ANCIENT RELIGION AND MYTHOLOGY
This is a volume in the Arno Press collection
ANCIENT RELIGION AND MYTHOLOGY Advisory Editor
w. R. Connor Associate Editor
Robert E. A. Palmer
See last pages of this volume for a complete list of titles
ROMAN AUGURY AND ETRUSCAN DIVINATION
ARNOPRESS A New York Times Company New York / 1975
Editorial Supervision: ANDREA HICKS
• Reprint Edition 1975 by Arno Press Inc. Copyright © 1975 by Arno Press Inc. De Augurum Publicorum Libris by Paul Regell was reprinted from a copy in The University of Pennsylvania Library Scriptorum Disciplinae Etruscae Fragmenta by Carl Thulin was reprinted from a copy in the Institut fur Altertumskunde, Freie Universitat Berlin ANCIENT RELIGION AND MYTHOLOGY ISBN for complete set: 0-405-07001-2 See last pages of this volume for titles. Manufactured in the United States of America Publisher's Note: Rege1l's Fragmenta Auguralia and Commentarii in Librorum auguralium fragmenta specimen were reprinted from the best available copies.
Library of Congress Cataloging in Publication Data
Main entry under title: Roman augury and Etruscan divination. (Ancient religion and mythology) Includes bibliographical references. CONTENTS: Fragmenta auguralia. --Regell, P. De augurum publicorum libris, part. 1. Connnentarii in librorum auguralium fragmenta specimen.--Scriptorum disciplinae Etruscae fragmenta. 1. Divination--Rome. 2. Prophecies (Occult sciences) I. Regell, P. II. Fragmenta auguralia. 1975. III. Scriptorum disciplinae Etruscae fragmenta. 1975. IV. Series. BF1768.R65 133.3'248'0937 75-10649 ISBN 0-405-07273-2
CONTENTS Regell, Paul FRAGMENTA AUGURALIA (FRAGMENTS OF THE BOOKS OF THE AUGURS), Hirschberg, 1882 Regell, Paul DE AUGURUM PUBLICORUM LlBRIS (CONCERNING THE BOOKS OF THE AUG U RS) ,Breslau, 1878
Regell, Paul COMMENTARIlIN LlBRORUM AUGURALIUM FRAGMENTA SPECIMEN (SAMPLE OF A COMMENTARY ON THE FRAGMENTS OF THE BOOKS OF THE AUGURS), Hirschberg, 1893 Thulin, Carl SCRIPTORUM DISCIPLINAE ETRUSCAE FRAGMENTA I (FRAGMENTS OF THE WRITERS ON THE ETRUSCAN ART l HARUSPICYj ), Berlin, 1906
Librorum auguralium
fragment~t
A. AugurE disciplina. Signa auguralia. Sen', Aen, 6,190: AugHria aut oblativa sunt, guae non poscuntur, aut impetrati va, quae optata vcnillnt, i m p o tr a t i o a 11 g u ri i. Servo Acn. 12, 25f1: In oblat.ivis auguriis in potcstate videntis est, utrum id ad s e p o r ti n e re velit an refntet ct abominet.nr. },'cst. 2Gl b: Quin[qHc gcnom signorum obserl"1\nt] A u g li r e s p u b li c i [ex caelo, ex a,'ihns, ex tripndis,) ex quadri podi bus, ex [tliris. Ht est in augumlibusJ. i n te r p r e t e s Io v i s Optumi Maxnmi. - augnrcs populi ROlllani. 1. Ex cae10. Servo Aon. 6, 1U8: O b s e r va r e enim et d e c o e I o et d e a v i bus l'el'bo augurulll dic.itur. servaro de caolo. Frst. l'p. 64: C o o I e s t i a a11 g li l'i a \'ocant, qunm fllhninat ant tonato Cic. di". 2, 18. 4·3: Comitiorllm sO]llm l'itium est fn I m e n quod idem omnibHs r~blls o Il t umum anspicium habemus, si ~inig!.rllm fuit. Servo Acn. 2,603: Hoc flutelll a u s p ir i 11 m eHIll d o c o e I o sit, \'erbo a\1g111'11111 m a x i m n In appellatnr. Fest. op. 75: Dium fHlgHr appr.Jlabant clinrnuln, guod plltabnnt Jovis, llt noetl1rnUlll Summani. Fcst. 22!)a: Provorsllm fnlgur appellatnr, quod ignoratnr noctn an intcl'din sit factnlll. itaque TOl'i fnlgnri et Summano fit, quod diurna Invis, noctnrna Summani fnlgura habcntnr. ('I) l<'est. op. 12: Attcstata dicchalltllr fnlgura, qnae iterata fiobant, videliect significationem pl'iorum atto8tantia. ('I) Fest. 28n a: R e n o va ti v lllll f nl g Il r \'Oofltllr, eum ex aliquo fnlgmo funetio neri eoepit, si factnm est silllile fulg'lll', qnQd idmn signifir.at. (?) Fest. 214lJ: l' c r c m p tali li fnlg n r a
II. Ex avibus. internllntiac Iovia. - scrvarc aVRS. - avium reliquorulllve signorulll obscrvatio. Scrv. Acn. 4, 462: SccnJldnlll lluguraltlll rlisciplinam volunt greges 3villm minlls significare. Fost. 107a: Oscinos avos Ap. CJalldin& essc ait, guae ore canentes faciant auspieinm, ut eorvos, cornix, noctua. alites, quae alis ne volatu; ut buteo, sangualis, aCluila, immllsulus, vulturius. pieus autem Martins Feroniusque et parra et in oscinibus et in aliti bus habentur.
13 II a. Oscin 08. ('hnrisiuB Kdl. gr. I 1!)!l, 11.12: (Ì s r. e n nllgnrnm eOIl~ueiudo dirit; CicerQ tamell, irHjuit PHnì1l~. de (I11ç:1IriiR et hio o Bc i Il i s
i n u m t r i p u d i 11m CBt, (Inotl oris r.antu Hignificnt fJuid portcndi; cnlTI cecinil con-UR, cornix, lIoctun, pllrra, pic1l~. Non, Marc. 518: Hyginus: cst parra Yeste picus Martis. 1'lnut. Asin. 2, L 11: Impctritllm, inauguratllm est, quovis admittllnt aveR, p i eu s et c o rn i x nh 'Inc"I\, eorVllS parrll n doxtcrll.
1.
IIb. Alites. Fest. 317b: Sanqualisilvis a[ppellatm in com]mentnris augurB[liblls, quno ossifra]ga dicitllr, quia in [SlIngi dei] tutelll cst. Se!'\'. Aen. 5, 246: A I i t e s enim certn genera a,'iuIU ab auguriblls appellllntllr, qllao pinnis vel ,'olatu omina possunt facere, qllae si fncrint prosperae, praepetes, si adversae, inhibrao dieuntm - (?) P e snll. Fest. cp_ 106: I n e b rac a v es, qun~ in augllriis aliquid fieri prohihent; et prorslIs omnia i n·e Le a appellabantur, qllao tardant vel morantur agontem. - Id. 76: E n u b r o inhibenti. elliber picus. Gell. 7, 6: Iulius Hyginus , .. praepetes, in(lllÌt, a"cs ab augnribus appellantur, guae aut opportuue praevolant aut idonoas aedes capiunt .. , Locos porro praepetes et augures appellant et Ennil1s in annalinm primo dicit.,. Avibus alltcm praepetiblls contrarins avis inforas appcllari Nigidìus Figulus in libro primo augnrii privati Ila dicit: Discrepat doxtra ainistrae, praepes inferae. Servo Aen. 4, 462: Omnes aves oscincs rualno praepetes bonae sunt: vel e contra malae prae· petea oscines bonae sunto
Ile. Reliqua de avibus. avis sinistra, antosinistra, liberata, inritn, incerta, auspicia incerta. Varro l. L_ 5, 85: Sodales Titii dicti ah T it i i s a v i h u s qnas in al1guriis certis obser· vare 8olont. Fesi. 37lb: Yo i sg r a 1Il ayem qUllo se vollit. Augurcs hane eandem fu c i II an te m appellant. Fost. 3050: Sn[pervlI~l\nea avis volcittnr ab AllriIuribns, qmlij cx snm]mo cacnrninro vocem emisit, qnia] quasi in nltiRlsimis slIpcr<jlleomuia] ya~atur, n[ppcIlata]. Vesto ep. 43: Circanea dicitnr avis qlla.e vola.ns circnitllffi facit. FCHt. ('p. 270: Remoros avoa in auspicio dicnntur, qua.e a.cturum aliquid remorari compcllunt. Fpst. cp. 16: A r c u l a dicebatnr avis, qllac in auspieiis vetabRt aliquid neri. Fcst. ep. 7: Alter et pro non bOllO ponitur, ut in auguriis al tera quum appcllatur avi a, qUllo, lltique prospera non est. l'lin. lO, 14, 37: Oli viam quoqnc avem ab antiqnis nominatam animadverto ignorari. quidmll clamatoriam dicUllt, Laheo prohibitorialU. - Fest ~p. 64: Olivia allspicia diccbnnt, qune aliquid fieri prohibelmnt. Fest. ep. 21: A dm is s i va e a ves diccbantllr ah angurilJns, qnae consillentcrn iubercnt. (1) Servo Aen. 3, 241: O b s c o e n a e sunt aycs qURe canendo aclversa significant. 2. Servo Aen. 1, 398: Multi tamen assenmt cycnlls inter augnrales lI\'es non invcniri neque angnra.libus commentariis eol'UIU nOlUcn illatnm. Sed in Iibris reconditis lectum esse: posse quamlibet avem auspicium attestari maxime qnia non poscatur. Hoe enim interest inter augllrinm et auspicium quod augurium et petitur et certis m'ibus ostenditur, auspieium C(lIalibet avi demonslratur et. non petitur qnod ipsllm tamen spccies allgnrii est ... et hae (se. columbae) Inter augllrales aves dicuntur non inveniri.
14 III. Ex tripudiis. }l'cst. 298 b: S o II i s t i m n m, Ap. l'nlcher in Angllralis disciplinnc l. 1. ait, esse tri p u d i Il m, qllom aYÌ oxcidit cx ore, quoti ililt fcrl: saxnm ve solidllm, aul arboa vi viradix ruit, qllac nee prac vitio, hnJllani caedantllr ve, iaeiantur vc, pellantur ve. I. Cic. div. 2,35.73: Dccret.lIm colle.gii vetllS Jmbcmlls omnem avcm tripudillm facero posse. 3. Cic. div. 1, 15. 28: Qnotl antcm scriptnm habetis avi triplldillm fieri, si ex ea quid in s o l i d n m c e c i d c r i t, hoc qnofJ.ne, fJ.lIod diIi ~.oar.tllm tripudillm solistimum dicitia. - !ripndium sollistimum pnlli facinn!. - Tripudio auspicari. Fest. ep. 244: P n I s potissim11l11 dabatnr pullis in allspiciis, qnia ex ea necesse erat aliquid decidere, quod tripudillm faceret, id est tcrripllvium. . • . BODllm enim augurillm esse putabant, si pulii, per qnos auspicabnntur, cO\llcdisscnt, prncscrtim ai eis edentibus aliqllid ab ore decidisset. Sin antem omnino non edissent, arbitmbantur periclIlum imminere. (?) Fest. ep. 105: Insipere far in olaJ.ll iacere pullis. Fest. 290 a: [S o n i] v i o significat in car[ mine .•• a]ugurali, sonanti. Fest. 297b: (S o n i] v i Il.m t r i p Il [di u m IIt ait Appius] Pulcber, quod [sonet, cum pullo exci]dit puls, quadr[upedive]. Servo Aen. 3, 90: tremere omnia] ., . et hoc augllrium iuxta auguralem disciplinam dictum est, quod appellatlll' tripndimu sonubium i. e. a sono ad quod pertinet, si arbor sponte radicitus cadat si terra tremato Fest. 34411: Spicinnt antiquos di[xissc sine praeposi]tione testis est Oato in ea quam [babuit in Q. Thermum de] septem hominiblls: Ut solent [impetrire son]ivios, niai qui semei terni sunt qnos [cum occur]rant, noe spiciunt, neque ratoa [esse volunt]. IV. Ex quadrupedibus. Fest. ep. 244: Pedestri a auspicia nominabantur, quae dabantur a vulpe, lupo, serpen te, e q 11 o ceterisque animaliblls qundrllpedibus. 4" Ser". Aen. 3, 537: Sane figuralo Equos omen: ••• Sed multi de libris allgurllm tractllm tradunt. I u g e t i a enim dicitnr augurium qnod ex iunctis iumentis fiato Obaervatur enim ne prodituro IDagistratlli disiunetis bobus plallstrllm obvinm veniat. Oic. div. 2, 36. 77: N os allgures praeeipimus, ne i u g e s a u s Pi c i u m obveniat, ut iumenta iubeant diillngere. - iugi tcs, ini uges boves. Pri.scian K. II. p. 270, 5: Oaesar in auguralibua: si sincera pecus erat. Mar. Vict. 2470 P.: Sorix aut saurix mus tribuitur Saturno ab auguribus. - soricum occentus.
V. Ex diria. Servo Aen. 4, 453: Turicremis . • . Et boe genus ominis Didoni factum de augurali disci· plina translatum est, qnae diris ohservatur. Dira enim deorum ira est, quae duplici modo colligitur, aut e x si g n i s aut q u o c u m q u c m o d o q U Il C U n q u e e x p Il r t e, quodque in iIlo factum tempore traditnr, ex signis bic ostcnditur • . • SlInt et de aviblls dira auspicia. - (?) subis (?) spinturnix. - (?) piacularia, pestifera auspicia. VI. Reliqua de aignis. Serv; Aen. 3, 374: A u s P i c i a m a i o r a aut m a i o r i bus dicuntur, quibus augurium avium aliarumque rerum eripitur, ut pllta, si parra vel picus auspicium et deinde contrarium aquila dederit, auspicium aqui1ae praevalet. l~rgo qllia notum est esse apud augures auspiciorum gradus plures et augur Ioquitur auguriorum perita, ideo maioribus auspiciis dixit. Servo Aen. 42, 183: Scit enim in lIuguriis prima posterioribus cedere. Servo Bue. 9, 13: Minora enim anguria maioribus cedunt nec ullarum sunt virium, licet priora sini.
15 Sen', Arn. 2, 601: SccundulIl Homnnortllll lIIorrm pelit nt visa firmcntur. Non enim unum Bugurlmn vidisso l'ufficit uisi contlrmctur ex simili. Nmn Ri dissimilia sint posteriora, soh'untur priora. Sorv. Aen, 3, 60: Omnibus idem animns ... et hoc in~ta disciplinam auguralem dixit, quae appellatnr c o n s o n si o. (?) Servo Aen. 9, 20: In auguralilms lil.lria int.cr ostenta etiam coelum discisse dicitur.
§ 2.
Auspicia et auguria. Servo Aen. 3,20: Auspicia omnillm. rerum, auguri a certarum: auspicari enim euivie etiam pcregre licet, a u g uri u m a g c re nisi in patriie sedibus non Iicot. .;-r Cie, rep. 2, 14. 26: Idemq119 PompiliuB et auspiciis maioribuB inventis ad pristinum numerllm duo augures addidit. Servo Aen. 3, 374: Maiora sunt quibus praeter tripudium auspicari ine eit neque precano adhibetur.
I. Auguria. augus t1l m augu ri um Romuli. Servo Aen. 3, 84: TempIa dei; hoc iuxta augurii genus, quod stativum dicitur, retulit, iD quo considerantur, quo in loeo anguria peragi debeant. Ser\'. Aen. 10, 423: Sano euperius de specicbus stati\'i augurii dictum cst in quilms oapillo re m esse diximus, quod hoc loco tangit. Capillor Ilutem dicitur, cum auspicato arbor capitur et consecratur Iovi flllguri. I?est. ep. 379: Vernieera MessnlIlI auguria. - (?) augllrium ollnarium. - augurium slIlutis (v. § 4 iDaugur.).
II. Auspicia, militaria pleraque. Servo Aen. 6, 198: Romani moris fuit et in comitiis agendie et in bellis gerendia p ullari a cllptare auguria. 5. Fest. 253a: Paludati in libris augurali bus significato ut ait Veranius, armati ornati. SchoI. Veron. ad Aen. 10, 241: Sabidius comment'lr. [verso Salior.?] Ut in exercitu [signum ad pugnam datum erat, is pénes que]m imp[erium anspici]umque erat, in tabernaculo in sella [sed]ens auspicabatur eoraro exercitu. pullia e ca\'ea libe[r]atis [imroissisque in lo]cum circuro sellaro suam ......•. nuntiato a .... [p] nll u m . . . [tI' i P u d i um sin is te rum s o l isti] m Ulll qllisqu[is vidcrit] [tripu]diatllm nuntiato. silentio deinde facto residebat et dicebat: eqnites et pedites nomenquc Lati[num .... !es cineti paludati •.... [quotquot ad]estis s[i]eut [tripu]d[i]llm sinisterllm solistimum quisquis vestrum vider[it, nuntiato. felici] deinde [augurio] nuntiato diceba[t] ... uti plaeet a legionibua invocentur, faciantque, quod iis imperabitur . . • imp[erium] fidemque me[am .•. Quod co n] duca t sal u tareq ue si et, viro s voca proe l i um i n e an t. Deinde exercitu in aeiem edueto iterum [ibi auspieaba]tur; interi m ea mora utebantur qui testamenta in procinctu facere soleballt. Fest. 250b: Petronia amnis est in Tiberim perfluens, quam magistratus auspicato transeUllt, cum in cllmpo quid agere volupt. quod genus auspici peremne vocatur. amnem autem feminine antiqui enuntiabant. Servo Aen. 9, 24: Locus autem iste dictua est secundum augurum morem, apud quos fuerat consuetudo, ut si post aeeeptum augnrium ad aquam venissent, inclinati haurirent exinde manibus et fusis precibus vota promitterent, ut vieum perseveraret augurium, quod aqua9 intercessu disrumpltur . Fest. 157a: Manalis fone appellatur ab Auguribus puteus perennis, neque tamen spiciendus villebatur, quia lIumen id spiciatur, quod sua sponte in amnem influat.
](i
SeTI" Arn, 11,10: Yellere alltcm proprie 'dixit, qnia Romana signa figehalltur in C!lRtriS; IIt cum ad bcllllm cundum fui"srt, ,captali. all~Hrii" anllcbantur e terra. Nam alibi ea figi non liceùat. SetI inter augurla etiam h0(', hahrlm\.l1r, Bi avcllcntem facilo sequerentur. Vnrro l. [,,5,21: Terra dieta ah co Ht Arlius BcriLit quod teritllr; itaque tera in augurum Iibris seripta cum H uno. Ci<>. div. 2, 36. 77: E x a c Hm i n i b n s qnidcm, quod totnm auspicium militare cet, iam :M. MurcelluB ilIe quinqniens consul totllm omisit, idcm imperator, idem augur optimHs.
§ 3.
Auspicandi (augurandi) ritus.
(1) (1)
(?) 8.
9.
augnr adhibetur, in auspicio CRt, adest. - sacrificium peragitur. - tabernaculum capitur. - sedcs capitnr. - deos precatur, -silentium esse statnitur. - templnm concipitur; regiones determinan tur s. dirigllntur. - signa impetrantur et speciuntur. - specta nnntil1.ntur. - (?) nllntiata accipiuntur. GelI. 2, 3. 10: Ad hoc riius qll(lque et mos allspicandi eandem esse ,observationem esse docet: nam magistratus quando uno dic cis aUf'picandum est et id slIper quo auspi~averllllt agendum, post medialll noctem auspicantur et post rueridiem sole mag[no ag]unt auspicatiqlle esse et egisse eodelll dic dicuntur. Varro l. L. 7, 51: Libri augnrnm pro tcmpef'tate tem pestu tem dieunt suprclllum auguri tempns. Plut fin. Rom. 73: ~nsi(!lrrn ",o'iç ?J..xoç iYX0I10'lV lEqEvO'LV b? olwvcijv xediitE,'iat. Ib. 72: Te'V)! Èrr:' oìc~J,n7f,; tEl!h<Jv, nlJç a!lClmxaç n(!o'l:E(!ov, ailyoll(!Ctç (r; l'V;' l/aÀ.oV(JlV q;o"",o Òt7v &tì w/\ç À.Ctwr"'~I!Ctç èn'E(I/)',llÙ'O/lC; El,'al xaì "'ò m'V/la !"ì ÈmxEi.Clilm. Varro 1. L. 6, 4:l: Auglll'cS allgurilllll ag'cre dicnntur, quolll in co pl11l'a dicant qllnlll faciant. Cic. dh". 2, 35. 74: Talll de endo serrare non ip.os censes Bolitos qui rl11spicabantllr; mmc Imperant p,ullal'io ilio renuntiat. Servo Aen, {l, 4: Sed secnndmn aug11l'es sedere est angurinm captare. Namqne post designatn.s coeli partes a sedentibus enpta.bantnr auguria, qnod et sllpra ipso ostclldit latenter induccns Picum solnm sedentem ul. (7,187): Parv:l'lue sedebat succinctus trabea: !luod est angllrum, CUlli nlios stante. indux<'l'il" Fest. 253 h: P r (1m c I [I e r c .. ,t ex opinione Vcr]ri lituum promovere. Servo Aen, 7, 187: L i t UI1 S ,,"t inr,lIl'l'ulll allgurulll hacululll I qno utebantnl' ad dcsignanda coeli spatia., Nn.m llIanll non IiccJmt. - virgl1. nnguralis, Fest. ep 252: l'n r i m e t et i n H o pnriRsime tennero. Fest.. 351a: Jl e n e R p o n f' i ~ li e n (\ q n I) vo In e l'i s in precatione nngnrali Messala angnr ait significaro spoponderis, VOhlCl'is, Il s c r p nl a s e l'p s e r i t, ait idem :M:~sRala, serpcns irrepserit. \I solino idem a,it consulo. \I SIla'] terl idem ait esse sic te. Liv. 7, 26. 34: Consercnti iHrn manum l{òmallo C01'VUS repente in galea consedit, in hostem versus; quod primo nt augnriulll cael(l misslllll h1etns accepit trihunus, precatus deinde: si d i v n s si d i v a esset qui sibi prnrpctcm mi~issct voI e n s p l' o Pi t i usa d e s s et. Charis. Keil gr. I. p. 220, 28. 2D: Porphyrio ex Verrio et Festo in auguralibus inquit libris ita est: sane sarctequ(\ .. Fest. 322a: [Snr]te in Angn[ralibus pro inte]gro ponitur: [sane sarte([u] e andire, vl[dereq'ue.] Servo Aell. 12, 176: Hoc per speciem aùgurii, quae precatio maxima appellatur, dicit. Precatio autem marima est cum plnres deos qual11 in ceteris partibus augnriol'um precatur eventusque rei bonae poscitur ut in mclins iUYl'ut. Varro L L. 5, 58: Et hi (se. Terra et Coelum 8. Saturnus et Ops) quos augurnm libri scriptos babant aic: dì v i q u i Po t e B pro ilio quod Samothraces .:J-toì òvvCt'Col.
]7 Ck, deor. nato 3,20. !i2: Tn a Il,'''11'11 III l're,'alione Tibcrinum Spinonem Almonem No,linum, nTia propin'lnorllm l1uminllm lIoll1ina villemll~, 10. S01'\'. Acn. 8, !)5: 'l'i 11 e ri m lihri allg-nnllTI r, o I Il h r 11 m IO'1l1un!nr tan(!'JaIn f!,,,nosnm. 11. Servo Acn. 4, 45: Iunone sccundfl . . . quamvis et ipsa in Iibris ulIgnrnm pmers~c dicatllr nURl'ir.iis. Fest. 157 a: M a n c s D i ab Angl1riblls in\'ocaufl1r, quocl i per omnia :wthcria tcrrcnafjuo mnn[nre crcrlantur. Idem di su1 p e r i nt.rl'l<J i n f c r i [,liccballtur, qnos ideo invocahant) AllgIU'CB, quod hi [existimabantur f:were VitM] hominis. Servo Aen. 3, 265: Di prohibetc minns; hoc per spcciem fllIgllralem, qUf\e i n v o c a ti o appelIntur, nonnulli dictnm putnnt. Invocatio ant.em CHt precatio uti avertantul' mala, cuius rei causa id sacrificium augurale peragitur. Varro l. L. 7, 31: Ambiegna bos apud augures. qllllm circum aliae hostiac constituuntur. Varro l. L. 6, 82; In allguriis et.iam mmc angllres dieunt a v e m s p e c ere. Fest. 289 a: Res p i cere Il ve/m est in auspicando, undc quis avem pl'ospexit, cum eodcm revel'titur. Servo Acn. 3, 89: Da pa~rangnrinm: ct est species ist."1 lIugllrii quae logum dictio appellatnr: legum dietio nutem est, cum condict.io ipsins augurii certa nuncupatione vcrhorllm dicitur, quali conditione augnrinm eractul'\!S sito 1<'rat, 351a: Sinistrum in auspicando signifiearc a.it Atcius Capito laetum et prosperum fl.uspicium, a.t silentium, ubi duntaxat vacat vitio, igitur silentio 8urgere cmu dicitur signifient non interpcllari, quo minus rcm gemt. at Rini~trllm, hoftari quoqlle anspicia ad agendum, qllod animo quis proposuerit. Fest. 348 a: [S i I e n t i o S Il r g c r e a.it] dici, ubi qui post mediam [noctcm anspi jeandi ca.usa ex lectilio SIlO si[lens slIrr]cxit et liberatus a Iecto, in solido [se posuit se]detque, no quid eo tempore deiciat [cavens, donee] se in lcctnm rerosuit; hoc enim est [proprie si]lentilllfi, omllis vitii in allspiciis vacuiw.s. VeraniuR ait nOli lItiquc ~x leoto, sed ex cubili, nec rursus se in lectum repollere necesso esse. - s o I i d a s c II a, Fest. ep. 64: Caduca auspicia dicullt, (juum aliquid in tempio excidit, vcluti virga a manu. 1<'est. 234h: Prohibere comitia, dicitui' viti are diem morbo, qui vulgo qllidem maior, eetermu ob id ipsnm comitialis appellatnr. Cato in ea oratione, quam scrihsit de sacrificio commisso: domi cum auspicamns, honorem me dium immortnlinm veli m habnisse. servi, ancillae, si qnis eorum sub centone crepnit, quod ego non sensi, nullnm mihi vi ti 11m faci t. si cui ibidem servo aut aneillae dormienti evcnit, quod comitia prohibere solet, ne id quidem mihi vltlum facit. Fast. 270a: [Rumentum in augur)alibus significare vi[detur inoorruptio abrupti]ove: dum verba anoi[libus movendis praeit, si int]erim avis canerit .•. o, augurio rumentum [estod]. Servo Aen. 4, 161: Murmur autem coeli ad infaustum omen perlinet, quia tonitru dirimuntur auspieia. Fest. 165a: N egritu in augurie significat aegritudo.
§ 4.
I n a u g u r a t i o. Cie.legg. 2, 8. 21: Saeerdotesque (et) vineta virgetaque et salutem populi auguranto. Liv. l, 18, 6 - 9: (Numa) aceitus, sieut Romulus augurato urbe condenda regnum adeptus est, de se quoque deoa consuli iussit; inde ab augnre, cui deinde honoris ergo publiculfi id perpetllumque saeerdotium fuit, deductus in arcem in Ia.pide ad meridiem versus consedit. Augur ad laevam einB capite velato sedem cepit, dextra manu baculum Bine nodo aduncum tcnens, quem lituum appellatunt. inde ubi prospectu in urbem agrosque capto deos precatus regiones ab oriente
-
18
ad occaRum dctcnniml\'it, (doxtras ad mcri
I
"
I/b'nl' Olà nal'v nolÀ.ov nOI.f'juat. Tnt;TO oÈ Ilul''U{aç nç 1:f6noç lenì nllU'fI" nJlà ÈXWJI, El ÈnITf!Én6t IJpluLV ~ ~EÒç fJylfital' 1:,;j 01/W,Ù al1:~!1m, wç 0VX 8ulol' ~I' oMi a'i'l:1jULV am~ç, , Il· , Q !('" À. ,), «, .... ... ' .. 7T~'1' !1tJY,XIù(!,1jv'l,'at,. y,EI'M","!', .rrt. l'.'U ,cno ,XaTE1:0F ,tI ,'1P,E(!a, ~J! li. Il'I~E'/I u.!f!aT~1uu~" /''7Tt 17Tt 7TO).E/IO" E~r(i( I"/T al'ltna(llTCt"'·Tt1:0 'flUI 11/U1Xer:o, xat òla 'fOIlTO El' TOlç UIII"XÉUI XII'OI)"Olç, xa'ì wUIUTa Toiç f./lpIlUOlç, o?'x br:OlBiTO ••• &/dÀ.et xaì T6Tt 110v,,1.?n ~I/J! 7TW(; TÒ Ol(J",IJIICt IXlil'o nOIlI'?;;J!at, Oli IdJlTOI. xuì xa~a(!ò" lyb6To. È'§EÒ(l0t ya(! Tl"eç ';~,,"'Jsç l'lfin-rano, xaì olà 'J'oVro àl''UipaJITEI~l1allTo.
l'rrr
§ 6.
TempIa auguralia. Fest. ep. 38: C o n t e m p l a r i dictum a trmplo, id est loeo, qui IIb omni parte aspiei, vel ex quo omnis pars videri potest, qllem 8ntiqui templum nominabant. !~) Sehol. ad Lucan. I. 296 Web.: E x t e m p I o seTlno est augurum: illi enim deaignatis in aere spatiis extemplo auguria eaptanda dicebant. 11.
I. Caeleste templuDI. Cic. legg. 3, 19. 43: Est alltem boni anguria ll,cmmlsse . . . caelique partes sibi definitas esse traditas, e quibus sacpe opem rei publieae ferre possit. Cic. leggo 2,8.21: Caelique flligura regioIlibuB ratia temperanto. Varro l. L. 7, 6. 7; Templum tribuB modie dicitur ab natura, ab auspicando, ab similitudine; natura in eaelo, ab allspiciis in terra , .. Quaqua intuitlls erat oClùi, a tucndo pl'imum telllpium dietum. Quo circa caelum qua attuimur dictmD tcmpluru .... Eius templi partcs quattuor dicuntur sinistra ab oriente, dextra ab occasu, antica ad meridiem, postica ad septentrionem. Cic. div. 2, 39. 82: lta nobis s i n i e tr a videntur, Graiis et barbarie dextra meliora: quamquam baud ignoro quae bona sint sinistra IlOS dicere etiaru si dextra sint. Fest. 339 a: Sinistrae aves s i n i St r u rn q u e sive s i n i s t i m u m a Il S Pi c i u m, i. quod sinat fieri. - (?) dexti m u m. II. Templum in aere. Varro l. L. 7, 8: In terris dictum templllm locus auguri! aut auspicii causa quibusdam conceptls verbis tlnitue. C o n c i p it n r verbis non isdem usque quaque. In arce sic: T e m p l a tescaqne me lta Bunt quoad ego cllste linguam nuncupavero. Ullaher arbose
Hl q Ili r q Il i r e s t q Il a rn m c R p. n t i o d ix i R S e t c lrI l' 111 rn t c s c u rn q u c rn. C. c s t o i n s i n i s trulII. Ullabcr arbORe quirquir e~t q Il alTI III C HClltio dixissc tcmpillm tOBcumquo In. C. e~ to i n dc xtru m. In t er ~ a e o Ilre g i o 110 co 11 spi ci o n e cortum ione u tq u c ca rectlilRimc scnRi. 1,'eHt. 35fl a: [T os c a VOlTi IIS ai]l. 10('H augurio
DE
AUGURUI PUBLICORUI LIBRIS PART. 1.
DISSERTATIO INAUGURALIS PHILOLOGICA QUAM SCRIPSIT ET
AMPLISSIMI PHILOSOPHORUM ORDINIS CONSENSU ET .A.UCTORIT.A.TE IN
ALMA LITrERARUM UNIVERSITATE VI.A.DRINA AD
SUMMOS IN PHILOSOPHIA HONORES RITE C.A.PESSENDOS
DIE XXV M. APRILIS D. MDOOOLXXVTII, RORA XI IN AULA LEOPOLDINA PUBLICE DEFENDET
PAULUS RECELL SILEsruS.
ADVERS.&RII ERUNT:
RUD!i)LPRUS SCHEUERMANN, SCHOL. REAL. GOROVIENSIS RUGO LIERS, STUD. PHIL.
VRATISLAVIAE. TYP I S
S. S C H O T T L A E N D E B I.
COLLEGA.
AUGUSTO REIFFERSCHEID SAORUM
Hoc opusculum quod de augurum publicorum libris est h. e. de eis quibus collegium utebatur, diutius quam speraveram me exercuit. Nam praeterquam quod nonnulla mihi in eo occupato, ut augurali utar verbo, ,rumenta' sunt parata, eo ipso non parva mora facta est, quod antea longe alli litterarum parti totus fere deditus in campo harum quaestionum mihi insueto certior incedere lente tantum didici. Neque per se ita erat facile permagnam auguralium rerum copiam et varietatem ordine consentaneo ac satis dilucido componere et disponere. Quin ipsam materiam quam plenissumam undique congerere etiam peritiori homini aliquot exhibuerit negotia: uam multa auctorum testimonia qlùa pertinere quidem ad augurales l'es et libros manifestum erat sed qua ratione pertinerent incertius indicabant, etiam atque etiam pensitanda atque ponderanda erant, ut is qui poterat fructus ex eis perciperetur. Plurimos autem auctores iam eram perscrutatus, cum dissertatio Lipsiensis in manus meas pervenit, cuius titulus idem fere profitebatur atque quod mihi erat propositum. 1nscriptum enim ei est: ,Librorum de disciplina augurali ante Augusti mortem scriptorum reliquiae (pars 1.) . . . • Scripsit Franciscus Albertus Brause.' Quo titulo auctor et eos libros qui in collegii iacebant tablùario et publica erant auctoritate, et eos qui ab singulis auguribus doctisque hominibus de augurio iure privatim scripti sunt, complexus est. Priore illa parte quae de collegii libris est perlecta non solum non deterritus sum ab incepto, sed etiam ad acrius id persequendum instigatus. Neque enim magni erat acuminis intellegere Brausio aut argumentum nimis magnum aut tempus parvum nimis fuisse. Dissertatio ista 52 continet paginas: qui autem fieri potuit, ut tam exiguum intra spatium tantus grex difficillumarum quaestionum comprimeretur? 1ta non est mirum
2
maximi momenti res ne ,erbo quidem attingi ab auctore, alias aut brevius aut levius tractari, uni,ersam autem ratiocinationem obscuram esse, erroribus captionibusque refertam, denique ,el simplicissumis de rebus peccari. Si omnia ,ellemus enumerare quae aut manca aut supervacanea aut prave cogitata sunt, facile ab initio fere libelli exordiendum neque ante quam in fine eius subsistendum esset. Nam praeter ipsa fgta quae tamen nequaquam tam accurate quam oportebat collecta sunt, non multa in eo laudabilia reperias. Quapropter ubi necessarium videbitur uberius quod hic tulimus iudicium confirmabimus. Facile quivis intelleget me Brausii dissertatione non aliter esse usum nisi ut quae maxime evitanda essent vitia exemplo mihi illustrarem; ceterum prorsus meam me viam ingressum esse. Universam autem materiam tribus partibus comprehendere conatus sum. Primam qua de litteris auguralibus generatim agitur nunc doctorum hominum iudicio subioio; altera de argumentis librorum auguralium generatim exposui; tertia fgta librorum ipsa conlecta et disposita adnotationibus instruxi. .Alterius autem particulae capite priore, praefatus de auspicii et augurii verborum discrimine, disputavi de augurii disciplina, posteriore de iure augurum publico. Quae sub augurii notionem' cadunt res, partim naturam earum partim commoditatem secuiUs ita dispertivi, ut primum de signorum auguralium generibus, deinde de auspicandi generibus h. e. de auspiciis et auguriis, tum de auspicandi ritu generatim, tum de inauguratione, postremo de templis auguralibus explicarem. Primam autem particulam nune potissumum edendam iudicavi, non quod totius opusculi optimam et perfectissumam putarem, sed quia universi argumenti naturale erat prineipium et quodam modo nmdamentum. Ne tamen quis ex una parva illa parte de studiis meis iudicium faciat, rationis meae et earum quaestionum quas jnstitui et ad finero quendaro perduxisse mihi videor, specimina nonnulla in thesibus proponere constitui.
PARTICULA PRIMA DE AUGURALIBUS LITTERIS GENERATIM AGITUR.
OAPUT I. QUIBUS TEMPORIBUS QUIBUSQUE RATI01T]]3US LIBROS AUGlJRES C011POSUERINT.
