ŞİRVAN FOLKLORU

ÀǐÐÁÀJ†ÀÍ ÌÈËËÈ ÅËÌːРÀÊÀÄÅÌÈJÀÑÛ ÔÎËÊËÎÐ ÈÍÑÒÈÒÓÒÓ

ÀǐÐÁÀJ†ÀÍ ÔÎËÊËÎÐÓ ÀÍÒÎË΄ÈJÀÑÛ XI êèòàá ØÈÐÂÀÍ ÔÎËÊËÎÐÓ

ÁÀÊÛ – 2005

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Àç À-39

×ÎÕ†ÈËÄËÈ "ÀǐÐÁÀJ†ÀÍ ÔÎËÊËÎÐÓ ÀÍÒÎË΄ÈJÀÑÛ"ÍÛÍ (ÀÔÀ) ͐ØÐ ÎËÓÍÌÓØ ÊÈÒÀÁËÀÐÛ Àçðáàj‡àí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû Ôîëêëîð Èíñòèòóòó Åëìè Øóðàñûíûí ãðàðû èë ÷àï îëóíóð.

ÒÎÏËÀJÀÍÛ:

ô.å.ä. Ñåjôääèí ÃßÍÈJÅÂ

ÒßÐÒÈÁ ÅÄßÍËßÐ:

Ù.ÈÑÌÀÉÛËÎÂ, Ñ.ÃßÍÈÉÅÂ

ÐÅÄÀÊÒÎÐÓ:

ô.å.ä., Ùöñåéí ÈÑÌÀÉÛËÎÂ

А’J×ÈːÐ:

ô.å.í. Îðóú ßËÈÉÅ Àüàâåðäè ÕßËÈË

͐ØÐÈ͐ ̐ђÓË:

ô.å.í. çèç ËÊÁÐËÈ

Àçðáàj‡àí ôîëêëîðó àíòîëî…èjàñû, XI êèòàá, (Øèðâàí ôîëêëîðó), Áàêû, “сäà“ íøðèjjàòû, 2005.

Àçðáàj‡àí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû Ôîëêëîð Èíñòèòóòóíóí íøð åòäèðäèjè “Àçðáàj‡àí ôîëêëîðó àíòîëî…èjàñû“ ñåðèéàñûíäàí ÷àï îëóíàí áó ä ôêè ‡èëää Àçðáàj‡àíûí ÿí ãÿäèì òîðïàãëàðûíäàí îëàí Øèðâàí ìàщàëûíûí çí…èí ⁠òêðàðñûç ôîëêëîð èí‡èëðè òîïëàíìûøäûð. ISBN-586874-138-2 ©“сäà“ íøðèjjàòû, 2005

1. ÀÔÀ, I. Íàõ÷ûâàí ôîëêëîðó, òðòèá åäíëð: ҁщìàñèá ԁðçëèjåâ, ́щððì Ãàñûìëû, åëìè ðåäàêòîðó ⁠“ˆí ñ‰ç“ƒí 상ëëèôè Èñðàôèë Àááàñîâ, ðj÷èëð: ëè ëèjåâ, Áщëóë Àáäóëëà, Áàêû, “Ñàáàщ“ íøðèjjàòû, 1994. 2. ÀÔÀ, II. Èðàã-Òƒðêìàí ôîëêëîðó, òðòèá÷èëð: ôèëîëî…èjà åëìëðè äîêòîðó, ïðîôåññîð Áçíôð Ïàøàjåâ, äîêòîð áäƒëëòèô Áíäðî‹ëó, ðåäàêòîðó ôèëîëî…èjà åëìëðè äîêòîðó, ïðîôåññîð Jàøàð Ãàðàjåâ, ðj÷èëð: ôèëîëî…èjà åëìëðè äîêòîðó, ïðîôåññîð Àçàä ́áèjåâ, ôèëîëî…èjà åëìëðè äîêòîðó, ïðîôåññîð Èñðàôèë Àááàñëû, Áàêû, “À‹ðûäà‹“ íÿøðèééàòû, 1999. 3. ÀÔÀ, III. „‰j÷ ôîëêëîðó, òîïëàjûá òðòèá åäíè, ƒñåjí Èñìàjûëîâ, ðåäàêòîðó ôèëîëî…èjà åëìëðè äîêòîðó, ïðîôåññîð Jàøàð Ãàðàjåâ, ðj÷èëð: ôèîëëî…èjà åëìëðè äîêòîðó, ïðîôåññîð Ãàðà Íàìàçîâ, ôèëîëî…èjà åëìëðè íàìèçäè Îðó‡ ëèjåâ, Áàêû, “сäà“ íøðèjjàòû, 2000. 4. ÀÔÀ, IV. ؁êè ôîëêëîðó, òðòèá åäíëð: ôèëîëî…èjà åëìëðè íàìèçäè Îðó‡ ëèjåâ, èêìò áäƒëщëèìîâ, Ðàìàçàí Ãàôàðîâ, Âàãèô Àñëàí åëìè ðåäàêòîðó ⁠“ˆí ñ‰ç“ƒí 상ëëèôè ôèëîëî…èjà åëìëðè äîêòîðó, ïðîôåññîð Jàøàð Ãàðàjåâ, ðj÷èëð: ôèëîëî…èjà åëìëðè íàìèçäè öñåéí Èñìàjûëîâ, ñíòøƒíàñëûã íàìèçäè Ôàèã ׁëáè, Áàêû, “сäà“ íøðèjjàòû, 2000. 5. ÀÔÀ, V. Ãàðàáà‹ ôîëêëîðó, òîïëàjàíëàð: Èñðàôèë Àááàñëû, ҁщìàñèá ԁðçëèjåâ, ́‡ô Íàçèì (Ãóëèjåâ), òðòèá åäíè ⁠“ˆí ñ‰ç“ƒí 상ëëèôè ôèëîëî…èjà åëìëðè äîêòîðó, ïðîôåññîð Èñðàôèë Àááàñëû, ðåäàêòîðëàðû: ôèëîëî…èjà åëìëðè äîêòîðó, ïðîôåññîð Jàøàð Ãàðàjåâ, ôèëîëî…èjà åëìëðè íàìèçäè, äîñåíò ƒñåjí Èñìàjûëîâ, ðj÷èëð: ôèëîëî…èjà åëìëðè äîêòîðó Áщëóë Àáäóëëà, ôèëîëî…èjà åëìëðè íàìèçäè Îðó‡ ëèjåâ, “Áàêû“, “сäà“ íøðèjjàòû, 2001. 6. ÀÔÀ, VI. ؁êè ôîëêëîðó, òðòèá åäíè: èêìò áäƒëщëèìîâ, åëìè ðåäàêòîðó ôèëîëî…èjà åëìëðè äîêòîðó, ïðîôåññîð Jàøàð Ãàðàjåâ, “ˆí ñ‰ç“öí 상ëëèôè ñÿíÿòøöíàsëûã íàìèçÿäè Fàèã ×ÿëÿáè, ðj÷è ôèëîëî…èjà åëìëðè íàìèçäè öñåéí Èñìàjûëîâ. Áàêû, “сäà“ íøðèjjàòû, 2002. 7. ÀÔÀ, VII. Ãàðàãîjóíëó ôîëêëîðó, òðòèá åäíëð: ôèëîëî…èjà åëìëðè íàìèçäè öñåéí Èñìàjûëîâ, Ãóðáàí уëåjìàíîâ, åëìè ðå3

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

äàêòîðó ôèëîëî…èjà åëìëðè äîêòîðó, ïðîôåññîð Ãàðà Íàìàçîâ, ðj÷èëð, ôèëîëî…èjà åëìëðè äîêòîðó Èñðàôèë Àááàñëû, ôèëîëî…èjà åëìëðè íàìèçäè Îðó‡ ëèjåâ. Áàêû, “сäà“ íøðèjjàòû, 2002. 8. ÀÔÀ, VIII. Àüáàáà ôîëêëîðó, òîïëàéûá òÿðòèá åäÿíëÿð: ôèëîëîýèéà åëìëÿðè íàìèçÿäè Ùöñåéí Èñìàéûëîâ, Òàúèð Ãóðáàíîâ, ðåäàêòîðó ôèëîëîýèéà åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîôåññîð Èñðàôèë Àááàñëû, ðÿé÷è ôèëîëîýèéà åëìëÿðè íàìèçÿäè ßçèç ßëÿêáÿðëè, Áàêû, “Ñÿäà” íÿøðèééàòû, 2003. 9. ÀÔÀ, IX. Ýÿíúÿáàñàð ôîëêëîðó, òÿðòèá åäÿíëÿð: ôèëîëîýèéà åëìëÿðè íàìèçÿäè Ùöñåéí Èñìàéûëîâ, Ðàçèéÿ Ãóëèéåâà, ðåäàêòîðó ôèëîëîýèéà åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîôåññîð Èñðàôèë Àááàñëû, ðÿé÷èëÿð ôèëîëîýèéà åëìëÿðè íàìèçÿäè Ñÿðõàí Õàâÿðè, Àüàâåðäè Õÿëèë, Áàêû, “Ñÿäà” íÿøðèééàòû, 2004. 10. ÀÔÀ, X. Èðÿâàí ôîëêëîðó, òîïëàéûá òÿðòèá åäÿíëÿð: ôèëîëîýèéà åëìëÿðè íàìèçÿäè Ùöñåéí Èñìàéûëîâ, ôèëîëîýèéà åëìëÿðè íàìèçÿäè ßçèç ßëÿêáÿðëè, ðåäàêòîðó ïðîô. Èñðàôèë Àááàñîâ, ðÿé÷èëÿð: ÀÌÅÀ-íûí ìöõáèð öçâö Òåéìóð Áöíéàäîâ, ïðîô. Ãàðà Íàìàçîâ.

4

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ØÈÐÂÀÍ ÔÎËÊËÎÐÓ "Àçÿðáàéúàí ôîëêëîð àíòîëîýèéàñû"" ÷îõúèëäëèéèíèí þëêÿíèí ÷åøèäëè áþëýÿëÿðèíèí çÿíýèí õàëã éàðàäûúûëûüû þðíÿêëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí àðäûúûë íÿøðèíÿ ãåéðè-åëìè ìöíàñèáÿò áèëäèðÿí áÿçè îïïîíåíòëÿðèìèçèí íÿçÿðèíÿ ÷àòäûðûðûã êè, ôîëêëîð ìÿòíëÿðèíèí áó øÿêëäÿ ÷àï îëóíìàñû ÷àüäàø ôîëêëîðøöíàñëûüûí åëìè ïðèíñèïëÿðèíÿ òàìàìèëÿ óéüóíäóð âÿ ùÿòòà îíóí êèôàéÿò ãÿäÿð àêòóàë âÿ çÿðóðè áèð ñÿâèééÿñèíè òÿøêèë åäèð. Áó ìÿñÿëÿéÿ – áèçèì ýþðäöéöìöç èøèí äÿéÿðèíè åëìè èúòèìàèééÿòÿ éàíëûø òÿãäèì åòìÿê èñòÿéÿí ãåéðèîáéåêòèâ ìöíàñèáÿòÿ úàâàá îëàðàã ôîëêëîð ìÿòíëÿðèíèí âÿ ýåíèø àíëàìäà õàëã éàðàäûúûëûüû ôàêòûíûí þéðÿíèëìÿñè ö÷öí ìöìêöí ñÿâèééÿëÿðè áèð äàùà äèããÿòÿ ÷àòäûðìàüû çÿðóðè ñàéûðûã. 1. Ìÿùÿëëè (ëîêàë) ñÿâèééÿ. Áóðàéà êÿíä, ãÿñÿáÿ, øÿùÿð, ðàéîí âÿ ñ. áó òèïëè ìÿùäóä úîüðàôè ìÿêàíû ÿùàòÿ åäÿí ôîëêëîð ìöùèòè àèääèð. Áó çàìàí ôîëêëîðóí éåðëè ìÿäÿíè øÿðàèòäÿ óéüóí ìÿùÿëëè ñÿúèééÿñè àøêàðëàíûð. Ñþéëÿéèúè ïðîáëåìèíè äÿ, æàíð èíòåíñèâëèéèíèí ëîêàë õàðàêòåðèíè äÿ áó ñÿâèééÿäÿ þéðÿíìÿê äàùà ìÿãñÿäÿóéüóíäóð. Ìÿðàñèì ôîëêëîðóíóí òÿáèè-úîüðàôè âÿ òàðèõè-ìÿäÿíè þçÿëëèéèíè ÿêñ åòäèðÿí ñÿúèééÿâè úÿùÿòëÿð, àðõàèê åëåìåíòëÿð âÿ ëîêàë ìîòèâëÿð äÿ áó çàìàí äàùà ÷îõ âÿ äàùà àñàí àøêàðëàíà áèëèð. 2. Ðåýèîíàë ñÿâèééÿ. Òàðèõè-ìÿäÿíè âÿ áÿçè ôîëêëîð ìöùèòëÿðè ö÷öí ùÿì äÿ èãòèñàäèñèéàñè øÿðàèòèí ÷åøèäëè äþíÿìëÿðäÿ ìöõòÿëèôëèéè åéíè áèð õàëãûí ùÿéàòûíû ôîëêëîð ýåð÷ÿêëèéèíäÿ ðÿíýàðÿíý øÿêèëäÿ ÿêñ åòäèðìèøäèð. Áó ðÿíýàðÿíýëèê áþëýÿâè õàðàêòåð äàøûéûð âÿ ñîñèàë-ìÿäÿíè ÿñàñëàðû âàðäûð. Áóíäàí èðÿëè ýÿëÿí ìÿñÿëÿëÿðèí ñèñòåìëè øÿêèëäÿ þéðÿíèëìÿñè ôîëêëîð ìÿòíëÿðèíèí ðåýèîíàë ôàêòëàðûíûí ãåéäÿ àëûíìàñûíäàí âÿ íÿøðèíäÿí êÿíàðäà áàø âåðìèð. 3. Ìèëëè âÿ éàõóä öìóììèëëè" ñÿâèééÿ. ßñëèíäÿ áó òåðìèíëÿð àðàñûíäà áèð ôÿðã éîõäóð. Áóíëàðäàí èêèíúèñè ñîâåò äþíÿìèíäÿ âÿ ñîâåò èäåîëîýèéàñû òÿðÿôèíäÿí ìèëëèëèéè ìÿùâ åòìÿê ö÷öí óéäóðóëìóø âÿ ñîñèàë-ìÿäÿíè ÿñàñû îëìàéàí éàíëûø áèð àíëàéûøäûð. Ìöëëåðèí ëöüÿòèíäÿ " " âÿ " " ñþçëÿðèíèí ùÿð èêèñè èíýèëèñúÿäÿ "натионал" (ìèëëè) øÿêëèíäÿ âåðèëìèøäèð. "Ìèëëè ôîëêëîð" èôàäÿñèíÿ èðàä òóòàíëàðûí 5

áó òåðìèíëÿð âÿ êàòåãîðèéàëàð ùàããûíäà äöøöíìÿñèíÿ åùòèéàú âàðäûð. Áèç áèð ìöëëÿòèê. Þëêÿìèçèí âÿ äþâëÿòèìèçèí àäû Àçÿðáàéúàíäûð. Ìèëëÿòèìèçèí àäû Àçÿðáàéúàí òöðêö âÿ éà ñàäÿúÿ îëàðàã, òöðêäöð. Òöðêëöê áèçèì ìèëëè âàðëûüûìûçäûð. Àììà òöðêëöê ÷àüäàø àíëàìäà è÷èíäÿ ôÿðãëè åòíèê ãðóïëàðûí - ìèëëèééÿòëÿðèí îëìàñûíû èñòèñíà åòìèð. Áó àíëàìäà, äàùà ÷îõ òàðèõè-ìÿäÿíè, ñîñèàëìÿíÿâè ýåð÷ÿêëèéè èôàäÿ åäÿí ùÿéàò âÿ òàëåíèí òîïëóìñàë áèðëèéè îëàí ìèëëÿòëÿ, åòíèê ìÿíñóáèééÿòè áèëäèðÿí ìèëëèééÿò áèð-áèðè èëÿ ãàðûøäûðûëìàìàëû âÿ áèð-áèðèíÿ ãàðøû ãîéóëìàìàëûäûð. Ìÿíôóð åðìÿíèëÿð áèçèì öñòöìöçÿ ýÿëÿíäÿ áèçèì ùàíñûìûçûí ùàíñû åòíèê ìÿíñóáèééÿòëè îëìàüûìûçû, øöáùÿñèç êè, ùå÷ äöøöíìÿìèøäèð. Áèç äöøìÿíèí äÿ ýþçöíäÿ áèð ìèëëÿòèê, þç ýþçöìöçäÿ áèð îëìàüûìûçà íÿ ìàíå îëóð?! Ìèëëèééÿò êèìè áèðèìèç îüóçäóð, áèðèìèç ãûï÷àãäûð, òàòäûð, ëÿçýèäèð, ëàùûúäûð, äàüëûäûð âÿ ñ. Àììà ìèëëÿò êèìè ùàìûìûç áèð éåðäÿ òöðê îëà áèëèðèê âÿ áóíóíëà äà åéíè ÿõëàã, äèí, äàâðàíûø, ìÿèøÿò âÿ éàøàéûøûí öìóìè, ùàìûìûç ö÷öí îðòàã îëàí áèð íþãòÿñèíäÿ áèðëÿøèðèê. Ýöú áèðëèêäÿäèð âÿ áèðëèê ùàðàäàäûðñà äèðèëèê äÿ îðäàäûð. ßêñ ùàëäà, áèçè ùèññÿëÿðÿ ïàð÷àëàéûá ìÿùâ åòìÿê ö÷öí èíäèäÿí ãûúàðäûëìûø äèøëÿðèí ýåíèã ïîíîðàìûíû ìöàñèð äöíéà äöçÿíèíèí ãÿòèééÿí ñàäÿ âÿ âÿä îëóíäóüó êèìè ùóìàíèñò îëìàéàí ïàðàäîêñàëëûüû è÷ÿðèñèíäÿí ÷îõ àéäûí øÿêèëäÿ ìöøàùèäÿ åòìÿê ìöìêöíäöð. Ìÿñÿëÿíèí ôîëêëîð êîíòåêñòèíÿ ýÿëèíúÿ ãåéä åòìÿëèéèê êè, ôîëêëîðóìóç – õàëãûìûçûí éàðàòäûüû ôèêèð âÿ ñÿíÿò âàùèä áèð òàìäûð, áöòþâäöð, ùèññÿëÿð, ãÿëïÿëÿð, ëàéëàð, ãàòëàð øÿêëèíäÿ ðåàëèçÿ îëóíóð, ñàáèò, äÿéèøìÿéÿí ñòðóêòóðóí äÿéèøÿ áèëÿí ìÿëóìàòëàðû øÿêëèíäÿ êàíîíèê ãÿëèáëÿðè ïîçìàäàí âàðèàíòëàøûð, âàðèàñèéàëàøûð, ìèëëèíèí áþëýÿñè âÿ ìÿùÿëëè ôîðìàëàðû éàðàíûð. Áó òèïëè öçâëÿíìÿíèí ñÿáÿáëÿðè ÷îõäóð âÿ ýåíèø òÿäãèãàòëàð òÿëÿá åäèð. Áó, ìÿñÿëÿíèí áèð òÿðÿôèäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, áþëýÿëÿðäÿ, õöñóñèëÿ êîíñåðâàòèâ êÿíä ìöùèòëÿðèíäÿ ãîðóíàí àðõàèê ôîëêëîð åëåìåíòëÿðè ìþâúóääóð. Áó äà àéðû-àéðû ôîëêëîð æàíðëàðûíûí ýåíåçèñè âÿ òèïîëîýèéàñû ïðîáëåìëÿðèíè þéðÿíìÿéÿ, ìÿòíëÿðèí ÿñêè êöëòöð àñïåêòëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿéÿ èìêàí âåðèð. Àììà áó ùå÷ äÿ ôîëêëîðóí ìèëëè õàðàêòåðèíèí êîëýÿäÿ áóðàõûëìàñû âÿ éà áÿçè ïðèìèòèâ ÿäÿáèééàòøöíàñëàðûí åëìè àóäèòîðèéàíûí ÿòðàôûíäà ñÿñëÿíäèðäèêëÿðè êèìè ôîëêëîðóí áþëöíìÿñè, ïàð÷àëàíìàñû äåìÿê äåéèëäèð. Ìÿñÿëÿí, Ýþé÷ÿäÿ "Øàèð Êàçûì âÿ

Íàçëû õàíûì" äàñòàíûíûí áó áþëýÿíèí ñþéëÿéèúèëÿðè äÿ, äèíëÿéèúèëÿðè äÿ áèëèð. Àììà Øèðâàí ö÷öí ïîïóëéàð îëàí "Úàíáàõûø" äàñòàíû"íû áó áþëýÿäÿí êÿíàðäà, áÿëêÿ äÿ, ùå÷ êèì åøèòìÿìèøäèð. Ôîëêëîðóí äèýÿð æàíðëàðûíäà äà áåëÿ þçÿëëèêëÿðÿ ñûõ-ñûõ òÿñàäöô åäèëìÿêäÿäèð. Àììà áó þðíÿêëÿðèí ùå÷ áèðè îðèæèíàë, éåíè áèð ôîëêëîð ùàäèñÿñè âÿ éà ìÿòíè äåéèëäèð. Ìÿñÿëÿí, òöðê äàñòàí ãÿëèáè âàðäûð: äàøûäûüû ìÿëóìàòëàðäàí, îáðàçëàðäàí âÿ ìîòèâëÿðäÿí àñûëû îëìàéàðàã, áöòöí äàñòàíëàð ùÿìèí êàíîíëàðûí è÷èíäÿ ýåð÷ÿêëÿøèð. Áó ôîëêëîðóí áàøãà æàíðëàðûíà äà àèääèð. Ìÿñÿëÿí, ëÿòèôÿëÿðèí ëîêàë ãÿùðÿìàíëàðû îëäóüó áÿëëè áèð ùàäèñÿäèð. Àììà Ìîëëà Íÿñðÿääèí âÿ éà Áÿùëóë Äàíÿíäÿ êèìè ëÿòèôÿ ãÿùðÿìàíëàðû ìèëëè êîíòåêñòäÿí äÿ ýåíèøäèð, öìóìòöðê âÿ ùÿòòà øÿðã êîíòåêñòèíÿ âÿ àðåàëûíà ÷ûõûð. Áó ìÿíàäà, ôîëêëîðóí åòíèê-úîüðàôè âÿ êöëòöð àðåàëëàðû öçðÿ þéðÿíèëìÿñè îíó áàøãà áèð ÷åâðÿäÿ äÿ òÿäãèãÿ úÿëá åòìÿéè òÿëÿá åäèð. 4. Ãëîáàë ñÿâèééÿ. Êîíêðåò îëàðàã Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíäàí ÷ûõûø îëóíñà, áèçèì ìèëëè-ìÿíÿâè âàðëûüûìûçû ÿêñ åòäèðÿí ìÿòíëÿðèí Àçÿðáàéàí ôîëêëîð àðåàëûíäàí äàùà ýåíèø êöëòöð ÷åâðÿñèíÿ äàõèë îëäóüóíó ìöøàùèäÿ åäÿ áèëÿðèê. Áó êîíòåêñòäÿ áèçèì ôîëêëîðóìóçóí 4 ìöìêöí þéðÿíèëìÿ àñïåêòè âàðäûð. 1) Àçÿðáàéúàí-òöðê àñïåêòè: Áóíó öìóìàçÿðáàéúàí àñïåêòè äÿ àäëàíäûðìàã îëàð. Áóðàäà ñþùáÿò äàùà ÷îõ òàðèõè Àçÿðáàéúàíäàí, îíóí áèð õàëã êèìè ôîðìàëàøìûø òàðèõè òàëåéèíäÿí ýåäèð. Áóðàéà Èðàí (Ýöíåé Àçÿðáàéúàí), Èðàã (Òöðêìàí), Òöðêèéÿ (Øÿðãè Àíàäîëó), Ðóñèéà (Äÿðáÿíä), Ãàçàõûñòàí (ñöðýöí îëóíìóø àçÿðáàéúàíëûëàð), ßôãàíûñòàí, Ýöðúöñòàí (Áîð÷àëû) âÿ ñ. þëêÿëÿðäÿ éàøàéàí Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí ôîëêëîðó àèääèð. 2) Òöðê âÿ éà îðòàã òöðê àñïåêòè. Åëìäÿ ãîùóì õàëãëàðûí äèýÿð êöëòöð þçÿëëèêëÿðè èëÿ éàíàøû, ôîëêëîð îðòàãëûüûíûí äà ìþâúóäëóüó áÿëëè ùàäèñÿäèð. Òÿáèè êè, áóðàäà îðòàãëûüûí äà ìöÿééÿí äÿðÿúÿëÿðè âàðäûð. Ìÿñÿëÿí, îüóç õàëãëàðûíûí òþðÿíëÿðè áèçèìëÿ áèð ýåíåòèê õÿòòèí äàøûéûúûëàðû îëäóüóíäàí áèð ÷îõ ôîëêëîð ìèðàñû ìûç äà òàìàìèëÿ îðòàãäûð. Ãûï÷àãëàð äà Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí åòíîýåíåçèíäÿ àêòèâ øÿêèëäÿ èøòèðàê åòäèéèíäÿí îíëàðëà äà ãîùóìëóã áàüëàðûìûç ýöúëöäöð. Áóëãàðëàð âÿ Êàðëóãëàð ÿêñè ÷àüëàðäà áèçèìëÿ ãîâóøóðëàð, àììà ñîíðàêû äþíÿìëÿð ö÷öí òàðèõè-ìÿäÿíè ýåð÷ÿêëèéèí äèãòÿñè èëÿ êöëòöð öçâëÿíìÿñèíäÿ õåéëè äèôåðåíñèàë þçÿëëèêëÿð

6

7

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ãàçàíûëìûøäûð. Àììà áöòöí ùàëëàðäà ôîëêëîðäà îðòàã íþãòÿëÿð ãîðóíóá ãàëûð: îáðàçäà, ìîòèâäÿ, ñöæåòäÿ, õàëãûí ãÿùðÿìàí éàðàòìà èìêàíëàðûíäà, äöíéà ìîäåëèíäÿ, ôèêèðäÿ âÿ ñÿ íÿòäÿ, õàëã ìöäðèêëèéèíèí âÿ õàëã ýöëöøöíöí òöðêÿ õàñ õöñóñèééÿëÿðèíäÿ. 3) Øÿðã àñïåêòè. Ìÿëóìäóð êè, Àçÿðáàéúàí õàëãû òàðèõÿí òöðê îëìàéàí äèýÿð øÿðã õàëãëàðû èëÿ éàõûí åòíèê-ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðäÿ îëìóøäóð. Áó ìöíàñèáÿòëÿð þç èçëÿðèíè ôîëêëîðäà ñàõëàìûøäûð. Áó ìÿíàäà, áèçèì ôîëêëîðäà ÿðÿá, ôàðñ, ùèíä, ÷èí âÿ ñ. êèìè õàëãëàðûí ôîëêëîðó èëÿ îõøàðëûãëàð ìþâúóääóð. Øÿðãäÿ ìÿøùóð îëàí ÿôñàíÿ, ðÿâàéÿò âÿ íàüûëëàð ùÿð þëêÿäÿ, ùÿð õàëãûí äèëèíäÿ âÿ äöøöíúÿñèíäÿ þçöíÿìÿõñóñ èôàäÿ ôîðìàñûíû òàïìûø, ìèë ëè ôîëêëîð ôàêòûíà ÷åâðèëìèøäèð. Áóíóíëà éàíàøû, áó òèïëè ìÿòíëÿð ýåíåòèê ñòðóêòóðóíó âÿ àðõåòèïëÿðèíè ñàõëàìûøäûð. ßñêè èíàìëàð âÿ äèíëÿð (Òàíðû÷ûëûã, Õðèñòèàíëûã, Èñëàì) ôîëêëîðäà äÿðèí èçëÿð áóðàõìûøäûð. Áó áèçèì äÿ êöëòöðúÿ äàõèë îëäóüóìóç øÿðã õàëãëàðûíûí îðòàã ìÿíÿâè èðñè êèìè àðàøäûðûëà áèëÿð. Òÿñÿââöô åïîõàñûíûí çÿíýèí ôîëêëîð èðñè äÿ áó êîíòåêñòäÿ ýåíèø òÿäãèãàò ìàòåðèàëû âåðèð. 4) Ãëîáàë àñïåêò. Áó àñïåêò Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí äöíéà ôîëêëîðó èëÿ ìöãàéèñÿëè âÿ ñòðóêòóð-òèïîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíèí òÿäãèãèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí ðåýèîíàë áàõûìäàí þéðÿíèëìÿñè, òîïëàíìàñû èëê òÿúðöáÿäèð. Äîüðóäóð, èíäèéÿ ãÿäÿð äÿ áÿçè áþëýÿëÿðäÿí þðíÿêëÿð òîïëàíûá íÿøð îëóíìóøäóð. Àììà áó, áèçèì ùàçûðëàäûüûìûç ÷îõúèëäëèê êèìè ñèñòåìëè âÿ ôóíäàìåíòàë õàðàêòåð äàøûìàìûøäûð. Áó íÿøð Àçÿðáàéúàí âÿ Àçÿðáàéúàíäàí äà áþéöê îëàí Àçÿðáàéúàí ôîëêëîð àðåàëûíû ÿùàòÿ åäÿúÿêäèð. Èíäèéÿ ãÿäÿð ýþðöëìöø èøëÿðèí áèð ùèññÿñè ìöâàôèã íÿøðëÿð øÿêëèíäÿ ýåð÷ÿêëÿøìèøäèð: Íàõ÷ûâàí, ÈðàãÒöðêìàí, Ýþé÷ÿ, Øÿêè, Ãàðàáàü, Ãàðàãîéóíëó, Èðÿâàí, Àüáàáà âÿ á. ôîëêëîð ìöùèòëÿðèíèí õàëã éàðàäûúûëûüû þðíÿêëÿðè íÿøð îëóíìóøäóð. Áó íÿøðëÿðäÿ ùÿìèí ìöùèòëÿðèí ðåýèîíàë âÿ ëîêàë ôîëêëîð ñÿúèééÿñèíè ÿêñ åòäèðÿí ìÿòí òèïëÿðè, æàíð ðÿíýàðÿíýëèéè þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áó èø äàâàì åòìÿêäÿäèð. Àðõèâèìèçäÿ òîïëàíàí çÿíýèí ÷îõúèëäëèéèí ñîíðàêû úèëäëÿðèíèí íÿøðèíÿ ýåíèø èìêàí âåðèð. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîð àíòîëîýèéàñûíûí òÿãäèì åòäèéèìèç íþâáÿòè úèëäè Àçÿðáàéúàíûí òàðèõè-ìÿäÿíè âÿ ñîñèàë-ñèéàñè àíëàìûíäà ÿí áþéöê ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðèíè òÿøêèë åäÿí Øèðâàí áþëýÿñèíèí ôîëêëîð þðíÿêëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð. Øèðâàí áþëýÿñèíèí äèýÿð áþëýÿëÿðäÿí ôÿðãëè

òàðèõè-ìÿäÿíè ñÿúèééÿñè ùÿì äÿ îíóíëà øÿðòëÿíèð êè, áó ÿðàçèäÿ ìèí èëÿ éàõûí åéíèàäëû äþâëÿò îëìóø, èíñàíëàðûí äþâëÿò÷èëèê äöøöíúÿñè âÿ ñèéàñè äöíéàýþðöøö äàùà ÷îõ ìèëëÿò êàòåãîðèéàñûíà óéüóíëàøìûøäûð. Äþâëÿò÷èëèê ÿíÿíÿñèíèí âÿ ìèëëè øöóðóí éàøàìàñûíäà, ÿí àüûð ñîñèàëñèéàñè ïðîñåñëÿðäÿí êå÷ÿ áèëìÿñèíäÿ áóíóí ÷îõ áþéöê ðîëó îëìóøäóð. Øèðâàíäà ÿñêè òöðê äàâðàíûøû ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí òàéôà äöøöíúÿñè óíóäóëìóø, äåãðàäàñèéà îëóíìóø, ùÿëÿ åðêÿí ÷àüëàðäà, ìèëëè âÿ ñèéàñè òÿÿññöáêåøëèê äöøöíúÿñè ôîðìàëàøìûøäûð. Áó ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòèí âÿ ùàêèìèééÿòèí ìÿðêÿçèíèí úîüðàôè ëîêàëèçàñèéàñû âÿ òàðèõè-ìÿäÿíè ýÿëèøìÿñèíèí ðåàë òÿçàùóð ôîðìàñû êèìè ýåð÷ÿêëÿøìèøäèð. Êîíñåðâàòèçì äàùà ÷îõ þëêÿíèí ïåðèôåðèéàëàðûíäà, ñûíûðëàð âÿ ñÿðùÿäëÿðäÿ ñàõëàíìûøäûð. Øèðâàí áöòþâëöêäÿ ÷åøèäëè ìÿäÿíèééÿòëÿðèí ÷óëüàøäûüû âÿ èíòåãðàñèéà îëóíäóüó áèð ÿðàçèäèð. Øèðâàíûí úîüðàôèéàñû çÿíýèí òÿáèè ëàíäøàôòû þçöíäÿ åùòèâà åäèð. Úîüðàôèéà êèòàáûíäàêû úîüðàôè òÿñâèðëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã, Øèðâàí ìÿòí êèìè ôîëêëîðäà àíà ñöäöíöí ùàëàëëûüû èëÿ éåðèíÿ éåòèðäèéè òÿáèè åêñòðàò ìèíèìóìóíóí äèðèëèê ÷è÷ÿéèíèí áèòäèéè îüóç îüëóíó àüóøóíà àëàí Ãàçëûã äàüû, àëï ÿðÿíëÿðèí àò îéíàòäûüû àðàí ÷þëëÿðè, äàüëàðû âÿ äöçëÿðè, íàüûë ãÿùðÿìàíëàðûíûí àç ýåäèá-öç ýåòäèéè, äÿðÿëÿð âÿ òÿïÿëÿð àøàí, öçÿðèíäÿ ýöë áèòèðÿí, ãàçà áÿíçÿð ãûçýÿëèíè èëÿ èíñàí ýþçÿëëèéèíè òÿáèÿòèí ÿí ñàô, òÿìèç âÿ èëêèí ýþçÿëëèéèíÿ ãîâóøäóðàí ÿñêè îüóç éóðäóíóí åúàçêàð ìÿíçÿðÿñèäèð. Áó, ÿñêè òöðêöí, îüóçóí òÿáèÿò çþâãöíÿ óéüóí áèð ìÿêàí ýåð÷ÿêëèéèäèð. Îüóç õàíûí âÿ îüóç þâëàäëàðûíûí éåð, éóðä éàäèýàðû, ìÿêàí ìèðàñû êèìè ãàëûá Øèðâàí. Áèð òÿðÿôè äÿëè, úîøãóí àíëàìûíû âåðÿí Êöð ÷àéû, áèð òÿðÿôè ÿñðëÿðèí ñûíàüûíäàí äîñò êèìè ñûíàíûá ÷ûõìûø Ýöðúöñòàí ñûíûðëàðû, áèð òÿðÿôè ùÿðòÿðÿôëè õàëèñ âÿ õàñ ÿðëÿðèí àäëàðûíû äàøûéàí Õÿçÿðèí ìàâè ñóëàðû, è÷ÿðèñèíäÿ äàüëàð, äöçëÿð, ÷àéëàð, ýþëëÿð, áóëàãëàð, ÿñðëÿðäÿí ÿñÿí éåëëÿðÿ éåíìÿéÿí ãóðóðëó ãàéàëàð, ìåøÿëÿð, éàì-éàøûë îðìàíëàð âÿ Òàíðûíûí ùþêìö èëÿ òÿáèÿòèí âóðäóüó òÿáèè áÿçÿêëÿð, òÿðàâÿòèíè çàìàíûí éàøûíäà âÿ èíñàíûí éàääàøûíäà èòèðìÿéÿí ÿñðàðÿíýèç ýþçÿëëèêëÿð, áèð äÿ áó ýþçÿëëèêëÿðÿ òóìàð âåðèá õóìàðëàíäûðàí Îüóç îüëóíóí, òöðê òîïëóìóíóí ñþç èíúèëÿðè... Øèðâàíûí ôîëêëîðäà éàøàéàí úîüðàôèéàñû áåëÿäèð. Øèðâàíûí ñèéàñè ýåð÷ÿêëèéè åéíè àäëû áþëýÿíèí úîüðàôèéàñûíäàí äà ýåíèø ÿðàçèíè ÿùàòÿ åòìèø âÿ Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèê òàðèõèíèí,

8

9

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ñèéàñè-ìÿäÿíèééÿò ñàëíàìÿñèíèí èôòèõàð âÿ øÿðÿôëÿ õàòûðëàíàí ìèí èëÿ ãÿäÿð ìþâúóä îëìóø Øèðâàíøàùëàð äþâëÿòè èëÿ èôàäÿ îëóíóð. Áó äþâëÿò áþéöê Òöðê èìïåðàòîðëóãëàðû èëÿ éàíàøû, ìöñòÿãèë âÿ éà éàðûììöñòÿãèë øÿêèëäÿ éàøàìûø, Ãÿðá âÿ Øÿðã, Èñëàì âÿ Õðèñòèàí ìÿäÿíèééÿòëÿðèíè þçöíäÿ áèðëÿøäèðìèø ÿñêè äöíéàíûí èðÿëèäÿ ýåäÿí ìÿäÿíè ìÿðêÿçëÿðèíäÿí ÿñêèê îëìàéàí áèð ìþùòÿøÿì ìÿäÿíè ìèðàñ ãîéóá ýåòìèøäèð. Øèðâàí ÿñêè Èïÿê Éîëóíóí öçÿðèíäÿ ñòðàòåæè áèð ìþâãåäÿ éåðëÿøäèéèíäÿí âÿ ùå÷ øöáùÿñèç êè, çÿíýèí òÿáèè âÿ ñîñèàë-ìÿäÿíè ðåñóðñëàðà ñàùèá îëäóüóíäàí áóðàäà øÿùÿð ìÿäÿíèééÿòè ñóðÿòëÿ èøêèøàô åòìèø, áþëýÿíèí âÿ þëêÿíèí èíêèøàôûíà ìöùöì òÿêàí âåðìèøäèð. Áþéöê Àçÿðáàéúàíû ìÿðêÿçäÿí, ñþçöí ýåð÷ÿê àíëàìûíäà, ìàääè âÿ ìÿäÿíè åíåðæè èëÿ òÿìèí åäÿí áþëýÿ Øèðâàíäûð. Èëê ìöêÿììÿë åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò îúàãëàðû, òÿùñèë âÿ ñÿíÿò òÿñèñàòëàðû Øèðâàí øÿùÿðëÿðèíäÿ – Øàìàõûäà âÿ Áàêûäà éàðàíûá ôîðìàëàøìûøäûð. Øèðâàí øÿùÿð âÿ êÿíä ìÿäÿíèééÿòëÿðèíèí, ÷îõóêëàäëû òÿñÿððöôàò âÿ ÷îõêîäëó ìÿäÿíèééÿò ñèñòåìëÿðèíèí ñèíòåç îëóíäóüó áèð ìÿäÿíè àðåàëäûð. Áóðàäà áèð òÿðÿôäÿí äþâðöí, äþâðàíûí âÿ êîíêðåò òàðèõè äþíÿìèí ýåð÷ÿêëèéè èëÿ ñÿñëÿøÿí, îíóíëà áöòöí ìöìêöí ñÿâèééÿëÿðäÿ èíòåãðàñèéà îëóíàí ãëîáàë õàðàêòåðëè äÿéÿðëÿð – äàâðàíûø, ìÿèøÿò, åëì, äèí, ìÿäÿíèééÿò âÿ ñÿíÿò òÿìàéöëö éàðàíìûø âÿ áó ÿñàñäà èíêèøàôûíû äàâàì åòäèðìèø, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ ìÿäÿíè ìÿðêÿçëÿðèí ÿòðàôûíäàêû òÿðÿêÿìÿ-åëàò ìöùèòëÿðèíäÿí åòíèê-ìÿäÿíè äÿéÿðëÿðèí ôàñèëÿñèç àõûíû èëÿ òÿúùèç îëóíàðàã þçöíäÿ, è÷èíäÿ âÿ íöâÿñèíäÿ ìèëëè ðóùó òàì äîëüóíëóüó, ñàôëûüû âÿ òÿìèçëèéè, òÿáèèëèêäÿí àéðûëìàéàí èëêèíëèéè ìöùàôèçÿ åäÿí õàëèñ ìèëëè ìåíòàëà õàñ èíêèøàô õÿòòèíè ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð. Áó ìÿäÿíèééÿòèí ñÿúèééÿñè ìèëëè èëÿ ãëîáàëûí êÿñèøìÿñè âÿ áèðèíúèíèí çèéàíûíà îëìàéàí íèêáèí ãîâóøìàñûäûð. Áåëÿ ãîâóøìàäà ùÿì Àçÿðáàéúàí þçö ö÷öí þç ýþçÿëëèê âÿ ìþùòÿøÿìëèéèíè äàùà ïàðëàã áèðóçÿ âåðÿ áèëèð, ùÿì äÿ äöíéà ö÷öí îðòàã äÿéÿðëÿð ïðèçìàñûíäàí êöëòöðäÿ îðòàãëàøìàüà, äîüìàëàøìàüà, ðóùëàðûí ÷óëüàøìàñûíà àïàðàí óëóñëàðûí àðàñûíäàêû ãîùóìëóüà óëóñëàðàðàñû áèð þíÿì ãàçàíäûðûð. Øèðâàí àäûíäà ÷àüäàø àíëàìäà ìèëëè ãöðóðó, ìÿüðóðëóüó, ýöúö âÿ ãöäðÿòè èôàäÿ åäÿí, ÿñêè Òöðê àëïëàðûíûí àäûíäà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí Àñëàíûí áèð áàøãà äåéèëìèøè, áèð ñèíîíèìè éàøàéûð. Áàøãà òÿðÿôäÿí äÿ áó àä áó éóðäà éàä îëìàéàí øåðëÿ, øàèðëÿ îõøàð ñÿñ êîìïëåêñèíÿ,

ôîíåòèê óéàðëûüûí èñòè éóâàñûíà ñûüûíûð; Õàãàíè, Íÿñèìè, Ñåéèä ßçèì, Ñàáèð êèìè ñÿíÿò êîðèôåéëÿðèíè òÿêúÿ Àçÿðáàéúàíà äåéèë, Øÿðãÿ âÿ äöíéàéà, îíóí ìÿíÿâè õÿçèíÿñèíÿ áÿõø åäèð. Áó áþéöê ñÿíÿòêàðëàðûí éàðàäûúûëûüûíäà ýåð÷ÿêëÿøÿí ìöäðèêëèéèí âÿ ñÿíÿòèí òÿìÿëëÿðè õàëã éàðàäûúûëûüû öçÿðèíäÿ ãóðóëóð; êþêëÿðè âÿ ðèøÿëÿðè îíóí ñàô âÿ òÿìèç øèðÿëÿðèíäÿí ãèäàëàíûð. Âÿ ÿñëèíäÿ, áó ñÿíÿòèí áþéöêëöéö, ýþçÿëëèéè âÿ äîüìàëûüû äà îíóí è÷èíäÿêè, ìàùèééÿòèíäÿ âÿ ìàéàñûíäàêû õàëãäàí ýÿëÿí éàðàäûúûëûã èíúèëÿðè èëÿ, ðóùó þçöíäÿ äàøûéàí öíñöðëÿðëÿ òÿìèí îëóíóð. Õàëûí úàíûíäàí, ãàíûíäàí, äóéüóëàðûíûí äóàë ñèñòåìèíäÿí – ñåâèíúèíäÿí âÿ ÿëÿìèíäÿí ÿëäÿ îëóíàí áèëýèëÿð áþ éöê øàèðëÿðèí èëùàìû èëÿ ãÿëáëÿðäÿí âÿ ãÿëÿìëÿðäÿí êå÷èá êåéôèééÿòúÿ éåíè ñÿíÿò êåéôèééÿòè éàðàòñà äà, þçöíäÿêè õàëãäàí ýÿëÿí ðóùó âÿ òÿáèèëèéè ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð. Ñÿíÿòèí êåéôèééÿòèíè òÿìèí åäÿí ÿí áàøëûúà ýþñòÿðèúè äÿ áóäóð. Øèðâàí ôîëêëîðó þíúÿ ãåéä åòäèéèìèç êöëòöð õöñóñèééÿòëÿðèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð. Áóðàäà Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó áöòöí æàíðëàðû èëÿ èôàäÿ îëóíóð. Ëèðèê ôîëêëîð æàíðëàðûíäà ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿð äàùà ÷îõ éåðëè ìÿèøÿòëÿ áàøüû ìîòèâëÿðèí èøëÿíìÿñèíäÿ þçöíö ýþñòÿðèð. Áþëýÿíèí ôîëêîð ýåð÷ÿêëèéèíäÿ åïèêëÿøìÿ ìåéëè ýöúëöäöð. ßôñàíÿ, ðÿâàéÿò, ëÿòèôÿ êèìè æàíðëàð ÷îõ èíòåíñèâäèð âÿ íèòãäÿ äÿ ýåíèø èøëÿíìÿêäÿäèð. Øèðâàí áþëýÿñè íàüûëëà, äàñòàíëà, áàéàòûéëà, àòà ñþçö èëÿ, ìÿñÿëëÿðëÿ, ëÿòèôÿëÿðëÿ ÷îõ çÿíýèíäèð. Àçÿðáàéúàí àøûã ñÿíÿòèíèí Øèðâàí ãîëó ñÿíÿòèí öìóìè õöñóñèééÿòëÿðèíè ñàõëàìàãëà éàíàøû áÿçè ìÿùÿëëè þçÿëëèêëÿðÿ äÿ ìàëèêäèð. Øèðâàí àøûãëûüûíäà îðòà ÷àü òÿñÿââöô ìóñèãèñèíèí âÿ øåðèíèí áèð ñûðà åëåìåíòëÿðè ãîðóíóá ãàëìûøäûð. Ñóôè ðÿãñëÿðèí ãàëûãëàðû äà Øèðâàí àøûüûíûí ñÿùíÿ äàâðàíûøûíäà ñàõëàíìàãäàäûð. Øèðâàí àøûãûëûüû áþéöê âÿ çÿíýèí áèð ìÿêòÿáäèð. Áó ìÿêòÿáèí ÿñàñûíäà õàëã éàðàäûúûëûüûíûí ÿñêèëÿðäÿí ýÿëÿí çÿíýèí åùòèéàòëàðû äàéàíûð. XV-XVI éöçèëëÿðäÿí áàøëàéàðàã õàëã ìóñèãèñè âÿ ñþç ñÿíÿòè ñóôè ïðàêòèêàíûí àêòèâ äþâðèééÿñèíÿ äàõèë îëóð âÿ Àçÿðáàéúàí ñóôèçìèíè ôîðìà áàõûìûíäàí ôÿðãëÿíäèðÿí ÿñàñ ýþñòÿðèúèëÿðäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëèð. Òÿñÿââöô ðóù ôÿëñÿôÿñèäèð, ðóùëà äàâðàíûø ö÷öí êîíêðåò åòíèê àðåàëûí ðóùóíà óéüóí âàñèòÿëÿð èñòèôàäÿ îëóíìàëûéäû. Òöðê ðóùó Òöðê ìóñèãèñèíèí âÿ Òöðê øåðèíèí ðèòìèíÿ, ìåëîäèéàñûíà, òåìïèíÿ âÿ òåìáðèíÿ êþêëÿíäèéèíäÿí ðóùóí éöêñÿëìÿñè âàñèòÿñèëÿ Òàíðûéà éàõûíëàøìàüà, ìÿíÿâè êàìèëëèéÿ âÿ

10

11

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ñàâëûüà éåòèøìÿéÿ ðóùóí äàøûíäûüû õàëã éàðàäûúûëûüû åùòèéàòëàðû èëÿ íàèë îëìàã îëóð. ßñëèíäÿ, Àçÿðáàéúàí àøûüû òÿñÿââöôëÿ ôîëêëîðóí ãîâøàüûíäà, òÿìàñ íþãòÿñèíäÿ éàðàíûð âÿ îðòà ÷àü ìÿäÿíèééÿòèíèí êåéôèééÿòúÿ éåíè áèð âàùèäèíè òÿøêèë åäèð. Øèðâàíäà ñóôè ïîåçèéàñûíûí, î úöìëÿäÿí ñóôè îúàãëàðûí çÿíýèíëèéè áó ôîëêëîð ìöùèòèíÿ áþéöê òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Îíëàðûí àðàñûíäà áèðè äèýÿðèíè çÿíýèíëÿøäèðÿí ÷îõøàõÿëè ÿëàãÿëÿð âÿ ãàðøûëûãëû òÿñèðëÿð ìþâúóä îëìóøäóð. Áþéöê ùöðóôè øàèð Íÿñèìè Øèðâàíûí ìÿðêÿçèíäÿí ÷ûõìûø âÿ áöòöí Øÿðãäÿ òàíûíìûø âÿ ñåâèëìèøäèð. Øöáùÿñèç áåëÿ áþéöê ôèêèð âÿ ñÿíÿò êîðèôåéëÿðè éåòèøäèðÿí ìöùèò ñîíðàëàð äà ñÿíÿò åñòàôåòèíäÿ ñå÷èëìÿëèéäè. Øèðâàíäà éöçëÿðëÿ àøûã èíäè äÿ áþéöê óñòàäëàðûí – Äîñòó Øèðâàíèíèí, Àøûã Ìèðçÿ Áèëàëûí, Àøûã Øàêèðèí, Àøûã ßùìÿäèí âÿ áàøãàëàðûíûí éîëóíó äàâàì åòäèðèð. Øèðâàí àøûãëûüûíûí ÿí öìóìè ñÿúèééÿâè úÿùÿòè îíóí ìóüàì ñÿíÿòè èëÿ îïòèìàë ñèíòåçèäèð. Õàíÿíäÿ ñÿíÿòèíäÿêè òàð, êàìàí, ãàâàë ö÷ëöéö ñàç, áàëàáàí, íàüàðà ö÷ëöéö øÿêëèíäÿ þçöíö îõøàð ñòðóêòóðäà ýþñòÿðèð. Ñîíóíúó àøûã àíñàìáëûíûí ìèíèìóì òÿðêèáèäèð. Áèð ãÿäÿð ìöàñèðëÿøìèø àíñàìáëëàðäà àøûãäàí, áàëàáàí÷ûäàí âÿ íàüàðà÷ûäàí áàøãà àéðûúà îëàðàã õàíÿíäÿ, çóðíà÷û âÿ ñ. ñÿíÿò÷èëÿð äÿ áóðà äàõèë îëóð. Áó äà þíúÿ ãåéä åòäèéèìèç êèìè, äèíëÿéèúè ñèôàðèøè âÿ êöëòöð êÿñèøìÿëÿðèíèí, áÿëêÿ äÿ, êîíòîìèíàñèéà îëóíìàñûíûí ÿëàìÿòëÿðèäèð. Øèðâàí àøûüû òîé ìÿúëèñèíè "ïåøðîâ"ëà áàøëàéûá "äèðèíýè" èëÿ òàìàìëàéûð. Áó äà áàøãà ìöùèòëÿðäÿí ôÿðãëè õöñóñèééÿòäèð. Àììà àøûüûí ñþç ðåïåðòóàðû, øåð âÿ äàñòàí ôîíäó îðòàãäûð. Øèðâàí àøûãëàðûíûí äàñòàí æàíðûíà ìöíàñèáÿòèíäÿ äÿ ôÿðãëè úÿùÿòëÿð þçöíö ýþñòÿðèð. ßñêèëÿðäÿí ýÿëÿí, îðòà ÷àüäà ñóôè ìÿçìóí âÿ ôîðìà ãàçàíàí êëàññèê äàñòàí òèïèíäÿí áàøãà, Øèðâàíäà ùÿìèí ÿñàñäà, éà äà ùå÷ îíóíëà áèðáàøà ÿëàãÿñè îëìàéàí äàñòàíëàð äà éàðàäûëûð. Øèðâàíûí óñòàä ñÿíÿòêàðëàðûíûí éàðàòäûüû áó äàñòàíëàð ìöùèòäÿ ñöðÿòëÿ éàéûëûð âÿ ìÿúëèñëÿðäÿ ñþéëÿíèð. Ìöùèòèí áó éþíäÿêè äèýÿð þçÿëëèéè êöëòöðöí ìîäåðíëÿøìÿñè èëÿ áàüëûäûð. ÕÕ éöçèëäÿ éàçû ìÿäÿíèé éÿòèíèí êöòëÿâèëÿøìÿñè ñÿíÿòÿ äÿ þç òÿñèðëÿðèíè ýþñòÿðìèøëÿð. Ìöàñèð àøûãëàð þç éàðàäûúûëûã þðíÿêëÿðèíè, øåð âÿ äàñòàíëàðûíû þçëÿðè éàçûéà àëûðëàð âÿ áó éàçûëàð, äÿôòÿðëÿð àøûãëàðûí áèðèíäÿí äèýÿðèíÿ êå÷ÿðÿê éàéûëûð. Îíà ýþðÿ äÿ áó òèïëè ìÿíòëÿð äàùà ÷îõ ñòàòèê îëóð. Òÿáèè êè, ùÿìèí ìÿòíëÿð úàíëû èôàäàí éàçûéà àëûíñà, àøûüûí èôà÷ûëûã ìÿùàðÿòè âÿ ôÿðäè ôîëêëîð åùòèéàòû

àøêàðëàíà áèëÿð. Àììà ÿêñÿð ùàëëàðäà òîïëàéûúûëàð, ñàäÿúÿ îëàðàã, éàçûëû "äÿôòÿðëÿðè" òîïëàéûá íÿøð åòäèðìèøëÿð. Øèðâàí áþëýÿñèíèí ôîëêëîð þðíÿêëÿðèíÿ ùÿëÿ XIX éöçèëäÿ íÿøð îëóíìóø ÑÌÎÌÏÊ ìÿúìóÿñèíäÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð. Îðàäà Øàìàõûäàí òîïëàíìûø õåéëè àòàëàð ñþçö ÷àï îëóíìóøäóð. ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ âÿ áöòþâëöêäÿ ñîâåò äþíÿìèíäÿ áó áþëýÿäÿí ôîëêëîð þðíÿêëÿðè òîïëàíñà äà î áþëýÿíèí ùÿì òàì úîüðàôèéàñûíû, ùÿì äÿ ôîëêëîð åùòèéàòûíû ÿùàòÿ åäÿ áèëìÿìèøäèð. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ Øèðâàí áþëýÿñè èíäèêè ìöñòÿãèëëèê äþâðöíöí èìêàíëàðû èëÿ éåíèäÿí âÿ äàùà ÿòðàôëû þéðÿíèëìÿëè, ôîëêëîð èðñè ãîðóíìàëûäûð. Øèðâàí ÿðàçèñè úîüðàôè áàõûìäàí ãÿäèì Ãÿáÿëÿ øÿùÿðè, øÿðãäÿí ìàâè ýþçëö Õÿçÿð äÿíèçèíÿ, ãÿðáäÿí Éåâëàõ ÿðàçèñèíÿ, úÿíóáäàí èñÿ Êöð ÷àéûíà ãÿäÿð áàø àëûá ýåäÿí úÿííÿò ìèñàëëû áèð äèéàðû ÿùàòÿ åäèð. Êöð-Àðàç îâàëàüûíûí, Êöð ÷àéûíûí ñîë òÿðÿôèíäÿ, Ìèíýÿ÷åâèð ñó àíáàðû èëÿ Õÿçÿð äÿíèçè îðòàñûíäà îëàí ÿðàçèíè ÿùàòÿ åäÿí áó áþëýÿ þçöíÿìÿõñóñ òÿáèè ñÿðâÿòëÿðè, ôëîðà-ôàóíàñû èëÿ, çÿíýèí, òàðèõè àáèäÿëÿðè èëÿ ìÿøùóð îëàí áÿðÿêÿòëè áèð äèéàðäûð. Ïàéòàõòû, ÿñàñÿí, Øàìàõû îëìóø Øèðâàíøàùëàð äþâëÿòè èñÿ äàùà ýåíèø ÿðàçèíè ÿùàòÿ åòìèøäèð. Áó áàðÿäÿ ìÿíáÿëÿðäÿ îõóéóðóã: “Øèðâàí áöòöí äþâðëÿðäÿ ìöùöì èãòèñàäè, ñèéàñè, ùÿðáè, ñòðàòåæè âÿ ìÿäÿíè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê îëìóøäóð. Îòóðàã éåðëè ÿùàëè, ÿñàñÿí, ñóâàðìàéà ÿñàñëàíàí ÿêèí÷èëèê (öçöì÷öëöê, áàëûã÷ûëûã, ïàìáûã÷ûëûã âÿ ñ), ìàëäàðëûã (ÿñàñÿí, ãîéóí÷óëóã), ñÿíÿòêàðëûãëà (èïÿê òîõóìà, ìåòàëèøëÿìÿ, õàë÷à÷ûëûã âÿ ñ) ìÿøüóë îëìóøäóëàð. Øèðâàí þëêÿñè áåéíÿëõàëã ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê èäè. Øèðâàí "Ñóìàõ", "Øèðâàí" âÿ ñ. õàë÷à íþâëÿðè èëÿ ìÿøùóð èäè. Øèðâàíäà, ÿñàñÿí, ...äóç, õàì èïÿê, ïàìáûã, ìèñ ãàáëàð, çÿôÿðàí, ñèëàù âÿ õàë÷àëàð, öçöì ìÿùñóëëàðû, éóí, ýþí, òÿáèè áîéàëàð, áàëûã, äÿðìàí áèòêèëÿðè, ìöõòÿëèô ïàð÷àëàð èõðàú îëóíóðäó... Øèðâàí ÿðàçèñèíäÿ ÷îõëó ãàéàöñòö ðÿñìëÿð òÿñâèð åäèëìèøäèð (Ãîáóñòàí ãàéà ðÿñìëÿðè). Å.ÿ. IV ÿñðäÿ Øèðâàí ÿðàçèñèíäÿ ïàéòàõòû Ãÿáÿëÿ îëàí Àëáàí äþâëÿòè òÿøÿêêöð òàïìûøäûð. Å.ÿ. I ÿñðäÿ Ðîìà ãîøóíëàðû Õÿçÿð ñàùèëëÿðèíÿäÿê èðÿëèëÿìèø, áóíó Áþéöê äàø äàüûíûí úÿíóáè-øÿðãèíäÿ ãàéà öçÿðèíäÿêè ëàòûí êèòàáÿñè ñöáóò åäèð"1 Ãåéä åòäèéèìèç êèìè, ïàéòàõòû óçóí èëëÿð ãÿäèì Øàìàõû îëìóø áó ãÿäèì äèéàðäà ìèí èëÿ éàõí ìþùòÿùÿì Øèðâàíøàùëàð äþâëÿòè þìöð ñöðìöøäöð. Òÿêúÿ Àçÿðáàéúàíäà äåéèë, äöíéàíûí áèð ÷îõ ÿðàçèëÿðèíäÿ – Îðòà Àñèéàäà (Òöðêìÿíèñòàí), Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà, Òöðêèéÿäÿ äÿ Øèðâàí

12

13

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

àäûíäà òîïîíèìëÿð ìþâúóääóð. Øèðâàí ñþçöíöí ëåêñèê éîçóìó áàðÿäÿ øÿðãøöíàñ, äèë÷è, àðõåîëîã âÿ úîüðàôèéàøöíàñ àëèìëÿð ìöõòÿëèô ôèêèðëÿð ñþëéÿìèøëÿð. Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíäÿí À.Àõóíäîâ, À.Ãóðáàíîâ, Í.Íÿáèéåâ, Í.Ìÿììÿäîâ âÿ åëÿúÿ äÿ ýöðúö àëèìè È.À.Úàâàõàøâèëè, òöðêìÿí àëèìè Ñ.Àòàíèéàçîâ âÿ áàøãàëàðû áó òîïîíèìè òàéôà (øèð, øèðâàí) àäûíäàí îëäóüó âÿ éà "øèðÿ áÿíçÿð", "ìöõòÿëèô ìåéâÿ ñóëàðû âÿ "Øèð êèìè äþéöøÿíëÿð ìÿêàíû" ìÿíàñûíû èôàäÿ åòäèéè ãÿíàÿòèíÿ ýÿëìèøëÿð. Ïðîôåññîð À.Àõóíäîâ èñÿ Øèðâàí ñþçöíöí ìÿíàñûíû áåëÿ èçàù åäèð:" Øèðâàí éåð àäûíû ãÿäèì òîïîíèì êèìè ñàíñêðèò äèëèíäÿêè “øðàâàíà” ñþçö èëÿ áàüëàìàã äîüðó îëàð. Áèçúÿ, Øèðâàí äöçö úîüðàôè àäû "ãî÷àã, ìÿüðóð, äþéöøêÿí õàëãûí ìÿñêÿíè" ìÿíàñûíû äàøûéûð. Õ ÿñðäÿ éàøàìûø ßðÿá ñÿééàùû âÿ úîüðàôèéàøöíàñû ßë-Ìÿñóäè þçöíöí "Ãûçûë éóéóëàí éåð âÿ úÿâàùèðàò ìÿäÿíëÿðè" àäëû ÿñÿðèíäÿ ùÿì Øèðâàí, ùÿì äÿ ßíóøèðâàíûí òèêäèðäèéè ÿë-Áàá âÿ-ÿë-ßáâàá àäû èëÿ òàíûíàí áó (Äÿðáÿíä – Ñ.Ã) øÿùÿð, ñÿää, åëÿúÿ äÿ Øèðâàí âÿ îíóí ùþêìäàðëàðûíûí áèð íå÷ÿñè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðìÿêëÿ éà-

äûëàð éîëëàðûíà. Áó ìþúöçÿëÿð äèéàðûíäàí òöúúàðëàð äÿâÿ êàðâàíëàðû èëÿ óçàã-óçàã þëêÿëÿðÿ òÿêúÿ ÷åøèä-÷åøèä ìàëëàð äåéèë, ùÿì äÿ ñþç àïàðûðäû, ñþç ýÿòèðèðäè. Äöíéàäà ñèðëè-ñåùðëè áèð äèéàð êèìè àä ÷ûõàðàí Øÿðã àëÿìèíÿ ýþðìÿäÿí-áèëìÿäÿí ùåéðàí êÿñèëÿíëÿð áó ôöñöíêàð òîðïàüû çèéàðÿò åòìÿê ö÷öí àéàãëàðûíà äÿìèð ÷àðûã ýåéèá, ÿëëÿðèíÿ äÿìèð ÿñà àëûá éîëëàðà ðÿâàí îëóðäóëàð. Éîëëàðûí äà ÷îõóñó Øèðâàíäàí êå÷èðäè î þëêÿëÿðÿ. Îäóð êè, îðòà ÿñðëÿðäÿí öçö áó éàíà éàøàìûø áèð ÷îõ ìÿøùóð ñÿééàù, øÿðãøöíàñ àëèìëÿð Øèðâàíøàùëàð äþâëÿòèíäÿ îëìóø – Øàìàõûíû ýÿçèá-äîëàíìûø, áó äèéàð ùàããûíäà öðÿê ñþçëÿðèíè ñþéëÿìèøëÿð. Áó éîë ãåéäëÿðè, õàòèðÿëÿðäÿí òÿêúÿ Øàìàõûíûí ìÿäÿíè ùÿéàòû ùàããûíäà äåéèë, îíóí ìóñèãèñè, ïîåçèéàñû, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðè èëÿ áàüëû ÷îõ ìÿëóìàòëàð þéðÿíìÿê îëóð. Èáè Ùþâãÿë (X ÿñð), ÿðÿá ñÿééàùû âÿ úîüðàôèéàøöíàñû ßë-Éÿãóáè (IX ÿñð), ßë-Ìÿñóäè (Õ ÿñð), Ðóáðóí Âöëùåì (1220-1270), èòàëéàí

-----------------1. Í.Âÿëèõàíëû IX-XII ÿñð ÿðÿá úîüðàôèéàøöíàñ ñÿééàùëàðû Àçÿðáàéúàí ùàããûíäà. Áàêû, 1974. ñ.52.

-------------------1. Í.Âÿëèõàíëû IX-XII ÿñð ÿðÿá úîüðàôèéàøöíàñ ñÿééàùëàðû Àçÿðáàéúàí ùàããûíäà. Áàêû, 1974. ñ.52. 2. Õàãàíè. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè. 1956.ñ.93.

íàøû, Øèðâàí ñþçöíÿ äÿ ìöíàñèáÿòèíè áèëäèðìèøäèð: “...ßíóøèðÿâàíûí Áÿðäÿ þëêÿñèíäÿ, èñëàì òîðïàãëàðû èëÿ ùÿìñÿðùÿä îëàí áó éåðëÿðÿ òÿéèí åòäèéè ùþêìäàðëàðäàí áèðè Øèðâàí àäëàíûðäû. Îíóí ìÿìëÿêÿòèíÿ èñÿ àäûíà óéüóí îëàðàã Øèðâàíøàù äåéèëèðäè"1 XII ÿñðäÿ Øèðâàíû Øÿðâàí àäëàíäûðìûøëàð. Õàãàíè èñÿ þç çàìàíûíäà þëêÿíèí Õåéèðâàí áèð äèéàð àäëàíäûðìûøäû: Øàù äþâðöíäÿ ïàäøàùëàð ïàðëàéàí ýþçÿë, Øÿðâàí, Þç àäûíû äÿéèøÿðÿê, àäëàíäûðäû Õåéèðâàí .2 Øÿðÿôëè òàðèõè, áÿðÿêÿòëè òîðïàüû îëàí Øèðâàí, àçû, ìèí èëëÿðëÿ áèð ãèòÿäÿí î áèðèíÿ, áèð þëêÿäÿí áàøãàñûíà éîë àëàí êàðâàíëàðûí ýþðöøäöéö, ÷àðïàçäàøäûüû áèð ÿðàçè îëìóøäóð. ×èí ñÿääèíäÿí éîëà äöøÿí êàðâàíëàð, Áþéöê ñÿùðàäàí êå÷èá ÿââÿë Áàêûéà, îðàäàí Øàìàõûéà, Øàìàõûäàí Ýÿíúÿéÿ, ñîíðà Òèôëèñÿ âÿ Àâðîïà þëêÿëêÿëÿðèíÿ ñÿìò àëàðäû. Âÿ éà Áàüäàääàí úÿðýÿëÿíÿí êàðâàí Òèôëèñäÿí êå÷èá, Êöð ñóëàðûíäàí àäëûéûá Øàìàõûäà äàéàíàðäû. Øàìàõûíûí îí áåøÿ éàõûí ãàïàëû Áÿççàç áàçàð, Ìèñýÿðáàçàð, Äÿðçèáàçàð, Áàøìàã÷ûáàçàð, Õàððàòáàçàð, Ýöðúöáàçàð, Èïÿêáàçàð, Õàë÷àáàçàð, Äÿâÿáàçàð, Ýöëãÿáàçàð, Ìÿñúèäáàçàð âÿ ñ. áàçàðëàðäà òèúàðÿò åäÿð, àëäûãëàðûí àëàð, ñàòäûãëàðûí ñàòàð âÿ ðÿâàí îëàð-

Ìàðêî Ïîëî (XIII ÿñð), èñïàíéàëû Ãîíñàëåñ äå Êëîâèõî (XIV-XV ÿñð), àëìàí Ùåíñ Øèïòáåðíåð (XIV-XV ÿñð), Ðóñèéàëû Àôàíàñû Íèêèòèí (XV ÿñð), èíýèëèñ Àíòîíè Úåêèíñîí (XVI ÿñð), òöðê Åâëèéà ×ÿëÿáè (16111682), àëìàí Àäàì Îëåàðè (XVI-XVII ÿñð), ôðàíñûç Àëåêñàíäð Äöìà (1802-1870), ðóñ øàèðè Ì.É. Ëåðìàíòîâ âÿ áàøãàëàðû Øàìàõû-Øèðâàíûí òÿáèÿòè, ìÿäÿíè ùÿéàòû, åëìè, ìóñèãèñè, þâëèéàëàðû, îðàäà êå÷èðèëÿí òÿäáèðëÿð, áàéðàìëàð, áèøèðèëÿí õþðÿêëÿð, øèðíèééàòëàð áàðÿäÿ ýöíöìöç ö÷öí áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí äÿéÿðëè ôèêèðëÿð ñþéëÿìèø, ìÿëóìàòëàð âåðìèøëÿð: "Áèçèì ãàáàüûìûçäà àò öñòöíäÿ äþðä ìóñèãè÷è ýåäèðäè: Îíëàð íþâáÿ èëÿ çàùèðè ýþðöíöøúÿ òöòÿéÿ áÿíçÿéÿí, óçóíëóüó äþðä ãóëàúà éàõûí, ö÷ òÿðÿôè èñÿ åíëè ìèñ àëÿòäÿ ÷àëûðäûëàð. Áó àëÿò ãàðàíàé àäëàíûð. Îíó ÷àëàíäà óúóíó ýþéÿ òóòóðëàð. Áóíäàí áàøãà ñàäÿ òöòÿê÷èëÿð äÿ âàðäûð”.1 À.Îëåàðíèí Øàìàõû ùàããûíäà ãåéäëÿðè àðàñûíäà 1637-úè èë ìàðòûíäà Øàìàõûäà êå÷èðèëÿí íîâðóç áàéðàìû ýþçö èëÿ ýþðäöêëÿðè áàðÿäÿ âåðäèéè ìÿëóìàò óëó ìÿðàñèìèìèçèí XVII ÿñðèíäÿêè èúðàñûíäàí ñîðàã âåðèð áèçëÿðÿ: "Úàìààò Éåíè èë áàéðàìûíû (Íîâðóç áàéðàìû – Ñ.Ã) áþéöê øÿêèëäÿ äàâàì åòäèðèðäèëÿð. Àòÿøôÿøàíëûã ùÿð òÿðÿôäÿ ýþðöíäö, ùàìû áèðáèðèíè òÿáðèê åäèðäè. Áó ìöíàñèáÿòëÿ áèçèì äÿ áÿçèëÿðèìèç õàëãûí,

14

15

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

êÿëÿíòÿðèí âÿ áàøãà úÿíàáëàðûí éàíûíà ýåäèá õîøáÿõòëèê àðçóëàäûã. Àñòðîëîã òåç-òåç èíñàíëàðûí àðàñûíäà äóðóá, þç àëÿòè èëÿ Ýöíÿøèí ùöíäöðëöéöíö ìöøàùèäÿ åäèðäè. Åëÿ êè, àðçó îëóíàí àí ÷àòäû, î áÿðêäÿí åëàí åòäè: Éåíè èëäèð! Äÿðùàë òîïëàðäàí àòÿø à÷ûëäû. Øÿùÿðèí ãàëà äèâàðëàðû âÿ áöðúëÿðèíèí ùÿð éåðèíäÿ òóðáà ÷àëûíäû, òÿáèëëÿð äþéöëäö âÿ áåëÿëèêëÿ, áàéðàì áþéöê øÿíëèêëÿ áàøëàäû".2 Áþéöê òöðê ñÿééàùû Åâëèéà ×ÿëÿáè ñÿéàùÿòè çàìàíû Àçÿðáàéúàíûí áèð ÷îõ áþëýÿëÿðè êèìè Øèðâàí ÿðàçèñèíè äÿ ýÿçèá-äîëàíìûø, õàëãûí àäÿòÿíÿíÿñè, ùÿéàò òÿðçèíè ìöøàùèäÿ åòìèø, åëÿúÿ äÿ áó ãÿäèì ÿðàçèäÿ îëàí áèð ÷îõ çèéàðÿòýàùëàðäà îëìóø, îíëàð ùàããûíäà ùÿì åëìè ìÿëóìàò âåðìèø, ùÿì äÿ éåðëè ñàêèíëÿðäÿí åøèòäèéè ðÿâàéÿò-ÿôñàíÿëÿðäÿí áÿùñ åòìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, ñÿééàù “Õûäûð-Çèíäÿ" ùàããûíäà éàçûð: "Õûäûð-çèíäÿ àäëû çèéàðÿòýàùà ýÿëäèê. Áó øÿõñ äÿ éöêñÿê ãöááÿ è÷ÿðèñèíäÿ äÿôí åäèëìèøäèð. Îíóí ìöãÿääÿñ ýþâäÿñè (÷öðöìÿìèø) òÿïòÿçÿäèð. Þçäÿìèðçàäÿ Îñìàí Ïàøà áó ñóàëà åòè-----------------1. À.Îëåàðè Îïèñàíèå ïóòåøèñòâèÿ â Ìîñêâå ÷åðåç Ìîñêîâèþ â Ïåðñèþ è îáðàòíî, Òåð. À.Ì Ëîâÿãèíà. Ñ.Ò. 1906, ñòð. 525. 2. Éåíÿ îðàäà, ñÿù. 548-549.

ãàä åäèá, îâà ÷ûõàðêÿí îíó çèéàðÿòÿ ýÿëèá, îðàíû àáàäëàøäûðìûøäûð. Ùàëùàçûðäà øèðâàíëûëàðûí çèéàðÿòýàùûäûð"1 Èíýèëèñ ñÿééàùû Àíòîíè Úåêèíñîíóí "Øèðâàí Êðàëû" Àáäóëëà õàí ùàããûíäà äåäèêëÿðè î çàìàí (1562-úè èë 20 àâãóñò) õàëãûìûçûí àäÿòÿíÿíÿëÿðèíèí, ìÿòáÿõèìèçèí, õþðÿêëÿðèìèçèí íÿ ãÿäÿð çÿíýèí âÿ ðÿíýàðÿíý îëäóüóíó þéðÿíìÿê ö÷öí ôàêò êèìè ÷îõ ãèéìÿòëèäèð. “...Êðàëûí àäû Àáäóëëà õàí èäè. Áó çàìàí îíóí èãàìÿòýàùû Øàìàõûäà áÿðê èñòèëÿð îëäóüó ö÷öí, øÿùÿðäÿí 20 ìèë àðàëûãäà óúà äàüëàðäà èäè. Àâãóñòóí 20-äÿ ìÿí îíóí éàíûíà ÷àòäûì. Î, ìÿíè ýöëÿðöçëÿ ãàðøûëàäû. ßëèíè þïäöì. Î, ìÿíè íàùàðà äÿâÿò åäèá, þçö äÿ éàõûíäà îòóðìàüû ÿìð åòäè. Êðàë èïÿê âÿ çÿðëè ñàïëà áÿçÿê âóðóëìóø çÿíýèí àëà÷ûãäà îòóðìóøäó... Íàùàð âàõòû ÷àòàíäà éåðÿ ñöôðÿëÿð à÷ûëäû âÿ ìöõòÿëèô úöð õþðÿêëÿð âåðèëäè, õþðÿêëÿð íþâëÿðèíÿ ýþðÿ úÿðýÿ èëÿ äöçöëìöøäö; ìÿíèì ùåñàáûìà ýþðÿ, ñöôðÿäÿ 140 úöð õþðÿê âàðäû. Áó õþðÿêëÿð éåéèëäèêäÿí ñîíðà ãàáëàðû ñöôðÿ èëÿ áèðëèêäÿ éûüûøäûðûá, òÿçÿ ñöôðÿëÿð ñàëûðäûëàð. Îðòàéà 150 íþâäÿ ìåéâÿ âÿ áàøãà çèéàôÿò éåìÿêëÿðè ýÿòèðèëäè. Áåëÿ êè, èêè äÿôÿäÿ 290 úöð éåìÿê âåðèëäè”. Øèðâàíäà îëìóø áàøãà ñÿééàùëàð êèìè ôðàíñûç éàçû÷ûñû À.Äöìàíûí Øàìàõû øÿùÿðè ùàããûíäà éàçäûüû äà ìàðàãëûäûð. Áó ìàòåðèàëëàðûí äÿéÿðè áèð äÿ îíà ýþðÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèð êè, ñÿééàù áóðàäà 1858-úè èëäÿ, 16

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

1859-úó èëäÿ äÿùøÿòëè çÿëçÿëÿ èñÿ áàø âåðìÿìèø, Øàìàõûíûí ïàéòàõòû, ìÿðêÿç êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè çàìàí îëìóøäóð. Äåéèëÿíëÿðäÿí áÿëëè îäóð êè, Øàìàõû çèéàëû âÿ âàðëûëàðûíäàí áèðè, õåéðèééÿ÷è-ìåñåíàò Ìàùìóä Àüà ßùìÿä Àüà îüëó (1826-1901) îíó åâèíÿ ãîíàã äÿâÿò åäèð. À.Äóìàíûí ùÿìèí âàõò ýþðäöêëÿðè, ìöøàùèäÿ åòäèêëÿðè î çàìàíêû Øèðâàí ìóñèãè-àøûã ñÿíÿòèíè þéðÿíìÿê áàõûìûíäàí ÷îõ ìàðàãëûäûð. "Áèð àçäàí õàíÿíäÿëÿð ìÿùàðÿòëÿðèíè ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàäûëàð. Îíëàð ìèëëè ìóñèãè àëÿòëÿðèíäÿ ÷àëûðäûëàð. Äÿìèð àéàãëàð öçÿðèíäÿ éåðëÿøäèðèëìèø, íÿùÿíý éóìóðòàëàðûí éàðûñûíà áÿíçÿð òÿáèë, áèçèì ôëåéòàíû àíäûðàí ãÿäèì øÿêèëëè íÿôÿñëè ìóñèãè àëÿòè – òöòÿê, öñòöíäÿ ìèñ ñèìëÿð îëàí âÿ ìèçðàáëàðà ÷àëûíàí, áèçèì ìàíäàëèíàéà îõøàð òàð, íÿùàéÿò, ãîí÷óðàéà áÿíçÿð äÿìèð äàéàãëû, áèð íþâ ìóñèãè àëÿòè – êàìàí÷à. Áó ìóñèãè àëÿòèíèí ñîë òÿðÿôèíäÿ áèð äÿñòÿê âàðäûð. Ñèìëÿð áó äÿñòÿéÿ äîëàíìûøäûð. Îíó êàìàí éàéû èëÿ ÷àëûðëàð..." 1 -----------------1. Å.×ÿëÿáè. Ñÿééàùíàìÿ, Áàêû, 1997, ñÿù. 66

Áÿðÿêÿòëè òîðïàüû, çÿíýèí âàð-äþâëÿòè, ùÿð úÿùÿòëè øÿðàèòè îëäóüó ö÷öí õàíëàð-õàãàíëàð, èøüàë÷û äþâëÿòëÿð áèíåéè-ãÿäèìäÿí áó úÿííÿò ìèñàëû äèéàðà ýþç äèêìèøäèð. Ùÿìèí èøüàë÷ûëàð Ãíåé-Ïîìïåé-ðîìàíëàð, Òîïàë Òåéìóð, Øàù Àááàñ, Íàäèð Øàù, ðóñëàð, èíýèëèñëÿð, äàùà êèìëÿð, êèìëÿð... "Øèðâàí õàðàáàáàçàðà äþíìöø, ÿùàëè ãûðûëìûø, òîðïàã ãàíà áîéàíìûøäûð. Àììà õàëãûí èðàäÿñèíè ãûðà áèëìÿìèøëÿð î èøüàë÷ûëàð. Ùÿìèí ùþêìäàðëàð êîðïåøìàí ýåðè äþíìöøëÿð Øèðâàíäàí. Àììà Øèðâàíäà ùÿð áèð éàüû þç ÿìÿëèíÿ ýþðÿ éàääà ãàëìûø, àäëàðûíà èñÿ “åéùàìû øèðâàí”ëûëàð – øÿáÿäÿëÿð äöçöëìöø, ãàíûíàãÿëòàí îëàí èýèäëÿðèìèçèí øÿðÿôèíÿ ÿôñàíÿ, ðÿâàéÿòëÿð áàüëàíìûø, áàéàòûëàð ÷ÿêèëìèø, éåíè-éåíè òîïîíèìëÿð ïåéäà îëìóøäóð. Ýàâóð ãàëàñû, Ýàâóð àëûíàí, Óëó äöçö, Øàù éóðäó, Òàòàðëàð ìÿùÿëëÿñè, ßðÿá êÿíäëÿðè, Ãàíëû ãàéà, Äàø îüëàí, Äåøèêàí äàø, Øÿùèä éåðè, Øÿùèä äàøëàðû, Éåääè ìÿçàð, Îí èêè ìÿçàð, Êå÷ìÿäèí, Ãûëûíú êÿñÿí, Ãàíëû áóëàã âÿ ñ." Øèðâàíûí àøûüû âàð, Ñàçû âàð, àøûüû âàð, Áåëÿ ãàðà ýöíëÿðèí Ùÿëáÿò áèð èøûüû âàð. Øèðâàíäû – õàí éåðèäè, Ôèò äàüû, úàí éåðèäè, 17

Ñàüûìà áèð îõ äÿéäè Ñîëóìäàí ãàí éåðèäè. Âàõò î çàìàí îëäó êè, þç àüëû, äöøöíúÿñè, ìÿíòèãè èëÿ Òåéìóðëÿíýäÿí Øèðâàíû ãàíñûç-ãàðàñûç, þëöìñöç-èòèìñèç õèëàñ åäÿí Øèðâàíøàù Èáðàùèì þëêÿíè äàùà äà àáàäëàøäûðäû. Îäóð êè, Øèðâàíà áóðóëàí éîëëàðûí ñàéû ÷îõàëäûüû êèìè, áó äèéàðäàí äà áàøãà ìÿìëÿêÿòëÿðÿ éåíè éîëëàð øàõÿëÿíäè, äÿâÿ êàðâàíëàðû óçàíäû, éåíÿ äÿ Øèðâàíûí ÷àë÷àüûðëû ýöíëÿðè áàøëàíäû... Áó éîë Øèðâàí éîëóäó, Ïèéàëÿëÿð äîëóäó, Ñÿôÿð óçàã îëñà äà, Ìÿãñÿðèìèç óëóäóð. --------------------1. À.Äöìà. Ãàôãàç ñÿôÿðè. Áàêû, 19 85, ñÿù. 87-88

Øèðâàíûí éîëó ùÿøÿì, Àüëàìàã îëóá ïåøÿì, Ùàðäàäû ìÿíèì éàðûì? Ö÷ àéäûð ýþðìÿìèøÿì. Òèðìÿ-øàë, ÿíòèã ÿøéàðàëàð éöêëÿíìèø êàðâàíëàð Øàìàõûäàêû 24 êàðâàíñàðàäà úÿì îëìóø, áàçàðëàðäà ñàòäûãëàðûíû ñàòìûø, àëäûãëàðûíû àëìûø âÿ Øàìàõûäàí – Áàêû-Äÿðáÿíä éîëó èëÿ Øèìàëà âÿ éà Áàêûäàí “ãàðà íþéöò” ÷àòûëìûø íÿð äÿâÿ êàðâàíû èëÿ Øàìàõûäàí êå÷èá, Ýÿíúÿ éîëó èëÿ Íàõ÷ûâàíà, îðàäàí äà Òöðêèéÿéÿ öç òóòìóøäóð... Åëÿ ãÿäèì Øèðâàí-Øàìàõûíû äöíéàíûí áèð ÷îõ þëêÿëÿðè èëÿ áèðëÿøäèðÿí êå÷ìèø "Äÿâÿ éîëëàðû", “Ãÿôëÿ-ãàòûð éîëëàðû”, ãÿäèì "Èïÿê éîëó" öçÿðèíäÿ óçàã ÿñðëÿðäÿ òèêèëìèø êàðâàíñàðàëàð, õàíàýàùëàð, ýþçÿò÷è ãàëàëàðû, ÷àïàðõàíà, ìÿñúèä, îâäàíëàðûí ãàëûãëàðû, õàðàáàëûãëàðû ýöíöìöçÿ ÷îõ ñþç äåéèð: “Ïèð Ùöñåéí õàíàýàùû”, "Äÿâÿ éîëó", "Ïèð Ìÿðäÿêàí êþðïöñö", "Ó÷óã êþðïö", "Ãàðàíëûã ìàüàðà", Ìÿøÿäè Îðóú îúàüû, "Ùàúû Ìöðøöä êàðâàíñàðàñû", "Ýþéëÿð êàðâàíñàðàñû", "Ùàúû Ìþâñöì óøàãëàðû êàðâàíñàðàñû" Øèðâàí áþëýÿñèíäÿ éåðè-éóðäó áÿëëè îëàí òàðèõèí äàø éàääàøëàðûäûð. Íÿ ãÿäÿð íÿüìÿëÿð äöçöëìöø ýÿëèá-ýåäÿí êàðâàíëàðûí àäûíà... Êàðâàí àëëû êàðâàíäû, Èïÿê-øàëëû êàðâàíäû, Ùÿð áèðèíäÿ éöç äÿâÿ, Éöêö ìàëëû êàðâàíäû. 18

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Áó øÿðÿôëè òàðèõè îëàí äèéàð ùÿì äÿ íÿ àç, íÿ äÿ ÷îõ, äöïïÿäöç ìèí èë øàùëàð-øàùçàäëàð, õàíëàð-õàãàíëàð, âÿçèðëÿð-âÿêèëëÿð éóðäó-éóâàñû îëìóøäóð. Øèðâàí ÿðàçèñèíäÿ ãóðóá-éàðàäàí, þìöð ñöðÿí áó ùþêìäàðëàðûí, øàù-õàãàíëàðûí ÷îõóñóíóí àäû, ÿìÿëè óíóäóëóá êèòàáëàðà äöøìÿäèéè êèìè, äÿôí îëóíìóø éåðè – ñîí åâè-ýîðó äà áÿëëè äåéèëäèð. Ìèí èëëÿð ÿðçèíäÿ Øèðâàíøàùëàð äþâëÿòèíÿ àç âÿ éà ÷îõ èëëÿð ñàùèá îëàí ùþêìäàðëàðûí ñàéû éöçÿ éàõûí îëìóøäóð. Ùàðäàäûð îíëàðûí ìÿçàðû? Áèëÿí êèìäèð? Ôÿðçèéÿëÿð èñÿ ÷îõäóð: Áàêûäà – Øèðâàíøàùëàðäà... Äÿðáÿíä éàõûíëûüûíäà âÿ éà "Ãûðõëàð" ãÿáèðñòàíëûüûíäà... Øàìàõûäà – "Øàù Õÿíäàí", éà äà êè, "Éåääè ýöìáÿçäÿ"... "Êÿëÿêàäà òöðáÿëÿðèíäÿ". Äîüðóñóíó èñÿ Àëëàù áèëèð... Øèðâàí äèéàðûíäà Øèðâàíøàùëàð äþâëÿòè áÿðãÿðàð îëäóãäàí ñîíðà áèð ÷îõ áþëýÿëÿð äÿ Øèðâàíà ãàòûëäû. Øèðâàíøàù Èáðàùèìèí äþâðöíäÿ þëêÿíèí ÿñàñ ïàéòàõòû 3000 èëäÿí àðòûã éàøû îëàí Øàìàõû òèúàðÿò, åëì-ñÿíÿò, äèí ìÿðêÿçè, ïîåçèéà áåøëèéè êèìè øþùðÿòÿ ÷àòäû. Øèðâàí éîëëàð àéðûúûäûð, éîëëàð áàøëàíüûúûäûð. Õàãàíè Øèðâàíè, Çöëôöãàð Øèðâàíè, Íÿñèìè, Áÿäð Øèðâàíè, Ãèéàñÿääèí Øèðâàíè, Àøûã Äîñòó, ßáäöëìÿúèä Øèðâàíè, Ñåéèä Éÿùéà Áàêóâè, ßùäè Øèðâàíè, Ìÿùÿììÿä èáí Ùÿñÿí Øèðâàíè, Áàùàð Øèðâàíè, Ùàúû Çåéíàëàáäèí Øèðâàíè, Àøûã Õÿëèë, Ñ.ß.Øèðâàíè, Ãÿííàäû Øèðâàíè, Ñÿäðÿääèí Øèðâàíè, Ì.ß.Ñàáèð, Àááàñ Ñÿùùÿò, Àøûã Áèëàë, Êàëâàëû áàëàáàí÷û ßëè âÿ áàøãàëàðû Øèðâàíäàí áàøëàíàí áó éîëëà äîëàíìûøëàð äöíéàíûí áèð ÷îõ ìÿìëÿêÿòëÿðèíè. ßôñóñëàð îëñóí êè, ùÿìèí Øèðâàíèëÿðèí áèð ÷îõó éà ãèñìÿòäÿí, éà äà áèýàíÿëèêäÿí ãàéûòìàìûøëàð Øèðâàíà. Ãöðáÿòäÿ ÿáÿäèééÿòÿ ãîâóøìóøëàð... * * * Øèðâàíûí áàø øÿùÿðè óçóí èëëÿð Øàìàõû îëìóøäóð. Ìÿíáÿëÿðèí ãåéä åòäèéè êèìè, Øàìàõûíûí øÿùÿð êèìè àçû 3000 èë éàøû âàðäûð. Øàìàõû øÿùÿðè ùàããûíäà ãÿäèì ìÿíáÿëÿðäÿ èñòÿíèëÿí ãÿäÿð ìÿëóìàòëàð âàðäûð. "Øÿùÿðèí àäû èëê äÿôÿ éóíàí àëèìè Êëàâäè Ïòîëåìåéèí (II ÿñð) "Úîüðàôè òÿëèìíàìÿ" ÿñÿðèíäÿ Ñàìåõåéà âÿ éà Êåìàõåéà ôîðìàñûíäà ÷ÿêèëèá. Øàìàõû àäûíûí ìÿíàñû ùàããûíäà ìöõòÿëèô ôèêèðëÿð ìþâúóääóð. Áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàð òîïîíèìèí àíòèê ìÿíáÿëÿðäÿ (Ïëèíè) êàìàê, ãàðàãàëïàêëàðäà øàìàê, ãàçàõëàðäà øàìàêåé, òöðêìÿíëÿðäÿ øàìàê, ãûðüûçëàðäà øàìåêå âÿ áàøãà òàéôà àäëàðû ýþñòÿðèëèð êè, êàìåê âÿ èæåìàõ éåðëè øàìàêå òîïîíèìèíèí ãÿäèì äèëëÿðèí ôîíåòèêàñûíà òàáå åäèëìèø âÿ ìöÿééÿí ãÿäÿð òÿùðèô îëóíìóø ôîðìàñûäûð".1 19

Øèðâàíûí áàø øÿùÿðè óçóí èëëÿð ùÿì äÿ Øèðâàíøàùëàð äþâëÿòèíèí ïàéòàõòû îëìóøäóð. Øÿùÿð ôîðìàñû, àðõèòåêòóð ãóðóëóøó, ìþùòÿøÿìëèéè, òàðèõè-ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè áàõûìûíäàí áÿíçÿðñèçëèéè èëÿ ùÿìèøÿ ãîíàãëàðûí ùåéðÿòèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. ßôñóñëàð îëñóí êè, äàüûäûúû ìöùàðèáÿ âÿ çÿëçÿëÿëÿð (Øàìàõû øÿùÿðèíäÿ 11 äàüûäûúû çÿëçÿëÿ îëìóøäóð) áó øÿùÿðè âàõòàøûðû ùàëäàí ñàëìûøäûð... Áó úÿííÿò ìèñàëëû äèéàðûí òÿáèè-ñÿðâÿòëÿðèíÿ ýþç äèêÿí éàüûëàð îíóí èñòåäàäëû þâëàäëàðûíû äà âÿòÿíäÿí ñöðýöí åòìèø âÿ éà éàä ìÿìëÿêÿòëÿðÿ, ñàðàéëàðà, åëì îúàãëàðûíà êþ÷öðìöøëÿð. Úÿííÿò ìèñàëëû âÿòÿíäÿí àéðû äöøÿí áó èíñàíëàðûí áàøû ùàíñû áÿëàëàðû ÷ÿêìÿìèøäèð? Òÿñÿëëè îíäàäûð êè, ùå÷ îëìàñà, ßðÿáèñòàí, Ùèíäèñòàí, -------------1. Àçÿðáàéúàí òîïîíèìëÿðè. Áàêû, 1989, ñÿù. 561-562

Èðàã, Ìèñèð, Èðàí, Òöðêèéÿ, Îðòà Àñèéàäà Àçÿðáàéúàí-Øèðâàí-Øàìàõû ùÿñðÿòè èëÿ äöíéàñûíû äÿéèøÿí éöçëÿðëÿ Øèðâàíèëÿðèí ìÿçàðëàðûíûí éåðè ìÿëóìäóð... Èëëÿðëÿ äîüìàëàðûíûí, èñòåäàäëû áàëàëàðûíûí àðäûíúà óçàíàí éîëëàðà áàõàí èíñàíëàðûí ýþçëÿðè ãàðàëàíäàí ñîíðà òÿêúÿ áàéàòûëàð ýöìàíûíäà ãàëäûëàð: Øàìàõû âÿòÿíèìèç, Äóðìàäû éàòàíûìûç, ßë-ÿëÿ âåðèá ýåòäè Äèëè ñþç òóòàíûìûç. Øèðâàí ùÿì äÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿí ãÿäèì âÿ êàìèë ïîåçèéà áåøèéèíäÿí áèðèäèð. Ïîåçèéà äèéàðû îëàí Øèðâàíäà XII ÿñðäÿí ýöíöìöçÿ êèìè éàçûá-éàðàòìûø, ùàããûíäà ìÿëóìàò ÿëäÿ åòäèéèìèç øàèð, àøûã, ñèíÿäÿôòÿðèí ñàéû àëòû éöç íÿôÿðÿ éàõûíäûð.1 ×îõ ÿôñóñëàð êè, èíäèéÿ êèìè áåëÿ áèð èñòåäàäëàðû îëàí Øèðâàí ÿäÿáè ìöùèòè ýåíèø âÿ ñèñòåìëè øÿêèëäÿ òÿäãèãàòà úÿëá åäèëìÿìèøäèð. Èéèðìè íÿôÿðÿ éàõûí øàèð-éàçû÷ûíûí éàðàäûúûëûüû èñòèñíà åäèëÿðñÿ, äåìÿê îëàð êè, éåðäÿ ãàëàí àøûã, øàèð, åë øàèðè ùàããûíäà ùå÷ áèð òÿäãèãàò àïàðûëìàìûøäûð. * * * Áöòöí Øÿðã äöíéàñûíäà ïîåçèéà, åëì-ìÿäÿíèééÿò áåøèéè êèìè òàíûíàí ñèðëè-ñåùèðëè Øèðâàí Àçÿðáàéúàíûí ÿí áþéöê ôîëêëîð ìöùèòè êèìè äÿ çÿíýèíäèð. Èëê ÿââÿë îíó ãåéä åäÿê êè, áó ôîëêëîð ìöùèòèíäÿêè þðíÿêëÿð äÿ òÿäãèãàòäàí êÿíàðäà ãàëìûøäûð. Øèðâàí ôîëêëîð ìöùèòè èíúèëÿðè äÿ èëê äÿôÿ 1881-úè èëäÿí Òèôëèñäÿ íÿøð îëóíìàüà áàøëàéàí “Ãàôãàç ÿðàçèëÿðè âÿ õàëãëàðûíûí òÿñâèðèíÿ äàèð 20

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ìàòåðèàëëàð òîïëóñóíäà” (ÃßÕÒÌÒ – ÑÌÎÌÏÊ) èëê äÿôÿ èøûã öçö ýþðìöøäöð. Áèð ãÿäÿð äÿ äÿãèã äåñÿê, î çàìàíëàð áàøãà áþëýÿëÿðäÿ îëäóüó êèìè Øèðâàí ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí çèéàëûëàðûí áèð ãðóïó ùÿãèãè âÿòÿíäàø êèìè áó ñàùÿäÿ áþéöê èøëÿð ýþðìöøëÿð. Ðåýèîíóí ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèíèí òîïëàíûëûá ÷àï îëóíìàñûíäà Ì.Ìàùìóáäÿéîâ, À.Èñìàéûëîâ, Ñ.Ì.ßôÿíäèéåâ, Ìÿùÿììÿä Ùÿñÿí, åëÿúÿ äÿ Ýþé÷àé èêèëëèê ìÿêòÿáèíèí ìöÿëëèìè Íèêîëàé Êàëàøåâ âÿ áàøãàëàðûíûí ÿâÿçñèç õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Èøèí ýöíöìöç ö÷öí ÿí þíÿìëè òÿðÿôè îäóð êè, òîïëóäà èøûã öçö ýþðÿí íöìóíÿëÿðèí áèð ÷îõóñó ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäèëìèø âÿ áó äèë âàñèòÿñè èëÿ ýåíèø îõóúó êöòëÿñè ãàçàíìûøäûð. -----------------1. Øèðâàíûí 350 øàèðè (òîï. âÿ òÿðòèá åäÿíè ß.Úÿôÿðçàäÿ, ß.Ãÿíèéåâ), Áàêû, 1999.

Òîïëóäà ðåýèîíäàí òîïëàíìûø êè÷èê æàíðëà éàíàøû, èðè ùÿúìëè æàíð íöìóíÿëÿðè – ÿôñàíÿ, íàüûë âÿ äàñòàíëàð äà âàõòàøûðû ÷àï îëóíìóøäóð. ÕVÛÛÛ ÿñðäÿ Øèðâàí àøûã ìöùèòèíäÿ éàðàäûúû ñÿíÿòêàðëàðäàí áèðè äÿ øèðâàíëû Àøûã Îðóú îëìóøäóð. Áþéöê ìààðèô÷è Ì.Ìàùìóäáÿéîâ îíóí èôàñûíäà áèð ÷îõ þðíÿêëÿðëÿ éàíàøû, Àçÿðáàéúàí äàñòàíëàðûíûí Øèðâàí âàðèàíòëàðûíû äà ãÿëÿìÿ àëìûøäûð. Ì.Ìàùìóäáÿéîâ àøûüûí èôàñûíäàí ãÿëÿìÿ àëäûüû "Àøûã Ãÿðèá" íàüûëûíû (äàñòàíûíû) ìÿúìóÿíèí 1892-úè èë ÕÛÛÛ áóðàõûëûøûíäà, "Ìîëëà Ãàñûì" äàñòàíûíû èñÿ 1894-úö èë ÕÛÕ áóðàõûëûøûíäà ÷àï åòäèðìèøäèð. "Àøûã Ãÿðèá" äàñòàíûíäàêû íÿüìÿëÿð Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ, "Ìîëëà Ãàñûì" íàüûëûíäàêû (äàñòàí – Ñ.Ã.) íÿüìÿëÿð èñÿ ðóñ äèëèíäÿ âåðèëìèøäèð. ÑÌÎÌÏÊ-äà Øèðâàí ðåýèîíóíäàí òîïëàíûá èøûã öçö ýþðÿí ôîëêëîð þðíÿêëÿðèíèí áèð ãèñìè åðìÿíèëÿðÿ øàìèë åäèëìèøäèð. Äàùà êîíêðåò äåñÿê, î çàìàí Ýþé÷àé èêèñèíèôëè ìÿêòÿáèí ìöÿëëèìè Í.Êàëàøåâ ôÿðãèíÿ âàðìàäàí ÷àï åòäèðäèéè áèð íå÷ÿ Àçÿðáàéúàí íàüûëûíû – "Øàù Èñìàéûë", "ßëè õàí", "Íîâðóç", "Ìÿëèê Ìÿììÿä", "Ãóëó õàí"û åðìÿíèëÿðÿ øàìèë åòìèøäèð. Êàëàøåâèí áåëÿ êîáóä íþãñàíëàðûíà áàõìàéàðàã, éöç èéèðìè èë ÿââÿë Øèðâàí ôîëêëîðó ö÷öí ýþðäöéö õåéèðõàù èøèí ÿâÿçè éîõäóð. ÕÕ ÿñðèí áèðèíúè ðöáöíäÿí áàøëàéàðàã ôîëêëîð íöìóíÿëÿðè, àøûã øåðëÿðè áèð ÷îõ òîïëó, ìÿúìóÿ âÿ êèòàáëàðäà èøûã öçö ýþðìÿéÿ áàøëàäû. Áó ñàùÿäÿ åëìè àðàøäûðìàëàð, àíàëîæè òÿùëèë âÿ òÿäãèãëÿð àïàðûëäû. Òÿáèè êè, 1920-1935-úè èëëÿðäÿ ÷àï åäèëÿí ìÿúìóÿëÿðÿ Øèðâàí ðåýèîíóíäàí ÿëäÿ åäèëÿí þðíÿêëÿðäÿí ìöÿééÿí íöìóíÿëÿð äàõèë åäèëìèøäèð.1 21

1950-1990-úû èëëÿðäÿ òÿðòèá åäèëèá, ÷àï îëóíàí "Àçÿðáàéúàí – äàñòàíëàðû" (5 úèëääÿ), “Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû” (áåø úèëääÿ), "Àøûãëàð", "Àçÿðáàéúàí ÿôñàíÿëÿðè", "Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó àíòîëîýèéàñû" (1-2 êèòàá), “Àçÿðáàéúàí àøûã âÿ åë øàèðëÿðè” (Û-ÛÛ ú) âÿ ñ. êèìè ÀÌÅÀ -íûí Íèçàìè àäûíà ßäÿáèééàò Èíñòèòóòóíóí ùàçûðëàéûá, ÷àï åòäèðäèéè äÿéÿðëè òîïëóëàðà Øèðâàí ðåýèîíóíäàí äàõèë åäèëÿí þðíÿêëÿðè áàðìàãëà ñàéìàã îëàð.

ñå÷ìÿëÿðè äÿ äàõèë åòìèøèê. Øèðâàí ôîëêëîðóíóí çÿíýèí úîüðàôèéàñûíäà ìþâñöì âÿ ìÿðàñèì íÿüìÿëÿðèíèí õöñóñè ÷ÿêèñè âàðäûð. ßëäÿ åäèëìèø þðíÿêëÿðèí íÿçÿðäÿí êå÷èðèëìÿñè ùÿìèí íöìóíÿëÿðäÿ þçöíö ýþñòÿðÿí ðåýèîíàë þçöíÿìÿõñóñëóüó ýþðìÿéÿ èìêàí âåðèð. Áÿëëèäèð êè, ãÿäèì èíñàíëàð ýöíÿøèí ÷ûõìàñû, éàüûøûí êÿñìÿñè, äóìàíûí ÷ÿêèëìÿñè èëÿ áàüëû ìöõòÿëèô òþðÿíëÿð èúðà åòìèøëÿð. Áó

Áèð ñþçëÿ, Àçÿðáàéúàíûí èúòèìàè-ñèéàñè, åëìè-ìÿäÿíè ùÿéàòûíäà õöñóñè âÿ àéðûúà ÷ÿêèñè, øÿðÿôëè éåðè îëàí Øèðâàí ðåýèîíóíóí çÿíýèí, ãÿäÿðè-ãÿñÿìè áèëèíìÿéÿí ôîëêëîð þðíÿêëÿðè èíäèéÿäÿê ñèñòåìëè îëàðàã òîïëàíìàäûüû êèìè, ýåíèø øÿêèëäÿ äÿ òÿùëèë ñöçýÿúèíäÿí êå÷èðèëìÿìèøäèð. Ôîëêëîðøöíàñ àëèì Ù.Èñìàéûëîâóí Ýþé÷ÿ ôîëêëîð ìöùèòè áàðÿäÿ ñþéëÿäèéè àøàüûäàêû äÿéÿðëè ôèêèð, ìöäðèê êÿëàì äåìÿê îëàð êè, Øèðâàí áþëýÿñèíèí áîéóíà áè÷èëìèøäèð: "Èíäèéÿ ãÿäÿð õàëãûìûçûí ÿí ãÿäèì éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíäÿí áèðè îëàí Ýþé÷ÿíèí øÿðÿôëè òàðèõè, çÿíýèí ôîëêëîðó èëÿ, äåìÿê îëàð êè, ìÿøüóë îëìàìûøûã. Óíóòìóøóã êè, áó òîðïàüûí ùÿð ãàðûøûíäà, ùÿð ãàéà âÿ äàøûíäà, ùÿð áèð ãÿëÿìèíäÿ áóëàã âÿ ÷àéûíäà áþéöê áèð òàðèõ éàøàéûð. ßôñàíÿëÿðÿ ÷åâðèëìèø íÿ ãÿäÿð ùÿãèãÿò þç ñèððèíè õàëãûí áÿäèè éàääàøû äèëÿ ýÿëäèêúÿ òàðèõèìèç, óëóëàðûìûçûí ìÿíÿâè äöíéàñû áöòöí ÿçÿìÿòèëÿ ýþçëÿðèìèç þíöíäÿ úàíëàíûð, áèçÿ ÷îõ øåðëÿð äåéèð, áèçè ÷îõ ùÿãèãÿòëÿðäÿí ùàëè åëÿéèð".1 Óçóí èëëÿð ÿðçèíäÿ Øèðâàí ðåýèîíóíó ýÿçèá-äîëàøìûø, éöçëÿðëÿ êÿíäÿ, ãÿñÿáÿ âÿ øÿùÿðëÿðäÿ, òÿõìèíÿí, îí ìèí íÿôÿðÿ éàõûí àüñàããàë, àüáèð÷ÿê, àøûã, õàíÿíäÿ, áàëàáàí÷û, øàèð, éàçû÷û, æóðíàëèñò, ìöÿëëèì, ìîëëà ìöõòÿëèô ñÿíÿò àäàìëàðû (ñàçáÿíä, äÿìèð÷è, õàë÷à -ïàëàç óñòàëàðû, ðÿññàì, áÿííà, ÷îáàí, áîéàã÷û, íàëáÿíä, äöëýÿð âÿ ñ.) èëÿ ýþðöøìöø, îíëàðûí õàëã ÿäÿáèééàòûíà àèä áèëäèêëÿðèíè ãÿëÿìÿ àëìûøûã. Íÿòèúÿäÿ Øèðâàí ôîëêëîð ìöùèòèíè èëÿ áàüëû ö÷ ìèí ÷àï âÿðÿãèíäÿí àðòûã ìàòåðèàë, åëÿúÿ äÿ ìöõòÿëèô ñÿíÿä, øÿêèë âÿ ÿëéàçìàëàð ÿëäÿ åòìèøèê. Òîïëàäûüûìûç ôîëêëîð ìàòåðèàëëàðûíûí áèð ãèñìè ÷àï îëóíìóøäóð. ßëäÿ îëóíàí ôîëêëîð þðíÿêëÿðèíèí ãàëàí ùèññÿñèíè èêè êèòàáäà úÿìëÿøäèðìÿéè ìÿñëÿùÿò áèëäèê."Øèðâàí ôîëêëîð àíòîëîýèéàñû" òîïëóñóíóí áèðèíúè êèòàáûíà àðõàèê æàíðëàðà àèä íöìóíÿëÿðëÿ éàíàøû, äàñòàí, áèð ÷îõ Øèðâàí àøûãëàðû, åë øàèðëÿðè, ñèíÿäÿôòÿð ãàäûíëàð ùàããûíäà ìÿëóìàò âÿ ÿñÿðëÿðèíäÿí

ìÿðàñèìëÿðäÿ ðÿíýàðÿíý íÿüìÿëÿð îõóíìóøäóð. Áó êèìè ìÿðàñèì âÿ àéèíëÿðèí ÿíÿíÿâè äàâàìûíà Øèðâàíûí áèð ÷îõ áþëýÿëÿðèíäÿ (Ãîáóñòàí, Ùàúûãàáóë, Àüñó, Êöðäÿìèð) èíäèíèí þçöíäÿ äÿ òÿñàäöô åäèëìÿêäÿäèð. Åëÿ êè ýöíÿøèí öçö òóòóëäó åë è÷èíäÿ ÿìÿëèñàëåù ñàéûëàí àäàìëàð ùöíäöð áèð éåðÿ ÷ûõûá ö÷ äÿñòÿéÿ àéðûëûð (äÿñòÿäÿêè àäàìëàðûí ñàéû òÿê îëìàëûäûð - 3,5,7 âÿ ñ.) âÿ äàèðÿ âóðóá þçëÿðè èëÿ ýÿòèðäèêëÿðè ãàáëàðû äþéÿ-äþéÿ óúàäàí îõóéóðëàð: À÷ûë, ýöíöì, à÷ûë, Ñà÷ûë, ýöíöì, ñà÷ûë. Åëèí çèíäàíà äöøöá, Àøûí ãàçàíäà áèøèá. Îáàí éîëóíó ÷àøûá, Ãîðõó ùÿääèíè àøûá. À÷ûë, ýöíöì, à÷ûë, Ñà÷ûë, ýöíöì, ñà÷ûë.1 Ýþðöíäöéö êèìè, ãÿäèì òàðèõÿ ìàëèê áó ìÿðàñèì áó ýöí äÿ þçöíö òðàíñôîðìàòèâ éàøàíòû êèìè ýþñòÿðìÿêäÿäèð. Ýöíÿøè ÷àüûðìà ìÿðàñèìè íÿèíêè Øèðâàí, ùÿì÷èíèí ÿêñÿð òöðê õàëãëàðûíûí ôîëêëîðóíà õàñäûð. Òÿáèè êè, ìÿðàñèìèí ìàùèééÿò âÿ ôóíêñèéàñûíäà ðåýèîíàë þçöíÿìÿõñóñëóãäàí ñþùáÿò ýåäÿ áèëìÿç. Àíúàã ìÿðàñèìèí èôà òÿðçèíäÿ, ìóñèãè-íÿüìÿ õöñóñèééÿòëÿðèíÿ áàõûø áó íöìóíÿíèí Øèðâàí ôîëêëîðóíà õàñ úèçýèëÿðèíè öìóìè áîéàëàð øÿêëèíäÿ îëñà äà ýþðìÿéÿ èìêàí âåðèð. Ìÿðàñèìèí èúðà öñëóáóíäà éåðëè êàëîðèò, èôà òÿðçè áÿäèè áîéàëàðëà äóéóëìàãäàäûð. Øèðâàí ôîëêëîðóíà õàñ ìÿðàñèì íÿüìÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ êÿìèééÿò áàõûìûíäàí òîé íÿüìÿëÿðèíèí áþéöê ÷ÿêèñè âàðäûð. Àçÿðáàéúàíûí áöòöí áþëýÿëÿðè êèìè, Øèðâàíäà äà òîé ìÿðàñèìè áèð ÷îõ àðäûúûë ìÿðùÿëÿëÿðäÿí êå÷èð: Ãûç ñåâìÿê, àðâàä åë÷èëèéè, êèøè åë÷èëèéè, êè÷èê íèøàí, áþéöê íèøàí, íèøàíëû ö÷öí áàéðàìëûã àïàðûëìàñû, ïàëòàð-êÿñäè, êÿáèí-

22

23

--------------------1. Ñ.Ìöìòàçûí òîïëàéûá òÿðòèá åòäèéè "Åë øàèðëÿðè"íÿ Øèðâàíäàí áèð íå÷ÿ ñÿíÿòêàð äàõèë åäèëìèøäèð.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

--------------------1. Ù.Èñìàéûëîâ. Óçàã åòíèê ìÿíøÿéèí, éàõûí ìèëëè ýÿëÿúÿéèí èíäè ãöðáÿò âÿòÿíè – Ýþé÷ÿ. – Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó àíòîëîýèéàñû, ÛÛÛ êèòàá, 2000, ñÿù 41.

êÿñìÿ, õûíàéàõäû, ãûç òîéó, îüëàí òîéó âÿ ñ. Áÿëëèäèð êè, Àçÿðáàéúàíûí ùÿð éåðèíäÿ òîéóí ìÿðùÿëÿëÿðè åéíè àðäûúûëëûãëà äàâàì åäèð. Øèðâàí òîéëàðûíûí ðåýèîíàë þçöíÿìÿõñóñëóüó áÿçÿí òîéóí ìÿðùÿëÿëÿðèíèí àä ôÿðãëÿðèíäÿ, áÿçÿí èñÿ èúðà òÿðçèíäÿ þçöíö ýþñòÿðèð. Ìÿñÿëÿí, Êöðäÿìèð, ßëè-Áàéðàìëû, Ùàúûãàáóë áþëýÿëÿðèíèí áÿçè êÿíäÿëÿðèíäÿ áåëÿ áèð àäÿò âàð. Ãûç êþ÷ìÿìèøäÿí áèð ýöí --------------------1. Ñþéëÿéÿí; Ìóðàäîâ Ìóñà – 70 éàø, Àüñó áþëýÿñè, Ëÿíýÿáèç êÿíäè, 1990 (Â.Âÿëèéåâ. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó, Áàêû, 1985, ñÿù.101.)

ÿââÿë àõøàì àíàñû ãûçû ö÷öí àø áèøèðèð; àõûðûíúû äÿôÿ àòà-àíà îúàüûíäà áèð ñöôðÿ áàøûíäà ÿéëÿøèðëÿð. Áóíà àíà àøû äåéèëèð.1 Øèðâàí òîé ìÿðàñèìëÿðèíäÿ îõóíàí íÿüìÿëÿðèí þçöíÿìÿõñóñ úèçýèëÿðÿ ìàëèê îëìàñû áó þðíÿêëÿðäÿí äÿ ýþðöíìÿêäÿäèð: Àíà: Ìÿí ýÿëèíèí àíàñûéàì, Àõàð ñóëàð ñîíàñûéàì. Ñöä ïóëóíó êÿì åéëÿñÿç, Îä òóòóáàí éàíàñûéàì.

ñàõëàéûá: ïîåòèê äèëëÿ úèääè ìÿòëÿáëÿð èôàäÿ îëóíóð. ßñëèíäÿ, áó ìÿòëÿáëÿðèí "úèääèëèéè" èíäèêè øåðäÿí "ýþðöíìöð". Ìöàñèð äèíëÿéèúè áóíó øÿí, øóõ íîòëàðëà ãÿáóë åäèð. *

*

*

----------------------1. Ñþéëÿéèúèëÿð: Øÿôèãÿ Ìÿíñèì ãûçû – 60 éàø, Êöðäÿìèð; Áàáàéåâà Ôèðÿíýèç – 65 éàø; Ìÿììÿäîâà Øÿôèãÿ – 60 éàø, Àüñó; Ñóðà Àáäóëëàéåâà – 80 éàø, ßëèÁàéðàìëû, ÷þë òÿúðöáÿñè. 1995.

Ìÿí áèáèéÿì, úàí åéëÿðÿì, Úàí ñèçÿ ãóðáàí åéëÿðÿì, "Èéíÿáàòìàç" ýÿòèðìÿñÿç, Òîé çàìàíû ãàí åéëÿðÿì.1 Éóìîðëó, õîø îâãàòëû áó äåéèøìÿäÿ áèð íå÷ÿ úÿùÿò äèããÿòè úÿëá åäèð. Áóðàäà ùÿð øåéäÿí þíúÿ, ìèëëè òîé åòíîãðàôèéàñûíûí ðóùó þçöíö

Øèðâàí òîðïàüû ùÿì äÿ áàøäàí-áàøà áàéàòû ñîðàãëû áèð äèéàðäûð. Áàéàòûëàð åëèí òàðèõèíÿ, îíóí ìÿíÿâèééàòûíà, àü ýöíöíÿ, ãàðà ýöíöíÿ òóòóëàí àéíàäûð. Áàéàòûëàðäàí äîüìà Âÿòÿíèí ùÿð áèð ýóøÿñèíè þç àäû èëÿ, öíâàíû èëÿ ýþðìÿê ìöìêöíäöð: Øàìàõû áàçàðûìûø, Ìèðçÿëÿð éàçàðûìûø, Ñÿùÿð éàíäû êöë îëäó Ýþé éåðäÿí áåçàðûìûø. Áàéàòûëàðäà Øàìàõûíûí øàä, àçàä éàøàäûüû ýöíëÿðäÿí ñîíðà áó øàäëûüûí – äöêàí-áàçàðûí, ÿìèí-àìàíëûüûí, ôèðàâàíëûüûí, îä-îúàüûí ìÿùâ îëìàñûíäàí äàíûøûëûð. Áàéàòûíûí èëê èêè ìèñðàñûíäà òàðèõè-åòíîãðàôèê ýåð÷ÿêëèéèí äîëüóí ìÿíçÿðÿñè ÿêñ îëóíóá. "Øàìàõû áàçàðûìûø" èôàäÿñè áèð òÿðÿôäÿí Øàìàõûíûí äöíéà òàúèðëÿðèíèí ýÿëäèéè ìÿøùóð áàçàðäàí õÿáÿð âåðèðñÿ, áàøãà òÿðÿôäÿí "áàçàð" îáðàçû àëòûíäà Øàìàõû øÿùÿðè, îíóí ùàéêöéëö ùÿéàòû, ïàéòàõò äöíéàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Èêèíúè ìèñðàäàêû "Ìèðçÿëÿð éàçàðûìûø" èôàäÿñè äÿ ìÿçìóíó åòèáàðèëÿ ÿââÿëêè ìèñðàäàêû èôàäÿíèí ìÿçìóí êîíòåêñòè äàõèëèíäÿäèð. Þçýÿ ñþçëÿ, "ìèðçÿëÿðèí éàçìàñû" äà Øàìàõûíûí ìÿäÿíè ùÿéàò äöíéàñûíäàí ñîðàã âåðèð. Àíúàã éàüû ÿëè èëÿ øÿùÿð éàíûá êöë îëóð. Áàéàòû ìöÿëëèôè áóíó áÿøÿðè-ôÿëñÿôè, äèíèìÿíÿâè ãàòäàí äÿéÿðëÿíäèðèð: "...Ýþé éåðäÿí áåçàðìûø". Ýþé ôÿëÿêäèð, Àëëàùäûð, éåð èñÿ èíñàíëàðäûð. Èíñàíëàð "ùàããà-êèòàáà" ñûüìàéàí î ãÿäÿð çàëûìëûã åäèáëÿð êè, Àëëàù äà îíëàðäàí "áåçàð" îëóá; îíóí àùó-íàëÿñèíÿ áèýàíÿäèð. ßëáÿòòÿ, áàéàòûíûí ñîí ìèñðàñûíäàêû ôèêðè ìöñòÿãèì ìÿíàñûíäà ãÿáóë åòìÿê îëìàç. Àëëàù äöíéàíûí âÿ èíñàíëàðûí éàðàäûúûñûäûð. Î þç éàðàòäûãëàðûíûí òàëåéèíÿ ùå÷ âàõò áèýàíÿ ãàëìàéàúàã ãöäðÿòäÿäèð. Áó áàõûìäàí, áàéàòûíûí àõûðûíúû ìèñðàñûíäàêû ôèêèð èíñàíëàðûí þçëÿðèíèí þç ÿìÿëëÿðèíÿ "ùàãã" ìþâãåéèíäÿ âåðäèêëÿðè ôÿëñÿôè-ïîåòèê ãèéìÿòäèð. Øèðâàí áàéàòûëàðûíäà ùàããà èíàì, öìèäèíè èòèðìÿìÿê ìîòèâëÿðè äÿ

24

25

Àòà:

Ìÿí ýÿëèíèí àòàñûéàì, Ãûçûëýöëöí áóòàñûéàì, Èïÿê êþéíÿê ýÿòèðìÿñÿç

Õàëà:

Ñèçè èòÿ àòàñûéàì. Ìÿí ýÿëèíèí õàëàñûéàì, Áó äàüëàðûí ëàëàñûéàì, "Ùàúûìÿíÿáàõ" ýÿòèðìÿñÿç, Ñèçè ãàíà ñàëàñûéàì.

ßìè:

Ìÿí ÿìèéÿì, éåéÿì ýÿðÿê, Þç ñþçöìö äåéÿì ýÿðÿê, Òîé çàìàíû ñèç ýÿòèðÿí Àðõàëûüû ýåéÿì ýÿðÿê.

Áèáè:

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

èíàäëû, äîëüóí, ñöðÿêëè áîéà êèìè þç èøèíè òàïìûøäûð: Øèðâàíûí àøûüû âàð, Ñàçû âàð, àøûüû âàð, Áåëÿ ãàðà ýöíëÿðèí Ùÿëáÿò áèð èøûüû âàð. ------------------1. Øèðâàí ôîëêëîð àíòîëîýèéàñû, Áàêû - 1994, ñÿù.-35,36.

Àëà ýþçëö ýþçÿë éàðûì, Äöç èëãàðëû âÿôàäàðûì.1 Øèðâàí ôîëêëîð ìöùèòèíèí ðåýèîíàë æàíð úîüðàôèéàñûíà èíàìëàð-ñûíàìàëàð äà äàõèëäèð. Ðåýèîíäàí òîïëàäûüûìûç ìöõòÿëèô ÷åøèäëè --------------------1. Àçÿðáàéúàí õàëã ìàùíû âÿ òÿñíèôëÿðè. Áàêû - 1985, ñÿù.76.

Ñóëàð ýåäèð àõà-àõà, Ìÿí ãàëìûøàì áàõà-áàõà, Èíäè áèðäÿí ýÿëèá ÷ûõà. Íÿãàðÿò:

íöìóíÿëÿð áóíó áèð äàùà ÿéàíèëÿøäèðèð. Ôîëêëîðøöíàñëûãäà "èíàì", "ñûíàìà", "éîçóì", "èíàíú" àäëàðû àëòûíäà ãåéä îëóíàí áó æàíð Øèðâàí áþëýÿñèíäÿ, ÿñàñÿí, "èíàì" àäëàíûð. Èíàìëàðäà òÿáèÿò ìÿùÿëëè êàëîðèòè, èíñàíûí ùÿéàòû åòíîãðàôèê þçÿëëèêëÿðè èëÿ ìÿíàëû èøàðÿëÿðÿ ÷åâðèëèðäè. Áÿëëèäèð êè, Øèðâàíäà ùåéâàíäàðëûãëà ÷îõ ãÿäèìäÿí ìÿøüóë îëìóøëàð. Áó áàõûìäàí, Øèðâàí èíàìëàðû è÷ÿðèñèíäÿ ùåéâàíëàðëà áàüëû èíàìëàð õöñóñè éåð òóòóð: "Ãîéóíóí äþëö äöøÿíäÿ òÿðÿêÿìÿ öçöíö ãûðõäûðìàç, éîõñà ãóçó þëÿð", "Äóç ýöíö âÿ áàçàð åðòÿñè ãîéóí ãûðõìàçëàð. Äåéèðëÿð êè, ãîéóí î èëè ñóáàé ãàëàð", "Ùåéâàí ýÿëÿí âàõòû ÷þðÿê éåìÿçëÿð. Äåéèðëÿð êè, îíäà àäàìûí ðóçèñè àçàëàð", "Äÿâÿíè ñþéìÿçëÿð. Îíà ýþðÿ êè, îíó ìöãÿääÿñ ùåéâàí êèìè ãÿáóë åòìèøëÿð". Áóðàäà ìÿùÿëëè ÿëàìÿò, ðåýèîíàë ñÿúèééÿâèëèêäÿí ãàáàã äèããÿòè ìèôîëîæè áèëýè äàùà ÷îõ úÿëá åäèð. Èëê èêè èíàìäà áó áèëýè ñà÷-òöê-éóí ñåìàíòèê ñûðàñû èëÿ áàüëûäûð. Áó ñûðàäà éàíéàíà äóðàí ö÷ åëåìåíò (ñà÷, òöê, éóí) åéíèýöúëö îëóá, åéíè áèð ìèôîëîæè èíôîðìàñèéàéà – ùåéâàí, éàõóä èíñàí òöêöíöí ìöãÿääÿñëÿøäèðèëìÿñè, èøàðÿëÿð ñèñòåìèíÿ ÷åâðèëìÿñè áèëýèñèíÿ àèääèð. Áàøãà éàíäàí ùÿð èêè ñûíàìàäà áó èíôîðìàñèéà çàìàí òÿñíèôàòûíà ìàëèêäèð ("ãîéóíóí äþëö äöøÿíäÿ", "äóç ýöíö âÿ áàçàð åðòÿñè"). Äþë ìÿùñóë, áÿðÿêÿò âàõòû äåìÿêäèð. Äþë âàõòû òÿðÿêÿìÿ öçöíö ãûðõäûðñà, ãóçó (äþë-áÿðÿêÿòìÿùñóë) ìÿùâ îëóð. Áó àíëàìäà, òÿðÿêÿìÿíèí öçöíäÿêè òöê àäè âàõòäà éîõ, ìÿùç äþë âàõòû áÿðÿêÿòèí èøàðÿñèíÿ ÷åâðèëèð. Éåíÿ äÿ áó ìÿíàäà ãîéóíóí éóíó äóç âÿ áàçàð ýöíëÿðè ìèôîëîæè äÿéÿðëè, èøàðÿâè ñåìàíòèêàëû îëóð. Ö÷öíúö âÿ äþðäöíúö ñûíàìàëàðäà ìèôîëîæè áèëýè àñàí ãàâðàíûëûð; äÿâÿ - ìöãÿääÿñäèð, ùåéâàí ýÿëÿíäÿ ðóçè ýÿëèð, áó ðóçèíè ãàðøûëàìàã ëàçûìäûð. Ùåéâàíëàðëà áàüëû áåëÿ ñûíàìàëàðà ÷îõëó þðíÿê âåðìÿê îëàð. Áó ñûíàìàëàðäà ðåýèîíàë þçöíÿìÿõñóñëóã êèìè Øèðâàíûí òÿðÿêÿìÿ ùÿéàòû þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Òîïëóäà âåðèëÿí þðíÿêëÿð äåäèêëÿðèìèçè áèð äàùà òÿñäèãëÿéèð. Øèðâàíûí àéðû-àéðû áþëýÿëÿðèíäÿ (Ãîáóñòàí, Øàìàõû, Ùàúûãàáóë, Àüñó, Êöðäÿìèð) åêñïåäèñèéàëàð çàìàíû òàïìàúà ñÿúèééÿâè, à÷ûëûø, äöøöíìÿê òÿëÿá åäÿí ôîëêëîð íöìóíÿëÿðè äÿ ÿëäÿ åòìèøäèê. Åë àðàñûíäà

26

27

Áó áàéàòûäà áèð öìèä îáðàçû èøàðûð. Ìàðàãëûäûð êè, áó îáðàç Øèðâàíûí ìÿíÿâèééàò äöíéàñûíà ýöçýö òóòàí îáðàçëàðûí (àøûã-ñÿíÿòêàð, ñàç, àøûã-àëÿò) äöçöìöíäÿ ìàääèëÿøèð, êþðöíòö áè÷èìÿ äöøöð. Áàéàòû ãàðà ýöíëÿðäÿí èøûãëû ýöíëÿðÿ ÷ûõìàüûí ùÿñðÿòè, èíàìû èëÿ äåéèëèá âÿ áó ùÿñðÿò, áó èíàì Øèðâàí äöíéàñû ö÷öí äîüìà îëàí ñàç-àøûã äöíéàñû èëÿ áÿäèè ïîåòèê áèðýÿëèê ôîíóíäà òÿçàùöð åäèð. Áàéàòûäàêû "ùÿëáÿò" ñþçö – "ÿëáÿòòÿ" ñþçöíöí Øèðâàí àüçû èëÿ äåéèëèøè ôîðìàñûíäà ìÿùÿëëè êàëîðèò âåðèð âÿ áó êàëîðèò ìÿòí ìèñàëûíäà Øèðâàí ôîëêëîð ìöùèòèíèí ðåýèîíàë þçöíÿìÿõñóñëóã úèçýèñè ðîëóíó îéíàéûð. Àïàðäûüûìûç àõòàðûøëàð íÿòèúÿñèíäÿ ìöÿééÿíëÿøäèðìèøèê êè, Øèðâàíäà "ìàùíû" òåðìèíè äàùà èøëÿêäèð. Áþëýÿäÿ áó æàíðûí ÷îõëó íöìóíÿñè âàðäûð. Ìàùíûëàðäà Øèðâàí åëè þç ùèññ âÿ äóéüóëàðûíû, àðçó âÿ èñòÿêëÿðèíè, ñåâèíú âÿ êÿäÿðèíè áÿäèè áîéàëàðëà èôàäÿ åòìèøäèð: Øèðâàíûí éîëëàðû ùÿøÿì, Ýþçëÿìÿêäè ìÿíèì ïåøÿì, Áèð àé îëàð ýþðìÿìèøÿì. Íÿãàðÿò: Ùàðäà ãàëäû ìÿíèì éàðûì, Àëà ýþçëö âÿôàäàðûì. Øèðâàíûí éîëëàðû äàøäû, Ìÿíèì éàðûì ãÿëÿì ãàøäû, Íèéÿ ìÿíäÿí óçàãëàøäû? Íÿãàðÿò: Ùàðäà ãàëäû ìÿíèì éàðûì, Àëà ýþçëö âÿôàäàðûì.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

áóíëàð ÷àøäûðìà, àëäàòìà, áàøýèúÿëëÿíäèðìÿ àäëàðû èëÿ ñÿúèéÿëÿíäèðèëèð. Áóíëàðûí ìÿçìóíóíó ãîùóìëóã ìöíàñèáÿòëÿðè òÿøêèë åäèð. 1) Áàáàì àòàíûí êöðÿêÿíè îëàðñà, áÿñ ìÿí ñÿíèí íÿéèí îëàðàì? 2) Àòàìûí ãàðäàø îüëóíóí ÿìèñè îüëóíóí éîëäàøû ìÿíèì íÿéèìäèð? 3) Áèáèì ãûçûíûí àíàñûíûí àòàñû ìÿíèì íÿéèìäèð? 4) Áàëäûçûìûí áàëäûçû îüëóíóí íÿíÿñè ìÿíèì íÿéèìäèð? 5) Áàúûì ãûçûíûí äàéûñûíûí éîëäàøûíûí àòàñû ìÿíèì íÿéèìäèð? 6) Êöðÿêÿíèìèí ãàéíàòàñûíûí ýÿëèíèíèí éîëäàøû ìÿíèì íÿéèìäèð? 7) Õàëàì ãûçûíûí ãàéíàòàñûíûí ýÿëèíè àíàìûí íÿéè îëóð?.1 "Áó íöìíÿëÿðäÿ þíúÿ îíëàðûí ÿéëÿíúÿâè õàðàêòåðè äèããÿòè úÿëá åäèð. Áóíëàðäàí âàõòèëÿ óçóí ãûø ýåúÿëÿðèíäÿ áèð éåðÿ òîïëàøûá âàõò êå÷èðÿí èíñàíëàð èñòèôàäÿ åäèðìèøëÿð. Áóíëàðûí à÷ûëìàñûíäà ãàäûíëàð, êèøèëÿð, ùÿòòà óøàãëàð äà èøòèðàê åäèðìèø âÿ "òàïìàúà"íûí úàâàáûíû òàïàíëàð "áÿõøåéèø" àëûðìûøëàð.2 Øèðâàí ôîëêëîð ìöùèòèíäÿ ýåíèø éàéûëìûø ðÿíýàðÿíý þðíÿêëÿðëÿ òÿìñèë îëóíàí åïèê æàíðëàðäàí áèðè íàüûëëàðäûð. Áó æàíðûíûí ðåýèîíàë ôîëêëîð ìöùèòèíäÿêè éåðèíè ôîëêëîðøöíàñ Î.ßëèéåâèí ãåäè äàùà äÿãèã ñÿúèééÿëÿíäèðèð. Î éàçûð: "Îíó äà äåéÿê êè, áó ÿðàçèäÿêè ôîëêëîð þðíÿêëÿðèíÿ íèñáÿòÿí åïèê ôîëêëîð þðíÿêëÿðè öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Õöñóñÿí, íàüûëëàð Øèðâàí ôîëêëîð õÿðèòÿñèíäÿ ìöùöì éåð òóòóð. Áó ÿðàçèäÿ íàüûë÷ûëûã ÿíÿíÿñè ýöúëöäöð. Áÿçÿí àøûãëàðà äàñòàí äàíûøàðêÿí "àøûã, áèð íàüûë äàíûø" äåéÿ ìöðàúèÿò åäèðëÿð. Áóíëàðûí äà íàüûë÷ûëûã ÿíÿíÿñè èëÿ áàüëû îëäóüóíó ñþéëÿìÿê îëàð".3 Ãåéä åäÿê êè, ôîëêëîðøöíàñûí áó ôèêðè ùå÷ äÿ òÿñàäöôè îëìàéûá. Øèðâàí ôîëêëîð õÿðèòÿñèíäÿ íàüûëëàðûí ýåíèø éåð òóòìàñû èëÿ áàüëûäûð. Áó íàüûëëàð ìÿçìóíúà ðÿíýàðÿíý, ôîðìàúà ÿëâàíäûð. Àçÿðáàéúàí íàüûë æàíðûíûí ÿí òèïèê âÿ ñÿúèééÿâè íöìóíÿëÿðèíÿ Øèðâàí íàüûëëàðû è÷ÿðèñèíäÿ ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð. Øèðâàí íàüûë äöíéàñû çÿíýèí áèð àëÿìäèð. Áó çÿíýèíëèê îíëàðû éàðàäàí, éàääàøëàðûíäà äàøûéàí, þìöð-ýöíëÿðèíÿ éîëäàø åäÿí èíñàíëàðûí – Øèðâàí åëèíèí çÿíýèí ìÿíÿâè èðñèíäÿí ýÿëèð. Áó ìÿíàäà, Øèðâàí íàüûëëàðû ùÿì äÿ áó åëèí àá-ùàâàñûíû þçöíäÿ ýÿçäèðÿí, ñóéóéëà, òîðïàüûéëà éîüðóëìóø þðíÿêëÿðäèð. Îíëàðà Øèðâàí åëèíèí íàüûë äöçýöñö, íàüûë òàðèõè êèìè äÿ áàõìàã îëàð. Áó ãÿäèì äèéàðûí ìöõòÿëèô ÿðàçèëÿðèíäÿí òîïëàäûüûìûç íàüûëëà---------------------1. Íöìóíÿëÿðè ÀÄÏÓ-íóí Øàìàõû ôèëèàëûíûí òÿëÿáëÿðè ôîëêëîð ïðàêòèêàñû çàìàíû òîïëàìûøëàð. 2. Àøûã Õàíìóñà, 70 éàø, Ãîáóñòàí, 1995. 3. Î.ßëèéåâèí Øèðâàí ôîëêëîð õÿðèòÿñèíäÿ íàüë æàíðûíûí éåðè, Àçÿðáàéúàí 28

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ôîëêëîðó, ñÿù.78.

ðûí ñàéû èêè éöçäÿí ÷îõäóð. Òîïëóéà äàõèë åòäèêëÿðèìèç èñÿ òîïëàäûüûìûçûí àç áèð ãèñìèäèð. Ðåýèîíäàí ÿëäÿ åòäèêëÿðèìèçè òîïëó ùàëûíäà íÿøð åòäèðìÿéè íÿçÿðäÿ òóòìóøóã. Øèðâàí Àçÿðáàéúàíûíûí ãÿäèì òàðèõÿ ìàëèê, øþùðÿòëè êå÷ìèøè îëàí ðåýèîíëàðûíäàíäûð. Áóðà ñàéû ìÿëóì îëìàéàí òàðèõè øÿõñèééÿòëÿðè, øàèð âÿ ôèëîñîôëàðû, þâëèéàëàðû îëàí áèð äèéàðäûð. Øèðâàí ÿðàçèñè îúàãëàð, òàðèõè àáèäÿëÿð, ìöãÿääÿñ éåðëÿðè èëÿ òàíûíûð. Áóíëàðûí ùàìûñû Øèðâàíûí åë éàääàøûíäà ÿôñàíÿëÿðÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿðÿ äþíöá èíäè äÿ éàøàìàãäà äàâàì åäèð. Áó àíëàìäà, Øèðâàí ôîëêëîð ìöùèòèíäÿ ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿò æàíðëàðûíûí þçöíÿìÿõñóñ éåðè âàð. Øèðâàí ÿôñàíÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ ðåýèîíàë áîéàëû Øèðâàí ðóùóíó áèðáàøà òÿúÿññöì åòäèðÿí, Øèðâàí ôîëêëîð-ÿôñàíÿ äöíéàñûíûí ÿí ñÿúèééÿâè úÿùÿòëÿðèíè þçöíäÿ äàøûéàí þðíÿêëÿð ÷îõäóð. Áó áàõûìäàí, Øèðâàí ðåýèîíóíäàêû òîïîíèìëÿðëÿ áàüëû ÿëäÿ åòäèéèìèç, èíäèéÿ êèìè èøûã öçö ýþðìÿéÿí éöçëÿðëÿ ÿôñàíÿëÿð, ùÿì÷èíèí ðÿâàéÿòëÿð âàð. Áèð úÿùÿòè äÿ ãåéä åòìÿëèéèê êè, òîïëàíûëìûø ìÿòíëÿðèí ùàìûñû ñûðô ÿôñàíÿ ñÿúèééÿëè äåéèëäèð. Áó ìÿòíëÿðèí áÿçèëÿðèíäÿ ÿôñàíÿ æàíðûíà õàñ áÿäèè òÿñâèð âÿ èôàäÿ âàñèòÿëÿðè ÷îõ çÿèôëÿìèø, ìÿòíèí ÿñàñ ÿôñàíÿ ýþñòÿðèúèëÿðèíäÿí îëàí "ÿôñàíÿâèëèê" (ìèôîëîæè îáðàç, èíàì, åòèãàäëàð, ôàíòàñòèê-ñåùðëè ìîòèâëÿð âÿ ñ.) ýåò-ýåäÿ àðõà ïëàíà êå÷ìèø âÿ ÿí áàøëûúàñû, áó ìÿòíëÿð òàðèõè øÿõñëÿð, àáèäÿëÿð âÿ ñ. èëÿ áàüëàíàðàã ðÿâàéÿòëÿøìèøëÿð. Ìÿãñÿäèìèç ÿôñàíÿëÿðèí ðÿâàéÿòëÿðÿ ÷åâðèëìÿñèíè àðàøäûðìàã îëìàäûüû ö÷öí, ñàäÿúÿ îëàðàã, áóíó ãåéä åòìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìÿëè îëóðóã. Àíòîëîýèéàéà äàõèë åòäèéèìèç íöìóíÿëÿð óçóí èëëÿð ÿðçèíäÿ òîïëàäûãëàðûìûçäàí àç áèð íöìóíÿäèð. Øèðâàí àòàëàð ñþçëÿðè ìþâçó áàõûìûíäàí ÷îõ ðÿíýàðÿíýäèð. Îíëàðäà Øèðâàí ùÿéàòûíûí ñîñèàë "òÿôÿððöàòû", òÿñÿððöôàò "èíúÿëèêëÿðè", î úöìëÿäÿí åë-çöìðÿ ùÿéàòû áÿäèè èíèêàñûíû òàïìûøäûð. Áó áàõûìäàí, Øèðâàí ðåýèîíóíäàí ÿëäÿ åòäèéèìèç íöìóíÿëÿð è÷ÿðèñèíäÿ ùåéâàíäàðëûãëà, òÿðÿêÿìÿ ùÿéàòû, ìÿèøÿòè, àäÿò-ÿíÿíÿñè, ìÿíÿâèééàò äöíéàñû èëÿ áàüëû îëàíëàð àéðûúà ãðóï òÿøêèë åäèð. Îíëàðûí þéðÿíèëìÿñè òÿêúÿ Øèðâàí àòàëàð ñþçëÿðèíèí éîõ, åëÿúÿ äÿ áöòþâëöêäÿ Àçÿðáàéúàí àòàëàð ñþçëÿðèíèí òÿäãèãèíèí áèð ÷îõ úÿùÿòëÿðèíèí öñòöíÿ èøûã ñàëûð. Ìÿñÿëÿí, òÿðÿêÿìÿ ùÿéàòû èëÿ áàüëû àòàëàð ñþçëÿðèíäÿ îíëàðûí ìÿêàí, çàìàí, äöíéà, ìÿèøÿò, åòíèê þçöíö âÿ þçýÿëÿðèíè äÿéÿðëÿíäèðìÿ âÿ ñ. òÿñÿââöðëÿðè áîé âåðìÿêäÿäèð. Áóíëàðûí ñèñòåìëè þéðÿíèëìÿñè áöòþâ áèð åë òÿáÿãÿñè – çöìðÿñè ùàããûíäà öìóìèëÿøìèø áèëýèëÿð âåðìèø îëóð. Áó 29

àíëàìäà, "Òÿðÿêÿìÿíèí äîâüàñû, òàòûí ëîâüàñû" âÿ "Òàò îëàíû äåéÿð, òÿðÿêÿìÿ éàëàíû" êèìè àòàëàð ñþçëÿðèíäÿ Øèðâàí åëèíèí åòíèê-äàõèëè ðÿíýàðÿíýëèéè þçöíÿìÿõñóñ øÿêèëäÿ þç èôàäÿñèíè òàïûá. Áèðèíúè íöìóíÿäÿ òÿðÿêÿìÿíèí äîâüàñûíûí ìÿçèééÿòëÿðè èëÿ òàòûí ëîâüàñûíûí õàðàêòåð ìÿçèééÿòëÿðè áèð ñûðàäà äÿéÿðëÿíäèðëèð. Èêèíúè íöìóíÿäÿ åòíèê äÿéÿðëÿíäèðìÿ þç èôàäÿñèíè òàïûá. Òÿðÿêÿìÿ ùÿéàòûíûí þçöíÿìÿõñóñ úÿùÿòëÿðè, îíëàðûí òÿðÿêÿìÿ îëìàéàíëàðà ãàðøû þúÿøêÿí, úûüàë ìöíàñèáÿòëÿðè áó àòàëàð ñþçöíäÿ ïîåòèê øÿêèëäÿ "äàøëàøûá". Îíó äà ãåéä åäÿê êè, ùÿëÿ XIX ÿñðèí ñîí ðöáöíäÿ áó áþëýÿíèí ôîëêëîð þðíÿêëÿðè, åëÿúÿ äÿ àòàëàð ñþçëÿðè èëê äÿôÿ áþéöê ïåäàãîãëàð – Ì.Ìàùìóäáÿéîâ âÿ Í.Êàëàøåâ òÿðÿôèíäÿí òîïëàíûá, ÑÌÎÌÏÊ ìÿúìóÿñè âÿ “Êàñïè” ãÿçåòèíäÿ èøûã öçö ýþðñÿ äÿ, íÿçÿðè áàõûìäàí òÿùëèë îëóíìàìûøäûð. Øèðâàí ôîëêëîð ìöùèòèíèí ðåýèîíàë þçöíÿìÿõñóñëóüóíó èíèêàñ åòäèðÿí æàíðëàðäàí áèðè äÿ òàïìàúàëàðäûð. Äöçäöð, áóíëàðäàêû ðåýèîíàëëûã àòàëàð ñþçëÿðèíäÿ, éàõóä ìÿñÿëëÿðäÿ îëäóüó ãÿäÿð öçäÿ äåéèë. Àíúàã áóíóíëà áÿðàáÿð, áþëýÿäÿí ÿëäÿ åäèëìèø òàïìàúàëàð è÷ÿðèñèíäÿ éåðëè òÿáèÿò, ùÿéàò øÿðàèòè, ìÿùÿëëè òÿñÿððöôàò ôîðìàëàðû âÿ ñ. èëÿ áàüëû þðíÿêëÿð âàðäûð êè, áóíëàðäà Øèðâàí åëèíèí þçöíÿìÿõñóñëóüó æàíðûí þçöíÿìÿõñóñëóüóíóí úèçýèëÿðè êèìè ÿêñèíè òàïûá. Øèðâàíäà ÿêèí÷èëèê âÿ ùåéâàíäàðëûãëà áàüëû òàïìàúàëàð ÷îõëóã òÿøêèë åäèð. Áóíëàð éåðëè òÿñÿððöôàò øÿðàèòè èëÿ áàüëûäûð: Êþðïö àëòäà äþðä ýöéöì Ñÿêêèç-ñÿêêèç ñÿäÿúàì Èêè õóðìà, äþðä ìÿðúàí Öçö ãûðûøìûø ãàðû Áÿéëÿðè àòäàí ñàëûð Àü àòû àòäà ýþðäöì, ×óëóí ñóâàòäà ýþðäöì. Èéèðìè äþðä óëäóçó Áèð àéûí àëòäà ýþðäöì Ãàéà è÷èíäÿ àü àòëû îüëàí àòûíû ÷àïàð Ìèí òàõòà, ìèí áèð òàõòà Áèð ìèñìàðà áÿíä îëóá

Àçÿðáàéúàí àøûã ìöùèòëÿðè àðàñûíäà þç éîë-éîëàúàüû, ÷àëüû-èôà öñóëó èëÿ ñå÷èëÿí Øèðâàí àøûã ìöùèòèíèí òàðèõè ÷îõ ãÿäèìäèð. Ùÿëÿëèê ùàããûíäà ìÿëóìàò, øåðëÿðèíäÿí áÿçè íöìóíÿëÿðè áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûø Àøûã Äîñòó Øèðâàíè èëÿ ùåñàáëàñàã, Øèðâàí àøûã ìÿêòÿáèíèí ñîðàüû ÕÂÛ ÿñðèí èêèíúè éàðûñû, ÕÂÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ ýåäèá ÷ûõûð. 400 èëäÿí àðòûã éàøû îëàí Øèðâàí àøûã ìöùèòèíèí èêè éöç íÿôÿðÿ ãÿäÿð èñòåäàäëû íöìàéÿíäÿëÿðè áàðÿäÿ ìÿëóìàò âÿ ÿñÿðëÿðèíäÿí íöìóíÿëÿð ÿëäÿ åòìèøèê. Áèð ìÿñÿëÿíè äÿ à÷ûã åòèðàô åòìÿê ëàçûìäûð êè, ìèí èëÿ éàõûí þìöð ñöðìöø Øèðâàíøàùëàð äþâëÿòè, ñàðàé ùÿéàòû áó ìöùèòèí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôûíäà áþéöê ðîë îéíàìûøäûð. Áó äþâëÿòèí ïàéòàõòû Øàìàõû ùÿì åëìè, ÿäÿáè, ìÿäÿíè ìÿðêÿç, ùÿì äÿ àøûã ìöùèòè êèìè ìÿøùóð îëìóøäóð. Øèðâàíøàùëàð ñàðàéûíäà ÕÛ-ÕÛ ÿñðëÿðäÿ éàçûëû ÿäÿáèééàòûí Øèðâàí ìÿêòÿáèíèí áÿëëè íöìàéÿíäÿëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø âÿ þç éàðàäûúûëûãëàðû èëÿ íÿèíêè éàçûëû ÿäÿáèééàòûí áÿäèè-åñòåòèê, ÿäÿáè-ìÿçìóí èíêèøàôûíà éîë âåðìèø, åëÿúÿ äÿ, äîëàéûñû éîëëà îëñà äà, øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûí áó âÿ éà áàøãà áàõûìäàí òÿñèð åòìèøäèð. Ñàðàé åéíè çàìàíäà ðÿããàñëûã, õàíÿíäÿëèê, øàèðëèê, õÿòòàòëûã âÿ áàøãà ñÿíÿò ñàùÿëÿðèíèí äÿ èíêèøàô åòäèéè ìÿðêÿç îëìóøäóð. Áó áàõûìäàí, ñàç, ñþç, ðÿãñ, èôà âÿ ñ. ñÿíÿò ñàùÿëÿðèíè þçöíäÿ ñèíêðåòèêëÿøäèðÿí (÷àðïàçëàøäûðàí) àøûã ñÿíÿòè çàìàí êå÷äèêúÿ ñàðàéäàêû áó ìÿäÿíè ùÿéàòûí òÿñèðèíäÿí, äîëàéûñû éîëëà îëñà äà, ãûðàãäà îëà áèëìÿçäè.2 Úèääè øÿêèëäÿ þéðÿíèëìÿñÿ äÿ, ñîí îí áåø-èéèðìè èë ÿðçèíäÿ éÿãèí åòìèøèê êè, ÕÂÛÛ-ÕÂÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ Øèðâàí àøûã ìöùèòèíäÿ äÿñò-õÿòëÿðè îëàí Àøûã Áàáà Øèðâàíè, Àøûã Ñàëåù, Àøûã Ðöñòÿì, Àøûã Ñîëòàí êèìè óñòàäëàðûí ñÿíÿò ÿíÿíÿëÿðèíè ÕÛÕ ÿñðäÿ Àøûã Ùöñåéí, Àøûã Èáàä, Àøûã Ôÿðÿú, Àøûã Ìöðñÿë, Àøûã Èáðàùèì, Àøûã Îðóú êèìè ñÿíÿò ôÿäàèëÿðè éàøàòìûø, èíêèøàô åòäèðìèø âÿ ÕÛÕ ÿñðèí ñîíóíäà Àøûã Úàìàë, Àøûã Õÿëèë, Àøûã Ñÿäðÿääèí, Àøûã Áèëàë, Àøûã Õåéðóëëà, Àøûã Íóðÿääèí, Àøûã Ãÿíèìÿò êèìè áàúàðûãëû øàýèðäëÿðèíÿ ÿìàíÿò åòìèøëÿð. ÕÕ ÿñðèí 40-úû èëëÿðèíäÿí ñîíðà òÿêúÿ Øèðâàíäà äåéèë, áöòöí Àçÿðáàéúàíäà, åëÿúÿ äÿ êå÷ìèø Ñîâåòëÿð Áèðëèéèíèí Îðòà Àñèéà, Äàüûñòàí, Èðÿâàí, Ýöðúöñòàí áþëýÿëÿðèíäÿ äÿ áþéöê àä-ñàí, øþùðÿò ñàùèáè îëàí Àøûã Àááàñ, Àøûã Àüàëàð, Àøûã Øàìèë, Àøûã Ãóðáàíõàí, Àøûã Ïÿíàù, ---------------------1. Øèðâàí ôîëêëîðó àíòîëîýèéàñû, ñÿù.38-47. 2. Ãÿíèéåâ Ñ. Øèðâàí ôîëêëîð ìöùèòè, Áàêû, 1997, ñÿù.100.

Àøûã ßùìÿä, Àøûã Áàðàò, Àøûã Øàêèð, Àøûã Ìÿììÿäàüà êèìè èñòåäàäëàð

Ñó öçöíäÿ ãàéûã ýåäÿð 30

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

31

àøûã ñÿíÿòèíèí ñèðëÿðèíè ùÿìèí óñòàäëàðäàí þéðÿíìèøëÿð. Áèð ñþçëÿ, áåø éöç èëäÿí àðòûã éàøû îëàí Øèðâàí àøûã ìöùèòèíèí, îúàüûíûí àëîâó áó ýöí äÿ ñÿíýèìÿìèø, àçàëìàìûøäûð. Àøûã Õàíìóñà, Àøûã Õàíûø, Àøûã Éàíâàð, Àøûã ßâÿç, Àøûã Ìÿùÿììÿä, Àøûã ßùëèìàí, Àøûã Àüàìóðàä Øèðâàí àøûã ìöùèòèíèí êåøèéèíäÿ þç ñàçëàðû, ñþçëÿðè èëÿ äóðìóøëàð. Øèðâàí áþëýÿñè åë øàèðëÿðè, ñèíÿäÿôòÿð ãàäûíëàðû èëÿ äÿ ìÿøùóð îëìóøäóð. Àïàðäûüûìûç àðàøäûðìàëàð íÿòèúÿñèíäÿ áó ðåýèîíäà XVII ÿñðäÿí öçö áÿðè éàøàéûá-éàðàäàí ÿëëè íÿôÿðäÿí àðòûã åë øàèðè ùàããûíäà ìÿëóìàò âÿ ÿñÿðëÿðèíäÿí íöìóíÿëÿð ÿëäÿ åäÿ áèëìèøèê. Êàðýÿð ßùìÿä, Ïàäàð Ñóðõàé, Ïàäàð Àüàáàëà, ×öðöê Èñëàì, Êîëàíû Ìóñòàôà, Öäöëó Èìàì, Áàðûääàé Ñîëòàí, Øàìèë Úàááàð, Øèðâàíëû Ìîëëà Ïÿðè, Ìèíÿáéèì, Ìîëëà Òóáó, Ìîëëà Íàðûíú, Ïöñòÿ Øèêàð ãûçû, Àüúà Ýöëàüà ãûçû, Çåéíÿá Çÿðáÿëè ãûçû, Ïÿðèíàç Àçàé ãûçû âÿ áàøãàëàðûíûí øåðëÿðèíäÿí íóìóíÿëÿð ÿëäÿ åäÿ áèëìèøèê. Îíó äà ãåéä åäÿê êè, ÿñàñÿí, õàëã øåðè öñëóáóíäà øåðëÿð éàçàí áó ñÿíÿòêàðëàðûí áèð ÷îõóñó êëàññèê öñëóáäà äà ÿñÿðëÿð éàðàòìûøëàð. Îíëàðäàí àíúàã áèð ãèñìèíè êèòàáà äàõèë åäÿ áèëäèê. Øèðâàí äàñòàíëàðûíûí òîïëàíìàñû, òÿäãèãè âÿ íÿøðè ñàùÿñèíäÿ âÿçèééÿò ùå÷ äÿ öðÿêà÷àí äåéèëäèð. Ùàëáóêè Øèðâàí àøûã ìöùèòèíäÿ Àçÿðáàéúàí äàñòàíëàðûíûí ÷îõ ìàðàãëû âàðèàíòëàðû âÿ îðèæèíàë Øèðâàí äàñòàíëàðûíûí ÷îõ íöìóíÿëÿðè âàðäûð. Øèðâàí àøûã ìöùèòè þçöíÿìÿõñóñ õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Ìàðàãëûäûð êè, æàíð ýþñòÿðèúèñè áàõûìûíäàí äàñòàíëàð Øèðâàíäà "íàüûë" àäëàíìûøäûð. Àäÿòÿí àøûüà, "àøûã, áèð íàüûë äå", – äåéÿ ìöðàúèÿò åäèðëÿð. Áó õöñóñäà Ì.Ù.Òÿùìàñèá éàçûð: "Äàñòàí ãîøàí âÿ ìÿúëèñëÿðäÿ äàñòàí èôà åäÿí àøûãëàðûìûçûí þçëÿðè, åëÿúÿ äÿ îíëàðà ãóëàã àñàí ÿùàëè èñÿ ÷îõ çàìàí äàñòàíà ñàäÿúÿ "íàüûë" äåìèø, áèð ñûðà ðàéîíëàðûìûçäà ùÿëÿ èíäè äÿ äåéèëìÿêäÿäèð".1 Áèç Øèðâàí àøûãëàðûíûí äàñòàí ðåïåðòóàðû öçÿðèíäÿ óçóí ìöääÿò ìöøàùèäÿëÿð àïàðìûøûã. Àøûãëàðûí øÿõñè àðõèâè âÿ éàääàøëàðûíäà îëàí äàñòàíëàðû òîïëàéàíäàí ñîíðà áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëìèøèê êè, áó äàñòàíëàðû ö÷ ãðóïäà úÿìëÿøäèðìÿê, òÿùëèë ñöçýÿúèíäÿí êå÷èðìÿê äàùà ìöíàñèáäèð. --------------------1. Ì.Òÿùìàñèá. Àçÿðáàéúàí õàëã äàñòàíëàðû (îðòà ÿñðëÿð), Áàêû, 1972, ñ.50

1. Àçÿðáàéúàí äàñòàíëàðûíûí Øèðâàí âàðèàíòëàðû: "Ãóðáàíè", "Àááàñ âÿ Ýöëýÿç", "Àøûã Ãÿðèá", "Àëûõàí-Ïÿðè" (Øèðâàíäà "Âàíëû Àëû õàí"), "Âàëåù âÿ Çÿðíèýàð", "ßñëè âÿ Êÿðÿì", "ßìðàù", "Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí", "Íèýàð âÿ 32

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ìàùìóä", "Íîâðóç", "Ñåéäè âÿ Ïÿðè", "Òàùèð âÿ Çþùðÿ", "Êîðîüëó", "Øàù Èñìàéûë", "Øàùçàäÿ ßáöëôÿç" âÿ ñ.1 2. Àíúàã Øèðâàí ðåýèîíóíäà ìÿøùóð îëàí äàñòàíëàð: "Îðäóáàäè Êÿðèì", "Êö÷ÿ Ðçà", "Øèðâàíëû Ãÿùðÿìàí øàù", "Áàðûääàé Ñîëòàí", "Øèðâàíëû Úàùàí øàù", "Êîðîüëóíóí Øèðâàí ñÿôÿðè", "Àäýþçÿë âÿ Àñëàí øàù”, "Çÿíúàíëû Ãóðáàí", "Êÿðÿìèí Áåøäàø ñÿôÿðè", "Ìóñòàôà âÿ Ñÿíÿì õàíûì", "Àøûã Àüàìÿììÿä âÿ Ìÿðéÿì", "Àøûã Áèëàë âÿ Áàäàì õàíûì". 3. Ìöÿëëèôè ìÿëóì äàñòàíëàð. Áó ãðóïà äàõèë îëàí äàñòàíëàðûí ìöÿëëèôè ìÿëóì îëäóüó êèìè, ùÿìèí ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôëÿðè – àøûãëàð, ÿñàñÿí, ÕÕ ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿí ñîíðà éàçûá-éàðàòìûøëàð. Áó úÿùÿòäÿí ùÿìèí äàñòàíëàð êöðäÿìèðëè Àøûã ßùìÿäèí, Àøûã Õàíìóñàíûí, Àøûã Õàíûø, Àøûã Ìàùìóä âÿ áàøãà ãöäðÿòëè ñÿíÿòêàðëàðûí éàðàòäûãëàðû äàñòàíëàðäûð. Ìöÿëëèôè áÿëëè îëàí Øèðâàí äàñòàíëàðûíûí áèð ãðóïóíó àðòûã ÷àïà ùàçûðëàìûøûã. Äåäèêëÿðèìèçäÿí áèð äàùà àéäûí îëóð êè, àíòàëîýèéàéà äàõèë åòäèéèìèç, åëÿúÿ äÿ éàääàøëàðäàí òîïëàäûüûìûç, ùÿëÿëèê èøûã öçö ýþðìÿéÿí èéèðìèäÿí àðòûã Øèðâàí äàñòàíëàðûíûí íÿøðè âÿ òÿäãèãè ôîëêëîðøöíàñëàðûìûçûí éîëóíó ýþçëÿéèð. Îõóúóëàðà òÿãäèì îëóíàí "Øèðâàí ôîëêëîð àíòîëîýèéàñû" (I êèòàá) ãÿäèì òàðèõè êå÷ìèøÿ ìàëèê îëàí óëó Øèðâàíûí øÿðÿôëè òàðèõè, õàëãûí àäÿò-ÿíÿíÿñè, ìèëëè äÿéÿðëè, ùÿéàò-òÿðçèíè þçöíäÿ éàøàäàí âÿ ùÿúìè ÿëëè ÷àï ùÿúìèíäÿí àðòûã îëàí ôîëêëîð þðíÿêëÿðèíèí éàëíûç áèð ùèññÿñèäèð. Òîïëóìóí ñîíðàêû úèëäëÿðèíäÿ ðåýèîíà ìÿõñóñ îëàí ÿëäÿ åòäèéèìèç áöòöí þðíÿêëÿðè îõóúóëàðà òÿãäèì åòìÿéÿ ÷àëûøàúàüûã. Ùöñåéí ÈÑÌÀÉÛËΠÑåéôÿääèí ÃßÍÈÉÅÂ

--------------------1. Øèðâàí àøûãëàðûíûí àðõèâèíäÿí âÿ éàääàøëàðûíäàí ÿëäÿ åòäèéèìèç áó äàñòàíëàðûí ÷îõóñó øÿõñè àðõèâèìèçäÿäèð.

I. ÈÍÀÌËÀÐ, ÑÛÍÀÌÀËÀÐ

Ãîjóíóí ä‰ëƒ äƒøíä òðêì ƒçƒíƒ ãûðõäûðìàç, jîõñà ãóçó ‰ëð... 33

Äóç …ƒíƒ, áàçàð åðòñè ãîjóí ãûðõûëìàç. Äåjèðëð êè, ãîjóí ñóáàj ãàëàð... Àòûí jàëûíà ñ‰jí, õåjèð òàïìàç. āâíèí òƒêƒíäí óøà‹ûí jàõàñûíà òèêñëð, îíà …‰ç äjìç. Õàë÷à-ïàëàç òîõóíàíäà щííèí áàøûíà ñî‹àí àñàðëàð êè, …‰ç äjìñèí. Ñî‹àíûí à‡àñû åë …‰çëðè jàøàðäàð. ‚çðëèjè ìóí‡óã êèìè ñàïà äƒçƒá óøà‹ûí áîjíóíäàí àññàí, …‰ç äjìç. Áàøû à‹ðàjàíà ƒçðëèjè jàíäûðûá òƒñòƒñƒíƒ áóðíóíà âåððëð. Àí‡àã áó øðòë êè, ƒçðëèê …ðê õîðóç ññè åøèòììèø îëñóí. ‚çðëèjè äñò áà‹ëàjûá åâèí êàíäàðûíäàí àñàðëàð êè, åâ-åøèj áä íçðëð òîõóíìàñûí. сщð òåçäí ñôð ÷ûõàíäà áîø ñíêëè ãàäûíëà ðàñòëàøñàí, …åðè ãàjûòìàëûñàí. Ãîíøóíóí ïàj …‰íäðäèjè à‹àðòûíû áîøàëäàíäàí ñîíðà ãàáûíû ãàjòàðàíäà jóìàçëàð. Àõøàì áàøãàñûíà åâäí à‹àðòû âåðíä îíóí jàíûíà êñ‰â ãîjàðëàð. jòä щå÷ âàõò ãîjóíó ñàjìàçëàð. Äåjèðëð êè, åâèí áðêòè ãà÷àð. Áî‹àç щåjâàí îëàí щjòä êñ‰â îjíàòìàçëàð. ؁ð ãàðûøàí âàõòû åâä áû÷àã èòèëìçëð. åjâàí …ëí âàõòû ÷‰ðê jåìçëð. Äåjðëð êè, îíäà àäàìûí ðóçóñó àçàëàð. ʉðï щåjâà à‹à‡ûíû …‰j âàõòû êñìçëð. Äåjðëð êè, ãàð‹ûøà äƒøðñí. „ëèí ê‰÷í ãûçûí àðäûí‡à ñó àòìàçëàð. „ëèíè ìàë-ãàðà …ëí âàõòû …òèððëð êè, àjà‹û ðóçóëó îëñóí. Ãûðõû ÷ûõìàjàí óøàã îëàí åâÿ ò …òèðìçëð. Jàä àäàì ãûðõëû óøàã îëàí å⁠…ëíä, ââë‡ óøà‹û ÷‰ë ÷ûõàðàðëàð. Ãûðõëû óøà‹ûí jàòàíäà áàøûíûí àëòûíà ÷‰ðê, ãàj÷û ⁠jà áû÷àã ãîjàðëàð. Ãûðõëû óøàãëà åâäí ÷ûõàðêí îíóí áàøûíà (ïàïà‹ûíà) ƒçðëèê, ïèøèê òƒêƒ ⁠…‰ç ìóí‡ó‹ó òèêðëð. jò jàõûí îëàí jåðä øàì à‹à‡û êìçëð. Áó, ñîíñóçëó㠁ëàìòèäèð. àíñû щjòä …‰çòèêàíû ‰ç-‰çƒí áèòèðñ, î щjòäí äðä-áëà óçàã îëàð äåjèáëð. ؁ð ãàðûøàí âàõòû åâèí ãàïûñûíû à÷àð, èøû‹ûíû jàíäûðàðëàð. Äåjèáëð êè, áó âàõò ðóçè ïàjëàíûð.

Àõøàì áóëà‹à ⁠jà ÷àjà …åäíä щìèí àäàì jàõàñûíà ñàí‡àã jàäà èjí òàõìàëûäûð. Àõøàì ÷à‹û àäàì ëè ãîjíóíäà äóðìàç. Áó âçèjjò áä õáð ñáá îëà áèëð. Êèì сôð àjû ãóðòàðàí …ƒí òåçäí ìñ‡èä …åäèá ó‡àäàí äåñ: “Àëëàщ, …‰çëðèí àjäûí, сôð àjû ÷ûõäû“ Àëëàщ щìèí àäàìûí íèjjòèíè щjàòà êå÷èðèð. āâíè ñ‰jìê îëìàç. Îíà …‰ð êè, îíó ìƒãääñëð щåjêë êèìè ãáóë åòìèøëð. Ñîíñóç ãàäûí ñƒáщ òåçäí äâíèí àëòûíäàí êå÷ñ óøà‹û îëàð. Àõøàì÷à‹û ⁠jà ñƒáщ òåçäí áóëà‹à …ëíä â jà jàíûíäàí ‰òíä ƒ÷ äô “Áèñìèëëàщ“ äåìëèñí. åjâà à‹à‡ûíà íçèð áà‹ëàñàí, jà‹ûø jà‹ìàç. åjâà ãîòóð îëàíäà øèò jà‹û î‡àã êƒëƒí ãàðûøäûðûá ñƒðòíä, ãîòóð áèð щôòj ñà‹àëûð. Èíê ⁠jà áàøãà щåjâàíûí áójíóçó äèáäí ñûíñà ãîjóí ãójðó‹óíó, àðäû‡ à‹à‡ûíûí êƒëƒ èë ãàjíàäûá щìèí jåð ñƒðòìê ôàjäàëûäûð. åjâàíà …‰ç äjìñèí äåj îíóí áîjíóíà ⁠jà áójíóçóíà щåjâà, àðäû‡ à‹à‡û áà‹ëàìàã õåjèðëèäèð. Èíê äèëèíäí äàáàã îëàíäà ñ‰jƒä à‹à‡ûíûí jàðïà‹ûíû çèá ñójó ÷ûõàíà êèìè ä‰jíäí ñîíðà àëûíàí ìщëóë èíj jåäèçäèðìê, äèëèíèí ƒñòƒí jàõìàã äàáà‹ûí ãàðøûñûí àëûð. åjâàí àjà‹ûíäàí äàáàã îëñà, ãójðóã jà‹ûíû (⁠jà êð jà‹û) ðèäèá, îíóí àjà‹ûíà ò‰êìêë äàáàã ñà‹àëûð. Àòûí àjà‹û íàëìàõà äƒøíä, îíó äà ãójðóã jà‹û èë ñà‹àëäûðëàð. Jóõóäà àò …‰ðìê - áåë äåjèðëð êè, jàõøû ëàìòäèð. Jíè ìƒðàääûð. Ìóðàäûíà ÷àòà‡àãñàí. Jóõóäà ïóë …‰ðìê – щàíñûñà áèð õáð åøèòìê, ñäà àëìàãäûð. Jóõóäà èëàí …‰ðìê – jàõøû ëàìòäèð. Àjäûí áèð jîëëà …åòìêäèð. Jóõóäà jóìóðòà …‰ðìê – jàõøû äåjèë, ïó÷ëó㠁ëàìòèäèð. Jóõóäà àjû …‰ðìê – ÷îõ jàõøû ëàìòäèð. Jóõóäà àjàããàáû …‰ðìê – ïèñ ëàìòäèð. Äàðëûãäûð, ñûõûíòûëû щjàòäûð. Jóõóäà äèøèíèí ëàõëàìàñû ⁠äƒøìñè ïèñ ëàìòäèð. Jóõóäà à‹ëàìàã – …ƒëìê ëàìòèäèð. Jóõóäà òîj …‰ðìê, òîjäà îjíàìàã ïèñ ëàìòäèð. Jóõóäà ñó …‰ðìê – àjäûíëû㠁ëàìòèäèð.

34

35

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Jóõóäà ò …‰ðìê – щìèí …ƒí ãì-ãƒññj, çèjjò äƒ÷àð îëìà‹à èøàðäèð. Jóõóäà jóìóðòà ñàòìà‹û …‰ðìê – щìèí …ƒí íàðàщàòëûãëàðëà ãàðøûëàøìà‹à èøàðäèð. Åâäí ñôð ÷ûõàí àäàìûí àðõàñûí‡à ñó àòìàã – ñàëàìàòëû㠁ëàìòèäèð. сôð ÷ûõàíûí àðõàñûí‡à åâè ñƒïƒðìê – ïèñ ëàìòäèð. ؁ð âàõòû åâè, щjòè ñƒïƒðìçëð – áðêòèìèç ÷êèëð, äåjèáëð. Ñà÷ûíû äàðàjàðêí, òƒêƒ î‡à‹à àòûá jàíäûðìà – áõòèíè jàíäûðàðñàí, äåjèëèá. Å⁠áîø …ƒjƒìë …èðì – щìèí åâä êàñûáëûã îëàð. Õàìûð jî‹óðàðêí õàìûðûí ãàáäàí ñû÷ðàìàñû – áèøìèø ÷‰ðj ãîíàã …ë‡êäèð, -äåjèáëð. уôðä äóçóí äà‹ûëìàñû – äàâà, äàëàø ëàìòèäèð. Åâäí ÷ûõàðêí ãàáà‹ûíäàí ãàðà ïèøèê êå÷èáñ, ó‹óðñóçëó㠁ëàìòèäèð. Áàøûíû äàðàjàðêí ñà÷ûíû òóëëàìàã – ïèñ ëàìòäèð. Ãóðáà‹à àjà‹ûíà äîëàøñà ‡àäójà äƒøðñí. уïƒð…íèí ñí òîõóíìàñû – ñí á‰щòàí àòà‡àãëàð, -äåjèáëð. Ñîjóíàðêí àjàããàáûíûí ƒñò-ƒñò äƒøìñè - ãåjáòèíè åäèðëð, äåjèëèá. Àj-…ƒíƒí òóòóëìàñû, áëà …ëìñè ëàìòèäèð. Áó çàìàí íàìàç ãûëûíàð. Jàøûë ⁠щì ä ê‰ðï à‹à‡ûí êñèëìñè 쁋áóë äåjèë. Áó çàìàí àщ, íàëj äƒøðñí, äåjèáëð. Åâèí …èð‡jèíäí àò íàëûíûí àñûëìàñû, å⁠áðêò …òèð‡ê ëàìòè äåìêäèð. jòä ãàðà òîjó‹óí ñàõëàíìàñû jàõøû ëàìòäèð. Äåjð êè, jèjìèí ãàðà …ƒíƒ ìíèì îëñóí. уïƒð…íè áàøû jóõàðû ãîjìàã ïèñ ëàìòäèð. ăøìí àìàí âåðìêäèð, äåjðëð. †ƒì …ƒíƒ – щàìàìëàíìàã- ‰ìðƒí óçóí îëàð, äåjðëð. Ãàjíàð ñójó jåð àòìàçëàð, ìëàêëðèí áàëàëàðû jàíàð, äåjèáëð. ؁ð ãàðûøàí âàõò àñòàíàäà îòóðìàçëàð – ‡èíëð, ‡èííëð ñí òîõóíà áèëð. Àñòàíàäàí óøà‹ûí àëíûíà òîç-òîðïàã âóðñàí, áä-íçðäí ãîðóíàð. Ìèñ ‡àìûí åâä ñàõëàíìàñû ⁠ê‰ðï óøà‹ûí íííèñèíèí àëòûíà ãîjóëìàñû jàõøû ëàìòäèð –áäíçðèí ãà÷ûðàëìàñû. Åâäí ‰ç ÷ûðà‹ûíû ãîíøójà âåðìê, ïèñ ëàìòäèð. ؁ð âàõòû åâäí щå÷ áèð íåìò âåðèëìç, åâèí áðêòè àçàëàð, -

äåjèáëð. Òàõûë ÷óâàëûíûí ââëèíäí (èøëòìj áàøëàðêí) áàøãàñûíà áîð‡ âåðìê – ñƒôðíèí áðêòè êàñàä åäð, -äåjèáëð. ׉ðjè áîð‡ àëûá, ãàjòàðìàìàã ïèñ ëàìòäèð – Àëëàщ îíó áà‹ûøëàìàç, -äåjðëð. Òîjó‹óí áàíëàìàñû ïèñ ëàìò ñàjûëàð – î äãèだáàøûíû êñðëð. Õîðóçóí ƒçƒíƒ åâèí ãàïûñûíà ÷åâèðèá áàíëàìàñû ïèñ ëàìò ñàjûëûð. ăøìí ƒñòƒìƒç àjàãëàíàð, - äåjðëð. Ãàòû‹û òîõ àäàì ÷àëàíäà jàõøû …ëð. ăjƒíƒ òàïäàìàã …ƒíàщäûð.

36

37

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

II. ÌÞÂÑÖÌ-ÌßÐÀÑÈÌ ÍßÜÌßËßÐÈ 1. „ëèí ƒ÷ƒí òîjãàáà‹û ïàë-ïàëòàð àëäûðàíäà ãûçûí àäàìëàðû áåëÿ ìÿñëÿùÿò åäÿðäèëÿð: „ëèí ƒ÷ ê‰jíê èñòjèð, Áó ìàщàëäà òê èñòjèð, „ëèí áåø òóìàí èñòjèð, Øàëäàí, êèìõàäàí èñòjèð. „ëèí áèð èðïê èñòjèð, Òê …ƒëëƒ, õîøðí… èñòjèð. „ëèí áèð áàøìàã èñòjèð, Òèðìäí jàøìàã èñòjèð. „ëèí àðõàëûã èñòjèð, Áèð …ƒëëƒ jàjëûã èñòjèð. ́ âåðñç ‰ç àäûíûçà, „òèðèí áàõàã äàäûíûçà. 2. Òîj âàõòû âäëøÿíä ãûç àäàìû äåjðäè: Àíà Ìí …ëèíèí àíàñûjàì, Àõàð ñóëàð ñîíàñûjàì. уä ïóëóíó êì åjëñç, Îä òóòóáàí jàíàñûjàì. Àòà Ìí …ëèíèí àòàñûjàì, Ãûçûë …ƒëƒí ïóòàñûjàì. Èïê ê‰jíê …òèðìñç, Ñèçè èò àòàñûjàì. Õàëà Ìí …ëèíèí õàëàñûjàì Áó äà‹ëàðûí ëàëàñûjàì. “à‡ûìíáàõ“ …òèðìñç, Ñèçè ãàíà ñàëàñûjàì. ìè Ìí ìèjì, jåjì …ðê, Ñèð ñ‰çƒìƒ äåjì …ðê. 38

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Òîj çàìàíû ñèç …òèðí, Àðõàëû‹û …åjì …ðê. Áèáè ́í áèáèjì ‡àí åjëðì, †àí ñèç ãóðáàí åjëðì. “Èjíáàòìàç“ …òèðìñç, Òîj çàìàíû ãàí åjëðì. 3. ΋ëàí àäàìû ýÿëÿíè àïàðàíäà äåéÿðäèëÿð: ׉ðjèìèç ãûëûãëûäûð, Ãàïûìûç ïàë÷ûãëûäûð. Âåðèí àïàðàã …ëèíèìèçè, Àïàðìàjûí çщëìèçè. Ձìèðèìèç ëëðääèð, щâ-ñîâóìóç äèëëðääèð. Âåðèí áèçèì …ëèíèìèçè, Àïàðìàjûí çщëìèçè. 4. Òîj çàìàíû ãûç àäàìû îõójàðäû: Àj ãûç àëàí, åâèí àáàäàí îëñóí, ‚ñòƒ äìèð, jàíëàðû äàøäàí îëñóí. ăçƒëƒáäƒð ãûç åâèíä ãîíàãëàð, ΋ëàí åâèíä jû‹ûëûá õîí÷àëàð, Ãûç àíàñû jƒêëðè àë÷àã åjëð, Àj ãûç àíàñû, ëè ãîjíóíäàäûð, ΋ëàí àíàñû äâ áîjíóíäàäûð. 5.„ëèí ãàïûäàí ÷ûõàíäà î‹ëàí àäàìû îõójàðäû: „ëèí ÷ûõäû щàñàðäàí, Àëëàщ-Àëëàщ, Ãóðòàðäûã èíòèçàðäàí, Àëëàщ-Àëëàщ. „ëèí ìèíäè jщð, Àëëàщ-Àëëàщ, Ձáð …åòñèí øщð, Àëëàщ-Àëëàщ, „ëèí …ëäè ‰jƒí, Àëëàщ-Àëëàщ, Áàøëàjûí òîj-äƒjƒí, Àëëàщ-Àëëàщ. 6.Òîj …ƒíƒ ájèí ƒç-áàøûíû ãûðõàíäà àäòí ájèí òàj-òóøëàðû áÿðáÿðèí åщòèjàòûíû …èçëäðäèëÿð âÿ áÿðáÿð àúûãëà äåjðäè: (Ñîíäà ëÿâàçèìàòûíû …‰òƒðí ä õëò âåððäè) 39

×à‹ûðûí …ëñèí Ãàñûìû, „‰òƒðñƒí …ëñèí òàñûìû. ×à‹ûðûí …ëñèí Àáûíû, „‰òƒðñƒí …ëñèí ñàáû÷û. ×à‹ûðûí …ëñèí ëç…èíè, „‰òƒðñƒí …ëñèí …ƒç…ƒíƒ. ×à‹ûðûí …ëñèí î 끇è, „‰òƒðñƒí …ëñèí ƒë…ƒ‡ƒ. 7.Ãóðáàí áàjðàìûíäà îõójàðäûëàð: Ãóðáàí êñäèê ãóçóíó, ×îõ åëäèê äóçóíó. Ãóðáàí êñäèê ãîjóíó, Ìí äƒøäƒ áîjóíó. Ãóðáàí êñäèê êå÷èíè, Ïèøèê jåäè è÷èíè. Ãóðáàí êñäèê ‰êƒçƒ, Àëì ãûíàäà áèçè. Áóäóí ãàçû àïàðäû, Ãîëóí êîõà àïàðäû, Ñåjèä àëäû ä‰øƒíƒ, Ìîëëà àëäû áàøûíû. Ãàáûð‹àíû áj jåäè, Áèç ãàëäû äðèñè, Ãójðó‹ójëà …åðèñè. 8.Íîâðóç áàjðàìûíäà îõójàðäûëàð: сìíè, ñàõëà ìíè, Èëä …‰jðäðì ñíè. сìíè, ‡àí ñìíè, Ñí ãóðáàí, ñìíè, Àòûë-áàòûë, ñìíè, Âåäð-ñàòûë, ñìíè, Òàìàì ‡àäû-ïèòèëð, Îëñóí áàòûë, ñìíè. щâàëûìûç ÷à‹ îëñóí, Jåäèjèìèç jà‹ îëñóí, Àçàð-áåçàð ÷ìíëð, 40

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

؁ôà òàïñûí, ñà‹ îëñóí. Jåðäí òíäèð ÷àïûëñûí, Jûðïìà jóõà jàïûëñûí. Èòí øåjëð òàïûëñûí, Ãîâóøñóí àjûðàíëàð, ñðòäí ãîâðóëàíëàð, сìíè, ‡àí ñìíè, Ñí ãóðáàí, ñìíè. Òîj ìàщíûñû Áàúûì, òîjóí ìƒáàðê, Áñò áîjóí ìƒáàðê, „ƒëƒðñí, õåjèð îëñóí, Àjûì, …ƒíƒì ìƒáàðê. çèçèíì, Áñòjì, Áà‹ûì, òîjóí ìƒáàðê. ëèíä …ƒë äñòjì, Áàúûì, òîjóí ìƒáàðê. Ձáð àëñàì щàëûìû, Áàúûì, òîjóí ìƒáàðê. ́í ñíèí÷ƒí õñòjì, Áà‡ûì, òîjóí ìƒáàðê, „åäèðñí õåjèð îëñóí, Àjûí, …ƒíƒí, ìƒáàðê. Áà‡ûì, ãîj ãàðøûíäà, Àjíà òê щjàòûí îëñóí. Ñà‹-ñîëóíäàêû øàì òê. jàòûí íóðëó îëñóí. Àjûí, …ƒíƒí ìƒáàðê Àj ãûç, òîjóí ìƒáàðê, Áà‡ûì, òîjóí ìƒáàðê.

41

ÑÀJÀ×Û ÑÞÇËßÐÈ Ííìèí ñêèë, ãîjóíó, Ñó è÷, ÷êèë ãîjóíó. ×îáàíû äî âóðóáäóð, Jàòà‹à ÷êèë ãîjóíó.