Omnem divinationem Cicero in libris quos de divinatione '8cripsit, Stoieos seeutus l in duo genera dividit: quornrn alterum .artis est (artifieiosum, t5)(VL'X.OV), alterum natume (naturale, at€)(VOV Cie. div. 1, 6. 11; 18. 34; 33. 72. 2, 11. 26. cl. Servo ad .Aen. 3,359. 2 Naturalis divinatio non mente, sed ,instinetu quodam divino adflatuque', ,eoneitatione quadam animi aut soluto liberoque motu' (Cie. L L 1, 6. 12; 18. 34.) fuUn'a eognoseit, .artifieiosa ratione aut eonieetura; illa sentit, haee ratioeinatur; illa vere divinat, haec auguratur. Naturalis divinationis partes sunt somnia et vatieinatio, aie. l. L 1. 6. 12; 18. 34. Plut. L L Ad 1 Plut. Vito Romer. e. 212: 't0.6't"f]ç otlY 'tò p.èY nxyw.,6y <po.,,~Y EIYo.~ oi otOY tspoOltoltfo.Y Ko.t otWYOÙç y.o.t 'tò ltapl
1:'tW~Kot,
Ioei ap. K. Fr. Rermrulll Lehrb. d. Griech. Alt. II. ed. Stark p. 228 adn. 1. BehOmann G. Alt. II. p. 250. 2 Servo .Aen. 3, 359: ,Nam ut ait Cicero: Omnis divinandi peritia in duas partes dividitur. Nrun aut furor est ut in vaticinantibus; aut ars, ut in haruspicibus, fulguritis sive fUlguratoribus, auguribus. Et omnia ista ex se pendent, licet propriis finibus contineantur.' Rio locus nee in Iibris de divinatione neque in alio quod seiaro servatorum Cioeronis operum mvenitur; sine dubio fgtum est Ciceronis libri de auguriis depel'diti: quod fgtum nemo adhue editorum exhibet.
4
artllciosam pertinent sortes et astrologi (coniectores Cic. 1.1. 1, 33. 72) haruspices et augures. Cic. 1.1. 1, 6. 12. Ad Luc. Phars. 1, 585scho1. ed .. Web. Artificiosa clivinatio posita est partim in eoniectura~ partim in observatione diuturna. Cie. 1. 1. 1, 18. 34: ,est enim ars in iis qui novas l'es eoniectura perseqnuntur, veteres observatione c~dicerunt.' Coniectura liberior es't, quam observatio diuturna" magisque in arbitrio posita interpretis divini, nam ad ,novas' l'es. adhibetur; utitur quidem eertis diseiplinae praeeeptis, sed singulorum signorum significationes subito ex tempore (Cie. 1. 1. 1, 33. 72, explicat. Haruspices sola observatione usi videntur esse in extis. (Cie. div. 2, 12. 28.) et fulgoribus (l. l. 2, 18. 42.); contra in ostentis nam in tribus ms partibus tota fere eonsistit haruspieina Cie. 1. 1. 2> 22. 49 - rationem plerumque coniecturamque aillliberi necessarium erat. Cie. 1. 1. 2, 18. 42. Contra in augurum disciplina sola valet observatio; 'conieeturae in ea nullus fere locus datur. ltaque ad usum quod attinet, auspiciis in haruspicina quodam modo respondent fulgura et em. Exta Romani simillimmn in modum adhibebant atque auspieia. Cic. 1. 1. 1, 43. 95: ,omitto nostros, qui nillll in bello sine extis agunt, nihil sine auspicio domi habent.' Cf. ib. 1, 16. 28. Contra cum ostentis quae proprie vocantur - nam ampliore significatione fulgura quoque et exta sunt ,ostenta'. cf. infra - nillll est in augurali disciplina quod ullo modo comparari possit. Illa autem ,observatio' qualis sit intellegenda, ad mllversam quae nobis proposita est, quaestionem, summi est momenti quam accuratissume definire. Augur igitur in explicandis eis SigillS quae deos consulenti adparebant, non suum adhibet aeumen, non sua utitur ratione aut coniectura: non serutatur quae signorum illorum cum homme acturo aut re agenda sit ratio, quales similitudines: non licet ei decernere sua sponte, quae signa divina sint neene, et res quaslubet propter aliquam causam conspicuas et notabiles ad rem an.ÌIllo acturi propositam referre: sed toto in augurii munere constrictus est ,observationis' vinculis. Nonnisi ea signa circumspieit quae iam. a maioribus observata erantj et in illis nonnisi eas respicit notas, quarum in disciplina ratio erat habita. Si qua l'es intellegebatur, vel auguralis, insolita et immanis, augurem non amplius exereebat, sed pro ostento habebatur, et ad pontifices aut haruspiees tradebatur interpr~tanda vel expianda. Cur· illud signum illa sit praeditum potestate, augur nec scit nec sciseitaturj et si bomts esse volt augur~ autiquus homo et vere Romanus, ne debet quidem sciscitari. Satis
5 €rat, observatione diuturna et more maiorum ita sanctum esse. Cic. div. 1, 39. 85: ,quid augur (habet), cur a dextra corvus, a 'Sinistra cornix faciat ratum?' Servi instar observationis Iegibus ·obedit. Natura igitur observationis diuturllae in eo est posita, quod. certum et circumseriptum signorum et interpretationum, praeeeptorum et caerimoniarum numerum a maioribus acceptum tenebat immutatum. - Liberior interpretatio ex ipsius auguris ratiocinatione et ex tempore nata, quam ,cornecturam' oppornt Cieero observationi et prorsus diseiplinae augurum videtur abrogare, concedenda in ea non ~st nisi in diris . .Aliud diserimen inter Tuscam et Romanam intereedens diseiplinas non externum est, ex tradendi et interpretandi ratione petitum: sed ex intima earum natura profieiscitur. Tuseorum signa pleraque -certam aliquam rem indicant futuram.; Romana nihil habent materiae; mera sunt forma qua ab aeturo deorum auctoritas petitur: sunt nonnisi ,auetoritates rerum bene gerendarum' (Cic. de harusp. resp. 9, 18 al.). Romallorum consuetudo in bis quoque minutulis rebus admiranda est diligentia: haruspicibus tribuunt ostenta, portenta, prodigia, monstra h. e. signa quae ostendunt, portendunt, prodigunt, monent (mollstrant) aliquid se. futurum; suae diseiplinae auguria, quod vOcablÙlUll alltiquitus indicat signa aliqua quacunque significatione induta, aut auspieia, guod nomen nilùl indicat nisi rem speetam vei .spiciendam, itague eummaxime est idoneum ad signum designandum, -guod tam vacuum est ab vera divinatiolle, tam inane, ut nonnisi iubeat aut vetetfieri rem iam propositam animo acturi (magistratus). Cf. Rub. p. 40 n. 4. Mo. I. p. 3. Auspieia tantummodo addieunt {aclmittunt, ratum faeiunt) aut abdicunt, (gr. èmxopo[)Y, ibtl't'pé7t5tY, èm&so1t[ç5tY.) Hoc diserimen, ab peritis auctoribus omnibus accurate observatum, ab recentioribus multis hominibus parum eognitum est. E. g. incredibile est id quod veI .A.mbrosch eredidit (Stud. u. Andeut. I. p .. 1'63), ex auguralibus libris traeta ess.e quae Sernus ad A.en. 1, 393 adnotat: ,nec omnes nec omnibus dant auguria {sco aves). Utcolumbae non nisi regibus dant quia nunquam singulae volant sieut rex nunquam solus ineedit.' Natura huius augurii eum omnibus pugnat eis guae de augurum disciplina boni scriptores nobis tradiderunt. Nlùlum est in Romana disciplina signum quod certam rem ostendat aut ad certum pertineat hominum genus. Re vera Romana signa otnnibus dant auguria, nullo diserimine. Contra in Tuseorum disciplina eonstat, nonnulla signa nonnisi ad regés valuisse.
6
Cf. Servo Aen. 2; 649: ,Sane de ftùminibus hoc scriptum in recon~ ditis invenitur: Quocl siquem principem civitatis, vel regem fulmen afflaverit et supervixerit, posteros eius nobiles futuros et aeternaegloriae. ' Licet igitur Servius l. 1. columbas augmales putaverit aves: nos ei fidem non habemus; conglutinavit id quod non raro fecit, auguralia cum alienis. Praeterea columbae si augma1es fuissent. aves, cum harum numerus certus esset et fillitus (Cic. div. 2, 36. 76), reperiri necesse esset in enumerationibus auguralium avium Festi "(q. 197& V. ,oscinum tripudium' et ,oscilles aves'), Pauli (p. 3 V. alites) Servii (ad Aen. 1, 394) prorsus inter se et cum a1iis congruentibus. Insuper philosophandi illa in augurando ratio, quam in columbarum. augmio interpretando apud Serwium invenimus, ab Romanorum disciplina prorsus est aliena. Vera explicatio signorum in ea USli non venit. Quodsi Appius Claudius, mirus ille homo, doctrina magna. et subtili ingenio· sed abstrusis in meditationibus perditus (Cie. div. 1, 58. 132 al.) ,auguru..m disciplinam ex ratione et comparatione· aliarum divinationum explicare studebat, eamqne vere possedivinarevolebat et solus ,multorum annorum memoria non decantandi augUIii sed di"inandi tenuit disciplinamI (Cic. div. 1, 47. l05.legg. 2,13.32),privata studia sectabatm; et quod idem ex augmio salutis, iII quo· augm consuli Ciceroni aderat, bellum domesticum triste a.c turbulentum fore ratiocinatione quadam praedixit (Cic. div. 1, 47. 105): augmalis sui officii fines transgressus est. Cf. Rub. p. 52 n. 1. Optimo igitur iure conlegae Appii non Romanum sed Pisidam vel Soranum eum esse augurem dicebant. Cic. L L - ltaque omnia. illa augmia, quae futurarum renlm aliquid praedicunt, .ostendunt. portendlillt, monstrant, augurum publicorum disciplinae abroganda sunt: annosa cornix, pluviae interpres (quamquam cornix augmalis est avis), cycni, nalltarUIn anguria, et quae snnt similia, nihil habent. rei cum Pllblico Romanorum augmio: aut privati sunt augurii aut. Tuscorum disciplinae l. Raec si tenemus, non erit difficile quae augmalis disciplinaesunt, distinguere ab eis quae alii divinationis generi tribuenda videntur esse: inprimis ab haruspicnm disciplina: etiam eis in rebus quae utriusque disciplinae communes sunt, ut fulgma et
l Quorum de OIWYocr.to~!'ltii 'tsXVfJ cf. Dion. 3, 70, Plin, n. h. lO, 6. 19. Schol. ad Lucan. Phars. 1, 588.
7
aves. Periti auctores - Cicero, Vano, plerumque Festlls - in vocabulorum usu accuratissumi sunt et fines inter augurum et ha.ruspicum artem tam pIane descriptos habent, ut nunquam ostendendi vel simile verbum de augurali signo usurpaverint. Continebatur autem augurum publicorum, ut haruspicum, disciplina certis libris. Cf. Cic. div. 1, 33. 72: ,Quorum (sc. divinationis generum) alia sunt posita in monumentis et disciplina, quolI Etruscorum declarant et haruspicini et fulgurales et rituales libri, vestri etiam auguFales l'. - ram primum quaeritur, quibus temporibus ei confecti sint. Antiquis iam temporibus augures disciplinam litterarum monumentis mandare coepisse, pluribus de causis perquam est veri simile: et propter disciplinae difficultatem et propter augurum ordinem Iocumque quem in re publica obtinebant et propter nonnulla indiCk'l, ex ipsa disciplina petita. Ac primum quidem videamus de difficultate disciplinae. Ad nos quidem non nimia fgtorun copia pervenit. Sed probe tenendum est, neminem eorum scriptorum qui de augurali disciplina separatim scripserunt, aetatem tulisse, eos autem, quibus nos utimur, per occasionem tantum aut certo aliquo consilio augurales l'es commemorare, non propter l'es ipsas. Ciceronem, augurum iuris publici candidum iudicem, disciplinae augurii non fuisse ita peritum facile cognoscituri inde quamquam auguraIem disciplinam et auctoritatem ad caelum fert, et auguralia saepe nec sine ostentatione quadam affert, tamen tritissumas plerumque l'es et eas identidem et capituIatim tantum attingit. Versatur in certo eoque angusto exemplorum numero ex quibus quae quamque ad rem illustrandam videbantur idonea delegit. Ne eo quiclem in libro quem de auguriis scripsit, multo subtiliorem eum edidisse peritiam crediderim; immo videtur
1 !b. 1, 17. 12: ,Qua re omittat urguere Carneades quod faciebat etiam Panaetius requirens, Juppiterne cornicem a laeva, cOrYuru ab dextera canere iussisset: observata sunt haee tempore inmenso et curu (eodd. in) significatione eventus animadversa et notata; nihil est autem quod non longinquitas temporum excipiente memoria prodendisque monumentis efficere atque adsequi possit.' Ib. 56, 127: ,Qui etsi causas ipsas non cernunt, signa tamen causarum et notas cemunt: ad quas adhibita memoria et diligentia et monuruentis superiorum efficitur ea divinatio quae artificiosa dicitur, extorum, fulgorum, ostentorum, signorumque caelestiuru.'
8
similiter atque in libris de divinatione· fecit de origine, natura, auctoritate, utilitate disciplinae generatim ac summatim disputasse, exemplis llt solet abunde ex rerum memoria adspersis. - Interpretes autem Vergilii (Servium dico et scholia Veronensia; nam Bernensia omnino nihil continent reconditioris doctrinae) nonnulla praebent, cuius nulla alibi invenitur mentio (E. g. cf. augurium stativum). Sed hi quoque ex disciplina augurali tantummodo ea protulerunt, quae Vergilium tecte attingere putabant: quae ipsa nec nimis multa nec nimis recondita esse poterant. Praeterea per manus nobis traditi sunt, quae non raro ea ipsa quae subtilissumae erant doctrinae aut deleverunt aut obscuraverunt. Nonnullis id locis adhuc demonstrari potest, quos ad augurum disciplinam pertinere nonnisi aliis comparatis scriptoribus elucet. Cf. S. ad A. 2,639 cum Fest 322 a ,. sarte. Plinius ingentem quidem auguriorum enumerat copiam, sed haec omnia fere ab publico augurio aliena sunt, et pleraque ex Nigidii Figuli de augurio privato conscripto libro videntur esse prompta. Verrius autem, cuius opera longe nobis maxima fragmentorum pars servata est, mirum miserumque in modum truncatus et corruptus est. Quo tristissumo fato sine dubio non parva auguraliuro rerum DS - quarum notam stolidus epitomator, Paulus, delevit - nobis deperiit. Sed i.pse Verrius ea tantum in collectionem suam recepit quae propter antiquam formam aut significationem aut quacunque alia de causa memorabilia ei videbantur. Unum exemplum h. L satis sito Oscinum et alitum numerum habemus adlatum apud Festum. (p. 197"), sed quibus condicionibus hae aves auspicium fecerint, non adilmgit, curo nullo modo sit dubium quin de his rebus minuttilis varia nec pauca in libris augurum fuerint oQservata. (Cf. generatim Cic. div. 2, 38. 30.; 1, 53. 120, et de singulis rebus multa ea quae in fgtorum adnotationibus proponemus.) Sane quae de Verrio hic diximus, ad Festum potius pertinent,. neque quid Verrioaut Festo laudi aut vitio sit vertendumJ certo diiudicari potest 1. Sed multum sine dubio aberat ut plenam auguralium rerum et perfectam praeberet Ven'ius imaginem. Quamquam etiam nUlle earum rerum et vocularum auguralium vis, quae unius Verrii dili1 Cum Fostus ipse (p. 218 b v. porricia) fateatur illud se in Verrii epitoma habuisse propositum, ut verba intermortua iam et sepulta, neque ullius auctoritatis et usus, praeteril'et, hoc consilio vix alia tantam fecerit iacturam disciplina quantam auguralis. Et. quamquam in eo consilio parum sibi
9
gentia nobis innotuerunt, non parva est. Optime autem per pauca ea quaeVarro in libris de lingua Latina obiter affert divinare nobis ucet quanta rerum notabilium moles in libris augurum latuerit. Subtilissuma doctissimi hominis doctrina ex uno quoque paene verbo emicat, ac summo opere est admirandum, quantum ex paucis eis 10cis quibus antiquitatum Romanarum mentionem faciat percipi possit fructus. Nos non dubitamus pronuntiare idque nobis magis magisque persuasimus, Festum ut nunc nobis gravissumus est anctor ita cleperditorum Varronis librorum teÌnùssimum esse compensatorem. Auguralis quoque disciplina mirum qnantum angeretur, si Varronis haberemus antiquitates. Quamquam igitur fontes nostri inaeqnales niInis et aridi snnt, tamen difficilem fuisse auglffiun disciplinam ad intellegendum et ediscendum satis constat et libenter credimus Ciceroni qui div. 1, 47. 105: ,diffimùtas, ait, laborque discendi rlisertam neglegentiam reddidit, malunt enim disserere nilùl esse in auspiciis quam quid sit ediscere.' Alio 10eo (2, 34. 71 div.) idem: ,apud maiores adhibebatur peritus, millC quiltibet, peritum autem esse necesse est eum qui silentium quid sit intellegat; id enim silentium dicimus in auspiciis quod omni vitio care t, hoc intellegere perfecti auguris est.' Non igitur dubium est quin permnlta fuerint praecepta quae ad hanc unam silentii notionem pertinerent. Ciceronis quide:r;n aetate parum ea curabant. qlù auspicabantur (,nec suspicit nec circumspicit') sedeistemporibusquae ante ,doctrinamdeosspernentem' (Liv.10,40,1O) erant, illa. omnia summa religione observabantur. Iam memineris quanta vocis in omni Romanorum iure fuerit Yis, quam scrupulose omnibus modis labora,erint ne qua vel littera in formulis sollemnibus omitteretur aut praepostera diceretur (cf. Plin. n. h. 28, 2. Il. Cic. pro dom.55. 140; 141.), et facile concedas quolibet adminiculo libenter Romanos usuros fuisse, quo formularum iuris sacri, ut civilis, verba certo teneri possent. Huc aceedit quod augures Romani non erant sacerdotes qui omnem suam operam et curam in sacerdotali mlillere possent ponere, aut peculiarem constituerent ordinem, ut Gallorum, Aegyptiorum, Indorum, sed homines toti in re publica versantes; accedit quod constans fuit (Miili. praef. XXXI.), tamen non pauca auguralia eaque fortasse nobis gravissuma, ut ab alio nullo commemorata, omisisse Festum nequaquam est incredibile.
lO ante Ti. Sempronimn Gracchmn, qui a. lÌ. c. 500 augur factus est, adulescentulis perrarmn erat sacerdotia mandare (Liy. 29, 38.) Neque inauditum erat eidem duo tradere sacerdotia. cf. Bardt Die Priester del' Yier grossen Collegien, Berlin 1871. Progr. p. 9 n. 13 et p. 38. Nmn igitur veri simile est, homines, quormn Yita tota emt rei publicae dedita, negotiormn variorum pIena, tales homines provectiore plerosque aetate abstrusae et reconditae et a populari superstitione remotae disciplina e minutissumis praeceptis memoriam refereire studuisse? Cf. hae de re iudicium .A.mbroschii Stud. u. Andeutg. I. p. 66 eum n. 124. Sane notissuma disciplinae praeeepta et quae creberrimo usu yeniebant per omnimn ora ferebantur; et magistratu qui funeti erant ipsis magistratus offieiis nonnullis auglll'alis diseiplinae caerimoniis et doetrinis imbuti erant; et antiquissumis quidem temporibus disciplina non conlegii peeuliaris sed totius patriciorum ordinis Yidetlll' ffuisse. Sed quod iam ab Romulo augmes institutos esse putabant (Cie. rep. 2, 9. 16) ad ,tenendam' disciplinam (nam hoc princeps erat augurum officium Oic. Iegg. 2, 8. 20. Rub. p. 50 n. 2), satis indicat priscis iam saeeulis amplam et perfeetam disciplinae evanescere coepisse scientiam paucosque ea fuisse praeditos. Insuper certae erant augmum caerimoniae quae post longa demu,m tempormn spatia servandae reclirent, ut quae in proferendo pomerio servabantlll'; aliae annuae erant veluti in Yinetis, virgetis inaugurandis, ut videntur quidem, deinde in augurio salutis (Dio 37, 24), atque, ut nomen indicare videtlll', in verniseris auguriis (Fest. ep. p. 379). In talibus igitur inprimis officiis timendum erat, ne caerimoniae sollemnes in oblivionem venirent. Sunt etiam alia vestigia quae antiquas fuisse litteras augurales demonstrant: e. g. quod auglll'es posteriores Sanqualis quae tandem esset avis ignorabant. Plin. n. h. lO, 7. (8.) Raec ignorantia aliter eÀ-plicari non potest nisi eo quod per temporis spatia ::lon exigua augures illius aYis in auspicando rationem habuerant nullam. Quod si ita est, qui potuit omnino aliqua eius memoria ad posteriores pervenire nisi per litteras? Item Marspedis sive Maspedis quid significaret, ne lfessala quidem, optimus auglll', reperisse se in explallatione auguriormn dicebat. Fest. 161& s. y. Porro Oieero (nat. àeOl'; 2., 3. 9) nobis tradidit nulla auspicia iam servari emn viri vocarentur, quoniam qui bella gererent duces auspieia iam posuissellt h. e. fere inde ab Sullae aetate: tamen illorum auspieiorum ritum, et antiquissmnmn quidem, copiose descriptum habemus in scho1. Veron. ad Verg. Ed. 10, 241 :
11 id quod cui alli debetul' rei IlÌsi libl'is auguralibus? Eosdem significant nonnulla vocabula antiqui iuris publiei, ut magistri populi (Cie. l'ep. 1,40. 63), ut praetol'um maiol'um et minorum nomina in salutis augurio (Fest. 161& v. maximum praetorem) commemorata: pro quibus si memoria tradita essent, veri simile est futurum fuisse, ut reeentiora nomina substituerentur l. Iam vero collemur quae fuerit libl'orum auguralium aetas paullo accuratius diiudicare. VaITo 1. L. 5,21 Terram ait in augurum libris cum R uno seriptam esse. Consonas autem Ennium geminasse satis constato Fest. p. 293& v. solitaurilia. Idque conftrmant tittùi, in quibus geminatio liquiclarum et sibilantis litterae post medilim sextum saeeuhim usurpari coepta est, s€)cl ita ut etiam simpliees pro geminatis ad septimum usque saeculum mediul1l non raro ponerentur. Sequitur igitur eam librorum auguralium partem, ex qua Terae vox sumpta erat ab Varrone ante geminationem ab omnibus l'eeeptam litteris mandatam esse. Ad idem fere tempns spectat alius loeus, CiceroIlÌs deor. nato 2, 4. 11: ,Post autem ex provincia (Sardinia) litteras ad collegium (augurum) misit (Ti. Gl'acehus), se cum 1egeret libros l'ecorclatum esse vitio sibi tabernaeulum captum fuisse hortos ScipioIlÌs' si quidem hoc 10co ipsi publicorum augurum libri sunt intellegendi 2. Secl si de prima eorum origine quaeritur, longe altius
1 Simili modo atque Livius 8, 23, 15 Saturnii illius verba: ,oriens consul magist11lm poupuli dicat' quae sine dubio aut ipse aut auctor ei us in animo habuit, mutavit: ,cum consul oriens de noete silentio diceret dictatorem '. 2 Brause apographa putat in singulo11lm augU11lm manibus fuisse. Quod nùnime est probabile. Nam neque ita facile id esse potuit, quoniam sine dubio vasHs voluminibus augurum libri erant contenti, neque per conlegium eoncessum id esse, ut quo scientia disciplinae reconditae nimium propa.gari posset, credibile est. Potius, quoniam qui libri fuerint (fortasse dedita opera) non diserte declarat Cicero, de magistratuum commentariis cogitare licet. Valerius Maximus (1,1,3), ,libros' dieit ,ad sacra pertinentes,' Plutarehus (Marc. 5) !~pa't~~à 61top.""'p.a-ra. Neuter igitur ipsos publicorum augurum libros indicare videtur voluisse. Facile igitur privatorum ,eommentarii, si minus ad augurale ius (quonia.m huie ali quanto pO,st docti homines operam videntur dedisse), at ad pontifieum pertinentes (veluti Servii illius Fabii), fuisse possunt. Nam praeceptum illud quod Sempronius neglexerat, ad pomerii ius pertinebat, de quo pontificii libri non minus quam augurales agebant. cf. Fest. p. 250& v. posimerium.
12 l'ecedendum est: Quam antiquus enim apud Italos fuerit mos, sacerdotalia praecepta litterarum monumentis mandandi, vivum adhuc docet testimonium. Eugubimirum tabiliarum antiquissumae duae secundum Lepsium (De tab. Eug. p. 87; id. in Encyclop. Ersch & Gruber s. v. Eugubium) sub finem saecllii quarti compositae sunto Huschke paullo recentiores eas esse arbitratur, circa annum U. C. 460 natas (Die 19uv. Taf. p. 104 sqq.). Bréal (Tables Eugubines Paris 1875 p. 308) nostrarum quidem censet tabiliarum ne antiquissumas quidem lùtra alterum ante Christum natum saecilium aetate transgredi: sed apographa esse antiquiorum tabiliarum. Cum vero Romam si non ita milito prius importata esset scribendi ars, at milito ibi esset celebrior quam in Umbria, conligendum est Romanos ut pontifices ita augures prisca iam antiquitate litteras ad disciplinas tenendas adhibuisse. Satis autem notum est in primo litterarum 1).SU Italos ab Graecis eo discrepuisse, quod non carmina artificiosa sed praecepta sacri, civilis et gentimn iuris litteris mandabant. Certo constat a. u. C. 450 quosdam fuisse in pontificum tabiliario libro s, ex quibus Cn. Flavius scriba legis actiones et fastos transscripsit et in albo publice proposuit. Liv. 9, 46. Notissumum autem est id quod Livius (6, 1, 2) narrat pontificum commentarios Gailòrmn incendio deflagrasse. Vix igitur dubium est, quin augurum quoque libri tunc iam fuerint. Nam consentaneum est pontificum exemplum ctui primi disciplinas suas litteris denotare videntur coepisse mox augures esse secutos, quoniam quae causae pontificibus eaedem auguribus litterarum usum commendabant: Livius sine dubio augurales quoque libros in animo habuit, cum, si quae,ait, in commentariis pontificum, aliisque publicis privatisque erant monumentis incensa urbe pleraeque interiere.' Eosdem libros veri simillimum est, iam sub .XI1. tabiliarum aetatem extitisse. IDa aetate scribendi artem Romae non fuisse inusitatam, legendi etiam celebrem militisque cognitam ipsae declarant XII tabiliae. - Litteris autem iam sub initium liberae rei publicae et finem regni Romanos publice privatimque usos esse elucet nonnullis ex testimoniis, diligenter collectis ab Mommsenio (Rom. Gesch. 16 • p. 216.), Lewisio (Untersuchungen iib. v. Liebrecht 1. p. 150-153.), aliisque doctis hominibus. Certe sacerdotes illis tempòribus quin scribendi artem sedilio usurparint, vix est dubium. Cf. de libris linteis Schwegler Rom. Geseh. 1. p. 37 n. 8.' Apud omnes enim popilios - ut iam inclicatum est - sacerdotes maXÌme eam artem exercuerunt propterea quia primi certas scientias
13 disciplinarum forma tenebant ideoque quanta esset eius artis utilitas optlme intellegebant. His de causis prorsus adsentiendum videtur esse iudicio illius qui olim candidissumus facile in hac litterarum parte erat iudex, Athanasii Ambrosch, qui in Observationum de sacris Romanorum libris part. 1. (ind. un. Vratislav. a. 1840) p. 11 sic disserit: ,disciplinam quae in multa eruditionis varietate t1t assiduo studio usuque plurimarum rerum consisteret, iam temporibus regum non sola consuetudine collegii atque ore pottùsse propagari.' Of. adn. ad h. 1. et eiusdem Stud. u. Andeutg. I. p. 63. Ne vero hanc sententiam putaveris talibus stabiliriargumentis, qualiaAmbroselùum (S~d. p.163 n.19) secutus Brause p. 10 protulit. Quod enim Numae regis inauguratio a Livio (1,18) describitur, sine dubio secundum auguralium librorum exemplum, et quod Oicerone teste (rep. 2, 31. 54) augurales libri provocationem etiam a regibus fuisse significabant, haec exempla non comprobant, illas librorum partes ex quibus deprompta sunt, ipsis regum temporibus fuisse compositas. Possunt quidem - idque etiam per se probabilius est - posteriore aetate confectae esse; nam satis constat sacerdotes Romanos praecepta sua quo maiore auctoritate ornarentur, solitos esse ubi fieri poterat, ad antiquissuma, J:egum potissimum, referre exempla. Maioris esset ad hanc quaestionem momenti Servii locus supra iam commemoratus (ad Aen. 1,393), qua columbas nonnisi regibus dare auguria dicitur. Tale praeceptum libera re publica nullo erat usu; valebat nonnisi ea aetate qua reges nondum erant· exacti. Quapropter usque ad ultima rei publicae Romanae tempora aliter vix pottùt propagari, rusi per litterarum monumenta. Oonfumaret igitur iam regum temporibus fuisse quaedam auguralia monumenta, si re vera auguralis esset disciplinae. At negandum hoc esse usque quaque, supra demonstrasse nobis videmur. Priusquam litteris mandaretur ab auguribus disciplina, ore et memoria traditam eam esse est consentaneum; eodem modo sine dubio partes saltem eius nonnullae aliquantum temporis etiam tum servatae sunt, cum aliae libris iam denotatae erant. Quo usque autem in tenenda disciplina memoria usi suilt augures? Quo tempore haec ratio prorsus est destituta? Quaestio est ut difficilluma ita ad id quod nobis. propositum est argumentum summi momenti. Miram OnmllO protulit sententiam Odofredus Miillerus in Etruscis II. p. 122: ,Die Hauptquelle fiir die Kenntniss der Auguraldisciplin war auch in Oicero's Zeit nOca die Tradition, die sich
14
besonders im Collegium fortpflanzte, . . . indessen gab es doch schon zur Zeit des Vaters der Gracchen Auguralbiicher.' Si tam locuples Bt peritus auctor tam miram ponit sententiam, me nemo mirabitur uberius eam redarguere conari. Miillerus igitur auguralem disciplinam non solum intra conlegium sed etiam extra id propagatam esse videtur putasse. In partem vocat Ciceronem (pro domo 15,39): 1 Venio ad augures, q1forum ego libros, si qui sunt reconditi, non -scrutor; non sum in exquirendo iure augurum curiosus; haec quae una cum populo didici, quae saepe in contionibus responsa sunt, novi. negant fa:s esse agi cum populo cum de caelo servatum est.' Sed quae hic Cicero una cum populo se didicisse ait, ex ipsis .auguribus didicit, ut ipse indicat verbis: ,quae saepe in contionibus l'esponsa sunt.' Peritiam sacri iuris extra conlegia amplam Bxceptis ut consentaneum est litteratis hominibus, quorum ipsorum scientia publica auctoritate carebat - Cicero in oratione ea quam pro domo habuit, identidem significat non inveniri nisi ex ipsorum sacerdotum decretis et responsis haustam, ut p. domo 45. 118: ,sin autem scientia est quaesita, quis erat minus peritus quam is qui paucis illis diebus in conlegium venerat.' 46. 121: ,nihil loquor de pontificio iure, nihil de ipsius verbis dedicAtionis, nillli de religione caerimoniis: non dissimulo me nescire quae etiamsi scirem, dissimularem ne aliis modestus, vobis etiam curiosus viderer: etsi eftluunt multa ex vestra disciplina quae etiam ad nostras auris saepe permanant.' Et nisi quis antea fam studio antiguitatis iurisque sacri €rat deditus, peritiam demum in conlegio nanciscebatur; itaque Cicero {'le ,novo sacerdote' (54. 130) pauéorum dierum (45. 118): ,qui -cogeretur, ait, c10cere ante quam ipse didicisset.' Cf. ib. 54,138; 12.33. Populi igitur iuxta publieos augures in tradenc1a disciplina locum fuisse ullum prorsus falsum est censere. 1 l Romani ipsi accurate ,privatum augurium' a publica disciplina distinxerunt; quamquam natura et origo utriusque eadem erat, ut indicant Ba quae ex Nigidii :Figuli de augurio privato primo Gellius 7,6 excerpsit. At in singulis rebus suam utraque superstitio viam ingressa est; et consenianeum est cum verae divinationis multo plura vestigia retinuisse privatum augurium, tum multo magis id alienis superstitionibus esse contaminatum. Nos quidem certiora nimis pauca de augurio privato accepimus quam ut quod inter iIlud et publicam disciplinam intercesserit discrimen definire possimus; sequimur tantummodo veterum auctol'itatem qui publicos .augures a privatis (Rub. p. 46 n. 1), publicam disciplinam a privata super-
15 Quod yero memoria etIam Ciceronis temporibus disciplinae partes esse traditas Miillerus putat, non minus falsum est. Facile demonstrari potest neque auctoritatem ullam sacri iuris praeceptorum neque peritiam fuisse msi per libros. Cic. pro domo 2. 4: ,hoc (se. inconstantiam) tune ad 10s (sc. pontifices) transferas, quos ab inconstantia gravitas, a libidinosa sententia artum et definitum ius religionum, yetustas exemplorum, auctoritas litterarum monumentorumque deterret?' .Peritiam sine libris omnino esse nullam ostendUllt eiusdem ,erba ib. 12. 33: ,quid est emm aut tam adrogans, quam de religione, de rebus divinis, \:aerimoniis, sacris pontificum conlegium docere conari aut tam stultum quam si quis quid in vestris libris invenerit, id narrare vobis aut tam curiosum quam ea seire velle, de quibus maiores nostri YOS sol08 consuli et scire voluerUllt.' Sacerdotum mUllUS iam dudum non in eo erat positmn ut memoria tenerent disciplinas sed in eo ut libris mandatas interpretarentur. Ib. 1, 1: ,ut . . . religionum ius sapienter interpretando rem publicam conservarent.' Sine libris ut formulae sollemnes rite pronuntiarentur, caveri non poterat; libri necessarii erant. Ib. 54. 139: ,ne valeat id quod imperitus adulescens, novus sacerdos, . . . ignarus, invitus, sine conlegis, sine libris, sine auctore, sine fictore, furtim, mente ac lingua titubante fecisse dicatm, . . . (55. 140) delatum est ad vos, pontifices, et post omnium sermone celebratum, quem ad modum iste praeposteris verbis, ominibus obscems, identidem se ipse revocando, dubitans, timens, haesitans omnia aliter ac vos in monumentis Ìlabetis et pronuntiarit et fecerit.' Dicta sunt haec de pontificum iure et disciplina ab Cicerone; sed non lllÌnus valent de augurum. Cf. Henzen Acta fratI.. .AlTal. p. 26. Confirmantur eadem loco PalÙÌ p. 16: ,Arcani sermonis significatio traditur . . . sÌ"ve a stitione ita seceruunt, ut alteram ex altera pendere non possint putavisse: quamquam .similitudo multis in rebus conspicua est. ~igidius L l. Cato ap. Fest. p. 234' al. Tripudia ex nucibus quae privati augurii propria sunt, in nuptiis maxime usitata, vera erant tripudia, etsi genuino succo Ciceronis aetate nimium nudata. Ceterum si qua est concedenda inter publicum et privatum augUlium mutua ratio, illud potius statuendum est, privatum e publico, quam publicum e privato fuisse aptum. Neque enim improbabile est homines religiosiores qui diu ac multum in republica administranda versati ideoque auspicandi ritu publico accuratius imbuti erant, domi cum auspicabantur publicae .disciplinae praecepta observitasse. Certe quae de sua in privato augurio ratione l. L narrat Cato, sine ulla dubitatione publicae disciplinae praecepta sunt existimanda.