Ãîjóíóí áåøè …ëäè, Äîëàíäû êåøè …ëäè, ×îáàíûí áèçëð èë, Âàð èäè èøè, …ëäè.

́íì-ãàðàëà ãîjóí, Îõøàð ìàðàëà ãîjóí. ×îáàí jóíóíó ãûðõûá, Jû‹àð õàðàëà, ãîjóí.

Ãîjóíà áàõ, ãîjóíà, Ñàëäû ìíè îjóíà. ΋ëóì щà÷àí á‰jƒjð? ʁñì îíóí òîjóíà.

́íì, àj áðø ãîjóí, Äà‹ëàðà äûðìàø, ãîjóí. Àðàí ‰ðí îëóáäóð, Jàjëà‹à äûðìàø, ãîjóí.

́íì, àj …ëèí ãîjóí, Áçêëè …ëèí ãîjóí. †щä åë, åêèç îëñóí, Ãûçàðûá jåëèí, ãîjóí.

́íì, ãîjíóí êëèíè, Îâøàðà …ëìç jåëèíè. сíè ñà‹àí …ëèíèí, Ãó‡àì è퇁 áåëèíè.

́íì, àj ãûçûë ãîjóí, „ë jîëà äƒçƒë, ãîjóí. сíèí êèìè щåjâàíû Ñàõëàðàì jƒç èë, ãîjóí.

́íì, ãàðàëà ãîjóí, „åäèðñí щàðà, ãîjóí? Ïàòàâà jîõ, ÷óõà jîõ, сíääèð ÷àðà, ãîjóí.

́íì, àj ñàðû ãîjóí, À‹àìûí âàðû ãîjóí. сí áèð òƒêíìç øåjñí, Jàðàäûá òàðû, ãîjóí.

́íì, ãîjóíóí à‹û, Äîëàíûá …çèð äà‹û, ×îáàíà ÷àðûã áà‹û, „ëèíëð èï à‹û.

́íì, àj ãî÷àã ãîjóí, уðƒäí ãà÷àã ãîjóí. Ñí …‰çƒ äjíèí, „‰çƒí áû÷àã, ãîjóí.

Ãîjóíóí ƒ÷ƒ …ëäè, Äîëàíäû ê‰÷ƒ …ëäè, уðƒíƒí ãàáà‹ûíäà, Áèð jåê êå÷è …ëäè.

́íì, àj íàçäû ãîjóí, Áîjíó ãîòàçäû ãîjóí. Ãûøûí ôèêðèí åëì, À‹ûëëàð ñàçäû, ãîjóí. 42

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

́íì, àj ÷ìëè ãîjóí, Á î j í ó

ìð‡ìëè ãîjóí. сíäí щà‡û îëóáäóð, Àðàá, †ì÷ìëè,1 ãîjóí. ́íì, àj ìà‹ûë ãîjóí, ăçëð äà‹ûë ãîjóí. уäƒíƒí òàjû îëìàç, ìèø ñà‹ûë, ãîjóí. ́íì, àj íàçäû ãîjóí, Øèðèí àâàçäû ãîjóí. ĉë ä äî‹, äûáàðà äà, Ãóçóìóç àçäû, ãîjóí. ́íìèí ÷àë ãîjóíó, ́ìñè áàë ãîjóíó. Ãàäàí-áàëàí îëìàñûí, Àðòûá, ÷îõàë, ãîjóí.

́íì, àj ãøí… ãîjóí, Jóíó áèð ä‰øê ãîjóí. Äà‹äàí å⁠ä‰ííä, „òèðèð ê‰øê ãîjóí. ́íì, àj íàçëû ãîjóí, Àj ìàðàë …‰çëƒ, ãîjóí, Ïèøäà‹û áàëäàí àðòûã, Ãàòû‹û ƒçëƒ, ãîjóí. ́íì, àj à‹áàø ãîjóí, Äà‹ëàð äûðìàø ãîjóí, Jà‹ûíäàí ä‰j쁇 îëàð, Ãójðó‹óíäàí àø, ãîjóí. уðƒíƒí …‰çƒ ãîjóí, Äîëàí …ë äƒçƒ, ãîjóí, 43

́íìèí, òðõàí ãîjíó, Ãóðääàí ãîðõàí ãîjóíó, сщð îòëà‹à …åäð, Ãàjûäàð àõøàì ãîjíó.

ʉêëñí îëà‡àãñàí, Ãîíà‹à jåìëèê, ãóçó. ́íì, äûáàðà ãóçó, Ãàëõàð äèâàðà, ãóçó, ×îáàí ñíèí ó‡óíäàí, Ãàëûá, àâàðà, ãóçó.

Ãûø ÷ûõäû, Íîâðóç …ëäè, Îòëà, ê‰êë, ãóçóñó. ́íìèí jàç ãóçóñó, Åëì, íàç ãóçóñó, ð …ƒëäí áèð …ƒë èjë, Åë ïðâàç, ãóçóñó.

Jåðè äà‹äûð ÷îáàíûí, Êåôè ÷à‹äûð ÷îáàíûí, Ãîjóíëàðû òðõàíäûð, ‚çƒ à‹äûð ÷îáàíûí.

́íì, ãàðáàñàí ãóçó, Îëìóñàí ïàñàí, ãóçó, Áåë ãûøäàí ñà‹ ÷ûõìàã, Äåjèëäèð àñàí, ãóçó.

́íì, àj àëà êå÷è, ×ûõûáñàí jàëà, êå÷è, Ãîjóí-ãóçó àçàëûá, Äî‹ èêè áàëà, êå÷è.

́íì, áîçàëà ãîjóí, †óìàð êàçàëà ãîjóí. Jåjí ñíèí ó‡óíäàí, „åä ãûç àëà, ãîjóí.

́íì, õûðäà ÷ïèøëð, Àíà ì‡jèí äèøëð, Jàjû jàjëàãäà îjíàð Ãûøû àðàíäà ãûøëàð.

́íì, àj ãàðà êå÷è, „åäèðñí щàðà, êå÷è? ×îáàí ñíèí ëèíäí, „ëèáäèð çàðà, êå÷è.

́íì, àj õàëëû ãîjóí, ́ìñè áàëëû ãîjóí, ×îáàíû êàìèë îëñà „ëèð èôàëëû ãîjóí.

́íì, áîçàëà ãîjóí, Jîëäà ñîçàëà ãîjóí, ×îáàí ñíèí ñàjíä Áëê ãûç àëà, ãîjóí.

́íì, àj õàëëû êå÷è, ́ìñè áàëëû êå÷è, Øèø ãàjàëàð ƒñòƒíä, „åäèðñí jàëëû, êå÷è.

́íì, àj íàçäû ãîjóí, Ãûðãîâóë …‰çäƒ ãîjóí, ×èëíèí ôèêðèí ÷êì, Ãàáà‹û jàçäû, ãîjóí.

Ãîjóí …ëð, òîç îëàð, À‹à‡ àëòäà ãîç îëàð. Ãîjóíà êì áàõàíûí Èêè …‰çƒ áîç îëàð.

Ãàðà òê òê äóðàð, Áójíóçëàðû øê äóðàð, уðƒíƒí ãàáà‹ûíäà, àìûäàí …‰j÷ê äóðàð.

́íì, ãîjóíóí ãàðàñû, Ãûðõûëû‹û àj ïàðàñû, Jàç …ƒíƒ äëìñè, Ãûø …ƒíƒ áóëàìàñû.

́íìèí, jàj ãóçóñó, Ãóðójóá ÷àj, ãóçóñó, Ïàjûçà ÷îõ ãàëûáäûð, „ƒíëðèí ñàj, ãóçóñó.

Àj ìíèì …ƒçäê, ãóçóì, ʁíä è÷èíä òê ãóçóì, Äà‹ëàðäà îò áèòìäè, Áñ áèç íåjíjê, ãóçóì.

́íìèí, ä‰ë ãóçóñó, Ãóðójóá …‰ë, ãóçóñó, Jà‹ûø jà‹äû, îò áèòäè, „‰jðäè ÷‰ë, ãóçóñó.

́íìèí, ãûø ãóçóñó, ʃçä ãàëìûø ãóçóñó, „‰çƒí àjäûí, jàç …ëäè, Ãóðòàðäû ãûø, ãóçóñó.

Ãàáûñòàíûí1 ãîjóíó, ×îáàí åäèð òîjóíó, ×îáàíëàðäà ãàjäàäûð ×ûõàðäàð щð îjóíó.

́íì, àj ìëèê ãóçó, „ë, jåì jåìëèê, ãóçó,

́íìèí ë ãóçóñó, Àëíû òïë ãóçóñó,

Äàëûj‡àí ìëð …åäð.

----------------1. Ãîáóñòàí ðàjîíóíäà êíääèð

Åêèç äî‹, ƒ÷ì äî‹, Ñåâèíäèð áèçè, ãîjóí. ́íì, ãîjóíóí à‹û, Äîëàíûá …ëèð äà‹û, À‡û îëóð äûðíà‹û, Øèðèí îëóð ãàjìà‹û.

́íì, àj áðø ãîjóí, Äà‹ëàðà äûðìàø ãîjóí. ×îâ‹óíëó …凁ëðä, ×îáàíà jîëäàø ãîjóí. ́íì ãóðáàí, ÷àë ãîjóí, Jà‹û, ñƒäƒ áàë ãîjóí, Jàjëàãäà ÷îõ êåô ÷êäèí, „ë àðàíäà ãàë, ãîjóí. ́íìèí áîç ãîjóíó, Àjà‹û òîç ãîjóíó, Áàëàíû jàõøû ñàõëà, À÷ûëûá jàç, ãîjóíó. ́íì, àj äëè ãîjóí, Äîëàíûá …ëè ãîjóí, „ëèíëð …ƒçìèíäí, Òîõójàð õëè, ãîjóí. À‹ ãîjóí àjà îõøàð, Ãóðóìóø jàjà îõøàð, Ãîjóíñóç åâëð …‰ðäƒì, Ãóðóìóø ÷àjà îõøàð. À‹ ãîjóí …ëð …åäð, Äà‹ëàðû äëð …åäð, уðƒíƒí òðõàì ãî÷ó, 44

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

----------------------45

Ãàáûñòàíäà òàjà jîõ, ρðäèñè âàð, ïàjà jîõ, Ãàáûñòàí ÷îáàíûíäà ǁðð àáûð-щàjà jîõ.

×îáàí äàâà åëñ Ãàïàð êƒðê, jàáàíû. ×îáàí òàïäû jóìà‹û, ×‰ë àòäû ñóìà‹û, ×îáàí äàâà åëñ Ãîïàð øîïëó ÷îìà‹û.

уäƒ,òè …‰ðê, ãîjóí, Jóíó ìƒáàðê ãîjóí, Jåð äƒøí ïèøè ä ×îáàíà …ðê, ãîjóí.

Ãàáûñòàíûí òðñè, Áîç êêëèjèí ôðñè. Áîç ñƒäëƒ, jóíëó îëàð À‹ ãîjóíóí êðñè.

Ñàjà …ëèð ãàjàäàí, Jîâøàí jû‹ûá ãàjàäàí, ׉ëä jåjèá äëì Èí‡èê îëóá ìàjàäàí.

Àëà êå÷è, áîç êå÷è, „ë åëì íàç, êå÷è, ́ìí îâøàðëàíàíäà ×àïàëàìà ä‰ç, êå÷è.

Ãàáûñòàíûí ÷îáàíû, ×àòäàã îëàð äàáàíû, ×îáàíà ñ‰ç äåìjèí щjð åëè-îáàíû.

Äàøëûãëàðäà äîëàíäû, Àëà êå÷è ëî‹ìàíäû, Êàáà‡ êå÷èíèí ñƒäƒ ʉðïëð äðìàíäû.

сôà jóðäà äƒøìƒñí, Ãàèì îëñóí jóðäóíóç. Jîõñà áèçäí êƒñìƒñí Óëàìàñûí ãóðäóíóç.

Ãàáûñòàíûí áàщàðû, ×îáàí åëð íàщàðû, уðƒëðä òê îëàð Ãîjóíëàðûí ÷àщàðû.

Äå áèð-áèð, åøèò áèð-áèð, ́ãàìûíäà ãûë òäáèð, Ãîjóíó …ƒìðàщ ñàõëà „‰ð êè, äëì íäèð?

Jóðäóí äàøäû, ãàjàäûð, Òîõ îëñóí ÷îáàíûíûç. Ïàëàçûíûç ñàjàäûð Êîð îëñóí äƒøìíèíèç.

1. Ãàáûñòàí - Ãîáóñòàí ñ‰çƒíƒí äèàëåêò äåjèìè.

Ãàáûñòàíûí ëàëàñû, ăçíëèjè, àëàñû, „ƒçäê äî‹àí ãîjóíóí Òåç á‰jƒjð áàëàñû.

III. ÀÍÄËÀÐ, ÀËÃÛØËÀÐ, ÉÀËÂÀÐÛØËÀÐ, ÙßÄß-ÃÎÐÕÓËÀÐ ÀÍÄËÀÐ, ÀËÃÛØËÀÐ Àáäàë Áàáà щàããû. Àáûë Áàáà èøèíè àâàä åëñèí. À‹ Àáäàë Áàáà ñí ê‰ìê îëñóí. À‹ Àáäàë Áàáà jîëóíà èøûã ñàëñûí. À‹ êƒíáç щàããû. À‹ êƒíáç ñàщèáè ê‰ìjèí îëñóí. Àáäóëщƒñåjí Áàáà äàäà ÷àòñûí. Àáäóëщƒñåjí Áàáà äð…àщûíà àíä îëñóí. Àáäóë Áàáà ê‰ìjèí îëñóí. Àáûë Áàáà щàããû. Áàøû ãàðëû çðò Áàáà щàããû. Áàøû ãàðëû çðò Áàáà ìóðàäûíû âåðñèí. Áàáà сôð ïèðè äàäûíà ÷àòñûí. Áàáà Áíáð ìóðàäûíû âåðñèí. Áàáà сôð щàããû. Áàáà à‡û ‰çƒ ê‰ìjèí îëñóí. Áèëàë ôíäè Áàáà щàããû. Áèëàë ôíäè Áàáà èøèíè àñàíäà ñàëñûí. Áàáàäèëè Áàáà êðàìòè ê‰ìjèí ÷àòñûí. Áàáàäèëè Áàáà щàããû. Áí‰âø ïèðèí àíä îëñóí. †èäàëû ïèðè ìóðàäûíû âåðñèí. †åjðàí ïèðè ìàë-ãàðàíà áðêò âåðñèí.

Å⁠…ëð ‡ì ãîjóí, Îëìàç íóðäàí êì ãîjóí. уðƒj jàðàøûãäûð Áèð ãîøà ìð‡àí ãîjóí.

Ãàáûñòàíûí àëà‹û, ×îáàí …òèð jàëà‹û. Àjðàíû äîëäóð îðà Êöïÿéÿ jû‹ ãàjìàüû. Ãîjóí …èðäè ãìèø, ×îáàí …åòäè jåìèø. „ëèí jåðäí äóðìàìûø Ãîjóí …ëäè ìèø. Ãàáûñòàíûí ÷îáàíû, „çð åëè-îáàíû. 46

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

47

†àááàð áàáà ñí jàð îëñóí. †àááàð áàáà щàããû. Ää „ƒíø áàáà щàããû. Ää „ƒíø áàáà ìóðàäûíû âåðñèí. Ää „ƒíø áàáà ‰çƒ ê‰ìê îëñóí. Äèðè Áàáà èøèí ó‹óð âåðñèí. Äèðè Áàáà äàäûíà ÷àòñûí. Äèðè Áàáà щàããû. Äåøèêëè äàøäàí ðàщàò êå÷ñí. Äåøèêëè äàø ‰çƒ jîë âåðñèí. Äîëáàò Áàáà щàããû. Äîëáàò Áàáà ìàëûíà áðêò âåðñèí. Åjjóá Áàáà ìóðàäûíû âåðñèí. òà‹à щàããû. çèç Áàáà ê‰ìjèí ÷àòñûí. çèç Áàáà щàããû. ëè ÷àïàí щàããû. ôíäè Áàáà щàããû. ôíäè Áàáà ñí ó‹óð âåðñèí. щìä áàáà jîëóíó à÷ûã åëñèí. „ƒëëƒ Áàáàíûí ãáðèí àíä îëñóí. „ƒëëƒ Áàáà áõòèíè à÷ñûí. „ƒíä‰íäƒ Áàáà jîëóíà èøûã ñà÷ñûí. „‰jäàø Áàáà щàããû. „‰jäàø Áàáà ñí ‰çƒ ê‰ìê îëñóí. „‰jðí Àíàí ñàщèáè àðçóíó …‰jðòñèí. à‡û ƒñåjí áàáàíûí äð…àщû щàããû. à‡û Ձëèë áàáà ìóðàäûíû âåðñèí. à‡û Áàáà ñí ê‰ìê îëñóí. à‡û Áàáàjà àíä îëñóí. à‡û Ձëèë áàáà ñí jàð îëñóí. à‡û „ƒëàëû áàáà ‰çƒ èøèíè àâàíä åëñèí. à‡û „ƒëàëû áàáà î‡à‹û щàããû. à‡û Ãàðàõàí áàáà щàããû. à‡û Ãàðàõàí áàáà ìàëûíà áðêò âåðñèí. çðò Áàáàjà àíä îëñóí. çðò Áàáà ê‰ìjèí îëñóí. à‡ûìàí Ãóëó áàáàjà àíä îëñóí. 48

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

à‡û ôðóç íí î‡à‹û щàããû. à‡ûìàíãóëó Áàáà щàããû. à‡û Øèðèí Áàáà î‡à‹û щàããû. à‡û Øèðèí Áàáàjà àíä îëñóí. ‰êƒì õàíûì èøèíè áàø jåòèðñèí. Õîñðîâ Áàáà ‰çƒ ñí jàð îëñóí. Õàíëàð ׁëáèj àíä îëñóí. Õîñðîâ Áàáà щàããû. Õàíëàð ׁëáè ìƒøêƒëƒíƒ àñàíä åëñèí. Ձëô Ñåjèä щìä áàáà щàããû. Ձëô Õåjðè íí áõòèíè à÷ñûí. Ձëô Õåjðè íííèí ãáðè щàããû. Èñ…íäð Áàáàíûí äð…àщû щàããû. Èáàä Áàáà î‡à‹û ‰çƒ ìòëá âåðñèí. Èìàìçàäà щàããû. Èìàìçàä ‰çƒ ê‰ìjèí îëñóí. Êê ïèðè ê‰ìjèí îëñóí. Êå÷äèìç Áàáà äƒjƒíƒíƒ à÷ñûí. Êå÷äèìç Áàáà щàããû. Ãàéûáëàð Ñàáà àðçóíà ÷àòäûðñûí. Áðèáëð ê‰ìjèí îëñóí. Ãûðìûçû …ƒíáç щàããû. Ãûðìûçû …ƒíáç ñàщèáè ê‰ìjèí îëñóí. Ãàðî‹ëàí ïèðè ‰çƒ ñí ìóðàä âåðñèí. Ãàðà‡à Áàáà ñíè ñåâèíäèðñèí. Ãà÷àj ïèðè щàããû. Ãà÷àj Áàáà äàäûíà ÷àòñûí. Ãàðà Ñîôó ‰çƒ ñí ê‰ìê îëñóí. Ãàðà Ñîôó Áàáà щàããû. Áäèð ôíäè Áàáà ê‰ìjèí îëñóí. Áðáè ïèðè ìóðàäûíû âåðñèí. Ãûðõëàð Áàáà äƒjƒíƒíƒ à÷ñûí. Ãî‡à ˆâëèj щàããû. Ãî÷ Áàáà щàããû. Ãî÷ Áàáà ‰çƒ ê‰ìê îëñóí. Ãðáò íí î‡à‹û щàããû. Ìèð ̉âñƒì À‹àíûí ‡ääè äàäûíà ÷àòñûí. Ìèð Ñàäûã Áàáà ê‰ìjèí îëñóí. 49

Ìèð сôòð À‹à ‡ääè äàäûíà ÷àòñûí. Ìèð сôòð À‹àíûí îõóäó‹ó “Ãóðàí“ щàããû. Ìèð сôòð À‹àíûí ‡ääè щàããû. Ìèð Ìåщäè À‹àíûí ãáðèí àíä îëñóí. Ìèð Ìåщäè À‹à ñí ê‰ìê îëñóí. Ìèð Jóñèô Áàáàíûí ‡ääè щàããû. Ìèð Jóñèô Áàáà ìóðàäûíû âåðñèí. Ìèð ́ñèð À‹àíûí ‡ääè щàããû. Ìèð àøûì À‹à щàããû. Ìèð àøûì À‹àíûí ‡ääè äàäûíà ÷àòñûí. Ìîëëà Ձëèë î‡à‹û щàããû. ́çð Áàáà ê‰ìjèí îëñóí. ́çð Áàáà äàäûíà ÷àòñûí. Íàððû ïèðè ñíè ðóçèj ÷àòäûðñûí. Îðó‡ Áàáà ñí ê‰ìê îëñóí. Îðó‡ Áàáàjà àíä îëñóí. ˆìð Ñîëòàí Áàáà ‰çƒ jîë âåðñèí. Ïèð ëè‡àí Áàáàjà àíä îëñóí. Ïèð ëè‡àí Áàáà ñí jàð îëñóí. Ïèð Ùƒñåjí Áàáà ‰çƒ ê‰ìjèí ÷àòñûí. Ïèð ́çð Áàáà ê‰ìjèí îëñóí. Ïèð Àáäóëëà щàããû. Ïèð Àáäóëëà ñí ê‰ìê îëñóí. Ïèð ëè ‰çƒ ê‰ìê îëñóí. Ïèð Ñåjäóëëà Áàáà ñí jàð îëñóí. Ïèðñààò Áàáà щàããû. Ïèðñààò Áàáà ìóðàäûíû âåðñèí. Ïèð Ձëèë Áàáà щàããû. Ïèð Ձëèë Áàáà ñí ê‰ìê îëñóí. Ïèðáà‹äàä щàããû. Ïèðáà‹äàä jîëóíà èøûã ñà÷ñûí. Ïèð щìä Áàáà èøèíè àâàíä åòñèí. Ïèð Àáäóëêðèì Áàáà щàããû. Ïèð Àáäóëêðèì Áàáà äàäûíà ÷àòñûí. Ïèð ́ðäêàí ê‰ìjèí îëñóí. Ïèð ́ðäêàí щàããû. Ïèð ́ðäêàí Òƒðáñè щàããû. Ïèð Ձëèë Áàáà èøèíè àâàíä åòñèí. 50

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ïèð ×àðщàí ‰çƒ jîë âåðñèí. Ïèð Áõòèjàð Áàáàíûí ‡ääèí àíä îëñóí. Ïèð Áõòèjàð Òƒðáñè щàããû. Ïè𠆁ëàë Áàáà äàäûíà ÷àòñûí. Ñîôó ʁðèì Áàáàíûí î‡à‹û щàããû. Ñîôó ʁðèì ñí ê‰ìê îëñóí. Ñîôó Õàíìììä î‡à‹û щàããû. Ñîôó Áøèð äàäûíà ÷àòñûí. Ñîôó Áõòèjàð èøèíè àâàíä åòñèí. Ñîôó Áõòèjàð щàããû. Ñîôó çèç Áàáàjà àíä îëñóí. Ñîôó çèç Áàáà ñí ìóðàä âåðñèí. Ñîôó „ƒëñí î‡à‹û щàããû. Ñåjèä ñí Áàáà î‡à‹ûíà àíä îëñóí. сìä ôíäè Áàáàjà àíä îëñóí. сìä ôíäè ê‰ìjèí îëñóí. Ñåjèä ëè áàáà î‡à‹û щàããû. Ñåjèä ëè áàáà ñí jàð îëñóí. Ñîëòàí Áàáà щàãûãû. Ñîëòàí Áàáà ê‰ìjèí ÷àòñûí. Ñîôó çèç Áàáà äàäûíà ÷àòñûí. Ñîôó çèç Áàáà ê‰ìê åòñèí. Ñîôó Õàíìììä щàããû. Ñîôó Õàíìììä ‰çƒ ñí ê‰ìê îëñóí. Ñû‹ûð ïèðè ðóçóíè âåðñèí. Ñîôó Íîâðóç Áàáàíûí ãáðè щàããû. Ñîôó Íîâðóç Áàáà ìóðàäûíû âåðñèí. Ñîôó Áàõûø Áàáà äàäûíà ÷àòñûí. Ñîôó ìèä Áàáà щàããû. Ñîôó ìèä Áàáà ‰çƒ jîë âåðñèí. Ñîôó ñí Áàáà äàäûíà ÷àòñûí. Ñîôó ìèä Áàáà áàëàíûí èøèíè àâàíä åëñèí. Ñîôó „‰j÷ê íí áàëàíû õîøáõò åòñèí. Ñîëòàí Áàáà щàããû. Ñîòàí Áàáà ñí ê‰ìê îëñóí. Ñîëòàí Ää „ƒíø щàããû. Ñîëòàí Ää „ƒíø ê‰ìjèí ÷àòñûí. Ñîëòàí Ñåjèä À‹à ê‰ìjèí îëñóí. 51

Ñåjèä ́ñèì À‹àíûí ‡ääè щàããû. Ñåjèä ́ñèì À‹à ñí ê‰ìê îëñóí. Ñåjèá ʉâñð íííèí ‡ääè ê‰ìjèí îëñóí. Ñåjèä Øàщ ́ðäàí Áàáà щàããû. Ñåjèä Øàщ Ãóáàäà àíä îëñóí. Øàjûáëàð áàëàíûí èøèíè àâàíä åòñèí. Øàjûáëàð щàããû. Øåjõ Åjjóá Áàáà щàããû. Øåjõ Åjjóá Áàáà ê‰ìjèí îëñóí. Øåjõ Äóðñóí Áàáà òƒðáñèí àíä îëñóí. Øåjõ Äóðñóí ê‰ìjèíèç îëñóí. Øåjõ ñí Áàáà ‰çƒ ê‰ìê îëñóí. Øåjõ Jóñèô áàáà èøèíè àâàíä åëñèí. Øåjõ Jóñèô Áàáà щàããû. Øåjõ çèçääèí ñíè äàðäà ãîjìàñûí. Øûõ Ãóáàä Áàáàjà àíä îëñóí. Øûõëàð Áàáà щàããû. Øûõëàð Áàáà ñí jàð îëñóí. Øèðèí Áàáàjà àíä îëñóí. Øèðèí Áàáà áàëàíû õîøáõò åòñèí. Øûõ Øóìó Áàáà щàããû. Øåjõ ìèð щìä òƒðáñè щàããû. Øåjõ Íîâðóçëè Áàáà ê‰ìjèí îëñóí. Øåjõ Áñð ñí ê‰ìê îëñóí. Øåjõ ñí Áñð щàããû. Øåjõ íâð áàáà ê‰ìjèí îëñóí. Øåjõ сjjàä áàáà äàäûíà ÷àòñûí. Òàïäûã Áàáà щàããû. Òàïäûã Áàáà èøèí ðâà‡ âåðñèí. Òà‹û ôíäè ‰çƒ ìƒøêƒë èøèíè àñàíä åòñèí. ҁì-òäàðè Áàáà ê‰ìjèí îëñóí. Òèôàí ãóòóñó ðóçèíè áîë åëñèí. ҁê î‡àã ïèðè ìóðàäûíû âåðñèí. ҁê î‡àã ñàщèáèí àíä îëñóí. Ó÷óã ïèð ñàщèáè èøèíè àâàíä åëñèí. Ó÷óã ïèð ñàщèáè щàããû. Óçóí À‹à ê‰ìjèí îëñóí. Âåjèñ Áàáà щàããû. 52

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Âåjèñ Áàáà èøèíè àâàíä åëñèí. Âåjèñ Áàáà ê‰ìjèí îëñóí. “Jåääè ãàðäàø“ ê‰ìjèí ÷àòñûí. Jóíèñ Áàáà äàäûíà ÷àòñûí. Jóíèñ Áàáà щàããû. ljðò Áàáà щàããû.

53

JÀËÂÀÐÛØËÀÐ À‹çûíà ãóðáàí îëóì? Àjà‹ûíûí àëòûíäà ‰ëƒì! Àòàì-àíàì ñí ãóðáàí! Àçàðèí ìí Áàøûíà ä‰íƒì Áîjóíà ãóðáàí! †àíóâó jåjèì! †àíóâà ä‰íƒì! āäì ñí ãóðáàí! „‰çƒíƒ jåjèì! „‰çƒí ä‰íƒì! Ýþçöíö éåéèì! Ãóðáàí îëóì! Ãàäîâó àëûì! ́íì ñí ãóðáàí! Ñí ‡àíûì ãóðáàí îëñóí! Jåðèøèí-äóðóøóíà ãóðáàí!

Ä-ÃÎÐÕÓËÀÐ Àòàíû jàíäûðà‡àì! Àäàì êèøè îëàð! À÷ûë áàøûìäàí! Áàõàðñàí èøèí! Áàøûíà îjóí à÷à‡àì! Áèð ‰çƒíäí äåjíä, áåø ä áèçäí äå! †àíûíû àëà‡àì! Äàíà êèìè á‰jƒð䁇ì ñíè! Åë åò êè, åøøê êèìè àíãûðìàjàñàí! „‰çƒíƒ äåø‡ì! „‰çƒíƒ ÷ûõàðäàðàì! „åò òóëàí, áàëà! Èòèë áàøûìäàí! Jàäûíäà ñàõëà, ìí āìèð î‹ëó Áàáà äåjðëð! Êèøèñí …åäê, äàíûøàã! Êèøè áèð ãàøûã ãàíäàí ÷êèíìç Ãîj ãàáà‹ûíà ïàïà‹ûíû jàõøû äƒøƒí! сí ñí îë, ìí ä ìí! сíè òîjóüà jƒê å䁇ì! Óëìó‹óíó ƒçðì! Jà ñí âåðí Àëëàщ, jà äà ìí!

54

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

55

IV. ÔÑÀ͐ːРÍóщ Ïåj‹ìáðë áà‹ëû ôñàí Áåë ñ‰jëjèðëð êè, áèð …ƒí Íóщ ïåj‹ìáð õáð …ëèð êè, jåð ƒçƒíƒ ñó áàñà‡àã. Íóщ ïåj‹ìáð …‰òƒð-ãîj åäèð. Àõûðäà íò臁j …ëèð. Î, áè𠅁ìè äƒçëäèð. Áó …ìè èë î, ñóäàí õèëàñ îëà‡à‹ûíà àðõàjûí îëóð. Áèð ãàðû îíäàí õàщèø åäèð êè, îíó äà ‰çƒ èë …‰òƒðñƒí. Íóщ ïåj‹ìáð ãàðûjà ñ‰ç âåðèð. Àììà jåð ƒçƒíƒ ñó áàñàíäà î, ãàðûíû …ìèj …‰òƒðìjè óíóäóð. ð jåðè ñó áàñûð. Íóщ ïåj‹ìáð …ìèñè èë õèëàñ îëà áèëèð. Jåð ƒçƒíƒ ñó àëûð, ÷êèëèð. Íóщ ïåj‹ìáð jåíèäí jåð ãàjûäûð. Î ãàjûäàíäà ãàðû jàäûíà äƒøƒð, ÷îõ ïåøìàí îëóð ⁠äåjèð …åäèì áèð …‰ðƒì ãàðû щàðàäàäûð. Î, …‰ðƒð êè, ãàðûíûí åâèí щå÷ í îëìàjûá. Jàâàø-jàâàø å⁠jàõûíëàøûð ⁠áàõûð êè, åâäí íñ òàïïûëòû ññè …ëèð ⁠è÷ðè …èðèð áàõûð êè, ãàðû îòóðóá ‡щð щðëjèð, èï jèðìêë ìø‹óëäóð. Ñîðóøóð: – Ãàðû íí, í òщð îëäó êè, щàìû ìщâ îëäó, àììà ñí ñà‹ ãàëäûí? Ãàðû äåjèð: – Àõû í îëóá êè? Íóщ ïåj‹ìáð äåjèð: – Áñ jåð ƒçƒíƒ ñó àëìàìûøäû? Ãàðû: – ́í àí‡àã îíó áèëäèì êè, ïèëòì áèð àç íìëíäè. ́í îíäàí áèëäèì êè, jåð ƒçƒíƒ ñó àëûá. Íóщ ïåj‹ìáð ôèêèðëøèð êè, áó àäè ãàðû jîõ, áó åë ãî‡à äƒíjà ‰çƒäƒð. Îíó ‰çƒ èë àïàðìàäû‹û ƒ÷ƒí ÷îõ ïåøìàí îëóð ⁠‰çƒíƒ ãî‡à äƒíjàjà jàëàí ñàòìûø êèìè щåñàá åäèð.

àòûíû áàëòàëàjûðëàð. Øàì òåç ‰çƒíƒ îðà jåòèðèð. ×ó‹óëóí àäàìëàðûíûí щàìûñûíû ‰ëäƒðƒð. ×ó‹óë èñ ãà÷ûá …èçëíèð. Øàì àòûíûí áàøûíû ãó‡àãëàjûá à‹ëàjûð. Áó âàõò ×ó‹óë ãôèëäí îíóí áàøûíà …ƒ‡ëƒ çðၠèë à‹à‡ëà âóðóð. Øàìûí áàøû jàðûëûð. Î, âàð-ãƒââñèíè òîïëàjûá ×ó‹óëóí ƒçðèí àòûëûð ⁠îíó áî‹óð. ×ó‹óë ‰ëƒð, Øàì äà jåð jûõûëûð. Ձáð îáàjà ÷àòûð. Øàìûí àíàñû äà ‡àìààòëà ‰çƒíƒ щàäèñ jåðèí ÷àòäûðûð. Îíóí Øàìäàí ñàâàjû щå÷ êñè jîõ èäè. „ëèá …‰ðƒð êè, î‹ëó Øàì ‡àí âåðèð. Àíà ôðjàä åäèð ⁠ãûøãûðûð: “Øàì - àõ- îj“, “Øàì - àõ - ój“. Î, щð …ƒí …ëèá áàøûíû î‹ëóíóí ãáðèíèí ƒñòƒí ãîjàð ⁠“Øàì- àõ- ój“ äåjðê à‹ëàjàðìûø. Àíà åë Øàìûí ãáðè ƒñòƒíä ä ‰ëƒð. Îíó Øàìûí jàíûíäà áàñäûðûðëàð. Áå끇, щìèí jàòàãäà 2 ãáèð ó‡àëûð. Ááèðëðèí áèðèíäí òåç-òåç “Øàì- àõ -îj“ ññè åøèäðëðìèø. Åë î âàõòäàí äà щìèí jàòà‹ûí àäû Øàìàõû ãàëûð. Äèðè Áàáà

Äåjèëí …‰ð, ãäèìä Øàì àäëû îëäóã‡à à‹ûëëû, è…èä, âòíïðâð áèð î‹ëàí âàðìûø. Áƒòƒí êíä îíà àðõàëàíàðìûø. àìûjà ë òóòàð, êèíáè÷èí ê‰ìê åäðäè. „í‡ îëìàñûíà áàõìàjàðàã, îáàäà щàìûíûí щ‰ðìòèíè ãàçàíûáìûø. Ëàêèí îíóí äƒøìíëðè ä àç äåjèëìèø. Îíëàð Øàìà ïàõûëëûã åäðìèøëð. Áóíëàðäàí áèðè ä ×ó‹óë àäëû áèðè èäè. Áèð …ƒí Øàì ăç Jàìà‡äà jåð øóìëàjûðìûø. Àòûíû äà îòëàìàã ƒ÷ƒí jàìà‡à áóðàõûáìûø. Î, êëëðè ñóëàìàã ƒ÷ƒí ÷àjà òðô åíèð. Áó âàõò î, àòûíûí êèøíðòèñèíè åøèäèð. Áàõûá …‰ðƒð êè, ×ó‹óë ‰ç àäàìëàðû èë îíóí

Áåë ðâàjò åäèðëð êè, á‰jƒê êðàìò ñàщèáè îëàí Äèðè Áàáàíûí 쉇ƒçëðèíäí áèðè ä î îëóá êè, î, щð ‡ƒì …ƒíƒ ́êêj …åäèð, íàìàç ãàëûð ⁠…åðè ãàjûäà áèëðäè. ́ãë åäèðëð êè, áèð äô Øàìàõûäàí щ‡‡ çèjàðòèí …åäíëð àðàñûíäà ƒ÷ íôð ä ×àðщàí êíäèíäí îëóð. ǁââàðëàð ìíçèë áàøûíà ÷àòûðëàð. Ãàjûäàíà jàõûí щìèí ×àðщàíëû çââàðëàðûí áèðè - ñí êèøè õñòëíèð. Jîëäàøëàðû ÷àðñèç ãàëûá õñò щìjåðëèëðèí îðàäà ìñ‡èäèí àõóíäóíà òàïøûðûá …åðè ä‰íƒðëð. Áèð àj êå÷ììèø õñò àäàì ñà‹àëûð, …åðè ä‰íìê щàããûíäà ôèêèðëøèð. ×àð òàïà áèëìèð. ́ñ‡èäèí àõóíäó áó øõñèí …ƒíƒíƒí àщó-çàð è÷èíä êå÷äèjèíè …‰ðƒð, áèð äô îíó jàíûíà ÷à‹ûðûá äåjèð: – Ñí áèð ñèðð à÷à‡àì. Ñèçèí ììëêòäí ‡ƒì …ƒíëðè áóðà jàøûë áàëû áèð íóðàíè êèøè …ëèð. Íàìàç ãûëûá ãàjûäûð. сí îíóí òjèíäí ëèíè ƒçì. Áèð ‡ƒì …ƒíƒ àõóíä àðàëûäàí jåäjèíä àò …ëí íóðàíè êèøèíè …‰ñòðèá äåjèð: – Î, íóðàíè êèøè äåäèjèì àäàìäûð. Íóðàíè êèøè ñàñûíû ãóìà ñàí‡ûá, àòûí jåäjèíè îðà êå÷èðèð. ́ñ‡èä ÷àòíäà áàøìàãëàðûíû ñîjóíóá è÷ðè êå÷èð. Áèð âàõòäàí ñîíðà íóðàíè êèøè ìñ‡èääí ÷ûõûð. Áàøìàãëàðûíû òàïìûð. Àjàãjàëûí …åòìê èñòjíä ÷àðщàíëû á‰jƒðäí ÷ûõûá áàøìàãëàðû êèøèíèí àjàãëàðûíûí àëòûíäà ‡ƒòëjèð. Ñîíðà îíóí áàñûíûí òjèíäí

56

57

Øàìàõû

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

òóòóá: – À‹à, áàøûíà ä‰íƒì, - ëèìè òjèíäí ƒçì, ìí ê‰ìê åë, jà äà ëèìè êñ. – Áàëà, àjà‹à äóð. „‰ðƒì ìíäí í èñòjèðñí? ×àðщàíëû à‡û ñí áàøûíà …ëíëðè À‹àjà íãë åäèð. Jåí ä êèøèíèí áàñûíäàí jàïûøûð. – Áàëà, áèð àç áóðàäàí óçàãëàøàã. ȇàç âåð, ìí àç‡à ójójóì, ñîíðà ñí áèð ñ‰ç äåjðì. Îíëàð øщðäí êíàðà ÷ûõûðëàð. Êèøè àòûí jƒjíèíè ÷àðщàíëûjà âåðèá, áèð ãäð êíàðà ÷êèëèð. Ñîíðà jåð óçàíûá, …‰çëðèíè jóìóð. å÷ jàðûì ñààò êå÷ììèø jóõóäàí àjûëûð. Ñîíðà î‹ëàíûí jàíûíà …ëèð. – Áàëà, jóõóäà ìí щð øåj jàí îëäó. ́í ñíè âòí àïàðà‡àì. Àììà ñí ìíèì ‡ëèìñí. Èìêàí äàõèëèíä ÷àëûø áó ñèððè щå÷ êèì à÷ìà. Ñèðð à÷ûëñà èêèìèç ä, ñèððè ñí à÷ìà‹à 쁇áóð åäí ä ‰ë‡jèê. ×àðщàíëû ñ‰ç âåðèð êè, ñèððè à÷ìàjà‡àã. ð èêèñè àòà ìèííäí ñîíðà Øåéõ äåjèð: – „‰çëðèíè jóì, òà ìí äåjí ãäð à÷ìà. Áèð àç âàõò êå÷íäí ñîíðà Äèðè Áàáà jàâàø‡à äèëëíèð: – À÷ …‰çëðèíè. ×àðщàíëû …‰çƒíƒ à÷àíäà …‰ðƒð êè, Øàìàõûíûí àjà‹ûíäàäûð. – Áàëà, ìí āìäìêè øщðèíäíì - Øåéõ Ìÿùÿììÿäÿí. ×àëûø ñèððèìèçè …èçëèí ñàõëà. ׁòèíëèjèí îëàíäà …ë ìíèì jàíûìà. Êèøè ïàjè-ïèjàäà ×àðщàí êíäèí …ëèð. †àìààò îíó …‰ðíä ò‡‡ƒáëíèð. ׃íêè çââàðëàðûí …ëìñèí щë îí-îí èêè …ƒí ãàëûðäû. Áó êèøèíèí àðâàäû, ãîщóìëàðû í ãäð ñîðóøóðëàðñà, êèøè щå÷ êèì щå÷ í äåìèð. Êèì í ñîðóøñà äåjèð êè, ìí щ‡‡ …åòäèì, Àëëàщòàëàíûí ê‰ìjè èë jîëäàøëàðûìäàí òåç ãàjûòäûì. í íщàjò, õáð …ëèð êè, çââàðëàð áó …ƒí Øàìàõûjà …ë‡ê. Áàøãàëàðû èë jàíàøû áó êèøèíèí ä ãàðäàøëàðû àòà ìèíèá Øàìàõûjà jîëëàíûðëàð. ×àðщàíëûëàðû äà ãàðøûëàìà‹à êíääí ÷îõ àäàì …ëìèøäè. ×àðщàíëû щà‡ûëàð щàìû èë …‰ðƒøäƒëð. Ձñò jîëäàøëàðûíûí ãàðäàøëàðû èë …‰ðƒøíä jàâàø‡àäàí äèëëíäèëð: – Ãàðäàø, ñèçèí ãàðäàøûíûç ́êêä õñòëíäè. Áèç ãàjûäàíà êèìè jàõøû îëìàäû. ́ñ‡èäèí àõóíäóíà òàïøûðäûã. Äàðûõìàjûí. Àëëàщ ãîjñà ñà‹àëàð ⁠ãàjûäàð. àìû áó ñ‰щáò ò‡‡ƒá åòäè. Ñîíðà áèðè äèëëíäè: – Ñèçèí õñò äåäèjèíèç àäàì îí-îí èêè …ƒíäƒð êè, …ëèá ÷ûõûá. å÷ êñ ä î jàçû‹ûí äåäèjèí èíàíìûð. Áó õáðè åøèäí щà‡ûëàð jåðëðèíä äîíóá ãàëûðëàð.

Áó …‰ðƒíìç 쉇ƒç âèëàjòèí щð jåðèí jàjûëûð. àìû ñí êèøèj çèjàðò …ëèð. à‡û ñí ñîðóøàíëàðà òê‡ áó êëìíè äåjèð: – Àëëàщ-òàëà ê‰ìê åòäè, òåç …ëèá ÷àòäûì. Àðâàäû èñ êèøèäí ë ÷êìèð. Êèøè щëëèê àðâàäà щå÷ áèð ñ‰ç äåìèð, áèðòщð ä‰çƒð. „ƒíëð …ëèá êå÷äèꇁ ãîщóì-ãîíøó, àðâàäû щà‡ûíûí …ƒíƒíƒ ãàðà ñêèj ä‰íäðèðëð. Áèð …ƒí à‡û āìäìêèj Äèðè Áàáàíûí jàíûíà …ëèð. ́ñ‡èä …èðí êèìè: – à‡û, áèëèðì, äàщà ñíè äèí‡ ãîjìóðëàð, jàçûjà ïîçó jîõäóð. Jãèí êè, ‡ÿëèìèç ÷àòûá. – Jîõ, À‹à, ìí ðàçû îëìàðàì, ñí ‰ëñí. „ëìèøì êè, ñíèíë ñîíóí‡ó äô …‰ðƒøƒì. ́í åâäí щìèøëèê …åäèðì. – Jîõ, Ùà‡û, ìí áóíà jîë âåðìðì, ñí å⁠ãàjûò, ñí òêèä åäíëð ñèððè à÷, …‰ðñƒíëð êè, äƒíjàíûí ñàщèáè âàð. à‡û ñí îðàäàí …åðè ä‰íƒð. Äèðè Áàáà áèëíä êè, ñàáàщ ‡ëè òàìàì îëà‡àã, áàçàðà …ëèð. Áàçàðûí òèíèíä èëëðë ãû÷û èôëè‡ îëìóø, jåðèj áèëìjí äèëí÷èj äåjèð: – ΋óë, äóð ãà÷, ‡àð ÷ê êè, Øåéõ Ìÿùÿììÿä ‰ëƒð, ‡àìààò ìñ‡èä òîïëàíñûí. – Øåéõ, áàøûíà ä‰íƒì, ñí áèëèðñí êè, ìí jåðèj áèëìèðì. – Äóð äåjèðì ñí, - äåjèá äèëí÷èj áðê áèð øèëë âóðóð. Øèëëäí äèêñèíí äèëí÷è jåðèíäí äèê ãàëõûð. Áàøëàjûð ãûøãûðà-ãûøãûðà ‡àð ÷êìj. †àìààòû щåjðò áƒðƒjƒð. Äèðè Áàáà ìñ‡èä ÷àòûð. Áàøëàjûð íàìàç ãûëìà‹à. Øèêñò äèëí÷èíèí àjà‹ûíûí à÷ûëäû‹ûíû …‰ðí ‡àìààò áèëìèð í åòñèí. Ôèêèðëøèðëð êè, î jàëàí äàíûøûð. Àììà äèëí÷è à‹ëàjà-à‹ëàjà ãûøãûðûð: – Èíàíûí ìí, ìíèì àjà‹ûìû äà Øåéõ à÷äû. Òåç îëóí, î íóð ïàð÷àñûíûí ñîí äãèãñèäèð. Òåç îëóí, àj ‡àìààò. Áèð ÷îõ àãèë èíñàíëàð áàøëàäûëàð ìñ‡èä òðô ãà÷ìà‹à. „ëèá …‰ðäƒëð êè, Äèðè Áàáà ñ‡äääèð. àìû äàjàíûá …‰çëäè. „‰çëäèëð. Áèð ñààò êå÷äè, Äèðè Áàáà ñ‡ääí ãàëõìàäû. ̉ìèíëðäí áèðè Äèðè Áàáàjà jàõûíëàøûá, äèçè ƒñò jåð ÷‰êƒá à‹ëàìà‹à áàøëàäû: – Äèðè Áàáà äƒíjàñûíû äjèøèá. †àìààò áèëìäè êè, í åòñèí. сí äåì, à‡û ñí …ƒíîðòà áƒòƒí ãîщóì-ãðàáàíû áàøûíà jû‹ûá äåjèð: – Àj ‡àìààò, ìí ñèððè ñèç à÷à‡àì. Àììà îíó äåjèì êè, áó ñèðð à÷ûëàíäà Øåéõ Ìÿùÿììÿäÿ, ìí ⁠áó èøè ìí âàäàð åäí àðâàäûì ‰ë‡jèê. Îäóð êè, щàìûíûçäàí щàëàëëûã èñòjèðì. ˆçƒíƒç ä áèëèí êè, áó äƒíjàíûí ‰ç jèjñè, ‰ç ñàщèáè âàð.

58

59

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Áƒòƒí êàèíàòûí ñàщèáè á‰jƒê jàðàäàíäûð, Àëëàщ-òàëàäûð. ؃êƒðëð îëñóí îíóí á‰jƒêëƒjƒí. ́íè ́êêäí âòíèì áèð …ƒíä …òèðèá ÷ûõàðàí Àëëàщ-òàëàíûí êðàìò âåðäèjè Øåéõ Ìÿùÿììÿä îëìóøäóð. †àìààò äà‹ûëûá …åòäè. Èíàíàí èíàíäû, èíàíìàjàí èíàíìàäû. Àììà ñщðè …ƒí ìëóì îëäó êè, щà‡û ‰ç àðâàäû èë jàòäû‹û jåðä äóíjàëàðûíû äjèøèáëð. ăííêè ñ‰щáò èíàíëàð, áó 쉇ƒçj à‹ëàäûëàð, èíàíìàjàíëàðñà ïåøìàí÷ûëûã êå÷èðèá Àëëàщûí á‰jƒêëƒjƒí øƒêƒðëð åòäèëð. ăç àëòû éöç èëäí àðòûãäûð êè, ́ðç (êå÷ìèø āìäìêè) øщðèíä Äèðè Áàáàíûí, ×àðщàí êíäèíä èñÿ Ùàúû Ùÿñÿíèí ãáðè èíñàíëàð òðôèíäí çèjàðò îëóíóð. Äîëàí êôêèðèì, äîëàí!1 Ãîâóðìà÷û äƒêàíû à÷ûá î‡à‹û ãàëàjûð, òè ⁠ñî‹àíû äî‹ðàjûð ò‰êƒð òàâàjà ⁠ãîjóð ñà‡ûí ƒñòƒí, áàøëàjûð ãàðûøäûðà-ãàðûøäûðà òêðàð åòìj, “Äîëàí, êôêèðèì, äîëàí, áó äƒíjàíû äîëàíäûðàí âàð...“ ̃øòðèëð …ëèá jåjèð, ïóëóíó âåðèá …åäèðëð. Øàщ ò‹jèð-ëèáàñ êƒ÷äí êå÷íä ãîâóðìà÷ûíûí äåäèjèíè åøèäíä à‡û‹û òóòóð ⁠ôèêèðëøèð êè, jíè áó äƒíjàíû áèð ìíäí áàøãà äîëàíäûðàí âàð? Ãàëõûð äƒêàíà, îòóðóð, áèð ïàj ãîâóðìà èñòjèð. Ãîâóðìà÷û õ‰ðê ÷êèá ãîjóð îíóí ãàáà‹ûíà. Òàâàäà õ‰ðjè ãàðûøäûðà-ãàðûøäûðà jåí òêðàð åäèð: “Äîëàí, êôêèðèì, äîëàí, áó äƒíjàíû äîëàíäûðàí âàð...“ Øàщ õ‰ðjè jåjèá ãóðòàðûð, î ‡èáèí, áó ‡èáèí ë àòûð, jàõûíëàøûá äåjèð: “Ïóë jàäûìäàí ÷ûõûá, ãàëûá åâä, - áàðìà‹ûíäàêû áðèëjàíò ƒçƒjƒ ÷ûõàðûá óçàäûð ãîâóðìà÷ûjà: - áó ãàëñûí …èðîâ, ñàáàщ ïóëó …òèðèá âåððì, ìàíòèìè ãàjòàðàðñàí“. Ãîâóðìà÷û jàí òðô èøàð åjëjèð: “Îðàäàêû äàõûëû à÷, ãîj îðà, ñàáàщ ïóëó …òèððñí, ƒçƒjƒíƒ …‰òƒðƒá àïàðàðñàí, - äåjèð“. Øàщ ñà‹ ëè èë ƒçƒjƒ ãîjóð äàõûëà, ñîë ëè …‰òƒðƒá …åäèð. ʉðïƒäí êå÷íä ƒçƒjƒ òóëëàjûð ÷àjà ⁠èñòåщçàjëà äƒøƒíƒð: “-Ãîâóðìà÷û ñàáàщ áàøà äƒøð êè, äƒíjàíû ìí äîëàíäûðûðàì. Àíàñûíû åë à‹ëàäûá, âàjûíà îòóðòäóðàðàì êè, äàäû äàìà‹ûíäàí …åòìñèí“. Ãîâóðìà÷û ÷ûðàãëàð jàíàíäà äƒêàíû ãûôûëëàjûá jîëëàíûð åâ, …‰ðƒð êè, áèð î‹ëàí óøà‹û ãûøãûðà-ãûøãûðà áàëûã ñàòûð: “Àj áàëûã àëûí, àj áàëûã àëàí!“ Áàëû‹û àëûá …òèðèð åâ, àðâàä áàëû‹û òìèçëjíä ãàðíûíäàí áèð ƒçƒê ÷ûõûð. ҁ‡‡ƒáë ãûøãûðûð: “Àj êèøè, áàëû‹ûí ãàðíûíäàí áèð ƒçƒê ÷ûõäû“. ------------------1. уëåjìàíîâ Ì. Àçðáàj‡àí äèjàðû, Ëàщû‡, ñ.199-200 60

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ãîâóðìà÷û “jó, âåð áðè“ -äåjèð. Àðâàä ƒçƒjƒ …òèðèá âåðèð ðèí, î äà òàõûð áàðìà‹ûíà. сщð äƒêàíà …ëíä àòûð äàõûëà. Àäòè ƒçð èøëj-èøëj òêðàð åäèð: - “Äîëàí, êôêèðèì, äîëàí, áó äƒíjàíû äîëàíäûðàí âàð...“ Áèð àçäàí øàщ ò‹jèð-ëèáàñäà äƒêàíà …ëèð. Ãîâóðìà÷ûíûí ñ‰çƒíƒ à‹çûíäà ãîjóð: “Àë ïóëó, ƒçƒjƒìƒ âåð“. Ãîâóðìà÷û ïóëó àëûá äåjèð: “‚çƒjƒ äƒíí щàðà ãîjìóñàí, åë îðàäàí äà …‰òƒð“. Øàщáû‹àëòû …ƒëƒìñjèð, äàõûëû à÷ûá ƒçƒjƒ jåðèíä …‰ðíä ìòòë ãàëûð, …‰çëðèí èíàíìûð. Ãîâóðìà÷û èñ áðêäí äåjèð: Äîëàí , êôêèðèì, äîëàí, Áó äƒíjàíû äîëàíäûðàí âàð. ˆçƒíäí á‰jƒjƒí …‰çë jîëóíó, ìàíò èñòñ âåð äƒíjà ìàëûíû. Òèê îâñàíàjà äƒøƒð Îâ÷ó ́щììä âàðëû-êàðëû áèð øõñ èäè. ì ä ãóø äèëè áèëèðäè. „ƒíëðèí áèð …ƒíƒ jóõóäà àòàñûíû …‰ðƒð. Àòàñû äåjèð: –΋óë, ìí åщñàí âåð. Òèêí îâñàíàjà äƒøð. Îâ÷ó ́щììä jóõóäàí àjûëûð. Ñîíðà ãîjóíëàðû îëàí îòëà‹à …åäèð. À‹à‡ àòûð, ñƒðƒ jàðû á‰ëƒíƒð. ×îáàíëàð äåjèð êè, ñà‹ òðô àjðûëàí ãîjóíëàðû î äà‹à àïàðûí. Îíëàðû щåjâàíëàð ƒ÷ƒí åщñàí êñ‡jì. Ãîj Ãîjóíëàðû êñèá äà‹ûí ƒñòƒí ãîjóð. Áƒòƒí âщøè щåjâàíëà𠅁ëèá щìèí òäí jåjèðëð. Áó âàõò èêè ãóç‹óí …ëèá òäí jåjèð. Ñîíðà äåjèðëð: –Àëëàщ ãáóë åëñèí. „‰ðñí щå÷ áåë åщñàí âåðí îëóáìó? –Áèçèì jƒçäí àðòûã jàøûìûç âàð, …‰ðììèøèê. „‰ðñí, áàáàìûç áåë åщñàí …‰ðƒáìƒ? Îâ÷ó ́щììä ãóç‹óíëàðà äåjèð: –Ñèçäí õàщèø åäèðì, …åäèá áàáàíûçû …òèðèí åщñàíäàí jåñèí. Ñîíðà ñèçèí ñóàëûíûçûí ‡àâàáûíû îíäàí ‰jðíê. Ãóç‹óíëàð …åäèá áàáàëàðûíû …òèðèðëð. Áàáà ãóç‹óí åщñàíäàí jåjèá äîjóð. Äåjèð: –Àëëàщ îâñàíàjà ñàëñûí. Áåë áèð åщñàíû ìí ‡àâàí îëàðêí jåìèøì. Îâ÷ó ́щììä ñîðóøóð: –Áàáà ãóç‹óí, î í âàõò ⁠í凁 îëóá? –Áàáàìëà îâà ÷ûõìûøäûã. „‰ðäƒê êè, äâ êàðâàíû …ëèð. Áó âàõò 61

щàâà äjèøäè, ÷îâ‹óí áàøëàäû. Äîëó jà‹äû. Äîëóíóí áèðè jóìóðòà áîjäà. Áèç áèð òщð …èçëíäèê. Áèð ìƒääòäí ñîíðà щàâà à÷ûëäû. „‰ðäƒê êè, щìèí êàðâàíäà îëàí àäàìëàð jîëó àçûá, ñûëäûðûìäàí ó÷óáëàð, щàìûñû äà ìщâ îëóá. Áƒòƒí щåjâàíëàð áèð íå÷ àj щìèí äâëðè jåäèëð. сí äåì äâëðèí jƒêƒ ãûçûë-…ƒìƒø, ëë-‡âàщèð èìèø. ìèí âàðä‰âëò èíäè î ó÷óðóìäàäûð. сí áèð ìƒääòëèê àçóãíè …‰òƒð, ìíè èçëj-èçëj …åäê. Îðàíû ñí …‰ñòðèì. Îâ÷ó ́щììä áèð íå÷ àò …‰òƒðƒá, ãóç‹óíó èçëj-èçëj …åäèð. í íщàjò, щìèí jåð ÷àòûðëàð. Îâ÷ó ́щììä щìèí âàð-ä‰âëòè …‰òƒðƒá …ëèð. Áèð щèñññèíè jîõñóëëàðà ïàjëàjûð. Ãàëàíûíû ‰çƒíä ñàõëàjûð. Äåìëè, щàãäû, áèð òèê îâñàíàjà äƒø áèëð. Àj-„ƒí ôñàíñè ˆç …‰çëëèjè èë ‰jƒíí „ƒíø ÷îõ 쁋ðóð ãûç èäè. Ëàêèí áó 쁋ðóð ãûç jîëóíó …‰çëjíëðèíè ÷îõ îëäó‹óíó …‰ðäƒêä äàщà äà 쁋ðóðëàøûð. Óëäóçëàð áóíó …‰ðíä jàíûá êƒë îëóðëàð. „ƒíø ÷ûõàíäà îíëàð äà óòàíûá jîõ îëóðäóëàð. Àí‡àã îíëàð ‰ëìƒðäƒëð, jåíèäí äèðèëèðäèëð. „ƒíƒ èñ óëäóçëàðäàí ÷îõ Àj ìàðàãëàíäûðûðäû. Áèð …ƒí Àj „ƒíƒí …‰ðƒøƒí …åäèð. „ƒíø Àjûí …‰çëëèjèíè …‰ðíä îíà щñä àïàðûð. ΋ëàíûí …‰çëëèjèíè …‰ðƒá äåjèð: –…ð ìíè ƒðêäí ñåâèðñíñ, ƒçƒíäêè ãàðà õàëû ãîïàðûá ìí âåð. Îíó ‰ç îâ‡óìóí è÷èíä …‰ðìê èñòjèðì. Àj õàëûíû ãîïàðûð ⁠îíóí ƒçƒ ãàíëà äîëóð. Áóíó …‰ðí „ƒíø äåjèð: –сíèí …‰çëëèjèí õàëûíäà èäè. Î äà êè, äàщà jîõäóð. Èíäè äƒíjàäà í …‰çë ìíì. Àj áóíó åøèäíä ò‡‡ƒáëíèð. Àj áóíäàí ñîíðà „ƒíøè …‰ðìê èñòìèð. Åë áóíà …‰ð ä „ƒíø ÷ûõàðêí ƒçƒíƒ ïðäëjèð. ׃íêè Àj щå÷ âàõò àðçóëàìûð êè, „ƒíø îíóí ƒçƒíäêè ëêíè …‰ðìñèí. Øèðâàí-Ìó‹àí ôñàíñè Îâ÷ó Ìóñà îáà-åëàòäà ñððàñò àòû‡ûëû‹û èë ìøщóð èäè. Îíóí ââëëð ‰âëàäû îëìóð. Ñîíðà êèç î‹ëó îëóð. Áèðèíèí àäûíû Øèðâàí, î áèðèíèí àäûíû Ìó‹àí ãîjóð. Óøàãëàð á‰jƒjƒðëð. Àòà-àíàñû îíëàðëà ôõð åäèð. Àòàëàðû êèìè ìàщàëäà ìàщèð îâ÷ó îëóðëàð. Àòàëàðûíà äåjèðëð êè, ñí äàщà îâà ÷ûõìà. Îâ÷ó Ìóñà ñ‰ç âåðèð êè, áó îâó àõûðûí‡û îëà‡àã. Î, Íîâðóç áàjðàìûíà ƒ÷ …ƒí ãàëìûø ãàðàíëûã ìåøj îâà …åäèð. Áèð äàщà 62

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

…åðè ãàjûòìûð, èòêèí äƒøƒð. Àjëàð, èëëð ‰òƒð. Ãàðäàøëàð àðòûã åâëíì jàøëàðûíà …ëèá ÷àòûðëàð. Àíàëàðû îíëàðà åâëíìjè ìñëщò åëñ ä, îíëàð щë ðàçûëûã âåðìèðëð. „ƒíëðèí áèðèíä ãàðäàøëàð îâäà áèð ‡åjðàíà ðàñò …ëèðëð. †åjðàíû ãîâóá òóòà áèëìèðëð. Áó çàìàí ‡åjðàí ìèñëè-áðàáðè îëìàjàí ãûçà ÷åâðèëèð. Áëëè îëóð êè, áó áèð ìëjèí jåð ƒçƒí äƒøìƒø ãûçûäûð. Àäû jîõäóð. Ãàðäàø îíó Ìèë Õàòóí àäëàíäûðûðëàð. Ãàðäàøëàð ãûçû àíàëàðûíûí jàíûíà …òèðèðëð. Áèð ìƒääò ãûç áóðàäà ãàëûð. Ãàðäàøëàðûí щð èêèñè Ìèë Õàòóíà àøèã îëóðëàð. ́щàjò, ãàðäàøëàð àðàñûíà äàâò äƒøƒð. Èø î jåð ÷àòûð êè, ãàðäàøëàð áèð-áèðèë âóðóøìàëû îëóðëàð. Ãàðäàøëàð Ìèë Õàòóíà áèëäèðèðëð êè, ñàáàщ îíëàð Òîï ìåøäêè îðìàíà …å䁇êëð ⁠âóðóøà‡àãëàð. Ãàëèá …ëí Ìèë Õàòóíà ñàщèá îëà‡àã. Ìèë Õàòóí áó èøäí àíàíû à…àщ åäèð. Àíà îðìàíà ÷àòàíäà î‹ëàíëàðûíû àë-ãàí è÷èíä …‰ðƒð. ×àðñèç àíà àããûí äð…àщûíà ë ãàëäûðûð êè, îíó ‡îøãóí …óð ñåë ä‰íäðñèí, î‹ëàíëàðû àðàñûíäà áíä îëñóí. Á‰jƒê Òàíðû àíàíû …óð ñåë ä‰íäðèð. Ãàðäàøëàð щðñè …óð ñåëèí áèð òðôèí äƒøƒð. Ìèë Õàòóí äà îðàäàí óçàãëàøûð. Ñîíðàëàð …óð ñåë ʃð ÷àjû àäëàíûð. Øàщ äà‹û Äåjèëíëð …‰ð, ãäèì jjàìäà, óçàã êå÷ìèøëðä щ‰êƒìëƒ, щƒíðëè, áèð àç äà çщìëè áèð øàщ …ëèá áó jåðëð ÷àòûð. Áàøãà áèð àëì äƒøäƒjƒí …‰ð щåjðò …ëèð. Äà‹ûí çìòèí áàõûð, ãƒðóð êå÷èðèð. Áó êè, ìí ‰çƒìì, - äåjèá àäûíû Øàщ äà‹û ãîjóð. Äà‹ûí òjèíä ójójàí äƒç áàõûá щåðàí îëóð, ëàï ‰çƒì îõøàjûð, áó äà ìíèì êèìè ñàô ƒðêëè, …åíèø ãëáëèäèð. Ãîj áóðà äà Øàщ äƒçƒ îëñóí. Øàщûí àðâàäû ä‰çìƒð: –À êèøè, øàщ îëàíäà í îëàð, áèëèðèê øàщñàí, êƒëëè-èõòèjàð ñàщèáèñí, åë …ðê щàìûñû ñíèí îëñóí, áñ áèç í ãàëûð? Øàщ õîøщàë îëóð, …ƒëƒìñjðê, áàõ, áó äà ñíèí îëñóí äåjèá, àõàí ÷àjà Øàщíàáàòû àäû âåðèð, ðàçû ãàëäûí äåjèð?! Íàáàò õàíûì …ƒë-…ƒë: Áó í îëäó, jåí ä øàщ ñí îëäóí, íàáàòû ìí. Áàøäà ñí, àõûðäà ìí. Øàщ ‡àâàáûíäà, áëè, àj àðâàä, øàщ щìèø áàøäà îëàð, îíà …‰ð ä øàщû ìíì, Íàáàòû ñíñí. Jîõñà áóíó äà øàщ åjëðì. „ójà щìèí âàõòäàí äà äà‹ äƒç ⁠÷àj îíëàðûí àäûíû äàøûjûðëàð.1 --------------------63

1.Ò.Áƒíjàäîâ - Çèð⁠- ãàëà. Áàêû, 1988, ñ.83

Õûäûð-Çèíäà

Ёâàjò åäèðëð êè, óçàã çàìàíëàðäà Õûäûð Çèíä, Õûäûð Èëjàñ, Õûäûð ́áè ‰ç àäàìëàðû èë Áåøáàðìàã äà‹ûíäà jàøàjûðëàðìûø. Á‰jƒê ãàðäàø Õûäûð Çèíäíèí äåäèjè щàìû ƒ÷ƒí ãàíóí èäè. Jà‹ûëàð щå÷ çàìàí î ðàçèëð jàõûí äóðà áèëìèðäèëð. Áèð äô äƒøìíëÿð щìèí ðàçèíè ë êå÷èðìj ÷àëûøûðëàð. Ãàíëû âóðóøìà îëóð. Áó âóðóøìàäà äƒøìí 쁋ëóá îëóð. Á‰jƒê ãàðäàø Õûäûð Çèíä jàðàëàíûð. Jàðàñûíà ëà‡ îëìóð. Áèð …ƒí î, êè÷èê ãàðäàøû Õûäûð ́áèíè jàíûíà ÷à‹ûðûð ⁠äåjèð: – ́íèì äðäèì ÷àð îäóð êè, …åäèá Ձçð äíèçèíäí áó õëáèðë ñó …òèðñí. Êè÷èê ãàðäàø щå÷ áèð ñ‰ç äåìäí äíèç òðô ãà÷ûð. Ձëáèðë ñó …‰òƒðƒð, õëáèðè jóõàðû ãàëäûðàí êèìè ñó ò‰êƒëƒð. Õûäûð ́áè í ãäð ÷àëûøûðñà, áó èø ÷àð åä áèëìèð. Õûäûð Çèíä êè÷èê ãàðäàøûíûí …ëìäèjèíè …‰ðƒá, îðòàí‡ûë ãàðäàøûíû - Õûäûð Èëjàñû îíóí äàëûí‡à …‰íäðèð. Îðòàí‡ûë ãàðäàø äíèç ÷àòàíäà êè÷èê ãàðäàøûíûí ãàí-òð è÷èíä îëäó‹óíó …‰ðƒð. Êè÷èê ãàðäàø äåjèð: – Ãàðäàøûìûç áèëèá êè, äðäèí ëà‡ îëñà, äíèçèí ñójó õëáèðë ä îëñà ìíçèë …ëèá ÷ûõàðà‡àã. Äåìê, îíóí äðäèí ëà‡ jîõäóð. Îðòàí‡ûë ãàðäàø äà í ãäð åäèðñ, õëáèðä ñó äàjàíìûð. Õûäûð Çèíä ãàðäàøëàðûíûí …ëèá ÷ûõìàäû‹ûíû …‰ðäƒêä ãûøãûðûð: – Áñ ìíè ÷îõ ñåâèðäèíèçñ, щàðàäà ãàëäûíûç? „‰ðƒì ñèçè äàøà ä‰íñèíèç. Áó ñ‰çäí ñîíðà ãàðäàøëàð Ձçðèí è÷èíä äàøà ä‰íƒðëð. Õûäûð Çèíäíè ä äà‹ûí áàøûíäà äôí åäèðëð êè, ãàðäàøëàðûíû …‰ðñƒí. Ñà‹àëìàçñàí, èíøàëëàщ Øèðâàíäàêû ‰âëèjàëàðäàí áèðè ä “Øåjõ Åjjóá áàáà“ çèjàðàò…àщûäûð. Øåjõ Åjjóá áàáàjà Àëëàщ òðôèíäí âåð…è âåðèëìèøäèð. Îíóí àäûíà …ëíëð øôà òàïàðäûëàð. Ôåjçóëëà àäëû áèð øõñ Øåjõèí êðàìòèí øêê …òèðèð. Áèð …ƒí …‰çƒíƒ jóìóá îíóí jàíûíà …ëèð: – Øåjõ ìíèì áèð …‰çƒì êîð, î áèðè ä ïèñ …‰ðƒð. Ìí áèð ëà‡. Øåjõ Åjjóá áàáàjà щð øåj jàí îëóð. Îäóð êè, îíà ãçáë äåjèð: Ëàèëàщ-èëëëëàщ, сíèí àäûí Ôåjçóëëà, ‡á êîðñàí ìàøàëëàщ, Ñà‹àëìàçñàí, èíøàëëàщ. 64

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ìèí …ƒíäí Ôåjçóëëàíûí …‰çëðè щìèøëèê òóòóëóð. āëè äà‹ Ìèðçëè ájèí î‹ëó сôð 3-4 èë èäè êè, óçàã ñôð …åäèá ãàjûòìàìûøäû. ́ ‰ëƒñƒ ìëóì èäè, í ãàëäûñû. Áj õáð âåðäèëð êè, …ójà сôðèí àðâàäû „ƒëøðôè ìåщòð Àááàñëà áèð jåðä …‰ðí îëóá. Ìèðçëè áj ‡îøäó, êƒêðäè, àììà è÷èíä ÷êäè, åë è÷èíä áèàáûð îëìàìàã ƒ÷ƒí ññèíè ÷ûõàðòìàäû. Àðâàäû îíà ÷îõ jàëâàðäû êè, àj êèøè, jàëàí ñ‰çäƒð, …ëèí á‰щòàí äåjèðëð, êèøè ãóëàã àñìàäû. Àðâàä äåäè: – Àj êèøè, òêè î‹ëóìóç ñàëàìàò ãàjûòñûí, òàïûëìàjàí ãûç îëñóí. Èíäè êè, á‰щòàíà èíàíìûñàí, îíäà ãàíà áàòìà. Ãîâ …åòñèí, ìåщòðè èñòjèð ìåщòðë, áèð ãåjðèñèíè èñòjèð îíóíëà jàøàñûí, ëèíè ãàíà áóëàìà. Êèøè ñ‰ç âåðäè êè, ëèíè ãàíà áóëàìàjà‡àã. Åë щìèí …å‡ í‰êðëð ájèí ìðèë „ƒëøðôè ⁠Àááàñû òóòóá äà‹ëàðà àïàðäûëàð. Îðàäà ãójó ãàçûá щð èêèñèíè ãójójà ãîjäóëàð ⁠ƒñòƒíƒ òîðïàãëàäûëàð. сщð äà‹ îjàíäû, ññ-êƒj ãîïäó, äà‹äàí òƒñòƒ ÷ûõäû, àëîâ ãîïäó, ãàjíàð ïàë÷ûã, jàíàð äàøëàð ò‰êƒëäƒ. „ƒëøðôë Àááàñûí òîðïà‹à …‰ìƒëäƒjƒ jåðä èðè áèð ãójó à÷ûëäû, îðàäàí äóìäóðó, …‰ç jàøû êèìè øîð ñó àõìà‹à áàøëàäû. Äà‹ щð àjäà, èëä áèð äô áå끇 èíèëäjèð, …óðóëäàjûð, ñîíðà èñ …‰ç jàøû àõûäûðäû. †àìààò щâàëàòû áèëíäí ñîíðà äåäè: – Äà‹ äà áåë Àëëàщñûçëû‹û …‰òƒðìjèá äëè îëóá. Î âàõòäàí щìèí äà‹à “āëè äà‹“1 äåäèëð. ́щááòèí …ƒ‡ƒ Ãàçûjà õáð âåðäèëð êè, îíóí …‰çƒíƒí à‹û-ãàðàñû jå…àí ãûçû Îñìàí ßôíäèíèí î‹ëó èë ñåâèøèð. Î, ãçáèíäí í å䁇jèíè áèëìjèá áà‹ûðäû: – Í凁, ìí ‰âëàäè-ïåj‹ìáð, ëè øèñè, ìèí-ìèí ‡àìààòûí ðóщàíè àòàñû ‰ç ãûçûìû ñƒííèj, ëèíèí äƒøìíèí âåðèì? Ãûçûìû ‰ëäƒððì, àí‡àã áóíà ðàçû îëìàðàì! Ãàçûíûí ãûçû Çåjíá àòàñûíûí áó ñ‰çëðèíè åøèäí êèìè ñåâ…èëèñè ˆìð õáð …‰íäðäè êè, …ëñèí. ˆìð …凁 èë …‰ðƒø …ëäè. Çåjíá щâàëàòû îíà äàíûøäû, àòàñûíûí щå÷ ⁇щë ‰ç ôèêðèíäí ä‰íìj‡jèíè 65

---------------------1. à‡ûãàáóë, Ãóðáàíëû êíäè.

áèëäèðèá áó øщðäí ãà÷ìà‹û òêëèô åòäè. ˆìð ñåâè퇁ê ðàçûëàøäû.„凁 èë ò‰âëäí àò ÷ûõàðòäûëàð, àòëàíûá øщðäí ÷ûõäûëàð. Ãàçû ñƒáщ íàìàçûíà äóðàíäà ãûçûí ãà÷ûðûëäû‹ûíû áàøà äƒøƒá Îñìàí ôíäèíèí åâèí àäàì …‰íäðäè. Ëàêèí í î‹ëàí, í ä ãûç îðàäà jîõ èäè. Ãàçûíûí àäàìëàðû øщðèí áƒòƒí åâëðèíè áèð-áè𠅁çäèëð. Ëàêèí ãà÷àíëàð òàïûëìàäû. Îíäà ãàçû òðàô êíäëðè, óìóä …ëí jàõûí ⁠óçàã òàíûøëàðû щâàëàòäàí õáðäàð åòäè, àììà “…‰ðäƒì“ äåjí îëìàäû. Àðàäàí 7 àj êå÷äè, ãàçû …凁-…ƒíäƒç àõòàðûðäû. ́щàjò, àõòàðäû‹ûíû òàïäû. ˆìðë Çåjíá äà‹ëàð àðàñûíäàêû õûðäà‡à áèð …‰ëƒí ãûðà‹ûíäà ‰çëðèí êîìà òèêèá jàøàjûðäûëàð. Ãàçû ‰çƒ èë èêè íôð èíàíûëìûø àäàì …‰òƒðƒá щìèí jåð …åòäè; ãôëòí …凁 èêí êîìàjà áàñãûí åäèá ˆìðë Çåjíáè òóòäóëàð. Çåjíá àòàñûíà ÷îõ jàëâàðäû, ‰çƒ ê‰íëƒ èë ãà÷äû‹ûíû, èíäè щàìèë îëäó‹óí äåäè. Ãàçû äàщà äà ãçáëíäè. ˆìðè ë-àjà‹ûíû áà‹ëàjûá …‰ë àòäûëàð. Çåjíá à‹ëàäû, jàëâàðäû êè, ãîjóí 34 …ƒí áóðàäà ãàëûì, ìåjèä ñójóí ƒçƒí ÷ûõàíäà äôí åäèì, ñîíðà …ëèá ìíè àïàðàðñûíûç. Ãàçûíûí àäàìëàðû îíóíëà ðàçûëàøäûëàð. Çåjíá ƒ÷ …ƒí …‰ëƒí ãûðà‹ûíäà …çèá à‹ëàäû, ä‰ðäƒí‡ƒ …ƒí ìåjèä ãûðà‹à ÷ûõäû. Çåjíá îíó ãó‡à‹ûíà àëûá ‰ïƒá îõøàäû, ñîíðà èñ ìåjèäè èïë ‰çƒí áà‹ëàäû, à‹ëàjà-à‹ëàjà äåäè: – Èíäè áèçè êèì àjûðà áèëð, ñåâ…èëèì? ăíjàäà ìщááòäí …ƒúëƒ í îëà áèëð? Áóíó äåjèá Çåjíá ñójà …èðäè, ñó áî‹àçà ÷ûõûí‡àjà ãäð èðëèëäè, îðàäà ñîíóí‡ó äô ñåâ…èëèñèíèí äîäàãëàðûíäàí ‰ïƒá îíóíëà áèðëèêä ñójà jûõûëäû. ́щááò ãàëèá …ëäè.

äƒðäƒëð, ǁщðàíûí à‹çûíû áà‹ëàjûá щjò ÷ûõàðòäûëàð. Àòà ìèíäèðèá äà‹ëàðà òðô ÷àïäûëàð. Îíëàð ñàáàщà ãäð jîë …åäíäí ñîíðà äà‹ëàð ãîjíóíäàêû áèð …‰ëƒí jàíûíäà äƒøäƒëð. Ãûçûí äà ë-àjà‹ûíû ⁠à‹çûíû à÷äûëàð. ǁщðà …‰ëƒí ãûðà‹ûíà …ëèá ƒçƒíƒ ñójà òóòäó ⁠äåäè: – Èëàщè, ‰çƒí ìíè áó çàëûìëàðûí ëèíäí õèëàñ åë. Ãûç áóíó äåjí êèìè , ä‰íƒá ìàðàë îëäó, …‰ë …èðäè ⁠ƒç-ƒç î áèðè òàjà êå÷èá …åòäè. Î âàõòäàí щìèí …‰ë “Ìàðàë …‰ëƒ“ äåjèëèð. Jå텁 jàíàí

Èñìàjûë ájèí î‹ëó Òàïäûã áj ÷îõäàí èäè êè, áà‹áàí Ãàñûìûí ãûçû ǁщðàjà …‰ç âåðèá èøûã âåðìèðäè. Ëàêèí ãûç ÷îõ õëàãëû ⁠íàìóñëó îëäó‹ó ƒ÷ƒí îíóí òêëèôèí ðàçû îëìóðäó. Áèð …ƒí Òàïäûã áj èêè jîëäàøûíû äà …‰òƒðƒá jàðàãëû-ñáàáëû …凁 âàõòû Ãàñûì êèøèíèí åâèí …ëäè. Î çîðëà ãûçû åâäí ÷ûõàðûá àïàðìàã èñòäè. сñ Ãàñûì êèøè, àðâàäû ⁠áàëà‡à î‹ëó äà îjàíäûëàð. ââë Òàïäûã áj ÷îõ jàëâàðäûëàð, î ãóëàã àñìàäû. Îíäà èñòäèëð, ãûçû àïàðìà‹à ãîjìàñûíëàð. Òàïäûã ⁠jîëäàøëàðû îíëàðûí ƒ÷ƒí ä äî‹ðàjûá ‰ë-

×îáàí À‹àëàðûí êåjôè ê‰ê èäè, áîð‡-õð‡ë ä îëñà, òîj åäèðäè, àõøàì ñåâ…èëèñè ρðèj ãîâóøà‡àãäû. ρðè, щãèãòí ä, ïðè êèìè è퇁, …‰çë, ìåщðèáàí áèð ãûç èäè. Î, щòòà ó‡óç ÷èò ïàëòàðäà äà ìëê êèìè …‰ðƒíƒðäƒ. Àõøàìà àç ãàëûðäû, áèð àçäàí î‹ëàí åâèíèí àäàìû …ëèá îíó ñåâ…èëèñèíèí åâèí àïàðà‡àãäû. Åâä îíäàí áàøãà áèð jå텁 ãàëìûøäû. àìû àøû‹ûí íà‹ûëûíà ãóëàã àñìà‹à …åòìèøäè. Áó äìä ãàïûäàí êèøè ññè …ëäè. Jå텁 ãàïûjà …åòäè. ×à‹ûðàí Õóäàâåðäè à‹àíûí î‹ëó Íèçàì èäè. Î, jå텁j äåäè: – ́í, ïðèäí ‰òðƒ äèâàíjì, äðäèìè щå÷ êèì äåj áèëìðì, ãûçûí äà ìðàìû jîõäóð. Àë áó jƒç ãûçûëû, ãûçû âåð ãà÷ûðäûì, äà‹ëàðà àïàðàíäàí ñîíðà ëà‡û êñèëèá ìí àðâàä îëà‡àã. Íèçàì ÷îõ jàëâàðäû, àõûðû ïóëó jå텁j âåðèá îíó ðàçû ñàëäû, ‰çƒ è÷ðè …èðäè. ρðèj äåäè: – , áàøûíà ä‰íƒì, äàëûí‡à …ëèáëð. „ë ñíè …ðäj áƒêƒì, ãàïûäàí ÷ûõàíäà …‰ðí îëìàñûí. Áóíó äåjèá äóâà‹û ãûçûí ƒçƒí ñàëäû, ïðäíè ä 3-4 ãàò åëjèá áàøíà àòäû êè, …‰çƒ àjà‹ûíûí àëòûíû …‰ðìñèí. Ñîíðà ãûçûí ëèíäí òóòóá ãàïûjà ÷ûõàðòäû, “Õîøáõò îëàñûíûç“ äåjèá Íèçàìûí òðêèí ìèíäèðäè. Íèçàì õëâò‡ îáàäàí ÷ûõàí êèìè àòû òðïòäè, ñƒðòë äà‹à òðô ÷àïìà‹à áàøëàäû. ρðè øƒáщëíäèñ ä, óòàíäû‹ûíäàí ññèíè ÷ûõàðäà áèëìäè. ́щàjò, îíëàð áèð êàщûí jàíûíà …ëäèëð. Íèçàì ‰çƒ äƒøƒá ρðèíè ä äƒøƒðòäƒ, ëàêèí ãó‡‹ûíäàí jåð ãîjìàjûá ñèíñèí ñûõäû. Ãûç щèjëíè áàøà äƒøäƒ, ãûøãûðäû, jàëâàðäû, à‹ëàäû, ëè щå÷ jåð jåòìäè. Àõûðäà äåäè: – Èëàщè, jàíäûì jå텁íè jàíäûðàñàí. Åë î àíäà êíääí àëîâ ÷ûõäû. Jå텁 jàíà-jàíà ÷‰ë ãà÷äû, ëàêèí îáàäàí àðàëàíñà äà ñójà

66

67

Ìàðàë …‰ëƒ

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

jåòèøìäè, jàíûá êƒë îëäó. Î jåð èíäè ä “Jå텁 jàíäû“ äåjèðëð. ƒñåjí äàøû

jàçû㠍ƒñåjí äÿ êàðûõûá äóðìóøäó. Áèðäí ìîëëàëàð ññ-ññ âåðäè: Åjjƒщííàñ, áó êàôèðè òóòóí! ƒñåjíè òóòäóëàð. – Åjjƒщííàñ, áðè ÷êèí. ƒñåjíè èðëè …òèðäèëð. Ìîëëàíûí áèðè îíóí …‰çƒí áàõûá äåäè: – ˆçƒäƒð, …凁 ïåj‹ìáðèí õáð âåðäèjè ìëóíäóð ⁠ãòëè âà‡èáäèð. Ìîëëàëàðûí òêèäèë ƒñåjíè jàñòû áèð äàøûí ƒñòƒíä äèðè-äèðè îäëàjûá jàíäûðäûëàð. Î jåð èíäè ä “ƒñåjí äàøû“ äåjèðëð.

ʉ÷ðè îáàjà …ëìèø èêè ìîëëàíûí ø‰щðòè òåçëèêë òðàô îáàëàðà jàjûëäû, ìîëëàëàð øèðèí ñ‰щáò åäèð, …‰çë ññë îõójóð, äèí-øðèò ìñëëðèíè jàõøû àjäûíëàøäûðûðäûëàð. àìû äñò-äñò áó ìîëëàëàðûí …‰ðƒøƒí …åäèð ⁠÷îõ ðàçû ãàjûäûðäû. Ãîíøó îáàäàí ƒñåjí àäëû áèð íôð ‡àâàí äà ‡àìààòà ãîøóëóá ìîëëàëàðû …‰ðìj …ëäè. Áó …ƒí ìîëëàëàð Àëëàщûí jåðè jàðàòìàñûíäàí äàíûøûðäûëàð. Îíëàð äåjèðäè: – Àëëàщ-òàëà jåðè áðê ‡èñèìëðäí jàðàäûá, jåðè áèð ãûçûë ‰êƒç ‰ç áójíóçó ƒñòƒíä ñàõëàjûð. ˆêƒç щðäì jîðóëàíäà, jåðè áó áójíóçäàí î áèðè áójíóçà àòûð. Áàõ, åë îíäà çëçë îëóð. ƒñåjí щð øåjè jåðëè-jåðèíä ‰jðíìê èñòjí àäàì èäè. Îíà …‰ð ä ò‡‡ƒáë ñîðóøäó. – Ìîëëà ìè, åë äƒíjà jàðàíàíäàí áðè î ‰êƒç áó jåðè áójíóçóíäà ñàõëàjûð? Ìîëëàíûí áèðè îíà òðñ-òðñ áàõûá äåjèð: – Áëè, ìщç äƒíjà jàðàíäû‹û …ƒíäí áðè. ƒñåjí jåí ñîðóøäó: – Ìîëëà ìè, áñ î ‰êƒç щå÷ áèð øåj jåjèá-è÷ìèð? Áó äô î áèðè ìîëëà äèëëíäè. – Õåjèð, î ‰êƒç Àëëàщ-òàëàíûí çщìòèë äîëàíûð. – Áñ î ‰êƒç щå÷ …‰áëê …‰òƒðìƒð? - äåj ƒñåjí ñîðóøäó. Ìîëëàëàðûí щð èêèñè ãûï-ãûðìûçû ãûçàðäû, áèð-áèðèë íñ ïû÷ûëäàøìà‹à áàøëàäû. ƒñåjí èñ ñóàë-ñóàë äàëûí‡à âåðèðäè. – Áñ î ‰êƒç àðòûá-ò‰ðìèð. Áñ î ‰êƒç ‰ëìƒð? ˆêƒç ä áó ãäð jàòàðìû? Î ‰êƒç í áîjäàäûð? Áó áîjäà jåð ‰êƒçƒí í凁 …ƒ‡ƒ ÷àòûð? Ìîëëàíûí ãçáëè ññè ƒñåjíè ä, ‡àìààòû äà ñóñäóðäó: – Åjjƒщííàñ, áó êàôèðäèð, øðèò …‰ð ãòëè âà‡èáäèð. ́í áó …凁 ‡ääèì ́щììä ë ̃ñòôàíû jóõóäà …‰ðìƒøäƒì. Î, ìí áóíóí …ë‡jèíè èðë臁äí õáð âåðìèø ⁠ãòëèíè ä âà‡èá щåñàá åòìèøäè. Ïåj‹ìáð ñàëàâàòóëëàíûí ìðèíè jåðèí jåòèðìê щð áèð ìƒñëìàíà âà‡èáäèð. Ïåj‹ìáðèí àäûíäàí ñ‰jëíí ìð ‡àìààòû ‡óøà …òèðäè. Î áèðè ìîëëà äà èø ãàðûøäû. ðá äèëèíä íñ ñ‰çëð äåäè, ‡àìààò à‹ëàìà‹à áàøëàäû,

؁êè øщðèíä áèð íôð òà‡èð jàøàjûðäû. Áèð …ƒí áó á‰jƒê çèjàíà äƒøäƒ. ×îõ ôèêèðëøäè. ë àëòûj‡àí âçíä jƒí…ƒë, ãèjìòä à‹ûð øåjëðèíè ñàòûá çèjàíëû‹à âåðäè. åñàáëàjûá …‰ðäƒ êè, jîõ, ‰äìèð. Óòàíäû‹ûíäàí äà áèð êñ äðäèíè äåìäè. Áèð ãðàð …ëäè êè, åâ-åøèjèìè àòûì, áîð‡óìó âåðèì, ‰çƒì èñ àèëìè …‰òƒðƒá áàøãà øщð ê‰÷ƒì. Î áó ãðàð èë õëâòè àëû‡û òàïäû. Àëû‡û …ëèá áàõäû, åâè, щjòè, áà‹-áà‹÷àíû ÷îõ ájíäè. Ãèjìòëøäèëð; àëû‡û ïóëó âåðíä òà‡èð äåäè: – Ãàðäàø, áó âåðäèjèí åâèí ãèjìòèäèð. Àììà ìí ñí ‡àíëàðà äjí ãîíøó äà ñàòûðàì. Áñ îíà í âåðèðñí? Àëû‡û …ƒëäƒ: – À êèøè, äëè îëìàìûñàí êè, ãîíøóíó äà ñàòûðëàð? Òà‡èð äåäè: – Ãàðäàø, âàëëàщ, áó áèð ãîíøóäóð êè, ìèñëè-áðàáðè jîõäóð. Ñí …ë åë ãîíøó ƒ÷ƒí ä 5-6 ãûçûë ëà⁠åë. Àëû‡û щèðñëíäè, äëëàë ÷à‹ûðäû. щç óçàíäû, ññ-êƒj ãàëõäû, ññ òà‡èðèí ãîíøóñó …ëäè. Äåäè: – Àj ãîíøó, í îëóá, íèj ññ-êƒj ñàëûðñûíûç? Àëû‡û äåäè: – Àj êèøè, áó òà‡èð åâèíè ñàòûð, äƒçëèøìèøèê, èíäè ãîíøóñó ƒ÷ƒí ä ïóë èñòjèð, щå÷ áåë èø îëàð? Ãîíøó òà‡èðäí ñîðóøäó: – сí íèj åâèíè ñàòûðñàí? Áñ íèj äèíììèñí? Òà‡èð óòàíà-óòàíà áàøà ñàëäû êè, áñ èøèì jèëèá, çèjàíà äƒøìƒøì, ñàòûá áîð‡óìà âåð‡jì.

68

69

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Jàõøû ãîíøó ãàðäàøäàí èðëèäèð

Ãîíøó äåäè: – Åâè ñàòìà, ìí áó ñààò ñíèí áîð‡óíó ‰äjðì. Áóíó äåjèá å⁠…åòäè ⁠òåç ä ãàjûòäû. ëèíä áèð õåjëè ïóë ⁠àðâàäûíûí ãûçûë øåjëðè âàðäû. Îíëàðû òà‡èð âåðèá äåäè: – Àë, àïàð, áîð‡óíà âåð, åâè ñàòìà! Òà‡èð ãîíøóñóíó ‰ïƒá àëû‡ûjà äåäè: – Áàõ, ãàðäàø, ìí ñí áåë áèð ãîíøó ñàòûðäûì. Áñ áèëìèðñí êè, jàõøû ãîíøó ãàðäàøäàí èðëèäèð?! Èëäûðûì ãàjàñû

ãàðà÷ûëàð î‹óðëàjûá àïàðûá. Êèøè èë àðâàä щjò ãà÷äûëàð, îðàäàí åâëðèí jƒjƒðäƒëð êè, …åäèá ãîщóì-ãðáj äåñèíëð: áó áèçèì èòí î‹ëóìóçäóð, …ëèí î‹ëàíû ⁠ãûçû áàøà ñàëûí. Åë áóíëàð åâäí ÷ûõàí êèìè î‹ëàí ãûçà jàõûí …ëìèøäè êè, èëäûðûì øàõûäû, î‹ëàíû, ãûçû ⁠åâè jàíäûðûá êƒë åëäè. Î âàõòäàí áðè î ãàjàëû‹à “Èëäûðûì ãàjàñû“1 äåjèëèð. Àòëàð

Áèð êèøèíèí óçóí ìƒääò ‰âëàäû îëìóðäó. Î áèð …ƒí íèjò åëjèá jàòäû. Jóõóäà …‰ðäƒ êè, áèð íóðàíè øõñ îíà äåjèð: – ΋óë, ìí Àëëàщ-òàëàíûí ãèñìò jàçàí ìëàêèjì. сíèí áè𠇃ò åêèç óøà‹ûí îëà‡àã. Àììà щð èêèñè òîj …ƒíƒ ‰ë‡ê. Êèøè jóõóäàí àjûëàí êèìè áó jóõóñóíó àðâàäûíà äàíûøäû. Àðâàä äåäè: – ҁêè ‰âëàäûìûç îëñóí, ñîíñóçëóã àäû ƒñòƒìƒçäí …‰òƒðƒëñƒí. Ñîíðà ‰ëñëð ä åjáè jîõäóð. Áó jóõóäàí 9 àj ñîíðà àðâàä åêèç óøàã äî‹äó: áèðè î‹ëàí, áèðè ãûç èäè. Óøàãëàð 4 jàøûíà ÷àòàíäà àíàëàðû èë áèðëèêä ìåøj …åòìèøäèëð. Ìåøä î‹ëàí óøà‹û èòäè. Àðâàä ññ-êƒj ñàëäû. Áƒòƒí êíä ‡àìààòû ò‰êƒëƒá …ëäè. Àõòàðìàìûø jåð ãîjìàäûëàð, ëàêèí î‹ëàí òàïûëìàäû. Êèìè äåäè “jãèí ãóðä - ãóø jåäè“. Áçèëðè äåäè “Ãóë òà‡èðëðè î‹óðëàjûá“. Õƒëàñ 1-2 àj êå÷íäí ñîíðà щð jåðäí ëëðè ƒçƒëäƒ. Àðàäàí 15-16 èë êå÷äè. Ãî‡àëàðûí ãûçû á‰jƒjƒá …‰çë ⁠à‹ûëëû áèð ãûç îëìóøäó. Îíó ÷îõ jåðäí èñòjí âàð èäè. Ëàêèí ãûç щå÷ êèì …åòìj ðàçûëûã âåðìèðäè. Áó çàìàí êíä áèð jàä î‹ëàí …ëèá ÷ûõäû. Î ÷îõ …‰çë ⁠à‹ûëëû èäè. Áèð …ƒí ãî‡àëàðûí ãûçû áóëàãäà èêí î‹ëàíëà ðàñòëàøäû. ð èêèñè áèðáèðèí àøèã-ìøóã îëäóëàð. Èêè …ƒíäí ñîíðà î‹ëàí ãûç åâèí åë÷è …‰íäðäè. Àòàñû ãûçûí ìðàìûíû ñîðóøäó, ãûç ðàçûëû‹ûíû áèëäèðäè. Åë÷èëð “щ“ ‡àâàáû âåðèëäè. ΋ëàíûí õåjëè ïóëó âàð èìèø. Î êíäèí ëàï ãûðà‹ûíäà ñðò ãàjàíûí ƒñòƒíä áèð åâ òèêäèðäè ⁠òåçëèêë òîj åäèá ñåâ…èëèñèíè åâèí àïàðäû. Ãûçûí àòà àíàñû î‹ëàíëà ãûçû áèð jåðä …‰ðíä ÷îõ ò‡‡ƒáëíäèëð: åë áèë áèð àëìà èäè èêè jåð á‰ëƒíìƒøäƒ. Îíëàð øƒáщëíèá î‹ëàíûí êèìëèjèíè, щàðàëû îëìàñûíû ñîðóøäóëàð. ΋ëàí äåäè êè, ìí àòà-àíàìûí щàðàëû îëäó‹óíó áèëìèðì, 4-5 jàøûíäà èêí ìíè

Áèð ä‰âëòëè êèøè âàð èäè. Áóíóí ñƒðƒ-ñƒðƒ ìàëû, ãîjóíó, àòû, äâ …ëëàщû âàð èäè. Àììà ‰çƒ åë õñèñ èäè êè, áàðìà‹ûíûí àðàñûíäàí äàðû ñûçìàçäû. Áó ä‰âëòëèíèí áèð êàñûá ãîíøóñó âàð èäè. Á‰jƒê àèëñè âàð èäèñ ä, ‡ìè áèð àòû âàðäû, îíóíëà ‡ƒò êð, ìàëà ÷êð, äàðç äàøûjàð, õûðìàí ä‰jð, òàõûë äàøûjàð, щð jåð îíó ìèíðäè. „ƒíëðèí áèð …ƒíƒ áó êàñûáûí àòû ‰ëäƒ. Êèøè ÷àø-áàø îëóá ìàò ãàëäû. †ƒò êìjèí øèðèí âàõòû èäè, …ð èñäè âàõòû ‰òƒðñjäè, ñîíðà щå÷ í áèòìç, ãûøäà áàëàëàðû à‡ ãàëàðäû. Î, ãîíøóñóíóí õñèñëèjèíè áèëñ ä, ëà‡û êñèëäèjèíäí äóðóá îíóí jàíûíà …ëäè. Àòûíûí ‰ëìjèíè äàíûøûá 2-3 …ƒíëƒj ‡ƒò ãîøìà‹à áèð àò èñòäè. Ãîíøó äåäè: – ́ îëàð, àj ãîíøó, àò ñí ãóðáàíäûð, …åò Èëàíëû äà‹à, èëõûì îðàäà îòëàjûð. Áèð àò òóò …òèð. Êàñûá ðàçûëûã åëjèá …åòäè. „凁íè jàòìàjûá Èëàíëû äà‹à …ëäè. ×îõ ÷òèíëèêë áèð åðêê òóòäó. Ìèíèá îáàjà …ëäè. Åë ãàïûäà õàìóòëàjûðäû êè, õñèñ ãîíøó щàñàðûí áàøûíäàí äåäè: – Àìàíäûð, ãîíøó, ë ñàõëà, áó àòû ãîøìà. Îíóí ñàí‡ûñû âàð. ҁðëñ, ñàí‡û òóòóá ‰ë‡ê. Áóíó áóðàõ, …åò, áèð àjðûñûíû …òèð. Êàñûá ðàçûëûã åäèá àòû áóðàõäû, jåí ïèjàäà äà‹à …ëäè ⁠èêèí‡è …ƒíƒ áèð ìàäjàí àò òóòóá …òèðäè. Åë ãàïûjà ÷àòìûøäû êè, ãîíøó îíó ññëäè: – Áàøûíà ä‰íƒì, ãàðäàø, áó ìàäjàí èëêèí áî‹àçäûð. Ãîøàðñàí, áàëàäàí ÷ûõàð, äàщà щå÷ âàõò äî‹ìàç. Áóíó áóðàõ, …åò áèð àjðûñûí …òèð. Êàñûá ƒ÷ƒí‡ƒ …ƒí …åäèá áèð áàøãà àò …òèðäè. Áó äô ãîíøó äåäè: – Àj ðщìòëèjèí î‹ëó, áó áîjäà èëõûäà àò òàïìàäûí, áó êè, ìèí èëèí ãî‡àñûäûð, ãîøàí êèìè ‰ë‡ê, щð èêèìèç õ‡àëòëè îëà‡à‹ûã. Êàñûá ä‰ðäƒí‡ƒ …ƒí …åäèá áèð ‡àâàí äàj …òèðäè. Áóíó …‰ðí õñèñ äåäè: – Êèøè, âàëëàщ ñí èø …‰ðí äåjèëñí. øè, áó êè, ê‰ðïäèð, õàìóò

70

71

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

…‰ðìjèá, ãîøàí êèìè ïàðòëàjûá ‰ë‡ê, èêèìèç ä õ‡àëò ãàëà‡à‹ûã. --------------------1.à‡ûãàáóë ðàçèñè.

ëà‡ñûç ãàëàí êàñûá áåøèí‡è …ƒí …åäèá áèð êƒðí àò …òèðäè. Ãîíøó áóíó “àðà‹àø áî‹àç“ äåj ãîøìà‹à ãîjìàäû. Àëòûí‡û …ƒí …ëí àò “ƒðêjí“, jåääèí‡è …ƒí …ëí “jàòà‹àí“, áèðèñè “âóðà‹àí“, î áèðè “ãîøãó áèëìç“, áèð áàøãàñû “òðëjí“ îëäó. Àõûðû êè, áó ìèíâàë èë áèð àj òàìàì êàñûá …ƒíä äà‹à …åäèá áèð àò òóòóá …òèðäè ⁠…ƒíä ä õñèñ ãîíøó îíëàðû áèð áщàí èë áóðàõäûðûðäû. Áåëëèêë, ‡ƒò êìê âàõòû ñîâóøäó. Êàñûá òàìàì à‡ ãàëäû. Àðàäàí èêè …ƒí êå÷ìèø õñèñ ãîíøó “Èëàíëû äà‹”à èëõûjà áàø ÷êìj …åòäè. „‰ðäƒ êè, èëõûäàêû àòëàðûí щàìûñû ä‰íƒá äàø îëóá. Îíëàðà èíäè ä “Àòëàð“1 äåjèðëð.

Äåäè:

------------------1. Ãóáà, Õàëòàí ðàçèñè.

– ́í áó äðíè êå÷ áèëñjäèì, õîøáõò îëà‡àãäûì. Áàðû ãîj ìíäí ñîíðà çƒëì ëèíäí ãà÷àíëàð ðàщàò êå÷ñèíäð. Î âàõòäàí áðè щìèí ê‰ðïƒj “Ãàðû ê‰ðïƒñƒ“2 äåjèëèð. Àõóíäëàð

ǃáåjäíèí …‰çëëèêä òàjû-áðàáðè jðõ èäè. ˆçƒ ä ÷îõ à‹ûëëû, íàìóñëó-èñìòëè áèð ãûç èäè. Îíóí èñòêëèñè ä ‰çƒ êèìè …‰çë, à‹ûëëû ⁠íàìóñëó áèð è…èä èäè. Áèð …ƒí ǃáåjä áóëàãäàí ñó …òèððêí сëèì à‹à áóíó …‰ðƒá õîøëàäû. Àõøàì ãûçûí àòàñûíà õáð …‰íäðäè êè, áñ ãûçû ìí âåðìëèñí. Éàçûã êèøè …ëí àäàìëàðà “jîõ“ äåj áèëìäè. Äåñjäè ä, ìíàñû jîõ èäè. À‹à ãûçû çîðëà àïàðà‡àãäû. ǃáåjä áóíó åøèäí êèìè …å‡ ‰ç ñåâ…èëèñèíè òàïäû, щâàëàòû îíà äàíûøäû, áàø …‰òƒðƒá îáàäàí ãà÷ûðëàð. Åë …凁 èêí ÷ó‹óë÷ó сëèì à‹àjà õáð âåðäè. Áóíëàðûí äàëûí‡à àò ñàëûíäû. ǃáåjä èë ñåâ…èëèñè …å‡íèí ãàðàíëû‹ûíäà ‰çëðèíè щàðà …ëäè âóðóð, äà‹-äàøäà …èçëíìj, áó âèëàjòäí óçàãëàøìà‹à ÷àëûøûðäûëàð. Îíëàð àðàäàí ÷ûõà áèëäèëð. 3 …ƒí-3 …凁 jîë …åäèá àõûðäà …ëèá áèð äðíèí ãûðà‹ûíà ÷àòäûëàð. ́ èëëàh åëäèëðñ, äðíè êå÷ìj ìƒìêƒí òàïà áèëìäèëð. ëà‡ñûç ãàëûá äðíèí ãûðà‹ûíäà …å‡ëäèëð. Åë щìèí …å‡ сëèì à‹àíûí àäàìëàðû …ëèá îíëàðà jåòèøäèëð. Áóíëàðû òóòäóëàð. ǃáåjäíèí ë-àjà‹ûíû áà‹ëàjûá àòà ñàðûäûëàð, ñåâ…èëèñèíè èñ ó÷óðóìäàí äðíèí äèáèí àòûá ‰ëäƒðäƒëð. Îíëàð ǃáåjäíè …òèðèá сëèì à‹àjà âåðäèëð. сëèì à‹à òîj åëäè. Òîj …凁ñè ǃáåjä ãà÷ûá äà‹àëà …åòäè, ê‰÷ðèëð ãîøóëäó, åëäí-îáàäàí óçàãëàøäû. Ñîíðà áèð ä‰âëòëèj ãóëëóã÷ó äóðäó, èëëð óçóíó ãàçàíäû‹û ãïèjè ãïèê ƒñòƒí ãîjäó, ñàõëàäû. Àjëàð, èëëð ‰òäƒ. ǃáåjä ãî‡àëäû. Jû‹äû‹û ïóëëàðû …‰òƒðƒá ñåâ…èëèñèíèí ãàjàäàí àòûëàí jåð …ëäè. Óñòà …òèçäèðäè, щìèí jåðäí áèð …‰çë ê‰ðïƒ ñàëäûëàð.

Èêè òƒëëàá ðáèñòàíäà ðóщàíè òщñèë àëäûãäàí ñîíðà âòí ãàjûäûðäû. ð èêèñèíèí êåjôè ê‰ê èäè, ñåâèíèðäèëð êè, щðñè ‰ç âèëàjòèíä àõóíä îëà‡àã, ‰ìðƒíƒí àõûðûíà êèìè íàç-íåìò è÷èíä jàøàjà‡àãëàð. Îíëà𠅁ëèá-…ëèá Òàëûøûí ñûõ ìåøëè äà‹ëàðûíà jåòèøäèëð. Áèð ñîjóã ñóëó áóëà‹ûí áàøûíäà ‰çëðè ƒ÷ƒí ÷àäûð ãóðäóëàð, áèð íå÷ …ƒí îðàäà èñòèðàщò åòäèëð. Áèð …ƒí щàâà ãàðàëàí âàõòû …‰ðäƒëð êè, îíëàðà òðô áèð ãàðàëòû …ëèð. Jàõûíëàøàíäà …‰ðäƒëð êè, áèð …‰çë …ëèíäèð. „ëèí áóíëàðà jåòèø‡ê äåäè: – Àj àõóíä ãàðäàøëàð, àìàí …ƒíƒäƒð, ìí ê‰ìê åëjèí. Àõóíäëàð ñîðóøäóëàð: – Àj áà‡û, ñí í îëóá? àðäàí …ëèá щàðà …åäíñí? Áó âàõòû ÷‰ëä í …çèðñí? „ëèí äåäè: – Àj ãàðäàøëàð, ìí 7-8 àjäûð êè, áèð jåòèì î‹ëàíà ð …åòìèøì. Jƒçáàøû ðèì êíäõóäàjíàí ñàâàøäû‹û ƒ÷ƒí òóòóá äàìà ñàëûá. Èíäè áè÷èí âàõòûäûð. ëà‡ûì êñèëèá àðïàíû ‰çƒì áè÷èðì, êèíèìèç ä êíääí ÷îõ àðàëûäûð. Èíä臁 òàõûëû áè÷èðäèì, êíäõóäàíûí î‹ëó jàíûìà …ëäè, ìí ë àòìàã èñòäè, …ƒ‡ë ëèíäí ÷ûõûá ãà÷ìûøàì. ́íè ñàáàщà êèìè jàíûíûçäà ñàõëàjûí, ñàáàщ à÷ûëàíäà …ƒí èøû‹ûíà áó âèëàjòäí áàø …‰òƒðƒá …å䁇jì. Áèð jåðä ãóëëóã÷ó äóðàðàì, ðèì ãóðòàðûá …ëí‡í. Àõóíäëàð áè𠅁ëèí áàõäûëàð, áèð ä …凁íèí ãàðàíëû‹ûíà. Ôèêèð åëäèëð êè, áåë …‰çëè ëäí áóðàõñàã, áèç àõìàã äåjðëð. Îäóð êè, …ëèí ë àòìàã èñòäèëð. „ëèí …‰ðäƒ êè, jà‹ûøäàí ÷ûõûá jà‹ìóðà äƒøƒá. ëà‡û êñèëäè, äåäè: – Ãîjóí, áàðû áóëàãäàí áèð àç ñó è÷èì, ‰çƒì …ëèì, ë-ƒçƒìƒ jójóì, ñîíðà ìí áóðäà, ñèç áóðäà. „ëèí áèð ôíäë áóëà‹à òðô åíäè, ñójà jàõûíëàøûá äåäè: – Èëàщè, ‰çƒí áèëèðñí êè, ìí íàìóñ ó‡óíäàí ãà÷ìûøàì, áó àõóíä-

72

73

Ãàðû ê‰ðïƒñƒ

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ëàðû äàø åë, ìíè íàìóññóç åëì. ------------------------1. à‡ûãàáóë, Ãóáàëû êíäè.

„ëèí áóíó äåéÿí êèìè àõóíäëàð ä‰íƒá äàø îëäóëàð. Î äàøëàðà èíäè ä “Àõóíäëàð“ äåjèðëð. Ãàíëû äàø Áåë ðâàjò åäèðëð êè, jîõñóë áèð àèëäí îëàí Ìóñà àäëû áèð î‹ëàí êíäèí щàìïàëàðûíäàí áèðèíèí ãûçûíû ñåâèð. „‰çë ä ‰ç ê‰íëƒíƒ щìèøëèê âåðìèøäè Ìóñàjà. Ìóñà щìèí щàìïàíûí ãîjóíóíó îòàðûðäû. „‰çë ññè, òáè îëàí Ìóñà ñåâ…èëèñèíèí àäûíà áàjàòûëàð äƒçƒð. Jåðè …ëäèꇁ щìèí áàjàòûëàðû jàíûãëû ññë ä îõójàðäû... Ìóñàjàì äðäèì íäèð? āðìàíûì, äðäèì íäè? Áèð äô ñíè …‰ðñì Äåìðì äðäèì íäè? „‰ðƒø jåðëðè ä щð àõøàì êå÷ìèøëðäí ñîðàã âåðí ãàðà‹à‡ûí àëòû èäè... Áèð …ƒí áåë ãðàðà …ëäèëð êè, Ìóñà ãî‡à àíàñûíû - ́ëjè åë÷è …‰íäðñèí. Åë ä îëäó. „‰çëèí àíàñû äàø àòûá áàøûíû òóòäó. ́ëê àðâàä êîð-ïåøìàí …åðè ãàjûòäû. – Àj áàëà, ñí äåìäèììè êè, щð êñíèí òàjû-òóøó âàð? Îíëàð âàðëû-êàðëû, áèç èñ êàñûá áèð àäàì... „‰çëèí àíàñû ãûçûíû ÷à‹ûðûá òíáåщ åëäè. ́ñëíè ðèí áèëäèðäè. ðè äàщà äà ñèá ‡îøäó... Î …ƒíäí Ìóñàíû ÷îáàíëûãäàí äà êíàð åòäèëð. Ìóñàíûí jàí‹ûñû áàjàòûëàðûíà щîïäó. Ìóñàíûí …‰çë äðäè, „‰çëèí …‰çë äðäè, ăíjàäà í ÷îõ äðä âàð ́íèìêè „‰çë äðäè.

ïí‡ðj jîë òàïäû. Áàõûá …‰ðäƒ êè, „‰çë áàøûíû áî‹÷àñûíûí ƒñòƒí ãîjóá jàòûá. í íщàjò, áèð òщð „‰çëè îjàäà áèëäè. „‰çë ïí‡ðíè à÷äû. „í‡ëð äà‹à òðô ƒç ãîjäóëàð. Õîðóçóí áèðèí‡è áàíû èäè. Jîëäà àjäûí îëäó êè, „‰çëè jóõó àïàðûáìûø. Îíëàð ‰çëðèíè ìåøj ñàëäûëàð. Àðòûã щàâà à÷ûëûðäû. „í‡ëð áåë ãðàðà …ëäèëð êè, ìåøä …èçëíñèíëð... сщð õáð ÷ûõäû êè, Ìóñà „‰çëè ãà÷ûðäûá. Àòà îä òóòóá jàíäû. ìð åòäè êè, îíëàðûí jà ‰ëƒñƒ, jà äèðèñèíè …òèðí 50 ãîjóí ïåøêø âåð‡ê. ð òðôÿ àäàì ñàëäûëàð. Ìåøj èñ ‰ç èíàíäû‹û àäàìëàðû …‰íäðäè. Áàø÷ûëàðû ÷ï Ôð‡ èäè. Îâ èòëðè òåç áèð çàìàíäà îíëàðûí èçèí äƒøäƒ. „í‡ëð áóíó щèññ åäèá ìåøíèí ãóðòàðà‡à‹ûíà ñûëäûðûì ãàjàíûí áàøûíà ÷àòäûëàð. Áèð àçäàí àäàìëàð îíëàðû щàò åòäè. Ôð‡ ìð åòäè êè, òñëèì îëñóíëàð. Ìóñà èë „‰çë ë-ë âåðèá ñûëäûðûìûí ëàï ãûðà‹ûíà ÷àòäûëàð. „‰çë ñ‰ç áàøëàäû: –„åäèí àòàìà äåjèí êè, áèçè áèð-áèðèìèçäí щå÷ êèì àjûðà áèëìç. Ôð‡ ìð åòäè êè, îíëàðû òóòñóíëàð. Ìóñà áóíó …‰ðƒá „‰çëè à‹óøóíà àëäû. –ëâèäà åj óëóñóì, îáàì, áäè ìщááòèì, - äåjèá ‰çëðèíè ãàjàäàí àòäûëàð. Äàøà äjèá ïàð÷à-ïàð÷à îëäóëàð. Èíäè î, èðè äàøà “Ãàíëû äàø“1 äåjèðëð. Ãûç áóëà‹û

Áèð …凁 …í‡ëð …‰ðƒøäƒëð. Áåë ãðàðà …ëäèëð êè, áèð-áèðèí ãîøóëóá áó ììëêòëí óçàãëàøñûíëàð. „‰ðƒø jåðëðèíè jàðïûçëû áóëà‹ûí jàíûíà òjèí åòäèëð. Ìóðàä …ëäè. „‰çëäè, …‰çëäè ñåâ…èëèñèíäí õáð îëìàäû. Àðòûã …å‡ jàðûíû êå÷ìèøäè. Ìóðàä „‰çë…èëèí åâèí jàõûíëàøäû. Áèð òщð

́щììä àäëû êàñûá áèð î‹ëàí Ìóðòóç à‹àíûí ÷îáàíû èäè. ́щììä ‰ç à‹àñûíûí ãûçûíû ñåâèðäè. Ãûç äà ê‰íëƒíƒ îíà âåðìèøäè. Áèð ìƒääò ñîíðà áàøãà áèð âàðëû à‹àíûí ãûçûíà åë÷è …ëèð. Ìóðòóçóí àðâàäû ́щììäèí îíëàðûí ãûçûíû ñåâäèjèíè ðèí áèëäèðäè. Ìóðòóç à‹à щèðñëíèð ⁠àðâàäûíû äàíëàjûð. Åë÷èëð ‰ç ðàçûëû‹ûíû âåðäè. сщðè …ƒí ́щììä áàø …‰òƒðƒá êíääí ÷ûõäû. Áèð íå÷ …ƒí êíäèí êíàðûíäà àщƒ-çàð åäèá à‹ëàìà‹à áàøëàäû. Ձáð ãûçà äà ÷àòäû. Î, àòà-àíàñûíäàí …èçëè ́щììäèí îëäó‹ó jåð …ëäè. Îíóíëà …‰ðƒøäƒ. Áó âàõò Ìóðòóç à‹àíûí àäàìëàðû îðàäàí êå÷èðäè. Àäàìëà𠅁í‡ëðè áèð jåðä …‰ðäƒëð. Îíëàð í å䁇êëðèíè áèëìäèëð. Áó âàõò ãûç Àëëàщà jàëâàðûð: –Àëëàщûì, ìíè àòàì ‰ëäƒð‡ê, jàëâàðûðàì êè, ìíè àõàð áóëàã åë. Ãûç î äãèだáóëà‹à ä‰íƒð. ́щììä ä Àëëàщà jàëâàðûð êè, îíó áóëàã áàøûíäà äàøà ä‰íäðñèí. ́щììä î ñààò áóëàã áàøûíäà äàøà ä‰íƒð.

74

75

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ìóðòóç à‹àíûí àäàìëàðû …ëèá щìèí jåðä áóëàãäàí áàøãà щå÷ í …‰ðìƒðëð. -----------------------1.Øàìàõû, „‰jëð êíäè ðàçèñè

Åë àðàñûíäà щìèí áóëàã “Ãûç áóëà‹û“1 àäëàíûð. ́ëê áóëà‹û

́ëê ÷îõ …‰çë-…‰j÷ê áèð ãûç èäè. ˆçƒ ä jåòèì èäè. Î, êíää Íñèá àäëû áèð î‹ëàíû ñåâèðäè. Jàõûí âàõòëàðäà òîjëàðû îëà‡àãäû. ́ñèá …ƒ‡-áëà èë ïóë òîïëàjûá òîj åëäè. Ãîíøó êíäèí ñàщèáè ̃ðñë áj ä òîjà …ëìèøäè. „ëèí …ëí âàõòû àòäàí äƒøƒðäƒëíä í òщð îëäóñà, ̃ðñë áj îíó …‰ðäƒ â îíà àøèã îëäó. ˆç jàíûíäàêû jîëäàøëàðûíà äåäè êè, …ðê ìí î ãûçà ñàщèá îëàì. Jîëäàøëàðû ÷îõ äåäè, áó àç åøèòäè. Àõøàì îëäó, ́ñèáè òðèô åòìê ƒ÷ƒí òîjõàíàjà …òèðäèëð. Àøûã åë áèðèí‡è êëìíè äåìèøäè êè, áj jåðèíäí ãàëõûá …ƒëë èë Íñèáè âóðóá ‰ëäƒðäƒ. Ãàðûøûãëûã äƒøäƒ. Áj àðàäàí ÷ûõäû ⁠ôƒðñòäí èñòèôàä åäèá ãûçû äà ÷êèá åâèí àïàðäû. ́ëê ÷îõ à‹ëàäû-jàëâàðäûñà äà íò臁ñè îëìàäû. Èêè-ƒ÷ …ƒíäí ñîíðà jû‹ûí‡àã åëäè. ×àëàí-÷à‹ûðàí …ëäè. ́ëêè …åjèíäèðèá ïðä äàëûíäà îòóðäóëàð. ́ëê áèð áщàí èë jå텁 àðâàäëà åâèí äàëûíà ÷ûõäû. Îðàäà àðâàääàí ñîðóøäó: – Àj íí, ́ñèá í凁 îëäó? Àðâàä ‡àâàá âåðäè êè, áñ ́ñèáè jóìàìûø, êôí òóòìàìûø, ïàëëûïàëòàðëû áàñäûðäûëàð, áj jójóëìà‹à ãîjìàäû. ́ëê à‹ëàjà-à‹ëàjà äåäè: – Àëëàщ, àõàð áóëàã îëàjäûì, àõûá ́ñèáèí ãáðèí ò‰êƒëjäèì. Ãûç áóíó äåjí êèìè ä‰íƒá áóëàã îëäó. Î âàõòäàí Èñìàjûëëûäà щìèí áóëà‹à “́ëê áóëà‹û“ äåjèðëð. Ãûçëàð ãóøó

ä ÷êèëèí …åäèí, ãîjóí ÷ûõûá …åjèíê, åâèìèç …åäê. ΋ëàíëàð ‡àâàá âåðäè êè, åë î ãàjäàäà ãûðà‹à ÷ûõûí. Îíñóç äà ñèçè ---------------------1.Øàìàõû, „‰jëð êíäè ðàçèñè

áóðàõàñû äåjèëèê. „ëèí ãûðà‹à, áèð ãäð âàõò êå÷èðê, ñîíðà …åjèíèá …åäðñèíèç. Ãûçëàð ÷îõ jàëâàðäû, î‹ëàíëàð ãóëàã àñìàäû. Ãûçëàðûí ëà‡û êñèëäè, Àëëàщà jàëâàðäûëàð: – Õóäàjà, áèçè ãóø åë, áó äàøà ä‰íìƒøëðèí ëèíäí ãóðòàð. Î ñààò ãûçëàð ãóø îëóá ó÷äó, î‹ëàíëàð äà äàø îëóá ñójóí ãûðà‹ûíäà ãàëäû. Î âàõòäàí щìèí ãóøëàðà “Ãûçëàð ãóøó“ äåjèëèð. Ãàíëû …‰ë Áäèðèí ‰âëàäû îëìóðäó. „‰çë, ‡àâàí àðâàäû Ìèíà èë ðàçûëàøûá Ñàðàj àäëû áè𠅁ëèíë åâëíäè. Áóíëàð ÷îõ ìåщðèáàí äîëàíûðäûëàð. Àj êå÷äè, èë äîëàíäû, Ñàðàjûí áèð î‹ëó îëäó, àäûíû Ìóðàä ãîjäóëàð. Ìèíà äà, Ñàðàj äà Ìóðàäû …‰ç-áájè êèìè ãîðójóðäó. Èëëð ‰òäƒ. Óøàã á‰jƒjƒá 7 jàøûíà ÷àòäû. Áèð …ƒí Ìèíà …‰ë ïàëòàð jóìà‹à …åòäè, Ìóðàä äà îíäàí ë ÷êìjèá …åòäè. Îðàäà Ìèíàíûí áàøû ïàëòàðà ãàðûøäû, áèð âàõò ñðâàõò îëóá …‰ðäƒ, óøàã jîõäóð. ×îõ ÷à‹ûðäû, щð jàíû àõòàðäû, óøàã jîõà ÷ûõìûøäû. Îíäà Ìèíà áàøà äƒøäƒ êè, óøàã …‰ëä áàòûá, щàðàj-щøèð ñàëäû. сñè ðø jåòèøäè. Óøà‹ûí áàòìà‹ûíû åøèäÿí Ãäèð Ìèíàíûí ƒñòƒí àòûëûá îíó áî‹ìà‹à áàøëàäû: –Íàìðäèí ãûçû, äåìëè àõûðû, …ƒíƒëƒjƒíƒ áèëäèðäèí, áàëàìû ‰ëäƒðäƒí! Ìèíà í èëëàщ åëäèñ ä, êèøèíèí ëèíäí ÷ûõà áèëìäè. Áäèð îíó áî‹à-áî‹à …‰ëƒí jàíûíà ÷êäè ⁠èòëjèá ñójà ñàëäû. Ìèíà ñóäà áî‹óëóá ‰ëäƒ. Áó âàõò щàðàjà Ñàðàj jåòèøäè. Î, Ìèíàíûí ñóäà áàòàí …‰ðƒá ‰çƒíƒ …‰ë àòäû, ëàêèí ƒç áèëìäèjè ƒ÷ƒí î äà ñóäà áî‹óëäó. Î âàõòäàí áðè áèð …ƒíä ƒ÷ ãàí åëjí î …‰ë “Ãàíëû …‰ë“1 äåjèðëð. à‡ûáàáà áóëà‹û

‚÷ …‰çë-…‰j÷ê, íàìóñëó-èñìòëè ãûç …åäèø-…ëèø jîëóíäàí óçàã áèð jåð䁇 äà‹ …‰ëƒíä ÷èìèðäè. Áèðäí ƒ÷ íôð ‡àâàí î‹ëàí …ëèá …‰ëƒí ñàщèëèí ÷ûõäû. Îíëàð ãûçëàðûí …‰ëä ÷èìäèjèíè …‰ðƒá ïàëòàðëàðíû …‰òƒðäƒëð. Ãûçëàð …‰ëƒí ëàï îðòàñûíà êèìè àðàëàíûá äåäèëð: – Àìàíäûð, ãàðäàøëàð, ñèç Àëëàщ, ïàëòàðëàðûìûçû jåð ãîjóí, ‰çƒíƒç

à‡ûáàáà àäëû jåòèì, êàñûá î‹ëàí ãîíøó îáàíûí ñàщèáè Ìóðòóç à‹àíûí ÷îáàíû èäè. à‡ûáàáà ‰ç à‹àñûíûí ãûçû Ìèðâàðèíè, ãûçû äà îíó ñåâèðäè. Ëàêèí áó ñèððè à÷ìà‹ûí ìíàñû jîõ èäè - à‹à ‰ç ãûçûíû í‰êðèí ð âåðìçäè. Áó çàìàí áèð ä‰âëòëè jåðäí Ìèðâàðèj åë÷è …ëäè. Ìóðòóç

76

77

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

à‹àíûí àðâàäû щâàëàòäàí õáðäàð îëäó‹ó ƒ÷ƒí ãûçû èë à‡ûáàáàíûí áèð-áèðèíè ñåâìñèíè ðèí äàíûøäû:

jåðëè-jàòàãëû äàíûøäûëàð êè, ʁðèì èíàíäû ⁠àðâàäûíû …凁 åë åâäí ãîâäó. ǃëåjõà ãó‡à‹ûíäàêû ãóíäà‹û ñèíñèí ñûõûá îáàäàí ÷ûõäû â

– ́ îëàð, àj êèøè, èêè ê‰íƒëƒ ãûðìàã Àëëàщäà äà õîø …åòìç. „åäíèí ä щå÷ êñè jîõäóð, î äà îëàð ñíèí î‹ëóí. Ìóðòóç à‹à ãçáëíäè, àðâàäà à‡ûãëàíäû, ãûçûíû å⁠ñàëûá ãàïûíû áà‹ëàäû ⁠…凁 èêí à‡ûáàáàíû îáàäàí ãîâäóðäó. à‡ûáàáàíûí äàщà …åäñè jåðè îëìàäû‹û ƒ÷ƒí äà‹ëàðà ÷êèëäè. Îðàäà àщ-çàð åäèá à‹ëàìà‹à áàøëàäû. 3-4 …ƒíäí ñîíðà Ìèðâàðè áèð áщàí èë åâäí ÷ûõûá à‡ûáàáà îòóðàí äà‹à …ëäè. Èêè ñåâ…èëè áèð-áèðèí ãûñûëûá à‹ëàäûëàð. Åë áó âàõò …‰ðäƒëð êè, Ìóðòóç à‹àíûí àäàìëàðû àòëà áóíëàðûí ƒñòƒí …ëèð. à‡ûáàáà äåäè: – Àëëàщ, …ëèá Ìèðâàðèíè ìíèì jàíûìäà …‰ðìñèíëð, îíóí àäûíà ëê äƒøìñèí. ́íè áèð àõàð áóëàã åë, ãîj ãûçû áóëàã áàøûíäà …‰ðñƒíëð. à‡ûáàáà î äãèだñîjóã ñóëó áèð áóëàã îëäó. Ìèðâàðè áóíó …‰ðƒá äðèí áèð àщ ÷êäè. – Àëëàщ, ñí àíä âåðèðì ‰ç êðàìòèí, ìíè ñåâ…èëèìäí àjûðìà, äàø åë áóëà‹à ñàë. Ìèðâàðè ä î ñààò õûðäà äàø îëóá áóëà‹à ò‰êƒëäƒ, щð èêèñè áèð-áèðèí ãîâóøäó. Î áóëà‹à èíäè ä “à‡ûáàáà áóëà‹û“1 äåjèðëð.

ãàðàíëûãäà …‰ëƒí ãûðà‹ûíà …ëäè, áèð êîëóí äèáèí ãûñûëûá à‹ëàìà‹à áàøëàäû. сí äåì, ìîëëà сìíäð áóíó …ƒäƒðìƒø. ë-àjàã jû‹ûøàíäàí ñîíðà î, ǃëåjõàjà jàõûíëàøûá äåäè êè, áñ ìí ñíè ãáóë åëjðì, ðàçûñàíñà, ñíè åâèì àïàðûì. ǃëåjõà áàøà äƒøäƒ êè, îíó åë è÷èíä ðƒñâàj åëjí ìîëëàäûð. Îíà …‰ð îíóí òêëèôèíè ðää åòäè. Ìîëëà …ëèíäí ë ÷êìäè, çîðëà ìãñäèí íàèë îëìà‹à ÷àëûøäû, àììà …ƒ‡ƒ ÷àòìàäû, ëà‡ñûç ãàëûá ãóíäà‹û jåðäí …‰òƒðäƒ â ãàjàíûí áàøûíà ÷ûõûá äåäè: – …ð ðàçû îëìàñàí, óøà‹û …‰ë àòà‡à‹àì! ǃëåjõà óøà‹û õèëàñ åòìê ƒ÷ƒí jàëàíäàí “ðàçûjàì“ äåäè, ìîëëà óøà‹û îíà âåðíä Çƒëåjõà èòëjèá ìîëëàíû …‰ë ñàëäû. Ìîëëà …‰ëä áî‹óëäó. сщð ìîëëàíûí ìåjèäè …‰ëäí òàïûëäû. Äåäèëð, ìîëëà ñƒáщ íàìàçû ƒ÷ƒí äñòìàç àëûðìûø, áó âàõò ǃëåjõà îíó à‡û‹ûíäàí èòëjèá ñójà ñàëûá. À‹ñàããàëëàð jû‹ûøûá áåë ãðà𠅁ëäèëð êè, ǃëåjõàíû ñójà àòûá ‰ëäƒðñƒíëð. ǃëåjõà äåäè: – Èëàщè, ‰çƒí áèëèðñí êè, ìíä …ƒíàщ jîõäóð. …ð ìí òãñèðêàð äåjèëìñ, ãîj áó …‰ëƒí ñójó ìíäí ñîíðà ãàðà îëñóí. ǃëåjõà áóíó äåjèá ‰çƒíƒ …‰ë àòäû. Åë î äãèã …‰ëƒí ñójó ðí…èíè äjèøèá ãàðà îëäó. †àìààò áàøà äƒøäƒ êè, …ëèí …ƒíàщñûçäûð. Î âàõòäàí î …‰ë “Ãàðà …‰ë“ äåjèðëð.

--------------------1. Øàìàõû, „‰jëð êíäè.

Ãàðà …‰ë

-----------------------1. Ãîáóñòàí ðàçèñè.

Êå÷ìäèí äðñè

Äà‹ëàðäà ÷îõ …‰ëëð âàð, àììà áó …‰ë áàøû áëàëû, ƒçƒ äàíëàãëûäûð. àìû îíà “Ãàðà …‰ë“ äåjèð, ñójóíäàí è÷í, è÷èíä ÷èìí jîõäóð. Áèð çàìàíëàð áó …‰ëƒí ñàщèëèíä áèð êè÷èê ê‰÷ðè îáà äƒøìƒøäƒ. Áó îáàäà ʁðèì êèøè àäëû áèð íàõûð÷û âàðäû. Îíóí ǃëåjõà àäëû ‡àâàí ⁠…‰çë àðâàäû âàðäû. Ìîëëà сìíäðèí ÷îõäàíäûð êè, ǃëåjõàjà …‰çƒ äƒøìƒøäƒ, àììà í ôíä èøëäèðäèñ ä, …ëèíè jîëà …òèðìê ìƒìêƒí îëìóðäó. ëà‡ñûç ãàëàí ìîëëà …ëèíè ðƒñâàj åòìê ãðàðûíà …ëäè. Î, îáàíûí èêè ãàðûñûíû jàíûíà ÷à‹ûðäû, õëâò‡ îíëàðà äåäè êè, áñ ǃëåjõàíû áó …凁 …‰ëƒí ãûðà‹ûíäà áèð íôðë …‰ðìƒøì. ́íèì àäûì îëìàñûí, ðèí áèëäèðèí, ãîjóí áîøàñûí, îíñóç äà íàìóññóç àðâàä êáèíäí áîøäóð. Ãàðûëàðà äà åë áó ëàçûì èäè; áèð ñààòäàí ñîíðà áó ñ‰ç ìèí ‡ƒð áçêë îáàjà jàjûëäû, àõøàìà ʁðèìèí ä ãóëà‹ûíà ÷àòäû. Ñ‰çƒ åë

Èðàí øàщû ãîøóí ÷êèá Øèðâàíà …ëèð, øщðè àëûð, ‡àìààò ãà÷ûá Øàìàõûäàí jóõàðûäà jåðëøí Áëåjáó‹óðò ãàëàñûíà òîïëàøûð. Îíëàð áóðàäà äàâàjà щàçûðëàøûðëàð. Èðàí øàщû áóíó áèëèá ãîøóíó îðà jåðèäèð. Íå÷ …ƒíí凁 …ƒ‡ ãàíëû âóðóøìàëàð îëóð. Øàщûí ãîøóíó …ëèá ãàëàíûí jàõûíëû‹ûíäàêû áèð ó÷óðóìà jåòèøèð. jð ó÷óðóìó ‰òƒá îíóí î ƒçíäêè äðíè êå÷ áèëñjäèëð, ãàëà àëûíà‡àãìûø. Ñàáàщ à÷ûëàíà êèìè øèðâàíëûëàð jàòìûð, äðj ó‡ó jóõàðû íèç, ãûëûí‡, õí‡ð, ó‡ó øèø äàø ò‰êƒðëð, íå÷-íå÷ çщðëè èëàí áóðàõûðëàð, ‰çëðè èñ jàíëàðûíà èðè äàø, íåôò áóëàøäûðûëìûø ñêè, òçê ⁠ñ. jû‹ûðëàð. сщð à÷ûëàíà áèð àç ãàëìûø Èðàí ãîøóíó ‰çƒíƒ äðj ÷àòäûðûð, äðj åíí-åíí íèçj, ãûëûí‡à, õí‡ð, ó‡ó øèø äàøà èëèøèð, jàðàëàíûð,

78

79

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

‰ëƒð, çèëèð, áèð ãèñìèíè èëàí âóðóð. Åë áó çàìàí ãàëàäàêû øèðâàíëûëàð jóõàðûäàí áóíëàðûí ƒñòƒí äàø, jàíàð ïèëò, òçê ⁠ñ. ò‰êƒð. Øèðâàí àòëûëàðû èðëè àòûëûá øàщûí ãîøóíóíó ãûðûá-÷àòûð, äƒøìí äðäí êå÷ áèëìèð. Î âàõòäàí щìèí äðj “Êå÷ìäèí“ äðñè äåjèëèð. Íîâðóç…ƒëƒ Íîâðóç…ƒëƒ jóõóäà Áí‰âøj àøèã îëóð. ñðòäí …凁ëð jàòà áèëìèð. Îíà jóõóäà åøã áàäñè âåðíëð ìñëщò …‰ðìƒøäƒëð êè, щå÷ îëìàñà, jàçûí ñîíëàðûíà jàõûí Áí‰âøj ãîâóøìàã ƒ÷ƒí jîëà ÷ûõñûí. Íîâðóç…ƒëƒ èñ òëñèð. ăíjàjà …ëèð. ́ ãäð àõòàðûðñà, òàïà áèëìèð. Áèð ìƒääò ãàðûí è÷èíä áîjëàíà-áîjëàíà ãàëûð. Áí‰âø …‰ðƒíìƒð êè, …‰ðƒíìƒð. Jàíûãëû áèð àщ ÷êèð. Îíóí àщûíäàí ãàðëàð ðèjèð, ÷àjëàð àøûá-äàøûð. Íîâðóç…ƒëƒ ä щñðòë äƒíjàñûíû äjèøèð. í íщàjò, äåjèëí âàõò Áí‰âø …ëèð. Áƒòƒí jîë-jàìà‡ëàðû …çèá äîëàíûð. Íîâðóç…ƒëƒíƒ òàïà áèëìèð. āðä îíó …‰òƒðƒð. Áèëìèð êè, í åòñèí. í íщàjò, îòëàð-÷è÷êëð õáð âåðèðëð êè, Íîâðóç…ƒëƒ ñíèí щñðòèí ä‰ç áèëìjèá äƒíjàñûíû äjèøäè... Áí‰âø …åäèá áèð êîëóí äèáèí ñû‹ûíûð. Î …ƒíäí щñðòäí Áí‰âøíèí áîjíó áƒêƒëƒð. Àë-ãûðìûçû îëàí ÷è÷êëðè áäðí…ëøèð. Áí‰âøñåâí íå÷ ëî‹ìàí …ëèðñ îíóí äðäèí, áîjíóíà ëà‡ åä áèëìèð... Áèð âàõòäàí ñîíðà î äà Íîâðóç…ƒëƒíƒí щñðòè èë äƒíjàñûíû äjèøèð. ˆçƒ ä áîjíóáƒêƒê... Ãûðõ îòàã

ëûð. Ëàêèí ëèíäí í …ëèðäè. ăøìíè …ƒ‡ëƒ, î èñ òêäèð! Áóíà …‰ð ä î, áàøãà jîëëà ãûçû ãóðòàðìà‹à ÷àëûøûð. Îíà …‰ð ä ãûçûí ñàõëàíäû‹û ãàëàjà jîë òàïûá, ãûçû îðàäàí ãà÷ûðìà‹û ãðàðà àëûð. Áóíäàí ãîðõàí õàí ãàëàäàí äàщà ì‰щêì áèð jåð äƒçëòìê èñòjèð êè, î‹ëàí ãûçû îðàäàí ãà÷ûðà áèëìñèí. Áó ìãñäë î, áèð óñòà ÷à‹ûðûð ⁠ãàðøûäàêû äà‹ûí è÷ðèñèíä ãûðõ äí îòàã äƒçëòìjè ìð åäèð. Ëàêèí õàã áèëìèðäè êè, áó óñòà Àñëàíûí äîñòóäóð. Óñòà 2 èë ì‰щëò àëûá äà‹ûí òjèíä èø áàøëàjûð. Áèð èëäí ñîíðà èøèíè ãóðòàðûð, îòàãëàðû äƒçëäèð. Ëàêèí, îòàãàðûí áèðèí …èçëè áèð ãàïû äƒçëäèð. Ñîíðà õàíûí jàíûíà …ëèá, îòàãëàðû äƒçëòäèjèíè áèëäèðèð. Õàí щðìèëðèíè î îòàãëàðà ê‰÷ƒðƒð. „èçëè ãàïûñû îëàí îòàã òñàäƒôí щìèí ãûçà äƒøƒð. ìèí óñòà Àñëàíûí jàíûíà …ëèá ãûçû ãà÷ûðòìà‹û ìñëщò …‰ðƒð. „凁 jàðûñû î‹ëàí …èçëè ãàïûäàí …èðèð ⁠ãûçëà áðàáð jû‹ûøûá ãà÷ûðëàð. Ëàêèí õàíûí àäàìëàðû õáð òóòóá îíëàðû òãèá åäèðëð. ë êå÷‡êëðèíè áàøà äƒøí ñåâ…èëèëð ãàðøûëàðûíà ÷ûõàí jàð‹àíäàí ‰çëðèíè àòûðëàð. Õàíûí àäàìëàðû îíóí jàíûíà ãàjäûá щâàëàòû îëäó‹ó êèìè õáð âåðèðëð. †àìààò ñèëàщà ñàðûëûð. Õàí äà, àäàìëàðû äà ãçáëíìèø åëèí èíòèãàìûíäàí ãîðõóá ãà÷ûðëàð. †àìààò õàíûí ãàëàñûíû äà‹ûäûðëàð. ðìèëðè ä ‰ç àòà-àíàëàðûíà ãàjòàðûðëàð. Õàíûí òèêäèðäèjè “Ãûðõ îòàã“1 èñ îíóí çƒëìƒíƒí ‡àíëû øàщèäè êèìè èíäè ä щìèí äà‹äà ãàëìàãäàäûð. Ôèò äà‹û

Äåjèðëð, êå÷ìèøä çàëûì áèð õàí âàðìûø. Îíóí äà áèð-áèðèíäí …‰çë ãûðõ щðìè âàðìûø. Õàí îíëàðû àjà äà, …ƒí ä ãûñãàíàðìûø. Îíà …‰ð ä, щðìëðèíè ë÷àòìàç, ƒíjåòìç áèð ãàëàäà ñàõëàjûðäû. Áó щðìëðèí è÷ðèñèíä ñà÷ëàðû …凁 êèìè ãàðà, ƒçƒ jåí臁 áäèðëíìèø àj êèìè à‹, ñó êèìè òìèç áèð ãûç âàðäû. „ƒíåë àäëû áó …‰çë äà‹ëàð ãûçûíû áóðàjà áèð-íå÷ …ƒí ãàáàã çîðëà ãà÷ûðûá …òèðìèøäè. Õàí îíó îâäàí ãàjûäàí çàìàí, áóëàãäà …‰ðìƒø ⁠ãà÷ûðûá ãàëàjà …òèðìèøäè. „ƒíåëèí áó äƒíjàäà jå…àí ïíàщû îíó äðèí ìщááòë ñåâí è…èä Àñëàí èäè. Àñëàí åë àðàñûíäà è…èäëèjè, ìðäëèjè, à‹ûëû ⁠‡ñàðòè èë àä ÷ûõàðìûøäû. ʁíäèí àäàìëàðû á‰jƒêäí-êè÷èj щàìûñû îíà äðèí щ‰ðìò áñëjèðäèëð. Àñëàí ñåâ…èëèñèíèí ãà÷ûðûëäû‹ûíû åøèäèð, äƒíjà îíóí …‰çëðèíä ãàðà-

Áèðèí‡è ôñàí: Øèðâàí …‰çëè, ìщàðòëè òƒòê ÷àëàí ÷îáàíû ñìèìè ãëáë ñåâèð. ×îáàí äà ãûçûí ìщááòèí ëàãåjä ãàëìûð. Îíëàð àòøèí åøãë áèð-áèðëðèíè ñåâèðëð. jàòëàðû áîjó áèð-áèðèí ñàäèã ãàëà‡àãëàðûíà àíä è÷èðëð... Ëàêèí èêè …í‡èí àðçó ⁠èñòjè èë щåñàáëàøìàjàí jàäåëëè щ‰êìäàð Øèðâàí …‰çëè èë ‰çƒ åâäíìê èñòjèð. Áó щàãäà ôèêðèíè ãûçà áèëäèðäèêä ðää ‡àâàáû àëûð. ҁщãèð îëóíìóø ãääàð щ‰êìäàð ‰çƒíäí ÷ûõûð, ãûçû щáñ åäèá Ôèò äà‹ûíäà ãàëàjà ñàëìà‹û ìð åäèð. „ƒíëð êå÷èð, àj äîëàíûð, èë ‰òƒð. ×îáàí ñåâ…èëèñèíè щåj àõòàðûð, …‰ðäƒì äåjí îëìóð... Øèðâàí …‰çëèíèí Ôèò äà‹ûíäà ãôñ ñàëûíäû‹û ìëóì îëàíäà ÷îáàí íjèí áàщàñûíà îëóðñà-îëñóí ãûçëà …‰ðƒøìéè ãò åäèð. Àõøàì÷à‹û î, äà‹à ãàëõûð. Ãàëàíûí áàðûëàðûíà jàõûíëàøûá òƒòê ÷àëìàãëà ñåâ…èëèñèíè …‰ðƒø ÷à‹ûðûð. Øèðâàí …‰çëè áó ôèòäí äèêñèíèð, ãóëàãëàðûíà èíàíìûð. Òåç ëèáàñûíû …åjèíèá ÷îáàíûí jàíûíà ãà÷ûð. Ëàêèí

80

81

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ñàjûã ãàëà êåøèê÷èëðè îíëàðû …‰ðƒð ⁠òãèá åäèðëð. ëájàõà âóðóøìà áàøëàjûð. Áó ìƒáàðèçä ÷îáàí òƒòjèíè èòèðèð, ‰çƒ èñ ìщâ îëóð. Ñåщðëè -------------------1. Èñìàjûëëû, Ñóëóò êíäè ðàçèñè.

òƒòƒê ë÷àòìàç ãàjàëàðäà èëèøðê ôèò ÷àëìà‹à áàøëàjûð. Ñàíêè ñàщèáèíèí ôà‡èëè ‰ëƒìƒíƒ àäàìëàðà õáð âåðèð. Èêèí‡è ôñàí: Ãûçûíûí ؁ìñè àäûíäà ÷îáàíà âóðóëäó‹óíó, îíóíëà òåç-òåç …‰ðƒøäƒjƒíƒ åøèäí øàщ ãçáëíèð. Jƒêñê àäûíû ëêëìêäí, øàщ àèëñèíè ðƒñâàj÷ûëûãäàí ãîðóìàã ìãñäè èë ãûçû Øàщñíìè Ôèò äà‹ûíäàêû ãàëàäà ñàõëàjûð. Ëàêèí áóíóíëà î, ÷îáàíûí åøãèíè Øàщñíìèí ãëáèíäí ñèë áèëìèð. Ãûç ñåâ…èëèñèíè óíóäà áèëìèð, îíó äàщà äðèí áèð ìщááòë ñåâèð. ؁ìñè áó àjðûëû‹à òàá …òèðìèð. Òƒòjèíè ä …‰òƒðƒá Ôèò äà‹ûíà jîëëàíûð. Ãàëàjà ÷àòàíäà òƒòê ÷àëûð, Øàщñíìè …‰ðƒø ÷à‹ûðûð. Áëáè èçòèðàáëà ÷àðïûíàí øàщ ãûçû ãàëàíûí ãàïûëàðûíà äî‹ðó ãà÷ûð. Ëàêèí àðõàäàí âóðóëàí õí‡ð çðáñè îíó jåð ñðèð. ؁ìñè ä ‰ëƒìäí jàõàñûíû ãóðòàðà áèëìèð... Áó ãàíëû ñщííèí øàщèäè îëàí äà‹ î âàõòäàí èíäèj êèìè èêè …í‡èí ãàíëû ôà‡èñèíè ôèò ÷àëàðàã íñèëäí-íñèëëð äàíûøûð.... ‚÷ƒí‡ƒ ôñàí: Ìàêåäîíèjàëû Èñ…íäð Ìèäèjàjà …ëðê Øèðâàíäà äƒøð… ñàëûð. ĉjƒø ⁠ìƒщàðèáëð jîð‹óíó ñƒâàðè äñòëðè èñòèðàщò áóðàõûëûðëàð... ʁíäëðä øðàá è÷ìêäí áàøëàðû à÷ûëìàjàí ñ…ðëð òjèí îëóíìóø âàõòäà äƒøð…j ãàjûòìûðëàð. Íàðàщàò ãàëàí щ‰êìäàð øåjïóð÷àëàíëàðû äà‹à …‰íäðèð ⁠òàïøûðûð êè, …ƒ‡ëƒ ôèò ÷àëñûíëàð... Áóðàäàí òðàôà àðàìñûç ôèò ññè jàjûëäû‹ûíà …‰ð jåðëè щàëè áó äà‹à “Ôèò äà‹û“ àäû âåðìèøäèð.

Ôèò-Øàщìàð Øèðâàí ƒçðèí щƒ‡óìà êå÷èð... Ãûç ãàëàñû ó‹ðóíäà óçóí ìƒääò ãàíëû âóðóøìà …åäèð. ҁðôëðèí щå÷ áèð ƒñòƒíëƒê ãàçàíà áèëìèð. Ôèò-Øàщìàðûí ìðè èë щƒíäƒð äà‹äà ãûøëàìàã ƒ÷ƒí äƒøð… ñàëûíûð. Áèð …ƒí Ôèò-Øàщìàð Øèðâàí ãûçëàðûíûí áóëàã áàøûíà …åòäèêëðèíè …‰ðƒð. Îíëàðûí àðàñûíäà îëàí Øèðâàí …‰çëè Ôèò-Øàщìàðûí èòè …‰çëðèíäí jàjûíìûð. Î, щð øåjè: òà‡û ⁠щàêèìèjjòè óíóäóá ãûçëàðûí àðäûí‡à àøà‹û åíèð. Ãçëàð Ôèò-Øàщìàðû …‰ðƒá …åðè, ñàðàjà ãà÷ûðëàð. Èëàí îíëàðû òãèá åäðê, ãàëàjà …èðèð ⁠Øèðâàí …‰çëèíèí îòà‹ûíûí ãàïûñûíäà äàjàíûð. Ñàðàj àäàìëàðû Ôèò-Øàщìàðûí ãîðõóñóíäàí jàõûíà …ë áèëìèðëð. Øèðâàí …‰çëèíè áó òщëƒêäí àçàä åòìj щå÷ êèìèí ‡ñàðòè ÷àòìûð. Áó õáð áƒòƒí ‰ëêj jàjûëûð. Øèðâàí …‰çëèíè õèëàñ åòìê ƒ÷ƒí щð jåðäí äƒíjà…‰ðìƒø ãî‡àëàð, îâñóí÷óëàð ⁠ôàëàáàõàíëàð Ãûç ãàëàñûíà òîïëàøûðëàð. „ëíëð ÷îõ ÷àëûøûðëàð, щð ‰ç áèëèjèíèí, ìñëщòèíèí ƒñòƒíëƒjƒíƒ ñƒáóò åòìj ñj …‰ñòðèðëð. Ëàêèí áƒòƒí òäáèðëð íò臁ñèç ãàëûð. ́щàjò, ‰ëêíèí í ò‡ðƒáëè îâñóí÷óñó Øèðâàí …‰çëèí òêëèô åäèð êè, ñƒäëƒ ïëîâ áèøèðñèí. Õ‰ðjè áó ñ‰çëðè äåj-äåj èëàíà âåðñèí: “Jå, çèçèì ⁠ãàíå îë. Áó, ìíèì ñí ìщááòèìèí ëàìòèäèð. уäëƒ ïëîâó jå ⁠äƒøð…í ãàjûò...“ Øèðâàí …‰çëè ñƒäëƒ ïëîâó щàçûðëàjàíà êèìè îâñóí÷ó Ôèò-Øàщìàðû îâñóíëàjûð. Èëàí øƒáщëè-øƒáщëè …àщ òðàôûíà, …àщ äà îíà âåðèëí õ‰ðj áàõûð. уäëƒ ïëîâó à‹ëàjà-à‹ëàjà jåìj áàøëàjûð. ́щàjò, Øèðâàí …‰çëèí щñðòë áàõà-áàõà, jàâàø-jàâàø Ãûç ãàëàñûíû òðê åäèð. ...Ôèò Øàщìàð ‰ç äƒøð…ñèí ÷àòàíäà áàø ñðêðä îíó ñåâèí‡ë ãàðøûëàjûð, ëàêèí õáð âåðèð êè, Ãûç ãàëàñû áèð àçäàí äà‹ûäûëà‡àãäûð. ‰êìäàð-èëàíû щå÷ í ìàðàãëàíäûðìûð, êñèí, áó õáð îíó äàщà äà êäðëíäèðèð, à‹ðûäûð. Î, ñƒðòë äà‹ûí çèðâñèí ãàëõûð. ‚çƒíƒ Ãûç ãàëàñûíà òóòóá åë áèð ôèò ÷àëûð êè, jåð òèòðjèð, çëçë áàø âåðèð, äà‹ ïàð÷àëàíûá èêè jåð àjðûëûð. ̃щàðèၠäàjàíäûðûëûð. Ãûç ãàëàñû òщëƒêäí õèëàñ îëóð. Äåjèðëð êè, Øàщìàð èëàíûí åøã íàëñè Ôèò äà‹ûíû èíäè ä äîëàíûð.

ĉðäƒí‡ƒ ôñàí: ×îõ ãäèì çàìàíëàðäà - Ãîã ⁠Ìîã òàjôàëàðû âàõòûíäà, èëàíëàð ãƒâ⁠⁠щàêèìèjjò ìàëèê èäèëð. Èëàíëàðûí щ‰êìäàðû Ôèò-Øàщìàð ãûçûë ê‰jíêëè …ƒðç èëàí äñòñèí ðщáðëèê åäèðäè. Î, áèð ñûðà ‰ëêëðè ôòщ åòäèêäí ñîíðà Ôèò äà‹ûíäàêû ãàëàíû äà ôòщ åòìê ôèêðèí äƒøƒð. ׃íêè ãûçûë ê‰jíêëè èëàíëàðûí äƒøìíè ãàðà ê‰jíêëè èëàíëàð áóðàäà jóðä ñàëìûøäûëàð. Áó èëàíëàð ⁠40 àjƒçëƒ …‰çë ãûç âàðëû Õàíûì-Õàòóí àäëû ãàäûíà òàáå èäèëð. Õàíûì-Õàòóí ⁠40 ãûç Ãûç ãàëàñûíäà, ãàðà ê‰jíêëè èëàíëàð èñ îíëàðûí òðàôûíäà îëóðäóëàð.

Áåøèí‡è ôñàí: ăíjà …‰ðìƒø êíä àäàìëàðû äàíûøûðëàð êè, èëàíûí ãûçà âóðóëìàñû щjàòäà îëàí щàäèñäèð... Âàðëû áèð øõñèí íèøàíëûñû îëàí Øèðâàí …‰çëè òîj ðôñèíä ñщð îjàíàðêí îòà‹ûíäà ãójðó‹ó ƒñò äèê äóðìóø áèð èëàí …‰ðƒð. Ãûç äøщò …ÿëèá ãûøãûðûð. сñ …ëíëð èëàíûí ãîðõóñóíäàí ‡ñàðò åäèá ãûçà jàõûíëàøà áèëìèðëð. Èëàíà jàëíûç îâñóí÷óóí ñåщèðëè ñ‰çëðè òñèð åäèð... Èëàí jàõûíëûãäàêû äà‹à ãàjûäûð... Î …ƒíäí áó äà‹à …åäèá …ƒë-÷è÷ê jû‹ìà‹à щå÷ êñ ‡-

82

83

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ñàðò åòìèð. ׃íêè îðà jàõûíëàøàíäà èëàíëàð äщøòëè ññ ÷ûõàðûð, ôèò ÷àëûðäûëàð. Îäóð êè, áó äà‹à “Ôèò ÷àëàí äà‹“ ⁠jàõóä “Ôèò äà‹û“ äåjèðäèëð. Àëòûí‡û ôñàí: Ìàêåäîíèjàëû Èñ…íäð áó äà‹û ‰çƒíƒí èñòèðàщòè ƒ÷ƒí ìƒíàñèá jåð ñå÷èð. Øåjïóð ÷àëàíëàð îíóí ìðè èë äà‹ûí çèðâñèí ãàëõûá øåjïóðëàðûíû ÷àëûðëàð. Jåðëè щàëè Èñ…íäð ãäð áó äà‹äàí óçàã …çðäèëð. Åë áèð òñââƒð jàðàäûëìûøäû êè, äà‹äà jàøàjàíëàð ñåщèðëè ìõëóãëàðäûð. Îðàjà …åäíëð áèð äàщà …åðè ãàjûòìûðëàð. Áó jîë…åäð-…ëìç jîëóäóð. Áóðàäàí ìàêåäîíèjàëû Èñ…íäð øåjïóð÷óëàð âàñèòñèë áƒòƒí ‰ëêj ìëóìàò âåðèð êè, î, äƒíjà щ‰êìäàðûäûð ⁠щàìû îíà èòàò åòìëèäèð. „ójà щ‰êìäàð äà‹ûí í …‰ðêìëè jåðèíä ìèäèjàëûëàðûí ê‰ìjè èë ãàëà òèêäèðìèø, ñîíðà щðáè äƒøð… åòìèøäèð. Äà‹ äƒøð…ñèíä òåç-òåç ôèò ÷àëûíäû‹ûíà …‰ð áóðàíû “Ôèò äà‹û“ àäëàíäûðìûøëàð.

́щàjò, àðõû ÷êèá ãóðòàðûð. Õàíûí jàíûíà …ëèá äåjèð: – Õàí! ́í ñíèí øðòèíè jåðèí jåòèðäèì. сí ä ‰ç âäèí ìë åò. Èñòêëèìè ìí âåð. Õàí èñ ‰ç ãûçûíû àäè áèð ÷îáàíà âåðìê èñòìèðäè. Ãûçûíûí …‰ç jàøûíà ⁠jàëâàðûøûíà áàõìàjàðàã, ÷îáàíû òóòóìà‹û ⁠‰ëäƒðìjè àäàìëàðûíà ìð åäèð. Ñåâ…èëèñèíè òóòóëìóø …‰ðí ãûç щóøóíó èòèðèá jåð jûõûëûð. ×îáàí èñ õàíûí àäàìëàðûíûí ëèíäí ÷ûõûá ãà÷ûð ⁠äà‹ëàðäà …èçëè jàøàìà‹à áàøëàjûð. Õàíûí ãûçû ÷îáàíûí àjðûëû‹ûíà ä‰ç áèëìjèá ‰ëƒð. Õåjëè âàõòäàí ñîíðà ÷îáàí ãàjûäûð ⁠ãûçûí ‰ëäƒjƒíƒ åøèäèð. āðèí êäð è÷ðèñèíä äà‹à ãàëõûð, ñîí äô jàíûãëû-jàíûãëû òƒòê ÷àëûð. Ãûçëà …‰ðƒøäƒjƒ àíëàðû áèð-áèð õjàëûíäàí êå÷èðí ÷îáàí ãûçûí îíà îëàí ìщááòèíèí á‰jƒêëƒjƒíƒ jåíèäí äðê åäèð ⁠îíäàí ñîíðà jàøàjà áèëìj‡jèíè äƒøƒíƒá ‰çƒíƒ äà‹äàí àòûð. Áåëëèêë, ÷îáàí äà ‰ç ñåâ…èñèí ñàäèã ãàëûð ⁠‰çƒíƒ ìщááòèí ãóðáàí âåðèð. Èíäè êƒëêëè …ƒíëðä щìèí äà‹äàí jàíûãëû áèð ññ åøèäèëèð. çèí áèð òƒòê ññèí îõøàjàí áó ññ, ãî‡àëàðûí äåäèjèí …‰ð, щìèí íàêàì ÷îáàíûí ñîí äô ÷àëäû‹û òƒòjèí ññèäèð. ×îáàíûí ÷êäèjè ñƒä àðõû äà, щàë-щàçûðäà î äà‹äà ãàëìàãäàäûð.

Jåääèí‡è ôñàí: Äåjèðëð êè, áó äà‹ûí òjèíä jåðëøí áƒòƒí êíäëð áèð çàëûì õàíà ìõñóñ èìèø. Áó õàí çàëûìëûãäà, ãääàðëûãäà àä ÷ûõàðìûøäû. Îíóí …‰çëëèêä òàjû-áðàáðè îëìàjàí áèð ãûçû ⁠îëäóã‡à à‹ûëëû, è…èä ⁠ìðä îëàí áèð ÷îáàí âàðäû. Îíëàð ëàï óøàãëûãäàí áèð-áèðèí ãàðøû ÷îõ ìåщðèáàí îëìóø, àðòûã …í‡ëèêä èñ áó щèññ ìщááò ÷åâðèëìèøäèð. Áèð-áèðèíè äðèí ⁠ñîíñóç áèð ìщááòë ñåâí áó èêè …í‡ õàíûí îíëàðûí ñåâ…èñèíäí õáð òóòà‡à‹ûíäàí ⁠îíëàðà ìàíå îëà‡à‹ûíäàí ãîðõóðäóëàð. Ëàêèí ñèðð ÷îõ ãàëìûð, ƒñòö à÷ûëûð, õàí áó èøäí õáð òóòóð. ×îáàíû ‰ëäƒðìê ãðàðûíà …ëèð. Àí‡àã, õàíûí ÷îõ щèj끅ð, щì ä à‹ûëëû îëàí âçèðè âàðäû. Î, ÷îáàíûí ‰ëäƒðƒëìñèí ðàçû îëìóð. Îíóí ìñëщòè èë õàí ÷îáàíû ÷à‹ûðûá áåë äåjèð: – Ãûçûìû ñí jàëíûç áèð øðòë âåðèðì. …ð øðòèìè jåðèí jåòèðñí, ñ‰çƒì jîõäóð, ãûç ñíèíäèð! Jîõ …ð, jåòèðìäèí, îíäà áõòèíäí êƒñ! ΋ëàí èñ ‡àâàáûíäà: – ؁ðòèíè äå, õàí! ˆëðì, àììà îíó jåðèí jåòèððì. Õàí äåjèð: – сí áèëèðñí êè, ìíèì ñƒðƒì ä, íàõûðûì äà, щàìûñû î …‰ðƒíí äà‹ûí áàøûíäàäûð. Îíëàðûí ñƒäƒ êíä ÷îõ ÷òèíëèêë …òèðèëèð. Îíà …‰ð ä ìí, èñòjèðì êè, ñí äà‹ûí áàøûíäàí òà êíä ãäð áèð ñƒä àðõû ÷êñí. Áóíóí ƒ÷ƒí ñí áèð èë ì‰щëò âåðèðì. ×îáàí õàíà áàø jèá ÷ûõûð. Å⁠…ëèá êƒëƒí…, áåë ⁠ñ. ëàçûì îëàí àëòëðè …‰òƒðƒá äà‹à ãàëõûð. Áèð èë …å‡-…ƒíäƒç äè퇁ëìäí ÷àëûøûð.

Jà‹û äƒøìí ‰ëêä àò îjíàäûðäû. å÷ áèð êíä, îáà jåðèíäí òðïíìèðäè.ˆëðèê, ‰ç î‡à‹ûìûçäà ‰ëðèê. Áèð àääûì äà …åðè àòàí äåjèëèê. Àðòûã îáàäà áàøû ïàïàãëû ãàëìàìûøäûð. Ìàðàë ‰ìƒð-…ƒí jîëäàøûíû èòèðäèjè …ƒíäí áàøûëîâëó …çèðäè. ăøìíäí èíòèãàì àëìà‹à ôƒðñò òàïìûðäû. Áåø íôð îíóí àëà÷û‹ûíà …èðäè. ìð åòäèëð êè, îíëàðà jåìê âåðñèí. Ìàðàë åâä í âàð èäèñ щàìûñûíû îíëàðûí ãàáà‹ûíà ò‰êäƒ. †èíàjòêàðëàðûí щèjëñèíè ââëäí áàøà äƒøìƒøäƒ. Èíòèãàì àëìàã ãñäè щð øåj ƒñòƒí …ëèðäè. Áåë êè, Ìàðàë îíëàðëà ìƒëàjèì äàâðàíûðäû. Îíëàðû øƒáщëíäèðìèðäè. Ôƒðñò òàïûá ‡èáèíäêè çщðè õ‰ðj ò‰ê áèëäè. Àðõàjûíëàøäû. Îíëàðà õ‰ðê ÷êäè. À‡…‰çëƒêë jåìj áàøëàäûëàð. Ìàðàë ÷‰ë ÷ûõäû. Ãàïûíû ì‰щêì áà‹ëàäû. Àëà÷û‹à îä âóðäó. È÷ðèä áà‹ûðòû-÷û‹ûðòû àëìè áàøëàäû. Àëîâó …‰ð î áèðè àëà÷ûãäàêû ƒ÷ jà‹û Ìàðàëûí àðäûí‡à àò ñƒðäƒëð. Ìàðàë áèëäè êè, òóòóëñà ‰ëìñè áèð jàíà, íàìóñó òщãèð îëóíà‡àã. Ãàjàíûí jàíûíäà äàjàíûð. Àëëàщà jàëâàðûð êè, îíó õèëàñ åòñèí. ăøìíëð щìèí jåð ÷àòàíäà, ãàäûíûí jåðèíä ñàë áèð ãàjà …‰ðƒíƒð. ìèí âàõòäàí, î ãàjà “„ëèí ãàjàñû“ àäëàíûð.

84

85

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

„ëèí ãàjàñû

„àâóð jàðàí ðáëð Àçðáàj‡àíà щƒ‡óì åäíä áó jåðèí щàëèñè äà‹ëàðà, ë÷àòìàç jåðëð ÷êèëèð ⁠ó‡à jåðäí ãàëà êèìè èñòèôàä åäðê îðàäàí äƒøìíèí ƒñòƒí èðè ãàjà ïàð÷àëàðû ⁠îõ àòûð, áåëëèêë, ‰çëðèíè ë âåðìèð. ðáëð îíëàðû Àëëàщ …ƒ‡ƒí àëà áèëìj‡jèíè …‰ðƒá äà‹û ìƒщàñèðj àëûð, ãà÷ãûíëàðû à‡ëûã ⁠ñóñóçëóãëà 쁋ëóá åòìj íàèë îëìàã èñòjèðëð. ôòëð êå÷èð, àjëàð ‰òƒð, ëàêèí ãà÷ãûíëàð òàáå îëìóð. Äåìëè, îíëàð í âàñèò èëñ ãàjàäàí 3-4 jƒç ìåòð àøà‹ûäà îëàí ÷àjäàí ñó …‰òƒðìƒøëð. àíñû áèð jîë èëñ êíàðà ÷ûõà áèëèðìèøëð. Àðàäàí 3-4 àj êå÷èð, áèð ñщð ðáëð òçäí äà‹à щƒ‡óì åäíä …‰ðƒðëð êè, щå÷ áèð ìƒãàâèìò åäí jîõäóð. Ãîøóí äà‹à äûðìàøûð. Áàõûá …‰ðƒðëð êè, ÷àjà åíèá ñó …‰òƒðìê ƒ÷ƒí ñðò ãàjàäà 50 ìåòð óçóíó , 1,25 ì. åíè îëàí áèð jîë ⁠ñîíðà 260 ì óçóíëóãäà jåðàëòû ëà‹ûì à÷ìûøëàð. сí äåì áó jîë èë ÷àjäàí ñó …‰òƒðƒðìƒøëð. ˆçƒ ä áƒòƒí èøëðè …å‡ëð åäèáëð. Îíëàðûí ãàjàäà ÷àïäû‹û jîëà î âàõòäàí “„àâóð jàðàí“1 äåjèðëð. ́ðjì íîõóäó ́ðjì àðâàäûí ðè ‰ëìƒø, jåääè jåòèìè èë à‡-jàëàâà‡ ãàëìûøäû. Èêè …ƒí èäè êè, óøàãëàð щå÷ í jåììèøäèëð. Èíäè ä à‡ûíäàí à‹ëàøûð, îíóí á‰jðƒí ãûñûëûá jåìê èñòjèðäèëð. ëà‡ñûç ãàëìûø ́ðjì ãàçàíû ãîëòó‹óíà âóðóá óøàãëàðû äà jàíûíà ñàëûá äà‹à ÷ûõäû. Äà‹äà î‡àã ãàëàäû, áóëà‹ûí ñójóíäàí ãàçàíû äîëäóðóá î‡à‹à ãîjäó, Óøàãëàðà äåäè: – Ñèç …åäèí, jåìëèêäí-çàääàí jåjèí. Ñèç …ëí‡í õ‰ðê áèøèð‡jì. Óøàãëàðûí щðñè áèð jàíà äà‹ûëìûøäû. ́ðjì ôèêèð è÷èíä îòóðìóøäó. ˆç-‰çƒí äƒøƒíƒðäƒ êè, èíäè óøàãëà𠅁ëíä ìí îíëàðà í ‡àâàá âåð‡jì. Àðàäàí áèð ãäð êå÷äè. Óøàãëàð ãàjûäûá …ëäèëð. Äåäèëð: – Àíà, à‡ìûøûã, òåç îë, õ‰ðjè âåð, jåjê. Jàçûã ́ðjì ëà‡ñûç ãàëûá ãàçàíû jåð ãîjäó. À‹çûíû à÷àíäà щåjðòäí äîíóá ãàëäû. Ãàçàí à‹çûíà êèìè âщøè íîõóä èë äîëó èäè. Óøàãëàð îíó щâñë jåäèëð. ́ðjì áàõûá …‰ðäƒ êè, áó êîëäàí щð òðôä áèòèá. Áèð ìƒääò óøàãëàðûíû îíóíëà ñàõëàäû. Î áèòêèj èíäè ä “́ðjì íîõóäó“ äåjèëèð. 86

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Øûõ î‹ëó Øàщ Èñìàjûë ×àïàðëàð õáð …òèðäèëð êè, Øûõ î‹ëó Øàù Èñìàjûëûí ãîøóíó ʃð

------------------------1.à‡ûãàáóë, Jàíûã Ãóáàëû ðàçèñè.

÷àjûíû êå÷èá Øàìàõûjà äî‹ðó èðëèëjèð. Øèðâàíøàщ ԁððóõ Jàñàð òäáèð …‰ðìj áàøëàäû. сðêðä Ìðäàí íå÷ âàõò èäè êè, щ‰êìäàðûí ãûçû Õóðøóä Áàíóíó ñåâèðäè. Õóðøóä Áàíó äà êå÷èðèëí …ƒëø, ä‰jƒø jàðûøëàðûíà òàìàøà åäíäí ñåâìèøäè щƒíðëè ́ðäàíû. Áèð äô щ‰êìäàð Áó‹óðò ãàëàñûíäà jàj äƒøð…ñè ñàëàíäà ́ðäàí ôƒðñò òàïûá Õóðøóä Áàíó èë …‰ðƒøƒá, ãëáèíè îíà à÷ìûøäûð. Î, …ƒíäí …í‡ëð щä-ïåìàí êñìèøäèëð. Íå÷ âàõò èäè êè, áó ñåâ…è õáðè ñàðàjà äà jàjûëìûøäûð. çèð уëåjìàí øàщëà ‰çƒ ãîщóì îëìàã ƒ÷ƒí Õóðøóä Áàíóíó î‹ëó ëè áj àëìàã ƒ÷ƒí áó áàðä щ‰êìäàðà õáð ÷àòäûðìûøäû. – Î, Áîjàòëû …äñèíèí (́ðäàí Áîjàò êíäèíäí èäè) щƒçóðóìà …òèðèí, - äåj ìð âåðìèøäè. çèð “áàø ƒñò“ äåjèá, ́ðäàíûí äàëûí‡à àäàì …‰íäðäè. Áèð àçäàí ́ðäàí …ëèá ÷ûõäû. ‰êìäàðà òçèì åòäè. ‰êìäàð: – Åøèòìèøì ñåâäàjà äƒøìƒñí. сíè îðäójà …‰òƒðäƒì, âçèð âåðäèì. Èíäè ä øàщëà ãîщóì îëìàã ôèêðèíäñí? ́ðäàí áèð àç äàjàíäû. çèðèí áè‡-áè‡ ãûìûøìàñûíû …‰ðƒá äèëëíäè: – ‰êìäàð ñà‹ îëñóí, ìí ñèçèí ãûçûíûçû ñåâèðì, ñå⁇ì ä. – Àòûí çèíäàíà, - äåj щ‰êìäàð ãûøãûðäû. Ձáð òåç áèð âàõòäà áƒòƒí ñàðàjà jàjûëäû. Õóðøóä Áàíójà áó õáð ÷àòàíäà àjàã ƒñò ‰ëäƒ. Øûõ î‹ëóíóí ãîøóíëàðû Ïèðñààò áîjóí‡à àðòû㠍à‡ûãàáóë ðàçèñèí ÷àòìûøäû. Øûõ î‹ëóíóí åë÷èëðè èêè äô ԁððóõ Jàñàðà òñëèì îëìàã õáðè èë …ëìèøäèëðñ ä, ðää ‡àâàáû èë ãàjûòìûøäûëàð. Õóðøóä Áàíó áèð …凁 ãûç ðôèãëðè èë Ìðäàíûí …‰ðƒøƒí …ëäèëð. Êåøèê÷èëðè áèð òщð àëäàäàðàã ́ðäàíû è÷ðèäí ÷ûõàðìà‹à íàèë îëìóøäóëàð. „凁 èêí …í‡ëð àòà ñƒâàðè îëàðàã øщðäí ãà÷äûëàð. сщð à÷ûëàíà jàõûí Ïèðñààò ÷àjûíûí ñàщèëèíäêè Ãàðàjàìàí äà‹ûíûí òjèíä îëàí Èëàíëà ájëðèíèí, è÷ðèñèíä áèð îðäó …èçëí áèëí áà‹ûíäà äàjàíûðëàð. Àòëàðû áà‹ëàjûá, ‰çëðè ä äè퇁ëìëè îëóðëàð. ́ðäàí…èë ññ-êƒj àjûëûðëàð. „‰ðƒðëð êè, áàøëàðûíûí ƒñòƒíƒ ëèñèëàщëû ñ…ðëð êñäèðèá. ×àø ãàëûðëàð. ââë çíí åäèðëð êè, áóíëàð ԁððóõ Jàñàðûí àäàìëàðûäûð. ́ðäàí ãûëûí‡à ë àòìàã èñòjíä ãûëûí‡û …‰ðìƒð. Àjäûí îëóð êè, áóíëàð Øûõ î‹ëóíóí ñ…ðëðèäèð. „í‡ëð щð øåjè îëäó‹ó 87

êèìè äàíûøûðëàð. ñ…ðëð …í‡ëðè …‰òƒðƒá, áà‹äàí áèð àç êíàðäà ãóðóëìóø çðçèáàëû ÷àäûðûí ãàïûñûíûí jàíûíà …òèðèðëð. ‰êìäàðà õáð âåðèëäè êè, ԁððóõ Jàñàðûí ãûçû èñòêëèñè èë ñèð äƒøƒá. Øûõ î‹ëó jåðèíäí äèê àòûëäû. ׃íêè îíóí áàáàñû †ƒíåjäèí, àòàñû åjäðèí äƒøìíè îëìóø Øèðâàíøàщûí ãûçûíûí ñèð îëìàñû îíà …‰jäíäƒøì îëäó. Jàçûí èëûã ñщðèíä ÷àäûðäàí ÷ûõàí ‡àâàí Øûõ î‹ëó ãàðøûñûíäà èêè …í‡èí ãîëó áà‹ëû îëäó‹óíó …‰ðäƒ. „í‡ ãûç ƒðêê ‡åjðàí êèìè èñòêëèñèí ñû‹ûíìûøäû. ́ðäàí ‡àâàí, ‡ƒññëè Øûõ î‹ëóíóí èòè áàõûøûíäà áèð щèääòë jàíàøû, щåjðò ä ñåçäè. Jàø‡à îíëàðäàí óøàã îëàí Øûõ î‹ëó jãèí åòäè êè, …í‡ëð áèð-áèðèíè ñåâèðëð. Îäóð êè, ԁððóõ Jàñàðëà äƒøìí îëñà äà, …ƒíàщñûç ãûçäàí ãèñàñ àëìàã ôèêðèíäí âàç êå÷äè. Àììà ́ðäàíûí ñðêðä îëìàñûíû áèëíäí ñîíðà áåë ãðàðà …ëäè êè, í凁 îëñà îíäàí èñòèôàä åòñèí. ԁððóõ Jàññàðûí ìƒäàôè jåðëðèíèí jîëëàðûíû ‰jðíñèí. Îäóð êè, ôèêðèíäí êå÷íëðè …í‡ëð áèëäèðäè. Ðàçû îëìàñàëàð щð èêèñèíèí áîjíóíó âóðäóðà‡àãëàðûíû ñ‰jëäè. ́ðäàí áèð àç ôèêèðëøíäí ñîíðà äåäè: – Øàщ ñà‹ îëñóí, ìí áó øðòë î âä ðàçû îëàðàì êè, è‡àç âåðèí Õóðøóä Áàíóíó àïàðûì åâëðèí ãîjóì. ˆçƒì èñ ñðêðä ñ‰çƒ âåðèðì êè, ãàjûäà‡àì. Àâàí Øûõ î‹ëó áèð àç ôèêèðëøèá äåäè: – È…èä, ìí ñí èíàíûðàì. Àììà ñí ñåâ…èëèíèí ‰ðïjèíèí áèðèíè áóðàäà ãîjà‡àãñàí. Èñòðñí, ãàjûäàðñàí, èñòìçñí jîõ. Áó øðòë ìí ñíèí øðòèíè ãáóë åäèðì. ˆðïjè ä щëëèê áèð áà‡û ‰ðïjè êèìè ñàõëàjà‡à‹àì. ́ðäàí áèð àç ôèêð …åòäè. Ñîíðà ñåâ…èëèñèíèí áàëà‡à áèð ‰ðïjèíè Øûõ î‹ëóíà òãäèì åòäè. Õóðøóä Áàíóíó äà …‰òƒðƒá Øàìàõû òðô ƒç ãîjäó. Jîëäà щð øåjè ñåâ…èëèñèí àíëàòäû: – ́íèì ó‡áàòûìäàí ñí Øûõ î‹ëóíà ãóðáàí …åä áèëìçñí. Àòàíëà Øûõ î‹ëó äƒøìí÷èëèjèíè ‰çƒ щëë åäð. Ìí ‰ðïjè ä ãûëûí‡ …ƒ‡ƒí …åðè àëà‡àì. òí ä õjàíò åòìj‡jì. ð øåjè àòàíà ‰çƒí àíëàò. Ñà‹ ãàëñàì, ìíèì îëà‡àãñàí. Îíëàð …ƒíîðòà âàõòû Øàìàõûjà ÷àòäûëàð. ؁щð щƒ‡óì îëà‡à‹ûíû áèëí щàëè щð áèð jîëëà ãà÷ûá ‡àíûíû ãóðòàðìûøäû. Øèðâàíøàщ äà, „ƒëƒñòàí ãàëàñûíà ñû‹ûíìûøäû. Äà‹à jàõûíëàøàíäà îíëàð …‰ðƒøƒá àjðûëäûëàð. Õóðøóä Áàíó äåäè: – ́ðäàí, ‰ëí‡í ñíè …‰çëj‡jì. – Äàðûõìà, ãàjûäà‡àì, Áàíó!

Êåøèê÷èëð Áàíóíó ãàëàjà àïàðäûëàð. ́ðäàí …åðè jîë àëäû. Àõøàì÷à‹û, Øûõ î‹ëóíóí ÷àäûðûíà jàõûíëàøäû. Øàщà õáð ÷àòäû. Î, ÷àäûðäàí ÷ûõäû. – ăøìí îëìàñàjäûí, ñíèíë ãàðäàø îëàðäûì, - è…èä, -äåäè. Àòûí jåäjèíè ëèíä òóòìóø ́ðäàí äà òçèì åäèá jàâàø‡à äèëëíäè: – ́í ä! Øàщ ìð åòäè êè, ‰ðïjè ́ðäàíà âåðñèíëð. ˆðïjè ëèí àëàí ́ðäàí îíó ‰ïäƒ, ƒðjèíèí ƒñòƒíäêè ‡èáèí ãîjóá jåíèäí øàщà òçèì åäèá, äåäè: – Øàщ ñà‹ îëñóí, jãèí êè, ìíèì jàøûì ñèçäí ÷îõäóð. Èjèðìè jåääèíèí è÷èíäjì. Ñèçèí ìðä áèð èíñàí îëäó‹óíóçó äà áèëèðì. ́í щå÷ áèð ãàëàíûí jîëóíó ñèç …‰ñòðìj‡jì. È…èä jàëàí äà äàíûøìàç. ́í jàëàíû Áàíóíóí õòðèí äàíûøäûì. ˆçƒì ä èñòjèðì êè, ìðäè-ìðäàí ‰ëƒì. Êèì ìíèìë …ƒëø áèëð, - äåjèá- àòûíà ñû÷ðàäû. Êåøèê÷èëð îíà ‡óìàíäà øàщ ãîjìàäû: – È…èä, ñíèí áó øðòèí ä ìë åäè끇ê. Øàщûí …‰ñòðèøè èë ìåjäàí ãóðóëäó. Èëê ââë ìåjäàíà ëâíä áj Øàìóëó ÷ûõäû. ρщëèâàíëàð áèð-áèðèí ñàðìàøäû. „àщ áó ƒñòƒí …ëèð, …àщ äà î áèðè. Áó àðàäà ́ðäàí ÷îõ áíçðñèç áèð ôíä èøëäèá, ðãèáèíèí êƒðjèíè jåð âóðäó. Jàâàø-jàâàø àjà‹à äóðäó. ëâíä áj Øàìóëó óòàíäû‹ûíäàí jåðèíäí ãàëõìûðäû. Øûõ î‹ëó áàøûíû ãàëäûðûá ́ðäàíà: – Jàõûí …ë, äåäè. àìû ò‡‡ƒá è÷èíä ãàëìûøäû. – ԁððóõ Jàñàð äƒøìíèì îëñà äà, ñíèí è…èäëèjèí, ñë ïщëèâàíëû‹ûíà áà‹ûøëàäûì. Áó ñ‰çäí ñîíðà èëê ââë ́ðäàí jåðèíäí òðïí áèëìäè. Äàщà äî‹ðóñó ãóëàãëàðûíà èíàíìàäû. „å‡äí-…å‡ Øàщà òçèì åäèá jåðèíäí òðïíäè. ́ðäàí áèðáàøà „ƒëƒñòàí ãàëàñûíà …ëäè. Êåøèê÷èëð îíó øàщûí щƒçóðóíà àïàðäûëàð. Øûõ î‹ëóíóí ñàáàщ †àáàíû äƒçƒíä ä‰jƒø êå÷èðìñè øàщû ïèñ âçèjjò ñàëìûøäû. ́ðäàíû ãáóë åòìñèíèí ñááè î èäè êè, Øûõ î‹ëó щàããûíäà ìëóìàò ‰jðíñèí. ́ðäàí áƒòƒí jàíûíà …ëíëð щâàëàòû îëäó‹ó êèìè äàíûøäû. Àõûðäà øàщäàí ãîðõìàäàí, ÷êèíìäí äåäè: – ×îõ äàëòëè, àòàíûí ãèñàñûíû áàëàäàí àëìàjàí áèð ñðêðääèð. щç ԁððóõ Jàññàðû òóòäó. –сíè åë áèð çèíäàíà àòà‡àì êè, Øûõ î‹ëó äà àçàä åä áèëìj‡ê. сщðè …ƒí †àáàíû äƒçƒíä á‰jƒê ñàâàø îëäó. ԁððóõ Jàññàð 쁋ëóá îëäó. ˆçƒ ñèð äƒøäƒ. ‰êìäàð îíóí áàøûíû êñäèðäè. Âàð-

88

89

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ä‰âëòèíè ë êå÷èðäè. Áƒòƒí jàõûíëàðûíû ñèð …‰òƒðäƒ. ñèðëð àðàñûíäà Áàíóíó òàíûäû. Îíó jàíûíà ÷à‹ûðäû: – сí Áàíóñàíìû? – Áëè. – Áñ, ́ðäàí щàðäàäûð, …ëèá ñíè òàïìàäûìû? – Î ñàðàjà …ëí êèìè, àòàì щáñ åëäè, èíäè áèëìèðì щàðäàäûð. Øûõ î‹ëóíóí ìðè èë çèíäàíäà îëàíëàð щƒçóðóíà …òèðäè. ́ðäàí ëàï àðàëûäàí Øûõ î‹ëóíó òàíûäû. Äóñòàãëàð øàщûí ãàðøûñûíäàí áèð-áèð êå÷ìj áàøëàäû. ́ðäàí jàíûíà ÷àòàíäà òàíûäû: – Áó ïщëèâàíû ñàõëàjûí, ãàëàí äóñòàãëàðû äà àçàä åäèí. Øûõ î‹ëóíóí …‰ñòðèøè èë Ìðäàí ⁠Áàíó ƒ÷ƒí ƒ÷ …ƒí, ƒ÷ …凁 òîj åäèëäè. „í‡ëð èñòjèí ÷àòäûëàð. Øûõ î‹ëó Øàìàõûíû òðê åäèá ÁàêûÃóáà òðô jƒðƒø åäíä Øàìàõûjà òjèí åòäèjè âàëèíè jàíûíà ÷à‹ûðûá òàïøûðäû: – Áó …í‡ëð âòí ëàçûìè ‰âëàäëàðäûð. ́ðäàíû ‰çƒí ê‰ìê÷è …‰òƒð. Îíóí …ƒ‡ƒí ⁠ãûëûí‡ûíà àðõàjûí îëà áèëðñí... Áƒòƒí èíñàíëàð ãàðäàøäûð

íçðèìä щàìûíûç áèðñèíèç. ́íèì jàðàòäû‹ûì áƒòƒí èíñàíëàð áèðáèðèí ãàðäàøäûð.

Äîñò äîñòóí …‰çƒíä jàøàjûð... ëèáàëà àäëû áèð íôð óçóí ìƒääò Íóðó àäëû áèðèñè èë äîñòëóã åòäè. Ñîíðà áåë îëäó êè, Íóðó ê‰÷ƒá áàøãà øщð …åòäè. Îíëàð óçàãäàíóçà‹à îëñà äà, áèð-áèðèíè ââëêè êèìè ñåâèð, äîñòëóã åäèðäèëð. Áèð …ƒí ëèáàëà åâä îòóðìóøäó, щjòäí ãîíøóñó îíóí ññëäè: – Àj ëèáàëà, …ë áèðëèêä ÷àj è÷ê. ëèáàëà: – „ëèðì, -äåj àjà‹à äóðäó êè, äîñòó Íóðó jàäûíà äƒøäƒ. Àjàã ƒñò äàjàíûá õjàëí Íóðó èë äàíûøìà‹à áàøëàäû. ââë ƒðjèíä, ñîíðà èñ áðêäí äàíûøûðäû. сí äåì, ãîíøó …‰çëìêäí jîðóëóá ãàïûjà …ëèáìèø. ëèáàëàíûí ‰ç-‰çƒí äàíûøäû‹ûíû …‰ðƒá äàjàíûá ãóëàã àñûðìûø. Àõûð ãîíøó ä‰ç áèëìjèá äåäè: – ëèáàëà, êèìèjíí äàíûøûðñàí? ëèáàëà åë áèë jóõóäàí àjûëäû. Ôèêðè äà‹ûëäû, äåäè: – Äîñòóì Íóðó èë. – ́…ð ñí Íóðóíó …‰ðƒðäƒí? - äåj ãîíøó ò‡‡ƒáëíäè. – Áëè, щòòà ñíè …‰ðäƒjƒìäí àjäûí …‰ðƒðäƒì, -äåj ëèáàëà ‡àâàá âåðäè. – ëèáàëà, àäàì äà óçàãäà jàøàjàí àäàìû …‰ð áèëðìè? -äåj ãîíøó ñîðóøäó. ëèáàëà àщ ÷êèá äåäè: – Ãîíøó, äîñò äîñòóí …‰çƒíƒí è÷èíä jàøàjûð. „‰çƒíƒ à÷äûíìû îíóí …‰ðƒðñí.

Áèð …ƒí ä‰ðä íôð äèíäàð jîë èë …åäèðäè. „凁íè ÷‰ëä ãàëàñû îëäóëàð. Áóíëàðûí áèðèñè õà÷ïðñò, èêèñè ìƒñëìàí, áèðè jщóäè èäè. „凁 щðñè áèð ñìò ÷êèëèá jàòäû. сщð áèð øщð …ëèá ÷ûõäûëàð. Áóðàäà jàøàjàíëàð jщóäè èäè. „ƒíîðòà íàìàçûíûí âàõòû jåòèøäè. Jщóäè äåäè: – „åäê áèçèì êèëñj, îðàäà èáàäò åäê. Õà÷ïðñ ⁠ìƒñëìàíëàð äåäèëð: – Áèç áàøãà äèíäí îëà-îëà jщóäè êèëññèí …åäèá ‰çƒìƒçƒ ìóðäàðëàjà áèëìðèê. Jщóäè í ãäð äåäèñ, áóíà ãóëàã àñìàäûëàð. „ƒí …ëèá àõøàì îëäó. Áóíëàðû щå÷ êèì ãîíàã ñàõëàìàäû. „凁 áðê jà‹ûø jà‹äû, ñîíðà êƒëê ãîïäó. Áó êèøèëð ñîjóãäàí ñ-ñ Àëëàщà èáàäò åòäèëð ⁠áèðáèðèí ãûñûëûá jàòäûëàð. Ñàáàщ à÷ûëàíäà …‰ðäƒëð êè, ä‰ðäƒ ä áèð jîð‹àí ä‰øêä jàòûá, ‰çëðè ä jàщóäè êèëññèíèí è÷èíääèðëð. Áóíëàð ò‡‡ƒá åòñëð ä, äèíìäèëð, äóðóá èáàäò áàøëàäûëàð. ĉðäƒ ä ƒçƒíƒ Àëëàщà òóòóá ñóàë åòäè êè, åj Õóäàâíäè-êðèì, áèçè áó ñèððäí à…àщ åò! Î ñààò …‰j …óðóëäàäû, щð òðô íóðà ãðã îëäó. „‰jäí íèäà …ëäè: – Åj ìíèì áíäëðèì, ñèçèí щàìûíûçû ìí jàðàòìûøàì, ìíèì

āðáíä âàëèñè Èñëàì ǃëåjõà àäëû áèð …‰çë àøèã îëóá îíó çîðëà àëûá ‰ç åâèí …òèðìèøäè. ǃëåjõàíûí èñ Èñëàìäàí çщëñè …åäèðäè. Î, âàëèíèí íçðèíäí äƒøìê ⁠îíó ‰çƒíäí êíàð åòìê ƒ÷ƒí à‡ñóñóç ãàëûá àðûãëàäû, ë-ƒçƒíƒ jóìàäû êè, ÷èðêèí …‰ðƒíñƒí, ‡ûðûã ïàëòàð …åjèíäè êè, äèëí÷èj îõøàñûí, ñà÷ûíûí äàðàìàjûá ‰çƒíƒ äèâàíj áíçòäè, ñàðûìñàã jåäè, ƒñòƒí ïèñ ãîõóëó øåjëð ñƒðòäƒ êè, Èñëàì îíäàí

90

91

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ãèãè ìщááò

óçàã äóðñóí. àìû ǃëåjõàäàí ƒç ä‰íäðäè, àììà Èñëàì îíó äàщà àðòûã ñåâìj áàøëàäû. Èø áåë îëäóãäà ǃëåjõàíûí àíàñû äåäè: – Ñí ‰çƒíƒ áó ïèñ ê‰ê ñàëìàãëà àí‡àã áàøãàëàðûíûí íçðíäí äƒøƒðñí. Èñëàì èñ ñíè ñåâäèjè ƒ÷ƒí í øêèë äƒøñí ä, ñíäí ƒç ä‰íäðìj‡ê, ÷ƒíêè îíóí åøãè щãèãèäèð. сíèí çàщèðèíè äåjèë, áàòèíèí ñåâèð. ×àíàãëû áà‹à Áè𠅁ëèí åâä òåøòèí è÷èíä ÷èìèðìèø. Áèðäí …‰ðƒð êè, ãàjûíàòàñû è÷ðè …èðäè. „ëèí щjàñûíäàí í ññèíè ÷ûõàðäà áèëèð, í ä àjà‹à äóðà áèëèð. Jàíûíäàêû áàøãà áèð òåøòè ƒñòƒí ÷êèð, jàâàø‡à äåjèð: – Èëàщè, ñí ‰çƒí ìíè áó ðƒñâàj÷ûëûãäàí õèëàñ åë! ìèí äãèだ…ëèí ä‰íƒá áà‹à, òåøòëð èñ ãûí îëóð. Òåøòëð ãûí êèìè …ëèíèí ƒñòƒíƒ ‰ðòƒð ⁠…ëèí ÷àíàãëû áà‹àjà ÷åâðèëèð. Íàìóññóç î‹óëäàíñà...

Õàí ò‡‡ƒáë ñîðóøäó: – ́íèì î‹ëóìäàí? – Áëè, õàí, ñí ôäà îëóì, ñíèí î‹ëóíäàí. – Øèêàjòèí íäèð, êèøè? – сíèí î‹ëóí áó …凁 ìíèì åâèì áàñãûí åëäè... Õàí ñáèðñèçëèêë ñîðóøäó: – Ñîíðà? Êèøè áèð ãäð ä òóòóëäó... äåìê èñòìäè. Õàí ó‡àäàí: – , áñ ñîíðà í îëäó?-äåj ñîðóøäó. Êèøè à‹ëàjà-à‹ëàjà äåäè: – Ñîíðàñû í îëà‡àã, àj áàøûíà ä‰íƒì, ãûçûìûí íàìóñóíà òîõóíäó. À‹àñû õàí ãçáëè ññë áà‹ûðäû: – Í凁? Ãûç щàíû? Êèøè ëèë jàíûíäà îòóðìóø áèð ãàäûíû …‰ñòðäè. Õàí ôððàøëàðà ìð åòäè: – Òåç îíó áóðàjà …òèðèí. Õàíûí î‹ëóíó ìåjäàíà ÷êäèëð. Õàí îíà òðô áàõìàäàí ñîðóøäó. – Áó êèøè äåjí äî‹ðóäóðìó? ΋ëàí äèìäè áàøûíà àøà‹û ñàëûá. Îíóí âçèí øщðèí ãàçûñû äèëëíäè: Õàí ñà‹ îëñóí, ‡àâàíäûð, …ƒíàщûíäàí êå÷. Àäàìëàð àðàñûíäàí “áà‹ûøëà“ ññëðè ó‡àëäû. Õàí àìèðàí ññë ìð åòäè: – †ëëàä! Áóíóí áîjíóíó åë áóðàäà‡à âóð, ‰ç ìèëëòèíèí íàìóñóíà òîõóíàí àäàìûí ‡çàñû ‰ëƒìäƒð. Ìí èñ íàìóññóç î‹óëäàíñà, íàìóñëó äƒøìí jàõøûäûð. Õàí щå÷ êèìèí ìèííò ⁠õàщèøèíè äèíëìäè, ‡ëëàä ‰ç èøèíè …‰ðƒá ãóðòàðàí êèìè òëñèê àääûìëàðëà å⁠êå÷äè. Íàìóññóç î‹óëäàíñà...

À‹àñû õàíûí êåjôè ê‰ê, äàìà‹û ÷à‹ èäè; ðãèáèíèí ãîøóíó áàñûëìûø, áèð íå÷ è…èä ñðêðäñè ‰ëäƒðƒëìƒøäƒ. Îíóí àäàìëàðû ðãèá òîðïàãëàðûíà êå÷ìèø, øщð ⁠êíäëðè ãàðò åäèá ÷îõëó ìàë-ä‰âëò ⁠ñè𠅁òèðìèøäèëð. Äåìëè, èíäè î, щäèí âôà åäèá á‰jƒjê î‹ëóíà òîj åòìëè èäè. Õàíûí ìðèë щjòä щƒíäƒð áèð jåðä òàõò ãóðóëäó, ‡àð÷ûëàð õáð âåðäèëð êè, õàí ãëá ìƒíàñèáòèë îíëàðû ‰ç jàíûíà ÷à‹ûðûð, êèìèí í äèëjè, õàщèøè, øèêàjòè âàðñà …ëèá äåñèí... Àç ñîíðà щjò àäàìëà äîëäó, õàí ãûðìûçû …åjèíèá òàõòà ÷ûõäû. Õàщèøëð, äèëêëð áàøëàíäû. Õàí щàìûíû ðàçû ñàëäû‹û ƒ÷ƒí щð òðôäí “щñí“ ñäàëàðû àñèìàíà áƒëíä îëóðäó. Áó çàìàí ãî‡à áèð êèøè àjà‹à äóðóá õàíà òðô èðëèëäè: – Õàí, áàøûíà ä‰íƒì, Àëëàщ ñíèí ‰ìðƒíƒ óçóí, ãûëûí‡ûíû êñðëè, äƒøìíèíè 쁋ëóá åëñèí. ́íèì øèêàjòèì âàð... À‹àñû õàí äåäè: – ́íèì ‰ëêìä ïèñ èø òóòàí êèìäèð? сí êèìäí øèêàjò åäèðñí? Êèøè áèð àç òóòóëàí êèìè îëäó: – Õàí ñà‹ îëñóí, øèêàjòèì ñíèí î‹ëóíäàíäûð.

Êàðâàí Àáøåðîí ñщðàñû èë èðëèëjèð... ð …ƒí îëäó‹ó êèìè 7-‡è …ƒíä …ƒíø àìàíñûç ñóðòä jàíäûðìà‹à áàøëàjûð. òðàôäà áèð äàì‡û ñó áåë jîõäóð. Êàðâàíû òëô îëìàã òщëƒêñè …‰çëjèð. À‹ñàããàë êàðâàíáàø÷ûñû êèøèëðè áàøûíà òîïëàjûð. Óçàãäàí ó‡à äà‹ëàðû …‰ñòððê äåjèð: – Áèçè, àèëìèçè ⁠êàðâàíûìûçû õèëàñ åä áè끇ê щjàò ñójó î

92

93

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ñóìãàjûò

äà‹ûí àðõàñûíäàäûð. Äà‹ èñ ñójóí jîëóíó êñìèøäèð. Îíó jàðìàã, ïàð÷àëàìàã ëàçûìäûð... Ñóñóçëóã ⁠jîð‹óíëóãäàí ëäí äƒøìƒø àäàìëàð áàøëàðûíû àøà‹û ñàëûðëàð. Áóíó …‰ðí Ñóì àäëû åíëèêƒðê áèð …í‡ èðëè ÷ûõûð, ñó ƒ÷ƒí …å䁇jèíè áèëäèðèð... Ñóì êàðâàíäàí óçàãëàøûð... Ãóïãóðó äƒçíëèj òåçëèêë ñó …ëèð. Áщðìàí Ñóì èñ, ãàjûòìûð. Ñóìóí ñåâ…èëèñè †åjðàí ëëðèíè ñójà òðô óçàäûá, íèøàíëûñûíû ÷à‹ûðìà‹à áàøëàjûð: – Ñóì, ãàjûò. Ñóì, ãàjûò. Ñóìäàí õáð …ëìèð. †åjðàíûí ƒìèäè êñèëèð. Ñåâ…èëèñèíèí ôëàêò äƒøäƒjƒíƒ, áèð äàщà ãàjûòìàjà‡à‹ûíû áƒòƒí âàðëû‹û èë щèññ åäèð. Àðòûã îíñóç jàøàìû‹ûí ìíàñûç îëäó‹óíó äƒøƒíƒð. Áåëëèêë, î, ‰çƒíƒ Ñóìóí …‰íäðäèjè ñóäàí jàðàíìûø …‰ë àòûð. †åjðàí áàòûð. Êàðâàí äèí‡èíè àëûá àðàì-àðàì jîëóíà äàâàì åäèð. Äà‹ûí jàíûíäàí êå÷íä àäàìëàð ãðèၠáèð ìíçð …‰ðƒá ìàò ãàëûðëàð, äà‹ áåø áàðìàã ôîðìàñûíäàäûð, щð øåj îíëàðà àjäûí îëóð. Ñóìóí ëè, äåèjèðëð êè, Ñóì äà‹ ïàð÷àëäàjûá èðè-èðè ãàjëàðû ãàëäûðàíäà òîðïà‹à áàòìûø, õàòèð îëàðàã à÷ûëìûø ëèíè ãîjóá …åòìèøäèð. Î âàõòäàí áðè Ñóìóí êàðâàíäàí àjðûëäû‹û jåðè - “Ñóìãàjûò“, …‰ëƒ - “†åjðàíáàòàí“, äà‹û èñ “Áåøáàðìàã“ àäëàíäûðûðëàð. †í…è ìåøñè

òjèíäêè ìåøëðä ãóðóëàðìûø. †í…è ìóñèãèñèíèí ñäàëàðû óçóí ìƒääò áóðàäà ññëíäèjèí …‰ð ìåøíèí àäû “†í…è“ ãàëìûøäûð. Ãûçáàòàí Ãûçáàòàí àäëàíàí jåð ʃðäìèð ðàjîíóíóí Ïèðèëè êíäèíèí ðàçèñèíä jåðëøèð. Áåë ðâàjò åäèðëð êè, áó êíää jàøàjàí áèð ãûçëà, ãîíøó êíääí áèð î‹ëàí áèð-áèðëðèíè ñåâèðìèøëð. Ëàêèí î‹ëàí êàñûá îëäó‹óíà …‰ð àòàñû ãûçû îíà âåðìèð, áàøãà áèð âàðëû ⁠щì ä jàøëû êèøèj 쁇áóðè ð âåðèð. Áóíäàí õáðè îëìàjàí …í‡ î‹ëàí ãûçû jåí ä ââë …‰ðƒøäƒêëðè áóëà‹ûí áàøûíäà …‰çëjèðìèø. Áóëà‹ûí àjà‹ûíäà áèð …‰ë âàðäû, áóëà‹ûí ñójó àõûá îðà ò‰êƒëƒðäƒ. Íèøàíëàíìûø ãûç ÷èjíèíä …ƒjƒì áóëà‹à …ëèð ⁠î‹ëàíû áó èøëðäí щàëè åäèð. ð èêè щñðòëð áèð-áèðèí áàõûá, çƒëƒì-çƒëƒì à‹ëàjûð. ΋ëàí ôèêðèíè äà‹ûòìàã ƒ÷ƒí áóëàãäàí 10-15 ì àðàëû îëàí ãîâàã à‹à‡ûíûí ê‰ë…ñèíä óçàíûð. Áó äðä ä‰çìjí ⁠ñåâ…èëèñèíèí ƒçƒí áàõà áèëìjí ãûç áó áëàäàí ‡àíûíû áèðäôëèê ãóðòàðìàã ƒ÷ƒí …ƒjƒìƒ ‰çƒí áà‹ëàjûð ⁠‰çƒíƒ …‰ë àòûð. Ãûøãûðûã ññèí î‹ëàí äèê àòûëûð. ΋ëàí ãûçû õèëàñ åä áèëìèð. ԁðjàä åäðê ‡àìààòû ê‰ìj ÷à‹ûðûð, ëàêèí àðòûã èø-èøäí êå÷èá, ãûç áàòìûøäûð. Áƒòƒí åë ãûçûí àòàñûíû ãûíàjûð, àòà òóòäó‹ó èøäí ïåøìàí÷ûëûã ÷êèð. Ñåâ…èëèñèíèí ‰ëƒìƒí ä‰ç áèëìjðê î‹ëàí ‰çƒíƒ ‰ëäƒðƒð. ìèí jåð èíäè Ãûçáàòàí àäëàíûð. ââëëð …óð ÷à‹ëàjàí, ñójó îëàí áó áóëà‹ûí ñójó äà …åò-…åä ãóðójóð.

Áàêû Øàìàõû jîëóíóí 57 êì-ëèjèíä щƒíäƒð áèð äà‹ âàðäûð. Äà‹ûí çèðâñèíä ê‰щí áèð ãàëàíûí èçëðè ãàëìûøäûð. Õàëã àðàñûíäà áóðàjà “†í…è äà‹û“, “†í…è ãàëàñû“ äåjèëèð. Ёâàjòëð …‰ð †í…è ãàëàñûíäà jàëíûç ‡í…àâð ãàäûíëàð jàøàjûðäûëàð. Áó ãàäûíëàð, êèøè ñ…ðëð êèìè щðáè ëèáàñ …åjð, ñà÷ëàðûíû ãûñà ñàõëàjàð, òîïïóç àòàð, ìóä ãàëäûðàð ⁠ìщàðòë ãûëûí‡ îjíàäàðäûëàð. †í…è ãàëàñûíû щàò åäí äà‹ëàðûí çèðâëðèíä ìƒøàщèä ãƒááëðè jåðëøèðäè. ăøìí áó jåðëðä …‰ðƒííä êøôèjjàò ãƒááëðèíäí, …ƒíäƒç òƒñòƒ, …凁 èñ ìøë âàñèòñèë ãàëàjà õáð âåðèëðäè. †í…àâð ãàäûíëàð jàðàãëàíàðàã щðáè ‡í… ìóñèãèñè àëòûíäà jàäåëëè èø‹àë÷ûëàðà …‰çëíèëìjí jåðëðäí щƒ‡óìà êå÷ð ⁠à‹ûð çðၠâóðàðäûëàð. Àäòí áó âóðóøìàëàðäà ‡í…àâð ãàäûíëàð çôð ÷àëàðäûëàð. Äåjèëíëð …‰ð, ãäèì âòíèìèçèí ‡í…àâð ãàäûíëàðû ãëáäí ñîíðà àäòí òíòíëè 쁇ëèñ ãóðàð, ÷àëûá-îjíàjûðìûøëàð. Áåë ì‡ëèñëð ‡í…è ãàëàñûíäà jîõ, îíäàí õåjëè àðàëû - Øàìàõû äà‹ëàðûíûí

Áåë äåjèðëð êè, Ñóðõàj àäëû áèð çƒëìêàð øàщ âàð èìèø. Î, ñàðàjûíûí òðàôûíà á‰jƒê ãàëà ÷êäèðìèøäè. щàëè îíóí ëèíäí çàðà …ëìèøäè. Î, õàëãû äèëí÷è âçèjjòä ñàõëàjûð, ‰çáàøûíàëûã åäèð. Áó jåðä êàñûá áèð êèøèíèí „ƒë…ÿç àäëû …‰çë áèð ãûçû îëóð. Îíóí …‰çëëèjè àëì ññ ñàëûð. Åë÷èëð …ëèð. „ƒë…ç èñ ‰ç ê‰íëƒíƒ ājàíò àäëû áèð åë î‹ëóíà âåðìèø, щä-ïåjìàí áà‹ëàìûøäû. „ƒë…çèí …‰çëëèjèíèí ñîðà‹û …åäèá Ñóðõàj õàíà äà ÷àòûð. Õàí ãûçûí àòàñûíà åë÷è …‰íäðèð. Ãûç åòèðàç åäèð. Áóíó áèëí Ñóðõàj õàí „ƒë…çè çîðëà àëìà‹û ãò åäèð. „í‡ëð áèëìèðëð í åòñèíëð. Àõûðäà …í‡ëð áåë ãðàðà …ëèðëð

94

95

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ñóðõàj ãàëàñû

êè, „ƒë…ç õàíäàí õàщèø åòñèí êè, òîjóí ìƒääòè óçàäûëñûí. Ñóðõàj õàí „ƒë…çèí õàщèøèí ìë åäèá, òîjóí âàõòûíû ãûðõ …ƒí óçàäûð. Áó ìöääò ðçèíä Äjàíò õàíûí ò‰âëñèíä ‰çƒí èø òàïûð. Îíóí àòëàðûíà áàõûð. Îíà õáð âåðèðëð êè, õàíûí àòûíà jàõøû áàõ. ‚÷ …ƒí ñîíðà îâà ÷ûõà‡àã. ājàíò àòû ƒ÷ …ƒí jåäèðäèð, àììà ñó âåðìèð. Åë êè, Ñóðõàj õàí ‰ç àäàìëàðû èë Êƒð áîjóíà îâà ÷ûõûðëàð. Àò ʃð ÷àjûíû àðàëûäàí …‰ðí êèìè, …‰òƒðƒëƒð. Ñóðõàj õàí í ãäð åäèðñ, àòûí ‡èëîâóíó jû‹à áèëìèð. Àò ‰çƒíƒ ʃð jåòèðèð ⁠øàщ ãàëõûð. Ñóðõàj õàí êëë-ìàjàëëàã ñójóí äðèí jåðèí äƒøƒð. Jîëäàøëàðû ÷àòàíà ãäð àðòûã Ñóðõàj õàí ÷îõäàí ‰ëìƒøäƒ. Ձáð ñàðàjà ÷àòûð. Áèð àçäàí îíóí ‡ñäèíè ñàðàjà …òèðèðá äôí åäèðëð. Ñàðàj щëè í ãäð êäðëíèðñ, щàëè Ñóðõàj õàíûí çƒëìƒíäí ãóðòàðäû‹û ƒ÷ƒí áèð î ãäð ñåâèíèðëð. Áèð …凁 ājàíò Ñóðõàj õàíûí ñàðàjûíà îä âóðóð. å÷ êñèí áó èøäí õáðè îëìóð. Èêè …í‡ „ƒë…ç ⁠ājàíò ä ‰ç èñòêëðèí ãîâóøóðëàð. Î …ƒíäí õàðàáà ãàëìûø ñàðàj ãàëûãëàðû Ñóðõàj ãàëàñû àäëàíûð.1 Ìè‡àí êíäè2 Äåjèëíëð …‰ð, èëê ñàêèíëð áó jåðèí àáè-щàâàñû, òáèòèíè …‰ðƒá áóðàäà ìñêóíëàøûðëàð. ðàçèä îëàí …ƒë-÷è÷ê, îò ⁠…èëìåjâëðäí ìëщì äƒçëäèð, òƒðê÷àðäí …åíèø èñòèôàä åäèðëð. Îäóð êè, ìñêóíëàøäûãëàðû ðàçèíè ìèí ‡àíà äðìàí îëàí jåð ìíàñûíäà - Ìè‡àí àäëàíäûðûðëàð. Ïèð Àáäóëêðèì

ðèìäèð êè, îíà щð jåðäí çèjàðò …ëèðëð. --------------------1. À‹äàø á‰ë…ñè. 2. Èñìàjûëëû ðå…èîíó.

Jàçûjà ïîçó jîõäóð

Áåë ðâàjò åäèðëð êè, áèð …ƒí ́щììä ïåj‹ìáð äðâèø ëèáàñûíäà …ç-…ç …ëèð, …凁 áèð åâä ãîíàã ãàëìàëû îëóð. сí äåì, åâ ñàщèáèíèí àðâàäû щàìèë îëóð. Áàðû-ðщèìè jåð ãîjìàã ìãàìû …ëíä ãàäûí óòàíûá ÷‰ë ÷ûõìàã èñòjèð. Ïåj‹ìáð èøè áèëèá ÷‰ë ÷ûõûð. Ãàäûí áó çàìàí áàðû-ðщèìèíè jåð ãîjóð, …‰ájèíè êñèð, áëj áƒêƒá jåðèí ãîjóð. ́щììä ïåj‹ìáð …‰ðƒð êè, áèð êèøè …ëäè, óøà‹û …‰òƒðäƒ àëíûíà jàçäû êè, “сí á‰jƒjƒá áîjà-áàøà ÷àòà‡àãñàí, ñí jàðàøûãëû òîj 쁇ëèñè ãóðóëà‡àã, …ëèí …ëí ìãàìäà ñíè ñåë àïàðà‡àã, âñë jåòìê ñí ãèñìò îëìàjà‡àã“. Áóíó …‰ðí ïåj‹ìáð êèøèíèí òjèíäí jàïûøûð êè, ìí áó åâä ãàëìà‹ûìûí õòðèí î jàçûíû åë jàçìà, äjèøäèð, ãîj î ‡àâàí êàìûíà jåòñèí. ìèí øõñ ïåj‹ìáð äåjèð êè, ñí áèë êè, ìí áåë èøè åòìèø îëñàì, ãèjàìò ãîïàð, “Jàçûjà ïîçó jîõäóð“. „ëí ãåjá îëóð. Ïåj‹ìáð ä ÷ûõûá …åäèð. ́ãàì î jåð …ëèð êè, î‹ëàí á‰jƒjƒð, òîj ãóðóëóð. Ïåj‹ìáð ‰çƒí òîéà jåòèðèð. „‰ðƒð áèð jàíäà øàäëûã-áƒñàò, áèð jàíäà äà áó èêè ‡àâàíëà jåjèá è÷èá êåô åäèðëð. Ïåj‹ìáð jàõûíëàøûá î‹ëàíëàðà äåjèð êè, áðê jà‹ûø jà‹à‡àã. Ñåë …ë‡ê, òåç áóðäàí …åäèí êè, áëê õèëàñ îëäóíóç. †àâàíëàð áó ñ‰ç ìщë ãîjìóðëàð. Áèð àç êå÷èð, åë áèð jà‹ûø jà‹ûð êè, “òóò ó‡óíäàí ÷ûõ …‰j“. ΋ëàíëàð èñòjèðëð êè, å⁠òðô …åòñèíëð. ΋ëàíûí èêèñè êå÷èð. Áj êå÷íä äðäí åë áèð ñåë …ëèð êè, äâ áîjó. Ïåj‹ìáð …‰ðƒð êè, î‹ëàíû ñåë áƒêäƒ, òåç jàïûøûá jàõàñûíäàí âóðóð ãîëòó‹óíà. Ìèíèð “ăëäƒë“ ‰çƒíƒ ñåë âóðóð êè, î‹ëàíû î òàjà êå÷èðñèí. ΋ëàí áèð áàëû‹à ä‰íƒá ñåë äƒøƒð. Ñåë îíó àïàðûð. Ïåj‹ìáð äåjèð êè, áëè, Àëëàщ-òàëàíûí jàçäû‹ûíà ïîçó jîõäóð.

Ёâàjò …‰ð, Ãîáóñòàí ðàçèñèíèí ⁠îíóí êíàðûíäà jàøàjûá øûõëû‹ûíà áàø jèá, èòàò åäíëðèí àèä jåðè îëàí Øûõ Åjèá áàáàíûí ìƒðèäè Ձëèô Èñìàjûë (Î, ðщìòëèê À‡ûäðä Øûõ Åjèáèí jàíûíäà äôí åäèëìèøäèð). Íàáóðóí Õèë ñàщñèíä …çðêí …‰ðƒð êè, Õèë ãáèðñòàíëû‹ûíäàí ãàëõàí àðàáà îä àëäû, jàíà-jàíà …‰j ó‡àëäû, jàâàø-jàâàø …ëèá èíäèêè ïèð Àáäóëêðèì äôí îëóíàí jåð äƒøäƒ, òîðïàã jàðûëäû, î jåð áàòäû. Ձëô Èñìàjûë jƒjƒð-jƒjƒð …ëèá, щìèí jåð áèð ÷óáóã áàñäûðûá, ïàïà‹ûíû äà ÷óáó‹óí áûøàí ãîjóá ‡àìààòû õáð åäèð. Øåjèõ Åjèá áàáà õàëãû jû‹ûá щìèí ãáðèí ƒñòƒí äàø ñàëäûðûð, ñîíðà èñ êƒíáç òèêäèðèð. àë-щàçûðäà щìèí ìçàðäà ójójàí ðщìòëèê Ïèð Àáäóëê-

Áåë äåjèðëð êè, À‹à ƒñåjí ǃëàëû áèð øàèðë äîñò èäè. Äîñòóíóí ìñëщòè èë å‡àçêàð øðã äƒíjàñûíà áëä îëìàã, ìƒãääñ çèjàðò…àщëàðû - ́êê, ́äèí, ́‡ô, ʁðáëàíû …‰ðìê ƒ÷ƒí ñjàщò

96

97

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Åíñèí …‰çƒí ãàðà ñó...

…åäèð. ăç îí èë. „åðè ä‰íìëè îëóð. Äî‹ìà Øàìàõûjà …åòìê ƒ÷ƒí òëñèð. Èðàíà ÷àòàíäà, ñàðâàíáàøû íãë åäèð êè, Íàäèð îðäóñó Àçðáàj‡àíà, å끇 ä Øàìàõûjà jƒðƒø åäèá. Øàèðèí ƒðjèíäí ãàðà ãàíëàð êå÷èð. Jîëäà í jóõó jàòûð, í ðàщàò îëà áèëèð. ʃð ÷àjûíû êå÷íä ìñë áèð äàщà äà äãèãëøèð. Íàäèð îðäóñó ãäèì Øàìàõûäà äàøû-äàø ƒñò ãîjìàjûá, îíó áàøäàí-áàøà jàíäûðûá. Áó àçìûø êèìè Øàìàõû щëèíè-쁇áóðí À‹ñó êíäèí ê‰÷ƒðìƒøäƒð. ăíjà òí щñðòëè øàèðèí áàøûíà äàð îëóð. „ƒ‡ƒ áèð …‰ç jàøûíà, áèð ä ãëìèí ÷àòûð: Åj äóñò, áó ‡ôàëàð ñí áèëìì íäí îëäó. Ñûíäûðäû ôëê ãëáèì ñèðè -ìƒщí îëäó. Àщûí îäó jàíäûðäû ìíè, åj …ƒëƒ ðíà, Áèð ‰ëìäèì, àí‡àã ìí åë òíçí îëäó. Ãðáòä äåjèðäèì êè, ǃëàëè, âòíèì âàð, Åíñèí …‰çƒí ãàðà ñó, À‹ ñó âòí îëäó. Ñåjèä çèì щàããûíäà Áèð …ƒí Ìàщìóäà‹à…èë …åäí Ñ..Øèðâàíè îíëàðûí щjò ãàïûñûíäàí …èðíä …‰ðƒð êè, Ìàщìóä à‹àíûí î‹ëó †àâàäáj …åjèíèá щàðàñà …åäèð. Ñåjèäë щjòä ãàðøûëàøàí †àâàä áj äåjèð: – Ñåjèä, ÷òî ñëó÷èëñjà? †àâàä ájèí ðóñ äèëèíä ìƒðà‡èòè Ñåjèäè ïðò åäèð ⁠î, äðщàë çàðàôàòà êå÷èð: Èøòî, ìèøòî …ëìèøèê, Ëàï õîðîøî …ëìèøèê. сíè âñòðå÷àò åòìj, ëä ãàøî …ëìèøèê. áèáè щàããûíäà

– Áó ãóçàëàð êèìèíäèð? – Ãîjóíëàðûí. – ʁíäèíèçèí á‰jƒêëðè êèìäèð? – ˆêƒçëð щàìûäàí á‰jƒêäƒð. – Îíó äåìèðì, êíä …ëíëðè êèì ãàðøûëàjûð? – сíèí êèìè çèç àäàìëà𠅁ëíä îíó ãàðøûëàìà‹à èòëð jƒjƒðƒð. ̃ëàçèì ãçáëíèá òƒðꇁ äåjèð: – Àj í ÷àïàðäûì ñíè. Óøàã ‡àâàá âåðèð: – Àòûíû ÷àï, …‰ð êè, jîëäàøëàðûí …åòäè... Ì..Ñàáèð щàããûíäà ...Áèð …ƒí à‡û Ñåjèä çèìèí jàõûí äîñòëàðûíäàí áèðè ñôðäí …ëìèøäè. Ñåjèä çèì îíóí …‰ðƒøƒí …åòäèêä jîëäà Ñàáèð ðàñò …ëðê, îíó äà ‰çƒ èë áðàáð àïàðäû. Åâ ñàщèáè îíëàðû ÷îõ щ‰ðìòë ãáóë åäèá, ‰ç ÷àìàäàíûíäàí, ƒ÷ ëóìó ÷ûõàðäû, èêèñèíè Ñåjèä çèì, áèðèíè èñ Ñàáèð áà‹ûøëàäû. – сíèí ä øàèð îëìà‹ûí áàðä åøèòìèøì. Øàèð îëìàñàjäûí À‹àjà ãîøóëìàçäûí. ́í èñ ñíèí щë áèð êëàìûíû …‰ðììèøì. Èíäè ñíäí áó 쁇ëèñèìèç ìƒíàñèá áèð øåð èñòjèðì. Ñàáèð ‰çƒíƒí èìòàщàíà ÷êèëäèjèíè …‰ðƒí‡ щå÷ ä ñûõûëìàäû. Ãàðøûñûíäàêû ÷àj ñòêàíûíûí ãíäèíè ãàðûøäûðàðêí äƒøƒíƒðƒäƒ. à‡û Ñåjèä çèì êèìè á‰jƒê áèð øàèð óñòàäûí щƒçóðóíäà øåð ñ‰jëìê ñêè ìàøðò ƒñóëóíà …‰ð äáñèçëèê èäè. Áóðàñûíû à‡û Ñåjèä çèì ä áèëèðäè. Åë áóíà …‰ð î, Ñàáèðè ‡ñàðòëíäèððê: – ́í ñí è‡àç âåðèðì, -äåäè. Ñàáèð åâ ñàщèáèíèí áà‹ûøëàäû‹û ëóìóëàðà èøàð èë áäàщòí áó áåjòè ñ‰jëäè: Õƒìñè-øðàáû Ñåjèä ñàãè âåðèá äåäè: Ñàáèð ôãèðäèð, jåòð àí‡àã çêàò îíà.

“Ñóëòàí Jàãóá Óçóí ñí î‹ëó áèð …ƒí îâà ÷ûõäû‹û çàìàí, ÷‰ëä ãóçó îòàðàí áèð óøàã …‰ðƒð. ˆç ìƒëàçèìëðèíäí áèðèíè …‰íäðèá ãóçóëàðûí êèì àèä îëäó‹óíó ‰jðíìê èñòjèð. ̃ëàçèì óøà‹ûí jàíûíà …ëèá ãóçóëàðûí êèìèí îëäó‹óíó ñîðóøóð, óøàã äèíìèð. ̃ëàçèì òêðàð ñóàë âåðèð. Óøàã äèíìèð. ̃ëàçèì òêðàð ñóàë âåðèð. Óøàãëà ìƒëàçèì àðàñûíäà àøà‹ûäàêû ñ‰щáò …åäèð:

Ñàáèðèí áó áåjòè ÷îõ ìƒâôôãèjjòëè èäè, ÷ƒíêè ìƒñëìàíëàð, õƒñóñèë, øèëð щð èë ‰ç ãàçàí‡ëàðûíäàí “õƒìñ“, “çêàò“ àäû èë èêè ãèñìè øðè âåð…è âåðìëè èäèëð. Õƒìñ ãàçàí‡ûí áåøäí áèð щèñññèäèð êè, jàëíûç ́щììä ïåj‹ìáðèí íñëèíäí îëàí ñåjèäëð âåðèëèð. ǁêàò èñ îíäà áèð щèñññèäèð êè, jîõñóë ⁠ôãèðëð âåðèë áèëð.

98

99

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Åë øàèðè σñò Øèêàð ãûçû Áèð ñщð σñò èíjè ñà‹ìàã ƒ÷ƒí ò‰âëj …åäèð. „‰ðƒð êè, áóçîâ à÷ûëûá èíjè òð-òìèç ìèá. Àðâàä áîø ñðíè‡íí å⁠ãàjûäûð. ðè уëåjìàí êèøè áàøëàjûð σñòíè ìçììò åòìj. Àäàì áóçîâó …ðê ì‰щêì áà‹ëàñûí êè, î äà à÷ûëûá àíàñûíû ììñèí. Èíäè áèð ñðíè‡ ñƒä âåðèëäè áóçîâà. σñò ðèíèí áó ìçììòèíè åøèäèá áàjàòû èë ‡àâàá âåðèð: ́òëá âóðäóí ñèì äè, Áó åjщàìûí êèìäè? Ìí ïïê áèøèðíì, Äàíà í åjíèìäè. уëåjìàí êèøè ññèíè ó‡àëäûá: - áóçîâó, äàíàíû áà‹ëàìàã àðâàä èøèäèð, êèøè èøè äåjèë, ‰ç …ƒíàщûíû щå÷ âàõò áîjíóíà àëìûðñàí. σñò äåjèð: ×à‹ûðûí …ëñèí îáàíû, „‰ðñƒí åâä õàíàíû. ́íèì èøèì áàõ áóäóð, Íåjëjèðì äàíàíû. ÄÖØÌßÍÈ ÎËÀÍ ÉÀÒÌÀÇ Ãÿäèì çàìàíëàðäà Øàìàõûíûí Øàìëû êÿíäèíäÿ Ðçà õàí Äöøìÿë àäëû âàðëû-êàðëû ùÿì äÿ ñÿõàâÿòëè áèð êèøè âàð èäè. Ñÿõàâÿòëè îëäóüó ö÷öí áèð ÷îõ áÿéëÿðèí, òàúèðëÿðèí îíó ýþçëÿðè ýþòöðìöðäö. Ñÿõàâÿòèíÿ ýþðÿ Àëëàù-òàëà îíóí äþâëÿòèíè ýöíö-ýöíäÿí àðòûðûðäû. Îíóí ãîéóí ñöðöëÿðè, …ëëàщëàðû, íàõûðû, èëõûëàðûíäà îëàí äþâëÿòèíèí ñàéû áèëèíìèðäè. Áèð ýöí åë éàéëûüà êþ÷ÿíäÿ Ðçà õàí Äöøìÿëèí ÷îáàíëàðû øÿùÿðÿ ýåäèð. Îíëàð þçëÿðè ö÷öí ïàë-ïàëòàð àëìàëû îëóðëàð. Áóíëàðû òàíûéàí òàúèðëÿð îíëàðû àðàéà ãîéóá, ëàü åäèðëÿð. – Ñèçÿ, àüàíûç íÿ ïóë âåðèð êè, áàçàðà ýÿëìèñèíèç. Ñþç Ðçà õàí Äöøìÿëÿ ÷àòûð. Î, ÷îáàíëàðà ïóë âåðèá äåéèð: – Ýåäÿðñèíèç áàçàðà, ùÿìèí òàúèðëÿðèí ìàüàçàëàðûíà èñòÿäèéèíèç áàùàëû ïàð÷àëàðû àëûá äîëàã êèìè äîëàéûí àéàüûíûçà. Áèð ãèñìèíè äÿ ýþçëÿðèíèí ãàáàüûíäà úûðûá àòûí âÿ äåéèí: – Àéûá äåéèëìè, áåëÿ ïèñ ïàð÷àëàð ñàòûðñûíûç. Ñîíðà ùÿìèí ïàð÷àëàðûí ïóëóíó äà âåðèí. 100

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

×îáàíëàð åëÿ äÿ åäèðëÿð âÿ àõûðäà òàúèðëÿðÿ äåéèðëÿð: – Áèç ùÿëÿ Ðçà õàí Äöøìÿëèí ÷îáàí ÷îëóüóéóã. Áó ùàäèñÿ áöòöí øÿùÿðÿ éàéûëûð. Ðçà õàí Äöøìÿëëÿ àðàñû îëìàéàíëàð äà äàùà äà ãÿçÿáëÿíèðëÿð. Îäóð êè, ýèðÿâÿ àõòàðûðëàð êè, îíäàí ùåéèô àëñûíëàð. Éàé êå÷èð, ïàéûçäà åë éàéëàãäàí ãàéûäûð. Ãûø òÿçÿ ýèðÿíäÿ Ðçà õàí Äöøìÿëèí áèð óøàã àòàñû îëàí îüëó âÿôàò åäèð. Ðÿãèáëÿðè ôèêèðëÿøèðëÿð êè, îíäàí ãèñàñ àëà áèëÿðëÿð. Ðçà õàí Äöøìÿë ÷îõ àüûëëû áèð àäàì èäè. Áèëèð êè, íàìÿðäëÿð Ðçà õàíà áàøñàüëûüû âåðìÿéÿ ýÿëÿúÿêëÿð. Ãàáàãúàäàí ÷îõ áþéöê ùàçûðëûã èøëÿðè ýþðäöðöð. Ãûðõ íÿôÿð àòëû éîëà ñàëà áèëÿúÿê øÿðàèò äöçÿëòäèðèð. Îüëóíóí éåääèñè ýöíö îíà õÿáÿð ýÿëèð êè, øÿùÿðäÿí ãûðõ àòëû ýÿëèð. Àòëûëàð ùÿéÿòÿ äàõèë îëàíäà Ðçà çàí Äöøìÿë îüëàí íÿâÿñèíè ãóúàüûíà àëûá îíëàðû ãàðøûëàéûð. Èëê ýþðöøäÿí áó, ùÿìêàðëàðûíà áþéöê çÿðáÿ îëóð. Ðçà õàí îíëàðû áþéöê òÿìòÿðàã âÿ ùþðìÿòëÿ ãàðøûëàéûð. Þçöíö åëÿ ýþñòÿðèð êè, åëÿ áèë ùå÷ îüëó þëìÿéèá. Ãîíàãëàð þçëÿðè äÿ ïÿðò îëóðëàð. Àõøàì äöøöð. Îíëàð îëàí åâëÿðäÿ ñîáàëàðäà îäóí ÿâÿçèíÿ ãîç éàíäûðûðëàð. Éàòàíäà äà ùàìûñû ö÷öí òöë éîðüàí-äþøÿêäÿ éåð ñàëûðëàð. Ùàìïàëàð áèëìèðëÿð êè, Ðçà õàíû íåúÿ ïÿðò åòñèíëÿð. Ðçà õàí áöòöí ÿéàëûíà òàïøûðûá êè, ùÿðÿ þç èøèíäÿ àéûã-ñàéûã äóðñóí. Ýåúÿ îíëàðäàí áèðè ÷ÿêìÿñèíÿ éàü ñöðòöá áàéûðà àòûð êè, ÷ÿêìÿíè èò àïàðñûí. Ñÿùÿð ÷ÿêìÿ òàïûëìàñûí âÿ Ðçà õàí ïÿðò îëñóí. Ùÿéÿòäÿ åâÿ ýèðìÿê èñòÿéÿí Ðçà õàí Äöøìÿë áóíó ýþðöá àðâàäû Çöëôèééÿéÿ èòèíèíÃàìûí ÷ÿêìÿíè àïàðàúàüûíà áåëÿ èøàðÿ åäèð: Êþíëöìö ãÿì àïàðäû, Øàä ýÿëäè, ãÿì àïàðäû. Ùàðàé Çöëôö, êÿìÿíäèÃîéìà êè, Ãàì àïàðäû. Çöëôö àðèô ãàäûí èäè. Åâäÿí ÷ûõäû ýþðäö êè, äîüðóäàí äà, èò ÷ÿêìÿíè àïàðìàã èñòÿéèð. Àëûá éåðèíÿ ãîéóð. Ãîíàãëàð òåçäÿí äóðóðëàð, ýþðöðëÿð êè, ùÿð øåé þç éåðèíäÿäèð. Ïÿðò îëóðëàð. Ñÿùÿð éåìÿéèíäÿí ñîíðà ãûðõ íÿôÿð íþêÿð éåäÿêëÿðèíäÿ ãîíàãëàðûí àòëàðû ùàçûð îëóðëàð. Ãîíàãëàðû ïÿðò ýþðÿí Ðçà õàí Äöøìÿë äåéèð: – Áÿëêÿ ìÿíäÿí íàðàçû ýåäèðñèíèç. Ìÿí èñòÿðäèì êè, ãàëàñûíûç. Ñèçÿ ÿìÿëëè-áàøëû õèäìÿò åäèì. Èøè áåëÿ ýþðÿí ãîíàãëàðûí àüñàããàëû äåéèð: 101

– Ðçà õàí, áèçè áàüûøëà. Äîüðóäàí äà, ñÿí Àëëàù àäàìûñàí. Áó âàð äà, äþâëÿò äÿ, àüûë äà ñÿíÿ ùàëàëäûð. Áó ýöíäÿí ñèçèíëÿ äîñò îëóðóã. Áèçÿ áèð ñþçöíöç âàðìû? Ðçà õàí Äöøìÿë äåäè: – Ö÷ àòàëàð ñþçöíö óíóòìàéûí. «Áèð àäàìûí ñÿíäÿí áèð ñàìàí ÷þïö ãÿäÿð âàðû àüûðñà, îíóíëà òÿðÿçèéÿ ýèðìÿ», èêèíúèñè «äöøìÿíè îëàí éàòìàç», ö÷öíúöñö «èýèäèí èýèääÿí íÿéè àðòûãäûð? – Åùòèéàòû!». Ãîíàãëàð éåíèäÿí îíäàí öçð èñòÿéèá àéðûëûðëàð. Äàø äâ Ñóëóò êÿíäèíäÿ áèð äàø äÿâÿ âàð. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ, áèð ñàðâàí äÿâÿñèíè ãàéàäàí êå÷èðÿðêÿí áàõûá ýþðöð äÿâÿ ÷àéû êå÷ÿ áèëìÿéÿúÿê. Öçöíö ýþéÿ òóòóá äåéèð: – Åé Àëëàù, ñåëè êÿñ, ñÿíÿ áèð äÿâÿ ãóðáàíû êÿñÿðÿì. Ñàðâàí åëÿ áóíó äåìèøäè êè, ÷àé àðàìëà àõìàüà áàøëàäû. Ñàðâàí äÿâÿñèíè ÷àéûí î áèðè òàéûíà êå÷èðèá áèð ãîéóí êÿñèð. Öçöíö éåíÿ Àëëàùà òóòóá äåéèð: – Áó ãóðáàíûìû ãÿáóë åò. Ñþç ñàðâàíûí àüçûíäàí ÷ûõàí êèìè äÿâÿñè äàøà äþíöð. Ãàíëû äàø Éåíÿ Øèðâàíûí ãàíëû-ãàäàëû ýöíëÿðè áàøëàìûøäûð. Éàüû þëêÿéÿ ùöúóìà êå÷ìèøäè. Îíëàð éàâàø-éàâàø Øàìàõûéà éàõûíëàøäûëàð... Êîëàíû îáàñûíûí ÿðÿíëÿðè áèð éåðÿ òîïëàøäëàð. Äÿìèðäàüû þçëÿðèíÿ èýèäáàøû òÿéèí åòäèëÿð. ßðÿíëÿð äàüëàðà ÷ÿêèëäèëÿð. Äöøìÿí Êîëàíû îáàñûíäàí áèð ãÿäÿð àðàëûäà äöøÿðýÿ ñàëìûøäû. Ãîøóí íå÷ÿ âàõò èäè êè, éîë ýÿëèðäè, òàìàì ÿëäÿí äöøìöøäö. Äöøìÿí ñÿðêÿðäÿñè áèëèðäè êè, Øàìàõû ãàëàñûíû àëìàã àñàí îëìàéàúàã. Ìöòëÿã éîðüóí ãîøóíà ö÷-äþðä ýöí èñòèðàùÿò âåðìÿê ëàçûì èäè. Äÿìèðäàüûí èýèäëÿðè àõøàìäàí áèð àç êå÷ÿí êèìè ãÿôèëäÿí äöøìÿí ÷àäûðëàðûíà ùöúóì åäèð, îíëàðû äèíúÿëìÿéÿ ãîéìóð, àç äà îëñà éàüûéà òÿëÿôàò âåðèðäèëÿð... Äÿìèðäàü åë àðàñûíäà òÿêúÿ ýöúö èëÿ äåéèë, äöçäöéö áàéàòûëàðû èëÿ äÿ àä ÷ûõàðìûøäû... Êîëàíû åëèì ìÿíèì, Àðõàìäà ñåëèì ìÿíèì. 102

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Äèðèéêÿí ãèáëÿýàùûì Þëÿðñÿì, …îðóì ìÿíèì. Äÿìèðäàüëà Ñîíà ÿùä-ïåéìàí áàüëàìûøäûëàð. Éàçûí ñîíó, éàéûí ÿââÿëèíäÿ èñòÿêëÿðèíÿ ãîâóøàúàãäûëàð. Ýþðöø éåðëÿðè äÿ Úöéöðëö ìåøÿíèí òÿí îðòàñûíäà, ñûëäûðûì ãàéàíûí ÿòÿéèíäÿêè ×àïûã äàøûí éàíû èäè. Èëê ÿùä-ïåéìàíëàðûíûí øàùèäè áèð ×àïûã äàø, áèð äÿ ëàëÿëÿð îëìóøäó. Áèð àõøàì Äÿìèðäàüûí èýèäëÿðè éåíÿ äöøìÿí äöøÿðýÿñèíÿ ãÿôèëäÿí ùöúóì åòäèëÿð. Äöøìÿíèí èêè ñå÷ìÿ ïÿùëÿâàíûíû äà þçëÿðè èëÿ àïàðà áèëäèëÿð. Áóíäàí õÿáÿð òóòàí äöøìÿí ñÿðêÿðäÿñè ùèðñèíäÿí çÿíúèð ýÿìèðèðäè. Øåéïóð ÷àëûíäû. Ãîøóí àéàüà ãàëõäû. ßìð âåðèëäè: – Áöòöí Êîëàíû îáàñûíûí ãîúàñûíû, óøàüûíû, ãûç-ýÿëèíèíè ìåéäàíà úÿì åäèí!... Úàìààò ìåéäàíà òîïëàøàíäàí ñîíðà ñÿðêÿðäÿ äåäè: – ßýÿð Äÿìèðäàü âÿ îíóí éîëäàøëàðûíûí éåðèíè ýþñòÿðìÿñèíèç, ùàìûíûçû ãûëûíúäàí êå÷èðÿúÿéÿì. Ùàìû áàøûíû àøàüû ñàëäû. Ñöêóòó Ñîíà ïîçäó. – Èçèí âåðèí, ìÿí ãîøóíó Äÿìèðäàüýèë îëàí éåðÿ àïàðûì. Ùàìûíû ùåéðÿò áöðöäö. Ñîíà ãîøóíóí ãàáàüûíà äöøäö. Ãîøóíó ìåøÿíèí äÿðèíëèéèíÿ àïàðäû. Ñîíà ìåøÿéÿ, ñûëäûðûì ãàéàëàðà áÿëÿä îëìàéàí éàüûíû ýöíîðòàäàí êå÷ÿíÿ ãÿëÿð îðàäà-ìåøÿíèí è÷ÿðèñèíäÿ äîëàíäûðäû. Äÿìèðäàüûí èýèäëÿðè èñÿ äöøìÿí ãîøóíóíó ãàðàáàãàðà èçëÿéèðäèëÿð. Ñîíà äöøìÿí ãîøóíóíó ìåøÿíèí ãóðòàðàúàüûíäàêû ñûëäûðûì ãàéàíûí áàøûíà ýÿòèðäè. Ñûëäûðûìûí àéàüûíäàêû ×àïûã äàøû ýþñòÿðèá äåäè: – Áàõ, Äÿìèðäàüûí éåðèí î äàøäàí ñîðóøóí, - äåéèá þçöíö ãàéàäàí àòäû. Éàüû ÷àøáàø ãàëäû. Åëÿ áó âàõò Äÿìèðäàüûí èýèäëÿðè äöøìÿí ãîøóíóíà ùÿð òÿðÿôäÿí çÿðáÿëÿð åíäèðäèëÿð. Äàüà, ìåøÿéÿ íàáÿëÿä îëàí éàüû òÿñëèì îëäó. Äÿìèðäàü Ñîíàíû ýÿçäè... òàïà áèëìÿäè. Íÿùàéÿò, ×àïûã äàøûí éàíûíäà ãàíûíà ãÿëòàí îëàí Ñîíàíû òàïäû... Î, Ñîíàíû ëàëÿëÿðèí àðàñûíäàí ãàëäûðäû. Àðòûã ýåú èäè. Ñîíà áèðúÿ äÿôÿ êèïðèêëÿðèíè ãàëäûðûá ýöëöìñÿäè. Äÿìèðäàüûí ôÿðéàäûíäàí äàüëàðäà ñÿäà ãîïäó, ëàëÿëÿð òèòðÿøäè... Ñîíàíûí ãàíûíà áîéàíàí ×àïûã äàø ñèëêÿëÿíäè. Áèð àçäàí îíóí ôÿðéàäû áàéàòûëàðà ùîïäó, Ñîíà ùÿñðÿòëè áàéàòûëàðà... Ìÿí àøèãÿì ãàíëû äàø, Ãàíëû ãàéà, ãàíëû äàø. Äöøìÿí éàüû äöøìÿíäè 103

Íèéÿ îëäóí ãàíëû, äàø?! Ìÿí àøèã ëàëÿ ãàíëû, Äàüëàðäà ëàëÿ ãàíëû. Ñåâýèìèí øàùèäëÿðè, Äàø ãàíëû, ëàëÿ ãàíëû. Î ýöíäÿí ×àïûã äàø õàëã àðàñûíäà íàêàì ìÿùÿááÿòèí øàùèäè êèìè Ãàíëû äàø àäëàíìàüà áàøëàäû... فçðò Áàáà Áèð ýöí Ùÿçðÿò Áàáà1 äàüäà ìàðàëëàðû êîòàíà ãîøóá äàø êÿñÿéè î öç-áó öçÿ ÷åâèðèðìèø. Úÿáðàéûë íàçèë îëóá îíäàí ñîðóøäó: – Áàáà í åäèðñí? – Ùÿçðÿò áàáà äåäè: Ùÿçðÿò: – Áóðàäà ÿêèí ÿêìÿê èñòÿéèðÿì. Úÿáðàéûë äåäè: – Ùå÷ áó äàø-êÿñÿêäÿ ÿêèí îëàð? Þçöíÿ ÿçèééÿò âåðìÿ! Ùÿçðÿò áàáà: – ßýÿð Àëëàù-òàëàíûí êþíëö îëñà, äàø-êÿñÿê àðàñûíäà äà ðóçè îëàð. Úÿáðàéûë ýþéÿ ãàëõûá ýåòäè. Ùÿçðÿò áàáà äàø-êÿñÿéèí è÷èíäÿ áó‹äà ÿêäè. Ñÿùÿðè âàõò …ëèá ÷àòäû. çðò Áàáà …ëèá …‰ðäƒ êè, áó‹äà âçèí ãóð-ãóð (áàëãàáàã) ÿìÿëÿ ýÿëèá. Áèð ãóð-ãóð ýþòöðöá êÿñäè. Ãóðãóðóí è÷èíäÿí ñàðû áóüäà òþêöëäö. Ùÿçðÿò áàáà ãàëäû ìÿÿòòÿë, íÿ åòñèí. Áó âàõò éåíÿ Úÿáðàéûë íàçèë îëóá äåäè: Ùÿçðÿò áàáà, èêè äàøû ýþòöð, áóüäàíû äàøëàðûí àðàñûíäà öéöäöá óí åëÿ! Úÿáðàéûë áóíó äåéèá éåíÿ ýþéÿ ãàëõäû. Ùÿçðÿò áàáà èêè äàøû ýþòöðöá áóüäàíû óí åëÿäè. Èíäè áèëìÿäè óíó íÿ åëÿñèí. Áèð äÿ ýþðäö Ìóñà ïåéüÿìáÿð îíóí éàíûíäà äàéàíûá. Ìóñà ïåéüÿìáÿð ÿëèíäÿêè àñàíû éåðÿ âóðäó. Î ñààò ùÿìèí éåðäÿí ñó ÷ûõäû. Ùÿçðÿò áàáà óíà ñó ãàòûá õÿìèð åëÿäè. Îúàã ãàëàéûá ÷þðÿê áèøèðäè. ×îáàí÷àòäàäàí äà‹û Úÿíýè àøûðûìûíäà2 áèð äàü âàð. Åë àðàñûíäà áó äàü «×îáàí÷àòäàäàí äàüû» àäûéëà òàíûíûá. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ, áèð ñÿðêàðûí ÷îõ ýþçÿë áèð ãûçû âàðìûø. Áöòöí ÷îáàíëàð áó ãûçà âóðóëóáìóø. Ãûç øÿðò êÿñèð êè, êèì ìÿí äåäèéèì òîüëóíó ãîëòóüóíà âóðóá áèð íÿôÿñÿ äàüûí áàøûíà ãàëõñà, îíà 104

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ýåäÿúÿì. ×îáàíëàðûí ùÿðÿñè íþâëÿ èëÿ òîüëóíó ãîëòóüóíà âóðóá áèðíÿôÿñÿ äàüà ãàëõìàüà áàøëàéûð. Àììà éàðû éîëäà ãàëûð, òÿêúÿ áèðèíäÿí áàøãà. Ùÿìèí ---------------------1. Èñìàéûëëû ðàéîíó 2.Ãîáóñòàí ðàjîíó ðàçèñè.

÷îáàí ñÿðêàð ãûçûíû öðÿêäÿí èñòÿéèðìèø. Î, äàüûí áàøûíà ÷àòûð. Áóíó ýþðÿí ãûç äà ÷îõ ñåâèíèð. Àììà ùÿðäÿí äöøìöø ÷îáàíûí öðÿéè ïàðòëàéûá îðàäàúà þëöð. Î âàõòäàí ùÿìèí äàüà «×îáàí÷àòäàäàí äàüû» äåéèðëÿð. ́ðä äåìç …‰ðäƒjƒíƒ Áèð ãûçëà áèð îüëàí áèð-áèðëÿðèíè ñåâèðëÿð. Îíëàð íÿãÿäÿð åäèðëÿðñÿ, ýþðöøÿ áèëìèðëÿð. ßí íÿùàéÿò, áèð ýöí ôöðñÿò òàïûðëàð. Áèð àðõûí êÿíàðûíäàêû áàüäà ýþðöøöðëÿð. Îíëàðûí éàíûíäà áèð êþòöê äÿ îëóð. Èñòÿêëèëÿð åëÿ òÿçÿúÿ ùàë-ÿùâàë òóòìóøäóëàð êè, àðàëûäàí áèð àøûüûí ýÿëäèéèíè ýþðöðëÿð. Àøûã äà úàâàíëàðû ýþðìöøäö. Îíëàð áèëìèðëÿð êè, íÿ åòñèíëÿð. Ãîðõóðëàð êè, àøûã îíëàðûí ýþðöøëÿðèíè êÿíääÿ éàéàð. Ãûç òåç êþòöéöí öñòöíäÿ îòóðóð. Îüëàíà äåéèð êè, òåç ýèð áàëàüûìûí àëòûíà. Îüëàí åëÿ äÿ åäèð. Ãûç åëÿ áèëèð êè, àøûã îüëàíû ýþðìÿéèá. Àøûã ãîðõó âÿ ùÿéÿúàíûíäàí ïþðòìöø, îòóðóøó ëàëÿ òîïàñûíû õàòûðëàäàí ãûçà éàõûíëàøàíäà áåëÿ áèð áàéàòû äåéèð: Ìÿí àøèãÿì íÿðýèçëÿð, Òîï-òîï áèòÿð íÿðýèçëÿð. ßñðèìèø ìàéà ýþðäöì, Ãîëòóüóíäà íÿð ýèçëÿð. Ãûç áàøà äöøäö êè, àøûã èøäÿí ùàëûäû. Îäóð êè, îíà áåëÿ áèð áàéàòû èëÿ úàâàá âåðèð: Ìÿí àøèã ýþð äöéöíö, Ñèíÿìäÿ ýþð äöéöíö. Íàìÿðääÿ ñþç ÿéëÿíìÿç, Ìÿðä äåìÿç ýþðäöéöíö. Àøûã ãûçûí ãàíàúàã, ãàáèëèééÿò, ïàê èñòÿéèíèí øàùèäè îëóá, «õîøáÿõò îëóí», - äåéÿ éîëóíà äàâàì åäèð. Àäñûç ãщðìàí 105

Íàäèð øàùûí ãîøóíëàðû Øàìàõû ÿùàëèñèíè çîðëà Àüñóéà -Éåíè Øàìàõûéà êþ÷öðöðäö. Áó èøÿ ßíâÿð õàí àäëû áèð ñÿðêÿðäÿ áàø÷ûëûã åäèðäè. Î, ÿùàëèíè òåç êþ÷ìÿéÿ âàäàð åòìÿê ö÷öí åâëÿðè ó÷óðòäóðóð, ùÿéÿòëÿðÿ îä âóðäóðóðäó. Ëàêèí áöòöí áó òÿäáèðëÿðÿ áàõìàéàðàã, ÿùàëè àüûð òÿðïÿíèðäè. Áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ ßíâÿð õàí õþðÿêäÿí çÿùÿðëÿíèá þëäö. Íàäèð øàù ãÿçÿáëÿíäè. Áöòöí øÿùÿð ÿùàëèñèíè óøàãäàí-áþéöéÿ êèìè ìåéäàíûíà éûüäûðäû. Êèøèëÿð äàüëàðà ÷ÿêèëäèéè âÿ éà äþéöøëÿðäÿ îëäóüó ö÷öí øÿùÿðäÿ éàëíûç ãîúà êèøè, ãàäûí âÿ óøàãëàð ãàëìûøäû. Íàäèð øàù áèð-áèð ùàìûíû äèíäèðäè. Ùå÷ êèì íÿ áîéíóíà ýþòöðöð, íÿ äÿ õþðÿéÿ çÿùÿð ãàòàíûí àäûíû äåéèðäè. Íàäèðèí ÿìðèëÿ ùàìûíû áèð-áèð ÷óáóãäàí êå÷èðòäèëÿð – íÿòèúÿñè îëìàäû. Äûðíàãëàðûíà èéíÿ áàòûðäûëàð – òÿñèðñèç ãàëäû. Îíäà øàù ãÿçÿáëè ñÿñëÿ áàüûðäû: – Òåç áþéöê áèð òîíãàë ãàëàéûí! Àíè îëàðàã áþéöê áèð òîíãàë ãàëàíäû. Øàù äåäè: – Áöòöí óøàãëû ãàäûíëàð þç êþðïÿëÿðèíè ýÿòèðèá òîíãàëà àòñûíëàð! Ùàìû áó àìàíñûç ÿìðäÿí äîíóá ãàëäû. Ùå÷ êèì úûíãûðûíû ÷ûõàðòìàäû. Áèðäÿí úàìààòûí àðàñûíäàí ãàðà ýåéèìëè, ãîúà áèð ãàðû èðÿëè ÷ûõäû: – Úàìààòäà òàõñûð éîõäóð. ßíâÿð õàíû ìÿí çÿùÿðëÿìèøÿì, - äåäè. Íàäèð øàùûí ÿìðè èëÿ ÿñýÿðëÿð ùÿìèí ãàðûíû òèêÿ-òèêÿ äîüðàéûá éàíàí òîíãàëà àòäûëàð. Àðàäàí áèð ìöääÿò êå÷äè, éåðëè ÿùàëè Íàäèð øàùûí ãîøóíëàðûíû Øèðâàí òîðïàüûíäàí ãîâóá ÷ûõàðòäû. Øàìàõû ÿùàëèñè éåíèäÿí øÿùÿðÿ ãàéûòäû. Áó ùàäèñÿ àìûíû ùåéðÿòÿ ñàëäûüû ö÷öí ùÿð éåðäÿ îíäàí äàíûøûðäûëàð. Áó çàìàí äàüëàðäàí éåíèúÿ ãàéûòìûø ãîúà áèð øÿùÿðëè äåäè: – ×îõ òÿÿúúöáëö èøäèð! ßíâÿð õàíûí õþðÿéèíÿ çÿùÿðè Õûíûñòûëû Èáðàùèìíÿí ìÿí ãàòìûøäûì. Î, ùÿëÿ õþðÿéè éåìÿìèø øÿùÿðäÿí ÷ûõûá. Ãÿáðèñòàíëûüäà íÿòèúÿñèíè ýþçëÿäèê. Þëöì õÿáÿðèíè åøèäèëÿí êèìè äàùà äàéàíìàéûá äàüëàðà ãà÷äûã. Áÿñ ýþðÿñÿí î àðâàä íèéÿ ýöíàùû þç öñòöíÿ ýþòöðöá? Î àðâàä êèì èìèø? Êþðïÿ óøàãëàðûí òîíãàëäà éàíäûðûëìàñû ö÷öí úàíûíû ãóðáàí âåðìèø î íàìÿëóì ãàäûíûí êèìëèéèíè èíäè äÿ ùå÷ êÿñ áèëìèð.

áó âàõò îíëàð ìåøÿíèí è÷èíäÿ áèð êîìàéà ðàñò ýÿëäèëÿð. Ãîøóí áþéöêëÿðè êîìàéà ýèðÿíäÿ îðàäà éåääè íÿôÿð àäàì ýþðäöëÿð. Áóíëàð èêè ãîúà êèøè, äþðä ãàäûí âÿ áèð îüëàí óøàüûíäàí èáàðÿò èäè. Ãîøóí áþéöêëÿðè ãîúà êèøèëÿðäÿí ãà÷ãûíëàðûí ùàíñû ñÿìòÿ ýåòäèéèíè âÿ ìåøÿäÿí ÷ûõìàã ö÷öí îëàí éîëó ñîðóøäóëàð. Ãîúàëàð ùå÷ áèð ñþç äåìÿäèëÿð. Äöøìÿíëÿð îíëàðû äîüðàäûëàð. Ñîíðà ãàäûíëàðäàí ñîðóøäóëàð. – Àé áàúûëàð, ùå÷ îëìàñà, äåéèí ýþðÿê, áó ìåøÿäÿí áèð éàíà íÿ òÿùÿð ÷ûõìàã îëàð? Îíëàðà ÷îõëó ïóë, ãûçûë òÿêëèô åòäèëÿð, íÿòèúÿñè îëìàäû. Ãàäûíëàð äà «áèëìèðèê»äÿí áàøãà áèð ñþç äåìÿäèëÿð. Ãîøóí áàø÷ûëàðû îíëàðû äà äîüðàäû. Àõûðäà íþâáÿ áàëàúà îüëàíà ÷àòäû. Îíà àò, ãûëûíú, ãûçûë âÿ ñ. âåðäèëÿð, ëàêèí î äà «éîõ» «áèëìèðÿì» äåäè. Ãîøóí áàø÷ûëàðû îíó äà òèêÿ-òèêÿ åòäèëÿð. Éåääè ìåéèä éåðäÿ ãàëäûñà äà äöøìÿí ãîøóíó äà ìåøÿäÿ ñîéóãäàí-àúûíäàí ãûðûëäû. Ñîíðà úàìààò ýÿëèá î éåääè ìåéèäè éàí-éàíà áàñäûðäû. Èëëÿð þòäö. Èíäè äÿ ùÿìèí éåääè ìÿçàð ìöãÿääÿñ éåð ùåñàá åäèëèð. Íà‹àðàõàíà

Íàäèð øàù Øèðâàíà ùöúóì åäÿíäÿ úàìààò ãà÷ûá äàüëàð ãîéíóíäàêû áèð ãàëàäà ýèçëÿíìèøäè. Øàùûí ãîøóíó ãà÷ãûíëàðû èçëÿéÿ-èçëÿéÿ ýÿëèá ñûõ úÿíýÿëëèê ìåøÿéÿ ðàñò äöøäö âÿ áóðàäà àçäû. Ãûøûí ñîéóãó áèð éàíäàí, àúëûã áèð éàíäàí ãîøóíó ÿëäÿí ñàëäû, ÿñýÿðëÿð äÿñòÿ-äÿñòÿ ãûðûëûðäû. Åëÿ

Øàìàõûéà èïÿê ïàð÷à ñàòìàüà ýÿëìèø èêè ãàðäàø-Ìóëòàí1 òàúèðèíèí áèðè õÿñòÿëÿíèá þëäö. Î, ìåéèòè Ùèíäèñòàíà àïàðà áèëìÿçäè, þç àäÿòëÿðè öçðÿ éàíäûðûá àïàðìàëû èäè. Ëàêèí àäÿòÿ ýþðÿ, ãàðäàøûíûí ìåéèòè èëÿ áèðëèêäÿ îíà î äöíéàäà õèäìÿò åòìÿê ö÷öí áèð ãàäûí äà éàíäûðûëìàëû, éàíäûðûëìà ìÿðàñèìè áöòïÿðÿñò ãàéäàñûíúà êå÷èðèëìÿëè èäè. Òàúèð ÷àø-áàø îëóá ãàëìûøäû: ìöñÿëìàí þëêÿñèíäÿ þçöíö éàíäûðìàüà ðàçû îëàí áèð ãàäûíû íåúÿ òàïìàëû âÿ áó ìÿðàñèìèí êå÷èðèëìÿñèíÿ èúàçÿíè íÿ éîëëà àëìàëû? Íÿùàéÿò, èðè ìÿáëÿü ïóë þç èøèíè ýþðäö: éàíäûðìàã ö÷öí áèð õà÷ïÿðÿñò ãàäûí òàïûëäû âÿ ìÿðàñèìèí øÿùÿðäÿí 10-12 êì àðàëûäà, äàüäà êå÷èðèëìÿñèíÿ èúàçÿ àëûíäû. Òàúèð 50 íàüàðà÷àëàí òàïäûðäû, èðÿëèúÿäÿí òîíãàë ùàçûðëàòäû. Ñàáàùûñû íàüàðà÷ûëàðû, ìåéèòè âÿ òîíãàë éàíäûðàíëàðû ýþòöðöá éîëà äöøäö. Éàíäûðûëàñû ãàäûí ùÿëÿ ýåúÿ èêÿí àïàðûëìûøäû. Äàüäà, ýåíèø ùàìàð áèð éåðäÿ ãóðó øàõ áóäàãëàðûíäàí èðè áèð òîíãàë äöçÿëäèëìèøäèð. Òàúèð, ãàðäàøûíûí ìåéèòèíè òîíãàëûí ëàï öñòöíäÿ, ãàäûíû èñÿ îíóí àéàã òÿðÿôèíäÿ éåðëÿøäèðäè. Ãàäûí þç ðàçûëûüû èëÿ ýÿëñÿ äÿ, ö÷ éåðäÿí çÿíúèðëÿ áàüëàíìûøäû. Öçö þðòöëö îëäóüó ö÷öí éàøû âÿ êèìëèéè áèëèíìèðäè. ßëëè íàüàðà÷û òîíãàëû äþâðÿéÿ àëûá èøè ýþçëÿìÿéÿ áàøëàäû. Òîíãàë

106

107

Éåääè ìçàð

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

éàíäûðàíëàð äþðä éåðäÿí îä âóðäóëàð. Òàúèð èøàðÿ âåðäè, íàüàðà÷ûëàð íàüàðàëàðû ÷àëìàüà áàøëàäû. Îíëàð ÷îõ óúàäàí ÷àëûðäûëàð, ñÿñ-êöé ùÿð éàíû áöðöìöøäö. Ëàêèí áóíà áàõìàéàðàã, éåíÿ äÿ éàíäûðûëàí ãàäûíûí òöêöðïÿäèúè ñÿñè åøèäèëèðäè. Òàúèðèí èøàðÿñè èëÿ íàüàðàëàð äàùà áÿðêäÿí ýóð----------------------1. Ìóëòàí Ùèíäèñòàíäà ÿéàëÿòäè.

ëàäû. Ãàäûíûí ñÿñè èñÿ åøèäèëèðäè. Íÿùàéÿò, íÿ òîíãàë éàíäûðàíëàð, íÿ äÿ íàüàðà÷àëàíëàð áó ìÿíçÿðÿíè ýþðÿ, áó ñÿñè åøèäÿ áèëìÿéèá òîíãàëûí éàíûíäàí ÷ÿêèëèá ýåòäèëÿð. Î âàõòäàí áÿðè áó âèëàéÿòëÿðäÿ ÷îõ çöëìêàð àäàìà «ìîëòàíû» äåéèðëÿð. Áó ìÿðàñèìèí êå÷èðèëäèéè éåðÿ âÿ ñîíðàëàð îðàäà äöøìöø êÿíäè Íàüàðàõàíà àäëàíäûðäûëàð. ājèðìàí÷û áóëà‹û Îòóðàã êÿíäëÿðäÿí óçàã îëàí êþ÷ÿðè îáàäà úàìààò äÿéèðìàí ñàðûäàí ÷îõ êîðëóã ÷ÿêèðìèø. Îíëàð óí öéöòìÿê ö÷öí ãûøûí ñîéóüóíäà, éàéûí èñòèñèíäÿ áèð-èêè ýöí éîë ýåòìÿëè îëóðìóø. Î âàõò îðàäà Èáàä àäëû áèð áèëÿúÿêëè êèøè âàðìûø. Èáàä äåéèá êè, ìÿí îðàäà äÿéèðìàí òèêÿúÿéì. Äåéèðëÿð êè, àõû áÿñ áèçèì éåðäÿ áèð äÿéèðìàíëûã ñó éîõäóð, ñóñóç äà äÿéèðìàí èøëÿìÿç. Î, áåëÿ íÿ åäèð, ýöíëÿðëÿ äàüû-äàøû ýÿçèð. Àõûðäà áèð äÿéèðìàíëûã ñóéó îëàí áóëàã òàïûð. Úàìààòû äèëÿ ÷ÿêèá ðàçûëàøäûðûð. Ùàìû ÿë-ÿëÿ âåðèá äàüäàí êÿíäÿ àðõ ÷ÿêèð. Ö÷ àé ãàí-òÿð è÷èíäÿ èøëÿéèðëÿð. Àõûðäà àðõû ãàçûá áàøà ÷àòäûðûðëàð. Ñàáàù ñó êÿíäÿ ýÿëÿñè èìèø. Èáàä êèøèíèí éóõóñó òóòìóð. Îáàøäàíäàí äóðóá äàüà-áóëàüûí éàíûíà ýÿëèð, ýþðöð êè, áóëàã áöñáöòöí ãóðóéóá, áèð äàìúû äà ñóéó éîõäóð. Êèøèíè ôèêèð ýþòöðöð, áèëìèð íÿ åëÿñèí. Àõûðäà öçöíö ãèáëÿéÿ òóòóá àëëàùà éàëâàðûð: – Õóäàâÿíäÿ, ñÿí þçöí ìÿíè áó õÿúàëÿòäÿí ãóðòàð, ìÿí åëèí öçöíÿ áàõà áèëìÿðÿì. Éà ìÿíè þëäöð, éà ñóéó áóðàõ. Áóíó äåéèá ùþíêöðöá àüëàìàüà áàøëàéûð. Ýþçëÿðèíäÿí éàø àõàí êèìè êèøè äàøà äþíöð. Àììà ýþçëÿðèíäÿí áèð äÿéèðìàíëûã ñó àõûð. Èíäè äÿ ùÿìèí äàø áóëàüà «äÿéèðìàí÷û áóëàüû» äåéèðëÿð. Äåøèêëè äàø Ìóñòàôà õàíûí íþêÿðè èëÿ ãàðàâàøû áèð-áèðèíè ñåâèðäèëÿð, áèð àí äà áèðáèðèëÿðèíäÿí àðàëû äóðà áèëìèðäèëÿð. 108

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Òåçëèêëÿ áó õÿáÿð õàíà äà ÷àòäû. Î, ÷îõ ãÿçÿáëÿíäè âÿ äåäè: – Áåëÿ øåé îëà áèëìÿç! Îíëàð íÿ êàðàäûð êè, ìÿíäÿí èúàçÿñèç áèðáèðèíè ýþðöá, ýþðöøöá âÿ ñåâèøèáëÿð. Àüñàããàë øàèð Àëëàùû õàíû áàøà ñàëäû êè, îíëàð áèð-áèðèíè ÷îõ ñåâèðëÿð, îíëàðû àéûðìàã ýöíàùäûð. Áóíëàðà áàäÿ âåðèëèá. Õàí ýöëöá äåäè: – Îíëàðû çèíäàíà, éàíàøû ýþçëÿðÿ ñàëûí, ÿéÿð áàäÿ âåðèëèáñÿ, ùàãã àøûüûäûðëàðñà, äèâàðûí áó öçöíäÿí î öçöíÿ áèð-áèðèíè ýþðÿð, ùÿðàðÿòëÿðèíè ùèññ åäÿðëÿð. Õàíûí ÿìðè èëÿ îüëàíû çèíäàíûí áèð ýþçöíÿ, ãûçû î áèðè ýþçöíÿ ñàëûðëàð. Îíëàðûí àðàñûíäà ñàë ãàéà äàøûíäàí áèð äèâàð âàð èäè. Ãûç áèð òÿðÿôäÿ, îüëàí èñÿ î áèðè òÿðÿôäÿ àùó-çàð åäèðäè. Îíëàðûí àùó-çàðûíäàí, ýþç éàøû âÿ éàëâàðûøûíäàí, ñèíÿëÿðèíèí àòÿøèíäÿí äèâàð äåøèëäè. Îüëàí äåøèêäÿí ãûçûí éàíûíà êå÷äè. Çèíäàíáàí áóíó õàíà õÿáÿð âåðäè. Ìóñòàôà õàí òåç çèíäàíà ýÿëèá ýþðäö êè, ùÿãèãÿòÿí äÿ äèâàðà ÿë âóðóëìàéûá. Éîíóëìóø, ùàìàðëàíìûø êèìè áèð àäàì êå÷ÿí äåøèê à÷ûëûá. Î, ðÿùìÿ ýÿëèá úàâàíëàðû àçàä åäèá åâëÿíìÿëÿðèíÿ ðàçûëûã âåðäè. Î äàøû çèíäàíäàí ÷ûõàðûá øÿùÿðÿ ýÿòèðäèëÿð. Î âàõòäàí áÿðè ùÿñðÿò ÷ÿêÿíëÿð, àéðûëäûüû àäàìà ãîâóøìàã èñòÿéÿíëÿð î äåøèêëè äàøäàí êå÷èð. Äîñò Áèð õàíûí Ôèðóç àäëû áèð ñÿðêÿðäÿñè âàð èäè. Õàí îíóíëà áÿðê äîñò èäè. Áèð ýöí áó õàíûí òîðïàãëàðûíà áàñãûí îëäó. Âóðóøìà çàìàíû Ôèðóç þëäöðöëäö, õåéëè ÿðàçè ÿëäÿí ýåòäè. Õàí ÷îõ ôèêèð åëÿéèðäè. Âÿçèð îíó ôèêèðëè ýþðöá ñîðóøäó: Åé õàí, äå ýþðöì íÿéèí ôèêðèíè åëÿéèðñÿí. ßëäÿ ýåòìèø òîðïàãëàðûí, éîõñà Ôèðóçóí? Õàí äåäè: – ßëäÿí ýåòìèø òîðïàãëàðû ýåðè ãàéòàðìàã ìöìêöíäöð, ÿëäÿí ýåòìèø äîñòó éîõ. Ôèðóç ìÿíèì äîñòóì èäè. Äîñò èñÿ îõóéóá þéðÿíäèéèí âàõò-ìöÿëëèì, äÿðäèíè äåìÿê èñòÿéÿíäÿ-öðÿê, àðçóëàðûíû éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí-ëÿëÿ, òÿùëöêÿëè âàõòëàðäà-åòèáàðëû ãàëàúûã, õÿñòÿëÿíèá éàòàüà äöøÿíäÿ-ùÿêèì, äàð ýöíäÿ-êþìÿê÷è, ÿëèí àøàüû îëàíäà õÿçèíÿ, ýþç éàøû àõàíäà äÿñìàëäûð. Ôèðóç ìÿíèì áåëÿ áèð äîñòóì èäè. Áóíóí ìöãàáèëèíäÿ ÿëäÿí ýåòìèø òîðïàãëàð ö÷öí äÿðä ÷ÿêìÿéÿ äÿéÿðìè? 109

Äèðè Áàáà Øàèð Ùöñåéíÿëè Øèðâàíè ýþçÿë àëèì âÿ íÿúèá èíñàí èäè. Êàñûáëàðà ÿë òóòàð, õÿñòÿëÿðè ìöàëèúÿ åäÿð, ìöøêöë äÿðäëèëÿðÿ ÿëàú òàïàðäû. Àììà ùÿìèøÿ åëäÿí –îáàäàí óçàã áèð éåðäÿ, ñÿðò áèð ãàéàíûí ÷àïìàñûíäà éàøàð, äÿðâèø ùÿéàòû êå÷èðÿðäè. Îíóí éàíûíà ýÿëÿíëÿð øàèðè ùÿìèøÿ øåð éàçàí ýþðÿðäèëÿð. Øàèð ÷ûðàã éàíäûðìàçäû, àíúàã ýåúÿëÿð îíóí îòóðäóüó éåðäÿí ÿòðàôà èøûã ñà÷ûëàðäû. Áèð ýöí ãîúà øàèð õÿñòÿëÿíäè, øàýèðäëÿðèíäÿí áèðèíè éàíûíà ÷àüûðûá ùÿð áèð äÿðäèí äÿðìàíûíû îíà þéðÿòäè: Ìÿíäÿí ñîíðà åëè-îáàíû äàâà-äÿðìàíñûç ãîéìà, -äåäè. Ñîíðà áàøãà áèð øàýèðäèíÿ áèð âÿðÿã êàüûç âåðèá äåäè: Íÿ âàõò åë-îáàìûç ÷ÿòèíëèéÿ äöøñÿ, åùòèéàúû îëñà, áó êàüûçäà èøàðÿ îëóíàí éåðëÿðäÿí áèðèíè ãàç, îðàäàí õåéëè-âàð äþâëÿò ýþòöð, åùòèéàúû îëàíëàðà ïàéëà. Áó, ìÿíèì åë-îáàìà éàäèýàðûìäû. Íÿùàéÿò, ö÷öíúö øàýèðäèíÿ áèð õåéëè éàçûëû êàüûç âåðèá äåäè: – Áóíëàð ìÿíèì éàçäûüûì øåðëÿðäèð. Åë-îáàíû ýÿçèá áóíëàðû õàëãûì ö÷öí îõó. Ãîé ìÿíèì ñÿñèì ùÿð çàìàí åëäÿ ñÿñëÿíñèí. Ãîúà øàèð þëäó, îíó åëÿ îðàäàúà, ãàéàëûãäà äÿôí åòäèëÿð. Åë-îáà àéàüûíû îðàäàí ÷ÿêìÿäè, ÿêñèíÿ, ýÿëèá-ýåäÿíèí ñàéû ýåò-ýåäÿ àðòäû, äÿðäè îëàíëàð äÿðìàíà, åùòèéàúû îëàíëàð ïóëà, øåðÿ ùþðìÿòè îëàíëàð øåðÿ ýÿëäèëÿð. Úàìààò àðàñûíäà áåëÿ áèð ôèêèð îéàíäû êè, øàèð þëìÿéèá-äèðèäèð. Àíàëàð þç áàëàëàðûíû Äèðè Áàáàäàí þéðÿíìÿéÿ äÿâÿò åòäèëÿð, úàìààò î ýöíäÿí Äèðè Áàáàíûí çèéàðÿòèíÿ ýåäèðëÿð. Î, âàõòäàí øàèðèí ìÿçàðû «Äèðè Áàáà» àäûíû àëäû.

– Ïàøà ñàü îëñóí, õàùèø åäèðÿì, òàïøûð êè, ìÿíÿ êàüûç, ìöðÿêêÿá âÿ ãÿëÿì âåðñèíëÿð. Ðóùàíèëÿð åòèðàç åòäèëÿð. Îíäà Ëÿòèôè äåäè: 0íäà, ìöìêöíñÿ, ìÿíè çèíäàíûí äèâàðëàðû ñàë äàøäàí îëàí áèð ýþçöíÿ ñàëûí. Þçöìÿ äÿ áèð òèøÿ âÿ áû÷àã âåðèí. Ïàøà åòèðàç åòìÿäè. Ëÿòèôèíè àïàðûá çèíäàíà ñàëûðëàð. Èëëÿð þòäö, ïàøàëàð äÿéèøèëäè, ëàêèí øàèð ùå÷ áèðèíèí éàäûíà äöøìÿäè. Øàèð èñÿ êîðóí-êîðóí éàíàí øàìûí èøûüûíà äèâàðëàðà íÿñÿ ãàçûðäû. Áöòöí äèâàðëàðû ãàçûá ãóðòàðìûø, ëàêèí òîç âÿ ãàðàíëûãäàí ýþçö äÿ êîð îëìóøäó. Ëÿòèôè çèíäàíà ñàëûíäûãäàí 21 èë ñîíðà ßñýÿð áÿé òàõòà ÷ûõäû âÿ çèíäàíû ýÿçÿðêÿí Ëÿòèôÿíèí ñàõëàíäûüû ýþçäÿêè äèâàðëàðà ãàçûëàí èøàðÿ âÿ éàçûëàðû ýþðäö. Î, ãîúà âÿ êîð øàèðè àçàä åòäè. Øàèð äåäè: – Õàùèø åäèðÿì, èúàçÿ âåð, î äèâàðëàðäàêû äàøëàðû ñþêöá ìÿíÿ âåðñèíëÿð. ßñýÿð áÿé ñîðóøäó: – Áó éàçäûüûí éàçûëàð íÿäèð? Ëÿòèôè äåäè: – Ìÿí áóíëàðûí óúáàòûíäàí 21 èëäèð êè, áóðàäà ÷öðöéöðÿì. Áó äàøëàðû ìÿíèì ãÿáðèìèí öñòöíÿ ãîéñóíëàð. Ìÿí ñÿìà ùàããûíäà áèëäèéèìè áó äàøëàðà éàçìûøàì. ßñýÿð áÿé ÿìð åòäè, äàøëàðû ñþêöá Ëÿòèôÿíèí äåäèéè éåðÿ àïàðäûëàð. Øàèð þëÿíäÿ âÿñèééÿòèíÿ ýþðÿ äàøëàðû äà ãÿáðèíÿ äþøÿäèëÿð. Î äàøëàðûí áèð íå÷ÿñè èíäè äÿ ãàëûð. Îíëàðà «Éàçûëû äàø»1 äåéèðëÿð. ҁðëàí jóâàñû2

Øèðâàíûí áÿéëÿðáÿéèñè Îñìàí ïàøàéà õÿáÿð âåðäèëÿð êè, øàèð Ëÿòèôè äèíäÿí äþíöá. «Ãóðàí»û øÿðù åëÿéèð, äåéèð êè, êàèíàòäà áèçèì éåð êöðÿñè êèìè éåðëÿð ÷îõäóð. Áÿéëÿðáÿéè ãÿçÿáëÿíäè, Ëÿòèôèíè ÷àüûðòäûðäû. Äèâàí ãóðóëäó. Äåéèëÿíëÿðèí ùàìûñû ñöáóò îëäó: äîüðóäàí äà, Ëÿòèôè éåðèí êöðÿ øÿêèëëè âÿ ýöíÿøèí éåðäÿí ÷îõ áþéöê îëìàñûíû äåéèð, ýöíÿøèí ìÿëÿêëÿðèí ÷ÿêìÿéèíè ðÿää åäèð, çÿëçÿëÿ âÿ éàüûøû êàôèð êèìè èçàù åäèðäè. Áÿéëÿðáÿéè ÿìð åòäè êè, Ëÿòèôèíè þìöðëöê îëàðàã çèíäàíà ñàëñûíëàð. Øàèð äåäè:

Áèð ýöí áåëÿ ñîðàã éàéûëûð êè, Ùàðàìû äàüûíäà áèð úèí ïåéäà îëóá... Ñîíðàäàí ìÿëóì îëóð êè, ãîíøó êÿíäèí èýèä îüëó Òÿðëàíäûð. Î, êÿíääÿ Êÿùðÿáàíó àäëû ãûçû ñåâèðìèø, ãûç äà îüëàíû. Òÿðëàí òîé åëÿäèéè ýöí êÿíä ùàìïàñû Ìèñèðõàíûí àäàìëàðû ýþçÿë Êÿùðÿáàíóíó îíóí ÿëèíäÿí àëìàã èñòÿéèáëÿð. Îüëàí úÿëä ùÿìèí àäàìëàðûí áèð íå÷ÿñèí þëäöðöá, ñåâýèëèñèíè äÿ ýþòöðöá äàüëàðà ÷ÿêèëèð. Ìèñèðõàíûí àäàìëàðû íÿ ãÿäÿð ýÿçèðëÿðñÿ äÿ îíó òàïà áèëìèðëÿð. Áåëÿ ùåñàá åäèðëÿð êè, Òÿðëàí ãîðõóñóíäàí áàøãà âèëàéÿòÿ ÷ûõûá ýåäèá. Òÿðëàí èñÿ ñåâýèëèñè Êÿùðàáàíó èëÿ Ùàðàìû äàüûíà ýÿëèð. Îðàäà-äàüûí ÿí ùöíäöð ùèññÿñèíäÿêè ìàüàðàíû þçöíÿ ìÿñêÿí åäèð. Áåëÿ ãÿðàðà ýÿëèð êè, áöòöí éîõñóëëàðà çöëì åäÿí Ìèñèðõàíäàí åëèí èíòèãàìûí àëìàã

110

111

Éàçûëû äàø

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ëàçûìäûð. Îäóð êè, Òÿðëàí éîõñóëëàðëà ÿëàãÿ éàðàäûð. Þçöíÿ òÿðÿôäàð òîïëàéûð. Éåðè ýÿëÿíäÿ ÷þëäÿ Ìèñèðõàíûí ñöðöñöíäÿí áèð òîïà ãîéóí áþëöá àïàðûð. Ìèñèðõàí íÿñëè íåúÿ îëóðñà, Òÿðëàíû ìÿùâ åòìÿéè ãÿðàðëàøäûðûð.

Òÿðëàíûí áèð îüëó îëóð. Àäûíû Àñëàí ãîéóð. Óøàüû ãàðàüàò êîëëàðûíäàí äöçÿëòäèéè áåøèéÿ ãîéóá ãàéàíûí áàøûíäàí ñàëëàéûð. Óøàã äà ãîðõó ùèññ åòìÿäÿí áåëÿúÿ áþéöìÿéÿ áàøëàéûð. Àðòûã Òÿðëàí þç òÿðÿôäàðëàðû èëÿ à÷ûãúà êÿíäÿ ýèðèð, úàìààòà çöëì åäÿí ùàìïàëàðûí âàð-äþâëÿòèíè ÿëèíäÿ àëûá êàñûáëàðà ïàéëàéûð. Ìèñèðõàí ùàìïà áþéöê áèð äÿñòÿ äöçÿëäèð. Òÿðëàíûí áàøû ö÷öí ìöêàôàò àéûðûð. Îíëàð Òÿðëàíýèëèí ãàëäûüû ìàüàðàíû ìöùàñèðÿéÿ àëûðëàð. Ãàáàãúàäàí áó ùöúóìäàí õÿáÿð òóòàí Òÿðëàí þç äÿñòÿñèíè äàüûí çèðâÿñèíäÿí ÷îõ àðàëû áèð éåðäÿ ñàõëàéûð. Ìèñèðõàí ùàìïàíûí àäàìëàðû äàüûí çèðâÿñèíÿ ÷ûõûð. Ìàüàðàéà äöøìÿéÿ éîë àõòàðûðëàð. Áó âàõò Òÿðëàíûí äÿñòÿñè îíëàðû àðõàäàí ìöùàñèðÿéÿ àëûð. Áèð ÷îõëàðû ìÿúáóð îëóá þçëÿðèíè ãàéàäàí àòûð, áèð ãðóïó ãûðûëûð, áèð ãðóïó úàíûíû ýöúëÿ ãóðòàðûð. Âóðóøìàäà Ìèñèðõàí äà þëäöðöëöð. Áóíäàí ñîíðà ùàìïàëàð áåëÿ ãÿðàðà ýÿëèð êè, Òÿðëàíû õÿéàíÿòëÿ ãÿòëÿ éåòèðñèíëÿð. Ùàìïàëàð Ìèñèðõàíûí îüëóíó, Ñóëòàí áÿéè þçëÿðèíÿ áàø÷û ñå÷èðëÿð. Êÿíääÿ áèð íÿôÿð éîõñóëó ÿëÿ êå÷èðèðëÿð. Îíó ðàçû ñàëûðëàð êè, Òÿðëàíûí äÿñòÿñèíÿ ãîøóëñóí âÿ ôöðñÿò äöøÿí êèìè îíó þëäöðñöí. Áåëÿëèêëÿ, ùàìïàëàð ùÿìèí àäàìà çöëì åòìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Áèð ýöí ùÿìèí àäàì Òÿðëàíûí éàíûíà ýÿëèá äåéèð: – Çöëìäÿí ãà÷ûá éàíûíà ýÿëìèøÿì, ãàðäàø. Äàùà ìÿí îáàéà ãàéûäà áèëìÿðÿì. Ðàçû îëñàí, ñÿíèí äÿñòÿíÿ ãîøóëóì. Ìÿí äÿ ùàìïàëàðäàí åëèí èíòèãàìûíû àëûì. Òÿðëàí ðàçû îëóð. Ùÿìèí àäàì åëÿ åäèð êè, Òÿðëàí îíó þçöíÿ ÿí éàõûí ùåñàá åäèð. Áèð ýöí Òÿðëàí äÿñòÿíèí ÿí éàõûí àäàìëàðû èëÿ Ñóëòàí áÿéýèëÿ ùöúóì åòìÿê ïëàíûíû ùàçûðëàéûð. Ùàìïàëàðûí ýþíäÿðäèéè î õàèí ùöúóìóí ïëàíûíû, âàõòûíû Ñóëòàí áÿéÿ ÷àòäûðûð. Òÿðëàíýèë áèð ýåúÿ îáàéà-Ñóëòàí áÿéýèëÿ ùöúóì åäÿíäÿ ïóñãóéà äöøöðëÿð. Íÿ ãÿäÿð åäèðëÿðñÿ, ïóñãóäàí ÷ûõà áèëìèðëÿð. Àñëàí áåø-àëòû éîëäàøû èëÿ úàíûíû ãóðòàðà áèëèð. Òÿðëàíûí éàðàëàíäûüûíû ýþðÿí õàèí îíóí áàøûíû êÿñèð. Ñÿùÿð à÷ûëûð. Òÿðëàíûí âÿ ÿãèäÿ éîëäàøëàðûíûí úÿñÿäëÿðèíè îáàíûí éàíûíà ýÿòèðèðëÿð. Úàìààò ìàòÿìÿ áöðöíöð. Éîõ-

ñóëëàð Ñóëòàí áÿéäÿí Òÿðëàí âÿ éîëäàøëàðûíûí úÿñÿäèíè èñòÿéèðëÿð. Ñóëòàí áÿé ÿâÿçèíäÿ âàð-äþâëÿò èñòÿéèð. Åë àüñàããàëëàðû áèð ãÿäÿð ìàë-ùåéâàí òîïëàéûá Ñóëòàí áÿéÿ âåðèðëÿð. Øÿùèä èíñàíëàðû åë ãàéäàñûíúà äÿôí åäèð... Àñëàíûí, àíàñûíûí, äîñòëàðûíûí ýåúÿñè-ýöíäöçö éîõ èäè. Íåúÿ âàð Òÿðëàíûí èíòèãàìû àëûíìàëûäûð. Àñëàí éîëäàøëàðûíà áèëäèðèð êè, î, þçö òÿê àëàúàã àòàñûíûí ãàíûíû. Äîñòëàðû ðàçûëûã âåðìèð. Àñëàí äåéèð: – Ìÿí àòàìûí ãûðõûíà ãÿäÿð èíòèãàìûìûçû àëàúàì. Àíàìû ýþòöðöá áó ìÿìëÿêÿòäÿí ýåäÿúÿì. Ýÿëèí ùàëëàëàøàã. Ùÿëÿëèê ùàìïàëàðûí ýöúö äÿ, âàðû äà áèçäÿí ÷îõäó. Ñàüëûã îëñóí, âàõò ýÿëÿð, éåíèäÿí ýþðöøÿðèê... Òÿðëàíûí âÿôàòûíûí îòóç äîããóçóíúó ýöíö Àñëàí ýåúÿ éàðû ÿââÿë ãÿáðèñòàíëûüà ýÿëèð. Àíàñûíû ãÿáðèñòàíëûãäàí êÿíàðäà áèð àüàúûí éàíûíäà ãîéóð. Àòûíû ìèíèá îáàéà ýåäèð. Àòûíû êÿíäèí êÿíàðûíäà ñàõëàéûð. Íå÷ÿ âàõò èäè êè, Ñîëòàí áÿéèí îòàüûíà äàõèë îëìàüûí ïëàíûíû úûçìûøäû. Ïÿíúÿðÿäÿí è÷ÿðè áàõûð. Îòóçëóã ëàìïà ëàï ãîðõàã éàíûðäû. È÷ÿðè ýèðèð. Ñóëòàí áÿéè éåðèíäÿúÿ áîüàçëàéûð. Ñÿí äåìÿ áÿéèí àðâàäû äà éàíûíäà èìèø, ñÿñÿ ùÿð èêèñè àéûëûð. Àñëàí áåøà÷ûëàíûí òÿòèéèíè ÷ÿêèð. Î áèðè ÿëè èëÿ õÿíúÿðè îíóí áîüàçûíà äèðÿéèð. Àðâàäà ñÿñ ÷ûõàðìàìàñûíû òàïøûðûð. Àðâàä ãîðõóñóíäàí éåðèíäÿí äóðìóð. Áÿé éàëâàðìàüà áàøëàéûð. Î, áÿéèí ÿë-ãîëóíó, àüçûíû áàüëàéûá äþøÿìÿéÿ éûõûð. Áó àðà ÿðèíèí áàøûíûí êÿñèëÿúÿéèíè ýþðÿí àðâàä úÿëä Àñëàíûí àéàãëàðûíà äöøöð. Àñëàíûí ÿëè ñîéóéóð. Ãàäûíà ýåéèíìÿéè ÿìð åäèð. Ñîíðà ãàäûíûí äà ÿë-ãîëóíó âÿ àüçûíû áàüëàéûð. Ãàäûí ñàíêè ýþçëÿðè èëÿ Àñëàíà éàëâàðûðäû. ×àðÿñèç ãàëàí Àñëàí áèëìèð íÿ åòñèí. Õÿíúÿðëÿ áèð ãûðïûìäà Ñóëòàíûí ö÷ áàðìàüûíû êÿñèð. Àüçû áàüëû îëäóüó ö÷öí Ñóëòàí áÿéèí ñÿñè ÷ûõìûð. Î, áÿéèí ãàíëû áàðìàãëàðûíû ãàäûíûí áàø éàéëûüûíà áöêöá ãà÷ûð. Àòûíà ìèíèá àíàñûíûí éàíûíà ýÿëèð. Àíàñûíû ýþòöðöá ãÿáðèñòàíëûüà ýÿëèð. Þðïÿêäÿ îëàí ãàíëû áàðìàãëàðû àòàñûíûí ìÿçàðûíûí àéàãëàðû àëòûíà àëûð. Ãÿáèðëÿ âèäàëàøûá ýåäèðëÿð. Ñóëòàí áÿéèí éàòäûüû îòàã ãàí è÷èíäÿ èäè. Î, ùóøóíó èòèðìèøäè. Àðâàäû áèð òÿùÿð ñöðöíÿ-ñöðöíÿ ãàïûéà ýÿëÿ áèëèð. Áàøû èëÿ ãàïûíû âóðìàüà áàøëàéûð. Ùàìû øèðèí éóõóäà èäè. ßí íÿùàéÿò, ñÿñÿ ÿââÿëúÿ íþêÿðëÿð àéûëûð. Ýÿëèá áÿé âÿ ýÿëèíèí ÿëè-àéàüû, àüûçëàðûíûí áàüëû îëäóãëàðûíû ýþðöá òåç áöòöí àèëÿíè îéàäûðëàð. Ùÿêèì ÷àüûðäûëàð. Ñóëòàí áÿé þçöíÿ ýÿëäè. Îíëàð ÿùâàëàòû àèëÿ öçâëÿðèíÿ äàíûøäûëàð. Ñóëòàí áÿéèí ãàðäàøëàðû: – Ýåäèá ùàðàäà îëñà, òàïûá èíòèãàìûìûçû àëàúàéûã, - äåäèêäÿ Ñóëòàí áÿé äèëëÿíäè: – Ëàçûì äåéèë. Àñëàí áèçÿ ðÿùì åëÿäè. Ùÿì äÿ äèðè-äèðè þëäöðäö. Ñÿùÿð êÿíä ìîëëàñû, àüñàããàëëàð Òÿðëàíûí ãûðõû îëäóüó ö÷öí ãÿáèð

112

113

------------------------1. Øàìàõû ðåýèîíó. 2. Ãîáóñòàí ðåýèîíó.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

öñòöíÿ ýÿëäèëÿð. Ãÿáðèí àéàã òÿðÿôèíäÿ éåðÿ àòûëìûø, ãàíëû éàéëûüû, éàéëûüûí áèð óúóíà éàðûì÷ûã áàüëàíìûø áàðìàãëàðû ýþðÿíäÿ ùå÷ íÿ áàøà äöøìÿäèëÿð. «Éàñèí» îõóéóá îáàéà ãàéûäûðëàð. ßùâàëàò áèð àíûí è÷èíäÿ îáàéà éàéûëäû. Áèð ìöääÿò êå÷ÿíäÿí ñîíðà Ñóëòàí áÿéèí ñàðûãëû ÿëè, ìàúÿðàíû ôàø åòäèéè êèìè, íþêÿð-íàéûáëàð äà ýþðäöêëÿðèíè àðòûã ÷îõäàí úàð åòìèøäèëÿð. Åéùàìûí, øÿáÿäèíèí àíàñû îëàí øèðâàíëûëàð åëÿ ùÿìèí âàõòäàí Ñóëòàí áÿéÿ àä äà ãîéäóëàð: Éåääè áàðìàã. Ùÿìèí âàõòäàí Àñëàíûí ãîðõóñóíäàí ùàìïàëàð áèð àç åë-îáàíûí äåäèêëÿðè èëÿ ðàçûëàøìàüà áàøëàäûëàð... Àðòûã î ñÿäà éàéûëìûøäû êè, Àñëàí àòàñûíûí-Òÿðëàíûí éóâàñûíäàäûð. Àíúàã ýåúÿëÿð îâà ÷ûõûð... Ùå÷ êÿñ óçóí èëëÿð Ùàðàìû òÿðÿôäÿêè Òÿðëàí éóâàñûíà áàõìàüà úöðÿò åòìèðäè...

Èìàí êèøè íå÷ÿ èëëÿð èäè êè, àðû÷ûëûãëà ìÿøüóë îëóðäó. Þçö äÿ õåéèðõàù áèð èíñàí èäè. Àðûñûíûí áàëûíäàí, ñöäöíäÿí, ìóìóíäàí ëàçûì îëäóãäà ùÿìéåðëèëÿðèíÿ ÿë òóòàðäû. Þâëàäû îëìóðäó. Þìöð-ýöí éîëäàøû Çÿùðà èëÿ ìåùðèáàí éàøàéûðäû. ßí íÿùàéÿò, ýåúäÿí-ýåú Àëëàù-òÿàëà îíëàðà áèð þâëàä ãûéûð. Óøàüûí àäûíû Òàðûâåðäè ãîéóðëàð. Êèøè áó ãèñìÿòÿ ÷àòäûüûíà ýþðÿ áàëû êÿñÿíäÿ äàùà ÷îõ ïàé âåðèðäè. Òàðûâåðäè îí éàøûíäà îëàíäà àíàñû âÿôàò åäèð. Àòà îüëóíóí òÿðáèéÿñè èëÿ ìÿøüóë îëóð. Òàðûâåðäè ïÿùëèâàí úöññÿëè áèð úàâàí îëóð. Î, ãîðõìàç, ýöúëö îëäóüó ãÿäÿð äÿ àâàì èäè. Éàëàí÷ûëûã, ôûðûëäàã íÿ îëäóüóíó áèëìÿçäè. ×îõ ñàäÿëþâù áèð óøàã èäè. Òîéëàðäà àò éàðûøûíäà èøòèðàê åäÿðäè. Ùÿìèøÿ äÿ, íÿìÿðÿ ñàùèá îëóðäó. Êÿíäèí êîõàñû Íÿçÿðàëûíûí ãûçû Õàëûãîøà èëÿ áèð-áèðèíè ñåâèðäèëÿð. Àòà áó ñîðàüû åøèäÿíäÿ ÷îõ ïÿðèøàí îëìóøäóð. Îíà ýþðÿ êè, êîõëà éàëàí÷û îëäóüó ãÿäÿð áèú, ôûðûëäàã âÿ ÷îõ òàìàùêàð áèð èíñàí èäè. Íÿôñèíèí ãÿäÿðè-ãÿñÿìè éîõ èäè. Âàð-äþâëÿòäÿí ýþçö äîéìàçäû. Úàìààòëà ðÿôòàðû äà î ãÿäÿð éàõøû äåéèëäè. Èë ïèñ ýÿëäèéè ö÷öí Èìàí êèøèíèí àðûëàðû äà àúëûãäàí êîðëóã ÷ÿêèðäè. Êèøè áåëÿ ãÿðàðà ýÿëèð êè, øÿêÿðëÿ áèð òÿùÿð àðûëàðû éàçà ÷ûõàðòñûí. Áÿëêÿ éàçûí ñîíó éàõøû îëàð. Î, ýöíäÿ øÿðáÿò äöçÿëäèð âÿ úàìäà àðû ïÿòÿêëÿðèíèí ãàáàüûíà ãîéóðäó. Áèð ýöí øÿðáÿò úàìûíûí áèðèíèí è÷èíäÿ ãûçûë îíëóã ýþðäö. Òÿÿúúöá åòäè. Åâÿ ýÿëäè. Îüëóíà ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè. Ö÷ ýöí þòÿíäÿí ñîíðà èø éåíèäÿí òÿêðàð îëäó. Êèøè áó èøÿ ìÿÿòòÿë ãàëìûøäû. Îäóð êè, øÿðáÿòè

àðû ïÿòÿêëÿðèíèí ãàáàüûíà ãîéàíäàí ñîíðà ýöäìÿéÿ áàøëàäû. Ö÷öíúö ýöíö ýöíîðòà ìàúàëû ýþðäö êè, áèð áþéöê ñàðû èëàí ýÿëèá úàìûí áèðèíäÿêè øÿðáÿòè è÷äè âÿ áèð ãûçûë îíëóã ãîéóá ýåòäè. ßí íÿùàéÿò, Èìàí êèøè ìöÿééÿí åòäè êè, ö÷ ýöí áèòèá, äþðäöíúö ýöíÿ êå÷ÿíäÿ ùÿìèí èëàí ýÿëèá øÿðáÿòè è÷èð âÿ ãûçûë îíëóã ãîéóá ýåäèð. Áó ìöíâàíëà êèøè õåéëè ãûçûë îíëóã éûüûð. Èë éàõøû ýÿëèð. Àðûëàðà øÿðáÿò ëàçûì îëìóð. Êèøè èñÿ ùÿð ö÷ ýöíäÿí áèð ùÿìèí éåðÿ áèð úàìäà øÿðáÿò ãîéóð âÿ ýöí ÿéèëÿíäÿ ýåäèá ãûçûëû ýþòöðöð. Àðòûã ïàéûç ýÿëìèøäè. Èìàí êèøè õÿñòÿëÿíèð. Î, ùèññ åäèð êè, âÿçèééÿòè éàõøû äåéèë. Áèð àõøàì Òàðûâåðäèíè éàíûíà ÷àüûðûá ÿùâàëàòû îëäóüó êèìè äàíûøûð. Óøàüû òÿÿúúöá ýþòöðöð. Ñÿùÿðè ýöí èëàíûí ýÿëäèéè ýöí èäè. Î, òåçäÿí îüëó èëÿ øÿðáÿò äöçÿëòäè. Àïàðûá ö÷öíúö àðû ïÿòÿéèíèí ãàáàüûíà ãîéóðëàð. Ýöí äþíÿíäÿ Òàðâåðäè àòàñû èëÿ Ñàðû èëàíûí, øÿðáÿòèí è÷èá ãûçûë îíëóüó ãîéóá ýåòìÿñèíèí ìöøàùèäÿ÷èñè îëóð. Àòà õÿñòÿ îëäóüó ìöääÿòäÿ áó èøè îüëàí ýþðöð. Áèð ýóí àòà îüëóíà äåéèð: – Áàëà, âÿñèééÿò éöíýöëëöêäöð. Ìÿí þëÿíäÿ ÷îõ õÿðú ÷ÿêìÿ. Àðû÷ûëûüû äà àòìà. Ñÿíÿ ÷þðÿéè î, âåðèá. Áèð äÿ ÷àëûø êîõàíûí îúàüûíäàí óçàã îë. Ñÿùÿðè ýöí Èìàí êèøè äöíéàñûíû äÿéèøèð. Áöòöí îáà áó õåéèðõàù èíñàíûí äÿôíèíäÿ éàõûíäàí èøòèðàê åäèð. Àòà þëöìö ñàäÿëþâù Òàðûâåðäèíèí ãÿëáèíè äàùà äà éóõàëäûð. Î, ãûçûëäàí èñòèôàäÿ åäèá àòàñû ö÷öí òÿìòÿðàãëû ñöôðÿ à÷ûð. Áåëÿ áèð ñöôðÿäÿí ùå÷ áÿéçàäÿëÿð äÿ à÷à áèëìÿçäè. Úàìààò áó èøÿ òÿÿúúöá åäèð. Éÿãèí Èìàí êèøèíèí ãûçûëû âàð èìèø -äåéèðëÿð. Éîõñà, Òàðûâåðäè áåëÿ ñöôðÿ à÷à áèëìÿçäè. Êÿíääÿ äåäè-ãîäó àðòûð. Èìàí êèøèíèí ãûðõûíäà äà îüëó éåíÿ áåëÿ áèð ñöôðÿ äöçÿëòäèðèð. Éåíÿ äÿ êÿíäèí èìêàíëàðû áó èøÿ ìàò ãàëûðäûëàð. Êîõàíû èñÿ äÿðä ýþòöðìöøäö. Ýþðÿñÿí Òàðâåðäèíèí áó èìêàíû ùàðäàíäûð? – äåéÿ ùåé äöøöíöðäö. – Ìÿí, êîëõà îëà-îëà åëÿ áèð ñöôðÿ äöçÿëäÿ áèëìÿðÿì. Áÿñ àüçûíäàí ñöä èéè ýÿëÿí áó óøàüûí âàðû ùàðäàíäûð. Àòàñû äà êèì èäè. Ö÷-äþðä àðû ïÿòÿéè îëàí Èìàí êèøè... Òàðâåðäè, ôèêèðëÿøèðäè êè, êîõàíûí ãûçûíû àëñûí, õîøáÿõò éàøàñûí. Áèð äÿôÿ áóëàã éîëóíäà ôöðñÿò òàïûá Õàëûãîøà èëÿ ýþðöøöð. Ôèêðèíè îíà, áèð äàùà áèëäèðèð. Õàëûãîøà äåéèð: – Èíàíìûðàì êè, àòàì áó èøÿ ðàçû îëñóí. Ýÿë, ìÿíè ýþòöð ãà÷. Ýåäèá óçàã ìÿìëÿêÿòäÿ éàøàéûðûã. – Éîõ, ìÿí ìöòëÿã àòàíëà äàíûøàúàì. Þçö äÿ þçöì äàíûøàúàì... Ýöíëÿð þòäöêúÿ Òàðûâåðäè áèëìèð êè, Íÿçÿðàëû èëÿ ùàðàäà, íåúÿ ýþðöø-

114

115

Èëàí ñäàãòè-Èëàí õjàíòè

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ñöí. Ùÿòòà ôèêèðëÿøèðäè êè, áöòöí ãûçûëëàðûíû êîõàéà âåðñèí. Òÿêè Õàëûãîøàéà ãîâóøñóí. Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ ÷àé ãûðàüûíäà øÿùÿðäÿí ãàéûäàí êÿíäõóäà èëÿ ãàðøûëàøûð. Öðÿéèíäÿ äåéèð êè, öðÿéèìäÿêèíè Íÿçÿðàëûéà à÷àúàüàì êè, êÿíäõóäà Òàðâåðäèíè àðàëûäà ýþðÿíäÿ ôèêðèëÿøèð êè, áó ùàðäàíñà âàð äþâëÿò ÿëäÿ åäèá. Ýþðöì áèð øåé þéðÿíÿ áèëÿðÿììè? Îíëàð òÿìÿíëÿøÿíäÿ Òàðûâåðäè óúàäàí: – Ñàëàì, Íÿçÿðàëû ÿìè. – ßëåéêöì ñàëàì, àé Òàðûâåðäè. Éîðóëìóøàì àòûí öçÿíýèñèíè òóò. Áèð àç äöøöì, äèíúÿëèì. Òàðûâåðäè èøè áåëÿ ýåäèøèíÿ ñåâèíäè. Òåç êîõàíû àòäàí äöøöðäö. – Áàëà, Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí. Ñÿíèí àòàí, Èìàí êèøè éàõøû àäàì èäè. Õîøóì ýÿëäè îíó éåðäÿí éàõøû ýþòöðäöí. Ñàü îë. Äåéÿñÿí, ðÿùìÿòëèê áèð àç âàð-äþâëÿò äÿ éûüûáìûø. Òàðûâåðäè ùå÷ íÿ ýþçëÿìÿäÿí: – Ùÿ, Íÿçÿðàëû ÿìè, áèð àç ãûçûë éûüûáìûø. Ìÿíÿ äÿ ãàëûá. Ñîí êÿëìÿíè äåéÿíäÿ Òàðûâåðäè äèêñèíÿí êèìè îëäó. Àììà àðòûã ýåú èäè. – Ãûçûë àäûíû åøèäÿí êîõà: – Áàëà, õàëèñ ãûçûëäû? Òàðûâåðäè ÿââÿë äèíìÿäè. Áèð àç ôèêèðëÿøäè. Ôöðñÿòèí äöøäöéöíö ýþðöá, ÿëèíè úèáèíÿ àòûá èêè ãûçûë îíëóã ýþñòÿðèá äåäè: – Íÿçÿðàëû ÿìè, áàõ áóíëàðäàí. Ãûçûëû ÿëèíÿ àëàí úûð ýþçëö Íÿçÿðàëûíûí ýþçëÿðè áÿðÿëèá àëìà áîéäà îëäó. Ãûçûëëàðû àç ãàëà ýþçöíÿ òÿïìÿéÿ ÷àëûøàí êîõà. – À, áàëà áó õàëèñ ãûçûëäû. Àòàí ÷îõìó ãîéóá áóíëàðäàí? – Áÿëè, Íÿçÿðàëû ÿìè. – Éöç äÿíÿ îëàðìû? – Áÿëè îëàð. Íÿçÿðàëû êîõà äàùà äàíûøìàäû. Ôèêðÿ ýåòäè. Õÿéàë îíó ýàù äàüà, ýàù àðàíà àïàðäû. Äàüû ÿëÿê-âÿëÿê åëÿäè, ñîíðà ÷àéûí ãûðàüûíà áÿíä ÷ÿêäè... Íåúÿ åäèì êè, ãûçûëëàðû, áó ýÿäÿíèí ÿëèíäÿí àëûì. Ñîíðà êþ÷ÿðÿì øÿùÿðÿ. Øàìàõûäà ÿââÿë þçöìÿ èìàðÿò àëàðàì, ñîíðà èø äÿ òàïàðàì. Òàðâåðäè äÿ þç èøèíäÿ èäè. À÷àúàì. À÷ûá äåéÿúÿì êè, ãûçûíû èñòÿéèðÿì. Âåðìÿç ùå÷ âåðìÿñèí. Áèð äÿ áåëÿ ôöðñÿò ÿëÿ äöøìÿç. Êîõà éàâàø-éàâàø äèëëÿíäè. – À, áàëà áó ãÿäÿð ïóëóí âàð íèéÿ áèð èø ýþðìöðñÿí. Äöçäöð, óøàãñàí, ñÿíèí òàíûøûí éîõäó. Ìÿíèì òàúèð äîñòëàðûì âàð. Èñòÿéèðñÿí, ñÿíè îíëàðëà øÿðèê åäèì.

Òàðûâåðäè äåäè: – Íÿçÿðàëû ÿìè, ìÿíèì ôèêðèì áàøãàäû. Èñòÿéèðÿì åâëÿíèì. Ñîíðà åâ òèêèì. Ìàë-ãàðà àëûì, ÷îáàí òóòóì. Âàð-äþâëÿò ãàçàíûì. Åâëÿíèì êÿëìÿñèíÿ äèêñèíÿí êîõà äåäè: – Òàðâåðäè, àüûëëû èø åäèðñÿí. Ùå÷ îëìàñà, áèð ýþçàëòûí âàðìû? Òàðâåðäè äîäàüûíûí àëòûíäà éàâàøúà ìûçûëäàäû: – Âàð, åé. Áèëìèðÿì ìÿíÿ âåðÿðëÿð éà éîõ? Áó ñþçäÿí ñîíðà Òàðûâåðäè ãûïãûðìûçû ãûçàðäû. Êîõà éàðûì øöáùÿëè øÿêèëäÿ ñîðóøäó: – Áàëà, áóðàäà ùå÷ êèì éîõäó. Äå, ýþðöì êèìèí ãûçûäû? Òàðâåðäèäÿí ñÿñ ÷ûõìàäû. Î, éàâàø-éàâàø êîõàäàí ÷àéà òÿðÿô óçàãëàøìàüà áàøëàäû. Êîõà áèëìÿäè íÿ åòñèí. – À áàëà, ìÿí äÿ êÿíäèí éèéÿñèéÿì. Ñÿí ãîðõìà. Äå ýþðöì êèìèí ãûçûäû. Þçöì åë÷èëèéÿ ýåäÿðÿì. Âåðìÿñÿ, ìÿíÿ êîõà Íÿçÿðàëû äåéÿðëÿð. Ìÿúáóðè àëàðàì. Áèð áÿðè ãàéûò. Òàðûâåðäè àéàüûíû ñàõëàäû. Öçöíö àðõàéà ÷åâèðèá òèòðÿê ñÿñëÿ: – Íÿçÿðàëû ÿìè ìÿí ñÿíèíëÿ ãîùóì îëìàã èñòÿéèðÿì. – Íåúÿ?... Êÿëìÿ êîõàíûí äöç ãûðòëàüûíäà èëèøèá ãàëäû. Íÿ óäãóíà, íÿ äÿ äàíûøà áèëäè. Òàðûâåðäè èíäè äÿ áîéóíó àðõàéà áöêöê ãàëìûøäû. Íÿùàéÿò, êîõà öðÿéèíäÿ íÿñÿ ôèêèðëÿøèá ãÿçÿáèíè, è÷èíÿ ÷ÿêÿðÿê éàðû ìöëàéèì äèëëÿíäè. – À áàëà áóðàäà íÿ âàð. Ãûç àüàúû, ãîç àüàúû. Ãûçû èñòÿéÿðëÿð. Ãèñìÿòè êèìÿ éàçûëûá, îíà äà ýåäÿúÿê. Éàõûíà ýÿë. Òàðûâåðäè Êîõàíûí éàíûíà ãàéûòäû. Áàøûíû éóõàðû ãàëäûðà áèëìèðäè. Êîõà èñÿ øèðèí äèëèíè èøÿ ñàëìûø, ãàðà íèééÿòèíÿ úàâàá èñòÿéèðäè. – Òàðûâåðäè, áèëèðñÿí êè, ìÿí áþéöê àäàìàì, ìÿíèìëÿ ãîùóì îëàí ýÿðÿê âàðëû-êàðëû áèð øÿõñ îëñóí. Èíäè ñþç à÷ûëûá. Ñÿíèí íÿ ãÿäÿð ãûçûë âàð? Äöçöíö äå, ÿýÿð ìÿíè ãàíå åòñÿ, ñÿíèíëÿ ãîùóì îëìàüû ôèêèðëÿøÿðÿì. Åâäÿ Õàëûãîøàéà, àíàñûíà äà ñèðð à÷àðàì. Áàéàãäàí áàøûíû éóõàðû ãàëäûðìàéàí Òàðûâåðäè, ñåâèíúÿê äèëëÿíäè: – Ìÿíèì, ùÿëÿëèê éöç èéèðìè ãûçûëûì âàð. Êîõà ùÿëÿëèê ñþçöíäÿí êàðûõäû. – Íÿ äåäèí, à áàëà. Ùÿëÿëèê éöç èéèðìè. Ñîíðà ÷îõàëàúàã? – Áÿëè. Íÿçÿðàëû ÿìè, ÷îõàëàúàã. Êîõà áàøûíû òàì èòèðìèøäè. Áèëìÿäè íÿ äåñèí. Òàðûâåðäèíèí áàøûíû òóìàðëàìàüà áàøëàäû. Áàëà, äåéÿñÿí áèçèìêè òóòàúàã. Éåðèí äÿ ãóëàüû âàð. Ýåäÿê êÿíäÿ. Îòóðóá ñèçäÿ ÿìÿëëèáàøëû ñþùáÿò åäÿê. Òàðûâåðäè ñåâèíäèéèíäÿí áèëìÿäè, íÿ åòñèí. Îíëàð Òàðûâåðäèíèí áà-

116

117

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ëàúà åâèíèí éàíûíà ÷àòäûëàð. Êîõà þçöíö äàùà äà øèðèí ñàëìàã ö÷öí: – Áàëà, éàõøû, äåäèì-øÿùÿðÿ ýåòìÿê ëàçûì äåéèë. Ñþùáÿòèìèç áàø òóòñà ñÿíèí ö÷öí, áó êîìàíûí éåðèíäÿ áèð ñàðàé òèêäèðÿðèê. Åéíÿí ìÿíèì åâèì êèìè, ñÿí öðÿéèíè ìÿíÿ à÷. Ñàáàù þçöì ýÿëèá ñÿíè åâèìÿ àïàðàúàüàì. Ôÿððóõ õàíûì äà ñÿíèí þç àíàí, ö÷öìöç éåíÿ ìÿñëÿùÿò åäÿðèê. Òàðûâåðäè òàì éóìøàëäû. ßùâàëàòû îëäóüó êèìè êîõàéà ñþéëÿäè. Äåéèëÿíëÿðÿ ìÿÿòòÿë ãàëàí êîõà áåëÿ ãÿðàðà ýÿëäè êè, áó èøèí äîüðóëóüóíó áèð äàùà éÿãèí åòñèí. – Éàõøû, Òàðûâåðäè ìÿí ñÿíÿ, èíàíäûì. Ñàáàù éîõ, áèðè ýöí èëàí ãûçûë ýÿòèðÿí ýöíäöð. Þçöì éîõëàéàúàì. Äåäèêëÿðèí äöçñÿ, ãûçûëëàðû ýþñòÿð. Èïÿê êèìè éóìøàëìûø Òàðûâåðäè åâèí úàìàõóäàíû à÷äû. Ö÷-äþðä ìèòèëè éåðÿ òþêäö. Ëàï àëòäàí áàëàúà áèð áàüëàìà ÷ûõàðäû. Áàüëàìàíû êîõàíûí ãàáàüûíäà à÷äû. Èøûì-èøûì èøûëäàéàí ãûçûë îíëóãëàð êîõàíûí ýþçöíö ãàìàøäûðäû. – Íÿçÿðàëû ÿìè, áóðàäà ÿëëè äÿíÿäèð. Ãàëàíûíû áàüäà ãàçûá áàñäûðìûøàì. Êîõàíûí áèð ìöääÿò äèëè òóòóëäó. Ùà÷àíäàí-ùà÷àíà. – Ãûçû âåðäèì ñÿíÿ. Áóíëàðäàí ìÿí áèð àç ýþòöðöá àðâàäà ýþñòÿðèì. Èíàíìàçëàð ìÿíÿ. Ýÿëèá èëàíûí ýþðÿíäÿí ñîíðà, ýåäèá áèçäÿ ñþùáÿò åäÿðèê. Îí ýöíäÿí ñîíðà õÿáÿð éàéûëäû êè, êîõà Íÿçÿðàëûíûí ãûçûíû Òàðûâåðäè èñòÿéèð. Ïû÷-ïû÷ûëàð àðòìàüà áàøëàäû. Êÿíäÿ éàéûëäû êè, àòàñûíäàí Òàðûâåðäèéÿ áèð êöí ãûçûë ãàëûá. Êîõà áèëÿí êèìè, èñòÿéèá êè, îíóíëà ãîùóì îëñóí. Áèð ýöíëÿðè áóëàã áàøûíäà Òàðûâåðäè êîõàíûí ãûçû Õàëûãîøàéëà ýþðöøäö. Ñÿí äåìÿ áó èø îíóí äà öðÿéèíúÿ èìèø. Îíà ýþðÿ êè, áîé-áóõóíäà, àò ÷àïìàãäà, ýöëÿøìÿäÿ, Òàðûâåðäè úàâàíëàð àðàñûíäà áèð äÿíÿ èäè. Ýþðöøÿíäÿ Òàðûâåðäè öðÿéèíè ãûçà à÷ûð. Àòàñûíûí äåäèêëÿðèíÿ èíàíìûðäû. Îäóð êè, ùÿð øåéè Òàðâåðäèäÿí þéðÿíìÿê èñòÿäè. Òàðûâåðäè ùÿð øåéè îëäóüó êèìè îíà äàíûøûð. Àõûðäà Õàëûãîøà äåéèð: – Ìÿíÿ ñÿíèí ãûçûëûí ëàçûì äåéèë. Ìÿí ñÿíè öðÿêäÿí ñåâèðÿì. Ìÿíÿ ãàðøû ùÿãèãè ìÿùÿááÿòèí âàðñà, ãûçûëñûç äà ñÿíÿ ýåòìÿéÿ ðàçûéàì. Äåéèëÿíëÿð, áèð àéûí è÷èíäÿ äîüðó ÷ûõäû. Òàðûâåðäè Õàëûãîøàéëà åâëÿíäè. Áàüëàðûíûí áþéðöíäÿ éàõøû áèð åâ òèêäèëÿð. Õîøáÿõò éàøàìàüà áàøëàäûëàð. Èëàí ö÷öí øÿðáÿò äöçÿëòìÿê èøèíè êîõà åäèðäè. Ùÿð ö÷ ýöíäÿí áèð èëàí îíà áèð ãûçûë îíëóã ýÿòèðèðäè. Êîõà àðòûã áèð ñÿðíèú ïóë éûüìûøäû. Ýöíö-ýöíäÿí íÿôñè îíóí ýþçöíö òóòìàüà áàøëàäû. Áèð ýöí öðÿéèíäÿí êå÷ÿíëÿðè Òàðûâåðäè âÿ ãûçûíà à÷äû:

– Éÿãèí êè, áó èëàíûí õÿçèíÿñè âàð. Íå÷ÿ âàõòäûð êè, ãûçûë äàøûéûð, ãóðòàðìûð. Ýÿëÿí äÿôÿ îíóí äàëûíúà äöøÿúÿì. Ýåäèá õÿçèíÿíè òàïàúàì. Òàðûâåðäè åòèðàç åëÿäè. Êîõà áàõìàäû. Áèð ýöí èëàí øÿðáÿòè è÷èá ãûçûëû ãîéàíäà êîõà îíóí äàëûíúà äöøäö. Êîëëàðûí àðàñûíäà ýåäÿíäÿ êîõà èëàíûí èçèíè èòèðäè. ßùâàëàòû Òàðûâåðäèýèëÿ äàíûøäû. Òàðûâåðäè äåäè: – Íÿçÿðàëû ÿìè, ñÿí áó èøäÿí äàøûí. Î, èëàí íå÷ÿ ìöääÿòäè êè, ÿùäèíÿ âÿôà åäèð. Ùÿð äÿôÿ øÿðáÿòèí ÿâÿçèíÿ áèð ãûçûë îíëóã ýÿòèðèð. Õàëûãîøà äà Òàðûâåðäèéÿ ãîøóëäó: – Äÿäÿ, áèð àíàì, áèð ãàðäàøûì, áèð äÿ ñÿíñÿí. Áèçÿ ãûçûë ëàçûì äåéèë. Ôèêðèíäÿí ÿë ÷ÿê. Äàùà èëàíà øÿðáÿòÿ äÿ âåðìÿ. Áÿñäèð. Êîõà ãÿçÿáëÿíèá äåäè: – Ñèç íÿ áèëèðñèíèç êè, âàð-äþâëÿò íÿ îëàí øåéäèð. Ìÿí õÿçèíÿíèí éåðèíè þéðÿíìÿñÿì, ùå÷ êîõà Íÿçÿðàëû äåéèëÿì. Î, èëàí îëñóí, ìÿí äÿ Íÿçÿðàëû. Íþâáÿòè äÿôÿ èëàí øÿðáÿò è÷èá, úàìà áèð ãûçûë ãîéóá, óçàãëàøûð. Ýèçëÿíäèéè éåðäÿí ÷ûõàí êîõà èëàíà áèð àüàú âóðóð. Èëàí éàðàëû ùàëäà ãà÷ìàüà áàøëàéûð. Íÿçÿðàëû äà àðäûíúà. Èëàí ùÿìèí êîëëóãäàí áèð àç àðàëû êîüóøà ýèðèð. Íÿçÿðàëû ñåâèíèð. Òåç åâÿ ýÿëèð. ßùâàëàòû äàíûøûð. Ùàìû îíó äàíëàéûð. Î, ùå÷ êèìÿ ÿùÿìèééÿò âåðìèð. Áåë, êöëöíýöíö ýþòöðöá ùÿìèí êîüóøó ãàçìàüà ýåäèð. Àç êå÷ìÿìèø Íÿçÿàëûíûí áàüûðòûñû ÿðøÿ ãàëõûð. Òàðûâåðäèýèë ýÿëèá ýþðöðëÿð êè, êîõàíû èëàí âóðóá. Èñòÿéèðëÿð êè, êîõàéà éàõûíëàøñûíëàð. Ùÿð òÿðÿôäÿí èëàíëàð áàø ãàëäûðûð. Úàìààò éûüûëûð. Èëàíëàðûí áèð íå÷ÿñèíè þëäöðöðëÿð. Àììà êîüóøäàí áàøãàëàðû ïåéäà îëóð. Úàìààò áèëìèð êè, íÿ åòñèíëÿð. Ñàáàù à÷ûëàíäà áöòöí åâëÿðèí ùÿéÿòè èëàíëà äîëóð. Èëàíëàð îíëàðà ÿë ãàëäûðìàéàíëàðà äÿéìèð. Èëàíû þëäöðìÿê èñòÿéÿíäÿ èëàíëàð îíëàðû ñàíúûð. Ñÿùÿðè ýöí èëàíëàðûí ñàéû äàùà äà àðòûð. Äöíéàýþðìöø áèð àãèë úàìààòû áèð éåðÿ éûüûá äåéèð: – Àé úàìààò, áèçèì êÿíäèí àëòûíäà èëàíëàð ìÿìëÿêÿòè âàð. Éÿãèí êè, êîõà Íÿçÿðàëûíûí éàðàëàäûüû èëàí ùÿìèí ìÿìëÿêÿòèí ïàäøàùû èëàíäûð. Ïàäøàùëàðû þëäöéö ö÷öí èëàíëàð áèçè áóðàäàí êþ÷öðìÿìèø ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿêëÿð. Îäóð êè, éóðäóìóçó òÿðê åòìÿëèéèê êè, ñàëàìàò ãàëàã. Ãîúàíûí ìÿñëÿùÿòè ùàìûíûí áåéíèíÿ áàòûð. ßùàëè êîõàéà ëÿíÿò îõóéà-îõóéà äÿäÿ-áàáà îúàãëàðûíû òÿðê åäèðëÿð. Áèð åëèí îúàüûíà ñó ÷èëÿäèéèíÿ ýþðÿ êîõàíûí ãîùóìëàðû åë-îáà èëÿ ýåäÿ áèëìÿäèëÿð. Áåëÿ êè, Òàðâåðäè þç àèëÿñèíè, ãàéûíàíàñûíû ýþòöðöá øÿùÿðÿ êþ÷öð. Ùå÷ êÿñ ãîðõóñóíäàí êþùíÿ éóðäà ãûéûäà áèëìèð. Îðàäà ýþðöíÿíÿíëÿðè èñÿ èëàíëàð ãîâóðëàð...

118

119

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Èëàíëû äà‹ Ñþéëÿéèðëÿð êè, Íóðó êèøè þìðöíö ÷þëëÿðäÿ êå÷èðìèø ÷îáàí îëìóøäóð. Îíóí þâëàäû îëìóð. Àììà àðâàäû Ýþçÿë õàíûìëà úàí äåéèá, úàí åøèäèðëÿð. Òàëåéëÿðèíÿ øöêöð åäèðëÿð. Áþéöê éàðàäàíà áåëÿ ãàèë îëäóãëàðûíà ýþðÿ õóäàâÿíäè àëÿì îíëàðà áèð îüóë ãûéûð. Îüëàí áþéöéöð. Ùÿääè áöëóüà ÷àòàíäà âàðëû àèëÿäÿí îëàí áèð ãûçà êþíöë âåðèð. ×îáàí àðâàäû èëÿ íÿ ãÿäÿð åäèðñÿ, îüëóíó áó ôèêèðäÿí äþíäÿðÿ áèëìèð. Îüëàí ôöðñÿò òàïàí êèìè Ëàëÿëè äàüûíûí ÿòÿéèíäÿêè «Õàí áóëàüû»íûí öñòöíäÿ - ÿùä-ïåéìàí êÿñäèéè Ýöëöñòàí õàíûìû ýþòöðöá ãà÷ûð. Îíëàð Ëàëÿëè äàüäà ñûüûíúàã òàïûðëàð. Ãûçûí àòàñû áó õÿáÿðäÿí òóòóëóð. Àäàìëàðûíà ÿìð åäèð êè, òåç ãûç âÿ îüëàíû òàïûá ýÿòèðñèíëÿð. Àäàìëàð Ëàëÿëè äàüäà îíëàðûí éåðèíè ìöÿééÿí åäèðëÿð. Áó çàìàí Ýöëöñòàí ÷ÿìÿíëèêäÿ óéóéóðäó. Õàíûí àäàìëàðûíûí, îíëàðûí òóòà áèëÿúÿéèíè éÿãèí åäÿí ÷îáàí îüëó ÿëëÿðèíè ùàããûí äÿðýàùûíà ÿë ãàëäûðûá õèëàñ îëìàã äèëÿéèð. Àëëàù-òÿàëà îüëàíûí äóàñûíû åøèäèð. Ýöëöñòàí éàòäûüû éåðäÿ ýöë-÷è÷ÿêëè áèð âàäèéÿ, îüëàí èñÿ èëàíà äþíöð. ßëè ñèëàùëûëàð, òàëàéà éàõûíëàøàíäà èëàí îíëàðà ùöúóì åäèð. ßòðàôäàêû èëàíëàð äà, þç «ãàðäàøûíûí» êþìÿéèíÿ ýÿëèðëÿð. Ùöúóì åäÿíëÿð áèðòÿùÿð ãà÷ûá úàíëàðûíû ãóðòàðûðëàð. Ãûçûí àòàñû îðàéà íÿ ãÿäÿð àäàì ýþíäÿðñÿ äÿ, íÿòèúÿñè îëìóð. Åë-îáà ãûçûí àòàñûíû ãûíàñà äà, àðòûã ýåú èäè. Î, ýöíäÿí ñîíðà ùå÷ êÿñ ãîðõóñóíäàí ùÿìèí äàüà ýåäÿ áèëìèðëÿð. Åë-îáà èñÿ áó ôàúèÿëè ùàäèñÿäÿí ñîíðà Ëàëÿëè äàüûíûí àäûíû «Èëàíëûäàü» ãîéóðëàð. Ìàщìàðçàáàòàí ôñàíñè Ýþçÿë áèð éàç ñÿùÿðè èäè. Ýöë-ýöëö, áöëáöë-áöëáöëö ÷àüûðûðäû. Éàøûë îòëàð õàëû êèìè ÷ÿìÿíè áÿçÿéèðäè. Ãûðìûçû ðÿíýëè ëàëÿëÿð äÿ áÿçÿêëè ýÿëèí êèìè ÷ÿìÿíäÿ úèëâÿëÿíèðäè. ×ÿìÿíèí îðòàñûíäà øÿôôàô áèð ýþë, éàõûíëûãäà èñÿ óúà áèð ãàéà éåðëÿøèðäè. Ìàùìàðçà àäûíäà éåòèì áèð îüëàí éàõûíëûãäà êîòàí ñöðöðäö. Ýöíîðòà âàõòû îüëàí þêöçëÿðè îòëàüà áóðàõûá ÷þðÿê éåìÿê ö÷öí ýþëöí ãûðàüûíà ýÿëäè. Îüëàí áèð ãÿäÿð äèíúÿëèá, ýþëÿ òàìàøà åòìÿéÿ áàøëàäû. Åëÿ áó âàõò ýþëöí öçÿðèíäÿ ýþçÿë áèð ñó ïÿðèñè ïåéäà îëäó. Î, Ìàùìàðçàéà áàõûá øèðèí-øèðèí ýöëöìñöíöðäö. Ìàùìàðçà áèð êþíöëäÿí-ìèí êþíöëÿ ñó ïÿðèñèíÿ àøèã îëäó. Î, ýþëöí è÷èíÿ ýèðìÿê èñòÿéÿíäÿ òåç ñó ïÿðèñè ãûøãûðûð: – Ìàùìàðçà, ÿýÿð ìÿíÿ éàõûíëàøñàí ãåéá îëàúàì, áèð äàùà ìÿíè 120

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ýþðìÿéÿúÿêñÿí. Ìàùìàðçà òåç éåðèíäÿ îòóðóá ñó ïÿðèñèíÿ òàìàøà åòìÿéÿ áàøëàéûð. Áèð àçäàí ñó ïÿðèñè ýþëäÿ ãåéá îëóð. Ìàùìàðçà èñÿ èøèíÿ ýåòäè. Áó ÿùâàëàò ùÿð ýöí ýöíîðòà âàõòû äàâàì åäèðäè. Ýöíëÿðèí áèðèíäÿ ñó ïÿðèñè ýþëöí öçÿðèíäÿ úèëâÿëÿíèð. Ìàùìàðçà èñÿ áþéöê ìÿùÿááÿòëÿ îíà òàìàøà åäèð. Åëÿ áó âàõò ýþëäÿí íÿùÿíý áèð ÿæäàùà ÷ûõûá ñó ïÿðèñèíè óäóð. Áóíó ýþðÿí Ìàùìàðçà ñó ïÿðèñèíÿ êþìÿê åòìÿê ö÷öí ýþëÿ àòûëûð. ßæäàùà îíó äà óäóð. Ýåúÿ îëóð. Àììà Ìàùìàðçà ýÿëèá ÷ûõìûð. Ñÿùÿð òåçäÿí àíà áèð àç ÷þðÿê ýþòöðöá îüëó êîòàí ñöðäöéö éåðÿ ýÿëèð. Îüëóíó îðàäà ýþðìÿéÿí àíà ãàéàäàí ñóàë åäèð: – Ìàùìàðçàíû ýþðäöíìö? Ãàéà äèëÿ ýÿëèá äåéèð: – Éàçûã àíà, ñÿíèí Ìàùìàðçàí áèð ñó ïÿðèñèí éîëóíäà äÿðéàäà ãÿðã îëäó. Î, áèð äàùà ýåðè ãàéûòìàç. Àíà ôÿðéàä ãîïàðûá àüëàìàüà áàøëàäû. Î ýöíäÿí ùÿð ñÿùÿð àíà ýþëöí ãûðàüûíà ýÿëèá, ôÿðéàä åäèá àüëàéûðäû. Àíàíûí áó ùàëûíà ãàéà äþçÿ áèëìÿäè: – Àíà áèð äàùà ñÿí áóðà ýÿëìÿ. Ñÿíèí ÿâÿçèíäÿ ìÿí àüëàéàðàì. Áóíó äåéèá ãàéà ýþç éàøû òþêìÿéÿ áàøëàäû. Ùÿìèí âàõòäàí ãàéàéà «Àüëàéàí ãàéà», ýþëÿ èñÿ «Ìàùìàðçàáàòàí» àäû âåðèëäè. Ñöíäè êÿíäèíäÿ1 éåðëÿøÿí áó ãàéà î âàõòäàí ùàìûíûí ìàðàüûíà ñÿáÿá îëóá. Ñîôó çèç Áàáà Äåjèëíëðäí áëëè îëóð êè, Ñîôó çèç ÷îõ áèëèêëè áèð äèíäàð îëìóøäóð. щjëäèêëðè щìèø ÷èí îëóðäó. Áèð …凁 î, jóõó …‰ðƒð, ñщð òåçäí jóõóäàí îjàíàí êèìè ãàðäàøû à‡û †áðàjûëà äåjèð: – à‡û, ñƒðƒäí áèð ãî÷ ñàõëà. Jóõóäà …‰ðìƒøì, ÷îõ щ‰ðìòëè áèð ãîíà‹ûìûçû îëà‡àã. òè äî‹ðàäûá ãàçàíà ò‰êäƒðƒð. ˆçƒ ä ÷‰ì÷ âçèí ëè èë ãàçàíû ãàðûøäûðûð, …‰ðíëð ò‡‡ƒá åäèðëð. Áó àðàäà Øåjõ Åjjóá áàáà, çðò Áàáàjà çèjàðò …åäèðìèø. Ñîôó çèìèí áó èøè îíà jàí îëóð. Jàíûíäàêûëàðà äåjèð: – Àòëàðû áó òðôäí ñƒðƒí. Ñîôó çèç áèçè ãîíàã äâò åäèð. Îíëàð êíä ÷àòàíäà àðòûã õ‰ðê щàçûð èäè. Ñîôó çèç ãîíàãëàðû щ‰ðìòë ãáóë åäèð. Îíëàðû àõøàì äà ñàõëàìàëû îëóð. „凁 Ñîôó çèç jóõóäàí àjûëûð. „åäèá çðò Áàáàíû çèjàðò åäèá ãàjûäûð. Jàäûíäàí ÷ûõûá ïàïà‹û íàìàç ãûëäû‹û jåðä ãàëûð. сщð Øåjõ Åjjóá áàáà щjò ÷ûõàíäà Ñîôó çèç áàáàíûí áàøìà‹ûíäà ãàð …‰ðƒð. ð øåj îíà àjäûí îëóð. Ñîôó çèçë …‰ðƒøƒá àjðûëàíäà: – Ñîôó çèjàðòèí ãáóë îëñóí. сí áèçäí ãàáà‹à äƒøäƒí. 121

Ñîôó çèç …ƒëƒìñjèá äåjèð: – ×îõ ñà‹ îë, Øåjõ. ǁщìò îëìàñà, …ëíä ìíèì ä ïàïà‹ûìû …òèðèí. Ñîôó çèç òƒðáñèíè áó …ƒí ä Ãîáóñòàíûí ðáøàëáàø êíäèíä çèjàðò åäèëèð. --------------------1. Ãîáóñòàí ðåýèîíó.

Ñåjèä Áääàë

...1928-‡è èëä Ñåjèä Àáäóëðçàíûí áèð î‹ëó äƒíjàjà …ëèð. Óøà‹ûí àäûíû Áääàë ãîjóðëàð. Óøà‹ûí àíàñû „ƒëƒñòàí Ìóñòàôà ãûçû äƒíjàñûíû òåç äjèøèð. Óøà‹ûí ííñè „ƒëëƒ àðâàä áàõûð îíà. Áääàë 6-7 jàøûíäà îëàíäà ííñè áèð èø 쁁òòë ãàëûð. Áçí óøàã …å‡ jåðèíäí ãàëõûð, áèð íå÷ ñààòäàí ñîíðà ãàjûäûð. Jàj îëìàñûíà áàõìàjàðàã íí óøà‹ûí àjàããàáûñûíäà ãàð …‰ðƒð. ×îõ ôèêèðëøèð, áèð øåj áàøà äƒøìƒð. Áèð äô óøà‹û …ƒäƒð. „‰ðƒð êè, Áääàë jåðèíäí ãàëõûá åâäí ÷ûõûð, íí ä îíóí àðäûí‡à. Óøàã êíääí ÷ûõàíäàí ñîíðà …‰ç…‰ðƒíìç îëóð. Íí áó èø ëàï 쁁òòë ãàëûá, …åðè ãàjûäûð. Áèð íå÷ ñààòäàí ñîíðà Ñåjèä Áääàëûí ãàjûòäû‹ûíû …‰ðƒð. „ƒëëƒ àðâàä áàøà äƒøƒð êè, óøà‹ûíêû щàãã âåð…èñèäèð. ́âñèíèí ãåjá îëìàñûíäàí ãîðõàí íí íâñèíè ìóðäàðëàjûð. Áèð íå÷ …ƒíäí ñîíðà Áääàë èñòjèð êè, çðò Áàáàjà çèjàðò …åòñèí, ‰çƒíä ââëêè …ƒ‡ƒ ⁠ãƒââíè щèññ åòìèð. Èøè áàøà äƒøƒð. Óøàã щìèí …ƒíäí ñîíðà õèôôò ÷êèð. ́íñè îíäàí ñîðóøóð: – Áàëà, ñí í îëäó? – å÷ í, íí, -ñíè …‰ðƒì ëàë îëàñàí, ‰ëƒìƒí ƒ÷ …ƒí ãàëìûø äèëèí à÷ûëñûí. Åë щìèí âàõòäàí „ƒëëƒ àðâàäûí äèëè òóòóëóð. Áèð ìƒääò ÷îíðà àðâàäûí äèëè à÷ûëûð. Î, щð øåjè ‡àìààòà äàíûøûð. ‚÷ …ƒí ñîíðà àðâàä ‰ëƒð. Îíäàí ñîíðà щàìû Ñåjèä Áääàë î‡à‹ûíà çèjàðò …ëèð. Ñåjèä Áääàë äƒíjàñûíû äjèøíäí ñîíðà ìçàðû çèjàðò…àщ îëóð. ×îáàí äàøû Àjäûíêíä êíäèíä “×îáàí äàøû“ äåjèëí áèð äàø âàð. Áåë ðâàjò åäèðëð êè, êå÷ìèø çàìàíëàðäà áèð щàëàë, èìàí щëè ájèí ãîjóíëàðûíû îòàðûðìûø. ˆìðƒ äƒçëðä êå÷ðäè áó êèøèíèí. Äàщà äî‹ðóñó, jàj îëàíäà jàjëàãäà, ãûø îëàíäà ãûøëàãäà jàøàjàðäû. Áèð äô jàçûí ââëëðèíä ÷îáàí ñƒðƒíƒ щìèí äà‹ûí ä‰øƒíä îòàðûðìûø. Áèðäí …‰j …óðóëäàjûð, èëäûðûì ÷àõûð. „ƒ‡ëƒ jà‹ûø áàøëàjûð. Áèð àíûí è÷ðèñèíä jåð122

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

…‰j ñójà ãàðûøûð. ×îáàí áàõûá …‰ðƒð êè, ñåë-ñó ãîjóí ñƒðƒñƒíƒí ÷îõóñóíó àïàðûá. †ìè áåø-îí ãîjóí ãàëûá. Áèëìèð êè, í åòñèí. ëèíè щàããûí äð…àщûíà ãàëäûðûá äåjèð: – Jà ðááèì, щð øåj ‰çƒí jàíäû. ́í áj щå÷ í äåj áèëìðì. ҁìííà åäèðì êè, ìíè áóðàäà‡à äàøà ä‰íäðñí. Àëëàщ-òàëà ÷îáàíûí àðçóñóíó åøèäèð. Î, jàíûíäàêû ãîjóí ⁠èòè èë áèð… äàøà ä‰íƒð. Åë àðàñûíäà щìèí äàø “×îáàí äàøû“ àäëàíûð. Ëàщû‡ Áåëÿ äåéèðëÿð êè, Èðàíäà îëàí Êÿéàíèëÿð ñöëàëÿñèíèí èêèíúè ïàäøàùû Êåéêàâóñóí íÿâÿñè Êåéõîðîâ áþéöê ìöíàãèøÿäÿí ñîíðà ùàêèìèééÿòè ÿëÿ àëûð. Þçö äÿ ÿäàëÿòëè áèð ùþêìäàð îëóð. Áóíà áàõìàéàðàã, ìöääÿò äàâàì åäÿí Èðàí âÿ Òöðàí ìöùàðèáÿñè çàìàíû òþêöëÿí ãàíëàð, õàðàáàçàðà ÷åâðèëÿí êÿíä âÿ øÿùÿðëÿð, ÿùàëèíèí áàøûíà ýÿòèðèëÿí ìöñèáÿòëÿð øàùû áåçäèðèð. Îüëó îëìàäûüû ö÷öí ùàêèìèééÿòè þç ðàçûëûüû èëÿ ãàðäàøû îüëóíà âåðèð. Åëÿ éåðÿ ýåòìÿéè ãÿðàðà àëûð êè, ùÿì ñÿôàëû, ìÿíçÿðÿëè, ùÿì äÿ Èðàí ÿðàçèñèíäÿí óçàã îëñóí. Éàõûí àäàìëàðû ýÿçÿ-ýÿçÿ ýÿëèá èíäè êè, Ëàùûú ÿðàçèñèíè òàïûðëàð, áÿçÿíèðëÿð. Ñîíðà Êåéõîðîâóí éàíûíà ýåäèá, îíà ìÿëóìàò âåðèðëÿð. Î, ùþêìäàðäàí - ãàðäàøû îüëóíäàí èçèí àëûá éàõûí àäàìëàðû èëÿ ùÿìèí éåðÿ ýÿëèá ìÿñêóíëàøûðëàð. Þç äîüìà Ëàùûúàí ÿéàëÿòèíèí øÿðÿôèíÿ ìÿñêóíëàøäûãëàðû ÿðèçèíè Ëàùûú àäëàíäûðûðëàð. Ëàùûú áþéöéöá ãÿëÿáÿ îëóð. Êåéõîðîâ âÿôàò åäèð. Îíó ùÿìèí êÿíääÿ äÿôí åäèðëÿð. Èíäè ãÿáðèñòàíëûãäà ãÿäèì áèð ìÿçàð âàð. Áàø âÿ ñèíÿ äàøûíäà Êåéõîðîâóí àäû äóðóð. Øàèð Àëëàщè ⁠Ìóñòàôà õàí Øàèð Àëëàщè ÷îõ щàçûð‡àâàá, áèëèêëè, ìåщðèáàí, ëàêèí ñ‰çƒ øàõ ƒç äåjí áèð øõñ èäè. Î, Ìóñòàôà õàíûí í jàõûí щìñ‰щáòè ⁠ìñëщò÷èñè èäè. Õàíûí äîñòëàðû îíà щñä àïàðûð ⁠áóíëàðûí àðàñûíû âóðìà‹à ÷àëûøûðäû. Èø åë …òèðäè êè, Ìóñòàôà õàíûí …‰çëðè à‹ðûìà‹à áàøëàäû. Áèð …ƒí Àëëàщè áà‹äà ñ‰щáò åäðêí áåë áèð áàjàòû äåäè: Àøûã ñôà jàõøûäûð, щä âôà jàõøûäûð, Øàщëàð, õàíëàð è÷èíä Òê Ìóñòàôà jàõøûäûð. Øàèðè èñòìjíëð …åäèá Ìóñòàôà õàíà äåäèëð êè, áñ Àëëàщè ñíèí 123

…‰çƒíƒí à‹ðûìà‹ûíà ÷îõ ñåâèíèá, äóà åëjèð êè, êîð îëàñàí. ˆçƒ ä áó …ƒí áà‹äà íå÷ àäàìûí jàíûíäà áåë áèð áàjàòû äåäè: À‡ëûã ñôà jàõøûäûð, щä âôà jàõøûäûð, „‰çëƒ Ìóñòàôà õàíäàí, Êîð Ìóñòàôà jàõøûäûð. Õàí íå÷ àäàìäàí ñîðóøäó, щàìû ñ‰çƒ áèð jåð ãîjäó‹ó ƒ÷ƒí jàëàíäàí àíä è÷èá îíó èíàíäûðäû. Õàí ãçáëíèá ìð åòäè êè, Àëëàщèíè çèíäàíà ñàëñûíëàð. ԁððàøëàð щå÷ øåjäí õáðè îëìàjàí Àëëàщèíè òóòóá çèíäàíà ñàëäûëàð. Çèíäàíäà áèð ãî‡à êèøè ä âàð èäè. Î, áƒòƒí …ƒíƒ àщ-çàð åäèðäè. Øàèð îíóí äðäèíè ñîðóøàíäà äåäè: – Àj ãàðäàø, ñíèí äðäèí ìíèìêèíèí jàíûíäà щå÷ íäèð. ́íèì äðäèì óçóíäóð. ́í ÷îáàíàì. À‹àìèðç à‹àíûí ãîjóíóíà …åäèðäèì. Áèð …ƒí áèêåôëjèá åâä ãàëìûøäûì. Ñàáàщû …ƒí ãîjóíà …ëíä …‰ðäƒì êè, ãîíøó ÷îáàíëàð õàìûìû áàñäûðûá, åøøjèìè ìèíèá, èòèìè ä ‰ëäƒðƒáëð. †èí âóðäó áåjíèì. Îíëàðäàí äƒç ƒ÷ íôðèíè ‰ëäƒðäƒì. Èíäè ôèêèð åëjèðì êè, …‰ðñí ìíñèç î ãîjóíëàð í凁 îòëàjûð, ãóçóëàðû êèì òàíûjûð, õàìû áàñäûðàí îëóðìó? Àëëàщè ÷îáàíûí áåë àâàì îëäó‹óíó …‰ðƒá áèð ãäð ä àðòûã êäðëíäè êè, …‰ð ìí êèì jîëäàø îëìóøàì. „ƒíƒ-…ƒíäí àðòûã ãìãƒññ ÷êìj áàøëàäû. Áèð …ƒí îðó‡ëóã áàjðàìûíûí àõøàìû èäè. Ìóñòàôà õàí çèíäàíû …çìj ÷ûõìûøäû. Àëëàщèäí ñîðóøäó êè, êåjôèí í凁äèð? Øàèð äåäè: ́í àøèãÿì áó äàøà, Áó òîðïà‹à, áó äàøà, āðäèìè í凁 äåjèì Åòèáàðñûç ãàðäàøà? Ìóñòàôà õàí äåäè: – Àj çàëûì î‹ëó, áàjàòû äåìêäí ãîðõìóðñàí? Àëëàщè ñîðóøäó: – Íèj ãîðõóì, àj õàí? Õàí áƒòƒí îëóá êå÷íëðè äàíûøäû. Àëëàщè ä í ‡ƒð äåìèøäèñ, jåí äåäè. Ìóñòàôà õàí äåäè: – сí áèð àç áóðäà äóð, áó ñààò щìèí á‰щòàí÷ûëàðû áóðà …‰íäððì, ñíè èñ àçàä åëðì. 124

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Àëëàщè jàëâàðûá äåäè: – сíè àíä âåðèðì äîñòëó‹óìóçà, îíëàðû áóðàjà …‰íäðí êèìè ìíè áóðàäà ãîjìà. ăíjàäà í á‰jƒê ‡çà íàäàí, ‡àщèë àäàìëà jîëäàø îëìàãäûð. Õàí …ƒëƒá îíó ‰çƒ èë áðàáð àïàðäû. Èñ…íäðèí Øèðâàíà …ëìñè Èñ…íäð ǃëãðíåjí áèð ÷îõ ‰ëêëðè àëàíäàí ñîíðà Øèðâàíà òðô jåðèäè. Îíóí ãîøóíó î ãäð è…èä, ñèjàñòè î ãäð ÷îõ èäè êè, щå÷ áèð ãîøóí ãàáà‹ûíäà äàâàì …òèð áèëìèðäè. Î, Øèðâàíû äà áèð‡ …ƒí àëà‡à‹ûíà àðõàjûí èäè. Ëàêèí áåë îëìàäû. Øèðâàí øщðèíèí ãàëûí ⁠ó‡à äàø щàñàðû âàð èäè. Ãàïûëàðû äà ÷îõ ì‰щêì èäè. Áó ãàïûëàð áà‹ëàíàíäàí ñîíðà äàщà щå÷ äƒøìí øщð …èð áèëìçäè. ؁щðèí è÷èíä ãîøóíóí ⁠øщð щëèíèí 7 èëëèê àçóãñè, ä‰jƒø ñóðñàòû, щàáåë ÷îõëó áóëàãëàð âàð èäè. Øèðâàíëûëàð ãàëàíûí ƒñòƒíäí Èñ…íäðèí ãîøóíóí áàøûíà îõ, íèç, äàø, jàíàð ìàjåëð ⁠ñ. ò‰êƒðäƒëð. Èñ…íäð …‰ðäƒ êè, áó øщðè äàâà èë àëìàã ìƒìêƒí îëìàjà‡àã. Îíà …‰ð ãàáà‹à åë÷è …‰íäðäè. Åë÷èëð …ëèá Øèðâàíûí øàщûíà äåäèëð: – Èñ…íäð äåjèð êè, ìí ïåj‹ìáðì. ð jåðè äàâàñûç-øàâàñûç àëûðàì, áó øщðè äà‹ûòìà‹à щàjûôûì …ëèð. ́ ‰çƒíƒ, í ä ìíè èí‡èòìñèí. Øàщ áóíëàðà ãóëàã àñûá äåäè: – „åäèí, Èñ…íäð äåjèí êè, …ð ïåj‹ìáðäèñ, äåñèí …‰ðê ìí í ôèêèðëøèðì. Åë÷èëð …ëèá øàщûí ñ‰çƒíƒ Èñ…íäð äåäèëð. Èñ…íäð ðñòóíó jàíûíà ÷à‹ûðûá øàщûí ñ‰çƒíƒ îíà äåäè. ðñòóí áèð ãäð ôèêèðëøíäí ñîíðà áåë äåäè: – Áó ñààò î øàщ äƒøƒíƒð êè, …‰ðñí Èñ…íäð Øèðâàíû àëìàã ƒ÷ƒí í ‰ë÷ƒ …‰òƒðƒá, ‰çƒ ä Øèðâàíû àëàíäàí ñîíðà ìíè ñà‹ ãîjà‡àãìû? Èñ…íäð áó ñ‰çëðè åë÷èj äåjèá îíó øàщûí jàíûíà …‰íäðäè. Øàщ åë÷èíèí ñ‰çƒíƒ åøèäí êèìè ò‡‡ƒáë äåäè: – Áèð øõñ êè, ìíèì ôèêèðëøäèjèìè áèë, îíóí ƒçƒí ãàïû áà‹ëàìàã îëìàç. Áóíó äåjèá, ãàëàíûí ãàïûëàðûíû à÷äûðûá òñëèì îëóð. 125

Èñ…íäð ǃëãíåjí ⁠Øèðâàí øàщû

Ñàáàщû …ƒí øàщ jåääè èëèí õðà‡ûíû Èñ…íäð jîëëàäû.

Èñ…íäð ǃëãíåjí ‰ëêëð àëà-àëà …ëèá Øèðâàíà jåòèøäè. Øèðâàí øàщûíà õáð …‰íäðäè êè, áñ ìí äƒíjàíûí щð jåðèíäí õðà‡ àëûðàì, ãóøëàð äà, щåjâàíëàð äà ìí õðà‡ âåðèð. Ñí …ë ãàí ò‰êƒëìjèí ðàçû îëìà. 7 èëèí áà‡-õðà‡ûíû âåð. Áó õáð Øèðâàí øàщûíà jåòèøíä î ÷îõ ôèêð …åòäè. çèð-âêèëèíè jû‹ûá ìñëщòëøäè, щð áèð ñ‰ç äåäè. Àõûðäà áèð ãî‡à âçèð âàð èäè, î äåäè: – Øàщ ñà‹ îëñóí, õçèíä áèð áîjäà, áèð ÷êèä ƒ÷ ãûçûë óøàã щåjêëè âàð. Àììà щðñèíèí ãèjìòè àjðû-àjðûäûð. „ë îíëàðû Èñ…íäð …‰íäðê. …ð îíëàðûí ãèjìòèíè äƒðƒñò 상jjíëøäèðñëð - áà‡õðà‡û âåðê, jîõ, åëj áèëìñëð, îíäà ñîâóøóá êå÷èá-…åòñèíëð. Øàщ áåë ä åòäè. ‚÷ ãûçûë щåjêëè Èñ…íäð …‰íäðäè. Èñ…íäð ‰ç àäàìëàðûíû jû‹ûá ìð åòäè êè, äèããòë jîõëàjûí, …‰ðƒí áó щåjêëëðèí ôðãè íääèð. çèð-âêèë ÷îõ ëëøèá âóðóøäó, щåjêëëðèí ƒ÷ƒíƒ ä ìƒãàjèñ åäèá äåäèëð: – Áóíëàðûí ƒ÷ƒ ä õàëèñ ãûçûëäûð. ́ ÷êèñèíä, í ä ‰ë÷ƒñƒíä, í ä çàщèðè …‰ðêìèíä щå÷ áèð ôðã jîõäóð, ƒ÷ƒ ä åjíèäèð. Î âàõò Èñ…íäð ðñòóíó ÷à‹ûðäû ⁠ìñëíè îíà áèëäèðäè. ðñòóí щåjêëëðè ãàáà‹ûíà ãîjóá ÷îõ äèããòë îíëàðû îâóð-÷‰âóð åëjíä …‰ðäƒ êè, ƒ÷ƒí ä ãóëà‹ûíäà …ƒ‡ë …‰ðƒíí õûðäà‡à äåøèê âàð. Îíäà ðñòóí áèð íàçèê ìôòèë …‰òƒðƒá, щåjêëèí áèðèíèí ãƒëà‹ûíà ñîõäó, ìôòèë щåjêëèí à‹çûíäàí ÷ûõäû. ìèí ìôòèëè èêèí‡è щåjêëèí ãóëà‹ûíà ñîõàíäà îíóí î áèðè ãóëà‹ûíäàí ÷ûõäû. ðñòóí ìôòèëè ƒ÷ƒí‡ƒ щåjêëèí ãóëà‹ûíà ñîõäó, ëàêèí ìôòèë щå÷ jàíà ÷ûõìàjûá îðäà ãàëäû. ðñòóí äåäè: – Èñ…íäð ñà‹ îëñóí! Áó щåjêëëð èíñàíëàðûí åjíèäèð. Áàõ, áó áèðèí‡è щåjêë áèð ñ‰ç åøèäí êèìè òåç áƒòƒí àëì jàjàí àäàìà îõøàjûð. Áåë àäàìëàðà åòèáàð åòìê îëìàç ⁠ãûçûëäàí äà îëñà, ãèjìòè ÷îõ äåjèë. Èêèí‡è щåjêë äåjèëí ñ‰ç áó ãóëà‹ûíäàí …èðèá î áèðèíäí ÷ûõàí àäàìà îõøàjûð. Áåë àäàìëàð âåðèëí íñèщò ãóëàã àñìàç, åøèòäèjè ñ‰çƒí äàëûí‡à …åòìç. Îíà …‰ð ä áóíóí äà ãèjìòè ÷îõ jƒêñê îëà áèëìç. ‚÷ƒí‡ƒ щåjêë èñ åøèòäèjè ñèððè ãàðíûíäà ñàõëàjàí àäàìà îõøàjûð. Áåë àäàìëàð ‡èääè ⁠åòèáàðëû îëóð. Áóíà …‰ð ä áó щåjêëèí ãèjìòè ÷îõ á‰jƒêäƒð. Èñ…íäð ðñòóíóí äåäèjè êèìè ä åëäè: щåjêëëðèí щð áèðèíèí ƒñòƒí ãèjìòèíè jàçûá øàщà …‰íäðäè.

Áèç íàщàã jåð “ãûëûí‡ ìƒñëìàí“ äåìèðëð. Äî‹ðóäàí äà, êå÷ìèøä áàáàëàðûìûçû ãûëûí‡ …ƒ‡ƒí ìƒñëìàí åäèáëð. Áäèì âàõòëàðäà áó jåðèí ‡àìààòû àjà-…ƒí ñèòàjèø åäèðìèø. Áèð …ƒí ðáëð ãîøóí ÷êèá áóðà …ëèð. †àìààò ãà÷ûá äà‹äà-äàøäà …èçëíèð. ðáëð áóíëàðû òóòóá äà‹ûí áèð щàìàð jåðèíä ñàõëàjûðëàð. Áóíëàðûí ƒñòƒíƒí á‰jƒjƒ äåjèð: – ð êèì “Àëëóщó-êáð“ äåñ, ìƒñëìàí îëñà, îíà äjìj‡ì. Àììà, “Àëëàщó-êáð“ äåìjíè äèðè-äèðè òîðïà‹à áàñäûðà‡à‹àì. Àäàìëàðû áèð-áèð, èêè-èêè, áåø-áåø àðàjà ÷êèðëð. ́ ãäð åëjèð-

126

127

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Àðà Ãûëûí‡ òïñè Áèð ãî‡à êèøè èêè î‹ëó èë jàjë‹à ê‰÷ìƒøäƒ. Á‰jƒê î‹ëó åâëè, êè÷èê î‹ëó ñóáàj èäè. Êèøè êè÷èê î‹ëóíó …‰íäðäè êè, …åäèá àðàíäàí àíàñûíû ⁠ãàðäàøûíûí àðâàäûíû …òèðñèí. ΋ëàí àðàíà …ëäè, …‰ðäƒ êè, êíää щƒçƒð äƒøƒá. Àíàñû äåäè êè, …ëèíè àïàð, ÷àj-÷‰ðjèíèçè щàçûðëàñûí. 5-10 …ƒíäí ñîíðà …ëèá ìíè ä àïàðñûí. Ñàáàщû …ƒí î‹ëàí, ãàðäàøû àðâàäûíû …‰òƒðƒá jîëà äƒøäƒ. Áèð ãäð …åäíäí ñîíðà äà‹à ãàëõäûëàð. „ëèí ‰çƒíƒ õñòëèj âóðäó, äâäí äƒøƒá äàjàíàñû îëäóëàð. Î ãäð äàjàíäûëàð êè, ãàðàíëûã äƒøäƒ. Îðàäà‡à …凁ëjñè îëäóëàð. ΋ëàí ÷óõàñûíû jåð ñàëûá óçàíäû. ҁ灇 …‰çƒíƒ jóììóøäó êè, …‰ðäƒ …ëèí äåjèð: – ‚øƒjƒðì, ìíè òèòðòì òóòóá, ÷óõàíû ƒñòƒì ‰ðò. ΋ëàí òåç ÷óõàíû …ëèíèí ƒñòƒí ‰ðòäƒ. Ëàêèí òåçëèêë …ëèí jåí äåäè: – ‚øƒjƒðì, …ë áèð jåðä óçàíàã, áëê ìí ñîjóã îëìàjà. ΋ëàí ëà‡ñûç ãàëûá …ëèíèí jàíûíäà áèð àç àðàëû óçàíäû. „‰ðäƒ êè, jîõ, …ëèíèí ôèêðè àjðûäûð, îíà …‰ð ãûëûí‡ûíû ÷ûõàðûá àðàëû‹à ãîjäó. Ëàêèí …ëèí ãûëûí‡à áàõìàjûá î‹ëàíà òðô àøìà‹à ‡щä åäèðäè. ΋ëàí äåäè: – Èëàщè, ñí áó àðà ãûëûí‡û åë щƒíäƒð ⁠êñðëè åò êè, …ëèí áðè àøà áèëìñèí. ΋ëàí áó ñ‰çƒ äåjí êèìè ãûëûí‡ ä‰íƒá ó‡à áèð òèð äà‹ îëäó: î‹ëàí áèð ƒçƒíä, …ëèí î áèðè ƒçƒíä ãàëäû. Î âàõòäàí щìèí òèðj “Àðà ãûëû퇓 äåjèëèð. Àëëàщó-ßêáð äà‹û

ëðñ ä, щå÷ êèì Àëëàщó-êáð äåìjí íå÷ ìèí àäàìû òîðïà‹à áàñäûðûðëàð, íòè‡ä ä áó äà‹ ìë …ëèð. Îíà …‰ð ä, Øàìàõû ðàjîíó Êîëàíû ðàçèñèíä îëàí î äà‹à “Àëëàщó-êáð“ äà‹û äåjèðëð. Ìèñ ãàçàí Áèð êàñûáûí åâèí ãîíàã …ëìèøäè. Õ‰ðê áèøèðìj ãàçàíû jîõ èäè. Ãîíøójà …åäèá ìàíò áèð ãàçàí èñòäè. Ãîíøó ÷îõ ñõàâòëè èäè. Ãàçàíû âåðèá äåäè: – Àj ãàðäàø, ãàçàíû ñí áà‹ûøëàjûðàì, äàщà ãàjòàðìà. Áó áèð òîjó‹ó äà àïàð êñ, áèøèð, ãîíà‹û jîëà ñàë. Êàñûá ðàçûëûã åëjèá å⁠…ëäè. Ãîíà‹û ƒ÷ƒí õ‰ðê áèøèðèá jîëà ñàëäû. Î …ƒíäí èøè àâàíä îëäó: àðà …åòäè - ïóë, ãûçûë òàïäû, êäèjè áèð-áåø ìщñóë âåðäè, àëäû‹ûíû ó‡óç, ñàòäû‹ûíû áàщà ñàòà áèëäè. Âàð-ä‰âëò ƒñòƒñò ò‰êƒëäƒ. 5-6 èë á‰jƒê ä‰âëò ñàщèáè îëäó. сõàâòëè ãîíøó èñ ãàçàíû êàñûáà áà‹ûøëàäû‹û …ƒíäí êàñûáëàäû, èøè jäè, ìщñóëó àçàëäû, êäèjè áèòìäè, ìàë-ãàðàñû ãûðûëäû, àõûðäà áàø …‰òƒðƒá åëäí-îáàäàí ÷ûõäû êè, ãîj ìíèì ëèì àøà‹û îëìà‹ûìû щå÷ êñ áèëìñèí. Ëàêèí áàøãà jåðëðä âçèjjòè ëàï ïèñëøäè, èø î jåð …ëäè êè, ãàïû-ãàïû …çèá ïàj jû‹ìàëû îëäó. Áó êèøè äèëí÷è âçèjjòèíä ‰ëíä î‹ëóíà âñèjjò åëäè êè, áñ áèçèì ñëèìèç ôèëàí jåðääèð, …åò îðà, í òщð îëñà, ãóðä ‰ç ‰ðƒøƒíä à‡ ãàëìàç. ΋ëàí áèð íå÷ èëäí ñîíðà ÷îõ ƒç…ƒí âçèjjòä …ëèá àòàñûíûí îáàñûíà ÷ûõäû, ãàïû-ãàïû …çèá âàõòèë àòàñûíûí ãàçàí áà‹ûøëàäû‹û àäàìûí åâèí …ëäè. Áó øõñ èíäè ÷îõ âàðëû ⁠ñõàâòëè èäè. ͉êðè õáð âåðäè êè, áñ, à‹à, áèð êàñûá, õñò ‡àâàí ïàj èñòjèð. Åâ ñàщèáè äåäè: – ×à‹û𠅁ëñèí è÷ðè. ΋ëàí è÷ðè …ëäè. Åâ ñàщèáè îíà ÷àj-÷‰ðê jåäèðòäè. Ñîíðà êèìëèjèíè ñîðóøäó. ΋ëàí äåäè êè, áñ ìíèì àòàì áó îáàäàíäûð, àäû äà ôèëàíêñäèð, èøè jäèjè ƒ÷ƒí áóðàäàí ê‰÷ƒá ãƒðáòä ‰ëäƒ. Åâ ñàщèáè îíóí ðóщóíà áèð “ôàòèщ“ ñóðñè îõójàíäàí ñîíðà àjà‹à äóðóá î áèðè îòà‹à êå÷äè. Âàõòèë ãîíøóñóíóí îíà áà‹ûøëàäû‹û ãàçàíû ãûçûëëà äîëäóðóá, …òèðèá î‹ëàíà âåðäè. ΋ëàí ò‡‡ƒáë ñîðóøäó: – Àj ìè, áó ãäð ä ñõàâò, ãûjûì îëàðìû? Åâ ñàщèáè äåäè: çèçèì, ìèñ ãûjàíà, 128

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ãóðáàíàì Ìèñãûjàíà,1 Ãûçûë-…ƒìƒø ãûjàðàì, Âàõòèë ìèñ ãûjàíà. Ãûç äàøû ̃ñëƒì ájèí ãûçû Ñîëòàí õàíûì ìèñè î‹ëóíà …‰áêêñì èäè. Ëàêèí ãûç îíó äåjèë, ðí‡áð Ձëèëè ñåâèðäè. Áó õáð ájèí ãóëà‹ûíà ---------------------1. òîïîíèìäèð.