16 genere sacrmcii, quod in aree fit ab auguribus, adeo remotum a notitia Vlùgari, ut ne litteris quidem mandetur, sed per memoriam sucoossorum oolebretur.' Quo loco manifesto significatnr, disciplinam augurum totam, excepto ilio sacrificio, in monumentis litterarum fuisse contentam. Inductus videtnr esse ]\,fUllerus incertioribus Cicerorns (pro domo 15. 39) verbis: (augurum) ,libros si qui sunt reconditi, non scrutor' guibus Cice1'o propterea utitnr, quod tum nondum erat augur; oratio enim pro domo habita est a. 697, et Ciooro in P. Crassi locum qui cum patl'e in oriente perierat, cooptatns est a. 701. Cf. Suringar Annal. Ciceron. p. 713. Facilius quis aliis Cicerorns locis in ]\,fUlleri sententiam induci possit, de quibus non possumus non pauca hic addere. Supra docuimus Ciceronem artificiosae divinationis duos statnere fontes: obsermtionem diutnrnam, quae valet in auguruID disciplina, et CQniectnram rationemque. De priore autem div. 1, 7. 12 haec: ,observa~ sunt, ait, haec (se. avium sig'na) tempore inmenso et cum significatione eventns animadversa et notata; nihil est autem quod non longinquitas temporum excipiente memoria prodendisque monumentis efficere atque adsequi possit.' Similiter ib. 1,56. 127: ,adhibita memoria et diligentia et monumentis superiorum efficitnr ea divinatio quae artificiosa dicitnr, extorum, fulgorum, ostentorum signorumque caelestium.' Qui accuratius hos 10cos secum reputaverit, non conliget ex eis, etiam Oicerorns aetate memoria e in tenenda disciplina locum fuisse: nam Cicero generatim enumerat adminicula ea quibus quae observata erant de sigrns divinis, tradi poterant: itaque etiam ,memoriae ' mentio erat facienda; Oicero igitnr de superiorum loquitur memoria. - .Aliam praebent difficultatem verba Cicerorns div. 1, 33. 72: ,quorum (se. divinatiorns generum) alia sunt posita in monumentis et disciplina, quod Etruscorum declarant et haruspicini et fulgurales et ritnales libri, vestri etiam augurales;' hoc 1000 non licebit propter restJictivam ,etiam' ~ voculae vim concludere, auguralem disciplinam partim tantnrn in monumentis positam fuisse; immo illa restrictiva vis pertinet si quid video ad natnram auguralis disciplinae, ob quam aegre inter divinatiorns genera numerari poterat; praeterea librorum auguralium quales Cioororns aetate fuisse neoosse est 10nge maior pars non ad augurii disciplinam sed ad ius publicum pertinebat, ut ingens decretorum et responsorum auguralium mo1es tota fere. Cf. infra. Bis decausis Cicero augurales libros eodem in ordine ponere dubita t cum haruspicinis. - Restant dernque
17 nonnulli loci quicum facUe possint falso· intellegi, oliritti. hoc 1000 non possunt. Cic. div. 1, 15. 25 haec: ,auspicia vero vestra quam constant! quae qui~em nunc a Romania auguribus jgnoranttir bona. hoc tua venia dixerim - , a Cilicibus, Pamphyliis, Pisidis, Lyciis tenenttir.' Similiter ib. 28: ,itaque multa auguria, mUita auspicia quod Cato ille sapiens queritur neglegentia. oonlegii amissa plane et deserta sunt.' Quo modo hl 10ci interpretandi sunt? Num illud significare voltCicero1 neglegentia oonlegii se. in tradenda et usurpanda disciplina multa auguria prorsus e memoria evanUÌBse et tanquam extincta esse? Ergohaec auguria litterarum monumentis non erant mandata? Immo vero illud indicat Cicero conlegii BOcordia ex usu publico paullatim remota esse et in libris quasi ,deserta' iacere. lta sine dubio hoc verbum intellegendum est. Extabant quidem in librisj sed nemo eorumrationem habebatj usu non amplius veniebant. Deserta jgituraptissume ea vocat Cicero, ut loca quae nemo adeat. Hoo dilucidius doolarant aJii loci quibus uberius et planius loquitur Cicero, ut de nato deor. 21 3. 9: ,neglegentia nobilitatis augurii disciplina olirissa l, veritas auspicioruin spreta est, species tantum. reterita. Itaque maximae rei publicae partes, in his bella quibus rei publicae salus continetur, nullis auspiciis administranturj nulla peremnia servantur, nulla ex acuminibus, nulla cum viri vocantur.' Id. div. 2, 36. 76. 77: ,ille (se. Deiotarus) eis (so. au~piciis) semper utebatur, nos nisi dum a populo accepta habemus, quam multum. iis utimur?bellicant rem adroinistrari maiores nostri nisi auspicato riolueruntj quam multi anni sunt, cum bella a proconsulibuset a propraetoribus administrantur, qui auspicia non habent! Itaque neo amnis transeunt -auspicato neo tripudio auspicanturj nam ex acuminibus quidem, quod totum auspicium militare est, iam M.· Marcellus ille quinquieris consul totum olirisit, idem imperator, idem augur optumus. Ubi ergo avium divinatio? quae, quoniam ab iis qui auspioia nulla habent, bella adroinistrantur, ab urbanis retenta videtur, ab belliois esse subIata.' Satis adparet talibus ex loois non sequi, disciplinam usque ad Catonia, ne dioam oum Miillero, Ciceronis aetatem, ve! partim tantum, memoria traditam. esse.Im.mo contrarium potius ex eis conligi potestj nam quod pe:remnium quidem auspiciorum memoria et eorum quae in viris vooandis observabantur, 1 Fortasse hoe verbum etiam supra allato Cieeroms 10eo pro , amissa ' substituendum sit, div. 1, 15. 28.
1~
.
,
descriptio servata est, hoc sine dubio libris augurali bus maxime debetur 1. lliud igitur nunc quidem exploratum habemus, Ciceronis temporibus ne minimam quidem discipl.i.ntte partem - excepto forlasse sacrificio ilio arcano, cuius Paulus (p. 16 v. arcani) mentionem facit sola memoria traditam esse. Idem autem iam de Catonis aetate esse statuendum videtur; namque non solum conlegii is magnam queritur neglegentiam fuisse (ap. Cic. div. 1, 16. 28) sed ipse optumo 'esse documento potest, qualis illis temporibus divinationis fides ac l'eligio fuerit. Notissimum est Catonem mirari se dictitasse, quod non rideret haruspex, haruspicem ,cum vidisset; quamquam autem consen~eum est non idem cogitasse aut dictitasse de auguribus, tamen conligere licet ex ilia voce, quo fere animo auspiciorum auctoritatem defendere studuerint Romani: eo se., ut retinenda esse auspicia censerent quia more maiorum sancta el'ant 2 - Mutata saecula sunt cummaxime altero bello Punico, quo ,Musa pinnato gradu intulit se bellicosam in Romuli gentem feram', simulque alienarum gentium mores, religiones, litterae vehementi flumine Romam inruperunt. Qua saeculorum mutatione non minime adfecta est ea disciplina qua nulla Romanorum ingenii magis erat propria, auguralis. Non solum Flaminius pullis auctoribus rem gerere
1 Prorsus alio spectant et ad nostram quaestionem non pertinent om.nmo tales Ioci qualis est ap. Cic. leggo 2, 13. 33, ubi Cicero dissensionem illam inter Marcellum et Appium augures commemorat, quorum alteri placebat auspicia ad utilitatem esse rei publicae composita, alteri disciplina quasi divinare videbatur prorsus posse. Cicero iUl'e medium tenet Iocum. Nam ,dubium non est, ait, quin haec disciplina et ,ars augurum evanuerit iam et vetustate et neglegentia. Ita neque illi adsentior, qui hanc scientiam negat unquam in nostro conlegio fuisse, neque illi qui esse etiam nunc putat.' Ric agitur de arte ,vere divinandi,' quao olim, cana se. antiquitate, in augurum ,quoque disciplina erat, sed quoad hominum memoria recordari poterat, iam dudum ab disciplina erat abalienata. Hanc recte ait Cicero ,evanuisse' h. e. prorsus e memoria extinctam esse. Eadem fere defendit Cieero div. 2, 33. 70. - Ceterum quod ,composita' ait auspicia (alibi ,fictas esse religiones' dicit, ut div. 1, 47. 105), sine dubio de litterarum monumentis eogitavit; illisque verbis idem fere expressit, quasi dixisset: ,libl'oS augurum compositos esse.' Ita etiam hoe Ioco signifieatur, diseiplinam augurum iam antiquissumis temporibus litteris mandatam fuisse. 2 Cie. 2, 33. 70: ,RetiDetur autem et ad opinionem volgi et ad magnas utilitates rei publicae mos religio disciplina ius augwum, collegii auctoritas.'
19 ;aspernatus est (Cic. div. 1, 35. 78; 2, 8. 21; 2, 33. 71. cf. de eius~em in auspiciis socordia Liv. 21, 63, 5 sqq.), sed etiam graYÌssumi Ylri auspicia contemnel'e aut dicis tantum causa obsel'vare coeperunt. -Cf. Cicero div. 2, 36. 77, qui 11-1. Marcellum illum quinquiens consulem, eundem impel'atol'em, eundem augurem oprumum, exacuminibus -auspicium totum omisisse narrat, eundemque si quando l'em gerere vellet, ne impediretur auspiciis, lectica operta iter facere esse solitum -non sine reprehensione commemorat. -:- Alterum bellum Punicum :non rusi continuabat, quod primum incohaverat. Notum est, quanto ludibrio L. Junio, P. Claudio Pulchl'o consulibus auspicia fuerint. Liv. ep. 19. Cic. div. 2,8.20; 33.70. Ac fieri non poterat quin bella tam diuturna temporibus, tam longinqua spatiis arumos Romanorinn nmditus commoverent et commutarent. Re vera quo longius ab urbe imperium Romanum prolatulll est, eo magis auguralis iuris vincula laxari coeperunt. - At initia ,doctrinae deos spernentis', ut Livii (lO, 40, lO) utar wrbis, et socordiae in auspiciis, prioribus iam saeculis extiterant. Livius (10,40,4) tradit pullarium a. u.c. 461, ut militum ardori pugnancli mos gereretur ementiri tripudium solistimum ausum esse. Sub idem fere tempus (a. 454) lege Ogulnia primum de plebe ;augures, eique quinque ad quattuor patricios adlecti sunt (Liv. .10.9): ex quibus duo tantum, P. Aelius Paetus et C. Marcius (Rutilus) magistratibus antea publicis functi erant, ceteri, ut plebei, disciplinae ignari videntur prorsus fuisse. Horum quo facilius disciplina recondita ac difficili imbuerentur, maXÌ1lle interesse debebat litterarum uti monumentis; idemque veteribus quoque auguribus cordi esse ,oportebat, ne quid ex noyorum, et ,imperitorum' conlegarum coop-tatione detrimenti caperet disciplina et auctoritas augnrum. Tum .igitur veri simile est onmem fere disciplinam litteris mandatam esse, .si qua usque eo pars sola memoria servata erat. Sed ne hoc -quidem nobis probatur. Nos enim persuasum habemus magis yerendum esse ne illa aetas qua memoria tradi ac teneri disciplina -prorsus desita est, recentioribus quam antiquioribus temporibus {)onlocetur. Nam praeter omnes eas causas quibus ad libros componenc1os augures impulsos esse supra monuimus, maxime nos movet ipsius disciplinae natura. Augurii ars omnium fere ltalicahun gentium est communis. Itaque Romanorum quoque publica disciplina ex populari superstitione {Irta est. Publicum augurium antiquitus a privato non erat diversum,
20
certe artissumo cum eo vinculo coniunctum erat. Hoc vinculUJll: intercisum est cum publicorum augurum peculiare institutum est conlegium. Inde ab eo tempore eam induit disciplina naturam quae nobis cognita est. Sane non semel sed paullatim eertus extitit orbis formularum, caerimoniarum, auguralium signorum, ex augurio privato promptorum, quae conlegii auctoritate sancita sola in administranda re publica usu venire oportebat. Talis disciplina naturaliter crescere et augeri non poterat. Nimis iam ab eo fonte unde originem et animam duxerat, remota erat. Atque a principio illud unum auguribus mandatum erai, non ut excoleretur, sed ut ,teneretur' disciplina. Tota eius vita lenta est morso Sequentia saecula in usu publico aliquid quidque ex ea detrahebant et omittebant,. donec gravissuma et sollemnissuma auspicia prorsus deserta sunt, pltuca resederunt non vera auguria sed inania simulacra. 1ta dis-ciplina auguralis speciem praebet perfecti antiquitus corporis et ab omnibus fere numeris absoluti, cui posteriora saecula nihil fere addiderunt, nisi quod ex vetere aliquo praeeepto derivari posset et quasi eius esset supplementum l. Hac ratione ne pontifica1is quidem disciplina cum augurali comparari potest: cum illa in privata publica-· que Romani populi superstitione posita multo esset vivaeior atquein ingenti casuum varietate contenta, ad guae novae caerimoniae~ nova praecepta continenter invenienda erant. 1taque neque tam certis finibus unquam erat circumseripta neque tam in se absoluta quam augurum disciplina. Propter hane disciplinae naturaIil s1l.mmo· opere est veri simile priscis temporibus, ian! tUm cum solo eonlegarum ore propagabatur, tradendo et discendo eam quadam ouat1jp.<7.'t:oc; forma indutam esse. Vestigia huius praeceptoruIll' ordinis anti-'quissumi hodieque extant; et infra nos ea acrius persequemur.-Quae cum ita sint, facile adparet cum hoc, quo minor singulorum augurum arbitrio locus, quo mai or esset mori et ,observationi' datus t eo magis fuisse necessarium, hanc observationem litterarum opera certo tenere et quam perfectissume describere, tum non minus illud liquet, non fuisse difficile corpus satis plenum auguralium litterarum componere. Et cum primum factum est litterarum initium, satis. brevi tempore credendum est illud. corpus fuisse confectum. Nam
1 ut vetus illud conlegii decretum: ,omnem avem tripudium facere posse.' Cic. div. 2, 35. 73.
21 in disciplina tam absoluta alia pars aliis non minus est digna quae litteris denotetur. ltadisciplinae natura quodam mO'do cogebantur augures universam eius mOlem monumentis mandare. IDs de causis movemur, ut inter illud tempus quo libros compoil.ere primum adgressi sunt augures, et id quo solis libris ad tenendam disciplinam utebantur, memoria sola nihil iam fere servabant, intervallum statuamus quam minimum. Quodsi originem librorum in reguin saecula iure reiecimus, non ita multum a vero aberrabimus quod sub XII tabularum aetatem totam fere disciplinam libris contentam fuisse statuimus: qua aetatescribendi legendique artem satisfuisse celebrem supra indicavimus. Quibus verbis non sum illcturus omnia disciplinae praecepta ex memoria augurum illa aetate -extincta et in libros solos reiecta fuisse: immo mihi quoque persuasum est etiam tum amplam et subtilem discìplinae peritiam intra conlegium fuisse, et diligentiores augures disciplinam etiam satis pIene memoria amplexos esse. Sed nihil aliud dico nisi hoc, -augures ex duabus obserV'ationis tenendae adminiculis certius litterarum inc81'tiori memoriae omniblls fere partibus praetulisse. IDs explanatis certiores, spero, licebit de ipsa librorum auguTalium specie et natura ponere coniecturas. Non est V'eri simile antiquissuma augurum monumenta secundum certum consilium et constanti ordine fuisse disposita. Sane vidimus auguralem disciplinam iam priscis temporibus in quendam esse ordinem ipsa traditione redactam: qui ordo ex singulorum praeceptorum similitudine facilenatus est. Yerum tamen non est probabile augures ubi primum litteris uti coeperunt, illum esse ordinem secutos. Nam consentaneum est non id egisse ab initio in componenais libris, ut quam perfectissumum constituerent opus. Immo vero tempus et utilitatem respiciebant sine dubio: h. e. ea prima litteris mandabant, quae maxime aut cavendum aut periculum erat ne oblivione obruerentur. Cayendum maxime erat in formulartun copia, -quales in stipulatione cum magistratu ineunda, in tabe:rnaculo constituendo, in tempIo (spectionis) concipiendo, in regionibus dirigundis, in pomerio proferendo, in signis impetrandis, in aliis precationibus nuncupandae erant: guae omnes pro locis et rebus variabantur. Periculum maximum erat in eis caerimoniis, quae post longa demum temporum intervalla repetebantur, quales supra enumeravimus. Haeo fere prima librorum auguralium fuisse argumenta putanda sunto Paullatim vero, neque ita longo tempore, ceterae disciplinae partes
22
secutae sunto Qua ratione fieri non potuit quin corpus nasceretmsatis immaneparumque expolitum. Nam vitari nullo modo poteratr . ne res argumento cognatae diversissumis locis denotarentur itaque' omnia divellerentur: donec postremo e"l'"enit ut iliud consilium qualibros scribere coeperant augures prorsus inritum fieret: cum eidem libri quos ut conslli possent in rebus dnbiis et difficilioribus componendos adgressi erant, difficiliumi iam essent ad legendum et perlustrandum multumque et operae et temporis adeuntium consumerellt_ Ita etiam sine testimoniis statuendum est augures aliquando librorum labYl'intho filum quaesivisse quo duce satis commode intrari et perlustrari posset. Potest hoc factum esse anno U. C. 454 quo anno lege Ogulnia quinque plebei, ergo imperiti in conlegium cooptati sunto Tum erum cummaxime erat opus libros quam perfectissumos reddere, ut novi augures in munere arduo apto eis adminiculo uti possent. Quapropter postremo ilio tempore libros esse emendatosstatuendum est. Secl prius tempus multo magis probatur. Iam supra Livii locum attulimus, quo commentarios pontificum Gallorum incendio perisse tradito Augurum libros non nominato Sed summ
23 Festum p. 161" ,pro collegio quidem augurum decretum est, quod in salutis augurio praetores maiores et minores adpellantur, non ad aetatem sed ad vim imperi pertinere.' Maiores h. 1. praetores esse consules, minores qui proprie vocantur praetores videntur intellegendi. ~fercklin Cooptato p. 195. Quicquid autem de Festi Ioco statuitur, deeretum illud nonnisi eis temporibus factum esse potest, quibus plures iam erant praetores h. e. post annum u. c. 507. Cf. Brause p. 11. Vetus erat augurum mos (Cic. div. 2, 35. 73), ut decreta litteris mandarent; idque ut consentaneum est, ubi primnm facta sunt: neque ea tantum decreta quae aliquod novi iuris contllebant praeeeptum, sed omnia .etiam ea, quae ab auguribus publice responsorum Ioeo et nomine in senatu vel comitiis pronuntiabantur, ut elucere videtur ex exemplis pontifiealium decretorum (ap. Schweglerum R. G. p. 32 n. 2), et Cicero manifesto indicat in Vatin. 8. 20: ,augures omnes usque ab Romulo decreverunt love fulgente cum populo agi nefas esse;' quibus verbis, si quid video, significat permulta extare diversissumis aetatibus decreta auguralia, in quibus idem illud et unum vetustissumum iuris auguralis praeceptum (quod ipsis verbis affert Cicero div. 2, 18. 42) repetebatur. Haec igitur decreta promiscue quo quidque factum est tempore libris videntur adieeta asse. Possunt autem argumentis duo eorum genera distingui: nonnulla ad augurii disciplinam pertllebant, ut illud quod Cicero div. 2,35.73 profert: ,omnem avem tripudium facere posse.' Haec decreta pauciora et antiquissuma sine dubio erant: nam omnia fare eis temporibus facta esse necesse est, quibus auguriorum et auspieiorum auctoritatis divinae et veritatis fides nondum ex augurum animis evanuerat; quibus veri et sinceri Iovis interpretes essa studebant et religiose videbant, ne quid in auspicando vitii committeretur, ne sigmun dubium aut falsum pro certo aut vero acciperent, denique ne quid contra deorum voluntatem augurarentur. Plurima igitur talium decretorum ante alterum bellum Punicum nata esse probabile est. Cetera decreta ad ius publicum spectabant; et haee quidem, multo Bine dubio plura, per omnia liberae rei publicae saecula usque ad eius exitum pertinebant. Post hoc tempus quo augurale ius ab Caesare funditus collabefactum est, multa accessisse augurum decreta parum est veri simile. - Num decreta quoque posteriore tempore in aliquem ordinem secundum argumentorum similitudinem redacta sint, ignoramus; eguidem vix crediderim; nam interim mlùti extiterunt scriptores qui privatim libros de augurali iure et disciplina
24
componebant et illius iuris inlustrandi causa Yasta decretorum volum.ina. perlustrabant. A~s .olim Nonis congregari commentandi causa solebant. Cie. div. 1, 41. 90, Ric mos sine dubio pervetus erati Ciceronis aetate iam erat sublatus. Cic. L l. Africani minoris temporibus nondum evanuisse videtur. Cic. Lael. 2. 7. In bis conventibus notum est quendam memorabilem in sententiis dicendis ordinem esse servatum. Cic. senect. 18. 64: ,Multa in nostro conlegio praeclara, sed hQC dequo agimus in primis quod ut quisque aetate autecedit ita sententiae principatum tenet, neque solum honore autecedentibus sed iis .etiam. qui cum imperio sunt maiores natu augures anteponuntur.' Ubi ex iure publico aliquid veluti de magistratuum auspiciis ve! de comitiis, ab auguribus decernendum erat, statim convenire eos et decernere oportebat i contra illis ordinariis contionibus de disciplinae magis augurii àifficilioribus locis inter se meditatos esse probabile est. Iisdem sine dubio contionibus, ordinariis et extra.ordinariis, si quis aliquod in libris deesse praeceptum intellexerat, proferebat et augures libris inserendum curabant. Hoc modo augurum conlegium continenter in libris suis amplificandis: et supplendis elaborasse cogitandum est. Duae igitur in libris auguralibus secernendae sunt partes: anti:quior quae rerum aliquem ordinem constantem tenebat i recentior altera, diversissumis conglutinata temporibus, quae vastam decretorum molemcomplectebatur. Quae vero tandem in priore illapartecontenta erant? Omnia quae ad imgurium pertinebant h. e. praecepta de signis, de variis auspiciorum generibus, de inauguratione, de templisi nonnulla denique iuris publici praecepta. Contra longe maxima publici augurum iuris pars decretis contenta erat l.
1 Satis _plenumveterum augurum o0Cl't"lJIlCt setYatum habemus apud Ciceronem (legg. 2, 8.20.21.), cuius verba haec sunt: ,Interpretes autem I~vis optumi maxumi,publioi augures signis et auspioiis postea vidento, disoìplliiam tenento. Saoerdotesque vineta virgetaque et salutem populi auguranto.· Quique agent rem duelli quique pro populo rem, auspicimn praemonento. ollique obtemperanto; divorumque irae providento' sisque adparent~. Caelique fulgura regionibus ratis. temperanto, urbemque. et agrostempla liberata et eefata habento. Quaeque augur iniusta nefasta vitiosa dira deixerit, imita infeotaque sunto, quique non paruerit, oapita! esto.' Corrupta vox ,postea' nondum sanata e·st; eonieoturaIn ,postera', quam Sabinus aut Manlitiils posuitj et Vahlen mira argumentatione tenere studuit, reote iam
25 Si de enerna librorum forma quaeritur, consentaneum est acta decreta soluta oratione esse concepta, augurii autem disciplinam et antiquissumum ius publicum versibus, Saturniis se., esse composita veri simile -est, eis quidem temporibus quibus quae ultra cotidianum sermonem argumento prodibant omnia metro continéri solebant. Hanc sententiam confirmatam. videmus Festi 1000, Miill. p. 290·: ~t
dudum refutavit Rubino p. 51 n. 1; sed ne Goerenzii quidem ,posta' quod Husehke et Rubino eomprobaverunt, satis aptum est. Alii alia eonieeerunt, -ex quibus quae eommemorentur digna tantummodo sunt Halmii ,ostenta', eomprobatum ab Klotzioet Baitero, atque ,portenta' Feldhiigelii. Sed utrumque pariter falsumest. Nam nemo peritus auetor, nee Cieero nee Varro nee Verrius, ostenta vel portenta augurali diseiplinae tribuit. Cf. supra. Propono equidem non sanandi loei - id quod despero - sed sententiae -causa: ,operam danto'; namque desideratur 1oeutio tam generali significahone (invenitur saepius, ut Fest.241 & v. praetor ad port.am; Cie. fam. 10,12,3; Ennius apud Cie. div. 1,48.107: ,dant operam simul auspicio augurioque' et restituta èst ap. Varronem 1. L. 6, 91 seeundum Medicei vestigia ab Bergkio: ,auspicio operam des.') - Interpunetionem usitatam non paullo mutavimus; nam adparet quinque hie partes esse distinguendas. 1. quae est de auguriidiseiplina (angustiore sc. sensu) ,Interpretes ... tenento.' II. de inauguratione ,Saeerdotesque ... auguranto.' III. de ratione inter .magistratus et augures intercedente, Quique agent ... adparento.' IV. de templis auguralibus ,Caelique . . . habento.' V. de iure augurum publieo ,<;luaeque augur . . .' usque ad Mem. Fortasse Cicero vel auetor eius (Appius Claudius forlasse) in illa augurii iuris dispositione ipsorum librorum auguralium rationem habuit. Cicero primo loco attingitaugurii disciplinam quae ùtradix et fundamentum totius augurum iuris,sine dubio etiam in libris augurum principem obtinebat locum. Inaugurationem demde quam secundo loeo ponit Cicero, ruitiquissumum augurum russe munus constat, cf. Dion. 2, 22, qui eam ab Romulo eis de1atam tradito Rub. p. 52 adn. Neque est profecto veri dissimile, inaugurationis, cuius notione et nomine non paucas eomprehendebant eaerimonias, singularem quendam et distinetum fuisse 10eum. Idem de tempIo iudieandum est. Tertio loco de ratione quae inter augures et magistratus intercedat, verba facit: hie loeus iuris est publici et natura sua ad quintam Cieeronianae partitionis partem pertinet. Neque elucet cur Cicero eum ab hae parte seiunxerit. In libris augurum praeeepta plurima et gravissuma ad rationem inter augures et magistratus pertinentia facile possunt eo Ioeo posita ftnsse quo Cieero ponit: nam illa aetate qua recensionem librorum eam qua auetores nostri usi videntur, factam esse supra statuimus h. e. sub Ga1lorum incendium, potestatem illam augurum publicam necesse est iam dudum eertis definitam fuisse deeretis. Postremo verbis: ,quaeque augur iniusta' sqq. attingit Cicero vastam illam deeretorum auguralium moIem, quorum deeretorum partem longe maximam de iure publico fuisse modo dixim.us.
26 ,[Soni]vio significat in car[mine vetustissimo au]guraJi sonanti:' qua. loco verba ,carmine' et ,augurali' certissumo restituta sunto Ad publicum autem ius quod attinet, Saturnius ille apud Velium Longum (2234 P.), agnitus ab Aug. Reifferscheidio (mus. Rhen. XV p. 627): ,oriens consul magistrum poupuli dicat', augurum potius quam magistratuUIl1 commentariis aut utrisqlle vindicandus videtur. Inde fere ab Gracchorum aetate qua augurum iuri docti homines operam navare coeperunt, aliud incipit traditionis genus. Disciplina augurum tam torpefacta una via amplificari poterat, meditationis doctae et ratiocinationis. Consentaneum est litteratos homines qui in disciplina inlustranda curam posuerwit lacunas quas aut videbant aut putabant in ea inesse conat
27
Iam vero etiam fragrnenta, credo, librorum auguralium quae mndem existirnanda sint, et quae in conlectionem eonun recipienda, non ita erit arduum definire. Atque prirnum quidem adparet aliam esse in augurii disciplina aliam in iure augurum publico rationem ineundam. .A.uguTIi quidem disciplinam, absolutam antiquitus, paucis decretis non tam amplifièatam quam suppletam Catonis aetate sola teneri memoria iam dudum desitam esse supra ostendere conati sumus. Primi autem qui de auguralibus rebus copiosius disseruerunt docti hOIllÌnes, C. Sempronius Tuc1itanus in libris magistratuum, Iunius Gracchanus in libris de potestatibus, sub Gracchorum demum tempora fuerunt. Ornnes igitur scriptores augurales quaecunque de augurali disciplina trac1idenmt, ut rata eius praecepta, non ut ipsorum coniecturas, ex ipsis augururn libris sumpsisse statllenclum est, sive per alios acceperunt, siye ipsos libros perscrutati sunto Disciplina igitur et libri in unam nobis commt notionemj disciplinam nonnisi litteris. mandatam agnoscirnus, et -guae disciplinae fuerunt eadem omnia libris. vindicare optirno iure vidernur. Difficultas in eo tantUlll posita est ut quae disciplinae fuerint augurum, quae alius (haruspicUlll, pontificum, privati augurii), diiuclicetur. Nos si quid clubillm videbatur, num augul'lun clisciplinae tribuendum sit, in adnotationes reiecimus j atque ut inter fragmenta ea tantum recepirnus quae vere auguralia videbantur esse, ita in adnotationibus plura potius quam pauciora proponenda esse e re iudicavimus. Alia ratio in iure augurum publico ineunda est: cuius fines In disciplina soli nequaquam ita .accurate circumscripti .sunt. augures principes et auctores; contra in iure publico augurum nulla fere erat pars, in qua non SirnlÙ senatus auctoritati aut populi iussui I
est eorum soriptorum quibus nostra disciplinae ac iuris augurum scientia debetur neminem fere jpsis auguralibus libris sed omnes p1'ivatis augurum studiis usos esse. Ut Graecos prorsus mittam, ex Latinis UllUS Cicero, ut augur, libros conlegii potest inspexisse; sed CUllI quae reconditioris et subtilioris sint doctrinae paucissuma habeat, veri simile est eum Appii amici libros qU[jm ipsum tabularium pe1'sc1'utari maluisse. De ValTone autem pIane ambigitur; nam utrum augur fue1'it necne, incertum est; immo propter auctorum silentium p1'obabilius est non fuisse; num vero pl'Ì\'ato homini augul'es ad tabularium aditum patefecerint, pe1'quam est dubium. - Hoc in auctoribus p1'obe attendendum dixi iterumque dico; nam nescio an nonnulli e1'1'ores, veluti qui de libris et commenta1'iis prolati sunt, evitati essent, si homines da'cti semper meminissent eos qui illi,! nominibus usi sunt, augurales libros non habuisse ante oculos et plurimos aut omnes ne spectasse quidem.
28 esset locus. Neque eaderu. omnibustemporibus augurum erat publica auctoritas. Cf. Parto II. cap. II. ltaque in hoc campo cautissume progrediendum erat: aeque erat periculum, ne aut plus aut minus in libros augurum coniceretur. Inter hanc Scyllam et Charybdin cum via esset reperiunda, hanc nos elegimus, ut in ea dissertationis parte quae est de iure augurum publico, fines eius nostris oculis mirum in modum fluctuantes magnisque ann:actibus procedentes, quatenus persequi eos potuimus, deliniare conaremur; ita quidem ut coniecturae nostrae amplissumum daremus campum; in fragmenta autem ea tantum reciperemus quae sine dubio ad libros augurum spectare videbantur. Fragmenti nomen amplissuma adhuc notione intelleximus; angustiore quidem BenBU ea tantum complectitur quae ex iPBis libriB quasi exsecta Bunt h. e. formulas Bollemnes et verba soUemnia. Sed pravum esset haec tantum in fgtis ponere; quo facto praeceptorum auguralium pars tantummodo proponeretur, ea sc. in quibus auctoribus nostris ipsa librorum. verba retinere placuit. Argumento igitur quaecumque ad augurum libros esse referenda videbantur, inter fgta recepimus omnia. Brause neutram viam ingressus est; vel potius utramque ingressus neutram persecutus est; ut fors ferebat - nam consilium quod quidem in distincta et clara rei deliberatione positum sit, non perspicio - ex altera via in alteram transsiluit. Huc accedit aliud Brausii vitium gravissumum. De libris quoque isagogicis quos vocat scripturum. se profitetur (p. 17). Hac de causa, ut mihi quidem videtur, nonnullos locos quos cui auctori debuerit Verrius, Festus adscribit, ex fgtis auguralium librorum relegavit, etiamsi librorum verbis adlatos esse ipsi manifesto declarant, ut Fest. p. 29S b v. sollistimum et al. Verum licetne publicorum librorum fgta ita ab privatorumlibris distinguere? Nonne prorsus ex libidine auctorum nostrorum aptum erat utrum fontis sui nomen adnotarent necne? Et fgtum minus augurale est, quia auctoris ex quo sumptum est nomen adscriptum legitur? Ante autem quam ipsa fgta proponamus, nonnulla nobis generatim de singulis disciplinae ac iuris auguralis partibus disputanda videntur esse: guae quasi supplementum sunt ad ipsa fgta. Nani multa sunt, guae CUfi in fgtis poni minus commodum videatur, tamen sine dubio ad augurum. libros referenda sint. Ex quibus inprimis ea sunt omnia quae de usu singtùorum disciplinae signorulll et auguriorum accepimus praescripta: quae iuri potius publico quam.
29 disciplinae tribuenda sunto Haec igitur a fgtis seiuncta continua expositione comprehendimus. Negue dubitamus guin hac bipartitione ipsorum librorum ad naturam propius accesserimus. Nam guae de usu signorum valebant praecepta, plerague sine dubio decretis auguralibus contenta erant et ab ipsa augurii disciplina, guae oootfJp.atoç guadam forma tradebatur, separata. Potest igitur haec g-eneralis pars decretorum conlectio haberi: non ita guidem guasi omnia in eam decreta eoniecerimus; immo guae augurii ad artem non ad ius spectabant inter fgta posuimus etsi decreta fuisse constat: ut vetus illud conlegii decretum, guod ,Olllllem avem tripudiulll facere posse' docebat (Cic. div. 2, ,35. 73.) - CetBris dissertationibus illucl maxime perficere studuimus ut fines intra guos argumenta librorum contenta fuisse videntur guam cliligentissume clefinireinus. Praeterea nonnulla adiecimus quae per se etiam in adnotationibus ad fgta dici poterant, sed propter ambitum melius peculiari Ioeo explicari viclebantur. Ante autem haec omnia absoIvenda alia est guae stio, guae intercesserit ratio inter libros et commentarios augurales.
CAPUT II QU.A.E RATIO INTER LIBROS AUGURALES ET COMMENTARIOS STATilllliTDA SIT Complures fuisse augurum libros ipsum eorum nomen ostendit singulosque quodam modo argumentis inter se fuisse diversos consentaneum est. Iam vero cum etiam plura nomina eorum commemorentur - libri, commentarii - iure quaeri potBst, utrum his nominibus diversa litterarum auguralium genera indicarint veteres, .aD. omnes promiscue. Commentarii et libri etiam in pontificum tabulario inveniuntur. Cum vero pontificum monumenta prorsus eadem ratione atque augurum nata et amplificata esse consentaneum sit, non est d~bium quin quae inter pontificios libros et commentarios intercedat l'ano, eadem inter augurales a principio sit statuenda. Itaque praeter cetera quaerendum est, quae de pontificum libris et commentariis veteres tradiderint ( et statuerint recennores. Qui novissumus hanc quaestionem attigit, Preibisch in diss. inaug. de libris pontificiis. Vratisl. 1874, ad finem eam perduxisse non videtur. Nam cum contra communem omnium fere TIrorum doctorum consensum pugnare conaretur, debilibus usus est -armis (pp. 2-4); itaque nobis qui eiusdem simus sentennae uberius eam confirmandam reliquit. Recennorum hominum plurimi in eo consentiunt quod in libris pontificum contenta fuisse statuunt praecepta ad deorum cultum et ritum pertinentia. Cf. Becker Handbch. d. Rom. Alt. 1. p. 11. IV. {Marquardt) p. 217. Teuffel Rom. Litt. 1. p. 110, ed 2. Huileman cuius
31 disputationem criticam de annalibus maximis Amstelodami a. 185& editam non novi nisi ex recensionibus K. Niemeyeri in Ztschft. f. Gymnasialwesen XTI. a'nn. L Bel. 1858 p. 423 sqq. et E. Hùbneri in Jahrb. f. Phil. tomo 79 p. 402 et 407 sqq. Contra commentarios fuisse decretorum et responsorum conlectionem. Cf. Ambrosch Observationum de sacris Rom. libris parto I. ind. Vrat. 1840 p.12.n. 52. Becker-Marquardt IV. p. 217. Hiibner 1. 1. p. 408. Schwegler ROm. Gesch. I. p. 33. L. Lange ROm. Alt. P. p. 337. - Sine dubio errant qui. libros pontificum ad ritum solum pertinui.sse pumnt (ut inprimi.s Hulleman l. l.); namque, nt verbis utar Bouché -Leclerquii. (Pontifes Paris 1871 pp. 21. 22.): ,il serait facile de montrer, que les libri pontificii - cales ne sauraient ~tre considérés exclusivement comme des rituels. On s'étonnerait de rencontrer dans un rituelles détails sur la mort· de Romulus et la provocation au temps des rois que Fenestella trouvait dans les libri pontificales (Seneca Ep. 108), et m~me la légende de Picus transformé par l'hagiographe pontificai en augure (Serv. Aen. VII., 190.).' Et tribuunt ampliorem libris pontificalibus campum qui facile locupletissumi sunt iudices Schwegler et Hlibner, qui non tam rerum natura et genere diversos fuisse statuunt, si recte eos interpretor, libros et commentarios, quam aetate et forma praeceptorum. Schwegler enim 1. 1. p. 31 libris adsignat ,die allgemeinen Satzungen des Gottesdienstes ulld des geistlichen Rechts;' commentarios adpellat p. 33 ,eine Sammlung von Rechtsfallen aus dem alten Staats- und Sacralrecht, nebst den Entscheidungen der Ponti1ì.ces in Fiillen ihrer Jurisdiction, eine BeispielSammlung, aus welcher diejenigen, die Recht zu sprechen hatten, die allgemeine Regel sich abzogen.' Quamquam hic nimis commentariorum - si qui.dem a libris distinguuntur - fines extendere videtur; nam sola pontificum decreta in lris quos vocant commentariis fuisse possunt, non item talia exempla qualia de Numae inauguratione, de provocatione 'habemus. - Luculenter Hlibner L 1. p. 408: ,Die libri pontificii (oder pontificum oder pontificales) enthielten gleichsam das S;rstem des geistlichen Rechts. Vorschriften liber die heiligen Orte und Zeiten, liber den Ritus und die Gebete (zu ilmen gehOrten ja die indigitamenta, vgl. Marquardt IV. 7 und Preller rom. Myth. S. 125) endlich die iiltesten Processvorschriften. .. Die commentarli pontificum dagegen enthielten gleichsam die Praxis, eine Sammlung von zur Competenz des Collegiums gehOrigen Rechtsfiillen und Entstlheidungen.' Qua sententia adprobata statuendum erit libros anti-
32 q1llor.es in.. universuni. fuisse quam commèntarios, siquidem·consentaneUin 'est. quae prius ìuris erantprius etiam esse litteris mandata. Ita., vero hl Viri eadem rere genera·momunentorum in sacerdotum ta.bulariis. discernunt quae supra nos· distinguenda esse docullnus: unum quod praecepta continebat generalia, addisciplinam et Ìus pertinentia, antiquissuma,. quodam ordine ex rerum similitudine disposita: quae Schwegler et Hùbner ,librìs' tribuunt; alterum quod comprehendebat ,decreta': haec ,commentarlis' adsignant. Adparetetfacileex.fgtisostendi potestsì quod inter libros et commentariosdiscrimen est statuendum nullum aliud lJosse fuisse. Haec igitur (Hùbneri) sententia quam recentiores, quod sciam, OIDlles comprobaverunt(Lange 1. -l. Brause p. 1.4 sqq.) soIa digna est quae refutetur: eamque ideo unam respeximus. Persuadere autem nobis non possumus tam accurate ,librorum' nomen a ,commentariis' distinxisse veteres, ut diversa eis monumentorum genera significarent. In notione quidem ipsa vocis commentarli nihil inest quo tale discrimen confirmetur. Nametsi praecipue librorum genus indicatquod 07to(J.vrj(UXt<X( ,Denkschrllten' Schwegler l. l. p. 33.) vocant Graeci, tamen etiam de quolibet librorum genere usurpatur, quin etiam de annalibus, ut Cic. Brut. 15.60. Liv. 6, 1,2) ipso concedente Hiibnero 1. 1. p. 407. Ad sacerdotum autem litteras. quod attinet, manifesto consuetudo contra usitatam ilIam opinionem pugnat. . Cum pontificum sacri iuris monumenta non ideo essent composita ut publice ederentur et legerentur sed recondita iacerent. in tabulariis neque unquam ea qua ibi adservabantur forma edita. sint (cf: Schwegler p. 33 n. 6), sed per privatorum tantum oommentarios in publicum emanarent, veri simile est singulòs libros (exceptis foI1:asSe annalibus, fastis, actis quae tamen litterarum genera ipsis argumentis satis ab reliquis secreta erant) non certum aliquem titulum in fronte habuisse, ut putare v~detur Niemeyer p. 423. Hinc sine dubio factum est, ut scriptcires ad pontificum monumenta significanda permagno et vario nominum nUIIiero uterentur; inveniuntur libri. pontificii, libri pontificales, libri pontificum, commentarli sacrorum pontificalium, commentarii pontificum, ì'p<xrp<xt t6'.lY LIOPOrp<xYt6'.lY, libri sacrorum~ libri sacri, libri sacerdotum tlOp<xt ~[~ÀOL ,alia. Bouché -Leclercq p. 20. 21. Preibisch p. 5. Schwegler p. 32 n. 5. Certae inter haec nomina rationes non possunt investigari et probabile est scriptores ea ex arbitrio promiscue usurpasse. Recentiores quidem nonnulli certa discrimina reperire conati sunti sed frustra. Immo fgta quae
33 -cum variorum nominum nota feruntur, ab argumentorum natura non raro inter se apte cognata sunto Ambrosch de sacris Rom. libris p. 13 n ..59. Et facile intellegitur quod ita fluctuant in titulis scriptores, causam non esse aliam nisi hanc quod monumenta pontifi-cum non ipsi plerique inspexerant - etenim cuilubet aditum in sacerdotum tabularia non patuisse satis constat -- sed per alios tantuIn (pontifices aut augures plurimos) cognoscebant, ab ipsis autem pontificibus accuratius singuli libri non fuerant distincti. Quae si ita sunt, num probabile esse potest, tantummodo inter commentariorum et librorum nomina discrimen fuisse observatum? Schwegler quidem, qui librorum (pontificalium) nomen probe seiungendum esse -censet ab commentariis, tamen (I. p.32 n. 5) ,commentarios sacrorum' :potius ,libros sacrorum' quam eommentarios pontifieuminterpretatur.Sed sunt certi loei quibus generalior commentariorum pontifieiorum significatio negari non possit; ut apud Liv. 6, 1,2: ,etiam si quae in commentarns pontifieum allisque publicis privatisgue erant monumentis, incensa' urbe plerague interiere.' Hoc loeo de omnibus pontificum monumentis logui Lhium manifestum est; et conceditur -etiam ab Hullemanno Ztseh. p. 423. 425 et Hùbnero l. 1. p. 408. Quo pactò Niemeyer l. l. p. 425 solos commentarios, quos proprie vocat, intellegere potuel'it, ego non video. Si de quo singulari pontificalium litterarum genere cogitandum sit, vix alli nisi annales intellegi possint, cum Livius de memoria rerum gestarum fontibnaque Jùstoriae agat. Cf, Weiss. ad. Liv. 1. L Mommsen ROm. Chron. 209. Sehwegler 3, 270. Alio loco Lhius Camùeium haee verba facientem indueit (4, 3,9): ,Obseero vos, si non ad fa:stos, non ad commentarios pontificum admittimur, ne ea guidem scimus guae omnes peregrini etiam seiunt . . .?' Hoc quoque loco commentariorum nomine etiam libros quos yocant comprehendi adparet. Quin Servius· .ad Aen. 1,373 commentarios adpellat ipsos annales: ,Cuius dili.gentiae annuos commentarios in oetoginta libros veteres retulerunt eosque a pontificibus maxinris a guibus fiebant annales maximos .appellaverunt.' Item apud Quintilianum (inst. 8,2,12: ,obseuritas fit etiam verbis ab usu remotis ut si commentarios quis pontificum et vetustissima foedera scrutatus id ipsum petat . . .') Schwegler , annalespontificum' intellegendos esse censere non sine causa videtur. Utique ubi de obsoleta.e oratiorus obseuritate agitur, potius de libris qui vocantur, ut antiquissumis litteris, quam de deeretis ut quae. post.erioribus facta sint temporibus cogitandum est. - Neque Cicero
34 non appellat (Brut. 15, 60) annales ,veteres commentarios.' Quodsi Ciceronis duo Ioci (Brut. 14. 55 .. pro domo 53. 136) in commentariis· pontificum res decretis similes fuisse significant - quae ceterum natura sua magis actis quam decretis videntur adsignandae esse, vid. Schwegl. p. 32 n. 5, - Iibris contra nullo Ioco decreta nominatim tribuuntur, inde non licet conligere, commentarios nonnisi decreta. continuisse. Si statuendum esset, decretorum conlectionem propriUIlL habuisse titulum, profecto ipsum decretorum nomen multo aptius. erat et significantius quarn commentariorum. Sed etiarn librorum nomen ut ornIDum generalissumum ad omnia pertinere pontificum monumenta per se summo opere est: veri simile. Bouché-Leclercq p. 22: ,Si la comparaison des textes donnés comme extraits des Libri pontificales prouve quelque chose, c'est l'extension de ce titre, extension qui permet d'en faire le synonyrne d'Archives pontificales et de l'appliquer à la collection entière des documents émanant du collége ou confiés à sa garde.t. Ita apud Horatium ep. 2, 1, 16 pontificum tlibros' iure interpretaturSchwegler (p. 31 n. 2) ,annales publicos,' cum Horatius de libris. veteribus Ioquatur, quibus ,populus' delectabatur, 1. l. v. 18. Adlatis exemplis satis, opinor, dilucide comprobatur, commentariorum nomen non minus late pertinere quam librorum et utroque prorniscue nomine vetere s, nullo certo discrimine usos esse. Certe· minime licet, id quod Brause fecit, tralaticiarn de libris et eommentariis opinionem simpliciter transferre ad augurales; eique partitioni singula fgta adaptare et inserere. Si qua adhuc residere potest: dubitatio de pontificalium librorum et commentariorum ratione, illud rninimum concedendum est, certum discrimen inter eos auctoritate veterum scriptorum definiri non posse, atque de auguralibus quaestionem esse de integro instituendam: qua spero prorsus confirmatum iri quae de pontificalibus supra disputavirnus. Proficiscimur ab 10co Ciceronis, pro domo 15. 39. ;Venio ad augures, quorum ego libros, si qui sunt reconditi, non scrutor; non sum in exquirendo iure augurum curiosus; haec quae una cum populo didici, quae saepe in contionibus responsa sunt, novi. negant fas esse agi cum populo, cum de caelo servatum sit.' Cicero cur libros augurum quos adpellat reoonditos non scrutetur, causarn ponit hanc quod in iure ltUgurum non sit curiosus exquirendo: hinc sequitur quos hoc Ioco in animo habuit libros fuisse eos in quibus augurium ius erat contentum, h. e. omnes generatim augurum
35
Jibros. - Cur Brause , reconditos ' Ciceronis libros eosdem eSB& .atque ,augurales libros' quos distinguit ab eommentariis, statuerit, iustam causam non reperio, nec ipse adfert; sed tacito ,libros'recon.ditos seu augurales' opponit commentariis (p. 13). Delatus autem ,esse in istam opinionem yidetur Servii loeo (ad Aen. 1,398), quo libri quidam ,reconditi' opponuntur commentariis augurallbus. Iam -cum a principio sibi sumpserit, alios fuisse libros alios commentarios, C1lII1- porro sumpserit Servii libros ,reeonditos ' eosdem esse quos in Ciceronis 16co videmus eommemoratos - quod utrumque falsum est -, ita sane non mirum est, reconditos libros eosdem atque augurales quos vocat libros haberi; nam novum ,reconditorum' genus praeter libros et commentarios augurales statuere ipsi Brausio nimis adparuisse audax videtur. Verum gravissumae isti Brausii sententiae obstant dubitationes: primurn enim si libri qui vocantur augurales soli ,reconditi' intelleguntur, hoc commentariis epitheton prorsua abiudicatur: tum vero quem ad modum fieri potuit, ut Livii 10eo supra adlato (4,3,9) commentarii potiuspontificum ab usu ,recon,diti' dicerentur? An credibile est aliam fuisse auguralium librorum et commentariorum rationem, aliam pontificalium? Nonne Livii loco cogimur iudicare ab Cicerone ,reconditorum' librorum nomine si IDinuS solos commentario s, at cum libris commentarios significari? Et hoc idem certissumo alla ratione potest confirmari. Agitur loeo Ciceronis de notissumo ilio de caelo servandi iure: fons et principium totius eius iuris, ut Rubino luculenter ostendit p. 74 sqq., erat -praeceptum illud vetustissumum: ,loye tonante fulgurante comitia populi habere nefas.' Cf. Rub. p. 75 adn. 1. Hoc autem praeceptum in <:ommentariis (non in libris) augurum fuisse nominatim testatur Cio. div. 2, 18.42. Veri simile est Ciceroni, cum pro domo lI). 39 libros augUl1lln nominayit, hoc ipsum praeceptum ob animum esse versatum; si vero quaecunque alla significari voluit augurum praecepta specialiora, talia fere quale ipse adfert l'esponsum saepe esse ab auguribus: ,nefas esse agi cum populo cum de caelo servatum sit,' haec nonIDsi in decl'etis fuisse possunt. Nam excultum est de caelo servandi ius tempol'ibus satis recentibus. Mommsen R. St. I. p. 5 sqq. Rub. 1. l. Et haec ipsa est Brausii sententia, qui. ad 10cum de quo agitur Ciceronis haec adnotat: ,Ad hoc praeceptum quod in decretis traditum esse videtur iliustrandum confert locus Cassii Dionis.' ceto Cf. Cic. in Vatin. 8.20: ,augures omnes usque ab Romulo decreverunt loye fulgente cum populo agi nefas esse.' Decreta autem
36 in commentariis fuisse contenta omnes consentilmt, in quibus Brause p. 16. Quod si ita est, necessario efficitm Ciceronem pro dom. 15. 39 cum libros commemorat recondito s, commentarios. voluisse designare. At enim, inquiet quispiam, non licet h.l. Ciceronis verba premere, non licet ex eis argumenta elicere ad commentariorum et librorum rationem definiendam; nam ipse verbis: ,si qui sunt reconditi' diserte indicat, quae essent augmalium librorum genera. se aut curiosum non esse aut inscium. Sed ita Ciceronis loco nonnisi comprobantm ea quae supra de scriptorum in significandis sacerdotum monumentis ratione disputavimus; sco parum eos curasse nomina sed ubi de iure sacro agebatm satis habuisse generatim tabularia singulorum conlegiorum aliquo nomine designare. Hac ratiocinatione aliquantum spero lucis adiertur loco Servii, qui non parvas interpreti praebet difficultates, ad Aen. 1, 398: ,Multi tamen asserunt cycnos inter augurales aves non inveniri neque auguralibus commentariis nomen eorum illatum. Sed in libris reconditis lectum esse: Posse quamlibet avem auspicium attestari maxime quia non poscatm.' Cum hoc laco libri reconditi opponantm commentariis auguralibus, Ciceronis autem loco libri reconditi quos vocat intellegendi sint commentarii aut cum libris aut per se soli, ut ostendimus, iam praeter cetera constat, non posse eosdem esse Servii et Ciceronis reconclitos. Qlucl igitur? Utrum libros quos "/-rn' $çoXYJv dicunt augurales Servius appellavit reconditos libros an tertium genus in augurum tabulario indicavit quibus ille titulus erat? Utrumque pariter est incredibile. Nam si singulares quidam libri in tabulario ,reconditi' erant inscripti, quipottut Cicero hunc indicem, cum certorum esset proprius, ad alios transferre? Si autem duo tantum erant monumentorum genera, qui fieri potuit ut Cicer(} commentariis, Servius libris nomen ,reconditorum librorum' imponeret?Nilril igitur restat nisi ut omnino alienos flusse ab augurum disciplina ponamus Servii reconditos libros: quem ad finem omnia ferunt vestigia. Non minimi est momenti illud, quocl alio loea Sérvius ,reconditorum librorum' mentionem facit, quos Tuscos non augurales fuisse certum est. Servo acl Aen. 2, 649: ,tria sunt fulminum genera; est quod afflat, quod incendit, quod finclit . . . Sane de fulminibus hoc scriptum in reconditis invenitur. Quocl si quem principem civitatis vel regem fulmen afflaverit et supeITixerit, posteros eius nobiles futmos et aeternae gloriae.' Romani tria genera ~ugurum
37
fulminum in disciplina sua habuerunt: diurnum, nocturnum (plin. n. h. 2,52. 138) et medium quod inter haec esset, provorsum quod appellabant. Fest. 229" v. provorsum. Quae ab Serno igitur 1.1. ex reconditis libris affenmtur, prorsus ab augurali disciplina aliena sunto Nihil autem est, cur hos reconditos libros alios fuisse putemus atque quos ad Aen. 1, 398 adfert Sernus. Immo si praeter Tuscos Romani fuissent , reconditi' libri, mirum ni altero utro Servii 10co ita inter se disMcti essent. Et si quid video, illud quoque praeceptum, quod ad Aen. 1,398 adfert Servius, ab augurum disciplina alienum est. Frustra in partem vocat Brause (p. 12) aliud Servii testimonium, ad Aen. 2,691 (falso habet ad Aen. 3,69): ,secundum Romanorum morem petit ut visa firmentur. Non erum unum augurium vidisse sufficit, nisi confirmetur ex simili. Nam si dissimilia sint posteriora, solvuntur priora.' Vehementer suspicor Servium aut auctorem eius praeceptum illud: ,non enim unum augurium vidisse sufficit' ipsum interpretationis causa ex similibus praeceptis augurum (veluti ,si dissimilia sint posteriora solvuntur priora ') composuisse. Quoad mea certe pertinet scientia, nusquam inveni duobus augurlis opus fuisse: semper. unum sufficit. Quod vero a Festo de attestantibus sigills (caelestibus) accepimus, haruspicum disciplinae videntur esse tribuenda. PauI. p. 12 v. attestata 204b et 204" Festi v. peremptalia; id. p. 289" v. renovativum. Quamquam nos non negare consentaneum est, etiam in augurum disciplina de signorum attestatione fuisse praecepta. - Maxime autem pugnare cum Romana disciplina videntur verba ,quamlibet avem.' Nam constat augures paucas aves observasse. Cic. div. 2, 36. 76. al. Nec \'ereor ne quis mihi obiciat illud vetus conlegli decretum ,quamlibet avem tripudium facereposse', cuius mentionem facit Cic. div. 2, 36. 76, quo de cf. guae infra de tripudii natura sub hoc titulo disputabimus. Quo pacto igitur quaelibet avis apud augures potuerit auspicium attestari, non satis intellegi potest. .Contra permlùtis avibus llaruspices usos esse Plinius testatur n. h. 10,13.17: nec pauca latent in Se:r;vio auspicia ex avibus quae haruspicinae sunt tribuenda, ut illud ex columbis supra adlatum. Praeterea eo de quo agitur loco Servii (ad Aen. 1,398) manifesto augurales aves reconditis libris opponuntur. His expositis satis credo corrfirmatum est Servii reconditos libros russe Tuscos non Romanos, haruspicinos, non augurales. Brausli de ms rebus disputatio tato est inrita funditusque confusa. O. Miiller etsi ceteris rebus graviter erravit, rectissume tamen
38 in Etr. II. p. 112 unum reconditorum genus statuit, Tuscorum. Brause p.12. refutare hoc studet: ,ad complures varii argumenti libros pertinet' nomen. Quod ad comprobandum primum adfert eos quos ad Aen. 2, 649 Servius libros reconditos nominat: lIuoS eosdem fuisse atque ad Aen. 1, 398 commemoratos modo ostendimus. Deinde ,reconditorum librorum nomen Valerius Maximus 1, 12, refert ad pontificales libros: ,in altera arca libri reconditi erant septem de iure pontificum.' At mc locus longe alio spectat; Servii libris ipsum nomen est reconditis, contra apud Val. Max. ,reconditi erant' simplex est verbum: ,inclusi, siti erant, latebant.' An putat Brause illos pontificales libros in fronte habuisse nomen reconditorum librorum? Neque aliter profecto iudicandum est de Ciceronis reconditis libris. Cicero nequaquam indicare volt, ,reconditis' nomen fuisse proprium illis libris sed reconditos vocat quia remoti erant ab usu communi; simili ratione atque Gellius in praef. § 13: ,paucula remotiora super augurio iure et pontificio.' Similiter Quint.8, 2, 12. commentariorum pontificum verba ,ab usu remota' adpellat; Cicero ipse pro domo 54. 138. de ,abscondito iure pontificum' loquitur: quo ex loco nemo conlegerit re vera ,reconditos' plane h. e. ab omni profano usu adituque remotos fuisse pontificum libros; quod non ita fuisse, ostendit Cic. ib. 12. 33: ,quid enim . . . tam stultum quam si quis quid in vestris libris invenerit, id narrare vobis.' Immo.. abscondita, occulta (ib. 54. 139.) appellat quae singulorum conlegiorum. ,interiora' (ib. 54. 138.) erant. Non aliter igitur augurum libri reconditi sunt interpretandi; sunt neque omnino ab omni imperitorum usu remoti neque in tabulario certum quoddam genus. Eadem notione reconditi vocem saepe usurpat Cicero, ut Brut. 11. 44. Acad. prior. 2, 4. 10. al Ostendimus Ciceronem pro domo 15. 39. librorum nomine etiam commentarios comprehendere; ab Serno autem (ad Aen. 1, 398), ut mox explanabimus, commentariorum nomine libri comprehenduntur: quae duo si coniunguntur, necessario sequitur, prorsus eadem vi utrumque nomen ab veteribus esse usurpatum. Sernus enim L L haec: ,Multi tamen asserunt cycnos inter augurales aves non inveniri neque auguralibus commentariis eorum nomen illatum.' Quibus verbus nisi vis affertur, conligendum est augurales aves in commentariis fuisse enumeratas. Ac Servii auctor oontinuam quidem avium enumerationem in animo habuit, ut significare videtur vox ,illatum' et planius indicant verba Servii ad
39 Aen. 1, 393. eandem rem attihgentia: ,Cum cycnus nee in praepetibus nee in oscinibus nominetur, cur ab ilio sumitur augurium?' Talis autem avium enumeratio auguralium non potest in ,commentariis' illis fuisse quibus decreta sola tribuunt, sed in ,libris' utpote in quibus res OllOnj!1CX'tO<; forma quadam dispositas esse statuant. Accuratiore interpretatione eget mutilus Festi (317 b ) locus, quem approbante Miillero sie restituit Ursinus: ,sanqualis avis a[ppe-llatur quae in com]mentaris augura[libus ossifra]ga dicitur quia in [Sangi dei] tutela est.' Ad hoc fragmentum qnod secundum ,commentariorum' proponit Brause p. 44. adnotat haee: ,Non dubito quin reete Ursinus suppleverit ex Paul. 316. Etiam hoc fragmento diserimen quod intercedit inter libros et commentarios valde confirmaturo Nam ,sanqualis' appellatio quin in libris auguralibus fuerit ex eis testimoniis quae in altera partieula huius libelli erunt proferenda (imprimis ex Appii libris apud Festum 197 S. V. oscines) dubium -esse non potest. Commentarii autem eis scilicet temporibus compositi quibus quae ea avis esset non amplius accurate sciretur sanqualem avem eandem esse atque ossifragam interpretati sunto cf. Plin. N. H. X, 7, 20.' Coneedendum est ilio Festi loeo si re vera ita ut supplevit Ursinus, seriptus ab ilio esset, non parum confirmari discrimen iliud quod inter libros et commentarios augurum esse volunt. Quod vero Brause pollicetur testimonia se olimesse prolaturum quibus sanqualis appellationem fuisse in libris auguralibus (se. diversis ab commentariis) probet, vellem ilico protulisset. Nam vehementer vereor ne nihilo meliora sint quam cetera eius ,testimonia': cum praesertim ,imprimis' ex Appii libris petita esse dicatj id quod cum omnino non possit fieri, quo modo efficere potuerit perquam sum euriosus. Verum oInnino Brause nimis temere Ursini supplementum amplexus est: qui verba ,ossifraga' quidem et ,appellaturI recte coniecìt, contra rationem quae sanqualis et ossifragae nominibus est cum augurum commentariis, funditus pervertito Probe enim seimus ex Serno (ad Aen. 1, 398) augurales aves fuisse in commentariis enumeratas, neque minus ,sanqualem' avem auguralem fuisse (cf. Paul. p. 3. V. alites; Fest. 197& V. oscines; Servo ad. Aen. 1, 394); ergo sequitur ,sanqualem' quoque avem in commentariis augurum fuisse nominatam; contra ossifragae nomen nusquam aut disciplinae aut consuetudini aut commentariis augurum attribuitur. ltaque qui sana utitur ratione neo a principio statuit diserimen inter
40
libros et commentarios, ei non erit dubium, quin Festi locus sie supplendus sit: Sanqualis a"9is a[ppellatur in com-] mentaris augura[1ibus quae ossifra-] ga dicitur, quia in [Sangi dei] tutela est.
quod supplementum insuper et spatio supplendo aptius est quam Ursini et sententiae structuram allquanto faciliorem reddito lta vero bic locus nonnisi ea eonfirmat quae de universa librorum et commentariorum auguralium ratione disputavimus. Eadem probantur Ciceronis Ioeo, div. 2, 18. 42: ,In nostris eommentariis scriptum habemus, Iove tonante fulgurante comitia populi habere nefas.' Vetustissumum hoc esse praeceptum et indicato Cicero in Vatin. 7.17. et 8.20. et explanavit Rubino p. 75 n. lr 78. n 1. et exposuit denuo magna verborum eopia Brause p. 4. Non dubium igitur est, quin iam in antiquissumis augurum monumentis hoc praeceptum fuerit notatum. Et si forte in decretis allcubi eius mentio est facta, tamen non est probabile Ciceronem talem potius Iocum habuisse in mente, ubi exempli tantum et argumenti causa potest esse eommemoratum, quam eum librorum locum, ex quo decreta illa pendebant. Hoc iam propterea crediderim, quod l. L Cicero de' origine fulguralis dhinationis disserit et praeceptum illud ex antiqua opinione natum esse volt doeere. ,Nonne perspicuum est, ex prima admiratione hominum quod tonitrua iactusque fulminum extimuissent credidisse ea efflcere rerum omruum praepotentem Iovem: ,itaque in nostris eommentariis eet.' Sine dubio igitur eum Iocum significat Cicero quo primo illius praecepti mentio erat facta h. e. ,librorum' qui vocantur. Usque quaque vero etiam ,libris' praeceptum illud vindicandum est. Idem sensit Brause: quapropter taeito id libris adsignat p. 4; eademque de causa t'gtum ,librorum' XXIV. afl'ert ex Cicerone (nat. deor. 2, 35. 65) hoc: ,Iove fulgente tonante' (se. comitia populi habere nefas.) Addit: ,Supplevi hoc fgtum ex commentariis auguralibus quos laudat CÌcero de div. 2, 18. 42: ,itaque . . . nefas.' Ad hoc autem fgtum haec adnotat ,De eodem praecepto iam supra p. 28 ... disputatum est. Si Ciceronem verbo tenus utrumque fragmentum protulisse persuasum habeamus, nostra sententia quam de discrimine inter libros et eommentarios intercedente pago 14. aperuimus, mirum in modum confirmatur atque sustentatur.' Sane mirum in modum!
41 ,Si Ciceronem verbo tenus utrumque fgtum protulisse persuasum habemus,' ,si porro (nos addimus) Cicero ilio loeo (deor. nat. 2, 35. 65.) omnino libros augurales indicat - quarum eonclieionum lilla altera. futtilior est. Nam unde Brause aeeeperit, Ciceronem libros ibi iesignare, non intellego; nec magis prior eoncli0io concedenda est. Etenim ne cogitavit quidem Cicero de libris quibuseunque augurum sed sermonem et eonsuetudinem augurum generatim attingit. Hoc doceri potuit Brause si paullo accuratius inspexisset eos locos quos ipse affert. ruud enim de quo agitur praeceptum saepissume usu veniebat et quandoeunque agebatur de eomitiis prohibendis vel vitiandis, ab auguribus in contionem produetis pronuntiabatur. Consentaneum est in verbis eius genuinis accurate reddendis auctores non fuisse scrupulosos: ita apud Ciceronem (phil. 5, 3. 7.) vox ,fulgente' prorsus omittitur: ,lovi enim tonante cum populo agi non esse fas quis ignorat?' rursus in Vatin. 8. 20. vox ,tonante': ,love fulgente cum populo agi nefas esse.' Quanto minus Cicero euriosus putandus est fuisse in verbis praecepti pIane accurateque afferendis ilio loeo quo tantummodo propter lovis voeulae usum praeeepti. fgtum profert, ut lovem idem esse quod caelum eomprobet? His disputatis satis. opinor confirmatum erit, inter eommentariorum et librorum (auguralium) nomina diserimen non esse statuendum; tralaticium autem iliud et inveteratum, quoel doetorum auetoritate ruorum tanquam civitate donatum est, prorsus esse abieiendum. Ceterum officium postulat ut hane meam sententiam nec a Preibischio neo a me ipso primo esse profectam profitear, sed iam dudum ab Augusto Reifferseheidio Ìn seholis publice in alma hae litterarum universitate habitis esse pronuntiatam. De ceteris auguralium monumentorum generibus, quae non disciplinam et ius augnrum eontinebant, ab nostro eonsilio alienum est disputare. Cf. de eis quae exposuerunt Ambroseh De saeris Rom. libris p. 12. Brause p. 16.
Haee (ere sexta pars est opusculi philosophorum ordini traditi. eetera tempore quam potero proximo publici iuris (aciam.
VIT A. Hermannus Rudolphus Paulus Regeli natus sum a. MDCCCLV. Parchvicii, in vico Silesiaeinferioris prope oppidulum eiusdem nominis sito, patre Carolo, matre Carolina, e gente J ohn. Fidei addictus sum eva.ngelicae. Primis litterarum elementis cum in ludo rustico imbutus essem, per duos annos Iudi qui dicitur Latini in patrio oppidulo, per quinque gymnasii Lignicensis fui discipulus. À. MDCCCLXXII. in almae Viadrinae civitatem adscriptus sum. Scholas audivi vv. ili. Amel-ung, Ca1"O, Dilthey, Elvenich, E-rdmannsd6rffer, Grober, Hertz, Junkmann, Kolbing, Neurnann, Pfeiffer, Pischel, Beifferscheid, Ropell, Rossbach, Riickert, Schultz, Stenzler, Weber, Weinhold: quibus omnibus gratias ago maximas, inprimis F1"iderico Adolpho Stenzlero et Augusto Reifferscheidio, qui me studiaque mea summa humanitatè adiuverunt. Seminarli philologici extraordinarii sodalis fui per unum, ordinarii per duo semestria.
THESES. 1. Andriae Terentianae prologus ad repetitam spectat fabulaeactionem. 2. Eunuchi Terentianae prologi v. 9 sic scribendus est: ,Idem Menandri Phasma nuncne perdidit?' 3. Augurium ubi non signum augurale sed actionem indicat, aut pars aut species est auspicii. Ea enim est portio t quae ab augure peragitur. Itaque vox augurii a peritis auctoribus non usurpatur nisi de urbanis auspiciis. 4. Vernisera auguri a lIuschke (Iurispr. Anteiust. p. 39) falso interpretatur auguria quae verna tempore extremo capiebantur; immo sunt auguria verno tempore servanda. 5. Stativum augurium, cuius apud Servium ad. Aen. 3, 84 et 10,493 mentio fit, ad statum h. e. Iocum tempIo capiendum pertinebat. Ad idem augurium spectare videntur Dion. 3, 69 et Paul. p. 1 v. augustus. 6. Templorum auguralium duo sunt genera distinguenda: alterum complectitur tempIa quae dico spectionis, alterum quae dico terrestria. Terrestria tempIa autpublica sunt aut sacra. Spectionis tempIa rursus sunt duo: caeli unum; alterum aeris, sed signis in terra sitis definitum, quamobrem ab Varrone ipsum quoque terrestribus adnumeratur. Illud natura est, ab augure tantummodo in regiones dividundum; hoc ab augure fit, arte de integro concipiendum, tum demum in partes distribuendum est. Illud fulgurum est, hoc avium; illud rotundae, hoc quadratae fere formae; illud ad meridiem semper spectat hoc plerumque ad orientem solem. 7. Formula ab Varrone l. L. 7 § 8 tradita ad avium templum pertinet, formula apud Livium 1, 18 ad fulgurum templum. 8. Livii l. 1. verba haec: ,dextras ad meridiem partes, Iaevas ad septemtrionem esse 4ixit' imperiti lectoris glossema sunto 9. Umbrorum augurale templum quod in tabulisEugubinis describitur, neque ab Kirchhoffio neque ab Bréalio recte explicatum est.
10. Pauli locus hic (l\llm. p. 220. v. posticum): ,quae ante nos sunt antica, quae post nos postica dicuntur, et dexteram anticam et sinistram posticam dicimus' falso explicatur ab Kirchhoffio (Umbr. Sprachdenkm. p. 98). Pauli aut VeTri locus ad duo spectabat illa spectionis tempIa: terrestris dextera caelestis erat antica, illius sinistra huius postica. 11. Yeterum scriptorum auguralium ei libri qui de augurus inseripti erant, prote distinguendi sunt ab eis qui de auspiciis erant. ili de iure publico, illi de augurii disciplina agebant. 12. Magistratuum commentarii lllagnam partem secundum auguralium libroÌ'um exemplum compositi videntur fuisse. 13. Antiquissumum Romanorum ius publicum totum fere in augurum libris latebat. 14. In auguralibus libris multa etiam pontificalia erant praecepta, quae quidem ad ius publicum pertinebant. 15. Servii (ad Aen. 9, 20) loco hoc:,In auguralibus libris inter ostenta etiam caelum discisse dicitur' pro ,auguralibus' scribendum est ,fulguralibus.' 16. Plutarchus auguralium rerum imperitissumus auetor est. 17. Dionysius in auguralibus rebus etsi ipse satis rudis tamen optimo auetore usus est. 18. Festi (I\1illl. p. 344&) locus qui s. v. Spiciunt invenitur, sic fere supplendus est: ,Spiciunt antiquos di[tisse sine praeposi[tione testis est Oato in ea quam[habuit in Q. Thermùmde]
~ffern 1893.
1. Comlllellt~rii in libronuJ1 augUl'alilllll fragmenta speeimen. Q~Oll ClierfrI)rrt Dr. ~ llll ( lH ~ ßeIL 2. 9lacf)ricf)ten iilier bl1~ e(~\I1ja~r lllll1 Cftmt 1892-18UJ. Q.~1l11t ~imtL1r Dr. 0) . .I:! dt'b It e r.
----------_..
_.~.---------
birfberg. ~rncr
1893. Progr. No. 189.
\)on @e!Blcr & ;)fe. 1893.
Nach(lem ich im Oster-Programm 1882 der hiesigen Anstalt eine Sammlung 'uer Anguralfragmp.nte nach den in meiner Dissertation liber das Archiv der Augnl'll (De ltuguru1l1 pnblicollllll lihJ'i~ pait. I YraUs!. 1878) allsfiihrlicher erörterten Grnud~iitzen veri)~:elltlicht, habe, übergebe ich hier eine Probe des Kommentars zu den FI !t~' Illenten der Offentlic!lkdt, Leider gestattet mir der Raum nicht.; de'n g'anzen Kommentar ZII bringen; ans gntcll Urlinden habe ich mich daher Hir die Yeröfrentlichung des Alifangs (§ 1 der fgta) entschlossen. Zum besseren Verständnis der Anlage erlaube ich mir zu bemerken, dass rler Kommentar ursprünglich als Te i lei 11 e s gr ö s s e re n Ga n zen entworfen i"t. "WährE,:l die Abhandlnngen teils den Inhalt der Angul'alhiichel', namentlich rler !'üuttsrechtlichen Teile, zu skizzieren versuchten, teils einzelne umfangreichere Untersuchungen enthielten, sollte der Kommentar die Anordnung im eilll~elnen ll10tiyjeren, schwierig'ere St.ellen erklären, die durch die Unkenntnis der Autoren pntstellten Auguralsätzeauf ihren wahren Gehalt zllriickflihren, zu den im 'l'ext stehenden Frag'menten die Belegstellen anführen und so (las ganze Material in möglichster Vollstiindig'keit beibringen," (ProgT, S, 11.) Aus den zu,allllllenfassenuen Ahhandlungen (De augurii discilllina., de signis augufalibus, de auspicandi generibus, de auspiciis et auguriis, de allspicandi I'itu, de inauguratione, de templis augurii..1,ibus, de inre augurUlll publico) habe ich einzelne grössere und kleinere Abschnitte (Uber die Schautempla der Augu1'1l, die Inauguration der duoviri sactis faciundis, Erörterungen iiber einzelne ~telleu unserer Quellschriftsteller) teils in Fleckeisens Jahrbüche1'1l, teils in (len COlllluentationes in honorem Augusti Reifferscheidii (Vratislav. 1884) veröffentlicht, auf welche in den Anmerknugen mehrfach verwiesen ist, Hier habe ich dem eigentlichen Kommentar eine kun~e Darlegung de signis auguralibus vorausgeschickt, in der der Versuch gemacht wird, von Umfang und Inhalt dieses Teils des Allgural-Archivs nach den in unseren Schriftstellern enthaltenen Andeutungen ein llIög'lichst getreues und vollständiges Bild zu entwerfen. Auf die Gestaltung des 'l'extes habe ich nicht die wünschenswerte Sorgfalt verwenden hönnen, Leider ist es mit" in den letzten Jahren nicht möglich gewesen, alle erforderlich gewordenen Nachträge' und Berichtigungen vorzunehmen. So habe ich Müllers Etrusker und Mommsens Römisches Staatsrecht (I. Bd. = Mo.) meist nach der 1. Auflage, den Kommentar des Servius noch, nach der Lyon'schen Ausgabe citiert. Mein Hauptbestrebeu war auf die Sache, nicht auf die Forlll gerichtet und ichflaube, dass das Ziel, welches ich oben dem Kommentar gesteckt habe, ,auch in mangelhafter Textgestalt wohl e1'l'eicht werden kann. Die Hinweise auf folgende Ergänzullgen (cf. fgt. adnott. oder cf. infra) beziehen sich gros8enteils auf nicht mit veröffentlichte Teile, gleichwohl habe ich sie stehen gelassen, um wenigstens anzudeuten, ~ass die betr. Fragi:n an allllern Stellen des Kommentars erörtert worden sind. Die
-
4
den Fl'ilgmenten vorgesetzten Ziffern bezeichnen die SteHen, an denen die Urkunden, des Auguralarcltivs ausdrücklich genannt sind, u. z. die lateinischen die Dekrete, die· arabischen die !iori und commentarii. Die zweifelhaften Stellen sind durch ein vorgesetztes Frag'ezet!,-hen gekennzeichnet, Eigene .\nderung'en im Texte habe ich ausser den bereits im Programm (S, 10, 11) erwähnten Stellen, über die im Kommentar das Nötige gesagt ist, - Servo Aeu. 9, 20: fulgUl'aJiLus für augmalibns, Fest. 317b, wo die p. 8 gegebene Ergänzung sicher ist vgl. Dü,s. Jl. i19. Fest.. ,I,lAa semel terni statt sempiterni. Mar. Vict, 2470 P. mus für avis - namentlich an zwei arg verstümmelten J<'estus-Stellen eingeführt, fiir die ich die richtige Ergänzung' in elen gesperrt gedruckten Worten gefunden zu habl'll glaube. Fest. S, 245 b 12-14: [propter-] via ap[pellantur auspicia quae se propter viamJ ostent[ant, quae si dissimilia sunt et maiore vi] infirm[antur superiora augnria minoraJ. Ferner Fest. ibo 31-34: P[ullaria auspicia denuo obser-] vanda iudicant pri[oribus auspiciis aut perperam ant pro-] pel'e administratis, u[t re 11 e t i t i s auspiciis superiol'aJ stabiliantur. S, die Begründung im Kommentar. Nach diesen Vorbemerkungen lasse ich Abhandlung' und Kommental' in der Sprache folgen, in der sie ursprünglich niedergeschrieben sind.