÷àòäûñà äà, îíà ãóëàã âåðìäè, à‹ñàããàëëàðû jû‹ûá ãûçû ƒ÷ƒí íèøàí …‰òƒðäƒ. Ãûçûíû ãàðäàøû î‹ëóíà íèøàíëàäû. Ãàðäàøû ‰ëäƒjƒ ƒ÷ƒí, òîjó äà ‰çƒ åëìê ôèêðèíä îëäó‹óíó áèëäèðäè. Áj, òîjóí òäàðƒêƒí áàøëàäû. Ñîëòàí õàíûì ÷îõ à‹ëàjûá-ñûòãàäû, àòûëûá-äƒøäƒ, jàëâàðäû îíà ãóëàã àñàí îëìàäû. ́щàjò, òîj …ƒíƒ jàõûíëàøäû. Ñîëòàí õàíûì ñåâ…èëèñè Ձëèëè ÷à‹ûðòäûðûá äåäè: – Àòàì ìíè çîðëà ìèì î‹ëóíà âåðèð. Ñàáàщ òîjäóð, …ð áó …凁 ìíè ãà÷ûðìàñàí, ñîíðà äàщà ìƒìêƒí îëìàjà‡àã. Ձëèë ðàçûëàøäû. „凁 èêí àò ìèíèá îðàäàí ÷ûõäûëàð. Áóíëàðûí …åòìjèíè áèëí îëìàäû. сщð ãîíàãëà𠅁ëäè, òîj áàøëàíäû. Ájèí àðâàäû ãûçûí ãà÷ìàñûíû ðèí õáð âåðíä êèøè äåäè: å÷ ññ-êƒj ñàëìà, ãîj òîjó jîëà âåðê, ëàï jåð ä …èðñ, òàïûá …òèð‡jì. Òîj ñîâóøäó. Ãóëëóã÷ó ãûçëàðäàí áèðèíè …åjèíäèðèá ƒçƒ ‰ðòƒëƒ ïðäíèí äàëûíäà îòóðòäóëàð. сщð ̃ñëƒì áj ‰ç jàõûí àäàìëàðû èë Õëèë èë Ñîëòàíõàíûìû …çìj …åòäèëð. Îíëàð äƒç 12 …ƒí …çèá-äîëàøàíäàí ñîíðà àõûðû êè, ãûçëà î‹ëàíû äà‹äà òàïäûëàð. Ձëèëè åë îðàäà‡à äî‹ðàäûëàð. Ãûçû èñ êíä …òèðäèëð. Áj ‰ç ãûçûíû çí‡èðëjèá ãàïûjà áà‹ëàäû. Áèð áàøãà ájèí ãûçûíû àëûá ãàðäàøû î‹ëóíà …ëèí …òèðäè. Òîjóí ñàáàщû …ƒíƒ Ñîëòàíõàíûì êíäèí ãûðà‹ûíà ÷ûõàðòäûëàð. Îðàäà îíó äàøà ãàëàã åëòäèðäè. ââëèí‡è äàøû ‰çƒ àòäû, ñîíðà äà í‰êðèíàjèáè. Äàø ƒñò-ƒñò ãàëàíûá èðè áèð òï îëäó. Î òïj èíäè ä “Ãûç äàøû“ äåjèðëð. Ìîëëà jåðè Áèð ãàäûí ê‰÷äí àðàëû äƒøƒá ãàëìûøäû. Îíà …‰ð ïèjàäà …åäèá ‰çƒíƒ ê‰÷ ÷àòäûðìàã èñòjèðäè. Ëàêèí щàâà ãàðàëäû‹û ƒ÷ƒí ãîðõóðäó êè, 129

jîëó èòèðð, ãóðäà-ãóøà ⁠jà ãà÷àã-ãóëäóðà ðàñò äƒøð, áèðäí î …‰ðäƒ êè, äàëäà áèð àòëû …ëèð. Ãàäûí …‰ðäƒ êè, áó øõñ …‰ðêìèíäí ìîëëàäûð, ‰çƒ ä jàøëû àäàìäûð. Îíà …‰ð ä äàщà åщòèjàò åòìäè ⁠àòëûjà jàõûíëàøûá äåäè: – Àj ìè, ê‰÷äÿí äàëà ãàëìûøàì, Àëëàщ õàòèðèí, ìí ïàñèáàí îë, ê‰÷ jåòèð. Ãàðàíëûã äƒøƒá, ãîðõóðàì jîëó èòèðì. Ìîëëà áàõûá …‰ðäƒ êè, áó áèð ‡àâàí, …‰çë …ëèíäèð, äåäè: – „ë ìèí àòûí òðêèí, ñíè àïàðûì ê‰÷ ÷àòäûðûì. „ëèí àðõàjûíëûãëà …ëèá àòûí òðêèí ìèíäè. Áèð ãäð jîë …åäíäí ñîíðà щàâà òàìàì ãàðàëäû. „ëèí …‰ðäƒ êè, äåjñí áóíëàð jîëäàí òàìàì àðàëû …åäèðëð. Àììà óòàíäû‹ûíäàí áèð ñ‰ç äåìäè. Áèð ãäð …åäíäí ñîíðà ìîëëà äåäè: – Àò ÷îõ jîðóëóá, äƒøê îíà áèð àç äèí‡ëèê âåðê ñîíðà ìèíèá òåç …åäèá ÷àòàðûã. „ëèí ëà‡ñûç ãàëäû, щð èêèñè àòäàí äƒøäƒëð. Jåð äƒøí êèìè ìîëëà …ëèí òîõóíìàã èñòäè. „ëèí ÷îõ jàëâàðäû, àíä âåðäè, ëàêèí ìîëëà ôèêðèíäí ä‰íìäè. Îíäà …ëèí ëà‡ñûç ãàëûá äåäè: – Àëëщ, ñí ‰çƒí ìíè ðƒñâàj åëì. Åë î ñààò jåð àjðûëäû ⁠ìîëëà òîðïà‹à áàòäû. Òîðïàã ƒñòƒíƒ ‰ðòäƒ. „ëèí ìîëëàíûí àòûíû ìèíèá ê‰÷ ÷àòäû. Î âàõòäàí áðè, Òàâà êíäè jàõûíëû‹ûíäà îëàí î jåð “Ìîëëà jåðè“ äåjèëèð.

áàøûíäà …åòäè. Áèð ãäðäí ñîíðà ãûç àòû òðïòäè, èðëè ÷ûõäû, àòëûëàð äà jåjèíëäèëð. Áðê ÷àïà-÷àï äƒøäƒ, åë áèëäèëð ãûç àòû …‰òƒðƒá ãà÷ûð, àòëàðûí ‡èëîâóíó áóðàõäûëàð. Ãûç åë áèë áóíó …‰çëjèðìèø, àòà åë áè𠅁ëèø …ëäè êè, î ãóø êèìè …‰òƒðƒëäƒ, щàìû àòû îíóí äàëûí‡à ÷àïäû. Áèðäí ãàðøûjà ñðò áèð ó÷óðóì ÷ûõäû, ãûç äà, äàëûí‡à ÷àïàíëàðäà щàìûñû ó÷óðóìà ò‰êƒëƒá ‰ëäƒ. сí äåì, ãûç ãóëäóðëàðû ìщâ åòìê ƒ÷ƒí áóíó èðë臁äí äƒøƒíƒáìƒø. ˆçƒ ìщâ îëñà äà, äƒøìíëðè ä ìщâ åòäè. Ãûçûí ìåjèäèíè òàïûá äà‹ûí áàøûíäà äôí åòäèëð. Îíà èíäè ä “؁щèä ãáðè“ äåjèð ⁠çèjàðò …ëèðëð. Ïè𠍃ñåjí

Àâàð õàíûí àòëûëàðû êíäè òàëàí åëjèá …å‡ èêí …åðè ãàjûäûðäûëàð êè, àçìàí äðëðèí, øèø ãàjàëàðûí, êå÷èëìç ìåøëðèí è÷èíä àçûá-ãàëäûëàð. ‚÷ …ƒí î jàí áó jàíà …çíäí ñîíðà ‰çëðè ä, àòëàðû äà ƒçƒëƒá ëäí äƒøäƒëð, jåìj ä áèð øåjëðè ãàëìàäû. Îíëàð áåë âçèjjòä èêí jàíëàðûíà áèð ãûç …ëèá ÷ûõäû. Àòëûëàðûí áàø÷ûñû ñîðóøäó: – Àj ãûç êèìèñí, í÷èñí, щàðäàí …ëèá, щàðà …åäèðñí? Ãûç äåäè: – ́í áóðäàí áèð àç àðàëûäà, áàõ î äà‹ûí äàëûíäà îëóðàì, ‰çƒì ä àòà-àíàìëà áèðëèêä ìåøäêè åâèìèçä îëóðóã, ìí äà‹ûí áàøûíà ÷ûõìûøäûì, …‰ðäƒì ñèç åë ƒ÷ …ƒíäƒð êè, áó щíäâðäñèíèç, áàøà äƒøäƒì êè, àçìûñûíûç. āäì äåäèì, î äåäè êè, ãûçûì ìí ãî‡àëìûøàì, áèð åë jîëó …åä áèëìðì. Ñí ‡àâàíñàí, …åò jîëó îíëàðà …‰ñòð. Îäóð êè, ìí ä …ëäèì. Àòëûëàð ÷îõ ñåâèíäèëð. Jƒêëƒ àòëàðäàí áèðèíèí jƒêƒíƒ î áèðè àòëàðà ïàjëàøäûðäûëàð. Àòû jщðëjèá ãûçà âåðäèëð. Ãûç àòû ìèíäè ⁠äñòíèí

X ñðèí ìøщóð øàèðè Ïè𠍃ñåjí Øèðâàíè ÷îõ ìøщóð щêèì, ìƒí‡‡èì ⁠íããàø èäè; äƒíjàäà щð äðäèí äðìàíûíû åëð, щð ê‰ìêñèçèí äàäûíà ÷àòàðäû. Áèð …ƒí, ‰ç åâèíä îòóðìóøäó. Áèðäí ãàïûjà áèð ôððàø …ëèá äåäè: – Øàщûí щðìëðèíäí áèðè áðê õñòëíèá, øàщ ìð åòäè êè, ñàðàjà …ëñí. Ïè𠍃ñåjí jåðèíäí ãàëõûðäû êè, àjàã jàëûí áèð óøàã òí…íôñ ‰çƒíƒ щjò ñàëäû: – êèì áàáà, -äåäè, - íàõûð÷û ́ììäèí àíàñû „ƒëñƒì ãàðûíû èëàí âóðóá, ñíè ÷à‹ûðûðëàð. Ïè𠍃ñåjí øàщûí ÷à‹ûðûøûíà äåjèë, íàõûð÷ûíûí åâèí …åòäè. Øàщ áóíäàí õáð òóòóá øàèðè Øàìàõûäàí èíñàí jàøàìàjàí áèð âàäèj Ïèðñààò ÷àjûíûí èëàí ìëjí áèð äƒçíëèjèí ñƒð…ƒí åëäè. Øàèð áóðàäà áèð õà큅àщ òèêäèðäè, õñòëðè ìƒàë臁 åòäè, ëñèç-àjàãñûçëàðà jåð âåðäè, jåòèì-jåñèðè ñàõëàjûá äðñ ‰jðòäè. ×àjûí ñûëäûðûì ãàjàëàðûíäàêû ñàë äàøëàðà øàщáåjòëð ãîjäó. Èëëð êå÷äè, øàèðèí õà큅àщûíûí ñîðà‹û Øàìàõûjà jåòèøäè. Øàщ ãçáëíäè: – Äåìëè, ìí øàщ îëäó‹óì âèëàjòä áèð øàèðèí àäû ìíäí àðòûã ÷êèëñèí? àðà …åäèðìñ Ïè𠍃ñåjíäí äàíûøûðëàð. å÷ ìíèì àäûì jàäà äƒøìƒð.́í áóíà jîë âåð áèëìðì. çèð-âêèë îíó …ƒ‡ë ñàêèò åëäèëð. Àðàäàí áèð ìƒääò êå÷äè. Áðê à‡ëûã îëäó. Ïè𠍃ñåjí Øàìàõûjà êàðâàí-êàðâàí òàõûë …‰íäðèá ëñèç-àjàãñûçëàðà ïàjëàòäûðäû. Jåòèì-jåñèðè ‰ç õà큅àщûíäà äîëàíäûðäû.

130

131

؁щèä ãáðè

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Øàщ ãçáèíäí àëûøûá jàíûðäû. “Áó ‰ëêíèí øàщû ìí äåjèëì, Ïè𠍃ñåjíäèð. „‰ð èø í jåð ÷ûõûá êè, ‡àìààò èêè …ƒíëƒê ìíçèë îíóí çèjàðòèí …åäèð. Áóíó áåë ãîjìàã îëìàç“, - äåj äƒøƒíƒá áèð íôð jàõûí àäàìûíû ÷à‹ûðäû, ïóë âåðäè äåäè: – „åò î øàèðè ‰ëäƒð, …ë. сíè á‰jƒê âçèôj ãîjà‡àãëàð. Ãàòèë …å‡ èêí …ëèá õà큅àщà …èðäè. Ãî‡à øàèð Øàì èøû‹ûíäà îòóðóá øåð jàçûðäû. Îíóí ñàäèã ìƒðèäëðèíäí áèðè ä ãàïûíûí à‹çûíäà ìƒð…ƒëjèðäè. Ãàòèë ââë ìƒðèäè, ñîíðà äà Ïè𠍃ñåjíè ‰ëäƒðƒá àðàäàí ÷ûõûðäû êè, щƒ‡ðäêèëð îjàíäû. Ãàòèëè òóòóá òèê-òèê äî‹ðàäûëàð. Ïè𠍃ñåjíë ìƒðèäèíè åë îðàäà‡à, Õà큅àщäà, щƒ‡ðëðèí áèðèíä äôí åòäèëð. Øèðâàí щëè øàèðèí ãáðèíè çèjàðò åòìj …åòäè. Îðà èíäè ä “Ïè𠍃ñåjí“ çèjàðò…àщû àäëàíûð.1 Èêè àíà

õàщèø åòäè. Ãàíëû ãàëà Äàâóä õàíûí ãûçû ăðäàí êàñûá êíäëè Íèjàçû ñåâèðäè. Àòàñûíûí îíó щå÷ âàõò Íèjàçà âåðìj‡jèíè áèëäèjè ƒ÷ƒí áèð …ƒí î, Íèjàçà õáð …‰íäðäè êè, …ë ìíè àïàð. Íèjàç äà ‰ç äîñòó èë …ëäè. Õàíûí -------------------1. à‡ûãàáóë ðå…èîíó.

èëõûñûíäàí ƒ÷ àò òóòäóëàð, ìèíèá Äà‹ûñòàíà …åòäèëð. Áóíäàí jàëíûç ãûçûí áèð áà‡ûëû‹û õáð òóòìóøäó. Àììà, ñí äåì, áèð ÷ó‹óë÷ó äà áóíëàðû …ƒäƒðìƒø. Õàí îâäà èäè. Å⁠ãàjûäàí êèìè щâàëàòû áèëäè. ×ó‹óë÷ó щàìûñûíû jåðájåð äàíûøäû. Õàí îíëàðû àõòàðìà‹à áèð äñò àòëû …‰íäðäè. Àðàäàí áèð щôò êå÷ììèø ãà÷ãûíëàðû òóòóá …òèðäèëð. Õàí ìð åòäè îíëàðû çèíäàíà ñàëñûíëàð. ˆçƒ èñ øщðèí êíàðûíäà êè÷èê áèð ãàëà òèêäèðìj áàøëàäû. Ãàëàíûí äèâàðëàðû jåðäí 2-3 äàø ãàëõàíäàí ñîíðà õàí ìð åòäè: – Ãûçûìû äà, Íèjàçû äà, îíóí jîë jîëäàøûíû äà …òèðèá äèâàðà âóðóí! Õàíûí ãîщóì-ãðáàñû, à‹ñàããàëëàð ÷îõ jàëâàðûá-ìèííò åòäèëð, î, äåäèjèíäí ä‰íìäè, …í‡ëðè äèâàðà âóðäóëàð. Ñàáàщû …ƒí õàíûí ìðèë Äƒðäàííèí ãà÷ìà‹ûíû áèëèá îíà õáð âåðìjí ãûçû äà …òèðèá äèâàðà щ‰ðäƒëð. Áó ãûçû äèâàðà щ‰ðíä î, à‹ëàjà-à‹ëàjà áèð áàjàòû äåäè:

Âåjñëãàðà ïèðèí çèjàðò …ëìèø jƒçëðë ãàäûí, óøàã ⁠êèøè âàðäû. Åë îëäó êè, áóðàäà èêè ãàäûí ‰ç ãóíäàã óøà‹ûíû щƒ‡ðíèí áèðèí jàí-jàíà ãîjóá èáàäò …åòäè. Ãàjûäûá …ëíä …‰ðäƒëð êè, áóðàäà ‡ìè áèð ãóíäàã âàð. ð èêèñè äåäè: – Áó óøàã ìíèìêèäèð. ãèãòí ä óøà‹ûí èêèñè ä î‹ëàí èäè ⁠ãûðìûçû jîð‹àí÷àjà áƒêƒëìƒøäƒ, îíà …‰ð ä ‡àìààò áèëìäè êè, áóíëàðûí щàíñû щàãëû, щàíñû щàãñûçäûð. сñ-êƒj ãîïäó. Ãàäûíëàðûí èêèñè ä ãóíäà‹û àëìàã èñòjèð, à‹ëàjûá ÷û‹ûðûðäûëàð. сñ ïèðèí 샇‰âèðè øàèð ́ëàëè …ëäè. Î, щàäèñíè ‰jðíí êèìè äåäè: – ́ îëàð, èíäè êè, áåëäèð, îíäà áó ãàëàí óøà‹û îðòàñûíäàí á‰ëƒá jàðûñûí áèðèíèç, jàðûñûíû äà î áèðèíèç âåð‡jìû. Î, áóíó äåjèá ãóíäà‹û ãó‡à‹ûíà …‰òƒðäƒ, ‡èáèíäí áû÷à‹û ÷ûõàðòäû ⁠áëjèí èïèíè êñìj áàøëàjàíäà ãàäûíûí áèðè äåäè: – Àìàíäûð, áàáà, óøà‹û êñì, âåð îíà àïàðñûí, ìí èñòìèðì! Øàèð …ƒëƒìñƒíäƒ â щàìûíûí ò‡‡ƒáƒí áàõìàjûá óøà‹û îíà âåðäè: †àìààò äåäè: – Àj ïèð áàáà, àõû áó àðâàä óøà‹û èñòìäè, íèj îíà âåðèðñí? – Óøà‹ûí àíàñû áóäóð, ÷ƒíêè óøà‹ûí ‰ëäƒðƒëìjèí ä‰çìäè. Î áèðè ãàäûí èñ àíàñû äåjèë. Îíà …‰ð ä ìí áëjè êñíä ƒðjè ñàí‡ìàäû. ñë àíà áóäóð êè, óøà‹ûí êñèëìjèíäíñ jàä ãàäûíà âåðèëìñèíè

†àâàíøèð ‰ç ãîøóíó èë Øàìàõûjà …ëèðäè. Ãîøóí ʃäðƒ äƒçƒíƒ êå÷èá äà‹à ãàáëàíäûëàð. Áèðäí åë áèð íщí… äðj äƒøäƒëð êè, щå÷ jàíà ÷ûõà áèëìäèëð. ð òðô ñûëäûðûìëû ãàjàëûã èäè; íèíêè àòëû, щå÷ ïèjàäà äà äûðìàíà áèëìèðäè. Èêè …ƒí áóðäà ãàëäûëàð. †àâàíøèð áàõûá …‰ðäƒ êè, âçèjjò à‹ûðäûð, …ð òåçëèêë òäáèð …‰ðƒëìñ ãîøóí ìщâ

132

133

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Áó ãàëà ãàíëû ãàëà, Äèâàðû ‡àíëû ãàëà. Àëëàщ áóíà jîë âåðìç, Ìí ‰ëì, ãàíëû ãàëà. Àëëàщ òàëàíûí êðàìòè èë î …í‡ëð ãàëàíûí щ‰ðêƒñƒíë à‹ëàjàí äàøà ä‰íäƒëð. Èíäèíèí ‰çƒíä щìèí äàøëàðäà ñó äàì‡ûëàðû …‰ðƒíƒð. Î âàõòäàí áðè щìèí ãàëàjà “Ãàíëû ãàëà“ äåjèðëð. †àâàíøèð

îëà‡àã. ×îõ ôèêèð åëäè, àõûðû áó ãðàðà …ëäè êè, ãàjàíû jàðûá ãîøóíóí ÷ûõìàñû ƒ÷ƒí jîë à÷ûëñûí, ëàêèí ãîøóí щëèíä êƒëƒí…, òèø ⁠ãåjðè àëòëð jîõ èäè. ×àð áèð ãûëûí‡à ãàëûðäû. †àâàíøèðèí ãûëûí‡û èëäûðûì äàøûíäàí äƒçëäèëìèøäè. Îíó …‰çáájè êèìè ãîðójóðäó. Ëàêèí èíäè áàøãà ÷àð jîõ èäè. „凁 ãîøóí щëè jàòàí çàìàí †àâàíøèð ‰ç âçèðè èë áèðëèêä ãàjàëû‹ûí àjà‹ûíà …ëäè. Áèð ãäð ‰ë÷ƒá-áè÷äèêäí ñîíðà èø …èðèøäè. Î, щð äô ãûëûí‡ûíû ãàjàjà âóðàíäà åë áèð èëäûðûì øàõûjûðäû; ãàjà ïàð÷à-ïàð÷à îëóá ò‰êƒëƒðäƒ. †àâàíøèð áó ãàjäà èë ñщð à÷ûëàíäà jåí ãîøóíóí è÷èí ãàjûòäû. „ƒíäƒç áèð òщð ñ…ðëðèí áàøûíû ãàðûøäûðäû. „凁 jåí ãàjàíû ÷àïìà‹à áàøëàäû. Áó ìèíâàë èë ƒ÷ …凁 jàòìàäû, jàòìàã áèëìäí ãàjàíû ÷àïäû, íщàjò, äðäí ÷ûõìà‹à áèð jîë à÷äû. сщð ãîøóí щëè …‰ðäƒ êè, †àâàíøèð ãàjàíû ÷àïûá jîë à÷ûá. å÷ êèì èíàíà áèëìäè êè, ƒ÷ …凁j ãûëûí‡ëà ãàjàëàðû ÷àïûá jîë à÷ìàã îëàð. †àâàíøèð äåäè: – …ð ãîëóíóçäà åë ãƒââòëè, ƒðjèíèçä åë ìщááòè îëñà, äà‹äàø ñèçèí ‰íƒíƒçä äàjàíà áèëìç. Î âàõòäàí щìèí ãàjàjà “†àâàíøèð“1 äåjèðëð. ÙßÑßÍÕÀÍ ÁÀÜÛ Áàêû-Èñìàéûëëû øîñå éîëóíóí Áàñãàë êÿíäèíÿ ùà÷àëàíàí éîëóí ÿòðàôûíäà éåðëÿøèð. Ùÿñÿíõàí áàüû. Áåëÿ ðÿâàéÿò åäèðëÿð êè, Øàìàõû õàíû Ìóñòàôà õàíûí çàìàíûíäà ùÿìèí áàüûí éàõûíëûüûíäà éàéëàíà ýÿëÿí òÿðÿëÿìÿ åëàíû èêè ýÿíúèí òîéóíó ÷àëäûðûðìûø. Ùÿìèí âàõòëàð òîéäà ö÷ ýöí-ö÷ ýåúÿ êå÷èðèëÿðäè. Àäÿìÿ ýþðÿ, òîé ö÷öí õàí ñå÷ÿðäèëÿð. Õàíûíäà êè, þçöíöí “âÿçèð-âÿëèëè”, “ôÿððàøû-úÿëëàäû” îëàðäû. Òîéóí õàíû Ùÿñÿí àäëû áàìÿçÿ, ñþçöí-ñîéóí éåðèíè áèëÿí áèð íÿôÿð èäè. Áó çàìàí Øàìàõû õàíû Ìóñòàôà õàíûí äà äèìàüûíûí ÷àü âàõòû èäè. Ôèò ãàëàñûíäà éàéëàéûðäû. Òîéóí èòêèíúè ýöíö òîéóí õàíû Ùÿñÿí “âÿçèð êÿêèëÿ” ôÿðìàí âåðèð. – Ôèò äàüûíäà äèíúÿëÿí Ìóñòàôà õàíû ìÿúëèñÿ äÿâÿò åòìÿê ëàçûìäûð. Úàìààò îíó ãûíàéûð. Ùÿñÿí õàí äåäèéèíäÿí äàèìè “Âÿçèð-âÿêèë” Ôèò äàüûíà - õàíûí éàíûíà 2-3 íÿôÿð àäàì ýþíäÿðèð. “Ãàñèäëÿð” Ôèò äàüûíà ýÿëèðëÿð. Êåøèø÷èëÿð õàíû ýþðìÿê è÷òÿéèðèê äåéèðëÿð. ßí íÿùàéÿò, Ìóñòàôà õàí åë÷èëÿðè ãÿáóë åäèð. Åë÷èëÿð äèëëÿíèð: – Áèçèì òîéóí - ìÿúëèñèí õàíû ñèçè òîéà äÿâÿò åäèð. Àäÿòëÿðÿ áÿëÿä îëäóüó ö÷öí õàí åäÿíÿ êèìè ýöëöð. 134

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

– Éàõøû ýÿëÿðÿì. Åë÷èëÿð ýåðè ãàéûäûðëàð. ìóñòàôà õàíâ ÿçèð-âÿêèëÿ äåéèð: – Ùàçûðëàíàí, ýåäÿí “õàíûí” ùöçóðóíà, ñàðàé ÿùëè éîëà äöøöð. Õàí éîëäà þç àäàìëàðûíà äåéèð: – ßýÿð î àäàì áèçè õàí êèìè ãÿáóë åòñÿ, þçöíö õàí êèìè àïàðñà, îíà ùþðìÿò åäÿúÿì, äîñò îëàúàì. Éîõ. ÿýÿð, ìÿíè ýþðÿí êèìè ÷àøáàø îëñà, ãîðõóéà äöøñÿ. áîéíóíó îðàäàúà âóðäóðàúàì. -------------------1. Ãîáóñòàí ðàéîíó Íàáóð êÿíäè.

Ýöíîðòàäàí êå÷ìèø õàí þç àäàìëàðû èëÿ òîé éåðèíÿ ÷àòûð. Òîéóí õàíûíà õÿáÿð âåðèðëÿð êè, Ìóñòàôà õàí òÿøðèô áóéóðóá. Î, éàíûíäàêû ãàí÷ûéà äåéèð: – Ìóñòàôà õàíà äåéèí êè, áèð àç ýþçëÿñèí. Éàíûíäà áàøãà àäàìëàð âàð. Îíëàðëà èøèìè ãóðòàðàí êèìè ãÿáóë åäÿúÿê. Áó úàâàáû åøèäÿí Ìóñòàôà õàí éåíÿ ãÿøø åäÿíÿ êèìè ýöëäö. Áèð àçäàí êåøèê÷è Ìóñòàôà õàíûí éàíûíà ýÿëèá äåäè: – Õàí, áóéóðóí è÷ÿðè, Ùÿñÿí “õàí” ñèçè ýþçëÿéèð. Ìóñòàôà õàí è÷ÿðè êå÷èð. Ùÿñÿí “õàí” äåéèð: – Õàí, ìÿúëèñèíèçÿ õîø ýÿëèá. Ýÿëèøèíèçÿ ùàìûìûç ñåâèíèðèê. Õàí, áóéóðóá êå÷èí éóõàðû áàøà, òàïøûðìûøàì Ñèçÿ éàõøû ãóëëóã åäÿúÿêëÿð. Õàí éåíÿ ýþçëÿðè éàøàðàíà êèìè ýöëöð. Ñîíðà öçöíö ìÿúëèñÿ òóòóá éîëäà êÿñäèè øÿðòè ñþéëÿéèð. Ìÿí ýþðäöì êè, Ùÿñÿí þçöíö ÿñë õàí êèìè àïàðäû. Îäóð êè, áåëÿ ýþçÿë òîé åäÿìèíèç, îíóí áåëÿ áàúàðûãëû “õàíû” îëäóüó ö÷öí ìÿí áó ýöíäÿí Ùÿñÿíëÿ äîñò îëóðàì. Áó ÿðàçèäÿêè áàüáàüàíû äà îíà áàüûøëàéûðàì. Àäûíû äà ãîéóðàì “Ùÿñÿíõàí” áàüû. Î âàõòäàí áó ýöíÿ êèìè ùÿìèí áàü Ùÿñÿíõàí áàüû àäëàíûð.

135

ÀÃÃÛÍÄÀ ßÔÑÀÍß, ÐßÂÀJßÒ Âß ÕÀËà JÎÇÓÌËÀÐÛ ßËÄß ÅÒÄÈJÈÌÈÇ ØÈÐÂÀÍ ÒÎÏÎÍÈÌËßÐÈ Òîïîíèìèí àäû

Jåðëøäèjè ðàçè

Àâàõûë êíäè Àõòà÷û êíäè Àäíàëû êíäè Àëõàñîâà êíäè Àëïîóò êíäè Àòà-Øîïãóð À‹ñó ÷àjû Àëïû êíäè Àëëàщóêáð äà‹û Àõòà÷û êíäè À‹ ÷àj Àòà ÷àj Áàjàò êíäè Áàáà äà‹û Áàñãàë êíäè “Áóðõàíà“ ìà‹àðàñû Áåøáàðìàã äà‹û Ájä‰âƒë êíäè Áû÷àã÷û êíäè Áè‡îâ êíäè Áàëà Øîíãóð Áó‹óðò ãàëàñû Áîìè êíäè Áèáè åjáò Áîðîäâàë êíäè Áójíóç êíäè Áð…ƒøàä êíäè Âåðíà êíäè Ãàðà‡àëëû êíäè Ãóðääàð ìщëëñè Ãóëàãêñèëí jåð Ãàíëû äàø Ãàðà ãàjà

Øàìàõû ðå…èîíó ʃðäìèð ðàjîíó Øàìàõû ðå…èîíó „‰j÷àj ðå…èîíó Ó‡àð ðå…èîíó Àáøåðîí ðå…èîíó À‹ñó ðå…èîíó Ó‡àð ðå…èîíó Øàìàõû ðå…èîíó À‹ñó ðå…èîíó āâ÷è-Õà÷ìàç ðå…èîíó āâ÷è-Õà÷ìàç ðå…èîíó Øàìàõû ðàçèñè Èñìàjûëëû ðàçèñè Èñìàjûëëû ðàçèñè Ãóáà, Àôóð‡à êíäè āâ÷è ðàçèñè „‰j÷àj ðå…èîíó ǁðäàá ðå…èîíó À‹ñó ðå…èîíó Àáøåðîí ðå…èîíó Øàìàõû ðå…èîíó Èñìàjûëëû ðå…èîíó Áàêû øщðè Èñìàjûëëû ðå…èîíó Èñìàjûëëû ðå…èîíó Ó‡àð ðàjîíó Èñìàjûëëû ðå…èîíó Ó‡àð ðå…èîíó „‰j÷àj øщðè Èñìàjûëëû ðå…èîíó Èñìàjûëëû ðå…èîíó Øàìàõû ðå…èîíó 136

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ãàíëû …‰ë Ãàíëû ãàjà Ãîçëó ÷àj Ãàëà‡ûã êíäè Ãàëà‡ûã jåðè Ãàðàáàããàë êíäè Ãàëàõóäàò êíäè Áðèáëð êíäè Ãàðà òï Áøä êíäè Ãàðàjìàí äà‹û Ãàíëû ãàjà Ãàðàãîáó Ãàðàãîjóíëó êíäè Ãàðà‡ƒçëƒ êíäè Ãûçòï Ãàðàáåë ãûøëà‹û Ãà‡àíî äðñè Ãàðà ÷àj Äàõàð êíäè ā䁅ƒíø êíäè Äàøëû áóëàã Äàøëû áóëàã Äîëáàò ãûøëà‹û Äàì‡û áóëàã Äèðè Áàáà òƒðáñè ăáðà äà‹û Äîâøàí áóëà‹û щí êíäè í…õàðàí êíäè ð÷èìàí êíäè Çàðàò êíäè ǁðíâà êíäè ǁðäàá øщðè Èëõû÷û êíäè Èñìàjûëëû øщðè Èñ…íäð äðñè Jàðïûçëû áóëà‹

à‡ûãàáóë ðå…èîíó Øàìàõû-Ãîáóñòàí Øàìàõû ðå…èîíó Èñìàjûëëû ðå…èîíó Ãîáóñòàí „‰j÷àj ðå…èîíó Ãóáà ðå…èîíó À‹äàø ðàjîíó Ó‡àð ðå…èîíó À‹ñó ðå…èîíó Ãîáóñòàí ðå…èîíó Èñìàjûëëû, Ôèò äà‹û Ãîáóñòàí ðå…èîíó À‹ñó êíäè Ãîáóñòàí ðå…èîíó Ó‡àð ðå…èîíó Øàìàõû-Ãîáóñòàí Øàìàõû ðåýèîíó āâ÷è-Õà÷ìàç ðå…èîíó Èñìàjûëëû ðàçèñè Øàìàõû ðå…èîíó Øàìàõû ðå…èîíó Èñìàjûëëû ðå…èîíó À‹ñó ðå…èîíó À‹ñó ðå…èîíó Ãîáóñòàí ðå…èîíó Øàìàõû-Ãîáóñòàí ðå…èîíó Ãîáóñòàí ðå…èîíó Èñìàjûëëû ðå…èîíó Øàìàõû ðå…èîíó Øàìàõû ðå…èîíó Øàìàõû ðå…èîíó Èñìàjûëëû ðå…èîíó ǁðäàá øщðè À‹ñó ðå…èîíó Èñìàjûëëû ðå…èîíó Øàìàõû ðå…èîíó Øàìàõû ðå…èîíó 137

Jåëëè ãàjà Jàáàíû Áàáà äà‹û ʃë òï Êîëàíû ʁëõàíà êíäè ʃð ÷àjû ʃêë êíäè ʁðèìájëè „ƒëƒñòàí ãàëàñû „ƒë‡àщàí îâëà‹û „ƒjƒì êíäè „èðäèìàí ãàëàñû „ƒìƒøãàëà äà‹û „ƒí…‰ðìç äà‹û „‰j÷àj ÷àjû „èë…èë ÷àjû „ëèí ãàjàñû „臁êè äà‹û Ëàщû‡ äà‹û ˁ텁áèç ˁê÷èëïàã êíäè ˁê êíäè ́ëщì êíäè Ìèíàõîð ìщëëñè Ìó‹àí ãñáñè Ìûõò‰êí äà‹û ̉âëàìàëàð ìщëëñè Ìàщìóä à‹à jåðè Íàíëè áóëàã Íàáóð êíäè Íèjàë ãàëàñû ̓jäƒ êíäè ̓…äè êíäè Íàâàщû êíäè Íàìàç…àщ êíäè Íà‹àðàõàíà êíäè Íåщðãûðàí Íóðàí êíäè

Ãîáóñòàí ðå…èîíó Ãîáóñòàí ðå…èîíó Ó‡àð ðå…èîíó Ãîáóñòàí ðå…èîíó Øàìàõû ðå…èîíó ʃðäìèð ðàjîíó À‹äàø ðàjîíó ëè-Áàjðàìëû ðå…èîíó Øàìàõû ðå…èîíó Ãóáà, Ãûìûë êíäè Èñìàjûëëû ðå…èîíó Èñìàjûëëû ðå…èîíó Èñìàjûëëû ðå…èîíó à‡ûãàáóë ðå…èîíó „‰j÷àj ðå…èîíó āâ÷è-Ãóáà ðå…èîíó Ãîáóñòàí, уíäè êíäè Ãîáóñòàí ðàçèñè Èñìàjûëëû ðå…èîíó À‹ñó ðå…èîíó „‰j÷àj ðå…èîíó Ó‡àð ðå…èîíó Øàìàõû ðå…èîíó Øàìàõû ðå…èîíó à‡ûãàáóë ðå…èîíó Èñìàjûëëû ðå…èîíó ʃðäìèð, Øàìàõû ðå…èîíó Øàìàõû ðå…èîíó Ãîáóñòàí ðå…èîíó Èñìàjûëëû ðå…èîíó À‹ñó ðå…èîíó Ãóáà ðå…èîíó à‡ûãàáóë ðå…èîíó Èñìàjûëëû ðå…èîíó Èñìàjûëëû ðå…èîíó Ãîáóñòàí ðå…èîíó À‹ñó ðåýèîíó 138

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ñàíãàëàí äà‹û Ñóðõàj ãàëàñû Ñóìãàjûò уíäƒ êíäè Ñû‹ûðëû êíäè Ñàìóð ÷àjû Ñàðû ãàjà с텁ð äƒçíëèjè сðäãàëà jàjëû‹û Ñóëóò êíäè Òàëûñòàí êíäè Òàõòà jàjëà‹û ҁ텁 äðñè Òóôàí ãójóñó Òîðà‹àj äà‹û Óäóëó êíäè ‚ë…ƒ‡ êíäè Ôèò ãàëàñû Îñìàíájëè êÿíäè ˆìðájëèëð ìщëëñè Ïèðäàâóä jàjëà‹û Ïîëàäëû êíäè Ïèðñààò ÷àjû Ïèðáƒëãàñûì êíäè Ёí‡áð êíäè Õàòìàí êíäè Õàí jóðäó Õàí jóðäó Õàðòäà‹ êíäè Õîñðîâ êíäè Õàí ãàëàñû Õûíàëûã êíäè Õûðäàïàj êíäè Ձçèí jåðè Ձçèí jåðè àïóò êíäè àðàìû êíäè çð ÷àjû

À‹ñó ðå…èîíó À‹äàø ðå…èîíó Ñóìãàjûò øщðèíèí àäû Ãîáóñòàí ðå…èîíó ʃðäìèð ðå…èîíó Ãóáà ðå…èîíó Ãîáóñòàí ðå…èîíó Øàìàõû ðå…èîíó Øàìàõû ðå…èîíó Èñìàjûëëû ðåýèîíó Øàìàõû ðå…èîíó Ãîáóñòàí ðå…èîíó Ãóáà ðå…èîíó Øàìàõû, ̓jäƒ êíäè Ãîáóñòàí ðàçèñè à‡ûãàáóë ðå…èîíó Øàìàõû ðå…èîíó Èñìàjûëëû ðå…èîíó Øàìàõû ðå…èîíó „‰j÷àj øщðè Èñìàjûëëû ðå…èîíó Ãîáóñòàí ðå…èîíó Øàìàõû ðå…èîíó Èñìàjûëëû ðå…èîíó à‡ûãàáóë ðå…èîíó À‹ñó ðå…èîíó À‹ñó ðå…èîíó Øàìàõû ðå…èîíó Èñìàjûëëû ðå…èîíó À‹äàø ðå…èîíó Èñìàjûëëû ðàjîíó, Ëàщû‡ êíäè Ãóáà ðå…èîíó ʃðäìèð ðå…èîíó Ãîáóñòàí ðå…èîíó À‹ñó ðå…èîíó Ãóáà ðå…èîíó à‡ûãàáóë ðå…èîíó Èñìàjûëëû ðå…èîíó 139

àðàj÷û íí ×àõìàãëû êíäè ׁíëèáåë äà‹û ×ûðàããàëà ×ûëäà‹ ×èjíè êíäè ×îáàí÷àòäàäàí äà‹û †àíãó ìåøñè †í…àí êíäè †ƒëjàí êíäè †ûðòäà-ïûðòäà ìщëñè †ðäàí êíäè †àðëû êíäè Øàìëû êíäè Øàáðàí ãàëàñû Øèëjàí êíäè ؁ð…àщ

Øàìàõû ðå…èîíó Õà÷ìàç ðå…èîíó Ãîáóñòàí ðå…èîíó āâ÷è Ãîáóñòàí ðå…èîíó Ó‡àð ðå…èîíó Øàìàõû-Ãîáóñòàí Øàìàõû ðå…èîíó à‡ûãàáóë ðå…èîíó Èñìàjûëëû ðå…èîíó Øàìàõû øщðè À‹äàø ðå…èîíó ʃðäìèð ðå…èîíó Ãîáóñòàí ðå…èîíó āâ÷è ðå…èîíó Ó‡àð ðå…èîíó Øàìàõû,ʃðäìèð ðå…èîíó

140

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

V. ÍÀŠÛËËÀÐ ÃÀÄÛÍ ÑßÄÀÃßÒÈ Âß JÀ ÃÀÐÀ ÑÞÂÄßÝÀÐ êàòû-щƒêàòû. Èëä âåðð jåääè òàâàð çêàòû. Áîjàã÷û êƒïƒí à÷äû, áîjàäû ììëêòè. Ìèë÷ê ìíçèëëè ʃð êå÷äèì. Jàáà èë äîâ‹à è÷äèì. Áó áîjäà jàëàí …‰ðììèøäèì... Áåë ðâàjò åäèðëð êè, ìƒñëìàí ‰ëêñèíä ÷îõ âàðëû áèð ñ‰â䁅àð âàð èäè. ìèí ñ‰â䁅àðûí …‰çƒíƒí à‹û-ãàðàñû áèð î‹ëó âàð èäè. ΋ëàí …‰çë îëäó‹ó ãäð ä ôðàñòëè ⁠…‰çƒà÷ûã èäè. ؁щðèí í âàðëû àèëñèíäí îëàí …‰çë-…‰j÷ê áèð ãûçû ñ‰â䁅àð î‹ëóíà íèøàíëàìûøäû. Ïàjûçûí ââëè èäè. щâ䁅àð î‹ëóíà òîj åäèá, òíòí èë …ëèí …òèðäè. ìèí àõøàì jîëäàøëàðû ñ‰â䁅àðà äåäèëð êè, …ìè ÷ûõûá …åòìê èñòjèð. щâ䁅àð áàøûëîâëó î‹ëóíó jàíûíà ÷à‹ûðûá äåjèð êè, áèð äãèã ä îëñà êå‡èêìê îëìàç. ˆçƒíƒ òåç …ìèj ÷àòäûð, jîõñà åâèìèç jûõûëàð. ΋ëàí …ëèíèí ƒçƒíƒ …‰ðìäí jîëà äƒøƒð ⁠òà‡èðëðë áèð… …ìèj ìèíèð. „ìèíèí jîëó óçàã ‰ëêëð èäè. Áèð íå÷ …ƒí jîë …åäèðëð. „凁íèí áèð àëìèíä äíèçä ôûðòûíà áàøëàjûð. „ìè ñójóí ƒçðèíä ñàìàí ÷‰ïƒ êèìè …àщ ôèøí… ãàëõûð, …àщ äà åë áèë äíèçèí äèáèí …åäèð. ́щàjò, øèääòëè áèð äàë‹à …ìèíè áèð ãàjàjà ÷ûðïûð. „ìè ⁠…ìèäêèëð ìщâ îëóð. Áçàäàí ñ‰â䁅àðûí î‹ëó áèð òàõòà ïàð÷àñûíûí ƒñòƒí äƒøƒð. сщð à÷ûëàíàäê î‹ëàí ‰çƒí …ëèð. āíèçä ñí êƒëê ƒñòƒíä щìèí î‹ëàíûí îëäó‹ó òàõòà ïàð÷àñûíû ñójóí ƒçðèíä ãàðøûñûíà àëûá ãîâóð. ́щàjò, î‹ëàí áèð ä …‰ðƒð êè, òàõòà ïàð÷àñû ãçàjà ó‹ðàìûø áè𠅁ìèj jàõûíëàøûð. Î áèðòщð …ìèj ÷ûõà áèëèð. ΋ëàí …ìèíè …çèá äîëàøûð ⁠…‰ðƒð êè, áóðàäà àçû àëòû àjëûã àçóだâàð. Áó ãàjäà èë î‹ëàí …ìèä jàøàjûá, ƒìèäèíè Àëëàщà áà‹ëàjûð. ΋ëàíûí …ìèä jàøàìàñûíäàí 3 …ƒí ñîíðà, …‰ðƒð êè, äíèçäí 3 ãûç ÷ûõûá …ìèj òàìàøà åëjèð. Áó щàäèñ 2-3 …ƒí áåë äàâàì åäèð. Î, ãûçëàðûí ñóäàí щàíñû âàõò ÷ûõäûãëàðûíû äãèã jàäûíäà ñàõëàjûð. Î, ãûçëàðûí ñóäàí ÷ûõäû‹û jåðèí jàõûíëû‹ûíäà …èçëíèð. Ãûçëàð ñóäàí ÷ûõûá …ìèj òàìàøà åäíä, ëèíè àòûá ãûçûí áèðèíèí áè끅èíäí jàïûøûá …ìèj ÷ûõàðûð. „ìèj ÷ûõàðûëàí ãûç ãóðójà ‰jðíìäèjè ƒ÷ƒí òí…íôñ îëóð. Îíà …‰ð ä î‹ëàí âàõòàøûðû ãûçû ñójà ñàëûá ÷ûõàðûð. Áèð ìƒääòäí ñîíðà ãûç ãóðójà ‰jðíèð. ΋ëàí äíèçäí áàëûã òóòàðàã, à‡ëûãëàðûíû äô åäèð. „ìèä î‹ëàíëà ãûç jàõûíëûã åäèð. 9 àj, 9 …ƒí, 9 ñààò, 9 äãèã, 9 ñàíèj òàìàì îëàíäàí ñîíðà, ãûç áèð î‹ëàí óøà‹û äî‹óð. 141

Õåjëè ìƒääò …ìèä jàøàäûãäàí ñîíðà, äíèç ãûçû î‹ëàíäàí è‡àç èñòjèð êè, èçí âåð, …åäèì àòà-àíàìû …‰ðƒì. Òåç ãàjûäûðàì. ΋ëàí äíèç ãûçûíà è‡àç âåðèð. Ãûç âàõòûíäà ãàjûòìàäû‹û ƒ÷ƒí î‹ëó äåjèð: “Àòà, è‡àç âåð …åäèì àíàìû …òèðèì“. Àòàñû è‡àç âåðèð.΋ëó èñ âàõòûíäà ãàjûòìûð. ҁêëèê Ãàðà ñ‰â䁅àðû êîð åäèð. Áèð …ƒí îòóðóá ‰ç щàëûíà à‹ëàjûðäû. Áó âàõò äåjèðëð êè, áèð íàããà áàëûã ãðáäí-øðだäî‹ðó ƒçƒð. Ãàðà ñ‰â䁅à𠅁ìèä îëàí áƒòƒí àëòëðäí èñòèôàä åäðê á‰jƒê áèð ãàðìàã äƒçëäèð. Íàããà …ëèá êå÷ðêí ãàðìà‹û îíóí ãójðó‹óíà êå÷èðèð. Ãàðìà‹ûí áèð ó‡ó …ìèj áíä åäèëìèøäè. Íàããà ñàщèë áîjó ƒçƒðäƒ. Áèð ìåøíèí jàõûíëû‹ûíäàí êå÷ðêí Ãàðà ñ‰â䁅àð êíäèðè щëだåäðê áèð jåê äàøà àòûð ⁠ñàщèë ÷ûõûð. Áèð ãäð ìåøä …çðê ìåj⁠èë ãèäàëàíûð. Àõøàìƒñòƒ ãóðä-ãóøäàí ãîðóíìàã ƒ÷ƒí áèð ó‡à à‹à‡à äûðìàøûá, áóäàãëàð àðàñûíäà ‰çƒí jåð äƒçëäèð. Àõøàìäàí áèð ãäð êå÷ìèø áèð ìåjìóí à‹à‡ûí äèáèí …ëðê, à‹à‡äàêû àäàìà èøàð åäèð êè, jåð äƒøñƒí. щâ䁅ð ãîðõóäàí ìåjìóíóí òëáèíè jåðèí jåòèðèð. Ìåjìóí îíóí äàëûí‡à …ëìjè ìð åäèð. Áèð ãäð …åòäèêäí ñîíðà áèð ìà‹àðàjà äàõèë îëóðëàð. „ƒíäƒçëð, …凁ëð 상jjí âàõòëàðäà îâ åäèðëð. Ìåjìóí ìà‹àðàäàí ÷ûõàí êèìè Ãàðà ñ‰â䁅àð äà ìà‹àðàäàí ÷ûõûð. Áèð äô ìåøíè …çðêí ñ‰â䁅àð òêíj îõøàð áèð à‹à‡ ãàëû‹û òàïûð ⁠îíó äíèçèí ëàï jàõûíëû‹ûíà ñƒðƒjƒð. Ñàáàщûñû ìåjìóí ìà‹àðàäàí ÷ûõûá îâà …åòäèêäí ñîíðà Ãàðà ñ‰â䁅ð ñàщèë …ëèð. ҁêííè ñójà ñàëàðàã îíóí è÷èí àòûëûð. Íå÷ …ƒí, íå÷ …凁 jîë …åòìñèíäí õáðè îëìóð. ׃íêè à‡ûíäàí áàjûëìûøäû. ́щàjò, êƒëê è÷èíä Ãàðà ñ‰â䁅àð îëàí òêííè áèð ëèìàíà …òèðèð. Ñàщèëä îëàí àäàìëàð òêííè ⁠è÷ðèñèíä áèð ãàðàëòû …‰ðƒðëð. Îíëàðäàí èêè íôðè ãàjû‹à ìèíèá, òêíäêè àäàìûí щóøóíó èòèðäèjèíè …‰ðƒðëð. Îíà òåç jåìê ⁠ñó âåðèðëð. Ãàðà ñ‰â䁅àð ‰çƒí …ëäèêäí ñîíðà àäàìëàð îíó øщð áàø÷ûñûíûí jàíûíà àïàðûðëàð. Áàø÷û îíó äèíëäèêäí ñîíðà äåjèð: Áèç ñí èêè òêëèô åäèðèê. …ð …å䁇êñíñ, ñíèí ƒ÷ƒí ïóë jû‹àã, jîëà ñàëàã, jîõ, …ð ãàëìàã èñòjèðñíñ, ñíè åâëíäèðê. Ãàðà ñ‰â䁅àð èêèí‡è òêëèôè ãáóë åäèð. Áàø÷û àäàì …‰íäðèð, áèð ãàäûí …òèðèðëð. Ãàäûíûí ⁠êèøèíèí ðàçûëû‹ûíû àëàíäàí ñîíðà îíëàðûí êáèíèíè êñèðëð. Ãàäûí ðèíè åâèí àïàðûð. Êèøè …‰ðƒð êè, áóíóí ä‰âëòèíèí ãäðè-ãñìè jîõäóð. Ïàjûçûí àõûðû èäè. Ãàäûí èêè jщðëè àò …òèðäè. ðèí äåjèð êè, …ë …åäê, ãîjóí ñƒðƒìƒçƒ, íàõûðûìûçû ⁠èëõûìûçû jîõëàjàã. Áóíëàð àòà ñƒâàð îëóá îòëàãëàðà …åäèðëð, ñƒðƒëðè ⁠èëõûíû jîõëàjûá, àõøàìƒñòƒ å⁠ãàjûäûðëàð. ìèí àäàìëàð íàçèê ïàëòàðäà èäè. Ñîjóã êèøèj áðê êàð

åäèð. Å⁠÷àòà-÷àòäà êèøè äåjèð: -Ïàщ àòîííàí, í jàìàí ñîjóãäóð. Áó ñ‰çƒ åøèäíä àðâàä ƒçƒíƒ êèøèj òóòóá äåjèð: – сí Àëëàщûí èøèí ãàðûøäûí. Áèçèìêè òóòìàç. Ãàäûí äàðâàçàäàí è÷ðè …èðèá ãàïûíû áà‹ëàjûð. Êèøè í ãäð jàëâàð-jàõàð åäèðñ, ãàäûí îíà ‡àâàá áåë âåðìèð. Áóíäàí ñîíðà Ãàðà ñ‰â䁅àð ôèêèðëøèð êè, áóíëàðûí ãàäûíëàðû áåëäèð. Êèøèëð áèëñëð, ìíè ‰ëäƒððëð. Îíà …‰ð ä …凁jêí щìèí jåðäí áàø …‰òƒðƒá ãà÷ûð. щâ䁅àð áèðíå÷ …ƒí à‡-ñóñóç jîë …åòäèêäí ñîíðà áèð øщð ÷àòûð. Î, ìñ‡èäèí щjòèí …åäèð. „ƒíîðòà íàìàçûíäàí ÷ûõàí ‡àìààò jàä áèð àäàìûí щjòä îòóðóá áàøûíû ä‰øƒí äî‹ðó jäèjèíè …‰ðƒð. ìèí àäàìû àõóíäóí jàíûíà àïàðûðëàð. Àõóíä äåjèð: – …ð áóðàäà ãàëà‡àãñàíñà, ñí áèð ãûç âåðê, áèçèìë jàøà. щâ䁅àð ðàçûëûã âåðèð. Àõóíäóí …‰ñòðèøèí ìë åäðê …‰çë-…‰j÷ê áèð ãûç …òèðèðëð. Àõóíä áóíëàðûí êáèíèí êñèð. Êèøè èë àðâàä áèð ìƒääò jàøàjûðëàð. „ƒíëðèí áèð …ƒíƒ àðâàä ‰ëƒð. Êèøè ãì äðjàñûíà ãðã îëóð. щâ䁅àð áóðàäàêû щjàòûíäàí ÷îõ ðàçû èäè. Îíà …‰ð êè, àðâàäû îíó ÷îõ çèçëð, щð ñ‰çƒíƒ ‡àí-áàøëà jåðèí jåòèðèðäè. Ìåjèòè äôí ƒ÷ƒí щàçûðëàjàíäàí ñîíðà à‹ñàããàëëàð êèøèíèí jàíûíà …ëäèëð. Îíëàð êèøèj ƒðê-äèðê âåðäèêäí ñîíðà äåäèëð êè, щàçûðëàø. щâ䁅àð íèj щàçûðëàøäû‹ûí îíëàðäàí ñîðóøäó. †àâàá âåðäèëð êè, áèçä ãàjäà áåëäèð, êèøè ‰ëíä àðâàäû äà îíóíëà î äƒíjàjà jîëà ñàëûðûã. ì÷èíèí àðâàä ‰ëíä ä áåë åäèðèê. Áëè, ‡àìààò åâäí êèøè ƒ÷ƒí àëòû àjëûã ðóçè …‰òƒðƒá äôí jåðèí …ëäèëð. щâ䁅àð áƒòƒí áó èøëð ìàò ãàëìûøäû. Áó jåðä êèøèíèí áåëèí èï áà‹ëàjûá äðèí áèð ãójójà ñàëëàäûëàð. Êèøè ìåjèòè à÷ûá áèð òðô òóëëàäû. Ñîíðà îíóí ƒ÷ƒí щàçûðëàíìûø jåìê-è÷ìjè ãójójà ñàëëàäûëàð. Ãàðà ñ‰â䁅àðûí à‹ûëû ƒñòƒí …ëíäí ñîíðà, áóðàíûí ÷îõ …åíèø jåð îëäó‹óíó ⁠÷îõëó èíñàí ñƒìƒêëðèíè íçðäí êå÷èðäè. Áåëëèêë, ñ‰â䁅àð ãójóäà ãíàòë …ƒí êå÷èðìj áàøëàäû. Áèð …ƒí ãójóíóí à‹çûíäà ññ-êƒj îëäó‹óíó åøèòäè. Áèð ä …‰ðäƒ êè, áèð àðâàä ñàëëàäûëàð. Î, àðâàäûí áåëèíäí èïè à÷äû, ñîíðà êèøèíèí ìåjèòèíè ⁠âàð-ä‰âëòèíè, jåìê-è÷ìjèíè í‰âၠèë ñàëëàäûëàð. Áƒòƒí áóíëàðû ãàjäàjà ñàëàíäàí ñîíðà ñ‰â䁅àð ãàäûíà äèããò jåòèðäè. Àðâàä, í àðâàä, jåì-è÷ì õòòè-õàëûíà, …ƒë ‡àìàëûíà òàìàøà åë. Jåòêèíëèê jàøûíà ÷àòìûø áó àðâàäëà ìåjèò äàìûíäà …ƒí êå÷èðí ñ‰â䁅àð …ƒíëðèíè áàøà âóðóðäó. Áóíëàð áóðàäà ÷îõìó ãàëäû, àçìû ãàëäû, äåj áèëìðì, áèð‡ îíó äåj áèëðì êè, êèøè í‰âáòè äôí çàìàíû äèðè …‰íäðèëí ãàäûí â

142

143

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

jà êèøè îëñóí, îíëàðû ‰ëäƒðƒá ⁠jåìê-è÷ìjèíè ‰çëðèí …‰òƒðƒðäƒëð. Áèð …ƒí ñщð òåçäí jóõóäàí äóðàí ñ‰â䁅àð åøèòäè êè, jàõûíëûãäà щíèðòè âàð. Î, ñññèç àääûìëàðëà ññ …ëí òðô …ëäè. „‰ðäƒ êè, áèð òƒëêƒ òç ìåjèòèí òèíäí jåjèð. Òƒëêƒ èíñàíûí îíà jàõûíëàøäû‹ûíû …‰ðƒá, ãà÷ìà‹à áàøëàäû., ñ‰â䁅àð îíóí àðõàñûí‡à …åòäè, …‰ðäƒ êè, òƒëêƒ áèð ëà‹ûìà …èðäè. Òƒëêƒ ëà‹ûìäàí ÷ûõàíäàí ñîíðà ÷‰ë òðôäí ìåjèòëð îëàí jåð èøûã äƒøäƒ. щâ䁅àð jàòäû‹û jåð …ëäè. Î, àðâàäû jóõóäàí îjàòäû. Òƒëêƒ щâàëàòûíû ñ‰jëjíäí ñîíðà äåäè êè, щàçûðëàø, èøûãëû äƒíjàjà ÷ûõà‡à‹ûã. Áëè, áóíëàð ãèjìòä à‹ûð, âçíä jƒí…ƒë, …ƒ‡ëðè ÷àòàíà ãäð ãèjìòëè øåjëðäí …‰òƒðäƒëð. Ãàäûí ƒ÷ƒí áèð äñò êèøè ïàëòàðû …‰òƒðäƒëð. Ëà‹ûìûí à‹çûíà …ëäèëð. Ëà‹ûì äàð îëäó‹ó ƒ÷ƒí ïàëòàðëàðûíû ñîjóíäóëàð. Ãèjìòëè øåjëðè ⁠ïàëòàðëàðûíû áîõ÷àjà jû‹ûá àjàãëàðûíà áà‹ëàäûëàð. Êèøè ãàáàãäà, àðâàä äà îíóí äàëûí‡à ñƒðƒíäƒëð. ×îõ çàá-çèjjòäí ñîíðà èøûãëû äƒíjàjà ÷ûõäûëàð. Áó jåð äíèçèí ñàщèëè èäè. Îíëàð …‰ðäƒëð êè, óçàãäàí áè𠅁ìè …ëèð. Áèð à‹à‡ûí áàøûíà ïàð÷à äîëàjûá …ìèj èøàð âåðäèëð. „ìè ñàщèë jàí àëäû. „ìèäí èêè ãàjûã ñójà ñàëäûëàð. ìèí àäàìëàðû …ìèj àïàðäûëàð. „ìèä ðàщàòëàíàíäàí ñîíðà, …ìè áàø÷ûñû, îíëàðà jàõûíëàøûá ñîð‹ó-ñóàëà òóòäó. Àðâàä щë êèøè ëèáàñûíäà èäè. „ìè áàø÷ûñû îíóí …‰çë ãûç îëäó‹óí áàøà äƒøìƒøäƒ. „ìè áàø÷ûñû ‰ç jåðèí ãàjûòäûãäàí ñîíðà àäàìëàðûí è÷ðèñèí …ëèá äåäè êè, ‡àìààò …ìè áàòìàã ƒçðäèð. „ìèä àðòûã àäàì âàð. Î àäàì äíèç àòûëìàëûäûð. Àäàìëàð òøâèø äƒøäƒëð. Áóíó …‰ðí …ìè áàø÷ûñû äåäè: – Áèç áó èøè äàëòë щëë åòìëèjèê. ׉ï àòàã, ÷‰ï êèì äƒøñ, î àäàì ñójà àòûëìàëûäûð. èj끅ð …ìè áàø÷ûñû åë åòäè êè, ñójà àòûëìà ÷‰ïƒ Ãàðà ñ‰â䁅àðà äƒøäƒ. Ìàí‡àíàã ãóðóëäó. Áàøûáëàëû Ãàðà щâ䁅àðû ìàí‡àíà‹à ãîjóá äíèç àòäûëàð. щâ䁅àð щàâàäà îëàðêí äíèçäí áèð àäàì ÷ûõûá ãûøãûðäû: – Ãîðõìà, àòà, …ë! āíèçäí ÷ûõûá ñ‰â䁅àðû õèëàñ åäí îíóí äíèç ãûçûíäàí îëàí î‹ëó èäè. ΋ëàí àòàñûíû …ìèj …òèðäè. „ìè áàø÷ûñûíû ⁠îíóí òðôäàðëàðûíû äíèç òóëëàäû. Äåì, щìèí äíèçäí ÷ûõàí ãûç - î‹ëàíûí àíàñû äíèç ïàäøàщûíûí ãûçû èìèø. ΋ëàíûí ìðè èë …ìèíè щðêò …òèðäèëð. „ìè ëèìàíà …ëäè. „ìè áàø÷ûñûíûí í ãäð ìëàêû âàð èäè ñàщèë äàøûäûëàð. „ìè ä Ãàðà щâ䁅àðûí èõòèjàðûíà êå÷äè. ΋ëàí ñàüîëëàøûá,

Áèð âàðìûø, áèðè jîõ èìèø. Áèð êèøè âàðìûø. Áó êèøèíèí ‰âëàäû jîõìóø. Áèð …ƒíëðè áó êèøè à‹à‡ûí àëòûíäà îòóðìóøäó. Áóíóí jàíûíäà áàòàãëûã âàð èäè. Áó áàòàãëûãäàí áèð ‡ûð‡ûðàìà ÷ûõûá áó êèøèíèí ƒñòƒí jåðèäè. Êèøè í ãäð åëäèñ, ‡ûð‡ûðàìà ë ÷êìäè. Àõûðäà ‡ûð‡ûðàìà êèøèj äåäè êè, ìí ‡ûð‡ûðàìà äåjèëì. ́í áèð ãûçàì ⁠ä‰íƒá …‰çë áèð ãûç îëäó. Êèøè ãûçû …‰òƒðƒá åâëðèí …ëäè. Êèøè áèð …ƒí ãûçà äåäè êè, ‰ëƒðì. Ãûç äåäè êè, ìí îëàí jåðä ‰ëìçñí. Êèøè äåäè êè, àõû щàìû ‰ë‡ê. Ãûç äåäè, jîõ. уáóò åòìê ƒ÷ƒí îíëàð áèð ÷àjûí êíàðûíà …ëäèëð. Ãûç ‰çƒíƒ ñójà òóëëàäû. Èêè ñààòäàí ñîíðà ÷ûõäû. Ãûç äåäè: – Èíàíûðñàíìû? Êèøè äåäè, jîõ. Èêèí‡è äô áóíëàð à‹à‡ ãûðûá òîíãàë jàíäûðäûëàð, ãûç ‰çƒíƒ òîíãàëà àòäû. ˆçƒ ä òîíãàë jàíûá ãóðòàðàíäàí ñîíðà ÷ûõäû. Êèøè jåí èíàíìàäû. Êèøè äåäè êè, jãèí ñíèí èñòèêå÷ìç ïàëòàðûí âàð. Ãûç õí‡ðè êèøèj âåðèá äåäè êè, ìíè äî‹ðà. Êèøè щèðñëíìèøäè. Ãûçû òèêòèê äî‹ðàäû. Îí äãèãäí ñîíðà ãûçû äèðè …‰ðäƒ. Êèøè ãûçà äåäè êè, ñí ñåщðëèñí. Áèð äô ãûç …ƒç…ƒíƒ âåðèá êèøèj äåäè êè, ‰çƒí áèð áàõ.

144

145

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

äíèç áàø âóðäó. Ãàðà щâ䁅àð …‰ðäƒ êè, áóðà ‰ç øщðèäèð. Íå÷ èëëð áóíäàí ãäì щìèí ëèìàíäàí jîëà äƒøƒáäƒð. Î, ‰ç øщðèí …ëäèjèí ñåâèíäè. Ïèëëëðë jóõàðû ãàëõäûëàð. Ãàðà щâ䁅àð …‰ðäƒ êè, ïèëëíèí ëàï ãóðòàðà‡à‹ûíäà áèð ãàäûí îòóðìóøäóð... Îíóí ñà÷ëàðû à‹àïïàãäûð. Ãàäûí …ëèá êå÷íëðäí êèìè èñ ñîðóøóð. Îíëàð ãàäûíûí áðàáðèí ÷àòàíäà, èñòäè ãàäûíà èàí âåðñèí. Ãàäûí à‹ëàjàðàã, èàííè ðää åòäè. Ãàäûí áóíëàðäàí íå÷ èë áóíäàí ãàáàã, òîj …ƒíƒ …ìèj ìèíðê ñ‰â䁅àðëû‹à …åòìèø ðèíè ñîðóøäó. Ãàðà щâ䁅àð ôèêð …åòäè. Ãàäûíû ñîð‹óñóàëà òóòäó. „‰ðäƒ êè, áó îíóí àðâàäûäûð. Î, àðâàäû jåðèíäí ãàëäûðàðàã áàøà ñàëäû êè, щìèí àðâàäûí ðèäèð. Ãàðà щâ䁅àð àðâàäû èë ‰ç ìƒëêƒí …ëäè. À…àщ îëäó êè, àòà-àíàñû îíóí ôðà‹ûíà ä‰çìjèá äƒíjàëàðûíû äjèøìèøëð. Ãàjûíàòàñû ⁠ãàjûíàíàñû ‰ëíäí ñîíðà …ëèí щð …ƒí ëèìàíà …ëèá ïèëëëðèí ãóðòàðà‡à‹ûíäà îòóðóá ðèíè ñîðàãëàìûøäûð. Áóäóð ãàäûíûí ñäàãòè! Ãàðà щâ䁅à𠅁ìè÷èäí ãàëàí âàð-ä‰âëòè åâèí äàøûòäûðäû. Èñòêëè ãàäûíëàðû èë õîø …ƒí êå÷èðìj áàøëàäû. ÌÖÐÑßËÈÍ ÍÀÜÛËÛ

Êèøè áàõàíäà …‰ðäƒ êè, î, ‡àâàí áèð î‹ëàíäûð. Ãûç áèð …ƒí ƒçƒjƒíƒ ÷ûõàðûá êèøèj …‰ñòðäè, îðàäà î, …‰çë áèð ãûç …‰ðäƒ. Ãûç êèøèj äåäè êè, щìèí …‰ðäƒjƒí ãûçû ñí àëà‡àì. Ãûç êèøèíè àëìà åäèá ‡èáèí ãîjäó. Îíëàð ãûçûí ñðщäèí ãäð …ëèá ÷àòäûëàð. Ãûç êèøèj äåäè êè, áóðäàí î jàíà ‰çƒí òê …å䁇êñí. ‚÷ jîë âàð: ñí îðòà jîëëà …åò, ƒ÷ …ƒíäí ñîíðà ãàáà‹ûíà èêè ÷àj ÷ûõà‡àã. Áó ÷àjûí áèðè îä ÷àjû, èêèí‡èñè ãóð‹óøóí ÷àjû. Áó ÷àjëàðäàí ñîíðà ãàáà‹ûíà ƒ÷ щåjâàí ÷ûõà‡àã: àñëàí, ïëí… ⁠ãàïëàí. Áóíëàðäàí êíàð ãà÷àðñàí. Îíäàí ñîíðà ãûç îëàí jåð ÷àòà‡àãñàí, êèøèjíí ãûç щàëàëëàøûá jîëà äƒøƒð. Ãûç äåäèjè jîëëà …åäèð. Áíøðèí îä ÷àjû ÷ûõûð. Êèøè áàõûá …‰ðƒð êè, áó ÷àjäàí êå÷ìê ìƒìêƒí äåjèë. Îòóðóá íàìàç ãûëûð. Àëëàщà jàëâàðûð êè, ÷àjû êå÷ áèëñèí. Áèðäí ÷àjûí îðòàñûíäàí jîë à÷ûëûð. Áèð ãäð …åäíäí ñîíðà èêèí‡è ÷àjà ãóð‹óøóí ÷àjûíà ðàñò …ëèð. Êèøè jåí íàìàç ãûëûð ⁠äóà åäèð. Áó ÷àjäàí äà ñàëàìàò êå÷èð. Òåç jåð îòóðóá íàìàç ãûëäû, Àëëàщû ÷à‹ûðäû. Jåð àðàëàíäû, êèøè jåð …èðäè. Àñëàí ñîâóøóá êå÷äè. Êèøè jåí jåðäí ƒç ÷ûõäû. Ãàïëàí ðàñò …ëäè. Êèøè íàìàçûíû áèòèðèá Àëëàщà äóà åòäè. Áôëòí êðòíêëj ä‰íƒá êîëóí àëòûíà ñîõóëäó. Ãàïëàí êå÷èá …åäíäí ñîíðà Àëëàщà äóà åòäè. ʁðòíêë jåí êèøè îëäó. Êèøè áèð ãäð …åäíäí ñîíðà ïëí…è …‰ðäƒ. Jåð îòóðóá íàìàçûíû ãûëäû, Àëëàщà äóà åòäè. Ãóø îëóá ïëí…äí óçàã áèð jåð ó÷óá …åòäè. Ñîíðà jåí èíñàí øêëèí ãàjûäûð. Êèøè áèð ãäð jîë …åäíäí ñîíðà áèð ê‰ðïƒj ðàñò …ëäè. ʉðïƒíƒí ƒñòƒíä áó ñ‰çëð jàçûëìûøäû: áóðäàí êå÷í àäàìûí jà áàøû, jà ëåøè, jà äà ä‰øƒí ãîjóá …åäð. Êèøè áàõûá …‰ðäƒ êè, áèð ãàëà÷à âàð. Ãàëà÷à àäàì áàøûíäàí ⁠jà ëåøèíäí äƒçëäèëèá. Êèøè îðà …åòìjèí ìíàñûç îëäó‹óíó áèëäè. Êèøè jåí ê‰ðïƒíƒí jàíûíà ãàjûòäû. Î òàjäà …‰ðƒíí àäàìíàí ñîðóøäó: Àj àäàì, êèìñí, í÷èñí? Îðàäàêû àäàì äåäè: – Áó âàõòà ãäð áó ñ‰çƒ õáð àëàí jîõ èäè. сí õáð àëûðñàí äåj‡ì: ́íè àòàì äàjûì î‹ëóíà âåðèðäè. Ìí …åòìèðäèì, áèð jîõñóë î‹ëóíà âóðóëìóøäóì. ΋ëàí …ƒíä ìíèì jàíûìà …ëèðäè. Àòàì áèð áщàí èë щìèí î‹ëàíû ðää åòìê èñòjèð. ΋ëàíà ÷îõëó ãûçûë âåðèð êè, …åò ôèëàíêñèí ãûçû èë åâëí. ΋ëàí …åäèá щìèí ïóëëà âàðëû áèð êèøèíèí ãûçûíû àëìàëû îëóð. Òîj …ƒíƒ àòàì …ëèá ìí äåäè êè, ãûçûì, ñíè äàjûí î‹ëóíà âåðèðì. ́í äåäèì êè, õåjð, ìí î î‹ëàíà …å䁇ì. Àòàì äåäè êè, щìèí î‹ëàí áàøãà áèð ãûçëà åâëíèð, ‰çƒ ä áó …ƒí òîjóäóð. ́í èíàíìàäûì. Àòàì ìí êèøè ïàëòàðû …åjèíäèðèá щìèí òîjà àïàðäû. „‰ðäƒì êè, äî‹ðóäàí äà, áj щìí ìí èñòjí î‹ëàíäûð.

ˆçƒìƒ ñàõëàjà áèëìäèì. Ájè ãûëûí‡ëà ‰ëäƒðäƒì. Êèì ìàíå îëóðäóñà, îíó äà ãûëûí‡ëà ‰ëäƒðìj áàøëàäûì. Ãà÷àíëàðà àìàí âåðäèì. Î …ƒíäí áó ê‰ðïƒäí êå÷íè ‰ëäƒðƒðì. Êèøè áó ñ‰çëðè åøèäèá, íàìàç ãûëìà‹à áàøëàäû. Àëëàщû ÷à‹ûðäû. Áèðäí ãóø îëóá, ê‰ðïƒäí î òàjà êå÷äè. Ãûç …‰ðäƒ êè, êèøè ê‰ðïƒíƒ êå÷ áèëèá. Îíà …‰ð ä êèøèj jàëâàðäû êè, ãàjûäàíäà ìíè ä ‰çƒíë …‰òƒð. Êèøè ñ‰ç âåðäè. Êèøè jîëà äàâàì åòäè. Áèð ãäð …åäíäí ñîíðà …‰ðäƒ äðòï îjíàjûð. Êèøè 쁁òë ãàëäû. Î, íàìàç ãûëûá, Àëëàщà äóà åòäè. Åë áèë êèøèíèí àjà‹ûíûí àëòûíà òàõòà ä‰øäèëð. ìèí jîëëà …åäèá áèð ñàðàjà ÷àòäû. Óçàãäàí …‰ðäƒ êè, ãûðõ è퇁 áåëëè ãûçëàð îíà ñàðû …ëèð. ðñèíèí ëèíä äjíê áîjäà áèð îõëîâ. Ãûçëàð êèøèíè î êè âàð áó îõëîâëà ä‰jìj áàøëàäûëàð. Êèøè ‰çƒíƒ áà‹÷àjà àòäû. Ïàäøàщûí ãûçû …ëèá áàõäû ⁠ãûçëàðà äåäè êè, ìíèì jóõóìà …èðí î‹ëàíäûð. ΋ëàíûí ƒñòƒí ñó ñïèá äóð‹óçäó. ΋ëàí ãûçû …‰ðí êèìè ãó‡àãëàøäûëàð. Èêèñèíèí ä ƒðjè …åäèá òèðòàï jåð jûõûëäûëàð. Ãûçëàð òåç …åäèá ïàäøàщà õáð åëäèëð êè, ãûçûí áèð î‹ëàíëà ‰ëƒá. Ïàäøàщ щìèí î‹ëàíû ãûðõ àðøûí ãójójà àòäûðäû. Ãûçû àjûëòäûëàð. Àjûëàí êèìè ãûç, ìíèì ñåâ…èëèì щàíû-ñîðóøäó? å÷ êñ î‹ëàíûí щàðäà îëìàñûíû áîjíóíà àëìàäû. Äåäèëð êè, áèç î‹ëàí, çàä …‰ðììèøèê. Ïàäøàщ ôèêèðëøäè êè, jãèí ãûçû äëè îëóá. Òåç ãûçûí ëèíè-àjà‹ûíû áà‹ëàòäûðäûëàð êè, áëê î‹ëàí jàäûíäàí ÷ûõà. Ãûç щå÷ í jåjèá-è÷ìèðäè. Ãûçûí àíàëû‹û áó õáðè åøèäèá ãûçûí jàíûíà …ëäè. Ãûçäàí щàë-щâàë òóòäó. Ãûç щð щâàëàòû ρððóõ õàíûìà äàíûøäû. ρððóõ õàíûìûí ãûçà jàçû‹û …ëäè. Äåäè êè, ñí щàìûjà äå êè, äàщà î î‹ëàíû ñåâìèðñí. Ãûç äåjèëíëð ìë åòäè. Ïàäøàщ …ëèá äåäè êè, ñíè áø ïàäøàщûíûí î‹ëóíà âåð‡ì. Ãûç äåäè ðàçûjàì. Ãûçûí ëàjà‹ûí à÷äûëàð. ρððóõ õàíûì ïàäøàщäàí èçèí èñòäè êè, ãûçëà áà‹÷àíû …çèá ñåjð åòñèí. Áóíëàð áóðàäà ãàëìàãäà îëñóí, ñèç õáð âåðèì ãójóäàêû î‹ëàíäàí. ìèí î‹ëàíûí àäû ̃ðñë èäè. Ãójóíóí, ñójóí è÷èíä îòóðìàã îíó çèíщàð åòäè. Áèð àç ãóðó jåð ÷êèëäè. Áèðäí èêè ãóðáà‹à ïåjäà îëäó. Áóíëàðäàí áèðè áàëà‡à, ä腁ðè èñ èðè èäè. Áèðäí áó ãóðáà‹àëàð á‰jƒjƒá èíê áîjäà îëäóëàð. Á‰jƒê ãóðáà‹à ̃ðñëè óääó. Êè÷èê ãóðáà‹à äåäè êè, …åäèá ‡ûð‡ûðàìàjà äåj‡ì êè, ̃ðñëè óäìóñàí. Áóíó äåjèá ñƒðòë …åòìj áàøëàäû. Á‰jƒê ãóðáà‹à äà îíóí äàëûí‡à …åòäè. ́щàjò ‡ûð‡ûðàìà îëàí jåð ÷àòäûëàð, ‡ûð‡ûðàìà ãóðáà‹àíûí ãàðíûíû ‡ûðûá ̃ðñëè àçàä åòäè. Áàøûíà …ëíëðè ‡ûð‡ûðàìàjà äàíûøäû. Î, ̃ðñëè åâèí …òèðäè ⁠‰çƒ щàðàñà …åòäè. †ûð‡ûðàìà ââë‡ ê‰ðïƒíƒí ƒñòƒí …ëäè. Îðàäàêû ãûçû - Éí÷íè …‰òƒðƒá ñàðàjà …åòäèëð. Ñàðàjà ÷àòàíäà …‰ðäƒëð êè, ãûçû ê‰÷ƒðƒðëð.

146

147

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Àõøàìà ãäð …‰çëäèëð. Àõøàì äƒøíäí ñîíðà …‰ðäƒëð êè, ãûç òðôäí †âàщèð àäëû áèð ãàðû, ëèíä áèð ãàá ñó …òèðìj …åäèð. †ûð‡ûðàìà jàõûíëàøûá îíà äåäè êè, áèç ̃ðñëèí àäàìëàðûjûã. Àðâàä ÷îõ õîøщàë îëäó. Òåç ïàëòàðûíû ÷ûõàðûá Éí÷j âåðäè. Éí÷ òåç ‰çƒíƒ ãûç îëàí jåð ÷àòäûðäû ⁠äåäè êè, ìí ̃ðñëèí àäàìûjàì. Ãûç ÷îõ ñåâèíäè. Îíëàð ‡ûð‡ûðàìàíûí jàíûíà ãàjûòäûëàð. ρщëâàí ïàëòàðûíû …åjèá áø ïàäøàщûíûí áàøûíû êñäè. Ñîíðà èñ ãàëàíëàðû ‰ëäƒðäƒëð. Ãûçû äà …‰òƒðƒá, ‡ûð‡ûðàìàíûí ñðщäèí …ëèá ÷àòäûëàð. ̃ðñë ƒ÷ƒí ãûðõ …ƒí, ãûðõ …凁 òîj åëäèëð. Éí÷jíí ïàäøàщûí ãûçûí ̃ðñë âåðäèëð. ̃ðñëë ‡ûð‡ûðàìà щàëàëëàøûá àjðûëäàëûð. Îíëàð õîøáõò jàøàìà‹à áàøëàäûëàð.

Áèðè âàð èäè, áèðè jîõ èäè, áèð ãî‡à êèøè âàð èäè. Î, ‰ç àðâàäû èë Ôðàò ÷àjûíûí ñàщèëèíä jàøàjûðäû. Áóíëàðûí ‰âëàäû îëìóðäó. „ƒíä áàëûã òóòóá …òèððäè ⁠áèð ãèñìèíè ‰çëðè jåjðäè, áèð ãèñìèíè èñ ñàòûá ÷‰ðê ïóëó åäðäèëð. Áèð …ƒí êèøè …åäèá ÷àjà òîð àòäû. Áèðèí‡è äô òîðà çèðçèáèë äƒøäƒ. Èêèí‡è äô òîðó àòäû.Òîðà áèð ‰ëƒ àò ‡ìäjè äƒøäƒ. ‚÷퇃 äô ä òîð àòäû. Òîðà áèð êƒï äƒøäƒ. Î, êƒïƒ äàðòûá ÷ûõàðäû. Ñîíðà áèð äàø …‰òƒðƒá êƒïƒí à‹çûíû ñûíäûðäû. Áó çàìàí êƒïƒí è÷ðèñèíäí ãûjãûøãûðûã ññëðè åøèäèëäè. Ñîíðà êèøè ëèíè …‰çƒí àïàðäû, äåì êƒïƒí à‹çûíäà ëèí ãàðà äjèáìèø. Êèøè ëèíè …‰çƒí àïàðàíäà ëèíäí …‰çƒí ãàðà äjäè.„‰ðäƒ êè, щð òðô ‡èíë äîëóäóð. †èíëð áóíó …‰ðíä jàðûñû ÷àjûí áó òðôèí, jàðûñû äà î òðôèí òîïëàøäû. †èíëð êèøèíè àòûá-òóòìà‹à áàøëàäûëàð. Àõûðäà êèøè äåäè: – Àj ãàðäàøëàð, ìíèì í …ƒíàщûì âàð, ìíè àòûá-òóòóðñóíóç. †èíëð äåäè: – сí áèçè áóðäàí õèëàñ åòìèñí, ñíèí щå÷ áèð …ƒíàщûí jîõäóð. Áàëûã÷û äåäè: ́í ñèçè щàðäà õèëäàñ åòäèì? †èíëð äåäè: – сí áèçè êƒïƒí à‹çûíû ñûíäûðìàãëà õèëàñ åòäèí. †èíëðäí áèðè äåäè: – Áèç áèð çàìàíëàð уëåjìàí ïåj‹ìáðèí õèäìò÷èëðè èäèê.Áèð …ƒí уëåjìàí ïåj‹ìáð ƒ÷ƒí áèð àëìà …òèðäèëð. ìèí àëìàíû êèì jåñ èäè, ‰ëìç èäè. Îíà …‰ð áèç щìèí àëìàíû …‰òƒðƒá jåðèí áàøãà àëìà ãîjäóã. ìèí àäàìëàð àëìàíû уëåjìàí ïåj‹ìáð ƒ÷ƒí àïàð-

äûëàð. уëåjìàí ïåj‹ìáð …‰ðäƒ êè, щìèí àëìà äåjèë. уëåjìàí ïåj‹ìáð õáð àëäû êè, щìèí àëìà щàíû? Àäàìëàð äåäèëð êè, áèç àëìàíû …òèðíä ñíèí õèäìò÷èëðèí щìèí àëìàíû …‰òƒðƒá jåðèí áàøãà àëìà ãîjóáëàð. Áèç ä àëìàíû …‰òƒðäƒêäí ñîíðà àëìàíû êñäèê. ðìèç àëìàíûí ñójóíäàí ëèìèçë à‹çûìûçà âóðäóã. Îíà …‰ð уëåjìàí ïåj‹ìáð …‰ðäƒ êè, áèçè ‰ëäƒð áèëìj‡ê. Ñîíðà áèð îâñóí îõóäó. Áèçè áèð êƒïƒí è÷ðèñèí òƒñòƒ øêëèíä äîëäóðäó ⁠ԁðàò ÷àjûíà àòäû. †èíëð áóíó äåjèá щðñè áèð âèëàjò …åòäè. Áèð àçäàí ñîíðà êèøèíèí jàíûíà ‡èíëð õåjëè ãèjìòëè øåjëð …òèðäèëð. Àõûðà áèð ãî‡à ‡èí ãàëìûøäû. Î äà, …‰jä ó÷àðêí áàõäû êè, Áñèð ïàäøàщûíûí àðâàäû îòóðóá î‹ëóíó àòûá-òóòóð. Àðâàäû áèð ä óøà‹û àòàíäà ‡èí ãàìàðëàjûá àïàðäû. †èí óøà‹û àïàðûá, áàëûã÷ûjà âåðäè ⁠äåäè: áó äà ñíèí áõøèøèí. Ñîíðà ‡èíëð …åäíä äåäèëð êè, í âàõò äàðà äƒøñí, êƒïƒí à‹çûíû áèð-áèðèí âóð, áèç îíäà щàçûð îëàðûã. †èíëð áóíó äåjèá …åòäèëð. Ñîíðà áàëûã÷û óøà‹û ⁠jàíûíäàêû øåjëðè …‰òƒðƒá å⁠…ëäè. Òåç óñòà ÷à‹ûðòäûðäû. Á‰jƒê áèð èìàðò òèêäèðäè. Èìàðòèí ãàáà‹ûíäà áèð òðôäí ñƒòóíóí ãàáà‹ûíäà áèð áàëûã÷û òîð àòûð ⁠î áèðè òðôä èñ áèð êƒï щåjêëëðè âàð èäè. Áóíäàí ñîíðà áóíëàðûí jàíûíäà ƒ÷-ä‰ðä åâ ä ìë …ëäè. Èíäè ñèç êèìäí õáð âåðèì, Áñèð ïàäøàщûíûí àðâàäûíäàí. Áñèð ïàäøàщûíûí àðâàäû áèð äô щìíêè jåðä îòóðìóøäó. Áèð ä óøà‹û àòûá-òóòäó‹ó jàäûíà äƒøäƒ. Àðâàäûí ƒðjè …åòäè. Àðâàä ðèí äåäè: – Àj êèøè, ñí ïàäøàщ àäàìñàí, щå÷ áèëìäèì êè, óøàã í凁îëäó? Ïàäøàщ áèð ðììàë …òèðäè. Ёììàë ðìë àòäû, äåäè êè, ñíèí óøà‹ûí ñà‹äû, àììà ñó ãûðà‹ûíäàäûð. Áóíà …‰ð ïàäøàщû ðììàëûí áàøûíà áèð ãàïàç âóðäó ⁠äåäè êè, î ãäð ñó ãûðà‹û âàð êè, щå÷ îëìàñà jåðèíè äå. Ёììàë äåäè êè, áàõòóâà äƒøí áóäóð. Ïàäøàщ å⁠…ëäè, äåäè êè, àðâàä, ðììàë äåjèð êè, óøàã ñó ãûðà‹ûíäàäûð. Àðâàä, äåjèð êè, èíäè …åò ñó ãûðà‹ûíû …ç, óøà‹û òàïàðñàí. Ïàäøàщ äåjèð êè, î ãäð ñó ãûðà‹à âàð êè, í áèëèì щàðàäàäûð. Àðâàä äåäè êè, îíäà ‰çƒì …å䁇jì. Àõûðäà ïàäøàщ ëà‡ñûç ãàëäû. Áèð àò ìèíèá ԁðàò ÷àjû áîjóí‡à áèð èë jîë …åòäè. Ïàäøàщ …åäíä ïàäøàщëû‹û âçèð òàïøûðäû. Ïàäøàщ jîë …åòäèêäí ñîíðà áèð jåð ÷àòäû. „‰ðäƒ êè, áóðàäà áèð èìàðò âàð. Áó èìàðòèí áèð êðïè‡è ãûçûëäàí, áèð êðïè‡è …ƒìƒøäíäèð. Èìàðòèí ñƒòƒíƒí ãàáà‹ûíäà áèð àäàì òîð àòûð ⁠êƒï øêëè ä âàð èäè. Ïàäøàщ áèð ãàðûíûí jàíûíà …ëèá õáð àëäû. Äåäè êè, áó íäèð? Ãàðû äåäè êè, ââë áóíëàð jîõñóë èäèëð. Ñîíðàäàí ÷àjäàí áèð

148

149

ÁÀËÛÃ×ÛÍÛÍ ÍÀÜÛËÛ

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

êƒï òàïäûëàð. Èíäè êƒïƒí ñááèí âàðëàíûáëàð. Ïàäøàщ àõøàì áàëûã÷û…èë …ëäè. „凁íè îíëàðäà ãàëäû. сщð à÷ûëàíäàí ñîíðà jåìê jåjíä áèð î‹ëàí …ëäè. Óøà‹ûí àëòû-jåääè jàøû îëàðäû. Óøàã …ëèá áàëûã÷ûjà: Ñàáàщûí õåjèð, ää - äåäè. Ñîíðà àðâàäà jàõûíëàøûá - Àíà, ñàëàì äåäè. Ïàäøàщ ÷îõ äƒøƒíƒá, äåäè: – ìè, àjûá îëìàñûí, áó óøàã ñèçèíäèð? Áàëûã÷û äåäè êè, ‰çƒìƒçƒíäƒð. Àëëàщ áó óøà‹û áèç ãî‡à âàõòûìûçäà âåðèá. Ïàäøàщ îðàäàí Áñðj ãàjûòäû. Àðâàä êèøèäí ñîðóøäó êè, í îëäó? Êèøè ‡àâàáûíäà äåäè êè, áèð èë …çäèì. å÷ áèð øåj òàïà áèëìäèì. Àí‡àã áèð jåðä øƒáщëíäèì. ԁðàò ÷àjûíûí ñàщèëèíä áèð èìàðò âàð èäè. Îðàäà áèð áàëûã÷û èë áèð ãî‡à ãàðû jàøàjûð. Àí‡àã îíëàðûí áèð óøà‹û âàð, ìí ÷îõ øƒáщëíäèì. Àðâàä äåäè êè, åë î óøàã áèçèìêèäèð. Àðàäàí áèð ãäð êå÷äèêäí ñîíðà, àðâàä äåäè êè, ìí …åäèðì. Àðâàä ‰çƒ èë áèð ãàðû ⁠…ëèí …‰òƒðäƒ. Àðâàäëàð щìí jåð …ëèá ÷àòäûëàð. Îðàäà …åäèá áèð åâ òóòäóëàð. Áèð …ƒí àðâàä äåäè êè, ìíèì óøà‹ûìûí ãû÷ûíäà áèð õàë îëìàëûäûð. Àðâàä äåäè êè, áñ áèç í åäê? Áèð …ƒí àðâàä äåäè êè, …åäjèí ÷àjûí jàíûíà. Ãàðû ÷àjûí ãûðà‹ûíäà äóðñóí. Áèç ä …ëèíë ÷àjäà ÷èìíä ìí jàëàíäàí ãûøãûðûì êè, áî‹óëóðàì. Ìí ê‰ìj …ëèí. Îíäà àðâàä äåñèí êè, àj óøàã, ñí ƒçìê áèëèðñí ìíèì ãûçûìû õèëàñ åò. Áóíëàð áåë ä åòäèëð. Îíëàð ÷àjà ÷èììj …åòäèëð. Ãàðû èñ áóðäà ãàëäû. Ïàäøàщûí àðâàäû áèðäí ãûøãûðäû êè, áî‹óëóðàì. Ãàðû óøà‹à äåäè êè, àj î‹óë, ìíèì ãûçûìû õèëàñ åë, àìàíûí …ƒíƒäƒð. ΋ëàí òåç ïàëòàðûíû ÷ûõàðòìàäàí ‰çƒíƒ ñójà àòäû, àììà ƒç ÷ûõìàäû. Àðâàäëàð í ãäð …çäèëð, î‹ëàíû òàïìàäûëàð. Ãî‡à ãàðû äåäè êè, jàõøûñû áóäóð êè, …ëèí …åäê. Óøàã ñíèíäèñ ä ‰ëäƒ, îíóíäóñà äà ‰ëäƒ. Ïàäøàщ àðâàäû äåäè êè, ìí …åäèá áàëûã÷û…èë õáð âåð‡jì êè, óøà‹ûíûç ÷àjà äƒøäƒ. Ñîíðàëàð, jåíèäí Áñðj ãàjûòäûëàð. Èíäè ñèç êèìäí äåjèì. Áàëûã÷ûäàí. Áàëûã÷û å⁠…ëèá, åщñàí âåðìj áàøëàäû. Ïàäøàщûí àðâàäû áèð ðììàë …òèðòäè. Ёììàë äåäè êè, ñíèí óøà‹ûí ñà‹äû ⁠ñó äèáèíääèð. Áóíó äåjíä ïàäøàщ ðììàëûí áàøûíà áèð ãàïàç âóðäó. Àðâàä èøè áàøà äƒøäƒ. Áàëûã÷û…èë ãàjûòäû. Áàëûã÷ûjà äåäè êè, óøà‹ûíûç ñójóí äèáèíääèð ⁠ñà‹äûð. Êèøè òåç êƒïƒí ñûíûãëàðûíû áèð-áèðèí ñƒðòäƒ, …‰çƒí âóðäó. †èíëð î ñààò щàçûð îëäóëàð. Áàëûã÷û äåäè êè, ìíèì óøà‹ûì ñó äèáèíääèð. Ãî‡à ‡èí äåäè êè, ñí í áèëäèí? Áàëûã÷û äåäè êè, Áñð ïàäøàщûíûí àðâàäû äåjèð. Ãî‡à ‡èí äåäè êè, ìí óøà‹û щìèí àðâàäûí ëèíäí àëûá …òèðìèøì. †èíëð òåç, ԁðàò ÷àjûíà …åòäèëð, щìèí jåðè …çìj áàøëàäûëàð. †èíëðè áèðè äåäè êè, ìí óøà‹û ÷ûõàðûá áèð ñщðàjà

Áàäè-áàäè …èðèôòàð, щàìàì щàìàì è÷èíä, äâ äëëêëèê åäð, ê‰щí щàìàì è÷èíä. Ãàðûøãà øûëëàã àòäû, äâíèí áóäó áàòäû. Îðäà áèð òàçû …‰ðäƒì, õàëòàñû jîõ, áàëòà÷ûíûí äà áàëòàñû jîõ. „ƒíëðèí áèð …ƒíƒíä, ́ììä ́ñèð òèíèíä, áèðè âàð èäè, áèðè jîõ èäè. Àëëàщäàí áàøãà щå÷ êèì jîõ èäè. Âàð-jîõ áèð jåòèì î‹ëàí âàð èäè. Jåòèì äåjíä êè, îä-àëîâóí áèðè èäè. Jåòèì êƒ÷ èë …åäèðäè. Áèð åâèí jàíûíäàí êå÷íä áóðíóíà èñòè ÷‰ðê èjè …ëäè. Jåòèì òåç щjò …èðäè. „‰ðäƒ êè, òíäèð ƒñòƒíä …‰çë-…‰j÷ê áèð ìàìëû õàòûí ÷‰ðê áèøèðèð. ΋ëàí àðâàäà jàõûíëàøûá ÷‰ðê èñòäè. Àðâàä î‹ëàíà äåäè êè, ñí ìíèì ƒ÷ƒí áèð jàëàí äàíûøìàñàí ñí ÷‰ðê âåðìj‡jì. ΋ëàí ‡àâàáûíäà äåäè: – Õàíûì, ìí ‰ìðƒìä jàëàí äàíûøìàìûøàì. Àí‡àã ñíèí ƒ÷ƒí áàøûìà …ëí ãçàâƒ-ãäðäí äàíûøà áèëðì. Àðâàä ðàçûëûã âåðäè. ΋ëàí áàøëàäû, í áàøëàäû. – Õàíûì! Ãóëëó‹óíà ðç îëñóí êè, ìíèì àòàì ÷îõ âàðëû-ä‰âëòëè áèð àäàì èäè. Îíóí èëõûëàðû, ãîjóí ñƒðƒëðè, ãàðàìàë íàõûðû, à‹ ìàjàëàðû, ãàðà…‰çëƒ, щîð …ƒ‡ëƒ íðëðè jåð ƒçƒíƒ òóòìóøäó. „ƒíëðèí áèð …ƒíƒíä íàõîøëóã äƒøäƒ, èëõû àòëàðû ãûðûëäû, îíóí äàëûí‡à ãàðàìàë íàõûðûíäàí ñð-ëàìò ãàëìàäû. Ñîíðà ãîjóí ñƒðƒñƒ áàäà …åòäè. Ëàï

150

151

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

àïàðìûøàì. Äåì áó ñщðà áøèñòàíäà èìèø.Ãî‡à ‡èí ìð âåðäè êè, óøà‹û …òèðèí. Óøà‹û êèì òåç …òèðñ, îíà щäèjj âåð‡jì. Èêè ‡èí ó÷äó ñщðàjà. Îíëàð óøà‹û …òèðíä áèðè äåäè êè, óøà‹û ìí àïàðûì, î áèðè äåäè êè, ìí àïàðûì. Áåëëèêë, ‡èíëð àðàñûíäà ìƒáàщèñ áàøëàäû. †èíëð î ãäð ñàâàøûðëàð êè, àõûðäà ƒç-…‰çëðèíè ãàí áàñûð. Áèð ä áàõûá …‰ðƒðëð êè, óøàã jîõäóð. Óøàã ñójà äƒøƒð. †èíëð ôèêèðëøèðëð êè, ãî‡à ‡èí í ‡àâàá âåð‡jèê. †èíëð …ëèá ãî‡à ‡èí äåäèëð êè, óøà‹û …òèðíä ñójà äƒøäƒ. †èí äåäè êè, áèç уëåjìàí ïåj‹ìáðèí õèäìò÷èñè îëàí çàìàí jîëäàøëàðûìûí áèðèí à‡û‹ûì òóòäó. Áèð îâñóí îõóäóì, îíó áàëû‹à ä‰íäðèá ÷àjà àòäûì. Óøà‹û щìèí áàëûã óäóá. Òåç îðà …ëäè. Áàëû‹û ñóäàí …‰òƒðäƒ, ‡èí ä‰íäðäè. Óøà‹û äà …‰òƒðƒá …ëäèëð. Áàëûã÷û ïàäøàщûí àðâàäûíà äåäè êè, óøà‹ûíû …‰òƒð àïàð. Ïàäøàщûí àðâàäû äåäè êè, óøà‹û ñèç á‰jƒòìƒñƒíƒç. Ñèç ãàëñûí. Àõûðäà ãî‡à ‡èí äåäè êè, щå÷ äàíûøìàjûí, щàìûíûç áèðëèêä …åäèá, ïàäøàщëà áèðëèêä jàøàjûí. Ïàäøàщ áóíëàðûí ãàáà‹ûíà ãîøóí ⁠ìóñèãè èë àäàìëàð …‰íäðäè, îíëàð щàìûñû áèðëèêä õîøáõò jàøàìà‹à áàøëàäûëàð. ÄÎÜÐÓ×ÓË ÎÜËÀÍ

àõûðäà äâëð ‰ëäƒ. Áó ãûð‹ûíà òàá …òèðìjí àòàìûí ƒðjè ïàðòëàäû. Ñîíðà àíàì, ãàðäàøëàðûì, áà‡ûëàðûì, ìèëðèì, äàjûëàðûì, áèáèëðèì, õàëàëàðûì ‰ìƒðëðèíè ñí áà‹ûøëàäûëàð. Áó щí…àìäí ñîíðà …‰çƒìƒ à÷ûá …‰ðäƒì êè, áó jóðääà áèð ìí ãàëìûøàì, áèð ä õîðóç. Jåìê ëàçûì èäè. å÷ øåj jîõ èäè. Äèëí÷èëèê åòìj‡êäèì êè, îíó äà ãóëëó‹óíà ðç åäèì êè, ìí ÷îõ òêááƒðëƒjì. ˆëƒì ðàçû îëàðàì, щå÷ êèì à‹ûç à÷ìàðàì. Åøèòäèì êè, ãîíøó êíää áè÷èí÷è àõòàðûðëàð. Áèð ÷èí …‰òƒðƒá ‰çƒìƒ î êíä jåòèðäèì. Èêè щôò áè÷èí áè÷äèì. Áè÷èì щàããûíû åâìèç àïàðìàã ëàçûì èäè. ˆçƒìƒ êíäèìèç jåòèðäèì. „‰çƒì õîðóç ñàòàøäû. Òåç õîðóçó òóòóá à‹à‡à áà‹ëàäûì, ò‰âëj …èðèá ðíè àëûã ÷óëó‹óíó …òèðèá õîðóçóí áåëèí áàñäûì. Õîðóçà ñƒâàð îëóá ãîíøó êíä …åòäèì. ́ …‰ðñì jàõøûäûð. āíè jû‹ìàã ƒ÷ƒí ÷óâàë …‰òƒðììèøì. ˆçƒìƒ èòèðìäèì. Èêè áèð òóòóá áóíëàðûí äðèñèíè ñîjäóì. Áè÷èí щàããûíû áèð ãàáû‹ûíà jû‹ûá õîðóçà jƒêëäèì. Õîðóçóí èïèíè ƒñòƒí àòäûì. Õîðóç jîëà äƒøäƒ, í äƒøäƒ. à jƒjƒðäƒì, ÷àòà áèëìäèì. Jåí ÷îõ à‹ûëëû îëìà‹ûì äàäûìà ÷àòäû. ʁñì jîë èë …ëèá õîðóçóí êå÷‡jè jîëäàí áèð щƒíäƒð jåðä äàjàíäûì. Õîðóç êå÷èá …åäíä ‰çƒìƒ îíóí ƒñòƒí àòäûì. ́ jàõøû êè, õîðóçóí ãójðó‹ó óçóí èìèø. Ãójðó‹óí ƒñò äƒøäƒì. Å⁠…ëäèêäí ñîíðà áè÷èí щàããûíû jåðájåð åëäèì. Õîðóçó äà ò‰âëj áà‹ëàjûá ãàáà‹ûíà äí ò‰êäƒì. Jîð‹óí îëäó‹óì ƒ÷ƒí áðê jàòìûøäûì. сщðèñè àjûëûá ò‰âëj …åòäèì. Õîðóçóí àëû‹ûíû …‰òƒðäƒì, …‰ðäƒì êè, õîðóçóí áåëèíä áèð jàðà ìë …ëèá, òåç щjò ‡óìäóì. Ãîç ãàáû‹û èë ãàðïûç ãàáû‹ûíû ä‰jƒá, …òèðèá õîðóçóí áåëèí jàõäûì. Õîðóçó äà òþâëÿäÿí ÷ûõàðûá, щjòä áèð ìûõà áà‹ëàäûì. „ƒíƒ áèðòщð áàøà âóðäóì. „凁 ÷îõ íàðàщàò jàòäûì, ‡ƒð၇ƒð ‡àjèá - ãðàjèá jóõóëàð …‰ðäƒì. сщð jóõóäàí äóðóá, õàíûì, í …‰ðñì jàõøûäûð: Õàíûì: – ð щàëäà õåjèðëè îëàð. Áëè, áëè. „‰ðäƒì õîðóçóí áåëèíä áèð íщí… ãîç à‹à‡û áèòèá, áó ãîç à‹à‡ûíäà jàëàí îëìàñûí щð áèðè áèð ïóä ãàðïûçëàð âàð. ‚çƒìƒ jójóá àòàìûí ãûçûë äñòëè õí‡ðèíè áåëèì áà‹ëàäûì ⁠ãîç à‹à‡ûíà äûðìàøäûì. Ãàðïûçëàðû áèð-áèð íçðäí êå÷èðäèì. „‰ðäƒì êè, áèð ãàðïûç õàë âóðóá, щà åòäèì ëèì ÷àòìàäû. Òåç õí‡ðè ãûíûíäàí ÷ûõàðûá, ãàðïûç òðô щìë åòäèì. Ձ퇁ðèí ó‡ó ãàðïûçà jàõûíëàøàí êèìè åë áèë ìíè í èñ ÷êäè. „‰çƒìƒ à÷àíäà ‰çƒìƒ ãàðïûçûí è÷èíä …‰ðäƒì.сí äåì, áó á‰jƒê áèð øщð èìèø. Áèð …ƒí ãàáûã ãàðïûç øщðèíèí ïàäøàщû ‰ëƒáìƒø. †àìààò jû‹ûëûá ä‰âëò ãóøó ó÷óðäóð. Ãóø äà

Áèñìèëëàщèð ðщìàíèðð ðщèì. Áèð ïàäøàщ âçèðèíè …‰òƒðƒá äƒíjà …çèíòèñèí ÷ûõäû. Î, ò‹jèðè-ëèáàñäà ‰ëêñèíè ïàjè-ïèjàäà àçû ƒ÷ èë …çèá-äîëàíàðäû. Áèð …ƒí áèð êíä …ëèá ÷ûõäûëàð. Áèð êàñûáûí åâèíä ãîíàã ãàëäûëàð. Áó êàñûáûí àðâàäû щàìèë èìèø. „凁íèí áèð âàõòûíäà çíí jƒêƒíƒ jåð ãîjäó. Áèð …‰çë î‹ëàí óøà‹û äƒíjàjà …ëäè. çèð äóðóá ÷ûõäû áàjûðà ⁠áèð íôðë ñ‰щáò åòìj áàøëàäû. сí äåì áó êèøè, çðòè Ìèêàjûë èìèø. çèð äåäè êè, í ‡á áóðà …ëìèñí? çðòè Ìèêàjûë äåäè êè, áó êèøèíèí î‹ëó îëäó, ïàäøàщûí äà áó …凁 ãûçû îëäó. Àëëàщ îíëàðû áèð-áèðèí jàçäû. Ïàäøàщ âçèðèí êèìèíëñ äàíûøäû‹ûíû åøèäèá jàõûíà …ëäè. çèðäí êèìë äàíûøäû‹ûíû ñîðäó. çèð …ƒëƒìñjèá äåäè: – Ïàäøàщ ñà‹ îëñóí, áó î‹ëàíû Àëëàщ, áó …凁 ñíèí äƒíjàjà …ëí ãûçûíà jàçäû.

152

153

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

…ëèá ìíèì áàøûìà ãîíóð. Áåëëèêë, ‡àìààò ìíè òíòí èë ïàäøàщëûã òàõòûíà îòóðäóð. Áèð íå÷ …ƒí ãàðïûç øщðèíä щ‰êìðàíëûã åäíäí ñîíðà …ƒíëðèí áèð …ƒíƒ áàø âçèð äåäèì êè, ìí áóðàäà íå÷ âàõòëàð ïàäøàщëûã åäèðì, õàëãûí …ƒçðàíûíäàí õáðèì jîõäóð. Äóð áèð øщð ÷ûõàã. ́í øщðèí êƒ÷ëðèí ÷ûõàí êèìè ‡àìààòûí ññè àñèìàíà áƒëíä îëäó. Jàøàñûí щ‰êìäàðûìûç, ãäìëðèí ó‹óðëó îëñóí. Áèð ãäð øщðè …çäèê, щð jåðä jàøàñûí, ‰ìðƒ óçóí îëñóí, íèäàñûíû åøèòäèì. Áàçàðûí jàíûíäàí êå÷íä …‰ðäƒì, ãàòûã ñàòûðëàð. Áèð ñòêàí ãàòûã è÷äèì. Jîëà äƒçëíä ãàòûã ñàòàí ãàáà‹ûìû êñèá, ãàòû‹ûí ïóëóíó èñòäè. ́íä ïóë í …çèð. Ïóëóì îëñàjäû, îíóí áèð ñòêàí ãàòû‹ûíà ëàï áèð ãûçûë îíëóã âåððäèì. Óô äà äåìçäèì. À‡ûãëû-à‡ûãëû ãàòûã ñàòàíà äåäèì êè, ïäðñƒõò, áèëìèðñí êè, ìí áó øщðèí ïàäøàщûjàì? Ãàòûã ñàòàí çàëûì î‹ëó ìí jàõûíëàøûá åë ì‰щêì áèð ñèëë âóðäó êè, èíäè ä jåðè à‹ðûäûð. Ñèëë ìí äjíäí ñîíðà ãàðïûç øщðèíäí äƒç щjòèìèç ãà÷äûì. Èíäè õàíûì ìíèì äî‹ðó÷ó îëäó‹óìà ñíèí øêêøƒáщí ãàëìàäû êè? Õàíûì …ƒë-…ƒë äåäè: – Jîõ! Àj ò‰âá. Î, ìí áèð jà‹ëû ôòèð áà‹ûøëàäû. Áóðàäà íà‹ûëûìûç áèòèð. „‰jäí ƒ÷ àëìà äƒøäƒ. Áèðè ìíèì, áèðè ‰çƒìƒí, áèðè ä íà‹ûë äàíûøàíûí. ÀËËÀÙ JÀÇÀÍÛ ÏÎÇÌÀà ÎËÌÀÇ

Ïàäøàщ äåäè: – Àëëàщ îíà jàçûáñà, ìí îíó ïîçàðàì. àãã jàçàíû ïîçìàã îëìàç. Äàðûõàí àäàìà òäáèð jîõäóð. Ïàäøàщ ÷îõëó ïóë âåðèá щìèí óøà‹û àòà-àíàñûíäàí àëûð. Àïàðûá àòäû ìåøj êè, …‰ðƒì Àëëàщ, áóíó í凁 jàçûá. Áèð ‡åjðàí Àëëàщ òðôèíäí ïåjäà îëäó. Áó ‡åjðàí щð …ƒí áó ê‰ðïíè ‰ç ñƒäƒ èë ìèçäèðèð. Áèð …ƒí áèð îâ÷ó òƒôí…èíè …‰òƒðƒá ìåøj îâà ÷ûõäû. Áèð ‡åjðàí …‰ðäƒ. †åjðàí îâ÷óíó …‰ðí êèìè ãà÷äû. Îâ÷ó îíóí ãà÷äû‹û jåð …ëèá, áèð ê‰ðï óøàã …‰ðäƒ. Óøà‹û å⁠…òèðèá, àðâàäûíà äåäè: – Áó óøà‹û ìåøäí òàïìûøàì. -Àðâàä, à÷ jàõàíû. Àðâàä óøà‹û ñàëäû ä‰øƒí, щàãã òðôèíäí ä‰øƒí ñƒä …ëäè. çðòè †áðàjûë óøà‹ûí àäûíû ́щììä Ìóõòàð ãîjóá ãåjá îëäó. Óøàã á‰jƒjƒá 20 jàøûíà …ëäè. ×îõ ãàáèëèjjòëè, à‹ûëëû, …‰çë áèð î‹ëàí îëäó. Áèð …ƒí ïàäøàщ âçèðè èë äƒíjà …ðäèøèí ÷ûõäû. Áèð jåìêõàíàäà ÷‰ðê jåjí çàìàí †áðàjûë êíä÷è ëèáàñûíäà îðàjà …ëäè. Îíëàðëà áèð jåðä îòóðóá. Ñîíðà ïàäøàщà õ‰ðê ïàjëàjàí î‹ëàíû …‰ñòðèá ñîðóøäó: – Øàщ ñà‹ îëñóí, áó õ‰ðê ïàjëàjàí î‹ëàíû …‰ðƒðñíìè? Áàõ áó щìí î‹ëàíäûð êè, ñí îíó ìåøj àòìûøäûí. Ïàäøàщ ãçáëíèá êà‹ûç jàçäû ⁠щìèí î‹ëàíû ÷à‹ûðûá êà‹ûçû îíà âåðäè ⁠äåäè: – ΋ëàí, áó êà‹ûçû àïàð âåð Ãàðà çèð. Êà‹ûçà jàçìûøäû êè, ÷àòàí êèìè áó î‹ëàíû ãòë jåòèððñí. Óøàã …ëèá ñàðàjûí …ƒëëƒ áà‹÷àñûíà ÷ûõäû. Jîð‹óí îëäó‹óíäàí áèð à‹à‡ûí ê‰ë…ñèíä óçàíäû ⁠áðê jóõójà …åòäè. ìèí …ƒí ïàäøàщûí ãûçû ãûðõ è퇁áåëëè ãûçëà …ƒëëƒ áà‹à …çìj ÷ûõìûøäûëàð. „ëèá î‹ëàí jàòàí à‹à‡ûí àëòûíà ÷ûõäûëàð. Ïàäøàщ ãûçû áàõûá …‰ðäƒ êè, î‹ëàíûí ëèíä ìêòóá âàð. À÷ûá îõójàíäà áèëäè êè, àòàñûíûí õòòèäèð. ˆçƒ ä áó …‰çë î‹ëàíûí ‰ëƒìƒí ôèòâà âåðèá. Òåç ìêòóáó ‡ûðûá, áàøãà áèð êà‹ûçà jàçäû êè, Ãàðà çèð, áó î‹ëàí ñàðàjà ÷àòàí êèìè ôèëí îòà‹û áó î‹ëàíà áà‹ûøëà ⁠ãûçûìû äà îíà âåð. Ãàðà çèð ìðè jåðèí jåòèðäè. Ãûçëà-î‹ëàí åâëíäèëð. Èë òàìàì îëäó. Ïàäøàщ âçèðë ‰ëêíè …çìj äàâàì åòäèëð. Áó ðôä î‹ëàíëà-ãûçûí áèð óøà‹û îëäó. Áèð íå÷ âàõòäàí ñîíðà ïàäøàщ ñjàщòäí ãàjûäûá …ëèð. àìû îíóí ïèøâàçûíà ÷ûõûð. çèð ïàäøàщà áàõûá …ƒëƒìñäè. Ïàäøàщ ñîðóøäó: – çèð íèj …ƒëƒðñí? çèð äåäè:

Áèðè âàð èäè, áèðè jîõ èäè. Àëëàщäàí áàøãà щå÷ êèì jîõ èäè. Áèð ïàäøàщ âàð èäè. Áó ïàäøàщûí ƒ÷ î‹ëó âàðìûø. Áèð …ƒí ïàäøàщ áðê õñòëíèð ⁠‰ëƒìƒíƒí jàõûíëàøäû‹ûíû щèññ åäèá, î‹ëàíëàðûíû jàíûíà ÷à‹ûðûá îíëàðà âñèjjò åäèá äåäè: – Áàëàëàðûì, щìèø îâà ÷ûõàíäà, íáàä …ƒí áàòàí òðô îâà …åäñèíèç. Ïàäøàщ ñ‰çíƒ äåjèá, ‡àíûíû áàëàëàðûíà òàïøûðäû. Ãàðäàøëàð àòàëàðûíû äôí åëäèëð. Áèð íå÷ âàõò êå÷äè. Áèð …ƒí ïàäøàщûí á‰jƒê î‹ëó, âçèðèí î‹ëóíó ÷à‹ûðäû ⁠îíà äåäè êè, щàçûðëàø îâà …åäê. Îíëàð àòëàíûá …ƒí áàòàí òðô îâà ÷ûõäûëàð. „‰ðäƒëð áèð áóëàã àõûð. Áèð ‡åjðàí áóëàãäàí ñó è÷èð. ΋ëàí ôèêèðëøäè êè, àòàìûí ïàõûëëû‹ûíà áàõ, îâ áóðäà îëà-îëà, ãîjìóðäó ìíè áóðà …ëèì. сí äåì, ‡åjðàí ãûç èìèø. †åjðàí ãà÷ìà‹à ƒç ãîjäó. ΋ëàí ‡åjðàíû ãîâäó. çèðèí î‹ëó îíóí äàëûí‡à …åòìäè. †åðàí ãà÷ûá áèð êíä …èðäè. ΋ëàí áèð ãàðûíûí åâèíä ãîíàã ãàëìàëû îëóð. ΋ëàí ãàðûäàí ‡åjðàíû ñîðóøóð. Ãàðû äåjèð: – ΋ëóì, ãì jåì, î ïàäøàщûí ãûçûäû. сíèí êèìè î‹ëàíëàðû àëäàäûá çèíäàíà ñàëäûðûð. ΋ëàí ãàðûjà äåäè: – Àj íí, îíóí jåðèíè ìí …‰ñòð. Ãàðû àïàðûá î‹ëàíû ãûçûí åâèíè îíà …‰ñòðäè.  î‹ëàíà äåäè êè, ãûç äàíûøìàã áèëìèð, …ð ãûçû äàíûøäûðà áèëñí, ñíè áóðàõà‡àã. Jîõ äàíûøäûðà áèëìñí, çèíäàíà ñàëäûðà‡àã. ΋ëàí …ëèá ãûçûí ãàïûñûíû ä‰jäƒ â è÷ðè …èðäè. ́ ãäð ÷àëûøäûñà, ãûçû äàíûøäûðà áèëìäè. Ãûç îíó çèíäàíà ñàëäûðäû. сщðè …ƒí âçèðèí î‹ëó èë ïàäøàщûí îðòàí‡ûë î‹ëó …ëäèëð áóëà‹à. çèðèí î‹ëó ‡åjðàíû …‰ðí êèìè äåäè êè, ñíèí ãàðäàøûí áó ‡åjðàíûí äàëûí‡à …åòìèøäè. Áó jåðä ‡åjðàí …‰òƒðƒëäƒ. ΋ëàí äà ‡åjðàíûí äàëûí‡à ãà÷ìà‹à áàøëàäû. †åjðàí щìèí êíä …èðäè. Îðòàí‡ûë ãàðäàø äà åjíèë, á‰jƒê ãàðäàø êèìè ãàðûíûí åâèíä …凁ëäè. †åjðàí щàããûíäà ìàðàãëàíäû ⁠îíóí åâèí …åòäè. Î äà í ãäð ÷àëûøäûñà, ãûçû äàíûøäûðà áèëìäè. †åjðàí-ãûç щìèí î‹ëàíû äà çèíäàíà ñàëäûðäû. сщðèñè …ƒí êè÷èê ãàðäàø, âçèðèí î‹ëó èë щìèí áóëà‹ûí ƒñòƒí

154

155

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

– Ïàäøàщ ñà‹ îëñóí, áó î‹ëàí щìí ìåøj àòäûðäû‹ûí î‹ëàíäû. Áó ãûç äà ñíèí ãçûíäû, áó óøàã äà ñíèí íâíäè. Ïàäøàщ ä‰jäƒ áàøûíà, à‹ëàäû. Ïàäøàщ ÷îõ ïåøìàí èäè. Áàøà äƒøäƒ êè, щàããûí jàçûñûíà ïîçó jîõäóð. ́âñèíè ãó‡à‹ûíà àëäû. †ÅJÐÀÍ

…ëäèëð. †åjðàí jåí áóëà‹ûí áàøûíäà èäè. çèðèí î‹ëó ‡åjðàíû …‰ñòðèá äåäè: – Ãàðäàøëàðûíû àëäàäàí áó ‡åjðàíäû. †åjðàí ãà÷ìà‹à ƒç ãîjäó.  щìèí êíä …èðäè. Êè÷èê ãàðäàø äà åjíè ‡ƒð, á‰jƒê ãàðäàøëàðû êèìè, щìèí ãàðûíûí åâèí …ëäè. ΋ëàí …åòìê èñòäè. Ãàðû îíà áèð áƒëáƒë âåðäè êè, áóíó ‰çƒíë àïàð. Jîëäà áƒëáƒë äèë …ëäè ⁠⁠î‹ëàíà äåäè: – ́íè àïàðûá áóðàõàðñàí ãûçûí åâèíèí ãàïûñûíûí à‹çûíà, ñíèíë äàíûøàðûã, …‰ðê ãûçû äàíûøäûðà áèëðèêìè? Îíëà𠅁ëèá ÷àòäûëàð ãûç…èë. ΋ëàí è÷ðè …èðíä, áƒëáƒë ãôëòí ãàïûíûí àðõàñûíà êå÷äè. Åë åëäè êè, ãûç îíó …‰ðìäè. ΋ëàí êå÷èá jëøäè ⁠áàøëàäûëàð ñ‰щáò. ΋ëàí äåäè: – Ñàëàì, ê‰щí ãàïû, í凁ñí? – Jàõøûjàì, ñà‹ îë! ΋ëàí äåäè: – ́í ñí áèð щâàëàò äàíûøà‡à‹àì, ñí ä ãóëàã àñ. Áèð øщðä ƒ÷ ãàðäàø jàøàjûðäû. Á‰jƒê ãàðäàø äƒë…ð èäè. Îðòàí‡ûë ãàðäàø äðçè èäè. Êè÷èê ãàðäàø ìîëëà èäè. Áèð …ƒí îíëàð îâà ÷ûõûðëàð. Îâäàí ñîíðà îíëàð ìåøä …凁ëìê èñòjèðëð. Åë ä îëóð. Ëàêèí í‰âၠèë êåøèê ÷êìëè îëóðëàð. ââë á‰jƒê ãàðäàø êåøèê ÷êìëè îëóð. Âàõò òåç …ëñèí äåj, äƒë…ð ãàðäàø à‹à‡äàí àäàì äƒçëäèð. ͉âၠîðòàí‡ûë ãàðäàøà …ëèð ÷àòûð. Áàõûá …‰ðƒð êè, á‰jƒê ãàðäàøû à‹à‡äàí àäàì äƒçëäèá. Äè äóðìà, îðòàí‡ûë ãàðäàø äà, ‰ç äðçèëèê ìщàðòèíè …‰ñòðèð. „‰çë áèð ëèáàñ òèêèá щìèí àäàìà …åjèíäèðèð ⁠…åäèá jàòûð. Áó äô í‰âၠêè÷èê ãàðäàøà ÷àòûð. Î, äóðóá, áàõûð êè, jàõûíëûãäà êèìñ äàjàíûá. Î, …ëèá …‰ðƒð êè, à‹à‡äàí äƒçëäèëìèø áèð àäàìäû. ë à÷ûá Àëëàщà äóà åäèð êè, áó àäàìû …‰çë áèð ãûçà ÷åâèðñèí. Àëëàщ îíó åøèäèð. ΋ëàí ƒçƒíƒ ãàïûjà ÷åâèðèð ⁠ñîðóøóð: – Àj ê‰щí ãàïû, èíäè ñí äå …‰ðê áó ãûç щàíñû ãàðäàøà äƒøƒð? Ãàïû äåjèð êè, ëáòò, á‰jƒê ãàðäàøà. Ãûç íàëà‡ ãàëûá î òðôäí ãûøãûðûð: – ́ äàíûøûðñûç, ãûç êè÷èê ãàðäàøûí îëìàëûäûð. Ãûç áàøà äƒøäƒ êè, îíó äàíûøäûðûáëàð. Îíëàðà äåjèð êè, ñàáàщ äà …ëðñèíèç. Áƒëáƒë …èçëè퇁 ÷ûõûð, î‹ëàíëà áðàáð …åäèð. Îíëàð …åòäèêäí ñîíðà, ãûç ôèêèðëøèð êè, áó ãàïû ìíèìë щå÷ âàõò äàíûøìûðäû. Áó î‹ëàíëà í jàõøû äàíûøäû. Ñîíðà ãûç ãàïûíû ÷ûõàðòäûðûá jåðèí òç ãàïû ãîjäóðóð. сщðè …ƒí î‹ëàí jåí …ëèð. Áó äô áƒëáƒë ãûçûí ÷ûðà‹ûíûí àëòûíäà …èçëíèð. щщáò áàøëàíûð. ΋ëàí äåjèð, àj ÷ûðàã, ìí ñí áèð íà‹ûë äàíûøûì, ñí ä ãóëàã àñ.

Áèð …ƒí ïàäøàщûí àðâàäû, âçèðèí ⁠âêèëèí àðâàäëàðû щàìàìà …åäèðëð. Jîëäà …åäðêí øàщûí àðâàäû jåðä á‰jƒê áèð ƒçƒê …‰ðƒð, ëàêèí …‰òƒðìƒð. ˆç-‰çƒí ôèêèðëøèð êè, áàøãàñûíûí ƒçƒjƒíƒ íèj …‰òƒðìëèjì. çèðèí àðâàäû äà ƒçƒjƒ …‰òƒðìƒð. Ôèêèðëøèð êè, øàщûí àðâàäû ‰çƒíƒ ÷êèá ƒçƒjƒ …‰òƒðìäè, ìí íèj …‰òƒðƒì? ‚÷ƒí‡ƒ âêèëèí àðâàäû …ëèðäè. Î, ƒçƒjƒ …‰òƒðƒð ãîjóð ‡èáèí. Îíëàð щàìàìäàí ÷ûõàíäà ïàäøàщûí àðâàäû áàõûð êè, ƒçƒê щìí jåðä jîõäóð. Î áèðè àðâàäëàðäàí ñîðóøóð êè, ƒçƒjƒ щàíñûíûç …‰òƒðƒá. êèëèí àðâàäû äåjèð êè, ìí …‰òƒðìƒøì.  îíëàð áàøëàjûðëàð ñàâàøìà‹à. Î äåjèð ƒçƒê ìíèìäè, áó äåjèð ƒçƒê ìíèìäè. ΋ëàí ÷ûðàãäàí ñîðóøóð: – ×ûðàã, èíäè äå …‰ðƒì ƒçƒê щàíñû àðâàäûí îëìàëûäûð? ×ûðàã äåjèð: – ëáòò, ïàäøàщûí àðâàäûíûí îëìàëûäû. ׃íêè ƒçƒjƒ áèðèí‡è î òàïûá. Ãûç äàjàíà áèëìèjèá ãûøãûðäû: – Áîø-áîø äàíûøûðñûç, ƒçƒê âêèëèí àðâàäûíûí îëìàëûäûð. ׃íêè øàщûí àðâàäû áèðèí‡è ƒçƒjƒ …‰ðìƒøäƒ. Àììà …‰òƒðììèøäè. Ãûç íàëà‡ ãàëûá î‹ëàíà …åäèð. Áóíëà𠅁ëèðëð î‹ëàíûí åâèí. Áƒëáƒë î‹ëàíà äåjèð êè, ãûç ñíäí áó ñèððè õáð àëà‡àã. ́áàä ñèððè à÷àðñàí,. Jîõñà, ãûç ãà÷ûá …å䁇ê. Àõøàì îëóð ⁠ãûç áàøëàjûð î‹ëàíà jàëâàðìà‹à êè, áñ ñí ãàïûíû ⁠÷ûðà‹û í凁 îëäó êè, äàíûøäûðäûí. ΋ëàí äåìê èñòìèð. Ãûç ë ÷êìèð. ΋ëàí íàëà‡ ãàëûá, áƒòƒí îëàíëàðû ãûçà äàíûøûð. сщð îëóð. Ãûç òåçäí äóðóá ãà÷ûð. „åäíä ãûçûí áàø jàjëû‹û äƒøƒð jåð. ΋ëàí àjûëûá …‰ðƒð êè, ãûç ãà÷ûá, àí‡àã jàjëû‹û ãàëûá. ΋ëàí …ëèá áƒëáƒë щð øåjè äàíûøûð. Áƒëáƒë äåjèð êè, ìí èíäè íåjëjèì, àõû ìí ñí äåìèøäèì êè, ãûçà щå÷ í äåì. …ð ãûçäàí áèð íèøàí ãàëìûø îëñàjäû, jåí í èñ ôèêèðëøðäèì. ΋ëàí äåjèð êè, ãûçûí jàjëû‹û äƒøƒá ãàëûá. Áƒëáƒë äåjèð êè, ãûç ñíè åë-áåë ðàщàò áóðàõìàjà‡àã. сíè òóòäóðà‡àã. сíè ïàäøàщûí jàíûíà àïàðà‡àãëàð. Ïàäøàщ ñíè äàð à‹à‡ûíà ÷ê‡ê. ́í ñí áèð êëê ‰jðä‡ì. Áëê õèëàñ îëäóí. Åë ä îëäó. сщð …ëèá î‹ëàíûí ë-ãîëóíó áà‹ëàjûá, ïàäøщûí щƒçóðóíà àïàðûðëàð.. Ïàäøàщ îíà äåjèð êè, ñí ìíèì ãûçûìû àëäàòäûí, ìí ä ñíè àñäûðà‡à‹àì. ΋ëàí äåäè êè, øàщ ñà‹ îëñóí, èçí âåð, ìíèì ñèç áèð щåêàjòèì âàð, äàíûøûì, ñîíðà àñäûðàðñûíûç. Ïàäøàщ è‡àç âåðäè. – Áèð …ƒí ìí îâà ÷ûõäûì ⁠áèð äí jåê ãàç âóðóá …òèðäèì åâ. Áó ãàçû òìèçëjèá êàáàá åëäèì. Åë èñòäèì êè, jåjì, ãàç ïûð

156

157

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

åëjèá ⁠îíóí ãàíàäûíûí áèðè ãàëäû ëèìä. Ïàäøàщ î‹ëàíà äåäè:-Íèj jàëàí äàíûøûðñàí. å÷ áèøìèø ãàç äà ó÷óá …åäð. Îíäà ïàäøàщûí î‹ëó ãûçûí jàjëû‹ûíû ÷ûõàðûá àòäû jåð. Ãûç äåäè: – Èíäèêè áåë îëäó, ìí ñíèíì. Ïàäøàщ áóíëàðà ãûðõ …ƒí, ãûðõ …凁 òîj åäèá, ãàðäàøëàðûíû äà çèíäàíäàí àçàä åòäèðèá ‰ç âòíëðèí jîëà ñàëäû. Jîëäà …åäðêí ïàäøàщûí ãûçû î‹ëàíà äåäè êè, áèë ⁠à…àщ îë êè, ãàðäàøëàðûí, ñíè åë áåë áóðàõìàjà‡àãëàð. Îíëàð ñíè áèð ãójójà àòà‡àãëàð. сí ãîðõìà, ãójóäà áèð íå÷ …ƒí …‰çëjðñí. Åë êè, ‡ƒì …ƒíƒ ÷àòäû, …‰ð‡êñí êè, èêè äí ãî÷ …ëèð. Áèð ãàðà, áèðè ä à‹. сí òóëëàíàðñàí ãàðà ãî÷óí áåëèí, î äà ñíè àòà‡àã à‹ ãî÷óí áåëèí, ñí ä …ëèá ÷ûõà‡àãñàí èøûãëû äƒíjàjà. Åë ä îëäó. Ãàðäàøëàð êè÷èê ãàðäàøû …‰òƒðƒá àòäûëàð áèð ãójójà. ΋ëàí áàøëàäû ‡ƒì …ƒíƒíƒ …‰çëìj. †ƒì …ƒíƒ …ëèá ÷àòäû. ΋ëàí …‰ðƒ êè, áóäóð èêè ãî÷ …ëèð, áèðè ãàðà, áèðè à‹äû. ΋ëàí ãàðà ãî÷óí áåëèí òóëëàíìàãäàí, ÷àøûá à‹ ãî÷óí áåëèí òóëëàíäû. À‹ ãî÷ î‹ëàíû òóëëàäû ãàðà ãî÷óí áåëèí. Î äà î‹ëàíû òóëëàäû ãàðàíëûã äƒíjàjà. ΋ëàí èñòäè êè, jàòñûí. Ëàêèí áèð ä åøèòäè êè, îòóðäó‹ó à‹à‡ûí áàøûíäàí ãóø ññëðèíèí ÷û‹ûðòûñû …ëèð. Ãàëõûá áàõûá …‰ðäƒ êè, áèð ãàðà èëàí îíëàðû jåìê èñòjèð. ΋ëàí èëàíû ‰ëäƒðƒá ñîíðà äî‹ðàjûð ⁠àòûð ãóø áàëàëàðûíûí jóâàñûíà êè, îíëàð jåñèí. Åë áó çàìàí áèð íщí… Ñèìóðã ãóøó …ëèá ÷ûõûð. Èñòjèð î‹ëàíû ‰ëäƒðñƒí, áàëàëàðû ãûøãûðûð êè, äjì, î áèçè ‰ëƒìäí ãóðòàðûá. Ñîíðà èëàíûí ‰ëƒñƒíƒ îíà …‰ñòðèðëð. Ñèìóðã ãóøó î‹ëàíà ìèííòäàðëûã åäðê áèëäèðèð êè, í äåjèðñí jåðèí jåòèðèì. ΋ëàí äåjèð êè, ìíè èøûãëû äƒíjàjà ÷àòäûð. Ñèìóðã ãóøó ðàçû îëóá äåjèð: Åëñ …åò ãûðõ …èðâíê ò ⁠ãûðõ òóëóã ñó àë. Ñîíðà ñíè àïàðûì. ΋ëàí äåäèêëðèíè jåðèí jåòèðèð. Ñîíðà î‹ëàí ìèíèð ãóøóí áåëèí, ãàëõûðëàð …‰j. Ãóø ãà äåjíä ò, ãó äåjíä ñó âåðèðäè. ΋ëàí áèð ä …‰ðƒ êè, ò ãóðòàðûá. Ãóø ãà äåjíä òåç áû÷àãëà ãû÷ûíûí òèíäí êñèá ãóøà âåðèð. Ãóø òè jåìèð, …‰ðƒð êè, ò øèðèíäè. Îíëàð èøûãëû äƒíàjàjà ÷àòûðëàð. Ãóø î‹ëàíà äåjèð êè, èíäè …åä áèëðñí. ΋ëàí …åäíä ãóø …‰ðƒð êè, î, òèíäí êñèá. Ñèìóðã ãóøó à‹çûíäàêû ò ïàð÷àñûíû î‹ëàíûí jàðàñûíûí ƒñòƒí ãîjóð, à‹çûíûí ñójó èë îíó jàïûøäûðûð. ΋ëàíûí jàðàñû òàìàì ñà‹àëûð. Ñîíðà Ñèìóðã ãóøó î‹ëàíà ‰ç ëëjèíäí âåðèá äåjèð êè, í âàõò äàðà äƒøñí áó ëëjè îäà òóò, ìí äðщàë jàíûíäà щàçûðàì. ΋ëàí …ëèá ñàðàjà ÷àòûð, …‰ðƒð êè, ãàðäàøëàðû ãûçûí ƒñòƒíä äàâà åëjèðëð. Áóíó …‰ðí êè÷èê ãàðäàø ãóøóí ëëjèíè îäà òóòóð. Ñèìóðã ãóøó îíóí ãàðøûñûíäà щàçûð îëóð. ΋ëàí îíäàí à‹ àò ⁠áèð äñò à‹ ïàëòàð

Áèðè âàðäû, áèðè jîõäó. Áäèì çàìàíëàðäà áèð òà‡èð âàðäû. Îíóí …‰çƒíƒí à‹û-ãàðàñû áèð î‹ëóíäàí áàøãà ‰âëàäû jîõ èäè. Î òåç-òåç ñôðëð ÷ûõûð, áàøãà ‰ëêëðäí ìàë …òèðèá ñàòàðìûø. Áèð …ƒí òà‡èð …‰ðƒð êè, àðòûã ãî‡àëìûøäûð. сôðëð ÷ûõìà‹à òàãòè ãàëìàìûøäûð. Îíà …‰ð ä áó äô ñôð ÷ûõàíäà î‹ëóíó äà ‰çƒ èë àïàðûð êè, î äà áó ïåøj jèjëíñèí. Îíëà𠅁ëèá Áà‹äàäà ÷àòûðëàð. Áàçàðäà ìàëëàðà áàõàðêí òà‡èð î‹ëó …‰ðƒð êè, øàщûí àäàìëàðû …ëèð. Î, jàõûíëûãäàêû àäàìëàðäàí ñîðóøóð êè, áñ î …‡àâä …ëí êèìäèð? Îíëàð áèëäèðèðëð êè, …ëí øàщûí ãûçû сìðãíääèð. Òà‡èð î‹ëó сìðãíäèí …‰çëëèjèíè åøèòìèøäè. Áóíà …‰ð ä ãûçû …‰ðìê ƒ÷ƒí ƒðjèíä áèð àðçó áàø ãàëäûðûð. Ãûç èñ щð òðôè òƒëë ‰ðòƒëìƒø …‡àâä îòóðìóøäó. Òà‡èð î‹ëó ãûçû …‰ðìê ƒ÷ƒí áèð ôƒðñò àõòàðìà‹à áàøëàäû. Áåë áèð ãíàò …ëèð êè, àøûã ïàëòàðû …åjèíèá ãûçûí jàíûíà …åòñèí. Î áåë ä åäèð. сщð òåçäí àøûã ïàëòàðû …åjèíèá …åäèð ãûçûí jàíûíà. „‰ðƒð êè, ãûç í ãûç! Èêè …‰ç ëàçûìäûð êè, ãûçà òàìàøà åòñèí. Î äãèã ä ãûçà áèð ê‰íƒëäí ìèí ê‰íƒë àøèã îëóð. Äåì, ãûç äà î‹ëàíà âóðóëóáìóø. Òà‡èð î‹ëó àõøàì àòàñûíûí jàíûíà …ëèð. Àòàñû …‰ðƒð êè, î‹ëó ÷îõ ôèêèðëèäèð. å÷ ‰çƒíä-ñ‰çƒíä äåjèë. сááèíè ñîðóøóðñà äà, î‹ëó щå÷ áèð øåj äåìèð. Î …ƒíäí î‹ëàí îòóðóá ãûçûí ôèêðèíè ÷êìj áàøëàjûð. Àòñû âçèjjòè áåë …‰ðƒá ôèêèðëøèð êè, jãèí î‹ëó õñòëíèá. Îíà …‰ð ä î òåç ìàëëàðûíû jû‹ûá …åðè ãàjûäûð. Áèð ìƒääò êå÷èð. Òà‡èð î‹ëó щå÷ ‡ƒð ãûçû óíóäà áèëìèð. Î, áåë áèð íò臁j …ëèð êè, Áà‹äàäà …åòñèí ⁠í凁 îëóðñà-îëñóí, ãûçû …òèðñèí. Àòàñûíà áèëäèðèð êè, …åäèì Áà‹äàääàí ìàë …òèðèì. Àòàñû áó õáðäí ñåâèíèð ⁠î‹ëóíà ðàçûëûã âåðèð. Òà‡èð î‹ëó jû‹ûøûá Áà‹äàäà jîëà äƒøƒð. „ëèá àõøàì ÷àòûð ⁠áèð ãàðûíûí åâèíä …凁ëìëè îëóð. Ôƒðñòäí èñòèôàä åäèá сìðãíä áàðñèíä áèð íå÷ ñ‰ç ñîðóøóð. Ãàðû îíà áèë-

158

159

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

èñòjèð. Îíóí äåäèêëðè щàçûð îëóð. ΋ëàí à‹ ïàëòàðû …åjèá, à‹ àòà ìèíèð ⁠á‰jƒê ãàðäàøûíû îíóíëà âóðóøìà‹à ÷à‹ûðäû. Èêè ãàðäàø ƒ÷ …ƒí, ƒ÷ …凁 âóðóøäóëàð. Êè÷èê ãàðäàø ãóøó jåíèäí ÷à‹ûðäû ⁠õàщèø åòäè êè, îíà áèð áîç àò ⁠áèð äñò áîç ïàëòà𠅁òèðñèí. Äåäèêëðè щàçûð îëóð. ΋ëàí áîç ïàëòàðû …åjèíèð, áîç àòû ìèíèð. Îðòàí‡ûë ãàðäàøû ÷à‹ûðûð ìåjäàíà. Îíëàð ƒ÷ …ƒí, ƒ÷ …凁 âóðóøóðëàð. Áó äô ä êè÷èê ãàðäàø ãàëèá …ëèð. ΋ëàí ñàðàjà …ëèð ⁠‰çƒ jåíèäí ‰çƒí ãûðõ …ƒí, ãûðõ …凁 òîj åëjèð. Îíëàð ‰ç ìóðàäëàðûíà ÷àòäûëàð. Ñèç ä ìóðàäûíûçà ÷àòûí. ÒÀÚÈÐ ÎÜËÓ – ÑßÌßÐÃßÍÄÈÍ ÍÀÜÛËÛ

äèðèð êè, áñ сìðãíä áèð àøû‹à àøèã îëìóøäóð. Àøû‹ûí äðäèíäí …ƒíƒ-…ƒíäí ñàðàëûá ñîëóð. Òà‡èð î‹ëó щð øåjè áàøà äƒøƒð ⁠ãàðûjà äåjèð êè, щìèí àøûã ìíì... сщðè …åò сìðãíä äå êè, àøûã ñíè àïàðìà‹à …ëìèøäèð. сщð òåçäí ãàðû ãûçûí jàíûíà …åäèð. ΋ëàíûí äåäèêëðèíèí щàìñûíû îíà ÷àòäûðûð. Ãûç îíà äåjèð êè, áñ ñàáàщ ãûðõ è퇁áåëëè ãûçëà áà‹à …çìj …ë‡jì. Îðäà ìíè …‰çëñèí. Ãàðû щð øåjè î‹ëàíà äàíûøûð. Òà‡èð î‹ëó áà‹à …åäèá …èçëíèð ⁠ãûçû …‰çëìj áàøëàjûð. сìðãíä ãûðõ è퇁áåëëè ãûçëà …ëèð. Î, ãûçëàðûí щðñèíè áèð èø äàëûí‡à …‰íäðèð. Òà‡èð î‹ëó …èçëíäèjè jåðäí ÷ûõûð ⁠ãûçû …‰òƒðƒá ãà÷ûð. Áóíëàð ãà÷ìàãäà îëñóíëàð, ñèç êèìäí äåjèì, Áà‹äàä øàщûíäàí. Øàщà õáð ÷àòûð êè, áñ сìðãíä jîõäóð. ́ ãäð àõòàðûðëàðñà äà ãûçû òàïìûðëàð. Øàù áèëäèðèð êè, êèì ìíèì ãûçûìûí jåðèíè äåñ, ãûçû щìèí àäàìà ð âåð‡jì. Áó õáð …åäèð ÷àòûð òà‡èð î‹ëóíà. сìðãíä îíà áèëäèðèð êè, àòàì áèçè áåë ðàщàò áóðàõìàjà‡àã. Jàõøûñû áóäóð êè, …åò àòàìà jåðèìè äå. Áëê åë ñí ìíè àëà áèëñí. Òà‡èð î‹ëó áåë ä åäèð. Î, øàщûí jàíûíà …ëèá äåjèð êè, ìí сìðãíäèí jåðèíè áèëèðì. Àí‡àã áèð øðòë äåjðì êè, ãûçû ìí âåðñí.Øàщ ÷àðñèç ãàëûá ðàçûëàøûð. Òà‡èð î‹ëó сìðãíäè …òèðèð. Àòà ãûçûíû …‰ðƒá ÷îõ ñåâèíèð. Øàщ ãûçû òà‡èð î‹ëóíà âåðèá ãûðõ …ƒí-ãûðõ …凁 òîj åäèð. Òîjäàí ñîíðà òà‡èð î‹ëó сìðãíäè ⁠àëäû‹û ìàëëàðû …‰òƒðƒá ‰ç jóðäóíà ãàjûäûð. ÀÜÛËËÛ ÇÓÐÍÀ×Û Âß ÏÀÄØÀÙ Áèðè âàðìûø, áèðè jîõìóø, ãäèì çàìàíëàðäà áèð çóðíà÷û âàðìûø. Î, î ãäð jîõñóë îëóð êè, àèëñèíè äîëàíëûðà áèëìèð. Áèð …ƒí áó jîõñóë çóðíà÷û ãðàðà …ëèð êè, áåë jàøàìàãäàíñà ïàäøàщ ãçáèí …ëèá ‰ëìê äàщà jàõøûäûð. Áåëëèêë, àðâàäû èë äàëàøûá åâäí ÷ûõûð ⁠áèðáàø ñàðàjà …ëèð. Áèëäèðèð êè, ïàäøàщû …‰ðìê èñòjèð. Ñàðàj õèäìò÷èëðè í ãäð äåjèðëðñ, “Àj êèøè ñ‰çƒíƒ áèç äå, áèç ïàäøàщà ÷àòäûðàðûã“, -çóðíà÷û ðàçû îëìóð. Äåjèð êè, …ðê ìí ñ‰çƒìƒ ïàäøàщûí ãóëà‹ûíà äåjèì. ́щàjò, õáð ïàäøàщà ÷àòûð, î áèëäèðèð êè, çóðíà÷ûíû è÷ðè áóðàõñûíëàð. Çóðíà÷û ïàäøàщà jàõûíëàøûð, îíóí ãóëà‹ûíà à‹ûð ñ‰jƒøëð ñ‰jƒð. щjƒá ãóðòàðàíäàí ñîíðà, ‰ç ‰ëƒìƒíƒ …‰çëjí çóðíà÷û áàøãà ìíçð èë ðàñòëàøûð. Ïàëäøàщ íèíêè ãçáëíèð, êñèí …ƒëƒìñƒíƒð. Áó ïàäøàщ ÷îõ à‹ûëëû ⁠óçàã…‰ðí èäè. Î, áàøà äƒøƒð êè, áó jîõñóë çóðíà÷ûíû áóðà åщòèjà‡ …òèðèá ⁠êàñûáëûã щjàòûíäàí àðòûã áåçèá. Îíà …‰ð ä ïàäøàщ ìð åäèð êè, çóðíà÷ûjà ÷îõëó ãçûë ïóë âåðèá jîëà ñàëñûíëàð. Çóðàíà÷û ñå160

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

âèí-ñåâèí ñàðàjäàí ÷ûõìàã èñòðêí âçèðë ðàñòëàøûð. çèð ñîðóøóð êè, “ïàäøàщûí ãóëà‹ûíà í äåäè? – Çóðíà÷û äåäè: ́í ïàäøàщà äåäèì êè, jàõøû çóðíà ÷àëûðàì, èñòñí ñíè ä ‰jðäðì. Ñàáàщäàí щàìûäàí õëâò ïàäøàщà çóðíà ÷àëìà‹û ‰jðä‡ì. çèð õàщèø åäèð êè, ïàäøàщäàí õëâò îíà äà çóðíà ÷àëìà‹û ‰jðòñèí. Ðàçûëàøûðëàð. Áåëëèêë, щð …ƒí çóðíà÷û âçèð çóðíà ÷àëìà‹û ‰jðäèð, îíäàí õåjëè ïóë àëûðäû.Àõìàã âçèð èñ ïàäøàщäàí …åðè ãàëìàìàëû, ïàäøàщ áèëí ñíòè ‰jðíìê ƒ÷ƒí äðèäí-ãàáûãäàí ÷ûõûðäû. Áèð …ƒí ñàðàj щëè, áàøäà ïàäøàщ îëìàãëà îâà ÷ûõûð. Áèð-áèðèíèí àðäûí‡à ó‹óðëó îâ åäèðëð. çèð áóðäà îëóð. Î, щð åщòèìàëà ãàðøû ‰ç çóðíàñûíû äà …‰òƒðƒð. „åðè ä‰íðêí ÷àjäàí êå÷ìê ëàçûì …ëèð. Áèðèí‡è âçèð êå÷èð, î áàñûíûí òjèíè ãàëäûðäû‹û çàìàí ãóðøà‹ûíà êå÷èðäèjè çóðíà …‰ðñíèð. Áóíó …‰ðí ïàäøàщ âçèðäí ñîðóøóð: – Àj âçèð, î ãóðøà‹ûíäàêû íäèð? çèð ‡àâàá âåðèð: – Ïàäøàщ ñà‹ îëñóí, ñíäêèíäí. Ïàäøàщ áèð øåj áàøà äƒøìñ ä, ƒñòƒí âóðìóð. Ñàðàjà …ëíäí ñîíðà ïàäøàщ òàõòà ÷ûõûð ⁠âçèðè jàíûíà ÷à‹ûðûá äåjèð: – çèð, áàjàã îâäà ìí ñíäí ñ‰ç ñîðóøäóì, âåðäèjèí ‡àâàá ìí ÷àòìàäû, äå …‰ðƒì áåëèíäêè í èäè? çèð jåí щìèí ‡àâàáû âåðèð: – Ïàäøàщ ñà‹ îëñóí, ñíäêèíäí. Áó jåðä ïàäøàщ ãçáëíèð, áóíó …‰ðí âçèð щâàëàòû ïàäøàщà äàíûøûð. Ïàäøàщ çóðíà÷ûíûí àðõàñûí‡à àäàì …‰íäðèð. Çóðíà÷ûíûí ƒðjè ñêñêä èäè. Áèëèðäè êè, …å‡-òåç áó èøèí ƒñòƒ à÷ûëà‡àã. Ïàäøàщûí àäàìëàðû îíà áèëäèðíä êè, ïàäøàщ ñíè ÷à‹ûðûð ƒðjè ãûðûëûá äƒøäƒ àjà‹ûíûí àëòûíà. Çóðíà÷û ñàðàjà ÷àòàí êèìè ïàäøàщ îíóí jàíûíà ÷à‹ûðäû ⁠ƒçƒíƒ ñàðàj щëèí òóòóá äåäè: Åøèäèí ⁠à…àщ îëóí, áó êèøè ìíèì ñèððèìè âçèð à÷ìàjàðàã îíó àëäàäûá, àõìàã âçèð èñ àðòûã çóðíà÷û îëóá. Áó …ƒíäí áó à‹ûëëû çóðíà÷ûíû ‰çƒì âçèð åäèðì, âçèðè èñ çóðíà÷û åäèðì. Î, jàõøû çóðíà ÷àëûð. Áó àõìàã âçèðäí âçèð jîõ, çóðíà÷û îëàð.

161

VI. ÄÀÑÒÀÍËÀÐ ÊÎÐÎÜËÓÍÓÍ ØÈÐÂÀÍ ÑßÔßÐÈ1 Êîðîüëóíóí éàøäàøìûø çàìàíëàðûéäû. Äàéû ÷îõ äàâûéà-øàâûéà ýèðìèðäè. Ùÿëÿ äÿëèëÿðè ö÷öí òÿáäèð òþêöðäè; îíëàð ÷îõ îéàí-áû éàíà ýåòìÿéèá ùÿëÿ éàõûíëàðäà îâëàéûá-ãóøäàéûá ýöíëÿðèíè êå÷èðäèðäèëÿð. Êîðîüëóíóí áàøûíäà 20-30 äÿëèñè ãàëìûøäû, õàíûìëàðäàí äà Íèýàðäû, Òåëëèéäè, áèð-èêèñè äÿ áàøãà äÿëèëÿðèí àðâàäëàðûéäû. Êîðîüëóíóí äÿñòÿñèíäÿ Éåòèì Ìûðàä àäëû áèð úàâàí îüëàí âàð èéäè. Êîðîüëó áèð âàõò áûíû éîëäàí òàïûá ýÿòèðìèøäè, äåéèáíÿí, àäûíà Éåòèì Ìûðàä äåéÿðäèëÿð. Éåòèì Ìûðàä ùèíäè áþéèýèéèá 18-19 éàøûíà éåòèøìèøäè. ×îõ ýþçÿë-ýþý÷ÿê, àüûëëû-êàìàëëû, âûðàí-éûõàí áèð èýèä èäè. Áèð ýöí äÿëèëÿðèí ùàìûñû ×ÿíëèáåëäÿ èäè. Øàääûõ-øàäéàíàëûõ åëèéèðäèëÿð. Êîðîüëó áèð äÿ áàõóûá ýþðäö êè, Éåòèì Ìûðàäûí öçö áàùàð áûëûäû êèìè òóòóëóá, ãàø-ãàáàüûíû ñàëëàéûá, àù-óô åëÿéèð. Êîðîüëó òåç éåðèííÿí ãîïóíóá Ìûðàäûí éàíûíà ýÿëèðäè. ßçÿë ñîðóøäè êè, áàëà Ìûðàä íîëóá íèéÿ áåëÿ áèêåôñÿí? Ìûðàä áèð ñþç äåìÿäè. Îíäà Êîðîüëó ýþðÿê áûíà íÿ äåäè: Íÿäöð ñÿíöí äÿðäöí, ãÿìöí? Áèðúÿ äàíûø, àìàí Ìûðàä? Ùàíñû øåéäè òóòìóð ÷ÿìöí, Ùÿð äÿðäöíäÿí éàìàí, Ìûðàä? Öñò áàøóâè ñþýìÿýèíÿí, Ãàø-ãàáàüûí òþêìÿýèíÿí, Áåéëÿ ôèêèð ÷ÿêìÿýèíÿí, Áåëöí îëàð êàìàí, Ìûðàä. ×îõ äà áàõìà éàíû-éàíû, Éàíäûðûá éàõìà èíñàíû, Ñÿí áó Êîðîüëóíóí úàíû, Äÿðäöâè äå, àìàí, Ìûðàä. ------------------

Ñþç áó éåðÿ éåòèøÿíäÿ Ìûðàä äàéû äþçÿ áèëìÿäè, ùþíêöðöá àüëàìàüà áàøëàäû. Èøè áåëÿ ýþðÿí Êîðîüëó ýþòöðöá áèð äÿ áåëÿ äåäè: Ýåúÿ-ýöíäöç àüëàìàãäàí, Êàð àøàðìû, Éåòèì Ìûðàä? Þç ñèíÿâè äàüëàìàãäàí, Êàð àøàðìû, Éåòèì Ìûðàä? Äÿðäè-ãÿìè úþçäÿìÿéäÿí, Öçÿ âûðûá öçäÿìÿéäÿí. Äàéàíûáàí ýþçäÿìÿéäÿí, Êàð àøàðìû, Éåòèì Ìûðàä. Ýþçäÿðöâè ñèëìÿìÿéíÿí, Øàääûü-åäèá ýöëìÿìÿéíÿí. Ãî÷ Êîðîüëó áèëìÿìÿéíÿí, Êàð àøàðìû, Éåòèì Ìûðàä. Ñþç òàìàì éåòÿíäÿ, Éåòèì Ìûðàä áàøûíû éóõàðû ãàëõûçûá äÿðèí áèð àù ÷ÿêäè. Ñîðà äåäè: – Ãî÷ Êîðîüëó, èçèí âåð ñþçöìè ñàçûíàí äåéèì. ×öíêè äÿðä ìÿíè éàíäûðûð, ùÿëÿ áèëëÿì êè, äèëíÿí äåñÿì äèëèì éàíàð. Êîðîüëó èçèí âåðäè. Éåòèì Ìûðàä ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñûá áåëÿ äåäè: Áèð ýþçÿë ñåâìèøÿì Øèðâàí åëèíäÿ, Ùÿñðÿòèí ÷ÿêìÿêäÿí úàíÿ ýÿëìèøÿì, Íÿ ìöääÿòäè àù ÷ÿêèðÿì éîëóíäà, ×ÿíëèáåëÿ éàíà-éàíà ýÿëìèøÿì. Ýþðäöì îíó áèð áóëàüûí áàøûíäà, Íþãñàíû éîõ êèðïèéèíäÿ ãàøûíäà, Àíúàã îëó îí äþðä-îí áåø éàøûíäà, Åøã óúóííàí èìòàùàíÿ ýÿëìèøÿì. Èòèðìèøÿì ñÿáðè, ùóøè, ãàðàëû, Ýþðÿí éîõäó îíóí êèìè ìàðàëû, Î ýöííÿí êè, äöøäöì îííàí àðàëû, Ìÿúíóí êèìè áèéàáàíÿ ýÿëìèøÿì. Áèð ýþçÿëäè, ýþçÿëëÿðèí ýþçèäè, Àøûãëàðûí ñþùáÿòöäè, ñþçöäè,

162

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

163

Øèðâàí õàíû Àáäóëëàùûí ãûçûäû, Ñåâýèì äþíöá áèð äàñòàíÿ ýÿëìèøÿì. Éåòèì Ìûðàä ýåúÿëÿðè éàòìàäû, ×îõ éàëâàðäû, ÿëè éàðÿ éåòìÿäè, Ùöúóì åòäè àììà ýöúö ÷àòìàäû, Áàø ýþòöðöá áó ìåéäàíÿ ýÿëìèøÿì. Éåòèì Ìûðàä ñàçíàí äåäèéèíè äèëíÿí äÿ äåäè êè, áÿñ ö÷ àé ìûííàí ãàáàã Øèðâàíà àò äàëûéúàí ýåäÿíäÿ Øèðâàí õàíû Àáäóëëà õàíûí ãûçû Úÿííÿò õàíûìû Íàíÿëè áûëàüûí áàøûíäà ýþðöá îíà àøèã îëäóì. Ãûçûí äà ìÿíÿ ìÿðàìû îëäû. Àììà êè, ùÿíäÿâÿðäÿ ãîøóí ÷îõ èäè. Ýöúöì ÷àòìàäû êè, ýþòöðöá áûðà ýÿòèðÿì. Éåòèì Ìûðàä ñþçöíö òàìàìà éåòèðÿíäÿ Êîðîüëó äåäè: – ß, Ìûðàä, åëÿ áûíàí þòÿðè ãàí-éàø òþêöðñÿí? Î ãûçû ýåäèá ýÿòèðìÿé ìÿíÿ áîðú îëñóí. Íèýàð õàíûì èðÿëè éåðèéèá äåäè: – Àé Êîðîüëó, äàéè ñÿí ãîúàëìûñàí, ýåäèá þçöâè áÿðêÿ-áîøà âûðìà: Ãîé úàùûëëàð ýåòñèíëÿð: Êîðîüëó Íèýàð õàíûìûí ñöçöííÿí èíúèíèá äåäè: – ßýÿð êè, ãîúàëìûñàí äåìÿñåéäöí, áÿëêÿì ýåòìèéåéäèì: Àììà ùèíäè êè, ñÿí ìÿíÿ ãîúà äåäöí, Øèâàíà ýåäÿúÿéÿì äÿ, Úÿííÿò õàíûìû ýÿòèðÿúÿéÿì äÿ. Äÿëèëÿð ÷îõ äåäèëÿð, Êîðîüëó èðàçû îëìàäû, Ùåëÿ äåäè: “Òîéóüóí ãû÷û áèðäè êè, áèðäè”. Ùÿìèí ýåúÿ Êîðîüëó ñÿôÿðÿ èðàùëàíäû: Ãûðàòûí ãàáàüûíà áèð ÷óâàë èðàí ñÿáçÿñè òþêäöðäö, éàëûí ãûðõ ùþðöéÿ ùþðöðäö, ãûëûíú, ãàëõàí, ÿìóä ýþòöðäö. Îáàøäàííàí Íèýàð õàíûìíàí, äÿëèëÿðíÿí ùàëàëëàøûá éîëà äöøäö. Êîðîüëóíóí ùå÷ Øèðâàíà éîëó äöøìÿìèøäè. Îäó êè, ùàðäàí êå÷èá, ùàéàíà ýåäÿúÿéèíè áèëìèðäè. Ãûðàò ÷îõäàí ñÿôÿðÿ ÷ûõìàäûüûííàí éåë êèìè ó÷óðäó. Êîðîüëó áèð äÿ îíäà ýþðäö êè, áèð áþéöê ÷àéûí ãûðàüûíäàäû. Èñòÿäè ÷àéû êå÷ñèí. Ãûðàò ÷àéà ýèðÿí êèìè ÷àé îíó áûðûá ãûðàüà ãàéòàðäû. Êîðîüëó àòû áèð äÿ ñóéà âóðäó. ×àé áèð àòû áûðûá äàëà ãàéòàðäû. Îíäà Êîðîüëó ùèðñäÿíèá àòû ÷àéäàí ãûðàüà ÷ÿêäè. Áèð àç àðàëûäàí ùÿðëÿíäèðèá Ãûðàòà áèð ãûðìàíú âóðäû. Ãûðàò ãûçûëãóø êèìè éåðèííÿí ãîïóá î áèðè òàéà äöøäö. Êîðîüëó äþíöá ýþðäö êè, àòûí äàë àéàãëàðû ñóéà äöøöá. Ýöëöá äåäè: – Àé ÷àé, ñÿí êöð, ìÿí êöð, áèç áèð éåðäÿ éîëà ýåòìÿðöê. Î âàõäàí ùÿìèí ÷àéûí àäûíà Êöð äåéÿëëÿð. 164

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Êîðîüëó áèð ãÿäÿð ýåäÿííÿí ñîðà àòû áèð ÷ÿìÿííèéÿ áûðàõûá, þçè äÿ îòóí öñòöíäÿ óçàíäû. Áèð àçäàí îíó éóõó àïàðäû. Ñÿñ-êöéÿ àéûëäû, ýþðäö êè, 10-15 àòäû Ãûðàòû êÿìÿíä àòûá òóòìàã èñòèéèð. Òåç éåðèííÿí ãîïóíóá ãûëûíúà ÿë åëÿäè, äöøäè áû àäàìëàðûí öñòöíÿ. Áû àäàìëàð Êîðîüëóíóí ýåéèìèíÿ, ñûð-ñûôàòûíà, áûüëàðûðíà, ñèëàùûíà áàõûá ÷îõ òÿúèðáÿ ãàëäûëàð, ãîðõóäàí ùÿðÿ áèð éàíà ãàøäû. Êîðîüëó èðÿëè éåðèéèá Ãûðàòû òóòäó âÿ öñòöíÿ àøûðûëûá ìèíäè. Éàâàøéàâàø äàüà òÿðÿô ýåòìÿêäÿ îëñóí. Ñèçÿ êèìíÿí äåéèì, áû àòû òóòìàã èñòÿéÿííÿðäÿí. Ñÿí äåìÿ áûëàð Øèðâàí õàíûíûí ñÿðùÿä ýþçÿò÷èëÿðèéìèø. Áûëàð ýÿëèá þç áþéöêëÿðèíÿ äåéÿð êè, áèð ïÿùëèâàí áèçèì òîðïàüà ýÿëäè, òóòìàüà ýöúöìöç ÷àòìàäû. Áþéöêëÿðè áûëàðà õåéëè ãîøóí âåðÿð, Êîðîüëóíóí äàëûéúàí áàø ãîéàëëàð. Êîðîüëó áèð äÿ îíäà ýþðäö êè, äàëäàí áûíûí öñòöíÿ áèð ãîøóí ýÿëèð óúó-áûúàüû ýþðöíìÿéèð. ßââÿë èñòÿäè ãà÷ñûí, ÷öí ãà÷ìàã äà èýèòäèêäÿíäè. Àììà ñîðà ôèêèððÿøäè êè, ÷îõäàíäû ùå÷ äþéöøìåéèðÿì. Åëÿ éàõøû îëäó, áèð àç áûëàðû ãîðõóäàðàì, ùÿìè þç êåôèì äóðóëàð, ùÿìè äÿ áûëàð ÿë ÷ÿêèá ýåäÿëëÿð. Êîðîüëó Ãûðàòûí úèëîâóí ÷ÿêäè, áàøûí ýåðè ãàéòàðäû, áèð íÿðÿ âóðóá þçöíè ãîøóíà âûðäû, ñàüäàí âûðäû, ñîëäàí ÷ûõäû, ãîøóííàðû ïÿðÿí-ïÿðÿí åëÿäè. Ãîøóí áþéöýö àü áàéäàã ãàëõûçäû, ñöëù åëÿäè. Êîðîüëóéà éàõûíëàøûá ñîðóøäó: – Àé ïÿùëèâàí, ñÿíöí èýèòäöýöâÿ, áàçáóðóòóâà ñþç îëà áèëìÿç. Àíúàã ùÿëÿ áèð äå ýþðÿê êèìñÿí, íÿ÷èñÿí, ùàðäàí ýÿëèá, ùàéàíà ýåäèðñÿí? Êîðîüëó áûíûí úàâàáûíäà ýþòöðöáÿí ýþðÿê íÿ äåäè: Êîðîüëóéàì, ×ÿíëèáåëäÿí ýÿëìèøÿì, Àòûìû Øèðâàíà ÷àïàðàì èíäè. Éåðÿ äÿ ãóéëàíñà Øèðâàíûí õàíû, Àðàéûá, àõòàðûá òàïàðàì èíäè. ßýÿð êè, äþéöøìÿê êå÷ñÿ êþíëöíäÿí, Àéûðàðàì îíó éàð-éîëäàøûííàí, Äöøìàí áÿäÿíèííÿí, äöøìàí áàøûííàí, Áèð óúà ìèíàðÿ éàïàðàì èíäè. Äîñò ãîéìàç äîñòóíó ãàëñûí ãàðàäà, Ãîéñà ÿýÿð äîñòóã îëìàç àðàäà, 165

Ýÿðÿê ýþçö éàøäû Éåòèì Ìûðàäà, Ýöë öçëö Úÿííÿòè àïàðàì èíäè. Ãîøóí áþéöýö âÿ ãîøóí ÿùëè òàìàìÿí Êîðîüëóíó òàíûäû, íÿ èø ñÿáÿáèíÿ ýÿëäèéèíè äÿ áèëäè. Ãîøóí áþéöýè äåäè: Øèðâàí åëè áèð àëûíìàç ãàëàäû, Ýåòìÿ, Ãî÷ Êîðîüëó, ýÿë ãàéûò èíäè. Ùÿð ýóøÿñè úàäû, òèëñèì áÿëàäû, Ýåòìÿ, Ãî÷ Êîðîüëó, ýÿë ãàéûò èíäè. Õàíûí âàðäû íå÷ÿ éöç ìèí ãîøóíó, Ãîéìàç ãàëà áèð äàø öñòÿ äàøûíû, Äîüðàð áÿäÿíèíè, êÿñÿð áàøûíû, Ýåòìÿ, Ãî÷ Êîðîüëó, ýÿë ãàéûò èíäè. Àáäóëëàù õàí éàìàí ýþçö ãàííûäû, Èýèäëÿð è÷èíäÿ àääû-ñàííûäû, Úÿííÿò õàíûì þçýèéÿ íèøàííûäû, Ýåòìÿ, Ãî÷ Êîðîüëó, ýÿë ãàéûò èíäè.

Àõûð ñîéóã áóëàãëàðû, Ìåéâÿ äîëóäó áàüëàðû, Áàøû ãàðëû, øèø äàüëàðû, Éöç ìèí Äàüûñòàíà äÿéÿð. Óúà-óúà äàìëàðû âàð, Äàìëàðûíäà øàìëàðû âàð, ×îõ ýþçÿë àõøàìëàðû âàð, Ùÿð ýöíö áèð àéà äÿéÿð. Ýþçÿëëÿðè àé ãàáàãëû, Èíúÿ áåëëè, ýöë éàâàãëû, Øèðèí ñþçëö, áàë äîäàüëû, Ëÿëè Áÿäÿõøàíà äÿéÿð. Áó øÿùÿðèí òàéû éîõäó, Ýþçÿëèíèí ñàéû éîõäó, Òîéó ÷îõäó, âàéû éîõäó, Òÿðèôè ðèçâàíà äÿéÿð. Êîðîüëóíóí áóäó ñþçö, Áåëÿ øÿùÿð îëìàç äöçö. Éîëäà ãàëûá Ìûðàä ýþçö, Åëÿñÿì âèðàíà äÿéÿð.

Êîðîüëó áûíà äåäè: – Îüóë, ýþðöðÿì êè, ñÿí ùÿëÿ Ãî÷ Êîðîüëóíó éàõøû òàíûìàìûñàí. Ìÿí äîñò éîëóíäà úàííàí äà êå÷ÿðÿì. Èýèä ýÿðÿê áèð ãàøûã ãàíûííàí þòðö ñþçöííÿí äþíìÿéÿ. Ùÿì äÿ êè, Íèýàð õàíûì ìÿíÿ ãîúà äåéèá. Àáäóëëà õàí î ãûçû ýþçöíöí è÷èíäÿ äÿ ñàõëàñà, ýÿðÿê îíó àïàðûá ùÿìèí Éåòèì Ìûðàäû ñþéöíäöðÿì, ùÿì äÿ Íèýàð õàíûìà ñöáóò åëèéÿì êè, íÿ ãÿäÿð êè, þëìÿìèøÿì, ùåëÿ ÿââÿëêè Êîðîüëóéàì. Èíäè, ãàðäàøëàð, éàõøûñû áûäû êè, ñèç ìÿíÿ Øèðâàíûí éîëóíó ýþñòÿðèí, éîë÷ó éîëäà ýÿðÿê. Ãîøóíóí áþéöýè Êîðîüëóéà éîëó áàøà ñàëäû. Êîðîüëó Ãûðàòûí áàøûí áûðàõäû. Ãûðàò ãûçûëãóø êèìè ùàâàëàíäû, àç âàõòäàí ñîðà Êîðîüëóíó Øèðâàí åëèíÿ éåòèðäè. Êîðîüëó áàõûá ýþðäö êè, áó øÿùÿð åëÿ ýþçÿë, åëÿ éàðàøûãëûäû, ùå÷ ýþðäöýè øÿùÿððÿðèí ùå÷ áèðèíÿ îõøàìûð. Öðÿéè úóøà ýÿëäè, ýþðÿê Êîðîüëó Øèðâàíû íåúÿ òÿðèô åëÿäè: Øèðâàíûí ýþçÿëëèéè, Úÿìè Ùèíäèñòàíà äÿéÿð. Áàüëàðû, ìåøÿëÿðè, Êöëëè Ýöðúöñòàíà äÿéÿð.

Êîðîüëó áûíû äåéèá, øÿùÿðÿ äàõèë îëäè. Ãûðàòû ñöðöá êàðâàíñàðàíûí àüçûíà ýÿëäè. Êàðâàíñàðà÷û áèð Êîðîüëóéà, áèð äÿ Ãûðàòà áàõûá ýþðäö êè, áûííàí õàòà ÿñêèê äþéèë. Þçè äÿ, àòû äà ÷îõ íàòàðàç øåéäè. Îíà ýþðÿ äåäè: – Àé ãàðäàø, âàëëàù-áèëëàù, ñèìè-âàëëàù áîø éåðèìèç éîõäó. Êîðîüëó äåäè: – Àé êàðâàíñàðà÷û ãàðäàø, ìÿí áó øÿùÿðÿ íàáÿëÿäÿì. Éåíýè ýÿëèøèìäè. Ùÿëÿ ùå÷ áèð éàíû òàíûìûðàì. Áû ýåúÿíè íÿ òÿÿð âàð, ýÿðÿê áûðäà ãàëàì. Àòûìà áè éåð åëÿ, þçöì ùà éàíäà îëäû ãàëàúàì. Êàðâàíñàðà÷û ýþðäè áèð þêáÿëè äàíûøûð, äåäè: – Ãàðäàø, éåðèì éîõäó, íàüàéðûì àõû? Þçöìè þëäöðìèéÿúÿì êè? Êîðîüëó áûíà áèð ÷ÿï-÷ÿï áàõûá äåäè: – Íåéíÿê, ñÿí þëäöðìÿñÿí äÿ, ìÿí þëäöððÿì.

166

167

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ìûíû äèéèá ãûëûíúà ÿë åëÿäè, èñòÿäè êàðâàíñàðà÷ûíûí áàøûíû öçñöí. Êèøè Êîðîüëóíóí àéàüûíà éûõûëûá àìàí èñòÿäè. “Ãÿëÿò åëÿìèøÿì” äåäè. Êîðîüëó ìûííàí ÿë ÷ÿêäè. Êîðîüëóíóí áàøûíà áèð õåéëàã àäàì éûüûëìûøäû. Áûëàð äåäèëÿð: – Àé ãàðäàø, êèìñÿí, íÿ÷èñÿí, áèð ñþçöâè-ñèðöâè áèçÿ äå, áÿëêÿì áèð êþìÿýèìèç äÿéäè. Êîðîüëó áûëàðûí úàâàáûíäà àëäû, ýþðÿê íÿ äåäè:

Êàðâàíñàðà÷û Êîðîüëóíó áþéöê ùþðìÿò-èççÿòèéíÿí è÷ÿðè àïàðäû. Àòûíà äà, þçöíÿ äÿ éàõøû éåð âåðäè, ÷þðÿê-÷àé òÿäàðöêöíÿ áàøëàäû. Ñÿí äåìÿ áû àäàìëàðûí è÷èíäÿ Àáäóëëà õàíûí áèð èñòÿêëè äîñòó âàð èéìèø. Ùÿëÿ î ñàùàò òöïöðäö äàáàííàðûíà, éöýöðÿïïÿ ýÿëäè Àáäóëëà õàíûí ãóëëóüóíà. Äåäè: – Àé þéè éûõûëìûø, Êîðîüëó ýÿëèá, ùåëÿ áû ñàùàò êàðâàíñàðàäàäû. Þçè äÿ äèéèð Úÿííÿò õàíûìûí äàëûñûéúàí ýÿëìèøÿì. Àáäóëëà õàíûí ùåëÿ áèë áàøûííàí òöñäè ãîïäè, òåç âÿçèð-âÿêèëèíè ÷àüûðûá äåäè: – Êîðîüëó ýÿëèá êè, Úÿííÿòè àïàðñûí. Áèð òÿäáèð òþêöí êè, îíó òóòóá þëäöðÿê, ùÿìè úÿìè õàííàð è÷èíäÿ áàøûìûç óúà îëñóí, ùÿìè äÿ ãûç þéäÿ ãàëñûí. Áûëàðûí è÷èíäÿ áèð ãîúà âÿçèð âàð èéäè, Èáðàùèì âÿçèð àäûíäà. Î, èðÿëè éåðèéèá ÿëèíè äþøöíÿ ãîéäè, òÿçèì åëèéèá äåäè: – Õàí ñàü îëñóí, áèç Êîðîüëóíó ýöúíÿí òóòà áèëìÿðöê. Ìÿñëÿùÿò áûäè êè, îíè ùèéëåéíÿí òóòàã. Ùèíäè ñÿí àäàì ýþíäÿð êàðâàðñàðûéà, ùþð-

ìÿò åùòèðàìíàí îíè áûðà ýÿòèðòäèð. Áûðäà ãîíàã åëÿ, ùþðìÿò ýþðýÿç, 34 ýöí ãàëñóí, Àëëàù êÿðèìäè, ôèêèððÿøèá áèð øåé òàïàðóü, ÿëèìèçäÿí ãà÷à áèëìÿç. Ùàìû áû òÿêëèôÿ “àôÿðèí” äåäè. Àáäóëëà õàí 5-6 íÿôÿð ùþðìÿòäè àäàìëàðäàí Êîðîüëóíóí éàíûíà ýþíäÿðäè. Êîðîüëó êàðâàíñàðàäà ÿéëÿøìèøäè. Áèð äÿ îíäà ýþðäè êè, 5-6 íÿôÿð êèøè è÷ÿðè ýèðäè. Áûëàð Êîðîüëóíà éàõûíëàøûá ñàëàì âåðäèëÿð. Âÿ äåäèëÿð: – Áèç Àáäóëëà õàíûí àäàìëàðûéóü. Õàí áèçè ñÿíöí ãóëëóüóâà ýþíäÿðäè. Ñÿíè þç ñàðàéûíà ãîíàã ÷àüûðûð. Êîðîüëó åëÿ áûíû èñòèéèðäè êè, éîëó áèð ñàðàéà èðàñò äöøñöí, ýþðñöí Úÿííÿò õàíûìû íÿ úöðíÿ ýþðöá-àïàðìàã îëàð. Îäó êè, àòû êàðâàíñàðà÷ûéà òàïøûðûá, áû êèøèëÿðíÿí áàùÿì ýÿëäè Àáäóëëà õàíûí ãóëëóüóíà. Àáäóëëà õàí Êîðîüëóíó ÷îõ áþéöê åùòèðàìíàí ãàðøûëàäû, ýþðöøöá ùàë-ÿùâàë òóòäó, àììà íåé÷öí ýÿëìÿéèíè ñîðóøìàäû. Êîðîüëó áû ãàëìàüíàí áûðäà ãàëìàüäà îëñóí, ñèçÿ õÿáÿðè âåðèì Àáäóëëà õàíàí îíóí âÿçèðèííÿí. Èêè-ö÷ ýöíäÿí ñîðà õàí âÿçèðè áèð õÿëâÿòÿ ÷ÿêèá ñîðóøäó: – Âÿçèð, íàüàéûðìûñàí? Áèð èø òàðàçäûéà áèëìèñÿíìè? Âÿçèð äåäè: – Õàí ñàü îëñóí, òàðàçäàìûøàì. Ìÿñëÿùÿò áûäû êè, Êîðîüëóíóí éàòäûüû îòàüûí öñòöíÿ ÷ûõûá îðäàí îíóí áàøûíà áèð éåêÿ äàø ñàëûá, îíó þëäöðÿê. Éîõñà êè, áû çàëûì îüëóíà ùå÷ áèð ôÿíä éîõäû. Õàí èðàçû îëäû. Âÿçèð ãóëëàðäàí áèðèíè ýåúÿéíÿí Êîðîüëó éàòàí îòàüûí öñòöíÿ ÷ûõàðòäû. Áû îòàüûí öñòöíäÿ èðè-èðè ïÿíúÿðÿëÿðè âàð èéäè. Âÿçèð ãóëà òàïøûðäû êè, Êîðîüëó éàòûá éóõóéà ýåäÿí êèìè áèð èðè äàøû ïåíúÿðÿäÿí îíóí áàøûíà ñàë, þëñöí. Îíó äà äåéèì êè, Êîðîüëó ÷îõ ñàéûã éàòàí àäàì èéäè, ëàï ãóøäàí ñàéàãäû. Ùÿìè äÿ áàøà äöøìöøäö êè, õàí áûíà íàùàã éåðÿ ùþðìÿò åëÿìèð, íåéñÿ áèð ÿíýÿëè âàð. Îíà ýþðÿ áèð àç äà åùòèéàòëû îëìóøäó. Ãóë þéöí öñòöíäÿ äóðóá ýþçäåéèðäè êè, Êîðîüëó éóõóéà ýåòñèí, íÿ òÿùÿð îëäóñà, áûíûí þçöíö éóõó òóòäó. Ãóë óçàíûá éàòäû, þçö äÿ áó ãóë éàìàí éóõóäà äàíûøàðäû. Êîðîüëó áèð äÿ ýþðäö êè, þéöí öñòöííÿí ñÿñ ýÿëèð. Òåç éóõàðû äûðìàøäû, ãóëó âÿ äàøû ýþðöá áèð ñþç äåìÿäè. Þç éîðüàíûíû ýÿòèðèá ãóëóí öñòöíÿ þðòöá àøàüû äöøäö. Õàííàí âÿçèð ÷îõ ýþçäÿäèëÿð, ãóëäàí õÿáÿð ÷ûõìàäû. Âÿçèð áàøãà áèð ãóëó ýþíäÿðäè êè, ýåò ýþð î íàíÿúèì îüëó íàüàéðûð. Ãóë ýÿëèá ýþðäö êè, áû ãóë ïÿñòàùíàí éàòûá. Âÿçèðÿ õÿáÿð ýÿòèðäè.

168

169

Êîðîüëóéàì, ×ÿíëèáåëäè ìÿñêÿíèì, Àò ìèíèáÿì áó úþâëàíÿ ýÿëìèøÿì. Éåòèì Ìûðàä Úÿííÿò äåéèá àüëàéûð, Î ñÿáÿáäÿí áó Øèðâàíÿ ýÿëìèøÿì. Ñèçèí éåðèí áàü÷àñûâàð, áàðû âàð, Àëìàñûâàð, ùåéâàñûâàð, áàðû âàð, Ìèðàäûìûí áóðàëàðäà éàðû âàð, Îíà ýþðÿ ìÿí áó éàíÿ ýÿëìèøÿì. Êîðîüëóéàì äþðä òÿðÿôèì éàüûäû, Ñèíÿìäÿêè îüóëñóçëóã äàüûäû. Áàø àüàðûá, ãîúàëûüûí ÷àüûäû, Àììà ýåíÿ ìÿðä-ìÿðäàíÿ ýÿëìèøÿì.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Âÿçèð àðàëûäàí ïûñà-ïûñà ýÿëèá ýþðäö êè, äîüðóäàí äà, áûíûí ýþíäÿðäèéè ãóë éàòûá, öñòöíäÿ äÿ Êîðîüëóíóí éîðüàíû. Âÿçèð î ñàùàò áàðìàüûíû äèøäÿäè. Äåäè: “Åé äèëè-ãàôèë, Êîðîüëó áó ùèéëÿíè áàøà äöøäè, Àëëàù àõûðûí õåéèð åëÿñèí”. Âÿçèð òÿçÿ òÿäáèð ýþðìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ êèìíÿí äåéèì Úÿííÿò õàíûìíàí. Ãàðàâàøäàð Úÿííÿò õàíûìà õÿáÿð âåðäè êè, Ãî÷ Êîðîüëó äÿäþâÿ ãîíàã ýÿëèá. Úÿííÿò õàíûì î ñàùàò áàøà äöøäè êè, äåéÿñÿí, àðàëûüäà Ìûðàä ñþçö âàð. ×öíêè Ìûðàä îíà äåìèøäè êè, áÿñ ìÿí Êîðîüëóíóí äÿëèëÿðèííÿíÿì. Úÿííÿò õàíûì áèð íàìÿ éàçûá ãàðàâàø Ñÿëèìÿéÿ âåðäè êè, àïàðûá áèð íîéèíÿí Êîðîüëóéà éåòèð âÿ úàâàáûíû ýÿòèð. Ãàðâàø èêè ýöí, èêè ýåúÿ ýöääö, ôèðñÿò òàïìàäû êè, íàìÿíè Êîðîüëóéà âåðÿ. Ö÷öíúö ýöí ôèðñÿò òàïûá íàìÿíè Êîðîüëóéà âåðäè. Êîðîüëó à÷ûá ýþðäè êè, Úÿííÿò õàíûì éàçûá.

×ÿííèáåëäÿ èíúè ìÿíÿì, Éîëóíäà éîâóíúó ìÿíÿì, Äîñò éîëóíäà èíúèìÿíÿì, Àïàðàðàì ñÿíè èíäè.

Äàüëàð áàøû äóìàí îëìàç, ßëèô ãÿääöí êàìàí îëìàç, Ñÿíöí ùàëóí éàìàí îëìàç, Àïàðàðàì ñÿíè èíäè.

Ãàðàâàø íàìÿíè ýÿòèðèá Úÿííÿò õàíûìûí éàíûíà ýÿëäè. Úÿííÿò õàíûì íàìÿíè îõóéóá ìÿçìóíóíàí ùàëû îëäè. Îòóðóá Êîðîüëóíó ýþçëÿìÿêäÿ îëñóí. Ñèçÿ êèìíÿí õÿáÿð âåðèì-Àáäóëëà õàíûí âÿçèðèíäÿí. Àáäóëëà õàíûí âÿçèðè Êîðîüëóíó þëäöðìÿê ö÷öí ýåúÿ âàõòû îí áèð íÿôÿð ãàðà ãóë ýþíäÿðäè. Ãóëóí ùÿðÿñè áèð øåéíÿí ñèëàùëàíìûøäû: áèðè ãûëûíú, áèðè íèçÿ, áèðè îõ, áèðè ÿìóä, áèðè õÿíúÿë, áèð òîïïóç, áèðè êÿìÿíä, áèðè êþðäà, áèðè çèíúèð, áðè áàëòà, ãÿìÿ ýþòöðìöøäö. Áûëàð ýåúÿ âàõäû ãÿôèëäÿí Êîðîüëóéà ùöúóì åëÿäèëÿð. Êîðîüëó ùÿëÿ î ñàùàò éåðèíäÿí ãîïóíóá ìèñðè ãûëûíúà ÿë åëÿäè; ñàüäàí âûðûá ñîëäàí ÷ûõäû, ñîëäàí âûðûá ñàüäàí ÷ûõäû. Áû îí áèð íÿôÿðèí ùàìûñûíû ãûðäû. Áàøäàðûíû äà êÿñèá ùÿéÿòÿ òóëëàäû. Ìåéèäëÿðèíè äÿ ãàïûíûí àüçûíà öñò-öñòÿ éûüäû, ñîíðà äà èðàùàò óçàíûá éàòäû. Âÿçèð ñàáàéíàí õÿáÿð òóòäû êè, Êîðîüëó áåéúÿ îí áèð íÿôÿð ãàðà ãóë þëäöðöá. Áèëäè êè, áûíûí ãóëëàðûäû. Öðÿéèíäÿ äåäè êè, éàõøû ñÿí Êîðîüëó îë, ìÿí äÿ Èáðàùèì âÿçèð. ßýÿð ñÿíöí áàøóâè ÿêìÿñÿì, àíàìäàí ÿìäèýèì ñöò ùàðàìûì îëñóí. Âÿçèð Êîðîüëóíó þç þéöíÿ ãîíàã ÷àüûðäû. Àøáàçà òàïøûðäû êè, áÿñ ôèëàí ãàáà áû çÿùÿðè òþêÿðñÿí. Õþðÿê îðòàëûüà ýÿëÿíäÿ Àëëàùûí ÿìðèéíÿí àøáàç ãàáëàðû ÷àøáàø ñàëäû, çÿùÿð òþêöëäöýö õþðÿýè âÿçèðÿ âåðäè. Âÿçèð áèð-èêè éåéÿí êèìè úÿùÿííÿìÿ âàñèë îëäè. Ùÿìèí ýåúÿ Úÿííÿò õàíûì Êîðîüëóíà èñìàðûø ýþíäÿðäè êè, áÿñ äóðìà, ýÿë ìÿíè àïàð, éîõñà àòàì ìÿíè áóðäàí óçàãëàøäûðàúàã. Ýåúÿéíÿí Êîðîüëó ýåéèíèá-êåúèíèá Ãûðàòà ìèíäè. Úÿííÿò õàíûìûí èìàðÿòèíÿ òÿðÿô éîë àëäè. Åëÿ ãàïûéà ÷àòìûøäû êè, ýþðäö Úÿííÿò õàíûì áûäû äàðâàçàíûí àüçûíäà äóðóá. Òåç ÿë àòûá ãûçû éåðäÿí ãàëõûçäû, òÿðêèíÿ àëûá øÿùÿðäÿí ÷ûõäû. Áûëàð øÿùÿðäÿí àçàúûã àðàëàíìûøäûëàð êè, øÿùÿðÿ ñÿñ äöøäö êè, áÿñ Êîðîüëó Úÿííÿò õàíûìû ãà÷ûðäûá àïàðûá. Øèðâàíäà íÿ êè, ÿëè ñèëàù òóòàí âàðäû, àòëàíäû Êîðîüëóíóí äàëûéúàí äöøäö. Êîðîüëó áèð äÿ äàëà áàõàíäà ýþðäè êè, åëÿ áèð øÿùÿð ÿùëè ùàìûñû þéöííÿí ÷ûõûá, ãàðûøãà êèìè àõûøûð. Àòû ñàõëàäû. Úÿííÿò õàíûì äåäè: – Êîðîüëó, íàüàéûðìàã ôèêðèíäÿñÿí?

170

171

Íÿ ìöääÿòäè éîë ýþçëÿðÿì, Íÿ äóðìóñàí, ãî÷ Êîðîüëó? Àòàì ñàëûá ìÿíè áÿñòÿ, Ýÿë ãàïûíû à÷, Êîðîüëó! Äàüëàð áàøû äóìàí îëàð, ßëèô ãÿääèì êàìàí îëàð, Ìÿíèì ùàëûì éàìàí îëàð, Òåç àüàðàð ñà÷, Êîðîüëó. Ýÿë åøèò, Úÿííÿò ñþçöíö, Éîëäàí éûü Ìûðàä ýþçöíö. ×îõ äà èíúèòìÿ þçöíö, Ýþòöð ìÿíè ãà÷, Êîðîüëó! Êîðîüëó áûíûí úàâàáûíäà Úÿííÿò õàíûìà áèð áåëÿ íàìÿ ýþíäÿðäè: Àëà ýþçëö Úÿííÿò õàíûì, Àïàðàðàì ñÿíè èíäè. Ñÿíÿ ãóðáàí ýþçöì, úàíûì, Àïàðàðàì ñÿíè èíäè.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Êîðîüëó äåäè: – Èñòÿéèðÿì äÿäþâöí úàìàùàòûíà áèð ãîëóìóí ýöúöí ýþðêÿçÿì. Úÿííÿò õàíûì éàëâàðäû: – À Êîðîüëó, àõû ãîøóíóí óúû-áûúàüû éîõäó, ýÿë ÷ûõàã ýåäÿê. Àç èøäÿí ÷îõ èø ÷ûõàðòìàäû. Êîðîüëó ãóëàã àñìàäû. Àòûí áàøûí äàëà äþíäÿðäè. Ãûðàò þçöí äÿðéàéè-ëåøêÿðÿ âûðäû, Êîðîüëóíóí ìèñðè ãûëûíúû ùå÷ êèìÿ àìàí âåðìÿäè. Èøè áåëÿ ýþðÿí ãîøóí ÿùëè ãà÷ìàüà öç ãîéäó. Êîðîüëó äàéû îíëàðûí äàëûéúàí ýåòìÿäè. ×ÿííèáåëÿ òÿðÿô öç ãîéäó. Ýþç éóìóá à÷ûíúàí Ãûðàò îíëàðû ×ÿííèáåëÿ ÷àòäûðäû. Äÿëèëÿð îíëàðûí ïèøâàçûíà ÷ûõäûëàð. Úÿííÿò õàíûìà “õîø ýÿëìèñÿí” åëÿäèëÿð. Åëÿ ùÿìèí ýöí òîé ìÿúëèñè ãóðóëäó. Àøûã Úöíóí Éåòèì Ìûðàäíàí Úÿííÿò õàíûìà áèð ãÿøÿíý òîé åëÿäè. Áÿý òÿðèôèíäÿ Íèýàð õàíûì ñîðóøäó: – Àé ãî÷ Êîðîüëó, áèð äå ýþðÿê, íÿ òÿùÿð ýåäèá-ýÿëäèí, êèìÿ èðàñò äöøäöí, íÿ èø ýþðäöí? Êîðîüëó ñàçè Àøûã Úöíóííàí àëûá ñèíÿñèíÿ áàñäû, ýþðÿê íÿ äåäè: Ñÿíÿ äåéèì, Íèýàð õàíûì, Ñþç ñèíÿìíÿí àõäû ýÿëäè. Áèð ÷àé êåøäèì ìÿííÿí äÿëè, Ãûðàò îíà áàõäû ýÿëäè. Âÿçèð ãóðäó íå÷ÿ ùèéëÿ, ×ÿêäè ìÿíè øèðèí äèëÿ, Ìÿíèì áàõòûì ýöëÿ-ýöëÿ, Äöøìàíëàðû éàõäû ýÿëäè. Êîðîüëóéàì, äöøöá úàíûì, Õàííàð, ïàøàëàð äöøìàíûì, Ñÿíÿ äåéèì, Íèýàð õàíûì, Ãîúàëûüûí âàõäû ýÿëäè. Äÿëèëÿðíÿí Íèýàð õàíûì Êîðîüëóéà öðÿê-äèðÿê âåðäèëÿð, òÿñêèí åëÿäèëÿð. Äåäèëÿð êè, áÿñ áû èýèäëèéè êè ñÿí åëÿéèðñÿí, ñÿíÿ ãîúàëûã éîõäó. Êèì êè, åë éîëóíäà, éåòèì-éåñèð éîëóíäà úàí ãîéà, åë äÿ îíó þç úàíû áèëÿð. Ñÿíöí äàëóíäà áèð åë âàð, êèì ñÿíÿ áàòà áèëÿð?!

172

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

“ÊÖ×ß ÐÇÀ” ÓÑÒÀÄÍÀÌß Áèð éàøûíäàí-áåø éàøûíà ýÿëÿíäÿ, Ýþçÿëëÿøèá áó ãûç, éàõøû ãûç îëàð. Áåø éàøûíäàí-îí éàøûíà ýÿëÿíäÿ, À÷ûëàð ãþí÷ÿ òÿê áèð íÿðýèç îëàð. Îí áèðèíäÿ, âÿñìÿ éàõàð ãàøûíà, Îí èêèäÿ êÿòàí þðòÿð áàøûíà, Åëÿ êè, éåòèøäè îí ö÷ éàøûíà, Ãîéìà ýåäÿ ãîíøóëàðà ñþç îëàð. Îí äþðäöíäÿ ýþçÿëëÿðÿ ãàòûëàð, Îí áåøèíäÿ åë÷èëÿðÿ ñàòûëàð, Îí àëòûäà øèðèí òîéó òóòóëàð, Åë÷èëÿð ãàïûäà ïÿéÿíäóç îëàð. Îí éåääèäÿ àë ýÿðäÿíè ãóðóëàð, Îí ñÿêêèçäÿ øóõ ìÿìÿëÿð ãûðûëàð, Îí äîããóçäà ñóëàð êèìè äóðóëàð, Öðÿéè-öðÿêëÿ ÿúÿá ñàç îëàð. Èéèðìèäÿ ñàíêè áÿíçÿð ýÿëèíÿ, Èéèðìè áèðäÿ ñûüàë âåðÿð òåëèíÿ, Åëÿ êè, áàø âóðäó åøãèí ýþëöíÿ, Ñèëèíÿð òàçÿäÿí ãóáà ãàç îëàð. Îòóçóíäà, îüóë-óøàã éåòèðÿð, Ãûðõ éàøûíäà ùÿð çöëöìö ýþòöðÿð, ßëëè éàøäà þëöì êþêñäÿí þòöðÿð, Óòàíìàç ùå÷ êÿñäÿí, öçáÿöç îëàð. Àëòìûøûíäà Ìóñòàôàíûí ñþçöíÿ, Éåòìèøèíäÿ àü òîð ýÿëÿð ýþçöíÿ,

----------------1. Øèðâàíäà áó äàñòàí - “Êè÷èê Ðçà”, âÿ “Êö÷ÿ Ðçà” àäûéëà ìÿëóìäóð. 173

Ñÿêñÿíäÿí, äîõñàíäàí êå÷ñÿ éöçöíÿ, Îúàãëàð áàøûíäà òÿê éàëãûç îëàð. Óñòàäëàð óñòàäíàìÿíè áèð äåìÿéèá, èêè äåéèá, áèç äÿ äåéÿê èêè îëñóí: Äîñòëàðûí áàøû äèê îëñóí. Áèð õóéè ìÿëÿêäè, õèëãÿòè èíñàí, Éîõäó áÿðàáÿðè ñþç àðàñûíäà. Ìÿñÿë êè, áèð îâ÷ó àùóñóí ýþðñÿ, Âàð ãèéà áàõûøû ýþç àðàñûíäà. Âàð ãèéà áàõûøû úàíëàð äÿëèíÿ, Úàíûíû ãîéàñàí úàí áÿäÿíèíÿ, Äöøìÿìèñÿí òöëÿê-òÿðëàí ÿëèíÿ, Äàüûäà òöêöíö òîç àðàñûíäà. Äàüûäà òöêöíö, òþêÿ ÷þëëÿðÿ, Äèáà÷à äåéÿëëÿð ùÿð ìèñàëëàðà, Ëà÷ûí êèìè ñöçäöðÿñÿí ýþëëÿðÿ, Þëäöðäö àøûüû, íàç àðàñûíäà. Þëäöðäö àøûüû þòäöêúÿ äèë-äèë, Ýþçëÿðè éàñÿìÿí, ñà÷ëàðû ñöíáöë, Ñÿíèí òÿêè áèð ýöë, ìÿí òÿêè áöëáöë, Îëìàç çèìèñòàííàí éàç àðàñûíäà. Îëìàç çèìèñòàíäà òàéûí, éîëäàøûí, Õóðàìàí éåðèøèí, ãÿù-ãÿù ýöëöøöí, Òàíûðàì éåðèøèí, úåéðàí áàõûøûí, ßýÿð îëñàí éöç ìèí ãûç àðàñûíäà.

Êþíöë, éàø þòöøöð, åùòèéàòëû îë, Åéëÿìÿ áàøûíà ýöú, ãîúàëàíäà. Àüûë àçàëàíäà, òàìàù ÷îõàëàð, Éàõøûíû, éàìàíû ñå÷ ãîúàëàíäà. Êàðâàíûí þòöøöá åéëÿìÿ ñîðàã, Òàíûìàç, ýÿçÿñÿí ÿëèíäÿ ÷ûðàã, Äîüðó-éàëàí îëàð, éàõûíûí-óçàã, Äèëèí äÿ äàéàíìàç äèíú, ãîúàëàíäà. Ýÿíúëèêäÿ íÿ îëäó, àëìàäûí âåúÿ, Þìöð ýÿëäè-ýåòäè áèëìÿäèí íåúÿ, Ãîðõ êè, îüóë-óøàã, íÿâÿ-íÿòèúÿ, Áàõìàéà öçöíÿ, ùå÷ ãîúàëàíäà. Äåäèéèì øåðëÿð, éàçäûüûì ãÿçÿë, Áèð âàõò ñÿíèí èäè, à íàçëû ýþçÿë, Èíäè, ùå÷ îëìàñà, àðàäà áèð ýÿë, Ýþçëÿðèì þíöíäÿí êå÷ ãîúàëàíäà. Àüðûëàð òàïûëàð úàíûíäà òåç-òåç, Áàøãà íÿ ÷àðÿí âàð, äþçìÿìèñÿí, äþç, Íÿ ÷ÿêèëÿí äÿðääèð, íÿ äåéèëÿí ñþç, Ãûçûëäàí äà îëñà òàú ãîúàëàíäà. Òîéëó ýöíëÿðèíè äþíäÿðÿð éàñà, Ýþç òîâóøäàí äöøÿð, äèë îëàð ãûñà, Þìöð äÿ âåú âåðìÿç, Àøûã Õàíìóñà, Áàøëàð éóðääàí éóðäà êþ÷ ãîúàëàíäà.

Óñòàäëàð óñòàäíàìÿíè ö÷ äåìèø, áèç äÿ äåéÿê ö÷ îëñóí, äöøìÿí þìðö ïó÷ îëñóí.

Óñòàäëàð áåëÿ áóéóðóðëàð êè, ßúÿì âèëàéÿòèíäÿ áèð àøûã âàð èäè. Áó àøûüûí àäûíà Äÿäÿ Éåäýàð äåéÿðäèëÿð. Äÿäÿ Éåäýàð þç äþâðöíöí àäëûñàíëû óñòàä àøûãëàðûíäàí èäè. Îíóí ñÿñè, ñÿäàñû åëäÿí-åëÿ, îáàäàí-îáàéà, äèëäÿí-äèëÿ ýÿçèðäè. Áèð ýöí øàù îüëó, Øàù Àááàñ äÿðâèø ëèáàñûíäà âÿçèðè èëÿ áèð êÿíäèí êÿíàðûíäàí êå÷ÿðêÿí, êÿíääÿ òîé ñÿñè åøèäèá, éàíûíäàêû âÿçèðÿ äåäè: – Âÿçèð, ýÿë áèð áó êÿíäèí òîéóíà òàìàøà åäÿê. Îíñóç äà áóðàäà áèçè òàíûéàí îëìàç.

174

175

ßýÿð îëñà áèçèì èëÿ äèëëÿðèí, Âàð îëñóí ÿëëÿðèí, à÷ äöéìÿëÿðèí, Ìèñêèí Áàáà äåéÿð,-àü ìÿìÿëÿðèíÞëÿíäÿ ãÿáðèìè ãàç àðàñûíäà.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Åëÿ äÿ åòäèëÿð. Òîéäà àøûüûí ìÿùàðÿòè - ýþçÿë äàíûøûüû, ìÿëàùÿòëè ñÿñè øàùûí õîøóíà ýÿëäè âÿ òîéäà îíó êÿíàðà ÷àüûðòäûðûá äåäè: – Àøûã, àäûí íÿäèð? Àøûã äåäè: – Äÿäÿ Éåäýàð. – ×îõ ýþçÿë àääûð. Ùÿì Äÿäÿ, ùÿì äÿ Éåäýàð, ìÿí äÿ Øàù Àááàñàì, àììà ùå÷ êÿñÿ äåìÿ. Ñÿí ìÿíèì õîøóìà ýÿëìèñÿí, àììà äå ýþðöì, ñÿíèí äÿ àøûã éàäèýàðûí âàð, éà éîõ? Éÿíè øÿéèðä éåòèðìèñÿíìè? Äÿäÿ Éåäýàð äÿðâèø ëèáàñûíäà îëàí Øàù Àááàñà äåäè: – Éîõ, ãóðáàíûí îëóì, øàù, éîõäó. Øàù Àááàñ äåäè: – Áÿñ, àé àøûã, ñÿíäÿí ñîíðà, áó ãÿäÿð àä-ñàíû, ñþç-ñîâó êèìÿ òàïøûðûá ýåäÿúÿêñÿí? Ñÿíèí éÿãèí êè, éàøûí ÿëëèíè êå÷èá, àììà ùÿëÿ áèð øÿéèðäÿí éîõäó. Øÿéèðäñèç àøûã ñîíñóç àäàì êèìèäèð. Îíäàí ñîíðà îíóí éîëóíó äàâàì åòäèðÿí, ÷ûðàüûíû éàíäûðàí îëìóð. Àë, áó ñÿíèí õÿëÿòèí, àììà óíóòìà êè, ñÿí ìöòëÿã øÿéèðä éåòèðìÿëèñÿí. Ñþçöíÿ ÿìÿë åòìÿéè óíóòìà. Þçöíäÿ ùå÷ êèìÿ áèð ñþç äåìÿ. Øàù Àááàñ þç âÿçèðè èëÿ éîëëàðûíà äàâàì åòäèëÿð, àøûã èñÿ î ýöíäÿí øàýèðä àõòàðûðäû êè, ñîíðà øàùûí ãÿçÿáèíÿ ýÿëìÿñèí. Î ýöíäÿí êÿíäëÿðäÿ, îáàëàðäà, òîéäà-øÿíëèêëÿðäÿ ýþçö êàìèë øàýèðä àõòàðûðäû. Ýöíëÿðèí áèðèíäÿ Äÿäÿ Éåäýàð éåíÿ äÿ áþéöê áèð ìÿúëèñäÿ èäè. Îðàäà àðèô àäàìëàð, áÿéëÿð âÿ õàíëàð äà âàð èäè. Àøûã ýþðäö êè, ìÿúëèñèí ëàï àéàã òÿðÿôèíäÿ áèð úàâàí óøàã ÿéëÿøèá, îíà ÷îõ ôèêèð âåðèð. Àøûã ìÿúëèñè éîëà âåðèá ãóðòàðàíäàí ñîíðà ýþðäö êè, ùÿìèí úàâàí óøàã ùÿëÿ éåðèíäÿí äóðìàéûá. Åëÿ ìàòòûì-ìàòòûì îíà áàõûð. Àøûüû ìàðàã ýþòöðäö: – Áàëà, íÿ ãóëëóüóí âàð? Óøàã òåç éåðèíäÿí ãàëõûá àøûüà éàõûíëàøäû: – Óñòàä, éàíûíà ýÿëìèøÿì, ÿë ìÿíèì, ÿòÿê ñÿíèí. Éà ÿëèìè êÿñ, éà äà ÿòÿéèìè. Ìÿíÿ áó ñÿíÿòè þéðÿäÿðñÿíìè? – Àäûí íÿäèð? Éåòèì îëäóüóìà ýþðÿ ìÿíÿ Êö÷ÿ Ðçà äåéèðëÿð. Íÿíÿìëÿ éàøàéûðàì. Äåéèðëÿð áàáàìûí äà ýþçÿë ñÿñè îëóá. Óøàüûí áåëÿ ñÿððàñò äàíûøìàüû àøûüû òóòäó. Îäóð êè, Äÿäÿ Éåäýàð óøàüû õåéëè ñîðüó-ñóàë åëÿäè, ñÿñèíè äèíëÿäè, âÿ áÿéÿíäè. Îíóí ñÿíÿòÿ áàüëûëûüûíû ýþðöá, þçöíÿ øàýèðä ýþòöðöð. Áèð íå÷ÿ âàõò óñòàä-øàýèðä òîéëàðäà, øÿíëèêëÿðäÿ ñàç ÷àëûá, ñþç ãîøóá, ìÿúëèñ àïàðäûëàð. Îüëàí ýåòäèêúÿ ïöõòÿëÿøèðäè âÿ ÷àëûøûðäû êè, ÷îõ øåé þéðÿíèá, áèëñèí. Àììà Äÿäÿ Éåäýàð ùèññ åäèð êè, áåëÿ ýåòñÿ, áó îüëàí îíóí ùþðìÿòèíäÿí äÿ àðòûã

ùþðìÿò ãàçàíàúàã. Îíà ýþðÿ êèì àøûãäàí õÿáÿð àëûðäûñà êè:-Àé Äÿäÿ Éåäýàð, áó øàýèðäèíèí àäû íÿäèð? Äåéÿðäè: – Êö÷ÿ Ðçà. – Àé àøûã, Ðçàíû áàøà äöøäöê, áÿñ êö÷ÿ íÿ äåìÿêäèð? – Éåòèì èäè, êö÷ÿëÿðäÿ ãàëìûøäû, ìÿí ýÿòèðèá àäàì åëÿìèøÿì. Áó ñþçäÿí Ðçà ÷îõ ïÿðèøàí îëàðäû, àììà åòèðàç åòìÿçäè. Îíà ýþðÿ äÿ ÷àëûøûðäû êè, äàõèëÿí çÿíýèíëÿøñèí âÿ ñÿíÿòÿ äàùà äà ìþùêÿì éèéÿëÿíñèí. Ñèçÿ ùàðàäàí õÿáÿð âåðÿê, Øàù Àááàñäàí. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö Øàù Àááàñ âÿçèðÿ äåäè: – Âÿçèð, ñÿí áèëèðñÿí êè, Îñìàíëû Øàù Õîòêàðûí ãûçûíû àëìàã èñòÿéèðÿì. Îðàéà êèìè âÿ íÿ ýþíäÿðñÿê ìÿðèôÿòëè îëàð? Âÿçèð äåäè: – Øàù ñàü îëñóí, îðà ÿââÿë àäëû-ñàíëû àäàìëàð,âÿ ùÿäèééÿëÿðëÿ åë÷è ýåòìÿê ëàçûìäûð. Øàù äåäè: – Àüûëëû ôèêèðäèð. Åëñèëÿðëÿ áèð àøûã äà îëñà ïèñ îëìàç. Äåéèðëÿð êè, Øàù Õîòêàð ÷îõ àøûãáàçäûð. Áèð àøûã äà ëàçûìäûð. Ùÿì áèçèì àäàìëàð ö÷öí, ùÿì äÿ îðàäàêûëàð ö÷öí ÷àëñûí-÷àüûðñûí, øàäëûã åëÿñèí. Àøûã ùÿìèøÿ õåéèð-äóà÷ûäû. Âÿçèð ðàçû îëäó. Øàù Àááàñ ñîðóøäó: – Áÿñ àøûã êèìè ýþíäÿðÿê? – Äÿäÿ Éåäýàð êàìèë àøûãäûð. Îíó ýþíäÿðñÿê ïèñ îëìàç, - äåéÿ âÿçèð äèëëÿíäè. Áÿëè, áèð íå÷ÿ ýöí ñîíðà ùÿì òÿäàðöê ùàçûð îëäó, ùÿì äÿ ÿéàíëàð, ÿøðÿôëÿð, àãèëëÿð, êàìèëëÿð úÿì îëäóëàð. Âÿçèð óñòàä àøûã Äÿäÿ Éåäýàð ö÷öí àäàì ýþíäÿðäè êè, òåç îëñóí, äóðìàñûí ýÿëñèí Øàùûí ùöçóðóíà. Ãàñèä ýÿëèá àøûüû Øàùûí ùöçóðóíà äÿâÿò åòäè. Äÿäÿ Éåäýàð ìÿìóíèééÿòëÿ, - äåéèá, ñåâèíúÿê éîëà ùàçûðëàøäû. Êö÷ÿ Ðçà óñòàäûí éåíÿ äÿ ùàíñûñà áèð ìÿúëèñÿ ùàçûðëàøäûüûíû ýþðöá èñòÿäè êè, î äà óñòàäûéëà ýåòñèí. Àììà àøûã Êö÷ÿ Ðçàíû àïàðìàã èñòÿìÿéèá äåäè: – Ñÿí ýÿëìÿ, îðà óøàã-ìóøàã ìÿúëèñè äåéèë. Êö÷ÿ Ðçà äåäè: – Óñòàä, ùå÷ áèð àüûðëûüûì îëìàç. Õàùèø åëÿéèðÿì êè, ãîé ìÿí äÿ ýåäèì. Ñàçûìû ýþòöðöðÿì, ãóëëóüóíäà äóðàðàì. Áèðäÿí Äÿäÿ Éåäèýàðûí éàäûíà âàõòèëÿ Øàùûí îíà âåðäèéè ñþç äöøäö. Êö÷ÿ Ðçàéà ùèññ åòäèðìÿäÿí äåäè: – Éàõøû, àììà ñàðàéà ýèðìÿðñÿí. Îòóðàðñàí ãàïûíûí àüçûíäà. Îüëàí ÷îõ äåäè, ÷îõ éàëâàðäû, àõûðäà Äÿäÿ Éåäýàð ðàçû îëäó, áó

176

177

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

øÿðòëÿ êè, øàùûí îòàüûíà ýèðìÿñèí âÿ ãàïûíûí àüçûíäà îòóðñóí. Êö÷ÿ Ðçà ðàçû îëäó. Àììà öðÿéèíäÿ ìèí áèð õÿéàë âÿ àðçóëàðû âàð èäè. Áèð àçäàí îíëàð øàùûí ãóëëóüóíà éåòèøäèëÿð. Ñàðàéà ýèðÿíäÿ Äÿäÿ Éåäýàð Êö÷ÿ Ðçàéà äåäè: – Áàõ áóðàäà îòóð. Êö÷ÿ Ðçà ãàïûíûí àüçûíäà îòóðìàãäà îëñóí, Äÿäÿ Éåäýàð è÷ÿðè äàõèë îëóá, Øàù Àááàñà ÿäÿá-ÿðêàíëà ñàëàì âåðèá, ÿìðèíè ýþçëÿäè. Øàù îíóíëà ýþðöøÿíäÿí ñîíðà äåäè: – Äå ýþðöì, ñÿíèí èíäè øàýèðäèí âàð, éà éîõ? Äÿäÿ Éåäýàð äåäè: – Âàð, øàù, ãóðáàíûí îëóì. – Áÿñ ùàíû? – Ãàïûäà ýþçëÿéèð. Øàùûí ýþñòÿðèøè èëÿ Ðçàíû è÷ÿðè ýÿòèðäèëÿð. Êö÷ÿ Ðçà è÷ÿðè ýèðèá øàùà òÿçèì åòäè. Êö÷ÿ Ðçà èëÿ ýþðöøÿíäÿí ñîíðà øàù öçöíö Äÿäÿ Éåäèýàðà òóòóá äåäè: – Ñÿíè Îñìàíëû âèëàéÿòèíÿ ýþíäÿðèðÿì. Ìÿíèì ÿééàí-ÿøðÿôëÿðèìëÿ îðàäà ÷àëûá-îõóéóá, ìÿí èñòÿéÿí ãûçû ñàç èëÿ, ñþç èëÿ àëûá, ýÿòèðÿ áèëÿðñÿíìè? Äÿäÿ Éåäýàð ãåéðè-èðàäè îëàðàã äåäè: – Ãî÷ îüëó, ãî÷ êèìè, øàùûì, îíäà íÿ âàð êè, î ìÿíèì ÿëèìäÿ. Áó ñþçëÿðè åøèäÿí Êö÷ÿ Ðçà íàðàçû ùàëäà áàøûíû éåëëÿéèð. Øàù äåäè: – Áàëà, áèç ñþùáÿò åäÿíäÿ ñÿí áàøûíû íèéÿ òÿðïÿäèðäèí? Äÿäÿ Éåäýàð îüëàíäàí ãàáàã òåç äåäè: – Øàù, ãóðáàíûí îëóì, îíóí áàøû åëÿ àíàäàí ýÿëìÿ áåëÿäèð. Êö÷ÿ Ðçà óñòàäûíû ïÿðò åëÿìÿéèá äåäè: – Øàù ñàü îëñóí, óñòàäûì äöç äåéèð, áàøûì àíàäàíýÿëìÿ éåëëÿëÿíèð, àììà áó, î éåëëÿíìÿêäÿí äåéèë. Áóíóí áàøãà ìÿãñÿäè âàð. Øàù îüëàíà äåäè: – Áàëà, íÿ ìÿãñÿääè? Êö÷ÿ Ðçà äåäè: – Øàù ñàü îëñóí, ìÿí ñèçèí ñþùáÿòèíèçÿ ãóëàã àñûðàì. Ùÿð øåé éàõøûäûð: àììà áó óçóí ñÿôÿðÿ ýåòìÿêäÿ âÿ áó õåéèð èøäÿ, óñòàäûíûí äèëèíäÿí áèð äÿôÿ äÿ “Àëëàù ãîéñà” åøèäèëìÿäè. Ãîéñóí ìÿí äÿ ýåäèì. Àëëàù ãîéñà ãûçû òåçëèêëÿ øàä-õöððÿì ýÿòèðÿðèê, èíøàëëàù. Øàù Àááàñ ýþðäö êè, Êö÷ÿ Ðçà ÷îõ àüûëëû äàíûøûð, ÿìð åëÿäè, Êö÷ÿ Ðçà ö÷öí äÿ áèð äÿñò àøûã ïàëòàðû âÿ áèð ñÿäÿôëè ñàç ýÿòèðñèíëÿð. Ñîíðà

Äÿäÿ Éåäýàðà äåäè: – Øàýèðäèíè äÿ àïàðàðñàí, óñòàä. Äÿäÿ Éåäýàð öçäÿ ðàçû îëäó, öðÿêäÿ èñÿ éîõ. Áó çàëûì îüëó ùàðàäàí ìÿíÿ ðàñò îëäó? Áó ìÿíèì äåéÿñÿí, çàâàëûì îëàúàã. Ìàüûë áèð òÿùÿð áàøûìû ñàõëàéûðäûì. Ñþç òàìàìà éåòäè. Ñÿùÿðè ýöí ãîøóí-êÿúàâÿ Îñìàíëû âèëàéÿòèíÿ éîëà äöøäö. Ýöíÿ áèð ìÿíçèë ýÿëèá, éåòèøäèëÿð Îñìàíëû âèëàéÿòèíÿ. Î éåðÿ ýÿëäèëÿð êè, àðòûã øÿùÿðèí êÿíàðû èäè. Âÿçèð ýÿúàâÿíè ñàõëàòäûðûá, äåäè: – Áèç áó øÿùÿðèí êÿíàðûíäà ÷àäûðëàðû ãóðóá, ùÿì äèíúèìèçè àëàã, ùÿì äÿ ýþçëÿéÿê àøûãëàð ýåòñèí øÿùÿðÿ, øàùäàí èúàçÿ èñòÿñèíëÿð âÿ ñîíðà äà áèç ýåäÿê. Åëÿ äÿ îëäó. Àøûãëàð ñàçëàðûíû ÷èéèíëÿðèíÿ ñàëûá, øÿùÿðÿ äàõèë îëäóëàð âÿ ýÿëèá øàùûí ñàðàéûíà ÷ûõäûëàð. ßââÿëúÿ åë÷è ýÿëèá øàùû ñîðóøäó. Øàù ñàðàéäà îëìàäû. Øàùûí ãûçû àøûãëàðû þçö ãÿáóë åòäè. Àøûãëàð øàù îòàüûíà ãÿäÿì ãîéàíäà, ãûç ìèí áèð çèéíÿòëÿ áÿçÿäèëìèø îòàãäà ÿéëÿøìèøäè. Àøûãëàð îòàüà äàõèë îëàíäà Êö÷ÿ Ðçà äåäè: – Óñòàä, àéàã ñàõëà, áó îòàüà, áó òÿíòÿíÿéÿ âÿ áó ãûçà áàõ, áóíëàðà ñþç äåìÿìÿê, ëàï ãÿáàùÿòäè. Äÿäÿ Éåäýàð äåäè: – Àé áàëà, áàøûíà äþíöì, áèçè áÿëàéà ñàëìà. Àüçûìûçäàí áèð áàøãà ñþç ÷ûõàð, ùÿð èêè øàùûí éàíûíäà áèàáûð îëàðûã. Êö÷ÿ Ðçà äåäè: – Óñòàä, ùå÷ åëÿ øåé îëà áèëìÿç, îíäà ìÿíÿ èúàçÿ âåð ìÿí äåéèì. Äÿäÿ Éåäýàð íàÿëàú èúàçÿ âåðäè. Êö÷ÿ Ðçà ñàçû êþéíÿêäÿí ÷ûõàðûá äåäè: – Õàíûì, óñòàäûì áèð àç êåôñèçäèð, ìÿíÿ èúàçÿ âåð ñèçèí ýþðöøöíöçÿ áèð õàíÿ îõóéóì. Øàù ãûçû äåäè: – Áóéóð, àøûã. Àëäû ýþðÿê Êö÷ÿ Ðçà íÿ äåäè:

178

179

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ãÿäÿì ãîéóá ýÿëäèê øàù îòàüûíà, Øàùûí îòàüûíäà áèð ãûç äóðóáäó. Äöçöëìöø àéíàëàð ñàüû-ñîëóíà, Åëÿ áèëäèì àéëà, óëäóç äóðóáäó. Ãûç äåäè: - Óñòàäûíà áÿðÿêàëëàù. ßéÿð ìöìêöíñÿ, áèð áÿíä äÿ ãîé óñòàäûí îõóñóí.

Êö÷ÿ Ðçà äåäè: - Õàíûì, óñòàäûì éîðüóíäó, èçèí âåðèí, èêèíúè áÿíäè äÿ þçöì äåéèì. Ãûç äåäè: - Áóéóð. Àëäû Êö÷ÿ Ðçà ýþðÿê íÿ äåäè:

Ñþç òàìàìà éåòäè. Øàù ãûçû àõûðûíúû ñþçäÿí áÿðê ãÿçÿáëÿíäè âÿ Êö÷ÿ Ðçàéà àúûüû òóòäó. - Àøûã, î íÿ ñþçäö ìÿíÿ îõóäóí? “Ýþðÿí áó ãûç, íåúÿ ìÿíñèç äóðóáäó?” Êö÷ÿ Ðçà äåäè: - Õàíûì, ãàôèéÿ õàòèðèíÿ äåäèì. Ìÿíè áàüûøëà. Õàíûì äåäè: – Éîõ, ìÿí áó ñþçöí öñòöíäÿ ñÿíè çèíäàíà ñàëäûðàúàì. Øàù ãûçû Êö÷ÿ Ðçàíû ùÿìèí àíäà çèíäàíà ñàëäûðäû. Äÿäÿ Éåäýàðû èñÿ áóðàõûá äåäè: – Àøûã, ñÿí ýåò, ñÿíÿ äÿéìèðÿì. Äÿäÿ Éåäýàð ñàðûñûíû óäìóøäó. Áó ñþçö åøèäÿíäÿ áèð àç þçöíÿ ýÿëäè. Öðÿéèíäÿ òîé-áöñàò èäè âÿ äåéèíÿ-äåéèíÿ øÿùðèí êÿíàðûíäàêû àäàìëàðûíûí éàíûíà ýÿëèá ÷ûõäû. Ýþðäöëÿð Äÿäÿ Éåäýàð òÿê ýÿëèð, Îíäàí ñîðóøäóëàð: – Àé àøûã, áÿñ Êö÷ÿ Ðçà ùàíû? Äÿäÿ Éåäýàð äåäè: – Àüçû ïÿäÿð ùàâàéû äàíûøäûüûíà ýþðÿ, øàùûí ãûçû îíó äàìëàäû. Úàìààò ÿùëè ÷îõ ïåøìàí îëäóëàð. Âÿçèð èðÿëè ýÿëèá äåäè:

– Ãÿì åëÿìèéèí, Øàù Àááàñûí ìÿêòóáó âàð, àïàðûá Øàù Õîòêàðà éåòèðÿðÿì. Êö÷ÿ Ðçàíû äà õèëàñ åäÿðÿì. Ñîíðà âÿçèð öç ãîéäó øÿùÿðÿ. Ýÿëèá Øàù Õîòêàðûí ñàðàéûíà äàõèë îëäó. Áó çàìàí øàù ùàðàäàíñà ñÿôÿðäÿí òÿçÿúÿ ãàéûòìûøäû. Âÿçèð øàùûí éàíûíà ýÿëìÿê ö÷öí èúàçÿ èñòÿäè. Øàùûí àäàìëàðû øàùà áèëäèðäèëÿð: - Øàù ñàü îëñóí Øàù Àááàñûí áèð åë÷èñè ñÿíèí ùöçóðóíà ýÿëèá. Øàù áóéóðäó: – Äåéèí ýÿëñèí. Øàù Àááàñûí âÿçèðè è÷ÿðè ýèðèá ÿäÿá-ÿðêàíëà ìÿêòóáó îíà âåðäè. Øàù Õîòêàð ìÿêòóáó îõóéóá ìÿçìóíóíäàí ùàëè îëäó. Âÿçèð äåäè: – Øàù ñàü îëñóí, áèç ñÿíèí ãûçûíû, Øàù Àááàñà àëìàã ö÷öí åë÷èëèéÿ ýÿëìèøèê âÿ áöòöí øàùà ëàéèã ãûçûë-ýöìöø, õîí÷à-õÿëÿò áèð ñþçëÿ íÿ ëàçûìäû þç ãàéäàñûíäà. Áèç ùÿð úöð ùàçûð ýÿëìèøèê. Ñèçèí àøûãñåâÿð îëäóüóíóçó éàõøû áèëäèéèìèç ö÷öí ãóëëóüóíóçà àøûã äà ýÿòèðìèøèê. Øàù Õîòêàð ñþçëÿðäÿí ðàçû ãàëûð âÿ äåéèð: – Ìÿíèì Øàù Àááàñà áþéöê ùþðìÿòèì âàð. Ìÿí ðàçû, ñàáàù ýÿëèí, øÿíëèéèìèçè åëÿéÿê. ßââÿëúÿ ùÿì ñèçèí, ùÿì äÿ áèçèì àøûãëàðûìûç ÷àëûá÷àüûðñûíëàð, úàâàíëàðûìûç îéíàéûá øÿíëÿíñèíëÿð âÿ òîé øÿíëèéèíäÿí ñîíðà ñèçèíëÿ òîé áàðÿäÿ äàíûøàðàì. Âÿçèð áó òÿêëèôÿ ÷îõ øàä îëäó âÿ äåäè: – Øàù ñàü îëñóí, áèð äÿ áèçèì àøûüû ñèçèí ãûçûíûç çèíäàíà ñàëäûðûá. Øàù ÿìð âåðäè, àøûüû çèíäàíäàí àçàä åäèá, ýÿòèðäèëÿð. Øàù ìàðàãëàíûá ãûçûíà äåäè: – Àé ãûçûì, áó àøûüû íèéÿ çèíäàíà ñàëäûðûáñàí? Áó íÿ ÿùâàëàòäûð? Ãûç îëäóüó êèìè ÿùâàëàòû àòàñûíà äàíûøäû. Øàù Õîòêàð ýöëöá ãûçûíà äåäè: – Àé ãûçûì, íÿ îëñóí, àøûã åëÿ ãàøäàí, ýþçäÿí, ýþçÿëëèêäÿí äàíûøàð, îõóéàð. Áèð ãÿáàùÿò äåéèë êè, îíäàí þòðö éàçûüû áèð çèíäàíà äà ñàëäûðìûñàí. Àøûã ñÿíè òÿðèôëÿäèéèíÿ ýþðÿ ùÿëÿ àøûüà áèð õÿëÿò äÿ âåðìÿëèñÿí. Ãûç ýöëöìñÿéÿðÿê îòàãäàí ÷ûõäû. Øàù äåäè: – Âÿçèð, ñàáàù ìÿí äÿ áèð àøûã ýÿòèðèðÿì ñèçèí àøûãëàðëà äåéèøÿðëÿð. Äå ýþðöì, ñèçèí áó àøûã, áèçèì àøûãëàðëà áàúàðàðìû? Êö÷ÿ Ðçà âÿçèðäÿí ãàáàã ÿëèíè ýþçöíöí öñòÿ ãîéóá, ðàçûëûüûíû áèëäèðäè. Ñÿùÿðè øàù Õîòêàð ÿìð âåðäè êè, ýåäèí áèð àøûã ýÿòèðèí! Ìåéäàíäà àøûãëàð îõóñóí, ÷àëñûí, äåéèøñèí, àììà ßðÿá Åéâàçû ýÿòèðìÿéèí. ßðÿáÅéâàç ìÿìëÿêÿòäÿ àäëû-ñàíëû àøûã èäè. Þçö äÿ ìåéäàíýèð. Àììà àüçûíäàí ÷îõ ïÿäðàâàéè âÿ ñþçöí áèëìÿç èäè.

180

181

Ïèéàëÿëÿð èðÿôäÿäèð áèðáÿáèð, Õàëû, ýÿáÿ äþøÿíèáäè éåðáÿéåð, Ùÿð òÿðÿô ýöë-÷è÷ÿê, èé âåðèð ÿòèð, Öðÿéèì ãÿøø åäèá òàáñûç äóðóáäó. Èñòÿäè äåñèí êè, - àé óñòàä, ö÷öíúö áÿíäè áóéóð, Ýþðäö Äÿäÿ Éåäýàð îíà ýþç àüàðäûð. Àëäû Êö÷ÿ Ðçà: Ðçà äåéèð, áèð äÿ ÷ÿêìÿðÿì àùû, Äàäûìà éåòèøñèí øàùëàðûí øàùû, ßðøäÿ ìÿëàêÿëÿð, ãàäèð, èëàùû, Ýþðÿì áó ãûç, íåúÿ ìÿíñèç äóðóáäó?

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Úàâàíëàð àøûã äàëûíúà ýåòäèëÿð, àíúàã ßðÿá Åéâàçäàí áàøãà áèð àøûã òàïà áèëìÿäèëÿð. ßëàúëàðû êÿñèëèá, ßðÿá Åéâàçû ýÿòèðäèëÿð. Øàù äåäè: – Íåéíÿê, ýÿòèðìèñèç, ãîé ÷àëûá-îõóñóí àììà, úûçûüäàí ÷ûõìàñûí. Ñàáàùû ìåéäàí ãûçûøäû, ÷àëàí, ÷àüûðàí, äåéÿí-ýöëÿí, áèð ñþçëÿ, øÿíëèê áàøëàäû! ßðÿá Åéâàçûí àäûíû åøèäÿí Äÿäÿ Éåäýàð ìÿúëèñÿ ýÿëìÿäè. Þçöíö õÿñòÿëèéÿ âóðäó. Äåäèëÿð, àøûãëàð ýÿëñèí! Òà áàéàã ßðÿá Åéâàç ñàçû êþéÿêäÿí ÷ûõàðûá, ìåéäàíà ýèðäè, ìåéäàí ñóëàìàüà áàøëàäû. Áó òÿðÿôäÿí äÿ ÷àðÿñèç ãàëàí Êö÷ÿ Ðçà ñàçûíû ñèíÿñèíÿ áàñûá, ìåéäàíäà âàð-ýÿë åòäè. ßðÿá Åéâàç áåëÿ áàõäû êè, ýþðäö áèð úàâàí îüëàí îíóí þíöíäÿ äàéàíûá, ñèíÿñèíäÿ äÿ ñàçû âàð. ßðÿá Åéâàç úàâàíà äåäè: – Áàëà, ñÿí êèìñÿí? Ìÿíèì ìåéäàíûìà ýÿëìèñÿí. Áó óøàã, ìóøàã ìåéäàíû äåéèë. Ýåò, óñòàäûí âàðñà, ãîé î ýÿëñèí! Êö÷ÿ Ðçà äåäè: – Àøûã, ìÿíèì óñòàäûì áóðäàäû, àíúàã ìÿí îíó ðÿâà áèëìÿäèì ñÿíèíëÿ äþø-äþøÿ ýÿëñèí. Áóéóð áó ìåéäàí, áó äà áèç. ßðÿá Åéâàç þçöíö øàùûí éàíûíäà éàõøû îëñóí äåéÿ, áèðèíúè øàùû òÿðèôëÿìÿéÿ áàøëàäû. Àëäû ýþðÿê Åéâàç íÿ äåäè: Ñÿíÿ ñàëàì îëñóí, àé ßúÿìçàäÿ, Áó äþâðàí, Îñìàíëû øàù Õþòêàðûíäû. Ùÿð êÿñÿíèí ìÿçùÿáè âàð, äèíè âàð, Áó äþâðàí, Îñìàíëû øàù Õþòêàðûíäû. Êö÷ÿ Ðçà àëäû îíóí úàâàáûíäà ýþðÿê íÿ äåäè: Àë, úàâàáûíû äåéèì, àé Îñìàíçàäÿ, Áó äþâðàí, øàù îüëó Øàù Àááàñûíäû. Áèç òóòìóøóã Ìÿùÿììÿäèí äèíèíè, Áó äþâðàí øàù îüëó Øàù Àááàñûíäû. ßðÿá Åéâàç: Áèçèì øàùûí ìàéàñû âàð, íÿðè âàð, Òöêÿíìÿéÿí äþâëÿòè âàð, âàðû âàð, Øàù Àááàñ òÿê îíóí ÷îõ íþêÿðè âàð. Áó äþâðàí, Îñìàíëû øàù Õþòêàðûíäû.

Êö÷ÿ Ðçà:

Áèçèì øàùûí ýþâùÿðè âàð, õàíû âàð, Ùÿð äÿðäÿ éöç ìèí-éöç ìèí ìàëû âàð, Øàù Õþòêàðòÿê ÷îõëó ùÿðçÿêàðû âàð, Áó äþâðàí øàù îüëó Øàù Àááàñûíäû.

ßðÿá Åéâàç: Áèçèì øàùûí ãàëàñû âàð, áöðúö âàð, Éöçìèí-éöçìèí ýÿëèðè âàð, õÿðúè âàð, ×îõ øàùëàðûí ùÿëÿ îíà áîðúó âàð, Áó äþâðàí, Îñìàíëû, øàù Õþòêàðûíäû. Êö÷ÿ Ðçà:

Êö÷ÿ äåéèð, êþíöë ãàëûá òÿëàøäà, Óçàãäû, âÿòÿí äÿ, ãîùóì-ãàðäàø, äà, Èíñàô äà, ìöðâÿò äÿ, àüûë äà, áàø äà, Áó äþâðàí øàù îüëó, Øàù Àááàñûíäû.

Ñþç òàìàì îëäó. ßìð îëóíäó êè, àøûãëàð îõóìàñûí. Ùÿð èêè àøûüûí ñàçûíû àëäûëàð âÿ Øàù Õîòêàð ÿìð âåðäè êè, îíëàðûí áîéíó âóðóëñóí! Áèð ãÿäÿð ôèêèðÿ ýåäÿí Øàù àðàìëà äèëëÿíäè: – Àé úàìààò, áèç äåäèê êè, àøûãëàð öðÿê à÷àí ñþçëÿð îõóñóíëàð, áó øÿíëèêäÿ ùàìûíûí öçö ýöëñöí, ãÿëáè à÷ûëñûí. Îíëàð èñÿ ùÿð èêèñè ÿêñèíÿ, ùÿëÿ îõóìàãëàðû áèð éàíà. áèç øàùëàðû òÿùãèð åòäèëÿð. Áèðè ìÿíè ùÿðçÿêàð, î áèðè èñÿ Øàù Àááàñû íþêÿð åëÿäè. Ìÿí ñèçÿ äåäèì àõû, ßðÿá Åéâàçû ìÿúëèñÿ ýÿòèðìÿéèí. Ìÿíèì Øàù Àááàñëà ùÿëÿ ÿââÿëäÿí äîñòëóüóì âàð. Áó ñþçö åøèäèá î ìÿíÿ íÿ äåìÿç. Åë-úàìààò ùàìû øàùà ìèííÿò åòäèëÿð, éàëâàðäûëàð êè, àøûãëàðû ÿùâ åòñèí. Øàù îíëàðà ãóëàã àñûá äåäè: – Ãîé, ßðÿá Åéâàç îíäà áèð øåé îõóñóí, ýþðÿê þç ýöíàùûíû áèëèðìè? Àëäû ßðÿá Åéâàç ýþðÿê íÿ äåäè: Àé àüàëàð, áèð òÿðëàíûì ó÷óáäóð, Ñàü ÿëèìäÿí, ñîë ÿëèìÿ àëûíúàí. Îíó òóòàí ùå÷ õåéðèíè ýþðìÿñèí, Ìÿí éàçûüûí íàëÿñè âàð äàëûéúàí. – Øàù, ìÿíè áàüûøëà, áèð ãÿôèë ñþçäö þçöìäÿí àñûëû îëìàéàðàã ÷ûõäû àüçûìäàí.

182

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

183

Àëäû èêèíúè áÿíäè ýþðÿê íÿ äåäè: Ìåéõàíÿëÿð ãóðóëóáäó ìåé ö÷öí, Ìîëëà îëàí ÿëèô éàçàð áåé ö÷öí, Äÿëè êþíëöì, ãÿì ÷ÿêèðñÿí, íÿ ö÷öí? Ùÿð ÿìÿëèí ñÿäàñû âàð äàëûéúàí. Øàù Õîòêàð àøûüûí íÿéÿ èøàðÿ âóðäóüóíó áàøà äöøäö, éÿíè àøûüû þëäöðìÿê ýöíàùäû. Áó ÿìÿëèí ñÿíäÿí ñîíðà, ñÿíèí äàëûíúà äåéèëÿúÿê. Øàù äåäè: – Äåéèí, ö÷öíúö áÿíäèíè äÿ îõóñóí. Àëäû ßðÿá Åéâàç: Áóäóð ýÿëäè ýþçÿëëÿðèí ýàëëàùû, Ñèíÿì öñòÿ åøãèí êÿëàìóëëàùû, ßðÿá Åéâàç äåéèð:-ãÿäèð èëàùû, Ìèí áèð äÿðäèí äÿâàñû âàð äàëûíúà.

– Ùÿ, óñòàäûíà êÿì áàõàíûí ýþçëÿðèíÿ ãàí äàìàð. ×îõ ìÿíÿììÿíÿì äåéèðäèí, èíäè ÷ÿê úÿçàíû. “Äÿðèí ñóäà íÿ èøèì âàð êè, Õûäûî Èëéàñû äà ÷àüûðûì”. Àøûã áàáàñàí, ýåò “ýÿðàéëûíû, “ýþçÿëëÿìÿ”íè îõó, áåø-îí øàùûíû àë. Àëëàù ìèí áÿðÿêÿò âåðñèí. Éîõñà èíäè, þçö éûõûëàí, àüëàìàç. Éàõøû êè, ìÿí ýåòìÿìèøÿì. Ãàñèä øÿùÿðèí ãûðàüûíäàêû áÿðõàíàäàí ÷îõ ÷ÿêìÿäè êè, ãàéûòäû ýÿëäè äàð ìåéäàíûíà âÿ Êö÷ÿ Ðçàéà, íÿ úöð îëìóøäó, î úöð äÿ äåäè. Êö÷ÿ Ðçà áèëèðäè êè, áåëÿ äÿ îëàúàã, àëäû ýþðÿê íÿ äåäè: Áèçèìëÿ éàð-éîëäàø îëàí, Éîðëóá éîëäà ãàëàí îëäó. Èêè äîñòóí ñþùáÿòèñÿ, Áèð-áèðèíÿ éàëàí îëäó. Éàëàíûí ùå÷ îëìàç àäû, Øåéòàíäû îíóí óñòàäû, Áèð êÿñÿíèí ÷ûõñà àäû, Äåéèðëÿð, áó ôèëàí îëäó. Êö÷ÿ Ðçà àðàð, àðàð, Úàí úÿñÿääÿ òóòìàç ãÿðàð, Äàùà äåìÿê íèéÿ éàðàð, Êå÷ÿí êå÷äè, îëàí îëäó.

Ñþç òàìàìà éåòäè. Åë-îáà ßðÿá Åéâàçû õèëàñ åòäèëÿð. Êö÷ÿ Ðçà èñÿ ãîëëàðû áàüëû äàð ìåéäàíûíà àïàðûëäû. Àðõàäàí áèð ñÿñ åøèòäè. – Íåúÿñÿí, àõûð êè, ñÿíÿ ìÿíÿ ãàëèá ýÿëäèì. Áèð äÿ êè, ìÿí ñÿíÿ äåäèì àõû, áóðà óøàã-ìóøàã ìåéäàíû äåéèë. Èíäè ñÿíè äàðà ÷ÿêÿðëÿð, îíäà áèëÿðñÿí. Êö÷ÿ Ðçà áåëÿ áàõäû êè, ýþðñöí áó êèìäè, ýþðäö êè, ßðÿá Åéâàçäû. Þçöíö î éåðÿ ãîéìàéûá äåäè: – Ìÿíèì äÿ ñÿíèí êèìè ùàâàäàðëàðûì îëñàéäû, ìÿí äÿ õèëàñ îëàðäûì. Øàù äåäè êè, ÷àüûðûí áóíóí ùàâàäàðûíû. Êö÷ÿ Ðçà áèð ìÿêòóá éàçäû ùàâàäàðûíà: - Äÿäÿ Éåäýàð, èøèìèí áèòÿí éåðèäè, òåç þçöíö ìÿíÿ éåòèð! Äÿäÿ Éåäýàð þç àäàìëàðûíûí ÿëèíäÿ áèð ìÿêòóá ýÿëäèéèíè ýþðöá, òåç áàøûíû áöðöäö âÿ þçöíö ìþùêÿì õÿñòÿëèéÿ âóðäó. Ãàñèä îíà éàõûíëàøûá äåäè: – Àé Äÿäÿ Éåäýàð, éàìàí éåðäÿ îõøàìëàäûã. Êö÷ÿ Ðçàíû äàðà ÷ÿêèðëÿð, äåäè-óñòàäûì ýÿëñèí áèð ùàëàë-ùöììÿò åéëÿéÿê. Äÿäÿ Éåäýàð ýöúëÿ áàøûíû ãàëäûðûá äåäè: – Áàëà, ìÿí äÿ þëöì éàòàüûíäàéàì. Éàìàí ùàëäàéàì. Ìÿíèì îðà ýåäÿí ùàëûì ùàíû? Ìÿí äÿ þëöðÿì, ìÿíäÿí îíà ÷àðÿ éîõäó. Ãàñèä êîð-ïåøìàí ãàéûòäû. Ãàñèäèí ýåòäèéèíè ýþðÿí Äÿäÿ Éåäýàð þç-þçöéëÿ äåéèíÿðÿê äåéèðäè:

Óñòàäûíäàí ýèëåéëÿíÿí Êö÷ÿ Ðçà ÿòðàôà ýþç ýÿçäèðèá, þç àäàìëàðûíû ýþçö éàøëû ýþðäö âÿ îíëàðà òÿñÿëëè âåðÿðÿê, ùàìûíûí åøèäÿúÿéè ñÿñÿ äåäè: Èýèä þëÿð, àäû ãàëàð, Ìöõÿííÿòèí íÿéè ãàëàð?! Áó àòàëàð ñþçöíö åøèäÿí Õþòêàð øàù äèëëÿíäè: – Äåéèí, áó úàâàí àøûã äàùà áèð áÿíä îõóñóí! Ñþçëÿðè õîøóìà ýÿëñÿ, èìäàä åäÿðÿì. Êö÷ÿ Ðçà äåäè: – Øàù ñàü îëñóí, àøûã ãîëó áàüëû âÿ ñàçñûç íÿ îõóéàð? Øàù îíóí ãîëóíó à÷äûðäû âÿ ñàçûíû äà þçöíÿ ãàéòàðäû. Àëäû ýþðÿê Êö÷ÿ Ðçà “Ãî÷àìàí øèêÿñòÿ” öñòöíäÿ íÿ äåäè:

184

185

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Äóìàí ýÿë, ýåò áó äàüëàðäàí, Áàùàð îëúàã, ãàð ÿéëÿíìÿç. Äåäèì, ñåâìÿ äÿëè êþíöë, Áèâÿôàäû éàð, ÿéëÿíìÿç.

Øàù äåäè: – Îüëàí, áèçäÿí äèëÿéèí íÿäèð? Ñÿíèí áîéíóíó âóðäóðóðàì. Áèð ñþçöí âàðñà, äå, áÿëêÿ õèëàñ îëäóí. Êö÷ÿ Ðçàíûí ýþçöíÿ éåíÿ äÿ ßðÿá Åéâàç ýþðöíäö, þçöíö èòèðìÿäÿí àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:

Ñþçöíö òàìàì åëÿéÿí Êö÷ÿ Ðçà äåäè: – Øàù ñàü îëñóí, ìÿí ùàçûð, ÿìðèíè âåð! Øàù Õîòêàð ýþðäö êè, áó îüëàí ÷îõ ìÿðä âÿ ãîðõìàç îüóëäó. ßìð åòäè êè, îíóí þëöì ùþêìö ýåðè îõóíñóí âÿ ìÿíèì éàíûìà ýÿòèðèëñèí! Þëöì ùþêìö ýåðè îõóíäó âÿ Êö÷ÿ Ðçàíû øàùûí ùöçóðóíà ýÿòèðäèëÿð. Øàù Õþòêàð Êö÷ÿ Ðçàéà äåäè: – Áàëà, ñÿí úàíûíäàí ãîðõìàäûí? Êö÷ÿ Ðçà äåäè: – Áèð úàíûìûç âàð. Àëëàù ÿìàíÿòèäèð, ùà÷àí àïàðàð-àïàðàð. Àíúàã êèøè ýÿðÿê éàëòàã âÿ õàèí îëìàñûí. Øàù äåäè: – Ñÿíÿ áèð òÿêëèôèì âàð, ÿýÿð îíó éåðèíÿ éåòèðÿ áèëñÿí, ãûçû äà ñèçÿ âåðÿúÿéÿì, öñòÿëèê ÷îõó ãûçûë-ýöìöø äÿ. Êö÷ÿ Ðçà äåäè: – Áóéóðóí, áÿãÿäèð ãöââÿ. – Áèçèì áó ÿòðàôäà áèð ýþçÿë âàð, àäûíà Õàëûãîøà äåéèðëÿð, ùÿëÿ îíóí

õàëëàðûíû òÿðèô åëÿéÿí áèð áÿíçÿðñèç, ãÿíèðÿ àøûã îëìàéûá. Îíóí äà øÿðòè áåëÿäèð êè, êèì îíóí õàëëàðûìû äöçýöí, òàðàç, éåðáÿéåð òÿðèô åëÿñÿ, îíà ýåäÿúÿì. Àíúàã íå÷ÿ àøûã ýåäèáñÿ, òÿðèô éîõ òÿùðèô åäèá, î, äà îíëàðûí ñàçûí ÿëèíäÿí àëûá þçëÿðèíèí äÿ àøûãëûã àäûíû öñòöíäÿí ýþòöðöá. Èíäè äå ýþðöì, ñÿí áó èøèí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëÿðñÿí, éà éîõ? Êö÷ÿ Ðçà äåäè: – Îðàäà íÿ áþéöê èø âàð. Àëëàùû ÷àüûðûá äöøÿðÿì éîëà. Õóäà éàð îëñà, îíóí õàëëàðûíû òÿðèô åäèá, ñèçèí ñàðàéà ýÿòèðÿðÿì. Êö÷ÿ Ðçàíû áóðõäûëàð êè, ýåò àäàìëàðûíëà ýþðöø, ñÿùÿð òåçäÿí áóðàäà îë! Êö÷ÿ Ðçà øÿùÿðèí êÿíàðûíäàêû þç áÿðõàíÿëÿðèíÿ ýÿëèá, àäàìëàðûéëà ýþðöøöá, ÿùâàëàòû îíëàðà ñþéëÿäè âÿ ñîíðà Äÿäÿ Éåäýàðà äåäè: – Óñòàä, éàìàí ýöíöí þìðö àç îëàð. Øàù Àááàñûí éàíûíäà áàñûá áàüëàìàã øÿðò äåéèë åé... Àäàì ýåäèá, î äöíéàíû ýþðöá ýÿëèð. Íåéíÿê, ùÿð úÿôàéÿ äþçÿðÿì, òÿêè ñÿí ñàüàëäóð àéàüà... þç èøèíäÿ îë. Ñÿùÿðè Êö÷ÿ Ðçà øàùûí àäàìëàðû èëÿ ýåòìÿêäÿ îëñóíëàð Õàëûãîøàýèëèí åëèíÿ. Îíëàð ýÿëèá Õàëûãîøàýèëèí åâèíÿ éåòèøÿíäÿ øàùûí àäàìëàðû Êö÷ÿ Ðçàéà äåäèëÿð: – Åâ áóäóð, èíäè áèç ñÿíè êÿíàðäà äàéàíûá ýþçëÿéèðèê, ýþðÿê Õàëûãîøà ñÿíè íÿ ýöíÿ ãîéàúàã. Êö÷ÿ Ðçà øàùûí àäàìëàðûíà äåäè: – Ñèç îòóðóí ìÿíè ýþçëÿéèí, ìÿí äÿ ýþðöì ñèçèí áó Õàëûãîøà äîüðóäàíìû ñèç äåéÿííÿíäè. Òÿê-òÿíùà ñàçûíû ýþòöðöá, äöç Õàëûãîøàýèëèí ãàïûñûíûí àüçûíäà ÿéëÿøäè. Õàëûãîøàíûí àíàñû ãàïûäàí ÷ûõàíäà, ãàïûíûí àüçûíäà úàâàí áèð àøûã ýþðöá àù ÷ÿêäè. – Ñÿí êèìñÿí, àé, áàëà? Éàçûã äåéèëñÿí? Þçöíö òÿëÿéÿ ñàëìà, úàâàíñàí íÿ ãÿäÿð êè, ãûçûì ñÿíè ýþðìÿéèá, ÷ûõ ýåò! Îëìàéà ñÿí äÿ ñþâäàéà äöøìöñÿí? Êö÷ÿ Ðçà äåäè: – Ùÿ õàëà, áó ñþâäàäàí ÿë ÷ÿêÿí äåéèëÿì. Õàëûãîøàíûí àíàñû éåíèäÿí îíà äåäè: – Àé áàëà, øàùçàäÿëÿð, õàíçàäÿëÿð îíóí åøãèíÿ äöøöá. Àðçóëàðûíà ÷àòà áèëìÿéèáëÿð. Ñÿíèí àüçûíäàí ñöä èéè ýÿëèð, éàçûüñàí, ýåò ÷þðÿéèíè ãàçàí. Áóíäàí ñÿíÿ êàð àøìàç. Áó ñþç-ñþùáÿòÿ, ñÿñÿ Õàëûãîøà åâäÿí ÷ûõäû, íÿ ÷ûõäû! Êö÷ÿ Ðçà Õàëûãîøàíû ýþðÿíäÿ, îíóí ýþçÿëëèéèíÿ ùåéðàí îëäó. ñàíêè î àéà äåéèð ñÿí ÷ûõìà, ìÿí ÷ûõûì. Èêè ýþç ýÿðÿêäè êè, ãûçûí õÿòòè-

186

187

Òÿðëàíûí áîéíó àëàäû, Áàéãóíóí áàüðû éàðàäû, Äöíéà áîø êàðâàíñàðàäû, Ùÿð ýÿëÿí ýåäÿð, ÿéëÿíìÿç. Øàù ýþðäö êè, Êö÷ÿ Ðçà äà íÿ éàëâàðìàã, íÿ éàõàðìàã, íÿ äÿ àéàüà äöøìÿê éîõäóð. Áèð òÿðÿôäÿí àúûüû òóòìóøäó, áèð òÿðÿôäÿí èñÿ îüëàíûí áåëÿ ìÿðäàíÿ îëìàüû õîøóíà ýÿëèðäè, äåäè: – Àøûã, ñÿíèí âàõòûí ãóðòàðûð âÿ ñÿíèí þëöì äÿãèãÿëÿðèí éàõûíëàøìàãäàäûð. Äå ýþðÿê àõðûíúû ñþçöí íÿäèð? Àëäû Êö÷ÿ Ðçà: Øàìàìà áÿñëÿíÿð òàüäà, Ïèëòÿëÿð ãîâðóëàð éàüäà, Êö÷ÿ Ðçà éàìàí ÷àüäà, ßúÿë ýÿëñÿ úàí, ÿéëÿíìÿç.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

õàëûíà, ýöë úàìàëûíà òàìàøà åäÿ. Êö÷ÿ Ðçà éàïûøûá éåðèíäÿ ãàëìûøäû. Ýþçöíö ãûçà î ãÿäÿð çèëëÿìèøäè êè, ùå÷ êèïðèê ãûðïìûðäû äà, àüçûíäàí äà äàáàã äÿéìèø ìàë êèìè ñó àõûðäû. Õàëûãîøà úàâàí àøûüà áàõûá äåäè: – Àé àøûã, õåéèð îëñóí? Ñÿí ùàðà, áóðà ùàðà? Êö÷ÿ Ðçà áó ñÿñäÿí åëÿñÿí, ãÿôëÿò éóõóñóíäàí àéûëäû. Òåç þçöíö áèðòÿùÿð ÿëÿ àëûá àüçûíûí ñóéóíó ñèëèá äåäè: – Õàíûì, åøèòìèøÿì, êèì ñÿíèí õàëëàðûíà òÿðèô äåñÿ, øÿðòèíÿ ÿìÿë åäÿúÿêñèíèç. Ìÿí äÿ áó ñîðàüà ýÿëìèøÿì. Õàëûãîøà áàõäû êè, áó îüëàí ëàï úàâàíäû, îíà ýþðÿ ùåéôèñëÿíèá äåäè: – Áàëà, ñÿí óøàãñàí. Ìÿíèì õàëëàðûìû ùÿëÿ äöçýöí âÿñô åéëÿéÿí àøûã îëìàéûá. Ñîíðà áèð åâèí ãàïûñûíû à÷ûá, áèð íå÷ÿ ñàç ýþñòÿðäè. – Ýþð íå÷ÿ àøûãëàðûí ñàçûíû àëûá, îíëàðûí àøûãëûã àäûíû äà öñòöíäÿí ýþòöðìöøÿì. Àììà ñÿíÿ ùåéôèì ýÿëèð. ×ûõ ýåò! Êö÷ÿ Ðçà áèð àç èðÿëè éåðèéèá äåäè: – Õàíûì, íÿ äàíûøûðñûç, þëöá-ãàëàí éåðèìäè. Õàëûãîøà íàÿëàú ãàëûá, ùèðñëÿ äåäè: – Íåéíÿê, áàõ îí, ö÷ èêè õàëûìûí ùàíñûíû áèðè-áèðèíäÿí ÿñêèê âÿñô åòñÿí, âàé ùàëûíà! Ñÿñ-êöéÿ úàìààò éûüûëäû. Ìÿúëèñ ãóðóëäó. Êö÷ÿ Ðçàéà äà åëÿ áó ýÿðÿê èäè. Ñàçû êþéíÿêëÿí ÷ûõàðûá ñèíÿñèíÿ áàñäû âÿ ÿðç åòäè. Õàíûì, áèð øÿðòèì âàð. Ýÿðÿê àõûðà êèìè ýþçöìöí ãàáàüûíäà ÿéëÿøÿñÿí. Õàëûãîøà äà ìàðàãëà îíóí ãàðøûñûíäà ÿéëÿøäè. Ýþðÿê Êö÷ÿ Ðçà Õàëûãîøàíûí õàëëàðûíû “Øèðâàí øèêÿñòÿñè” öñòöíäÿ íåúÿ òÿðèô åäèð: Áèð õàëûí éàõøûäû, áèð õàëûí éàìàí, Áèð õàëûí êþíëöìÿ ñàëûáäûð ýöìàí. Áèð õàëûí áóëóääóð, äàüëàðäà äóìàí, Áèð õàëûí áàùàðíàí, éàçûíàí ýÿëèð.

– Êå÷ÿë ñóéà ýåòìÿç. Õàíûì, þëöá-ãàëàí éåðèì áóðàäûð, ãîâñàí äà ýåäÿí äåéèëÿì. Õàëûãîøà éåíÿ íàÿëàú ãàëûá äåäè: – Ýþðöðÿì, éàìàí öçëö éåòèìñÿí, äå ýÿëñèí! Àëäû Êö÷ÿ Ðçà àõûðûíúû áÿíäè, ýþðÿê íÿ äåäè: Áèð õàëûí ñàðûäû, áÿíçÿð èðÿíýÿ, Áèð õàëûí ùåéâàòÿê, ýÿëÿììÿç ðÿíýÿ, Áèð õàëûí Êö÷ÿíè ñàëûáäû ëÿíýÿ, Áèð õàëûí ñþùáÿòíÿí, ñàçíàí ýÿëèð.

Õàëûãîøà ëàï ìàò ãàëìûøäû. Ýþðäö êè, éîõ áó àøûã î, àøûãëàðäàí äåéèë. Áèð äÿ êè, þçö äåäèéèíäÿí äÿ, õàëëàðûíà áèð àç äà àðòûã òÿðèô äåéèð. Áó éåðäÿ Õàëûãîøà úàâàí àøûüà äåäè: – Àøûã ÷îõ ñàü îë! Éàõøû òÿðèô äåäèí. Ýÿë õÿëÿòèíè âåðèì, ÷ûõ ýåò. Ãîðõóðàì àõûðäà èøëÿðè êîðëàéàñàí. Ñÿíÿ éàçûüûì ýÿëèð. Êö÷ÿ Ðçà äåäè:

Õàëûãîøà äåäè: – Àøûã, ÷îõ ñàü îë! Ñÿí ìÿíèì õàëëàðûìû ìÿí äåéÿíäÿí àðòûã âÿñô åëÿäèí, èíäè ìÿí þç øÿðòèìÿ ÿìÿë åòìÿéÿ ùàçûðàì. Ñîíðà àíàñûíû éàíûíà ÷àüûðûá äåäè: – Àíàúàí, ìÿíèì áàø ïàëòàðûìû, òîé ëèáàñûìû, ùàçûð åëÿ, ìÿí áó úàâàí àøûãëà ýåäèðÿì. Àíàñû Õàëûãîøàíûí ïàë-ïàòàðûíû ùàçûð åäÿíäÿí ñîíðà Êö÷ÿ Ðçàéà äåäè: – Àé êöðÿêÿí, ìÿíèì ãûçûìû ùàíñû âèëàéÿòÿ àïàðûðñàí? Ùàðàäà îëìàüûíûçû áèëèì, ùÿðäÿíáèð ãûçûìà áàø ÷ÿêèì? Êö÷ÿ Ðçà äåäè: – Àé àíà, ìÿí ñÿíèí êöðÿêÿíèí äåéèëÿì. éåòèìÿ ãîüàë ùàðäàäû, ñÿí ãûçûíû Øàù Õþòêàðûí ñàðàéûíäà òàïà áèëÿðñÿí. – Àé áàëà, áÿñ ñÿíèí çÿùìÿòèí? – Àíà, ìÿíèìêè äÿ ãàëûá Àëëàùà. Õàëûãîøà äà èøèí íÿ éåðäÿ îëäóüóíó áèëèá, ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè. Øàù Õþòêàðûí àäàìëàðû ýÿëèá òÿíòÿíÿ èëÿ Õàëûãîøàíû øàùûí ñàðàéûíà àïàðäûëàð. Áèð íå÷ÿ ýöí òîé-øÿíëèê áàøëàäû. Ñèçÿ õÿáÿð âåðÿê Äÿäÿ Éåäýàðäàí. Äÿäÿ Éåäýàð ýþðäö êè, Êö÷ÿ Ðçà áóðàäàí äà àëíûà÷ûã, öçö àü ãàéûòäû. Öðÿéèíäÿ ôèêèðëÿøäè êè, áó ìÿíè ÷þðÿêäÿí ãîéàúàã. Áó áèëèê êè, áó èñòåäàä êè, îíäà âàð, áóíóí äþøöíäÿ ôèë äÿ äàéàíìàç. Ìÿíèì áàçàðûì áàüëàíäû-Àëëàùà òÿâÿêêöëäåéèá, ôèêèðÿ ýåòäè. Áèð íå÷ÿ ýöí êå÷äè. Õþòêàð øàù ãûçû ö÷öí äÿ áþéöê òÿìòÿðàãëà òîé ÷àëäûðûá, Êö÷ÿ Ðçàéà âÿ Äÿäÿ Éåäýàðà áÿñäè äåéèíúÿí ãûçûë, ïóë âÿ õÿëÿò âåðäè. Êÿúàâÿ áÿçÿíèá, ßúÿì âèëàéÿòèíÿ éîëà äöøäö. Âÿòÿíÿ äàõèë îëàíäà Êö÷ÿ Ðçà, Äÿäÿ Éåäýàðà äåäè: – Óñòàä, ýÿë áó ãûçûëäàí, ïóëäàí ìÿíèì ïàéûìà íÿ äöøöð îíó âåð,

188

189

Áèð õàëûí ãàðàäû, ýåäèð ãåéñÿðè, Áèð õàëûí ñàðâàíäû, ÷ÿêÿð þâñàðû, Áèð õàëûí äà ýÿçèð àáè-êþâñÿðè, Áèð õàëûí þðäÿéíÿí, ãàçûíàí ýÿëèð.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

áóðäàí áèçèì êÿíäÿ éàõûíäû. Ìÿí ÷ûõûì ýåäèì, íÿíÿìèí éàíûíà, àä äà îëñóí ñÿíèí êè, ãûçû ñÿí àëäûí ýÿòèðäèí. Äÿäÿ Éåäýàð öçöíö òóðøóäóá äåäè: – Î íÿ ãûçûë, íÿ ïóë, íÿ õÿëÿòäè, ñÿí ìÿíÿ ùÿëÿ ÷îõ áîðúëóñàí. Ìÿíèì ùàããûìäàí ÷ûõìàìûñàí. Êö÷ÿ Ðçà äåäè: – Óñòàä, ùå÷ îëìàñà, áåøäÿí áèð, îíäàí áèð äÿ âåðñÿí ðàçûéàì. Äÿäÿ Éåäýàð áèð àç äà àúûãëû: – Ñÿíÿ, ùå÷ áèð ìàíàòûí þçö äÿ äöøìöð. Èøè áåëÿ ýþðÿí Êö÷ÿ Ðçà óñòàäûíûí ëàï àü åëÿäèéèíè ýþðöá, ñàçû êþéíÿêäÿí ÷ûõàðûá, “Ñàëëàìà ýÿðàéëû”éëà àëäû ýþðÿê íÿ äåäè: Ýÿäÿäÿí áÿéëèéÿ ÷àòàí, Åëèí ãÿäðèíè, íÿ áèëÿð? Äàíûøûá ñþçöí áèëìÿéÿí, Äèëèí ãÿäðèíè, íÿ áèëÿð? Áàü áåúÿðèá, ýöë ÿêìÿéÿí, Áàðû ÷ÿêèá, åâ òèêìÿéÿí, Çÿùìÿò ÷ÿêèá, òÿð òþêìèéÿí, Ïóëóí ãÿäðèíè, íÿ áèëÿð. Êö÷ÿ Ðçà äöøöá áÿíäÿ, Úàí ãóðáàíäû äÿðäè ìÿíäÿ, Ùàããà ãóë îëìàéàí áÿíäÿ, Ãóëóí ãÿäðèíè, íÿ áèëÿð. Ýÿúàâÿäÿ îëàíëàð ùàìûñû-ÿéàí âÿ ÿøðÿôëÿð Êö÷ÿ Ðçàéà àôÿðèí äåäèëÿð. Àììà èêè àøûã ñèðëÿðèíè þçëÿðèíäÿí áàøãà ùå÷ êÿñÿ áèëäèðìèðäèëÿð. Áó äÿôÿ Äÿäÿ Éåäýàð ñàçû êþéíÿêäÿí ÷ûõàðûá, àëäû ýþðÿê Êö÷ÿ Ðçà íå÷ÿ èìòàùàíà ÷ÿêäè: Ñÿíäÿí õÿáÿð àëûì, àé Êö÷ÿ Ðçà, ßðøèí õîðóçóíóí íÿ èðÿíýè âàð? Àüçûíû à÷àíäà íÿ äåéèá, à÷ûð? Íèéÿ îõøàð, íèéÿ áÿíçÿð ùÿíýè âàð? Àëäû Êö÷ÿ Ðçà: Àë úàâàáûí äåéèì, àé Äÿäÿ Éåäýàð, ßðøèí õîðóçóíóí, àü èðÿíýè âàð. 190

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Àüçûíû à÷àíäà áèñìèëëàù äåéèð, Ëàèëùàäàí, èëëÿëàùà ùÿêè âàð. Äÿäÿ Éåäýàð: Íÿ ýöíö ìåùðàúà ýåäèá ïåéüÿìáÿð? Íå÷ÿ éåðäÿí îíà ãóðóëóá ìèíáÿð? Íå÷ÿ áóðúó âàð, ýþéëÿðäÿ ëÿíýÿð? Íå÷ÿ éåðäÿí ùàñàñûíûí áÿíäè âàð? Êö÷ÿ Ðçà:

Úöìÿ ýöíö ìåùðàúà ýåòäè ïåéüÿìáÿð, Ñÿêêèç éåðäÿí îíà ãóðóëäó ìèíáÿð, Îí èêè áöðúö âàð, ýþéëÿðäÿ ëÿíýÿð, Äîããóç éåðäÿí ùàñàñûíûí áÿíäè âàð.

Äÿäÿ Éåäýàð äåäè: – Êö÷ÿ Ðçà, áàøûí ñàëàìàò èêÿí ÷ûõ áóðäàí ýåò! Èíäè íÿíÿí êÿíääÿ ÷îõäàíäû ýþçëÿéèð, áèð ãûôûëáÿíä äÿ äåñÿì áîüàçûí ãóðóéàúàã, ñîíðà ñÿíè éàìàí ýöíÿ ñàëàðàì. Êö÷ÿ Ðçà èñÿ ö÷öíúö áÿíäè ýþçëÿéèðäè. – Óñòàä, ÿë ÷ÿêÿí äåéèëÿì. Ñþçöíöí ö÷öíúö áÿíäèíè äå. Äÿäÿ Éåäýàð áåëÿ áàõäû êè, õåéð, áó õûíà, î, õûíàäàí äåéèë, äàø ãàéàéà ðàñò ýÿëèá. Îíà ýþðÿ àëäû àõûðûíúû áÿíäè ýþðÿê íÿ äåäè: Äÿäÿ Éåäýàð: Íÿ ýöíöíäÿ éàðàíûáäû áó äöíéà? Íÿ ýöíöíäÿ ùàñèë îëäó ìöùÿééà? Íÿ ÷ÿêèëäè õÿúèë îëäó Ñöðÿééà? Íÿ ýöíöíäÿ ìÿëàìÿòèí úÿíýè âàð? Êö÷ÿ Ðçà:

Úöìÿ ýöíö éàðàíûáäû áó äöíéà, Ýÿëÿí øÿíá ùàñèë îëäó ìöùÿééà, Íóð ÷ÿêèëäè, õÿúèë îëäó Ñöðÿééà, Ìÿøùÿð ýöíö ìÿëàìÿòèí úÿíýè âàð.

Ñþç òàìàì îëäó, àììà Äÿäÿ Éåäýàð Êö÷ÿ Ðçàéà áèð àðøûí áåç äÿ âåðìÿäè. Êö÷ÿ Ðçà äà îíäàí àéðûëûá, äöç þç åâëÿðèíÿ ýÿëäè. Íÿíÿñè îíó ñàü-ñàëàìàò ýþðöá, ÷îõ ñåâèíäè. Àëëàùà äóà åòäè. 191

– Àé áàëà, ñÿôÿðèíèç íåúÿ êå÷äè? – Àé íÿíÿ, ëàï óüóðëó, ÷îõ éàõøû êå÷äè. – Àëëàùà øöêöð, îëñóí àé áàëà. Àé îüóë, áÿñ õÿëÿòäÿí, çàääàí ùå÷ áèð øåéèí îëìàäû? Êö÷ÿ Ðçà áàøûíû àøàüû ñàëûá áèêåô-áèêåô äåäè: – Áàüûøëàäûì óñòàäûìà. Êö÷ÿ Ðçàíûí íÿíÿñè äåäè: – ×îõ éàõøû, áàëà, ãàçàíúûí äàùà äà ùàëàë îëàð. Íÿ ãÿäÿð óñòàäû óúà òóòñàí, áèð î ãÿäÿð äÿ óúàëàðñàí, ãÿì åëÿìÿ, áàëà. Êö÷ÿ Ðçà áèð íå÷ÿ ýöí åâäÿí áàéûðà äà ÷ûõìàäû. Àë õÿáÿðè Øàù îüëó Øàù Àááàñäàí. Ìóøòóëóã÷óëàð ýÿëäè êè, áÿñ ýåäÿíëÿðèìèç ñàüñàëàìàò, óüóðëà ãàéûäûáëàð. Øàù ùàìûíû ãÿáóë åòäè. Áþéöê ãîíàüëûü âåðäè, øàäéàíàëûã åòäè. Ö÷ ýöí-ö÷ ýåúÿ ìÿúëèñ ãóðäóðäó. Äÿäÿ Éåäýàðà õÿëÿò âåðèá åâèíÿ éîëà ñàëäû. Äÿäÿ Éåäýàð åâèíÿ ÷àòàíäà àðâàäû îíó ãàðøûëàäû. Ýþðäö êè, êèøè î ãÿäÿð õÿëÿò, ïóë ýÿòèðèá êè, ýÿë ýþðÿñÿí. Ùÿëÿ þìðöíäÿ áó ãÿäÿð ãûçûë, ïóë, èïÿê, øàë ýþðìÿìèøäè. Àðâàä äåäè: – À êèøè, ýÿòèð õÿëÿòè òþê îðòàëûüà. Äÿäÿ Éåäýàð àðâàäûíà äåäè: – Àðâàä, ýÿòèðäèêëÿðèì õÿëÿòäÿí, ïóëäàí, áèð àðøûí ÷èò, áèð ìàíàò ïóë ýþòöðñÿí, ìÿíÿì-ñÿíñÿí! Àðâàä äåäè: – Àé êèøè, áåëÿ íèéÿ? Áóíëàð ùàìûñû áèçèì äåéèë? Êèøè äåäè: – Àðâàä, ìàëûìûç îðòàãäû. Îíà ýþðÿ äÿ ÿìàíÿòÿ õÿéàíÿò îëìàç. Èøèí àõûðûíû ýþçëÿ. Àðàäàí îí-îí áåø ýöí êå÷ìèøäè. Ýöíëÿðèí áèðèíäÿ Äÿäÿ Éåäýàð áèð ãûôûëáÿíä éàçûá, Êö÷ÿ Ðçàéà ýþíäÿðäè âÿ àëòûíäàí äà éàçäû êè, Êö÷ÿ Ðçà, áó ãûôûëáÿíäèí úàâàáûíû à÷à áèëìÿñÿí, íÿèíêè êÿíääÿí, ùÿòòà áó ìÿìëÿêÿòäÿí ÷ûõìàëûñàí! Ñÿíè ýþçöì ýþðìÿñèí! Àëäû ýþðÿê, î, ãûôûëáÿíäè íåúÿ éàçäû: ßçÿë-ÿëäÿí áÿëëè áÿøÿð éîõ èêÿí, ßçÿë áàøäàí ùàíñû øÿùÿð ñàëûíäû? Äå, êèìÿ úàí ýÿëäè, äÿ èëÿì ÷àëûíäû? Íå÷ÿ èë úÿñÿäè éåðäÿ, êèì ãûëäû? Íÿäÿí éàðàíûáäû, Èñðàôèë ñóðè? Êèì ãûéà áàõ÷àüíàí éàíäûðäû Òóðó? 192

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Î, êèì èäè, îíóí àëíûíäà íóðó? Îíó êèì òàíûäû, ìöñÿëìàí îëäó? Î íÿäèð êè, äóðóá úàíû öñòöíäÿ? Î êèìäèð êè, ýÿçÿð äèðè ãÿñòèíäÿ? Î êèì îëóá èíàéÿòè öñòöíäÿ? Ìàéàëëàã äàøûíû ñÿùðàéà ñàëäû. Ñîíðà èñÿ êàüûçû ãàòëàéûá, âåðäè áàúûñû îüëóíà. – Àïàð, áó êàüûçû Êö÷ÿ Ðçàíû ùàðàäà îëñà, òàï, âåð îíà âÿ ýþð ñÿíÿ äÿ äåéÿúÿê. Íÿ äåñÿ, îíó òåç ìÿíÿ éåòèð. Îüëàí ýåúÿíè éàòûá, õîðóçóí èëê áàíû àéûëûá éîëà äöøäö. Òà ýöí áèð ñåëáÿ áîéó ãàëõìûø, î Êö÷ÿ Ðçàýèëèí êÿíäèíÿ éåòèøäè. Éîëäà îíà áèð ãàðû ðàñò ýÿëäè. Îüëàí ãàðûéà äåäè: – Àé íÿíÿ, Êö÷ÿ Ðçàíûí åâè ùàíñûäû? Ãàðû ÷îõáèëìèø âÿ çàðàôàòúûë èäè. Ýþðäö êè, îüëàí ãÿðèá àäàìäû, îíà ýþðÿ îíà äåäè: – Àé áàëà ùàíñû Êö÷ÿ Ðçàíû äåéèðñÿí? Î, ìÿíèì ÿðèìèí àðâàäûíûí, áàúûñû îüëóíó? Îüëàí ÷àø-áàø îëóá ãàðûéà äåäè: – Õåéèð, íÿíÿ. Ìÿí Êö÷ÿ Ðçàíû äåéèðÿì. Ãàðû áèð àç ýöëöìñÿéèá äåäè: – Áàëà, î ýþðöíÿí äÿéÿ îíóíêóäó, ýåò! Þìðöí óçóí îëñóí, ñþçöí ýþäÿê! Îüëàí ýÿëèá Êö÷ÿ Ðçàýèëèí åâèíè òàïûá, îíóíëà ýþðöøöá ö÷ áÿíä áàüëàìà øåðè îíà òÿãäèì åòäè. Êö÷ÿ Ðçà ìÿêòóáó îõóéóá, ìÿçìóíóíäàí ùàëû îëäó âÿ äöøöá úöðÿ ñàçûíû ñèíÿñèíÿ àëûá, áèð âàð-ýÿë åòäè. Íÿíÿñè îíó áåëÿ ýþðöá äåäè: – Àé îüóë, éåíÿ éàäûíà íÿ äöøäö? Áèð ÷àé-÷þðÿéèíè éå, éàíûíà àäàì ýÿëèá, áÿëêÿ ãîíàüûí àúäû, ÷þðÿê éåéèí, ñîíðà òîéó äàíûøàðñûç. Êö÷ÿ Ðçà íÿíÿñèíÿ äåäè: – Íÿíÿúàí, áó àäàì òîé÷ó äåéèë. Ñÿí èøèíäÿ îë, ìÿí äÿ þç èøèìäÿ. Ñîíðà Êö÷ÿ Ðçà àëäû ýþðÿê “Àøóðàí” ùàâàñû èëÿ ãûôûëáÿíäëÿðèí úàâàáûíû íåúÿ äåäè: ßçÿë ÿëäÿí áÿëëè-áÿøÿð éîõ èêÿí, ßçÿë áàøäàí Éÿìÿí øÿùðè ñàëûíäû. Àäÿìÿ úàí ýÿëäè, ãÿëÿì ÷àëûíäû, Éåòìèø èë úÿñÿäè éåðäÿ î, ãàëäû. 193

Íóðäàí éàðàíûáäû Èñðàôèë ñóðó, Ùàãã ãèéà áàõúàüûí éàíäûðäû Òóðó, Ùÿçðÿò Ðàñóëóí àëíûíäà íóðó, Õÿäèúÿ òàíûäû, ìöñÿëìàí îëäó.

Ñþç òàìàìà éåòäè. Áèðëèêäÿ éåäèëÿð, è÷äèëÿð. Êö÷ÿ Ðçà îüëàíû éîëà ñàëàíäà îüëàí äåäè: – Àé àøûã, ìÿí ñèçèí êÿíäÿ ýèðÿíäÿ áèð ãàðû áåëÿ áèð ñþç äåäè: “î, îüëàí ìÿíèì ÿðèìèí, àðâàäûíûí áàúûñû îüëóäóð”. Âÿ ìÿí äÿ ÷àø-áàø ãàëäûì, îíóí êèì îëäóüóíó äà áèëìÿäèì.

Êö÷ÿ Ðçà ýöëÿðÿê äåäè: – Î, ãàðû ìÿíèì õàëàìäû. Îüëàí äåäè: – Àõû áåëÿ äÿ áèð ñþç äåäè: - þìðöí óçóí îëñóí, ñþçöí ýþäÿê!” – Ùÿ, îíà ýþðÿ äåéèá êè, éÿíè îíóíëà ýþäÿê äàíûø. Îíäàí íàðàùàò îëìà, ùÿëÿ àç áèëÿíèìèç îäóð. Îäóð êè, ÿë-ÿëÿ âåðèá, õóäàùàôèçëÿøäèëÿð. Äÿäÿ Éåäýàðûí ýþçö éîëäà ãàëìûøäû. Î, áàúûñû îüëóíó ñÿáðñèçëèêëÿ ýþçëÿéèðäè. Íÿùàéÿò, îüëàí þçöíö Äÿäÿ Éåäýàðà éåòèðèá îíóí èíòèçàðûíà ñîí ãîéäó. Äÿäÿ Éåäýàð îíäàí ñîðóøäó: – Ùÿ, äå ýþðÿê, ùÿðèô íåéëÿäè?! Áàúûîüëó, èíäè áèëäèí ìÿíèì êèì îëäóüóìó? Áàúûîüëó ùå÷ áèð ñþç äÿ äåìÿäÿí ìÿêòóáó ÷ûõàðûá, Äÿäÿ Éåäýàðà âåðäè âÿ äåäè: – Óñòàä, Êö÷ÿ Ðçà äåäèéèí ãûôûëáÿíäëÿðè à÷äû, ñîíðà äà î áèð áàüëàìà ýþíäÿðèá ñÿíÿ, à÷ìàüà, ýþð íÿ éàçûá. Äÿäÿ Éåäýàð Êö÷ÿ Ðçàíûí éàçäûüû ãûôûëáÿíäè îõóäó, ýþðäö êè, õåéð, áó à÷ûëàí ãûôûëáÿíä äåéèë. – Îüóë, áÿñ àõûðûíúû ñþçö íÿ îëäó? – Óñòàä, î äåäè êè, óçàüû áèð ùÿôòÿéÿ ìÿí áó êÿíääÿí ÷ûõûá, áàøãà âèëàéÿòÿ ýåäÿúÿéÿì, òÿêè óñòàäûì ìÿíäÿí íàðàçû ãàëìàñûí. Äÿäÿ Éåäýàð ùÿð øåéè éàõøû þë÷öá-áè÷èðäè. Ñÿùÿð òåçäÿí áèð àòà ñöâàð îëóá, þçöíö éåòèðäè Êö÷ÿ Ðçàíûí éàíûíà. Ýÿëèá îíëàðûí åâèíÿ ÷àòäû. Êö÷ÿ Ðçà ýþðäö êè, óñòàäû ýÿëèá. Òåç ÿë-àéàüà äöøäö, ýþðöøöáþïöøäöêäÿí ñîíðà éåìÿê-è÷ìÿê ö÷öí ÿéëÿøÿíäÿ Äÿäÿ Éåäýàð äåäè: – Êö÷ÿ Ðçà, éåìÿê âàõòû äåéèë, ýåäèðèê áèçÿ. – Óñòàä, õåéèð îëñóí? Ýåäÿðèê, ýþðÿðñÿí. Óñòàäëû-øàýèðäëè ýÿëäèëÿð Äÿäÿ Éåäýàðýèëÿ. Ñîíðà Óñòàä Äÿäÿ Éåäýàð áþéöê ìÿúëèñ äöçÿëäèá, õàëãûí è÷èíäÿ Êö÷ÿ Ðçàéà “Óñòàä Àøûã” àäû âåðäè. Î, Êö÷ÿ Ðçàéà éàõûíëàøûá äåäè: – Êö÷ÿ Ðçà, ñÿí ìÿíèì ñûíàãëàðûìäàí ÷îõ ìÿùàðÿòëÿ ÷ûõìûñàí. Èíäè ìÿí þëñÿì äÿ ãÿì åòìÿðÿì. ×öíêè ñÿíèí êèìè áèð øàýèðä ãîéóá ýåäèðÿì. Áóíó äà ñÿáÿáè Øàù îüëó Øàù Àááàñ îëäó, ðÿùìÿò äöçÿíÿ. Îíóí ñþçö îëìàñàéäû, ìÿí øàýèðä áàðÿäÿ ñîíñóç ãàëàðäûì. Ìÿúëèñèí ñîíó éàõûíëàøàíäà Äÿäÿ Éåäýàð Êö÷ÿ Ðçàéà äåäè: – Èíäè ýåäÿê õÿëÿòèíè âåðèì. Àëëàù ÿìàíÿòè êèìè ñàõëàìûøàì. Ýÿë ÿìàíÿòÿ éèéÿ äóð, ìÿíèìêè áóðàúàí èäè. Êö÷ÿ Ðçà äà õÿëÿòèí ÷îõ ùèññÿñèíè óñòàäûíà âåðèá äåäè:

194

195

Î òîðïàãäû äóðóá äèðè ãÿñäèíäÿ, Î, Êö÷ÿäè ýÿçÿð úàíû öñòöíäÿ, Ùÿçðÿò ßëè èíàéÿòè öñòöíäÿ, Ìàéàëëàã äàøûíû ñÿùðàéÿ ñàëäû. Ñþç òàìàìà éåòäè. Êö÷ÿ Ðçà ãûôûëáÿíäëÿðèí úàâàáûíû éàçûá îüëàíà âåðäè âÿ äåäè: – Óñòàäûìà ìÿíäÿí ñàëàì äå. Áèð äÿ äå êè, óçàüû áèð ùÿôòÿéÿ ìÿí áó êÿíääÿí ÷ûõûá ýåäÿúÿéÿì, îíäàí íàðàùàò îëìàñûí. Àììà ö÷ áÿíä áàüëàìà äà ìÿí éàçûðàì, îíó äà óñòàäûìà âåð! Âÿ îíà äå êè, ñàüëûã îëñà ýþðöøÿðèê. Àëäû ýþðÿê Êö÷ÿ Ðçà óñòàäûíà éàçäûüû ö÷áÿíä áàüëàìàíû íåúÿ äåäè: Ñÿíÿ ñàëàì îëñóí, àé Äÿäÿ Éåäýàð! Àëíûìûçäà éàçû, íÿ èðÿíý èäè? Éàçû÷û êèì èäè, éàçàí êèì èäè ? ßëèíäÿ ãÿëÿìè, íÿ èðÿíý èäè? Íÿäÿí ãàðà èäè, çöëìÿòèí äàøû? Íå÷ÿ ìèí èëëèêäèð äöíéàíûí áàøû? Éåðèí àëòûíäàêû ýîâ ìàùó, éàøû? Àðõàñûíûí òöêö íÿ èðÿíý èäè? Êö÷ÿ äåéèð: íÿäèð äÿðäèí ÷àðàñû? Íÿ ãÿäÿðäèð éåðíÿí-ýþéöí àðàñû? Î êèì èäè ïåéüÿìáÿðèí ëÿëÿñè? ×èéíèíäÿ ÿáàñû, íÿ èðÿíý èäè?

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

– Óñòàä, ìÿíÿ ùàëàë åëÿ áóíëàð ùàìûñû ñÿíèí ñàéÿíäÿäèð. Óñòàäëà-øàýèðä ýþðöøöá-þïöøöá éåíèäÿí ìÿúëèñÿ áàøëàäûëàð. Áèð íå÷ÿ ýöí éåìÿê-è÷ìÿêäÿí ñîíðà Òîéäà Øàù Àááàñäà èøòèðàê åäèðäè. óñòàäû Êö÷ÿ Ðçàíû åâëÿíäèðèá, îíà åëÿ áèð òîé øÿíëèéè åëÿäè êè, ýÿë ýþðÿñÿí. Îíëàð ìÿòëÿáëÿðèíÿ éåòèøèá, þìöðëÿðèíè àõûðûíàäÿê éåíÿ äÿ áèð îëäóëàð. Àëëàù ñèçè äÿ õîø ìóðàäûíûçà éåòèðñèí. ØÈÐÂÀÍËÛ ÃßÙÐßÌÀÍ ØÀÙ Ñèçÿ ùàðàäàí õÿáÿð âåðèì: Ïèðàíè Øèðâàíäàí. Êèìäÿí? Çèéàä õàíäàí. Çèéàä õàíûí âàð-äþâëÿòè ùÿääèíäÿí àøìûøäû. Àììà þâëàä öçöíÿ ùÿñðÿò êÿñèëìèøäè. Àãèë êèøèëÿðèí ìÿñëÿùÿòè èëÿ î, áèð ÷îõ åùñàíëàð âåðäè, éàë-éàëàâàúëàðà ÿë òóòäó. Íå÷ÿ-íå÷ÿ éîõñóëà êþìÿê åëÿäè. Ìàë-äþâëÿòèíèí áèð ùèññÿñèíè êàñûáëàðà ïàéëàäû. Ýöíëÿð êå÷äè, àéëàð äîëàíäû, ÿí íÿùàéÿò, Çèéàä õàíûí áèð îüëó îëäó. Äàéÿëÿð òóòóëäó. Óøàüà àä ãîéäóëàð-Ãÿùðÿìàí. Óøàüà õöñóñè ìîëëàëàð äÿðñ âåðäè. Èýèäëÿðäÿí ýöëÿø òóòìàã, ãûëûíú ÷àëìàã þéðÿíäè. Àãèëëÿðëÿ îòóðóá äóðäó. Ýöíëÿðèí áèðèíäÿ Ãÿùðÿìàí äÿðñäÿí ýÿëèá éàòìûøäû. Éóõóäà ýþðäö êè, áèð íóðàíè äÿðâèø ÿëèíäÿ áàäÿ äóðóá áàøûíûí öñòöíäÿ äåéèð: Îüóë, àë áó áàäÿíè è÷. Ãÿùðÿìàí äåäè: – Àüà äÿðâèø, áó áàäÿ áèçÿ ùàðàì áóéðóëóá. Äÿðâèø äåäè: – Áàëà, áó áàäÿ î áàäÿëÿðäÿí äåéèë, áó Ëåéëèíèí-Ìÿúíóíà, Âÿðãàíû-Ýöëëöéÿ, Àááàñû-Ýöëýÿçÿ éåòèðÿí áàäÿäèð Àë, è÷, ñÿí äÿ ìÿòëÿáèíÿ ÷àòàðñàí. Ãÿùðÿìàí áàäÿíè è÷äè, ñîíðà äåäè: – Àüà, éàíäûì, ìÿíÿ áèð òÿñÿëëè. Äÿðâèø äåäè: – Îüóë, èêè øÿùàäÿò áàðìàüûìûí àðàñûíäàí áàõ, ýþð íÿëÿð ýþðöíöð. Ãÿùðÿìàí äåäè: – Óçàã-óçàã éîëëàð. Äÿðâèø äåäè: – Äàùà íÿ ýþðöðñÿí? Ãÿùðÿìàí: – Àüà, áèð øÿùÿð ýþðöíöð, øÿùÿðäÿ áèð èìàðÿò, èìàðÿòèí êöëôÿíýèðÿñèíäÿ áèð ýþçÿë ãûç. Äÿðâèø äåäè: – Îüóë, áó øÿùÿð Øàì øÿùÿðèäèð. Î ãûç, äà Øàì ïàäøàùûíûí ãûçû 196

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ìÿëÿê õàíûìäûð. Îíó ñÿíÿ áóòà, ñÿíè îíà òóòà âåðäèì. Áèð ÷îõ ÿçèééÿòäÿí ñîíðà, þç ìÿòëÿá-ìóðàäûíà éåòÿðñÿí. Þçöíäÿ ö÷ ýöíäÿí ñîíðà àéûëàðñàí. Áóíó äåéèá äÿðâèø ãåéá îëäó. Ñÿùÿð à÷ûëäû. Ýþçëÿäèëÿð Ãÿùðÿìàí îòàãäàí ÷ûõìàäû. Ãÿùðÿìàíûí àíàñû îíóí îòàüûíà ýÿëèá, ýþðäö êè, Ãÿùðÿìàí àüûð âÿçèééÿòäÿäèð. Ãîùóì-ãîíøó éûüûëäû. Íÿ ãÿäÿð ùÿêèì ýÿëäè. Ãÿùðÿìàíû éóõóäàí àéûëäà áèëìÿäèëÿð. Çèéàä õàí ÿë-àéàüû äöøäö. Äöíéà éîëà ñàëìûø áèð òÿáèá ýÿòèðäèëÿð. Î, Ãÿùðÿìàíûí âÿçèééÿòè èëÿ òàíûø îëóá äåäè: – Õàí ñàü îëñóí, íàðàùàò÷ûëûüà äÿéìÿç. Îüëóíóçà áóòà âåðèëèá. Èêèö÷ ýöíÿ àéûëàð, äàðûõìàéûí. Ùàìû äàüûëûá ýåòäè. Ãÿùðÿìàíû àéðû áèð îòàãäà éåðëÿøäèðäèëÿð. Ö÷ ýöíäÿí ñîíðà Ãÿùðÿìàí éóõóäàí àéûëäû. ßòðàôà ýþç ýÿçäèðäè. Þç îòàüûíäà äåéèëäè. Àíàñûíû áàøûíûí öñòöíäÿ ýþðäö âÿ ñîðóøäó: – Àíà, ìÿíè áóðàéà íèéÿ ñàëìûñûç? Àíàñû îüëóíó ôèêðèíäÿí äàøûíäûðìàã ö÷öí äåäè: – Áàëà, äÿðñèíè áèëìÿäèéèí ö÷öí àòàí ñÿíÿ úÿçà âåðèá. Ãÿùðÿìàí ýþðäö êè, àíàñû áàø-àéàã âóðóð. Îä è÷èíäÿ òöüéàí åäÿí Ãÿùðÿìàí äÿðäèíäÿí àíàñûíû ùàëè åòìÿäè. Àíàñû ðÿíýè àâàçûìûø îüëóíó áàøäàí-àéàüà ñöçöá, êþâðÿëÿ-êþâðÿëÿ äåäè: – Îüóë, äöçöíö äå, ýþðöì, ñÿíÿ íÿ îëóá? Ãÿùðÿìàí äåäè: – Àíà, ñÿí ìÿíÿ áèð ãûçûë îíëóã âåð. Ýåäèì áàçàðà äÿéèá ýÿëèì. Ñîíðà äÿðäèìè ñÿíÿ à÷àúàüàì. Àíàñû áèð ñþç äåìÿäÿí, îüëóíà èêè ãûçûë îíëóã âåðäè. Ãÿùðÿìàí áèð àç ôèêðÿ ýåòäè. Ýþðäö êè, ôèêèðëÿðè øåðÿ ÷åâðèëèá, îõóìàüà ùàçûðëàøûð. Îäóð êè, ñàçáÿíäÿ äåäè: Óñòà, ñÿíäÿíèð ýþçÿë ñàç èñòÿðÿì, Ñàçëàðûí è÷èíäÿ, ýþçÿë ñàç îëà. Äèíäèðÿíäÿ èìðàí äèëè ñþéëÿéÿ, Øåéäà áöëáöë êèìè, õîø àâàç îëà. Óñòà ÿëèíè àòûá ñàçëàðäàí áèðèíè Ãÿùðÿìàíà âåðäè. Ñàç Ãÿùðÿìàíûí õîøóíà ýÿëìÿäè. Àëäû ýþðÿê èêèíúè äÿôÿ óñòàéà íÿ äåäè, íåúÿ äåäè: Éàìàíû íàìÿðäÿ, éàõøûíû ìÿðäÿ, Òÿðèôèí åéëÿðÿì ùÿð ÷àòàí éåðäÿ, 197

Íÿ èðè âóðìàéà, íÿäÿ êè, ïÿðäÿ, Î, àë÷àã õÿðÿêëè õîø àâàç îëà. Áó ñþçäÿí ñîíðà óñòà þçö ö÷öí äöçÿëòäèéè ñàçûíû Ãÿùðÿìàíà âåðäè. Ãÿùðÿìàí ñàçû áÿéÿíèð âÿ ýþðÿê óñòàéà íÿ äåéèð: Óñòà ñàçáÿíä, äèëëÿðèíÿ ìàéûëàì, Åøãèí âóðüóíóéàì, ùàããà ñàéûëàì, Ãÿùðÿìàíàì áàõ áó ñàçà ãàéûëàì, Àíúàã êè, ìÿíèìëÿ õîø àâàç îëà. Ñþç òàìàìà éåòäè. Ãÿùðÿìàí ãûçûë îíëóüó âåðèá ñàçû àëäû âÿ åâëÿðèíÿ ýÿëäè. Ïÿðè õàíûì ýþðäö êè, îüëó ýÿëèð, ÿëèíäÿ äÿ ÷þì÷ÿéÿ îõøàð áèð øåé. Àíàñû îüëóíà äåäè: – Àé îüóë, áó ÷þì÷ÿ íÿéèìèçÿ ëàçûìäûð. Àïàð áóíó ãàéòàð. Ãÿùðÿìàí: – Àíà, áó ÷þì÷ÿ äåéèë, áó ñàçäûð. Áóíäàí ñîíðà ìÿíÿ ýÿðÿê îëàúàã. – Àé áàëà, ñÿí ñàç ÷àëìàã áèëìèðñÿí. Åøèòäèéèìÿ ýþðÿ àøûã îíëàð ÿââÿëúÿ óñòàä éàíûíäà äóðìàëûñàí êè, ñÿíÿ ñàç ÷àëìàüû þéðÿòñèí. – Àíà ìÿíÿ áàäÿ âåðÿí àüàì, ùÿð øåéè äÿ ãûéûá. Ñàç äà ÷àëà áèëèðÿì, ñþç äÿ îõóéà áèëèðÿì. Ñàðàéûí ùÿéÿòèíäÿêèëÿð, Ãÿùðÿìàíûí ÿëèíäÿ ñàç ýþðöá ùàìûñû îíóí áàøûíà éûüûëäû. Ãÿùðÿìàí äåäè: – Àíà, èíäè ãóëàã àñ, ýþð àüàì ìÿíÿ íåúÿ áàäÿ âåðèá:

Ñþç òàìàìà éåòèøäè. Àäàìëàð áàøà äöøäöëÿð êè, ëîüìàíûí áóéóðäóüó äöç èìèø. Ãÿùðÿìàíà áàäÿ âåðèëèá, âÿ î áóòàíûí äàëûíúà ìöòëÿã ýåòìÿëè îëàúàã. Ñÿñÿ õàí äà ýÿëèá ÷ûõäû. Èøäÿí ùàëè îëäó. àíàñû éàëâàðìàüà áàøëàäû êè, îüëó ýåòìÿñèí. Àòàñûíû ýþçö äîëìóø, àíàñûíû àüëàð ýþðÿí Ãÿùðÿìàí àëäû ýþðÿê íÿ äåäè: Áàøûíà äþíäöéöì ýöëöçëö, àíà, Àíà! Õÿëÿë ãàòìà èøèìÿ ìÿíèì. Ýåò, ôÿëÿê ÿëèíäÿí øèêàéÿò åéëÿ, Ôÿëÿê àüû ãàòäû àøûìà ìÿíèì. Ýþçëÿ àíà, éîëëàðûìû, ýÿëèíúÿ, ßë ÷ÿêìÿðÿì ÿòÿéèíäÿí þëöíúÿ, Ãàéûòìàðàì, âàëëàù, éàðû ýþðöíúÿ, Áèð ñåâäàäûð ñàëûá, áàøûìà ìÿíèì. Ýÿëÿ-ýÿëÿ èøëÿðèìèç çàé îëäó, Àõäû ýþç éàøëàðûì ãàíëû ÷àé îëäó, Ãÿùðÿìàí äà ìÿúíóíëàðà òàé îëäó, Õÿáÿð ýåòñèí ùÿì òàé-òóøóìà ìÿíèì. Ñþç òàìàìà éåòäè. Ïÿðè õàíûì îüëóíó áó éîëäàí ãàéòàðìàã ö÷öí, àüëàéà-àüëàéà äåäè:

Áàøûíà äþíäöéöì, ãóðáàí îëäóüóì, Øàùè-ìÿðäàí ìÿíÿ áàäÿ âåðèáäèð. Éàíûá åøã îäóíà áöðéàí îëäóüóì, Äîëäóðóáàí äîëó áàäÿ âåðèáäèð.

Ýÿë ýåòìÿ, àé îüóë, ýþçöìäÿí èðàã, Ñÿíñÿí ìÿíèì äèí-èìàíûì, àé îüóë. Ñÿí ýåäÿðñÿí, úàíûì ÷ûõàð þçöìäÿí, Éàíäûðàðñàí õàòè-õàíûì, àé îüóë.

Áó ñþçö äåéèðÿì øàèðÿ, øàíà, Ãàéíàéûáäûð úèñìèì äþíöáäöð ãàíà, ßðçèìè åéëÿéèì, àòàìà-õàíà, Øàí è÷èíäÿ ìÿëÿêçàäÿ âåðèáäèð.

Îüóë, ìÿíèì èøìè éàìàí åéëÿäèí, ßéäèí ÿëèô ãÿääèì, êàìàí åéëÿäèí, Àõûð ñåéðàãóáà ýöìàí åéëÿäèí, Ùÿð þòýöí àõøàìäà øàìûì, àé îüóë.

Ñèçÿ ãóðáàí îëóì éûüûøàí úàíëàð, Ìÿùÿááÿò éîëóíäà ÷îõ îëóð ãàíëàð, Ãÿùðÿìàíûí äÿðäèí áèð Ìÿëÿê àíëàð, Øàì è÷èíäÿ ìÿëÿêçàäÿ âåðèáäèð.

Àìàí îüóë, èðàã ýåòìÿ ýþçöìäÿí, Äîéìàìûøàì øèðèí-øÿêÿð ñþçöíäÿí, Îüóë äà ÷ûõàðìû îíà ñþçöíäÿí? Ùÿñðÿòèíäÿ ãàëàð Ïÿðè, àé îüóë.

198

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

199

Ñþç òàìàìà éåòäè. Ïÿðè õàíûì ÿðèíèí áîéíóíà ñàðûëûá éàëâàðäû êè, ñÿí, ãîéìà ýåòñèí. Õàí þçöíäÿ äåéèëäè. Àìàí-çàìàí, ýöúëÿ òàïäûüû îüëóíà áèëìÿäè, íÿ äåñèí, íåúÿ äåñèí. Áó àðà õàíûí àäàìëàðûíûí àðàñûíäàí äöíéàýþðìöø âÿçèð ãàáàüà éåðèäè. – Õàí ñàü îëñóí. Îüëóíóí òàëåéèíè þòÿí äÿôÿ ùÿêèì áÿéàí åòìèøäè. Îíà ùå÷ íÿ åòìÿê îëìàç. Áèð äÿ êè, îíà áàäÿíè âåðÿí, àüàëàð àüàñû, Ãÿíáÿð àüàñû þçöäöð. Ñàõëàìàã îëìàç. Ãÿùðÿìàíû áó éîëäàí. Ãÿùðÿìàí ùàìû èëÿ ùàëàë ùöìáÿò åòäè. Ïóëäàí-ïàðàäàí ýþòöðöá àòûíà ìèíäè âÿ éîëà äöøäö. Ýÿëèá Ëÿíýÿáèçè êå÷èá. Êöäðöíöí äöçöíäÿ ãàëûí äóìàíà äöøäö, éîëó àçäû. ßëàúñûç ãàëûá, áèëìÿäè íÿ åëÿñèí, êþíëö ãóáàðëàíäû. Àëäû ýþðÿê íÿ äåéèð: Áó éåðëÿðäÿ àúèç ìöññÿð ãàëìûøàì, Èðàã äåéèë ùÿëÿ áóðà-Âÿòÿíäèð. Ìÿí áèð àù ÷ÿêÿðÿì äóùè-äèëèìäÿí, Àùèíàëÿì øÿðè öçöíäÿí þòÿíäèð. Øàùè-ìÿðäàí ìÿí éåòèìèí ïèðèäè, Ãàíëû éàøäàí äèäÿëÿðèì ÷öðöäö, Áàøûì öñòÿ ÿðÿíëÿðèí ïèðèäè, ßëè þçö éåíÿ äàäà éåòÿíäè. Ãÿùðÿìàí èñìèíè ÷ÿêäè àüàñû, Ãóëàüûìà ýÿëäè àüàìûí ñÿñè, Äÿìèð ýþé àòû âàð, éàøûë ÿáàñû, Åëÿ ñàíäûì ãÿì åâèíäÿí þòÿíäè. Ñþç òàìàì éåòèøäè. Áó àíäà äóìàí ÷ÿêèëäè. Ãÿ ùðÿìàí éîëóíà äàâàì åòäè. Áèð ãÿäÿð ýåäÿíäÿí ñîíðà ýÿëèá Êöðëÿ-Àðàçûí ãîâóøäóüó éåðÿ éåòèøäè. Àòû ñóéà âóðäó. Áèð àç ÷àéà äàõèë îëäó. Ýþðäö êè, ÷àé éàâàø-éàâàø ýöúëÿíèð. Ñó, äåéÿñÿí, àòû éûõàúàã. Àò áóðóëüàíà äöøÿúÿê. Ýåðè äÿ ãàéûäà áèëìÿéÿúÿê. Îäóð êè, àüàëàð àüàñûíû èìäàäà ÷àüûðäû. Éåòèøìèøÿì Êöð-Àðàçûí öñòöíÿ, Õûäûð Èëéàñ, Õûäûð Çèíäÿ, ìÿäÿä ùåé, Àáè-ðÿâàí äóðóá, úàíûì ãÿñäèíÿ, Õûäûð Èëéàñ, Õûäûð Çèíäÿ, ìÿäÿä ùåé. 200

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Àáè-ðÿâàí áèð äèë áèëìÿç éàüûäûð, Áàøûì öñòÿ äóðàí ýþçëÿð ñàüûäûð, Èíäè áèëäèì, éàìàí ýöíöí ÷àüûäûð, Õûäûð Èëéàñ, Õûäûð Çèíäÿ, ìÿäÿä ùåé. Ãÿùðÿìàíûí áÿõòè éàòûá àìàíäû, Èíäè ùàëû éàìàíäàí äà éàìàíäû, ×àé éàìàíúà úîøóá, íèééÿòè ãàíäû, Õûäûð Èëéàñ, Õûäûð Çèíäÿ, ìÿäÿä ùåé. Àðòûã ñó îíó àòû èëÿ áèðëèêäÿ áöêìÿéÿ áàøëàäû. ßúÿëèíèí ÷àòäûüûíû éÿãèí åäÿí Ãÿùðÿìàí éåíÿ öìèäèíè øàùè-ìÿðäàíäà ýþðäö: Ìÿíèì àüàì Øàùè-ìÿðäàí ßëèäè, Ãÿðèáëÿð äàäûíà ÷àòàíäàí ìÿäÿä. Øÿùàäÿò áàðìàüûéëà Áàáè-Õåéáÿðè, Ýþòöðöá õûøìíàí àòàíäàí ìÿäÿä. Áàäè ýÿëäè çàðûäû áàòèë äîíóíäà, Ãöäðÿòèí ãÿëÿìè îíóí ãîëóíäà, ßñìàèë öçöíäÿ Àñëàí äîíóíäà, Ðÿñóëóí éîëóíäà, éàòàíäàí ìÿäÿä. Ãÿùðÿìàíàì ìÿí îëìóøàì ñÿðñÿðè, Éåääè ìèí, ëÿøýÿðèí èäè ñÿðâÿðè. Âóðóøóá òåç ÿëÿ àëäû Õåéáÿðè, Ãàíûíû ãàíëàðà ãàòàíäàí, ìÿäÿä. Àðòûã ñó èøèíè ýþððöðäö. Ãÿùðÿìàíûí ñîíó éåòèøìèøäè. Îäóð êè, ñîí àíäà ôöðñÿòè âåðìÿéèá ÿëèíè ýþéëÿðÿ óçàäûá ýþðÿê íÿ äåäè: Úàíûì ãóðáàí îëñóí ìÿðäÿ, Ùàõ áÿëà âåðñèí íàìÿðäÿ. Þçöí ãóë äåéèá, ùÿð éåðäÿ, Ñàòàíäàí èìäàä èñòÿðÿì. Ùå÷ áèëìÿäèí éàð ôÿíäèíè, ßììÿìèøÿì ëÿá ãÿíäèíè, 201

Äàüûäûá äöøìÿí ñÿääèíè, ×àïàíäàí èìäàä èñòÿðÿì. Ãÿùðÿìàíàì äàð àéàãäà, Áóðóëüàíäû ñîë äà ñàü äà, Éàðûì ýÿçèð àü îòàüäà, Ýþðÿíäÿí èìäàä èñòÿðÿì. Ñþç òàìàìà éåòÿíÿ êèìè, ñó ñÿíýèäè. Ãàí-ãàí äåéÿí, ÷àé åëÿ áèë, î ÷àé äåéèëäè. Ãÿùðÿìàí àüàñûíûí êþìÿéè èëÿ õèëàñ îëäó... Éåíÿ éîëóíà äàâàì åòäè. Àç ýåòäè, éöç ýåòäè. Íÿùàéÿò, àòû äà éîðóëäó. Àòû áóðàõûá ïàéè-ïèéàäà éîëóíà äàâàì åòäè. Áèð ìöääÿò éîë ýåòäè. Éîðóëóá ÿëäÿí äöøäö. Áèð òÿïÿíèí äþøöíäÿ óçàíûá éàòäû. Áó àðà îíà áàäÿ âåðÿí íóðàíè áèð êèøè îíóí éàíûíà ýÿëèð âÿ àéûëäûð: – Ãÿùðÿìàí, èíäè ýþçöíö éóì, ìÿí äåéÿíäÿ à÷àðñàí. “À÷” ñþçöíö åøèäÿí êèìè Ãÿùðÿìàí ýþçöíö à÷äû. Ýþðäö êè, áóðà àéðû áèð äèéàðäû. Íóðàíè êèøè äèëëÿíäè. – Áàõ, î, ýþðäöéöí Øàì øÿùÿðèäèð. Ìÿíçèëÿ ÷àòäûí. Îüóë, ýþð ýÿëÿí êèìäèð? Ãÿùðÿìàí î, éàíà áàõàíäà àüàñû ãåéá îëäó. Ãÿùðÿìàí îðàäàí ýÿëèð áèð áóëàã öñòöíÿ ÷àòûð. Àüàñûíûí âåðäèéè àòû ãîëáÿíä åéëÿéèá áóðàõäû. Þçö äÿ äèíúÿëìÿéÿ áàøëàäû. Èíäè ñèçÿ õÿáÿð âåðèì Øàì øÿùÿðèíèí øàùûíäàí. Íå÷ÿ âàõò èäè êè, øàùûí õÿçèíÿñèíè éàðûáëàðìûø. Îäóð êè, ïàäøàù ãÿçÿáëÿíèá, ãàðîâóë÷óëàðà ÿìð âåðìèø êè, îüðó ìöòëÿã òàïûëìàëûäûð. Ãàðîâóë÷óëàð ýÿçÿ-ýÿçÿ ýÿëèá Ãÿùðÿìàí éàòàí éåðÿ ÷àòûðëàð. Ãÿùðÿìàíûí éàä àäàì îëäóüóíó ýþðöá, îíó îéàäûðëàð. Ùå÷ áèð øåé ñîðóøìàäàí ÿë-àéàüûíû áàüëàäûëàð. Ãÿùðÿìàí ñîðóøäó: – Ìÿíè íèéÿ òóòóðñóíóç? Ùàðà àïàðûðñûíûç? Ãàðîâóë÷óëàð äåäè: – Øÿùÿðÿ, Øàùûí ãóëëóüóíà. Ñÿí éàä àäàìñàí. Þçöí äÿ îüðó. Íå÷ÿ âàõòäûð ïàäøàùûí õÿçèíÿñèíè ÷àïûá-òàëàéàí åëÿ ñÿíñÿíìèø. Ãÿùðÿìàí áóíó åøèäèá, àíä-àìàí åòäè. Ýþðäö êè, îíà èíàíìûðëàð. Áåëÿ ãÿðàðà ýÿëäè êè, þçöíöí õàí îüëó îëäóüóíó áèëäèðñèí: Ìÿíè ãîëó áàüëû Øàìà àïàðìà, Øàì è÷èíäÿ íàçëû éàðûì âàð ìÿíèì. Ãèéàìÿòè ýÿë ãîïàðìà áàøûìà, Ìÿí úàèëÿì, íàìóñ-àðûì âàð ìÿíèì. 202

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ãàðîâóë÷óëàð ùèðñëÿíäèëÿð: – ×îõ äàíûøìà, äöø ãàáàüà. Þçö äÿ àüëûíû éûü áàøûíà. Îüðó îëäóüóíó áîéíóíà àë. Ãÿùðÿìàí äåäè: Àòàì Øèðâàí øàùû ãûçûë ãóøëóäóð, Àíàì Ïÿðè õàíûì, õîø áàõûøëûäû, Áàúûì Ýþçÿë õàíûì, ýþçö éàøëûäû, Øèðâàí êèìè áèð äèéàðûì âàð ìÿíèì. Ãàðîâóë÷óëàð îíóí ñþçöíÿ èíàíìàäûëàð. – Ùÿ, øàù îüëóñàí, þçö äÿ áó êþêäÿ, áó ëèáàñäà. Àç äàíûø. Áåëÿ ìöíàñèáÿò Ãÿùðÿìàíû äàùà äà úîøäóðäó. Îäóð êè, éàíûãëû ñÿñëÿ äèëëÿíäè: Àé àüàëàð, ìÿíè éîõñóë ñàíìàéûí, Áàáà äàüäà éöç éàéëàüûí âàð ìÿíèì. Éàç à÷ûëúàã èýèäëÿðèí ìÿñêÿíè, Äóðíà ýþçëö áóëàãëàðûì, âàð ìÿíèì. ßëëè ìèí àòûì âàð, åéâàçû êÿùÿð, ßëëè ìèí ñûüûðûì ñàüûíà ýÿëÿð, ßëëè ìèí ãóøóì âàð øÿùÿðáÿøÿùÿð, Êöð ãûðàüû-ñÿð îéëàüûì, âàð ìÿíèì. Ãÿùðÿìàíàì, áàüðû äîëó ãàí ìÿíÿì, Åøã îäóíà àëûøàðàì, éàíìàðàì, Øàù îüëóéàì, øàùçàäÿéÿì õàí ìÿíÿì, Òÿáðèç êèìè õàðàúäàðûì âàð ìÿíèì. Ãàðîâóë÷óëàð ýþðäöëÿð êè, Ãÿùðÿìàí ùå÷ îüðóéà îõøàìûð. Öñòöíäÿ äÿ ùå÷ íÿ éîõäóð. Îäóð êè, ãîëóíó à÷ûá, áóðàõäûëàð. Ãùðÿìàí îðàäàí ýÿëèá, Øàì øÿùÿðèíÿ ÷àòûð. Î, áèð ãîúà ãàðûíûí åâèíäÿ ýåúÿëÿéèð. Ãîíøóäà éàøàéàí áèð Ìèðçÿ èëÿ òàíûø îëóð. Öðÿéèíäÿêèëÿðè îíà à÷ûð. Äöíéàýþðìöø êèøè äåéèð: – Áàëà, ñÿíèí êè ùàãã åøãäèð. Ùàãã àøûãëàðû ùàãã åë÷èñèäèð. Ãîðõìà, ýåò îòóð, øàùûí åë÷è äàøûíûí öñòöíäÿ. Èøèí óüóðëó îàð. Ìèðçÿíèí äåäèêëÿðè Ãÿùðÿìàíûí àüëûíà áàòäû. Ñÿùÿð ýåäèá îòóðóð åë÷è äàøûíûí öñòöíäÿ. Áóíó ýþðÿí øàù ãóëëóã÷óëàðû Ãÿùðÿìàíû øàùûí éàíûíà àïàðûðëàð. Øàù îíó äèíëÿéèá, ýöëöð. ßìð åäèð êè, àòñûíëàð çèíäàíà. Áó çàìàí âÿçèð-âÿêèë 203

øàùà òÿçèì äåéèðëÿð: – Øàù ñàü îëñóí, áÿëêÿ äöç äåéèð. Áó úàâàíûí ùàãã àøûüû îëìàñûíû éîõëàéàã. Áó âàõò Ãÿùðÿìàí ïÿíúÿðÿäÿí ýþðäö êè, áèð äÿñòÿ äóðíà ñÿô èëÿ ó÷óð. Áó àí ÿòðàôû äóìàí áöðöäö. Äóðíàëàð éîëó òàïà áèëìÿäèëÿð. ×àøáàø ãàëäëàð. Øàù äåäè: – Ùàãã àøèãèñÿíñÿ, äóðíàëàðà áèð éîë à÷. Ãÿùðÿìàíûí ÿëèíÿ ôöðñÿò äöøäöéö ö÷öí ñåâèíäè. Àëäû ýþðÿê íåúÿ äåäè: Áþëöê-áþëöê îëóá ýåäÿí, äóðíàëàð, Éîëäàí þòðö íÿ äàìÿíäÿ ãàëìûñûç? Ìÿíèì éàõàì äÿðäëè çàëûì ÿëèíäÿ, Ñèç êèìèí óüðóíäà áÿíäÿ ãàëìûñûç? Áó âàõò ùàãã òÿðÿôèíäÿí äóðíàëàð äþíäöëÿð âÿ àéðû ñÿìòÿ-äöç éîëëà ó÷ìàüà áàøëàäûëàð. Øàù áóíó ýþðöá äåäè: – Ùàãã àøèãäèðñÿ, èíäè äóðíàëàðäàí òåë àëñûí. Àëäû Ãÿùðÿìàí: Ãÿäèð-ìþâëÿì ñèçÿ ÷ÿìÿí-÷þë âåðñèí, Úÿíàá ßëè ñèçÿ áÿëÿä éîë âåðñèí. Ìöøêöëäÿ ãàëìûøàì, äóðíà òåë âåðñèí, Òåëäÿí þòðö íÿ äàìÿíäÿ ãàëìûñûç? Ãÿùðÿìàíàì, èìòàùàíà ýèðìèøÿì, Íå÷ÿ âàõòäû ýþç éàøûìû ñèëìèøÿì. Ùàããûí ÿäàëÿòèí éåðèí áèëìèøÿì, Áÿñ ñèç íèéÿ áó ìÿêàíäà ãàëìûñûç? Ãÿùðÿìàí ýþðäö êè, øàù áàøûíû àøàüû ñàëûá, íÿñÿ ôèêèðëÿøèð. Îäóð êè, éàâàø-éàâàø ýþçäÿí óçàãëàøàí äóðíàëàðà õèòàáÿí: Àé àüàëàð, ùå÷ êèì ãÿðèá îëìàñûí, Ãÿðèá îëàí áóðàäà éàìàí ñûçëàéàð. Ãîéàð áàøûí ãÿìëè äèçèí öñòöíÿ, Äåéÿð äÿðäèí, ïöíùàí-ïöíùàí ñûçëàéàð. 204

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ãÿðèáëèê åéëÿäè úàíûìà ÿñÿð, Àüûð çÿíúèðëÿðè áîéíóìó êÿñÿð? Ãàðüàñàì àùóëàð äÿðáÿäÿð äöøÿð, Éàíàð äàüëàð, ÷ÿíëÿ-äóìàíà ñûçëàéàð. Ìÿúíóí êèìè àéðû äöøäöì éàðûìäàí, Áöëáöë êèìè ýèëåéëèéÿì õàðûìäàí. ßðøäÿ ìÿëàêëÿð éàòìàç àùûìäàí, Ìÿëÿê àüëàð, ðÿôè-éàíÿ, ñûçëàéàð. Ñþç òàìàìà éåòèøäè. Äóðíàëàðà àýàù îëäó êè, Ãÿùðÿìàí îíëàðäàí òåë èñòÿéèð. Äóðíàëàðûí áàø÷ûñû äåäè, ùÿðÿ áèð òåë ÷ÿêèá àòñûí. Äóðíàëàð, ùÿðÿñè áèð òåë ÷ÿêèá éåðÿ àòäûëàð... Øÿùÿðèí öñòöíÿ òþêöëÿí äóðíà òåëëÿðèíè ýþðÿí ñàðàé ÿéàíëàðû ùåéðÿòëÿíäèëÿð. ßùâàëàòû õèäìÿò÷èëÿð Ìÿëÿê õàíûìà ÷àòäûðìûøäûëàð. Ìÿëÿê õàíûì þç ðÿôèãÿëÿðè èëÿ ýÿëèá äóðäó îòàüûí êè÷èê ïÿíúÿðÿñèíèí ãàáàüûíäà. Ïÿíúÿðÿíèí à÷ûã éåðèíäÿí Ãÿùðÿìàíû ýþðäö. Éÿãèí åòäè êè, éóõóäà áóòà âåðèëÿíèí þçöäö. Áèëìÿäè íÿ åòñèí. Àòàñûíûí ñîí ñþçöíö ýþçëÿéèðäè. Ãÿùðÿìàíûí ùàãã àøèãè îëäóüóíà, ñàðàé ÿùëè èíàíäû. Øàù éåíÿ ãÿçÿáëÿíèá äåäè: – Ùàãã àøûüûäû, íÿäè áèëìèðÿì. Ìÿíèì áó îüëàíà âåðèëÿñè ãûçûì éîõäóð. Ãÿùðÿìàíà ÿéàí îëäó êè, Ìÿëÿê õàíûì ïÿíúÿðÿäÿ îíó äèíëÿéèð. Îäóð êè, øÿùÿðäÿí àðàëûäà ýþðöíÿí äàüëàðà öç òóòóá ýþðÿê íÿ äåäè: Ìÿíëÿ ùÿìäÿì îëàí äàüëàð, Äàüëàð, ñèçäÿ íÿéèì ãàëäû? Ìåéõàíÿäÿ ìåé è÷äèéèì, Áÿé îüëó áÿéëÿðèì ãàëäû. Äóìàíëû, ÷èñêèíëè äàüëàð, Ìÿíè áóðäà ýþðÿí àüëàð, Ãàáàüû ýöëëö áàõ÷àëàð, Õîøáÿõò îòàãëàðûì ãàëäû. Éåðèøè Ãóáà ãàçûäûð, Äóðóøó äóðíà àâàçûäûð. Ìÿíÿ áàõàí õóìàð ýþçäöð, Äàëûìúà íþø àüëàð ãàëäû? 205

Ñþç òàìàìà éåòäè. Ùàìû éÿãèí åòäè êè, Ãÿùðÿìàíûíêû ùàãã âåðýèñèäèð. Àììà øàù èíàäûíäàí äþíìÿäè. Áèëäèðäè êè, áèð äÿ Ãÿùðÿìàíû áóðàëàðäà ýþðñÿì, äàðà ÷ÿêäèðÿúÿì. Ãÿùðÿìàí êîð-ïåøìàí ñàðàéäàí ÷ûõäû. Ýåðè áàõàíäà ýþðäö êè, Ìÿëÿê õàíûì êöëÿôèðÿíýèäÿ äóðóá àüëàéà-àüëàéà îíà áàõûð. Ñåâýèëèñèíèí áó ùàëûíà äþçìÿéÿí Ãÿùðÿìàí àëäû ýþðÿê íÿ äåäè: Ýÿë àüëàìà, õóìàð ýþçëöì, Ùàãã èøè íèçàìà ñàëàð. Ñîí ãîéàëàð àéðûëûüà, Ùàãã þçö íèçàìà ñàëûð. Ñåâìèøÿì àëà ýþçöíö, Äÿùàíäà- øèðèí ñþçöíö, Äåéèðÿì, ñþçöí äöçöíö, Ùàãã þçö íàçàìà ñàëàð. Ãÿùðÿìàí åëëÿð àøûüû, Êþíöëëÿðèí éàðàøûüû, Ñåâÿíëÿðèí ýóð èøûüû, Ùàãã þçö íèçàìà ñàëàð. Øàù äà Ãÿùðÿìàíûí ñÿñèíè åøèäèðäè. Áóíóí úàâàáûíäà Ìÿëÿê õàíûì ùå÷ íÿäÿí ÷ÿêèíìÿäÿí êöëÿôèðÿíýèäÿí áåëÿ äåäè: Éàòìûø èäèì, ýÿëäè ýèðäè éóõóìà, Ýþðöíäö ýþçöìÿ ùàðàëàð èíäè? Ñåéðÿüóáóí òÿíÿ-òÿíÿ ñþçëÿðè, Ýþçÿë éåðè áèçäÿí àðàëàð èíäè.

Àòàñû ãûçûíû éàíûíà ÷àüðòäûðäû. Ìÿñÿëÿíè ñîðóøäó. Ãûç äåäè: – Àòà, áèçÿ ÿðÿíëÿð ÿðÿíè áóòà âåðèá. Áèç áèð-áèðèìèçèíèê. Áèçèì ãàáàüûìûçû êÿñÿí õåéèð òàïìàç. Ñÿí ýÿë ãàðüûø éèéÿñè îëìà. Ùþíêöðùþíêöð àüëàéàí Ìÿëÿê õàíûì çàðûéà-çàðûéà äåäè: ßçÿë ýöíäÿí áèçÿ éàüû îëàíûí, Ýþðöì îíóí õàíûìàíû äàüûëñûí, ßééóá êèìè øàí-øàí îëñóí ÿíäàìû, Ãóðä äöøöáÿí úèñìè ãàíû äàüûëñûí Èíñàôäûìû ùÿð íÿ äåñÿí áàø öñòÿ, Àõûòäûí äèäÿäÿí éàøû-éàø öñòÿ, Ùå÷ äóðìàñûí îíóí äàøû-äàø öñòÿ, Øàí-øàí îëóá ùÿð ìÿêàíû äàüûëñûí. Ìÿëÿê õàíûì õàíûìëàðûí áàøûäûð, Òþêäöéö- éàø àéðûëûüûí éàøûäûð. Àòàì ìÿíèì íàøûëàðäàí íàøûäûð, Ùå÷ ÷þðÿê òàïìàñûí íàíû äàüûëñûí. Ñþç òàìàìà éåòäè. Øàù äåäè: - Ãÿùðÿìàíû äà ãàéòàðûí Ãÿùðÿìàíû è÷ÿðè ýÿòèðäèëÿð. Èêè ñåâýèëè öç-öçÿ äàéàíäûëàð. Èëê äÿôÿ áèð-áèðèíè ñåéð åäèðäèëÿð. Ñàðàé ÿéàíëàðû îíëàðà òàìàøà åäèðäèëÿð. Øàù äåäè: – Ãûçûì äà äåéèð êè, ñèç ùàãã àøèãèñèíèç. Ìÿíè ãàðüûäû ùå÷ áèð øåé îëìàäû. Èíäè Ãÿùðÿìàí áó âÿçèðè ãàðüûñûí, ýþðÿê îíà áèð øåé îëàúàãìû? Âÿçèð ùàãã àøûãëàðûíà ÷îõäàí èíàíìûøäû. Øàù áåëÿ äåéÿíäÿ, öðÿéè äöøäö. Ãîðõóñóíäàí ñàïñàðû îëäó. Áèëìÿäè íÿ äåñèí. Î, áèëèðäè êè, Ãÿùðÿìàí íÿ äåñÿ, î îëàúàã. Àëäû ýþðÿê Ãÿùðÿìàí íåúÿ äåäè:

Àòàì ìÿíè íàäàíëàðà ñàòàúàã, Èñòÿìÿñÿì, çèíäàíëàðà àòàúàã. Àü ýöíöìÿ ãàðàëàðû ãàòàúàã, Îíóí ùÿäéàí ñþçö éàðàëàð èíäè.

Âÿçèð, ñÿíè ãàðüûìûøàì, Ùàãã èøèíè áèòèðìÿñèí. Ýþéäÿí êå÷ÿí ìèí-áèð áÿëà, Áèðèí ñÿíäÿí þòöðìÿñèí.

Ãóðáàí îëóì äàíûøäûüûí äèëèíÿ, Ñîíà îëóì ó÷óì ãîíóì ýþëöíÿ. Íÿ ìöääÿòäèð ýþç äèêìèøÿì éîëóíà, Ìÿëÿê êèìè áàõòû ãàðàëàð èíäè.

Íóçäëàñû àíàíûí áàøûíà, Àüðûñû äöøñöí äèøèíÿ, ×àòàí òöïöðñöí ëåøèíÿ, Ìîëëà ñÿíè ýþòöðìÿñèí.

206

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

207

Î, ýþçöíÿ áàòñûí áû÷àã, Èëëÿðúÿ éàòàñàí íà÷àã, Ãîùóì-ãàðäàø äöøñöí ãà÷àã, Ñÿíëÿ èøè áèòèðìÿñèí. Ñþç òàìàìà éåòäè. Âÿçèð öçö öñòÿ éåðÿ éûõûëûá, àüçûíäàí ãàí à÷ûëäû. ßëèíäÿêè áû÷àã ýþçöíÿ áàòäû âÿ þëäö. Ãÿùðÿìàí äåäè: – Øàù, ãûçû âåðìÿñÿí ñÿíè äÿ ãàðüûéûá þëäöðÿúÿéÿì. Øàù äåäè: – Ãàðüà ýþðÿê íÿ îëóð? Àëäû Ãÿùðÿìàí: Ñÿíÿ áèð ñþçöì âàð, Ñöëåéìàí ïàøà, Àùó íàëÿì, àñèìàíû éàíäûðûð. Ýåò ñÿíè ãàðüûäûì äþíÿñÿí äàøà, Éåòèì âÿçèð áèð õþòêàðû éàíäûðûð. Ñöëåéìàí ïàøàñàí öçöí ýöëìÿñèí, Ùå÷ êèì ñÿíèí ïèñ öçöíö ýþðìÿñèí, Ùå÷ äèëèíÿ ëàèëàùÿ ýÿëìÿñèí, Îä òóòóáàí õàíèìàíûí äàüûëñûí. Ãÿùðÿìàíàì, ñÿíÿ ãàðüûø åéëÿðÿì, Õÿíúÿð àëûá áàüðûì áàøû òåéëÿðÿì. Íàëÿëÿðèì ñÿíÿ áèð-áèð ñþéëÿðÿì, Ãóðä äöøöáÿí úèñì-úàíûí äàüûëñûí. Ñþç òàìàìà éåòäè. Ãÿùðÿìàí ãàðüûéûá øàùû äàøà äþíäÿðäè. Øÿùÿð ÿùëè Ãÿùðÿìàíûí ùàãã àøèãè îëäóüóíó ýþðÿðÿê ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåúÿ òîé åäèá Ìÿëÿê õàíûìû Ãÿùðÿìàíà âåðäèëÿð. Ãÿùðÿìàí áèð àç Øàì øÿùÿðèíäÿ ãàëäûãäàí ñîíðà Ìÿëÿê õàíûìû äà ýþòöðöá Øèðâàíà ýÿëäè âÿ àòà-àíàñû èëÿ ýþðöøäö. Îíëàð ö÷öí Øèðâàí àäÿòè öçðÿ òîé åòäèëÿð. Òîé âàõòäàí ùàãã àøûüû Øèðâàíäà ÿäàëÿòëè øàù îëäó. Þìöð ýöí éîëäàøû Ìÿëÿê õàíûìëà þëêÿíè ÿäàëÿòëÿ èäàðÿ åòäèëÿð. Ãÿùðÿìàí øàùûí âàõòûíäà Øèðâàí äàùà äà ãöäðÿòëè äþâëÿò îëäó. Øàùûí ñàðàéûíäà àøûã-øàèðëÿð ìÿúëèñè éàðàäûëäû.

ÀÄÛÝÞÇßË Âß ÀÑËÀÍ ØÀÙ Óñòàäíàìÿ Ýÿëìèñÿí úàùàíà, éàõøû îòóð-äóð, Äàíûø øèðèí-øèðèí ñþç, âÿäÿñèíäÿ. Àüûëà, êàìàëà ñûüûí, áåë áàüëà, Ãîðó ìÿðèôÿòèí, þç âÿäÿñèíäÿ. Òÿäáèðëè îë, ãåéëè- ãàëà ãàðûøìà, Äàðûëûá ùÿð øåéäÿí úîøìà, ñàâàøìà. Øåéòàíà áàú âåðèá, ùÿääèíè àøìà, Éåðè äÿ ýÿëÿíäÿ äþç, âÿäÿñèíäÿ. Áèð âÿôàëû éàðû èñòÿ, êþíöë âåð, Úÿùÿííÿìè ÷ÿêÿð òÿê ìàéàñûç íÿð, Âÿôà ìåéäàíûíäà ôÿðç åëÿ ùöíÿð, Ýþçÿëèí íàðûíû öç âÿäÿñèíäÿ. Íÿ ýþçÿë íåìÿòäè, áèëèê, ãàíàúàã, Èìàíëûéà ïèð ñàéûëûð ùÿð îúàã, Åëëÿð ñÿíè éàä åäèá àõòàðàúàã, ßýÿð ãîéñàí ùàëàë èç, âÿäÿñèíäÿ. Äîñòó åë ýÿçäèêúÿ ùàëàëúà äîëàí, Ôåë âåðèá ãÿëáèíè àëìàñûí øåéòàí, Ùÿð éåðäÿ äîñò ãàçàí, ÿçèç, ìåùðèáàí, Åëäÿ à÷ûã öçëÿ ýÿç âÿäÿñèíäÿ. Óñòàäëàð óñòàäíàìÿíè áèð äåìÿç, èêè äåéÿð. Áèç äÿ äåéÿê, èêè îëñóí, äöøìÿíè ãÿñäè ãÿëáèíäÿ ãàëñûí. Ùÿð êÿñ ÿñèðèäèð äîüìà éåðèíèí, Éàä åë úÿííÿò îëà, äàä âåðìÿç øèðèí. Ãûðûá çÿíúèðèíè äàø ãÿôÿñëÿðèí, Áèð ãóø îëóá ìÿí âÿòÿíÿ ýåäÿðÿì. Íàäàí ìÿúëèñèíäÿ òóòìàç ãÿðàðûì, Êàìèëëÿð è÷èíäÿ àðòàð âöãàðûì,

208

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

209

Áÿðêäÿ, áàøäà ãèáëÿýàùäû äîñòëàðûì, Öçöì òóòóá ÿðê ÷àòàíà ýåäÿðÿì.

Óñòàäëàð áåëÿ ÿðç åäèðäèëÿð êè, Ìèñèð âèëàéÿòèíäÿ ßùìÿä àäëû áèð øàù âàðäû. ßùìÿä øàù ÷îõ ýöúëö, âàðëû áèð ùþêìäàð èäè. Þçö äÿ ùÿääèíäÿí àðòûã ñÿõàâÿò ñàùèáè èìèø. Îíóí áèð úöò îüëàíëàðû âàð èäè. Îüëàíëàðûíû íÿçèð-íèéàçëà òàïìûøäû. Àëëàù òÿàëà îíëàðà ùÿð ãàáèëèééÿòëÿ éàíàøû áÿíçÿðñèç áîé-áóõóí âÿ Éóñèô ìèñàëëû ýþçÿëëèê âåðìèøäè. Ùÿð èêè îüëàíëàðû áèðè-áèðèíäÿí ãÿøÿíý âÿ òÿðáèéÿëè èäè. Âàõò î âàõò îëäó êè, ßùìÿä øàùûí ýþçëÿðèíÿ òîð ýÿëäè âÿ áàøëàäû àù-

àìàíà. Î ùÿêèì, î úÿððàù ãàëìàäû êè, îíà áàõìàñûí. ßëàú îëìàäû êè, îëìàäû. ßùìÿä øàù, ÷îõëó íÿçèð-íèéàç åòäè, ÷îõëó àú ãàðûíëàð äîéäóðäó âÿ ùåé Àëëàùà äóà åëÿäè, “èëàùè, ìÿíèì ýþçëÿðèì à÷ûëñûí, éîëóíäà ãóðáàíëàð êÿñÿðÿì”. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö ßùìÿä Øàùûí åâèíÿ áèð äÿðâèø ýÿëèð. Ñàëàì-êÿëàìäàí ñîíðà äÿðâèø äåéèð: – Åé ßùìÿä øàù, ìÿí ýÿëìèøÿì ñÿíèí ýþçëÿðèíèí ÿëàúûíû äåéèì. Áèë âÿ àýàù îë, ñÿíèí ýþçëÿðèíèí äÿðìàíû ãûçûë áàëûãäû. Ñÿí áèð ãûçûë áàëûã òóòäóð, îíóí ÿòè ñÿíèí ýþçöíöí äÿðìàíûäûð. Äÿðâèø ñþçöíö äåéÿðÿê áèðäÿí-áèðÿ ßùìÿä øàùäàí àéðûëûá, éîëóíà äàâàì åòäè. Ñÿùÿðè ýöíö úàìààòà ñÿñ ñàëäûëàð êè, êèì äÿðéàäàí ãûçûë áàëûã òóòóá øàùà âåðñÿ, îíó äöíéà ìàëûíäàí ãÿíè åäÿúÿéèê. Áó ñîðàüû åøèäÿí úàìààò þçëÿðèíè âåðèá äÿíèç ñàùèëèíÿ áàëûã îâóíà ýåòìÿêäÿ îëñóí, áèð ãîúà òîð÷ó þìðöíö-ýöíöíö áàëûã÷ûëûãëà êå÷èðìèøäè, î äà þç òîðóíó ýþòöðöá áèð ñàùèëÿ éîëàíäû. Àäûýþçÿëëÿ Àñëàíäà äÿðéàéà òîðàòäûëàð. Áÿëè, ãîúà áàëûã÷û òîðóíó äÿðéàéà àòûá, áèð íå÷ÿ ñààò ýþçëÿäèêäÿí ñîíðà ãûçûë áàëûã ýÿëèá îíóí òîðóíà äöøöð. Áóíäàí ÷îõ ñåâèíÿí ãîúà áàëûã÷û úàìààòà úàð ÷ÿêèð êè, áÿñ ãûçûë áàëûüû ìÿí òóòìóøàì, äàùà ùå÷ êèì íàðàùàò îëìàñûí. Ãîúà áàëûã÷û ãûçûë áàëûüû ýþòöðöá ýÿëäè Àñëàíëà Àäûýþçÿëèí éàíûíà. Ùàìû øàä îëóá, ãîúàéà ÿùñÿí äåäèëÿð. Àñëàí äåäè: – Åé úàìààò, àòàì áèð õÿçèíÿ à÷ûá, ùàìûíûçà ìöæäÿ âåðÿúÿê, êèì øàä õÿáÿð àïàðñà îíà ìóøòóëóã âåðÿúÿê. Úàìààò ùàìû ßùìÿä øàùà ýþç àéäûíëûüûíà ýåòìÿêäÿ, èêè ãàðäàø ñàùèë áîéó ýÿëèðäèëÿð. Àäûýþçÿë ãûçûë áàëûüà áàõäû, ýþðäö êè, áó áàëà ãûçûëáàëûãäûð. Ãîðõóñóíäàí öðÿéè åëÿ âóðóð êè, àç ãàëûð ÷àðòëàñûí. Àíàñûíäàí àéðû äöøÿí áàëûüà îíóí éàçûüû ýÿëäè. Àäûýþçÿëèí ýþçëÿðè äîëäó âÿ äåäè: – Áóíó àíàñûíäàí àéûðûá úàíäàí åëÿìÿê þçö äÿ áèð úèíàéÿòäèð, áó äà éàøàìàã èñòÿéèð. Áèð äÿ îíà äèããÿòëÿ áàõûá äåäè: – Àõû àòàëàð äåéèá êè, àò äÿðéàéà, áàëûã äà áèëìÿñÿ, õàëèã áèëÿð. Îäóð êè, áàëûüû áàøûíà ö÷ äÿôÿ äîëàéûá àòäû äÿíèçÿ. Áóíó ýþðÿí Àñëàí ãûøãûðûá äåäè: – Àäûýþçÿë, íåéëÿäèí? Ñÿí åâèìèçè éûõäûí. Àäûýþçÿë äåäè: – Ãàðäàø, ãîé àòàì áîéíóìó âóðäóðñóí, áàëûüû ñóéà ìÿí áóðàõäûì. Ìÿñÿëÿäÿí àýàù îëàí ßùìÿä øàù ÷îõ ïÿðèøàí îëäó. Ñÿùÿð ÿìð âåðäè êè, äàð àüàúû ãóðóëäó. Îüëàíëàðûíûí èêèñèíè äÿ äàð àüàúûíûí àëòûíà ýÿòèðòäè âÿ ñóàë åòäè: – Ùàíñûíûç áàëûüû ñóéà àòäû?

210

211

Äàøäÿìèðÿì, ñàçûì ÿëäÿí öçöëñÿ, Ãàí àüëàðàì, äóðíàì ñÿôäÿí öçöëñÿ, Éàðûí ÿëè ÿëëÿðèìäÿí öçöëñÿ, Ýöíäîüàíäàí, ýöíáàòàíà ýåäÿðÿì. Óñòàäëàð óñòàäíàìÿíè ö÷ äåìÿç, ö÷ äåéÿð, áèç äÿ äåéÿê ö÷ îëñóí, äöøìÿíèí þìðö ïó÷ îëñóí. Äÿëè êþíöë, ùå÷ àùó-çàð åéèìÿ, Ùÿð èø ãàéäàñûíäà êå÷èá ýåäÿúÿê. Äöíéàíû äÿðäèíè äþðäÿëëè ãàìîðëàíéàíëàð-, ßúÿë øÿðáÿòèíè è÷èá ýåäÿúÿê. Ãàïûíäà âàð îëñà, ñöôðÿíäÿ àøûí, Äîñòëàðûí ÷îõàëàð, óúàëàð áàøûí, Áÿäáÿõòëèê öç âåðñÿ, ãîùóì-ãàðäàøûì, Ùÿðÿñè áèð éàíà ãà÷ûá ýåäÿúÿê. Ñèððèíè ñþéëÿìÿ âÿôàñûçëàðà, Õÿéàíÿò åéëÿéÿð ÿùäÿ, èëãàðà, Éàëàí÷û äîñòóíó ÷ÿêñÿëÿð äàðà, Ñèððèíè àëÿìÿ- à÷ûá ýåäÿúÿê. Èñòÿð íþêÿð îëñóí, èñòÿð ùþêìäàð, Äöíéàäà ùÿð êÿñèí þìöð ïàéû âàð, Áèð ýöí äÿ ýÿëÿúÿê Áèëàë äèëè-çàð, Áó ýþçÿë äöíéàäàí êþ÷öá ýåäÿúÿê.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Àäûýþçÿë äåäè: – Àòà, ìÿí. Àñëàí äåäè: – Éîõ àòà úàí, áàëûã ìÿíèì ÿëèìäÿí ñöðöøöá ñóéà äöøäö. Àñëàí Àäûýþçÿëè î ãÿäÿð ÷îõ èñòÿéèðäè îäóð êè, îíóí éåðèíÿ þçö äàð àüàúûíäàí àñûëñûí. Îäó êè, î ãàðäàø äåäè ìÿíÿì ýöíàùêàð, áó ãàðäàø äåäè éîõ, ìÿíÿì ýöíàùêàð. Åë, úàìààò èøè áåëÿ ýþðöá ùàìû ßùìÿä øàùà éàëâàð-éàõàð åòäè êè, úàâàíäûëàð ñÿí áóíëàðûí ýöíàùûíäàí êå÷. ßùìÿä øàù õàëãûí õàùèøèíè åøèäèá äåäè: – Éàõøû, àììà áèð øÿðòëÿ. Îíëàðû ìÿíèì âÿòÿíèìäÿí ñöðýöí åäèí. Îíëàð ìÿíè ýîðà èìàíñûç ýþíäÿðäèëÿð. Àðòûã ìÿí îüóëñóçàì. Ãÿðàðûì ãÿòèäèð. Àíàëàðû ãîëëàðûíû à÷ûá, ùÿð èêè îüëàíëàðûíûí áîéíóíó ãóúàãëàéûá ýþçëÿðèíäÿí þïäö âÿ áèð áàéàòû ÷ÿêäè: Àøûã èëëÿð àéðûñû, Áöëáöë ýöëëÿð àéðûñû. Áèð ýöíöçÿ äþçìÿçäèì, Äöøäöê èëëÿð àéðûñû. Àíà Àäûýþçÿëèí úèáèíÿ áèð ãûçûë àëìà, Àñëàíûí èñÿ úèáèíÿ áèð ãèéìÿòëè äàø ãîéäó âÿ äåäè: – Îüëàíëàðûì, äàðà äöøÿíäÿ áóíëàð êþìÿéèíèçÿ ýÿëÿð, ýåäèí, Àëëàù èøèíèçè àâàíä åëÿñèí. Áóíó äåéèá àíà îíëàðûí ùÿð èêèñèíèí ýþçöíäÿí þïöá éîëà ñàëäû. Àòà îüëàíëàðû ùàããûíäà ùþêì âåðÿíäÿí ñîíðà éàíà-éàíà, àüëàéààüëàéà äåäè: – Îíëàðûí ùÿðÿñèíÿ áèð àò áèð àç äà éåìÿê-è÷ìÿê ãîéóí êè, áèð éàíà ýåäèá ÷ûõûíúà àúûíäàí þëìÿñèíëÿð. Áÿëè, Àñëàí èëÿ Àäûýþçÿëèí ùÿðÿñèíÿ áèð àò âåðäèëÿð, áèð àç äà éåìÿê-è÷ìÿê âåðèá, èêè úÿëëàäà îíëàðû þç òîðïàüûíäàí ÷ûõàðòìàüû òàïøûðäû. Úÿëëàä ãàðäàøëàðû ñÿðùÿäÿ ãÿäÿð þòöðäöëÿð. Àñëàí èëÿ Àäûýþçÿë óçóí ìöääÿò éîë ýåòäèëÿð. Âÿòÿíäÿí ÷ûõäûëàð, ãåéðè-áèð ìÿìëÿêÿòèí òîðïàüûíà ãÿäÿì ãîéäóëàð. Àòëàðû éîðóëäó, àçóãÿëÿðè ãóðòàðäû, àúëûã âÿ éîðüóíëóã ÿë âåðäè. Àñëàí Àäûýþçÿëèí öçöíÿ áàõàíäà îíó àüëàìàã òóòäó. Àäûýþçÿë äåäè: – Ãàðäàø, íèéÿ àüëàéûðñàí, àõû äåéèáëÿð êè, êèøè àüëàìàç. Àñëàí äåäè: – Ãàðäàø, ñÿíèí î ýöë ðÿíýèíè áåëÿ ñîëàí ýþðìÿìèøäèì. Àëëàù ìÿ212

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

íèì þëöìöìö ñÿíèí ãàáàüûíäà åëÿñèí. Àäûýþçÿë äåäè: – Ãàðäàø, ãÿì åëÿìÿ. Àòàëàð äåéèá; “ãàïûíû áàüëàéàí ôÿëÿê, áèð ýöí à÷àð, àüëàìà”. Áó ñþùáÿò ÿñíàñûíäà ãàáàãäà áèð ãÿáèðèñòàíëûã ýþðöíäö. Àñëàí äåäè: – Ãàðäàø, ãÿáèðèñòàíûí éÿãèí êè, áèð øÿùÿðè, éà áèð êÿíäè îëìàëûäûð. Ýÿë áåëÿ åéëÿéÿê, ñÿí ùåéäÿí äöøìöñÿí, ìÿíè áó ãÿáèðèñòàíäà ýþçëÿ, ìÿí ýåäèì áèð ãÿäÿð äèëÿíèì, äîëàíûì áèð ãÿäÿð éåìÿê-è÷ìÿê àëûì, àõøàìà þçöìö ñÿíÿ éåòèðÿðÿì. Ñîíðà éîëóìóçà äàâàì åäÿðèê. Àäûýþçÿë ãÿáèðèñòàíäà ýþçëÿìÿêäÿ îëñóí, åøèò Àñëàíäàí. Àñëàí áèð ãÿäÿð ýåòìèøäè, ýþðäö êè, áèð áþéöê øÿùÿð ýþðöíöð. Þçöíö øÿùÿðÿ éåòèðÿéåòèðìÿéÿ, ýþðäö áþéöê áèð éûüûíúàãäû, î äà þçöíö âåðäè áó éûüûíúàüà. Îíó ýþðäö êè, áèð áÿçÿêëè ãóø ýÿëäè ãîíäó îíóí áàøûíà. Ìÿúëèñ ÿùëè îíó òàíûìàäû. Ýÿëèá ãóøó îíäàí àëûá áèð äÿ áóðàõäûëàð. Ãóø éåíÿ ùàâàäà áèð íå÷ÿ äþâðÿ âóðóá éåíÿ Àñëàíûí áàøûíà ãîíäó. Àñëàíû àïàðûá áèð äàìà ñàëûá, äàìûí äà àüçûí áàüëàäûëàð. Ãóø éåíÿ ó÷óá äàìûí öñòöíÿ äöøäö. Åëèí áàøáèëÿíëÿðè îíó äàìäàí ÷ûõàðûðëàð. Îíóíëà òàíûø îëäóëàð. Àñëàí ãÿðèá äèéàðäàí îëäóüóíó ñþéëÿäè. Åë àüñàããàëû äåäè: – Åé Àñëàí áèçèì äÿäÿ-áàáà àäÿòèìèç áåëÿäè, øÿùÿðèìèçèí øàùû þëÿíäÿí ñîíðà, áèç øàù ãîéìàãö÷öí áó äþâëÿò ãóøóíó ó÷óðäàðûã, ãóø êèìèí áàøûíà ãîíñà, îíó øàù ñå÷èá, ùàìûìûç îí åùòèðàì åäÿðèê. Èíäè ñÿí ãÿðèá äÿ îëñàí áèçèì òàúû-òàõòûí ñàùèáè, áèç äÿ, ñÿíèí âÿçèð, âÿêèëèí îëìàëûéûã. Àñëàí ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè. Àñëàí, øàù îëìàã î ãÿäÿð áàøû ãàðûøäû êè, Àäûýþçÿë éàäûíäàí ÷ûõäû. Àë õÿáÿðè Àäûýþçÿëäÿí. Àäûýþçÿë ýþçëÿäè, àõøàì îëäó, ãàø ãàðàëäû, ãàðäàøû ýÿëìÿäè. Àäûýþçÿëèí öðÿéèíÿ ìèí áèð õÿéàë, ôèêèð ýÿëäè. Þçþçöíÿ ôèêèðëÿøäè, áÿëêÿ, ãàðäàøûì ìÿíè àòûá ýåòäè. Ñèíÿñèíÿ ö÷ áÿíä ñþç ýÿëäè, àëäû ýþðÿê “Øåøÿíýè” ùàâàñû öñòöíäÿ íÿ äåäè: Àõøàì îëäó, ãàðàíëûãëàð ãîâóøäó, Ýþçëÿðÿì éîëëàðûí, ýÿëìÿäè ãàðäàø. Áèð íàäàí óøàüàì, öðÿéèì äöøäö, Ýþçëÿðÿì éîëëàðûí, ýÿëìÿäè ãàðäàø. Ãàðäàø îäóð, ãàðäàøûíû ýÿòöðÿ, Ýÿòöðöáÿí áèð ìÿíçèëÿ éåòèðÿ, 213

Ýåòäè êè, ãàðäàøûì ÷þðÿê ýÿòèðÿ, Ýþçëÿðÿì éîëëàðûí, ýÿëìÿäè ãàðäàø. Àäûýþçÿëÿì, úàíûì òàïäû àçàðëàð, Ãÿëÿì àëûá ñÿð õÿòòèìè éàçàðëàð, Àëëàù õÿòðÿñèíÿ ñàõëà, ìÿçàðëàð, Ýþçëÿðÿì éîëëàðûí, ýÿëìÿäè ãàðäàø.

Áàøûíà äþíäöéöì, ãûðõ ùàðàìáàøû, Àõûòìà ýþçöìäÿí áó ãàíëû éàøû, Àäûýþçÿëÿì, ìÿí Àñëàíûí ãàðäàøû, Àëëàùà áàüûøëà, þëäöðìÿ ìÿíè.

Ìÿí äÿ íÿ òîðïàüàì, íÿ äÿ êè äàøàì, Ìÿíè êèì ãàðüàäû áó äÿðäÿ äöøÿì, Âÿòÿíäÿí àéðûëìûø áèð ãÿðèá ãóøàì, Ìþâëàìà áàüûøëà, þëäöðìÿ ìÿíè.