Commentarii In librorum auguralium fragmenta speeimen. Hae elisRcrtationc de Il'11 signorum publico inprimis disput.atllruH tencnelUIll Ulonco, pntcccpt.n. a
r.
Ex caelo.
Fullllcn sinistrum oll1l1illln signorulIl lIlaximuUl (Serv. Acn.
G magi.tratuum. (ltub. p. 74 S'lq. 76 Il. 4). cllius usu. po&tcrio,.ihlls libera" rri publicae tClIlporibus t.aro sacpc occurrit. NaturaUl eiu~ inri" luculcnter explanavit Rubino [l. 74--81; 1I0Yalll deinùe ei lucem attulit Mommsen l p. 5-8: quorum egregia post studia nobi. !icet brcvitcr ca 'Iuao. ad hanc disscrtationis nostrac particulam pertinent, attingere. Comitia populi uequc quaquc fulmine, sive dextrum sive sinistrum erat, (Dio 38, Vl) vitia.ùantur (Cic. div. 2, 18. 43; 35. 74); etiam tumsi qui" aliu8 (praeter eum qui comitia habeLat) magis!.ratus fulmcn se vidisse nuntiaret, prius'luam comitia dimi~sa essent. Cic. Phil. 2, 33. 81. ellm vero, Hi de iure qllaeritur, auspicio. ementi"i liceret (Ruh. p. 75 n. 3 ~Io. I p . .) n. 3 Cic. div, I, 16. 29) facile illtcllegitur, quanto opere hoc iure almti ad turhandam univcrsam l'cm publicam potuerint cis temporilm8, quibllR rcligio fidesque auspiciorum iam nulla. omnino erat. Quin non raro evenit, ut qui. pcr omne. dies comitiales ùe caelo .ervatmum se esse proscribel'et. Sane deinde singulis diehus Bcrvasse se oportehat eum magistratui eomitia habenti nuntiare. IIfo. I p. 35 n. 5. Solam autem .servandi aetioneru ut putabat etiam Rub. (p. 74 n. 2, 79 n. l) ad vitiunda comitia satis non fuisse, sed semper fulmcn ·esse fictum, recte ostendit !lro. p. 6 n. 2. Alia de obnllntiationis iure, inprimis augurum, in tgt.. uclnott. CXpOIlCIllUS. Hoc loeo quacl'cmlulll 1)8t qua tCIIUS il1\1d iu" per legcR (Aeliam, Fufimn, Clocliam a. r.9G .\10. I p. !l4. ~r,) fjuat('llllS 1"'1' :llIl{ures, cl""l'di. SI'., cl"fìnihlln et statlltulll sito Lpl{ihlls a.uf.l~l11 jHl1d tantulll dcfìniri poterat., (iUO lISfJlIl~ in n pul,li('a ohlllllliintitlnh~ ìu~ pert.Ìm·rc (lcben·t h. e. in (luihll~ e(JlIlit,ij:-; f.'t ql1iLIl~ al, llHlgiNtra.til.1l1S lHH1rpari lll'el"d. Cad.l'l":l illlgllrum erat diint1irarcj inprilUi!i ca '1"ae ad olJlJllnliationis l'it.ulll cl. vim pcrtine],an!. Eo autcm maxime hoc allspiciuIll a cacteria dilt'crclmt, qllod ill totlllU dictll valelmt; ita(jllc ~i cui ,iuist.rlllll acl]lal'ebat cum co dic aliud auguriulll agcl'C 11011 oport.ehat. ilIo. ) p. 5 n. 2. Contra 01l1l1i" co clic suffragi IL prohibeùat, sive dextrlllll sive sinistrulll fuerat. Cf. Hllbinonis (]l. 77 n, l) cliluci,la commentatio acl DioncIIl :18,13: cuiu" vcrha, CUlll 'jU<W dc caclcst.lulII signorum .ignifieationc vu.)eIJant augurulIl pmccepta. omnia fcrc cOlllprehendant., hic 1
a.pponimu8:
'TI;'; i'f1(lllf(1J'u..iaf.' T~:;
J'ip,.a/n.
rY.
rE 'tOP Ot~f/(f."Qj.
"Ilì
i; ((i.i.loJI TU'(;;", cV".TEf,I E1;rol', :rOIOl'ftÉl''i''
'tù ,d)'WT011 y.;:~J():; 'II ix TOV Ol!{'al'ou E7;:ev, Ot:TlUb coaTe Tfi /'1:11 (~).J.(t oìltJvltJfla:ra :ToJ..).à ~((.t xaif hUtOT'ì" ::r"ii~t.1,. ~y.El,,'n cYì: i(1té.'T(l~ hJ:Ì :T'nOn Ttl ';ltÉ{,q '),lrvE.o{ral. 'To.r'l'O I~'~ ()~V 18u~T((:r:ov iv (ltT(~ ;;~" ~((ì. o'n .l:d ,dii.' re;;" liJ,),{I)V (!;,nf11'rctJv ~ l-:riT~E:rE 7rfrtx8'~J'((i 'rH'(!., :.!(1t fi'{yJ'F:ro 1"'l(jEI-'Ò~ r'n y.a[)' i'y.aorov Olt,,.,.'lc'I"((TOS i:rrt.i'OltFI'OV, l) t.,WJ;.l!E, ",d a1.'E7.E,(!i~E10 TI., T(lS (Yk' ò;' TOV Sl;llOV ,Òtrt:,.p/trri(JEI-~ ';Utt.''l'W' t:rla'1.EI', y.rd ~JI 7tf?ò;; ((t'n}; nEì 8lO0'lltia (vit.itun), ehE h'al
II. Ex avibus. A.cs olim princiJlclll locllm in HomanorulIl ftugurancli arte tcnuisse, ostcndit et ipsllm ,
7 "olitum, qui eam provinciam optineret praetol'is nomine." Et fortasse idem allSplClltlll omnibus ab ducibus ad bellum exeuntibus observabatur; certe ncscio an huc referendus sit Livii locus (4, 18, 6): , Dictatore urcem.1lomanam rc"pcct.antc. nt ex ea ab augnribns simul ave. rite ntlmisis&ent, ex conposito tolleretu!" ~ignIlDl." Miro in hoc loco· recte offendi t Ma. I p. 27 11. 2; nam ulio u.grorulll in tempio augures observabant, in ulio ,lictat.or el",~t pllgnaturus: allgures int,rn., tlictato!" extm agl'um effatulll. Alius 'iutem signa si ve au"pici .. templi agrormn non poterant vim sumn intra aliud temphlUl extendere, non valebo.nt niai intra cil1s agri fine., cuiu" ab genio erant mis.a. Usitatum autem, nedulll n ecessarium , ·il\uicantur (,con.ipicia 'lune nulla, sunt, haee certe quibus utimur, sÌ'\"e tripudio sive de ·caelo, .imuIncra 8Ullt 3.nspieiorl1m. au"pieia nullo modo." Et"i minime cum Mommsenio (I p. 8 n. 3) ex hoc loco collegerim, pror8u8 deserb1 et ex u_u fuisse omissa avium signa. Immo Cicero propterea maxime commemorare ca vicletl1r noluisse, C{uia nunquam omni succo et colole divinationis ita. videntur esse nudat.'\., ut pullnria et caele.tia alls}licia.· Et VatTO diserte testatur suo tewpore a ..es servari nondum esse desita.. Cf, l. 1. 6,82: "in auguriis etiam nunc augure. dicunt avem spccere." Si verum est id (1Uod modo ost.endimus, aves, ut fulmina sinistra, pure Bugore nunquam fuisse moris, sed antiquam et sollemniorem in a'\"ibus observanclis u.um retcntum esse usque ad Yarronis tcmpora, aClparet ad ave. observandas mai ore disciplinn.e praeceptorum scientia opu. fuisse. Accedit alil!. re.: optimo iure ],{o. I p. 29 n. 3 pmecipuum augl1l'um munua contendit aell1per in tempIo capielldo fuisse positum; iam vero ad ave. observandas templum concipere nequa.quam erat facile: nam et actio ip8a non erat Ha. simplcx t't formula concipiendi alin aliis locis erat (Varro l. I. 7,8), Contra caelestium "ignorum templl1m cle integro concipi, ut (Fleck. Ann. 1881 S. 593 ff.) deUlonstraviUlus, non oportebat; era" natura in caelo (Varro 1.1. 7, 6); et specienti regionea tnntummodo aecilratius dirigendne emnt: ·quotl ipsl1m rursua vix era.t necessariulIl et facile saeculo in his rebus parum scnlpuloso pot.el'at omitti, cum ipso iam statl1 ~pecientis satis viderentur deJìnitae. Ad pl111aria autem auspicia apectionis templum conatitui omnino non erat neeessarium neque IIllum eius exemplum extat. Mo. I p. 27 n, 3. Bis de causis facile,
8 credo, intellegit.ur, et cur inde ab alltiqui,~illli, leUlporibll~ )Jllllariorulll in castris alIspiciol"Ulll curam pullariis tradiderint augures et CUi" poste.riorihu8 temporihus in U1'be qUOfjlle. ne nimiulll ipsi in rehus inanihus temporis ronSllmerent., conccs8erint, I1t ad eaelestia all'l'iein. '{llilihet (Cic. div. 2, 34. (1) adparitor (Dion. 2. I) Mo. I p. 6 n. 1. Rub. 67 n. l) vel pullarius (Cic. a,1 fiun. lO, '12, 3) adhibcretur, vcl imperitis~iml18 disciplinllc (Cic. div. I. 1.), Ilulllmod0 PIlU('P in memoria teneret "erba Rollemnia, fjuibus interroganti magistratui re$ponderct Cic. div. 2, 34. 72. Conkl illa auspicia in qllibus aves obseryabantllr. anti'luitus difficiliora. (inl'rimis prol'ter tempi i mtioncml non pot.er,ll1t tam facile in silllulacm redigi; itaquc ni,i alia lcaelcstia aut pullaria) corum in IOCUlll sllbstituebantur, semper eis augures adhiberi videtur oportuisse; ubi igitur augure" in auspicio OcclllTunt, de avium auspicio es_e cogitanùum mihi pel'suadct1ll'; ut in augurio saluti. in 'IliO Ciceroni con"nli Appins Clandius angur c:t aetate clarissillius :ulerat. Ci". div. l, 47. 10.5. Idem ant.ill'lIIs llIoùns rctclltus yidetur fuisse aù illaugurandulll villeta yirgo)t.a (Cic.legg 2, 8. 21), ad quod anguriul11 ref~ro Varronis (Ii, 47 l. 1.) "erba hn.ec: "Ceroliensi. a Carinannll iunctu dictus Carina". po.tea Cerolia, 1[l1Od hine ol'Ìtur mtput Sacrae Viae ab Streniae sacello, qll:lC pertinpt in H.l'cem . . . et per qUUln aligurcR ex aree profecti aolent inaugur;,uc." ~tlln
at.ati\'lllll augurillffi ctiam Cicrronis aetate ex a\'ibll~ cHptatmn fUC'l'it, dubium est, ut 811pra, inrliIn UJli\·I~rsum igitnr ùicendulll erit, difficiliorem illmu ('x ~t\'il':llfi ~erva.ndi morClll in rarindhw~ nOllnulli. et sollemuiol'iblls auspiciis permamiRSe. Pr:Lctcrp.a antcm ct.ialll ante comitia certa l'etentulU ('sse videtur comproùari Fcsti not·a (p. 28gb v. resl'ici, ni"i forte
III. Ex tripudiis. DIIO qua" sequuntur ,ignorutll genera l'III" U1UL ratione a prioribu" duobllR diH'enmt: cum fulmina ipso augul'llm verho ,cnelestia' nomincntul' (Scn-. Aell. 6, 198. Pnul. 64. Dio 38, 13. Dion. 2, ,5), ex 'lt~arll'~~pedibu" 1,'01llin7 terre~tri,um li:et compr:. aves aeris si~na po~~iut ,appellari, sign~1, ex t;il~\H1iis 11elulerc. DlOB. 2,. 64: P(I)flalOl xaJ.ot'fTt1' at'i'O(1f(~1 1ì/lE't.; tfut-' U:rOlpF.V OWH'O:rO}.ovt:, a:ram;; T1ì(; Ilfl1!"tIY.11'Ò 7Ht.f/ aVTols ÒVTrt; i.;fI,QT~p01'ar; T~S TE ITE(Jl rà Otl~ri",a Y.flì. 'C't IfETaea,a i!aì. nì ~:tiyflrt.. QuibU8 ex trihu9
;1.
genr-ribus duo priora apud eundem 2,
.s
inveniuntul' ('l'"à ~~anaT(t
Tlii"
oÌ<(lrr.p{wv
y'(lì
PE'Hlf.!(Jlo}l! O'lII.ElttJl').
Haec tripartitio signvrum ex peritissimo scriptore videtur Rumpta esse, ex Appio Claudio. Signa tcrrest.ria videntul' Ilunquum ex ratione templi fuisse observata: de pullorum tripuclii, iam diximus, de quadrupeùibus autem caeterisque tripudiis iam l'ropterea idem est. veri simile, quia 1Ion illlpet.rativ.t sed Hemper oblativa .. iùentur fuisse. Certe peculinre teruplum, ut fulmin~" ut a ves habuisse non possunt. In tertio genere, de quo proxitlle est dicendulll, atatuendo calli rationp.m quam in caet·eris generibus distribuendis secuti sunt augures, rcliquerullt. Nam CUlli fulminulU, avium, quadrupedum genera comtituta sinI. ex eis rebus quae signa dant, hoc ex ipsius signi (augurii) natura positum est resque amplectitllr inter se diversissimas, etiam aves (Cic. div. 2, 35. 73. Fest. 29Bb sollistimum, 197a oscinum tripudium, praecipue pullos) et quadrupede •. Quid autem appellabant tripudium? Veteres ;jJsi yerbum a terra pavienda duxcrunt. Fest. p. 363b: ,Tripudium [cernitur in auspi-] ciis in exultatione tripudialnlt[·ium l'ullorllm dictum] a terra pavienda.' Cic. div. 2,34. 72: "quae (a.veA) pascantur necne quid refert? nihil ad auapicia, sed quia cum pascuntur necesse est ali'luid ex ore cadere et terram pavire, tcrripavium primo post terripudium dictum est; hoc quidem iam tripudium dicitur; cum igitur offa ceciùit ex ore pulii, tum auspicanti tripudium sollistimmn nuntiant." Cf. Paul. 244 v, puls. Opti mc autem natura huiu. augurii cognosci potest ex
9 fgto augumli 'luod .ervatulll est apud Festum 298h: ,SollistiIllUIll, Ap. Pulchcr in augurali. disciplinae l. I. :lit, e.Be tripu!liulIl 'l'10m avi cxcidit ex ore quoti illa lert: saxumvc solidum aut arhos vivirndix ruit (j"ne Ilec l'me vitio JHl1llalli Oliill.: .vitio hUllmnnve vi') caedftlltllr ve iiLCialltur ve l'cllantllr ve." Cf. Servo Arn. 3,90. Sccllnchnl1 ho~ lOI'o~ non est difficile iu(licfLl'C qnid (lurlllll :JlIg'nriormn flllae tl'iIJ1.1clh nomine conll)l~xi f.!uut :UTgnrCf-l fllf'rit eOJJlllltlnc: crat BIOt.US saltationi R:tcf!J'(lotmn ~illliJix fjl1alCll1 COInlnelnorant aeht fratnull ArvaliulIl (lfpll7-CIl p. 2G: ,Ibi snccr,lotes cinsi "tWeilwti libellis acccpti. carmen de.cilldr.ntes tripodlWCrUllt in vcrlm haec'). Et ab hac similitudine et ,im huius auguri i bOllaUl derivalldam esse Cf'nseo et ipSUlll voci. verilorluiUlll !le quo cf. A.·rL Jg. 'l'af. - Gencraliorem vedJi significatiolleUl indicare videtur Fe~t. 197a: ,.Oscinum tripucliulll Cl; 2, ::l5. 75. Quin ipsam tripndii Ilatnram pnrulll euntuaut, cum pasci pullo. sa~is haberent. Cic. 2. Bo!. 72. Fest. ep. ]l. 244 v. }luls. cf. MD. I ]l. ii n. 2. - Propter commoditatem pullaria auspici a deinde etiam in nrbem introducta esse dicuntur ah SeHio ad Aen. G, 198: "Romani inoris erat, et in comitiis a,gcndis et. in hellis gerendis pullaria captare augnria." Scd monnimus iam huic t\lstimonio, quantulll ad comitia. attinct, U"jue '1uaclue non esse habenùalll fideUl. lIfihi '1uidem re~ perquam videtllr dubia. Num rum Romani pulhtria aURpicia haberent ,castren8ia', agrorum autem genera, llt separat.a inbr se tempIa, SCClllldum auspiciorum discrimina circumscripta h:tbel'ent (Varro 1. l. .5, 33) ideoque U!'bana auspicia ah hellicis acriter ,listinguere consuessent (Cic. div. 2, :36. (7), parum ;idetur credibile tanto opere eo" h-all~laticias illas notiones potuisse omittere et perturhare, ut urbanorutn auspiciorum in locum sllhstituerent hellica. Pullarii autem quod in urbecommemoralltur (Cic. fam. 10, 12. 3) illud non l'rohat. eum eos etiam ad alia auspici a fuisse adhibitos recte moneat Mo. I p. 10 n. 2.
IV. Ex quadrupedibus. Haec ausliieia ad usum quidem minimi erant momenti; Ciceroni. aetat·e iam dlldum rationem eorum habere auspicantes desierant. Hinc sine dubio factullI est, ut in nostri. fOlltibus perpauca., quorum aliqua vicletur servata fuisse memoria in auspicando, commemorarentur'; et ex hi. ;estigiis non licet ne in universum quidem, conligere, qui oHm eorum in auspicalldi U"U fuerit locus et quautus de eis in augurum libria praeceptorum fuerit numerus, Quod Paulua p. 244 pedeatria auspicia. a vulpe, lupo.
lO ~crp('ntf.". equo. ceteriRfllle animn1ibu~ (pH1drnpedihl1~
dari nit.. nOll fluhimll est qllin in libris allgl1rmn l1ie ,ceterornm' nUIllf'ruslinitu" et eireulrlsrl'iptns fucrit,; n"'lue ali'ICI 'l"id t'X Pauli verbo concludere liceI. ,nisi hoc "atis mngnulll 'luadrupedum augnralium fuissc nmnCl"IIlIl.
V. Ex diris. HO.csignorulll gr.'1lns quasi supplementi Ca\l8H ad "aetera \'ioldur esse ab u\lguribus adiedum. flUO omnia eH. olJlativa comprehendebnnt "igna, 'lune
A.
A ugurii disciplina. § 1.
Signa auguralia. Servo Aen. 6, ]fiO: Auguria aut oblativa snnt., qnae n011 pOsculltur, aut impetrati va, l) qnae opt.atn veniunt. - impetl'atio li ngurii. Servo Aell. 12, 1159: In oblativis lLlIguriis in potestate "idelltis est, utrulll id ad se pertinere velit au reflltet et. abomilletul'. Fest. 2i31 b:Qllin[que g'ellera sigllorlllll obst'l'vant] Augllres Pllblici I) [ex caelo, ex avibus, ex tripu.lis,] PX quacIl'ipedilms, ex [diris, ut est in auguralilms]. - interlH'etes Iovis Olltumi l\Iaxllllli. - allgures llOllUli Romani.
I. Ex caelo. Servo Aen. li, 198: Observare 8) enim et de coelo et de avibus verbo augurum dicitul'. - serval'e de caelo. ') Servo Aen. 2, 702: "Hic ostendit Anchisen CD. quae optahat, per impctrationcm augurii meruisRe." cf. Servo Aen. 12, U6. Mo. p. 4 11. 1. IlUpetratim signa. ea sunt, 'luae (juoque in auspicio (legum dictione cf. illfrn.) impctrabantur, n. dia petebantur, po.cehn.ntur, Sine dul,io auuUI cuiusque auspicii aut allgurii propriuUI erat signorulll gellUH: ut qui magistratulll initUl'us crat, fnlmen sini.trum impetra.re solebat. Cf. Dion. 2, 6, l~t cetern. signa ,.ohlativa" crant, quorum rationem haberi non era.t necessal'Ìum. Cf. inf'ra. Quotl vero ad 'jUaU1
12 Fest. ep. 64: Coelestia auguria 4) voeant, quum fulminat aut tonato Cic. div. 2, 18. 43: Comitiorum solum vitium est fuimen quod idem omnibus rebus optumum auspicium habemus, si sinistrum fuit.~) Servo Aen. 2, 693: Hoc autem auspicium cum de coelo sit, verbo augurum maximum appellatur. 6 ) Fest. ep. 75: Dium fuigur appellabant diurnum, quod putabant Jovis, ut nocturnum Summani. 7) Fest. 229 a: Provors um fuI gur appellatur, quod ignoratur noctu an interdiu Rit factum. itaque Iovi fulguri 8) et Summano fit, quod diurna Iovis, noeturna Summani fuigura habentul". (?) Fest: 289a: Renovativum fuigur voeatur, cum ex aliquo fulgure functio fieri coepit, si factum est simile fuigur, quod idem significato (?) Fest. 214b: Peremptalia fuigura Graeeus ait vocari, quae superiora fulgura. aut portenta vi sua p ereman t. 9) 4) 0'il-uTrt. O;'f!(é~·ta
Of'f!rt.t'G_V
Ilnl:'Tfi.'Ea\9-~lt
Dion.· 2, 5. 2, 64.
jb. - yio, CaflS. ,45,
Ttt J)f TOV oveaJ.'ov i"Y)'OllEJ)(1. :raenT'l(JErV Dio. 38. 13. l" rov 2~: ;;~E lO~v TOl.'., tìa~'lulaTor:~ lXE;~:ot', 1/0{lOt'lj J.a'V"E~~ (Anton!u!)
flr;Ol"T(t}1/ :Tnl'Hl "al. (l(JT{!a.:r{l}V E;r)~'le{J){t7J' t1JJ.! Ot'ÒU' o pUl.flor: ovTO~J y.a,:rE~ OWJJlWT7j'
Eh·t'u ).ÉyCtJv 'P'!ottTl.oa.
ceto R.ecte non ~olum fulmina et tonitrna sed omnino qnaeenmque tempestatis caelestis erant signa. huic t.it.ulo a,lnumerat", c~"e contenelit Mo. p. 4 n. 3. Cie. Phil. ,5, 3. ti: "qnae porro illa tonitrua! quae tempestas! nt si auspici", 111. Antonium non moverent, Bustinere tam en eum ae ferre posse tantltm .im tempestatis. imhris ac turbinUlll, mirulll videretnr. quam legem igit.nr ~e angur elicit tulisse non mod" tonant~ Jov" "cd pro pc cadesti c1alllore prohibente, hanc duhitabit contra anspioia latam eoufitel'i '," .li>. 6. Vi: .. rn callmm eur tam egregia lex tamque pmcclara maximo imbri, tempestate, vcnt.is, procelli.~. turbinihu', iuter fulmina et tonitnm terretur." ') Eadem f,'r', ib. \l, 3,). 74. Vl"leriu" Mltx. 7, 2. 5 etiam pullorulll tripudium ,optimum allspicium' "pl'ellaL ,ed non proprie. - Signific.mtisslllUmn autem omnium videt.ur flllmen sinistrum fuissc. cum h'mIW"tat" fì,.'lmt screnn. Cic. div. 2. 39, 82: ,.ad nostri augurii consuetudine m dixit Ennius: tum tonuit la""ttlll bell" trmpesta.te serena." Servo Arn, 2, 093. ib. 7, 141: "Ca.elo claru. ab ",Ito; in sercnitate. ,!uoc! est aUiinrii." 9. GBO: .. De parte serena; ut non c",u"ae sit, see! angurii et auspieii vis ost.enderetur." Dion.~. 5. Verg. Aen. 9, 030. - Acque ad allgUrtnll at.ql1c haruspicllm di.ciplinam pPl"tincr<' l'lini "i,lcnt.1lr '·erh:L Imre (n. h. 2, 54, 142): ,.Laeva prO"perlL exiRtimantur, quolliam laeva part.e llllln,li ortus ""t·. nec tnm ndventus spcct",tus qUltln redituR sive ab ictu resilit ignis sive opere confccto aut ignr. cO!lSmnpto "piritll8 r~meat,.'· Sequcntibus
13 (?)
Fest. ep. 12: Attestata dicebantur fulgura, quae iterato fiebant, videlicet. significationem priorum attestantia. l0)
II. Ex avibus. internuntiae Iovis. - servare aves. - avium reliquorumve signorum observatio. Servo Aen. 4, 462: Secundum auguralem disciplinam volunt greges avium minussignificare. Fest. 197a: Oscines aves Ap. Claudius esse ait, quae ore canentes faciant auspicium,lI) ut corvos, cornix, noctua. alites, quae alis Re volatuj ut buteo,U} sanqualis, aquila,18) immusulus,l4) vulturius. I &) picus lO) autem Martiua Feroniusque l ') et parra et iu oscinibus et in alitibus habentur. Ila. Osoines. Charisius Kei!. gr. I 139, 11. 12: Oscen augurum consuetudo dicitj Cicerotamen, inquit Plinius, de auguriis et hic oscinis dicit. - cantus sinister oscinis. IO) Attestatn. fulgurn. 8ine elubio et in Romn.na et in Tuscn. erant disciplina. Num idem valeat de ,renovati,o fulgure"! De quo FeBt. 2S9a: "Renovativum fulgur vocatur cum ex aliquo fulgure functio fieri coepit, .i fn.etum est Bimile fulgur, «uod idem Rignificat." 11) Eadem fere op. \'nrron. 1. 1. 6, 76. lIfiuus "-ccurate Ser>. Aen. 3, 161: ,.o8cincR qun.e ore flltum praedicunt. n.b os et cuno." Verg. Acn. 3, 361: "Et volucrum linglln.s et prnepctis omina. pennae." SNV. Acn. l, 393. Plin. n. h. lO, 19. 43: "nunc de secundo genere dicainu~ quod in duas dividitur AJlecies, o,cince et alit·eK; illarum generi cantua ori", his magnitudo differellt.iarn dedit." l2) ,.Triol'ch"ll ... lmteollcm hunc appellant Romani." 1'lin. n. h. lO, 8 (9.). Pn.ul. 32: ".astitatieCjue c,t caum hi, loeis Cjuae intraverit, ut bubo, a (IUO etiam appellntur buteo." Sed haec aliena videntur ab a ng. disc. H) .n'juilac voln!u.,· commcl11oratm a Ciccrone div. 2, 6. 16. Aquilae augnrium (iuxta vulturii) inter Bignifieaut.iR~nll1n. vide!.nr flli888 Imbit.um. Certe parra et pico fortiu, erat. S,·rv. Aen. 3, 174 (in Ira). H) De imlllu,"10 cf. l'aul. 112. 113. cum adn. lIfiilleri. Plin. n. h. 10,7.20: .,Sanqualem avcm atque immufmluffi augure!> Romani magna in quaestione habent." Cf. 11. 2B. ",) "Idem ortlo ohscrmtur a l'aula p. 3 v. alites, nisi qnod iLi aquila immusulo postronitur, ne elignit:ttcm nuspiriorum significare vi,let.ur. cf. Erisson. c.e fOl'llluli. I 207 p. 111 cd. Com. Etrusc. reI'. 1Il. 7, 20. T. Il ]l. 11:\9." lItiill. ad Fest. 197,,-. - P"-'lli orda reperitnr etiam apnd Ser,. Aen. 1, 394. - De immuRnlo Ennills ap. Cic div. 2, 48. 108: "longe l'ulcherrinm pmepes." Plut. qn. Rom. 93. l'v'l"· x!.uv,'TtU !f(;).UlTrl ::T~ò,,' T()I; olrln'ffJ!fOl~;. A U €I U S t 11]11 a. 11 g uri 11 m Uomuli ip~um (illoque ex vulturibus f.'rat ".dlÒ Y.(tÌ 1Jt:",,· !'(l.I.lfJUl l.f!~I7NfU i'rrrì (P(tJfLaion; OlltH·l;'0llb'or;." Plut. Uomo 9 9. - Ostenta (vel .liraR; nam utrmil .it Htn.lucndu1l1, plerilm'jue dubium est.) ex vulturibus Ilon raro commemorat Dio cf. 47, 2. 40. 46, 46. ", cod. ,picam aut.' corI'. lIfiill. Sagax quidem. e8t Husehkii (Jguv. Taf. p. 51) coniectura:· ,l'ieus picaq(ue) aut 1I1artiu8 Feroniusque'. sed vix llecesmria ae fortasse ne Latinn. quidem; narn pro ,>tut.' exspeetaveris ,sive·. Ceterum de simili rc iam eogitn.verant Aulrecht et IGrchhoff II Jg. T. p. 25 adn. PicaDl in Dm brorum quiclem diseiplinn. fuisHe constato 0) be pico .Martio vaticinante libl'i pontificales erant.. Servo Aen. 7. 190; et ad eOBclem l'cferendum \'idetnr quod Cic. div. l, 40. 89: "quo in genere (se. :mentie permotione divina) Mn.rcios. quosdam frat.re., nohili loen natos al'uel maiorcs nostro. fuisse- scriptulll habclllus." Plin. n. b. 10, 18. 40. 41: "piei Martii eognomille in,'ignes et in auspicii. magni... allactos cavernis co rum a pastore cuneo" aclmotn. quadam ah his herba ebbi crcditnr vulgo. 'l'rebiu. auetor cst cln.vum cuncumve ad· actum qnanta libeat ,i arhori in qun. nidum habeant .tatim exilire eum crepitII ol'llOris, curo inse,lerit clavo aut cuneo" (ergo ,tripudium 8oniviull1 facere'). Similia apUlI .Isidor. 12 de avibll" 47 (Reiff. Suet. 265), qui deindc pergit: .,iste est. l,ictlB Martiue; nam alin. (sc. piCllS Feronills) est picn.." Cf. Servo Aen. 7, 191. - Non. lIln.rc. 528: ,Pilumnus et PicuwnuB dii praesides auspiciis coniugalibus deputantur. Varro de vita. p. R lib. n: . .. cf. id. 518. 1
Fest. 19ia: Oscinum 1M) tripudium est, quod ori~ cantu signifieat quid 1101'tendij eecinit eorvus, l") eornix,20) 1l0etua,21) palTa,22) )!ieus. Non. Mare. 518: Hyginus: est pana Veste pieus Martis. Plaut. Asin. 2, 1. Il: Impetritum, inal1guratum est, quovis admittunt aves, picus et cornix ab laeva, corvus pana a dexte1'a.
~um
1.
II b. Alites. Fe.st. 31 i b: San q ua li s avis 28) a[Pllellatur in eom ]mental-is augul'a[libus. quae ossifra]ga dieitu1' quia in lSallgi dei] tutela est. Fest. ell. 106: Inebrae aves, quae in auguriis aliquid fieri prohibentj et pl'Ol'SUS omnia ine bra appellabantur, quae tardant vel rnorantu1' agentern. - Id. 76: Enubro inhibenti. - eniber pieus. GelI. 7, G : Il1lius Hyginus , , . p1'aepetes ,2') inquit, aves ab augul'ilms appellantur, quae aut opportune praevolant aut idoneas sedes capiunt 2~) " . Locos 1101'1'0 praelletes 1.) ,0 S c e n allgul'um conalletudo dieit. Ci cel'o tHmcn, inqllit l'li'lill', et hic oscilJi~ dixit." Chnria. '1\. I 1!l!), 11. - Varia fuisae ili libris augunllll de ge.tn. cantu, volatll. universo hahitu avium pl'aescripta indicar" videtur Cic, div. l, 53. 120: "eadewr/llc cfficit in uvilJUH divina mens, IIt tum Ime tUD1 illuc volent alite", tUlll in hac tum ilht }la.l'te 8e ocelllh'nt, tlllll .t dextra. tum n. Hini.tm parte cunallt osdnes. Nrun si animai omne ut volt ita utit.tI\' lllotll sui cOl'poris. l'l'ono, olJlifjllo. supino nH'lIlltro'lue f/t1ocumquc volt tJeetit,. .contorquet.. porrigit, coutrahit, eaque ante efficit l'acne quam cogitat., quanto id dco est. facilius cuills llumini parent omnia '(" ih. 2. ~8. ilO: ,CJnae e8t igit.llr natura quae ,·olue\·i. hue et illuc l'nssim vugant.Ìs efficiat, ut significcnt aliquid et tum vctent. ngere tum iuheallt, aut cantu ",ut \'olatu '/ CUI' autcm ,tlii. n. laeva, alii. a .dcxtra dat.um est avibus. ut ratnm auspiciUlll (acere po.sint .(" '0) Cic. div. l, 39. 85: ,quid augur (sc. hahct) cnr a d c x t r a c o l' V U s, a 8 i n i s t l' a. c o r li i x fa c i a t r a t u m'?" Sclto!. .Bern. ad Yerg. Buc. (c,l. Hngen) 9, 15: ncornix a\'is qnue cantareRolet augurantibu.," Sen'. Buc. 9, 15: "Ante sinistra l'am mOllllis,,·t· ah ilicc corllix; a n t. e •. i n i" t r n. i"ùivi.c Icgen<1ulll. Et dicendo ,monuisset' oscinem fui,sc demon,trat." Quue Jsidorus (cle avihuo 741 anqualem l'ssiftugae. MasuriuR <;anqual,,1II os~ifrngam esse dieit, immU8ulum autem pullulll a'luihte, prius ,/nam a.lbicet caudR. quidam )lost Mucilllll nugmcm visos nou esse Romao eonfirmavcl'e, ego quod veri similius, in desidia reruDl omnium arbitror non esse agnitos." PanI. 112: .Jmmusulus avi. genus quam alii regullllu, alii oRsifragam dicunt.." Commemorata sanqualis videtur fui.se etiam FesI.. M3 b: Sanqu:tlis porta. [appellata {!st proxima aedi Sanci id]eoqne eode1l1 est nomine [quo avis San quali. appelIaturj. cf. Puul. 345. U) }<'est.. ]l, 24.5 b: lpraepetes] aves dicuntur quae se [ante auspÌcantem ferunt.,l nalll a.utiqui tlraepetere [dicebnllt pro anteire.j Supplet. ex Pn.ulo p. 244. l'est. 205a: "Praepetes aves quidam dici ]1l1tant., quia. secllndum aUBpicium faciant praetervolantes, alii quod aut ea 'llllte praepetalUus, illdicent, aut quod praeter\'olent. i pra~volellt coni.. MOll.),· Servo Aen. 3, 361: ,praepetes uut superiora tenent et praepetes vocantur, aut inferiora et dicuntur i n f e r a e." Non satia perite, 2ro) Servo Aen. 12, 1146: ,Monstroque fefellit; bene fefclIit, Nam'lue hoc augurium neque oblativum est ncque impetrativum, sed ilUmissum factione .1utllrnae, quod care re fide indicat sedes negata. Nam uhicunque firmum introducit augurium, dat ei firmissimam sedem: ut (6, 191): Jpsa Bub ora viri coelo venere volantes. Et viridi sedere solo.' Jtem (Ecl. 9, 15): "Ante sinistra cava. monuiRset :th iliC(> cornix. In hoc autem augurio I i ber a t u m cygnum ceci disse in a'luam dicit, quam instal,ilem ~S8e let infirmn.m) manifestum est." Servo Aen. 12, 120: "ScinlUs enim hoc nbique servare YirgiliuDl, ut rebus quibuR denegaturus est exitum, det etiam infirma principia .• , Sio paullo post in augurio l i ber a t u 8 cygnuR in ftumen concidit, quia Turnum Rutuli licet· rupto foedere liberare non poterant.
15 et augures appellallt et Enllil1s in annalium }1J'imo òicit 2") •.. A v i b n s autem praep e t i h u s contrarias avis i n f e r a Se,) appellal'i Nigidius Fig'ullls in libro primo auglll'ii privati ita dicit: Discrepat dextra ~inistrae, praep~s inferae. Selv. Aen. 4, 462: Omnes aves oscines malae praepetes bonae sunt: vel e contra malae pl'aepetes oscines llOlIae sunt. Servo Aen. 5, 246: A I i t e s enim certa genera avium ab auguribus appellantur, quae pinllis 28) vel volaiu omina possunt facere, quae si fuerint prosperae, p r a e p e t e S, si advel'sae, inhibrae dicuntm· 2f1) - (?) pesna.
Ilo. Reliqua de avibus. avis sinistra, an tesinistra, liberata, inrita, incerta, auspicia incerta. Vano L L. 5, 8i): Sodllies Titii dicti ab T i ti i s a vi b n s fInas in auguriis certis observare solellt. - (?) 'l'itiensis clangor. cf. Loewe Pl'odromui:! p. 351 V. Titiensis. Fest. 371h: Yoisgram avem quae se vellit. Augures hanc eandem fucilI a n t e m apellant. . . . ~O) Fest. 30fJ>!1: S li I p e l' Ya g a n e a avis vo )catllr ah An[guribus, quae ex sumJm() cacuminle yocem emisit, C]llin] !Iuasi iII altis[simis sllperqu~ omnial vagatul', a(ppellataJ. Fest. e}l. 43: C i l' C a n e a c1icitUl' avis qllae 1'olans circuitum .racit. Fest. ep. 276: R e m o r e s a ves in auspicio dicuntur, qua e acturum aliquid re1l1oral'i compellllnt. 81 ) Ilio 37!" 2"4: ric(l~(Jt i'(t~1 'T11'H l:rI;rT(l1'T(I, y.aì òuc. TO(TO rb i F!I{(1'TE!"On.1TO, Ql1in pl'aeceptum augurnHs distiplinae Servio ob anilnllm ,il. vprsnhnll, non <,~I· dllbium. Hoc declarat inprimi. locutio ,Iiberatus cygnus' q llalll utrocIlJe lo co llfoiurrat", .liloprnrc' autcln illu Ben~ll conl'iuetudinis erat augnnllis: liheratunl eniru ah loeo ali'luo rlic('!Jant aug1l1'1' 'ln; a" co di 'C. c (lit, Hlllovd,Ù·. Fe8t. 348lt v. silcntio ,liberntus a lecto·. Schol. Vur.n. ad V. Aen. 111. 241: .J"dli, c UtV('a liJJ{'ralis·. Il,"u1l1 autcm )Jmeecptllln illud augurale quale iuerit non pror,,,s li'lnct. Crmpnrato Dioni. loco videntur eae a,es ,i 11 e e l' t lt c'aut ,i n r i t a e' fuioFe habilae 'lune cum purnllll,vr 'CÙi"Cllt,. ,]('inùe surgebant. aut 'l,me continenter anxie volitabant: contra. bonae et m!ae, (luae po.t vulatulll /innam capiebant 8cdem. 20) Eadem fere de pnwpetihu. Servo Aen. 6, 15. Ennii ver8US etiam ap. Cie. div. l, 48. 108 invenitur• • 7) ut dextrae, sinistrae, ita etiam praepetis, inferae oppositionem Nigidius ex publico augurio sine dubio prompsit. ") Fortasse ex augurum Iibris eliam .ox p e s n a sumpta est Fest. 299 v. pennas. Scd potest etiam ex Saliari carmine 8tllll11ta fui.se. Pau l. 211 pennates. 00) ,E gl088is Scal. afl'c'l't: EniL1'3 i""'/'Tia, EnibrQl11 rr('''Yt'';TtO~ hnfJ).atl';. (Enibrum 7r('r'y/,aTo/: l;TtfJlu/1tis con', Scaliger)t E ri i ber p i.e u ~ ;;(',J,~ ~Ol''ì~(i. Jnebra 0e",IEOII IUU'TEt'TI'K(J'lIo Haec omnia.. apud Labbaeum reperÌuntul', nisi quoti voc. pieus ibi omissa est' Miill. ad Paul. 76. 30) • Vol.gram coni. Gifanius in incl. Lucret. v. avolsus, sed etiam baee forma, a veUendo du.eta, caret analogia, qua commendetnr. quae se vellit] cf. Sophoc.l. Ant. 1(;0;:1. Stato SU •. S, b13. ~ l\iiiIl. adn. - Statii locus hic est: ,Simul ora rec\ll'vo unguesecant rabidae planctumque imitontibu8 alis exngitant Zephyros et plumea pectora eaedunt.· • ) Quarum aviulll quasi llrineeps exemplum sunt obscenae eae aveR qune Remo adparebant. Me.Falla ap .. Gell. 13, 14. 6. Quam ad l'em adludit Ennius ap. Cic. div. 1, 48. 107: ,Certabant urbem Romam R('mormll ve vocRrellt.' Ab duplici Remi augurio etiam ,Remoria' dieta esse vidétur Pa.uI. 276: .Remminus ager dic!u. quasi pos.essus est a Remo, et habitatio Remi Remona. Sed et locus in summo Aventino Remoria dicitur, uhi Relllu8 dc urbe eondenda fuerat auspicatus! - Hue apponimus nonnulla. alia avium cognomina 'luae sine dubio auguralis consuetudinis erant. ,Aves i n t e l' n u n t i a e J o v i s Cic. div. 2, 34. 72. Cie. legg. l, 1. 2: ,nuntia fulva Jovis' (~c. aquila) cf. T,iv. i, 12,4. a v i s s i n i 8 t r a bona Cic. legg. 3, 8. 9. Plut. '1U. R. 7t!. Fest. 339a sinistrae ave.. Cic. fam. 6, 6, 7: .Non igitur ex aHtis involntu nee cantu sinistro oscinis, ut in nostra di8eiplina est, lIec ex tripudiis so1li8timis aut. ponivii8 ti bi auguror.' Cie. div. 2, 3!l. 82. a ves i n l'i t a e 'luae ratum non fotciunt auepicium; Bie Remi '''x vultures appellantul' ap. Geli. 13, 14. a v i 8 i n c e r t Il.. Cic. ap. Cha.ri~. K. 122, 22. et; a U.Jl p i c i a. i n'c e r t a. Liv. 8, 82, 4. 7. 30, l. dubia. auspicia Liv. 8, S4, 4. 82, 4 a.l.
16 Fest. ep. 16: Areula dicebatur avis, fluae in auspiciis vetabat aliquid fieri. 32) Fest. ep. 7: Alter et pro nou bono pOllitlll', ut in augnriis altera quum appellatilI' a v i ~, qnae utique prospera non est. Plill. Hl, 14. 37: C l i v i a m quoque ave m Rh alltiqnis nominatall1 anill1adverto ignorari. quidam c I a m il t o ri a m dicllut, Labeo p l' o Il i h i t () ,. i a Ill. - E'est. ep. 6..1: C l i v i a a u S l' i c i a diceballt, quae aliquid fieri prohibehallt. :la) E'est. e]l. 21: Ad III i s s i v a e li ves dicebantur ah anguribus, quae consulentelll iuberent. (?) Seno Aen. 3, 241: O h s c o e n a e sunt aveR quae canendo adversa sigllifieallt. ~I) 2. Servo Aen. l, 398: Multi tall1en as~el'Ullt eyenos inter auguraI es aves non illveniri neque a u g u r a l i h n s c o m m e n t a l' i i s earuffi nomen illatum. Seli iu libris reeonditis leetulll e~se: ]Josse quamlibet ayem auspiciull1 attestari maxime fluia non pose~ttul'. Hoc enim interest illter augurium et auspieium quod augurium et lletitur et certis avibus ostenditur, auspidull1 qualibet avi demonstratul' et nOll lletitlll',
III. Ex tripudiis. Fest. 2D8 h: Sollistimulll, Ap. Pnlehel' in Ang'llralis (liseiplinap, l. I. ai t, e~se tripucliulll, q1l0111 a\'Ì excidit ex ore,8 0) quorI illa fed: saxum ve soliclulll, aut al'hos viviradix l'uit, quae llec prue vitio, li UIllI1.11i 31) eaedantur ve, i a ci a II t li r y e, p e Il a Il t u r v e. I. Cie. div. 2, 35. 73: Deeretum eollegii yetns Ilabemus 0I1111em avem trìplidium facere posse. 3. Cic. div. 1, 15. 28: QllOd autem seriptulll habetis 11. "i tripndium fieri, si ex ea qllid in solidlllll eeeiderit,88) IlQe quoque, qnocl dixi eoaetulll, tripuclillin solistilllllill dieitis. - tripudillm sollistimum pulIi faoiunt. - Tripuclio a li s il i c Il r i. 3D) '") ,ArcivrI eoni. Scal. qui provocat ad Glossas quae rtpud LrtbbacuJU ext,mt: Arei,u. EI('Y.TI.Y.O>. l\liill. - Fortassc Ime pertinet vox ,cavani" cf, Loewè, Prod"OlllUS p. 416: Ululas, triste avium gellus, VUlgllS appellasse cavanos num notum sit nescio. Pla.ne autem doeent hae glo"sae a(1 Bicronylllum . .. Dllbitantibus .itne caùa.[us an caùanus un cavo (vide adnot.) prrteferendulll, ut CaVal1n8 fOrmrtlll restitUrtlllUS 8un.dent glossariulll Salomonis et codex Amplonirtllus 'p. 283, 250, quorum ilIud eavannus: genus alitis, hic cavani: ulule aves exhibet. 33) Binc apparet c I i , ia 111 esse vocem auguralem, e. q. appellativam • • ,) Se,l aves ohscenae etiam alites nominabantur ut ap. GelI. 13, 14, 6 ab optimo augure Messalla Remi in auspicio vultures. - V. Aen. 3, 262: "sive deae seu Hint dime obscellaeque voln~res." Fest. 201 h v. Oscos. Va.rro l. 1. 7, 97: "obscaenum I)men est omell turpe." Servo Aen. 3, 367. "ob8coenalll'lue famem ..• quam obscoena avi. praedixemt." Schol. Bern. ad Georg. 5, 1, 471: "oùsceni, diri, quoniam obscenum canunt, qui a obsint." Servo Aeu. 4, 455: "obBcaenum autem mali ominis," Ladewig ad Verg. Aen. 3, 262. ") Seno Aen. 1, 393: "cum cygnus nec in praepetibus nec in oscinibns nominetur, cur ab illo sumitur augurium '/" 36) Cic. div. 2, 34. 72: "quae (aves) pascantur necne quid refert? nihil ad auspieia; Bed quia cum pa"cuntur, necease ekt aliquid ex ore cadere et terram pavire, terripavium primo, post terripuclium dietum est, hoc quidem iam tripudiulll dicit.ur. cum igitur olfa cecidit ex ore pulii tum alispicullti tripudium sollistimum nuntiallt." Eadem etymologia ap. Fest. 363 b: Tripuclium leernitur in auspi]ciis in exultatione tripudia[nJt[illm pullorum dictum] a terra pavienda." Cf. infra Paul. 244. ") ,humanave vi' corro MUli., num reete, dubito. Pro verbis p r a e v i t i o scribendum "ro'posui: P r a e v o rt i in COilllllentt. in honorem Aug. Reifl'erscheidii p. 63. ") cf. ib, 27. Macrob. Sat. 5, 13, 28: trip. sol. ex aquila. 18) Servo AeD. 6, 198: Romani moris fuit et in comitiis agendis et fn bellis gerendis. ~'est. Y.('Ji.t ..,.,~6,."
°
17
Fl'st. €Op. 244: P u I S llotissilllu1U rlabatl11' pullis in au~plCIIS, fIuia ex e1l. llcceFse emt aJìqui
r
245 h: "P u l l a r i u m a llullis aPl,ellatllml (Juid3m ]lutant 'Jtlia non [ali l''] ni,i hoc ei pcculiall'c e.t auspician[di ca,wm, ob~(ll'varf!J:1 T l; i p u ù i o a 11 ~ P i c ari. Hic ahlat-iyj UfoOl1S foIin~ dubio e~t, pCl'antiqllll". In augurali disciplina plul'a occurrunt exempla. Li\'. 22, 42, 8 uLi ì\-ei ••. rect~ illterpretatur: "CUIl1 aURpicill1l1 est" Cf. 8 i i e n t i o su r g e l' e. Liv. IO. 42. 2 tlicel'e ,lictatOl'NIl 8, 24, 1.5. Fest. 248 n, 351 a v. sillistl'um. 8imiliter Ciccl'o t l' i p u d i o a u s p i e a r i div. 1, 3·5. 77. 2, 36. 77. Sappo <1icitu1' v i t i ocr e a l' e, q11in ,-ilio IJllyiga.re Cic. div. 1, 16.29. '0) t l' i P u tl i u m s o II i s t i J1l1111l ]l1111 i fa c i 1111 t Ci\'. di\'. 2, 8. 20. Ìllacl'oh. Sat. 5, 13,28. Plin. ]l. h. lO, 21, 49: ,.horum .unt· triputlin. "oli,l.ima, hi lIlagistratus no~t.r
p"V(l1l1
IH
IV. Ex qundrupedibus. l \1 4.
l!'e~t. (~p.1l44: Pedestria auspicia nomillaualltul', quae \I O, 8 e r ]I e n t e, e q u o cetel'is
ùabantul'
Il
"ulpe,
Sen', Aen, :1, 537: Sane, figul'ate Equos omen: . ,. 8ecl Illult.i (le libl'is l\\1I;l:UI'UIII h:actul1I tl'iHltmt. In g e t i s'"") enim Il iei t\ll' augurium f[lIo
tHllH..!H nugul"uliulll
d', Fest. l', ~9i l, 1!1: IH>Hil\'iuUl tl'ipnldium, nt, 'lIil, Appi"'1 [',,!eh!'I', 'l''orl I.,md, ('''III 1',,110 exeildit 'J11Hdrlll}1(!(livl' , "/. Tril'lH1in, tl.ut.C11l IVHl'W '(11i;\.llllf'. J'a,tlltn fecissp (tII1W!S cOl1:-tent.iunL. 1"('st'}I. ~nKh :!fi v, Bolli.t.inlllltl. Cic, ,le div, 1 1!;, 2H. Sel'v, AClI. VI 19i:C. l'a,,1. p, ~~ t v, IIItI.. l'noi" cfticitnl' nOli cOllunotlc NlIpplt't.nHl t'SXe ""Han', qual! vox t't. colore augura.1i titl'et Ilt lWtjUIH' clatlllicat., ~aul ·evitm·l! non poterant al1g'UI'CIo: ohliltì\'o, iHISpitia., !;c,l si q1.la.e 1l1i)1ll~ plaeehant ~ul St~ non pertilH,~l'e tlicel,allt (Sel'v, A~lI, XII :l!'I!!: V MIO. l'lin, Il, h, XXYIII 17), id ,(110,1 ho" 101'0 \,1!l'lJis ,Ilce l'ah" l'"'' vulunt.' Hi~"lifi(,ll.tllJ', i\ef(lIf' a.Jitl'l' vl'l'lnl, ,lll'r ~picinllt.' int,ellt'g'fmcla, .'oIU Il t·, 1a.1II CUlli 80llida lIt hona. Hignu impetl'iptlcln l'ntime C(t1H111 t~\'itnllda. f'lIi~",{~ vidf'unh1l', mi' (lnid(lill indj,·c hane ti,~l't~ in :4.pntt~lltimll Festi lu('u", l'PMt·it,\)I·ntll1:O: l' ...:t·: Uf· soll'lIt. lilllpdl'il'l' !oIonliviolo: 1Ji~i 11111 ~" 111 l' I t, l' l'li i ~lIllf. 11110~ leuUl oceur.lruut, nec loIJlil~.iullt. IIP'IIIt' rnto}o; Ip:':}o;I' vo lllnt.'. If" ~f'('Ut.lllo< "X"i(l }l1l11IiC:1II11 ttng'nrilll1t \·jdef.ta' Horilt,ius l'HI'III, :~, :!7. :! 7: 1',fllll'jC)l-i --- tlw!:tt d· lll-:tt'gllnus l"èluis ant. rrh agl'o nl.\'a {h~culTene lupa Lnnuvino ff'tllqlli' \'01[11'8, 1'l1l1l}Jat et ~el'l'eJls it.er i1l,titut\1ln. "i l'l'I' "vli'l'"um ,imilis .agithw tel'l'lIit nHlllllos." l'lill. Il. h. 8. :l:l (:{,Il: "l'lInd"1l1 (":. lllplllll) in fill1H~ \"('!oicÌ tena, int.... l' a.ngl!l'in., R(I dext·el'lull (,Ollllllt'RlltillJJ1 pI'Rf.'l.'i...:n ilinel'e :;.;i ple110 il.l OIY fecerif., nlllll1ll1 omniolll praf'~tantill!-l:' ~ell (lubilllll I!st. llt.rmll I~X pllhli('o h 01.' sUlllpserit, a.ugurir) au privato Nigidii qlH'lH intpl' alido]'!"!:.) 1l\1ìuJo:: libri l1omlnat.. un ('x Urueeis, IfUO"UHt pil.ul)o Hnh~ incrt'pat c:l'eduJit.atplII. _. (De ~t'l'l".'lltr' f.'PsL 1};jl a. inJ'nt.l Ha.pt' fl,ng'ul'in. })l-o)/tel'\'in fnil';sC' ~l]'lu.'lhdil et.l11ipeit.· l"I'..:illUS Fp_.. t. 241; 11: Il' l' (J l' t. l' l'I \' i a al'll','lIn)ju"tnl' l' i c i .. ']WlC "e I "'''l't 1'1' \';,,'" ",!.t·e eOlltendit Bl'al1~l' l'. ·H) n. 7. 'flHIUl'lua,lH, "U1II a.llt,!! illlspicia. n011nulla i1l111l0}nl'(' lo ,:,,.,'i,lit.1 Pau], :144, - .. I p e s t i f" l' li a, li ~ P i l~ i al :->tmt· ClllU l'-ol'lin cxtis non invenit-ur
,i,,"
..t:
",,,l l'ontitiees "lIrah,,"t. 'Il) (·t)dfl. .• illgl~ l'is'', Hoe cllrl,jg'~IlIIIll11 esf.:,' in ,ill~_p~l.is· :;c.:alig<.'J' conietòit. l'[ fptilC ...\I.i\l1pr!l~ n(lnntat alI Paul. IO·~ L illg'I.'S, .. fol'lmull .fllg'd.i~ Sealigf:"l' t~ ~('ht'(1i:-: l.lillli,~li~ atl'ert." .Jdt'll1 adinnO'it.: •..Jug{·t Ì;j' .'(U /1M': ~n·/.I·J-il' %TI:ro:: fqmll' ellJII integra l'~~ellt, ita fer'(, l'olllpiuat,a. eSlo<e ~1I~l'icor: JI~g(':-: HuspiduUl iirl. :roll"-: ,(',Il.orTI ~~fI}l'rr ""'-' -:r!J(';TOI~ :;'n?~;'I' Kri;l'o.,'J. l·~t. ,r 11 ~ i t e s fll.'J'I:';.H'i',lIirOl." Forta.s~l!' t'tinm ,i 11 i 11 g t' s' h o v e x (Pill1l. lOa CUIll H
l
Hl
l\Ial'. Vict. 24iO P.: So l' i x aut sauri x mm: t.l'ibllitul' ~o1'icnm occent.ul\."")
bus.''')
~
a t Il l' ilO ab augul'i-
V. Ex diris. Servo Aen. 4, 4!i,\: 'l'nl'icl'emis ... Et. hoc gellus OlllllllS Di!lOlli factum de augurali disciplina t·l'anslatullI est, qllae dil'is obsel'vatnl'. Dira enim IleOl'll1ll ira est, ~I) quae duplici lllorlo colligitur, aut. ex signi~ aut. quoculUlIue morlo qllaIl', .,lJuia tal'llitnti {\t Vd,lI~hd,i et. )OO:f'ucct·ut.j ('(llIvr11it: lIa·1I1 d. iII \"pt,cl"iIld!i! \'1'1'~ilt.m· l()('i~ let noct.iulIl ,·.t·1 l't nod·i, ",t· lllnt.in1l1 memori,t est. -Loewp l:'l"odrolnl1" 1'. 40!!: .. M l' e l' ,l n' dicehnnt. o."tiqui (Mai VI p. 1i~4 h cod. V"t.i'·""U8 Il:\21 f. 99 v: lllu,cPl"da~.1 Cflo.snltl tl"unc"tnlll n.se CUlli 1"'1' se tilcile appare!. tum "ertmll fil. F",ti. Ijui l'11111 hoc gI088!lgm'l'ho ex ootlelll funle hall.i,,,, ,·illetul". p. 14(;" 24 glo",;L: ,1l1t1~eerd(1.~: vrinHl NyJlnbn protll1ct-n. dieeba.nt nnt.iqlli :-:t.el'(~n:-: mUl'Uln'. 111Ji 11('1111('111 offendat 1l1l1l1p.rns plllrali" confemtlll" 'ritillii v. 179 (]l. F,8 ,Hl Riùberk',: ,fjlli,l 1,,1.ùl·' ni"i IIn:1111 "1"1""11 ,il'" ,,);1\'i ~ PO (·ondi. tuns ."cerda.'. Hnrioln.t.nr M,til1". glo""am sic explent1mn mh,,: .lllll>ecr,l", cli("elmnt. "uh,!,.i Ipro 1lIt1rgi.8oJ'. - f,o~wr Pl"o,lrollll1" p. 420 n. 2: Mlls-.t.irpi. gellctinl' ,·.,t· 111111·-i,. fllcmt. proenl !lul)i" olhn 11l11S-1R. ,fntegra Hlnlliolit. :. : 'in VO('.f~ mll~illln, si fides hahenda. glof.l8ae Hl 11 ~ i a: nilli F:OriCllln (rod. Lf:li(lnn8i~ Cl7 E f. 40 \. h: museit· Jl. !-IUl'iCUlll: cod. VOs~i~ulnEl Fol. 82; glm:~arinm 8illomolli~: 111l1!oIica Il. slIri('um: glo~~ac .J~idori p, HRG. ~(;: IlllP.:ine n. sl1ricnm; eaCdetll p. (i87. ](;: mll:'.:l~ilt At.ta.mrn llltt!-:iuln illuc] n. mml:·deri"ntulll mihi {·('!'te ndlllOflmn :fH' t'olli1t·o J\IUfolllllll vocahulo fo'l1spil'IJI'." . .o) Vcrho o l' r i n ,. 11 ,l i IItitlll' Livills et de mali, >igni., Il!. Il. 41. i'< ... 1. dc hOlli •. III. 10,40. 14. Scd non perite hoc loro t1icen~ \'idf't.lll'; ·Livill~. cunl OCt.'ÌIWlldi rcrhulIl f~(ldt~m foIcnsu mmrpet quo 11l'l)cilnemli ..-erhum ftl'\ltl l"ml)I'M in U"1l emt. 'l'n.b. 19. vr R lfi: ,8\"1.' al\glar procllnnrent.' Cf. Nota Hl'palii a,l I. 1. p. 53. E'liniu" ", ;.i, 2~ll: _Roricnln occentn dirimi l\n'l'id". annale. l'l'fl'l·tos ha.heUlIl • .' Vu.t. j\[a.xo l, 1.~. Amminn, Ili! t-:. l'rlu'po~itionl' o b in HUg'nl'\Ull dis('ipliJlfL f't- ct)H~netu(Hne Inn.lu1ll augnl"iul\\ signifir. !lime Plill. 11. h.2R. 2. 11. o c e \11' l'e r e Intere "i,lctllr iu Ilota Fc.ti :\44" "l'i,·i\ll\t. Cf. <juae de ho(" \l"1l disscrui in eO\1\\1\cnt.t.. iu honol'e\1\ Augusti lleitter.l'1wi,lii p. 63 s. Conl.m,.i" e.t in a.ugllnlli tOl1~netl1di1lP f:jignifirat.io ]ll'Hepo!olitiollis a. cl. Donat.. nel 'l'ero 1. 1.: "ritti mlLla.m renI l11111tint, o b n n n t i il t, (P',j bonam. CI, Ò Il Il n t, i il t, lIf\.m proprie obnulltia.ro dicnntnr aHgln'~!oI qui aliquid ma.li olllinis RC~teVllUl\"P .. idel·int.. " Hanl' )wtiOl"'1II l'mel'",it.io oht:iuet in verbi. nddi<.'endi (T,iv. l.ll6.:l. 22, 42. 8: aliqucl11 .. ù<1. Fc.t.. 241 il· \". l'meto,. "d l'urt.alll .. Cout....\ril1lll .ignifirOlt. ",bdicpl'c Ci,·. div. l, 1'.:n al.) .'t Ol,1· 1lI it. t e II d i (Li \'. 4, I.~. (i. 1. ::fi. l'I" nL A.in 2, 1, 11. UrI\. 'ce '.Tlr('/:rF! ,. Plut.. N 11111. 7. ])ion. li. 69. l'ifJ 3R,13)' 4nac \'l~1'1)H lIon l1~l1l'l'antUl' nisi dt' ~igni!-: fJui l'at·1I111 ffl /·i .. lnl.nt't (J"a.(> \'OX C101t, prol,ria. ll1lgnl'1nll. Cf. Ci C', divo 1. an. ~f), ~, HK. NO. Pilnl.)l. 1 \'. lt.ngll~hl~ (~llIll arill. MOli. f~I'rl-f~ee J.:TIK"(lnt-" (,)'(UI"JI'IOJ Dion. H, l. lUY.I·rt:l'lu(T(( 1(1. 4, 401 hTf{r,·I1,T;~l:fr DicJ1I, R. a;~) (l'h-n; lat. di ilIH'.torc8 Mun.tJ. 2, 4 (f\'(fI,II()l'lnI'), !tI) 1':adt'IH etyulOlogiil ilp. Cit'. lCg"g", ~. ~. ~(I: o.(lt·(H·lIl1lfJIt~· tnl.:-: l'l'o\-jtlt!llto al. Pltttt. 60 ! .diruR 4.1POI'I1IH inl nat.u'io' ~(,I'\'. 1\('11 :l, i4:!:I: "SahiTli et, Utlltll'ì Cjl1ilP 111.1 .. .: mala i1il'lI nppt'lIa-nL"
li"
0-.
1
20 c n n q Ue e x p a r t e, ~2) qllodqne in illo factllm tempore tnvlitl1l', ex signis hic ostellditnr .. , Suut et de avibus ùira auspicia."3) - (?) snbis (?)spilltllrnix. - (?) piaculari a, pestifera allspicia.4~)
VI. Reliqua de signis. Servo Aeu. 3, 374: Auspicia maiora aut maioriblls diculltur, qui bus Hllguriul11 aviulH alianlluqne l'ernm eripitul", nt pntn, si !lana vel picus allspicium et deinde contl'ariUlll aquila dederit, allspiciulll aqllilae pruevalet.. Erg'o qui,\ llOtulll est esse apucl angllres anspiciorum gradll$ plures et augul" IOflnitlll' augnriol"llm perita, iùeo maiol"ibllS allspiciis dixit. Servo Aen. 12, 183: Sci t enim in allgllriis pl·jnHt posterioriblls cedere. r,,) Ea,lcm duo gencr" eOl1lmemorantul" .\ Servio [\II Acn. !l, 2·16 ("Ilpm) et 5. 7: ,.in quarto libro relahllll PHt. ... ubi cni", sederi t et ",ccinerit, 801itu
Illi"erit. mort.!'1l1 si!illiHean: dicit.m. Si aut.em In 801a, qui" nihil dcferebat, ut 1l1ortiH ~iglllllU e~set . .. ,Fera,li cn.nnine;' bene hoc addidit. Non enÌnl Olnni modo lUillunl est buboni. omen, "ed CUlll cantat; cantus autem cius omnimodo llmlus e.~t., qui,t aut fletum imitatur, aut g~nlittnl1: t.ac('l1s a.utem o~trmllit felicitateul Omnps cnim aVeli o~r.ines mal al?, praepeteB bonae sunt: vel e contm malac pmepetes, o"cines bon(te sunt..O< Alialll voeis fonn"lIl: burus protulit Loewe pro,lmm, p. 431. llaec avi, proptel' noctnrno.lIl "peciem et trisli",umUlll C:tI1tUlll in omniUlll fere gentium divÌnatioue insigniH lllirum ni in augnrum tliHciplimL IOClltll hn.hlli~set. Et halle videt.l1r attingere l'lillius n. h. lO, 1~, (:Hl: ,.bllbo funebri. et maximc abOlllilHttus ]Jublicis praecipue al1spiciis deserta incolit. 'l'amen a.b FCfolto ncc in osdnibus nee in alitilJu8 llomÌnat,ul'. Rccte igitur Serviu!'l (alI Aen. 4. 4.';!l l 'l,l,lira, eam videtur retuli"e; Cf. Servo Aea. tl, 23:~: ,.dimrnm vnlucnnll; 1I10dn dimnrm non mali ominis dixit, ul sunt bubonc8." At app"ret vari,," ct inter se div~rsa" divin,~tiones Sprviulll llli~cuis~H'. B11bo a.b H-uguribus dirmi hn.bitu~ vitletur fl1i~~e, si 80111S cllciniti si non 8olm~ erat, aut· non cecinit, non Ilirns (et,i vix bonus: n"lll tum inter oscin,," reeipiendlls fuil; et Serviu" quoti ait: ,t"cens ostendit fclicitaJem' ex more suo exaggemssc vddc videlul'). Cetem 'l'litC dc bubone Sel'vius tradit, [tb augurum disciplim, 111iemt sunto nec femli. nec incon
21 Servo Bue. 9, 13: ::II in o r a enim a u g uri a maiori1.ms eedunt nee ullarunll slint virium, lieet priora SiUt.. 54 ) Servo Aen. 2, 691: Secundulll Romallorum morem petit ut visi\, f i l' m e n t n r. Non enim unum augul'Ìul1l vidisse sufficit nisi c011firmetul' ex simili. Xam si dissimilia sint posteriora, solvuntul' priora. 65) Servo Aen .. 3, 60: Omnibus idem animus et hoc iuxta diseiplinam auguralem dixit qua e appella tu!' c o 11 s e n s i 0. 6 °) FeRt. 245b 12-14 III. [pl'opter-]via ap[pellantnl' a n s Il i c i a quae se proptel' viam] ostent[ant, quae si dissimili a snnt et mai ore vi,] i Il f i r 1Il [ a n t u r superiora anguria minora]. Fest. 24Gb 31-34; P[ullaria all~pieia denuo obsel']vanda indieant pri[oribus auspiciis aut perperam aut pro]pere administl'a1is, u[t repetitis anspieiis superiora] s t a b i l i a n t u 1'.67) 6') ut hic ila. ad Apl1. 6,778 prinri a Scrvio angul'io m:\ior vi" trilmi'videtlll': "eum illc (Remus 8C.) tempore, illc (.c. llollllllll.<) nunll'l'O cle COIllIClId" urbe cedarl'ut." '1lIalll'lnal1l hic panllr) nlite\' l'es habct, eUIll dc dllorlll1l 'peciplltillln a\1i,(llrii~ agatm·. - Ceterlllll fieri pntllit !'lcile llt dllo lLugurulll de hac mtione deercbt tì,}rent· ,Iin·r.,i, tp.llljll,rihus inter se pugnn.ntia.: 'luorum uno priol'ibllS, altero posteriorihus Rigni. mnior dR h'ihut.n crat. Sed ego Servium ai] Acn. l:l, 183 non fui"e ~atis diligentem malucrim putare. Si Fcsti nota (p. 2H h v. pcreml'talia fulgura. v. "uprn) ad augumlem specla.t tlisciplinam, ex cn ('l'HlllHl'tam n" ipsa <juidem ItftCst c1ftrn) conc\u.~erim, Jlriom tum demulll l'o~terioribus' esse post.l][l.hitrt 'luum Imec f"rt.iorn crant: alitel' pl'iom .icisse. tl!j) unlun vidi~se Hugul'iulll, nllll fuisse satis, ni8i fort-e cert·if.) in augurils vix quisquam Servio cl'€ùiderit.: qui l'CIll vcnllll exnggoerassc et aliquantul1l viùetur Jlcrvel'ti~se. Scd consentn.neum est maiorem "ignl) vim tribuis,e augure'" si deincle n.lio firmabatur. ]<;xemplum habemu" ap. Cic. in 1I1ario. cf. Cic. di\', 1, 4i. Wl): n,ic a'Juil[\e clal'um fi l' m n. v i t Juppiter omen." Ufo Bupra a.ttestata fulgura. Cf. quae dc hoc Servii loeo disputavi in .adnot. 57. r,o) sicut. in libro ,eculldo dictUlll est." Ad loclIm spectat depel·(litulll. Uetel'lUll conscnsionem huc potis,imulll retuli '1uia nescio quo alio loeo auguralis ùiseiplina.e ,col18en"ionis' Illpnt.io fieri potuerit nisi in pmccept.is ùe plul'ium .ignol'lllll mtione. "j Hos dnOR loe,," talcs pmebeo quale. ipsc supplendo. esse prohus.e mihi videor in annal. Fleckeiseni 188. p. 48B 5S. l1,i 'l"'le de supplenlli. Ioeis eX]loslli, quia totum de pluriull1 signorulll eod~m. in auspicio apparelltium mut·lla mtione doc!.rinam alllplectuntlll', conunentarii IOCr) hic Illihi liceat l'e l'etere : 1. Fcstus s. 245b 12-14 ~L via ap ostcnt intìrm . . . . . . . . . .. ,la die stelle inmitten eincl' reihe von aUg'umlvol'Rchritten steht, so darf man mit gl'o",er w1thrscheinIichkeit annehuwll. dnsz sin ~ieh elwnfa.lh: auf eirien augural$atz bezog. wenJl nun df?s VrsinuR ,elegnns inventum' (Miillcl') [proptcr]vja ap[pcllantur auspicia] ric.ht.ig ist, so wir,l es .auch mit del' folgendell cl'ganzul1g hna.e oe jll'r,ptel' via m] oster.tl~lJ1tl seine richtigkeit ha1,cl1. in dem verstiil11lllelten infirlll kalln llU1' eine form von infirmlH oder inHnnure gesueht. werden, del' gegensatr. .on inlìrmare ist. firmare. dicses letztere yerbum findet sic.h in ,ler consuetudo augllrulll al. technischcl' aust!ruck bei del" colliRion verachieclener zeichen bei cinclll auspicationsa.ct. Uber dies~n teil del' uugurallehl'e gc.ben uns einige not.izen cles 8ervills geniigenùen aufschlusz: Zl1 Verg. Acn. Il nn1 secunùnm l(.omanl1m lUOl'em petit ut. visa. fil'lllcntl1l'. non cnim nnulll anguri11lu vidis~e Sl1ffirit, nisi confirmetur ex simili. nam si dissimilia sint postcriom, Rol.untur priom. vcrbinden \ViI' da.mit die folgende stelle des Servius 7,U cci. (I, 13 minom cnim aug11l'ia Illaiol'ibus cedunt nec 111.1al'll0l Bunt virium, Iieet priora. sint, so ergibt sich fiil' d,," eintrefl'cn mehl'el'cr zeichcn hinter· einandel' folgender al1gl1mlsatz: war da.s zweit.e von gleicher bedelltung (simile) wie daR el'ste (sci es gl1t odcl' sehlceht), so wl1rcle diesc. Icùiglieh hestiitigt.•. (lies~r l!'all galt nat.(il'li,·h liil' eine besondcl'" eindl'inglirhe un<1 hedcntsulllc kun.Jgebung dcs nl1ll1~n divinulll uncl hies7. in dcI' eonsl1ctudo augnrull1 COli sensi o .(Sel'vius 7,11 AClI. 11160). cin heispicl findcn wir in einem I.Jruchstnl'k \'on Ciccl'OR M'll'ius bei Cic. dc di\'. 1 47, 100 ~ic aquila" clar1l1u firmavit IU]lpiter omen. \Val' dagegen da. zwcito zeichcn .on cntgegcngesetzt.cr bedeutung (dissimile), so bewirkte es, fOLlIs es groszere kraft hatte (muiu"l. ùaaz die wil'kung cles ersten aurgehoben wurde. cliese aufhehung' ùea friihern zeichens ist nnn eben unser infirmare, auch pel'emere (Fcstus 8. 245 a. 22 U. peremptalia 81l
(?)