Ñþç òàìàìà éåòäè. Òöëö Òàéûð áàõäû êè, áó áèð úàâàí îüàíäû, ýÿë ýþðÿñÿí, ëàï Éóñèô ìèñàëëû. Ôèêèðëÿøäè êè, þçöìöí åâëàäûì éîõ, ùÿëÿ áóíó þçöìÿ îüóëëóüà ýþòöðÿðÿì. Àëëàù òÿàëà þçö áóíó ìÿíÿ éåòèðèá. Î, áó ôèêðèíäÿí àéðûëûá äåäè: – Îüëàí, ñÿíè þëäöðìöðÿì, áó øÿðòëÿ êè, ìÿíÿ îüóë îëàñàí. ×àðÿñèç ãàëàí Àäûýþçÿë ðàçû îëäó. Îíó àòûí òÿðêèíÿ àëûá, éîëëàðûíà äàâàì åòäèëÿð. Ñöáù ÷àüû ùÿðàìèëÿð ùÿðÿ þç ìÿíçèëèíÿ ýåòìÿêäÿ, Òöëöòàéûð èñÿ åâÿ ýÿëèá øàä-õöðàìàí þç éîëäàøû ñÿñëÿäè: – Àé Éåòÿð, àé Éåòÿð, ýþð ñÿíÿ íÿ ýÿòèðìèøÿì. Ùÿëÿ äåéèðäèí îüëóì éîõäóð, áàõ áó äà îüóë, ñàë éàõàíäàí îëñóí äîüìà áàëàìûç. Åëÿ äÿ îëäó. Àë õÿáÿðè Àñëàí øàùäàí. Àñëàí øàù ñÿùÿðè ýöí àéûëäû êè, àé àìàí Àäûýþçÿë ãÿáèðèñòàíäà ãàëûá. Òåç îðàéà àäàì ýþíäÿðäè, íÿ ãÿäÿð ýÿçäèëÿð òàïûëìàäû. Áó ìèíâàëëà áèð íå÷ÿ âàõò àðàäàí êå÷ìèøäè. Àäûýþçÿë àðòûã úàâàíëûã òàõòûíà ÷ûõìûøäû. Òàíðû îíà î ãÿäÿð ýþçÿëëèê, ÿäÿá-ÿðêàí âåðìèøäè êè, ýþðÿí äåéèðäè áèð äÿ ýþðöì. Ãîíøó ãûçëàð êèìè Éåòÿðèí äÿ Àäûýþçÿëÿ ýþçö äöøìöøäö. Ýþçëÿéèðäè êè, ÿðè ñÿôÿðÿ ýåòñèí. Ýöíëÿðèí áèðèíäÿ éåíÿ àäÿòè öçðÿ Òöëö Òàéûð þçö ãûðõ ýöíöí ñÿôÿðèíÿ ýåòìÿêäÿ, àë õÿáÿðè Éåòÿð õàíûìäàí. Éåòÿð õàíûì Àäûýþçÿëè éàíûíà ÷àüûðûá äåäè: – Àäûýþçÿë, ñÿíÿ áèð òÿêëèôèì âàð. Àäûýþçÿë äåäè: – Áóéóð, àíà. Éåòÿð õàíûì äåäè: – Ùÿëÿ áèðèíúèñè, ùÿìÿí àíà ñþçöíö äàíìàëûñàí. Àäûýþçÿë ùå÷ íÿ áàøà äöøìÿäè, äåäè: – Áóéóð, íÿ ãóëëóüóí âàð, éåðèíÿ éåòèððÿì. Éåòÿð õàíûì äåäè: – Áóéðóüóì áåëÿäèð êè, ìÿí Òöëö Òàéûðûí ãûçû éåðèíäÿéÿì, î, ìÿíè çîðëà ýÿòèðèá. Èíäè èñÿ ñÿí ìÿíè àëìàëûñàí, âÿññàëàì. Àäûýþçÿëè äÿùøÿò áöðöäö âÿ ãóëàãëàðûíà èíàíìàéûá äåäè: – Àíà, íÿ äåäèí? Éåòÿð õàíûì ìÿüðóð-ìÿüðóð äåäè:

214

215

Àñëàí ýåäÿíäÿ úèáèíäÿêè äÿðéàíóðû Àäûýþçÿëÿ âåðìèøäè êè, îíó ñàõëàñûí âÿ äåìèøäè êè, ãàðäàø, áèðäÿí ýåúÿéÿ äöøÿðÿì, éîëó àçàðàì, áó äÿðéàíóðó ãîé áèð ãÿáèð äàøûíûí öñòöíÿ ãîéìóø. Îíóí èøûüû ùÿð éàíà äöøÿð, àçìûø îëñàì, ýÿëèá ñÿíè îíóí èøûüû èëÿ òàïàðàì. Àäûýþçÿë äÿ ùÿìèí äÿðéàíóðó áèð ýÿáèð äàøûíûí öñòöíÿ þçöíöí äÿ ýþçöíÿ éóõó ýåòìèøäè. Àë õÿáÿðè ãûðõùàðàìäàí. Ãûðõùàðàìûíûí áàø÷ûñû Òöëö Òàéûð àòûí áàøûíû ÷ÿêèá äåäè: – Î, ãÿáèðèñòàíäàí ýÿëÿí èøûã íÿ îëà áèëÿð? Äåäèëÿð, áÿëêÿ áÿçèðýàíäû, ýåäÿéèí, îíëàðû ãàðÿò åäÿê. Àòëàðû èøûã ýÿëÿí òÿðÿôÿ äþíäÿðäèëÿð. Íÿ ýþðäöëÿð, áèð îüëàíäû äþø äàøûíà ñþéêÿíèá éàòûá, äÿðéàíóðèí øÿôÿãè îíóí öçöíÿ äöøöá, îüëàíûí èøûüû äÿðéàíóðà. Îüëàí î ãÿäÿð ýþçÿëäè, ùå÷ êÿñ ãîðõóäàí úÿñàðÿò åäèá éàõûíà ýÿëÿ áèëìÿäè. Áèðè äåäè, õîðòäàíäû, áèðè äåäè úèíäè, áèðè äåäè àëäû. Àõûðäà Òöëö Òàéûð ãûëûíúûí ñèéèðèá äöç åíäèðäè, îüëàíûí áîüàçûíäà ñàõëàäû. Àäûýþçÿë ùþâëàê éóõóäàí àéûëäû, åëÿ áèëäè êè, ãàðäàøû ýÿëèá. ßâÿçèíäÿñÿ íÿ ýþðäö: íÿ ãàðäàø, ãûëûíú áîüàçûíà ñþéêÿíèá. Òöëö Òàéûð äåéèð: – Êèìñÿí, íÿñÿí òÿðïÿíìÿ, éîõñà áîüàçûíû öçÿðÿì. Àäûýþçÿë äåäè: – Ìÿí áèð ôÿãèðÿì, áóðàäà ýåúÿëÿìèøÿì, ìÿíè íèéÿ þëäöðöðñöíöç. Áàõ ìÿí îíñóç äà þëöéÿ òàéàì, ìÿíè þëäöðöá ýöíàùà áàòìà âÿ ìÿíÿ èúàçÿ âåð áèð áÿíä ñþç äåéèì. Àëäû ýþðÿê Àäûýþçÿë “Ãÿäèìøèêÿñòÿ” èëÿ íÿ äåäè: Ýåúÿíèí éàðûñû ýÿëÿí ùàðàìû, Ìþâëàìà áàüûøëà, þëäöðìÿ ìÿíè. ßë âóðóáàí ñûçûëäàòìà éàðàìû, Ìþâëàìà áàüûøëà, þëäöðìÿ ìÿíè.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

– Àäûýþçÿë, òÿêðàðà åùòèéàú éîõäó. Äåäèéèì êèìè äÿ îëàúàã! Àäûýþçÿë þçöíö ÿëÿ àëûá äåäè: – Àíà, åøèò âÿ áèë êè, ìÿí àòà, àíà, ãàðäàø, âÿòÿíèìè èòèðñÿì äÿ, âèúäàíûìû èòèðìÿìèøÿì âÿ þëÿðÿì, èòèðìÿðÿì. Òàùèð ìÿíè þëöìäÿí õèëàñ åäèá, ñÿíÿ àíà äåìèøÿì, åë ìÿíè ñèçèí îüëóíóç êèìè òàíûéûð, áÿñ õÿéàíÿò, áÿñ íàìóñ? Éåòÿð õàíûì äåäè: – ×îõ äà íàìóñ, ãåéðÿòäÿí äÿì âóðìà, ñÿí ðàçû îë, ìÿí Òöëö Òàéûðû åëÿ öéöäöì êè, òîçó äÿéèðìàíäà äà òàïûëìàñûí. Àäûýþçÿë äåäè: – Ùÿð íÿ úÿôà åòñÿí äþçÿðÿì, ôÿãÿò áó õÿéàíÿòÿ éîë âåðìÿðÿì. Éåòÿð õàíûì íÿ ãÿäÿð ùèéëÿ èøëÿòäèñÿ äÿ, áàø òóòìàäû. Éåòÿð õàíûì Àäûýþçÿëÿ éàõûíëàøûá äåäè: – Ùå÷ îëìàñà ùÿð éàíàüûìäàí áèð áóñÿ àë. Àäûýþçÿë äåäè: – Êÿñÿðÿì î äîäàãëàðû! Éåòÿð õàíûì äåäè: – Ùå÷ îëìàñà àíà ÿâÿçèíÿ áèðúÿ êÿëìÿ éàðûì äå. Àäûýþçÿë äåäè: – Êÿñÿðÿì î àíà äåéÿí äèëè ÷àøñà! Éåòÿð õàíûì äåäè: – À çàëûì, ìÿíè éàíäûðìà, ùå÷ îëìàñà ìÿíè áèð øèðèí áàõûøëàðëà ùÿðäÿí ñöç. Àäûýþçÿë äåäè: – Òþêÿðÿì î ýþçëÿðè êè, éåäèéè ÷þðÿéÿ âÿ ÿìàíÿòÿ õÿéàíÿò åäÿ. Éåòÿð õàíûìûí ùÿð øåéäÿí ÿëè öçöëäö, ùå÷ áèð ÿìÿëè, ùèéëÿñè áàø òóòìàäû. Àõûðäà éåíÿ ùèéëÿ éîëóíó ñå÷äè. Àäûýþçÿëÿ äåäè: – Àäûýþçÿë, ìÿí ñÿíè ñûíàéûðäûì, ÷îõ ñàü îë. Ñÿí ùÿëÿ åòèáàðëû îüëàíñàíìûø, àììà áó ñþç-ñþùáÿòè áàøãà áèð àäàì áèëñÿ, þçöíö þëìöø áèë. Àäûýþçÿë äåäè: – Àðõàéûí îë, àíà, ñÿí ìÿíèì ùÿì î äöíéàäà, ùÿì áó äöíéàäà ÿçèç àíàìñàí. ßùâàëàò áåëÿúÿ ãàëìàãäà, ýöí êå÷äè, ùÿôòÿ òàìàì îëäó, ùÿôòÿëÿð þòäö àé òàìàì îëäó. Òöëö Òàéûð îòóç äîããóç ýöí êå÷èá ãûðõ òàìàì îëàí ýöíö ñÿôÿðäÿí ãàéûòìûøäû. Ùÿìèøÿ îëäóüó êèìè Éåòÿð õàíûì éåíÿ îíó íÿâàçèøëÿ ãàðøûëàäû. Õîø ýÿëìèñÿí, áåø ýÿëìèñÿí þç ãàéäàñûíäà, éåìÿê-è÷ìÿê þç ãàéäàñûíäà èäè. Ñöôðÿ éûüûøäû, àðà ñàêèòëÿøäè, ùÿð êÿñ þç éåðèíÿ ÷ÿêèëäè. Éåòÿðèí öðÿéèíÿ ýÿëäè êè, áèðäÿí Àäûýþçÿë ñþùáÿòè

Òöëö Òàéûðà à÷àð. Îíäà äà Òöëö Òàéûð ùÿð òèêÿñèíè ãóëàüû áîéäà åäÿð. Åëÿ èñÿ “ãàðà ìÿíè áàñûíúà, ìÿí ãàðàíû áàñûì”, - äåéèá ùèéëÿéÿ ÿë àòäû. Òöëö Òàéûð äà äóðóá éàòàã îòàüûíà ýÿëäè. Î áóðàäà íÿ ýþðñÿ éàõøûäû, Éåòÿð õàíûì àüëàéûð. Þçöíö äÿ åëÿ áèð ùàëà ñàëûá êè, íÿ îíäà îëàñàí, íÿ îíó ýþðÿñÿí. Ãÿíøÿðèíäÿ èñÿ áèð äîëó ñòÿêàí çÿùÿð. Òöëö Òàéûðû ùåéðÿò áöðöäö. Éåòÿð õàíûìûí áó ùàëû àç ãàëà Òöòö Òàéûðû îíóí àéàãëàðûíà ñàëñûí. Î, Éåòÿð õàíûìà éàõûíëàøûá äåäè: – Åé ìÿíèì ìÿëÿéèì, áó ùàë íÿäè êè, ñÿí åäèðñÿí? Ñÿí ìÿíèì ýÿëèá-ýåäÿí íÿôÿñèìñÿí, ñÿíèí áó ùàëûíà äþçìÿðÿì, ìÿíè áàøà ñàë ýþðöì íÿ îëóá? Éåòÿð õàíûì úàçèáÿäàð ýþçëÿðèíè Òöëö Òàéûðûí ýþçëÿðèíÿ åëÿ ìåùðèáàí, åëÿ úÿçáåäèúè áàõûøëà çèëëÿäè êè, Òöëö Òàéûð úàíûíäàí êå÷ìÿéÿ áåëÿ ùàçûð èäè. Éåòÿð õàíûì äåäè: – Òöëö Òàéûð, äå ýþðöì ñÿí ìÿíè þçöíÿ àëìûñàí, éîõñà ÷þëöí áèð àâàðàñûíà? Òöëö Òàéûð äåäè: – Áó íÿ ñþçäö? Éåòÿð õàíûì äåäè: – Ñÿí ýåäÿíè, þçöíÿ îüóë ýþòöðäöéöí, þëöìäÿí õèëàñ åòäèéèí î ùàðàìçàäà ìÿíÿ ìèí úöð ñåâýèíàìÿ îõóéóð. Ìÿíè àëûá, âàð-äþâëÿòèíè äÿ òàëàéûá àðàäàí ÷ûõìàã ôèêðèíäÿ èäè. Áèð òÿùÿð þçöìö ñàõëàìûøàì êè, áó äà Òöëö Òàéûðûí éàõøûëûüû. Îäóð êè, ñÿí îíó ñÿùÿð òåçäÿí úÿëëàäà âåðèá þëäöðòìÿñÿí áó áèð ñòÿêàí çÿùÿðè è÷èá þçöìö þëäöðìÿëèéÿì, áèð äÿ îíóí áèð êÿëìÿñèíè åøèòñÿì, éåíÿ äÿ ìÿíè ñàü ýþðìÿéÿúÿêñÿí. Òöëö Òàéûð îíó ñàêèò åäèá äåäè: – Ìÿíèì ýþçÿëèì, ñàáàù êåúäè, áó ýåúÿ îíó âåðÿðÿì èêè úÿëëàäà, àïàðûá ìåøÿäÿ þëäöðöá ãàéûäàðëàð. Éåòÿð õàíûì äåäè: – Áó øÿðòëÿ êè, îíóí ãàíëû ïàëòàðûíû ìÿíÿ ýÿòèðñèíëÿð. Òöëö Òàéûð òåç èêè íÿôÿð ùàðàìè éîëäàøûíû ýåúÿ èêÿí ÷àüûðòäû âÿ ÿìð åëÿäè êè, éóõóäàéêÿí Àäûýþçÿëè àïàðûá ìåøÿäÿ þëäöðöðñöíöç âÿ îíóí òèêÿñèíè ãóëàüûéúàí åòìÿéèíúÿ ãàéûòìàéûí. Ãàíëû ïàëòàðûíû äà ýÿòèðèá âåðèðñèç Éåòÿð õàíûìà! Àäûýþçÿëè ýåúÿéíÿí àüçûíû, ãîëëàðûíû áàüëàéûá ýþòöðäöëÿð þçö äÿ áèëìÿäè. Úÿëëàäëàð Àäûýþçÿëè àïàðàíäà Éåòÿð õàíûì äà áóðàäà èäè. Î áèðúÿ áóíó äåäè: – Íåúÿñÿí, àé ÷þðÿê èòèðÿí? Àäûýþçÿë ñÿñèíè äÿ ÷ûõàðòìàéûá áåëÿ áèðúÿ äÿôÿ Òöëö Òàéûðûí ýþçëÿðèíÿ áàõäû, ñàíêè, éåðÿ, ýþéÿ àíä è÷èð, ìèñàô åäèð êè, ìÿí ñÿíÿ õÿéàíÿò åòìÿìèøÿì. Èøèí öñòö à÷ûëìàüûíäàí åùòèéàò åäÿí Éåòÿð õàíûì äåäè:

216

217

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

– Àïàðûí! Úÿëëàäëàð Àäûýþçÿëè àïàðàíäàí áèð àí áåëÿ êå÷ìèø Òöëö Òàéûð éöéöðöá úÿëëàäûí áèðèíè ñÿñëÿäè. Úÿëëàä äàéàíäû, ÷ûõàðûá þç ãûëûíúûí îíà âåðäè âÿ ãóëàüûíà íÿ èñÿ äåäè. Éåòÿð õàíûì äåäè: – Òöëö Òàéûð, ñÿí ãûëûíúûíû íèéÿ îíà âåðäèí. Òöëö Òàéûð äåäè: – Ìÿíèì éàðûì, äåäèì ìÿíèì ãûëûíúûìëà þëäöðöí êè, ìÿíèì äÿ öðÿéèì ñàêèò îëñóí. Éåòÿð õàíûì èøèí òàìàì þç õåéðèíÿ îëìàüûíû ýþðöá ÷îõ øàä îëäó. Áóíäàí ñîíðà ñàêèò éàøàéàúàüûíà òàì ÿìèí îëäó. Àë õÿáÿðè úÿëëàäëàðäàí. Î áèðè úÿëëàä áó áèðèíäÿí ñîðóøäó. – Ñÿíè Òöëö Òàéûð íèéÿ ÷àüûðä âÿ íÿ äåäè? Áó áèðè úÿëëàä äåäè: – ßéÿ, éåðè ýåäÿê áèð éàíà ÷ûõàã, ñîíðà íÿ äåäèéèíè äåéÿúÿì. Î éåðÿ ýÿëäèëÿð êè, áó áèðè úÿëëàä äåäè: – Òà áóðäàí ãàðàíëûã, áóðäàí ãàëûí éåðè éîõäó áó ìåøÿíèí, ÿäÿ äàéàí. Ãûëûíúû Àäûýþçÿëÿ åíäèðÿíäÿ, áó áèðè úÿëëàä îíóí ÿëèíè òóòäó âÿ äåäè: – ßéÿ, ãóëàüûíû áÿðè òóò, Òöëö Òàéûð ãûëûíúû ìÿíÿ âåðÿíäÿ äåäè êè, ÿýÿð Àäûýþçÿëèí áèð òöê ÿñêèê îëñà, íÿñëèíèçè êÿñÿðÿì. Àïàðûí Àäûýþçÿëè ñàü-ñàëàìàò þòöðöí ýåòñèí. Îíóí öñò ïàëòàðûí àëûí, îâäàí, ãóøäàí âóðóí, ãàíàíû áóëàéûí ýÿòèðèí âåðèí Éåòÿð õàíûìà-ùÿ èíäè áèëäèí êè, Òöëöòàéûð ìÿíÿ íÿ òàïøûðûá? Ùÿ, èíäè ùöíÿðèí âàð Àäûýþçÿëÿ áèð ÷ûðòìà âóð. Áó áèðè úÿëëàä äåäè: – ßéÿ, ýÿòèð àüçûíäàí þïöì, íÿ éàõøû êè, äåäèí, ùå÷ áåëÿ áèð îüóëà àäàì ãûéàð? Àäûýþçÿë ýþðäö êè, úÿëëàäëàð ÷îõ ïû÷û-ïû÷û äàíûøûðëàð, äåäè: – Åé úÿëëàäëàð, ìöáàùèñÿ åòìÿéèí, ìÿíèì ãîëëàðûìû à÷ûí. Ñèçÿ ÿìð âåðèáëÿð, ñèç äÿ íÿ ýöíàù âàð, ìÿíè þëäöðÿúÿêñèíèç. Ìÿíèì ñèçäÿí áèð õàùèøèì âàð, ìÿíè þëäöðäöéöíöç éåðäÿ ìÿíÿ ãÿáèð ãàçûí, “Éàñèí” îõóéóí âÿ ìÿíè ìöñÿëìàí àäÿòèéëÿ êÿôí-äÿôí åäèá ìÿíÿ áèð áàøäàøû ãîéóá, öñòöíÿ Àäûýþçÿë ßùìÿä îüëó, ìèñèðëè áó ñþçëÿðè éàçûí. Ìÿíèì áó ìÿçàðûìû òàïûá, åëèìÿ, þëêÿìÿ õÿáÿð éåòÿð. Ìÿíèì áóðàäà äÿôí îëóíäóüóìó áèëÿí àòàì, àíàì, ãàðäàøûì ýÿëèá ìÿíè çèéàðÿò åäÿðëÿð. Ìÿíèì ñþçöì áó ãÿäÿð äåéèá áèð êÿëìåéè-øÿùàäÿò ýÿòèðäè, Àäûýþçÿë äþíöá áåëÿ áàõàíäà ýþðäö êè, úÿëëàäëàð èêèñè äÿ äÿñìàë ÷ÿêèá àüëàéûðëàð. Úÿëëàäáàøû äåäè: – Àäûýþçÿë, áèç ñÿíè þëäöðìÿéÿúèéèê, îíäàí ôèêèð åòìÿ, ÷öíêè Òöëö Òàéûðûí þç òàïøûðûüûäû, ìÿíÿ äåäè êè, “ìÿíèì àüçûìäàí Àäûýþçÿëèí ýþçëÿðèíäÿí þïöá, äåéÿðñèç êè, ìÿí ùÿð øåéè éàõøû áèëèðÿì. Î, ùÿëÿ

ìÿíèì îüëóìäóð êè, îüëóìäóð. Àììà íåéëÿéèì, áàøãà ÷ûõûø éîëóì îëìàäû. Ýåòñèí, Àëëàù èøèíè àâàíä åëÿñèí, ôûðûëäàüû áàøà äöøäöéöì ö÷öí èøèí öñòöíö âóðìàäûì”, èíäè öñò ïàëòàðûíû ñîéóí âåð áèçÿ, àë ìÿíèì ïàëòàðûìû ýåé. Ñÿíèí öñò ïàëòàðûíû ãàíà-ãõà áóëàéûá àïàðûá Éåòÿð õàíûìà âåðìÿëèéèê. Àäûýþçÿë ðàçû îëóá öñò ïàëòàðûí ñîéóíóá úÿëëàäëàðà âåðäè, ÿâÿçèíäÿ èñÿ îíëàðäàí ïàëòàð àëûá ÿéíèíÿ ýåéäè. Úÿëëàäëàðëà þïöøöáýþðöøöá àéðûëàíäà äåäè: – Ñèç äÿ ñàü îëóí, Òöëö Òàéûð äà. Î, ùÿëÿ ìÿíèì àòàìäûð êè, àòàì, ìÿíäÿ îíóí îüëóéàì. Ìÿí îíà ìèííÿòäàðàì âÿ ãàðøûñûíäà àëíûì à÷ûã, öçöì àüäû. Ñàüëûã îëñà, òåçëèêëÿ ãèñìÿò îëàðñà ýþðöøÿðèê. Àäûýþçÿë ìåøÿáîéó éîë ýåòìÿêäÿ, úÿëëàäëàð äà ìåøÿäÿí ãóðääàíãóøäàí âóðóá, Àäûýþçÿëèí ïàëòàðûíû îíóí ãàíûíà áóëàéûá ýÿòèðèá Éåòÿð õàíûìà âåðäèëÿð. Éåòÿð õàíûì Àäûýþçÿëèí þëäöéöíö éÿãèí åäèá, î ýöíäÿí áåëÿ àðèí-àðõàéûí éàøàéûðäû. Äàõèëÿí èñÿ Àäûýþçÿëèí äÿðäèíäÿí ýöíáÿýöíäÿí ãöçåé ãàðû êèìè ÿðèéèðäè. Àë õÿáÿðè Àäûýþçÿëäÿí. Àäûýþçÿë ãàðàíëûã ìåøÿäÿ ýåúÿíè ñàáàù åëÿäè âÿ öç òóòóá ýöíÿ áèð ìÿíçèë éîë ýåòäè, ýÿëèá áèð øÿùÿðÿ ÷ûõäû. Íàáÿëÿä îëäóüóíäàí, þçöíö áèð äöêàíûí ãàáàüûíà âåðäè. Ýþðäö áóðàäà ÷îõëó àäàì âàð, áóðà èñÿ ùàëâà÷û äöêàíûäû. Þçöíö âåðèá áèð ñÿêèíèí öñòöíäÿ îòóðäó, òà àõøàì îëäó, àäàìëàð äàüûëìûøäû. Ùÿð êÿñÿí þç åâèíÿ ýåòäè. Àììà Àäûýþçÿëÿ áèð ùàðäàí ýÿëèá, ùàðà ýåäèðñÿí äåéÿí îìàäû. Ùàëâà÷û äöêàíûí àüçûíû áàüëàéûá åâÿ ýåòìÿê èñòÿéÿíäÿ, ýþðäö ñÿêèíèí öñòöíäÿ áèð úàâàí îüëàí îòóðóá, äèããÿòëÿ áàõäû êè, áó îüëàí, ùàëâà÷û äåäè: – Îüëàí, õåéèð îëñóí. Ùàìû ÷ûõûá åâèíÿ-åøèéèíÿ ýåòäè, áÿñ ñÿí ùÿëÿ òÿê-òÿíùà îòóðìóñàí. Íÿ ýþçëÿéèðñÿí? Îüëàí äåäè: – Ìÿíèì áó øÿùÿðäÿ ùå÷ êèìèì éîõäó, þçöì äÿ íàáÿëÿäÿì. Ùàëâà÷û Ìóñà äåäè: – Áóéóð, ìÿíèìëÿ ýåäÿê, áó ýåúÿ ìÿíÿ ãîíàã ãàëàðñàí, ñàáàù Àëëàù êÿðèìäè. Àäûýþçÿë ðàçû îëóá ùàëâà÷û Ìóñà èëÿ áèð éåðäÿ ýåòäèëÿð åâÿ. Õåéëè ñþùáÿòäÿí ñîíðà ùàëâà÷û äåäè: – Îüóë, ìÿíèì äÿ ùå÷ êèìèì éîõäó, ýÿë ìÿíÿ øàýèðä îë, áèð éåðäÿ ùàëâà ñàòàã. Ñÿíÿ äÿ áèð ýöí-ýöçÿðàí éàðàäàðàì. Àäûýþçÿë ðàçû îëäó. ñàáàùäàí Àäûýþçÿë øàëâà÷ûéëà äöêàíà ýÿëèá, àëâåðÿ áàøëàäûëàð. Áèð íå÷ÿ ýöí áåëÿúÿ êå÷äè. Àäûýþçÿëèí ýþçÿë úàìàëû áöòöí ìÿùÿëëÿéÿ, ñîíðà èñÿ øÿùÿðÿ éàéûëäû. Áó îüëàíûí àäûíû åøèäÿí, öçöíö ýþðÿí, áàøãà éåðÿ éîõ, àíúàã îíóí äöêàíûíà ýÿëèðäèëÿð. ×îõ ÷ÿêìÿäè, Àäûýþçÿëèí ñÿñ-

218

219

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ñîðàüû øÿùÿðÿ äàüûëäû. Îíà ýþðÿ ùàëâà÷ûíûí àëâåðè áèðÿ-áåø àðòìûøäû. Àë õÿáÿðè áó øÿùÿðèí âàëèñèíèí ãûçû Íàçëû õàíûìäàí. Áó ñÿñ-ñîðàã îíóí äà ãóëàüûíà éåòèøäè. Áèð ýöí êÿíèçèíèí áèðèíÿ áèð íèì÷ÿ âåðèá äåäè: – Àé ãûç, ýåò, î òÿðèôè ýþéëÿðÿ ÷ûõàí ùàëâà÷ûíûí äöêàíûíäàí ùàëâà àë ýÿòèð, ùÿì äÿ îðàäà áèð îüëàí âàð, îíäàí äà áèð õÿáÿð ýÿòèð, î, êèìäè. Îíó áó ãÿäÿð òÿðèôëÿéèðëÿð. Ãûç íèì÷ÿíè ãîëòóüóíà âóðóá ýÿëäè êè, ùàëâà àëñûí. Êå÷èá íþâáÿéÿ äàéàíäû. Íþâáÿ îíà ÷àòìûøäû, î èñÿ ùàëâà àëìàüû óíóäóá, èêè ýþçö èäè, áèð äÿ áó îüëàí. Àõûðäà ýþðäö êè, ùàëâà ãóðòàðäû, äöêàí÷û äà äöêàíû áàüëàìàã èñòÿéèð. Ãûç áèð áàøûíà, áèð äèçèíÿ âóðà-âóðà ãàéûòäû, îíäà êè, ýöí ýöíîðòàäàí ÿéèëìèøäè. Áóíó áåëÿ ýþðÿí Íàçëû õàíûì ùèðñ áàøûíà âóðóá äåäè: – Àé ìöðòÿä ãûçû, ñÿíè ùà÷àíäû ýþíäÿðìèøÿì, èíäè ýÿëèðñÿí, þçöí äÿ ùàëâà àëìàìûñàí? Íàçëû õàíûì îíó éîõëàéàíäà ãûç äåäè: – Õàíûì, ìÿíäÿ ýöíàù éîõäó, ìÿí ýþðÿíè ñÿí ýþðñÿéäèí, áó ùÿôòÿ åâÿ ãàéûòìàçäûí, ìÿí ùÿëÿ òåç ýÿëìèøÿì. Íàçëû õàíûì äåäè: – Î íÿ ñþçäö? Ãûç äåäè: – Ýåäèá þç ýþçëÿðèíëÿ ýþðìÿñÿí, èíàíìàçñàí. Àëëàùòààëà áåëÿ ýþçÿëëèêäÿ îüóë òÿê-òÿê éàðàäàð. Èíäè þçöí áèë. Íàçëû õàíûì õåéëè ôèêèðëÿøÿíäÿí ñîíðà äåäè: – Àé ãûç, ìÿí ñÿíÿ, éàçûëû âÿðÿãÿëÿð âåðÿúÿéÿì, îíëàðû ýåúÿéíÿí áöòöí òèíëÿðÿ âÿ äöêàí ãàïûëàðûíà éàïûøäûð, àììà î, ùàëâà÷ûíûí äöêàíûíà éàïûøäûðìà. Îéäè êè, ãûç âÿðÿãëÿðè àëûá áöòöí äöêàíëàðà âÿ òèíëÿðÿ âóðäó, ùàëâà÷ûíûí äöêàíûíäàí áàøãà. Âÿðÿãÿëÿðÿ éàçûëûá, “âàëèíèí ãûçû ùàìàìà ýåäÿúÿê, áó ýöí ùå÷ êÿñ àëâåð åòìÿñèí”. Ñÿùÿð ùÿð äöêàíà ýÿëÿí ýåðè ãàéûòäû. Àíúàã Àäûýþçÿë äöêàíû à÷ûá þç èøèíäÿ èäè. Íàçëû õàíûì ãûðõ èíúÿáåë ãûçëà ùàìàìà ýåäÿí ýþðäö êè, áèð äöêàí à÷ûãäû. Êÿíèç èøàðÿ åòäè. Éÿíè ùÿìèí äöêàíäû. Íàçëû õàíûì ùèðñëÿíÿðÿê äåäè: – Ãûçëàð, ñèç äóðóí áóðäà, ìÿí ýåäèì ýþðöì î êèìäèð êè, ìÿíèì ÿìðèìè ðÿää åäèá àëâåð åäèð! Ìèí áèð íàç èëÿ þçöíö äöêàíà éåòèðäè, ýþðÿúÿéè îüëíà äåäè: – Îüëàí, áèëìèðñÿí ãûçëàð ùàìàì ýåäÿúÿê, àëâåð åòìÿê, êö÷ÿéÿ ÷ûõìàã îëìàç? Àäûýþçÿë áàøûíû ãàëäûðäû. Ãàðøûñûíäàêû ìÿëåéêÿáîéëó, øóõ áàõûøëû, úÿííÿò ùóðèëÿðèíÿ îõøàð ýþçÿëè ýþðöá äèêñèíäè. Ãûðûã ñÿñëÿ äåäè: – Õàíûì, ìÿí ãÿðèáÿì, ìÿíèì äöêàíûìûí äèâàðûíà ùå÷ íÿ âóðìà-

éûáëàð âÿ ìÿíÿ äÿ õÿáÿðäàðëûã åäÿí îëìàéûá. Áàüûøëà, áó ñààò áàüëàðàì. Ãûç äåäè: – Õåéð, áóíóíëà áàøûíû ãóðòàðà áèëìÿðñÿí, ñÿíè äàðà ÷ÿêäèðÿúÿéÿì. Îüëàí äåäè: – Ìöíòÿçèðÿì, õàíûì. Ãûç äåäè: – Ýþçëÿðèíè îâäóðàúàüàì. Àäûýþçÿë éàâàøúà äèëëÿíäè: – Ùþêì ñÿíèíäèð, íÿ èñòÿðñÿí áóéóð. Ãûç äåäè: – Ö÷öíúö òÿêëèôèìè ãÿáóë åòñÿí ýöíàùëàðûíû áàüûøëàðàì. Îüëàí äåäè: – Áóéóð. Ãûç äåäè: – Äå ýþðöì, ìÿíè àëàðñàí? Äåéèëÿí ñþçäÿí Àäûýþçÿë ÷àøäû, þçöíö èòèðäè. Áèð àç ôèêèðëÿøèá ñÿñè òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ úàâàá âåðäè: – Õàíûì, ìÿí êèìÿì êè, ñÿíè àëàì. Ìÿí áèð ãÿðèá êèìñÿñèç àäàìàì, ùå÷ íÿéèì éîõäó, ìÿí ñÿíè íåúÿ àëà áèëÿðÿì. Ãûç äåäè: – Àäûýþçÿë, ñÿí ðàçû îë, ùÿð èø ìÿíèì áîéíóìà. Àäûýþçÿë áèð êþíöëäÿí ìèí êþíöëÿ ðàçû îëóá, Íàçëû õàíûìëà ÿùäèïåéìàí åòäè. Íàçëû õàíûì äåäè: – Àäûýþçÿë, ìÿíè áóðàäà ýþçëÿðñÿí ñÿíèí ùå÷ áèð èøäÿ èøèí éîõäó. Èëãàð-èìàí åäèá, áèð-áèðèíÿ êþíöë âåðäèëÿð. Íàçëû õàíûì äöêàíäàí ÷ûõûá éþíÿëäè ãûçëàðà òÿðÿô, äþíöá îíëàðà äåäè: – Ãûçëàð, éàìàí ùèðñëÿíìèøÿì áó âÿçèééÿòäÿ ìÿí ùàìàìà ýåäÿ áèëìÿðÿì, ãàéûäûí, ãàëñûí áàøãà âàõòà. Îðàäàí áöòöí ãûçëàð ãàéûäûá ùÿðÿ þç éåðèíÿ ýåòäè. Íàçëû õàíûì î ñèðäàøûí éàíûíà ÷àüûðûá äåäè: – Àëà áó ïóëó ýåò áèð êÿíêàí÷û ÷àüûð. Ãûç ýåäèá áèð êÿíêàí÷û ÷àüûðäû. Íàçëû õàíûì äåäè: – Êÿíêàí÷û, áóðàäàí ùàëâà÷ûíûí äöêàíûíà ëàüûì àòìàëûñàí. Äå ýþðÿê íå÷ÿ ýöíÿ ëàüûìû àòà áèëÿðñÿí? Êÿíêàí÷û äåäè: – Õàíûì àüûð èøäè, áàõûð ãèéìÿòèíÿ. Íàçëû õàíûì äåäè:

220

221

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

– Ãèéìÿòè ñÿí èñòÿéÿíäÿí áèð àç äà àðòûã, òóò, èíäèäÿí âåðèì. Íàçëû õàíûì îíóí úèáèíÿ áèð íå÷ÿ ãûçûë îíëóã ãîéäó. Êÿïêàí÷û äåäè: – Õàíûì, áèð ùÿôòÿéÿ ëàüûì àòàðàì. Íàçëû õàíûì äåäè: – Õåéð, ýåúäè. Êÿíêàí÷û äåäè: – Òîðïàüûíû äàøûéàí îëñà, ö÷ ýöíäÿ ùàëâà÷ûíûí äöêàíûíà ÷ûõàðàì. Íàçëû õàíûì äåäè: – Òîðïàüûíû áó ãûçëà ìÿí äàøûéàúàüàì, ñÿí èøèíäÿ îë. Êÿíêàí÷û ö÷ ýöíöí òàìàìûíäà ùàëâà÷ûíûí äöêàíûíà ÷àòäû. Àõøàìöñòö èäè êè, Àäûýþçÿë ýþðäö éåð òÿðïÿíèð, ùÿì äÿ éåðèí àëòûíäàí ýóðùàýóðóï ýÿëèð. Þç-þçöíÿ äåäè: “áó íÿ îëà áèëÿð”. Òåç äöêàíû áàüëàéûá î êöíú áó êöíúöíÿ íÿçÿð éåòèðÿíäÿ áèð äÿ ýþðäö êè, äöç àéàüûíûí àëòûíäàí éåð àðàëàíäû âÿ áèð íÿôÿð àäàì ÿëèíäÿ êöëöíý ïåéäà îëäó. Àäûýþçÿë þç-þçöíÿ äåäè: “Àëëàù, ñÿí ñàõëà, ñó àäàìû åøèòìèøäèì, ÷þë àäàìû åøèäèá ýþðìÿìèøäèì, äåéèá, èñòÿäè ãàïûäàí ÷ûõûá ãà÷à, êÿíêàí äåäè: – Éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿ. Àäûýþçÿë áèð êöíúÿ ãûñûëûá äàéàíäû âÿ íÿ ýþðñÿ éàõøûäû, áóäó éàíàãëàðû úÿííÿò àëìàñû êèìè áÿðã âóðàí, ñåâèíúèíäÿí ýþçëÿðè àëûøûá-éàíàí Íàçëû õàíûì, éàíûíäà äà áèð ãûç. Íàçëû õàíûì äåäè: – Ùÿ, Àäûýþçÿë, íåúÿñÿí? Àíàëàð ñÿíèí òÿêè îüëàí äîüóáñà, ìÿíèì òÿêè äÿ ãûç äîüóá. Àòàëàð éàõøû äåéèáëÿð êè, àñëàíûí åðêÿéè, äèøèñè îëìàç. Àäûýþçÿëëÿ Íàçëû õàíûì áó ìèíâàëëà èñòÿäèêëÿðè âàõòäà áåëÿúÿ ýþðöøöðäöëÿð. Íàçëû õàíûì äåäè: – Àäûýþçÿë, ñÿí äàðûõìà, òîéó äà þçöì åäÿúÿéÿì. Áóíäàð áåëÿúÿ ýþðöøìÿëÿðèíäÿ îëñóíëàð, ñèçÿ êèìäÿí äåéèì Øÿìè úóùóä äåéèëÿí áèð áþéöê àëâåð÷èäÿí. Øÿìè úóùóä Ùèíäèñòàíäà Ùöñåéí áÿéèí Çàíáàü àäûíäà áèð ãûçûíà ìþùêÿìúÿ âóðóëìóøäó. Þçö éàøëû îëäóüóíäàí áèëèðäè êè, ãûç îíà ýåòìÿç. Îäóð êè, ôèêèðëÿøäè êè, ùàëâà÷ûíûí øÿéèðäèíè, íÿéèí áàùàñûíà îëóðñà-îëñóí, àëûá àïàðìàëûéàì. Õåéëè ñþçñþùáÿòäÿí ñîíðà ùàëâà÷ûéà äåäè: – Ùàëâà÷û, Àäûýþçÿëè ìÿíÿ ñàò. Ùàëâà÷û òÿÿúúöáëÿ äåäè: – Øÿìè, ñÿíèíëÿ äîñòàì, àììà áåëÿ çàðàôàòûìûç éîõäó àõû. Àäûýþçÿë ìÿíèì áàëàìäû. Áó ñþùáÿòëÿðè ãàïûíûí äàëûíäàí åøèäÿí Àäûýþçÿë, öðÿéèíäÿ àüàñûíà ñàü îë äåäè. Øÿìèíè ëÿíÿòëÿäè. È÷ÿðè ýèðäè. Îíëàðà ñàëàì âåðäè. Øÿìè

Àäûýþçÿëè ýþðöá ùàëâà÷ûíû êÿíàðà ÷ÿêäè. – Êèøè, áóíó åòìÿëèñÿí - úèáèíäÿí áèð êèñÿ ãûçûë ÷ûõàðûá ÿëàâÿ åòäè, áàõ àë, ñàáàù ôèëàí òèíäÿêè ïèíÿ÷èíèí éàíûíà ýþíäÿðÿðñÿí, äàëûñëà äà èøèí éîõäó. Èøäè, ñèðð ñÿíäÿí îéàíà îëñà, îíäà þçöíö áó äöíéàäà ùåñàá åëÿìÿ. Øÿìè Úóùóä ýÿëèá þç òÿäàðöêöíäÿ îëäó. Ñÿùÿð äÿâÿëÿð éöêëÿíèá éîëà äöøÿíäÿ êàðâàíáàøûíà äåäè: – Î ôèëàí òèíäÿ ïèíÿ÷è ñàíäûã âåðÿúÿê, îíó äà éöúöí áèð òàéû êèìè äÿâÿéÿ ÷àòàðñàí. Îðàäàí ýÿëäè ïèíÿ÷èíèí éàíûíà, áèð áÿäÿíëÿìÿ ñàíäûã ãîéäóðäó îíóí éàíûíà âÿ äåäè: – Ïèíÿ÷è, ñÿíèí éàíûíà áèð îüëàí ýÿëÿúÿê, îíó áó ñàíäûüà ñàëàðñàí, àüçûíû äà ãûôûëëàéàðñàí, ñàðâàí ýÿëèá ýþòöðÿúÿê, àë, áó äà ñÿíèí ùàããûíäåéèá Øÿìè Úóùóä îíóí úèáèíÿ áèð îâóú ãûçûë òþêäö. Ïèíÿ÷è ãûçûëû ýþðÿí êèìè ýþçëÿðè áóç öñòöíÿ ÷ûõàí äàíà ýþçöíÿ îõøàäû âÿ äóðóá Øÿìè Úóùóäóí ãàðøûñûíäà áàø ÿéäè. Àðàäàí õåéëè êå÷ìèøäè, Àäûýþçÿë òÿçÿúÿ àëâåðÿ áàøëàìûøäû êè, ùàëâà÷û îíó ñÿñëÿäè? – Àäûýþçÿë, áàçàðûí òèíèíäÿ ïèíÿ÷è âàð, îíäà ìÿíèì áàøìàãëàðûì âàð, ýåò îíó àë ýÿòèð. Àäûýþçÿë õÿáÿðäÿí õÿáÿðñèç áèðáàøà éîëëàíäû ïèíÿ÷èíèí éàíûíà, ïèíÿ÷è èñÿ åëÿ ùàçûð âÿçèééÿòäÿ ùÿð èøè ãóðìóøäó. Àäûýþçÿë ýÿëèá ñàëàì åëÿäè âÿ äåäè: – Àüàìûí áàøìàãëàðû ö÷öí ýÿëìèøÿì. Ïèíÿ÷è äåäè: – Îüóë, äöø î ñàíäûãäàäû ýþòöð. Ñîíðà ýþçöì ýþðìöð î ñàíäûüûí êöíúöíäÿ õûðäà ýöëìûõëàð âàð, îíëàðû äà éûü îðàäàí âåð ìÿíÿ. Àäûýþçÿë ñàíäûüà äöøÿí êèìè ïèíÿ÷è ñàíäûüû åëÿ âóðäó êè, ñàíäûã þç-þçöíÿ áàüëàíäû âÿ ùÿìèí äÿãèãÿ äÿ ñàðâàí ùàçûð îëäó. Àäûýþçÿëÿ ùÿð øåé ÿéàí îëäó. Áèëäè êè, áó ùèéëÿ Øÿìè úóùóäóíäó. Àììà àðòûã ÿëèíäÿí íÿ ýÿëÿðäè. Ñàíäûüû äÿâÿéÿ ÷àòäûëàð âÿ éîëà ðÿâàí îëäóëàð. Ñàíäûãäà íÿôÿñ éåðè, áèð äÿ ýþç éåðè âàð èäè. Î, ýþç éåðèíäÿí áàõäû, ýþðäö êè, Íàçëû õàíûìýèëèí ãàïûñûíäàí êå÷èðëÿð, êöëÿôèðÿíýèäÿ èñÿ Íàçëû õàíûìûí ýÿðäèøèí ýþðÿí Àäûýþçÿë àüçûíû î íÿôÿñ éåðèíäÿí òóòóá ýþðÿê íÿ îõóêéóðäó: Àäûýþçÿë: Óçàã éåðëÿðäÿí ýÿëìèøÿì, Ùàëàë åéëÿ, Íàçëû éàðûì. Éîðóëóá éîðüóí îëìóøäóì, Ùàëàë åéëÿ, Íàçëû éàðûì.

222

223

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Íàçëû õàíûì ýþðäö êè, áó ñÿñ Àäûýþçÿëèíäè. ßòðàôà ýþç ýÿçäèðäè êè, Àäûýþçÿëäÿí íÿ ÿúÿá, î, êè, áàéûðà ÷ûõàí äåéèë. Îíó òàïìàéûá àëäû îíóí úàâàáûíäà: Íàçëû õàíûì: Óçàã éåðëÿðäÿí ýÿëìèñÿí , Ýåòìÿ, ýþçÿë éàðûì, ýåòìÿ. Éîðóëóá éîðüóí îë ìóñàí, Ýåòìÿ, ýþçÿë éàðûì, ýåòìÿ. Àëäû Àäûýþçÿë:

Àëäû Íàçëû õàíûì:

Àëäû Íàçëû õàíûì:

Àëäû Àäûýþçÿë:

Àòûì-àòûì àòûëìûøàì, Äÿâÿëÿðÿ ÷àòûëìûøàì, Øÿìè Úóùóäà ñàòûëìûøàì, Ùàëàë åéëÿ, Íàçëû éàðûì. Þçöì äÿðäèìè éîçàðàì, Ýåäèðñÿí, ãöðáÿò ýÿçÿðÿì, Ñÿíñèç ìÿí íå÷ÿ äþçÿðÿì, Ýåòìÿ, ýþçÿë éàðûì, ýåòìÿ. Áàøûìà âóðìöóøàì ÷àëìà, Ìÿíèì òÿãñèðèìÿ ãàëìà, Ñÿíÿ âåðèì ãûçûë àëìà, Ýåòìÿ, Àäûýþçÿëèì, ýåòìÿ.

Øÿìè Úóùóä îíóí úèáèíÿ äÿ áèð àç ïóë áàñäû. Àììà ñàðâàíûí ÷àðÿñè êÿñèëìèøäè êè, íåéëÿñèí, àðòûã áàøãà ÷àðÿ äÿ éîõ èäè. Àëäû Àäûýþçÿë Ìÿìÿëÿðèí êöíäÿ-êöíäÿ, Ãîëëàðûí áîéíóìà Êöíäÿ, Ìÿíè àïàðûðëàð Ùèíäÿ, Ùàëàë åéëÿ, Íàçëû éàðûì. Íàçëû õàíûì:

Ýþçöì ãàëäû äàüäà, ãàðäà, Ýöë-÷è÷ÿêäÿ, ùåéâà, íàðäà, Ìÿíè ãîéóá èíòèçàðäà, Ýåòìÿ, Àäûýþçÿëèì, ýåòìÿ.

Íàçëû õàíûì áåëÿ áàõäû ñÿñ, ýåäÿí êàðâàíäàí ýÿëèð. Áó êàðâàí ùàðà, Àäûýþçÿë ùàðà? Àëäû ýþðÿê ñàðâàíà íÿ äåäè: Íàçëû õàíûì:

×ÿðõèí äþíñöí, ôÿëÿê, ñÿíèí, Áó ýÿëÿí éàðûí ñÿñèäè. Ùå÷ ìöðâÿòèí éîõìóø ñÿíèí, Áó ýÿëÿí éàðûí ñÿñèäè. Ñàõëà, êàðâàíûí äàéàíñûí, Úÿìè éàòàíëàð îéàíñûí, Ñàðâàí, ýþðöì åâèí éàíñûí, Áó ýÿëÿí éàðûí ñÿñèäè.

Äÿðäè-ãÿìè ýþòöðìöøÿì, Þìðö áàøà éåòèðìèøÿì, Àñëàí ãàðäàø èòèðìèøÿì, Ùàëàë åéëÿ, Íàçëû éàðûì.

Ñàõëà, ãîé êàðâàíûí äóðñóí, Äÿâÿëÿð áîéíóíó áóðñóí, Øÿìè Úóùóä, áàëàí þëñöí, Áó ýÿëÿí éàðûí ñÿñèäè.

Èøè áåëÿ ýþðÿí Øÿìè Úóùóä ñàðâàíà äåäè: – Äÿâÿíè ìþùêÿì ÷ÿêèí. Ýåðè áàõñàí þçöíäÿí êöñ. Ñàðâàí äåäè: – Àé Øÿìè, ìÿí, äÿâÿíèí áóíäàí àðòûã éåðèøè éîõäó êè, ñöðöì, èñòÿìèðñÿí éöêöíö áóðàäàúà ãîéóðàì éåðÿ.

Ñþç òàìàìà éåòäè. Íàçëû õàíûì àüëàéà-àüëàéà ãàëìàãäà, ñàðâàí ýþçäÿí èòäè, òà ýÿëèá, ìÿíçèëÿ ÷àòäû. Øÿìè Úóùóä áöòöí éöêáàðûíû ýÿìèéÿ éûüûá Ùèíäÿ éîëà äöøäö. Ýÿìè õåéëè ýåòìèø, Øÿìè Úóùóä ñàíäûüûí àüçûíû à÷äûðûá, Àäûýþçÿëè áàéûðà ÷ûõàðòäû. Àäûýþçÿë áåëÿ áàõäû êè, ñóéóí öçöíäÿ ýåäèð. Àäûýþçÿë äåäè:

224

225

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

– Êèìäè ìÿíè áó òèëñèìÿ ñàëàí? Øÿìè Úóùóä èðÿëè éåðèéèá äåäè: – Îüóë, íèéÿ òèëñèì îëóð, ìÿí ñÿíè îüóëëóüà ýþòöðìöøÿì. Ñÿíèí àüëûíà, êàìàëûíà, ÿõëàã âÿ ÿãèäÿíÿ î ãÿäÿð àøûã îëìóøàì êè, ñÿíè ðÿâà áèëìÿäèì ùàëâà ñàòàñàí. Ñÿíÿ Ùèíä ýþçÿëè àëìûøàì âÿ áöòöí âàðäþâëÿòèìè äÿ ñÿíèí àäûíà êå÷èðÿúÿéÿì. Ìÿíèì þëöá ýåäÿí âàõòûìäû, ãîé áó âàð-äþâëÿò ñÿíèí êèìè áèð îüëàíà ãàëñûí. Î, Øÿìè Úóùóäóí ùèéëÿñèíäÿí ùå÷ íÿ àíëàìàäû. Öðÿéèíäÿ Íàçëûéà îëàí ìÿùÿááÿòèíÿ éàíñà äà, ãîðõóñóíäàí ùå÷ íÿ äåìÿäè. ×àðÿñèç ãàëûá îíà ðàçûëûã åëÿäè âÿ ìèííÿòäàðëûüûíû áèëäèðäè. Øÿìè Úóùóä äöøÿðýÿéÿ éåòèøäè âÿ îðàäàí þç äîñòóí Ùöñåéí áÿéèí åâèíÿ ýÿëäè. Õåéëè ìÿòÿùèíè õûðûä åéëÿäè âÿ áèð íå÷ÿ ýöí ãîíàã ãàëàíäàí ñîíðà äîñòóíà äåäè: – ßçèç äîñò, ãûçûí Çàíáàã õàíûìû áàõ îüëóìà àëìàã èñòÿéèðÿì, ñþçöí íÿäèð? Î, Àäûýþçÿëè è÷ÿðè ÷àüûðäû. Ùàìû îüëàíûí ýþçÿëëèéèíÿ ùåéðàí ãàëäû. Äîñòó äåäè: – Ãàðäàø, èø ñàùèáè þçö áèëÿð, ãîé ãûç äåñèí. Ñÿùÿðè ýöí àíàñû ãûçûíà ìÿñÿëÿíè à÷äû. Ãûç äåäè: – Îüëàíû ýþðìÿñÿì, ñþç äåéÿ áèëìÿðÿì. Îäóð êè, àõøàì ÷àüû ãûçû ðÿôèãÿëÿðè èëÿ Àäûýþçÿëèí ñåéðÿ ÷ûõäûüû áàüà ýþíäÿðäèëÿð. Àäûýþçÿëè ýþðÿí ãûçëàð ìÿÿòòÿë ãàëäûëàð. Ãûç èñÿ Àäûýþçÿëè ýþðÿí êèìè áèð êþíöëäÿí ìèí êþíöëÿ àøèã îëäó. Ùöñåéí áÿé ãûçûíà éåääè ýöí, éåääè ýåúÿ òîé âóðóëäó áèð íå÷ÿ ýöí ñîíðà îíëàðû àòëû äÿñòÿ èëÿ éîëà ñàëäûëàð. Øÿìè Úóùóä àòëûëàðà äîéóíúà õÿëÿò âåðèá, éàðû éîëäàí ýåðè ãàéòàðäû. Þçëÿðè èñÿ éåíÿ äÿ ýÿìèéÿ ìèíèá âÿòÿíÿ òÿðÿô éîë àëäûëàð. Ñóéóí öçö èëÿ áèð ãÿäÿð ýÿëìèø, Øÿìè Úóùóä áîñìàíû éîõëàäû âÿ îíà äåäè: – Áîñìàí, áèð íÿôÿðè ñóéà àòìàã ö÷öí ìÿíäÿí íÿ ãÿäÿð ïóë àëàðñàí? Áîñìàí äåäè: – Êèøè, åëÿ äÿ øåé îëàðìû? Øÿìè Úóùóä úèáèíäÿí áèð êèñÿ éàëàí÷û, ñàõòà ãûçûëäàí ÷ûõàðûá, êèñÿíèí àüçûíû à÷ûá, áîñìàíà ýþñòÿðäè âÿ äåäè: – Áóíóí ùàìûñû èíäè ñÿíèí îëàð. Áîñìàí ãûçûëû ýþðÿí êèìè, èíñàôû, ìöðâÿòè, âèúäàíû, èìàíû óíóòäó âÿ ðàçû îëäó. Øÿìè Úóùóä îüëàíû íèøàí âåðäè âÿ îðàäàí ÷ÿêèëäè êÿíàðà. Ýÿìè ñóéóí öçöéëÿ ýåäèðäè, áèðäÿí áîñìàí Àäûýþçÿëè ñÿñëÿäè âÿ äåäè:

– Îüëàí, àë áó âåäðÿíè, åí àøàüû, áåø-àëòû âåäðÿ áó ñóäàí ãàçàíëàðà òþê, õàùèø åäèðÿì. Àäûýþçÿë ïèëëÿëÿðäÿí àøàüû åíèá áèð âåäðÿ ñó ýÿòèðèì äåéÿíäÿ áàõäû êè, èêè íÿôÿð âÿ áîñìàí îíóí ÿëèíÿ äþéöð âÿ ÿìð åäèðëÿð êè, ÿëèíè áóðàõ ãóëïäàí. Àäûýþçÿë áåëÿ áàõäû, úàí øèðèíäè, ÿëèí áóðàõñà, äÿðéàéà ãÿðã îëàúàã ýþòöðöá ýþðÿê áîñìàíà íÿ äåäè, íåúÿ äåäè:

226

227

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Àäûýþçÿë:

Áàøûíà äþéöíäöéöì, àé áîñìàí áàøû, Òóò ãîëóìäàí ãîéìà äöøöì äÿðéàéÿ, Ýþçöìäÿí àõûòìà ñåë êèìè éàøû, Òóò ãîëóìäàí, ãîéìà äöøöì äÿðéàéÿ.

Øÿìè Úóùóä äåäè: – Áàõìàéûí, éàëâàðûøûíà äþéöí ÿëëÿðèíÿ. Àäûýþçÿë áàõäû êè, çöëì ÿðøÿ äèðÿíäè, àëäû ýþðÿê äàùà íÿ äåäè: Äàü áàøûíà ìóíúà-ìóíúà, ãàðûì âàð, Ìÿí úàâàíàì, íàìóñóì âàð, àðûì âàð, Ýþçö éîëäà áèð èñòÿêëè éàðûì âàð, Òóò ãîëóìäàí ãîéìà äöøÿì äÿðéàéÿ. Àäûýþçÿë äåäè: – Åé èíñàôñûçëàð, ãîéóí ùå÷ îëìàñà, ñþçöìöí ö÷öíúö áÿíäèíè äåéèì. Àëäû ýþðÿê Àäûýþçÿë äàùà íÿ äåäè: Àòàì íàëÿ ÷ÿêäè, àíàì àüëàäû, Ãàðäàø äÿðäè öðÿéèìè äàüëàäû, Àäûýþçÿëÿì, ÿúÿë ìÿíè ùàõëàäû, Òóò ÿëèìäÿí, ãîéìà äöøöì äÿðéàéÿ. Ñþç àüçûíäàí ÷ûõìàüûéëà Àäûýþçÿëèí ÿëè ãóëïäàí öçöëöá áèðáàø ýåòäè ñóéà. Áó äÿìäÿ ãûçûë ùàãã òÿðÿôèíäÿí ùàçûð îëäó. Àäûýþçÿëè àëûá àüçûíà äöç ýÿòèðèá ÷ûõàðòäû ñàùèëÿ. (Áàëûüû òóòäóí àò äÿðéàéÿ, áàëûã áèëìÿñÿ äÿ õàëèã áèëÿúÿê) Àäûýþçÿë þçöíäÿ äåéèëäè, ñàùèëèí áèð òÿðÿôèíäÿ óçàíìûøäû. Àë õÿáÿðè Àëû ÷îáàíäàí. Àëû ÷îáàí ñöðöíö äÿíèç êÿíðûíäà îòàðûðäû. Áàõäû êè, ñöðöíöí áèð òÿðÿôè áàëàúà ùöðêäö. Òåç èòëÿðÿ “òóò” åëÿäè. Èòëÿð ýåòäè, þçö äÿ î òÿðÿôÿ áîéëàíäû. Ýþðäö ñàùèëäÿ áèð íÿôÿð

óçàíûá, þç-þçöíÿ äåäè, éÿãèí áó ìÿíäÿí ãîéóí òóòìàã èñòÿéèð, ùàé âóðäó âÿ äåäè: – Àéÿ, ùàé-ùîé, êèìñÿí, î ñóéóí ãûðàüûíà óçàíìûñàí. Ìÿíèì ìàëûì òóòèéÿäè, ñÿí þëÿñÿí ýþð ñÿíè ÿúÿë òóòóá, éàõøû äåéèáëÿð, êå÷èíèí ÿúÿëè ÷àòàíäà ÷îáàíûí ÷îìüûíà ñöðòöíÿð. Äóð îðàäàí ðÿää îë ÿëèì ñÿíÿ äÿéìÿìèø! Àäûýþçÿë éóõóäàí äèê àéûëäû âÿ áàøûíûí öñòöíäÿ ÷îìàüà ñþéêÿíìèø áèð ÷îáàíû ýþðäö âÿ ÿëëÿðèíè ýþéÿ òóòóá äóà åëÿäè: – Øöêöð èëàùè-ìÿí ñàüàì! ×îáàí äåäè: – ßëáÿòòÿ, øöêöð, ñÿí þëÿñÿí ÿëèíäÿ áèð ãîéóíäàí, êå÷èäÿí òóòñàéäûì, ñÿíè áèðúÿ ÷îìàüà ãóðáàí åäÿðäèì. Àäûýþçÿë áèð àç þçöí ÿëÿ àëûá äåäè: – ×îáàí ãàðäàø, ìÿí íÿ îüðóéàì, íÿ äÿ ÿéðè. Ìÿí áèð ýÿìèäÿ èäèì, ýÿìè ñóéà ãÿðã îëäó, ìÿíè èñÿ áèð áàëûã àüçûíà àëûá áó ñàùèëÿ íåúÿ ýÿòèðäè, áèëìÿäèì. ×îáàí áàõäû êè, ÷îõ ýþçÿë îüëàíäû. Äîüóðäàí äà, áó ãàáèëèééÿòÿ îüóðëóã, ÿéðèëèê éàðàøìûð, îäóð êè, ÷îáàí äåäè: – Áÿñ ìÿíäÿí íÿ äèëÿéèí âàð? Àäûýþçÿë äåäè: – Ùå÷ áèð äèëÿéèì éîõäó, àíúàã ìÿíè ãàðäàøëûüà ýþòöð. Ìÿí äÿ ñÿíèíëÿ ãîéóí îòàðàðàì âÿ ñÿíÿ éîëäàøëûã åäÿðÿì. Àëû ÷îáàí ðàçû îëäó. Ùÿð ýöí Àäûýþçÿë ãÿìëè ìàùíûëàð îõóéàð, ÷îáàí ãàðäàøûíû êþâðÿëäÿðäè. Îíóí íèéÿ ãÿìëè îõóäóüóíó ñîðóøàíäà Àäûýþçÿë áèð áÿùàíÿ èëÿ ñþçö äÿéèøäè. Áóíëàð áèð íå÷ÿ âàõò äîñòëóã, ãàðäàøëûã åäèá, áèð éåðäÿ ãîéóí îòàðìàãäà îëñóíëàð, ñèçÿ êèìäÿí äåéèì, Øÿìè Úóùóääàí. Àäûýþçÿë ñóéà äöøÿí êèìè, Øÿìè Úóùóä áèð âàéãûøãûðûã ñàëäû, ýÿìèíè ñàõëàòäû, î ãÿäÿð ÷àüûð-áàüûð åëÿäè êè, ëàï ýóéà öðÿéè äàéàíäû, þëäö, þëöìäÿí ãàéûòäû. Çàíáàü õàíûìû îíóí éàíûíà ýÿòèðäèëÿð. Çàíáàü õàíûì ÿùâàëàòû ýþçöéëÿ ýþðäöéö ö÷öí ùÿð øåéè éÿãèí åéëÿäè. Àììà Àäûýþçÿëèí ñóéà äöøìÿéèíè î þç ýþçëÿðè èëÿ ýþðìÿìèøäè. Îäóð êè, ãàëäû Øìè Úóùóäóí èõòèéàðûíäà. Áó ÿùâàëàòäàí áèð ùÿôòÿ êå÷ìèø Øÿìè Úóùóäóí ôèêðè òàìàì äÿéèøäè. Çàíáàü õàíûìëà åâëÿíìÿê ôèêðèíÿ äöøäö. Çàíáàü õàíûì èøèí íÿ éåðäÿ îëäóüóíó áàøà äöøäö. Øÿìè Úóùóääàí ãûðõ ýöí ìþùëÿò èñòÿäè êè, Àäûýþçÿëèí ãûðõû ÷ûõñûí. Ñîíðà ùÿ, éîõ äåéÿðÿì. Ñèçÿ êèìäÿí äåéèì, Íàçëû õàíûìäàí. ßùâàëàòû þéðÿíìÿê ö÷öí î ÿââÿë ñàíäûã äöçÿëäÿí ïèíÿ÷äÿí áàøëàäû. Íàçëû õàíûì ïèíÿ÷èíè òóòäóðóá åâèíÿ ýÿòèðäè. Îíó î ãÿäÿð äþéäö êè, àõûðäà î

ìÿñÿëÿíè áîéíóíà àëäû. ßùâàëàòû îëäóüó êèìè îíà à÷äû. Íàçëû õàíûìûí àäàìëàðû þéðÿíäèëÿð êè, Øÿìè Úóùóä áèð àéà ãàéûäàúàã. Áèð ýöí õÿáÿð îëäó êè, Øÿìè Úóùóä ýÿëèá. Þçöíÿ äÿ áèð ãûç àëûá. Áó õÿáÿðè åøèäÿí Íàçëû õàíûì áèð ýöí Çàíáàü õàíûìûí éàíûíà ýÿëèá îíóíëà ùÿìñþùáÿò îëäó. Çàíáàü õàíûì áàøûíà ýÿëÿí ãÿçàâö-ãÿäÿðè îëäóüó êèìè Íàçëû õàíûìà ñþéëÿäè. Î, äàíûøäûãúà Àäûýþçÿëèí àäûíû ÷ÿêèðäè âÿ ùÿð äþíöá Íàçëû õàíûìûí öçöíÿ áàõàíäà îíóí ðÿíýèíèí ïàéûç ùàâàñû êèìè äÿéèøäèéèíè ýþðöðäö. Çàíáàü õàíûì îíäàí áóíóí ñÿáÿáèíè ñìîðóøàíäà, Íàçëû õàíûì þçöíö î éåðÿ ãîéìàäàí îíà äèããÿòëÿ ãóëàã àñûðäû. Î éåðÿ èø ýÿëäè êè, Íàçëû õàíûì òàá ýÿòèðÿ áèëìÿéèá, Àäûýþçÿëèí îíóí éàðû îëäóüóíó áöòöí òÿôñèëàòû èëÿ Çàíáàü õàíûìà äàíûøäû. Îéäó êè, î ýöíäÿí ùÿð èêèñè áàúû êèìè îëóá, ýöíäÿ ýÿë-ýåòëÿðè îëóðäó. Áóíëàð áóðäà ãàëìàãäà, àë õÿáÿðè Àäûýþçÿëäÿí. Àäûýþçÿëëÿ ÷îáàí áèð ýöí óúà áèð äàüûí áàøûíäà ãîéóí îòàðûðäûëàð. Àäûýþçÿë ýþðäö êè, áèð øÿùÿð ýþðöíöð. Öçöíö ÷îáàíà òóòóá äåäè: – Ãàðäàø, ñèíÿìÿ ö÷ áÿíä ñþç ýÿëèá, ýÿðÿê ìÿíÿ úàâàá âåðÿñÿí. Àëû ÷îáàí äåäè: – Áóéóð ãàðäàø, êàñûáûí îëäóüóíäàí.

228

229

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Àëäû Àäûýþçÿë:

Àëäû ÷îáàí:

Àäûýþçÿë:

Àëäû ×îáàí:

Úàíûì ÷îáàí, ýþçöì ÷îáàí, Î ýþðöíÿí íÿ øÿùÿðäè? Ñÿíÿ ãóðáàí þçöì, ÷îáàí, Î ýþðöíÿí íÿ øÿùÿðäè? Úàíûì ãàðäàø, ýþçöì ãàðäàø, Î ýþðöíÿí Éÿìÿí øÿùÿðè. Ñÿíÿ ãóðáàí þçöì, ãàðäàø, Î ýþðöíÿí Éÿìÿí øÿùÿðè. Úÿñÿääÿí ÷ûõàð úàíûìûç, Äàìàð äà âóðìàç ãàíûìûç, Êèìäè ñèçèí ñîëòàíûíûç? Î ýþðöíÿí íÿ øÿùÿðäè? Úÿñÿääÿí ÷ûõìûá úàíûìûç, Äàìàðäàí âóðóð ãàíûìûç,

Àñëàí øàùäû ñîëòàíûìûç, Î ýþðöíÿí Éÿìÿí øÿùÿðè.

Ñþç òàìàì éåòäè, Àëû ÷îáàí äåäè: – Ãàðäàø, áó íÿ ÿùâàëàòäû, îëìàéà øÿùÿð ÿùëèñÿí. Î øàùûí ñÿíÿ áèð ïèñëèéè-çàäû êå÷èá. Àíä îëñóí áó ãîéóíóí ãóðáàíëûüûíà, îíó áó áÿçÿêëè ÷îìàüà ãóðáàí åéëÿðÿì. Ìÿíÿ äÿ äÿëè ÷îáàí äåéÿðëÿð, ñÿí äöçöíö ñþéëÿ. Àäûýþçÿë áèð ñþç äåìÿäÿí, õàùèø åëÿäè êè, îíó øÿùÿðÿ ýÿçìÿéÿ ýþíäÿðñèí. ×îáàí ðàçû îëóá îíà îí ÿäÿä êþê ãîéóí âåðèá äåäè: – Áó ãîéóíëàðû àïàðàðñàí î øÿùÿðèí êÿíàðûíäà áèð ñàëëàãõàíà âàð, îðàäà ãÿññàá Íÿñèð àäëû áèð ãÿññàá âàð, âåð ãîéóíëàðû îíà, ãèéìÿòèíè þçö áèëèð, ïóëó àë, ýèð øÿùÿðÿ, íÿ êåôèíäè, àë, õÿðúëÿ. Àììà ýÿëÿíäÿ ÷îõëó òöòöí, êàüûç àë ìÿíèì÷öí. Ïàïèðîñóì ëàï ãóðòàðûá. Þçöí äÿ àõøàìà ãàéûò ýÿë êè, áó øÿùÿðèí àäàìëàðûíà åòèáàð éîõäó. Àäûýþçÿë àëûá ãîéóíëàðû øÿùÿðÿ éîëëàíäû. Ñîðàüà-ñîðàã ýÿëèá ñàëëàãõàíàíû òàïäû. Ãÿññàá Íÿñèðëÿ ýþðöøöá ãîéóíëàðû îíà âåðäè âÿ äåäè: Àëû ÷îáàí äåäè êè, ùàãã-ùåñàáû þçö áèëèð. Ãÿññàá ãîéóíëàðûí ùàããûíû âåðèá îíó éîëà ñàëàíäà Øÿìè Úóùóä ãÿôëÿòÿí áóíëàðû ýþðäö âÿ Àäûýþçÿë àéðûëûá ýåäÿí êèìè þçöíö âåðäè ãÿññàáûí éàíûíà âÿ äåäè: – Ãÿññàá, ñÿíÿ èñòÿäèéèí ãÿäÿð ãûçûë âåðÿúÿéÿì, ùÿìÿí îüëàíû äîüðàéûá, ÿòèí ãîéóí ÿòèíÿ ãàòûá ñàòàðñàí, éîõñà þçöíäÿí êöñ.

Ãÿññàá ãûçûë àäûíû åøèäÿíäÿ, äàáàã äÿéìèø þêöç êèìè áàøëàäû àüçûíäàí ñó àõìàüà âÿ Øÿìè Úóùóäó àðõàéûí åòäè. Øÿìè Úóùóä àðàëàíàí êèìè øàýèðäèíè òåç îüëàíûí äàëûíúà ýþíäÿðäè âÿ äåäè êè, äåéíÿí àüàì äåéèð áèð ìÿíè ýþðñöí îíà ñþçöì âàð. ×îõ êå÷ìÿäè êè, øàýèðä Àäûýþçÿëè òàïûá ãÿññàáûí éàíûíà ãàéòàðäû. Ãÿññàá äåäè: – Àé îüëàí, éàäûìäàí ÷ûõìûøäû, ñÿùÿð ñààò áèðÿ-èêèéÿ ìÿíÿ îí áåø êþê ùåéâàí ýÿòèð. Ìÿíÿ âàúèá ëàçûìäû, ýþçëÿéÿúÿéÿì. Ãÿññàá áóíó äåäè âÿ îíëàð àéðûëäûëàð. Àäûýþçÿë îðàäàí àéðûëàí êèìè þçöíÿ áèð ÿáà, áèð ïàïàã âÿ áèð àç éóíäàí éîëìàäàí òàïûá, þçöíÿ ãÿøÿíý áûü-ñàããàë ãîéóá, ãîëòóüóíà áèð ãÿäÿð äÿôòÿð, êèòàá àëûá, þçöí äÿðâèø àäëàíäûðäû âÿ ÷àòàíà äåéèðäè êè, ìÿí áàõûúûéàì, êèìèí íÿéè èòèáñÿ, îíóí éåðèíè áèëèðÿì âÿ äåéÿðÿì. Áåëÿ-áåëÿ ÿëàëòûíäàí ñîðàãëàøäû êè, Øÿìè Úóùóäóí åâè ùàíñûäû: Îíà íèøàí âåðäèëÿð êè, áàõ î ýþðöíÿí áèíàäû. Î, ùÿìèí áèíàéà öç òóòóá ýåäÿ-ýåäÿ äåéèðäè: – Àé ùåéâàíû èòÿí, àé ãûçûëû, ïóëó èòÿí, ìÿí áàõûúûéàì, ùÿð øåéäÿí õÿáÿðäàðàì. Êèìè ñàõëàéûá äåéèðäè: – Äÿðâèø áàáà, ìÿíèì åâèìäÿí ÷îõëó ïóëóì îüóðëàíûá. Áèð ìÿíèì÷öí î êèòàáà áàõ. Àäûýþçÿë êèòàäûíû áèð àç âàðàãëàéûá äåéèðäè: – Óçàã áàøû îí ýöíÿ ïóëóí éåðè ÷ûõàð.Áèðè äåéèðäè, “Àüà äÿðâèø, ìÿíèì ìàëûìû òþâëÿäÿí àïàðûáëàð, áèð ìÿíèì÷öí äÿ áàõ”. Áó ìèíâàëëà Øÿìè Úóùóäóí ëàï ãàïûñûíûí àüçûíäà éåíÿ áèð àüûç ñÿñëÿíäè: – Ìÿí áàõûúûéàì, àé ìàëû èòÿí, àé ïóëó èòÿí. Àüçûí ãàïûäàí è÷ÿðè òóòóá éåíÿ äÿ ñÿñëÿíäè: – Àé àäàìû òèÿí, àé àäàìû ñóéà äöøÿí, ìÿí äÿðâèøÿì, áàõûúûéàì, áóéóðóí, áàõäûðûí. Áó ñÿñ Çàíáàü õàíûìûí ãóëàüûíà éåòèøäè. Áó äÿìäÿ Íàçëû õàíûì äà îíóíëà ùÿìñþùáÿò èäè.Çàíáàü õàíûì äåäè: – Íàçëû õàíûì, î êèìäè, ýþðÿê, íÿ äåéèð, áèð îáàõûúûíû áóðà ñÿñëÿ ýþðÿê íÿ äåéèð. Íàçëû õàíûì ãàïûéà ÷ûõûá äÿðâèøè ñÿñëÿäè: – Àüà äÿðâèø, è÷ÿðè áóéóð, ýÿë áèçèì÷öí áèð êèòàá à÷. Àäûýþçÿë è÷ÿðè ýèðÿíäÿ Çàíáàã õàíûìëà, Íàçëû õàíûìû áèð éåðäÿ ýþðÿíäÿ öðÿéè òàáëàøìàäû, ýþçëÿðè éàøàðäû. Ìöøêöë-ìöøêöë áàõàí õàíûìëàð äåäè: – Àüà äÿðâèø, ñÿíÿ íÿ îëäó êè, áåëÿ ùÿñðÿò ÷ÿêèá, êþêñ þòöðäöí. Àäûýþçÿë þçöíö î éåðÿ ãîéìàäû. Ýþçàëòû áàõäû êè, Íàçëû õàíûì çöëöì-çöëöì àüëûéûð. Àäûýþçÿë äåäè:

230

231

Àñëàí øàù àäûíû åøèäÿí Àäûýþçÿë òà áàéàü öðÿéè ýåòäè. ×îáàí ÿëàéàüà äöøäö êè, êàø äåìÿéÿéäèì. Àñëàí øàùûí ãàðäàøûìà íÿ ïèñëèéè êå÷èá êè, àäûíû åøèäÿí êèìè öðÿéè ýåòäè. Õåéëè âàõòäàí ñîíðà Àäûýþçÿë þçöíÿ ýÿëäè âÿ àëäû ýþðÿê íÿ äåäè: Ñÿíÿ ãóðáàí îëóì òàíðû, Ìÿòëÿáèìè áèòèð áàðû, Àäûýþçÿëèí õèëàñêàðû, Î ýþðöíÿí íÿ øÿùÿðäè? Àëäû ÷îáàí:

Ìÿíèì àäûì Àëû ÷îáàí, Íÿ áÿé òàíûðàì, íÿ äÿ õàí, Áó ñþçöìÿ äîüðó èíàí, Î ýþðöíÿí Éÿìÿí øÿùðè.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

– Õàíûì, íèéÿ àüëûéûðñàí? Íàçëû õàíûì äåäè: – Äÿðâèø áàáà, ñÿíèí ýþçëÿðèí ìÿíèì Àäûýþçÿëèìèí ýþçëÿðèíÿ îõøàäû, îíà ýþðÿ ÿùâàëûì ïèñ îëäó. Àäûýþçÿë Çàíáàã õàíûìûí äà àüëàìàüûíû ýþðöá, áèð áàéàòû äåäè: Àøûã íà÷àð àüëàìà, Ýöíäè, êå÷ÿð, àüëàìà, Ãàïûíû áàüëàéàí ôÿëÿê, Áèð ýöí à÷àð, àüëàìà. Ñþç òàìàìà éåòäè. Çàíáàã õàíûì äåäè: – Äÿðâèø áàáà, Øÿìè Úóùóä ýÿëìÿéÿ áèð àç ãàëûá ýÿëÿð. Ñÿí áèð êèòàá à÷ ýþðÿê. Àëäû Çàíáàã õàíûì ýþðÿê íÿ äåäè: Çàíáàã õàíûì:

Àëäû Àäûýþçÿë:

Ãóðáàí îëóì, äÿðâèø áàáà, Áèð õÿáÿð âåð Àäûýþçÿëäÿí, Ùàãã þçö áàõñûí ùåñàáà, Áèð õÿáÿð âåð Àäûýþçÿëäÿí. Ñèçÿ ãóðáàí äÿðâèø áàáà, Éîõ õÿáÿðèì Àäûýþçÿëäÿí. Áèð äÿ áàõàðàì êèòàáà, Éîõ õÿáÿðèì Àäûýþçÿëäÿí.

Àëäû Çàíáàã õàíûì: Øÿùðèíèçèí àäû Éÿìÿí, Øåéäà áöëáöëëÿð, éàñÿìÿí, Âåðÿúÿéÿì îòóç òöìÿí, Áèð õÿáÿð âåð Àäûýþçÿëäÿí. Àäûýþçÿë áèð àç äà þçöíö ìÿüðóð ñàõëàéûá äåäè: Øÿùÿðèíèçèí àäû Éÿìÿí, Øåéäà áöëáöëëÿð,éàñÿìÿí, ßýÿð âåðñÿç äÿ éöç òöìÿí, Éîõ õÿáÿðèì Àäûýþçÿëäÿí. 232

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Çàíáàã õàíûì äåäè: – Äÿðâèø áàáà, ñóéà äöøÿíäÿí õÿáÿð âåðèðñÿíìè? Àäûýþçÿë äåäè: – Õàíûìëàð, õÿáÿð âåðìÿéèíÿ âåðÿðÿì, àíúàã îíóí õÿðúè àüûðäû. Àëäû Çàíáàã õàíûì àüëàéà-àüëàéà. Çàíáàã õàíûì: Ìÿí àüëàðàì çàðû-çàðû, Ðÿùìèí ýÿëñèí ìÿíÿ áàðû, Äÿðâèø áàáà, ñÿíè òàíðû, Áèð õÿáÿð âåð Àäûýþçÿëäÿí. Àäûýþçÿë àðòûã þçö äÿ òàá ýÿòèðÿ áèëìÿäè, àëäû ýþðÿê íÿ äåäè: Þçöäö äÿðâèø äîíóíäà, Ýþçÿëëÿð ñàüû ñîëóíäà, Àäûýþçÿë äóðóá éàíûíäà, Âàð õÿáÿðèì Àäûýþçÿëäÿí. Ñþç òàìàìà éåòúÿê Àäûýþçÿë òàìàì ëèáàñûíû àòûá áèð éàíà, öçöíäÿêè éóíäàí äöçÿëìèø áûü-ñàããàëû àòäû áèð éàíà, åëÿ áèëÿñÿí êè, îòàüà Àäûýþçÿëèí èøûüû äöøäö. Õàíûìëàð òÿðÿääöä åòäèëÿð. Àäûýþçÿë äåäè: – Éîõ úàíûì, áåëÿ îëìàç. Ñèç ìÿíè òåç þëöìÿ äö÷àð åäÿðñèç. Ìÿí ýÿëäèì ñèçè àðõàéûí åäèì êè, þëìÿìèøÿì.Èíäè ìÿí ýåòìÿëèéÿì, áó éàõûíäà éåíÿ ýþðöøÿðèê. Àäûýþçÿë îðàäàí ÷ûõûá, þçöíö áàçàðà éåòèðäè. Áèð àç õÿì-õóðóø àëûá, ãàðäàøûíà ÷îõëó òöòöí-òÿíáÿêè àëûá, ýöí áàòàðáàòìàç þçöíö éåòèðäè ÷îáàíûí éàíûíà. Ýþðöøöá-þïöøäöëÿð. ×îáàí ùàëÿùâàë òóòäó êè, íÿ ýþðäöí, íÿ åøèòäèí, ãàðäàø. Àäûýþçÿë ÷îõ ðàçûëûüûíû áèëäèðäè âÿ äåäè: – Ãàðäàø, ãÿññàá éåíÿ ñÿùÿðÿ äàâàð èñòÿéèð, þçö äÿ ëàï òÿúèëè. ×îáàí äåäè: – Ñÿùÿð éåíÿ îí áåø åðêÿê âàð, îíëàðû àïàðàðñàí. Åëÿ äÿ îëäó, ÿòëèê ùåéâàíëàðû ýÿòèðèá ãÿññàáà âåðäè. Ãÿññàá äåäè: – Îüëàí, áó ýöí êþìÿéèìèç éîõäó, êå÷ î øàýèðäÿ êþìÿê åëÿ. – Àäûýþçÿë ãîéóíëàðû ñàëëàãõàíàéà Ãÿññàá øàýèðäèíè ÷àüûðûá äåäè: ñàëàíäà îíóí ÿë-ãîëóíóí áàüëà éûõ éåðÿ. Îíó êÿñèá ÿòèíè ÿòëÿðÿ ãàòìàã ëàçûìäûð. Àäûýþçÿëèí õÿáÿðäÿí õÿáÿðè éîõ, áèð äÿ îíó ýþðäö êè, èêè òÿðÿôäÿí îíó íåúÿ ýþòöðäöëÿð âÿ ùà÷àí ÿë-ãîëó áàüëàíäûüûíû þçö äÿ áèëìÿäè. Ãÿññàá òåç-òåç áû÷àüû ñîâëàìàüà áàøëàäû. Áó ìÿãàìäà ãàïû äþ233

éöëäö. Ãÿññàá þçöíö ãàïûéà âåðäè. ýþðäö êè, øàùäàí ÿìð ýÿëäè êè, ÿëèíäÿ ñó äà è÷èðñÿíñÿ îíó éåðÿ ãîé òåç ýÿë. Ãÿññàá äþíöá øàýèðäÿ äåäè: – Ìÿí ýåòäèì, ñÿí èøèíäÿ îë, áàøûí êÿñ, ÿòèí ãàò ÿòëÿðÿ. Ùÿð òÿðÿçèéÿ áèðúÿ òèêÿ àòñàí êèôàéÿòäè. Ãÿññàá ýåòìÿêäÿ, øàýèðä áû÷àüûíû ýþòöðöá, Àäûýþçÿëÿ òÿðÿô ýÿëÿíäÿ ýþðäö êè, îüëàí åëÿ àüëàéûð îíóí ýþçöíöí éàøû ãàí ÿâÿçèíÿ àõûá ëèëëÿíèð. Øàýèðä äåäè: – ßéÿ, áèð ãàøûã ãàíäàí þòÿðè íèéÿ áåëÿ àüëàéûðñàí, áÿñ äåéèáëÿð êèøè àüëàìàç ? Àäûýþçÿë äåäè: – Îüëàí, äöç äåéèðñÿí, àììà ñÿí ìÿíèì äÿðäèìè áèëñÿí, ñÿí äÿ àüëàðñàí. Ýÿë ñÿí ìÿíè êÿñìÿ, àíàìäÿí ìÿíÿ éàäèýàð ãàëàí áèð ãûçûë àëìà âàð, ÿëèíè ñàëúèáèíäÿí, ýþòöð, ñîíðà äà ìÿíè þëäöðìÿ, õåéèð òàïàðñàí. Øàýèðä äåäè: – Àõû ãÿññàá ìÿíè þëäöðòäöðÿð, ñÿíèí þëöìöíöí ÿâÿçèíÿ Øÿìè Úóùóääàí õåéëè ãûçûë àëûá. Àäûýþçÿë äåäè: – Ñÿí óçàã áàøû áåø ýöí îðäà-áóðäà ýèçëÿí, ÿëÿ äöøìÿ, îíäàí ñîíðà áþéöê äþâëÿò ñÿùèáè îëàðñàí. Øàýèðä áåëÿ áàõäû ýþðäö áåëÿ îüóë þëìÿêäÿíñÿ, þçöì þëñÿì éàõøûäûð – äåéèá îüëàíûí ÿë-ãîëóíó à÷äû âÿ äåäè: – Ñÿíèí àíàíûí éàäèýàðû ãûçûë àëìàíû äà ñÿíÿ áàüûøëàéûðàì, ýåò, àììà óíóòìà êè, ñÿíèí ãÿòëèíÿ ôÿðìàí âåðÿí Øÿìè Úóùóääó. Øàýèðä ñîíðà Àäûýþçÿëèí áîéíóíó ãóúàãëàéûá öçöíäÿí þïöá äåäè: – Ýåò, Àëëàù êþìÿéèí îëñóí,ìÿí èñÿ ýöíö áó äÿãèãÿäÿí å’òèáàðÿí áó øÿùÿðäÿí ÷ûõûá ýåäÿðÿì. Àäûýþçÿë äåäè: – Ñàü îë, ãàðäàø, ñÿí ÷îõ óçàã ýåòìÿ, ùàðàäà îëñàí ñÿíè ìÿí òàïàúàüàì. Éàõøûëûüûíûí ÿâÿçè ÷àòàð. Øàýèðä øÿùÿðäÿí ÷ûõûá ýåòìÿêäÿ, Àäûýþçÿë áèðáàøà Àëû ÷îáàíûí éàíûíà ýÿëìÿêäÿ. ×îáàí éåíèäÿí Àäûýþçÿëè õîø ñÿôà èëÿ ãàðøûëàäû, áó ñÿôÿðèíè ñîðóøäó. Àäûýþçÿë ÷îõ ìÿ’éóñ èäè, ñÿáÿáèíè Àëû ÷îáàí õÿáÿð àëàíäà î, äåäè: – Ãàðäàø, ìÿíè èñòÿéèðñÿíñÿ, ñàáàù ìÿíèìëÿ øÿùÿðÿ ýåäÿê. Àëû ÷îáàí äåäè: – Ìÿí ùàçûð, ùàðà äåñÿí ýþçöì öñòÿ. Ìÿíÿ Àëû ÷îáàí äåéÿðëÿð, ìÿíäÿ ñþç áèð äÿíÿ îëàð.

Ñÿùÿðè Àëû ÷îáàí ñöðöíö áàøãà ÷îáàíà òàïøûðûá, Àäûýþçÿëëÿ áÿðàáÿð ýÿëäèëÿð øÿùÿðÿ, î éåðÿ êè, Øÿìè Úóùóäóí èìàðÿòè èäè. Àäûýþçÿë äåäè: – Ãàðäàø, ñÿí áó ãàïûäà ìÿíè ýþçëÿéÿðñÿí, òà ìÿí ýÿëèíúÿ. Àììà è÷ÿðè êèìè îëóð–îëñóí áóðàõìûðñàí. Ñÿíäÿí õàùèøèì àíúàã áóäóð, âÿññàëàì. Àëû ÷îáàí äåäè: – Ãàðäàø, ìÿíèì ýþçëÿðèì öñòÿ. Ýåò èøèíäÿ îë, áèð ãîøóí ýÿëñÿ éåíÿ ãîðõóì éîõäó. Áó øÿðòëÿ êèøèíèí åâèíÿ îüóðëóüà, áèð äÿ õàèíëèêëÿ ýèðìÿ áó äà âÿññàëàì. Àäûýþçÿë äåäè: – Ãàðäàø, àðõàéûí îë. Àäûýþçÿë Øÿìè Úóùóäóí åâèíÿ ýÿëèá Çàíáàü õàíûìëà ýþðöøöá, Íàçëû õàíûìû áóðà ýÿëìÿéèíè õàùèø åòäè. Íàçëû õàíûì ÷îõäàí áóðàäà èäè. Àäûýþçÿë áàøûíà ýÿëÿí ãÿçàâö ãÿäÿðè äàíûøäû. Çàíáàü õàíûì äåäè: – Àäûýþçÿë, Øÿìèíèí ýÿëÿí âàõûäû, äóð ýåò. Ýÿëèá ñÿíè áóðäà ýþðñÿ, íåúÿ îëóð îëñóí ñÿíè þëäöðòäöðÿð. Ìÿí îíäàí ãûðõ ýöí âàõò àëìûøàì êè, îíà ýåòìÿéÿ. Î âàõòà ùÿëÿ áåø ýöí âàð. Îíàúàí äà éà äÿâÿ þëÿð, éà äÿâÿ÷è, ìÿí îíà ýåäÿí äåéèëÿì. Àäûýþçÿë äåäè: – Õàíûìëàð, äàùà ôèêèð åòìÿéèí.Àëëàù-òààëàíèí êþìÿéè èëÿ úÿìè ñûíàãëàðûíäàí êå÷ìèøÿì, äàùà ãîðõóì éîõäóð. Éöç Øÿìè äÿ ýÿëÿ, ìÿíèì áèð ãî÷àã ãàðäàøûì âàð, î, ãàïûäà äàéàíûá è÷ÿðè ùå÷ êÿñè áóðàõàí äåéèë, ãÿì åòìÿéèí. Îíëàð éåíÿ ñþç-ñþùáÿòäÿ îëñóíëàð, àë õÿáÿðè Øÿìè Úóùóääàí. Øÿìè Úóùóä ùÿéàò ãàïûñûíà éàõûíëàøàíäà , ãàïûäà áèð íÿôÿðèí ÿéëÿøèá øèðèí-øèðèí ïîïèðîñ ÷ÿêäèéèíè ýþðäö âÿ ñîðóøäó: – ß, êèìñÿí, áó ãàïûäà îòóðìóñàí? ×îáàí ÿùÿìèééÿò âåðìÿäè. Øÿìè áèð àç äà ùÿéÿúàíëà: – ßéÿ, êèìñÿí, äóð áó ãàïûíûí àüçûíäàí Àëû ÷îáàí îíà òÿðñ-òÿðñ áàõûá, äåäè: – Êèøè, éîëóíó äöç ýåò, áàøûí áÿäÿíèíÿ àüûð åëÿìÿñèí! Øÿìè Úóùóä ëàï ùèðñëÿíèá äåäè: – À êèøè, áóðà ìÿíèì åâèì-åøèéèìäè, ìÿíè þç åâèìÿ ãîéìàéàúàãñàí? Àëû ÷îáàí äåäè: – Íèéÿ ãîéìóðàì, åâèíè ÿëèíäÿí àëàí éîõäóð êè, îðàäà àäàì âàð, ãîé î àäàì ÷ûõñûí ýÿëñèí, ñîíðà ýåò, î åâèí, î äà ñÿí. Øÿìè Úóùóä äåäè:

234

235

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

– Î àäàì êèìäèð? – Î, ìÿíèì ãàðäàøûìäûð. Øÿìè äåäè: – Ãàðäàøûí ìÿíèì åâèìäÿ íåéëÿéèð? ×îáàí äåäè: – Áèëìèðÿì, ýÿëÿð,þçöíäÿí õÿáÿð àëàðñàí. Áóíó åøèäÿí Øÿìè Úóùóä ùàé âóðóá, áèðáàøà øàùûí òàõòû-òàúûíà öç ãîéäó. Îíó ùàìè òàíûéûðäû. Øàùà õÿáÿð âåðäèëÿð êè, Øÿìè Úóùóä ñÿíèí éàíûíà ýÿëìÿê èñòÿéèð. Øàù äåäè: – Ãîéóí ýÿëñèí. Øÿìè Úóùóä ýÿëèá øàùûí ãÿäÿìëÿðèíÿ äöøäö âÿ áàøëàäû éàëâàðìàüà. – Øàù ñàü îëñóí, ýöíöí ýöíîðòà ÷àüû ãàïûäà áèð íÿôÿð äóðóá ìÿíè þç åâèíÿ áóðàõìûð, ñÿáÿáèíè ñîðóøóðàì, äåéèð, “ãàðäàøûì åâäÿí ÷ûõìàìûø ñÿíè è÷ÿðè áóðàõàí äåéèëÿì”. Øàù ñàü îëñóí, ýöíäöçöí ýöíîðòà ÷àüû äà òàëàí îëàð? Àìàíûí ýöíöäöð, øàù, ìÿíÿ áèð ÷àðÿ. Øàù âÿçèðè ÷àüûðûá ÿìð åòäû êè, áèð íå÷ÿ éàñîâóë ýþíäÿðñèí, Øÿìè Úóùóäóí åâèíÿ ýèðÿíëÿðè îíóí ùöçóðóíà ýÿòèðñèíëÿð. Âÿçèð áèð íå÷ÿ éàñîâóë ýþíäÿðäè êè, ýåíäèí Øÿìè Úóùóäóí åâèíÿ ýèðÿíëÿðè ãîëëàðû áàüëû ýþòöðöá ýÿòèðèí. Éàñîâóëëàð Øÿìè Úóùóäëà áÿðàáÿð ýÿëÿíäÿ, Àëû ÷îáàí ýþðäö êè, áóíëàð éàðàã-éàñàãëûäûð, òåç þçöí ÿëÿ àëäû. Ñàïàíäûíûí áàüëàðûíû à÷ûá, âåðèá þçöíö áèð òîïà äàøëûüà âÿ äóðóá ñÿñëÿíäè: – Åé ýÿëÿíëÿð, ýÿëìÿéèí, ùÿëÿ ãàðäàøûì ÷ûõìàéûá! Áóíëàð èñòÿäèëÿð êè, ùöúóì åòñèíëÿð. Àëû ÷îáàí ÿë àòûá, ñàïàíäûíà áèðèêè äàø ãîéóá áóíëàðûí áàøûíûí öñòöíäÿí åëÿ âûéûëäàòäû êè, éàñîâóëëàð áèëìÿäèëÿð áàøëàðûíû ùàðà ñîõñóí âÿ ãà÷ûá øàùà õÿáÿð âåðäèëÿð êè, øàù ñàü îëñóí, áó õûíà, î õûíàäàí äåéèë. Êèøè þçöíö âåðèá áèð òîïà äàøëûüà, áèð îðäó äà ýåòñÿ õåéðè éîõäó, -”ãàðäàøûì åâäÿí ÷ûõìàéûíúà, áó åâÿ ùå÷ êÿñè ãîéìàðàì!” Øÿìè Úóùóä äà ÿëèíè îâóøäóðà-îâóøäóðà òÿñòèã åòäè. Àñëàí øàù äåäè: – Âÿçèð, ìÿí àíä è÷ìèøäèì êè, ãàðäàøûìäàí ñîíðà ãàí òþêìÿéÿúÿéÿì, àììà áó íÿ èñÿ ìÿíè âàäàð åäèð êè, áóíëàðà þëöì ôÿðìàíû âåðèì. Âÿçèð äåäè: – Øàù ñàü îëñóí, ñÿáðäÿí ñàëàìàò ÷ûõàð. Ýÿë áó ñÿôÿð áàøãà úöð éîë èëÿ îíëàðà ìöðàúèÿò åäÿí, ýþðÿê íÿ îëàð. Øàù ðàçû îëäó âÿ áèð íàìÿ éàçäû: “Àëû ÷îáàí ãàðäàøûíû ýþòöðöá ìÿíèì ùóçóðóìà ýÿëìÿéèíè õàùèø åäèðÿì”.

Ãàñèä ÷àüûðûá ìÿêòóáó âåðäèëÿð êè, àïàð Àëû ÷îüàíà âåð. Ãàñèä ìÿêòóáó ýþòöðöá éîëà äöøäö. Àììà Øÿìè Úóùóä áó ñÿôÿð þçö ýåòìÿäè. Ãàñèä ÷îáàíà éàõûíëàøàíäà î, äåäè: – Ùÿ, ñÿí íÿ áóéóðóðñàí? Ãàñèä ìÿêòóáó îíà âåðèá, òåç äàëà ãàéûòäû. Áó çàìàí Àäûýþçÿë åâäÿí ÷ûõûá ãûçëàðëà ñàüîëëàøûðäû êè, Àëû ÷îáàí îíó ñÿñëÿäè: – Àé ãàðäàø, ýÿë ÷ûõ ýþðÿê, øàù áèð íàìÿ éàçûá, ýþð íÿ äåéèð. Àäûýþçÿë ìÿêòóáó à÷àí òÿê ãàðäàøûíûí äÿñòè õÿòòèíè òàíûäû, âÿ þïöá ýþçëÿðèíÿ ñöðòäö. Àëû ÷îáàí äåäè: – Àéÿ, íèéÿ ùàëûí áèð òÿùÿð îëäó , îëìàéà ãîðõóá åëÿéèðñÿí? Àäûýþçÿë äåäè: – Ãàðäàø, ìÿíèì ÿëèìè øàùûí ÿëèíÿ âåðèíúÿ ìÿíè ãîðó, øàù èëÿ äèëäèëÿ äÿéÿíäÿí ñîíðà ãîðõìà, ùÿð øåé àéäûí îëàð. ×îáàí äåäè: – Ãàðäàø, áó ÷îìàãëà, áó ñàïàäû áîø-áîøóíà ýÿçäèðìèðÿì. Ìÿíèì øàùäàí-çàääàí ãîðõóì éîõäó. Èíäè íÿ äåéèðñÿí? Àäûýþçÿë äåäè: – Ãàðäàø, øàù áèçè äÿ’âÿò åäèð ãóëëóüóíà, áèç äÿ ýåòìÿëèéèê. Îéäó, ùÿð èêè ãàðäàø ãîøóëóá áèð-áèðèíÿ éîëëàíäûëàð øàùûí ùöçöðóíà. Øàù åøèòäè êè, ìöããÿñèðëÿð þç õîøóíà îíóí äÿ’âÿòèíÿ ýÿëèð, øàä îëóá, îíëàðû þç éàíûíà ýÿëìÿñèíè ÿìð åòäè. Îòàãëàðû áèð-áèð êå÷èðäèëÿð. Àõûðûíúû ìÿðòÿáÿéÿ ÷àòàíäà ÿìð îëóíäó êè, øàùûí îòàüûíà áèð-áèð ÷ûõìàëûñûíûç. Àäûýþçÿë äåäè: – Ãàðäàø, ìÿí ÷ûõûì, øàùà ñîðüó-ñóàëûìû âåðèì, ñîíðà ñÿí ÷ûõàðñàí. Àëû ÷îáàí ðàçû îëäó âÿ äåäè: – Ãàðäàø, îðàäà ñÿíè èíúèòñÿëÿð, àéàüûíû áèðúÿ äÿôÿ äþøÿìÿéÿ âóð, áèð òàããûëòû åøèäèì, î ñààò éàíûíäàéàì. Íÿáàäÿ öðÿéèíÿ ãîðõó ñàëàñàí. Áîø éåðÿ áó ñàïàíäëà áó ÷îìàüû ñàõëàìûðàì êè. Áó òàõòà-òóõòàíûí ùàìàí ñûíäûðûá òþêÿðÿì. Àäûýþçÿë ÷îáàíà áàõûá áèð êþêñ þòöðäö âÿ öðÿéèíäÿí êå÷äè, “Áöòöí èíñàíëàð êàø ñÿíèí êèìè å’òèáàðëû îëàéäû”. Àäûýþçÿëè øàùûí ãóëëóüóíà àïàðäûëàð. Õèäìÿò÷è îíó è÷ÿðè áóðàõûá àäÿòè öçðÿ þçö ýåðè ãàéûòäû. Àäûýþçÿë øàùû ýþðÿí êèìè òàíûäû. Àñëàí øàù èñÿ îíó òàíûìàäû. Àñëàí øàù îíà éåð ýþñòÿðèá îòóðìàüû òÿêëèô åòäè. Àäûýþçÿë Àñëàíûí ñÿñèíè åøèòúÿê, òàá ýÿòèðìÿéèá áàéàãäàí áóëóä òÿê äîëìóø ýþçëÿðèíäÿí éàø ëåéñàí êèìè àõäû. Àñëàí øàù îüëàíûí àüëàìàüûíû ýþðöá äåäè:

236

237

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

– Íèéÿ àüëàéûðñàí, áÿñ ýöíöí ýöíîðòà ÷àüû Øÿìè Úóùóäóí åâèíè ãàðÿò åäÿíäÿ áèëìèðäèí êè, àõûðû áåëÿ îëàúàã? Àñëàí øàù äàíûøäûãúà åëÿ áèë Àäûýþçÿëèí éàðàñûíû ñîéóðäóëàð âÿ íÿùàéÿò, Àñëàí øàù äåäè: – Îüëàí, ñÿíèí ýþçëÿðèí ìÿíèì èòêèí ãàðäàøûìûí ýþçëÿðèíÿ îõøàéûð. Àíä îëñóí îíóí èòýèí úàíûíà êè,ñÿíÿ ðÿùì åéëÿðÿì, äöçöíö äå. Àäûýþçÿë áàõäû êè, Àñëàí øàù îíó òàìàìèëÿ òàíûìàéûð. Àäûýþçÿë äåäè: – Øàù ñàü îëñóí, èúàçÿ âåðñÿí äÿðäèìè îõóéà-îõóéà äåéèì. Àñëàí øàù äåäè: – Áóéóð, íåúÿ õàòèðèíäè ÿðç åëÿ. Àëäû Àäûýþçÿë ýþðÿê íÿ äåäè: Èêè ãàðäàø èäèê ïàäèøàùçàäÿ, ßäàëÿòëè øàùûì, åøèò ÿðçèìè. Àòàìûç éîðóëäó ãàëäûã ïèéàäÿ, ßäàëÿòëè øàùûì, åøèò ÿðçèìè. Ýþçëÿäèì, ýÿëìÿäèì ýöí ýÿëäè áàòäû, Òàìàì èííè-úèííè ÷ÿêèëäè, éàòäû, Òöëö Òàéûð ìÿíÿ àòàëûã åòäè ßäàëÿòëè øàùûì, åøèò ÿðçèìè. Àäûýþçÿë áåëÿ áàõäû êè, øàù îíäàí áåòÿð àüëàéûð. Ñóàë åòäè: – Øàù, ñÿí íèéÿ àüëàéûðñàí? Àñëàí äåäè: – Éàðûìûí ãàéñàüûíû ñîéäóí. Áèç äÿ èêè ãàðäàø èäèê. Âÿòÿíäÿí ñöðýöí îëóíàíäà àòàìûç áèçÿ áèð àò âåðìèøäèð, î äà éîðóëäó ïèéàäà ãàëäûã. Ñîíðà ìÿí ãàðäàøûìû èòèðäèì. Î ýöíäÿí ýþçöì éîëäà, ãóëàüûì ñÿñäÿäè êè; êàø îíóí áèð ñîðàüûí, àëàéäûì. Àäûýþçÿë äÿñìàëûéëà ýþçöíö ñèëÿ-ñèëÿ äåäè: - Øàù, ýåðèñèíÿ ãóëàã àñ.

Áîñìàí áàøû ìÿíè äÿðéà àòäû, ßäàëÿòëè øàùûì, åøèò ÿðçèìè. Ìàùè áàëûã ìÿíè ÷ÿêäè äàùàíà, Ýþòöðèáÿí ãóñäó ÷þë- áèéàáàíà. Ðàñò ýÿëäèì áèð èíñàôëû ÷îáàíà, ßäàëÿòëè øàùûì åøèò, ÿðçèìè. Àäûýþçÿë áóðàäà äåéèá äàíûøìàãäà àë Àëû ÷îáàíäàí. Àëû ÷îáàí ÷îõ äàðûõäû, ÷þë–áàéûð ùàâàñû ùàðà, áó áöðêöëö, úàíñûõûúû îòàã ùàðà. ×îáàí òîðáàñûíû à÷ûá áèð ïîïèðîñ åøäè âÿ ÷àõìàã - ãîâóíó èøÿ ñàëûá ïàïèðîñóíó îäëàäû. Õèäìÿò÷è ýÿëèá äåäè: – Àé êèøè, áó íåúÿ ïàïèðîñäóð, àõû áó øàù îòàüûäû, òöñòö àëÿìè ýþòöðäö, áåëÿ îëìàç. Àëû ÷îáàí áèð-èêè ãóëëàá âóðäó. Îòàã òàìàì òöñòöéëÿ äîëäó. Õèäìÿò÷è ïÿíúÿðÿëÿðè à÷àíäà, òöñòö ïÿíúÿðÿëÿðäÿí åëÿ ýóð ÷ûõäû êè, áàõàí äåéèðäè îòàãäà äåéÿñÿí éàíüûí âàð. Àõûð êè, ÷îáàí óçóíëóüó éàðûì àðøûí îëàí ïàïèðîñóíó àëûá àéàüû àëòûíà ÿçèøäèðèá ñþíäöðäö âÿ ýþçàëòû êåøèê÷èéÿ áàõûá äåäè: – Ýÿë, ñÿíÿ äÿ áèðèíè åøèì. Êåøèê÷è äåäè: – Ãàðäàø, ñÿíèí áèð ïàïèðîñóí ìÿíÿ áèð àé áÿñäè. ×îáàí ýöëÿ-ýöëÿ äåäè: – Ùÿ, åøèòìÿìèñÿí êè, áåëÿ çûëõûí áåëÿ äÿ ãàçàíû îëàð? ×îáàí ýþçëÿìÿêäÿ, ýöðÿê Àäûýþçÿë ñþçöíÿ íåúÿ äàâàì åäèðäè. Àëäû Àäûýþçÿë: Àëû ÷îáàí èëÿ ãîéóí îòàðäûì, Ýÿëÿíäÿí, ýåäÿíäÿí õÿáÿð òóòàðäûì, Ãûçûë àëìà âåðèá áàøûì ãóòàðäûì, ßäàëÿòëè øàùûì, åøèò ÿðçèìè.

Áèð ùàëà÷û èëÿ ùàëâà ñàòäûì, Áèð Ãóë îëóáàí Øÿìè Úóùóäà ñàòûëäûì, Ñàíäûãëàðäà äÿâÿëÿðÿ ÷àòûëäûì, ßäàëÿòëè øàùûì åøèò ÿðçèìè.

Ãÿññàá Ùÿñèð ÿë-àéàüûì áàüëàäû, Øàýèðä ýÿëèá áû÷àüûíû ñîâëàäû, Øàùäàí ôÿðìàí ýÿëäè, ÿëèí ñàõëàäû, ßäàëÿòëè øàùûì, åøèò ÿðçèìè.

Áèçèìíÿí ýÿëèðäè ãûðõ íÿôÿð àòëû, Ðöøâÿò âåðäèðèáÿí ýåðè ãàéòàðòäû.

Ïàéûç îëúàã áàüëàð òþêÿð õÿçÿëè, Øàýèðä îëàí óñòàäûíäàí ñþç àëû.

238

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

239

Ýöíàùêàðñà ýÿë þëäöð Àäûýþçÿëè, ßäàëÿòëè øàùûì, åøèò ÿðçèìè. Àäûýþçÿë àäûíû åøèäÿí Àñëàí øàù öðÿéè ãÿøø åäèá òàúû-òàõòûíäàí òàïïûëòûéëà äÿéäè éåðÿ. Òàïïûëòûíû åøèäÿí Àëû ÷îáàí éÿãèí åòäè êè, ãàðäàøû îíà èøàðÿ åòäè, òà áàéàã êåøèê÷èíè áèð éàíà åëÿéèá, ãàëõäû éóõàðû ìÿðòÿáÿéÿ, øàùûí óçàíäûüûíû ýöðöá, Àäûýþçÿëÿ äåäè: – Ãàðäàø, ãîðõìà, éàõøû åëÿìèñÿí. Ãîé ãîëàí úàíûíû äà ìÿí àëûì, ñîéàã ïàëòàðûíû ñÿí ýåéèí, îë òàõòû-òàúûí éèéÿñè. Áóíó äåéèá ÷îáàí øàùà øûüûéàíäà Àäûýþçÿë äåäè: – Ãàðäàø, ÿë âóðìà, èíäè ùÿð øåéè þç ýþçëÿðèíëÿ ýþðöá, øàùèäè îëàúàãñàí. Àëû ÷îáàí äåäè: – Ãàðäàø, éàìàí óéäóðìóñàí. Áó, áó ýöí àéûëàí äåéèë, áó àéûëàí êèìè áèçèì èêèìèçè äÿ äàðà ÷ÿêäèðÿúÿê. Àäûýþçÿë àíè òÿáÿññöìëÿ Àëû ÷îáàíà áàõûá, êþêñ þòöðäö. Áèðäÿí Àñëàí øàù éåðèíäÿí äóðäó âÿ ùÿð èêèñè áèð-áèðèéëÿ åëÿ ñàðìàøäû êè, ýÿë ýþðÿñÿí. Àëû ÷îáàí áóíëàðûí áèð-áèðèéëÿ áó ãÿäÿð ýþðöøöá, þïöøöá, àüëàìàëàðûíäàí õÿáÿðè éîõ èäè. Àäûýþçÿë Àëû ÷îáàíû áàøà ñàëäû êè, áó ìÿíèì ãàðäàøûì Àñëàí øàùäû. Àëû ÷îáàí ìÿñÿëÿíèí íÿ éåðäÿ îëäóüóíó ýþðöá, ñàêèò îëäó âÿ áèð ïàïèðîñ ÷ÿêìÿñèíÿ ûúàçÿ èñòÿäè. Àñëàí øàù îíà ìèííÿòäàðëûãëà èúàçÿ âåðäè. ×îáàí èñÿ åëÿ ïàïèðîñ áöêäö êè, òöñòöñöíäÿí ýþç-ýþçö ýþðìÿäè âÿ äþíöá øàùà äåäè: – Øàù, àüðûí àëûì, î ïàïèðîñó ÷ÿêìÿéÿ íÿ âàð, îüóë èñòÿéèðÿì áó ïàïèðîñó ÷ÿêÿ. Áèð ãÿäÿð ýöëöøìÿ ýåòäè âÿ Àäûýþçÿë äåäè: – Ãàðäàø, ýåúèêìÿê îëìàç, áèçè ÷îõ èøëÿð ýþçëÿéèð. Ñÿí ÿìð âåð, ùÿëÿ êè, ùå÷ êÿñ ìÿñÿëÿäÿí õÿáÿð òóòìàéûá, áèðèíúè Òöëöòàéûð àðâàäûéëà, ñîðà ùàëâà÷û, ñîðà áîñìàíáàøû, Øÿìè Úóùóä, ãÿññàá Íÿñèð, áèð äÿ øàýèðäè áó ìåéäàíà éûüûëñûí. Áóðàäà ìÿíèì áàøûìà ýÿëÿí ÿùâàëàòû õàëãà ÿðç åäèì. Õàëã îíëàð áàðÿäÿ íÿ ãÿðàðà ýÿëñÿ, î ãÿðàðû éåðèíÿ éåòèðìÿéè õàùèø åäèðÿì. Åëÿ äÿ îëäó. Áèð íå÷ÿ ñààò ÿðçèíäÿ áöòöí î, Àäûýþçÿë äåéÿí øÿõñëÿð ùàìû áóðäà ùàçûð îëäó. Øàù ìåéäàí à÷äû, ìÿúëèñ ãóðäó âÿ Àäûýþçÿëÿ ñþç âåðäè. Àäûýþçÿë ñþçÿ áàøëàéàíäà Àëû ÷îáàí òóòóí òîðáàñûíà ÿë àòäû êè, áèðèí åøñèí, Àäûýþçÿë ýöëÿ-ýöëÿ äåäè: – Ãàðäàø, ñÿí èøèíäÿ îë, ùÿì äÿ ôèêèðèí ìÿíäÿ îëñóí. Àäûýþçÿë áàøûíû ýÿëÿí ÿùâàëàòû éûüûøàí õàëãà éåðáÿéåð äàíûøäû âÿ ñîíðà äåäè: – Èíäè Òöëöòàéûð áèð éàíà, àðâàäû áèð éàíà ÷ûõñûí. Åëÿ äÿ îëäó. 240

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Áîñìàí, ãÿññàá Íÿñèð, Øÿìè Úóùóä áèð òÿðÿôÿ ÷ÿêèëñèí! Òöëöòàéûð, øàýèðä, Àëû ÷îáàí î áèðè òÿðÿôÿ ÷ÿêèëñèí. Àäûýþçÿë îëäóüó êèìè ÿðç åäèá, õàëãà ìöðàúèÿò åòäè âÿ äåäè: – Ìÿíèì ãàðäàøûì éîõ, õàëã áóíëàð ùàããûíäà íÿ ãÿðàðà ýÿëèð, ãîé äåñèíëÿð. Åë, úàìààò Éåòÿð õàíûìûí, ùàëâà÷ûíûí, áîñìàíûí, Øÿìè Úóùóäóí âÿ ãÿññàáûí àüûð úèíàéÿòÿ úÿëá îëóíìàñûíû õàùèø åòäèëÿð. Òöëöòàéûðà, ÷îáàíà, øàýèðäÿ þç ìèííÿòäàðëûãëàðûí áèëäèðäèëÿð. Àëû ÷îáàí ñþç àëûá áèð õàùèø åòäè êè, î øÿõñëÿðèí òàëåéèí ìÿíÿ òàïøûðñûíëàð. Åëÿ äÿ îëäó. Àëû ÷îáàí î áåø íÿôÿðè ñàëûá ÷îìàüûí äþøöíÿ øÿùÿðäÿí ÷ûõàðûá, áèð äàüûí áàøûíà, îíëàðû áèðúÿ-áèðúÿ ñàïàíäà ãîéóá ñûëäûðûìëû ãàéàëàðäàí äÿðÿëÿðäÿ àòäû. Áó äöíéàíûí åéøè-èøðÿòèíäÿí, êåôè-ëÿççÿòèíäÿí áèð äÿôÿëèê ìÿùðóì åäèá ýþíäÿðäè úÿùÿííÿìÿ. Àñëàí øàù ìÿñÿëÿíè òàìàì àéäûí áèëÿíäÿí ñîíðà, Íàçëû õàíûìû Àäûýþçÿëÿ, Çàíáàü õàíûìû äà þçö ö÷öí åë àäÿòè èëÿ àëûá, ùÿðÿñè ö÷öí éåääè ýöí, éåääè ýåúÿ òîé ÷àëäûðûá, øÿíëèê åëÿäèëÿð. Ñîíðà õàëãûí ðàçûëûüû èëÿ Òöëöòàéûðû þç éåðèíäÿ øàù òèêäè, øàýèðäè îíà õÿçèíÿäàð âåðäè. Àëû ÷îáàí èñÿ îíà ñÿðêÿðäÿ âåðèá, þçëÿðè èñÿ Éÿìÿíäÿí ÷ûõûá ìèí òÿìòàðàã èëÿ èëÿ àòàëàðûíûí âèëàéÿòèíÿ- þç âÿòÿíëÿðèíÿ ãàéûòäûëàð. Îüëàíëàðûíûí ñàü-ñàëàìàò ýÿëìÿñèíè åøèäÿí àòà ùÿð èêè þâëàäûíû ãóúàãëàéûá, öçëÿðèíäÿí, ýþçëÿðèíäÿí þïäö. Êèøèíèí ñåâèíúèíäÿí âÿ Àëëàùòààëàíûí ðÿùìèíäÿí ýþçëÿðè èøûüà ýÿëäè. Áóðàäà äà áèð íå÷ÿ ýöí, íå÷ÿ ýåúÿ òîé øÿíëèéè áàøëàíäû. Åë, úàìààò åëÿ áèð øÿíëèê åòäè êè, åëÿ áèë, éåð äÿ, ýþé äÿ áó ýöíëÿðäÿ ñåâèíú è÷èíäÿ èäè. Îíëàð ìÿòëÿá-ìóðàäëàðûíà éåòèøäèëÿð. Àëëàù-òààëà ñèçè äÿ õþøáÿõò åëÿñèí, ùÿð àðçó-ìóðàäûíûíûçà éåòèðñèí âÿ ýÿëÿí ãàäàäàí-áÿëàäàí óçàã åòñèí, ùèôç åëÿñèí. ÀØÛà ÒßÙÌÈÐÀÇ1 Ìàõà÷ øÿùÿðèíäÿ Çàìàí àäëû, ñèííè êå÷ìèø êàñûá áèð êèøè âàð èäè. Áó êèøèíèí áþéöéö Òÿðëàí, êè÷èéè Òÿùìèðàç àäëû èêè îüëó âàð èäè. Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ Çàìàí êèøè ÷îõ áÿðê íîõîøëàäû. Î, þëöì ùàëûíäà îüëàíëàðûíû éàíûíà ÷àüûðûá äåäè: -----------------------1. "Àäýþçÿë âÿ Àñëàí øàù" äàñòàíûíûí âàðèàíòëàðûäûð. Ôîëêëîðøöíàñ ß.Ù.Òàùèðîâ òÿðÿôèíäÿí Äÿðáÿíä ðåýèîíóíäàí Ìàóõòàð ÿëè îüëó àäëû øÿõñäÿí òîïëàíìûøäûð. 1939-úó èëäÿ "Äàñòàíëàð" àäëû êèòàáäà èøûã öçö ýþðìöøäöð. 241

– Àé áàëàëàðûì, áÿëêÿ ìÿí áó éàñòûãäàí ãàëõìàäûì. Ìÿíäÿí ñèçÿ âÿñèééÿò, áó âèëàéÿòäÿ ãàëìàéûí, îëóá-ãàëàíûìûçû ñàòûá áàøãà áèð âèëàéÿòÿ ãàçàíú àðäûíúà ýåäèí. Ãàáàüûíûçà ÷ûõàí íåìÿòÿ òÿïèê âóðóá êå÷ìÿéèí. Îüëàíëàð àòàëàðûíûí âÿñèééÿòèíÿ ÿìÿë åäÿúÿêëÿðèíÿ àíä è÷äèëÿð. Áèð àçäàí ñîíðà Çàìàí êèøè þëäö, îüëàíëàðû îíó åë àäÿòèíúÿ áàñäûðäûëàð. Áèð ýöí Òÿðëàí ãàðäàøûíûí éàíûíà ýÿëèá äåäè: – Ãàðäàø, àòàìûçûí âÿñèééÿòèíè éåðèíÿ éåòèðÿê. Èíäè êè, áó éóðääà ãàëìàüûìûçû àòàìûç áèçÿ ìÿñëÿùÿò ýþðìÿäè, ýÿë áàø ýþòöðöá ãåéðèìÿìëÿêÿòÿ ýåäÿê. Òÿùìèðàç äåäè: – Ãàðäàøûìñàí, íåúÿ äåñÿí ÿìÿë åòìÿéÿ áîðúóìäóð. Èêè ãàðäàø, àòà âàðèäàòûíû ñàòûá, ùÿìÿí ýöíö øÿùÿðäÿí ÷ûõûá, ýöí ÷ûõàí òÿðÿôÿ áèð ìöääÿò éîë ýåòäèêäÿí ñîíðà, ýÿëèá áèð ãÿáèðèñòàíà ÷àòäûëàð. Òÿùÿìèðàçû ùÿì àúëûã, ùÿì äÿ éîðüóíëóã òàãÿòäÿí ñàëìûø èäè. Òÿðëàí ãàðäàøûíû áåëÿ áèð ùàëäà ýþðöá äåäè: – Ãàðäàø, ýöí ÷îõ åðòÿäèð, ùå÷ ýöíîðòà áåëÿ îëìàéûá. Ñÿí áóðàäà ìÿíè ýþçëÿ, ìÿí áÿëêÿì áó éàõûíëûãëàðäàí ñÿíèí ö÷öí ÷þðÿê òàïà áèëäèì.Òÿùìèðàç ðàçû îëäó. Òÿðëàí îíó áóðàäà ãîéóá ÷ûõûá ýåòäè. Éÿìÿí âèëàéÿòèíèí ïàäøàùû âÿôàò åòìèøäè. Åë ãàéäàñûíà ýþðÿ úàìààò ìåéäàí÷àéà éûüûøûá, äþâëÿò ãóøó ó÷óðäóëàð êè, þçëÿðèíÿ éåíè ïàäøàù ñå÷ñèíëÿð. Òÿðëàí ãàðäàøûíäàí àéðûëàíäàí ñîíðà, ÷þðÿê ö÷öí ýÿçÿ-ýÿçÿ éîëóí àçûá ýÿëèá ùàìàí øÿùÿðÿ ÷ûõûá ýþðäö êè, áóðàäà øÿùÿð ÿùëè øÿãèðÿí òÿ÷èðÿí íÿ êè, âàð ìåéäàí÷àéà úÿì îëóáëàð. Òÿðëàí áó úàìààòûí áèðèíÿ éàí àëûá õÿáÿð àëäû: Ãàðäàø, áóðàäà íÿ âàãå îëìóøäóð êè, úàìààò éûüûøûáäûð? Úàìààòäàí áèðè: – Áó øÿùÿðèí ïàäøàùû âÿôàò åäèá, úàìààò þçöíÿ éåíèäÿí ïàäøàù ñå÷ìÿê ö÷öí ãóø ó÷óðóð. Áó ãóø ùÿð êèìèí áàøûíà ãîíñà, î àäàì ïàäøàù ñå÷èëÿúÿê. ×þðÿê Òÿðëàíûí éàäûíäàí ÷ûõûá, äàéàíäû òàìàøàéà. Ìåéäàíà òîïëàøàí úàìààò ñÿáèðñèçëèêëÿ ó÷óðóëàí äþâëÿò ãóøóíó ýþçëÿéèðäè. Áèð äÿ ýþðäöëÿð êè, äþâëÿò ãóøó ãàëõäû ùàâàéà, åíèá ýþéäÿí ãîíäó Òÿðëàíûí áàøûíà. Åë éåðáÿéåðäÿí ÷ûüûðûá äåäèëÿð: - Áèç áó ãÿðèáè òàíûìûðûã, äþâëÿò ãóøó àüëûíû èòèðèáäèð. Òÿçÿäÿí ó÷óðäóí. Äþâëÿò ãóøóíó áèð äÿ ó÷óðäóëàð. Ãóø éåíÿ äÿ Òÿðëàíûí áàøûíà

ãîíäó, ùàìû ùåéðÿòäÿ ãàëäû. Òÿðëàíû àïàðûá ñàëäûëàð ãàðàíëûã áèð äàìà, äàìûí ãàïûñûíà áèð ãûôûë âóðóá, ãóøó éåíèäÿí ó÷óðäóëàð. Äþâëÿò ãóøó ãàëõûá ùàâàéà, åíèá áàúàäàí éåíÿ ãîíäó Òÿðëàíûí áàøûíà. Èøè áåëÿ ýþðÿí úàìààò Òÿðëàíû þçëÿðèíÿ ïàäøàù ñå÷äèëÿð. Òÿùìèðàç Òÿðëàíûí éîëóíó ÷îõ ýþçëÿäè, ýþðäö êè, ýÿëèá ÷ûõìàäû, áèð òÿðÿôäÿí äÿ ùàâà ãàðàëäû, úàíûíà ãîðõó äöøÿí Òÿùìèðàç, ãàðäàøûíû ùàðàéûíà ÷àüûðìàã ö÷öí ýþðÿê íÿ äåéèð:

242

243

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Àëäû Òÿùìèðàç: Àõøàì îëäó, ãàðàíëûãëàð ãàðûøäû, Ýþçëÿðÿì éîëëëàðû, ýÿëìÿäè ãàðäàø, Ìÿí áèð íàäàí óøàã, öðÿéèì áèøäè, Ýþçëÿðÿì éîëëàðû, ýÿëìÿäè ãàðäàø Ãàðäàø îäóð, ãàðäàøûìû éåòèðÿ, Ýÿòèðèáÿí ìÿòëÿáèíè áèòèðÿ, Ãàðäàø ýåäèá ìÿíÿ ÷þðÿê ýÿòèðÿ, Ýþçëÿðÿì éîëëàðû, ýÿëìÿäè ãàðäàø Òÿùìèðàç ùàãäàí åíäè àçàðëàð, Ãÿëÿì àëûá ñóðÿòèíè éàçàðëàð, Àëëàù ö÷öí ñèç ñàõëàéûí ìÿçàðëàð, Ýþçëÿðÿì éîëëàðû, ýÿëìÿäè ãàðäàø. Ñþç òàìàì îëäó, öìöäè ùÿð áèð éåðäÿí êÿñèëèá, áàøëàäû éîë ýåòìÿéÿ. Áèð ìåøÿíèí è÷èíäÿ éîëóíó èòèðäè, ùÿì ýåúÿ ãàðàíëûãäû, ùÿì äÿ ãîðõó. Òÿùìèðàçû ÷àø åòìèøäè. Áåëÿ áèð ìöíàñèá ùàëäà ýþðÿê ùàðàéûíà êèìè ÷àüûðàúàã: Àëäû Òÿùçìèðàç: Ìöøêöëäÿ ãàëìûøàì, ÷àüûðûðàì ñÿíè, Ñÿí éåòèø äàäûìà àëëàù àìàíäûð. Ìÿíè âÿòÿíèìäÿí ñàëäûí àðàëû, Ñÿí éåòèø äàäûìà àëëàù àìàíäûð. Ðóçó ãèéàìÿòè ãîïàðàí àëëàù, Íóùóí ýÿìèñèíè ãóðòàðàí àëëàù,

Éóñèôè ãóéóäàí ãóðòàðàí àëëàù, Ñÿí éåòèø äàäûìà àëëàù àìàíäûð.

Éîðóëóá éîëäà ãàëàðñàí, Ýåòìÿ ýþçÿë îüëàí, ýåòìÿ!

Ñàðàëûáàí ùåéâà êèìè ñîëìóøàì, Àõûá-àõûá ïåéìàíÿéÿ äîëìóøàì, Òÿùìèðàçàì, áó ìöøêöëäÿ ãàëìûøàì, Ñÿí éåòèø äàäûìà àëëàù, àìàíäûð.

Äèëøàä õàíûì áåëÿ äåéÿíäÿ, Òÿùìèðàç ÷îìàüûí ñàç åäèá ñèíÿñèíÿ áàñäû, ýþðÿê ãûçà íÿ úàâàá âåðäè:

Òÿùìèðàç ñþçöíö ãóðòàðûá ýåòìÿéÿ áàøëàäû. Úàíûíû ãóðä-ãóøäàí ãîðóìàã ö÷öí ùöíäöð áèð àüàúà ÷ûõäû. Ñÿùÿð à÷ûëìàãäà èäè. Ñÿùÿð à÷ûëàí êèìè àüàúäàí åíèá äàð áèð úûüûð òàïûá ýåòìÿéÿ áàøëàäû. Áèð ìöääÿò ýåäÿíäÿí ñîíðà çèë ãàðàíëûã áèð ìåøÿéÿ äàõèë îëäó. Ýþðäö êè, ìåøÿíèí áàø òÿðÿôèíäÿí áèð îäóí÷ó ýåäèð. Òÿùìèðàç þçöíö îäóí÷óéà éåòèðèá ñàëàì âåðäè. Îäóí÷ó îíóí ñàëàìûíû àëäûãäàí ñîíðà, îíóí êèì îëäóüóíó ñîðóøäó. Òÿùìèðàç áàøûíà ýÿëÿí ìöñèáÿòè îíà íàüûë åòäè. Îäóí÷ó äåäè: – Áàëà, ìÿíèì þâëàäûì éîõäóð, ýÿë ìÿíÿ îüóë îë. Òÿùìèðàç ðàçû îëäóãäàí ñîíðà, îäóí÷ó îíó åâèíÿ àïàðäû. Áó øÿùÿðèí ïàäøàùû ßäèë ïàøàíûí ãûçû Äèëøàä õàíûì âàãèééÿäÿ Òÿùìèðàçû ýþðöá îíà àøûã îëìóøäó. Ñÿùÿð òåçäÿí ãóë-ãàðàáàøûíû úÿì åäèá, íàð áàüûíû ñÿéàùÿòÿ ÷ûõìûøäû êè, áÿëêÿì âàãèééÿñèíäÿêè ýþðäöéö îüëàíû îðàäà òàïà áèëÿ. Òÿùìèðàç îäóí÷ó èëÿ øÿùÿðÿ ýÿëäè. Îíëàð áàüûí êÿíàðûíäàêû áóëàüûí áàøûíäàí êå÷èðäèëÿð. Òÿùìèðàç îëäóãúà áÿðê éîðüóí èäè. Îäóí÷óéà äåäè: ßøè, ñÿí àñòà ýåò ìÿí áó áóëàãäà ÿë-öçöìö éóéóì, ýÿëèá ñÿíÿ ÷àòàðàì. Îäóí÷ó ðàçû îëäó. Òÿùìèðàç áóëàãäà ÿë-öçöíö éóìàãäà îëñóí. Äèëøàä õàíûì, ìèí íàç, èøâÿ èëÿ ãûçëàðäàí àéðûëûá, àñòà-àñòà áóëàüà òÿðÿô ýÿëäè êè, ÿë éàéëûüûíû éóñóí. Ýþðäö êè, áóëàüûí áàøûíäà ö÷ ýåúÿëèê àé ìèñàëûíäà áèð ýþçÿë îüëàí ÿë-öçöíö éóéóð. Äèëøàä õàíûì îüëàíû ýþðÿí êèìè êþíöë ÿëäÿí âåðèá ñàïëàíûá éåðèíäÿ ãàëäû. Òÿùìèðàç áàøûíû éóõàðû ãàëäûðûá öñòöíÿ äöøÿí êþëýÿíèí íÿ îëäóüóíó áèëìÿê èñòÿäè. Ýþðäö êè, áóëàüûí áàøûíäà ãóáà ãàç éåðèøëè, àùó áàõûøëû, áèð ãûç äàéàíûá. Ùàìàí ñààò ÷îìàüûí ýþòöðöá ýåòìÿê èñòÿéÿíäÿ Äèëøàä õàíûì äàë ýÿðäÿíèíäÿêè ãóëàú ñà÷ûíû ñàç åäèá ñèíÿñèíÿ áàñäû, ýþðÿê Òÿùìèðàçà íÿ äåäè:

Áÿçÿíìèñÿí òîâóç êèìè, Äèíìÿ ýþçÿë õàíûì äèíìÿ. Ãàïûíäà ìÿí ýÿäà êèìè Äèíìÿ ýþçÿë õàíûì, äèíìÿ.

Àëäû Äèëøàä:

Óçàã éîëëàðäàí ýÿëèðñÿí, Ýåòìÿ ýþçÿë îüëàí, ýåòìÿ. 244

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Àëäû Òÿùìèðàç:

Àëäû Äèëøàä:

Àëäû Òÿùìèðàç:

Àëäû Äèëøàä:

Àëäû Òÿùìèðàç:

Îõóðñàí àäû ãàðàéà, Ìÿëùÿì åäÿðÿì éàðàéà, Áóéóð ýÿë, Êóñêó ñàðàéà, Ýåòìÿ, ýþçÿë îüëàí, ýåòìÿ! Ãàøëàðûí ãàíäàäûð, ãàíäà, Êèïðèêëÿðèí äóðóá ñàíäà, Ìÿí ùàðàäà, ñàðàé ùàíäà, Äèíìÿ ýþçÿë õàíûì, äèíìÿ. Äèëøàäàì áàüëàðàì ÷àëìà, Ìÿí þëöì áó ñþçÿ ãàëìà, Ñÿíÿ âåðèì ãûçûë àëìà, Ýåòìÿ ýþçÿë îüëàí, ýåòìÿ! Òÿùìèðàçûí áàüðû äàøäûð, Áàüðû äàøäûð, ýþçö éàøäûð, Òÿùìèðàç áèð úöò ãàðäàøäûð, Äèíìÿ ýþçÿë õàíûì, äèíìÿ!

Ñþç ìöõòÿñÿð îëäó. Äèëøàä ýþðäö êè, îüëàí ýåòìÿê èñòÿéèð, ñþç èëÿ äåäè: – Ñÿíè àíä âåðèðÿì úàâàí úàíûìà, ýÿë ýåòìÿ. Ãàë ìÿíèì éàíûìäà. 245

Òÿùìèðàç äåäè: – Õàíûì, ìÿí ùå÷ áèð øåé àíëàìûðàì. Ìÿí ýåäèá ýÿðÿê ãàðäàøûìû òàïàì. Ñàü ãàëñàì ãóëëóüàíà ýÿëÿðÿì. Ãûç àüëàäû. Òÿùìèðàç þçöíö îäóí÷óéà éåòèðèá áàçàðà òÿðÿô ýåòìÿêäÿ îëñóíëàð. Ùàìàí îäóí÷ó áó øÿùÿðèí ùàëâà áèøèðÿíèíèí îóí÷óñó èäè. Óëàüûíû ÷ÿêèá äöêàíûí ãàáàüûíäà ñàõëàéûá îäóíóíó áîøàëäûðäû. Ùàëâà÷û äöêàíäàí ÷ûõûá ýþðäö êè, áóíóí îäóí÷óñóíóí éàíûíäà ýþçÿë áèð îüëàí äàéàíûá, îäóí÷óñóíäàí õÿáÿð àëäû: – Áó îüëàí íÿ÷èäèð? Îäóí÷ó äåäè: – Ãÿðèá áèð îüëàíäûð, ìåøÿäÿí òàïìûøàì. Ùàëâà÷û äåäè: – Ýÿëñÿíÿ áó îüëàíû ñàòàñàí ìÿíÿ. Îäóí÷ó ðàçû îëäó. Ùàëâà÷û Òÿùìèðàçû áèð íå÷ÿ ãûçûëà îäóí÷óäàí àëûá äöêàíûíäà øÿéèðä ñàõëàäû. Òÿùìèðàç ÷îõ ÷ÿêìÿäè êè, ùàëâà áèøèðìÿêäÿ áþéöê àä ãàçàíäû, øÿùÿðèí úàìààòû éåð-éåðäÿí àõûøûá ùàëâà àëìàüà ýÿëèðäè. Ùàëâà÷û ÿéÿð ýöíäÿ áèð îíëóã ãàçàíûðäûñà, Òÿùìèðàç îíóí äöêàíûíà ýÿëÿíäÿí áÿðè, ýöíäÿ ö÷-äþðä îíëóüà ïóë äåìèðäè. Äèëøàä õàíûì Òÿùìèðàçäàí àéðûëàíäàí ñîíðà äàèìà ïåøÿñè àüëàìàã èäè. Äèëøàä õàíûì áèð ýöí ïàëòàðûíû äÿéèøèá åâäÿí ÷ûõäû. Úàðñû ðàñòà èëÿ ýåäèðäè. Äöêàíëàðà, éûüûíúàãëàðà Òÿùìèðàçû ýþðìÿê ö÷öí áàõûðäû. Òÿñàäöôÿí éîëó ùàëâà÷û äöêàíûíûí ãàáàüûíäàí äöøäö. Òÿùìèðàçû îðàäà ýþðúÿê, ùàìàí äöêàíû áåëÿäëÿäè, ñîíðà èìàðÿòèíÿ ãàéûäûá áèð ãàðàáàø ýþíäÿðäè êè, Òÿùìèðàçû ãàòûá ãàáàüûíà ýÿòèðñèí. Ãàðàáàø äàáàí áàñìà þçöíö áàçàðà, ùàìàí ùàëâà÷û äöêàíûíà éåòèðèá õÿáÿð àëäû: – Áóðàäà Òÿùìèðàç êèìäèð? Òÿùìèðàç éåðèéèá èðÿëè äåäè: – Ìÿíÿì, íå÷ÿ ýèðâÿíêÿ ùàëâà ýÿðÿêäèð? Ãàðàáàø äåäè: – Íÿ ñÿôåù-ñÿôåù äàíûøûðñàí? Ìÿíÿ ùàëâà íÿ ëàçûìäûð? Äöø ãàáàüûìà, õàíûì ñÿíè ÷àüûðûð. Òÿùìèðàçû ãîðõó àëäû, åëÿ áèëäè êè, ìöøòÿðèéÿ ïèñ ùàëâà âåðèáäèð. Äÿñëèéèíè ÷ûõàðòäû, ñîíðà ãàðàáàøà ãîøóëóá ýåòäèëÿð. Äèëøàä õàíûì ýöë áàüûíäà Òÿùìèðàçûí éîëóíó ñÿáðñèçëèêëÿ ýþçëÿéèðäè. Áèð äÿ ýþðäö êè, éåíè ÷è÷ÿê à÷ìûø àüàúëàðûí àðàñûíäàíÒÿùìèðàç ýþðöíäö. Ùàìàí ñààò ãàðàáàøà ýþç åëÿäè: Ãàðàáàø îíëàðû òÿê áóðàõûá ýåòäè. Äèëøàä õàíûì éöç íàçû-ãÿìçÿ èëÿ Òÿùìèðàçûí ãàáàüûíà ÷ûõûá,

ãóëàú ãîëóíó îíóí áîéíóíà ñàëàí êèìè îüëàí áèëäè êè, èø íÿ éåðäÿäèð. Ãûç îíó áàüûí áèð õÿëâÿò éåðèíÿ ÷ÿêäè. Äèëøàä õàíûì ñþùáÿòèíè çÿðèô éåðäÿí áàøëàéûá, ÿñë ìÿòëÿáÿ ýÿëèá ÷àòäû. Òÿùìèðàç äà öðÿéèíè îíà à÷ûá ìÿùÿááÿòèíè îíà ñþéëÿäè. Ùÿð èêè àøèãè-ìÿøóã áèð ãÿäÿð ÿéëÿíÿíäÿí ñîíðà, Òÿùìèðàç äåäè: – Õàíûì, àõøàìäûð. Èçí âåð ýåäèì äöêàíà. Äèëøàä õàíûì äåäè: – Òÿùìèðàç, ìÿí ñÿíäÿí áàøãà êèìñÿéÿ ýåäÿí äåéèëÿì. Áèð êå÷ÿð, èêèéÿ àääûìëàéàíäà, åëÿ áó âàõòäà ìÿíÿ äåéÿðñÿí. Èøèìèç ÿòðàôûíäà áèð òÿäáèð òþêÿðèê. Òÿùìèðàç ðàçûëûã âåðèá, éåíèäÿí ýþðöøöá-þïöøöá àéðûëäûëàð. Ùèíäèñòàí âèëàéÿòèíäÿ Øàìèë äåéèëÿí éàøû êå÷ìèø áèð òàúèð âàð èäè. Øàìèë, Õîñðîâ òàúèðèí ãûçû Ïÿðè õàíûìà àøûã èäè. Äÿôÿëÿðëÿ ãûçà åë÷è ýþíäÿðèá, îíó èñòÿìèøñÿ äÿ, ãûç îíóí ãîúàëûüûíû áèëèá, îíà ÿðÿ ýåòìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðìûø èäè. Øàìèë ãûçûí åøãè èëÿ ýåúÿíè-ýöíäöçÿ ãàòûá, èëàí êèìè éàòàüûíäà ãûâðûëûðäû. Áèð ñàáàù áàçàðà ÷ûõäû. Áèð êöïÿ ýèðÿí ãàðûéà ðàñò ýÿëäè. Ãàðû Øàìèëè ýþðöá äåäè: – Òàúèð áàøû, ñÿí áó ýöí ÷îõ äàìàãñûç ýþðöíöðñÿí. Øàìèë àúûãëàíûá äåäè: – Ìÿíäÿí ÿë ÷ÿê! Êöïÿýèðÿí ãàðû Øàìèëäÿí ÿë ÷ÿêìÿéèá ãûð-ñàããûç îëóá éàïûøûá éàõàñûíà äåäè: – Ìÿíÿ áèð òóìàíëûã àë, ñÿíèí äÿðäèíÿ ÿëàú åäèì. Øàìèë äåäè: – Àé êöï äèáèíäÿ éàòàí. Ñÿí íÿ áèëèðñÿí êè, ìÿíèì äÿðäèì íÿäèð? Ãàðû äåäè: – Íÿ ö÷öí áèëìèðÿì! Ñÿíè áó êþêÿ ñàëàí Õîñðîâ òàúèðèí ãûçû Ïÿðè õàíûì äåéèëìè? Øàìèë äåäè: – Ãàðû, ìÿí íåúÿ åäèì Ïÿðè õàíûìû àëûì? Ãàðû äåäè: – Òóìàíëûüûìû àë, ñîíðà äåéèì. Øàìèë ãàðûíûí îâúóíà ãûçûë áàñäû, ãàðû äåäè: – Ýåäÿðñÿí âèëàéÿòáÿâèëàéÿò ýÿçÿðñÿí. Äöíéàäà ìèñëè ýþðöíìÿìèø Éóñèô ýþçÿëëèéèíäÿ áèð îüëàí òàïûá ýÿòèðÿðñÿí. Åëÿ êè, èêèñèíèí äÿ áèðáèðèíÿ ìåéëè îëäó, ñîíðà äåéÿðñÿí êè, ñÿíè áó îüëàí ö÷öí àëûðàì. Êÿáèí êÿñèëÿíäÿí ñîíðà áó øÿùÿðäÿí ÷ûõûá îüëàíûí áàøûí áàòûðûá, ãûçà ñàùèá îëàðñàí.

246

247

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Øàìèë ãàðûäàí àéðûëûá, øÿùÿð-øÿùÿð ýÿçÿ-ýÿçÿ ýÿëèá ÷ûõäû Òÿùìèðàç îëàí ìÿìëÿêÿòÿ. Áó ãÿäÿð ýÿçäè êè, åëÿ áèð ýþçÿë îüëàí òàïà áèëìÿäè. Ýåðè ãàéûäûðäû êè, éîëó ùàëâà÷û äöêàíûíûí ãàáàüûíäàí äöøäö. Ýþðäö áóðàäà åëÿ áèð îüëàí âàðäûð êè, ýþçÿëëèêäÿ "Éóñèôè-Êÿíàí" êèìèäèð. Øàìèë ñåâèíúÿê äöêàíà ýèðèá ùàëâà÷ûéà éàí àëûá äåäè: – Áó îüëàíû ñàò ìÿíÿ. Ùàëâà÷û äåäè: – Ñàòìàðàì. Î, ìÿíèì äöêàíûìà ýÿëÿíè ìÿí ÷þðÿê òàïìûøàì. Øàìèë äåäè: – Àüûðëûüû áàðàáàðûíäà ãûçûë âåðñÿì, âåðÿðñÿíìè? Ùàëâà÷û ãûçûë àäû åøèäÿí êèìè ýþçëÿðè ùàëãàëàíäû, ðàçûëûã âåðäè. Øàìèë òåç áèð ñàíäûã ãàéûðòäûðûá äöêàíà ýÿòèðòäè, ùàëâà÷ûíûí ùàã-ùåñàáëàðûíû êÿñèá, ñÿùÿð ýöí ÷ûõàí êèìè Òÿùìèðàçû ñàíäûüà ãîéóá, àüçûíû áàüëàéûá ãàòûðëàðà ÷àòûá, éîë ýåòìÿéèí áèíàñûí ãîéäóëàð. Äèëøàä Òÿùìèðàçûí âåðäèéè âÿäÿäÿ ÷ûõûá éîë àüçûíäà îíó ýþçëÿéèðäè, ýþðäö êè, êàðâàí ýÿëèð Òÿùìèðàç äà ñàíäûüûí è÷èíäÿí íÿôÿñ éåðèíäÿí áàõûðäû, Äèëøàä õàíûìû ýþðÿí êèìè, àëûá ýþðÿê îíó ùàðàéûíà íåúÿ ÷àüûðäû: Àëäû Òÿùìèðàç:

Éîëóì äöøäö ãÿðèá åëÿ, Ùàëàë åëÿ íàçëû éàðûì. Äöøìöøÿì ìÿí äèëäÿí-äèëÿ, Ùàëàë åëÿ, íàçëû éàðûì.

Òÿùìèðàç áåëÿ îõóäóãäà Äèëøàä îíó ñÿñèíäÿí òàíûéûá, áèëäè êè, ñåâýèëèñè ñàíäûüûí è÷èíäÿäèð. Þçöíö àòûá, ãàòûð êàðâàíûíûí ãàáàüûíû ñàõëàéûá, ãóëàú ñà÷ûí ñàç åäèá, ýþðÿê íÿ äåäè: Àëäû Äèëøàä:

Àëäû Òÿùìèðàç:

Ñàõëà êàðâàí, ãîéóí äöøñöí, Áó ýÿëÿí éàðûí ñÿñèäèð. Ãàòûðëàðûí ìþâëàì ãûðñûí, Áó ýÿëÿí éàðûí ñÿñèäèð. Ñàíäûãëàðà àòûëìûøàì, Ãàòûðëàðà ÷àòûëìûøàì, Áèð òàúèðÿ ñàòûëìûøàì. Ùàëàë åëÿ íàçëû, éàðûì. 248

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Àëäû Äèëøàä:

ßéíèìÿ ýåéèì äàðàéû, Ìÿí êèìÿ åäèì ùàðàéû, Éûõàðàì Êöøêö ñàðàéû, Áó ýÿëÿí éàðûí ñÿñèäèð.

Ñþç òàìàìà éåòäè. Äèëøàä õàíûì àüëàéà-àüëàéà ãàëìàãäà, êàðâàí ýþçäÿí èòäè, òà ýÿëèá ìÿíçèëÿ ÷àòäû. Øàìèë, ñàíäûüûí àüçûíû à÷ûá Òÿùìèðàçû áàéûðà áóðàõäû. Òÿùìèðàç Øàìèëäÿí ñîðóøäó: – Ñÿí êèìñÿí? - ìÿíè íèéÿ áóðàéà ýÿòèðìèñÿí? Áöòöí áóíëàð ìÿíÿ òèëñèì êèìè ýþðöíöð. – Îüóë, íèéÿ òèëñèì îëóð, ìÿí ñÿíè îüóëëóüà ýþòöðìöøÿì. Ñÿíèí àüëûíà, êàìàëûíà, ÿõëàã âÿ ÿãèäÿíÿ î ãÿäÿð àøûã îëìóøàì êè, ñÿíè ðÿâà áèëìÿäèì ùàëâà ñàòàñàí. Ñÿíÿ ùèíä ýþçÿëè àëìûøàì âÿ áöòöí âàðäþâëÿòèìè äÿ ñÿíèí àäûíà êå÷èðÿúÿéÿì. Ìÿíèì þëöá ýåäÿí âàõòûìäà ãîé áó âàð-äþâëÿò ñÿíèí êèìè áèð îüëàíà ãàëñûí. Òÿùìèðàç Øàìèëèí ùèéëÿñèíäÿí ùå÷ íÿ àíëàìàäû. ×àðÿñèç ãàëûá îíà ðàçûëûã åëÿäè, ìèííÿòäàðëûüûíû áèëäèðäè. Øàìèë îðàäàí ÷ûõûá òàúèð Õîñðîâóí åâèíÿ ýÿëäè. Áèð íå÷ÿ ýöí ãîíàã ãàëàíäàí ñîíðà äîñòóíà äåäè: – ßçèç äîñò, ãûçûí Ïÿðè õàíûìû îüëóìà àëìàã èñòÿéèðÿì, ñþçöí íÿäèð? Î, Òÿùìèðàçû è÷ÿðè ÷àüûðäû. Ùàìû îüëàíûí ýþçÿëëèéèíÿ ùåéðàí ãàëäû. Õîñðîâ äåäè: – Øàìèë, èø ñàùèáè þçö áèëÿð, ãîé ãûç äåñèí. Ñÿùÿðè ýöí àíàñû ãûçûíà ìÿñÿëÿíè à÷äû. Ãûç äåäè: – Îüëàíû ýþðìÿñÿì, ñþç äåéÿ áèëìÿðÿì. Îäóð êè, àõøàì ÷àüû Ïÿðè õàíûì ðÿôèãÿëÿðè èëÿ Òÿùìèðàç îëàí áàüà ýÿëäèëÿð. Ãûçëàð Òÿùìèðàçû ýþðÿí êèìè îíóí ýþçÿëëèéèíÿ ùåéðàí ãàëäûëàð. Ïÿðè èñÿ Òÿùìèðàçû ýþðÿí êèìè áèð êþíöëäÿí ìèí êþíöëÿ îíà àøèã îëäó. Ïÿðè îíà éàõûíëàøûá îíóí êèì, íÿ÷è îëäóüóíó, íèéÿ áåëÿ äÿðäëè îëäóüóíó ñîðóøäó. Òÿùìèðàç äåäè: – Õàíûì, èçèí âåð äÿðäèìè ñàçíàí äåéèì: Ïÿðè õàíûì èçèí âåðäè: Àëäû Òÿùìèðàç: Ãóðáàí îëóì àëà ýþçëö äèëáÿðèì, Éîëóì äöøöá, ñèçèí éàíÿ ýÿëìèøÿì. 249

Àòàì éîõ, àíàì éîõ, ãÿðèá åëëÿðäÿ, Éîëóì äöøöá, ñèçèí éàíÿ ýÿëìèøÿì!

Ñþç òàìàìà éåòÿíäÿí ñîíðà Òÿùìèðàç áàøûíà ýÿëÿíè Ïÿðè õàíûìà íàüûë åòäè. Ùÿð èêèñèíèí ìåéëè áèð-áèðèíÿ äöøöá, êþíöëëÿðèíè áèð-áèðèíÿ à÷äûãäàí ñîíðà ãîë-áîéóí îëóá, ÷ÿêèëäèëÿð áàüûí õÿëâÿò áèð ýóøÿñèíÿ. Ñàðìàøûã ýöëÿ ñàðûëàí êèìè áèð-áèðèíÿ ñàðûëûá, êåôäÿ, äàìàãäà îëñóíëàð. Øàìèë ÷îõ ýþçëÿäè, ýþðäö êè, Òÿùìèðàç ýÿëèá ÷ûõìàäû, áàøëàäû àõòàðìàüà. Áèð ãÿäÿð èðÿëè ýÿëèá, ýþðäö êè, Òÿùìèðàç Ïÿðè õàíûìû ãóúàãëàéûá, åëÿ éàòûáëàð êè, ùå÷ þçëÿðèíäÿí õÿáÿðëÿðè éîõäóð. Øàìèë áàøûíà äþéÿ-äþéÿ þçöíö éåòèðèá ãàðûéà äåäè: – Àé èìàíñûç, áó íÿ èøèäè ñÿí ýþðäöí. Òÿùìèðàç Ïÿðè õàíûìû àëûá ãóúàüûíà áàüäà éàòûáëàð. Ãàðû äåäè: – Ãîðõìà, éàðûì ñààò ÷ÿêìÿç êè, Òÿùìèðàçû áóðàäà ýþðÿðñÿí - äåéèá, äàáàí áàñìà þçöíö éåòèðäè Ïÿðè õàíûìûí áàüûíà. Áàüûí ãàïûñûíäà áèð ãàçàãà ðàñò ýÿëèá îâúóíà áèð ãûçûë áàñûá äåäè: – Ãàðäàø, ìÿíèì îüëóì åâäÿí íå÷ÿ ýöíäöð àúûã åäèá, Ïÿðè õàíûìûí áàüûíäàí ÷ûõìûð. Àìàí ýöíöäöð îíó ìÿíÿ éåòèð. Ãàçàã ãûçûëû àëûá, áàüà äàõèë îëäó. Ýÿëèá ýþðäö êè, áèð ãûç áèð îüëàí áóðàäà éà, òûáëàð. Éàïûøûá îüëàíûí ãîëóíäàí, ãóúàüûíà éîëà äöçÿëäè. Ãàðû Òÿùìèðàçû ãàçàãäàí àëûá, áèðáàøà þçöíö Øàìèëÿ éåòèðäè. Øàìèë Òÿùìèðàçû ãàðûäàí àëûá åâäÿ ñàõëàìàãäà îëñóí. Ãàçàã Òÿùìèðàçû àïàðàíäà Ïÿðè õàíûìûí õÿáÿðè îëìàäû. Áèð âÿäÿ Ïÿðè õàíûìûí áÿäÿíèíè öøöòìÿ àëäû, ãûç ùþâëàíê ýþçöíö à÷ûá, ýþðäö êè, Òÿùìèðàç éàíûíäà éîõäóð, àüëàéà-àüëàéà þçöìö èìàðÿòÿ éåòèðèá, éàòàã îòàüûíà êå÷èá, öçö ãóéëó éûõûëûá, áàøëàäû àüëàìàüà. Ýöíö-ýöíäÿí ýöë öçö ñàðàëûá ñîëäó. Òàúèð Õîñðîâà õÿáÿð ÷àòäû êè, ãûçûí áÿðê õÿñòÿäèð.

Õîñðîâ òàúèð ùÿêèìè ÷àüûðûá ãûçûíû ìöàëèúÿ åòäèðäè. Éåíÿ äÿ ãûç þçöíÿ ýÿëìÿäè. Õîñðîâà õÿáÿð ýåòäè êè, ãûçûí ëàï ÿëäÿí ýåäèð. Òàúèð Õîñðîâ åëàí åòäè êè, ùÿð êèì ìÿíèì ãûçûìû ñàüàòñà ãûçûìû îíà âåðÿúÿì. Øàìèë áó õÿáÿðè åøèäÿí êèìè Òÿùìèðàçû ÷àüûðûá, îíà áèð äÿñò ëèáàñû ýåéèíäèðèá äåäè: – Îüóë, Õîñðîâ òàúèðèí ãûçû Ïÿðè õàíûì áÿðê íàõîøäóð, ýåäÿðñÿí ùàìàí èìàðÿòèí ãàáàüûíäà äàéàíàðñàí. Ãàïû÷û ñÿíäÿí íÿ÷è îëäóüóíó õÿáÿð àëàúàã, îíäà äåéÿðñÿí êè, ùÿêèìÿì. Ñÿíè àïàðàúãëàð òàúèð Õîñðîâóí éàíûíà, îíóíëà øÿðò êÿñÿðñÿí êè, ãûçû ñàüàëòñàí, ýÿðÿê ñÿíÿ âåðñèí. Åëÿ êè, ðàçûëàøäû, ýèðÿðñÿí Ïÿðè õàíûìûí îòàüûíà, ñÿí ãîðõìà, ìÿí åëÿ áèð èø åëÿìèøÿì êè, Ïÿðè õàíûì ñÿíè ýþðÿí êèìè àéûëàúàã. Òÿùìèðàç ùÿêèì ëèáàñû ýåéèá Ïÿðè õàíûìûí èãàìÿòèíèí ãàáàüûíà ýåäèá, áèð áàø òàúèð Õîñðîâóí éàíûíà ýÿëäè. Õîñðîâ îòóðìóøäó îòàüûíäà, ýþðäö êè, úàâàí áèð ùÿêèì ýÿëèð. Òåç îíà éåð ýþñòÿðèá õÿáÿð àëäû: – Îüóë, ùÿêèìñÿí? – Áÿëè, ùÿêèìÿì! – Îüóë, ìÿíèì õÿñòÿ ãûçûìà äÿðìàí åäèá, îíó ñàüàëäà áèëÿðñÿíìè? – Ñàüàëäàðàì, àíúàã ìÿíÿ áèð ùÿôòÿ âàõò âåð. – Õóá, èíäè êè, áåëÿ îëäó ãóëàã àñ äåéèì: ÿýÿð ìÿíèì ãûçûì Ïÿðè õàíûìû ñàüàëäà áèëñÿí, ãûçûìû ñÿíÿ âåðÿúÿéÿì. Ñàüàëäà áèëñÿí áóðàäàí ñàü-ñàëàìàò åâèíÿ ãàéûäà áèëìÿéÿúÿêñÿí. Òÿùìèðàç ðàçû îëäó, øÿðò ãîéóá, êàüûç áàüëàøìàñûíäàí ñîíðà Ïÿðè õàíûìûí îòàüûíà êå÷äè. Ïÿðè õàíûìûí Òÿùìèðàçû ýþðÿí êèìè ãóëàú ãîëëàðûíû à÷ûá Òÿùìèðàçû ãóúàãëàäû. Ùÿð èêè àøèã-ìÿøóã áèð ùÿôòÿ áóðàäà ãàëûá, êåô-äàìàãäà îëäóëàð. Áèð ùÿôòÿ òàìàì îëàí êèìè, Òÿùìèðàç Ïÿðè õàíûìûí ñàüàëäûüûíû øàäéàíà÷ûëûãëà Õîñðîâà ñþéëÿäè. Õîñðîâ ùàìàí ýöíö áþéöê øàäëûã åòäè: þç èëãàðûíäàí äþíìÿéèá, Ïÿðè õàíûìû Òÿùìèðàçà âåðäè. Øàìèë áó õÿáÿðè åøèäÿí êèìè Òÿùìèðàçà éèéÿ ÷ûõûá ö÷ ýöí, ö÷ ýåúÿ òîé åäÿíäÿí ñîíðà, Òÿùìèðàç èñòÿäè ýÿëèí îòàüûíà êå÷ñèí - Øàìèë Òÿùìèðàçûí ãàáàüûíû êÿñèá äåäè: – Ñÿí íåúÿ ãàðäàøñàí êè, ãàðäàøûí Òÿðëàíû òàïìàìûø òîé åäèðñÿí! Ýÿë ìÿí õÿðúèíè ÷ÿêèì, ýåäÿê Òÿðëàíû òàïûá ñÿíÿ éåòèðèì, éåíèäÿí òîé åäÿê. Òÿùìèðàç ðàçû îëäó. Øàìèë òåç áèð ýÿìè òóòóá, áöòöí ìàëûíû, ïóëóíó, ùÿð íÿ âàð èäè, ùÿìèí ýÿìèéÿ éûüûá, Ïÿðè õàíûìû âÿ Òÿùìèðàçû ýÿìèéÿ ìèíäèðèá áèð áàø Éÿìÿí øÿùÿðèíÿ ýåòäèëÿð.

250

251

À÷ûëûáäû ýöë öçöíöí ëàëÿñè, Ýþðöì þëñöí ñåðéàãûáûí áàëàñû, ×ûõûá ÿðøÿ ìÿí éåòèìèí íàëÿñè, Éîëóì äöøöá, ñèçèí éàíÿ ýÿëìèøÿì. Òÿùìèðàç äåéèð: èøèì àùó-çàð îëóá, Ýöë éàíàüûì ñàðàëûáàí, ùÿì ñîëóá, Úàâàí úàíûì ÿëäÿí-ÿëÿ ñàòûëûá, Éîëóì äöøöá, ñèçèí éàíÿ ýÿëìèøÿì.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ýÿìè äÿðéàíûí ëàï îðòàñûíäàí ýåäèðäè. Øàìèë ãàëõûá ýÿìè÷èíèí ãóëàüûíà äåäè: – Àë áó êèñÿ ãûçûëû. Òÿùìèðàçû äÿðéàíûí åëÿ áèð éåðèíÿ òóëëàðñàí êè, ùå÷ íèøàíÿñè òàïûëìàñûí. Ýÿìè÷è ãûçûëëàðû ýþðÿí êèìè ýþçëÿðè êÿëëÿñèíÿ ÷ûõûá, ðàçûëûã âåðèá, ýöí áàòàí êèìè þç àäàìëàðûíû ùàçûðëàòäûðûá, Òÿùìèðàç Ïÿðè õàíûìíàí ýÿçèøÿí éåðäÿ éàïûøûá ãîëóíäàí äÿðéàéà àòìàã èñòÿéÿíäÿ Ïÿðè õàíûì áàøëàäû áóíëàðà éàëâàðìàüà. Òÿùìèðàç èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ ýþç éàøëàðûíû áàùàð áóëóäó êèìè àõûäûá ýþðÿê ýÿìè÷èéÿ íåúÿ éàëâàðìàüà áàøëàäû: Àëäû Òÿùìèðàç: Ñÿíÿ ãóðáàí îëóì àé ýÿìè ñöðÿí! Òóò ãîëóìäàí, ãîéìà, áàòûì äÿðéàéà! Ñÿíÿ êþìÿê îëñóí, éàðàäàí õóäà, Òóò ãîëóìäàí ãîéìà, áàòûì äÿðéàéà! Òÿùìèðàç áåëÿ äåéÿíäÿ, ýÿìè÷èíèí öðÿéèíÿ ðÿùì äöøöá, ýþç èøàðÿñè âåðäè. ßëàëòû àäàìëàðû ÿë ñàõëàäûëàð. Àëäû Òÿùìèðàç: Ñàðàëûáàí ùåéâà êèìè ñîëäóì ìÿí, Àõûá-àõûá ïåéâàíÿéÿ äîëäóì ìÿí, Ýÿìè÷è ãàðäàø, ñÿíÿ ãóðáàí îëóì ìÿí, Òóò ãîëóìäàí ãîéìà, áàòûì äÿðéàéà. Òÿùìèðàçàì, áó åëëÿðäÿ áÿéêÿñòÿì, Äÿðèëìèøÿì ãûçûë ýöë òÿê ìÿí äÿñòÿì, Äÿðäè-ãÿì ÿëèìäÿí ìÿí ÷îõ øèêÿñòÿì, Òóò ãîëóìäàí ãîéìà áàòûì, äÿðéàéà! Ñþç òàìàìà éåòäè, ýÿìè÷è þçöíö èòèðèá íÿ åäÿúÿéèíè áèëìèðäè. Øàìèë èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ þçöíö ýÿìè÷èéÿ éåòèðèá ýþç âóðäó. Çàëûì ýÿìè÷è ïóëäàí êå÷ÿ áèëìÿéèá î, äà, àäàìëàðûíà èøàðÿ âåðäè. Ùÿìÿí ñààò Òÿùìèðàçû àòäûëàð äÿðéàéà. Ïÿðè õàíûì äà þçöíö ñàõëàéà áèëìÿéèá îíóí äàëûíúà äÿðéàéà àòûëìàã èñòÿéÿíäÿ òóòóá, ãîéìàäûëàð. Øàìèëèí Òÿùìèðàçà åòäèéè çèéàí âÿ ñèòÿìè ýþðÿí Ïÿðè õàíûìà èø àøêàð îëóíäó. Äàë ýÿðäÿíèíäÿêè ãóëàú ñà÷ûí ñèíÿ-ñèíÿ ñàç åäèá ýþðÿê íÿ äåäè: 252

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Àëäû Ïÿðè õàíûì: Ñÿíÿ ãóðáàí îëóì êÿðÿìëè õóäà! Õóäàì Òÿùìèðàçû ñÿí þçöí ñàõëà. Ñÿíäÿí ìÿäÿò èñòÿðñÿí ãÿðèá åëäÿ, Õóäàì Òÿùìèðàçû ñÿí þçöí ñàõëà. Ýèçëèí ñèðëÿðèíè äåìÿäè ìÿíÿ, Ïöíùàí äÿðäëÿðèíè äåìÿäèì îíà, Øàìèë àòäû îíó äÿðéà, öììàíà, Õóäàì Òÿùìèðàçû ñÿí þçöí ñàõëà. Àüû ÷ûõàðûáñàí, ãàðà áàüëàðàì, Øèðèí úàíû åøã îäóíà äàüëàðàì, Ìÿí Ïÿðèéÿì ìÿùñÿðÿ úàí ñàõëàðàì, Õóäàì Òÿùìèðàçû ñÿí þçöí ñàõëà. Ñþç òàìàì îëäó. Ïÿðè õàíûì îëóá éåíÿ éûõûëäû. Îíó îòàüà àïàðäûëàð, ýÿìè÷è äÿ õîä âåðèá ýÿìèíè ñöðäö. Øàìèë Éÿìÿí øÿùÿðèíÿ ýÿëèá þçöíÿ ìÿíçèë òóòäó, Ïÿðè õàíûìà õöñóñè áèð ýþçÿë èìàðÿò âåðäè. Äàðûõìàìàã÷óí ÿëèíèí àëòûíà áèð ÷îõ õèäìÿò÷è âåðäè. Áèð ýöí þçö äóðóá Ïÿðè õàíûìûíéàíûíà ýÿëèá äåäè: – Åé íàçÿíèí ñÿíÿì, áèë âÿ àýàù îë! Ñÿíè ìÿí þçöì ö÷öí ýÿòèðìèøÿì. Òÿùìèðàç éóðäñóç áèð óøàã èäè. Äÿðéàäà ãÿðã îëóá ýåòäè. Ýÿë êÿáèíèíèçè êÿñÿê, àäÿòè öçðÿ òîéóìóçà áàøëàéàã. Ïÿðè õàíûì áó çàëûì òàúèðèí ÿëèíäÿí éàõàñûíû ãóðòàðìàã ö÷öí äåäè: – Ìÿí ðàçûéàì, àíúàã ìÿí ÿùä åëÿìèøÿì êè, ùÿð êèì ìÿíè àëìàã èñòÿñÿ, ýÿðÿê áèð èë ýþçëÿñèí. Ñÿí äÿ ýþçëÿìÿëèñÿí. Øàìèë ðàçû îëäó, ùÿìèí áàðìàüûíà áèð öçöê òàõûá ýåòäè. Ïÿðè õàíûì äà ÷ÿêèëèá îòàüûíà Òÿùìèðàç äåéèá, àüëûéà-àüëûéà îíóí éîëóíó ýþçëÿìÿêäÿ îëñóí. Òÿùìèðàç äÿðéàéà äöøÿí êèìè ãîëóíà ãöââÿò ýÿëèá, öçìÿéÿ áàøëàäû, î ãÿäÿð öçäö êè, òà ãöââÿäÿí äöøäö, áàøëàäû àüëàìàüà. Áèðäÿí áèð òóôàí ãîïäó. Äÿðéà ìî÷à ýÿëäè, Òÿùìèðàçû àüçûíà àëûá, î éàí-áó éàíà àòà-àòà ñàùèëÿ ÷ûõàðòäû. Íÿôÿñè êÿñèëìèø Òÿùìèðàç ñöðöíöá áèð àç áÿðèäÿ ãóìóí àëòûíäà óçàíäû, òà áèð íå÷ÿ ñààò, þçöíÿ ýÿëäèêäÿí ñîíðà, ãàëõûá áàøëàäû éîë ýåòìÿéÿ, àú-ñóñóç ÷þëëÿðè ýÿçèðäè êè, áÿëêÿì áèð àäàìà ðàñò ýÿëäè. Àüçûíû ÷åâèðèá ýöí ÷ûõàí òÿðÿôÿ íå÷ÿ ýöí-íå÷ÿ ýåúÿ éîë ýåòäèêäÿí ñîíð áèð 253

÷îáàíà ðàñò ýÿëäè. Ñàëàì âåðäè. ×îáàí îíóí ñàëàìûíû àëäûãäàí ñîíðà ùàðàäàí ýÿëèá ùàðàéà ýåäÿúÿéèíè ñîðóøäó. Òÿùìèðàç, ÷îáàíûí ÷îìàüûíû ýþòöðöá ñàç åäèá àëäû ýþðÿê íÿ äåäè: Àëäû Òÿùìèðàç:

Àëäû ×îáàí:

Àëäû Òÿùìèðàç:

Àëäû ×îáàí:

Àëäû Òÿùìèðàç:

Àëäû ×îáàí:

Úàíûì ÷îáàí, ýþçöì ÷îáàí, Áó øÿùÿð, ùàíñû, øÿùÿðäèð? Ñÿíÿ ãóðáàí þçöì ÷îáàí, Áó øÿùÿð, ùàíñû, øÿùÿðäèð? Úàíûì îüëàí, ýþçöì îüëàí, Áó øÿùÿð Éÿìÿí øÿùðèäèð. Ñÿíÿ ãóðáàí þçöì îüëàí, Áó øÿùÿð, Éÿìÿí øÿùÿðäèð? Ùàíñûäûð ñèçèí îáàíûç? Ùàðà ÷ûõûá àù-íàëûíûç? Íåúÿäèð áÿé-áÿéçàäûíûç? Áó øÿùÿð, ùàíñû øÿùÿðäèð? Ýþðöíÿí áèçèì îáàìûç, ßðøÿ ÷ûõûáäûð íàëàìûç, Òàìàì áÿéäè-áÿéçàäûìûç, Áó øÿùÿð, Éÿìÿí øÿùðèäèð. Òÿùìèðàçàì, íÿäèð àäûí? Íÿäèð ñÿíèí ãèáëÿýàùûí? Êèìäèð ñÿíèí ïàäûøàùûí? Áó øÿùÿð, ùàíñû øÿùÿðäèð? ßëè ÷îáàí ìÿíèì àäûì, Áèë Êÿáÿäèð ãèáëÿýàùûì, Òÿðëàí øàùäûð ïàäèøàùûì, Áó øÿùÿð, Éÿìÿí øÿùðèäèð? 254

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ñþç òàìàì îëàí êèìè Òÿùìèðàç áàøûíà ýÿëÿí ìöñèáÿòè îíà íàüûë åëÿäè, àíúàã Òÿðëàí øàùûí îíóí þç ãàðäàøû îëäóüóíó áèëìÿäè. ×îáàí Òÿùìèðàç ö÷öí ñöä ñàüûá, ÷þðÿê äîüðàäû, áàøëàäûëàð éåìÿéÿ. Éåéèá äîéàíäàí ñîíðà ÷îáàí Òÿùìèðàçû þçöíÿ ñûýÿ ãàðäàø ãÿáóë åäèá, áèðáàø åâëÿðèíÿ ýÿëäè, àíàñûíû ÷àüûðûá, Òÿùìèðàçû îíà òàïøûðûá þçö ãîéóíà ýåòäè. Øàìèë Éÿìÿí øÿùÿðèíäÿ òàíûíàí àäàì îëìóøäó. Òÿðëàí øàùûí äà áó àäàì õîøóíà ýÿëèá, þçöíÿ âÿçèð åëÿìèøäè. Áèð ýöí Øàìèë áàçàðû ýÿçèðäè. Òÿùìèðàç äà ÷îáàíûí àíàñûíà éàëâàðûá ÿò àëìàüà áàçàðà ÷ûõìûøäû. Òÿùìèðàç ãÿññàá äöêàíûíà ÿò àëìàã ö÷öí ýåòäè. Øàìèë îíó ýþðöá òàíûäû. Òåç þçöíö éåòèðèá ãÿññàáûí éàíûíà, îíóí ãóëàüûíà äåäè: – Õÿáÿð àë, áó îüëàíûí àäû Òÿùìèðàç îëñà, äöêàíûí äàëûíà ÷ÿêèá, áàøûíû êÿñ. Øàìèë öñòÿëèê áèð îâóú ãûçûë äÿõè ãÿññàáà âåðèá ýåòäè. Ãÿññàá áàøëàäû Òÿùìèðàçû éóáàíäûðìàüà, áàøûíû êÿñìÿê ö÷öí ãÿññàá Òÿùìèðàçû ãÿñäÿí éóáàòäû. Òÿùìèðàç ãÿññàáûí îíà ÿò âåðìÿê èñòÿìÿäèéèíè ýþðöá äåäè: – Ìÿíè éîëà ñàë ýåäèì. Ãÿññàá äåäè: – Îüóë, ñÿáð åëÿ, ñÿíÿ ÿòèí éàõøû éåðèíäÿí âåðìÿê èñòÿéèðÿì. Òÿùìèðàç áèð ñþç äåìÿéèá áèð òÿðÿôäÿ äóðäó, ÿò ãóðòàðàí êèìè ãÿññàá Òÿùìèðàçûí ãîëóíäàí òóòóá ÷ûõäû äöêàíûí äàëûíà, èñòÿäè êÿñÿ áàøûíû. Òÿùìèðàç àüëàäû âÿ ýþðÿê ãÿññàáà íåúÿ éàëâàðäû: Àëäû Òÿùìèðàç: Ñÿíÿ ãóðáàí îëóì ãÿññàáëàð áàøû, Àìàíäûð ãÿññàáûì, êÿñìÿ áàøûìû, Àõûòìà äèäÿìäÿí ãàíëû éàøûìû, Àìàíäûð ãÿññàáûì êÿñìÿ áàøûìû. Ìÿí áóðàäà èêè äîëó áàüëûéàì, Ëàëÿ êèìè úèéÿð áàøû äàüëûéàì, Ãÿññàá áàøû áèð òàúèðèí îüëóéàì, Àìàíäûð ãÿññàáûì êÿñìÿ, áàøûìû. Òÿùìèðàç áåëÿ îõóéàíäà ãÿññàá õÿáÿð àëäû: – ßäÿ, àäûí íÿäèð? – Ãóëàã àñ àäûìû äà äåéèì: 255

Àëäû Òÿùìèðàç: Ãÿññàáëàð è÷èíäÿ óúàëñûí áàøûí, Âàð îñëóí äöíéàäà àëâåðèí, èøèí, Ìàùìóäóí îüëóéàì, úàâàíäûð éàøûì, Àìàíäûð, ãÿññàáûì, êÿñìÿ áàøûìû.

Àëäû Ïÿðè õàíûì: Ñÿíÿ ãóðáàí îëóì à ôàë÷û ãàðäàø, Àëëàù÷ûí áàõýèíÿí, êèòàáëàðà ñÿí. Éàíûìäàí ýåäèáäèð ñÿí òÿê ñèðäàøûì, Àëëàù÷ûí áàõýèíÿí, êèòàáëàðà ñÿí.

Ãÿññàá áèð àç ôèêðÿ ýåòäè. Ñîíðà áû÷àüûíû èòèëÿìÿéÿ áàøëàäû. Òÿùìèðàç äà áàøëàäû, àüëàìàüà. ßëè ×îáàí ÷îõ ýþçëÿäè, ýþðäö êè, äàùà Òÿùìèðàç ýÿëèá ÷ûõìàäû. ×îìàüûíû ÿëèíÿ àëûá áèð áàø ãÿññàáûí éàíûíà ýÿëäè, áèð òÿðÿôäÿí äÿ ãÿññàá áû÷àüûí ùàçûðëàéûá, Òÿùìèðàçûí áàøûíû êÿñìÿê èñòÿéèðäè êè, áèð äÿ ýþðäö êè, áèð ýóðóëòó ãîïäó. ßëè ×îáàí ÿëèíäÿ ÷îìàã è÷ÿðè ýèðèá ãÿññàáûí áàøûíûí öñòöíö àëäû. ßëè ×îáàí ýþðäö êè, ãÿññàá Òÿùìèðàçûí áàøûíû êÿñìÿê èñòÿéèð, äÿéÿíÿéè ãàëäûðûá, ãÿñàáûí áàøûíà âóðäó âÿ îíóí áàøûíû ãàðïûç êèìè ïàðà-ïàðà åòäè. Òÿùìèðàçû åâëÿðèíÿ ýÿòèðèá, ñîíðà îíó åâäÿí áàéûðà áóðàõìàäû. Áèð íå÷ÿ àé Òÿùìèðàç ×îáàíûí éàíûíäà ãàëûá, ÿìëèê ãóçóíóí ÿòèíäÿí éåéèá, ÿòÿ-úàíà ýÿëäè. Áèð ýöí ñåâýèëèñè Ïÿðè õàíûì éàäûíà äöøäö. Î, ßëè ×îáàíà äåäè: – Ãàðäàø, ìÿíÿ áèð äÿñò ôàë÷û ïàëòàðû òàï. ßââÿë ýåäèì þç ñåâýèëèìè òàïûì, ñîíðà Øàìèëäÿí þç ãèñàñûìû àëûì. ßëè ×îáàí äåäè: – Ýÿë, ñÿí ýåòìÿ, ãàë åâäÿ. Ìÿí ýåäèì ñÿíèí ãèññûíû Øàìèëäÿí àëûì, ñîíðà ñîðàãëàøûá ñåâýèëèíè äÿ òàïûá ñÿíÿ éåòèðèì. – Õåéð, ìÿí þçöì ýåòìÿëèéÿì - äåäè. – Èíäè êè, ýåòìÿê èñòÿéèðñÿí, ìÿí äÿ ñÿíè òÿê áóðàõìàðàì. Ìÿí äÿ ýåäèðÿì. Ùÿð èêèñè ëèáàñëàðûíû äÿéèøèá ÷îáàí äÿéÿíÿéèíè ÿëëÿðèíÿ àëäûëàð. Òÿùìèðàç áèð íå÷ÿ êèòàá ýþòöðöá äöøäöëÿð øÿùÿðèí êö÷ÿëÿðèíÿ. Ýÿëèá ÷àòäûëàð áàüëû-áàüàòëû áèð èìàðÿòèí ãàáàüûíà. Òÿùìèðàç ýþðäö êè, åéâàíäà ýþçÿë áèð ãûç îòóðóá. Îíó ýþðÿí êèìè, áèëäè êè, áó Ïÿðè õàíûìäûð. ßëè ×îáàíû èøäÿí ùàëû åòäè âÿ îíó ãîéäó ãàïûäà. Þçö êèòàá ÿëèíäÿ - ôàëà áàõûðàì - äåéÿ äàõèë îëäó åéâàíà. Àéíàíûí ãàáàüûíäà äàéàíûá äóðäó. Ïÿðè õàíûì Òÿùìèðàçû òàíûìàäû, àíúàã õÿáÿð àëäû: – Êèìñÿí? – Ôàë÷ûéàì. Áåëÿ äåéÿíäÿ Ïÿðè õàíûì ùþðöêëÿðèíè ñèíÿé ñàç åäèá, ýþðÿê Òÿùìèðàçäàí íÿ õàùèø åòäè:

Ïÿðè õàíûì áåëÿ îõóéàíäà Òÿùìèðàç êèòàáëàðû ãîéóá ãàáàüûíà áèð íå÷ÿñèíè âÿðÿãëÿéèá, ñîíðà Ïÿðè õàíûìà ýþðÿê íÿ úàâàá âåðäè:

256

257

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Àëäû Òÿùìèðàç: Ñÿíÿ õÿáÿð âåðèì úàí, Ïÿðè õàíûì, Áàõúàüûí áèëìèøÿì êèòàáëàðà, ìÿí, Ñÿíÿ ãóðáàí îëñóí, áó øèðèí úàíûì, Áàõúàüûí áèëìèøÿì êèòàáëàðà, ìÿí, Àëäû Ïÿðè õàíûì: Óçàã åëëÿðÿ ìÿí ñàëìûøàì ñîðàã, Íèééÿòèì éàõûíäûð, éîõñàìû óçàã, Áàõýèíÿí êèòàáà âÿðÿãáÿâÿðÿã, Àëëàù÷ûí áàõýèíÿí, êèòàáëàðà ñÿí. Àëäû Òÿùìèðàç: Óúà äàüëàð áöðöíöáäöð äóìàíà, Êþíëöí ýåäèá áàøãà-áàøãà ýöìàíà, Ñåâäèéèí àòûëûá,äÿðéà, öììàíà, Áàõúàüûí áèëìèøÿì êèòàáëàðà ìÿí. Àëäû Ïÿðè õàíûì: Ìÿí Ïÿðèéÿì áóäóð ñþçöí ÿçÿëè, Ïàéûç îëúàã áàüëàð òþêÿð õÿçÿëè, Àëäûëàð ÿëèìäÿí Òÿùìèðàç ýþçÿëè, Îíóí÷óí áàõýèíÿí êèòàáëàðà ñÿí. Àëäû Òÿùìèðàç: Òÿùìèðàçàì, ùÿð ãûç ãàëëàì àìàíäà, Ñåðéàãûáëàð ýþðöì ãàëñûí äàìàíäà, Ñåâýèëèí ãàëìàéûá äÿðéà, öììàíäà. Áàõúàüûí áèëìèøÿì êèòàáëàðà, ìÿí.

Ùÿð èêèñè ñþçëÿðèíè áèòèðèá, Òÿùìèðàç ôàë÷û ïàëòàðûíû ñîéóíóá áèð éàíà àòäû. Ïÿðè õàíûì Òÿùìèðàçû òàíûäû, ùÿð èêè ùÿñðÿòëè éåíèäÿí ýþðöøöá þïöøäöëÿð. Îíëàð áóðàäà ãàëìàãäà îëñóíëàð. Ñèçÿ äåéèì Øàìèëäÿí. Ïÿðè õàíûì Øàìèëÿ âåðäèéè âÿäÿ òàìàì èäè. Äóðóá áèð áàø þçöíö Ïÿðè õàíûìûí èìàðÿòèíÿ éåòèðäè. ßëè ×îáàí äà ãàïûäà äàéàíûá Òÿùìèðàçû ýþçëÿéèðäè. ßëè ×îáàí ýþðäö êè, Øàìèë ýÿëèð. Øàìèë ßëè ÷îáàíû ýþðÿí êèìè ãîðõóñóíäàí ãàéûäûá òåç þçöíö ïàäøàùûí èìàðÿòèíÿ éåòèðèá, ãîøóíäàí áèð íå÷ÿ íÿôÿðèíè ýþòöðöá ýÿëäè. ßëè ÷îáàí ýþðäö êè, Øàìèë áó äÿôÿ ãîøóíóí áèð ùèññÿñèíè ýÿòèðèð, ÷óõàñûíû ÷ûõàðûá ãîëóíà äîëàäû, äÿéÿíÿéèíè ÿëèíÿ àëûá, ÷ûõäû ãîøóíóí ãàáàüûíà. Áàøëàäûëàð âóðóøìàüà. Áó ãîøóíóí è÷èíäÿ ùå÷ áèð èøäÿí õÿáÿðè îëìàéàí Ùÿìèä äåéèëÿí áèð çûðïû âàð èäè. Ùÿìèä ýþðäö êè, ×îáàí ãîøóíó ãûðûá òþêÿúÿê, ÿëèíè ýþéÿ ãàëäûðûá îíóí ÷îìàüûíû ÿëèíäÿí àëäû âÿ èêèéÿ áþëäö. ßëèíèí òåç ÿëãîëóíó áàüëàäûëàð. Øàìèë è÷ÿðè ýèðèá ýþðäö êè, Òÿùìèðàç Ïÿðè õàíûìëà êåôäÿäèëÿð. ßìð âåðäè êè, Òÿùìèðàçûí ãîëëàðûíû áàüëàñûíëàð. Ïÿðè õàíûì áóíà äþçìÿéèá çöëì-çöëì àüëàäû. Áóíà äþçìÿéÿí Òÿùìèðàç àëäû ýþðÿê íÿ äåäè: Ñÿùÿð-ñÿùÿð ìåé è÷äèéèí, ßúÿá ýÿçèð ñàüû áöëáöë, Ìÿíèì êèìè ìÿúíóí îëìàç. Èòèðìèñÿí éàðû áöëáöë. Àéàüûíûí áàõ ìÿñôèíÿ, Äóðóá çàëûì úàí ãÿñäèíÿ, Ó÷ ãîí ïèéàëÿ öñòöíÿ, Åéëÿ úÿù-úÿù áàðû, áöëáöë. Òÿùìèðàçàì áó ìåäàðÿ, Òàïûëìàç äÿðäèìÿ ÷àðÿ, Ãàøûí ãàðà, ýþçöí ãàðà, ×þêñöí àëòû, ñàðû áöëáöë.

Áàø âÿçèð èøÿ ãàðûøäû: – Øàù ñàü îëñóí, ñÿáðäÿí ñàëàìàò ÷ûõàð. Ñÿí áó ñÿôÿð áàøãà úöð éîë èëÿ îíëàðà ìöðàúèÿò åäèí, ýþðÿê íÿ îëóð. Øàù ÿìð åòäè. Òóòóëàíëàðû ïàäøàùûí ùöçóðóíà ýÿòèðäèëÿð. Òÿùìèðàç è÷ÿðè äàõèë îëàíäà, Òÿðëàí øàù áàõäû êè, áó îüëàíûí ýþçëÿðè ãàðäàøûíûí ýþçëÿðèíÿ îõøàéûð. Áèð àç ñÿáð åòäè Òÿðëàí øàù îíëàðû äèíäèðìÿéÿ áàøëàäû. Òÿùìèðàç õàùèø åòäè êè, èçèí âåðñèíëÿð ìÿí ñþçöìö ñàçëà äåéèì: Àëäû Òÿùìèðàç: Èêè ãàðäàø èäèê ïàäøàùçàäÿ, ßäàëÿòëè øàùûì, åøèò ÿðçèìè. Àòûìûç éîðóëäó, ãàëäûã ïèéàäÿ, ßäàëÿòëè øàùûì, åøèò ÿðçèìè. Ýþçëÿäèì ýÿëìÿäè, ýöí áàòäû, Òàìàì èííè-úèííè ÷ÿêèëäè, éàòäû, Ùàëâà÷û ìÿíÿ àòàëûã åòäè, ßäàëÿòëè øàùûì, åøèò ÿðçèìè. Òÿùìèðàç ýþðäö êè, øàùûí ýþçëÿðèíäÿí éàø ýÿëèð. Òÿðëàí äåäè: – Øàù ñàü îëñóí, ñèç íèéÿ àüëàéûðñûíûç? – Áèç äÿ èêè ãàðäàø èäèê. Àëäû Òÿùìèðàç: Áèð ùàëâà÷û èëÿ ùàëâà ñàòäûì, Áèð ãóë îëóá áèë Øÿìèéÿ ñàòûëäûì, Ñàíäûãëàðäà äÿâÿëÿðÿ ÷àòûëäûì, ßäàëÿòëè øàùûì, åøèò ÿðçèìè. ßëè ×îáàí èëÿ ãîéóí îòàðäûì, Ýÿëÿíäÿí, ýåäÿíäÿí õÿáÿð òóòàðäûì, Òÿùìèðàçàì, ãûçûë âåðèá ãóðòàðäûì, ßäàëÿòëè øàùûì, åøèò ÿðçèìè.

Ñþç òàìàìà éåòäè. Øàìèë ßëè ×îáàí èëÿ Òÿùìèðàçû òóòóá ïàäøàùûí ùöçóðóíà àïàðäû. Ïàäøàùäàí õàùèø åòäè êè, îíëàðû àññûíëàð. Òÿðëàí øàù Øàìèëÿ äåäè: – Âÿçèð, ìÿí àíä è÷ìèøäèì êè, ãàðäàøûìäàí ñîíðà ãàí òþêìÿéÿúÿéÿì, àììà ñÿí ìÿíè âàäàð åäèðñÿí êè, áóíëàðà þëöì ôÿðìàíû âåðèì? Áó íÿ ìÿñÿëÿäèð?

Ñþç òàìàìà éåòäè. Òÿùìèðàç ñàç èëÿ äåäèéè êèìè, áàøûíà ýÿëÿíëÿðè ñþçëÿ íàüûë åòäè. Òÿðëàí øàù áàõäû êè, åëÿ áó îíóí äîüìàúà ãàðäàøû Òÿùìèðàçäû. Ãóúàãëàéûá - þïöøäöëÿð. Òÿðëàí øàù ÿìð âåðäè úÿëëàäëàðà, úÿëëàäëàð Øàìèë âÿçèðèí áîéíóíó

258

259

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

âóðäóëàð. ×îáàí ßëè èëÿ Òÿùìèðàçûí ãîëëàðûíû à÷äûðûá, äåäè: – Ñèç áóðàäà äóðóí, ìÿí áó äÿãèãÿ ýÿëèðÿì. Òÿðëàí îðàäàí ÷ûõûá ïàëòàðûí äÿéèøèá, ýÿëäè Ïÿðè õàíûìûí éàíûíà. Òÿðëàí Ïÿðè õàíûìûí îòàüûíà ýÿëÿí êèìè åëÿ áèëäè êè, ýÿëÿí Òÿùìèðàçäûð. Àëäû ýþðÿê íÿ äåäè: Àëäû Ïÿðè õàíûì:

Àëäû Òÿðëàí øàù:

Àëäû Ïÿðè õàíûì:

Àëäû Òÿðëàí øàù:

Àëäû Ïÿðè õàíûì:

Àëäû Òÿðëàí øàù:

×ÿìÿíëÿð ëàëÿçàð îëñóí, Áóäóð ýþçÿë éàðûì, ýÿëäè. Ãÿìýèí êþíöëëÿð ñàü îëñóí, Áóäóð ýþçÿë éàðûì ýÿëäè. ×ÿìÿíëÿð ëàëÿçàð îëñà, Ñÿíèí éàðûí ìÿí äåéèëÿì. Ãÿìýèí êþíöëëÿð øàä îëñà, Ñÿíèí éàðûí ìÿí äåéèëÿì.

Ùÿì ýÿëèíèì, ùÿì äÿ áàúûì, Ñÿíèí éàðûí ìÿí äåéèëÿì. Ñþç òàìàìà éåòäè. Òÿðëàí Ïÿðè õàíûìû ýþòöðöá áèð áàø èìàðÿòèíÿ ýÿòèðäè. Òÿùìèðàç éåíèäÿí ñåâýèëèñèéëÿ ýþðöøäö. – Ãàðäàø, èçèí âåð èíäè ýåäèì. Òÿðëàí äåäè: – Ùàðà ýåäèðñÿí? Òÿùìèðàç äåäè: – ßëè ×îáàí èëÿ øÿðòèì âàð, ýÿðÿê îíóí éàíûíäà ãàëàì. Òÿùìèðàç ïÿðè õàíûìû ýþòöðöá ßëè ×îáàíà ãîøóëóá, ýÿëäèëÿð Øàìèëèí âàðûíäàí, ïóëóíäàí þçëÿðèíÿ ëàçûì îëàí ãÿäÿð ýþòöðöá, ãàëàíûíû ôÿãèðëÿðÿ ïàéëàäûëàð. ßëè ×îáàí Òÿùìèðàçëà Ïÿðè õàíûìà òîé åäèá, Ïÿðè õàíûìûí ÿëèíè Òÿùìèðàçûí ÿëèíÿ âåðäè.

Úèáèéÿ òþêäöí àë÷àíû, Ýÿçèðñÿí áàüû-áàü÷àíû, Ñåâìèñÿí ìÿíäÿí éàõøûíû, Áóäóð ýþçÿë éàðûì ýÿëäè. Ãî÷ èýèäëÿðèí áàøûéàì, Ùÿì èïÿéè, ùÿì àøûéàì, Òÿùìèðàçûí ãàðäàøûéàì, Ñÿíèí éàðûí ìÿí äåéèëÿì. Ìÿíè Ïÿðèéÿì, ÿëäÿ ñàçûì, Äÿùàíäà ãàëìàñûí ñþçöì, Ùÿì ãàéíûì, ùÿì èêè ýþçöì, Áóäóð ýþçÿë éàðûì ýÿëäè. Òÿðëàí øàùàì ñÿðäÿ òàúûì, Ìèñèðäÿí ýÿëèð õÿðàúûì, 260

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

261

VII. ÀÒÀËÀÐ ÑÞÇËßÐÈ Âß ÌßÑßËËßÐ ØÈÐÂÀÍ ÌÀÙÀËÛÍÄÀ ÒßÐßÊßÌß×ÈËÈJß ÀÈÄ ÀÒÀËÀÐ ÑÞÇËßÐÈ Òàòûí äîâ‹àñû, òðêìíèí ëîâ‹àñû. ҁðêìíèí ãàðûñû, ñóñóç jåðèí àðàñû. ҁðêìèíèí àòàñûíû ä‰j, àòûíû ä‰jì. Òàïàí òàïàíûí îëñà, äà‹äà ÷îáàí õàí îëàð. ×îáàíûí ê‰íëƒ îëñà, òêäí ïåíäèð òóòàð. Jàjûí òîçó, ãûøûí àëàôûäûð. ð àçàðëàjàí ãîjóí ‰ëñ, ñƒðƒä ãîjóí ãàëìàç. ×îõ ãîjóíó ‡àíàâàð jåäè, áèçè êèìè jóíó äà‹ûëàí îëìàäû. ˆêƒçƒ òàjûjíàí ãîøàðëàð. ×îõ ãîjóíóí ÷îõ áàëàñû îëàð. ҁðêì í‰êð áèð âåðð, èò èêè. ×îáàíû ‰çƒíäí îëàíûí ãîjóíó åêèç äî‹àð. ҁðêìèíèí ÷îáàíû – ãàìûøëû‹ûí ãàáàíû. Àò …åòäè – ‰ðêí àïàðäû. Ãóëóí àò îëóí‡à, jèjñè ìàò îëàð. Ãî÷ ä‰jƒøƒí ãî÷ äàjàíàð. Àò òàïûëäû - jщð òàïûëìàäû. ҁðêì jåääè î‹óëà äåäè: “Jîõäó“, áèð ãûçà äåäè: “×îõäó“. Ãàðà êå÷íèí ä‰ðä êƒí‡ƒ âàð, щðñè áèð î‹óëóí. Íàáûððû ê‰÷ƒ áðê äèðíèá. Åøøj ìèí, àòà ÷àòûí‡à. ˆêƒç ‰ëäƒ îðòàã àjðûëäû. „îìóø áàëàñû – ãójðó‹ó à‹. Ãîäó‹ á‰jƒjð – ÷óëó á‰jƒìç. Jàjëàã jîëóíóí jîõóøó âàðñà, åíèøè ä âàð. ҁðêìäí ãûç àëìàã àñàí, ãóçó àëìàã ÷òèíäèð. ҁðêì ÷îìà‹û áàøà áðê âóðàð, äàøà jàâàø. āäñè ‰ëäƒ - äåäè: “Âàõòû ÷àòìûøäû“; äâñè ‰ëäƒ - äåäè: “Áåëèì ñûíäû“. ʉ÷ áàøëàíìàìûø áóëà‹û ó÷óðäóð. ́íè àðàíäà òóòäàí åëäè, jàjëàãäà ãóðóòäàí. ҁðêìíèí àòû äà î‹ðó îëàð, èòè ä. ҁðêì ‰çƒíƒ Êîðî‹ëó áèëð, åøøjèíè Ãûðàò. Èòäí ÷îõ ÷àðûã î‹óðëàjàí jîõäóð, jåí ä àjà‹û jàëûíäûð. 262

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ҁðêì òîj áèëìç, ëîj áèëìç; äàø áèëð, áàø áèëð. Ãîíøó ãîíøó îëñà, êå÷èíè ‡àìûø ãèjìòèí ñàòàðñàí. Àëëàôûí èøè àëàô ñàòìàãäûð, èñòð àòà ò‰ê, èñòð åøøj. уðƒäí àjðûëàí ãîjóíó ‡àíàâàð jåjð. āâ÷è èë ãîíàã îëàíûí äàðâàçàñû …åí …ðê. Êå÷èíèí ‡ëè ÷àòàíäà, ÷îáàíûí à‹à‡ûíà ñƒðòƒíð. ʁëõàíà1 …îìóøó jàòìà‹à jàðàjûð. Áèð äàíà áèð íàõûðûíû àäûíû áàòûðûð. Ìàë jèjñèí îõøàìàñà - щàðàìäûð. Èêè ãî÷óí áàøû áèð ãàçàíäà ãàjíàìàç. †àìûøà ãîøóëàí äàíàíû ãóðä jåjð. Àòëû àòûíû ÷àïàð, äàj÷àëû äåjð: “́í ä âàðàì“. Èíê åë õàð îëäó - åøøj ÷èäàð îëäó. ǁ…ëèjë ç… ä‰jìê îëìàç. Åøøj ìèí – áàõòûí à÷ûëñûí. ҁðêì ‰ç øîðóíó áàë áèëð, òàòûí áàëûíû àjðàí‡à áèëìç. Áójíóçñóç ãî÷óí ãèñàñû áójíóçëóäà ãàëìàç. Íàõûðäà ìàëûì jîõ, íîáàòäà áàøûì à‹ðûjûð. Àòûí ä‰ðä àjà‹û âàð, î äà áƒäðjèð. ā⁠ñàòàí áèð èë ä‰âëòëè îëàð, äâ àëàí áèð èë êàñûá. ˆç… áóçîâóíó áà‹ëàjàíûí ÷àòûñû ëèíä ãàëàð. Åøøê åøøjè áîð‡ ãàøûjûð. Åøøj äåäèëð: “́ðèôòèíè …‰ñòð“, …åòäè êƒëëƒêä à‹íàäû. ˆçƒí îëàñàí õð, ÷óëóí ìõìð. Íàõûð÷û ãûçû íàõûð ïïjè èñòð. Ãîjóí äåjèá: ìíè ñƒð õàðàáàëû‹à, àáàäàí åëìñì, êñ áàøûìû. Áèð àòû …òèðè퇁, jåääè 큋ìíè òàìàì åëjèð. ʉ÷í jóðäóí ãäðèíè äƒøí jóðääà áèëðëð. ā⁠jàõûíû îòëàð, óçà‹û …‰çäð. Ãàïàí èò äèøèíè …‰ñòðìç. Ãóðääàí ÷îáàí îëìàç. Ãóðä ãóðäëó‹óí jåð ãîjñà, ãóðä îëìàç - ìóðä îëàð. Àò ‰ëƒí‡ îòëàð. Èò èëõûñû – ê‰ïê ñƒðƒñƒ. À‹ àò àðïà jåìçìè? Îíóí ƒçƒ, ÷ð÷è äâñèíèí äèçè.

----------------------1. Øàìàõû ðàjîíóíäà êíä àäûäûð.