~el'V,
clicitu\', r,")
Aell, 9.
~O:
In auguralilJl(s libl'is iuter
o~tenta
f'tiam coelulI1
discis~e
Lllg"Ul'èt). VUII ~I~n·jll~ (\1,.1"'11 t1nkdmi~·:('h !'Ioh'cre g'f:IUJllnt. W('1111 a 1:-:1 1 di,: sjllIl" Ilu~ infil'm'. .. a.llf die~,· augura.le d()(·t,rill fnhrt. ;.I/.I diil'ftf' diI' :-:t,flllf' (le~ 1~·e~t.lI~ pt.wa. 1-:0 7.11 (11"g-an/';en :-:ein :
IllI'opt",'-1 via, ""Ipclta,nhn' fLlIHjlit'ilL 'llHW "O prup!er vil'HlI n"Lentl ""t" 'lun,e Hi ,Ii~,inlili" "'lI1t d lIlll.io,-c vi, 1 in firll1Ja.ntu l' superiora aUi-(lIl'in, minor,,_1 2_ jf:illcn VCl'\"i1,ndten kil ,leI' Itllgll\'altli,('i)llin "cheinl, flic etflmfall" ,1·"l'k vel',.biimmclt,f! .tell,.· ,le" ~'e"tus wenige 7.eill·n 11111<'.-(",110 lwlHtmlelt ZII "aben, "_ 24510 :l1-:l4:
p
v"wl" ill
ich !otehlie~ze Ilics einrrio:.('.itf.i aus fltl"hilinntl1r, wclc:heN im a.11g'lll"aLnn xinne dl}eh \Vohl nichts rtlHh~l'e!'C ùcdeutell italia lll, ,ht" bc,pr,,('hcllc firmare, atulrcr'cits all' pri, d,,, .. I, C1'st,e ,ilhc ullnri;L a',"pici;t iihlich warcu, HO Ct'giht, Hieh 'lrrw'.filhr folgcnde et'g:tnt.ung: Ptullu,rin, uUHpieiu. ,Icuuo ol.>",'r-I V"Ulhl ilHli'",nt. 1"-ilot'ibIlR "mpiciis 'Lllt l,,!rp,'ram I"""! ;Vlllli"i4"'lt·is, u[t repetiti, "l1~picii~ "'IH',-ic"'iI·1
,,"t
n.
~talljlinnt.III·. hlll' Cl'gii.ll7.llllg' del" Oh(lll
hpl'iihrtell
dOl'trin von
"ro·'
der ('ollisinll ven:ehìerlellUl' augul'al;.<;eichen
ù"'lIcl'h irh bei die."r I!elegenh"it, noch folgenùes, SerVil1R I.d\il.uptet 7.11 Aen_ Xli 183 "cit enim iII .angllriie l'l'inm pORt,criol'ibuR cI'II"re_ dic b~hal\\'tung i.t in dicsel' ;dlg'!lIteinhcit fnlsch. wie .ieh leicht. crweisen lii."zt. si" "teht im wi,lersprnch \Ilit einer alldern bemerkllllg dc, Scn-ius ?u ccI. 9. 13 minom erom lluglll-ia IIHtiorihu~ ('~dUII!, nel' l111arlllll "IInt· virium, I i (' e t, l'l'iora ,int, danach will'de viehuehr. wenn zwei ?cichen VOli vcrsI'hi"dc,w,' bndclltllng. al.el' glein"",- kl'iltt ciutmt.t'II, da, erstl' den VOl'"l.\Ig gelmbt habo.lI, damit, ,t·illl\llt \'ollkolllll1on. wa" Sp,'vius 1,11 Ael1, VI 77!1 l)CIIICl'kt,: ellm ilIe (.c, ltelllns) tem\,ol''-', ille (HOlllllIIl,1 111\1110\'0 d" condomht Il l'hl! cCl'btrcnt, hi"r ist nllel'dings von zlVei hei ve r, " h i r tUglll'illUl crhohen "ich illlCll in ")liiter"I' 7,eit noch vielf.Lt'h, wenn z\\,{'i luagisf-ratt' eisdem aH~picii8, z. h. cOllstlln, nhCl" de 11 s e l 1, e n gegellstand beobu.chtuugen Rllstcllten '''lommscll l'ii m , stililtsreeht '" s 9:l aHln_ 11_ lIach del' (l,n;tlo~it· d'.n- hei diesen histori,cllHII f.,II"1I geltelllh'lI O"SPI'VillIl. ist, 'lIIzlI'nifelhaft, d ... , vprfa.h,'P.n ,les 'LIIg'lIshllll ;L\lglIl'iulll gedacht wonlell_ allch i" cl"l' (cieli harll'pi"e, "elm' l'olllifì.ces Zl\Ht,ti.mligen 'I) hlit7.l"hl'l' ,elwinO'II clies"lhen g'-lIndR'lt.e geo goltell ZII haI"",: '-gl. I.'",t,,, s,
fulgllra.
f(l1il.e
votorum
Ullt. ~a,el'ifidorllm
:-:pl'ctnm rcligionem
Noeh rine all,le,'!! hcreit, ol,ell cl'wilhnte bclmuptuug (w AI'II, Il \HIlI hc,{;u'f llo,richtig'N~.el1nng: non ellim 11111111J ang"Ill'iuIU \·jdi~~f! ~llf'fit.'it~ nisl roufìl'llletUl' ex !'iUlili. die:-:e behauptung ka.nn hochfoltl'n~ filI' gewi.;,:~e hel-t()nlh~I'.": feierlir',hc ilu:-:pieicn. etwa cl;, . . H.l1g11l"illlU ~n,ll1ti!o:l. i1u'e richtigkeit.
habell, in dieser a lIgl'lùpillflll fil"'~1ill.g' folchlil.gt !;j(! aller iiberliefenm,t( in:-; ~csicht. 8en'ins hat., un,ch 11.l't. cler imperi ti !toll\i"cs, wiellel' einnUiI ·f,tI.eh genemlisirt. M, Hui(~ slgno non in a.ng\1t'a.libu~ Red in ft11gttrì\.lil'1l~ ha.rtt~pi('tlm Ijhri~ lOCUlJl t.·~:'Je delllonst,ravi in Conun'",t.t_ in hllUor, AIIg'nijti Jl.eifl'cr"clwint,i,'/ .rIllIllO hnin" .igllorulII gl'neri, peri t.i emnt IllLl'I1Spil·.es,
SCRIPTORU~l
DISCIPLINAE ETRUSCAE FRAGMENTA COLLEGIT, RECENSUIT
CARL THULIN.
I.
Berlin 1906. Druck "Von Leonhard Simion Nf.
1. TAGES. A. Nomen. Tages Cic. div. II 50. Fest. 359 M. Censorin. d. d. nato IV 13 etc. Tdyr;r;J -r;roç Lydus de ost. prooem. C. 2-;3. { TagUis Statius Silv. V 2, 1. Fulgent. serm. ant. 4, HELM p. 112, 11. Tage Servo Dan. Aen. I 2. Tagen Ov. Met. XV 558. CI Tage Servo Aen. II 781. Tages etr'usca lingtla 'vox terl'a missa' . .. qui quoniam e terra l1atus est, Tages est appellatt!8 d;rò rfir; r~r;. Comm. Bern. Lucan. I 636. Tageticis sa,cris Macrob. Sat. V 19, 13. Tagetinicis libris Amm. Mare. XVII 10, 2.
B. Vita. 1. Cic. div. II 50. ortum videamus haruspicinae ... Tages quidam dicitur in agro Tarquiniensi, cum terra araretur et sulcus altius esset impressus, extitisse repente ~t eum adfatus esse, qui arabat. 18 autem Tages, ut in libris est Etruscorull1, puerili specie dicitur visus, sed senili fuisse prudentia. Eius adspectu cum obstipuisset bubulcus clamoremque maiorem cum admiratione edidisset, 'concursum esse factum, totamque brevi tempore in eum locum Etruriam convenisse; tum illum plura locutum
4
CarI Thnlin
multis audientibus, qui omnia verba eius exceperint litterisque mandarint; omnem autem orationem fuisse eam, qua haruspicinae disciplina contineretur; eam postea crevisse rebus novis cognoscendis et ad eadem illa principia referendis. Haec accepimus ab ipsis, haec scripta conservant, hunc fontem habent disciplinae. . . deum dicam an hominem? II 80. Etrusci tamen habent exaratulll puerum auctorem disciplinae suae; nos quem? Contra Ci cero ait de har. resp. 20 vetel'em ab ipsis dia immol'talibus, ut hominftm fama est, Etl'uriae tradita m disciplinam. Quaecum vix cum div. II 50 consentiant atque cum ad famam ltominum hic, ad Etru.çC08 ipsos et scripfa eorum sacra illic referat, recte conclusit BOR?tfANN Arch. Epigr. Mitth. aus Osterr. XI 1887, p. 100, inter annos demum 56 et 44 fabulam de Tagete, libris Etruscis in linguam Iatinam versis, innotuisse. Quare credibile est neque Tarquitium (de quo infra) ante a. 56 carmina etrusca vertisse, neque Caecinam Etruscum, familiarem Ciceronis studiisque cum eo prope coniunctum, ante hoc tempus disciplinam Etruscam latine tractasse.
2. Festus 359. Tages nomine Genii filius, nepos lovis, puer dicitur discipulinam aruspicii dedisse duodecim populis Etruriae. Certe falso suspicatus est MùLLER a. h. l. excidisse canis crinibus. Cicero ait sellili prudentin sed puerili specie; post quidem verbum senilis etiam ad faciem translatum est: canis capillis enim nobis occurrit apud Strabonem et Eustathium Tarchon, qui Tagetis loeo positus esse videtur (Strabo V 2, 2, C :!19 l),&l.ÙV oÈ (Il 1'v1}(!1)vòç) T1v TE XWl}av drp' lavToi) TV(!I}1)vtav llCd.AEr:rE lCal oC,JOElCa nOAuç rlCnr:rEv, OlICHfT"ÌV hnr:rT'l}aaç Td(!ICWV(t, drp' Tal}lCvvta 1) m)},tç, uv ObÙ ."Ìv ix tratowv aVVEat'/l trOAbÒV YEYEvvfia&at /-LV&EVOVr:rb. Eustathius ad Il. :!, 20, p. 167, 23; v. MùLLER Etrusk. II 23 sq.). Sed Verrio FIacco eundem
ov
verisimile est fuisse fontem quem Ciceroni (cf. n. 5). Dentes et alia adulti, sed non senis, signa nascenti Tageti ascribit Lydu8 Cv. n. 7).
3. Censorinus d. d. nato IV 13. nec non in agro Tarquiniensi puer dicitur divinitus exaratus nomine Tages, qui
Scriptores disciplinae Etruscae.
5
disciplinam cecinerit extispicii, quam lucumones tum Etruriae potentes exscripserunt. divinitu8 DV »durchgottlicheFugung". Omnes edd. cum LACHl\fANNO divi'nu8. exoratuN D V 1, exortuS V 2 in marg., C01T. GUILIELMUS.
4. Ov. Met. XV 553. haud aliter stupuit, quam cum Tyrrhenus arator fatalem glaebam mediis aspexit in arvis sponte sua primum nulloque agitante moveri, sumere mox hominis, terraeque amittere formam oraque venturis aperire recentia fatis: indigenae dix ere Tagen, qui primus Etruscam edocuit gentem casus aperire futuros. 5. Comm. Bern. Lucan. I 636. hic Tages dicitur, cum terra araretur, subito natus. hic auguriorum libros scripsìt. et scripsit libros artis aruspicinae B
arusplClllae disciplinam in Etruria prolatam ferunt. nam Tarquinius flamen Dialis cum sementis causa araret, ,puerum dicitur exarasse Iovis nepotem filium Genii. hìc duodecim principum pueris disciplinam aruspicinae dictavit nec post eornparuit. et arasse C
6. Isid. Orig. VIII 9, 34. arusplClllae artem primus Etruscis tradidisse dicitur quidam Tages. Hie [ex horis] aruspieinam dietavit: et postea nonapparuit. 35. Nam dicitur fabulose arante quodam rustico subito hune exiluisse et aruspicinam dictasse, qua die et mortuus est. Quos libros Romani ex Etrusca lingua in propriam mutaverunt. Strages, Styages codd. Gu. 1,2; ex horis codd:, exoriens AREVALUS, exortus aHi. Corruptela orta est ex: VIII 9, 17 'aruspices nuncupati, quasi horarurn inspectatores: dies enim et horas in agendis negotlis
CarI 1'hulin
6
operibusque custodiunt'. NescÌo an ex horis in margine quis adscripserit, ut ostenderet se hanc unicam etymologiam memoria tenere. Cf. Comm. Luc. supra n. 5, ubi eadem verba sunt praeter ex horis.
Amm. Mare. XXII, lO v. n. 9. Mart. Cap. II 157 v. n.lO. 7. Lydus de ost.
3. lO A.
Ta'lXtr1v .. dJ,f.'l r[Éyovs p,~v] (}voaxonot; • . • slt; [u.ov l~nòJ Tv'l'l"IvoV 1:0V Avoov otoax{JÉv1:00V •.. fjJljaì wivovv Ò Ta'lXoov lnì 1:oÌ> avyy(!ap,p,(not;~ vns'l slvat 1:t'VSt; Tay"wt; t~non1:svovawJ • . . oot; [1:VXòv] dvp,{U{J"XEV avuiJ xau~ 'ltva X'lavov d(!01:'lHihm {Javp,a(fIOv U • • • dvs06{}"1 yà(! (lx> 1:0V ai)laxot; ncuotov, a'ln p,8V 1:Sx{}~vat 00xovvJ 6ò6v'Coov 08 xat 1:ooV aUoov 1:001' iv itltxECf yVOO'lH1p,a1:00V dn(!oaosÉt;. ~v oÈ a(!a 1:Ò natotov ti TaY"lt;J uv oij xaì X:Jov,ov <E['lP,~v] slvat 1:oit; "EU"I(fW ioo;svJ wt; 1l0V xaì D(!oxlot; fjJ"aìv Ò o,aooXOt;. 12 A. wi:w òÈ dU"IYO'l,xoot; . . . àV1:ì yà'l 'lOV slnsiv 1Jlvx~v 1:s).81oxa1:"I" xaì 1:001' olxstoov lvs'lywj)v d71eOaOli1> lnì 1:i", v)."v i).{Jsiv, {J'lÉfjJOt; d'lùysvÈt; ix 1:0;' ai~laxot; dvaoo.:f~va;' P,,(ft. TàQXlr1v oÈ . • xò natoEov dvalafltrip x~ì 1:oiç ~s'loit; lvano{}ip,svot; 1:onott; ~;[ov 'lt na'l' [av1:oti] 'Cwv dnO(!(!quA1v p,a{}siv. xov 08 ahovp,Évov xvXtrìv {JI[{Jl[ov] lic urlI' sle"p,Évlr1V (JvVÉY'lal/Jsv, iv Cf) nvv{}avsw, p,8V Ò Taexoov .. dnox'ltvnUt oÈ Q Tay"" . . . C.
C. Disciplina. I. Extispicium.
Libri haru-spicini.
8. Lucan. b. C. I 636. Di visa secundent et fibris sit nulla fides sed conditor artis finxerit ista Tages. Censorin. d. d. nato IV 13. Tages qui disciplinam cecinerit extispicii, v. n. 3. 9. Amm. Mare. XXII, lO. Extis .. cnius disciplinae
Scriptores disciplinae Etruscae.
Tages nomine quidam monstrator est, ut fabulantur, Etruriae partibus emersisse subito visus e terra.
7 In
lO. Mart. Cap. n 157. Tages sulcis f'micuit et ritum statim genti[s] <exti)spieiumque monstravit. sypnumque D. sil'n. B, exitum add. b. extispiciumque coniecit ialll SORMEISSER Die etr. Disc. p. 21 a. 96, sine dubio recte. Nam post genti facile, credo, librarius exti olllittere potuit. Quod ita factum esse, mihi arguere videtur additum verbum exitum in B, ex suprascripto exti ortulll; genti scripsi. Sic melius quam haruspici~amque GROTIUS, illspiciumque BARTHlUS, haruspiciumque MUELLER Etr. II 24 a. 16.
11. Servo Aen. n 781. Tusei autem a frequentia sacl'ificii dicti sunt, hoc est d1fò ~oii {}I:EW. constat namque, illic a Tage aruspieinam repertam, ut Lucanus CI 636) meminit. Ut versus ille Lucani Cv. supra 8.), ita verbum sacrificii nos cogit de extispicio hic cogitare.
In
12. Fulgentius serm. ant. 48, HELM p. 124, 4. ut Tages aruspicinis ait: 'Praesegminibus amputatis'.
13. Fulgentius serm. ant. 4, HELM p. 112, 11. Labeo qui disciplinas Etruscas Tagetis et Bacitidis quindecim voluminibus explanavit, ita ait; 'Fibrae iecoris sandaracei coloris dum fuerint, manales tunc ven'ere opus est petras'. De hoc fragmento
n.
V.
sub Labeone.
Libri rituales Cv. Festus 285).
Ad civitatem condendam et vitam publicam et privatam constituendam i. e. ad libros rituales haec fragmenta pertinent:
14. Macrob. Sat. V 19, 13. Sed Carmini curiosissimi et docti verba ponam, qui in libro de Italia secundo sic ait 'prius itaque et Tuscos aeneo vomere uti, cum conderentul' urbes, solitos, in Tageticis eorum sacris invenio'.
8
CarI Thulin
15. Servo Dan. Aen. I 2. est enim in libro, qui inscribitur terrae -r iuris Etruriae scriptum vocibus Tag
16. Servo Aen. VIII 398. sed sciendum secundum aruspicinae libros et sacra Acheruntia, quae Tages composuisse dicitur, fata decem annis quadam ratione differri. artem al'uspunnae R. eruntia L, aeru1tcia H. - Cf. Seno n. q. II 47; Plin. n. h. II 139; Servo Dan. Aen. VIII 398, II 324.
Ad rituales denique libros, si quid Etrusci inest, hoc de daemonibus hominum testimonium Lydi referendum est:
17. Lydus de mens. ed. WUNSCH (Fragmentum incertae sedis ex cod. Scorialensi q)-III-l sumptum) p. 178 ùn Ò TaY1jç xa'Cà 'Covç lEYO/k8VOVç xl'/ka7:aexaç È/kpVEa:fa, d~,oi ixacf1;
'Coiç
'C~v
'Cwv Èpuewv Òvva/kw Èllì 7:WV dv:Jewnivwv nea'gEWV ivÒ·EHf.VVfAfVOvç,
olov ee~xaç
ÈmXea7:HaV,
/kÈv aellaraç xaì Clf~wvç o,à 7:~V
'Covç ò'È
lleÙç
7:OV
"AeEOç
7:~ fullf .:fEefl'OVç 7:waç xaì xevO'ov
Èewvwç xaì llEQì 'Còv 'COV7:0V lloQov drQvllvovv'Caç, oal/koO'w ÈrXH/kfVOVç xaì llEflÌ 'C~v ~lt~)
ola ~).,axoiç
dvaxEtfl'8V1jV ill1jv dva-
pEeO/kÉVOvç.
lXMHt.XOV 1(ROLL, lxdCJwv Cod. S;
nìv 7)ACq) \VùNSOH,
ròv l/Uov S.
Certe autem nullius momenti est, quod idem Lydus Tagetis doctrinae tribuit Vicellii seismologium (de ost. c. 55-58), quod ex Ptolemaeo totum pendet (WAOHSMUTH, Prol. ad Lyd. de ost. p. XXYill):
Scriptores disciplinae Etruscae.
18. Lyd. de ost. c. 54 fin. p,a;;oç
9
av'lò; yàe B,xÉÀ.À.tO~
ix 'lciiV TaY"lmç (lltxwv • . . 'lctV'la
o 'Pw-
~~p,acrw atho;;ç xa{}'
~flP1JvEtav fP1Jcrtv.
III. Libri fulgurales. 19. Columella X 34:1. Et tempestatem Tuscis avertere sacris. 344. Hinc caput Arcadici nudum cute fertui' aselli TYI'rhenus fixisse Tages in limite ruris. Amm. Mare. XVII lO, 2 v. Vegoe n. 2. 20. Lydus de O$t. c. 27 Nigidii tonitruale (c. 27-38) hoc inscribitur titulo: 'ErpiJp,EQOç {JflOV'lOGx07l:la 'lomx~ 1rflÙç "/ÌjV ~El~v1Jv xa'là 'lÒV 'Pwpaiov (]JlyovloJl ;" unv TaY"I'loç "a{}' .ÉQP,"IVEtav 1rQòç U~tv.
V. infi'a sub Nigidio.
IV.. Tota haruspicum disciplina. Ciceronem (div. II 50 v. supra Il. 1) verbo aruspicina totam .disciplinam comprehendere, apparet ex div. II 42 atque hac extispicum divinatione 8ublata omnis ltaru,spicina sublata est. Ostenta enim sequuntu1' et f"lgul'a. Utrum '3xtispicium an universam disciplinam sentiant Festus p59 d'isciplinam •. aruspicii (v. supra n. 2), lsid. orig. VnI 9, 34 aruspicinae artem (v. supra n. 6), Comm. Bern. Luc. l 636 a1'uspicinae .disciplina (v. supra n. 5); incertum est. Sed totam divinand.i artem Etru!lcam Tageti tribuunt Ovid. Met. XV 558 S.q. (v. ~upra n. 4) et
21. Amob. II 69. antequam Tages l'uscus oras coniingeret luminis, quisquam hominum sciebat aut esse noscendum . . curabat, an fulminum casi bus aut extorum aliquid significaretur in venis? aliquid: mali quid HOFFl\fANN, quid SA.BAEUS.
22. Lydus de ostento e. 2. 6 B. ~'g 'balta; rpr;p,l, TaY'ljç &flXr;yò; ;'Ol~:JOV 'lO;;ç
i1rEtÒÌj
Ò8 ~p;;JI,
'l"OV 1rQaypa'loç
'lOt',;
yÉrO~'EV, axo-
at~foii è~paG' XQ~()'a(j{}ct[' p]&À.À.ov Ò8 'lfl
'lo{nrov
CarI Thulin
lO Èllllolcr
'loiç
yùe
ò'vanaea"oloMifjux ;'v ò~ dUoioç nç • • 'lÒ
dexatorieotç
òvo,umnv
in€'iva
o UflV reaf1f1anxJJI
TlJ1COç "
nalòlov dJ,a).,a{Jwv • • • ~~lov n
({Vr"Et,uEva
aap~.
nooç ian "a), ov aq:6òea
lO A. . . 12 B. Taexwv
nae'
[all'lOv]
dnoeen'lOOV f1a:lE'Ev. 'lOV oÈ ahovllÉvOV 'lVXOOV {J,[{JJ..Lov] Ele'lpÉJlOOJl avvÉreatpw, iv
(li
'[w).wv 'lav'f!1 'lfi avvij:lH
f/oovfi, c~nO"elVE'la. òÈ
un.,
ix u;)v
nVJI:!QVEW' f1~JI Q Taf!Xoov 'lfi u,j v
o Tay,,;
r'la,u-
f1aalv dexalò,; 'lE "aì ol; ({poo'la YJloo'llpo,ç "'f1iv re Èf1f1ÉJloov 'lWJI &1To"elaEoov. 1T).~V &U' O({OJl f10' rÉr()VE ovva'loJl, 8X 'lE nEVaEOOJl
Ix
'lE '€CdV
aUoov oam WV'lOV; ~Qf1n1'EVaav • . • •
1;uiv
1Wea-
aOf1a, 'lai"w n'lò, 1~f1aç OlE).:lE11'.
Ad haec v. WACHSMUTB Proleg. ad Lyd. p. XXIII, qui tamen verbo. JTE{aEwv in @o{axwJI mutato hanc confusam narrationem etiam magis
ridiculam fecit. Fabulatur enim Lydus se Tagete (Etrusco i. e. Lydù} duce librum scripturum esse: colloquium enirn conscripsisse Tarchontem (secundum alios Tagetem), in qua interrogaret latina lingua Tarchon, responderet rQcJp.pCl.aw dIlXCl.Cou; Tages. Quae cum non intelligeret, se tantum modo narraturum, quantum ex interrogationibus. (JTEtaEwJI) Tatchontis et ex iis, qui illos (lOVTOVç Tagetem et Tarchontem) latine interpretati essent, comprendere posset. Id solurn ex hac narratione interest scÌre, utrum re vera colloquii formam praebuerint scripta Etrusca, an id quogue finxerit Lydus. Contextus. Agramensis certe non dialogus esse videtur. Sed cf. infra p. 9. Libri igitur haruspicini vel extispicini; utpote principalis discipUnae pars, praecipue ad Tagetem referebantur, aliquando etiarn libri rituales. Sed ubi libri fulgurales citantur, additur nomen Vegoes, de qua mox (Amm. Marc. XVII lO, 2), et ostentaria, quae artem ostenta interpretandi continebant et novissima sine dubio pars Iibrorum ritualiurn erant (Cic. div. II 50 eam (disciplinam) postea crevisse rebus novis cognoscerulis et ad eadem ilht principia referendis), non Tagetis nomine sed eius, qui ea latine verterat, Tarquitii (Amm. Marc. XXV 2, 5 v. p. 28) circumferebantur. Quod si quando Tageti tota ars divinandi ascribitur, ea scilicet est causa quod primus est disciplinae Etruscae auctor. Qui adeo illustris erat, ut Etruriam appellaret. Statius Silv. V 2, 1 saltus Tagetis.
Scriptores disciplina e Etruscae.
11
D. Imago. Imaginem denique Tagetis viri docti crediderunt in aliquot documentis reperire, sed falso. BRAUN (Tages und des Hercules und del' Minerva hei!. Hochzeit, Munchen 183!!) puerum, quem in speculo GERHARD Etrusk. Spiego T. 165 tenent Hercules et Minerva, agnoscere voluit Tagetem, quia calvus est. Tages enim secundum Ciceronem 'puerili specie dicitur visus, seri senili fuisse prudentia'. Mirulp est tam diu hanc sententiam vixisse, ut etiam in Roschers Lexicon 12267 R PETER eam quasi certam referat neque FURTWANGLER, Die antiken Gemmen III p. 246 proraus respuat. Primum numquam traditum est calvum fuisse Tagetem. Deinde calvi sunt in speculis multi pueri designati, ut Amor T. 212 et V 99, 8, quo gracilis aetas illustretur. Post quod non puerili sed virili specie se praebet puer ille quem 'I:agetem appellavit BRA UN, id artifici non perfecto tribuendum est, ut in speculo T. 166 (Berlin) puer qui dicitur maril/halna, re vera, quamvis non ex designatione Gerhardi eluceat,lineamenta oris praebet admodum adulti. Accedit denique quod mmc admodum certo nomen puel'i statuere possumus. Nam inscriptio speculi Fiorentini KORTE Etr. Spiego V Nachtr. 16 mars'hercles docet, Martem apud Etruscos pro filio Herculis habitum esse. Et Minervam fuisse matrem eius, concludere licet ex cista Praenestina (Annali 1873 p. 221 ff. Monum. IX Tav. LVIII, MARX Archaol. Zeitung 1885 169 ff.) et speculis GERHARD T. 166 et 257 b. Mars igitur filius ille Herculis et Minervae est. Etiam in gemmis Tagetem agnoscere voluerunt,l) Cicero enim aliique, ut supra vidimus, narrant illum ex sulco exortum aranti apparuisse disciplinamque dictasse audientibus, qui litteris earm mandarent; et in gemmis saepe nobis occurrit caput quasi ex terra exsurgens et doctrinam in diptycho scribenti tradens. Sed FURTWANGLER, Die antiken Gemmen ID 245 sqq. subtili inquisitione docuit in bis gemmis de solo capite Bine corpore et de superstitio aliquo orpbico agi: eandem enim scaenam iam patera attica (p. 248, Bull. Napol. n. s. VI 1857 tav. 4, 1) exeuntis saec. V exhiberi. I) TOELKEN, Erklar. Verzeicbnis d ant. gescbn. Steine del' k. preufs. Gemmensammlung p. 77 n. 172, p. 251 n. 1488; CORSSEN, Die Sprache d. Etrusk. I 302.
2. VEGOE VEGOIA VEGONIA. A. Nomen. Genitivi duo reperiuntur: Begoes (var. 1. Bigois): Servo Aen. VI 72 Begoes nymphae [bigois C, bygois F, beogoes H]. "Vegoiae: Grom. lat. p. 348 ex libris Magonis et "Vegoiae auctorum, p. 350 idem Vegoiae Armnti Veltymno.
Adjectivum semei occurrit: Vegonicis: Amm. Mare. XVII 10, 2 ttt in Tagetinicis libris legittH" l'egonicis. Tagetinicis in Tageticis omnes editores secundum Macrob. V 19, 13 mutant. Vix iure: nam si librarii culpa alterutrum - nicis insinuavit, certe posterius (l'egonicis) ad similitudinem prioris (Tagetinicis) ortum est, non contra. Sic oUm credidi l) coniectura l'ego[nicJis optime effici, ut locus Ammiani cum verbis Servii (Begoes V. L Bigois) consentiret. PRELLER Rom. Mytb. 13 p. 263 A. 1 Vegoiicis proposuit, ut adiectivum ex Vegoia agrimensorum derivatum baberet, HAUPT opusc. II 493 Begoicis (ex Begoe derivatum) coniecit. Contra ex adjectivo Vegonicis formam l'egone finxit et ubique restituere voluit G. SCHMEISSER (Die
Etrusk. Disc. Liegnitz 1881 p. 21 a. 100), cui assentitur DEECKE apud MùLLER Etr. II 30, 45. Mibi nunc persuasi traditas formas esse expUcandas, non'mutandas l) Die etrusk. Disciplin, Goteborgs Hogskolas Arsskrift 1905 XI,
4 p. 5.
Scriptores disciplinae Etruscae.
13
Cognitum est nomen gentile Etruscum vecu CIE 1494 sqq. (Clusium). Feminina autem nominum gentilium et cognominum, quae in ~t exeunt, duo bus modis in etrusca lingua finguntur: 1. in -ui (e. gr. faru: farui; petru: petrui; pumpu: pumpui, SCHULZE, Zur Gesch. d. lat. Eigennamen pp. 316, 320) 323 f.); 2. in -unia (venu: venunia, leixu: leixunia, veru: verunia, trepu: trepunia, SCHULZE L l. pp. 299, 316 sq., 319, 323 sq. Femina igitur gentis Etruscae vecu certe yocabatur yeI vecui vel vecunia. Haec autem etrusca nomina in latinam linguam translata fieri debent Vegoe et Vegonia. l ) Atque re vera exstat forma Vegoe: CIL XIV 1738 D. M. Ve.go.e infanti dulcissimae vitalis matM·. Quod si insuper consideres, inter se respondere latinum Caius et etruscum cae, etiam tertia nominis forma Vegoia explicationem invenit. 2) Begoe denique posteriorem esse scriptionem apparet. At dixeris nomen gentile esse vecui, vecunia, 'nympham' autem appellari apud Servium Vegoen. - Etiam Egeria nympha nomine gentili ornata est, cum constet fuisse gentem Egeriam (SCHULZE l. L p. 123, 162). Nec minus pro gentili habendum est nomen illius, qui cum Vegoia proxime erat coniunctus, Arl'uns Veltymnus SCHULZE 1. l. p. 251. NH tribuendum est testimonio vani auctoris Fulgentii Serm. ant.4. (HELlI! p. 112) Labeo qui disciplinas Etru8cas Tagetis et Bacitidis XV voluminibus explanavit (v. WISSOWA 'Manalis lapis' Roschers Lex.; 'Bachetis' bei Pauly-Wiss. Real.), sive ei obversata est fulguralis artis auctor illa Etrusca sive, ut vult WISSOWA, Bacis sive alius. Etiamsi enim verba ab eo citata re vera Labeoijis sunt Cv. sub Labeone), nomen auctoris aut falsum aut depravatum ipse addere potuit, solito more vera et ficta miscens Cy. HELlIf Rhein. Mus. LIV 1899 p.113 sq.) Quin nescias, utrum hoc 10(',0 Fulgentio ipsi an codicibus minus credas [bacittidis P Bacchiridis m bacurtidis SJ Baaetidis ~Xl baaccidis E baacidis B]. Cf. SCHMEISSER Die etr. Disc. p. 21, 100. M'OLLER Etr. 112 30, 45. THULIN Die etrllsk. Disciplin S. 169.
l) SCHULZE I. I. p. 301: 'Dafs die Formen auf -o und -onills ganz identisch sind, glaube ich durch die folgenden Nachweise sicher stellen zu kClnnen'; p. 377: 'Ar Spedo ThoceTua~ clan, Vel Spedo Thoceronia natus'. 'Thocerual nnd Thoceronia sind identisch'. 2) LATTES, Saggi ed appunti intorno all' inscr. etrusca della Mummia (1894) p. 61 a. 89 comparat nomen Vecuvia Not. d. scavo 1886p. 360.
Cari ThuIin
14
B. Vita.
Servo Aen. VI 72 Begoes nymphae v. infra n. 1. Agrimensores Lachm, 350. Item Vegoiae Arrunti Veltymno, Scias mare ex te1'1'a remotum. cum autem Iuppiter terram Aetruriae sibi vindicavit, constituit iussitque metiri campos signarique agl'os . , . . ob aval'itiam prope novissimi octavi saeculi , .. v. infl'a n. 4. Vegioa igitur magistra erat Arruntis cuiusdam de saneto iure limitum a love dato ve!, ut ita dieam, de 'Iovis et Iustitiae effatis', Quare non dubium milli est, quin Vegoie audienda sit in iuseriptione CIL XI a3iO, quam infra afferam sub Tarquitio n. 2, atque illie supplenda sit vox magistra, non eum Bormanno magistro, in hac periodo: (sacr.a quibus placare n)umil1a Arus a m(agistra edoctus erat ex I)ovis et lustitiae e(ffati.q), ad hoc ex:empium Arruntis et Vegoiae nymphae fictam esse credo fabulam de Numa et Egeria nympha, Quare Servii 'I1ympha non addubitanda est. Erat igitur Vegoe quasi Sibylla Etrusca, euius libri, ut mox ,idebimus (p. 16), Romam quoque erant reeepti et una cum Sibyllinis in tempIo Apollinis servati, quare reconditi apellabantur Cv. fragm. 3 et 6). Quaeritur autem, quomodo cum hoc titulo nymphae eoniungendum sit tempus verbis p1'ope novissimi octavi saeculi indicatum. Saecula etrusca his definiuntur testimoniis: Censorin. d. d. nato XVII 6. quare in Tuscis historiis, quae octavo eorum saeculo scdptae sunt, ut l'an'o testatur, et quot numero saecula ei genti data sint et transactorum singula' quanta fuerint quibusve ostentiB eorum exitus designati sint con tine tur. itaque scriptum, est quattuor prima saecula annorum fllisse cententtm, quintl,m centum viginti trium, Bextum lmdeviginti et centum, septimum totidem, octavum rum demum agi, nonum et decimum superesse, quibus transactis finem f01'e nominis Etrusci. Plutarch. Sulla 7,
ai
Tò traVTWV p€YUITOV, i~ «VErp€À.OV K«ì o~at8-~ov TOV trEf/~€XOV 1iXr](IE rpWV~ CIaÀ.1rtyyoç t~'lÌv d1rOTE(VOVCIa Kaì 8-f/1]l'LM1] cp:t6yyov, wO'n 1raVTaç ~'Krp(!OV(tç YEv€a&w •• 1v~Q1]vWV o~ Jvoy~o~ pETa{JoÀ.1Ìv 11€qov y€vovç d1rErp«tVOVro K«ì fJ,EWKOCIfJ/1]O'W dtroaTjpaCvEW TO. rtf/w;. TOç
ai
Scriptores disciplinae Etruscae.
15
Elvat ftÈv yà(! 6XU~ ul fJvwravra ylv'fJ òWCjll(!ovrct roiç (1(w; xaì Toir; ij:tEfJW d}.),r,AWV, [xUfJrf{) dCJIw(!{fJ:tat XQ01'WV d(!t:tpù 1,7fÒ roti :tEOV (JVP,7fE(!WVOftE)'ov IvtavToti p,Eyc1ì.ov 7fEQtOòr!).
ai
Haec duo testimonia ex Varronis libro de saeculis (Serv. Aen. VIII 526) sumpta esse monent MOLLER Etrusk. II 310 et 313, MOMMSEN Rom. Chronol. 2 p. 189 a. Quod autem inter se contradicunt (decem esse saecula arguit Censor., octo Plutarch.), falso ad duo diversi generis saecula refert MOLI,ER l. L, falso etiam, credo, errori Plutarchi ascribunt MOl!Ul1SEN L L et SCHlI1EISSER Die etrusk. Disc. p. 6 a. 10. Plutarchus enim verbis ÒX1W ul fJvp,7fw'Ta numerum universum saeculorum quae ad id tempus fuissent arguit I). Nonum igitur saeculum Etruscum ab anno urbis 666 incipiebat (non ut ait MOM1I1SEN octa\'um). Deinde autem tam celeriter ruebat natio Etrusca, a Sulla prope iam funditus oppressa, ut iam anno urbis 710 2) no\'issimi decimi saeculi initium indicaret haruspex Vulcanius: Servo Dan. Bue. IX 46 sed Vulcanius a;-uspex in contione dixit cometen esse, qui significare t exitum noni saeculi et ingres8Um decimi,. sed ql/od Ì1witis diis scereta rerum pronuntiaret, statim se esse m01-iturum: et nond1tm finita oratione, in ipsa contiene eoneirlit. Hoc testimonium sine causa pro suspecto habuerunt MOMl\1SEN et SCHlI1EISSER. Vere etruscam doctrinam nobis hic proponi, docent Plin. n. h. II 144, Obseq. 44, Appian. b. C. IY 4. Certus quidem annus non ideo datus est, cum nescias utrum eum MOMMSENO vertas pr'ope not,is8imi oetavi saeculi 'des fast letzten' an cum SOHlI1EISSERO, qui negat ita appellaTi posse octa\'um saeculum, si decem omnino fuerint, novis8Ìmi pro exeuntis dictum esse putes. Si recte conieci (v. infra), verba quae sequuntur data sibi corrigenda esse in dati sibi (i. e. hominibus attributi), MOMMSENI sententia probanda est. Sed octavo saeculo, quod a. 666 finiebatur,
I) cf. brevi ante W~TE mIvwr; i'xCjI(!ovar; yevlfJ:teu pro 7fUVWr; (rotJr; dxovovwr;) •..
2) Quod tam breve saeculum nonum statuebat Yolcanius non est cur offendus, cum deorum portentis, non certo annorum spatio, haec saecula definita sint (Censor. d. d. nato XVII 5 sed ea quod ignorarcnt homines, portenta mitti divinitus, quibus admonel'entur unum quodque .saeculum esse finitum).
16
CarI Thulin
vixisse 'nympham' Vegoen et tam sero conscriptam esse artem Etruscam fulgura interpretandi et procurandi, nemo serio credet. Quando in publicum emÌssa sit haec doctrina Vegoes, verbis illis indicatur. Quod plus quam semel suspicor fecisse vates Etruscos, ut Romanis opprobrio facerent, quod ius limitum contemnerent terram Etruriae coloniis occupantes. Quare nescio an verba p1'ope novissimi oetavi conflata Sillt ex duobus: prope novis8Ìmi (- noni) et oetavi.
B. Disciplina. 1. Libri fuIgurales.
1. Servo Aen. VI 72. qui libri (Sibyllini) in tempIo Apollinis servabantur, nee ipsi tantum, sed et Marciorum et Begoes nymphae, quae artem seripserat fuIguritarum apud Tuseos. fu.garitarum S. De fulguritarwm vere ait BOVCRE - LECLERCQ 'Haruspices', Daremberg-Saglio Dictionnaire d. antiquités III 22 a. 3 "A prendre ce texte à la lettre, il n'y serait question que des fulguritae a1·bores". Sed verba apud Ammianum infra C'itata ostendunt non tam artis finibus libros Vegoes circumscribi posse. Fulguritor'um correxit MùLLER Etr. II 30 "wahrscheinlich eine Kunst die vom Blitz getroffenen Orte zu siihnen" (cf. fulgnritum Hestus ep. 92). TRlLO item. Coniectura ful.guratorum (SCRlImrsSER Quaest. de Etrusca disciplina p. 17) probabilem reddit sententiam. Sic enim appellari haruspices fulgura procurantes, testantur Nonius 63, 21 fulguratores - fulgut'um inspeetores, Cic. div. II 109, Servo Aen. ID 359. Tamen corruptelam melius intelligimus, si fulguritarum ortum esse statuimus eX fulguriatorum, littera a transposita (CIL XI 6363 [L. CaJfatius L. f. Ste. l!aru,çpe[xJ fulguria fo 1'). Ars autem futguriatorum id ipsum est, quod continent libri fulgurales.
2. Amm. Mare. XVII lO, 2. mortem metuens ut in Tagetinieis libris Iegitur Vegonicis fulmine mox tangendos adeo hebetari, ut nee tonitrum nee maiores aliquos possint audire fragores.
Scriptores disciplinae Etruscae.
17
Cf. Plin. n. h. II 142 ideo quati prius omnia et adflari quam pereuti, nec quemquam tangi, qui prior viderit fulmen aut tonitrum audierit. Supra vidimus Vegonicis esse adieetivum ex Vegonia derivatum neque esse, cur hane traditam formam mutemus. Certe falsa etiam vetus illa eonieetura Gelenii Veiovis, quam probarunt EYSSENHARDT a. h. 1., MtrLLER Etrusk. II 59, BORMANN Arch. Ep. Mitt. aus Osterr. 1887 p. 100; quae eoniectura effecit, ut inter deos novem fulminatores Etruseorum semper numeraretur Veiovis. Frustra autem vel ante Vegonicis addldit M. HAUPT assentiènte WISSOWA ('Begoe', PàulyWisso.wa Realenc.), et GARDTHAUSEN. Nam Tagetinici idem est quod ad Etruscam disciplinam pertinentes, cuius auctor primus erat Tages; Vegonicis autem ad fulgurales libroS' se refert, qui non Tageti sed nymphae illi tribuebantur. Unum hexametrum in hoc fragmento agnovit MOLLER Etr. II p. 25 a. 24, alterum addidit SCHMEISSER Die etrusk. Disclplin p. 22 a 100, sed inelegantem. SKUTSCH monet, melius verba sie transponi: adeo mox fulmine tangendos hebetari ?,t nec tonitrum nec
3. Servo Dan. Aen. II 649 sane de fulminibus hoc scriptum in reconditis invenitur, quod si quem principem civitatis vel regem fulmen afflaverit et supervixerit~ posteros eius nobiles futuros et aeternae glori'ae. II. Libri rituales. a. Ars limitationis.
1
4. Agrimensores ed. Laehmann I p. 350. Item Vegoiae Arrunti Veltymno. Scias mare ex terra remotum. cum autem Juppiter terram Aetruriae sibi vindicavit, constituit iussitque metiri campos signarique .agros. sciens hominum avaritiam
18
CarI Thulin
vel terrenum cupidinem, terminis omnia scissa esse voluit. quos quandoque qui[sJ ob avaritiam prope novissimi octavi saeculi dati sibi homines malo dolo violabunt contingentque atque movebunt. sed qui contigerit moveritque, possessionem promovendo sualll, alterius minu10 endo, ob hoc scelus damnabitur a diis. si servi faciwt, dominiCT mutabuntur in deterius. Sed si conscientia dominica fiet, cmlerius domus extirpabitur, g'ensque eius omnis interiet motores autem pessimi::; morbis et vulneribus afficientur membrisque suis debilitabuntur tum 15 etiam terra a tempestatibus vel turbinibus plerumque labe movebitur, frudus saepe ledentur decutienturque imbribus atque grandine, caniculis interient, robigine occidentur. multae dissensiones in populo . fieri haec scitote, cum talia scelera committuntur. propterea neque 20 fallax neque bilinguis sis. disciplinam pone in corde tuo. 5
1. Idem] Item corro Saimasius. - Aruntis CIE 988, SCHULZE Eigennamen 263; Arus CIL XI 3370 (Agramb. Col. X 5 arus); Arruns Lucan. I 586. Veltymno v. SCRULZE Eigenn. 251. - 2. aethel'a] telTa scripsi. - 5. scita] sal'pta vel sancita LACRMANN. Scissa scripsi. Eam esse credo sententiam: ut mare a terra separatum est, ita Iuppiter terram terminis scindi (dividi) voluit. - 6. quis] del. TURNEBUS sed haec vox defenditur alliteratione. qui (= aliqui) scripsi. - 7. data sibi] 'fortasse lascivi' LACHMANN. An dati sibi i. e. illis attributi? A variores ait factos esse homines, quod hoc prope novissimum illis attributum saeculum sit. Restat autem diffìcultas, quae in verbo octavi posita est, de qua supra p. 14 sqq. - 9. faciant] correxi, cum nulli ceteroquin reperiantur' coniunctivi. - 11 efficicntur] corro TURNEBUS.
Ars limitationis secundum Varronem (Agrimensores I p. 27, 13) haruspicUJll ex initio erat l ) et certe non minus quam ars urbes condendi referenda est ad libros rituales, qùibus describi ait Festus 285
1) Verbum g1'oma (gruma) non alia via explicari posse, quam, ut 'Iegibus etruscae linguae transformatam esse putemus speciem graeci 'verbi yvrZf.w" meCUlll communicavit W. SCUULZE.
Scriptores disciplinae Etruscae.
19
quo l"itu condantw' m'bes, al'ae, aedes sacrentur, qua sanctitate mw"i, quo iure portae, quomodo tl-ibus, cm'iae, centuriae distribuantur, exercitus COllstituant< UI'), ordilleil tur, cetel'aque eiusmodi ad bellum ac pacem pe,"ti11entia. Quod supra "idimus contendere Lydum, forma dia!ogi indutam esse disciplinam etruscam interrogante Tarchonte, respondente Tagete, id mirum iil modum hoc fragmento comprobatur, cum Vegoen reperiamus doctrinam Arrunti discipu!o tradentelll. Atque verum hoc esse fragmentum disciplinae,,~truscae facile sibi persuadebit, qui cum verbis domus extirpabitMl' gensque eius omnis inte1"Ìet .•. proptet'ea neque fallax neque b-ilinguis sis fragmentum Servo Dan. Aen. 1. 2 p. 8 allatum conferet, vel qui responsum haruspicum a Cicerone allatum comparabit: § 20 quod in agro Latiniensi auditus est strepitus cum fremitu, postiliones esse Iovi Saturno Neptuno Tellul'i Dis caelestibus ludos minus diligenter factos pollutosqlle § 9 Loca sacra et religiosa profana l!abeti § 34 omtores contra ius lasque intelfectos ~ 35 {idem iusque iurandum neglectum § 37 sacri{icia vetusta oceultaque minus diligente,' facta pollutaque. l:i 40 ne pel' optimatium discordiam dissensionemque patribu,s principibusque caedes pel'iculaque creentur attxilioque t diminuitis dc{iciantur, qua re ad unum impel"ium pecuniae redeant exenitusque apulsus t deminutioque accedat. § 55 ne occultis consiliis l'es publica laedatw', § 56 ne deterioribus l'epulsisque !bonos augeatul·. § 60 ne l'ci pnblieae status eommntetur. Minae cumulatae huic responso et fragmento Vegoiae communes sunto Verbum dissensio in utroque reperitur. Similes sunt in utroque periodi breves et concisae, saepe alliteratione ornata e, saepe pIena ye! nimia yerborurn copia constructae (Rar. resp.: minus diligente,. factos pollutosque, ius fasque, {idem iusque iumndum, discordiam dissensionemque. Vegoiae fragm,: hominum avaritiam vel ten'enum cupidinem, contigerit rnoveritque, lIw1"bis et vulner-ibuB, tempestatibus vel turbinibu8, ledentur decutientttrque etc.). Accedit alterum fragrnentum apud agrimensores, quo docemur doctrinalll lillliturn libris Magonis et Vegoiae exponi. Verba huius fragrnenti certe non Magonis sunt, celebris ilIius rerum rusticarum scriptoris pUDici, cuius vo!urnina XXVIII Carthagine capta inlinguam
20
CarI Thulin
latinam vertendam curavit senatus (Plin. n. h. XVIII 22), nam loca ltaliae hic commemorantur. Num Vegoiae doctrinam reddant, in incerto reiinquo. Certe titulus ex libris Magonis et Vegoiçe duos celebres artis limitum scriptores, punicum et etruscam, nobis proponit:
5. Agrimensores ed. Lachmann I p. 348. Ex libris Magonis et Vegoiae auctorum. Nam sunt monumenta, quae propter perennitatem itinerum constituta sunt, quae nullam limitum recipiunt rationem. nam monumenta fiIialia non coniunguntur itineri publico, ei maxime qui auctoris nomen optinet per redemptores et magistros pagorulll 5 munitur: sed ab itinere publico separata sunt, et saepe pumicas. habent, per quas ex industria finales lineae diriguntur. Pontes quoque interdum trifini,interdum quadrifinii, aliquando pentagonii recipiunt rationem. et hoc si exegerit loci commoditas. hi vero pontes hac ratione deseruiunt, quorum aluea proximae eos lOfines ultro citroque non transmittunt, per quos et itinera publica currunt, quibus limis lege colonica servito nam sunt et alii pontes. in vicinalibus et privatis viis, quorum aluea vafÌantur. quae tamen in ·trifinii rationem' ex convenientia limitum atgue signorum cursus. frequenter accipi possunt. 15 Aquarum ductus per medias possessiones diriguntur, quae a possessoribus ipsis vice temporum repurgantur: propter qnod et levia tributa persolvunt. quarum putea aliquotiens in cursorio a terminibus demonstrantur. quae si in extremis flnibus occurrerint, ex convenientia centurìarum in trifinio vel quadrifinio observari 20 debebunt. idem variatio fluminum, rivo rum cursus, canabulae vel novercae, quod tegulis construitur. saepe imbrices in finem posuimus, saepe instructuras fecimus. idem partes Tusciae Florentiaequam maxime paleos iliceos picatos pro terminibus sub terra defiximus. ergo, ut superius legitur, una quaeque regio suam babet condicionem. 25 nam Sabinensis ager, qui dicitur quaestorius, quem actis limitibus quibusdam laterculis quinquagena iugera incluserunt. postea veroaliquibus locis terminos posuerunt, et signa aliqua pro terminibus. defoderunt. hi vero agri multas habent condiciones. nam in supra dictis lo cis suburbanis, ubi limitem opere manuum hominum ordi30 navimus, terminos non necesse habuimus ponere, nisi in certa ratione, in trifinio aut in quadrifinio. in praedictis locis in modum lineae parietem construximus et iuxta ipsam lineam multo rum militum veteranorum sepulturae inveniuntur, sicut est in territorio Gavinati, id est pergentes, itinera, quae et ipsa saepe finem faciunt.
Scriptores disciplinae Etruscae
21
35 nam
in lo cis suburbanis circa ipsa itinera ea signa requirenda sunt, sicut et de agro Gavinatium diximus. Ager vero qui Tibur appellatur, idem est assignatus et aliquibus locis propter sterilitatem aut indigentiam, eo quod non invenimus lapides peregrinos quos ponere, ex ipso metallo saxum a ferro 40 signavimus, aut certe congerias petrarum, quae scorofiones vocamus. nam in aliis limitibus, qui aliena nomin accipiunt, in ipsis quoqlle ita posuimus terminos; sicut et in locis saxllosis similis est condicio. nam in locis campestribus rariores terminos construximus, et maxime arborem peregrinam plantavimus. idem et in convallibus 45 constituimus, ut ubi limitem fecimus, aut certe fossas sive montes decisi sive ea per quae arcifinalis ager finitur constituimus, terminos difficile posuimus. nam et in ss. locis campestribus vel convallibus limes sextaneus transit per limitem possessionis. nam limes orientalis usque in occidentem rumpi non potest, quia maximus appellatur 50 maxime quia centurias claudit. 8. exigerit P, exierit G. 41. aliena nomen] a linea GOESIUS.
b. De auspiciis. Si recte supra inscriptionem CIL XI 3370 contuli, concludere licet multa etiam alia, quae ad ritum spectabant, Arruntem a Vegoe edoctum esse. Atque re vera unum .erui potest fragmentum. Reconditos enim libros bis citat Servius; altero loco Cv. fr. 3), ubi de fulguribus agitur, certe Vegoes libri intelligendì sunt, qui in reconditis templi Apollinis servabantur Cv. fr. 1): quare credo. etiam. altero loco Vegoes libros citari:
6. Servo Dan. AeD. I 398. multi tamen adserunt cycnos inter augurales aves non inveniri neque auguralibus commentariis eorum nomen inlatum, sed in libris reconditis lectum esse, posse quamlibet averh auspicium adtestari, maxim e quia non poscatur.
3. M. TARQUITIUS PRISOUS. A. Nomen.
Tarquitius: Verg. CataI. V v. 3. Et vos Selique Tm'quitique Varroque. Festus p. 274 Tarqui<.tius). Plin. ind. auct. Il. II et XI Tm·quitio. Macrob. Sat. III 7, 2 liber Tarquitii. Lactant. div. inst. I lO, 1 Tarquititts [Tarquimius cod .. -vetustissimus B, qui multa et negligentia et consulto mutatJ. Joh. Lydus de ost. prooem. c. 'l. T('(~lClhr:) [MùLLER Etr. II 35 a. 66 frustra T('(~lCvr{c~) legit].
Tarquitius Priscus: Macrob. Sat. III 20, 3 Tarquitius atttem Priscus ... v. p. 28. [TaTquiniu8 codd., corro JANUS ex III 7,2J; PTiscU8 falso in Etruscum vel Tuscum mutarunt HARDUINUS et MùLLER Etr. II p. 35 a. 66: CIL XI 3370 Pl'iscu[mJ; cf. Tac. Ann. XII 59, XIV 46; Frontin. II 5,31 Tarqldtius PNSCUS; CIL XI 6700, 657 L. Tarqui(ti?) Prisci, 3840 Tarquitia Prisca. v. DEECKE apud MùLLER Etr. a. a. O.; BORMANN Jahresh. d. ost. arch. inst. \Vien II 129 sqq.; W. SCHULZE Zur Gesch. lat. Eigennamen, Berlin 1904, p. 96.
Praenomen ex patris nomine concluditur: CIL XI 3a70 <M. Tarq)uitio M.
Scriptores disciplinae Etruscae.
23
B. Vita. Veiis natus: gentem Tarquitiorulll praecipue Veiis domi fuisse, hae inseriptiones demonstrant: CIL XI 3801, 3805, 3840 (I saec. p. Chr.). Quare in CIL XI 3370 supplevit BORMANN:. Tra. = Trol11entina, tribus VeiorUID. De ceteris rrarquitiis Y. V.,r. SCHULZE a. a. O.
Aequalis vel maior contemporaneus erat Varronis; 1. Vèrg. CataI. V 3.
et vos, Selique Tarquitique Varroque, scholasticorum natio madens pingui, ite hinc, inane cymbalon iuventutis. Sdique eum Ellisio ial11 omnes edd. seeundllm eodiees: se liquntar quin q; B, se liquit al'gutiq j M. se liqunt argutiq. H, reieetis et coniectura Hauptii Stiloque et Scaligeri Stilo Aeli et lectione antiqui cuiusdall1 codicis Vossii Aelique. Nullul11 praeterea novill1us seriptorell1 Tarquitium. Atque CUll1 Varrone, divinarul11 rerum scriptore illustrissimo, apte sin e dubio eoniungitur Tarquitius noster, divinarum etruseae disciplinae rerum (v. infra) auetori et ll1agistro, euius laudem eelebrat hoc elogiull1:
2. CIL XI 3370: [in tabula ll1amorea inspeeta Corneto-Tarquiniis ab HIRSCHFELDO 1867, a BORMANNO 1869, mmc all1issa. Prirr:lUm edita est naee. inscriptio a BORllIANNO Areb_ Epigr. Mittheil. aus Oester. XI (1887), iterum traetata ab eodell1 Jabresh. d. oster. archiiol. Inst. Wien II 1899, p. 129 ff. "Denkmaler etruskiscber Sehriftsteller", et hae ratione suppleta, nisi quod magistra (se. Vegoe) seripsi pro magistro Cv. supra p. 14)]
[. M. TarqJuitio M. [f. Tro(mentina) Prisco, qui primus rituJm comit[ialem et sacra, quibus placare nJumina Aru(n)s a m[ agistra edoctus erat ex IJovis et Iustitiae e[ffatiR,
24
CarI Tbulin
et reliquom ven]erandum discipul[inae antiquae ritum] carminibus edidit [et in urbe Roma trigin]ta annis ampliu[s artem suam docnitl intervallum duorum versuum ~ .. Etrn]scus trib .. m[iI. lego ... . . . per] Priscu[m filium ; .. ponendum inscribendnmque curavit]
Ultimi tres versus suppleti sunt novae inscriptionis auxilio quae, nuper Tarquiniis Romanis inventa, edita est a BORMANNO Jabreshefte d. oster. arcbiiol. Inst. Wien II 1899, S. IRO:
rales di post O discipuli intervallum duorum versuum
Etruscus t per Priscum ndumque Haec enim inscriptio ad illam proxime respondet: eadem sunt in utraque verba, quae infra intervallum reperiuntur - unus igitur ambas dedicavit -, eiusdem generis in utraque sunt, quae supra intervallum leguntur - ad disciplinam igitur ambae se referunt. Cum autem inscriptio CIL XI 3382 doceat arcam, atque igitur sacrum domicilium collegii LX haruspicum, Tarquiniis fuisse 1), ubi ex principio populis XII Etruscorum artem divinam Tages tradidisse narratur (Festus p. ·359. Cic. de div. II 23), 'Verisimile est, quod suspicatur BORMANN2) haec elogia subscripta fuisse ·imaginibus, quas nobilibus artis scriptoribus et magistris tribunus· quidam miUtum Romanus dedicaverit ut aedifìcium quoddatn sacrnm haruspicum Tarquiniis {)rnarent Tarquitium igitur scriptorem et magistrum artis haruspicum fuisse, hac inscriptione docemur. Cum inscriptiones gentis Tarqui-
J) BORMANN Jahresb. II 135. 2) BORMANN Jahresb. II 132 u. 136.
Scriptores disciplinae Etruscae.
25
tiorum Velis repertae (v. p. 23) facile nobis persuadeant, eum inde oriundum esse, verba huius inscriptionis m comit(ialem) eum Romae vixisse probant, nec non ad longam sive vitae sive docendi spatiùm animum deducunt voces annis amplius) quidquid supplendulll est. Sed quo tempore Tarquitius vixetit, non licet ex hoc elogio concludere. Cum enim unus duo bus elogia dedicarit, non est cur credamus, eum suis ipsius praeceptoribus potius quam nobilibus quibusdam iam diu mortuis haec dedicasse (BORMANN Jahresh. TI S. 133). Id solum contendere licet, hanc inscriptionem, quam exeunti saeculo a. Chr. primo tribuit BORMANN 1), non contradicere ei termino, qui verbis Vergilii Tarquitique Varroque (p. 23) et duobus lo cis Ciceronianis iuter se collatis Cp. 4) contiuetur.
B. Disciplina. L Res divinae. Credibile est totam disciplinam etruscam tractasse Tarquitium. Nam Plinius eum citat in indice auctorum Il. II et XI, in quibus fulgura et exta tractat:
3. Plin. n. h. ind. auct. 1. II Caecina, qui de Etrusca disciplina, Tarquitio qui item. 1. XI Iulio Aquila qui de Etrusca disciplina scripsit, Tarquitio qui item. Sed praecipua eius laus in libris ritualibus tractandis posita erat. lllam laudem celebrat inscriptio supra tractata CIL XI 3370 Atque etiam fragmenta (v. p. 27) nbbis servata sunt librorum eius, qui ad libros rituales et ostenta interpretanda pertinebant (Macrob. Sat. ID 7, 2 liber Tarquitii transcnptus ex ostentano T1t8CO, ID 20, 3 in ostentano arborano). Quin haec novissima disciplinae etruscae pars (v. p. 10), quae fabuloso auctore carebat, adeo cum Tarquitio coniuncta erat, ut eius nomine inscripti libri etiam Iuliani temporibus de ostento interpretando ab haruspicibus consulerentuf!
1) Verba arus et discipulina sola vetustatis signa non nimis certa praebere, monet idem Arch. Ep. Mittb. XI p. 101.
CarI Thulin
26
Ammian. Mare. XXV 2, 7. Etrusci haruspiees . o... ex Tarquitianis libris in titulo de rebus divinis id relatum esse monstrantes, quod faee in eaelo visa committi proelium vel simile quiequam non oportebit. Etiam longius procedit Lydus. Tarquitium enim una cum conditoribus illis disciplinae etruscae fabulosis Tagete et Tarchonte nominat, sed omittit ubi eos enumerat, qui illorum libros interpretati erant:
4. Lydus de ostento c. 2, 6 B TaY'iç deX'iyòç 'l:OV neaypaloç 8 A [xe'l0'()f'E9a (18 xaì 'tO'&ç] ).Ol1fo'&ç, Taexovd 'CE
yÉyOJl~V . • •
lCfi :Jvoaxomp xaì Taeltvup 'l:iji [ xaì KaJrdu•.w. tEeE'& • 12 B ì/K lE u.iv 1lEVaEoo" È'x lE 7:WV &).).00", uaOJ lOV'tOVç 1:ef.L~ VEvrrav, KanL7:oovoç 'l:É f/''if'J xaì tPov'&'itovJ xaì, 'Anov).'l'ov B,xEUlov 7:E Itaì ,daflEr;;voç Itaì tP'yo{;).ov, D).,vtov 7:E 7:0V f/'Vf1JItOlJ.
Nullius igitur nomen, quamquam multi disciplinam Etruscam tra.cta'Verant, tam cum ea coaluerat, quam Tarquitii. Quare facile credo cum SOHlI1EISSERO Quaest. de etrusco disc. Diss. ac. Vratisl. 1882, po 14 sq. eum primum Etruscae disciplinae scripta in linguam Romanam vertisse et recte BORMANNUM in CIL 3370 'Vo 2 Cv. supra p. 23) supplevissp.
II. Res humanae. Titulum generalem operum Tarquitii, quae ad religionem pertin'ebant, concludere licet ex verbis Ammiani p. 26 allatis libri Tarq. in titulode rebus divinis, - nisi quidem in libro ex Etrusca lingua verso insolita 'Vi praedita sunt verba de rebus divinis Ce. gr. = ostentis ex caelo) -. Varroni, 'divinarum rerum' auctori celebri, credibile est per Tarquitium cognita, esse, ea quae de disciplina Etrusca multis locis tradito Sed ut Varro bumanas quoque res trae-
Scriptores disciplinae Etruscae.
27
tavit, ita ex titulo allato nescio an satis eluceat, Tarquitium etiam de humanis rebus egisse. Vergilius eum appellat scholasticum et Verrius Flaccus de nummis loquens eum citat:
Festus 274.
Lactantii divino inst. I 10,2. hunc (Aesculapium) Tarquitius de illustribus viris disserens ait incertis parentibus natum, expositum et a venatoribus inventum, canino lacte nutritum, Ohironi traditum didicisse medicinam; fuisse autein Messenium, sed Epidauri moratum. Multis dubium visum est, utrum Tarquitio nostro an alteri tribuendum esset hoc opus Euhemeri ratione confectum (v. SCHl\fEISSEH Quaest. de etr. Disc. p. 15). Sed nullum alium novimus scriptorem 'farquitium. Id solum incertum mihi est, utrum ad divinas an humanas res eius hoc opus sit referendum. SCHANZ, Gesch. d. Rom. Litteratur 12 3\19 ait "es wird hier wohl eine von der disciplina Etrusca verschiedene Schrift gemeint sein". Tamen a disciplina etrusca non dissentit fabula tali s, qualem tradit Lactantius, hominem olim fuisse Aesculapium. Nam animas humanas in deos verti posse, etrusca erat doctrina ab orphicis Pythagoreis imbuta (v, FURTWANGLER, Die antiken Gemmen III p. 259). Servo Aen. ID 68 Labeo in libris qui appellantur de diis animalibus: in quibus ait esse quaedam sacra quibus animae /tumanae ve1'tantur in deos, qtti appellantttr animales, quod de animis fiant. /ti autem sunt dii penates et viales. Cf. Arnob. II (2), Quod si de his diis libros, non librum, scripsit Labeo, credibile est eum etiam exemplis doctrinam illustrasse atque heroes quoque g'raecos inter deos animales Etruscorum locum repedre potuisse.
D. Fragmenta. L Libri rituales: ostentaria. 5. Servo Dan. Buc. IV 43. ipse sed in pratis aries iam suave rubenti murice, iam croceo mutabit vellera lutoJ hoc in honorem vel laudem Augusti referto traditur enim
28
Cari Thulin
in libris Etruscorum, si hoc animaI mu'o et insolito colore fuerit infectum, omnium rerum felicitatem imperatori portendi. Macrob. Sat. III 7, 2. Traditur autem in libris Etruscorum, si hoc animaI insolito colore fuerit ìnductulll, portendi imperatori rerum omnium felicitatem. Est super boc liber Tarquitii transcriptus ex Ostentario Tusco. Ibi repperitur: purpureo aureove colore ovis ariesve si aspergetur, principi ordinis et generis summa cum felicitate largitatem auge1, genus progeniem propagat in claritate laetiorempue efficit. [ariesq. P.
aspergatur P. principio P.
felicatate p'J
6. Macrob. Sat. m 20, 3. Tarquitius autem Priscus in ostentario arborario sic ait; arbore s, quae inferum deorum avertentiumque in tutela sunt, eas infelices nominant: alternum sanguinem filicem ficum atrum, quaeque bacam nigram nigrosque fructus ferunt, itemqne acrifolium pirum silvaticum [p]ruscum rubum sentesque, quibus portenta prodigiaque mala comburi in bere oportet. [Tarquinius P. felicem P. baccam V. pyrum V. ruscum BORMANN, Arch. ep. Mitth. aus Ost. XI 97 a. 8.J
7. Ammian. Marc. XXV 2, 5. Etrusci haruspices . . ex Tarquitianis libris in titulo de rebus divinis id relatum esse monstrantes, quod face in caelo visa committi proelium vel simile quicquam non oportebit. II. Viri illustres. 8. Lactant divino inst. I 10,2. hunc (Asculapium) Tarquitius de illustribus virÌs disserens ait incertis paren-
Scriptores disciplinae Etruscae.
29
tibus natum, expositum et a venatoribus i!lventum, canino lacte nutritum, Ohironi traditum didiciss.e medicinam; fuisse autem Messenium sed Epidauri moratum. V. supra p. 27 9. Incerti operis Festus 274. suppleta ex Paulo 275. In libro inscripto 'Italische Sakrale Poesie und Prosa, Berlin Weidmann 1906 ostendi, quamquam de carminibus loquitur inscriptio CIL XI 33'70, non versus in his fragmentis agnoscendos esse sed sermonem ei simiIem, qui carminibus precationum latinis proprius est, colis et commatis correspondentibus constructum. Num versus quoque scripserit Tarquitius, nescimus. Hexametros in uno fragmento ex Iibris fulguralibus Vegoes sumpta supra vidimus. Sed ut in rituali bus libris excellebat Tarquitius, ita fulgurales praecipue libros tractasse videtur collega eius, cui dedicata est altera illa inscriptio p. 24 allata. In ea enim non dubito quin supplendum sit
INDEX. 1. Tages
2. Veg'oe 3. M. Tarquitius Priscus
p. 1-11 p. ]2-21 p. 22-29
ANCIENT RELldlON AND MYTHOLOdY An Arno Press Collection Altmann, Walter. Die Riimischen Grabaltare der Kaiserzeit (The Roman Grave Altars of Imperial Times). 1905 Amandry, Pierre. la Mantique Apollinienne
à Delphes (Apollo's Oracle at Delphil. 1950
Appel, Georgius. De Romanorum Precatiooibus (Concerning the Prayers of the Romansl.
1909 Bidez, Joseph and Franz Cumont. les Mages Hellénisés: Zoroastre, Dstanès et Hystaspe (Hellenized Magi: Zoroaster, Ostanes and Hystaspesl. Two volumes in one. 1938 Bouché-Leclercq, AI ugustel. les Pontifes de l'Ancienne Rome (The Pontiffs of Ancient Romel. 1871 Cumont, Franz. Recherches sur le Symbolisme Funéraire des Romains (lnvestigations on the Funerary Symbolism of the Romansl. 1942 . Domaszewski, Alfred von. Abhandlungen zur Riimischen Religion (Essays on Roman Religionl. 1909 Domaszewski, Alfred von. Die Religion des Riimischen Heeres (The Religion 01 the Roman Armyl. 1895 Edelstein, Emma Heannette l and Ludwig Edelstein. Asclepius: A Collectioo and Interpretation of the Testimonies. Two volumes in one. 1945 Foucart, PI aull 1FrançoisJ. Des Associations Religieuses Chez les Grecs: Thiases, Eranes, Orgéons (The Religious Associations of the Greeks: Thiasoi, Eranoi, Orgeonesl. 1873 Foucart, Pauli Françoisl. Les Mystères d'Éleusis (The Mysteries 01 Eleusisl. 1914 Gruppe, 01 tto l. Griechische Mythologie und Religionsgeschichte (Greek Mythology and the History 01 Greek Religionl. Two volumes. 1906 Harrison, Jane Elllen1. Prolegomena to the Study of Greek Religion. 1922 Jeanmaire, Hl enri l. Couroi et Courètes: Essai sur l'Éducation Spartiate et sur les Rites d'Adolescence dans l'Antiquité Hellénique (Couroi and Couretes: Essay on Spartan Education and on the Rites 01 Adolescence in Greek Antiquity). 1939 De-Marchi, Attilio. Il Culto Privato di Roma Antica (The Private Cult in Ancient Rome). Two volumes in one. 1896/1903 Moulinier, Louis.le Pur et l'lmpur dans la Pensée des Grecs d'Homére à Aristote (The Pure and the Impure in the Thought 01 the Greeks Irom Homer to Aristotlel. 1952 Nilsson, Martin prerssonl. The Dionysiac Mysteries of the Hellenistic and Roman Age.
1957
Norden, Eduard. Aus Altriimischen Priesterbiichern (From the Books of the Ancient Roman Priests). 1939 Otto, Walter I Gustav Albrechtl. Priester und Tempel im He/lenistischen Agypten Priest and Tempie in He/lenistic Egyptl. Two volumes in one. 1905/1908 Plutarch. The Roman Questions of Plutarch. Edited by HI erbertl Ji ennings l Rose. 1924 Plutarch. The Greek Questions of Plutarch. With a New Translation and a Commentary by W. R. Halliday. 1928 Robert, CarI. Archaeologische Hermeneutik (The Interpretation of Archaeological Materiall. 1919 Robert, Cari. Bild und Lied: Archaologische Beitrage zur Geschichte der Griechischen Heldensage (lmage and Song: Archaeological Contributions to the History 01 the Greek Hero Sagasl. 1881
Roman Augury and Etruscan Divination. 1975. Rouse, William Henry Denham. Greek Votive Dfferings: An Essay in the History 01 Greek Religion.1902 Scott, Kenneth. The Imperia I Cult Under the Flavians. 1936 Stengel, Paul. Die Griechischen Kultusaltertiimer (Antiquities Relating to Greek Cultsl. 1920 Tabeling, Ernst. Mater larum: Zum Wesen der Larenreligion (Mother al the Lares: Towards the Essence 01 the Lares Religion). 1932 Tresp, Alois. Die Fragmente der Griechischen Kultschriftste/ler (Fragments 01 the Writers on the Greek Cultsl. 1914
Two Studies on the Roman Pontifices. 1975 Varro, Marcus Terentius. M. Terenti Varronis Antiquitatum Rerum Divinarum. libri I, XIV, XV, XVI (Marcus Terentius Varro's Books on Ancient Religious Mattersl. Edited by Reinholdo Agahd. 1898 Wissowa, Georg. Gesammelte Abhandlungen zur Riimischen Religions und Stadtgeschichte (Collected Essays on Roman Religion and Political Historyl. 1904