263

Èò èòë ñàâàøàíäà ãóðäà …èðâ äƒøð. Ãóðäóí òè ãóðäà щàðàìäûð. Ñà‹ñà‹àí jàëàí÷û îëñà äà, øàä õáð âåðèð. ҁðêìíèí ‰çƒíƒ ‰jìjè ä âàð, ñ‰jìjè ä. Èò åë áèëð êè, ïèøèê åâä jàòìàãëà åâ jèjñèäèð. ҁðêìä î‹ðó äà ÷îõäóð, äî‹ðó äà. Àò îëàíäà ìåjäàí îëìóð. ˆêƒç áèëèð êîòàí í ÷êèð. ʉïj óìóä îëäóã, ‰çƒìƒç ä щƒðìäèê. À‹ûë ñàããàëíàí îëñàjäû, êå÷èäí á‰jƒê àëèì îëìàçäû. ҁðêì ïåíäèðèíä ãóðäó …‰ðìç. Êå÷èíèí ãîòóðó áóëà‹ûí …‰çƒíäí ñó è÷ð. ˆêƒçƒ òàjà òðô ÷ê áèëìjíä, òàjû ‰êƒç òðô ÷ê. ˆðêí í ãäð óçóí îëñà, jåí äî‹àíàãäàí êå÷‡ê. Àòëûíûí ãàjäàñû ïèjàäàjà …ƒëìêäèð. ëëè èëèíè óëà‹û äjèðìàíûí jîëóíó òàíûìûð. Òƒêëƒ ìîòàë ïåíäèðè jàõøû ñàõëàjûð. Àò ìèíí àòäàí jå…èí …ðê. Àç …çí ãîjóí ãójðóã áà‹ëàð. Ãî÷à ‰ç áójíóçó à‹ûðëûã åëìç. Êîð ãîjóí …å‡ ä îòëàð. Ãóðä ‰ç ‰ðƒøƒíä à‡ ãàëìàç. ð áóëà‹ûí ñójó ñðèí îëàð, ƒñòƒíä jåìëè øåj îëàð. Jàjëà‹ûí щð øåjè jåìëèäèð, äóìàíû, ÷íè îëìàñà. Ãîjóí äåjð: ãàðíûìû äîëäóð, ãàðà áàñäûð ìíè. Êå÷è äåjð: ãàðíûìû äîëäóð, ãîðà áàñäûð ìíè. Îáàñû Ïîäàðñà, ‰çƒ ä ÷îäàð îëàð. ҁðêì òàçûíû …‰ðäƒ äåäè: “Jèjñè à‡ ñàõëàjûá“. Åøèäèá ïàðà‹û ãûðõàðëàð, áèëìèð щàíñûíû ãûðõàðëàð. ҁðêì àëàøàíû êƒëàøà ãîøàð. ð ãîëóíà áë… äîëàjàí Êîðî‹ëó îëìàç. Ãóðäóí äàäàìàëû, ïjä jåjð ìàëû. ×îáàíûí îjíà‹àíû ë äƒøìç. Ãîjóíó ãóðäà òàïøûðìà. ҁðêìíèí “Àëëàщû“ ãîjóíäóð, “Ïåj‹ìáðè“ êå÷è. Åë êè, …ëèð jàjëà‹ûí àõûðû, à÷ûëûð ÷îõóíóí ïàõûðû. ҁðêìíèí …ðê ïèøèjè ä äî‹àð îëà. ì‡ê ì‡êë ä‰jƒøð, î êè, òðêì îëà.

Áàøû jåääè jåðäí jàðëìàjûáñà - òðêì äåjèë. Àðàíäà ãàëàí ãàðûíûí ãàð‹ûøû òóòàð îëàð. ҁðêì щàðàì jåìç. ΋ðó îëìàjàí òðêìj ãûç âåðìçëð. āëè òðêìíè …‰ðíä à‹ûëà …ëð. Äà‹à äóìàí …ëíä ñƒðƒ àðõà‡äà …ðê. Jà‹ jà‹à ãîâóøàð, jàðìàëàð jàâàí ãàëàð. ×îáàíû ‰çƒíäí îëàíûí ãîjóíó ñƒäëƒ îëàð. ҁðêì jàjëàãäà àäàì òàíûìàç. Èëàí âóðàí àëà ÷àòûäàí äà ãîðõàð. ҁðêì àðâàäû ‡ûðû‹û åë äƒjƒíëjð – jàìàãäàí àðòûã, ãàáû åë jàëàð – jóìàãäàí àðòûã. Áèð àðõà ñó …ëèá, …ƒìàí âàð êè, áèð ä …ë. Áóëà‹û òèêí ðщìò, ñ‰êí ëíò äåjðëð. ҁðêìíèí ãîjóí-ãóçój‡àí î‹ëó-ãûçû îëìàñà, ðàçû îëìàç. ×îáàí íàщàðäà ñàâàøñà, øàìäà áàðûøàð. ҁðêì ‰ìðƒíä èêè äô ÷èìð: áèð äî‹óëàíäà, áèð ä ‰ëíä. Àõñàã àò jƒ…ðê îëàð. Ñàáàщûíû …‰çëìjí èòèí ñóëóã âåðð. À‡ åøøê àòäàí áðê ãà÷àð. Åðêê ãóçó ãóðáàíëûã ƒ÷ƒí äî‹óëàð. Åøøêäí ñîðóøóáëàð: “Íèj áðê ãà÷ûðñàí?“ Äåjèá: “Áèçëjíäí ñîðóø“. ҁðêì jàõøûëûã áèëí îëñà, …ðê щåjâàí êñìj. Áèð àòà äîããóç î‹óë áñëjð, àììà äîããóç î‹óë áèð àòàíû áñëìç. Ãóðäëà ãîjóíóí í äîñòëó‹ó? ҁêè àjðàíûì îëñóí, ãàá òàïûëìàñûí. Òàòûí îí èêè óøà‹û îëàð, òðêìíèí îí èêè äâñè. àðàìçàäà î‹óëäàí, щàëàëçàä í‰êð jàõøûäûð. Òàòûí ‰êƒçƒ ê‰ê îëàð, ‰çƒ àðûã. сêèë êå÷èj äîããóç ÷îáàí …ðê. Áóçîâó îëàíäàí à‹àðòû …èçëòì. ҁðêì áèð jåð …åäíä àòû èò òàïøûðàð. Ãóðä ãîjóí jåìêäí ò‰âၠåëìç. Äóðíà …‰ðñí ãûø, ëåjëê …‰ðñí jàç …ëð. Òàò äîjóí‡à, òƒðê (òðêì) ‰ëƒí‡ jåjð. Ãóðäóí jàíûíäà ãóø äà äîjàð. Ãóðäëà ãóçó jåjèá, äîjóí‡à à‹ëàìà!

264

265

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ãîjóíóí ïà÷àñû, êå÷èíèí áàøû äàäëû îëàð. Êå÷è jàòäû‹û jåðè åøèá jàòàð. ҁðêì ê‰ïjè ãîíà‹à ãójðóã áóëàìàç. ð ñƒðƒä áåø-àëòû ãîjóí îëàð, ãàëàíû îjóí. Jîð‹à àò jîëäà ãàëàð, jîðòà‹àí àò ìíçèë jåòð. ҁðêìíèí àòû ‰ëäƒ, äåäè: “Àòàì ‰ëñåjäè, áåë à‹ðûìàçäûì“. ×îáàí jàñòûã èñòìç. Jƒ…ðê àò ‰ç jåìèíè àðòûðàð. Çèðê àðâàä äâ ƒñòƒíä ïàòàâà òîõójàð. ҁðêì ‰ç îáàñûíû Áà‹äàäëäàí á‰jƒê áèëð. ҁðêì àðâàäû jàñ jåðèíä jåòèì ãóçóëàðûì äåjèá à‹ëàð. Ãîjóí ƒ÷ áàø îòëàð. ҁðêìèíèí äîñòó èò, äƒøìàíû ãóðä îëàð. Ãûçûíìàäûã èñòèñèíäí, êîð îëäóã òƒñòƒñƒíäí. ҁðêìíèí ñ‰çƒ - jóë‹óíóí …‰çƒ. Òàò èëä áèð ïóä ãóðä jåjð, òðêì èëä áèð ïóä òƒê. ԁòèð! - ìíè ìíçèë jåòèð. Òàò îëàíû äåjð, òðêì jàëàíû. Áîçäàìà‡ – ëèì õìèð, ãàðíûì à‡. ׉ðjè áîë îëàíûí òƒñƒòƒñƒ …ƒð ÷ûõàð. ĉâëòëèíèí áàëàñû óí äjèðìàíûíäàí …ëíè …‰çëð; êàñûáûí áàëàñû ÷‰ðjèí òíäèðäí ÷ûõìà‹ûíû …‰çëìç. ×îáàí ãîjóíà î ãäð “ííì-ííì“ äåäè êè, àõûðäà ‰ç ííñèíèí àäû jàäûíäàí ÷ûõäû. Ïèðäèðäêè ïèðèíèç, áèç ä ñèçèí áèðèíèç. Àëàí àëûá àëäàíûá, ñàòàí ñàòûá ñàëëàíûá. Ãàjìà‹û ƒçäí, áàëû äèáäí jåjðëð. ̐ѐËːРÀÉ ÊßÐÈÌ, ÀËÄÛÍ ÁÀÙÀÐÛ, ×ÛÕÄÛÍ ÉÀÇÀ уíäƒ êíäèíä Êðèì àäûíäà êàñûá áèð î‹ëàí jàøàjûðìûø. Î, Áàщàð àäëû áèð ãûçà àøèã îëóð. Àòàñû Áàщàðû îíà âåðìjèá äåjèð: – ́í äåjí õð‡è …òèðìñí, Áàщàðû ñí âåðìj‡ì. …ð ìí èñòjí õð‡è …òèðñí Áàщàð ñíèí îëà‡àã. ×àðñèç ãàëàí ʁðèì щðäí áèð ãäð áîð‡ ïóë òîïëàjûá ãûçûí àòàñûíûí èñòäèjè õð‡è âåðíäí ñîíðà òîj åäèá Áàщàðû åâèí …ëèí …òèðèð. 266

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ʁðèì äìèð÷è èäè. Áèð …ƒí, äìèð÷èõàíàäà äìèð ä‰jäƒjƒ âàõò áîð‡ëó îëäó‹ó àäàìëàðäàí áèðè è÷ðè …èðèá äåjèð: – ʁðèì, ìíèì áîð‡óìó í âàõò ãàjòàðà‡àãñàí? ˆçƒíƒ èòèðí ʁðèì ÷êè‡è áàðìà‹ûíà âóðóð. Áàðìà‹û ãàíà áîjàíûð. ʁðèì áàðìà‹ûíà áàõûá äðäëè-äðäëè äåjèð: – Àõõ “Àj ʁðèì, àëäûí Áàщàðû, ÷ûõäûí jàçà“. Î …ƒíäí áó èôàä Ñƒíäƒ ‡àìààòû àðàñûíäà õàëã ìñëè êèìè èøëíèð. Ìóñà ãîùóìóíäóð? Ёâàjò …‰ð, уíäƒ êíäèèíä Ìóñà àäëû à‹ûëäàí êàñûá áèð êèøè jàøàjûðìûø. Áèð …ƒí î, èøäí å⁠…ëèá àðâàäûíà äåjèð: – Àðâàä, áèð àç õøèë áèøèð jåjê. Àðâàä ‡àâàá âåðèð: – À êèøè, åâèìèçä óí jîõäóð. – Jàõøû, îíäà áèð àç ðèøò áèøèð! – Äåäèì êè, óí jîõäóð. – Jàõøû îíäà áèð àç øóëëó áèøèð. Àðâàä áðê щèðñëíèá äåjèð: – Àj áàøû áàòìûø! Øóëëó äà óíäàí îëóð. Äåäèì êè, óíóìóç jîõäóð. Î …ƒíäí уíäƒ êäèíä îëìàjàí áèð øåjè êèì-êèìäí òêðàð èñòñ äåjèðëð? – Ìóñà ãîщóìóíäóð? Ìîëëà Ìóñàíûí äóàñûíäàí îëìàñûí Ìîëëà Ìóñà òõìèíí, 1802-1803-‡ƒ èëëðä †íóáè Øèðâàíäàêû “Áàáà-Áîçóì“ àäëû jåðä (èíäè сëjàí ðàjîíóíóí ʁðèìájëè êíäèíèí jàõûíëû‹ûíäà) àíàäàí îëìóøäóð. Îíà Ìîëëà Ìóñà äåjèëìñèíèí ñááè ìàðàãëû áèð щâàëàòëà áà‹ëûäûð. ë Áàáà-áîçóìóíäà èêí áèð …ƒí îíëàðûí ãàïûñûíà óçàã êíäëðèí áèðèíäí èêè ãàäûí ⁠áèð êèøè …ëèð. ́ëóì îëóð êè, àíà, î‹óë ⁠…ëèíäí èáàðò îëàí áó êè÷èê àèëíèí á‰jƒê áèð äðäè âàð; 3-4 èë ââë åâëíìëðèí áàõìàjàðàã, …í‡ ð-àðâàäûí ‰âëàäû îëìóð, îäóð êè, ‰ç jå…àí î‹ëóíäàí ‰âëàä …‰ðìê ìãñäè èë àíà îíëàðû áó î‡à‹à …òèðìèø, ìîëëà î‡à‹ûíäà äóà jàçäûðûá Àëëàщäàí íâ äèëñèí. Ìóñàíûí àòàñû ⁠ãàðäàøû åâä jîõ èìèø, áèð íå÷ …ƒíäí ñîíðà ãàjûäà‡àãëàðìûø. Áóíó áèëí ãàðû, Ìóñàíûí jàõàñûíäàí ë ÷êìèð: “Àòàí ìîëëà, ãàðäàøûí ìîëëà, îëà áèëìç êè, ñí äóà jàçà áèëìjñí. Óçàã jåðäí …ëìèøèê, åâ-åøèjèìèç jèjñèç ãàëûá, áèç ëà‡ å끓, - äåjèá jàëâàðûð. Áó 267

çàìàí …í‡ …ëèíèí jàøìàã ƒñòƒíäí éåð äèêèëìèø …‰çëðèíä åë áèð jàëâàðûø щèññ åäí øàèð ƒðêëè Ìóñà ä‰ç áèëìèð, ãàðäàøûíûí ãëìäàâàòûíû …‰òƒðƒá â í èñ jàçûá ãàðûjà âåðèð, “ƒñòƒí áà‹ëàjûí“, -äåjèð. Îíëàð …åäèðëð. Áèð èëäí ñîíðà щìèí àèë Ìóñà…èëèí ãàïûñûíà …ëèð, ãàðøûëàðûíäà jàíû áóçîâëó áèð èíê, ãó‡àãëàðûíäà èñ òç äî‹óëìóø áèð ê‰ðï âàðìûø, ãàðû щåj äóðìàäàí “‡àí ìîëëà, ãëìèí ãóðáàí îëóì“, - äåjèá Ìóñàjà äèë-à‹ûç åäèðìèø, Ìóñàíûí ìîëëà ⁠äóàjà ìƒíàñèáòèíè jàõøû áèëí àòàñû ⁠ãàðäàøû ìñëíè à÷ûá à‹àðòìûð, jàëíûç ãàðûäàí Ìóñàíûí jàçäû‹û äóàíû àëûá …‰çäí êå÷èðèðëð: Àj ê‰jíjè, ñàðû …ëèí, сí jàðûííàí ãàðû, …ëèí! Àëëàщ ê‰ìê îëñóí ñí, Èë áàøûíäà áàëà …‰ðƒì, Ãó‡à‹ûíäà áàðû, …ëèí! Ãîíàãëàð ÷ûõûá …åäíäí ñîíðà áó ìñë àèë àðàñûíäà à÷ûëûð, ãàðû ⁠î‹ëóíóí Ìóñàjà êëìáàøû “Ìîëëà“ äåìñè èñ ‡àìààò àðàñûíäà jàjûëûð, щë èíäè ä áçè êìñàâàä ìîëëàëàðûí jàçäûãëàðû “äóàjà“ áàõàí î òðàô àäàìëàðû ‡ûçìàãàðàäàí áèð øåj äðê åòìäèêä “Ìîëëà Ìóñàíûí äóàñûíäàí îëìàñûí“, äåjèá çàðàôàòëà …ƒëƒðëð. Î âàõòäàí áðè àèë â ãîщóìëàð àðàñûíäà áó “ìîëëà“ àäû Ìóñàíûí àäûíà çàðàôàòëà âç îëóíóð. Åëëð àáàäàí îëàíäàí - Äèjàëëû õàðàáà èäè. āðáíä щ‰êìäàðû á‰jƒê ãîøóíëà áó ðàçèj …ëèá ÷ûõûð. Äèjàëëû êíäèíäí áèð àç àðàëûäà ÷àäûðûíû ãóðäóðóð. „‰ðƒð êè, îíóí ãóëëó‹óíà, …‰ðƒøƒí êíääí щå÷ êèì …ëìäè. Èêè …ƒí êå÷èð. Øàщ âçèðè ÷à‹ûðûá ñîðóøóð: – Áó åëäí, áèçèì ïèøâàçûìûçà ÷ûõàí íèj jîõäóð? – Øàщ ñà‹ îëñóí, ‰jðíäèì. Äåjèðëð êè, êíäèí ‡àìààòû ÷îõ äèðèáàø, jèëìç äèjàëëûëàðäûð. Îíëàð щå÷ êèì jèëìçëð. Øàщ âçèð äåjèð êè, õáð âåðèí êè, ïèøâàçûìà ÷ûõñûíëàð, jîõñà щàìûñûíû ãûëûí‡äàí êå÷èð‡jì, щå÷ êñ øàщû åøèòìèð. ʁíä щàëèñèíèí êñð щèñññèíè ãòë jåòèðèðëð. ʁíäè jàíäûðûðëàð. Ñà‹ ãàëàíëàð äà‹ëàðà ãà÷ûð. ‰êìäàð ñôðèíäí êîð-ïåøèìàí …åðè ãàjûäûð. èðñè ñîjóìóð. Äèjàëëûíûí áàøûíà …òèðäèjè ôëàêòè щð jàíà ÷àòäûðìà‹û ãò åäèð. Îäóð êè, ìð åäèð êè, āðáíäèí …èðèøèí áåë áèð ë‰âщ àññûíëàð: “Àëì àáàäàíäû, Äèjàëëû èñ õàðàáà“. Áó ìñë äjèøèá áó …ƒíêƒ ôîðìàñûíà äƒøìƒøäƒð: “ˆëê àáàäàí îëàíäà, Äèjàëëû õàðàáà èäè“. 268

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

VIII. ːÒÈԐːРÄîããóçà щå÷ ðàçû îëìàç Ãàðàâëëèëð1 …‰ðƒðëð êè, ʁëၠÑàëåщ øщðäí …ëèð. ˆçƒ ä, ãàíû ÷îõ ãàðàäûð. Îíóí áàøûíà jû‹ûëûðëàð: – ʁáëåjè, í îëóá, êåôèí jîõäóð? – ́ êåôèì îëà‡àã, ìñ‡èää ‡ääèí ãóðáàí îëäó‹óì À‹à Ñåjèäëè èë ðàñòëàøäûì. Î äà ‡àìààòûí è÷èíä ìí í ÷òèí áèð ñóàë âåðäè: “Èñëàìûí øðòè íå÷äèð?“ ʁáë Ñàëåщ ôèêðèíè òàìàìëàìàìûø äîñòëàðûíäàí áèðè ëèíè îíóí ÷èjíèí ãîjóá äåäè: – ʁáë Ñàëåщ, øøè äåj áèëìèðäèí êè, äîããóç?! – À çàëûì, ãîjìóðñàí ñ‰çƒìƒ ãóðòàðàì. сí äîããóç äåjèðñí, ìí îí èêè äåäèì, ðàçûëàøìàäû. Äîããóçà щå÷ jåðëè äèáëè ðàçû îëìàçäû. Jàí÷à‹ûíû jåð áàñ Áèð …ƒí åë jàjëà‹à ãàëõàíäà ê‰÷ Øàìàõûíûí jàõûíëû‹ûíäà äàjàíûð. ҁðêì àðâàäëàðû øщð áàø ÷êèðëð. Áàø áàçàð àäàìëà çûâ âóðóðäó. Àðâàäëàð ôàëà áàõàí ìîëëàjà jàõûíëàøûð: – Ìîëëà ãàðäàø, èíjèìèçèí ñƒäƒ õàðàáëàjûá, щð ñà‹àíäà áèð ñðíè‡ ñƒä ñà‹ûðàì. Jà‹ äƒøìƒð êè, äƒøìƒð. Jãèí êè, …‰ç …ëèá. Áàøûíà ä‰íƒì, î êèòàáû à÷ûá äðèíäí áàõ. Jàõøû äà áèð ãëì ÷àë. Ìîëëà áàøäàí jóõàðû òðêì ãàäûíû ñƒçäƒ, àäûíû ‰jðíäè ⁠áó øå’ðè …‰çë õòë êà‹ûçà ê‰÷ƒðäƒ. Àj …çjí, Õàíûìà‹à, Áèòèê íåjëñèí, jà‹à. Jàí÷à‹ûíû áàñ jåð, †щä åë ÷àëõàìà‹à. Ñîíðà êà‹ûçû ƒ÷êƒí‡ áƒêƒá ãàäûíà âåðäè... Ñåjèä À‹àíûí …ƒë쁇ëðèíäí2 À‹àì ‰çƒíäí ðàçû, jåðñèç äàíûøàí àäàì щàããûíäà äåjèð: – Áîjíóíà áàõûðàì, øƒêƒð åäèðì, à‹ëûíà áàõûá ôèêèð.

-----------------1. Øàìàõûäà êíä àäû. 2. „‰j÷àj ðàjîíó, Ïîòó êíäè

269

* * * À‹àì ñà‹ëû‹ûíäà jàðàìàç èøëð …‰ðìƒø ìðщóìó áåë jàäà ñàëàð: – Àëëàщ ðщìò åëñèí... Jàíûíäàêûëàðà. * * * À‹àíûí çàðàôàòëàðûíäàí áèðè ä áåëäèð: –  êèøè, áó …‰jð÷èí í щjàñûç ãóøäóð. ׁïðè í ãäð ãàëäûðûðàìñà, jåí ƒçƒìƒ àïàðûð êè, àïàðûð. * * * Áèð êíäëèíèí ‡àìûøû äî‹óð. Jèjñè ñåâèí‡èíäí õûðìàíà ÷ûõûá À‹àìû ìóøòóëóãëàjûð: – Ñí ‰ëñí, áåë ôðàñòëè ‡àìûøû ìí áèðèí‡è êðäèð êè, …‰ðƒðì. À‹àì ñîðóøóð: – À êèøè, í îëóá? – ́ îëà‡àã, ‡àìûø …‰çƒí ä‰íäƒjƒì êå÷èð Àðàçûí î òàjûíà. Î, Àðàç, äåj Ïîòó êàíàëûíà èøàð åäèðäè. „凁 îðàäà äî‹óð. Ñîíðà äà òíáëëèê åòìjèá, áàëàñûíû àëûð èêè áójíóçóíóí àðàñûíà ÷àjû êå÷èá …ëèð. À‹àì áðêäí …ƒëƒð ⁠äåjèð: – À êèøè åë äàíûøûðñàí êè, áèøìèø òîjó‹óí …ƒëìjè …ëèð. Áåë jàëàí îëàð? Áèð ñáð Áèð …ƒí áèð êèøèíèí åâèí ãîíàã …ëèð. Êèøè ƒ÷ƒí åâ ñàщèáè õøèë áèøèðòäèðèð. Èñòè-èñòè ÷êìèðëð õøèëè. Ãîíàã à‡ûáìûø, òàâàõûë åòìjèá, õàøûëû áƒêòëjèð. À‹çûíû …‰j à÷ûá à ãàðääààø, …‰jjääêè ïðäèëðè íå÷j àëìûñàí äåjèð êè, õàøûë à‹çûíäà ñîjóñóí. Åâ jèjñè îíóí à‹çûíûí jàíìàñûíû щèññ åòìñèí. Åâ ñàщèáè èøè áàøà äƒøƒð. Àðàìëà ãîíà‹ûí ñóàëûíà ‡àâàá âåðèð. – Áèð ñáð, èêè ïƒôëìj àëìûøàì. ʃðƒêñƒç …ëèá Áèð …ƒí áèð ÷îáàí, áèð øщðëèíèí åâèí ãîíàã …ëèð. „òèðèá áóíà jàðïàã äîëìàñû áèøèðèðëð. ×îáàí äà ‰jðíèá щìèø áîçàðòìàäàí, êàáàáäàí jåìj. Áåë øåjëð …‰ðìjèáìèø. ‚÷ƒí‡ƒ …ƒí áóíà êƒôò ãîjóðëàð. ×îáàí ÷îìà‹û …‰òƒðƒá êƒôòíè áèð î òðô, áèð ä áó òðô 270

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

÷åâèðèð. Äåjèð: – Áó í èøäè. ăíí, ñðà‹à…ƒí êƒðê áƒðƒíƒá …ëìèøäè, áó …ƒí êƒðêñƒç …ëèá. À‹ûëñûç êèøè Áèð àðâàäûí à‹ûëñûç ðè âàðìûø. Áó êèøè щå÷ áèð èø jàðûòìûðìûø. ́ èø äàëûí‡à …åäèðìèø, áîø …ëèðìèø. Áèð …ƒí àðâàä áóíà ïóë âåðèð êè, …åò ÷‰ðê àë. Êèøè …åäèð, ÷‰ðê àëñûí. „‰ðƒð áèð ëîòó îòóðóá ÷ûðòûõ ÷àëûð. Äåjèð êè, í îëàð ìí ä ‰jðò. Ëîòó äåjèð: “Ïóë âåð, ‰jðäèì“. Êèøè ÷‰ðê ïóëóíó âåðèð áó ëîòójà. Î äà ÷ûðòûã ÷àëìà‹û ‰jðäèð áóíà. Êèøè ‰çƒíäí ðàçû щàëäà …ëèð åâ. Àðâàä щèðñëíèð. сщðè …ƒí jåí ÷‰ðê ƒ÷ƒí ïóë âåðèð êè, …ð áó äô ÷‰ðêñèç …ëñí, ‰çƒíäí êƒñ. Êèøè jåí …åäèá …‰ðƒð êè, щìèí ëîòó jåí îòóðóá, áàðìàãëàðûíû ÷àðïàçëàjûá, áàøãà ‡ƒð ÷ûðòûã ÷àëûð. Áó äô ä ÷‰ðê ïóëóíó âåðèá ëîòójà jàëâàðûð êè, áóíó äà ìí ‰jðò. Ëîòó êèøèíèí àâàìëûëû‹ûíäàí èñòèôàä åäèá ïóëó àëûð, êèøèíè ‰jðäèð. Jåí àðâàä щèðñëíèð. ‚÷ƒí‡ƒ äô êèøè jåí …‰ðƒð êè, ëîòó áàðìàãëàðûíû ãàòëàjûá, î áèðè ëè èë ÷ûðòûã âóðóð. Jåí ïóëó âåðèá ÷ûðòûã ÷àëìà‹û ‰jðíèð ⁠å⁠…ëíä àðâàä щèðñëíèð. Áàøëàjûð êèøè èë ñàâàøìà‹à êè, êƒë ñíèí áàøóâà, ëèíäí щå÷ í …ëìèð. Êèøè щèðñëíèð êè, à ê‰ïjèí ãûçû, áñ áó íäè, áñ áó íäè? – äåj-äåj ëîòó ‰jðòäèêëðèíè áàøëàjûð ÷àëìà‹à. Jíè ìíèì ä áà‡àðäû‹ûì èø âàð. Ëàщû‡ ëòèôëðèíäí1 Óçàã áèð øщðäí Ëàщû‡à …ëèí …ëèð. Òîjóí ñщðèñè äàíà êñìëè îëóðëàð. Áû÷àã äà äàìäà ãàëûáìûø. Áàøëàjûðëàð äàíàíû äàìà äàðòìà‹à. ́ ãäð ëëøèðëð äàíàíû äàìà ÷ûõàðà áèëìèðëð. „ëèí õáð àëûð êè, äàíàíû íèj äàìà ÷ûõàðûðñûç? Äåjèðëð êè, áû÷àã äàìäà ãàëûá. Èíäè ä äàíàíû êñìëèjèê. ρ í凁 åäê? „ëèí äåjèð êè, äàíàíû ÷ûõàðûí‡à åë áû÷à‹û …‰òƒðƒí, èøèíèç àñàí îëñóí. „‰ðƒðëð êè, …ëèí äåjí ÷îõ àñàí îëäó. „ëèíèí à‹ëûíà щåjðàí îëóðëàð. ʁíäèí à‹ñàããàëëàðû èðëè …ëèá äåjèð êè, ìƒòëã áó …ëèíèí áàøûíû ìèñìàðëàìàã ëàçûìäû êè, à‹ëû ãà÷ìàñûí. ------------------271

1. Èñìàjûëëû ðàjîíóíäà ãäèì êíääèð.

* * * Áèð …ƒí ä Ëàщû‡ àðâàäû óí …‰òƒðƒá ÷‰ðê áèøèðìê èñòjèð. Óí òîðáàñûíû åâèí äèðjèí ñ‰jêjèáëðìèø. Àðâàä óí …‰òƒðìê èñòjèð, ëàêèí äèðê ãàëûð àðâàäûí ãîëëàðûíûí àðàñûíäà. Àðâàä ãûøãûðûá щàj-щàðàj ñàëûð. Áƒòöí êíä ò‰êƒëƒá …ëèð. àìû …‰òƒð-ãîj åëjèð, áó àðâàäà ÷àð åä áèëìèðëð. Àõûðäà ãàçû …ëèð áàõûá, áó èø ëàï 쁁òë ãàëûð. Äåjèð êè, “Áñ áó èøèí áèð ÷àðñè âàð. Jà …ðê àðâàäûí ãîëëàðû êñèë, jà äà äèðê. …ð äèðê êñèëñ åâ ó÷óëàð, àðâàä ‰ëð, àí‡àã ãîëëàðû êñèëñ, jåí ä jàøàjàð“. * * * Åðìíèëð äñò èë ìåøäí êå÷èðìèø. Áó âàõò ƒ÷ Ëàщû‡ äà ìåøä îäóí ãûðûðìûø. Åðìíèëðè …‰ðí êèìè áóíëàð ãà÷ûá …èçëíèðëð êîëëóãäà. Áèðèí‡èñè êƒðê áƒðƒíƒð, äàðòûá ÷ûõàðûá áèðèí‡èñèíèí áàøûíû êñèðëð. Åðìíè äåjèð êè, …‰ðƒí ê‰ïê î‹ëóíóí ãàíû í凁 ä ãàðàäû. Èêèí‡è Ëàщû‡ äåjèð êè, щàìûñû áà‹àí (ìîðóã) jåìêäí. Áóíó åøèäí åðìíèëð èêèí‡èñèíè ä òóòäóëàð. ‚÷ƒí‡ƒñƒ áàøëàjûð êè, êƒë áàøóâóçà щå÷ …‰ð ìí äèíèðì? * * * Áèð Ëàщû‡ Èñìàjûëëû ðàjîíóíäàí ‰ç àòû èë êíäëðèí-Ëàщû‡à …åäèðìèø. Àò jîð‹à …åòäèjèíäí áàøûíû àøà‹û-jóõàðû åíäèðèá-ãàëäûðûðìûø. Áóíó …‰ðí êèøè, íñ ôèêèðëøèá àòäàí áàøëàjûð ñîð‹ó-ñóàë åòìj. – Àj, àò, ìíè jåj‡êñí? Àò jåí щìèí щðêòèíè åäèð. – Àj àò, áàëàëàðûìû jåj‡êñí? Àò jåí щðêòè åäèð. Êèøè ƒ÷ƒí‡ƒ äô ñîðóøóð: – Àj, àò, àðâàäûìû äà jèj‡êñí? Àò, jåí “щ“ èøàðñè åäèð. Áóíäàí щèðñëíí êèøè äƒøƒð ⁠áàøëàjûð àòû jåð jûõûá áàøûíû êñèð ⁠äåjèð: “Èíäè jå …‰ðƒì í凁 jèj‡êñí áèçè?“ Àòàíûí õåjðàòûíà ïàjëàðñàí Èñìàjûëëûäà Áåjäóëëà àäëû щàçûð‡àâàá áèð êèøè âàðäû. Áèð …ƒí î, 272

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

„‰j÷àjà áàçàðà …åäèð. „‰j÷àjûí ìçëè àäàìëàðûíäàí áèðè äåjèð êè, óøàãëàð, áó êèøè Èñìàjûëëûäà щàçûð‡àâàáëû‹û èë òàíûíàí Áåjäóëëàäûð. ́í îíà áèð ñ‰ç àòà‡àì. „‰ðê ‡àâàá âåð áè끇jìè? „‰j÷àjëû Áåjäóëëà êèøèé jàõûíëàøûá: –Àj Áåjäóëëà êèøè, õîø …‰ðäƒê. сíäí áèð øåj ‰jðíìê èñòjèðì. Áèð åøøjèì âàð, îíó êñèá Ñèçèí òðôëð àïàðñàì ñàòà áèëðììè? Áåjäóëëà: –́ îëàð, à ãàðäàø, êñèá …òèððñí, ñàòäû‹ûíû ñàòàðñàí, ñàòà áèëìäèjèíè ä àòàíûí õåjðàòûíà ïàjëàðñàí. ؁êèj ÷îõ …åäèá-…ëèá Áèð …ƒí Ðåñïóáëèêàíûí õàëã àðòèñòè ˃òôëè Àáäóëëàjåâ Èñìàjûëëûjà ãîíàã …ëèð. Îíà Áåjäóëëàíûí щàçûð‡àâàáëû‹ûíäàí äàíûøûðëàð. Î, Áåjäóëëà èë …‰ðƒøìjè ãðàðà àëûð. Ðàjîí ìðêçèíä “Ãî‡àëàð“ ïàðêûíäà ñêàìjàäà jëøìèø Áåjäóëëàíû îíà íèøàí âåðèðëð. ˃òôëè äåjèð: –, Áåjäóëëà äåäèjèíèç áó êèøèäèð? Åë áó äà ìí îõøàjûð êè. Áîjäàí äà ìíèì êèìè jàíûãäûð. щâàëàòäàí õáðäàð îëàí Áåjäóëëà: –Îëà áèëð, ìíèì àòàì áèð âàõò ؁êèj ÷îõ …åäèá-…ëèðìèø. Áó ‡àâàá ˃òôëèíèí ÷îõ õîøóíà …ëèð. Îíëàð щìèøëèê äîñò îëóðëàð. Jàðûäàí àøà‹û äƒøìñèí Ëàщû‡ êíäèíèí ñàêèíè ïàñïîðò àëìàã ƒ÷ƒí ðàjîí ìðêçèí …ëèð. Îíà äåjèðëð êè, ïàñïîðò ƒ÷ƒí jàðûäàí jóõàðû øêèë ëàçûìäûð. Êèøè áèð ôîòîãðàô÷û …‰òƒðƒá êíä …ëèð. Áèð ãójó ãàçûá è÷èí …èðèð. Ãîíóìãîíøó ñîðóøóð: – Àj êèøè, í åäèðñí?! – Ïàñïîðò àëìàã ƒ÷ƒí jàðûäàí jóõàðû øêèë ëàçûìäûð. Ãójójà …èðèðì êè, jàðûäàí àøà‹û äƒøìñèí. ́íè ÷à‹ûðìûðäûí êè! Ëàщû‡äà Ãóëó Øåjäà àäëû çàðàôàòúûë áèð êèøè jàøàjûðìûø. Áèð …ƒí î, щjòä îòóðóá ÷àðûã jàìàjûðìûø. Ãîíøóäà jàøàjàí áèð ãàäûí щàñàðûí äèáèíäí Øåjäàíûí àðâàäûíû ññëjèð. Ëàêèí í ãäð 273

÷à‹ûðûðñà äà, ‡àâàá âåðí îëìóð. Ãàïûíûí à÷ûã îëäó‹óíó …‰ðƒá ãàäûí щjò …èðèð. „‰ðƒð êè, Ãóëó Øåjäà щjòääèð. Ãàäûí щèðñëíèð: – Àj Øåjäà, ñщðäí áî‹àçûì jûðòûëäû ÷à‹ûðìàãäàí. Íèj ‡àâàá âåðìèðñí? Ãóëó Øåjäà щàëûíû ïîçìàäàí: – сí ìíè ÷à‹ûðìûðäûí êè! сíè 25 ìàíàò ‰ëäƒð‡ê Èñìàjûëëûäà ëñ…ð àäëû îëäóã‡à âàðëû, âàðëû îëäó‹ó ãäð ä õñèñ áèð êèøè jàøàjûðäû. Áèð …ƒí î, à‹ûð õñòëíèð. Òàíûø-áèëèø îíà äjìj …ëèð. „ëíëð àðàñûíäà îíóí jàõûí äîñòó Ïèðè êèøè ä âàðäû. ëñ…ð щäñèç äð‡ä щåjèôñèëí-щåjèôñèëí äåjèð: – Ïèðè, Àëëàщà àíä îëñóí, áó äðìàíëàðà äƒíí áèçèì óøàã í àç, í ÷îõ, äƒç 25 ìàíàò ïóë âåðèá. Ïèðè êèøè áû‹àëòû …ƒëƒìñjèá äåjèð: – ëñ…ð, ìí áåë …‰ðƒðì êè, ñíè õñòëèê jîõ, ‰ëäƒðñ åë î 25 ìàíàò ‰ëäƒð‡ê. Áëê îðàäàí òàïäûì ́êòáä èäìàí äðñèíä øûëòàãëûã åäí áèð óøà‹à 상ëëèì áèëäèðèð êè, ñщð ìêòá âàëèäåjíèíè ä …òèðñèí. Óøàã å⁠…ëèð. Àíàñûíà äåjèð êè, 상ëëèì âàëèäåjíèìè èñòjèð. Àíà ÷àøáàø ãàëûð. Äóðóá åâè àõòàðûð. å÷ í òàïà áèëìèð. сщð óøà‹ûíû äà …‰òƒðƒá ìêòá …ëèð. ̃ëëèìè òàïûð ⁠äåjèð: – ̃ëëèì! Àëëàщà àíä îëñóí êè, óøàã äƒíí äåjíäí, î çщðèìàðà ãàëìûø âàëèäåjí …‰ð åâä àõòàðìàäû‹ûì jåð ãàëìàäû. Òàïà áèëìäèì. Óøà‹ûí àòàñû äà áóðàäà jîõäóð. „ëñèí, îíóí äà ‡èáèí áàõàðàì. Áëê îðàäàí òàïäûì.

ìêäíñ, áó äjèðìàíäà jàòûì, ñщð äóðóá …åäðì. Î, äjèðìàíà …åäèð, áèð êƒí‡ä óçàíûá jàòìàã èñòjèð. ë …‰çƒí jóõó …åòììèøäè êè, áèð ÷îõ àäàìûí òàïïûëòû èë äjèðìàíà äîëóøäó‹óíó …‰ðäƒ. Áó òê àäàì ãîðõäó ⁠ãà÷ûá òàõòàíûí äàëûíäà …èçëíäè. Áó àäàìëàð ãûðõëîòóëàð èäèëð. Ïàäøàщûí õçèíñèíè ÷àïûá, êƒëëè ìèãäàðäà ãûçûë î‹óðëàjûáëàð. Ôèêèðëøèáëð êè, õàðàáà äjèðìàíäà щå÷ êñ jîõäóð, …åäèá ãûçûëëàðû á‰ëƒøäƒðñƒíëð. Ñîíðà ëîòóëàðäàð áèðè äåäè: – ë …凁äí ÷îõ ãàëûá, …ëèí áèð ä …åäê áëê áèð øåj …òèð áèëäèê. Jîëäàøëàðûíäàí áèðè äåäè: – Áñ áó …òèðäèjèìèçè íåjëjê? Îáèðè äåäè: – Áóðà êè, õàðàáà äjèðìàíäûð, áóðà êèì …ë‡ê, ãàjûäûá áóðàäàí …‰òƒððèê. àìû áó ñ‰çë ðàçûëàøäû. ð ‰ç ãûçûëûíû áèð òðôä …èçëòìjè ãðàðà àëäû. Áèðè äåäè êè, ìí ä ãûçûëûìû òàõòàíûí äàëûíäà …èçëä‡ì. Òàõòàíûí äàëûíäàêû àäàì ãîðõójà äƒøäƒ â ‰çƒ-‰çƒí äåäè: – ́í í åäèì, ÷ûõûá ãà÷ìà‹à jåðèì jîõ, ñèðð áàòñûí äåj, áóíëàð ìíè …‰ðñëð ‰ëäƒð‡êëð. Jàõøûñû áóäóð êè, áóíëàðà áèð ãàðàãîðõó …ëèì, áëê áèð íò臁 îëäó. Îäóð êè, áðêäí ⁠òåç-òåç ãîðõóëó ññë ãûøãûðìà‹à áàøëàäû. – À êèä, ñí, ãàïûíû áàñ! À …èä Ãóðáàí, ãîjìà îðàäàí! „‰íäð Ãî‡àíû, òóòñóí áà‡àíû, сìä îðäàí, ëè áóðäàí, àä âóðóí, òóòóí ãîjìàjûí ãà÷à!.. ΋ðóëàð ãîðõójà äƒøƒá, …òèðäèêëðèíè ä ãîjóá ãà÷äûëàð. Áó àäàì òàõòàíûí äàëûíäàí ÷ûõûá ãûçûëëàðû òîðáàjà jû‹äû, òåç äjèðìàíäàí ÷ûõûá åâèí òðô …åòìj áàøëàäû. àðà àïàðûð

Áèð íôð áàøãà ‰ëêj ñôð …åòìèøäè. Áèð íå÷ ìƒääò ãàëäûãäàí ñîíðà åâèí ãàjûäûð. Jîëó óçàã îëäó‹ó ƒ÷ƒí àõøàìà äƒøƒð, …‰ðƒð êè, åâèí ÷àòà áèëìj‡ê. Jîëóí êíàðûíäà áèð õàðàáà äjèðìàíûí îëäó‹óíó áèëèðäè. ˆçƒ-‰çƒí ôèêèðëøèá äåjèð êè, …凁 ãàðàíëûãäà jîë …åò-

Êèøè òç‡ ìûõ òîõòòà‹ûíû áèð jàíà ãîjóá ÷óáóãëàðû áèð-áèðèí ÷àòûá, ÷û‹û àëà÷û‹ûí jàíûíà ÷êèá, ãëáè (êå÷íè) åâèí ƒñòƒí ÷êìê èñòjèðäè. Åë áó âàõò …ƒ‡ëƒ áèð êƒëê ãîïóð, …ë …‰ðñí. Êèøè ÷àòû, ñè‡èì èë ãëáè í ãäð áà‹ëàjûðñà, êƒëê îíó …‰j ãàëäûðûð. Êèøè ãëáèí ó‡óíäàí ì‰щêì‡ jàïûøûð. ʃëê ãëáè êèøè èë áèðëèêä щàâàjà ãàëäûðûá àïàðûð. сñ ãîщóì-ãîíøó jû‹ûøûð. Áèðè êèøèj äåjèð: – À êèøè, ãëá ‡щííì, äà ñí щàðà …åäèðñí? Êèøè …‰jä …åä-…ä äåjèð:

274

275

Ãàðàãîðõó

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

– À êèøè, ñí î ãóðáàí îëäó‹óìäàí ñîðóø êè, êå÷ ñíèíäè, jîõñà ìíèì. …ð ìíèì èñ áó ãíäè jàíìûø êƒëê щàðà àïàðûð... ×èí – ãàj÷û Øàìàõûíûí Õûíûñëû êíäèíä “‡àí“ äåjèá “÷îð“ åøèäí, ñ‰çƒ áèð-áèðèíèí áî‹àçûíäàí ãàðàòèêàí êîëó êèìè êå÷í ð-àðâàä âàðìûø. Áèð äô à‹áàòû õåjèðëð ÷àj êíàðûíäà òàõûë êèðìèøëð. Jîðóëóá ëäí äƒøìƒø ð-àðâàä ÷àjûí ãûðà‹ûíäà îòóðóá íàщàð åäèðëð. ׉ðê jåjí êèøè àðâàäûíà äåjèð: – Àðâàä, èíøàëëàщ, jàõøû òàõûëûìûç îëàð. ×èíë áè÷ðèê, щì ãûø óðçóñó jû‹àðûã, щì ä óøàãëàðà jèí-áàø àëàðûã. Àðâàä à‹çûíäàêû òèêíè óäàðàã: – À êèøè, í jàõøû îëàð, òàõûëû ãàj÷û èë áè÷ðèê, ñîíðà äà... Êèøè àðâàäûí ñ‰çƒíƒ êñèá äåjèð: – Àj àðâàä, äëè îëìóñàí, íäèð, òàõûëû äà ãàj÷û èë áè÷ðëð? щç äƒøƒð àðâàäûí òðñ äàìàðûíà: – Áëè, àj êèøè, ãàj÷û èë áè÷ðëð, âññàëàì. Êèøè “÷èí“, àðâàä “ãàj÷û“ äåj-äåj ìƒáàщèñ ãûçûøûð. Àõûðäà êèøè щèðñëíèð ⁠àðâàäûíû …‰òƒðƒá àòûð ÷àjà. Àðâàä áî‹óëìà‹à áàøëàjûð. Êèøèíèí àðâàäûíà jàçû‹û …ëèð. ëèíè àðâàäûíà óçàäûá äåjèð: – Àðâàä, jàçûãñàí, âåð ëèíè, àí‡àã ñ‰ç ìí äåjíäèð, ÷èí. ×àjäà áî‹óëàí àðâàä øщàäò ⁠îðòà áàðìà‹ûíû ãîøàëàøäûðûá áèðáèðèí ñƒðòìêë áèëäèðèð êè, ãàj÷û, ãàj÷û, ãàj÷û... Çàìàíà äjèøèá Áèð êàðûí jàíûíäà áóçîâ ìëjèð. Êàð jàíûíäàêû jîëäàøûíà äåjèð: – Ãàðäàø, äåjñí, çàìàíà äjèøèá? Jîëäàøû äåjèð: – ́äí áèëèðñí? – ́äí áè끇ì, ââëëð áóçîâ ìëjíä ññè ÷ûõûðäû. Îäóð åj, èíäè àí‡àã à‹çûíû à÷ûá-jóìóð. * * * Ãûøûí î‹ëàí ÷à‹û щàâà ãàðàëàí çàìàí ì‰щêì ÷îâ‹óí èìèø. Ìàщìóä à‹à1 щjò åíèð ⁠…‰ðƒð êè, áèð íôð åøøêëè êèøè щàðàjëàjûð: – Àj Ìàщìóä êèøè, àj åâèí ñàщèáè! Ìàщìóä à‹à áàøà äƒøƒð êè, áó jàä jåðèí àäàìûäûð, ÷ƒíêè щå÷ êèì 276

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

îíó áó ‡ƒð ÷à‹ûðìàç. Ãàïûjà ÷ûõûá ñîðóøóð:

-------------------1. Ìàщìóä À‹à щìäà‹à î‹ëó - Øàìàõûäà ìåñåíàíò, øàèð, ìóñèãèøƒíàñ

– Ãàðäàø, êèìè èñòjèðñí? Êèøè ñîjóãäàí ñ-ñ äåjèð: – Ìàщìóä êèøèíè, áó åâèí ñàщèáèíè. – Íåjíèðñí îíó? – Ãàëìà‹à jåðèì jîõäó. Äåäèëð, …åò îíóí åâèíä ãàë. Ìàщìóä à‹à ñîðóøóð: – jøè, щå÷ îíó òàíûjûðñàí? – Jîõ! – Áèëèðñí êèìäèð? Êèøè …ƒ‡ë äèøèíè-äèøèíèí ƒñòƒí ãîjóá äåjèð: – ä, ìí í áèëèì í ê‰ïj î‹ëóäóð, ñîjóãäàí äîíóðàì. Êèøèäèð, ÷ûõñûí ÷‰ë, ìíèì ‰çƒì, óëà‹ûìà jåð …‰ñòðñèí. Ìàщìóä à‹à êíäëèíèí áó ñìèìè ñ‰çëðèí ƒðêäí ãщãщ ÷êèá …ƒëƒð ⁠îíó ãîíàã ñàõëàjûð. * * * Øàìàõû áàçàðûíäà †ôðãóëó àäëû áèð êèøè âàð èìèø. Ëîòóëàð îíà ïóë âåðèá îíó-áóíó ñ‰jäƒðð, ìçëíðìèøëð. „ƒíƒí áèðèíä Ìàщìóä à‹à áàçàðà ÷ûõûá. †ôðãóëóíó …‰ðƒá jàíûíà ÷à‹ûðûð. Êèøè Ìàщìóä à‹àíû òàíûìûðìûø. Ìàщìóä à‹à îíà äåjèð: – Ìàщìóä à‹àíûí àòàñûíû 3 äô ñ‰j, ñí áèð ƒ÷ëƒê âåðèì. Êèøè ãîðõñà äà, ïóë îíó òàìàщëàíäûðûð, áèð äô àñòàäàí ñ‰jƒð. Ìàщìóä à‹à äåjèð: – Jîõ, áó êî äåjèë, …ðê áðêäí ñ‰jñí. Êèì ñí ñ‰ç äåj áèëð. щj, áàøóâà ä‰íƒì! Êèøè ‡ñàðòëíèá 3 äô Ìàщìóä à‹àíûí àòàñûíû ñ‰jƒð ⁠ïóëó èñòjèð. Ìàщìóä à‹à äåjèð: – ë áèð 3 äô ä †ôðãóëóíóí àòàñûíà ñ‰j, ñîíðà ïóëó âåðèì. – àíñû †ôðãóëóíóí? – Áåë ‰ç‡èjçƒâƒí! ́íèì ääìè ñ‰jäƒjƒí êèìè …ðê ‰çƒâƒíêƒíƒ ä ñ‰jñí. †ôðãóëó êèøè Ìàщìóä à‹àíû òàíûjûá ƒçð èñòjèð. * * * Ìàùìóä à‹à áèð òðêì î‹ëàíûí …‰çë ññè îëäó‹óíó åøèäèá, î‹277

ëàíû ‰jðòìê ìãñäèë åâèí …òèðèð. ΋ëàí ïîåçèjàíû ⁠ìó‹àìàòû jàõøû ‰jðíèð. Ëàêèí äàèìà à÷ûã щàâàjà, ê‰÷ðèëèj ‰jðøäèjèíäíìè, íäíñ áèð èëäí ñîíðà âðì õñòëèjèí òóòóëóð. Ìàщìóä à‹à îíó í àäëû щêèìëð, êóðîðòëàðà …‰íäðèðñ ä, íò臁ñè îëìóð, âôàò åäèð. Ìàщìóä à‹àíûí jàíûíà …ëí òàíûøëàðûíäàí áèðè äåjèð: – àjûô, î ãäð ïóë ò‰êäƒí, áèð õåjðè îëìàäû. Ìàщìóä à‹à äåjèð: – Ìó‹àìàò ƒ÷ƒí ìèëjîíëàð âåðñì, “óô“ äåìðì. Îíäà ãàëà êè, ìó‹àìàòû îõójàí …‰çë ññëè àäàì îëà. Îíóí ñà‹àëìàñûíà áƒòƒí ìƒëêƒìƒ âåððäèì. * * * Ìàщìóä à‹à ìóñèãè èë jàòûá-äóðàðìûø, ‰çƒ ä áðê jàòàí èìèø. Áèð äô õàщèø åäèð êè, ìí jàòàíäà ââë‡ “؃øòð“, ñîíðà äà “Çí… øîòîð“ ÷àëàðñûç. Ñàçíäëð ÷àëìà‹à áàøëàjûð ⁠ñîíðà щèññ äèðëð êè, Ìàщìóä à‹à jàòûá ⁠“؃øòð“äí “Øóðà“, “Ìàщóð“à ⁠ñ. êå÷èðëð. Ìàщìóä à‹à jóõóäàí щ‰âëàíê àjûëûá äåjèð: – Àä, àj çàëûì óøà‹û, ìí jàòìûøàì åj, ‰ëììèøì àõû, “Çí… øîòîð“ ÷òèíäè äåj, щð jåð ë àòûðñûç, ôèêðèíèç íäèð? Ñèç ‰ëñƒç, òàáóòäà îëñàì, jåí ðàçû îëìàðàì êè, ìó‹àìàòà õëë ãàòàñûç. Åâèìè äà‹ûäûí, ìó‹àìàòû jîõ. * * * Ìàщìóä à‹àjà õáð âåðèðëð êè, Êîëàíû åëàòûíäà ́øäè Ìóñòàôàíûí åâèíä ìóñèãè ⁠øå’ð 쁇ëèñè òøêèë åäèëèá, áèð åë øàèðè îðàäà èøòèðàê åäèð. Ìàщìóä à‹à áóíà èíàíìàñà äà ʃäðƒj-Ìóñòàôàíûí åâèí àäàì …‰íäðèð ⁠õàщèø åäèð êè, 쁇ëèñ щëèíèí щàìûñû ÷ðøíၠ…ƒíƒ îíà ãîíàã …ëñèí. ׁðøíၠ…ƒíƒ ãîíàãëà𠅁ëèð: áóíëàð Ìøäè Ìóñòàôà, ÷ƒðƒê Èñëàì, Ïàäàð Ñóðõàj, Îðó‡ëè „îðàíè, Ãàñûì ⁠Ìèñêèí Áàáà èäè. Ìàщìóä À‹à ãîíàãëàðûí ñë ê‰÷ðè òðêì …åjèìèíä, ñàñí 50-60 jàøëû ãî‡àëàð îëäó‹óíó …‰ðƒá ò‡‡ƒáëíñ ä, ‰çƒíƒ î jåð ãîjìóð, îíëàðû 쁇ëèñ äâò åäèð. Áóíëàð ëäãàjûðìà ñàç, áàëàáàí, ãîøà íà‹àðà ⁠ãàâàë èë åë áèð øíëèê jàðàäûð, …‰çë ñàòèðèê øåðëð äåjèðëð êè, щàìû щåjðàí ãàëûð. Ìàщìóä à‹à äåjèð: – Ñí ‰ëñí, ïàïàã àëòûíäà î‹óëëàð âàð èìèø, ́ðщáà áåë õàëãà, ãóðáàí îëóì áåë òîðïà‹à êè, áó ‡ƒð èñòåäàäëàð jåòèðèð. 278

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

* * * ҁáðèçäí …ëìèø ́øäè Àááàñ àäëû áèð õàííä áèð àõøàì Ìàщìóä à‹àíûí 쁇ëèñèíä ÷îõ …‰çë ññë “Áàjòû Ãà‡àð“ ìó‹àìûíû ôàðñ äèëèíä îõójàð. Àäòí, ãîíàã-ñíòêàðëàðà, åë ì‡ëèñ䁇 щäèjj âåðí Ìàщìóä À‹à щðêò …ëìèð. ́øäè Àááàñ ïðò îëóá ñîðóøóð: – ́…ð À‹àíûí õîøóíà …ëìäè, ëƒòô åäèá áèð‡ êëì õîø ñ‰ç ä äåìèð? Ìàщìóä à‹à äåjèð: – Àj çàëûì î‹ëó, áåë …‰çë ññë, ðâàäûðìû êè, ‰çƒí òƒðê îëàñàí Øèðâàíäà ôàðñ‡à, ãçë îõójàñàí? ˆç äèëèìèçä îõóñàjäûí, ìí í äåñjäèí âåðñèjäèì. Ôàðñ‡à îõóäóí, …åò щàããûíû îíëàðäàí àë. * * * Ìàщìóä à‹à áèð èø ƒ÷ƒí Òèôëèñ …åäèð ⁠ƒ÷ …ƒí ëí…èjèð. Îíó áèð …ƒð‡ƒ êíjàçû åâèí äâò åäèð. Ìàщìóä à‹à …ƒð‡ƒ õ‰ðêëðèíäí щå÷ áèðèíè jåj áèëìèð ⁠ãîíàã ãàëäû‹û åâä ìóñèãèñèç jàòûá-äóðìàëû îëóð. уá òåçäí õèäìò÷èñèíè ÷à‹ûðûá äåjèð: – ́í Øèðâàí òîðïà‹ûíäàí, Íàíëè áóëà‹ûí ñójóíäàí, ́щììäщñíèí ññèíäí êíàðäà jàøàjà áèëìðì. Ôàjòîíó ãîøäóð, òåç âòí …åäê. * * * Ìàщìóä à‹à áðê õñòëíèð, щêèì, äàâà-äðìàí ê‰ìê åòìèð, õñòëèê äàщà äà øèääòëíèð. Áó çàìàí Ñåjèä çèì …ëèð, õëâòè ÷àë‹û÷ûëàðà ⁠́щììäщñí õáð …‰íäðèð: ãîíøó îòàãäà ÷àëûáîõóìà‹à áàøëàjûðëàð. Ìàщìóä à‹à ìóñèãèíè åøèò‡ê äèêëèð, jåðèíä îòóðóð, щàø-…óøëà äèíëjèð, ñîíðà äåjèð: – Àj êèøè, щêèì íèj çщìò âåðèðñèç? ́íèì äðìàíûììëщìèì ìóñèãèäèð. Ãîjóí …ëèá áóðäà ÷àëñûíëàð. ãèãòí ä Ìàщìóä à‹à 2-3 …ƒíäí ñîíðà ñà‹àëûð...1 Åë øàèðè †àíàí Ñåjðàí î‹ëóíóí …ƒë쁇ëðèíäí ʁíäèí ÷îáàíû Áàjðàì àäëû áèðèñè îëóð. †àíàí êèøèíèí èðè ì‡êëè, ñƒäëƒ áèð ãîjóíó âàð èäè. Áàjðàì щð …ƒí áó ãîjóíó òóòóá ñà‹àð ⁠ñƒäƒí ÷‰ðê äî‹ðàjûá jåjðìèø. †àíàí èøäí щàëè îëóð. Àììà áóíó ÷îáàíà äåìj óòàíûð. Áèð …ƒí ñƒðƒ jàòà‹à …ëíä †àíàí Áàjðàìëà 279

ãàðøûëàøûð. Áàjðàì îíó ãàáàãëàjûá ñîðóøóð:

--------------------1.Èñ…íäð Åòèáàð - ́íäí åë í ãàëäû. Á., 1993, “Èøûã“, ñщ. 79-86

– †àíàí êèøè, í凁ñí? Êåôèí jîõäóð. †àíàí ôƒðñò äƒøäƒjƒíƒ …‰ðƒá, ÷îõäàí ôèêèðëøäèjèíè îíà áåë ájàí åäèð: ́í àøèã ñàããàëà õîø, „ƒë jàíàã, ñàããàëà õîø, Áàjðàì ñà‹ûð ãîjóíó, Ãàëûáäû ÷àããàíà1 áîø. * * * ̃щàðèၠçàìàíû, ‡àìààòûí à‡ëûã ÷êí âàõòû èìèø. ׉ëä áèð ãðóï àäàì ‰êƒç-êîòàíëà ãàí-òð è÷èíä jåð êèðëðìèø, †àíàí êèøè ä îíëàðûí àðàñûíäà. Áó çàìàí áîç àòûí ƒñòƒíä ñäð îíëàðà jàõûíëàøûð. †àíàí êèøè jãèí åäèð êè, ñäð jàõøû‡à jåjèá-è÷èá. сäð àòûí ƒñòƒíäí ñîðóøóð: – †àíàí êèøè, í凁ñí? Jîðóëìàìûñûíûç êè? †àíàí êèøè áèð à‡ ãàðûíà èøëjí jîëäàøëàðûíà, áèð ä êåjô è÷èíä îëàí ñäð áàõûá äåjèð: “Êîðå äð“, “Êîë“2 òïñè, Jî‹óíäóð ñäð íñè, †àíàí jåjèá …‰j êòñè, ҁê-òê àëûð î íôñè. щç ñäðè òóòóð. Àòûíà áèð ãàì÷û âóðóá îðàäàí óçàãëàøûð.

-------------------1. ×àããàíà-ñƒä ñà‹ûëàí ìèñ ãàá. 2.Íàáóð êíäè òîïîíèìëð.

Àòäûì àòàíà, ājäè êîòàíà, āðjàäà áàëû‹à ăçä ‡åjðàíà.

IX. ÒÀÏÌÀ†ÀËÀÐ ðàçèñèíä

(Èëäûðûì)

сíäí áèð áóä ò èñòðì, ́ jàjû …‰ðñƒí, í ãûøû, ́ åðêê îëñóí, í äèøè. („‰áëê) Áèð ÷èë òîjó‹óì âàð, È÷èíä êƒëëƒ ìûí‡û‹ûì. (Õàø-õàø)

(Àøñƒçí)

È÷è ãûðìûçû, áàjðû jàøûë, ˆçƒí øàщëûã jàðàøûð. (Ãàðïûç)

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ãûçûë…ƒë щà÷à âåðð? Ñàíà …‰ð íå÷ âåðð? Òîðïàãñûç jåðä áèòð, Jàðïàãñûç щà÷à âåðð. (Ìàðàë áójíóçó) À‹ãóø à‹ …ƒí îëàð, Ãàðà ãóø îíäàí êå÷ð. (ʁëà‹àjû äç…àщû)

Áèð à‹ûë ìàëûì âàð, àìûñû ãàøãà.

(Ëàìïà)

(Ëîájà)

Äà‹äàí …ëèá äàäû‹-äàäû‹, å÷ êèì îíó äàäà áèëìç. †èëô òîõóð íàçèê-íàçèê, å÷ êèì îíó …åj áèëìç. (‰ðƒì÷ê òîðó)

ââë-ââë ïûðûëäàjûð, Ñîíðàëûã‡à …óðóëäàjûð. Áàøûí àøà‹û åëñí, Áóëàã êèìè øûðûëäàjûð. 280

Åâèìèçä èêè …ëèí âàð, Èêèñè ä áèð áîjäà. (Ãàïûíûí òàjëàðû)

Òàòà áàõ, òàòà, Ãûçûë jщð àòà, Àëòû äðjàäûð, ‚ñòƒ äóìàíäûð, Îðòàäàêû îäà áàõ!

Óçóí ãûç åâëð …çð. (Îõëîâ) ҁï-òç ãàáäû, Äåøèê-äåøèêäè.

(Íåщð)

Î íäèð êè, áóðóì-áóðóì áóðóëóð, Jàjäà ‰ëð, ãûøäà jåí äèðèëð. 281

(Ñîáà) Ãàðàäûð ãàð‹à äåjèë, Ãàíàäëûäûð, ãóø äåjèë, Èj áèëèð, òóëà äåjèë. (Äîçàíãóðäó) „凁 ãàëûõûð, …ƒíäƒç ñàëûõûð. (†ôò) Áàáàìûí áèð äîíó âàð, Ãàòëàìàã îëìàç. ‚ñòƒ äîëó, jóìðó øàjð. Ñàíàìàã îëìàç. („‰j ⁠óëäóçëàð) Àòàñû ìèñëè ãî‡à Àíàñû jàjìà õàòûí Ãûçû åëëð …‰çëè ΋ëó åëëð äëèñè (Öçƒìƒí ê‰òƒjƒ, ƒçƒì jàðïà‹û, ƒçƒì ñàëõûìû, è÷…è). „åäí ëåjëê, …ëí ëåjëê, Áèð ãû÷ ƒñò äóðàí ëåjëê. (Ãàïû) Jƒê ƒñò ïàðà ê‰ìá.

(Àj)

ʉðïƒ àëòäà ä‰ðä …ƒjƒì. (Èíê ì‡jè) Äàì ƒñò äàíà äèí…èëäð. (Ãîâóð‹à) Áèð ãî‡à êèøè, Äà‹äàí áèð èëõû àò åíäèðèð. (‚ë…ƒ‡ë áàø ãûðõàíäà)

Àðàáà …åäèð èðçè jîõ, Jóë‹óí jàíûð …‰çƒ jîõ. Çèðçìèä èøëjèð Äèìäèjè âàð, …‰çƒ jîõ. (Ñîõóë‡àí) Ìí …åäèðì, î ãàëûð. (ˁïèð) Òàï-òàïïà‡à, …ƒë àááà‡à, ìèð ãàñûì, áó áîjäà‡à. (Ëàìïà) „‰jäí äƒøäƒ, jåð jàïûøäû. (Àä) Àäàìäàí щƒíäƒð, ïèøèêäí àë÷àã. (Ïàïàã) Èêè ñèííè ãàïàã-ãàïàã, Áèðèíè äå, áèðèíè òàïàã. (Jåð ⁠…‰j) Î jàíû äàø, áó jàíû äàø È÷èíä 40-50 áàø. (àìàì) Áàëà‡à êèøè ãójó ãàçàð. (Äàì‡û) Ñójà …èðð jû‹ûëàð, Ñóäàí ÷ûõàð äà‹ûëàð. (Àò ãójðó‹ó) Áèð à‹à‡ûí èêè ìåjâñè âàð: Áèðè à‹, áèðè ãàðà. („凁-…ƒíäƒç)

282

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Áèð òíäèðèì âàð, èêè ÷‰ðê òóòóð. (Ãîç) Àíàñû jåðä ãàëìûø, Áàëàñû åëëð …çìèø.

(‚çƒì) Áèð ‰êƒçƒì âàð, Ãójðó‹óíäàí òóòìàñàí, Äàìà …èðìç. (Ãàøûã)

Àðàáà …åäð èðçè jîõ, Jóë‹óí jàíàð …‰çƒ jîõ, Jîâóã äƒøñ ãàí ñîðàð, āðèñè âàð, òƒêƒ jîõ. Äîíó äðçèj …åòìç, Óíó äjèðìàíà …åòìç, À‹à‡û õàððàòà …åòìç.

́íèì ìàðàë èíjèì, Ãàðíû õàðàë èíjèì, Òƒôðƒ…ƒ ƒñòƒíä jàòàð, ׁïð jàðàí èíjèì. (Áàë àðûñû)

à‡ûëàð щà‡à …åäð, †щä åëð …凁 …åäð, Áèð jóìóðòàíûí è÷èíä 50 ìèí ‡ƒ‡ …åäð.

‚çƒ ãûðûøìûø ãàðû, Ájëðè àòäàí ñàëûð.

Ãàëûí ãàìûø è÷èíä, Á‰jðƒ àëà ãóø jàòûá.

(Ãàjìàã)

(ǁëè)

(Èjä)

(Íàð)

(„‰ç)

Äà‹äàí щƒíäƒð, jîâøàíäàí À‹ àòû àòäà …‰ðäƒì, àë÷àã. †óëóí ñóâàòäà …‰ðäƒì. (Jîë) È…èðìè ä‰ðä óëäóçó, Áèð àjûí àëòäà …‰ðƒì. Áåë ñàïû, áàëòà ñàïû, (Íàë-ìûõ) Áèð áóäà‹û, áåø jàðïà‹û. (ë) āìèðäí ãàòû, Ãûëûí‡äàí èòè, Ãóë àòûì ãóëóííàñà êèì áèëð? Àëëàщ ãƒäðòè, Jåääè jàøàð ãóë ƒñòƒíä Áíä ëèíä. (Òƒôí…) ãóëóííàñà, êèì áèëð. (Áàëûã) Óëàìà-àj óëàìà, Òóïðó‹ó, àj òóïðó‹ó, Ó‡óíó òƒê äîëàìà, Íåjíjèðñí òóïðó‹ó? „ƒíäƒç …åäð äà‹ëàðà, „çäèì áƒòƒí ìåøíè, „凁 …ëð ñàëàìà. Òàïìàäûì äƒç òóïðó‹ó. (Îðó‡ëóã) 283

(Êå÷è áójíóçó) Áèð ‰êƒçƒì âàð, ×óëëàðàì-÷óëóí ò‰êð, ×óëëàìàðàì ãàáûð‹àëàðû …‰ðƒíð. (Ãàðàêå÷) Áèð ãóøóì âàð, À‹à‡äà çí… ÷àëûð. (Áóõîâ) Jƒ…ƒðäƒì jîëà, Äà‹ûëäû êîëà. Áèð áàëà ìíäð, Èëõûíû äà‹äàí íäð.

(́ôñ)

(Èò ì‡jè, ãîjóí ì‡jè, èíê ì‡jè). ́í ãàëûðàì, Î, …åäèð.

(сñ) Èêèñè ä áèð áîjäà. (Ãàïû òàjëàðû) Ãàjà è÷èíä, À‹ àòëû î‹ëàí, Àòûíû ÷àïàð. À‹ ãóø ñójà ò‰êƒëäƒ.

(‚ë…ƒ‡)

Ãàðà òîjóã, ãàðíû jàðûã. (·àã) À‹à ́çð, àj à‹à ́çð, ʃëêäí èòè …çð. ‚ñòƒ ñàðû, àëòû áîç, Àäû äà‹ëàðû áçð. (†åjðàí) сíäí áèð àò èñòðì; ́ åðêê îëñóí, í äèøè

(Ãàòûð)

сíäí áèð ‡îðàá èñòðì, Îëìàñûí ‡óëôà èøè. (Èjä) сêêèç-ñêêèç ñäð‡ì, Èêè õóðìà, ĉðä ìð‡àí.

(Íåщð) (ăjƒ)

Àëòû äàø, äàø äåjèë, ‚ñòƒ äàø, äàø äåjèë, Ìàëíàí …åäèð, ìàëíàí …ëèð, å÷ ìàëëà jîëäàø äåjèë. (Ìàëûí ê‰ë…ñè) Àòàñû åâëíììèø, ΋ëó áàçàðà …åäèð. (Îäóí jàíìàìûø òƒñòƒ ãàëõàð) ññáàíû-щƒññáàíû, Àëòû àjà‹û, áèð êƒðjè, Èêèäàáàíû.

Òàïäûì, òàïàíà1 ñàí‡äûì. (Ãàøûã) –——— 1. Òàïàí-àëà÷ûãëàðäà ãàøûãáû÷àã ãîjìàã ƒ÷ƒí ïàð÷àäàí òèêèëìèø …‰ç‡ƒêëðè îëàí òîðáàëàð. Äàøäàíäûð, äìèðäíäèð, Õ‰ðjè õìèðäíäèð. Àëì ÷‰ðê âåðèð, Àììà ‰çƒ jåìjèð. (ājèðìàí) Áèð àòûì âàð - ìèíìê îëìàç, Áèð ‰ðêíèì âàð – äîëàìàã îëìàç Áèð ãûðìàí‡ûì âàð - âóðìàã îëìàç. (ʃëê, jîë, Èëàí) ́ jåðääèð, í …‰jä, †ƒìë ‡àщàí è÷èíä. (Àíà áòíèíäêè óøàã) „‰jäí …ëìèø äðâèøëð, ʃðêƒí jåð ñðìèøëð. Î ãäð îjíàìûøëàð, Õóðä õøèë ä‰íìƒøëð. (ðèøò àøû) Óçóí áîj, jðè àjàã, „çð jàñòû-jàïàëàã.

(ҁðçè)

Áèðè äåjèð: „ë …åäê, Áèðè äåjèð: í‰ø …åäê, Áèðè ä áàøûí áóëàjûð. (Ñó, òîðïàã, ãàìûø)

284

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

(āâ)

Jàñòû ãûç åâëð …çð. (ĉðäàjàã) Ñàðûäûð - ñàìàí äåjèë, Jàçûëûäûð - “Ãóð’àí“ äåjèë. (Ñûð‹à) 285

Àäëû àòàì âàð ìíèì, „ƒëëƒ õàòàì âàð ìíèì. ĉðä àíàäàí îëìóø, Äîõñàí àòàì âàð ìíèì. (àíà) jðè-ƒjðƒ щàðà …åäèðñí, ҁïñè äåøèê, ñí í äåjèðñí? (Òƒñòƒ, áà‡à) „‰j ‰êƒç êîëà áà‹ëû. Èêè òåøò à‹ûç-à‹ûçà.

(Ãàðïûç)

(Jåðë-…‰j)

Çàëûì î‹ëó jåêïð, Òèêàí jåjèð, ãîç ò‰êð. (ā⁠ãû‹û) Òƒêñƒç áàø, Ìèñëè àø.

(сìíè)

îï äåäèì, щƒï äåäèì, „åò áó‡àãäà ê‰ï äåäèì. (уïƒð…) ǁð-çðäí jàïûøäû, ǁð ãàïûjà jàïûøäû. ǁð÷è áàáà …ëè퇁, ǁð ãàïûäàí ãîïìàäû. (À÷àð-ãûôûë) àáàç, щóáàç, Jåð äjð, ñûíìàç.

(Jàðïàã)

ê‰êƒ. Ãàðà ‰êƒç jàòàð ãàëàð, (Ãàíãàë) Ãûçûë ‰êƒç …åäð …ëìç (Îä ⁠êƒë) È÷è ãûðìûçû, áàjûðû áîç, ́ íàð äåjèë, í ä ãîç. Ìèí ìèëèä, à‹çû êèëèä. (؁ôòëè) (Ááèð) Óçóí-óçóí óçàíìûø, Ãàç ãàããûëäàð, áåëèí áƒêð, Óçàíìûøà äàjàíìûø, Jóìóðòà ò‰êð. Äàjàíìûøà ãàð jà‹ìûø (†щð) (ãîëëàð, ëëð, äûðíàã). Ãûçûë áàðäàã, à‹çû jîõ. (Áîðàíû) Óçóí-óçóí ãàjûøëàð, Ó‡ó „í‡j èøëð.

(Jîë)

Ãàðà àòëàç, èjí áàòìàç. À‹à‡ áàøûíäàí áàõàð, †ƒìë ‡àщàíû jûõàð.

(Ñà÷)

(Òƒôí…)

Áèð äàìûí áèð äèðjè, Èêè äàìûí áèð äèðjè. (݉áëê, áóðóí) À‹à‡ áàøûíäà êèïðèêëè …‰ç. (ç…èë) ҁðçèì, òƒôí…èì âàð, ð ðí…äí èðí…èì âàð. (Ïàëàç) Áèð ‰êƒçƒì âàð, ãóìëó jƒêëƒ. (ʃ퇃ò)

Ãàïûáèð ãîíøóäóðëàð, àí‡àã Ãàðà àòû jà‹ëàäûì, áèð-áèðè-áèðèíè …‰ðìƒðëð. ́ èøëjèð, í …‰âøjèð. („‰ç) (Õîðóç) Âûj-âûjûëäàð, âûj-ñûçûëäàð, Âûj èëèêñèç, âûj ñƒìƒêñƒç. ïèíè, àj щïèíè, Áû÷àã êñìç ê‰ïƒíƒ.

×‰ëƒ ñàðû, È÷è äàðû.

(Èí‡èë)

Áèð êèøèíèí jƒç ïóëó âàð. (Áàëûã) Áà‹äà áèòð, òà‹û jîõ, ́ ãäð ñûõñàí, jà‹û jîõ. (Øàáàëûä) Ôûíäûãäàí èðè, Jóìóðòàäàí áàëà‡à. Ïàjûç çàìàíû, Áçê âåðèð à‹à‡à. Óçàíà-óçàíà …åäð, àìûjà jàìàíëûã åäð.

(Ãîç)

(Èëàí)

āäìèí ä‰ðä î‹ëó âàð, ĉðäƒ ä áèð áîjäà. (Åâèí äèâàðëàðû) ājèðìè òêð, ëëðä …çð. (āô)

Áèð äàìûì âàð: áèð ÷í… îò òóòìóð, Ìèëjîí-ìèëjîí ãîøóí òóòóð. (Ñó) (Ãàðûøãà jóâàñû) (Ñó)

Jàç áóäà‹û, jàj òîõóìó, ãûø

Ìèí òàõòà, ìèí áèð òàõòà, Áèð ìèñìàðà áíä îëóá. (ājèðìàí ÷àðõû)

286

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

287

Ãàðà òîjóã, ãàðíû jûðòûã. (ҁíäèð) àëà, щàëà, щà щàëà, ˆðêí äîëàíäû à‹à‡à, êîëà. (Ñàðìàøûã) Ìèí áèð î‹ëó, áèð àòà, àìûñû ìèíèá áèð àòà. (Ãàð‹ûäàëû) Àäàì ëèíä, øåjòàí ôåëèíä, Àëòû ãû÷û, î äà áåëèíä. (ҁðçè) Áèð ãójóì âàð äàjàçäû, È÷è äîëó ájàçäû. (Ìîòàë)

X. ÕÀËà ÌÀÍÛËÀÐÛ ØÈÐÂÀÍÛÍ JÎËËÀÐÛ Øèðâàíûí jîëëàðû щøì, „‰çëìêäè jàðû ïåøì, Áèð àj îëàð …‰ðììèøì, àðäà ãàëäû ìíèì jàðûì, Àëà …‰çëƒ âôàäàðûì? Øèðâàíûí jîëëàðû äàøäû, ́íèì jàðûì ãëì ãàøäû. Íèj ìíäí óçàãëàøäû, àðäà ãàëäû ìíèì jàðûì? Àëà …‰çëƒ âôàäàðûì Ñóëà𠅁ëð àõà-àõà, ́í ãàëìûøàì áàõà-áàõà, Èíäè áèðäí …ëèá ÷ûõà, Àëà …‰çëƒ ìíèì jàðûì, ăç èëãàðëû âôàäàðûì. ØÈÐÂÀÍÛÍ Àëëû-…ƒëëƒ jîëëàðû âàð Øèðâàíûí, ð äèjàðäà øàëëàðû âàð Øèðâàíûí, Ãûçûë-…ƒìƒø ïóëëàðû âàð Øèðâàíûí Ãûçäàí …‰j÷ê äóëëàðû âàð Øèðâàíûí. Áèðèí àëûá ìóðàäûìà ÷àòàðàì, ҁêëèjèí ä ìí äàøûíû àòàðàì. Jàç îëàíäà ÷àjëàðûíäà ñåë îëóð, Äà‹ëàðûíäà ëàë-íð…èç áîë îëóð. Áèð ê‰íƒëäí, î áèðèí jîë îëóð, Áà‹ëàðûíäà …ƒëëðè âàð Øèðâàíûí Ãûçäàí …‰j÷ê äóëëàðû âàð Øèðâàíûí. 288

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Áèðèí àëûá ìóðàäûìà ÷àòàðàì, ҁêëèjèí ä ìí äàøûíû àòàðàì. ØÈÊßÑÒß Øèðâàíûí jàñòû jîëó, Ñó …ëäè áàñäû jîëó. „åäèðäèì ñíè …‰ðƒì, Jà‹ûëàð êñäè jîëó. Àj …ƒë ‡àìàëëû jàðûì, Àj ãîøà õàëëû jàðûì Äîäà‹û áàëëû jàðûì. Øèðâàíäà õàí îëìóøàì, ×èíä õàãàí îëìóøàì, ëèì jåðäí ƒçƒëƒá, Jåðíí-jåêñàí îëìóøàì. Àj …ƒë ‡àìàëëû jàðûì! Àj ãîøà õàëëû jàðûì, Äîäà‹û áàëëû jàðûì. Øèðâàíà щàøà …ëäè, „‰ð í òàìàøà …ëäè, Àõûð …‰ðäƒì ƒçƒíƒ, ð àðçóì áàøà …ëäè. Àj …ƒë ‡àìàëëû jàðûì! Àj ãîøà õàëëû jàðûì, Äîäà‹û áàëëû jàðûì. ÑÀÁÀÙ ÎËÄÓ Ñàáàщ îëàð, àòëà𠅁ëð, ð áèð jåðè îòëà𠅁ëð, Òàìàøàíà jàäëà𠅁ëð, Äóð …åò, î‹ëàí, ñàáàщ îëäó. 289

Jàíäû áà‹ðûì, êàáàá îëäó, ́íèì ‡àíûì ñí ãóðáàí, сíèí ‡àíûí щëàê îëäó. * * * Ñàáàщ îëàð, …ƒëëð à÷àð, „ƒíø jåð øôãò ñà÷àð, Äà‹-äðäí äóìàí ãà÷àð. Äóð …åò, î‹ëàí, ñàáàщ îëäó, Jàíäû áà‹ðûì, êàáàá îëäó. ́íèì ‡àíûì ñí ãóðáàí, сíèí ‡àíûí щëàê îëäó. ÂßÔÀÄÀÐÛÌ, ÝßË. Øàìàõûíûí áà‹ëàðûíû …çìèøì, Àëìà, щåjâà, ƒçƒìƒíƒ äðìèøì, Ñèç …‰ð áó 쁇ëèñ …ëìèøì, Áèð jëíèí ñèç äåjèì ñ‰çƒìƒ, Ãóðáàí âåððì …‰çëëð …‰çƒìƒ. „‰çë jàðûì, …ë, ôàäàðûì …ë! Øàìàõûjà êàðâàí …ëð äàëáàäàë, Jƒêƒ èïê, õàðà, àòëàç, òèðì øàë, ́ èñòñí áó 쁇ëèñäí áójóð, àë, Áèð jëíèí ñèç äåjèì ñ‰çƒìƒ, Ãóðáàí âåððì …‰çëëð …‰çƒìƒ. „‰çë jàðûì, …ë, ôàäàðûì …ë! Øàìàõûíûí …‰çëëðè àë jàíàã, ؃ìøàä áîjëó, ãëì ãàøëû, áàë äîäàã, ǁíõäàíäà ãîøà õàëû, à‹ áóõàã, Áèð jëíèí ñèç äåjèì ñ‰çƒìƒ, Ãóðáàí âåððì …‰çëëð …‰çƒìƒ. „‰çë jàðûì, …ë, ôàäàðûì …ë! 290

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

†ßÁÈ ÎÜËÓ †ÀÂÀÄ1 †àâàä jàòäû àò áåëèí, Êå÷ìäè äƒøìí ëèí. ăøäƒ íàìðäèí ôå’ëèí Àj †áè î‹ëó †àâàä, ëèíä ãëì-äâàò, Áî‹àçäàí àñäû ‡ëëàä. Ôèò äà‹ûíäàí jåë òê ñäè, Àëõàñ ájèí щäèí êñäè, †àâàäûì Êîðî‹ëó ññäè, Àj †áè î‹ëó †àâàä, ëèíä ãëì-äâàò, Áî‹àçäàí àñäû ‡ëëàä. Ïèðñààò ñåëëè êèìèäè, ρщëâàí áåëëè êèìèäè, àìûjëà åëëè êèìèäè, Àj †áè î‹ëó †àâàä, ëèíä ãëì-äâàò, Áî‹àçäàí àñäû ‡ëëàä. „ßËÈÐ ÑÀËËÀÍÀ-ÑÀËËÀÍÀ Áà‹äà ñƒçí áîç áƒëáƒëëð, Ñèíì jåðèäè ìèëëð, Jàð áà‹ûíäà à÷ûá …ƒëëð, „ëèð ñàëëàíà-ñàëëàíà. Jàðûì ñàëëàíà-ñàëëàíà, „ƒëƒì ñàëëàíà-ñàëëàíà. „‰jäí …åäí, àëàáàõòà, Ãàíàäû âàð òàõòà-òàõòà, ́íèì jàðûì à‹ îòàãäà, уçƒð ñàëëàíà-ñàëëàíà,

-----------------------1. Øàìàõûäà ãà÷àã îëóá.

291

Jàðûì ñàëëàíà-ñàëëàíà, „ƒëƒì ñàëëàíà-ñàëëàíà. „‰jäí …åäí òîïà ãàçëàð, Ëà÷ûí âóðàð, òƒêƒí òîçëàð, Àëà÷ûãäàí áàõàí ãûçëàð, „ëèð ñàëëàíà-ñàëëàíà, Jàðûì ñàëëàíà-ñàëëàíà, „ƒëƒì ñàëëàíà-ñàëëàíà. ÌßÍÈ

́ììä, ñôà …‰ðìäèì, Äîñòëàðäàí âôà …‰ðìäèì, å÷ êèì ‡ôà …‰ðìäèì, Ãàðäàøûì, ‰ëäƒðì ìíè, Ñèðäàøûì, ‰ëäƒðì ìíè. ÍßÐÝÈÇ1 Áóäó𠅁ëäè, áàщàð ôñëè, À÷ûëûáäûð, ëàëà, íð…èç! À‹ûç ñƒääƒð, äîäàã ãàjìàã, Äèëèí áàòûá, áàëà ́ð…èç!

Ãàðäàø äåäèì, äèëèì jàíäû, Àíàì áàøóâà äîëàíäû, Ձ퇁ðèâƒí ó‡ó ãàíäû Ãàðäàøûì, ‰ëäƒðì ìíè, Ñèðäàøûì, ‰ëäƒðì ìíè.

* * * ëèìè âåðìèøì, ë, †àíûì ãóðáàí ôèòí-ôåë, ؁ää êèìè è퇁 áåë Òóò ãîëóìäàí, äîëà, ́ð…èç!

Íàí áóëàã1, jîëó ÷è÷ê, Jåjê êàáàá, ñójóí è÷ê, „ë ãàðàíû à‹äàí ñå÷ê. Ãàðäàøûì, ‰ëäƒðì ìíè, Ñèðäàøûì, ‰ëäƒðì ìíè.

* * * сí Òàщèðè êƒñäƒðìƒñí, Ãîë-ãàíàäûí ñûíäûðìûñàí, „ëèá jîëóí ïóñäóðìóñàí, Í凁 …åäèì jîëà, ́ð…èç, Àj, ́ð…èç.

†àâàí ‰ëäƒì, àäûì ãàëäû, Äàìà‹ûíäà äàäûì ãàëäû, Áè…ƒíàщ, ôðjàäûì ãàëäû. Ãàðäàøûì, ‰ëäƒðì ìíè, Ñèðäàøûì, ‰ëäƒðì ìíè. Èíàíìà ‹jàðà, …‰çƒí, Âóðìà ‡àí, jàð, …‰çƒí, Á‰щòàíà ãûë ÷àð, ‰çƒí, Ãàðäàøûì, ‰ëäƒðì ìíè, Ñèðäàøûì, ‰ëäƒðì ìíè.

---------------------1. Øàìàõûäà í ìøщóð áóëàã.

292

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

†ÈÍ„ÈÐ, †ÈÍ„ÈÐ2 Òèôëèñèí áƒð‡ƒ ìíì, Äèëáèëìç …ƒð‡ƒ ìíì, Áàø ãîjóì äèçèí ƒñò, Èë jàòñàì, èí‡èìðì. †è…èð ‡è…èð, ‡è…èð jàðûì, Ñí ãóðáàí jàçûã ‡àíûì, †îøóá jåí ãàjíàð ãàíûì.

--------------------1. “Òàщèð ⁠ljщð“ äàñòàíûíäàíäûð. Øèðâàíäà õàëã ìàщíûñû êèìè ä îõójóðëàð. 2. Äåjèëí …‰ð, Øàìàõûëû õàííä Ìèðç Ìщììäщñíèí òñíèôëðèí293

äíäèð.

Òèôëèñ jîëó ìèðâàðû, Jóõóäà …‰ðäƒì, jàðû, ×à‹ûððàì áðè áàõìàç, À‹ëàðàì çàðû-çàðû. †è…èð-‡è…èð, ‡è…èð jàðûì, Ñí ãóðáàí jàçûã ‡àíûì, †îøóá jåí ãàjíàð ãàíûì. Òèôëèñ jîëó ìåøäèð, Àðõû, jîëó, øƒøäèð, Òèôëèñä îëàí jàðûí, Jàíà‹û áí‰âøäèð. †è…èð-‡è…èð, ‡è…èð jàðûì, Ñí ãóðáàí jàçûã ‡àíûì, †îøóá jåí ãàjíàð ãàíûì. ÑÀËÀÌ ÅJËß Äóðíàì, …åäðñí †àâàäà, †‰âëàí åäðñí щàâàäà, Ñåâäàëû àòàì Ìóðàäà, Äóðíàì, îíà ñàëàì åjë. Ñàëàì åjë, ñàëàì åjë, Ñàëàìûìû êàëàí åjë.

Ñàëàìûìû êàëàí åjë. ÁÎJÍÓÍÀ ÑÀË, ÝßË ×à‹ûðäûì áà‹äàí, àj …ƒëƒì, àj âåðäè äà‹äàí àj …ƒëƒì ‚÷ øàщûëûã à‹äàí, àj …ƒëƒì, Jàjëû‹ûí àë …ë, Áîjíóíà ñàë, …ë. * * * ëèíä ‰ëê, àj …ƒëƒì, Î ÷ðõè-ôëê, àj …ƒëƒì, Õàëèñ èïêäí, àj …ƒëƒì, ×àðøàáûí àë, …ë, Áîjíóíà ñàë, …ë. * * * ëèíä ñàçû, àj …ƒëƒì, Õîøäóð àâàçû, àj …ƒëƒì, Ãûðìûçû ãàíîâóç, àj …ƒëƒì, ˆðïjèí àë, …ë. Áîjíóíà ñàë, …ë. ÁßÇßÍÌÈÑßÍ1

Äóðíàì, …åäðñí òí, Áà‡ âåðìðñí щð jåòí, Áèð èëòèìàñûì âàð ñí, Î, àíàìà ñàëàì åjë, Ñàëàì åjë, ñàëàì åjë, Ñàëàìûìû êàëàí åjë.

Jåí òîâóç êèìèñí, ́ ãøí… áçíìèñí, „åjèíèá à‹ ê‰jíjèíè, ˆðòƒá àë ‰ðïjèíè, Ëàëñí, ñƒñíìèñí ́ ãøí… áçíìèñí, Àõ, í ãøí… áçíìèñí.

Äóðíàì, …åäðñí äà‹ëàðà! Áàõàðñàí ã‰í÷ áà‹ëàðà. ؁ôà ñóëó áà‹ëàðà, Äóðíàì, jàðà ñàëàì åjë. Ñàëàì åjë, ñàëàì åjë,

* * * Àøèãì, àj ƒçƒí, Òåëèíè jàj ƒçƒí, Äîëàíûá äèjàð-äèjàð Àj àëà …‰çëƒ íè…àð

294

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

295

„‰ðìäèì òîj ƒçƒí Jåí òîâóç êèìèñí Àõ, í ãøí… áçíìèñí. * * * Âåðèá åøãèí ‡àìûíû, åjðàí åòäèí щàìûíû Jåí àøûã ρíàщûí, †îøäóðäóí èëщàìûíû, ́ ãøí… áçíìèñí, Àõ, í ãøí… áçíìèñí.

1.Àøûã ρíàщûí áñòëäèjè ìàщíû êèìè Øèðâàíäà èôà îëóíóð.

XI. ÁÀJÀÒÛËÀÐ

ê‰ë…ñè, Íàìðäèí jƒç щàñàðû.

Øèðâàíäû, õàí jåðèäè, Ôèò äà‹û ‡àí jåðèäè, Ñà‹ûìà áèð îõ äjäè, Ñîëóìíàí ãàí jåðèäè.

Øàìàõû áàçûðûìûø, Ìèðçëð jàçàðìûø, ́ äóìàí âàð, í ä ÷í, Jàð jàðäàí áåçàðìûø.

„‰j áóëóä, Øèðâàí àjàç, Jàç ìíè, Øèðâàíà jàç, „ƒíƒí jàä åëä êå÷ð, āðäèíè Øèðâàíà jàç.

Øàìàõû äà‹ è÷èíä, „ƒëëƒ áàðäà‹ è÷èíä, Áó jåðëðäí ãûç ñåâí, Jàíà‡àã jà‹ è÷èíä.

Øèðâàíäà òщðèì âàð, Àëòûìäà êщðèì âàð, jèë ƒçƒíäí ‰ïƒì, Áèð à‹ûð ñôðèì âàð.

́í àøèã ãàðà áà‹ëàð, À‹ ƒñòí ãàðà áà‹ëàð, Øèðâàíûí щñðòèíäí, ‚ðjèì jàðà áà‹ëàð.

Øèðâàíûí áîç äà‹ëàðû, Áàñûáäû òîç äà‹ëàðû, Jàäûíà äƒøð à‹ëàð, ðíèí ‰ç äà‹ëàðû.

́í àøèã ãóðáàí âåðèì, Ãî÷ êñèì, ãóðáàí âåðèì, ́íè Øèðâàíà ãàjòàð, †àíûìû ãóðáàí âåðèì.

Øèðâàíûí äƒç щàñàðû,

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

à‹à‡

Øèðâàíûí ñó‡óãëàðû, Îä ò‰êð î‡àãëàðû, àìû jàðà ãîâóøäó, Ìí …çäèì áó‡àãëàðû.

Øèðâàíûí òîðïà‹ûjàì, Õàí ãûçûíûí ñà‹ûjàì, Àë jàíàãäà …ƒë à÷ìûø, ́í îíóí jàðïà‹ûjàì.

296

č

Øèðâàíû ñå÷ììèðì, Ñåâäàäû, êå÷ììèðì, ʉíƒë èïê jóìà‹û, Äîëàøûá-à÷àììûðàì.

Ïèjàëëð ãàííûäû, Òîõóíìà äðìàííûäû, Áóðäà áèð ãûç ñåâìèøì, Õàí ñîjëó, Øèðâàííûäû.

-----------------------

Jîëëàðäàí щàñàðû, ́ðäèí

297

„ƒí …ëèá àõøàì îëñóí.

́щðèìèí ìàëû ƒñò.

ˆjƒíä âàð áàðàìà, ājì ìíèì jàðàìà, Ëàìïà …‰òƒð, òåç jåðè, Àíàì áàõñûí jàðàìà.

Ñî‹àí êñì áèòðìè? Ñóëàñàì ãîë àòàðìû? Áóðäàí áèð ñäà âóðñàì, ‚íƒì ñí jåòðìè? çèçèì ãîjóíà ìí, Áàõàðàì áîjóíà ìí, Èëä áèð ãî÷ áçðì, „åòìðì òîjóíà ìí.

Áîñòàíûì ÷è÷êëíäè, „ƒë ò‰êäƒ ë÷êëíäè, Áñ ðщìèí щàðäà ãàëäû? ǃëìƒí …åð÷êëíäè. Jàjëû‹ûí à‹û ìíäí, ë ÷êìç jà‹û ìíäí, Èëàщè, ñí ðщì åë, „‰òƒð áó äà‹û ìíäí.

Ïèðäèðêè äà‹ûìäû, Ãîjíó ãì îjëà‹ûìäû, Jàø ò‰êð ëåjñàí êèìè, Äåjð, jàìàí ÷à‹ûìäû.

ʁìðè áà‹ëà áàðû, À÷ûëäû áà‹ëà, áàðû, Òîjóìäà îjíàìàäûí, Âàjûìäà à‹ëà áàðû.

Jåìèøèì ïàðà ãàëäû, Jåìäèì ïàðà ãàëäû, Áó èë áîë jà‹ûø jà‹äû, Jàìàíëûã ãàðà ãàëäû.

Òîõóì ñïèëè ãàëäû, Áîñòàí êèëè ãàëäû, àðà ãîjóá …åäèðñí? Òèôèë ò‰êƒëƒ ãàëäû.

Áà‹ûìäà ƒçƒì äjäè, Ãàðàëäû ƒçƒì äjäè, Ãèjàìò ãîïìàäû êè, ‚çƒí ƒçƒì äjäè.

́í àøûã ÷àjûì ãàëäû, È÷ìäèì, ÷àjûì ãàëäû. Òîjóí åä áèëìäèì, Åëëðä ïàjûì ãàëäû.

ʃäðƒíƒí äƒçí jåðè, Äà‹ jåðè, äƒçí jåðè. Áèð ä …‰ð áèëåjäèì, Jàð èë …çí jåðè.

„‰ðƒíí Ãàðàãàøäû, ‰ðƒëí ãàð‹û ñàøäû, σíщàí à‹ëà, …‰çëðèì, Jà‹û …‰ðìñèí, jàøäû.

çèçèíì, …‰j íäè, Jàøûë íäè, …‰j íäè? Jàðûì jàäûìà äƒøäƒ, Ëàï ƒðjèì …‰jíäè.

Áóðäàí áèð ìàjà …åòäè, „‰çëäèì, ÷àjà …åòäè, „ƒ‡ë î‹óë á‰jƒòäƒì, ǁщìòèì çàjà …åòäè.

́í àøèã îä àïàðà, Àj äî‹óá, î äà ïàðà, Âàðìû …‰ð îäó ñ‰íí Ñèíìäí îä àïàðà.

Åëìè àë÷àã, jà‹û, Ñèëàщûí àë, ÷àõ, jà‹û, Íàìðä ìåjäàí âåðäèí, Íàìðääí àë÷àã jà‹û.

́í àøèã ñàðû ‡àíûì, À‹ ëèáàñ, ñàðû ‡àíûì, ‚çƒíƒ …‰ðìjíäí, Ãàëìàjûá jàðû ‡àíûì.

Ãàðäàø, ìíè òàï àïàð, Ñûíûã ê‰íëƒì jàï, àïàð, Åøèòñí áà‡ûí ‰ëƒá, „ë áà‡ûíû òàï, àïàð.

́í àøèã îõóñàíà, Òàð ÷àëûá îõóñóíà, Ñèííè ãàíëû …‰ðäƒì, Êèì âóðäó îõó ñí?

Ááðèñòàí áèð êíä îëäó, ĉðä jàíû …ƒëáíä îëäó. Âèðàí ãàëñûí áó jîëó, „åäí îðà áíä îëäó.

Î òàjäà ãóçó êèìè, Òƒêƒ ãûðìûçû êèìè, À‹ëàñàí åë à‹ëà, ́щðèìèí ãûçû êèìè.

Ñàâàëàí áóç áà‹ëàäû, Jàíûí jàðïûç áà‹ëàäû, ́щðèì åâèí …åòäèì, Àòûìû ãûç áà‹ëàäû.

́í àøèã ‰ç …ƒíƒì, À‹ëàðàì ‰ç …ƒíƒì, ԁëê ëèì äƒøñ, Ñàëàðàì ‰ç …ƒíƒì.

Ìàðàë, jåðèí øàì îëñóí, Îòëà, jåðèí õàì îëñóí, Äåjèí áàëàì äðäèíè,

́í àøûã õàëû ƒñò, Õàëûíûí …‰ëƒ ƒñò, Âàðèñëð äàâà åjëð,

́í àøûã äðä Êðì, Áì áè÷èá, äðä êðì, „‰ðñ òçäí jàíàð,

́í àøèãì áåë jàç, Ãàðà îõó, ãàðà jàç, ́íè Øèðâàíäàí åòäèí, „ëìjjäè, áåë jàç! Øèðâàíûí ãàðû ãàëäû, Jàç …ëäè, ãàðû ãàëäû, Àáàä øщð jåðèíä, Õàðàáà áàðû ãàëäû.1

Ãîjóí áèç ä à‹ëàjàã, Áèçèì ä äðäèìèç âàð. -----------------1.Øàìàõûäà áàø âåðìèø 1902-‡è èë çëçëñèí èøàðäè.

́í àøèã …èðä ñèí, Àë jàíàã, …èðä ñèí, ãëèìè ñðäí àëäû, À‹ áóõàã, …èðä ñèí. Ìåjäàíäà ìð‡èìèç âàð, щçƒìƒç, ìð‡èìèç âàð. 298

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

299

Åøèòñèí Ää Øìøèð, Jåòèøñèí À‹äàáàíà.

́íäêè äðä Êðì. ́í àøûã äðä ãàíè, Àðèôëð äðä ãàíè, È÷ìèøì ãì øðáòèí, Îëìóøàì äðä ãàíè. ́í àøèãì, äðä …ð, À÷ ñèííè, äðä …ð, Äàø îëñàí äà ðèäð, Äà‹ äà îëñàí, äðä …ð.

Jà‹û ë àòäû ãàíà, „‰j÷ ä‰íäƒ çèíäàíà, Åëñèç Àøû㠐ëñ…ð, Í凁 ä‰çƒð щè‡ðàíà. Äå êèì ä‰çð áó ƒí? Áó äà‹à, áó äƒjƒí, Õî‡àëûäà äƒøí ãàí, „åäð ãèjàìò …ƒí.

́í àøèã áàëà äðäè, Ìí êäèì áàëà äðäè, Àíàíû äðä ‰ëäƒðäƒ, Ñèíä áàëà äðäè.

çèçèì …ƒëëƒ áà‹ëàð, Ìåjâëè, …ƒëëƒ áà‹ëàð, „ƒë áƒëáƒëƒí èòèðèá, À‹ëàjûð …ƒëëƒ áà‹ëàð.

́í àøèã äðäè jà‹à, Jàìàíäû äðä, àj à‹à, å÷ êñ jèëìäèì, Ñàëûáäû äðä àjà‹à.

„ƒí êå÷äè èë …ëäè, „‰ç jàøûì …èë …ëäè, Áàëà äðäè ÷êìêäí, уìƒjƒì äèë …ëäè.

Àøûã í ÷àð …‰ðê, Õàëûí í ÷àð …‰ðê, Áèð èøè Àëëàщ j, Îíà í ÷àð …ðê?

Ãàðäàøûjàì, ãàðäàøû, „åò äà‹ëàðäàí ãàð äàøû, Jƒç èëíí ‰ìðƒ àðòàð, Áà‡û …‰ðñ ãàðäàøû.

́í àøèã äëè ãîjóí, Ãóðáàíà …ëè, ãîjóí, ΋ëó ‰ëí àíàíûí, Àäûíû äëè ãîjóí.

ʁêëèê äàøà äà‹ûëäû, Ó÷äó äà‹à äà‹ûëäû, Âóðàí åë âóðäó êè, Ãàíûì äàøà äà‹ûëäû.

Àøûã áj íèøàí jåðä, Õàëûí áj íèøàí jåðä. jð ìíè àõòàðñàí, Ãàëäûì áåj íèøàí jåðä.

́í àøèã äðä jíè, „ë …çê äð-äjíè, Òàïìàäûì áèð‡ êñè, ăçëä äðä jíè.

Áèð à‹û äå, àj àíà, Jàðàëû À‹äàáàíà, 300

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Áóðäà äðìàí îëìàäû, āðìàí÷û, Áà‹äàä àðà.

Jàçàð jàçàíûì ìíèì, щjëð îçàíûì ìíèì, çëäí ãàðà jàçûá, Jàçû jàçàíûì ìíèì.

Áà‹ûíäà âàð ñàðû …ƒë, Ãûðìûçû …ƒë, ñàðû …ƒë, ́í àjðûëûá …åäèðì, Ñèë …‰çƒíƒ, áàðû …ƒë.

Áàáà äà‹û àøàðàì, Äóìàí …ëñ ÷àøàðàì, ́í áèð ãàjíàð ãàçàíàì, Îäó àç ãîj, äàøàðàì.

Áó …ƒíƒí àäû íäèð? ؁íáäèð, àäûíàäûð, Àíà, àíà äåäèëð Áèëìäèì äàäû íäèð?

„ëèí, …ëèí, äóë …ëèí, ò…ëðè ïóë …ëèí, Ãàðäàøûìûí õòðèí, Îëëàì ñí ãóë …ëèí.

́í àøèãì jàõøû jàð, Ëî‹ìàí, jàðàì jàõøû jàð, ×îõ jàëâàðäûì òáèá, Áó jàðàíû jàõøû jàð.

Íåj÷ƒí …åòäƒí ñójà ñí, Ñóäàí òàïäûí äóà ñí? Ãàðàãóø‡àí îëìàäûí, Áà‹ëàìàäûí jóâà ñí.

Àøûã ñàç èë à‹ëàð, Ãóáà ãàç èë à‹ëàð, Áó ãäð äðäè îëàí, ð …ƒí àâàçëà à‹ëàð.

Àðàí÷ûñàí, òóò …‰íäð, Äîøàá …‰íäð, òóò …‰íäð, ˆçƒí …ë áèëìñí, Áèð êèðêåø òóò, …‰íäð.

́í àøèã ãàëàì ãàëäû, Áè÷ìäèì, òàëàì ãàëäû, Ñèçä ìíèì, à äà‹ëàð, Àëà…‰ç áàëàì ãàëäû.

À‹ëàìàãäàí щàjàì jîõ, Áòðèì ÷îõ, ìàjàì jîõ, Jƒç èë ñ‰â䁅àð îëäóì, Áèðäí àðòûã ìàjàì jîõ.

Äå, áèð, jàðàí í凁äè, Áìíí àðàí í凁äè? ́íèì jàðàì ñà‹àëìàç, сíèí jàðàí í凁äè?

Àðàáàì òàò åâèíä, ́ñêí ñàë jàò åâèíä, Îjíàjûá óäóçìóøàì, Ãàëìûøàì ìàò åâèíä.

Ãîjóí jàðûì à‹ëàñûí, Åòèáàðûì à‹ëàñûí, Óíóòìàñûí äðäèìè, Àðàì-àðàì à‹ëàñûí.

çèçèì áà‹äà äàðà, Áà‹äà jó, áà‹äà äàðà, 301

Áîø ãàëàí jóðä à‹ëàäû.

Àõòàðûð Ñàðû àøûã.

Àøûã áóëàãëàð ƒñòä, Àщûí áóëàãëàð ƒñòä,

Àøû‹àì jàõøûjà ìí, Jàõøû Ðóì, jàõøû Jìí, ́í щàããà àøèã îëäóì, Jåòìäèì jàõøûjà ìí.

́ äðäèí ‡àíäàí …åäð, ́ jàðàí ñà‹àëàíäû.

Áèð ãûç ìí ñó âåðäè, Jàíäûì áóëàãëàð ƒñòä.

́í àøèã àj íäíäè, „ðäíèí àjíäíäè, Áèð åâä òîj-íà‹àðà, Áèð åâä âàj, íäíäè?

́í àøèã õàí ñàðàjû, Áƒðƒjƒá ãàí ñàðàjû, Øóøà î Øóøà äåjèë, Äà‹ûëûá Õàí ñàðàjû.

çèçèì …‰j÷jè ìí, Ãàðàíû, …‰j÷jè ìí, À‹ûëëû áàø …ðêäèð, Íåjíèðì …‰j÷jè ìí.

Ñàâàëàíûí áóçó âàð, „ƒëƒ âàð, jàðïûçû âàð, Áóðäà áèð è…èä ‰ëƒá, ́ î‹ëó, í ãûçû âàð.

Àøûã áà‹ðû ãàí à‹ëà𠆁ñä à‹ëàð, ‡àí à‹ëàð, Áàòûá Èñà áóëà‹û, †àááàð à‹ëàð, Õàí à‹ëàð.

Àøûã ñèíäí …ëð,1 Õàëûí ñèíäí …ëð, Êèìèí äðäè ÷îõ îëñà, Àщû ñèíäí …ëð.

Jîõäóð òáè-òâàíûì, „‰ç jàøûäûð …ƒìàíûì, Áèð õáð âåðí щàíû, àðäàäûð Íàòàâàíûì?

àðàj ÷êäèì, åë äåäèì, ʃðê äåäèì, áåë äåäèì, Áàëàìû ñåë àïàðäû, ăøìíèìäèð åë, äåäèì.

́í àøûã àðû ‡àíûì, Ãàëìàjûá jàðû ‡àíûì, Âàëåщè,ǁðíè…àðû, Àõòàðûð çàðû ‡àíûì.

Àøûã äîäàãëàð ƒñòä, Õàëûí äîäàãëàð ƒñòä, Áìëè áƒëáƒëƒì à‹ëàð, „ƒëñƒç áóäàãëàð ƒñòä.

́í àøû‹àì òðñèí, ҁðñè …åòñèí òðñèí, Jàõøûíûí ìçàðäà äà, Áõòè äƒøƒá òðñèí.

Àøûã äƒjƒí äà‹ëûäû, Ñèíí äƒjƒí-äà‹ëûäû. Åë ê‰÷ƒ jîëà äƒøäƒ,

Èòèðäèí jàðû, àøûã, À‹ëàìà áàðû, àøûã, Jàõøûäàí àjûðûáëàð,

Òèôëèñä …‰ðäƒì jàðû, ×à‹ûððàì áðè áàõìàç, À‹ëàðàì çàðû-çàðû.

Êå÷äèì Õèë ïèðèíè,1 Jàðàì åjëð èðèíè, Áèð äåjèë, èêè äåjèë, Äåjèì щàíñû áèðèíè?

Jàjëà‹ûí Ñàâàëàíäû, ҁðëàíûí щàâàëàíäû,

------------------1. Ãîáóñòàí ðàjîíó ðàçèñèíääèð.

„åäðì åëëðèíäí, ́ …ëð ëëðèíäí, Jàøûëáàø ñîíà îëóá, ×ûõàðàì …‰ëëðèíäí.

Äà‹ëàðäà äà‹äà‹àíà, Áèòèáäèð äà‹äà‹àíà, Îâ÷ó áèð ìàðàë âóðóá Áîjàíûá äà‹äà ãàíà. Äà‹àëàðà ÷í …ëè퇁, ǃëô ƒç òí …ëè퇁, çðàjûëà ‡àí âåðìì, ‚ñòƒì ñí …ëè퇁. Äà‹ëàðäà ëàëà äðäèì, Áàøûìà áëà äðäèì, ́ àíàì âàð, í áà‡ûì, À‹çûìäàí àëà äðäèì. À‹ëàìûøàì áàøäàí ìí, Êèïðèêäí ìí, ãàøäàí ìí, ́ àòàì âàð, í àíàì, Jàðàíìûøàì äàøäàí ìí. Áó ïàëòàð õàñà ïàëòàð, „åjìj õàñà ïàëòàð, Òîjà ãèñìò îëìàäû, Ò‰êƒëäƒ jàñà ïàëòàð. Òèôëèñ jîëó ìèðâàðè, 302

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

--------------------1. Áóíäàí ñîíðàêû áàjàòûëàðûí ñÿêêèçè Àøûã Õàíûìäàí jàçûjà àëûíûá.

́í àøûã ãàäà äƒøäƒ, Ãàí äƒøäƒ, ãàäà äƒøäƒ, „ƒë êäèì, òèêàí äðäèì, „ƒë äðìê jàäà äƒøäƒ. Àj äî‹äó, ãàäèð Àëëàщ, Áó àõøàì íäèð, Àëëàщ. Jà jåòèð ìóðàäûìà, Jà äà âåð ñáèð, Àëëàщ. Áó äà‹ëàðûí áàøû ãàð, Òîðïà‹û ãàð, äàøû ãàð. Áó îäëàíàí ê‰íëƒìƒ, щíäƒðìj äàøû ãàð. Áó ‡û‹ûð ÷åøì jîëó, „åäíëð …ëèð äîëó. сщí…, ãóëïóí ãûðûëñûí, Ãûðûëäû jàðûí ãîëó. ëèíä òðçè âàð, †èáèíä ÷ðçè âàð. Àëìíí …ƒëð, îjíàð, ́íèìë ãðçè âàð. Ájàç òóò øêð, øðáò, 303

Áëáäí jîõñóë îëìàðàì, Jà‹ûjà ãóë îëìàðàì, Øèðâàíûìäà ‰ëðì, Jàäëàðà ãóë îëìàðàì.

Jåðèí îëóáäóð ãƒðáò. Jàðûíäàí àjðû äƒøí, À‹ëàð, àщ ÷êð ëáò. āâëð ñƒðƒ-ñƒðƒ, ́íèì ñåâäèjèì ƒðƒ, ˆëäƒðäƒì áñ îëìàäû, Èíäè àðäûìíàí ñƒðƒí.

Àë ê‰íëƒìƒ jà ñàðû, Ñûíûá ê‰íëƒì à÷àðû. ‚ç ÷åâèðèá àщ ÷êäèì Åëèì Áîjàäà ñàðû.

́ ãóëàì, í à‹àjàì, ãèãò äóñòà‹ûjàì, Øèðâàíûìà ãóðáàíëûã, Áèð îâó‡ òîðïà‹ûjàì.

؁êðèí øèðèí äàäû, Áàë äàäû, øèðèí äàäû, Øèðâàí åë øèðèíäè, Áîjàäûì Øèðâàíäàäû.

Óëó jîëäó Øèðâàíûì, ؁êð, áàëäû Øèðâàíûì, Áàáàì îðäàí ÷ûõàíäà, Áîjàä ãàëäû Øèðâàíûì.

Åë äðäè õèjì-õèjì, Åëèí äáèí äjì. Ïèðñààòäàí êå÷íä Áàøûí jîõñà, áàø jì.

Ñû‹ìàç øåð, äàñòàíà, щç jàðàøûð Øèðâàíà. Øàìàõû …‰ç jàðàñû, Øèðâàí áèð ‡àíäûð îíà.

ÁÀJÀÒÛ-ÃÛÔÛËÁßÍÄËßÐ1 ́í àøèãì ä‰ðäƒ çð, Ñîíà …‰ëä ä‰ðä ƒçð, Àøûã áèð øåj …‰ðƒáäƒ, ‚÷ ƒç àðâàä, ä‰ðä ƒçð. ́í àøûã, àj óñòà, êàð, Õîø …ëäèí, àj óñòàêàð, Àøûã áèð øåj …‰ðƒáäƒ, Øà…èðä ëàëäû, óñòà êàð. ́í àøèãì áóç áà‹ëàð, Áóç áà‹÷àëàð, áóç áà‹ëàð, Ãûçìàð …ƒíø àëòûíäà, Î íäèð êè, áóç áà‹ëàð? ́í àøèã àòà ìèíäè, „ëjäè àòàì èíäè, Àøûã áèð øåj …‰ðƒáäƒ, ΋óë áèð àòà ìèíäè. Áó äà‹äà äàíà …‰ðäƒì, Áóðíóíäà òàíà …‰ðäƒì, сêñí î‹óë, ãûðõ àòà, Jƒç ëëè àíà …‰ðäƒì.

Íå÷ jîëëàð òàëàíäû, Jàíàð îäà ãàëàíäû. Çàëûìà áàø jìäè, Ïèñëèê jà‹ûjà ãàëäû.

́í àøèãì áóç êèìè, Àòàð êèìè, ïóñ êèìè. Ãûøäà î‡àãñûç ãàjíàð, Jàjäà ÷ûõàð áóç êèìè.

Jàõøû ôщì åò Øèðâàíà, Áä …‰çë áàõìà îíà. Øàìàõû ìðêç îëóá, Åëëè… Àçðáàj‡àíà.

çèçèì èêè ñèí, Èêè ä‰ø, èêè ñèí, Áèð áà‹÷àäà áåø ìåjâ, „ƒí äƒøƒá èêèñèí.

-----------------------1. Àøûã Õàíìóñàäàí jàçûjà àëûíûá. 304

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

305

XII. ÓØÀÃ ÔÎËÊËÎÐÓ

JÀÍÛËÒÌÀ†ËÀÐ Ñà‹ ãûç àõñàã ãûçà à‹ ñàããûç âåðäè.

ÎÕØÀÌÀËÀÐ Àj Àëëàщ, Áó áàëàì õàíäû-õàíäû, Áà‹÷àäà ãóø ãîâàíäû. Ìèñðè ãûëûí‡ áåë áà‹û. Âóðìà‹à ïщëâàíäû. Àj Àëëàщ, Äàì-äàì äàì‡ûäû, Êþjíjè íàðûí‡ûäû. Äàì-äàì, äàì áàëàñû, „ë-…ë, àòàì áàëàñû. Àj Àëëàщ, Áó êèìäè, êèìäè? Áà‹÷àäà-áà‹äà ãîâóíäó, Ձ퇁ð-áû÷àã áåëèíä Ãûçëàðà ïщëâàíäû. Àj Àëëàщ, Áàëàì - ‡àíäû, ‡àíäû Áàáàñûíà щjàíäû, Åë-îáàjà ájàíäû ́íëð ïщëâàíäû.

Òƒôí…è ÷àõìàãëàjûðñàí - ÷àõìàãëà, ×àõìàãëàìûðñàí - ÷àõìàãëàjûì. Jåòìèø jåøèê jåòèøìèø jåìèø jåìèøèê. Àíàì ñèëêäè, ñèëêëäè ÷îáàíû, ×îáàí ñèëêäè, ñèëêëäè àíàìû. Òê ‡ƒò äƒê‡, ‡ƒò ‡ƒò äƒê÷, ƒ÷ ‡ƒò äƒê÷. Î òàjäà âàðäû áåø-áåø áîç àëà, ãîç ãàøãà, áîç òƒêëƒ, áåç jƒêëƒ ïîðñóã. jøè ãóìó òîõìàãëàìà, Ãóì ñíè òîõìàãëàñà, сí ãóìó òîõìàãëàìà. Ãîíøóäàí áèç áåø áàñìà òàñ àø …ëäè. Ïèøèê âóðäó ÷àëàäû. Âàõñåj , î áåø áàñìà òàñ àø! Øàõñåj, î áåø áàñìà òàñ àø! Íåjíèì, íå‡åëjèì, 12 ÷‰ïƒ í凁 …‰òƒðƒì. Jåääè ãàðà, ãàøãà, òïë, ñêèë, ÷ïèë ò‰ðìèø. ʁêëèê, êïíê ê‰ë…ëèj …ëèí …åäê. Òàò òðêì, òóò òðêì, òðêìëì уä äëìëíäèðèá, Jîõ, äëìëíäèðèëìjèá.

306

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

307

Ä‚Ç„‚ːР1. Õèj, õèj, Õèjàíäà, ‚çƒjƒì èòèá áó jàíäà. ‚çƒjƒí ñójóí è÷ðëð, Õàëõàëàäàí êå÷ðëð. Õàëõàëà ìíèì îëñóí. ʁòàí ê‰jíjèì îëñóí, Êîòàí÷û …åòäè, …ëìäè, Jàjëû‹ûì àëäû, âåðìäè. Jàjëû‹ûìûí ó‡ó ãàðà, Ïåjêàìû …‰íäðäèì jàðà. Õàíáàëàíû ‰ëäƒðäƒ, ăøìàíûìû …ƒëäƒðäƒ. * * * 2. Èjí, èjí, ó‡ó äƒjì, Øàì à‹à‡û, øàòûð êå÷è, Ãîâ à‹à‡û, ãîòóð êå÷è. „‰j ãóøóì, …‰jð÷èíèì, À‹ ãóøóì, à‹àð÷ûíûì. çì òèêàí, ìèðãóëó, Âóð íà‹àðà, ÷ûõ ãûðà‹à. 3. Ìîòàë, ìîòàë, òðñ ìîòàë, Jà‹ àòàð, ãjìàã òóòàð, Ùàúû îüëó ìóñòàôàíûí, Ùÿð ãîëóíäàí áèð ãàí àòàð. îïïàí, щóïïàí, Jûðûë, jûðòûë Ñó è÷, ãóðòóë. * * * 4. ñí ájèí íåjè âàð? ×àããûð-÷óããóð øåjè âàð. „‰j ìóí‡óãëó èòè âàð. „‰j ÷ûõàí àòû âàð. Åâèíä áèð ëîòó âàð, 308

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Àjà‹ûíäà ïîòó âàð. * * * 5. Íåщðì îë, îë, îë, Jà‹û áîë îë, îë. Jà‹û ájëð àøûj‡àí, Àjðàíû …‰ç jàøûj‡àí. Åâèì ãîíàã …ëèáäèð, Àøûì jàâàí ãàëûáäûð. 6. ëèìè áû÷àã êñèáäèð, Äÿùðÿ áû÷àã êÿñèáäè Jà‹ …òèðèí, jà‹ëàjàã, āñìàë âåðèí, áà‹ëàjàã. āñìàë äâ áîjíóíäà, ā⁠Øèðâàí jîëóíäà. Øèðâàí jîëó …ƒë áà‹ëàð, Ãîí÷à áà‹ëàð, …ƒë áà‹ëàð, Î …ƒëƒí áèðèí ƒçjäèì, Ñà÷ áà‹ûìà äƒçjäèì. Ñà÷ áà‹ûì …ƒë áàòûá, Ãàðäàøûì ƒñò jàòûá, Ãàðäàø, щîïщîïóí îëñóí, Ãàðäàø, …ƒë òîïóí îëñóí. * * * 7. Äè…èðèãîç, àj äè…èðèãîç, Áèðè êщð, áèðè ãîç, Ìèíäèì êщð áîjíóíà, уðäƒì Øèðâàí jîëóíà, Øèðâàí jîëó ìèí áàçàð, È÷èíä ìåjìóí …çð. Ìåjìóíóí áàëàëàðû, ́íè …‰ð‡ê à‹ëàäû, Èñòäè ãà÷ñûí …åòñèí, Jèjñè òóòóá áà‹ëàäû. * * * 309

8. ëì, ëì, ãàð‹û äëì, ×èë ïïjèì, ÷èë ÷‰ðjèì, Ñàðû jà‹ûì, ñàðûìñà‹ûì, À‹à, ìí áèð çó! * * * 9. êèë, áêèë ãóø èäè, Äèâàðà ãîíìóø èäè, „åòäèì îíó òóòìà‹à, Î ìíè òóòìóø èäè, Ìåjäàíà ñàëìûø èäè, Ìåjäàíûí à‹à‡ëàðû, Áà𠅁òèðèá ó‡ëàðû. ׁïð ÷êäèì, jîë à÷äûì, Ãûçûë …ƒë äîëàøäûì. Áèð äñò …ƒë äðììèø, ́íñè …ëäè,ìí ãà÷äûì. * * * 10. Jà‹ûø …ëèð jà‹à-jà‹à, Äîëó äƒøƒð áèçèì áà‹à, ìèì î‹ëó, Ñîëòàí à‹à, Äó𠅁ë, …åäê îjíàìà‹à, Îjíàìà‹ûí âàõòû …ëèá, Ãûçûë …ƒëƒí òàõòû …ëèá. * * * 11. Èêè õîðóç, áèð ôð, Ôàòìàíû âåðäèê ð. Àëëàщ, jà‹ûø jà‹àjäû, Ôàòìà èíê ñà‹àjäû. Ôàòìà áó‹à, ìí áó‹à, „ëèí …åäê ïàìáû‹à. Ïàìáûã àëàã îëóáäóð, Ãîjóí äàáà‹ îëóáäóð. Áó çàìàíûí ãûçëàðû, ʁáèí êñèð ‰çëðè. 310

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

12. Òƒëêƒ òîjóã àïàðäû, Ñàáàщà jîâóã àïàðäû. Áàõäûì ùèíÿ, ×ûõäûì ÷‰ë, „èðäèì åâ, ëèìè ñîjóã àïàðäû. * * * 13. À òåøòè,òåøòè, òåøòè, Âóðäóì, „èëàíû êå÷äè. Èêè õîðóç ñàâàøäû, Áèðè ãàíà áóëàøäû. Ãàí …åòäè ÷àjà äƒøäƒ, ×àjäàí …‰jð÷èí ó÷äó. Ãàí äåäè, áàøûì ƒñò, Áìðèì, ãàøûì ƒñò. Áìð …åòäè îäóíà, Ãàð‹û áàòäû áóäóíà. Ãàð‹û äåjèë, ãìèøäèð, Áåø áàðìà‹ûì …ƒìƒøäƒð. „ƒìƒøƒ âåðäèì òàòà, Òàò ìí äàðû âåðäè. Äàðûíû ñïäèì ãóøà, Ãóø ìí ãàíàä âåðäè. Ãàíàäëàíäûì ó÷ìà‹à, àãã ãàïûñûí à÷ìà‹à. Ãàïû÷û ãàïû òîõóð, È÷èíä áƒëáƒë îõóð, ́íäí êè÷èê ãàðäàøûì, ããèí êëàìûí îõóð. * * * 14. ‡á åëäèì, ëèìèí è÷èíäí …ëèá, È÷èíèí è÷èíäí …ëèá, Ձò‡ áè÷èíäí …ëèá, Ñàjàä áóëà‹äàí …ëèá, ́øäè áà‹äàí …ëèá, 311

Áàáàñû jàâûüäàí …ëèá Îðó‡àëû äà‹äàí …ëèá, Ñàéàëû áóëàüäàí ýÿëèá, Õàíàëû îäóíäàí …ëèá. * * * 15. Êå÷ë, êå÷ë, äàçû êå÷ë, ð …凁 ïðâàçëû êå÷ë. Êå÷èá ãîíàð êîë áàøûíà, „àщ äà ÷ûõàð jîë áàøûíà. Ñà‹ñà‹àíà …‰ç åjëð, ð áèð èøè ñ‰ç åjëð. Åjëäèjèí äƒç åjëð, ăç åjëð, òàðàç åjëð, * * * 16. Ãûçûì ãûçûë ïàð÷àñû, Jåð äƒøð ïàðûëäàð. ΋ëàí ê‰ïê áàëàñû, Ãàïûäà äóðàð ìûðûëäàð. 17. †щð äåjèð, jèð ìíè, ‚ñòƒì ñàë äjèðìàíû. Êèøè äåjð: øàëâàð щàíû? Àðâàä äåjð: áîøà ìíè. * * * 18. jøè, ìí áèð ÷щð àë, áð-áð ájèðäèì, Èëä êëô, àjäà øîããà, …ƒíä áèð ñàï jèðäèì, jøè âàëëàщ, áäíçð …ëìèøì. „åò íàõûðà, áèð äàíà òçäèð, …òèð, Ìîëëàjà âåð, áèð äóà jàçäûð, …òèð, jøè âàëëàщ, áäíçð …ëìèøì. * * * 19. Øóì, øóìó øóì è÷èíä, Ãójðó‹ó ãàí è÷èíä. „åòäèì ãàíûí ñèëìj, 312

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ãàëäûì áèjàí è÷èíä, Áèjàí îëóá ëàï ó÷à, Àëòûíäà jàòûá õî‡à, Ñàëàì âåðäèì, àëìàäû, Ãàøãàáàüûí ñàëëàäû, Òÿøáåùèíè òóëëàä. ́íè ñàjà ñàëìàäû. * * * 20. Ãàâàëè ÷àëà-÷àëà …åòäèì áà‹à, Áà‹äàêû ãûçëàð èë îjíàìà‹à. ë àòäûì á‰jƒê ãûçûí ñèíñèí, Êè÷èê ãûç äàä åëäè ííñèí. ́íñè áèð äàø àòäû òïñèí, Ãàçû äà ÷ûõäû åâäí ëîâ ññèí: Ýöú âåðäè íÿðÿñèíÿ. * * * 21. Àòûìà êèøìèø ò‰êƒí, êèøíìñèí, Èòèì ñƒìƒê âåðèí, ñèíñèìñèí. Àëòûìà ãëèá ñðèí, ñó êå÷ìñèí, ‚ñòƒì ÷àäûð ãóðóí, …ƒí äƒøìñèí. Ãîíàã åëjèí щàëâàjà, Ñîíðà áàõûì äàâàjà. (Ñàããûçûì äƒøƒá òíäèð Ãîðõóðàì àðâàä ‰ëäƒð). * * * 22. Àj Àëëàщ, áóíäàí ƒ÷ äí âåð, ‚÷ äí âåðì, áåø äí âåð, „‰jä …åäí ãóøäàðà âåð, ×àëàäàêû …îìóøäàðà âåð, ñðòèí ÷êìèøëð âåð, āðäèíäí ‰ëìƒøëð âåð, ׉ðjèí á‰ëìèøäð âåð, Òàìàðçû ãàëìûøëàðà âåð. Áäðèí áèëìèøäð âåð, Çèéàðÿòÿ ýÿëìèøäÿðÿ âåð, 313

* * * 23. Òƒëêƒ, òƒëêƒ òƒìj, Òƒëêƒ …èðäè äìj. – Òƒëêƒ, щàðà …åäèðñí? – ǃìðƒä ãóøóí jåìj. – ǃìðƒä ãóøó щàðäàäûð? – àðäà îëñà áóðäàäûð. Áàøû ‡ííò è÷èíä, Àjàãëàðû èêèäèð, ëèíä òíáêèäèð. * * * 24. Î òàj, áó òàj áäõàíà, Ãîëëàðû áäáäõàíà. Jàçûí êà‹ûç jîëëàjûí, Áàêûëû ́ììä õàíà. ́ììä õàíûí ãîøóíó, Àëäû áóëàã áàøûíû, Áóëàã ñójó äóðóëäó, ‚ñò ìåjäàí ãóðóëäó. Îí èêè jàøàð ãûç ƒñò, Ìèí äí è…èä ãûðûëäû. * * * 25. ‚øƒäƒì, àj ƒøƒäƒì. Äà‹äàí àëìà äàøûäûì. Àëìà‡û‹ûìû àëäûëàð, Ìí ‡ƒðƒì âåðäèëð. Ìí ‡ƒðƒìäí áåçàðàì, āðèí ãójó ãàçàðàì. āðèí ãójó áåø êå÷è. àíû áóíóí åðꁇè? Åðꁇ ãàçàíäà ãàjíàð, ʃ÷ƒê jàíûíäà îjíàð. – ʃ÷ƒê ñí í …ðê? – Àëíû ãàøãà àò …ðê. Ãàøãà àòûì ôèë-ôèëè, „ë îõó áèçèì äèëè, 314

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Áèçèì äèë óðóì äèëè, Óðóìäàí …ëí àòëàð, À‹çûíäà jƒjí ÷àòäàð. * * * 26. àìàì, щàìàì è÷èíä, Ñóëàðû ‡àì è÷èíä. ā⁠äëëêëèê åjëð, ʉщí щàìàì è÷èíä. ˆêƒç áàøûí ãûðõäûðûð, Ïèøèê áû‹ûí òóòäóðóð. Áîjàã÷û êƒïƒí à÷äû, Áîjàäû ìëàòû. * * * 27. Áó äð jóë‹óí ïèðè, Jàíäûðäûã ãàëäû êƒëƒ. ʃë jàíàð, äìèð ãûçàð, ×àëàäà ‰ðäê ƒçð. ˆðäjè áà‹ëàìà‹à èïê …ðê. Jàð èë äàíûøìà‹à ƒðê …ðê. Jàð ìí àëìà âåðèá, àëìàìûøàì. Jåääè …ƒí, éåääè …å‡ à‹ëàìûøàì. Àòûìû …åí äðä ñàõëàìûøàì, Äåjñí, jàðûìû щàõëàìûøàì * * * 28. Èòèìè øîð äðä áà‹ëàìûøàì. Èòèì ñƒìƒê âåðèí, ñèíñèìñèí. Àòûìà àðïà âåðèí, êèøíìñèí. ́ jàìàí ‰jðòìèñí áó áƒëáƒëƒ, „凁ëð àëûá ãà÷ûð ãûçûë …ƒëƒ. * * * 29. jøè, щàðäàí …ëèðñí? – Ãàããûëû ãàjàñûíäàí. – Àòûí í‰øƒí àðûãäûð? – Ìèíìjèí áëàñûíäàí. 315

– Àjà‹ûí í‰øƒí ãàðàäûð? – Ãàðà ÷àjëàð êå÷ìèøì. – Ãàðà ÷àj äðèíäèìè? – Ñåë àïàðàí …‰ðìƒøì. – À‹çûí í‰øƒí jà‹ëûäûð? – Áèëäèð÷è퇁 jåìèøì. – Áèëäèð÷è퇁 ê‰êäƒðìƒ? – Ãàíàäëàðûí …‰ðìƒøì. – Áàøûí íèj óíëóäóð? – ājèðìàíäàí …ëìèøì. – ājèðìàí ñóâàãäûðìû? – ×àì÷àõûíû …‰ðìƒøì.

* * * 34. Èjí, èjí,ó‡ó äƒjì, сщð ñêêèç,äóðíà äîããóç. Äóðíà …ëäè, äóðóë ÷ûõ, Òƒñòƒ …ëäè, áóðóë ÷ûõ. Áëè, áëè, áàë à‹à‡û, Ãîòóð êå÷è, øàì à‹à‡û. ìèì î‹ëó щëë äåäè, ìèì ãûçû щƒëë äåäè. ìèì …ëäè åøèòäè, Âóðàðàì …ƒëë, äåäè.

* * * 31.êàòû, àj щêàòû, Ìîëëà jû‹àð çêàòû, Áîjàã÷û êƒïƒí à÷äû, Áîjàäû ìëàòû. ҁìèç ãàáû ìóðäàð åëð áîjàã÷û, Ìóðäàð ãàáû òìèç åëð áîjàã÷û.

* * * 35. Áà‹äàí ÷ûõäû ìèøàëà…‰ç, Áèðè êщð, áèðè áîç. Ìèíäèì êщð áîjíóíà, уðäƒì āðáíä jîëóíà. Jîëäà ãîëóì jîðûëäû, Àðõàëû‹ûì ‡ûðûëäû. Jåðäí áèð î‹ëàã ÷ûõäû, ΋ëà‹û âóðäóì jåð. Jåð ìí jåìëèê âåðäè. Jåìëèjè âåðäèì òàòà, Òàò äà ìí òàò äåäè, Jƒjƒð àòûíà ÷àò äåäè.

* * * 32. – Ãûçûí áèø-äƒøë í凁äèð? – Îä-àëîâ ïàð÷àñûäûð. – Èø-…ƒ‡íí í凁äèð? – Îíó äåì, õàëàñû? †ûðû‹û åë äƒjƒíëð, Jàìàãäàí àðòûã. Ãàáûí åë jàëàjàð, Jóìàãäàí àðòûã.

* * * 36. Èêè áà‡û jàí-jàíà, „åäèðäèëð Øèðâàíà. Øèðâàí ñójó ñðèíäèð, Èêè áà‡ûëà𠅁ëèíäèð. „ëèí áàõ, …ëèí, ëèí ãîjóá áåëèí. „ëèí ñ‰ç äåìjèí, „åäð äåjð ðèí.

30. ×à‹ûð-÷à‹ûð, „ƒëïðè, Äàìäà ÷û‹ûð, „ƒëïðè. ʃíäíè èò àïàðäû, Áèð ä jî‹óð, „ƒëïðè.

33. Áàø áàðìàã, áàøàëà áàðìàã, Óçóí щà‡û, …ƒë щîïïà‡û, áàëà‡à áà‡û. 316

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

317

* * * 37. Ñèððèíè âåðñí àðâàäà, ñêèê îëìàç ñíäí ãàäà, Àðâàä äåjð ÷àðû‹ûíà, ×àðû‹û äåjð áèðèñèí, Ձáð ÷àòàð ãàçûjà, Àäûí äƒøð jàçûjà. * * * 38. À‹àáàëàíûí áû÷à‹û, „ƒìƒøäíäèð ñà÷à‹û. Âóðóí ñàíäûã à÷ûëñûí, Èí‡èë-ìð‡àí ñå÷èëñèí. Èí‡èë-ìèí‡èë ôèë-ôèëè, „ë îõó áèçèì äèëè. Áèçèì äèë óðóì äèëè, ×îõ ÷òèí óðóì äèëè, Óðóìäàí …ëí àòëàð, À‹çûíäà jƒjí ÷àòëàð. Jåðè, jåðè, jåòèì î‹ëàí, Ãîëóíäàí òóòóì, î‹ëàí. çèçë, áñëìíè, Ãîjíóíäà jàòûì, î‹ëàí.

318

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

×ÀØÄÛÐÌÀËÀÐ 1. Àòàìûí áà‡ûñû íâñèíèí àíàñû ìíèì íjèìäèð? 2. Àòàìûí ãàðäàøû î‹ëóíóí ìèñè î‹ëóíóí jîëäàøà ìíèì íjèìäèð? 3. Àíàìûí ãàðäàøû î‹ëóíóí áèáèñè íâñèíèí àòàñû ìíèì íjèìäèð? 4. Àòàì ñíèí àòàíûí äàjûñû îëàíäà ñí ìíèì íjèì îëóðñàí? 5. Àòàìûí àòàñûíûí ìíèì î‹ëóì íjèäèð? 6. Áàáàì àòàìûí jåçíñè îëàíäà ìí ñíèí íjèí îëóðàì? 7. Áèáèì ãûçûíûí àíàñûíûí àòàñû ìíèì íjèìäèð? 8. Áèáèì ãûçûíûí àíàñûíûí ãàðäàøû î‹ëó êèìäèð? 9. Áà‡ûìûí ðèíèí ãàjûíàòàñûíûí áà‡ûñû î‹ëó ìíèì íjèìäèð? 10. Áà‡ûì ãûçûíûí äåjûñûíûí jîëäàøûíûí àòàñû ìíèì íjèìäèð? 11. Áàëäûçûìûí áàëäûçû î‹ëóìóí ííñè ìíèì íjèìäèð? 12. ìèì ãûçûíûí ìèñè î‹ëóíóí àòàñû ìíèì íjèìäèð? 13. ìèì ãûçûíûí àòàñûíûí ãàðäàøû …ëèíè ìíèì íjèìäèð? 14. Ãûçûìûí áàëäûçûíûí ãàðäàøû ìíèì íjèìäèð? 15. Jåçíìèí ãàjûíàòàñûíûí …ëèíèíèí jîëäàøû ìíèì íjèìäèð? 16. Õàëàì ãûçûíûí ãàjûíàòàñûíûí …ëèíè àíàìûí íjè îëóð? 17. Õàëàìûí ðè èë àòàì í凁 ãîщóìäóð? 18. Õàëàì î‹ëóíóí àòàñûíûí áàëäûçû î‹ëó íjèìäèð?

319

ÎJÓÍËÀÐ ÀÏÏÁÀÍ-ÙÓÏÏÁÀÍ Áèð íå÷ óøàã jû‹ûøûð áèð jåð, àjàãëàðûíû щàìû áèð jåð óçàäûð. Áàø÷û áó àjàãëàðà áàðìà‹ûíûí áàøûíû òîõóíäóðà-òîõóíäóðà äåjèð: ààïáàí-щóóïáàí Jûðûá, jûðòûë Ñó è÷, ãóðòóë. À‹ ãóøóì-à‹àð÷ûíûì, „‰j ãóøóì-…‰jð÷èíèì, ҁêì-òèêàí, äìèð ãóëó, Âóð íà‹àðà, ÷ûõ ãûðà‹à. Áó ìàщíû êèìèí òóøóíäà áèòñ, î àjà‹ûíû ‡ð…äí ÷êèá ãîjóð àëòûíà. Áàø÷û áåë òêðàð-òêðàð îõójóð. Êèìèí àjà‹ûíäà ìàщíû áèòñ, ãîjóð àëòûíà. Áåëëèêë, щàìû àjà‹ûíû jû‹ûð àëòûíà. Áàø÷û jåí áàøëàjûð áàøãà áèð ìàщíûì èë ãîëëàðûíû è÷-è÷ òóòóá ôûðëàäà-ôûðëàäà îõóìàüà: Ãàðà ãîjóí ãîâóðìàñû, Áèëäèð÷èíèí ñîjóòìàñû, Âàj áåë-âàj áåë Òèjàíëàðûí è÷èíä.

– ×èìäèjèì …‰òƒð, ÷èìäèjèì …‰òƒð. Åë îjóíóí èêèí‡è ñ‰çƒ jåí áåëä áàøëàjûð: – Àj õàëà, щój!.. †àâàá: – ój... – Òîjóã î òàjà êå÷ìjèá? – Êå÷èáäè. – Êèøø åë áðè …ëñèí. – Êèøø åëjèðì, …åòìjèð. – Òóò àjàãëàðûíû áà‹ëà, áà‹ëà åøøjèí ƒñòƒí щîøø åë, áðè …ëñèí. îøø åëäèì …åòäè. Áàø÷û jåí î áèðèíè ÷à‹ûðûð: – Àj õàëà, щój! – Ùój... – Òîjóã …ƒíä í ãäð jóìóðòäàjûðäû? – Áèð ñèë, áèð ñðïè‡. Áèøèðäèí êèì âåðäèí? – Jàðûñà. – Jàðûñ ñí í âåðäè? – Áè …ƒëëƒ áà‹÷à, Áèð ñàíäûã÷à. àìû ë-ë òóòóá òêðàð îõójà-îõójà îjíàjûðëàð.

àìû ëëðèíè ãîëòó‹óíäà …‰çëäèð. Áèð äãèãäí ñîíðà áàøãà áèðèíäí ñîðóøóð: – Àj õàëà, щój, Î äåjèð, – ój... – Àøûí áèøèá-áèøìjèá, – āìääè. – Jà‹ûí ðèjèá, ðèìjèá? – †àìäàäû. – Åë èñ …òèðèí jèjê. àìû àjàãëàðûíû àëòûíäàí ÷ûõàðûá jåí áèð jåð jû‹ûð. Áàøëàjûðëàð ÷èìäèê-÷èìäèj, …ójà jåjèðëð. Àjà‹û ñîjóã îëàíû jû‹ûøûá ä‰jðëð: 320

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

321

ØÈÐÂÀÍ ÐÅÝÈÎÍÓÍÄÀ ÈØËßÍÌÈØ Âß ÈØËßÍßÍ ËßÃßÁËßÐ À‹çûjûðòûã Íàðûí‡ Àðâàäjåðèø Ìû‹áèë Àðìóäáàø À‹àëû Àjû ́‡ôãóëó À‹ûáàøû Áèê Àíáàðäàð à‡û Àòáàø ́ñèðõàí Àëòûáàðìàã Ôàçèë À‹çûñóëó ëì Àðõàëûã ́øäè Áèê Àðàáà÷û Ìóðòóç Àááàñ сщщò Àðâàä Ñèðà‡ääèí Àòáàç ́øäè „ðàj Áàðûäàj Ñîëòàí Áàäûì‡àí Øèðèííèñ Áè‡ Ìèíàj Áîjàã÷û Ñàäàj Áîçãàðûí Jàäóëëà Áîç Õåéðóëëà Áàøàjàã Ìèðãóëó Áççàç à‡û Ìîëëà ƒñåjí Áàøìàã÷û Èáàä Áàëàáàí ́øäè Íà‹û Áàøìàã ́øäè Íó‹àj Áàëûã÷û †àááàð Áû‹ ́щììä Áîjàã÷û Àòàìî‹ëàí Áîëøåâèê Øàщáàëà Áð ؃êƒðàëû Áóðóí Õàíãóëó Áîjóíäóðóã Èñðàôèë Áêìç ǁðõàíûì Áííà Òà‡ääèí Áîçáàø ǃáåjä

Áû‹ëû Íèøàíà Áë… Èñêíäð †ûïïàí Òàщèð †ûëëàí Èñìàjûë (åë øàèðè) †èí †àâàä †èá…èð Àëûø †àìûø Áà‹ûð †ûðòãîç сëáèðâàí †û‹àë Ìèðáàëà †ûðòäàí Íà‹äëè †ûíäûð À‹àäàjû †àð÷û Ѓñòì †ƒ‡ ˁòèô †í…è Ñîíà (Øàìàõû, XIX ÿñð, ðÿããàñ) †ûð‡ûðàìà ԁçàèë †èíäàð Ìîëëà ́‡èä †щð Íàçíä †щð Ñèôàjû †óð…‰ç „ƒëàðà †îðàá Ìèðãóëó ׉ì÷ Ôàòìàíèñ ׉ï÷è Íàáàò ×àðûã Ñàäû‹ ×àïûã Èáðàщèì ×îòê Íóðìììä ׉ì÷ Ñàëìàí ×îëïà Òà‹û ×û‹ûðòìà Àíàõàíûì ×îëà㠐çèç ×àïûã уëåjìàí ׉ð÷èë ́щììä ×àðûã÷û À‹à †ôð ×àòìàãàø ǃáåjä ×óõà Ñîëòàí 322

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

×èjèä ԁòóëëà ×îëàã „ƒëëèájèì ×îìàã À‹àñëèì ×óâàë ؁êàðàëû ׁï Áàõûø ׁêì÷è Ïèðâåðäè ׃ðƒê Èñëàì (åë øàèðè, XIX ñð) ×àj÷û Ãàðî‹ëàí ×àëáû‹ Àááàñ Ãà÷àã Ñåjèäãóëó (Ãîáóñòàí) Ãà÷àã ԁðìàí (Ãóáà) Áëjàí уëåjìàí Ãàjìàã сðôèíàç Ãàçìàã Ñà‡ëû Ãàðà÷û Åjíóëëà Ãàðòûìûø „ƒëëƒ Ãàðà Íàäèð Ãàçjåðèø Áàäàì Ãàëîø Àáäóëëà Ãàðàâëëè Áàëàêèøè Ãî÷ ʁìàëääèí Ãûjûã Ìèðщƒñåjí Ãàìáàj ̓ñðääèí Ãóç‹óí †àìóëëà Ãójìàã Ñàjàä Ãûçûë уëåjìàí Ãî‹àë †ƒìøƒä Ãîçáåë щìä Ãóøáàç Õàíìèðç Ãàðìîí÷àëàí сíì Ãûðìûçû…‰ç „ƒëà‹à Áííàäû ëêáð (øàèð XIX ñð) Áññàá ëèñêíäð Ãûç „‰âщð Ãîçáåë Áàëàãàðäàø Ãîòóð Èìàìâåðäè Ãàïàí ́ììä Ãàðïûç ́ðäàí

Áìïàê ƒñåjí (øàèð, XIX ñð) Ãûjûã…‰ç Àjäûí Ãàëàj÷û ñíà‹à Ãàïàí À‹àщƒñåjí Ãÿìèø Óëäóç Äàááà‹ Èñìàjûë (åë øàèðè) Äîâ‹à÷û Àçàj (åë øàèðè, XIX ñð) āô÷àëàí Ñîíà (åë øàèðè, XIX ñð) Äîëìà÷û Íóðó Äîð ëì Äåjè텁í сëìè Äîíáà…‰ç Õåjðè Äîøàá Ôàòìå Äàø Äóðñóíàëû Äîíóçáàñàí Áàõøû ā‡ë Çåjíàëàáäèí Äîíãà À‹àãàðäàø Äàð‹à Jåìèøàëû āðçè À‹à Òàщèð āìèð÷è Çåjíàë āëëê àñèë Äîäàã сäðääèí Äîëëó ́øäè Ìóñòàôà Øèðâàíè (åë øàèðè, XIX ñð) āìèð÷è ́щììä Ðçà ājèðìàí÷û „ƒëщìä āðjàç Ìóõòàð āìêåø ́щììä (Øàìàõû ñíòêàðû) āðçè ́øäè ƒñåjíãóëó (åë øàèðè) Äàðòìà Õàíûì Äàç Øèðèíàëû Äû‹ðûø Òà‹û ă녁ð ëjóñèô ăøƒê Ìèëàjûì Åë àäàìû ؁ðáàíû (øàèð)

323

Åñ ́щììä ˆðêí ìèäà‹à ˆêƒç À‹àäàäàø ˆðƒø Òàïäû㠐ðçáàç Ìóñà ëí… ˆìð òáàø ëèñêíäð ëëàô À‹à (åë øàèðè) ԁòèð Áàäàìíèñ Ôûøòûðûã ́щììä ԁñëè сëáèíàç Õàø Óìóäà‹à Õðîì Õàñû Õàëãîøà Ñà÷ë (Èñìàéûëëû, åë øàèðè) Õîðóç Ìóñà Õóð‡óí Íóðáàëà Õóðìà Ìÿñìÿ ʁêèëëè Õàíûì ʁìôƒðñò āìèð Êîòàí Íóðщìä ʉðƒê Ìèðçõàí Êå÷ë Ïèðè (Øàìàõû, åë øàèðè) Êîõà ìèðõàí Êàìàç †àìî ʁëïåjñð ̃ðøèä Êîìáèíçîí Áàáàêèøè Êåô‡èë уëåjìàí Êîìñîìîë Ãàðà Êîð Àøà ʁðïè‡ Áàëàðçà ʃðê Áàëàçàjûä ʁëë Ìщììä (åë øàèðè) Êèððè ôðóç ʃèðí Çåj⁠ʁíäèðáàç ́‡ôãóëó Êàáàá÷û Áàëàø Êàçáåê Õàíêèøè

ʁë À‹àáàáà Êàñà÷û Àáäóë ʃðê÷è Òåjìóðà‹à Êîñà Ïèðìììä „èëàáè ́ñðóëëà „‰j…‰ç Õåjðíñ „‰ðƒê †ôðãóëó „‰jì Ëàçûì „è‡ †àìóëëà „‰äê Õàíûìàíà „‰áê „‰âщð „îï÷ó щä „îìáóë ̃ðøèä „ƒëí ԁðìàí „‰j Àëû „‰áëê Ïèðìììä „îð ëàááàñ åjðàòû Ñàäûã (õàííä) åjၠÄóðñóíàëà ôòñî ́øäè À‹àãóëó jàñûç ×èìíàç åjâà ́ëê Õàððàò Ãóëó Õàòà ìðóëëà Õàòàêàð Èìðàí Õîðóø À‹àäóð Õèjàðáóðóí Ãóðåjøè Õàëëû ʉâñð Ձëô ë‰âñò Ձëô ǁðíèøàí Èïê Íàðûí‡ Èí‡èíàð ԁð‡óëëà Èñòèëíè Àðèô Èòäèø Õóìàð Èjáèëí Õàíûì Ëîòó Áàáàjàð ˁç…è ˁòèô Ìîëîêàí †áè

324

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ïàðàâîç Ñåjôóëëà Ìèñ…ð À‹à Ïèøèê Ñàðâàí ̃òðƒá Íèñ (XIX ñð, åë øàèðè) Ïèëì уëåjìàí ́ðñèjõàí ́øäè сëìèíàç Jîðòìà À‹àjóñèô (Øàìàõû, åë øàèðè, XIX ñð) Jîð‹à Áàëî‹ëàí Ìèð Ñåjôóëëà Љâçõàí (åë Jàïûí‡û Ñèðà‡ääèí øàèðè, XIX ñð) Jàññû сôðàëû Ìàëàäåñ áèëñí Jàëàã ؁ðàôääèí ̃äèð Êàìëääèí Jàâà Ñîëòàí Ìîëòàíû Ёщèì Ñàëëàã Òƒêçáàí Ìàðàë Á‰jƒêõàíûì Ñàããûç Áàäàìíèñ Øèðèíäèë ñìð Ñàðûáû‹ Çåjíàë Øèïîíêà Òåjìóð Ñàðáàí ́øäè ̉âñƒì Øàáàø Èáàäóëëà сäð Õåjðóëëà Øóëëó Ìàщû Ñàðí… Çåjíàë (Åë øàèðè, õàØåjòàí ìðàëû ííä, XIX ñð) Øóëóã Õàíäàäàø Ñå…àщ Àëëàщâåðäè (õàííä, ؃ìƒð À‹àñô XIX ñð) ؁áä Òàïäûã Ñó÷ó Áà‹û (Øàìàõû, åë øàèðè) ؃ìë Ðàìàçàí Ñóä Èñðàôèë Øàõ Èìàìãóëó сððà‡ щìäàëû Øîòóð сìä Ñîëàõàj Ãàñûì Øîð…‰ç Ѓñòì Ñèíäôòð À‹à…ƒë (åë øàèðè) Øèò ́ììäøàщ Ñàìîâàð сòòàð Íîщáàç ́øäè Äàäàø (XIX Ñàðûìñàã Íó‹àj ñð, åë øàèðè) Ñàðìàøûã ́íõàíûì ÍÊÂÄ À‹àãàñûì Ñïàñèáî Àðèô Íàëáíä Øàìóëè Ñëóøè Âàщèä ͉jƒò Áàëàãàðäàø Ñåýàù Ñîëòàí (Àüñó, õàíÿíäÿ, ΋ðó †àщàí…èð XIX-XX ÿñð) Îñòîðîæíè Àáäóë Ñåëၠ·àãâåðäè ρëáû‹ †ôðãóëó Ñè‡èì Óðôóëëà Ïû÷ûëòû Õàíûì Ñûðûãëû À‹àä‰âëò Ïîáåäà òì Ñàäûðëû „ƒëáòèí Ïàïàã÷û Ãóðáàí Òîïàë Íà‹äàëû ρëòî ́‡èä Òîð÷ó Áàjðàì Ïî÷òàëjîí Ãàñûì Òóëó‹ Ìàðàë Ïàïàã Ñîëòàí Òûíòûí „ƒëƒ ρðñí… Õàíäàäàø 325

Ôûøòûðûã ǁðáàëû Òåëåãðàô щìäàëû Ôûðûëäàã Àòàìàëû ҁáèá Ìèð Ñàщèá Ôûð-ôû𠄃ëçàìàí Òöôÿíýëè ́øäè Jóñèô Ôàjòîí÷ó ́øäè Ãóëó (Øàìàҁðêì ́ëåjê õû, åë øàèðè) ҁíäèð сêííèñ Ðàäèî †áðàjûë Òîðïà㠍ƒñåjí Ðàçjàíà ԁðèä Òê à‡àëû Jàìàã Ïèðè ҁðçè Õàíщìä Jåðjàïàëàã Òàëûá Òå‡àí Ìûõëûñà Jóõó‡óë сðõàí Òîâàðèø Óìóä Jàí÷àã ́íõàíûì Òƒëêƒ Áàáàø Jàìáûç ؃øõàíûì Òàj÷àðûã Òàïäûã Jåìèøáàø Íà‹û Óëäóç Òåëëè Jåêïð Àáäóëëà Óìà‡ Ñðôèíàç Jåòèì Ïàøà (Ùàúûãàáóë, åë Óçóíáî‹àç àãâåðäè øàèðè) Óçóíäûðàç Øàщâåðäè Jåìëèê Òƒêçáàí Óðóñ Ìèðèø Jîñìà Jàãóá Óçóí÷ó Ôàòìà Jåêáàø †àíìììä Óððó ‚ñäóëëà Jàíûã Ãàjûá ‚÷áàðìàã Ìóõòàð Jàðûì÷ûã ́‡ô ‚çððèê Àíàø “Çàðûí‡û” ́щììä (Øàìà‚ççè Ëåjëè õû, åë øàèðè, XIX ÿñð) ‚ë…ƒ‡ Ôàçèë Çàâàë Ձë…óëëàщ Âà‹çàëû ̃øêƒíàç (Øàìàõû, Çàâàë ́щììä XIX ÿñð, ðÿããàñ) Çîðáà Ìèñèðõàí ëàjàã À‹àâåðäè ǁð ǁðõàíûì Âàççûò Òàëûøõàí Çèìáàëà À‹à‡ôð ëäƒçíà À‹àðåjèì “Çèë“ Àëèê (À‹àâåðäè) Âûøêà Øàщàëû Çàêîííû уëåjìàí ñì Íàðûí‡ Çƒ÷ƒ Èáàäóëëà (åë ñÿíÿòêàðû) Âàñâàñû ̃íââð Çûððàìà À‹àøèðèí Ôàñîííû ǁðõàíûì Ôûñòûã Ñàëìàí

326

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

XIII. ÒÖÐʐ×ÀАːРÀ‹ûçäà îëàí jàðàíû ñà‹àëòìàã ƒ÷ƒí áàëû øèò êð jà‹û èë ãàðûøäûðûá àõøàìäàí-àõøàìà jàðàíûí ƒñòƒí ñƒðòìê ìñëщòäèð. 2-3 …ƒíäí ñîíðà jàðà òàì ñà‹àëàð. À‹ ‡èjð õñòëèjè çàìàíû áàë èë ëèìîí òóðøóñóíó ãàðûøäûðûá ãáóë åòìê jàõøû åôôåêò âåðèð. À‹ûçäàí ïèñ ãîõó …ëíä áèð ìƒääò êåøíèø ⁠jà òóìóíó ÷åjíìêë jîõ îëóð. Àðûãëàìàãäàí ‰òðƒ jà‹ëû, øèðèí jåìêëðäí èñòèôàä åòììê, òóðø, äóçëó jåìê èñ ìñëщòäèð. Á‰jðê à‹ðûëàðû çàìàíû ââë‡ áà‹àjàðïà‹ûíûí ñójó ÷ûõàíà ãäð çìëè, ñîíðà îíó áàëëà ãàðûøäûðìàã ëàçûìäûð. ìë …ëí ìëщìäí …ƒíä ƒ÷ äô jåìêäí ââë áèð õ‰ðê ãàøû‹û ãáóë åòìê ôàjäàëûäûð. Áèð щôò ðçèíä à‹ðûëàð òàì êñèëð. Á‰jðê à‹ðûñû çàìàíû jàðïûçû äìëjèá è÷ìê ä ôàjäàëûäûð. Á‰jðê à‹ðûëàðû çàìàíû íàííè ÷àj êèìè äìëjèá è÷ìê ôàjäàëûäûð. Á‰jðê à‹ðûëàðû çàìàíû ƒçðëèjè jàíäûðûá õñòj èjëòìê, êƒëƒíƒ àëíûíà ñƒðòìê jàõøû íò臁 âåðèð. Áàø à‹ðûñû çàìàíû êêëèê îòóíóí äìëíèá è÷èëìñè ÷îõ ñìð âåðèð. Áóðóíäàí ãàí à÷ûëàíäà щìèí àäàìûí áàøûíûí òƒêƒíäí áèð àç êñèá, jàíäûðìàã ëàçûìäûð. Àëûøàí êƒëƒ ââë‡ õñòj èjëäèð, ñîíðà èñ щìèí êƒëƒ áóðóíà-ãàí àõàí jåð ñƒðòìê ëàçûìäûð. Áèð àçäàí ãàí òàìàìèë êñèð. Áîðàíû jåìê, øèðñèíè è÷ìê ãàðà ‡èjð õñòëèjèíèí ñà‹àëìàñûíà ê‰ìê åäí í jàõøû âàñèòäèð. Áë‹ìè îëàí àäàì íîâðóç…ƒëƒíƒ ÷àj êèìè äìëjèá è÷íä ôàjäàñû ÷îõ îëàð. Áäíäí òð èjè …ëììñè ƒ÷ƒí èò jåìèøèíè …ƒë âàõòû jû‹ûð ⁠ãóðóäóðëàð. Ñîíðà áèð ãàçàí ñójà îíäàí áèð ãàøûã ò‰êƒá ãàjíàò. ìèí ñóäà ÷èìíä áäíäí áèð ìƒääò òð èjè …ëìç. Ãàðà ‡èjð à‹ðûñû çàìàíû òóò äîøàáû ôàjäàëû îëóð. Áåë êè, äîøàáäàí щð …ƒí à‡ ãàðûíà áèð õ‰ðê ãàøû‹û ãáóë åòìê ôàjäàëûäûð. Ãûçûë‡à õñòëèjèíä óøà‹à àò ⁠åøøê ñƒäƒíƒí âåðèëìñè ôàjäàëûäûð. ‚÷ …ƒí ðçèíä óøà‹à щð äô 2-3 õ‰ðê ãàøû‹û ñƒä âåðèëñ, õñò òåç ñà‹àëàð. Ãàð‹ûäàëû ñà÷à‹àíû äìëjèá è÷ìê á‰jðê ⁠ñèäèê jîëëàðû 327

õñòëèêëðèí õåjèðëèäèð. Ãàíàõìà çàìàíû á‰jƒðòèêí jàðïà‹ûíû ãàjíàäûá ñójóíó è÷íä ãàíàõìà äàjàíûð. Ãàðûí à‹ðûñû çàìàíû jóìóðòàíû ñóäà áðê áèøèðèá, ñàðûñûíû íàí ãóðóñóíà ãàòûá jåìê à‹ðûíû òàìàìèë êñèð. Ãójðó‹ó êñèëìèø jàðàíûí ƒñòƒí ãîjóá áà‹ëàjàíäà jàðàjà èíôåêñèjà äàõèë îëà áèëìèð. Ãóëàã à‹ðûñû ƒ÷ƒí jóë‹óí õåjèðëèäèð. Áåë êè, jóë‹óíóíóí …ƒëƒíƒ ãóðóò. Ñîíðà îíäàí áèð îâó‡ 100 ãðàì jà‹äà áèøèð. Àëûíàí ìëщìè à‹ðûjàí ãóëà‹ûí ƒñòƒí ãîjñàí ñà‹àëàð. Ãàðûíäà îëàí jåë ⁠ãàçëàðûí ÷ûõìàñû, àçàëìàñûíäà øƒjƒä ⁠jà øƒjƒä ñójó ôàjäàëûäûð. āìèðîâ õñòëèjè çàìàíû ñà‡ ãàðàñû èë êð jà‹ûíû ãàðûøäûðûá ìëщì äƒçëòìê ëàçûìäûð. Ñîíðà щìèí ìëщìè áèð щôò ìƒääòèíä jàðàíûí ƒñòƒí ãîjóá ñàðûìàã ëàçûìäûð. āðèä …è‡èøì îëàíäà áèjàíûí ê‰êƒíƒ ä‰jƒá õìèð ãàòìàã ⁠÷‰ðê áèøèðìê ëàçûìäûð. ìèí àäàìà jåäèðòìê ëàçûìäûð. „è‡èøì 4-5 …ƒí êñð. Äèø à‹ðûñû çàìàíû ñàðûê‰ê ÷åjíìê ôàjäàëûäûð. Äèç à‹ðûëàðû çàìàíû (äóç îëàíäà) щìèí jåð èñòèëäèá êå÷ ãîjóëìàñû jàõøû íò臁 âåðèð. Äèø à‹ðûñû çàìàíû îíóí ƒñòƒí ìèõê ãîjìàã ôàjäàëûäûð. ðèê ãóðóñó (⁠jà ãàjñû) jåìê ƒðê à‹ðûëàðûíà ÷îõ ê‰ìê åäèð. ñá õñòëèjèíèí ñà‹àëìàñû ƒ÷ƒí ãîç ìƒðááñè jåìê ÷îõ ôàjäàëûäûð. Èðèíëè jàðàëàðû áà‹àjàðïà‹û èë ñà‹àëäûðëàð. í jàõøûñû áóäóð êè, áà‹àjàðïà‹ûíûí ñójó ÷ûõàíà êèìè çñí. Ñîíðà ìëщìäí jàðàíûí ƒñòƒí ãîjóá ñàðûìàã ëàçûìäûð. 3-4 ñàð‹ûäàí ñîíðà èðèí ñîâðóëóá ÷ûõûð ⁠jàðà ñà‹àëûð. Èøòàщàñû îëìàjàí àäàì ãàçàjà‹ûíû ñóäà áèøèðèá (ï‰ðòƒá) ƒ÷ …ƒí jåñ èøòàщàñû áðïà îëóíàð. Jƒêñê òçjèã îëàíäà èòáóðíó ⁠jà îíóí ê‰êƒíƒ äìëjèá è÷ìê òçjèãè àøà‹û ñàëûð. Jàðàíûí jåðèíäêè ëêíè àïàðìàã ƒ÷ƒí áàëû ãàjìàã èë ãàðûøäûðûá щìèí jåðè ìàññàæ åòìê jàõøû íò臁 âåðèð. Jîâøàíû ãóðóäóá áèð ÷èìäèê áèð ñòêàí ãàjíàð ñóäà äìëjèá à‡ ãàðûíà áèð ãàøûã è÷íä áà‹ûðñàãäà îëàí ãóðäëàð ò‰êƒëð. (Áèð щôò ðçèíä)

Jåë õñòëèjè çàìàíû ƒçðëèjèí òóìó ôàjäàëûäûð. Áåë êè, áèð ñòêàí ƒçðëèê òóìóíó èøëíìèø ëèô jà‹ûíûí è÷èí ò‰êƒá ãàjíàòìàã ëàçûìäûð. Î ãäð ãàjíàìàëûäûð êè, ‡ìè áèð ñòêàí ìщëóë ãàëñûí. Ñîíðà щìèí ìщëóëó à‹ðûjàí jåð …ƒíä èêè äô (ñщð, àõøàì) ñƒðòìê ëàçûìäûð. ʁëì jåìê ⁠jà êëì øèðñèíè ãáóë åòìê ìä-áà‹ûðñàã ƒ÷ƒí ôàjäàëûäûð. ʉêëìê ƒ÷ƒí øèðèí ⁠jà jà‹ëû åìêëðäí äàщà ÷îõ èñòèôàä åòìê ìñëщòäèð. Ìä õñòëèjè çàìàíû ñщð-ñщð à‡ ãàðûíà òìèç áàë, çåjòóí jà‹û, ÷àjòèêàíû jà‹û ãáóë åòìê ôàjäàëûäûð. ́ää jàðà îëàíäà ï‰щð …è‡èòèêàíûíû îâóøäóðóá jåìê jàðàíûí ñà‹àëìàñûíà ê‰ìê åäèð. Ìàëûí (èíê, äàíà, áó‹à) ãàðà ‡èjðèíè ñóäà ï‰ðòƒá jåìê ãàí àçëû‹ûíûí ãàðøûñûíû àëûð. Ìä à‹ðûëàðû çàìàíû áà‹àjàðïà‹ûíû ÷èj-÷èj jåñí à‹ðû êñð ⁠èøòàщà àðòàð. ́ää, áà‹ûðñàãäà îëàí ãóðäó òìèçëìê ƒ÷ƒí íîõóä ôàjäàëûäûð. Íîõóäó áèð íå÷ …ƒí ñèðêä ñàõëàjûá, à‡ ãàðûíà jåñí ìäáà‹ûðñàãäà îëàí ãóðäëàð ò‰êƒëð. Íàííè äìëjèá è÷ìê ƒðê ä‰jƒíòƒëðèíè íèçàìà ñàëà áèëèð. ˆñêƒðê çàìàíû èíê ⁠jà êå÷è ñƒäƒ è÷ìê ÷îõ õåjèðëèäèð. Ñîjóãäjì çàìàíû òóðøóëó ðèøò jåìê ÷îõ ôàjäàëûäûð. Ñèí à‹ðûëàðû îëàíäà ⁠jà ñèí …‰jíjíä …ƒëõòìè ê‰êƒíƒ jåðäí ÷ûõàðûá òð-òìèç jójóðëàð. Ñîíðà îíó õûðäà-õûðäà äî‹ðàjûá ñóäà ãàjíàäûðëàð. Áó äìëìäí àëûíàí ñójó èíê ñƒäƒ èë jàðûáàjàðû ãàòûá èëûã щàëäà è÷èðëð. Áèð íå÷ …ƒíƒí è÷èíä ñèí à‹ðûëàðû ⁠‰ñêƒðê òàìàìèë ñà‹àëàð. Ñîjóãäjìíèí áàøãà áèð ìƒàë臁ñè áåëäèð. ââë‡ ñîjóãäjìäí àäàìûí êƒðjèíè êå÷è ïèjè (⁠jà àáãîðà èë) îâóøäóðóðëàð (ìàññàæ). Ñîíðà îíó êƒïëjèðëð. ʃïíè …‰òƒðƒá ƒñòƒíƒ jàõøû‡à áàñäûðûðëàð. Áèð àçäàí õñò jàõøû‡à òðëjèð. Áó çàìàí îíà á‰jƒðòèêàíûí ìƒðááñè èë ÷àj âåðèðëð. Ñàðûëûã õñòëèjè çàìàíû õñòj …ƒíä 3 äô ‰çƒíäí õáðñèç (÷àjûí òðêèáèíä) 3-5 äàì‡û óøàã ñèäèjè è÷èðòìê jàõøû íò臁 âåðèð. Ñàðûëûã õñòëèjèíè áèòë ä ìƒàë臁 åäèðëð. Ñàðûëûã õñòëèjèí òóòóëàí õñòíèí õ‰ðjèíèí òðêèáèí ‰ëìƒø áèò ãàòûá îíà jåäèðèðëð. ́òè‡ä õñò ñà‹àëûð. сòë‡ì çàìàíû òóò áщìçè è÷ìê ÷îõ ôàjäàëûäûð.

328

329

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ҁçjèãè jóõàðû îëàíëàð íàð, èííàá, òóðøí… jåñëð õåjèðëè îëàð. ‚ðêáóëàíìàñû çàìàíû ãóøïïjèíè òç-òç äðèá jåñí, êå÷èá …åäð. ‚ðê à‹ðûñû çàìàíû ëà끅ƒëƒíƒí ãóðóäóëìóø òîõóìóíó äìëjèá ÷àj êèìè è÷äèêä à‹ðûëàð êñð. ×èáàíû ñà‹àëòìàã ƒ÷ƒí áàø ñî‹àíû èêè jåð á‰ëƒðëð. Ñîíðà îíóí áîø щèñññèí jà‹ ãîjóá èñòèä áèøèðèðëð. Áèð ãäð ñîjójàíà jàõûí щìèí ñî‹àíû jàðàíûí ƒñòƒí ãîjóá ñàðûjûðëàð. Áó èøè èêè-ƒ÷ …ƒí òêðàðëàjûðëàð. ́òè‡ä jà‹ëû ñî‹àí ÷èáàíû jåòèøäèðèð ⁠÷èðêè jàðàäàí ÷ûõàðûð. Èêè …ƒí ñîíðà jàðà ñà‹àëûð. ×èëäà‹û ãójðóãëà ä‰jƒá ñûíû‹ûí, ÷àòäà‹ûí ƒñòƒí ãîjàíäà îðàíû jóìøàëäûð. Øàëôå äèø-äàìà‹ûí ñà‹àëìà‹ûíà ⁠à‹ðûñûíà ÷îõ õåjèðëèäèð. Îíóí jàðïàãëàðû èë äàìà‹û ìàññàæ åòìê ôàjäàëûäûð.  jà øàëôåjè ãàjíàäûá äìëìê ⁠à‹ûçû ãàðãàðà åòìê äèø à‹ðûñûíû êñèð.

XIV. ÀØÛÃËÀÐ ÀØÛà ÄÎÑÒÓ ØÈÐÂÀÍÈ Ìíáëðä Àøûã Äîñòóíóí XVI-XVIII ÿñðëÿðäÿ éàøàäûüû ýöìàí åäèëèð. Îíóí ùàããûíäà èëê äÿôÿ Øÿìñÿääèí Ñàìè áÿé, Ù.Àðàñëû, Ñ.̃ìòàç, ß.Úÿôÿðçàäÿ âÿ áàøãàëàðû ìÿëóìàò âåðìèøëÿð. Àøûã Äîñòó Øàìàõûäà àíàäàí îëìóø âÿ îðàäà äà âÿôàò åòìèøäèð. Áèçÿ ýÿëèá ÷àòàí ÿñÿðëÿðèíäÿí áÿëëè îëóð êè, î ìöêÿììÿë ìÿäðÿñÿ òÿùñèëè àëìûøäûð. Àøûüûí îíà ãÿäÿð ÿñÿðè ß.Úÿôÿðçàäÿíèí øÿõñè àðõèâèíäÿ ñàõëàíûëûð. Áóíëàð ýÿðàéëû âÿ ãîøìàëàðäàí èáàðÿòäèð. ÁÓ ÉÅÐÄß Ñàáàù-ñàáàù ñåéðÿ ÷ûõäûì, Ãàëäûì áó éåðäÿ, áó éåðäÿ. Íàçëû éàðà ñàðû áàõäûì. Ãàëäûì áó éåðäÿ, áó éåðäÿ. Øèðâàíûí äàüëàðûí àøäûì, Äîëàéëàðäà éîëó ÷àøäûì, Ñöñÿí-ñöíáöëÿ äîëàøäûì, Ãàëäûì áó éåðäÿ, áó éåðäÿ. Éàë-éàìàüëàð òàìàì àëäû, Éåìëèýèíèí äàäû áàëäû, Áöëáöëëÿðè úÿù-úÿù ÷àëäû, Ãàëäûì áó éåðäÿ, áó éåðäÿ. Úåéðàí-úöéöð äÿñòÿ-äÿñòÿ, Åíèá ýÿëäè áóëàã öñòÿ, Äîñòóíó åéëÿäè õÿñòÿ, Ãàëäûì áó éåðäÿ, áó éåðäÿ.

330

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

331

ÊÀËÂÀ ѐÍĐ1 Áèð ýþçÿëÿ àøèã îëäóì, Êàëâà ñÿíäÿ, Êàëâà ñÿíäÿ. Ñàðàëûáàí ýöë òÿê ñîëäóì, Êàëâó ñÿíäÿ, Êàëâà ñÿíäÿ. Ùÿñðÿòèíäÿí îäà éàíäûì, Þçöìö ïÿðâàíÿ ñàíäûì, Àõûðäà ìÿçùÿáèì äàíäûì, Êàëâà ñÿíäÿ, Êàëâà ñÿíäÿ. Áàòäû Äîñòóíóí ÿìÿéè, Ãàëäû ãóðó ñþç äåìÿéè. Éîõäó áèð àðõà-êþìÿéè, Êàëâà ñÿíäÿ, Êàëâà ñÿíäÿ. ÓÑÒÀÄÍÀÌß1 Ýÿëìèñÿí úàùàíà, éàõøû îòóð, äóð, Äàíûø øèðèí-øèðèí ñþç, âÿäÿñèíäÿ. Àüûëà, êàìàëà ñûüûí, áåë áàüëà, Ãîðó ìÿðèôÿòèí, àç âÿäÿñèíäÿ. Òÿäáèðëè îë, ãåéðè-ãàëà ãàðûøìà, Äàðûëûá ùÿð øåéäÿí úîøìà, ñàâàøìà, Øåéòàíà áàú âåðèá, ùÿääèíè àøìà, Éåðè äÿ ýÿëÿíäÿ äþç, âÿäÿñèíäÿ! Áèð âÿôàëû éàðû èñòÿ, êþíöë âåð, Úÿùÿííÿìè ÷ÿêÿð òÿê ìàòàñûç íÿð, Âÿôà ìåéäàíûíäà ôÿðç åëÿ ùöíÿð, Ýþçÿëèí íàðûíû öç, âÿäÿñèíäÿ. -----------------------1. Êàëâà - Øàìàõû ãçàñûíäà êíääèð.

2. щìä †ôðçàäíèí øõñè àðõèâèíäí ëä åäèëèá 332

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ßí ýþçÿë íåìÿòäèð áèëèê, ãàíàúàã, Èìàíëûéà ïèð ñàéûëûð ùÿð îúàã, Åëëÿð ñÿíè éàä åäèá àõòàðàúàã, ßýÿð ãîéñàí ùàëàë èç, âÿäÿñèíäÿ. Äîñòó, åë ýÿçäèêúÿ ùàëàëúà äîëàí, Ôåë âåðèá ãÿëáèíè àëìàñûí øåéòàí, Ùÿð éåðäÿ äîñò ãàçàí ÿçèç, ìåùðèáàí, Åëäÿ à÷ûã öçëÿ ýÿç, âÿäÿñèíäÿ. ÀØÛà ÑÀËÅÙ Ñàëåù Ìîëëà Äàäàø Øèðâàíè XVII-XVIII ÿñðäÿ éàøàéûá-éàðàäàí àøûãëàðäàíäûð. Î, Øàìàõûíûí Äÿäÿýöíÿø êÿíäèíäÿ àíàäàí îëóá. Øàìàõû øÿùÿðèíäÿ âÿôàò åòìèøäèð. Àøûã ùàããûíäà Øÿìñÿääèí Ñàìè áÿé “Ãàìóñóë-Åëàí” ÿñÿðèíäÿ ìÿëóìàò âåðìèøäèð. Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè Ù.Àðàñëû âÿ ß.Úÿôÿðçàäÿ Ñàëåù ùàããûíäà ôèêèð ñþéëÿìèøëÿð. ßëäÿ åòäèéèìèç ÿñÿðëÿðèíäÿí àéäûí îëóð êè, î, ÿðÿá-ôàðñ äèëëÿðèíè ìöêÿììÿë áèëèðìèø. ÇÖËÔÖÍ Ùÿð çàìàí êè, äöøÿð áàøäàí-àéàüà, Îëóð ãÿääèí èëÿ áÿðàáÿð çöëôöí. ßñèá áàäè-ñÿáà äàüûäûð öçäÿí, Åäÿð áó àëÿìè ìöÿòòÿð çöëôöí. Õàëûí ùèíä ÿùëèíèí øÿùðèéàðûäûð, Ãàøûí äÿñòè-ãöäðÿò çöëôöãàðûäûð, Úàìàëûí àé èêÿí ýöíäÿí àðûäûð, Ñöíáöë, áÿíþâøÿäÿí ëàëÿòÿð çöëôöí. ×èí åëèíäÿí ýÿëÿí ÿòòàðÿ áÿíçÿð, Ìöøêè-ÿíáÿð éöêëö òöúúàðÿ áÿíçÿð, Ýÿíú öñòöíäÿ éàòàí øàùìàðà áÿíçÿð, Ýàù äèøëÿð éàíàüûí, ýàù þïÿð çöëôöí. 333

Îíóí÷öí ãîðõóðàì ñÿðèíäÿí òåëäÿí, Áèð äÿì õàëè îëìàã ôèòíÿäÿí-ôåëäÿí, Ýàù äöøÿð ýÿðäÿíÿ, ýàù ãóúàð áåëäÿí, Âóðàð åøã ÿùëèíè áèõÿáÿð, çöëôöí. Ñàëåù äåéèð, ñÿíäÿí åòìÿí èúòèíàá, Îíó ñåâÿíëÿðÿ ÷îõ îëóð ñàâàá, Úàìàëûí áåéòóëëàù, ãàøëàðûí ìåùðàá, Êÿáÿ þðòöjöäöð, ìöõòÿñÿð çöëôöí. ÁËËÈÄÈ ÀÄÛ

ÀØÛà ÁÀÁÀØ (XVIII ñðèí ñîíó - XIX ñð) Àøûã Áàáàø Ìÿñèì îüëó XVIII ÿñðèí ñîíóíäà Øèðâàí ìàùàëûíûí Êîëàíû îáàñûíäà àíàäàí îëìóø, ÕIÕ ÿñðèí 50-60-úû èëëÿðèíäÿ âÿôàò åòìèøäèð. ßëäÿ îëóíàí øåðëÿðèíäÿí ñàâàäëû áèð øÿõñ îëäóüó àéäûíëàøûð. Ìÿðùóì À.Úÿôÿðçàäÿíèí àðõèâèíäÿ àøûüûí áèð íå÷ÿ øåðè щèôç îëóíóð. Ñÿíÿòèí ñèðëÿðèíè îüëó Ìöðñÿëÿäÿ þéðÿòìèøäèð. Áàáàø Øàìàõûäà âÿôàò åòìèøäèð. Àøû‹ûí óçàã ãîщóìëàðûíäàí 5-6 øåðèíè ëä åòìèøèê. ÍÅÚß ÎËÄÓ?

Áèð ýöëöçëö íèýàð ñÿðâè õîøðÿôòàð, Úöìëÿ õàëãà áàùàð, áÿëëèäè àäû. Çöëôöí ýþðäöì òÿððàð îëäóì ýèðèôòàð, Êå÷äè ìÿíäÿí ãÿðàð, ÷åøìè-úÿëëàäû.

Ìàò ãàëäûì äöíéàíûí ùÿíýàìÿñèíÿ, Àäû áÿëëè íå÷ÿ èíñàí íåúîëäó? Àãèëëÿ, íàäàíà ãèéìÿò ãîéìàäû, Íå÷ÿ-íå÷ÿ ñàùèá-çàìàí íåúîëäó?

Êàêèëè-ïóð÷èíäèð, ùÿááóëìÿòèíäèð, Øóõè-ìÿùúÿáèíäèð, õóá íàçàíÿíèäèð, Ïàäøàùè-äèíäèð, ñàùèá-èíúèäèð, Ñóðÿòäÿ Øèðèíäèð, ìÿíÿì Ôÿðùàäû.

Àäÿìäÿí õàòÿìÿ çÿíä åò, ôÿùì åëÿ, Íåúÿ úàíëàð ãîâóøóáäóð õàê èëÿ, Íå÷ÿ ìèí íÿáèëÿð äöøñÿäÿ äèëÿ, Ãÿðèá-ãÿðèá, ïöíùàí-ïöíùàí íåúîëäó?

Áèð ëÿáè õÿíäàíÿ, ãþí÷ÿ äÿùàíÿ, Áèð ãàøû êÿìàíÿ ñèíÿì íèøàíÿ, Ìÿí äöøäöì ùèúðàíÿ, éåòìèøÿì úàíÿ, Áèð àäèë ñóëòàíÿ åéëÿðÿì äàäû.

Êèì êàì àëäû áó äöíéàéà ýÿëÿíè, Ùàëëàðû âàð àüëàìàëû, ýöëìÿëè, Ìÿùÿììÿä Ìóñòàôà, î, Ùÿçðÿò ßëè, Èìàì þâëàäëàðû úàí-úàí íåúîëäó?

Áèð ÿúÿá èíñàíäûð, õóá íþâúàâàíäûð, Ùþêì Ñöëåéìàíäûð, ÿçèìöøøàíäûð, Ðþâçåéè-ðèçâàíäûð, ùóðè ãûëìàíäûð, Ñÿðâè õóðàìàíäûð, ãÿääè øèìøàääû.

“ßùñàáè-êÿùôè” äÿ åéëÿäè áÿùñè, Ùàðäà áÿíäÿ äöøäö Íóùóí ýÿìèñè? Ùàòÿìè, Éóñèôè, Ëóòó, Éóíèñè, Óäàí öçö äþíìöø, äþâðàí íåúîëäó?

Ñàëåùÿì ùÿëÿêèí, ÷ÿêèí ÿìÿéèí, Ùöñíöñÿí ìÿëÿéèí, çèáè ôÿëÿéèí, Áèð ýöìöø áèëÿéèí, ãþí÷ÿ ÷è÷ÿéèí, Áèð òÿðëàí òöëÿéèí ìÿíÿì ñÿééàäû.

Ýåäÿí ýåäèð, ýÿëÿí îëóð, áÿðãÿðàð, Áàáàø äöøöíäöêúÿ öðÿéè àüëàð, Ùÿëÿ áóíäàí ñîíðà ãèéàìÿò ãîïàð, Äóéìàéàíëàð, éà äà äóéàí íåúîëäó?

334

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

335

ÄÖØÌÖØßÌ Ñåâäà éîëó íÿ òèëñèìëè îëóðìóø, Îäëó úàíûì, áèð ýþð ùàðà äöøìöøÿì? Ìÿùÿááÿòÿ äö÷àð îëäóüóì ýöíäÿí, Ìÿúíóí êèìè àùó-çàðà äöøìöøÿì. Àøûã îëóá ìÿúëèñëÿðÿ âàðàëû, ×îõ ìÿòëÿá ýþðìöøÿì àüëû-ãàðàëû, Áèð ñÿééàäàì îâóì ìÿíäÿí àðàëû, Îíóí ö÷öí áó äàüëàðà äöøìöøÿì. Áó ñåâäàíûí àúûñû äà øèðèíäè, Ìÿøÿããÿòëè, òÿëàòöìëö, äÿðèíäè, Áàáàø äåéèð: ñîí ñþç ÿðÿíëÿðèíäè, Äåìÿðÿì êè, áÿõòè ãàðà äöøìöøÿì. ÌßÍÈ Åé éàðàäàí, ôÿäà îëóì éîëóíäà, Éàðàòìûñàí, éåòèð î éàðà ìÿíè. Àëìà ÿëëÿðèìíäÿí èõòèéàðûìû, Ùÿñðÿò ãîéìà ÿçèç äèëäàðà ìÿíè. Åøãèíÿ äöøìÿëè Ìÿúíóí êèìèéÿì, Êÿëÿôèí èòèðìèø úóíóí êèìèéÿì, Ñåëàáëàðäàí àõàí †åéùóí êèìèéÿì, Àòìà àõàðûìäàí êÿíàðà ìÿíè. Àøûã Îðóú äîüðóéàì ïåéìàíûíäà Ùàõ âåðýèñè òöüéàí åäèð úàíûìäà, Éàðûìûí ñåâäàñû ýÿçèð ãàíûìäà, Áàüûøëà Ùåéäàðû-Êÿððàðà ìÿíè.

ÀØÛà ÈÁÐÀÙÈÌ Àøûã Èáðàùèì Ùàúû Ýöëö îüëó 1840-úû èëäÿ Øàìàõû ãÿçàñûíûí, ßíýÿõàðàí êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Î, ñÿíÿòèí ñèððèíè ùÿìéåðëèñè Àøûã Èñëàì Áàéðàì îüëóíäàí (1808-ÕIÕ ÿñðèí ñîíó) þéðÿíìèøäèð. Øèðâàí àøûã ñÿíÿòèíèí èíêèøàôûíäà õöñóñè õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Áèð ÷îõ ùàâàúàòëàð áÿñòÿëÿñÿ äÿ îíëàðäàí áèçÿ àíúàã áèðè-”Èáðàùèì ïåøðåâè” ýÿëèá ÷àòìûøäûð. Î, 1920-úè èëäÿ âÿôàò åòìèøäèð.1 ÈÍÀÍ Éàõøû íÿçÿð éåòèð, Øèðâàí åëèíÿ, Áóðà éåòèøäèðèð úÿâàùèð, èíàí. Ïèðñààò áîéóíúà ÷ûõ Áàáà äàüà, Áóðàäà òöòéÿäèð ùÿð áèð éåð, èíàí. Ãîíàã îëñàí äÿðê åäÿðñÿí ùþðìÿòèí, Ñÿìèìè öëôÿòè, ñàô ìÿùÿááÿòèí. ̃øêƒëäƒð äóç-÷þðÿéèí ãèéìÿòè, ßðê åäèá äåýèíÿí, “ñöôðÿ ñÿð”, èíàí. Áó éåðëÿðèí òîðïàüû äà, äàøû äà, Áÿðÿêÿòäèð, äàøûäûãúà, äàøû äà. Áóðäà ÷þðÿêëèäèð áÿéäÿ, íàøû äà, Èáðàùèìÿì, ýÿë ýþçöíëÿ, ýþð èíàí. ÝßËÌÈØßÌ “Íÿçÿð ùàõäûð”,-äîüðó äåéèá àòàëàð, Íóðóëó éàé èäèì, ýþçÿ ýÿëìèøÿì. Âóðüóíóéàì áó ìƒãääñ ñÿíÿòèí, Öëôÿò ãûëûá, ñàçà, ñþçÿ ýÿëìèøÿì. Óúà çèðâÿëÿðäÿ ìÿí äÿ âàð èäèì, Ôÿëÿê âóðäó ãÿòðÿ-ãÿòðÿ ÿðèäèì,

-----------------------1. Àøûã Èáðàùèìèí àíàäàí îëäóüó âÿ âÿôàò åòäèéè èë áÿçè êèòàáëàðäà 18261914-úö ãåéä îëóíóð. Ãîùóìëàðû áó òàðèõèí äîüðó îëäóüóíó òÿñäèã åäèðëÿð. 336

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

337

Þç ìöëêöìäÿ áèð èñòÿêëè éàð èäèì, Äàüëàðäàí åíìèøÿì, äöçÿ ýÿëìèøÿì. Èáðàùèìÿì, ýåòìÿç êþíëöì ãóáàðû, Âÿäÿñèç èòèðäèì, âÿôàëû éàðû, Áèð äÿ ýþðÿ áèëñÿì, î âÿôàäàðû, Ñàíàðàì äöíéàéà òÿçÿ ýÿëìèøÿì. ÃÀÐÀ ÙÀÚÛ ÉÓÑÈÔ ÎÜËÓ (1852-1932) Òÿõìèíÿí, 1852-úè èëäÿ Øàìàõû ãÿçàñûíûí Ýÿìöñòö êÿíäèíäÿ àíàäàí îëóá. Ùå÷ áèð òÿùñèë àëìàéûá. Åë àðàñûíäà áÿäàùÿòÿí øåð äåìÿñè èëÿ ìÿøùóð îëóá. Îíóí ùÿì äÿ ýþçÿë ñÿñè âàðìûø. Îíóí ùàçûðúàâàáëûüû ùàããûíäà èíäèíèí ‰çƒíä ä ìàðàãëû щâàëàòëàð ñ‰jëíèð. Áèð ÿùâàëàò áåëÿ îëóá: – Áèð íÿôÿð щìèí êíää ýÿëèð. Ãîíàíã îáàéà ÷àòàíäà Ãàðàíû ñîðàãëàéûð. Ãîíàã äåéèð êè, ñèçèí Ãàðà àäëû øàèðèíèç âàð. ßéÿð, î, áóðàäàäûðñà ÷àüûðòäûðûí áèð àç ñþùáÿò åäÿê. Ýþðöì î, ìÿíÿ úàâàá âåðÿ áèëÿðìè? Áó çàìàí Ãàðàíûí îüëó ßëáàëà äà áóðàäà èìèø. Áèð íÿôÿð äåéèð êè, ñÿí àëëàù, Ãàðàäàí äàíûøìà, îüëó áóðäàäûð, ýåäèá õÿáÿð âåðÿð. Ýÿëèá, ñÿíè äÿ, ìÿíè äÿ ñþçëÿ áèéàáûð åäÿð. Ãîíàã ßëáàëàíûí Ãàðàíûí î‹ëó îëäóüóíó áèëäèêäÿí ñîíðà äåéèð: – Îüëóì, ýåò àòàíà äå êè, áèð ãîíàã ýÿëèá áåëÿ äåäè: ßçèçèíÿì èêè ñèíÿ, Èêè ä‰ø, èêè ñèíÿ Áèð àüàúäà áåø ìåéâÿ. Ýöí äöøöá, èêèñèíÿ. âÿ áóíóí úàâàáûíû äåñèí. ßëáàëà ýåäèá àòàñûíà ùÿìèí áàüëàìàíû äåéèð. Ãàðà îüëó ßëáàëàéà äåéèð êè, ãîíàüà äå êè, àòàì äåäè, î áåø âàõò íàìàçäû. Èêèñè ýöíÿ ãûëûíûð, ö÷ö èñÿ ýöí ýþðìöð. Öñòÿëèê äÿ áèð áÿíä áàüëàìà äåéèð: Õîø ýÿëìèñÿí ãîíàã êèøè, Áèëèðñÿíìè ö÷íÿí-áåøè? Ãîéíóìóç áèð ãóçó äîüóá, Àíàñû åðêÿê, àòàñû äèøè. ßëèáàëà ýÿëèá ãîíàüà ñþçöí úàâàáûíû âÿ öñòÿëèê àòàñûíûí ñ‰jëäèjè ãûôûëáÿíäè äåéèð. Ãîíàã ãàëûð ìÿùÿòòÿë, ãûôûëáÿíäè à÷à áèëìèð êè, áèëìèð... 338

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ãàðàíûí jàðàäû‡ûëû‹ûíäà äèíèí âÿ äèí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí òÿáëèüèíÿ ùÿñð åòäèéè øåðëÿðè ÷îõ îëìóøäóð. Åë øàèðèíèí øåðëÿðèíèí áèð ãèñìèíè àøûãëàðûí âÿ îíóí ãîùóìëàðûíûí éàääàøûíäàí ÿëäÿ åòìèøèê. Î, 1932-úè èëèí jàíâàð àjûíäà âÿôàò åòìèøäèð. ÕßÁßÐ ÀË, ÄÅÉÈÌ (12 èìàì àäûíà) Ãî÷àãëàðûì, ãî÷ èéèäÿ ìåéäàíäûð, Ìöõÿííÿò ñÿðèíäÿí òþêöëÿí ãàíäûð. Áèðèíúè èìàìûí Øàùè-Ìÿðäàíäûð, Èêèíúè èìàìû õÿáÿð àë äåéèì. сщð jåëëðèäè ƒñòƒìä ñê, ́êèð-́êóèðëðäè jîëóìó êñí, Èêèí‡è è ìàìûì-èìàìè ñí, Ö÷öíúö èìàìû õÿáÿð àë, äåéèì. Îõóäóì “Ãóðàíû“ à÷ûëäû çåùíèì, Ôÿëÿéèí ÿëèíäÿí äàüûëäû áåéíèì, Ö÷öíúö èìàìûì Èìàì-Ùöñåéèí, Äþðäöíúö èìàìû õÿáÿð àë, äåéèì. Áàùàð îëúàã äàüëàð ýåéÿð àáèäèí, Äèí è÷èíäÿ ãèéìÿòëèäèð ùàìû-äèí, Äþðäöíúö èìàìûì, Çåéíàë-Àáèäèí, Áåøèíúè èìàìû õÿáÿð àë, äåéèì. Éûüäûã áó äöíéàíûí ìàëûí áóäàäûã, Ùå÷ îëìàäû úàíûìûçà áèð ñàäèã, Áåøèíúè èìàìûì Úÿôÿðè-Ñàäûã, Àëòûíúû èìàìû õÿáÿð àë, äåéèì. Ìÿúëèñÿ ýèðÿíäÿ îòóð, äóð, àüûð, ßýÿð äàðà äöøñÿí ìþâëàíû ÷àüûð. Àëòûíúû èìàìûì Ìÿùÿììÿä Áàüûð, Éåääèíúè èìàìû õÿáÿð àë, äåéèì. 339

Îðóú, íàìàç áèçÿ ëàçûìäûð, ëàçûì, Úÿôàíû ÷ÿêÿðÿì, äÿðäèíÿ äþçöì, Éåääèíúè èìàìûì Ìóñåéè-Êàçûì, Ñÿêêèçèíúè èìàìû õÿáÿð àë, äåéèì. Òóòýèíàí îðóúó ãàëìàñûí ãÿçà, Äàë ìÿíøÿðäÿ ñÿíÿ âåðÿðëÿð úÿçà, Ñÿêêèçèíúè èìàìûì Èìàìè-Ðçà, Äîããóçóíúó èìàìû õÿáÿð, àë äåéèì. Àëûáàí ãûëûíúû àéûðäû äàüû, Îíóí ìÿñêÿíèäèð úÿííÿòèí áàüû, Äîããóçóíúó èìàìûì Ìÿùÿììÿä Òàüû, Îíóíúó èìàìû, õÿáÿð àë, äåéèì. Áàøûìûí öñòöíö àëûáäûð éàüû, ßðèéèá ãàëìàéûá, öðÿéèì éàüû, Îíóíúó èìàìûì ßíè-ßííàüû, Îí áèðèíúè èìàì õÿáÿð àë, äåéèì. Òþêöëñÿ öñòöìÿ ãîøóíëà ëÿøýÿð, ×àüûððàì ïèðèìè äÿðéàäàí êå÷ÿð, Îí áèðèíúè èìàì, Èìàìû-ßëÿñýÿð, Îí èêèíúè èìàìû õÿáÿð àë, äåéèì. Ïàéûç îë÷àã áàüëàð ýåéÿð ùåé äóìàí, Ìÿêèðëÿð êþíëöíäÿí ùå÷ ýåòìÿç äóìàí, Îí èêèíúè èìàìûì Ñàùèá-ßççàìàí, Ãåéðè âàúèáàéäàí õÿáÿð àë, äåéèì. ÀØÛà ØÛÕÌÈÐÙÖÑÅÉÍ (XIX ñð - 1918) Àøûã Ùöñåéí (Øûõìèðùöñåéí) òÿõìèíÿí, ÕIÕ ÿñðèí II éàðûñûíäà Øàìàõû ãÿçàñûíûí Àüäÿðÿ êÿíäèíäÿ àíàäàí îëóá. Î, ýÿíú éàøëàðûíäàí àøûãëûã ñÿíÿòèíÿ éèéÿëÿíÿ áèëìèøäèð. Äåéèëÿíëÿðÿ ýþðÿ, î, Õà÷ìàç ÿòðàôûíäàêû êÿíäëÿðäÿí áèðèíäÿ âàðëû àèëÿäÿí îëàí Òóðàú àäëû áèð ãûçû 340

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ñåâìèø, ëàêèí î, èñòÿéèíÿ ãîâóøà áèëìÿìèøäèð. Àøûã Øûõìèðùöñåéí òÿêúÿ Øèðâàí äåéèë, Ãóáà, Äàüûñòàí ìàùàëëàðûíäà äà ìÿøùóð îëìóøäóð. Àøûüûí “Ùöñåéí âÿ Òóðàú” àäëû äàñòàíûíäàí áÿçè ãîøìàëàðû ÿëäÿ åäÿ áèëìèøèê. Àøûã Øûõìèðùöñåéí 1918-úè èëäÿ Áàêûäà åðìíèëð òðôèíäí ãòë jåòèðèëìèøäèð. ÌÖÙßÌÌßÄ ×àüûððàì öðÿêäÿí “ëàì” áèð, “úèì” èêè, Øþâüèëÿ ýÿëÿíäÿ àäû Ìöùÿììÿä. Ñàëàâàòëàð ýöë úàìàëà, éà Ðÿñóë, Äèí èñëàìûí èëê óñòàäû, Ìöùÿììÿä, Ñèäãèíè áàüëàäû øàùëàð-øàùûíà, Îíà ýþðÿ éåòäè þç ìóðàäûíà, Ñÿúäÿ ãûëäû î, îòóç úöç “Ãóðàíà”, Ñå÷ìÿäè äîüìàäàí éàäû Ìöùÿììÿä. Äàéàã äóðäó î çÿëèëÿ, ìþùòàúà, “Ðÿô-ðÿô” èëÿ ãàíàä à÷äû “Ìåðàúà”, Ùöíÿðèëÿ éåòäè î òàõòû-òàúà”, Ùöìáÿòèíÿ éîë àðàäû, Ìöùÿììÿä. Àøûã Ìèðùöñåéíÿì ãÿëáè àòàøëû, Öðÿéè ãóáàðëû, ýþçëÿðè éàøëû, ×îõ úÿôà ÷ÿêñÿì äÿ ìÿí áàøû äàøëû, Éåòäè ìÿíÿ, âàð èìäàäû, Ìöùÿììÿä. ÄÅÄÈ ÌßÍß Áàáà òîðïàüûìà ýþç òèêÿí ùÿðèñ, Þç äîüìà çàòûíû äàí äåäè ìÿíÿ. ×àëûøäû jîõ åòñèí åëëè…èìèçè, Ùàããûíû ñîðóøìà, éàí äåäè ìÿíÿ. Àüëàð ýåòäè íå÷ÿ àøèãèí ýþçö, Èòèðèá, àõòàðàí îëìàäû áèçè, 341

Èòèá, áàòäû íå÷ÿ óñòàäëàð ñþçö, Çîðëóéàì, ýöúöìö, àí äåäè ìÿíÿ.

Áÿðêäÿ, áîøäà ãèáëÿýàùäûð äîñòëàðûì, Öçöì òóòóá, ÿðê ÷àòàíà ýåäÿðÿì.

Èìàíñûç ìÿìóðëàð ùåé ýÿëäè, ýåòäè, Ùÿð èøè òÿðñèíÿ áÿäôÿðìàí åòäè, Åðìÿíèíè öñòöìöçÿ êèøêèðòäè, Òþêÿðÿì áàøûíà ãàí, äåäè ìÿíÿ.

Äàøäÿìèðÿì ñàçûì ÿëäÿí öçöëñÿ, Ãàí àüëàðàì, äóðíàì ñÿôäÿí öçöëñÿ, Éàðûí ÿëè, ÿëëÿðèìäÿí öçöëñÿ, Ýöí äîüàíäàí, ýöíáàòàíà ýåäÿðÿì.

Äèëëè îçàíëàðûí êÿñäè äèëèíè, Ùÿñðÿò ãîéäó ìèçðàáûíà òåëèíè, Àøûã Ìèðùöñåéíèí òóòäó ÿëèíè, Íÿ äèí, íÿ éàç, íÿ äÿ ãàí äåäè ìÿíÿ. ÀØÛà ÄÀØÄßÌÈÐ (1868-1928) Àøûã Äàøäÿìèð Áàéðàì îüëó 1869-úè èëäÿ Øàìàõû ãÿçàñûíûí ßíýÿõàðàí êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Î, Øàìàõûäà ìîëëàõàíàäà òÿùñèë àëìûø, úàâàí éàøëàðûíäàí ñàçà-ñþçÿ áàüëàíìûøäûð. Áèð ìöääÿò Ìàùìóäàüà ßùìÿäàüà îüëóíóí ìÿúëèñèíäÿ éàõûíäàí èøòèðàê åòìèøäèð. Áèëàëëà òàíûøëûüû îíóí áó óëó ñÿíÿòÿ îëàí ìÿùÿááÿò âÿ èñòÿéèíè äàùà äà àðòûðûð. Äåjèëí …‰ð, Àøûã Äàøäÿìèð äàñòàíëàðûìûçûí ýþçÿë áèëèúèñè îëäóüó êèìè, Øèðâàí àøûãëàðûíûí ñàç ùàâàëàðûíûí äà ýþçÿë èôà÷ûñû èìèø. Àøûã Äàøäÿìèð éàðàäûúû-èôà÷û àøûã îëìóøäóð. Îíóí ëèðèê øåðëÿðè èëÿ éàíàøû “Äàøäÿìèð âÿ ßñìÿð õàíûì” àäëû äàñòàíûí îëäóüóíó ñþéëÿéèðëÿð. Áèç ùÿìèí äàñòàíäàí úÿìè áèð íå÷ÿ éàðïàã ÿëäÿ åäÿ áèëìèøèê. Öìóìèééÿòëÿ, èíäèj êèìè àøûüûí îí áåø øåðèíè òîïëàìûøûã. Àøûã Äàøäÿìèð 1928-úè èëäÿ í…õàðàí êíäèíä âÿôàò åòìèøäèð.

ÝÅÒÄÈ Áó ÿìàíÿò þìðöí íÿ âÿôàñû âàð, Áèð äÿ ýþðÿðñÿí êè, âàð èäè, ýåòäè. Ñèäãèìè áàüëàäûì õàëè-ïàéûíà, Ùÿìäÿìèì, ìóíèñèì éàð èäè, ýåòäè. Äåäèì, áÿëêÿ éàòàí áÿõòèì îéàíäû, Òàëåù áèð âàõò äÿìàíûíäà äàéàíäû. Úàíûì àòÿøëÿðÿ øàì êèìè éàíäû, ßðèäè, âÿäÿñèç ãàð èäè, ýåòäè. Ýþçöì íÿ Ðóìäàäû, íÿ Éÿìÿíäÿäè, Ñàíàðäûì êè, ÿðøäÿ, ýöðøäÿ ìÿíäÿäè. Ñÿíÿò äîëó ùÿð ñÿðèøòÿ ìÿíäÿäè, Áàüûìäà ìåéâÿëÿð áàð èäè, ýåòäè. Äàøäÿìèðÿì, äàø éàäàøûì âàð èäè, Ìÿðä äîñòëàðûì, ìÿñëÿêäàøûì âàð èäè, Øèðâàíûìäà óúà áàøûì âàð èäè, Áåø àðøûí àü èäè, ñàð èäè, ýåòäè.

ÝÅÄßÐßÌ Ùÿð êÿñ ÿñèðèäèð äîüìà éåðèíèí, Éàä åë úÿííÿò îëà, äàä âåðìÿç øèðèí, Ãûðûá çÿíúèðèíè äàø ãÿôÿñëÿðèí. Áèð ãóø îëóá, ìÿí Âÿòÿíÿ ýåäÿðÿì. Íàäàí ìÿúëèñèíäÿ òóòìàç ãÿðàðûì, Êàìèëëÿð è÷èíäÿ àðòàð âöãàðûì, 342

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ÀØÛà ÇßÊßÐÈÉÉß (1880-1942) Çÿêðèééÿ Ùàúû îüëó Ñöëåéìàíîâ 1880-‡û èëä Ýþé÷àé ãÿçàñûíûí I Àëõàñîâà êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Ýþçÿë ñÿñÿ, åëÿúÿ äÿ çóðíà, áàëàáàí âÿ ñàç ÷àëìàã ìÿùàðÿòèíÿ ìàëèê îëàí Çÿêðèééÿ äþâðöíöí óñòàä àøûãëàðûíäàí-Ãÿðàìÿðéÿìëè Àøûã Ùöñåéíèí øàýèðäè îëìóøäóð. Î, óçóí 343

èëëÿð òîéëàðäà ÷ûõûø åäèá, åë è÷èíäÿ áþéöê øþùðÿò ãàçàíìûøäûð. Àøûüûí îí áèð øåðèíè òîïëàìûøûã. Àøûã Çÿêðèééÿíèí ÷îõëó ãîøìà, ýÿðàéëû, òÿúíèñ, ìöõÿììÿñ âÿ ýþçÿëëÿìÿëÿðè, ùàáåëÿ “ßñìÿð” àäëû íàüûë-äàñòàíû âàðäûð. Ëàêèí áó ÿñÿðëÿð ùÿëÿ èøûã öçö ýþðìÿìèøäèð. Àøûã Çÿêðèééÿ 1938-úè èëäÿ êå÷èðèëìèø àøûãëàð ãóðóëòàéûíûí èøòèðàê÷ûñû îëìóøäóð. Î, 1942-‡è èëäÿ äîüìà êÿíäèíäÿ âÿôàò åòìèøäèð.

Çÿêÿðèééÿ ñûüûíìûøàì õóäàéà, ßçÿëäÿí áÿëÿäÿì ñèððè-äöíéàéà, Ãàéèëÿì àüàìûí âåðäèéè ïàéà, Íÿ äþâëÿòè, íÿ äÿ âàðû ñå÷ìèøÿì.

ÑÅ×ÌÈØßÌ

Øÿðèÿò, òÿðèãÿò áèð èìòàùàíäûð, Ýöíàùêàðëàð îíó ùå÷ âåðÿ áèëìÿç. Ùàããûí èøè öììàíëàðäàí äÿðèíäèð, Ñàëåù îëìàéàíëàð ùå÷ ýèðÿ áèëìÿç.

Ñöñÿí, ñöíáöë, ëàëÿ, íÿðýèç è÷èíäÿ, Áÿéÿíìèøÿì ýþçÿë éàðû, ñå÷ìèøÿì. Áÿõòèìÿ òóø ýÿëèá ÿãëè, êàìàëû, Ëàéèã îëàí âÿôàäàðû ñå÷ìèøÿì. Äÿðñèìè àëìûøàì ÿçèç “Ãóðàí“äàí, Ïèðèìëÿ ÷ûõìûøûì ùÿð èìòàùàíäàí, Îçàí îëóá ìÿúëèñëÿðÿ âàðàíäàí, Íàìóñó, ãåéðÿòè, àðû ñå÷ìèøÿì. Ýþç à÷ûáàí áó äöíéàéà ýÿëÿëè, Íÿáèì Ìÿùÿììÿääèð, ïÿíàùûì ëè, Àëëàùó ßêáÿðäèð ñþçöì ÿçÿëè, Äàäà éåòÿí õèëàñêàðû ñå÷ìèøÿì. ×îõäóð Øèðâàíûìäà éàðàäàí, éàçàí, Éåòèøèá åëèìäÿ ÷îõ øàèð, îçàí, Íå÷ÿ-íå÷ÿ óñòàäëàðäàí äÿðñ àëàí, Ñèíÿ äîëó ãÿëÿíäàðû ñå÷ìèøÿì. Ìÿúëèñëÿðäÿ Èáðàùèìè ýþðÿñÿí, Äàøäÿìèðèí ìåéäàíûíà ýèðÿñÿí. Ìèñêèí Áàáà êàëàìûíû äÿðÿñÿí, Ùå÷ ÷ÿêìÿçñÿí àùè-çàðû, ñå÷ìèøÿì. Áèëàë “Êîðîüëó”äàí äåéÿ äîéóíúà, Ñàç ÿëèíäÿ äþíöð Ìèñðè ãûëûíúà, Äàäû óíóäóëìàç èëëÿð áîéóíúà, Áó íèøàíäà óñòàäëàðû, ñå÷ìèøÿì. 344

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ÁÈËÌßÇ

Èñòÿð äþâëÿòëè îë, éàäà êè, êàñûá, Ãûë íàìàçû, òóò îðóúó ìöíàñèá, Ùàõ ýöíàù, ñàâàáà òÿðÿçè àñûá, Ãóë, àüàéà øöáùÿ ýÿòèðÿ áèëìÿç. Êàìèë éîë÷ó ýÿðÿê éîëó ôÿòù åäÿ, Éàðàäàí éàð îëà, ìöðèâÿò åäÿ, Ùÿð êèì ñàâàá èëÿ éîëó ãÿò åäÿ, Ýèðèôòàðû äöçñÿ, èòèðÿ áèëìÿç. Çÿêÿðèééÿ ùàãà öìöä áàüëàéûá, Öçöí òóòóá äÿðèýàùà, àüëàéûá, Îíó éàðàäàíû øÿðäÿí ñàõëàéûá, Ãåéðè ãöââÿ äÿðìàí, íÿ ÷àðÿ áèëìÿç. ÀØÛà ÌÖÐÑßË Ìöðñÿë Áàáàø îüëó XIX-ÕÕ ÿñðäÿ Øèðâàíûí Äàü Êîëàíëû åëàòûíäà àíàäàí îëìóø, Øàìàõûäà âÿôàò åòìèøäèð. Óëó ñÿíÿòèí ñèðëÿðèíè àòàñûíäàí-Àøûã Áàáàøäàí þéðÿíìèø, ñîíðàäà Àøûã Ñÿìÿäèí øàýèðäè îëìóø, Àøûã Èáðàщèì, Àøûã Áàáà âÿ á. èëÿ äîñòëóã åòìèøäèð. Îíóí ãîøìà âÿ ýÿðàéëûëàðû âàõòèëÿ àøûãëàð òÿðÿôèíäÿí ìÿúëèñëÿðäÿ îõóíìóøäóð. Øåðëÿðèíèí áèð ãèñìèíè ÿëäÿ åòìèøèê.

345

ÝÖÍÄßÍ Óñòàääàí äÿðñ àëûá äîëóá, áèøìèøÿì, Ñþç ìöëêöíäÿ óúà çèðâÿ àøìûøàì, Áÿçè ìÿúëèñëÿðäÿí óçàã äöøìöøÿì, Ùþðìÿòèëÿ èççÿò àçàëàí ýöíäÿí. Îéóí èìèø êþêäÿí ôÿëÿéèí èøè, ßñêèê îëìóð áèð àí îíóí òÿøâèøè, ×ÿíÿ ÷ÿêèð ùÿðäÿí ÷ÿðõèí ýÿðäèøè, Ùÿãèãÿòèí ýöúö ïîçóëàí ýöíäÿí. Ìöðñÿëÿì îõóéóá êàìàëà äîëäóì, Ýöë îëóá à÷ûëäûì, âÿäÿñèç ñîëäóì, Éóñèô êèìè ìöëêè-äèäÿðýèí îëäóì, Áÿõòèìÿ áó ýöíëÿð éàçûëàí ýöíäÿí. ÁÈËÄÈÌ Ñàç ãóðøàéûá ìÿúëèñëÿðÿ âàðàíäàí, Ñþçöí ãöäðÿòèíè äåéÿíäÿ áèëäèì. ßñäè áàøûì öñòÿí ñÿìóì éåëëÿðè, Þìöð ïÿíúÿðÿìè äþéÿíäÿ áèëäèì. Éàøàäûì, éàðàòäûì, òóòè äèë èëÿ, Ùÿìðÿé îëäóì óëóñ èëÿ, åë èëÿ, Ùÿéàòûí ìÿíàñûí äóéäóì éîë èëÿ, Áàøûì äàøäàí-äàøà äÿéÿíäÿ áèëäèì. Úàâàíëûã, ãîúàëûã éàðûøäû áèð-áèð, Äåìÿ òÿíÿçöë÷öí ÷ÿêèðìèø òÿäáèð, Òÿðÿããèìè àëäû åùòèéàú ÿñèð, Ôÿëÿê ãàìÿòèíè ÿéÿíäÿ áèëäèì. Êîëàíû Ìöðñÿëÿì êàìàëûì äóðó, Áèð âàõò îëäóì åë-îáàíûí ìÿøùóðó, Î âàõò êè, àçàëäû ÷åøìèíèí íóðó, Äöøöðÿì ÿëàúñûç êÿìÿíäÿ áèëäèì. 346

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ÀØÛà ÙÖÌÁßÒ (1894-1959) 1894-úö èëäÿ Øàìàõû ãÿçàñûíûí Íàáóð êÿíäèíäÿ àíäàí îëóá. Î, àøûãëûã ñÿíÿòèíèí ñèðëÿðèíÿ òàì áÿëÿä áèð ñÿíÿòêàð îëìóøäóð. Àøûüûí ÿëäÿ åòäèéèìèç øåðëÿðèíäÿí îíóí ñàçà-ñþçÿ äÿðèíäÿí áàüëûëûüû áèð äàùà éÿãèíëÿøèð. Î, ùÿìéåðëèëÿðè Àøûã Úàíÿëè, Íàáóðëó Áàäàìëà äåéèøìèø, Àøûã Øàìûë, Àøûã Àááàñëà äîñò îëìóøäóð. Àøûã Ùöìáÿò 1959-úó èëäÿ âÿôàò åòìèøäèð. ÈËËßÐ Èëëÿðèí àðäûíúà áàõûðàì áó ýöí, Ýþðöðÿì åâèìè éûõûáäûð èëëÿð. Ëàéëàñèëÿ, àüûñèëÿ îõøàéûá, Ñûéðûëûá, àðàäàí ÷ûõûáäûð èëëÿð. Åëÿ âóðóëìóøàì ìÿí áó ïåøÿìÿ, Î ýöíëÿð þìöðäÿí ýåäèðìèø äåìÿ, Àëäàäûá, àëäàäûá ôÿãÿò, äþøöìÿ, Ãîúàëûã íèøàíûí òàõûáäûð èëëÿð. Áÿçÿí äÿ áÿõòèìÿ áÿä äöøöá çÿðëÿð, Ùèòëåðèí ýþçöíÿ ÷ÿêèëñèí ìèëëÿð, Ãÿôèëäÿí èòèðäèì íå÷ÿ øèðè-íÿð, Êþêñöìö éàíäûðûá éàõûáäûð èëëÿð. Áÿíä îëàíäàí Çÿðïóòà òÿê ñÿíÿìÿ, Ùöìáÿò, öíöì úàð îëóáäóð àëÿìÿ, Ýàù ìÿëùÿì òÿê éàéûëûáäûð ñèíÿìÿ, Ýàù äà èëäûðûì òÿê ÷àõûáäûð èëëÿð. ÅÉËßÉÈÌ ßçÿë ýöíäÿí ñàçà-ñþçÿ âóðóëäóì, Äåäèì; êþíöëëÿðè ãîé øàä åéëÿéèì. Íå÷ÿ øàýèðäëÿðÿ áÿëÿä÷è îëäóì, ×àëûøäûì ÿë òóòóì, èìäàä åéëÿéèì. 347

Þçýÿíèí ãèñìÿòè äåéèë ýÿðÿéèì, Àëûí éàçûñèëÿ ýåäèð èøëÿðèì, Áÿñèìäèð ùàëàëúà äóçóì, ÷þðÿéèì, Ïåøÿì éîõ, êèìÿñÿ èðàä åéëÿéèì. Âàðûì îëäó äîüðó ìÿòëÿá, øèðèí äèë, Àúû ñþç ùå÷ éåðäÿ ìöíàñèá äåéèë. Ìÿúëèñëÿð êå÷èðäèì äöçö ÿëëè èë, Îëìàäû áèð êÿñ êè, èíàä åéëÿéèì. Ãåéðÿòëÿ äîëàíäûì ìÿí åëëÿðèìè, Àíà, áàúû áèëäèì ýþçÿëëÿðèìè. Ñàçûìû, ñþçöìö, ÿìÿëëÿðèìè, Äåäèì êè, õàëãûìà èñíàä åéëÿéèì. Øàìèëëÿ, Øàêèðëÿ éîëäàø îëìóøàì, ßëè äÿäÿ èëÿ ìÿúëèñ ãóðìóøàì. Äÿðñëÿðèìè Äàøäÿìèðäÿí àëìûøàì, Ãîé áó ýöí äîñòëàðû áèð éàä åéëÿéèì. ßôô åò áó ãÿì äóìàíûíäàí ìÿí êå÷èì, Ùöìáÿòÿì, àðàéûá éàðûìû ñå÷èì. Ñàãè, äîëäóð úàìû, áàäÿ âåð, è÷èì, Ïÿðèøàí êþíëöìö, àáàä åéëÿéèì. ÀØÛà ØÀÌÈË (1902-1985) Àøûã Øàìèë 1900-úó èëäÿ Øàìàõû ãÿçàñûíûí Òàüëàáèéàí êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Î, ìóñèãè ñÿíÿòèíèí ñèðëÿðèíè äàéûñûíäàí-Øàìàõûëû Ìàùìóä àüà ìÿúëèñèíèí èñòåäàäëû õàíÿíäÿñè Ìèðçÿ Ìÿììÿä Ùÿñÿíèí øàýèðäè Ñîëòàí Ùöñåéíîâäàí þéðÿíìèøäèð. Õàíÿíäÿ Ñîëòàí Àøûã Áèëàëëà äîñò îëìóøäóð. Îäóð êè, Ñîëòàí þç áàúûñû îüëó Øàìèëè Àøûã Áèëàëëà òàíûø åäèð... Âÿ ùÿìèí ýöíäÿí Øàìèë Àøûã Áèëàëà øÿéèðäèëèê åäèð... ßí íÿùàéÿò, áèð íå÷ÿ èë ñîíðà Àøûã Áèëàëûí õåéèð-äóàñû èëÿ Øàìèë ìöñòÿãèë àøûã êèìè ìÿúëèñëÿðÿ àéàã à÷ûð... ñîíðàëàð èñÿ óñòàä áàëàáàí÷û ßëè Êÿðèìîâëà áèðëèêäÿ òÿêúÿ Øèðâàíäà äåéèë, Äàüûñòàí, Ãóáà, Ìóüàíäà ìÿù348

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

øóð îëóð... Àøûã Øàìûëëà ƒ÷ äô …‰ðƒøƒìƒç çàìàíû îíäàí Øèðâàí àøûã ñíòèí àèä ÷îõ ìñëëð ëä åòìèøèê. Óñòàä ñÿíÿòêàð 1985-úû èëäÿ âÿôàò åòìèøäèð. ÂÀÐ Ùóøóìà ùàêèìäèð Ýþéúÿ åëëÿðè, Öðÿéèì äîëóñó ìÿðùÿìÿòèì âàð. Î åë éåòèøäèðèá ïèð ßëÿñýÿðè, Êàìèë óñòàäëàðà ìÿùÿááÿòèì âàð. Äàâóäëàð éåðèäèð ñàíêè ñÿðàñÿð, Ýÿíúÿ, Òîâóç, Ãàçàõ, Øÿêè, Êÿëáÿúÿð, ßíäÿëèá äèëëèäèð îðäà ùÿð áÿøÿð, Ìÿíèì î òîðïàüà ÷îõ ùþðìÿòèì âàð. Ùöñåéíè, Ìèðçÿíè ýþðöáäöð ýþçöì, Øÿìøèð ãöäðÿòèíÿ ÷àòìàéûð ñþçöì. Ìîëëà Úöìÿ õÿçèíÿäèð, ÿçèçèì, Îíëàðäàí äîéóíúà ãÿíèìÿòèì âàð. Ñàç òóòàíäà ßìðàù éåòèøÿð äàäà, Ñþç äåéÿíäÿ Íÿúÿô òåç äöøöð éàäà, Ñàðû Àøûã, Âàëåù Àáäàëýöëàáäà, Øàìèëÿì îõóéàì ïàé, ãèñìÿòèì âàð. ÓÑÒÀÄÍÀÌß Ùÿð íàøû íàáÿëÿä “÷þì÷ÿñèí” àëûá, Ýåíèø öììàíëàðà áàø âóðà áèëìÿç. Ýþëìÿ÷ÿëÿð ãÿòðÿ-ãÿòðÿ òîïëàíàð, Ãîøóëàð äÿðéàéà ùå÷ äóðà áèëìÿç. Óñòàä ýþðöá “ñÿðôè-íÿùâè” ñå÷ÿíëÿð, Ùàããûí äÿðýàùûíäàí áàäÿ è÷ÿíëÿð, Ñàç ýþòöðöá èìòàùàíäàí êå÷ÿíëÿð, Éåòÿð äàäà, îíó àâàðà áèëìÿç. 349

Àíëàìàã ýÿðÿêäèð, “ôÿðçè”, “ñöííÿòè”, Ùàíñû êèòàáäà âàð “Ãóðàí” ãöäðÿòè? Êèìäÿ âàðñà Ìÿùÿììÿäèí ùèêìÿòè, Îíóíëà éöç ëîüìàí áàúàðà áèëìÿç . Áèð äÿôÿ éàðàíûð, ýåäèð äÿ ùàìû, Öðÿêäÿí Àëëàùà áàüëû èíàìû, Ãèáëÿí îëñà ïåéüÿìáÿðèí êàëàìû, Àüëû, ùóøó øåéòàí àïàðà áèëìÿç. Àøûã îëìàç ùÿð äÿëÿäóç, ñÿðñÿðè, Áàøäà îëà ýÿðÿê åøãèí ÿñÿðè, Ãîéìàéàí éàð ö÷öí úàí èëÿ ñÿðè, Ôÿðùàä îëóá äàüû ãîïàðà áèëìÿç. Äÿäÿ Øàìèë, éîë-ÿðêàíû äöç àíëà, À÷, åëì îõó ÷ÿðõèí èøèí òåç àíëà. Ãóðüóíó, ãóð òÿãäèð éàçàí ìèçàíëà, Áàúàðìàéàí ÷ûõàð êÿíàðà áèëìÿç. ÀØÛà ÀÁÁÀÑ (1902-1966) Àááàñ Àüàáàëà îüëó 1902-úè èëäÿ Øèðâàí ìàùàëûíûí Úÿéèðëè îáàñûíäà àíàäàí îëìóøäóð. Àøûüûí äîüóëäóüó Úÿéèðëè êÿíäè íå÷ÿ-íå÷ÿ óñòàä ñÿíÿòêàðëàð éåòèðìèøäèð. Àøûã Ôÿðìàí, Àøûã Ôÿðÿ‡, âàõòèëÿ Øèðâàíûí óñòàä ñÿíÿòêàðëàðû îëìóøëàð. Àááàñ áåëÿ áèð òîðïàãäà áþéöìöøäöð. Ñàçà-ñþçÿ ìåéëè îíó ãöäðÿòëè åë ñÿíÿòêàðû Àøûã Ìèðçÿ Áèëàëûí éàíûíà ýÿòèðìèøäèð. Àøûã Áèëàëäàí Øèðâàí àøûã ñÿíÿòèíèí áöòöí èíúÿëèêëÿðèíè þéðÿíÿí Àááàñ 4-5 èëäí ñîíðà ìÿúëèñëÿðÿ ñðáñò àéàã à÷ûð. Àøûã Áèëàë 37-úè èëèí ãóðáàíû îëäó. Øèðâàí àøûã ñÿíÿòè äåìÿê îëàð êè, ñàùèáñèç ãàëäû. Àøûã Àááàñ öçÿðèíÿ äöøäöéö ÷ÿòèíëèéè ùèññ åëÿäè. Íå÷ÿ-íå÷ÿ øàýèðäëÿð òîïëàäû. Áó ñÿíÿòèí èíúÿëèêëÿðèíè, óñòàäûíäàí þéðÿíäèéè ñàç ùàâàúàòëàðû, Øèðâàí àøûãëàðûíûí äàñòàí ðåïåðòóàðûíû îíëàðà þéðÿòäè. Àøûã Áàðàò, Àøûã ́ììäà‹à, Àøûã Õàíìóñà, Àøûã Øÿðáÿò, Àøûã Õàíûø êèìè èñòåäàäëàð Àøûã Àááàñ áóëàüûíäàí ñó è÷ìèøëÿð. Àøûã Àááàñ éàðàäûúû àøûã îëìóøäóð. Îíóí øåðëÿðè òîïëàíûá, ÷àï 350

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

åäèëìèøäèð.1 Î, 1966-úû èëäÿ âÿôàò åòìèøäèð. ÌßÍÈÌ Íå÷ÿ èíñàíëàðëà äîñòëóã åéëÿäèì, Îëìàäû öçöìÿ ýöëÿíèì ìÿíèì. Áèð þâëàä öçöíÿ ùÿñðÿò êÿñèëäèì, Ùàíû ýþç éàøûìû ñèëÿíèì ìÿíèì?! Äåéèì êèì îëàðäû ìÿíèì ùÿâÿñäÿ, Âàõò âàðäû äåéÿðäèì “Ãÿäèì øèêÿñòÿ”, Èíäè àðòûá äÿðäèì îëìóøàì õÿñòÿ, Îëìàäû ãÿäðèìè áèëÿíèì ìÿíèì. ×îõ ñûíûã êþíöëëÿð àáàä åéëÿäèì, Íå÷ÿ øÿéèðäëÿðè óñòàä åéëÿäèì, Äÿðäÿ äöøäöì, äàäè-áèäàä åéëÿäèì, Îëìàäû äÿðä-ñÿðèì áÿëÿíèì ìÿíèì. Ìÿí Àááàñàì, Úÿéèðëèäè ìÿêàíûì, Ãóçåéëè éàéëàãëàð îëà äÿðìàíûì, ßéÿð õÿñòÿëÿíñÿ, ãÿääàð äöøìÿíèì, Èñòÿìÿðÿì îëñóí þëÿíèì ìÿíèì! ÉÎÕ Êþ÷öð áàëà-áàëà þìöð êàðâàíûì, Éîëëàð óçàã, äîñò-òàíûøäàí ýÿëÿí éîõ. Çÿìàíÿäÿí ðàçû ãàëàí ýþðìÿäèì, Ãÿùð ÿëèíäÿí àüëàéàí ÷îõ, ýöëÿí éîõ. Äîñòà ýÿú áàõàíà éàüû äåéÿðëÿð, Åëäÿ ñîíñóçëàðà àüû äåéÿðëÿð. Äöíéà êè, âàð îíà áàãè äåéÿðëÿð, Íàñàã âåðÿí îëàð, äÿðäè áþëÿí éîõ. ------------------------1. Ñ.Ãÿíèéåâ. Ìÿí Àááàñàì Úÿéèðëèäè ìÿêàíûì, Áàêû. 2002. 351

Áó ñÿíÿò òàõòûíäà ùþêìöðàí Àááàñ, Èíäè ýöíöí êå÷èá àëûø-éàí, Àááàñ. Éàð âÿôàñûç, ùàíû äåéÿí, úàí Àááàñ? Éàõûí äóðóá ýþç éàøûìû ñèëÿí éîõ. ÃÎÚÀËÌÛØÀÌ Ìÿúëèñëÿð è÷èíäÿ úþâëàí åäÿðäèì, Äöøöá ñà÷ëàðûìà äÿí ãîúàëìûøàì. Éàòäû “Ãàðà÷óõàì”, âÿôàñûç ÷ûõäû, Áèðúÿ ýöí îëìàäûì øÿí, ãîúàëìûøàì. Ùåéðÿò åòäèì áèð ýöí áàõûá ýöçýöéÿ, Ýöâÿíìÿäèì ôÿëÿê ãóðàí äöçýöéÿ, Äåäèì éàðûì ãèñìÿò îëàð þçýÿéÿ, Äöíéà úàâàí ãàëûá, ìÿí ãîúàëìûøàì.

Âàð-äþâëÿò ïó÷ øåéäèð, àõûðû éîõäóð, Õîø î êÿñÿ íÿôñè éîõ, ýþçöñÿ òîõäóð, Ãàíàí ýÿëñèí ùàëàë ñöôðÿì à÷ûõäûð, Èëãàð, èìàí, ùàããû-ñàëàì ìÿíäÿäè. Òàëåù ìÿíÿ ãûéìàñà äà áèð þâëàä, Ãèñìÿòÿ ãàíèéÿì, åòìÿäèì ôÿðéàä. Íå÷ÿ “áàëà ãóøà” âåðìèøÿì ãàíàä, Øàýèðäëÿðèì-äîüìà áàëàì, ìÿíäÿäè. Àááàñ, ìÿí ãóðáàíàì ùàããû-ÿñàñà, Èìàìëàð éîëóíäà, áàòìûøàì éàñà, Âóðóëìóøàì Ãóðáàíèéÿ, Àááàñà, Îíëàð éàðàòäûüû êÿëàì ìÿíäÿäè. ÓÑÒÀÄÍÀÌß

Äöøìÿíèì ãàëìàñûí ùÿñðÿò éàðûìà, Þëÿíäÿ äÿ ãîð òþêöëÿð ýîðóìà. Íèñýèëëè êþíëöìöí äàü âöãàðûíà, Òþêöëöá ñÿìàäàí ÷ÿí ãîúàëìûøàì.

×îõ ñûíàãäàí êå÷èðòäèì áó äöíéàíû, Âàëëàù-áèëëàù, áîø, áåêàðà äöíéàäû. Íÿ “ßëèíè”íè òàíûð, íÿ äÿ “Âÿëèíè”, Åëëèéèí éàíäûðàí íàðà äöíéàäû.

Íå÷ÿ øàýèðäëÿðèì ýÿçèð åëëÿðè, Òóòè êèìè þòöð øèðèí äèëëÿðè, Äåäèì; Àááàñ, óíóò ãÿìè, êÿäÿðè, Îëóá øàù äàüûíà òÿí, ãîúàëìûøàì.

Öçÿ ýöëÿð, òÿëÿ ãóðàð ùÿð òèíäÿ, Àìàí âåðìÿç, äàèì äóðàð ãÿñäèíäÿ, Çàùèðäÿ “éàüëàéàð”, úÿëëàä áàòèíäÿ, ð àí ä‰íí î øàщìàðà äöíéàäû.

ÌßÍÄßÄÈ “ßëèô”, “ëàì” îõóéóá äÿðñèì àëìûøàì, Õÿñòÿ Ãàñûì åëìè òàìàì ìÿíäÿäè. Ùÿð áèð ñèððÿ áÿëÿä, èëìàí äèëëè ñàç, Ñèíÿìäÿí äöøìÿñèí ÷àëëàì, ìÿíäÿäè. Àõòàðûðàì Àëû õàíû, Ïÿðèíè, Ìÿúëèñäÿ ýþðìöðÿì Òàùèð, Çþùðÿíè, Òàïñàì Íîâðóç, Âàëåù, Êÿðÿì äÿðäèíè, Äåéÿðäèì, ëîüìàíûì-èëùàì, ìÿíäÿäè. 352

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ýöâÿíìÿ þçöíÿ, ñÿí àëäàíàðñàí, Áèð ýöí éîðüóí äöøöá, éîëäà ãàëàðñàí, Áàøûíà ÷àðÿ ãûë íÿ ãÿäÿð âàðñàí, Äöíéàêè âàð ãåéðè ÷àðÿ äöíéàäû. Ùàëâà-ùàëâà äåéÿ îâóäàð ñÿíè, Áèð ïàðà øþùðÿòäÿ îéíàäàð ñÿíè, Íóùóí òóôàíû òÿê äàüûäàð ñÿíè, Ùÿâÿñ åäÿí òàðè-ìàðà äöíéàäû.

353

Äÿéèðìàí òÿê î, áîøàëûá, äîëóáäóð, Úàíëàð öéöäöáäöð, íÿ äÿ äîéóáäóð. Ìèëéîí éîë òàëàíûá, âèðàí îëóáäóð, Éåíÿ ãàëõàí î äöáàðÿ äöíéàäû. Àááàñ ùÿð ìÿòëÿáè äöç ãàíûðàì ìÿí, Àç ìÿíè, ìÿäù åëÿ, àëäàíìàðàì ìÿí. Îíóí âÿôàñûíà èíàíìàðàì ìÿí, Ýèäè, íàìÿðä, ùÿì àâàðà äöíéàäû. ÀØÛà ØßÐÁßÒ (1909-1980) Àøûã Øÿðáÿò Àëìÿììÿä îüëó Ñÿôÿðîâ 1909-úó èëäÿè Øàìàõûíûí ×àðùàí êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Î, Ãóáà ïåäîãîæè ìÿêòÿáèíè áèòèðìèøäèð. Ðåñïóáëèêàìûçûí áèð ÷îõ ðàéîíëàðûíäà ìöÿëëèìëèê åòìèøäèð. Ñàçà, àøûã ñÿíÿòèíÿ ðÿüáÿòè èñÿ óøàãëûãäàí èäè. Îäóð êè, àøûã ñÿíÿòèíè þéðÿíìÿéè ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãîéóð. Î, Úÿéèðëè Àááàñäàí àøûã ñÿíÿòèíèí ñèðëÿðèíÿ àèä ÷îõ øåéëÿð þéðÿíìèøäèð. Àøûã Àááàñûí õåéèð-äóàñûíäàí ñîíðà åë ìÿúëèñëÿðèíÿ àéàã à÷ìûø, þç ñÿñè, þç óñòàëûüû èëÿ àä-ñàí ãàçàíìûøäûð. Øÿðáÿò ÀÄÓ-íóí ôèëîëîýèéà ôàêóëòÿñèíè äÿ áèòèðìèøäèð. Àøûüûí øåðëÿðè þç îðèæèíàëëûüû, ìþâçóñóíóí ìöõòÿëèôëèéè èëÿ äÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Î, èëëÿðëÿ åë ìÿúëèñëÿðèíèí áÿçÿéè îëìóøäóð. Àøûã 1980úè èëäÿ Øàìàõû øÿùÿðèíäÿ âÿôàò åòìèøäèð. ÌßÍÈÌÄÈÐ Äàüëàð ãîéíóíäàêû òÿð áÿíþâøÿëÿð, Ñîíàëàð íàç åäÿí ýþëëÿð ìÿíèìäèð. Ìàðàëëû, úöéöðëö ãàëûí ìåøÿëÿð, Øÿëàëÿëè äàüëàð, ñåëëÿð ìÿíèìäèð. Ãþí÷ÿ ýöëëÿð öñòÿ ãîíàð áöëáöëëÿð, Äàü äþøöíÿ ñåéðÿ ÷ûõàð ýþçÿëëÿð, Êþíöë à÷àí õîø ñÿôàëû áó éåðëÿð, Áó òîéëó, áóñàòëû åëëÿð ìÿíèìäèð. 354

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

×àðùàíëû Øÿðáÿòÿì, Øèðâàí åëèíäÿ, Ñèíÿì êàáàá îëäó, åøãèí ÿëèíäÿ, Ìÿíè äÿðäÿ ñàëàí ýþçÿë ýÿëèíäÿí, Øèêàéÿò åéëÿéÿí òåëëÿð ìÿíèìäèð. ÝßÐßÊ Þçöí ÷îõ þéìÿñèí ýþçÿë îëàíëàð, Ýþçÿëäÿ íèøàíëàð éåðáÿéåð ýÿðÿê. Ìÿðèôÿòè îëñóí äèëëÿð ÿçáÿðè, Ìÿúëèñëÿðäÿ éåðèíè áèëÿí ýÿðÿê, Éåðèøèéëÿ ùåéðàí åäÿ ùÿð êÿñè, ×àòìà ãàøû îëà, ìÿðìÿð ñèíÿñè, Ëàëÿ òÿê ãûçàðà éàíàã ýèðäÿñè, Ïèéàëÿ ýþçëÿðè ùàë áèëÿí ýÿðÿê. Àü áóõàüà ãàðà õàëû éàðàøà, Ýÿðäÿíèíÿ ãàðà òåëëÿð ñàðìàøà, Áàõñàí ýóë úàìàëà ýþçëÿð ãàìàøà, Êèïðèêëÿðè îõ òÿê ãàí òþêÿí ýÿðÿê. Áÿõòÿâÿðäèð áåëÿ éàðû îëàí êÿñ, Áàõûá ýöë úàìàëà åéëÿñèí ùÿâÿñ, Áåëÿ òàìàøàéà Øÿðáÿò äåìÿç áÿñ, Ñåâÿí ñåâýèñèíÿ ìåùðèáàí ýÿðÿê. ÀØÛà ÀÜÀËÀÐ (1913-1979) Óñòàä Ìèðçÿ Áèëëàëû éàäèýàðëàðûíäàí áèðè, óñòàäûí éåðèøèíè, äóðóøóíó, çÿíýóëÿëÿðèíè þçöíäÿ éàøàäàí, 1943-úö èëäÿí ñÿðáÿñò àøûãëûã åäÿí Àüàëàð 1913-úö èëäÿ Øàìàõû ãÿçàñûíûí Ãÿøÿä îáàñûíäà àíàäàí îëìóøäóð. Óøàã éàøëàðûíäàí, àòàñûíûí éàíûíäà òîé ìÿúëèñëÿðèíèí èøòèðàê÷ûñû îëìóø, óëó ñÿíÿòèí ñèðëÿðèíè àòàñûíäàí þéðÿíìèøäèð. Èëê äÿôÿ óòàíà-óòàíà îëñà äà, àòàñûíûí ðàçûëûüû èëÿ åë ìÿúëèñëÿðèíäÿ çöìçöìÿ åòìèø, ñîíðàëàð áó çöìçöìÿëÿð ïöõòÿëÿøìèø âÿ øàãðàã çÿíýóëÿëÿðëÿ ÿâÿç îëóíìóøäóð. 355

Öðÿêëÿðè êþâðÿëäÿí, ùÿìèí çÿíýóëÿëÿð ãûðõ èëÿ ãÿäÿð òÿêúÿ Øèðâàíûí äåéèë, Ýöðúöñòàí, Äàüûñòàí, Ìóüàí, Ìèë, Ãàðàáàü ìÿúëèñëÿðèíèí áÿçÿéè îëìóøäóð. Àøûã Àüàëàð Àçÿðáàéúàí àøûãëàðûíûí III-IV ãóðóëòàéëàðûíäà èøòèðàê åòìèøäèð. Àøûã Àüàëàð 1979-úó èëäÿ âÿôàò åòìèøäèð. ÂßÒßÍ Ìÿí âÿòÿíèí ãóðáàíûéàì ùÿð çàìàí, ×öíêè ìÿíèì éàðàäàíûì, Âÿòÿíèìäèð. Íàìóñóì, ãöäðÿòèì, øþùðÿòèì, øàíûì, Èíñàôûì, âèúäàíûì, ãàíûì Âÿòÿíèìäèð. Èëùàì àëëàì ùÿð à÷ûëàí ñÿùÿðäÿí, Ñåâèá éàçûá éàðàòäûüûì ÿñÿðäÿí, Ìèííÿòèì éîõ ìÿíèì àáè-êþâñÿðäÿí, Ùÿð ýöí à÷àí ýöëöñòàíûì Âÿòÿíäèð. Âÿòÿíäèð ìÿñëÿêèì, Âÿòÿíäèð àíàì, Âÿòÿíñèç äåìÿðÿì ìÿí äÿ èíñàíàì, Èñòÿðÿì áàøûíà äóðóá äîëàíàì, Öðÿéèì, äèëÿéèì, úàíûì Âÿòÿíäèð. Àøûã Àüàëàðàì, ìÿùÿááÿò ãàíàí, Áèð ñþíìÿç åøã èëÿ àëûøûá-éàíàí, Ñîðóøñàëàð, êèìäèð î ýþçÿë úàíàí, Äåéÿðÿì êè, î úàíàí äà Âÿòÿíäèð. ÌßÍÈÌ Ýþðÿí íåéëÿìèøäèì ÷ÿðõè-ôÿëÿéÿ, Ýÿëìÿäè àõûðûì, ÿçÿëèì ìÿíèì. Áèð êÿñèí áàüûíà äàø àòìàìûøàì, Àíàäàí ïàê îëóá ÿìÿëèì ìÿíèì. Áèëìÿäèì êè, íÿ áÿëàäû ãóë îëäóì, Áèð âàõò áîéíó áöêöê, ùåé ìÿëóë îëäóì, Òÿêè-òÿíùà ãÿì è÷èíëäÿ áîüóëäóì, Êåô çàëûìûí îëäó, áîç çöëöì ìÿíèì. 356

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Åëì ìöãÿääÿñäèð, åëì óëóäóð, Áàáà éóðäóì þâëèéàéëà äîëóäóð, Òóòäóüóì éîë óñòàäëàðûí éîëóäóð, Åøèòñèí ùÿì äîüìàì, ùÿì éàäûì ìÿíèì. Éåääè àðõàì èëÿ óúàäûð àäûì, Õÿëèëëè íÿñëèäèð ÿñëèì, ñîéàäûì, Àòàì Áèëàë îëóá ìÿíèì óñòàäûì, Àüàëàð, ãîé áèëñèí ùÿð åëèì ìÿíèì. ÀØÛà ÁßÉËßÐ 1914-1991 Àøûã Áÿéëÿð Ãÿäèðîâ 1914-úö èëäÿ Ñàëéàí ðàéîíóíóí ×óõàíëû êÿíäèíäÿ äîüóëìóøäóð. Àøûã Áÿéëÿð 1990-úû èë 20 àïðåëäÿ áèçÿ ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáäà éàçûð: “Àøûã ñÿíÿòèíÿ óøàãëûãäàí âóðóëìóøàì... Îäóð êè, èëê äÿôÿ öðÿéèìäÿêè áó ñèððè Øèðâàí àøûã ìÿêòÿáèíäÿ þç äÿñòè-õÿòòè îëìóø, “íå÷ÿ-íå÷ÿ íàäàíëàðû” óñòàä åëÿéÿí Àøûã Àááàñà à÷äûì... Àøûã êèìè éåòèøìÿéèìäÿ îíóí çÿùìÿòè ãÿäÿðñèç îëìóøäóð... Ñîíðàëàð ìÿëùÿìëè Àøûã Øàêèð âÿ Àøûã Ìàãñóääàí äà ÷îõ øåéëÿð þéðÿíäèì...»1 Î, Àçÿðáàéúàí àøûãëàðûíûí III ãóðóëòàéûíûí íöìàéÿíäÿñè îëìóøäóð. Àøûã Áÿéëÿð 1938-úè èëäÿí ìÿúëèñëÿðèíèí áÿçÿéè îëìóøäóð. Àøûã Áÿéëÿð èêè äÿôÿ àøûãëàð ãóðóëòàéûíûí íóìàéÿíäÿñè îëìóøäóð. Î, 1991úè èëäÿ âÿôàò åòìèøäèð. ÁÓ ÉÅÐÄß Êöð ãûðàüû Ñåéðÿíýàùäûð ÿçÿëäÿí, Âàãèô äåéÿí ýþçÿëëÿð âàð áó éåðäÿ. Äÿéèøèá çÿìàíÿ, ýÿëèá ðóçèýàð, Êöð-Àðàç äà úîøóá, äàøàð áó éåðäÿ. Äÿéèøèá ëèáàñûí, äàùà áó åëëÿð, Çÿð-çèáà ãóðøàíûá ãûçëàð, ýÿëèíëÿð, Ýåéèíèá òöë, õàðà, øèôîí, ýöëìÿõìÿð, Ýþðÿíëÿðèí àüëû ÷àøàð áó éåðäÿ.

-----------------------1. Àøûã Áÿéëÿðèí ìÿêòóáó àðõèâèìèçäÿäèð. 357

Éàøûëáàø ñîíàëàð ýþëäÿ öçÿðëÿð, Âÿúäÿ ýÿëèá äþðä òÿðÿôè ýÿçÿðëÿð, Áÿçÿíèá íàçèëÿ ñÿôè äöçÿðëÿð, Íÿüìÿ äåéèá ãàããûëäàøàð, áó éåðäÿ.

Áèð åëäÿ éåð éîõñà åëìÿ, ùÿì äèíÿ, Îðäà ìÿðèôÿòäÿí ýþçëÿìÿ áèíÿ, Ùÿãèãÿò ýöçýöòÿê àéäûíäûð ìÿíÿ, Åëìÿ, äèíÿ áîë ùþðìÿòèì âàð, ìÿíèì.

Òàìàøà èñòÿñÿí, òàìàøà áóðäà, Ãóðøàíûá ïÿðèëÿð ãóìàøà áóðäà, ×îõ þìöð èñòÿñÿí, ýÿë éàøà áóðäà, Àøûã Áÿéëÿð ìàùíû ãîøàð áó éåðäÿ.

Áó ùÿéàòûí ùÿð öçöíö ýþðìöøÿì, Áÿçÿí ÷è÷ÿê, áÿçÿí òèêàí äÿðìèøÿì, Ùÿéàòûìû íÿúèá èøÿ âåðìèøÿì, Äàñòàí äîëó ñþç ñþùáÿòèì âàð ìÿíèì.

ÂÀÐ ÌßÍÈÌ Äîüðó éîëà, äöç èëãàðà, àøèãÿì, Áó õóñóñäà òÿáèÿòèì âàð ìÿíèì, Ìÿðäëÿðèí éîëóíäà áàø ñàäàüûäûð. Íàìÿðäëÿðäÿí íÿ ìèííÿòèì âàð ìÿíèì. Ãàðûø-ãàðûø äîëàíìûøàì åëëÿðè, ×ÿìÿíäÿí äÿðìèøÿì èíúÿ ýöëëÿðè, Éîõäóð ÿâÿç åäÿí áèçèì éåðëÿðè, Âÿòÿíèìÿ ìÿùÿááÿòèì âàð ìÿíèì. ×àéëàð ÷àüëàìàñà öììàíëàð äîëìàç, Áÿäÿñèëäÿ Âÿòÿí ñåâýèñè îëìàç, Õàëãûíû ñåâìÿéÿí ãÿòè óúàëìàç, Íàíÿúèáÿ ÷îõ íèôðÿòèì âàð ìÿíèì. Äîñò-äîñò îëà, éàð äà äöðöñò éàð îëà, “Ùÿ” äåéÿíäÿ ìÿãàìûíäà âàð îëà, Ùÿð áèðè öðÿêäÿí õÿáÿðäèð îëà, Äîñòà, éàðà, ñÿäàãÿòèì âàð ìÿíèì. Ìÿèøÿòäÿ ùÿð ìÿòëÿáÿ áÿëÿäÿì, Øÿðëÿ àðàì éîõäóð, îëñà äà äÿäÿì, Éàõøûéà éàõøûéàì, éàìàíà áÿäÿì, Äöøìÿíÿ ñÿðò ÿëàìÿòèí âàð, ìÿíèì.

358

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Áÿéëÿð äåéÿð, ÿñëèì, êþêöì áÿëëèäèð, Àíàì Ñÿëéàí, àòàì Øèðâàí åëëèäèð, Ñèíÿìäÿêè ñàçûì ñöõÿí äèëëèäèð, Ýóð ìÿúëèñèì, øÿí ùÿéàòûì âàð ìÿíèì. ÀØÛà ßÙÌßÄ ßùìÿä ßäèë îüëó Ðöñòÿìîâ 1920-úè èëäÿ Êöðäÿìèð ðàéîíóíóí Úàðëû êÿíäèíäÿ àíàäàí îëóá. Èáòèäàè ìÿêòÿáäÿ îõóäóüó èëëÿðäÿí ñàçàñþçÿ ìàðàã ýþñòÿðÿí ßùìÿä ö÷öíúö ñèíèôäÿ îõóéàðêÿí, øåð éàçìàüà áàøëàéûð. Àòàñû óøàüûíûí àøûã ñÿíÿòèíÿ ìåéëèíè ýþðöá, ùÿìêÿíäëèëÿðè ñàç ÷àëìàüû áàúàðàí ßëè êèøèíèí éàíûíäà øàýèðä ãîéóð. Øèðâàí àøûã ìöùèòèíèí ãàéäà-ãàíóíëàðûíû äÿðèíäÿí ìÿíèìñÿéÿí ßùìÿä Áþéöê Âÿòÿí ìöùàðèáÿñèíäÿ èøòèðàê åäèð. 1942-úè èëäÿ éàðàëàíàí àøûã àðõà úÿáùÿéÿ ãàéûäûð âÿ þìðöíö àøûã ñÿíÿòèíÿ áàüëàéûð. Àøûã ßùìÿä éàðàäûúû àøûãäûð. Îíóí äþðä êèòàáû èøûã öçö ýþðìöøäöð. Èéèðìèéÿ éàõûí äàñòàí áàüëàìûøäûð. Àçÿðáàéúàí àøûãëàðûíûí III-IV ãóðóëòàéûíûí íöìàéÿíäÿñè îëìóøäóð. XIX ÿñðäÿ Àøûã ßëÿñýÿðèí éàçäûüû “Éåääèäèð” ðÿäèôëè ãûôûëáÿíäèíè òàì øÿêèëäÿ à÷à áèëìÿê àøûã ßùìÿäÿ íÿñèá îëìóøäóð. ÉÀØÀÄÀÐ Âàõòñûç ÿúÿë ýÿëñÿ áèð ýöí, Ìÿíè áó åëëÿð éàøàäûð. Ùöñíöíö âÿñô åéëÿäèéèì, Òöðôÿ ýþçÿëëÿð, éàøàäàð. 359

Éàð ñåâèëÿð, éàõûí àüëàð, Òèòðÿøÿð òóðàüëû áàüëàð, Ýÿçäèéèì úöéöðëö äàüëàð, Úåéðàíëû ÷þëëÿð éàøàäûð. Þòÿð êå÷ÿð, èëëÿð, àéëàð, Ìÿíè ñÿñëÿð, ìÿíè ùàéëàð, Èëùàìûì òÿê úîøàí ÷àéëàð, Ñîíàëû ýþëëÿð éàøàäàð. Ñöáù à÷àíäà éåëëÿð èëÿ, Ëàëÿ, ãÿðíôèëëÿð èëÿ, Âÿúäÿ ýÿëèá, ýöëëÿð èëÿ, Øåéäà áöëáöëëÿð éàøàäàð. Ýþçÿë ñåâäèì ýþçëÿðèëÿ, Ìÿúëèñ ãóðäóì þçëÿðèëÿ. ßùìÿäè þç ñþçëÿðèëÿ, Íÿüìÿëè äèëëÿð éàøàäûð. Íß ÝÞÐÖÍÌßÇ ÎËÄÓÍ (Àøûã Øàêèðÿ) Ýåúÿ-ýöíäöç ãàí àüëàðàì, Øàêèð, íÿ ýþðöíìÿç îëäóí? Íÿ ñÿí ëàëñàí, íÿ ìÿí êàðàì, Íÿ äàíûøìàç, äèíìÿç îëäóí? ßçèç äîñòóì, äèíëÿ ìÿíè, Êþíëöìÿ ñàëäûí, øèâÿíè, Êèì äàø åäèá, àòäû ñÿíè, Áèð äÿ ýåðè äþíìÿç îëäóí? ßùìÿä ñûçëàð ýþéäÿ, éåðäÿ, Êàø öçöíö ýþðÿì, áèð äÿ, Áèð øàì êèìè öðÿêëÿðäÿ, Èëëÿð áîéó ñþíìÿç îëäóí? 360

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ÉÀÐ ÑßÍ Éàíûðàì åøãèíäÿ ïÿðâàíÿëÿð òÿê, ×ÿêìèñÿí ñèíÿìÿ áó äàüû, éàð ñÿí. ßçèçèíÿì áó äà éàð, Êÿñ äîüðà, òþê, áóäà, éàð. Ñÿíè ìÿí òÿê ñåâÿíÿ, Áèë êè, àçäûð áó äà, éàð. Ìÿíè Ìÿúíóíäàí äà áåòÿð åéëÿéèá, ßýÿð äîëàíäûðñàí áó äàüû, éàð, ñÿí. Ñåâèðÿì ðóéèí äÿ ìÿí éàðàøûüû, Ùèúðèíäÿ ãÿùð åòìÿ ìÿí éàð àøûüû. Àøûã äåéèð îäà ñÿí, Ñàëäûí ìÿíè îäà ñÿí. Éà þëäöð, éà ðÿùì åëÿ, Àé éàð, áó ìÿí, î äà ñÿí. Åøãèí çÿââàðûéàì ìÿí éàð àøûüû, Ìÿëàùÿò íÿõìèíÿí áóäàüû éàð, ñÿí. Éàíûìäà ñàç îëñà éàð, àðàì, åé éàð, Éàðûí ùÿð èøèíÿ éàðàðàì, åé éàð. Òÿêè ìÿíÿ éàð äå ñÿí, Éàðûí îëóì, éàð äåñÿí Ìÿíèì íàçëû Øèðèíèì, ×àë êöëöíýö, éàð äåñÿí. ßùìÿäÿì Ôÿðùàä òÿê éàðàðàì, åé éàð, ßýÿð ÿìð åéëÿñÿí, áó äàüû éàð, ñÿí. ÀØÛà ØÀÊÈÐ (1922-1979) Ùàúûéåâ Øàêèð Øàùâåðäè îüëó 1922-úè èëäÿ Øàìàõû ãÿçàñûíûí Õÿëèëëè êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Àòàñû Øàêèðèí áÿíçÿðñèç ñÿñèíè, àøûã ñÿíÿòèíÿ ùÿâÿñèíè ýþðöá ñåâèíèð. Àøûã ñÿíÿòèíÿ õöñóñè ðÿüáÿòè îëàí Øàùâåðäè êèøè îüëó éåääèíúè ñèíôè áèòèðÿíäÿí ñîíðà îíó, äîñòó Ýþé÷àéëû àøûã Ìöðñÿëèí éàíûíà àïàðûð. Àøûã Ìöðñÿë ñÿíÿòèí ñèððëÿðèíè ýÿíú Øàêèðÿ þé361

ðÿäèð. Áþéöê Âÿòÿí ìöùàðèáÿñè Øàêèðèí àðçóñóíó éàðûì÷ûã ãîéóð. Áåëÿ êè, ùÿì óñòàäû Àøûã Ìöðñÿë, ùÿì äÿ Øàêèð úÿáùÿéÿ éîëëàíûð. Àøûã Øàêèð ìöùàðèáÿäÿí ýåú ãàéûäûð-1946-úû èëäÿ. Åëÿ ùÿìèí èëäÿí äÿ ñÿíÿòÿ áàøëàéûð. Áÿíçÿðñèç ñÿñè èëÿ åë-îáàíûí ñåâèìëèñèíÿ ÷åâðèëÿí Àøûã Øàêèð òåç áèð çàìàíäà, äåìÿê îëàð êè, áöòöí Àçÿðáàéúàíäà òàíûíûð, ñåâèëèð. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Àëè Ñîâåòèíÿ äåïóòàò ñå÷èëÿí Àøûã Øàêèð äþâëÿò òÿäáèðëÿðèíäÿ äÿ éàõûíäàí èøòèðàê åäèð. Àøûã Øàêèð åëÿ áèð ñÿñÿ ìàëèê èäè êè, íÿ õûðäàëûãëàðûíà õûðäàëûã, íÿ äÿ çÿíýóëÿëÿðèíÿ çÿíýóëÿ ÷àòàðäû. Î, Àçÿðáàéúàí ìóüàìëàðûíû äà þç äÿñòè-õÿòòè èëÿ èôà åäÿðäè. Øèðâàí àøûã ìöùèòèíèí èñòåäàäëû ñÿíÿòêàðû Àøûã Øàêèð Ãÿðá çîíàñû àøûãëàðûíûí îõóäóãëàðû ùàâàúàòëàðû äà ÷îõ óñòàëûãëà èôà åäÿ áèëèðäè. Àøûã Øàêèð 1979-úó èëäÿ Êöðäÿìèð øÿùÿðèíäÿ âÿôàò åòìèøäèð. Áó èë àøûüûí àíàäàí îëìàñûíûí 80 èëëèéè òÿíòÿíÿëè øÿðàèòäÿ ãåéä åäèëäè.1 ÎÜËÓÌÀ Àòàëûã áîðúóìó ÿòà åéëÿéèì, Ãîé åë êàðè ýþðìÿñèí, áàëà. ßäÿá àë, åëì îõó, ùÿéàò ãàïûíäà, Òÿíÿççöë ùþêìöíö ñöðìÿñèí, áàëà. Öçÿ éàëòàã îëóá, äàëäà äàíûøìà, Ðèéàêàðëûã åäèá ùÿääèíè àøìà, Çåùíèíè èòèðèá, àüëûíû ÷àøìà, Äÿðê åò ìÿðàìûíû ùÿð êÿñèí, áàëà. Ýöíÿøäÿ áèð ñèôÿò îëìàñà, ýÿðÿê, Àëÿìÿ íóð ñà÷ûá âåðÿðìè, áÿçÿê? Èêèöçëö îëóá, õàë÷à, õàëû òÿê, Åë àéàã àëòûíà ñÿðìÿñèí, áàëà. Àøûã Øàêèð äåéèð, èíàí êè, ùå÷ âàõò, Àòà èñòÿìÿç êè, ïèñ îëñóí þâëàä, Êàìèë ñÿíÿòêàð îë, ïèðêàð èø éàðàò, Õÿúèë îëóá ÷ÿêìÿ úÿðìÿñèí, áàëà.

ÃÀÉÛÒÌÀÇ Ñöðöá êàðâàíûíû ýåòäè úàâàíëûã, Éöç ÷àüûðñàí, éþíö áÿðè ãàéûòìàç. Èëëÿð þòöøäöêúÿ þìöð ýþäÿëèð, Þòöá êå÷ÿí ýöíëÿð ýåðè ãàéûòìàç. Úàâàíëûã âàõòûìäà ÿñèá úîøàðäûì, Øèðèí õÿéàëëàðëà ãóúàãëàøàðäûì, Áèð ìÿëÿê åøãèëÿ íÿüìÿ ãîøàðäûì, Î ýöíëÿðèí éöçäÿ áèðè ãàéûòìàç. Øàêèð, þìöð äàüëàðûíà ÷ÿí äöøöá, Íÿðýèç óçàãëàøûá, ëàëÿ ýåí äöøöá, Ýþðöð àðòûã ñà÷ëàðûìà äÿí äöøöá, Åòèáàðñûç íàçëû ïÿðè ãàéûòìàç. ØÈÐÈÍÄÈÐ Åøãèí ñåâäàñûíà äöøÿí êÿñëÿðÿ, Äöíéàäà ùÿð øåéäÿí éàðû øèðèíäèð. Áàüëàð ãÿùÿðèíè ÷ÿêÿí áàüáàíà, Áàüûí éåòèðäèéè áàðû øèðèíäèð. Êÿêëèê äàøëûã ñåâÿð, ñîíàëàð ýþëö, Òàâóñ ÷ÿìÿíëèéè, àùóëàð ÷þëö. Áÿõòèéàð õàëãûìà þç äîüìà åëè, Õàëãûìûçûí äöç èëãàðû øèðèíäèð. Øàêèð èëùàì àëûð, åëäÿí, îáàäàí, Áó áÿõòèéàð àü ýóíëÿðè éàðàäàí, Õàëãûìûçûí çÿùìÿòèëÿ à÷ûëàí, Éóðäóìóçóí íþâáàùàðû øèðèíäèð.

-----------------------1. Ñ.Ãÿíèéåâ. Àäèì Àøèã Øàêèð ìàùàëûì Øèðâàí, Áàêû, 2002. 362

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

363

ÀØÛà ÏßÍÀÙ (1926-1979) Àøûã Ïÿíàù (ßëèïÿíàù) Ïÿíàùîâ 1926-úû èëäÿ Ñàëéàíäà àíàäàí îëìóøäóð. Ýÿíú éàøëàðûíäàí àøûã ñÿíÿòèíÿ ðÿüáÿò áÿñëÿìèø, òîéëàðäà àøûãëàðûí ñþéëÿäèêëÿðè íàüûëëàðà, äàñòàíëàðà ãóëàã àñìàãäàí éîðóëìàçäû... Âÿ îäóð êè, Ïÿíàùäà óëó ñÿíÿòÿ îëàí áó èñòÿê, ìÿùÿááÿò îíó þìöðëöê àøûã ñÿíÿòèíÿ áàüëàìûøäûð. Î, 1948-úè èëäÿí àøûãëûã åòìÿéÿ áàøëàìûø, åë-îáà ìÿúëèñëÿðèíèí èñòÿêëèñèíÿ ÷åâðèëìèøäèð... Î, áöòöí Àçÿðáàéúàí, åëÿúÿ äÿ Îðòà Àñèéà ðåñïóáëèêàëàðûíäà ìÿøùóð îëìóøäóð. Áó ñàùÿäÿ ãàçàíäûüû óüóðëàðûíû èñÿ ñàéìàãëà ãóðòàðìàã îëìàç. Óñòàä ñÿíÿòêàð Àçÿïðáàéúàí àøûãëàðûíûí III ãóðóëòàéûíûí íöìàéÿíäÿñè îëìóøäóð. Øèðâàí àøûã ñÿíÿòèíèí èñòåäàäëû íöìàéÿíäÿñè Àøûã Ïÿíàù Ïÿíàùîâ 1979-úó èëäÿ âÿôàò åòìèøäèð. ÌßÍßÌ Åøãèìèçèí ñîðàüûíäà, Õîø õÿéàëà äîëàí ìÿíÿì. Áó äöíéàíûí ñåâèíúèíè, Ñàòàí ñÿíñÿí, àëàí ìÿíÿì. Ñÿí þìöðëöê ñÿàäÿòñÿí, Áàøäàí-áàøà ìÿëàùÿòñÿí, Áèð ñþçöìäÿí êöñöá ýåòñÿí, Äÿðä ÿëèíäÿí ãàëàí ìÿíÿì. Ïÿíàù ãóðáàí òåëëÿðèíÿ, Øèðèí-øèðèí äèëëÿðèíÿ, Öðÿéèìè ñàç éåðèíÿ, Ãàëäûðàí ñÿí, ãàëàí ìÿíÿì. ÑÀÇÛÌÛ ×ÀËÀÑÛÉÀÌ ÌßÍ Ñàçûìà âóðüóíàì, ñîí íÿôÿñèìäÿ, Ñàçûìû ãàëäûðûá ÷àëàñûéàì ìÿí. ×ûõñûí ìåéäàíûìà þçöíäÿí äåéÿí, Íÿüìÿìëÿ ãàëàëàð àëàñûéàì ìÿí. 364

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Àòàì ôÿùëÿ îëóá, þçöìñÿ àøûã, Ùÿð ñþçöì ìÿúëèñÿ âåðèá éàðàøûã, Êèìëÿ êè, öðÿêäÿí äîñòóã, ñèðäàøûã, Îíóí÷óí öðÿêäÿí éàíàñûéàì ìÿí Ïÿíàùàì, èñòÿðÿì ùÿð öðÿê ýöëñöí, Äöíéà ñèíÿñèíäÿí äÿðä ãÿìè ñèëñèí. Éåðèìè þéðÿíìÿê èñòÿéÿí, áèëñèí, Áó ãîúà Ìóüàíûí áàëàñûéà, ìÿí. ÁÀÕÛØËÀÐ Äèëñèç äèíäè, ñþçñöç ýöëäö, äàíûøäû, Ìÿùÿááÿòèí ñîðàüûäûð áàõûøëàð. Ýàù êþíëöìÿ íóð ÷èëÿéèð àíáààí, Ýàù äà éàìàí úàí àüðûäûð, áàõûøëàð. Èíäè áèëìèøÿì ìÿí, íÿ èìèø àëàýþç îëìàç, Åëÿ áàëäû öðÿéèìÿ äöøäö ýþç, Ùöíÿðèí âàð, äóðóø ýÿòèð, äàéàí äþç, Ñèíÿëÿðÿ îá éàüäûðûð áàõûøëàð. Àøûã Ïÿíàù, ýèëåéëÿíìÿ áåëÿ ñÿí, Ýèëåé-ýöçàð èø àøûðìàç áèëÿñÿí, Ìèçðàáûíû òîõóíäóðóá òåëÿ ñÿí, Ñþéëÿ, åøãèí áóëàüûäûð áàõûøëàð. ÓÇÀà ÎË Ùÿð éåòÿíÿ öðÿéèíè à÷ìà ñÿí, “Úàí-úàí” äåéÿí ôèòíÿ-ôåëäÿí óçàã îë! Ùÿð õÿáèñè áèð äîñò áèëèá, ãóúìà ñÿí, Õîø ãûëûãäàí, áÿä ÿìÿëäÿí óçàã îë! Øèðèí äèëëÿ þç éåðèíè õîø åéëÿð, Ôöðñÿò äöøñÿ ñÿíè ãàðà äàø åéëÿð, 365

Ñþç ñàõëàìàç, ùÿð ñèððèíè ôàø åéëÿð, Áÿëà øåéäèð, ÿéðè äèëäÿí óçàã îë! Ùÿð àôÿòÿ “éàð-éàð” äåìÿ àìàíäûð, Úÿôàñû äà, ñÿôàñû äà éàëàíäûð, ×ÿòðè îëìàç, ÿòðè îëìàç òèêàíäûð, Éàõûí äóðìà, åëÿ “ýöëäÿí” óçàã îë! Ïÿíàù äåéÿð ìÿùÿááÿòÿ êþíöë âåð, Äöç èëãàðà, ñÿäàãÿòÿ êþíöë âåð, Úÿñàðÿòÿ, ùÿãèãÿòÿ êþíöë âåð, Àü éàëàíäàí, ãàðà éåðäÿí óçàã îë! ÀØÛà ÕÀÍÌÓÑÀ Àøûã Õàíìóñà Ìóñàõàí îüëó Ìóñàéåâ 1928-úè èëäÿ Øàìàõû ãÿçàñûíûí Øàìëû êÿíäèíäÿ òÿðÿêÿìÿ àèëÿñèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Àòàñû Ìóñàõàí, ÿìèñè Úÿííÿòàëû àøûã ñÿíÿòèíÿ áÿëÿä, õàëã äàñòàíëàðûíûí ýþçÿë áèëèúèëÿðè èäèëÿð. Îíëàðûí ãûø ýåúÿëÿðèíäÿ ñþéëÿäèêëÿðè íàüûëëàð áàëàúà Õàíìóñàíûí óøàã ãÿëáèíè îâñóíëàìûøäûð... Õàíìóñà àøûã ñÿíÿòèíèí ñèðëÿðèíè èñÿ ùÿìêÿíäëèñè Àøûã Õàíáàëàäàí þéðÿíèð. Ñîíðà èñÿ Øèðâàíûí òàíûíìûø ñÿíÿòêàðû Àøûã Àááàñ Ñþùáÿòîâóí éàíûíäà øàýèðäëèê åäèð. 1950-úè èëäÿí ñÿðáÿñò àøûãëûã åäÿí Õàíìóñà òåç áèð çàìàíäà ðàéîíäà ìÿøùóðëàøûð. Áàëàáàí÷àëàí ßëè Êÿðèìîâ, Èççÿòàëû Çöëôèãàðîâ, Àüàñÿô Ñåéèäîâ êèìè ñÿíÿòêàðëàðëà òÿêúÿ Øèðâàí ìÿúëèñëÿðèíè äåéèë, Äàüûñòàí, Ãóáà, Ìóüàí, Ãàðàáàü ìÿúëèñëÿðèíèí áÿçÿéè îëóð. Îíóí øåðëÿðèíèí ñàéû áåø éöçÿ éàõûíäûð. Óñòàä áèð íå÷ÿ äàñòàíûí äà ìöÿëëèôèäèð. Þòÿí èë àøûã èëëÿðëÿ ùÿñðÿòèíäÿ îëäóüó àðçóñóíà ÷àòûð. Þìðöíöí èõòèéàð éàøûíäà èëê øåðëÿð êèòàáûíûí ÷àï îëóíìàñû îíóí ÷èéíèíäÿí àüûð éöêöí áèðèíè ýþòöðöð. “Ùàúû, öðÿéèìäÿ àðçóëàðûì ÷îõäóð. Áóíëàðûí è÷èíäÿ èêèñè-ÿñÿðëÿðèíèí ÷àï îëóíìàñû âÿ äîüìà Øàìëû êÿíäèíèí éîõ îëìàñû, ÿí àüûð äÿðäèì èäè. ×îõ øöêöð îëñóí êè, Àëëàù-òÿàëàéà, øåðëÿð êèòàáûì ÷àï îëóíäó. Êàø áó äöíéàéà ÿëâèäà äåéÿíÿ êèìè øàìëûëàð äà äþíÿéäèëÿð äÿäÿ-áàáà éóðäëàðûíà”. Àðçóíóç ÷èí îëñóí, óñòàä! 366

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ÂÀÐ Éåðèí, ýþéöí áèð ñàùáè, Ìèí áèð äÿðäè, àçàðû âàð. Ìèëéîí-ìèëéîí ùÿêèì, îëüìàí, Ñÿíÿòêàðû, éàçàðû âàð. Áèð ýöí òîéäó, áèð ýöí éàñäû, Êèìè âàðëû, êèìñè àúäû, Ùÿð êÿñÿíèí íå÷ÿ äîñòó, Íå÷ÿ ìÿðäèìàçàðû âàð. Þìöð êå÷èð ùàé-ùàðàéäà, Ýÿëèá ýåäèð ýöí äÿ, àé äà, Áó äöíéàíûí þçö áîéäà, Àëãû-ñàòãû áàçàðû âàð. Ñîí öìèäèì áèðúÿ êÿñäè, Î äà ýþçÿ ýþðöíìÿçäè, Âÿòÿí ñþçö ìöãÿääÿñäè, Îðäà àíà ìÿçàðû âàð. Ùÿð ñþçöìö ñàëûí éàéà, Åùòèãàä ãûë áèð Õóäàéà, Òîõóíìàéûí Õàíìóñàéà, Îíäà ùàããûí íÿçÿðè âàð. ÁÓÐÄÀÍ ØÀÌËÛ ÊÅ×ÄÈ... ÉÓÐÄÓ ÃÀËÄÛ... Ýþçëÿðèì þíöíäÿ úàíëàíûð äàèì, Íå÷ÿ ïàéûç ôÿñëè, íå÷ÿ ãûø ôÿñëè. Àïàðûð ÷ûõàðûð Øàìëû éóðäóíà, Äîëàíà-äîëàíà ìÿíè áó éîëëàð. Ýÿçäèêúÿ áó éóðäó ìÿí ãàðûø-ãàðûø, Äÿéìÿäè ýþçöìÿ áèð äîñò, áèð òàíûø, Åë êþ÷öá, äàø öñòÿ, äàø äà ãàëìàìûø, Ýþðÿí íÿ ñþéëÿéèð áó äàø ìÿçàðëàð?! 367

Ùàíû áó âÿòÿíèí áàøáèëÿíëÿðè? Úîøüóí èýèäëÿðè, øóõ ýþçÿëëÿðè, Äîüìàñûí èòèðèá íÿ âàõòäàí áÿðè, Òîðïàã äà éèéÿñèç éåòèìëèê äóéàð. Äàëäûì þç-þçöìÿ õåéëè õÿéàëà, Òóòóëäóì íÿ ãÿäÿð, ñîðüó-ñóàëà, Ùàíû Ìîëëà ßçèç, Àøûã Õàíáàëà, Áèðè ìþìèí èäè, áèðè ñÿíÿòêàð. Êîëàíû1, Ïîëàäëû2, Øàìëû áèð çàìàí, Áóðäà ãîíøó èäè, ÿçèç, ìåùðèáàí, Úàí äåéèá, áèð-áèðèíÿ åøèäÿðäè, úàí, Íåúÿ ìþùêÿì èäè, äîñòëóã, åòèáàð. Ýþðäöì Ýöìöøäöäÿí3 ÷ûõûð áèð ãàðû, Ýÿëèð Äàøáóðóíäàí4 Øàìëûéà ñàðû, Îíóí îõóäóüó áàéàòûëàðû, Äàéàíûá äèíëÿäèì, ãåéðè-èõòèéàð. Ìÿí àøûüàì éóðä àüëàð, Äàéàí äàüëàð, äóð äàüëàð, Êþ÷öá éóðäóí éèéÿñè, Òîðïàã êöñöá, éóðä àüëàð. Èòèðäèì äÿâÿì ùàíû? Êèðýèäèì, ùÿâÿì ùàíûñ? Áóðäà ãîéóá ýåòäèéèì, Íÿòèúÿì, íÿâÿì ùàíû? Ìÿí àøûã ýèðäÿñèíÿ, Àü áóëàã, ýèðäÿ ñèíÿ, Ãîé áàõûì Øàìëû òàéäàí Êîëàíû Ýèðäÿñèíÿ. Éàáàíû äàüûì ìÿíèì, Äàøäàíäû òàüûì ìÿíèì.

----------------------1, 2, 3, 4 - Øàìëû êÿíäèíèí éàõûíëûüûíäà êÿíä âÿ éåð àäëàðû. 368

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Éóðääàí éóðäà êþ÷ìöøÿì Ýÿëìÿç ñîðàüûì ìÿíèì. Ìÿí àøûã î áàùàíû, Óúóç ñàò, î áàùàíû. Áóðäà òîéëó, áóñàòëû, Åë ùàíû, îáà ùàíû?.. Äåäèì, éàõûíëàøûì áèð ãÿäÿð áàðû, Äèíëÿéèì áó êþâðÿê áàéàòûëàðû, Ýþðäöì õÿéàë èìèø î ãîúà ãàðû, Ýþçöì éîë ÷ÿêèðìèø, ýþçöì èíòèçàð. Éàõøûëàð ÷ÿêÿðëÿð åëèí ãåéðÿòèí, Éàìàíëàð óíóäàð øàíûí, øþùðÿòèí, Õàíìóñà áèòìÿñèí ñþçöí, ñþùáÿòèí, Äå ýÿëñèí, íÿ ãÿäÿð úàíûíäà úàí âàð! ØÈÐÂÀÍ ÝÞÇßËÈ Ýþçÿëëÿðèí è÷èíäÿ, Ùàìûäàí áèðèíúèñÿí, Öðÿêëÿðÿ íóð ñà÷àí, Íàäèð øÿôôàô èíúèñÿí. Åéëÿéÿðñÿí éîëóíäàí, Ùÿð ãîúàíû, ýÿíúè ñÿí, Ãîé ñÿíè âÿñô åéëÿéèì, ßéÿð ìÿíäÿí èíúèñÿí, Îëëàì ñÿðñÿì, éà äÿëè, Éàøà, Øèðâàí ýþçÿëè. Àðçóì áóäóð àü ñèíÿí, Ãîé ýþðìÿñèí äàü ñèíÿí. Éàíàüûíäàí ðÿíý àëàð, Àë-ãûðìûçû àü ñÿíèí, À÷ûëûáäû ñèíÿíäÿ, Éåääè úÿííÿò áàü ñÿíèí. 369

20.11.1991

Ñÿíèí áàõûøëàðûíäàí, Åøãèì, ðóùèì òÿçÿëè, Éàøà Øèðâàí ýþçÿëè, Áàõûøûíäàí ìÿùÿááÿò, Éåðèøèíäÿ ýþçöì âàð. Åøã ÿùëèéÿì, ñèíÿìäÿ, Äåéèëìÿìèø ñþçöì âàð. Õàíìóñàéàì, àé ýþçÿë, Ìÿíäÿ äÿðäÿ äþçöì âàð. Þç ÷ÿìÿíèì, þç ýöëöì, Þç àëîâóì, ýþçöì âàð. Ìÿíèì äÿ éàðûì âàðäû, Áèð ýþçÿëëÿð, ýþçÿëè, Éàøà ñÿíè, ìèí, éàøà, Éàøà Øèðâàí ýþçÿëè. ÀØÛà ÌßÌÌßÄÀÜÀ (1933-1977) Ìÿììÿäàüà Àüàõàí îüëó Áàáàéåâ 1933-úö èëäÿ Øèðâàí àøûã ìöùèòè, õàíÿíäÿëèê ñÿíÿòèíÿ íå÷ÿ-íå÷ÿ èñòåäàäëàð áÿõø åòìèø Úÿéèðëè êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð... Î, Ðåñïóáëèêà Àøûãëàð Áèðëèéèíèí öçâö îëìóøäóð. Àøûüûí øåðëÿðè âàõòèëÿ ìöõòÿëèô ãÿçåò, òîïëó âÿ êèòàáëàðäà ÷àï îëóíìóøäóð. Óñòàä ñÿíÿòêàð Ì.Áàáàéåâ éàðàäûúûëûüûíûí ÷è÷ÿêëÿíäèéè áèð âàõòäà-1977-úè èëäÿ 44 éàøûíäà âÿôàò åòìèøäèð. Àøûã Ìÿììÿäàüàíûí èëê øåðëÿð êèòàáû þòÿí èë-2002-úè èëäÿ èøûã öçö ýþðäö.

×àüûðäûì Àëëàùû, áþéöê Õóäàíû, Äåäèì, ýåú-òåç àøûã îëàñûéàì, ìÿí. Ñèíÿìäÿ äþéöíöð åøãè Øèðâàíûí, Ãîéíóíäà áÿñëÿíäèì ìÿí Øàìàõûíûí, Áÿñòÿêàðû îëäóì, äàüûí, àðàíûí, Î, ñåùðëè Áóüóðò ãàëàñûéàì, ìÿí. Îõó Ìÿììÿäàüà, îõó, ÷àë, îõó, Ãîíìàñûí ýþçöìÿ äóìàíëû éóõó, Ùÿëÿ ãàáàãäàäûð àðçóíóí ÷îõó, Î, ïàê àðçóëàðà ÷àòàñûéàì ìÿí. ÅËËßÐÄß-ÅËËßÐÄß Íàøû-íàäàí éàðûì÷ûãëàð, Áÿçÿð åëëÿðäÿ-åëëÿðäÿ. Ñÿíÿòèíÿ âóðüóí îëàí, Ñöçÿð åëëÿðäÿ-åëëÿðäÿ. Êàìèë àøûã èøèí áèëÿð, Åëäÿ àä àëàð, éöêñÿëÿð, ×ÿìÿíèíäÿí òÿð ÷è÷ÿêëÿð, Öçÿð åëëÿðäÿ-åëëÿðäÿ. Àðõàìû ñþéêÿäèì äàüà, Úàí îëñóí åëÿ ñàäàüà, Ñàç-ñþçöéëÿ Ìÿììÿäàüà, Ýÿçÿð åëëÿðäÿ-åëëÿðäÿ.

ÌßÍ Ìÿí äÿ úÿéèðëèäÿ îëäóì àíàäàí, Äÿðñèìè àëìûøàì-óñòàä Àááàñäàí. Àíàì Íàçõàíûìäûð, àòàì Àüàõàí, Ãÿäèì Ãîáóñòàíûí áàëàñûéàì, ìÿí. Äèíëÿéèá Ôåéçèíè, Úÿííÿòàëûíû, Êöðäÿìèðëè ßùìÿä, Äÿäÿ ßëèíè, 370

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ÀØÛà ßËÈÀÜÀ Ãàñûìîâ ßëèàüà ßáèë îüëó 1934-úö èëäÿ Øàìàõû ðàéîíóíóí Òàüûëû êÿíäèíäÿ àíàäàí îëóá. Òàâà êÿíä éåääèèëèê ìÿêòÿáè áèòèðÿíäÿí ñîíðà Øàìàõû Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Òåõíèêóìóíäà îõóìóøäóð. Ñàçà, ñþçÿ ìàðàüû óøàãëûãäàí îëìóøäóð. Øàìàõûäà Àøûã Ìÿçàùèðëÿ òàíûøëûã, ìÿäÿíèééÿò åâèíÿ ýåäèá ýÿë371

ìÿñè, îíó ùÿìèøÿëèê áó ñÿíÿòÿ áàüëàéûð. Äöçäöéö øåðëÿðè èëÿ ìÿëàùÿòëè ñÿñè áèðëÿøÿíäÿ áèð àëÿì îëóðäó. Àøûã ñÿíÿòèíèí ñèðëÿðèíè äàùà ñîíðàëàð Àøûã Øàìèë, Àøûã Àááàñäàí þéðÿíìèøäè. Óñòàäëàðûí ìÿñëÿùÿòè èëÿ î, 1955-úè èëäÿí åë ìÿúëèñëÿðèíÿ ñÿðáÿñò àéàã à÷ûð. 35 èëäÿí àðòûã áó óëó ñÿíÿòè òÿáëèü åäèð, éàøàäûð. Øåðëÿðè ìÿòáóàòäà âàõòàøûðû ÷àï îëóíóð. ÝßËÑÈÍ Ñàç òóòóá, ñþç äåéÿí, éàðàäàí, àøûã, Øàèðëÿð ìÿêàíû Øèðâàíà ýÿëñèí. Ñàçäà, ñþçäÿ ýþðñöí ùàíñûìûç áàøûã, Ãîðõóá ÷ÿêèíìÿñèí ìÿðäàíà ýÿëñèí. Äàëäàäà ñàíìàñûí þçöíö ìàùèð, Ñÿððàô áàçàðûíà òþêñöí úÿâÿàùèð, Úàâàá âåðñèí ñóàëëàðà áèðáÿáèð, ßéÿð ùöíÿðè âàð ìåéäàíà ýÿëñèí. ßëèàüà êèìè õÿéàëà äàëñûí, Ýþçÿë âÿòÿíèíäÿí ýöú, èëùàì àëñûí, Òÿìèç àäëà, äöç èëãàðëà óúàëñûí, Ãèéìÿò âåðñèí, éàõøû-éàìàíà ýÿëñèí. ØÀÊÈÐ (Àøûã Øàêèð Ùàúûéåâÿ èòùàô åäèðÿì) Ñÿíèí òÿêè óñòàä, ñÿíèí òÿê àøûã, Äîüàðìû áèð äàùà ùÿð àíà, Øàêèð. Èëàùè âåðìèøäè ñíÿ éàðàøûã, Çèíÿò èäèí Àçÿðáàéúàíà, Øàêèð. Ýÿçèá äîëàíàðäûí äàüäà, àðàíäà, Õàëãû ìàò ãîéàðäûí ìÿúëèñ ãóðàíäà, “Çÿìáóõàðÿ” öëÿ õàëëàð âóðàíäà, Ëÿççÿò âåðÿðäèí ùÿð èíñàíà, Øàêèð. Õàëã ñÿíè àõòàðûá, ýÿçÿðäè åë-åë, Ñÿíÿò àëÿìèíäÿ ñÿí èäèí ìÿøÿë, 372

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ýÿëäè âàõòñûç þëöì, àìàíñûç ÿúÿë, Àüûð èòêè âåðäè Øèðâàíà, Øàêèð. Ñÿíè àüóøóíà àëàíäà ìÿçàð, Ñàíêè ñóñóá áöëáöë, ñîëóáäó áàùàð, Þçöí êèìè óñòàä, êàìèë ñÿíÿòêàð, Éåòèðìÿç áèð äàùà çÿìàíÿ, Øàêèð. Ñÿí ôÿõðèéäèí Âÿòÿíèìèí, åëèìèí, Ìÿúëèñëÿðäÿ ÿçáÿðèéäèí äèëèìèí, Àøûã ßëèàüàíû âàõòñûç þëöìöí, Ñàíêè ñàëäû ÷èñêèí, äóìàíà, Øàêèð. ÀØÛà ØßÐÁßÒ Àøûã Øÿðáÿò Úÿííÿòàëû îüëó Ôÿòèéåâ 1935-úè èëäÿ Øàìàõûíûí ñÿôàëû ýóøÿëÿðèíäÿí áèðèíäÿ-Òàëûøíóðó êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Óøàã éàøëàðûíäàí àòàñûíûí-óñòàä ñÿíÿòêàð Úÿííÿòàëûíûí ÷àëäûüû “Øèêÿñòÿ”ëÿðèí ðóùó èëÿ íÿôÿñ àëìûø, áþéöìöøäö. Ñàç ñÿñè èëÿ äîüìà éàéëàã ùàâàñû îíóí öðÿéèíäÿ ùÿìèøÿëèê èç ñàëà áèëìèøäèð. Ñîíðàëàð ùÿìèí õàòèðÿëÿðäÿí øåðëÿð, íÿüìÿëÿð, ñàç ùàâàëàðû áîéëàíìûøäû. Øÿðáÿò èëê óñòàä “øèëëÿñèíèäÿ” àòàñûíàí àëìûøäûð. Àøûã Øÿðáÿòèí Ðåñïóáëèêàìûçûí ùÿð ýóøÿñèíäÿ ïÿðÿñòèøêàðëàðû âàðäûð.Î, àøûãëàð ãóðóëìàéàí íöìàéÿíäÿñè îëìóøäóð. Øèðâàí àøûã ìöùèòèíÿ áÿëÿä óñòàä ñÿòÿíêàðëàðäàíäûð. Àøèãèí èëê øåðëÿð êèòàáû èøûã öçö ýþðìöøäöð. ÌßÍÈÌ Úÿííÿòÿ ÷åâðèëèá äîüìà äèéàðûì, Òÿáèÿò îëóáäóð ëîüìàíûì ìÿíèì. Ñåâèíú íÿüìÿëÿðè òóòóá ùÿð éàíû, Ãàëìàéûá çÿððÿúÿ ùèúðàíûì ìÿíèì. Äîñòóì, áó éåðëÿðè ýÿë ãîøà ýÿçÿê, Áóðäà ÷è÷ÿê à÷ûá, ùÿð äàø, ùÿð êÿñÿê, ßìÿêëÿ þìðöìÿ âóðóëóá, áÿçÿê, Çÿùìÿòñèç îëìàñûí áèð àíûì ìÿíèì. 373

Ýåíèø öçöìëöêëÿð áèçèìäèð áåëÿ, Îíóíëà øþùðÿòèì éàéûëûá, åëÿ, “Ìÿðÿíäè”, “Òÿáðèçè”, “Ìÿäðÿñÿ” ìèçëÿ, Òàíûíûá äöíéàäà Øèðâàíûì ìÿíèì. Åøèäèá éàõûíûì-óçàüûì ýÿëèð, Ùÿð åëäÿí-îáàäàí ãîíàüûì ýÿëèð, Ãàðäàø þëêÿëÿðäÿí ñîðàüûì ýÿëèð, Àëÿìÿ áÿëëèäèð öíâàíûì ìÿíèì. Ìèçðàáû òåëÿ âóð, òåëäÿí àéðûëìà, ×ÿìÿíäÿí àéðûëìà, ÷þëäÿí àéðûëìà, Øÿðáÿò, åë÷èí éàøà, åëäÿí àéðûëìà, Åëñèç íÿ øþùðÿòèì, íÿ øàíûì ìÿíèì! ØÀÌÀÕÛÄÀÄÛÐ Ãÿëÿì ýþòöð, áó òîðïàüû âÿñô åëÿ, Åëèí áÿðÿêÿòè Øàìàõûäàäûð. Öçöì ñàëõûìëàðû-øþùðÿò ÷ÿëÿíýè, Øèðèí âàð íåìÿòè Øàìàõûäàäûð. Óëó àáèäÿëÿð áó éåðäÿ ìèí-ìèí, Âÿðÿãëÿ òàðèõè, êþíöë, äàíûø, äèí, Óëó Õàãàíèíèí, áþéöê Ùàäèíèí, Øåðèíèí ùèêìÿòè Øàìàõûäàäûð. Áóðäàí óçàã äöøöá, ãöññÿ, ãÿì, êÿäÿð, Áóðäà çÿùìÿò ñåâÿí âöñàëà éåòÿð, Ñàáèð, Ñåéèä, Ñÿùùÿò êèìè ýþâùÿð, çÿð, Áþéöê åë øþùðÿòè Øàìàõûäàäûð. Àøûã Ìÿììÿäàüà ÷àëäûãúà ñàçûí, Åë-îáà äèíëÿéèá øèðèí àâàçûí, Àøûã Èáðàùèìèí, Àøûã Àááàñûí, Ùÿð ñþçö, ñþùáÿòè Øàìàõûäàäûð.

374

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Âóðüóíàì áó éóðäà, îáàéà, åëÿ, Äàèì öëôÿòäÿéÿì èíñàíëàð èëÿ. Øÿðáÿò, òàçÿíÿíè àñòà âóð òåëÿ, Ñÿíÿòèí ãèéìÿòè Øàìàõûäàäûð. ÓÑÒÀÄ (Óñòàäûì Àøûã Øàìèëÿ) Íå÷ÿ-íå÷ÿ àøûã äèíëÿìèøÿì ìÿí, Éàäûìäàí ÷ûõàðìû ñþçöí, àé óñòàä. Óëó îçàíëàðäàí ñþùáÿò ñàëàíäà, Íåúÿ äÿ äîëóðäó ýþçöì, àö óñòàä. Ñþç à÷äûí øàä ýöíäÿí, åëèí éàñûíäàí, Äåäèí Ãóðáàíèäÿí, Õÿñòÿ Ãàñûìäàí, Äåäèí, Êÿðÿì éàíäû åøã àòÿøèíäÿí, Åëÿ áèð ýþðìöøäöí þçöì, àé óñòàä. Ñþç-ñþùáÿòèí ãàëäû áèçÿ éàäèýàð, Øàýèðäëÿð óñòàäû íåúÿ óíóäàð?! Áèð ìöääÿò éóðä îëäó ñÿíÿ áó äèéàð, Èíäè äÿ ãàëûáäûð èçèí, àé óñòàä! Ñÿí þç ñÿíÿòèíëÿ äÿðéàäàí äÿðèí, Ñèíÿ ìÿñêÿíèéäè ëÿëèí, ýþâùÿðèí, ×îõ óçàüà äöøäö ãÿôèë ñÿôÿðèí, Ñÿíäÿí íèýàðàíäûð ñàçûí, àé óñòàä. ÑÞÇ ÞÉÐßÍ Àøûãëûã åøãèíÿ äöøÿí, à äîñòóì, ßââÿëúÿ ìÿðèôÿò, ñîíðà ñþç þéðÿí. Àðèô ìÿúëèñèíÿ íàäàí äà ýÿëèð, ßýÿð ñþç àòàðñà, îíà äþç, þéðÿí. Îõó, ãîé ñþçëÿðèí éåðñèç îëìàñûí, Èíúè êèìè ùå÷ ãèéìÿòäÿí ãàëìàñûí, 375

Çÿððÿúÿ äèëèíäÿ éàëàí îëìàñûí, Ìöìêöí åéëÿ, ùÿð âàõò ñþçö äöç þéðÿí. Àøûã Éàíâàð äÿðñ àëûáäûð óñòàääàí, Åëÿ äÿðñ êè, ùå÷ âàõò ÷ûõàðìàç éàääàí, Èñòÿñÿí ñÿíÿòèí äöøìÿñèí äàääàí, Óñòàäûí éàíûíäà ñÿí äÿ ýÿç, þéðÿí. ÀØÛà ßËÈÔÀÜÀ Àøûã ßëèôàüà ßìè îüëó Ñàéûëîâ 1943-úè èëäÿ Ëåðèê ðàéîíóíäà àíàäàí îëóá. Óøàã éàøëàðûíäàí ìóñèãèéÿ ùÿâÿñ ýþñòÿðÿí ßëèôàüà ñîíðàëàð ñÿðáÿñò øÿêèëäÿ àøûã ñÿíÿòèíÿ éèéÿëÿíìèø “... 1966-úû èëäÿí ìöñòÿãèë àøûã êèìè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûø”, åë ìÿúëèñëÿðèíèí áÿçÿéè îëìóøäóð. Ðåñïóáëèêà Àøûãëàð Áèðëèéèíèí öçâö îëàí ßëèôàüà äÿôÿëÿðëÿ òåëåâèçèéà, ðàäèîäà ÷ûõûø åòìèøäèð. Î, Øèðâàí àøûã ìöùèòèíèí éàðàäûúû ñÿíÿòêàðëàðûíäàíäû. Àøûã ßëèôàüà àøûã øåðèíèí ìöõòÿëèô øÿêèëëÿðè èëÿ éàíàøû, êëàññèê öñëóáäà äà õåéëè ÿñÿðëÿð éàçìûøäûð. Àøûã ßëèôàüàíûí øåðëÿðè ìöõòÿëèô ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ èøûã öçö ýþðìöøäöð. Î, ùàë-ùàçûðäà Áèëÿñóâàð ðàéîí ìÿäÿíèééÿò øþáÿñèíäÿ ÷àëûøûð. ÌßÍÄßÄÈÐ Øàèð, ýÿë ñåéð åëÿ àíà éóðäóìó, Áöëáöëö ñÿñëÿéÿí ýöëëÿð ìÿíäÿäèð. Áÿðÿêÿòè àøûá-äàøàí, ãàéíàéàí, Ýþç îõøàéàí ýåíèø ÷þëëÿð ìÿíäÿäèð. Äîñò ýÿëèøè áàéðàì îëóð, òîé îëóð, ×þðÿê êÿñèð, äóçóí äàäû ïàé îëóð, Ùÿð ñûíàãäàí êå÷èð, äîñòà ùàé îëóð, À÷ûã ãÿëáëÿð, ìÿðä êþíöëëÿð ìÿíäÿäèð. Äÿäÿ Ãîðãóä êþêëÿäèéè ñàç ìÿíÿì, ßëÿñýÿð îõóéàí õîø àâàç ìÿíÿì, Óñòàäëàð ñþçöëÿ äîëóäóð ñèíÿì, Áöëáöë òÿê íÿâàëû òåëëÿð ìÿíäÿäèð. 376

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Âàð Øàêèðèì, Ìÿììÿäàüàì, Ïÿíàùûì, Àøûã Áÿéëÿð, ßëõàí íóðëó ñàáàùûì, Àü ýöíëöéÿì, éîõäóð àìàíûì-àùûì, Úÿùúÿùè ñóñìàéàí äèëëÿð ìÿíäÿäèð. Àøûã ßëôàüûéàì, Ìèë-Ìóüàíëûéàì, Øÿìøèð þéöäëöéÿì, àäëû-ñàíëûéàì, Õàëãûí ìÿðä îüëóéàì, èñòèãàíëûéàì, Ãîíàãïÿðâÿð àçàä åëëÿð ìÿíäÿäèð. ÀØÛà ÐÇÀ (1944-1994) Àøûã Ðçà ßëèñà îüëó 1944-úè èëäÿ Øàìàõû ðàéîíóíóí Òÿêëÿ-Ìèðçÿáàáà êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Óøàãëûãäàí àøûã ñÿíÿòèíÿ áàüëàíàí, Ðçà îðòà ìÿêòÿáè ãóðòàðäûãäàí ñîíðà öðÿéèíäÿêè àðçóëàðûíû Àøûã Áÿéëÿðÿ à÷ûð. Àøûã Áÿéëÿð îíó øÿéèðäëèéÿ ãÿáóë åäèð... Áèð ìöääÿò óñòàä Áÿéëÿðäÿí àøûã ñÿíÿòèíèí ñèðëÿðèíè ìÿíèìñÿéÿí Àøûã Ðçà, ñîíðà Àøûã Õàíìóñàäàí äà áèð ÷îõ ìÿòëÿáëÿðè þéðÿíìèøäèð. Àøûã Ðçà îòóç èëÿ éàõûí àøûãëûã åòìèøäèð. Î, Ðåñïóáëèêà Àøûãëàð ãóðóëòàéûíûí íöìàéÿíäÿñè îëìóø, õèäìÿòëÿðè íå÷ÿíå÷ÿ ìöêàôàòëàðà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Àøûã Ðçà ùÿì äÿ Ùÿúú çèéàðÿòèíäÿ îëìóøäóð. Ýþçÿë èíñàí, äÿéÿðëè ñÿíÿòêàð Àøûã Ðçà ñÿíÿòèíèí ïöõòÿëÿøäèéè ÷àüûíäà ÿëëè éàøûíäà äöíéàñûíû äÿéèøäè. Àììà îíóí ñàçû ñóñìàäû. Ùàçûðäà îüëó Èñëàì àòàñûíûí ñÿíÿò éîëóíó áàúàðûãëà äàâàì åòäèðèð. ÃÎÁÓÑÒÀÍÄÀÄÛÐ Óëó áàáàëàðûí ãÿäèì òàðèõè, ßí ýþçÿë ñÿíÿòè Ãîáóñòàíäàäûð. Çÿðäöøëÿð éóðäóìóí ñþçö-ñþùáÿòè, Éàçûñû, ùèêìÿòè Ãîáóñòàíäàäûð. Ãàéàëàð êèòàáäûð, äàøëàð âàðàüû, Äÿðäÿ øÿôà âåðèð Àðàç áóëàüû, 377

Õûíàëû êÿêëèéèí ñÿñè, îéëàüû, Êå÷ìèøèí çèéíÿòè, Ãîáóñòàíäàäûð.

Ñàáàùêû þëöäöð, áóýöíêö äèðè, Ýåäÿðýèäèð, íÿ ãÿäÿð êè, äèðè âàð.

Ùÿð ãàéà öñòöíäÿ âàð ìèí úöð íàõûø, Àëèìëÿð áó éåðäÿ åäèð àõòàðûø. Àøûã Ðçà äåéèð, ÿùñÿí, ìèí àëãûø, Çÿùìÿòèí ãöäðÿòè Ãîáóñòàíäàäûð.

Ùàáèë, áÿõòèí ýÿòèðìÿäè ùåéèô êè, Ñåâìÿê áèð äÿðäèìèø, àéðûëìàã èêè, Ñèðëÿð äöíéàñûäûð Ñöëåéìàí ìöëêö, Ñèíÿìäÿ äöíéàíûí áèòìÿç ñèððè âàð.

ØÀÌÀÕÛ Ýþçÿëäèð áàùàðûí, ýþçÿëäèð ãûøûí, Ýþâùÿðäèð òîðïàüûí, ýþâùÿðäèð äàøûí, Áîë-áîë ñÿðâÿòèíëÿ óúàëûð áàøûí, Ýöëöð, ÷è÷ÿêëÿíèð, äþâðàí, Øàìàõû. Íå÷ÿ àëèì ýÿëèð Ðÿñÿäõàíàéà, Áàõûð êÿùêÿøàíëû óëäóçà, àéà, Úöìÿ ìÿñúèäèíÿ, Áèüóðò ãàëàéà, ×îõëàðû îëóáäóð ùåéðàí, Øàìàõû. Øåðèí óúàëûáäûð óúà äàü êèìè, Ìèðçÿ ßëÿêáÿðè, Ñåéèä ßçèìè, Äþøöíäÿí ñöä ÿìèá øàèð Íÿñèìè, Éàçûëûá øÿíèíÿ äàñòàí, Øàìàõû. Òöðôÿ ýþçÿëëÿðèí ÷ÿìÿíäÿ ýÿçÿð, Êÿùðÿáà öçöìöí ñöôðÿëÿð áÿçÿð. Ìÿí Àøûã Ðçàéàì, ùÿð àõøàì-ñÿùÿð, Îëàðàì ãîéíóíäà ìåùìàí, Øàìàõû. ÂÀÐ Øèðèíäèë õîøáÿõòëèê íèøàíÿñèäèð, Àúû äåñÿì, êÿñ äèëèìè éåðè âàð. Äàíûøàíäà ëÿë òþêöëñöí äèëèíäÿí, Áîø-áîø äåìÿ, “áèð éîõäó, áèðè âàð”. Ìþùíÿòìèø êè, ÷ÿðõèí ãÿçà-ãÿäÿðè, Ùÿëÿ ïöíùàíäàäûð äÿðäè, êÿäÿðè, 378

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ÀØÛà ÌÀÙÌÓÄ (1947-2002) Àøûã Ìàùìóä ßëÿñýÿð îüëó Íèôòÿëèéåâ 1947-úè èëäÿ êå÷ìèø Ìÿðÿçÿ (èíäèêè Ãîáóñòàí) ðàéîíóíóí Øûõçÿðëè êÿíäèíäÿ äîüóëìóøäóð. Îðòà ìÿêòÿáè áèòèðäèêäÿí ñîíðà àëè òÿùñèë àëìûøäûð. Óøàãëûãäàí ýþçÿë ñÿñè îëìóøäóð. ...Àøûã Ìàùìóäóí áó ñÿíÿòÿ èëê áàüëûëûüû ìÿðùóì àøûã Øàêèðèí Øûõçÿðëè êÿíäèíäÿ êå÷èðäèéè áèð ìÿúëèñè îëìóøäóð. Ýþçÿë ñÿñè îëàí áàëàúà Ìàùìóä “Èëê èìòàùàíû” êÿíäÿ Àøûã Øàêèðÿ âåðìèøäèð. þç öçÿðèíäÿ úèääè ÷àëûøàí Ìàùìóä áèð ìöääÿò Àøûã Øÿðáÿòëÿ õàíÿíäÿ êèìè éîëäàøëûã åäèð. Î, ìöñòÿãèë èøûã êèìè åë ìÿúëèñëÿðèíäÿ 1969-úó èëäÿí èøòèðàê åäèð. Àøûã Ìàùìóä ùÿì éàðàäûúû ñÿíÿòêàðäûð. Îíóí àøûã øåðè öñëóáóíäà éàçäûüû øåðëÿðè ìöõòÿëèô ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðäà àøûã öçö ýþðìöøäöð. Óñòàä àøûüûí èëê øåðëÿð êèòàáû þëöìöíäÿí ñîíðà ÷àï îëóíìóøäóð. Àøûã Ìàùìóä 2002-úè èëäÿ âÿôàò åòìèøäèð. ÁÈËÈÍÌßÇ Åëÿ äÿéèøèá êè, èíñàíëàð, Àëëàù, Íàìÿðääè, éà ìÿðääè, äöçö áèëèíìÿç. Ýåéèëìèø, öçöëìöø ïàëòàð êèìèäè, Àñòàðû áèëèíìÿç, öçö áèëèíìÿç. Áàõûøû ãåéáäÿí, éåðèøè àñòà, Áû÷àüû àðõàäàí òóøëàíàð äîñòà, ×þðÿéè ÷ûõûáäû äèçèíèí öñòÿ, Íÿ âåðÿð ÿëèíèí äóçó áèëèíìÿç. 379

Äèíÿð éàñòû-éàñòû, äàíûøàð þêÿú, Ãÿëáèíäÿ õÿéàíÿò, ôèêèðëÿðè íÿú, Ãàáàü êå÷è êèìè ÿéðèéÿ åðêÿú, Ùàðà èñòÿð ÷ÿêÿð èçè áèëèíìÿç... ÞÌÖÐ ÁÈÂßÔÀËÛà ÅÒÌßÉßÉÄÈ ÊÀØ Íÿëÿð ÷ÿêìèøÿì áó àç éàøûìäà, Çÿùìÿòèì ùå÷ îëóá èòìÿéÿäè êàø. Þç éîëóìäà áèòÿí ãàðàòèêàíëàð, Îüëóìóí éîëóíäà áèòìÿéÿéäè êàø. Ùÿð øþùðÿòÿ ÷àòàí îëìàç ùöíÿðëè, ×îõó êÿì ãåéðÿòëè, àçû äÿéÿðëè, Áèð éîë øàä îëìóøàì, ìèí éîë êÿäÿðëè, Áóíäàí áåëÿ áÿõòèì éàòìàéàéäû êàø. Ñÿúäÿýàùûì îëäó óëó äÿäÿëÿð, Äåéèíäè àðõàìäà ùÿðäÿí ýÿäÿëÿð, Íàìÿðääÿ ãàéäàäû áàä åëÿð, Êèøèëÿð ãåéðÿòè àòìàéàéäû êàø. Ñàôëûãäûð äþâëÿòè, âàðû Ìàùìóäóð, Áÿëëèäèð ãåéðÿòè, àðû Ìàùìóäóí, Âÿôàñûç îëìàäû éàðû Ìàùìóäóí, Þìöð áèâÿôàëûã åòìÿéÿéäè êàø. ÀØÛà ÀÜÀÌÓÐÀÄ Àøûã Àüàìóðàä 1964-úö èëäÿ Øàìàõû ðàéîíóíóí Ìÿðçÿíäèéÿ êÿíäèíäÿ àíàäàí îëóá. Óëó àøûã ñÿíÿòèíèí èëê ñèðëÿðèíè ýþðêÿìëè åë øàèðè Íàäèð Ìÿðçÿíýÿëèäÿí þéðÿíìèøäèð. Àøûã ñÿíÿòèíèí òÿáëèüàò÷ûñû îëàí åë øàèðè Íàäèð, áàúûñû îüëóíóí áó ñÿíÿòè þéðÿíìÿñè ö÷öí ÿëèíäÿí ýÿëÿíè ÿñèðýÿìèð. Àüàìóðàä äàéûñûíûí ìÿñëÿùÿòè èëÿ óñòàä ñÿíÿòêàð Àøûã Ðçàíûí éàíûíäà äþðä èë øÿéèðäëèê åäèð. ßâÿçñèç ñÿñè îëàí Àüàìóðàä Øèðâàíûí óëó ñÿíÿòêàðëàðû Àøûã Áàðàò, Àøûã Øÿðáÿò, Àøûã Õàíûø âÿ Àøûã Õàíìóñàäàí äà ìöãÿääÿñ ñÿíÿòÿ àèä ÷îõ ìÿòëÿáëÿðè ìÿíèìñÿìèøäèð. äà 380

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ïöõòÿëÿøäèðèð. Àøûã Àüàìóðàä ìöñòÿãèë àøûã êèìè 1989-úó èëäÿí åë ìÿúëèñëÿðèíÿ àéàã à÷ìûøäûð. Àðòûã áèð íå÷ÿ èëëÿðäèð êè, åë ìÿúëèñëÿðèíèí áÿçÿéè îëàí àøûã éöçëÿðëÿ ïÿðÿñòèøêàðëàð ãàçàíìûøäûð. Îíóí ñÿñè àðòûã ðàäèî äàëüàëàðûíäàí, òåëåâèçèéàäàí ýÿëèð. Øåðëÿðè ìöõòÿëèô òîïëó âÿ ìÿòáóàò îðãàíëàðûíäà äÿðú îëóíóð. ÑßÑÈÌÈ ×àë, àøûã, îõóéóì áèð åë ìàùíûñû, Ãîé ÷ÿêñèí þçöíÿ òåëëÿð ñÿñèìè. Ñÿíÿòèí áèð áàëà áöëáöëöéÿì ìÿí, Äèíëÿñèí áàü÷àäà ýöëëÿð ñÿñèìè. Ñåâäèéèì ùàâàúàò “ßðàüè”, “Øàùíàç”, Ìóüàìäà êå÷èðèì “Øóð” èëÿ “Ùèúàç”, Áèð àçúà áÿìäÿ ãàë, éåòèøñèí àâàç, Éåòèðÿð ùÿð éàíà éåëëÿð ñÿñèìè. Ùå÷ äÿ õîøëàìûðàì þçöìäÿí äåéÿì, Àäûì Àüàìóðàä, - ñûíàã öñòÿéÿì. Ýÿðÿê ñÿíÿòèìÿ ÷îõ éèéÿëÿíÿí, Åøèòñèí ÿñðëÿð, èëëÿð ñÿñèìè. ÎËÌÀÇ Éàëòàã èøè äöøñÿ ñàðìàøûð ñÿíÿ, Þçöíöí ìÿíëèéè, âöãàðû îëìàç, Ùÿðúàéû êÿëìÿíèí, ìÿíàñûç ñþçöí, Ìÿíòèãè, ãèéìÿòè, òóòàðû îëìàç. Âÿôàñûç ýþçÿëäÿí óììà ìÿùÿááÿò, Íÿ âàõòñà î, ñÿíÿ åäÿð õÿéàíÿò, Íàäàí áèëìÿç, ÿùäè-ïåéìàí, ñÿàäÿò, Úàùèëèí äöç ñþçö, èëãàðû îëìàç. Ñàõëà éàääàøûíäà áèð ùÿãèãÿòè, Éàìàíëûã åäÿíèí îëìàç ãöäðÿòè, 381

ßýÿð ïàõûëñàíñà, àò, áó àäÿòè, Ýþçÿë éàõøûëûüûí èíêàðû îëìàç.

Àááàñ éóðäó ñÿíÿòêàðñûç ãàëàðìû? Ñàç öñòöíäÿ òàçÿíàíû òóòìóøàì.

Îéàí áÿõòèì, íÿ éàòûðñàí ìöðýöëö, Äÿðèá ãîõóëàìà ùÿð áèòÿí ýöëö, Ùÿãèãÿò áàüûíûí ñÿí îë áöëáöëö, Éàëàí áàü÷àñûíûí áàùàðû îëìàç.

Àøûã Õàìûø äÿðñèí àëàí àøèãÿì, Ñàðû ïèð íÿñëèíäÿí, þçöì äÿ ïèðÿì, ×îõ úàâàí îëñàì äà áóíà ãàäèðÿì, Õàìèñÿì, áó éîë-ÿðêàíû òóòìóøàì.

Àøûã, íÿäèð áó ìÿëàëûí, òÿøâèøè? ×ÿòèí äþíÿ ýåòùàýåäèí, ýÿðäèøèí. Àñëàíëàð ãÿôÿñäÿ òþêìÿñÿ äèøèí, Úåéðàíëàð òöëêöíöí øèêàðû îëìàç. ÀØÛÃ ÕÀÌÈÑ Õàìèñ Õàíûø îüëó 1976-úû èëäÿ Øàìàõû ãÿçàñûíûí Íàáóð êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Àòà-áàáàäàí àøûã ñÿíÿòèíèí îúàüû îëàí áó àèëÿäÿ äîüóëàí Õàìèñ ëàï êþðïÿ éàøëàðûíäàí áàüëàíûð ñàçà-ñþçÿ... Àòàñû Àøûã Õàíûøëà ìÿúëèñëÿðäÿ èøòèðàêû îíó äàùà äà ïöõòÿëÿøäèðèð. Áó âàõòà ãÿäÿð Àøûã Õàìèñ ìöõòÿëèô ôåñòèâàë, éûüûíúàãëàðäà ÷ûõûø åòìèø âÿ ìöêàôàòëàðà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Î, ùÿì äÿ àøûã øåðè öñëóáóíäà ýþçÿë øåðëÿð éàçûð: ÒÓÒÌÓØÀÌ

ÌßÍÈÌÄÈÐ ßáúÿä äÿðñè êå÷äèì, õèðèäàð îëäóì, Àäÿìäÿí, õàòÿìÿ äþâðàí ìÿíèìäèð. Åëìèäÿí õÿáÿðäàð, äèíäÿí õÿáÿðäàð, Íå÷ÿ-íå÷ÿ ñèððè, ïöíùàí ìÿíèìäèð. Ìàéàñû ùàëàëäàí, ùàëàëäû úàíûì, Ìÿðäÿ, äÿðä áèëÿíÿ ãóáàíäû úàíûì, Öìèäèì, ïÿíàùûì, øþùðÿòèì, øàíûì, Îäëàð éóðäó Àçÿðáàéúàí, ìÿíèìäèð. Õàìèñÿì, éåòèøèá èíäè îçàíàì, Ìÿíè õîøáÿõò ýöíäÿ äîüóáäóð àíàì, Áèëàëûí, Øàêèðèí äèéàðûíäàíàì, Àøûãëàð, îéëàüû Øèðâàí, ìÿíèìäèð.

Éåääè àðõà ýåäÿí éîëà ñàäèãÿì, ßçÿë áàøäàí, äèí-èìàíû òóòìóøàì. Áöòöí êèòàáëàðûí áàøû-þðïÿéè, Öðÿéèìäÿ ìÿí “Ãóðàí”û òóòìóøàì. Õèëàô éîõäóð èëãàðûìäà, ñþçöìäÿ, ßéèðëèê ýþðìÿðñÿí ìÿíèì èçèìäÿ, Äöíéà àëÿì úÿííÿò îëà ýþçöìäÿ, Âÿòÿí äåéèá, Ãîáóñòàíû òóòìóøàì. Àü êàüûçäà ñûíàìûøàì “ãàðàìû”, Ìÿðä éîëóìó êÿñÿ áèëìÿç ùàðàìû, 382

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

383

ÅË ØÀÈÐːÐÈ ÌÎËËÀ ÃÀÑÛÌ ØÈÐÂÀÍÈ Ãàñûì Øèðâàíè щàããûíäà Ñ.̃ìòàç, .Àðàñëû, .†ôðçàä, À.Íÿáèéåâ, Ì.Ãàñûìëû, Í.Õÿëèëîâ ⁠áàøãàëàðû òäãèãàò àïàðìûø, ôèêèð ñ‰jëìèøëð. Áèð ÷îõ àëèìëð Ìîëëà Ãàñûìû á‰jƒê òƒðê ñóôè øàèðè Jóíèñ Èìðíèí ìƒàñèðè, áàøãà ãðóï àëèìëð èñ îíóí XVIII ñðèí ñîíó XIX ñðèí ââëëðèíä jàøàäû‹ûíû ñ‰jëjèðëð. Ôèêðèìè燁, Ñ.̃ìòàçûí ôèêðè ìíòèãëèäèð. Áó âàõòà êèìè Ìîëëà Ãàñûì Øèðâàíèíèí áèð íå÷ øåðè ìƒõòëèô òîïëó ⁠쁇ìóëðä ÷àï îëóíìóøäóð. „ÞÐÄÖÌ Ìƒãàáèðäí …ƒçàð åòäèì, ‡àjèá ìðäƒìàí …‰ðäƒì. Ãàðàíóã òîðïàã àëòûíäà Jàòûð ‡èñìèjë, ‡àí …‰ðäƒì. Jîëóõäóì áèð …ƒíàщêàð, „ƒíàщûíäàí ƒçƒ ãàð, ́òàñèíäí çèjàí âåð, Áãàjò ïåøèìàí …‰ðäƒì. Ñûíûõ ñàõñû êèìè áàøëàð, ׃ðƒìƒø îë ãëì ãàøëàð, Ò‰êƒëìƒø èí‡è òê äèøëð, Jàòûð ïèðƒ ‡àâàí …‰ðäƒì. Jóìóëìóø øîë àëà …‰çëð, Ãèjàìò jîëóíó …‰çëð. àíû øèðèí-øêð ñ‰çëð, āщàíè áèáàí …‰ðäƒì. ׃ðƒìƒø øîë …ƒë íäàìû, Òàíûìàç ñƒáщ èëí øàìû, Àëûáäûð ÷‰щðñèí щàìû, Jèëàí …‰ðäƒì, ÷àjàí …‰ðäƒì. 384

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Êèìè åjø èë èøðòä, Êèìè ç‰âã èë ñ‰щáòä, Êèìè ðí… èë ì‰щíòä, Jàíû щàìû jàìàí …‰ðäƒì. Ãáóð щëè ñèôàòèíè, Ájàí åòäèí, ñí åj Ãàñûì, Îòóðìà jîë ãûðà‹ûíäà, āõè ñèíäóð щàìàí …‰ðäƒì. ÁÅØÈ Íß? Áåø jàøûíäàí îí áåø ðàщ jåòèøäèì, Áåøè àòäûì, áåøè òóòäóì, áåøè í? õòð îëäóì, ìåщðƒ-ìàщ jåòèøäèì, Òàëèá îëäóì, ‰âëèjàíûí áåøè í? Áèð ð …‰ðäƒì, ‰ç èøèíä ÷àðñèç, Ãàíëàð äîíà𠇁ñäèíäí jàðàñèç, Îí áåø íñí …‰jäí åíäè ÷àðñèç, Áåøè êèñâò, áåøè õëò, áåøè í? Îí áåø ïñò õàäèìàíè-ñƒáщàíè, Áîjëäƒðƒð, ñƒáóòäóð áó íèøàíè, Áîð‡ëó åòäè îí áåø íñò, èíñàíè Áåøè ƒñóë, áåøè ôóëó, áåøè í?.. Øèêñò Ãàñûìàì, щjàò è÷èíä, Jåääè ðêàí, ñêêèç ñèôàò è÷èíä, ̃ñëìàíëàð, áåø âãò ñëàò è÷èíä, Áåøè ƒñjàí, áåøè íèñjàí, áåøè í? ÑÅÂÄÈJÈÌ Ãäì áàñäûí äèäëðèì ƒñòƒí, сí õîø …ëäèí, ñôà …ëäèí, ñåâäèjèì. Ãóðáàí îëóì, ñèjàщ ÷åøìèí ìñòèí, ́…ð ñí èíñàôà …ëäèí, ñåâäèjèì. 385

Ñàáàщäàí äèäëðèì ójìàçäû, Ñí… ðãèáëð ãàïûìûçäàí äîjìàçäû. Î çàëûìëàð ñíè ìí ãûjìàçäû, сí åjëäèí âôà, êíäèí, ñåâäèjèì.

Áèð îáàjà áëà …ëäè íàщàãäàí, Áèð íèøàí ãàëìàäû çíí-óøàãäàí, Jà‹û щƒ‡óì ÷êäè äàëäàí, ãàáàãäàí, Ñîë òðô jîõ îëóá, ñà‹ëàð áîø ãàëûá.

íäëèá òê àjûðäûëàð …ƒëƒìäí, Àщ ÷êðì ƒðjèìäí, äèëèìäí, ‹jàð òïñèíäí, ìíèì ëèìäí, ׁêäèí ‡‰âðƒ ‡ôà, …ëäèí, ñåâäèjèì.

Áó jåðëðèí ÷ìíè âàð, äà‹û âàð, Ñèíì ƒñò …ƒìƒøäƒíƒí äà‹û âàð, ׃ðƒê Èñëàì, Ãàðàjàìàíäà jà‹û âàð, Äà‹ûëûá åâ-åøèê, äà‹ëàð áîø ãàëûá.

Jàð, ãàïûäà jàñëàíàðàì ìí jƒç èë, сí òç ã‰í÷ñí, ìí øåjäà áƒëáƒë, Áó äðä ìíè ‰ëäƒð‡ê, jãèí áèë, сí äðäèì øôà …ëäèí, ñåâäèjèì. ́í Ãàñûìàì, ñèíì щàããûí êëàìû, ؃êƒð щë, jåð åøèòäè, íàëàìû, †àìàëûí ø‰ëñè, áàñìûø àëìè, ăøìƒø Ãàôäàí-Ãàôà, …ëäèí ñåâäèjèì. ×ÖÐÖÊ ÈÑËÀÌ (1795/96-1880/85) Èñëàì Èñìàjûë î‹ëó 1795/96-‡û èëëðä Øèðâàíûí Êîëàíû åëàòûíäà òðêì àèëñèíä äƒíjàjà …ëìèøäèð. Jîõñóë щjàò ñƒðìƒø, щåjâàíäàðëûãëà ìø‹óë îëìóøäóð. ̃àñèðè Êîëàíû Ìóñòàôà èë äîñòëóã åòìèø, îíóí åâèíä òøêèë åäèëí äáè 쁇ëèñä èøòèðàê åäðê áèð ñûðà àøûã ⁠øàèðëðë äåjèøìèøäèð. ×îõ ñ‰çáàç, щàçûð‡àâàá, äàíûøãàí îëäó‹ó ƒ÷ƒí “׃ðƒê“ ëãáè èë òàíûíûá. Î, òõìèíí, 1880-1885-‡è èëëðä äî‹ìà êíäèíä âôàò åòìèøäèð. ÁÎØ ÃÀËÛÁ Jåðè áðáàä îëìóø âèðàí „ƒìƒøäƒ, Áàjãóëàð áàíëàjûð, áà‹ëàð áîø ãàëûá. À÷ûëìûð …ƒëëðè, äðèëìèð áàðû, „‰ðƒíìƒð áà‹áàíû, òà‹ëàð áîø ãàëûá. 386

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ÓÄÓËÓ ÌÓÑÀ (1802-1875) Ìóñà ́щððì î‹ëó 1802-‡è èëä Ñàëjàí ðàjîíó ðàçèñèíäêè Áàáà-Áîçóì àäëû ê‰÷ðè îáàñûíäà àíàäàí îëìóø, 13 jàøûíäà èêí àèëñè èë áèðëèêä Ïèðñààò ÷àjû âàäèñèíäêè Óäóëó êíäèí ê‰÷ìƒøäƒð. ҁщñèëèíè àòàñûíäàí àëìûøäûð. ˆìðƒ áîjó êèí÷èëèê ⁠щåjâàíäàðëûãëà ìø‹óë îëìóøäóð. Óäóëó Ìóñà ä‰âðƒíƒí …‰ðêìëè ñèìàëàðû èë, î ‡ƒìëäí, Õóðøèäáàíó Íàòâàíëà ëàだñàõëàìûø ⁠1871-‡è èëä îíà áèð ãîøìà ìêòóá äà jàçìûøäûð. Ìóñàíûí ÷îõëó ãçë, ãîøìà, …ðàjëû ⁠áàjàòûñû âàðäûð. Îíëàðäàí 25 ääèíè ëä åòìèøèê. Óäóëó Ìóñà 1875‡è èëä âàôò åòìèøäèð.1 ÍÅJËßÐßÌ ×ûõäûì Óäóëó äà‹ûíà, Äèããò êñèëäèì Øèðâàíà, Jîõäóð äƒíjàäà òàj îíà, Ãåjðè ìàщàëû íåjëðì?! Îä î‹ëójàì, ââë-àõûð, ʃððåjè-ðç áèç áàõûð, Àj-„ƒíø áó jåðäí ÷ûõûð, ˆç… щèëàëû íåjëðì? ---------------------1. Åë øàèðè щàããûíäà ïðîôåññîð .†ôðçàä …åíèø òäãèãàò àïàðìûøäûð. 387

Êèì …ƒ‡ îëñà êàìàëûíäàí, Îíà áàòà áèëìç øåjòàí, Äàíûø ìí щàãã èñáàòäàí, Áåêàð õjàëû íåjëðì. Ìîëëà Ìóñà, îõó “Jàñèí“, „ƒíàщ …åòñèí, ñàâàá …ëñèí, „ƒë…çèì щàjûìà jåòñèí, ĉâëòè, ìàëû íåjëðì. ÁÈːÉÄÈÌ1 Åщòèjà‡äûð èíñàíëàðûí áëàñû, Îíó òìëèíäí ãûðà áèëjäèì. Áåø…ƒíëƒê äƒíjàäà õîø …ƒí …ðêäèð, ҁçäí äƒíjàíû ãóðà áèëjäèì. Áó âóð-щøèð, áó ñûõûíòû, áó ëì, àðà jàí åjëjèð ãèáëåjè-àëì, Òèòðjèð ëëðèì, ñƒñòëøèð ãëì, āðäèìè ñ‰jëjèì щàðà áèëjäèì. ǁèôëð ïàëàí ãîjóð çîðëóëàð, Áîjóíà jƒç jàëàí ãîjóð çîðëóëàð, Óäëó Ìóñà ÷îõ ãóäóðóð çîðëóëàð Òóø îëóáëàð í àçàðà áèëjäèì?! ÄÎÄÀŠÛÍÄÀÍ

сðêàðäàí …çäèjèì ôàíè äƒíjàäà, Jîõäó áèð ãèjìòëè ïàj äîäà‹ûíäàí. Íå÷ñè èñòäè ìèí щèjë ãóðà, Ìóñà êèìè ñíèí ãàðøûíäà äóðà, Îõøàäûá ‰çƒíƒ çí‡è ãóëäóðà, Íåjëjèð î ãàðà õàë äîäà‹ûíäà. ØÈËJÀÍËÛ ÌßÌÌßÄ (1830-1916) ́ììä Àáäóëëà î‹ëó 1830-‡ƒ èëä Øèðâàí ìàщàëûíûí (èíäèêè ʃðäìèð ðàjîíóíóí) Øèëjàí êíäèíä àíàäàí îëìóøäóð. Î, …í‡ëèê èëëðèíä Äîñòó àäëû áèð ãûçû ñåâìèø, óçóí çèjjòäí ñîíðà îíà ãîâóøìóøäóð. Ñàâàäñûç îëìàñûíà áàõìàjàðàã, …‰çë øåðëð ãîøìóø, åë àðàñûíäà “Øàèð ́ììä“, “àãã àøû‹û“ àäû èë òàíûíìûøäûð. ́ììä ‰ìðƒ áîjó êèí÷èëèê ⁠…ƒì÷ƒëƒêë ìø‹óë îëìóøäóð. Î, òõìèíí, 1916-‡û èëä âôàò åòìèø ⁠äî‹ìà êíäèíèí jàõûíëû‹ûíäàêû “Ñîëòàí áàáà“ äåjèëí jåðä äôí åäèëìèøäèð. ́ììäèí ñðëðè òîïëàíûá ÷àï åäèëììèø, щjàòû ‰jðíèëììèøäèð. ÃÓÐÄÓÌ Jóõóäàí äóðàíäà ññëðì ñíè, „ëìjñí …‰ðƒì çàâàëà, ãóðäóì. Jàðïà‹û âåððì, áñëðì ñíè, Ìàë êèìè …‰âøjèá, …âë, ãóðäóì.

Áàøûíà ä‰íäƒjƒì, àj ìëêçàä, Ãîj áèð ‰ïƒì ñíèí àë äîäà‹ûíäàí. ƒñàë щñðòèjë ƒçìƒøì ‡àíû, ìèì øщäƒ-øêð, áàë äîäà‹ûíäàí.

çëäí ÷ûõìûøäû ìƒð‡ñè ñàðû, ‚÷ …ƒí ãàëìàäû, ãûðûëäû jàðû. Èíäè ñàòìàëûjàì ïàëàç, ïàëòàðû, Óìóäóì, ïíàщûì, Ááë ãóðäóì.

сíèí ôðà‹ûíäàí …ëäèì ôðjàäà, è‡ðàíûíû ÷êäèì щääí çèjàäà,

́ ãäð ìóøãóðäóì, î ÷ûõäû jåë, Áîð‡ëóíóí jîëóíäà ãóðìóøäóì òë, Èíä臁 êƒðƒjƒá àòìûøàì ÷‰ë, Áàøûíà …ƒí äjñèí, ÷àïàëà, ãóðäóì.

----------------------1. Øåð èëê äô ÷àï îëóíóð.

388

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

389

ÀÜËÀÐÀÌ Åë ñåâìèø èäèì, ñåâìèø ä áàòäûì, ×ûðà‹ûì ëèìä äðjàjà áàòäûì, Áèð щóðè áèð÷êëè, ìëê ñûôàòòûì, Ñàë îëóá, ƒììàíà àõûá, à‹ëàðàì. Áèð …‰çëäèð, …‰çëëðèí …‰çƒäƒð, сêñíèäèð, äîõñàíûäûð, jƒçƒäƒð, jð щóðè âàðñà, îíóí ‰çƒäƒð, „åäí jîëëàðûíà áàõûá à‹ëàðàì. ́ììä äåjð, çщð ãàòäû àøûìà, Ёщì åòìäè àõàí ãàíëû jàøûìà, сщð-àõøàì ä‰j-ä‰j áàøûìà, Èëäûðûìëàð êèìè ÷àõûá à‹ëàðàì. ÎJÍÀÑÛÍ Òðñ ÷êèáäèð jàðûì ‡óíà áàøûíà, уðì jàõûá …‰çëðèí, ãàøûíà, Íà‹äû ‡àíûì âåððì ìí øàáàøûíà, Åø㠁щëèíèí ãèá끅àщû îjíàñûí. Áèð ãôëòä äîëó áàä è÷ìèøì, Jàõøûíû-jàìàíû åë ñå÷ìèøì, Áðèá åëä áèð ñåâäàjà äƒøìƒøì, Åëèí í …‰çëè, øàщû îjíàñûí. Àðàjà ÷êèëèá áèð ‡óíà ïðä, Ãàëäûðûá …‰ç ãîjìàã jàðàìàç ìðä, Î ãûç êè, ́ììäè ñàëûáäû äðä, Òàíûjûðñà áèð Àëëàщû, îjíàñûí.

390

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ËßÊÈËÈ ÀÁÁÀÑÃÓËÓ (1852-1936) Àááàñãóëó ́ììäòà‹û î‹ëó 1852-‡è èëä èíäèêè Ó‡àð ðàjîíóíóí ˁê êíäèíä àíàäàí îëìóø ⁠1936-‡û èëä îðàäà äà âôàò åòìèøäèð. Ñàâàäñûç îëìóø, êèí÷èëèêë …ƒçðàí êå÷èðìèøäèð. Àááàñãóëóíóí øåðëðè è‡òèìàè áðàáðñèçëèê ⁠àèë-ìèøò ì‰âçóëàðûíà щñð åäèëìèøäèð. Ëàêèí áóíëàð âàõòûíäà jàçûjà ê‰÷ƒðƒëìäèjèíäí ÷îõóñó èòèá-áàòìûøäûð. Øàèðèí 12 øåðèíè ëä åòìèøèê. Èíñàôû àòûáäûð jƒçáàøû Ïàøà, Jîõñóëó áàñäûðûð äìáj, äàøà. ĉjƒëíè ñàòûð, ãîëëàjà, àøà, ë ä‰jƒëíäí ðƒøâò ä àëûð, ðäí ôèòâà âåðèá äàâàëàð ñàëûð. Íàèíñàôäûð, ìƒõííòèí áèðèäèð, ׉ëƒí èòè, êíäèìèçèí øèðèäèð. Ãàðò ãî‡àäûð, àììà à‹çû äèðèäèð, ʁíäè âèðàí ãîjóð, òàëàjûð-ãàïûð, ëèí í äƒøñ, èò êèìè ãàïûð. Àëûð áèçäí àòû, ìàëû, ãîjóíó, Áàøûìûçà à÷ûð ìèí áèð îjóíó. „ƒí၅ƒíäí jî‹óíójóð áîjóíó, “Íàìóñó, ãåjðòè, щ‰ðìòè àòûð“, ʁíäè ó‡óç àëûá щàâàjû ñàòûð. ëä ãûðìàí‡ áƒðƒíƒáäƒð îáàjà, Ãàí óääóðäó î …ƒí ʁðèì áàáàjà. Àááàñãóëó í äàíûøñûí îáàjà, Jƒçáàøû îáàíû òàëàjûá ÷àïûð , ʉìêñèç êàñûáû èò êèìè ãàïûð.

391

ÏÀÄÀÐ ÀÜÀÁÀËÀ (XIX-1932) À‹àáàëà āìèðîâ XIX ñðèí II jàðûñûíäà Øàìàõû ðàjîíóíóí Ïàäàð åëàòûíäàí àíàäàí îëìóøäóð. å÷ áèð òщñèë àëìàìûø, äàèìà щåjâàíäàðëûãëà ìø‹óë îëàðàã ê‰÷ðè щjàò êå÷èðìèø, jàëíûç ‰ìðƒíƒí àõûð èëëðèíä îòóðàã щjàò êå÷èðìèøäèð. Ïàäàð À‹àáàëà ñàñí àèë-ìèøò ì‰âçóëàðûíäà ÷îõëó ãîøìà, ìƒõììñ, áàjàòû ⁠ñ. æàíðëàðäà øåðëð jàçìûø, ãàðäàøû øàèð Áíèìòë äåjèøìèøäèð. Î, òõìèíí, 1930-32-‡è èëëðä âôàò åòìèøäèð. Åë øàèðèíèí 12 øåðèíè òîïëàìûøûã. „ÅÄÈÐßÌ àðà …åòñì áó äà‹ ìí äàëäàäû, Àíàì à‹ëàð, áà‡ûì …‰çƒ jîëäàäû. Çàëûì …îáóðíàò …‰ð í õjàëäàäû, Èø êñèëèá “ïèñèëjàíà“ …åäèðì. ×îõ äàíûøäûì, áàõìàäûëàð ñ‰çƒì, Äî‹ðó äåjí …‰ðƒíìäè …‰çƒì. Jàòàá ìðèí îõóäóëàð ƒçƒì, Èø êñèëèá “ïèñèëjàíà“ …åäèðì. Àëòûìäà òàõòà âàð, ƒñòƒìä щñèð, Ãîëóìó, ãû÷ûìû çí‡èðëð êñèð. Ñîëäàòëàð øàïëàjûð, ãîâóð, òëñèð, Èø êñèëèá “ïèñèëjàíà“ …åäèðì. Ñèáèðèí jîëëàðû òàìàì ìåøäèð, Åâëðè à‹à‡äûð, jîëó “øƒøäèð“, Àщó-çàð åëìê ìí ïåøäèð, Èø êñèëèá “ïèñèëjàíà“ …åäèðì. À‹àáàëà, ‡á àëäûí ãûçû ñí, Jîëäà ãîjäóí íå÷-íå÷ …‰çƒ ñí. Áóíäàí ñîíðà …ë äàíûøìà äƒçƒ ñí, Èø êñèëèá “ïèñèëjàíà“ …åäèðì. 392

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ØÀÌËÛ †ÀÁÁÀÐ (1850-1916) Åë øàèðè †àááàð 1850-‡è èëä Øàìëûäà jîõñóë àèëä àíàäàí îëìóøäóð. Óøàãëûãäàí àøûã ñíòèí á‰jƒê ìàðàã …‰ñòðìèøäèð. „åò-…åä åë äáèjjàòû íƒìóíëðèíäí åøèòäèêëðèíèí щàìûñûíû jàäûíäà ñàõëàjûð. Èòè щàôèçëè †àááàð ‰çƒ ä øåðëð äƒçìj áàøëàjûð. Äåjèëíëð …‰ð, èñòêëèñèíè jîõñóë îëäóãëàðûíà …‰ð îíà âåðìèðëð. Áóíäàí ñîíðà êäðëè øåðëð jàçûð. ҁðêì àèëñèíä á‰jƒjƒá, âàðëûëàðûí ãîjóí-ãóçóëàðûíû îòàðìûø, щì ä ÷îõ щàçûð‡àâàá èìèø... Äåjèëíëð …‰ð, áèð äô jàjëàãäàí ãàjûäàíäà Øàìàõûjà †ƒì ìñ‡èäèí íàìàç ãûëìà‹à …ëèð. ́ñ‡èäèí ãàáà‹ûíäà à‡û ́‡èä ôíäè èë ðàñòëàøûð. à‡û ́‡èä ôíäè îíó òàíûìàäû‹û ƒ÷ƒí ñîðøóð: – À êèøè, êèìñí, òàíûìàäûì ñíè? – ́í Øàìëû †àááàðàì, áàøûíà ä‰íƒì. – ×îõ jàõøû, áàëà, щìäè-ñóðíè áèëèðñí êè, ìñ‡èä àjàã áàñûðñàí? †àááàð ôèêèðëøìäí äåjèð: – ôíäèì, ãóðáàíûí îëóì, щàíñû щìäè-ñóðíè äåjèðñí? ôíäè ò‡‡ƒá åäèá äåjèð: – Àj Àëëàщûí àâàì áíäñè, щìäè-ñóð íå÷äèð? †àááàð äåjèð, – ôíäèì, áàøûíà ä‰íƒì, àâàìëû‹ûíà àâàìàì, àììà щìäè-ñóð áèð äåjèë, ƒ÷äƒð. – Äå …‰ðê, áàëà, щàíñûëàðäûð? †àááàð äåjèð: – ôíäè áàøûíà ä‰íƒì áèð щìäè-ñóð âàð êè, îíó Ïåj‹ìáð Ёñóëóëëàщ îõójàð, ñèç îõójà áèëìçñèíèç! Èêèí‡è щìäè-ñóð âàð, ñèç îõójà áèëðñèç, ìí jîõ. ‚÷ƒí‡ƒ ä áèç àâàìëàðûí îõóäóãëàðû. †àááàðûí áåë щàçûð‡àâàáëû‹û ôíäèíèí õîøóíà …ëèð ⁠îíóíëà jàõûíäàí òàíûø îëóð, øåðëðèíè ä ájíèðìèø. Äèíè øåðëðèíè ÷îõ âàõò ìщððìëèê 쁇ëèñëðèíä îõójàðìûø. Áèð äô †àááàðûí èíjèíèí áàëàñû …ëìèð. Àðâàäû äåjèð, ëèíäí áèð èø …ëìèð, щå÷ îëìàñà …åò áó jàõûí jåðëð áàõ, äàíàíû àõòàð. †àááàð …åòìê èñòìäèêä ãîíøóñó ́‡èä ä òêèä åäèð. Îíëàð èêèñè áèðëèêä jàõûíäàêû Ãàçàí-ãóçàí äà‹ûíûí òjèí ãäð …åäèðëð. †àááàð äåjèð, ãîj áó äà‹äàí äàíàíû õáð àëûì, î äàíàíûí jåðèíè áèëììèø îëìàç. 393

ÍÅÚÎËÄÓ? сíäí õáð àëûì àj Ãàçàí-ãóçàí, сíä …çí ãîíóð äàíàì íå‡îëäó? Jîõäó ìí jàçû‹ûí äðäèíè jàçàí, сíä …çí ãîíóð äàíàì íå‡îëäó? сðêðäëð áðê áðêèäð ãàëàñûí, Åøèò…èíí ìí jàçû‹ûí íàëñèí. Èíê ìëð, ìíäí èñòð áàëàñûí, сíä …çí ãîíóð äàíàì íå‡îëäó? Àëì áèëèð …‰j ƒçƒíä ìåщ èäèì, ë åäíä íàë èäèì, àщ èäèì. Jàíûìäàêû ãîíøó ́‡èä øàщûäûì, сíä …çí ãîíóð äàíàì íå‡îëäó? Áèð áàõàí jîõ Øàìëû †àááàð ƒçƒí, ×îõ ÷ûõìûøàì …äèjèí, äƒçƒí, ăøììäèì áèð‡ ñîðàã èçèí, сíä …çí ãîíóð äàíàì íå‡îëäó? Îðàäàí å⁠ãàjûäûð. Äåjèð êè, àðâàä, äàíàíûí jåðèíè áèëèðì. Ñàáàщ …ë‡ê. Äî‹ðóäàí äà, ñƒáщ òåçäí äàíàíûí ññèí jóõóäàí îjàíûðëàð... Áèð …ƒçð åjëäèì, jàðûí áà‹ûíà, Áà‹÷àñûíäà õàð ãó‡óáäó …ƒëëðè. Áèçèìíí øèðèí-øèðèí äàíûøäû, Jàíäûðäû ‡èñìèìè òóòè äèëëðè. āëè ê‰íëƒì, í äèjàðà ÷àïàðñàí, ́êêjíí, ́äèííè jàïàðñàí. Ðóìäà òàïìàñàí, Øàìëûäà òàïàðñàí, Áäèð ì‰âëàì áà‹ëàìà‹à, jîëëàðû. †àááàðûí äðäèíè, áó äà‹ëàð ÷êìç, Àjðûëûã òîõóìóíó щå÷ áøð êìç. äñèç áà‹÷àëàð …ƒëƒíƒ ò‰êìç, ҁðñ ñìñ áó ôëjèí jåëëðè. 394

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

* * * Áèð …‰çëèí ñåâäàñûíà äƒøìƒøì, Ãàøëàðû øóõ, jàíàãëàðû …ƒë êèìè ð áàõàíäà ø‰âãè äƒøƒð ‡àщàíà Äèëè øêð, äîäàãëàðû áàë êèìè. Ãàøû êèìè òàðìàëàíìûø jàj îëìàç, ʉíëƒ êèìè äàøãûí àõàí ÷àj îëìàç „‰çëëèêä щå÷ êñ îíà òàj îëìàç, Jóñèô îíóí ‡àìàëûíäà õàë êèìè. †àááàð äåjèð, …‰ç jîëóíà òèêìèøì, Àjðûëûã òîõóìóíó ÷îõäàí êìèøì. Jîëëàðûíäà ÷îõ ‡ôàëàð ÷êìèøì ëèô ãääèì jèëèáäè äàë êèìè. ßÇÐßÒ ËÈJß Ñí äåjèì øàщè-ìðäàí íèøàíûí Jàðàíûøäàí ǃëôƒãàðû ÷àë îëäó. àõäàí íð ÷êèá …èðäè ìåjäàíà Òàìàì …àâóð ãîðõóñóíäàí ëàë îëäó. ëè àëäû Çèëôèãàðû ëèí Ñóâàð îëäó î ăëäƒëƒí áåëèí. Àëëàщû øàäò …åòäè äèëèí, ëèíä Çƒëôèãàð щàëáàщàë îëäó. ëè àëäû ǃëôèãàðû äñòèí, Jîõäó áðàáðè …ë ìñòèí Ãäì áàñäû î Õåjáðèí ƒñòƒí, Õåjáð ãàëàñûíäà ãàëìàãàë îëäó. ˆíƒ‡í ‰ç ãóëó Áíáð jåðèäè, ð òðôè çàëûì ëø…ð áƒðƒäƒ, Jƒç ìèí êàôð jåðèí䁇 ÷ƒðƒäƒ Àõäû-àõäû àë ãàíûíäàí ñåë îëäó. 395

†àááàð …åjèíèáäè jàøûë ëèáàñû Ïèðàíè ñàããàëû, ëä ñàëû ðñìä êèìäè ƒìáò jåjñè? ×à‹ûðäûëàð, jà ́щììä …ë, îëäó?

ÑÈ͐ĐÔҐРÃÀÄÛÍËÀÐ ÔÀÒÌÀ (XIX ñð) Ôàòìàíûí Øèðâàíëû îëäó‹ó, XIX ñðä jàøàäû‹û jå…àí ãîøìàñûíûí ‡ƒí…äêè áçè ãåjäëðèíäí àíëàøûëûð. Øàèð ́ãøáíäè òðèãòèí ìíñóá èìèø. Øåðëðèíäí ìëóì îëóð êè, î, êëàññèê øð㠁äáèjjàòûíà áëä, ðá ⁠ôàðñ äèëëðèí àøèíà, äèíè ⁠äƒíjâè åëìëðäí õáðäàð èìèø. Îíóí щjàò ⁠jàðàäû‡ûëû‹û щàããûíäà ïðîôåññîð .†ôðçàä òäãèãàò àïàðìûøäûð. Áíè ì‰âëàì, ñíäí äèëê åjëðì, ́íèì ôíäèì áèð jîë âå𠅁ëñèí. ˆìðƒì êå÷äè, áåë …ƒíƒ íåjíðì? ́íèì ôíäèì áèð jîë âå𠅁ëñèí. Îí áåø àjäûð áêëìèøì jîëëàðû, Ёâàí îëäó, àõäû ÷åøìèì ñåëëðè. Àìàí Àëëàù, ñí ñåâèíäèð ãóëëàðû, ́íèì ôíäèì áèð jîë âå𠅁ëñèí. ́í ñíè áèëèðì ìƒðâòèí êàíè, ̃íêèð îëàíëàðûí …åòäè èìàíû, Èìàì íãøáíäè, òðèãò ñîëòàíû, ́íèì ôíäèì áèð jîë âå𠅁ëñèí. ́ëàèêëð jàøûë áà …‰òƒðñƒí, íáèjàëð ìƒøêƒë èøèí áèòèðñèí, Ãàäèð Àëëàщ ñíè áèç jåòèðñèí, ́íèì ôíäèì áèð jîë âå𠅁ëñèí. 396

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Èñìàjèë ïàjûíà jƒçƒíƒ ñƒðòð, Ãññëð jƒç âåðèá …ƒí၅ƒí àðòàð. ăøììèø ñщðàjà ́‡íóíäàí áåòð, ́íèì ôíäèì áèð jîë âå𠅁ëñèí. À‹ëàìàãäàí ‡è…ð ä‰íƒáäƒ ãàí, Òàáûì jîõäóð ä‰çƒì äðäè-щè‡ðàí, ôíäèì …ëìñ, îëëàì äèâàí, ́íèì ôíäèì áèð jîë âå𠅁ëñèí. Äà‹ëàð áàøû äóìàí èìèø, ãàð èìèø, ̃õëèñ ƒçƒí èøè àщó-çàð èìèø, Áó 쁇ëèñä ‰âëèjàëàð âàð èìèø, ́íèì ôíäèì áèð jîë âå𠅁ëñèí. ðçèìè jàçìàäûì õàí, ñóëòàí, Áà‹ëàäûì ñèäãèìè ãàäèð ñƒáщàí, Ôàòìàjàì, ãàíóâà …ëäèì äðìàí, ́íèì ôíäèì áèð jîë âå𠅁ëñèí. „ÖËËÖÁßJÈÌ ÌÈÐÌÀÙÌÓÄ ÃÛÇÛ (1825-1897) „ƒëëƒájèì Ìèð Ìàщìóä ãûçû 1825-‡è èëä Øàìàõûäà ðóщàíè àèëñèíä äî‹óëìóø, òщñèëèíè åâä àòàñûíäàí ⁠õƒñóñè 상ëëèìëðäí àëìûøäûð. 17 jàøûíäà èêí à‡û Èñìàjûë àäëû áèðèñèí ð …åòìèøäèð. „ƒëëƒájèì 1850-‡è èëä ‰ç åâèíä ãûçëàð ƒ÷ƒí äƒíjâè òщñèë âåðí ìêòá à÷ìûøäûð. ́êòá òõìèíí, 1862-1863-‡ƒ èëëð êèìè ôàëèjjò …‰ñòðìèøäèð. „ƒëëƒájèì ðá, ôàðñ, òƒðê ⁠ëç…è äèëëðèíè ìƒêììë áèëèð. Ðóñ ⁠åðìíè äèëëðèíè áàøà äƒøƒðäƒ. „ƒëëƒájèì ÷îõëó ãîøìà, ãçë ⁠áàjàòû jàçìûøäûð. Áóíëàðûí êñðèjjòè ìêòá, òðáèjj, 상ëëèì, ãî‡àëàðà щ‰ðìò, âòí ìщááòèí, ãàäûíëàðûí щƒãóãñóçëó‹óíà щñð åäèëìèøäèð. „ƒëëƒájèì 1897-‡è èëä Øàìàõûäà âôàò åòìèøäèð.

397

ÔßËßÊ Í …ƒíàщûí ñàщèáèjì, Ñàëìûñàí çèíäàíà, ôëê? Àõûäûðñàí …‰ç jàøûìû, ×àëõàjûðñàí ãàíà ôëê? jìèñí ‡àâàí áåëèìè, ʁñìèñí äåjí äèëèìè, Ó÷óðìóñàí áƒëáƒëƒìƒ, Áñ …åäèì щàjàíà, ôëê? „ƒëëƒájèì ãàëûáäû ìàò, Ãàçûëàð åäèð èíàщàò, ʉìêëèê åòìèð ‡àìààò, Ãàëäûì jàíà-jàíà, ôëê.

ÌÎËËÀ ÏßÐÈ (1860-1916) Ìîëëà ρðè ́øäè Íà‹û ãûçû 1860-‡û èëä Øàìàõûäà Øàìëû ìщëëñèíä àíàäàí îëóáäóð. Àòàñû ́øäè Íà‹û ñàâàäëû áèð øõñ îëäó‹ó ƒ÷ƒí ãûçûíà Øàìàõûäàêû ãûç ìêòáèíä òщñèë âåð áèëìèøäèð. ˆìƒð…ƒí jîëäàøû ‡àâàí jàøûíäà âôàò åòìèøäèð. Èêè ‰âëàäûíû äîëàíäûðìàã ƒ÷ƒí î, àòà åâèíä ãûç ìêòáè à÷ûð. Ìîëëà ρðè щì ä ñèíäôòð áèð ãàäûí îëìóøäóð. Î, ‰ç ä‰âðƒíä áèð ÷îõ ñèíäôòð ãàäûíëàðëà äåjèøìèøäèð. ʉщí øàìàõûëûëàðûí щàôèçñèíäí îíóí äîããóçó øåðèíè òîïëàjà áèëìèøèê. Î, 1916-‡û èëä âôàò åòìèøäèð. „ßËÈÁÄÈÐ

ÕßÁßÐ ÀË

Òàëå òðñ …ëíä ‡àí …åäèð ëäí, ́íèì ä ãèñìòèì áåë …ëèáäèð, Jƒê jíä äåjèá, äàø ãðèá äƒøð, Õàð çèëëòè ìƒäàì …ƒë …ëèáäèð.

ð áèð äðäëèíèí äðìàíûí, āðäè, ãàíàíäàí õáð àë, ́щááòèí ãƒäðòèíè, Åøãè ãàíàíäàí õáð àë.

ˆç щäèì, ‰ç àðçóìà jåòìäèì, Äî‹ìà ãíèì ÷ûõäû, jàäà …åòìäèì, ˆëƒì ãñä åòäèì, ‰ëƒá-èòìäèì, Êîð áõòèì àí‡àã íàë …ëèáäèð.

Îëìà щå÷ áèð ìëä áä, ăíjàäà àä ãîjìàç íàìðä, Íàáëä äƒç jîë ‰jðä, щäè ñàíàíäàí õáð àë.

āðäëè áèëð, ñ‰çëðèìä ñáá âàð, ×ûðïûíûð è÷èìä àщè-ãàðàëàð, Ñûçëàäûã‡à ñèíìäêè jàðàëàð, ëèìä ìèçðàáûì, òåë …ëèáäèð.

„ƒëëƒájèì, ìòëáè áèë, ×àëûø, jåðèíä à‹ëà-…ƒë, Âå‡ñèç, ìí …ðê äåjèë, “Äèëè“ àíàäàí õáð àë.

Áìíí õèjí …åjèíìèøì jíèì, Õîø …ƒí äàщà щå÷ …ëìjèð åjíèì, Òàëå ãñä åjëäè ‡àâàí ðèì, ρðèjì äðäëðèì, äèë …ëèáäèð. ÄÅÄÈËßР́íì äåjí íà‹ûëëàðäà, щç jåðèí òàïäû äåäèëð.

398

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

399

Áíàò‡èë àðâàäëàðà “Ïèëäûðûì-‡ûðò“äû äåäèëð. “À‹à …òèðð, íàâàëà, Õàíûì áàñàð ÷óâàëà“, ́ôñ áíä àòìàjàíëàðà, “îëäóðóì-щîïäó“, -äåäèëð. Áóëàã áàøû jû‹âàõàíà, „ƒ‡ …ëí âàð, áî‹àçûíà, Àðà âóðàí, ñ‰ç ãàòàíà, “Øûëäûðûì-øûíäû“, -äåäèëð. ρðè ñèððè âåðìç jàäà, Ãàäèð Àëëàщ jåòñèí äàäà! ҁíáë jàòà‹àí àðâàäà, “„ƒëäóðóì-…óïäó“, -äåäèëð Ìîëëà ρðè:

Ìèíájèì, ñ‰jë ñí í îëóá? Ёí…èí-ðóщóí í ñàðàëûá, í ñîëóá? Jîõñà åø㠁ëèíäí ïåjìàíàí äîëóá? Ñàõëàjàðàì ñèðð ñ‰çƒíƒ äåìðì.

Ìèíájèì: Ñí ôäà îëóì, àj Ìîëëà ρðè, ́íèì áó щàëûìû áèð jàíà äåì. Ãîщóì î‹ëó áèð îä ñàëûá ‡àíûìà, Àíä âåðèðì ñíè “Ãóðàíà“, äåì. Ìîëëà ρðè:

сíè ñåâí ƒðê …ƒëð, øàä îëàð, ð áèð ãìäí ãà÷àð, ñð àçàä îëàð, ×à‹ûððàì õóäàíû áèð èìäàä îëàð, Áåë ƒçì ÷îõ ‰çƒíƒ, äåìðì.

Ìèíájèì: Çàëûì àòàì ìíè ñàòûð jàäëàðà, „‰ç …‰ðñè àòûð jàíàð îäëàðà, 400

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

́íñóð êèìè ÷êèëèðì ìí äàðà, å÷ äƒøìç èøëðèì ñщìàíà äåì. Ìîëëà ρðè:

Ñí ãóðáàí îëñóí áó Ìîëëà ρðè, ׁêì áó ãóáàðû, àò äðäè-ñðè, Áèëëì jàìàí îëóð åøãèí ñðè, Ñîëäóðóáäó …ƒë ƒçƒíƒ, äåìðì,

Ìèíájèì: Ãàðà äàø îëàjäûì êàø äî‹óëàíäà, Äî‹óëóá òàëåjè íàêàì îëàíäà, Ìèíájèì ê‰÷äí …åðè ãàëàíäà, Íàêàì áàõòûì jåòìç âƒñàëà, äåì. ÏßÐÈÍÀÇ (1860/62-1968) ρðèíàç Àçàj ãûçû сôðàëûjåâà òõìèíí, 1860-62-‡è èëëðä Øàìàõû ðàjîíóíóí Áà‹ûðëû êíäèíä ê‰÷ðè àèëñèíä àíàäàí îëìóøäóð. Îíóí àòàñû Àçàj äà Äîâ‹à÷û î‹ëó òõëëƒñƒ èë øåðëð jàçìûøäûð. ρðèíàç õàëãûìûçà õàñ îëàí õàë÷à÷ûëûã ñíòèíè ä …‰çë áèëìèø, òîõóäó‹ó õàëà ⁠õàë÷à ììóëàòûíûí ƒñòƒíä è퇁 íàõûøëàð âóðìàñû èë ä òàíûíìûøäûð. Åë àðàñûíäà ‰ç …‰çë òáè, áàjàòûëàðû ⁠ñíòêàðëû‹û èë òàíûíìûø îëàí áó ãàäûí, ãî‡àëàíäà à‹áèð÷ê åë àíàñû êèìè ä ñåâèëìèø, щ‰ðìò …‰ðìƒøäƒð. 1902-‡è èëä Øàìàõû çëçëñè áàø âåððêí, ãîщóìó èíãèëàá÷û ëèщåjäð Ãàðàjåâèí àòàñû À‹àêðèì Ãàðàjåâ…èëä ãîíàã èìèø. Áó çàìàí çëçëíèí ò‰ðòäèéè äщøòëðè ‰ç …‰çëðèjë …‰ðìƒø ⁠áó ìƒíàñèáòë áèð ñûðà à‹û-áàjàòûëàð ãîøìóøäóð.́ñëèíä îëàí çèjàëûëàðûí äåäèjèí …‰ð, Ïÿðèíàç ãàðà òàíûìàìûø, ñàâàäñûç îëìóø, øåð ⁠áàjàòûëàðûí “ñèíäí“-áäàщòí ñ‰jëìèøäèð. ρðèíàç óçóí ‰ìƒð ñƒðìƒø, òõìèíí, 106 jàøûíäà èêí 1968-‡è èëä äî‹ìà êíäèíä âôàò åòìèøäèð. Ááðè Áà‹ûðëû ìçàðëû‹ûíäà àòàñû øàèð Äîâ‹à÷û î‹ëó Àçàjûí ãáðèíèí jàíûíäàäûð.

401

„ßËÈÍ Òàëåjèì jàçûëûá ãàðà, āðä áàøûìäàí àøäû, …ëèí. Jåðèø åòäè ãì ëø…ðè, Îëàí ãëèì ÷àøäû, …ëèí.

À ρðèíàç, äå jåðè âàð, Ìåщðèáàíäû î, …‰çë jàð. ́ ãûñãàíàð, í ìåjëè âàð, ԁíä, jàðûìûí-jàðûìûí. ÁÀJÀÒÛËÀÐ

Òóø …ëìèøì áèð áèâ凁, ́ …ƒíäƒç ãàíûð, í …凁, „‰ð ëèìäí ÷ûõäû í凁, †àâàí jàøûëáàøäû, …ëèí.

уðƒ áèjàíà …ëñèí, Jåñèí, áèjàíà …ëñèí. Äåjèí î âôàñûçà, ĉíñƒí áó jàíà …ëñèí.

Êèì ä‰çð áåë àçàðà, ‚ðjèì äjèá jàðà, Áõòèì äƒøƒá àâàðà, Áóç ƒðjè äàøäû, …ëèí.

Jóë‹óíó, àj jóë‹óíó, Jû‹ûá …åòäèì jóë‹óíó. Âàðìû áèð ìíèì êèìè, ×îõëó äðäëð jîð‹óíó.

Àõòàððàì Ìîëëà ρðèíè, Äåjí ä jîõäó jåðèíè, Ìèíájèì ÷ê äðäèíè, „‰çƒì ä ãàí-jàøäû, …ëèí.

ׁêìñè ÷û‹-÷û‹ åjëð, Åâèìèçè ïàë÷ûã åjëð. ǁщëì …åäð î jàðäàí, ð …凁 à‡ûã åjëjð.

JÀÐÛÌÛÍ-JÀÐÛÌÛÍ

Åjâàíûì щñèð ìíèì, ‚ðjèì ñèð ìíèì. Òîjóìó òåç åjëjèí, Jàðûì òëñèð ìíèì.

Jàð ìíèì, ‰ç ‡ôàêåøèì, ́í ä jàðûìûí-jàðûìûí. Áèð äóðóøóí äjèøìðì, ʁíä jàðûìûí-jàðûìûí. ́щááòäèð äî‹ðó jîëóì, Áîjóíà ñàðûëñûí ãîëóì, Èñòðì щìäìèì îëóì, „ƒíä jàðûìûí, jàðûìûí. ˆç ëèìäí øðáò è÷, Ãàj‹ûìû àðàjà, ñå÷, Äåjèðì êè, ‰ìðƒ êå÷, „ƒëä, jàðûìûí-jàðûìûí. 402

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ïàëàçäà íàðûí‡û âàð, Àáû âàð, íàðûí‡û âàð, àðäàñàí, åj íàèíñàô, Äàëûí‡à çàðûí‡û âàð. Ãóçóíó àëàí îëìàç, À‹ûëà ñàëàí îëìàç. Äåjèðëð jàðûì …ëèð, Áó áîjäà jàëàí îëìàç.

403

؁щð jîë åjëäèì, Êà‹ûçû áîë åjëäèì. Jóõóñóç …å‡ëðë „‰ç jàøûì áîë åjëäèì.

Ãàëäû àjàã àëòûíäà àíà-áà‡ûìûç, ʉìêëèê åòìäè áèç щà‡ûìûç. ʁñèëèá äƒíjàäà, щð ëà‡ûìûç, À ìðäëð, òëñèí, áàðûøûã îëñóí.

؁щð jîëó ê‰íäëí, Ãîëóì …ëìèð ä‰íäðì, Jàçû-ïîçó áèëìèðì, ́êòóá jàçûá …‰íäðì.

Òàëàí îëäó, ëäí …åòäè ìàëûìûç, „ƒíƒ-…ƒíäí jàìàí îëäó щàëûìûç, †щä åäèí, êñèëñèí ãèëƒ-ãàëûìûç, À ìðäëð, òëñèí, áàðûøûã îëñóí.

́í àøèã òàõòà jåðè, Äîëàí …ç Òàõòà jåðè. „ë èêèìèç áèð jàòàã, Ãîâóðóð øàõòà jåðè. ÍÈÑß ÌÖÐÑßËÈ ÃÛÇÛ (1870-1945) Íèñ ̃ðñëè ãûçû Øèðâàí ãçàñûíûí À‹äð êíäèíä àíàäàí îëìóø, îðàäà âôàò åòìèøäèð. Äåjèëíëð …‰ð, î, îðòà áîjëó, …èðä ñèôòëè, ãûðìûçû ÷‰щðëè, àëà …‰çëƒ, ãàðà ÷àòìàãàøëû, …ƒëðƒçëƒ áèð ãàäûí èìèø. ˆìðƒ áîjó ê‰÷ðè щjàò êå÷èðìèø, õàëû-õàë÷à òîõóìàãëà ìø‹óë îëìóøäóð.Íèñ ñàâàäñûç îëñà äà, ÷îõëó øåð, íà‹ûë ⁠ðâàjò áèëèðìèø. ˆçƒ äƒçëòäèjè ãàâàëûí ìëàщòëè ññè, äƒç…ƒëðè èë êíäèí ÷îõ 쁇ëèñëðèíè jîëà âåððìèø. Íèñ jƒçëðë øåð, ñàjñûç-щåñàáñûç áàjàòû, äƒç…ƒ ãîøìóøäóð. Áóíëàð jàçûjà ê‰÷ƒðƒëìäèjèíäí èòèá-áàòìûøäûð. Áçè íƒìóíëð jàøëû àäàìëàðûí jàäûíäà ãàëìûøäûð. Î, åë è÷èíä ‡ñàðòëè, щ‰ðìòëè áèð à‹áèð÷ê îëìóø, êíää áàø âåðí áèð ñûðà íàðàçûëûãëàðû ñàщìàíà ñàëìûø, êƒñíëðè áàðûøäûðìûøäûð. Îíóí 1918-1919-‡ó èëëðä áàø âåðìèø îáàëàðàðàñû äàâà-äàëàø ìƒíàñèáòèë äåäèjè “Áàðûøûã îëñóí“ ðäèôëè ãîøìàñû äåäèêëðèìèç ïàðëàã ñƒáóòäóð. ÁÀÐÛØÛà ÎËÑÓÍ Ãàíëû …‰ëä äàâà åòäè îáàëàð, À ìðäëð, òëñèí áàðûøûã îëñóí. Áåë âàõòäà äàjàíìàçäû áàáàëàð, À ìðäëð, òëñèí, áàðûøûã îëñóí. 404

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ÊÅÔÈÌß ÄßJÈÐ ð í èñòäè, îíó åëjèð, ăíjà ÷àëõàíäûã‡à, åë ëäí …åäèð. Jàáûëàð ìåjäàíäà ê‰щëíëèê åäèð, Äèëëðèí jàëàí÷û êåôèì äjèð. ð ãàj‹û, åщòèjà‡ áàøëàðû àëûá, àããû íàщàã òóòóá ò‰âëj ñàëûá, Øèð òê ïщëâàíëàð êíàðäà ãàëûá, ҁðèôëíèð òóëà êåôèì äjèð. Íèñ, ñí ìðä èë íàìðäè àðà, Èíñàíëà äîñò îëìàç щð ãëáè ãàðà, àë щëè jåðèíä jåòèøð êàðà, Íàõëô îëàíû, êåôèì äjèð. ÁÀJÀÒÛËÀÐ À‹äð äƒçƒ ãóðáàí, ʁñðëð ãóçó ãóðáàí, ́ðäèí áèð äûðíà‹ûíà Íàìðäèí jƒçƒ ãóðáàí. ǃëôƒíƒ …ƒíä äàðà, ×‰ë ÷ûõ, …ƒíä äàðà. ×îõàðâàäëû êèøèíè, ׁêjäèì …ƒíä äàðà. 405

À‹äðíèí äà‹û âàð, Äà‹ëàðûíäà jà‹û âàð. ˆëƒí‡ àщ-âàj ÷êð, Êèìä áàëà äà‹û âàð.

сíè ãîjóá áàõñàì jàäà, Jàøàìàjûì áó äƒíjàäà, сí àòëûñàí, ìí ïèjàäà, Òàíðû çàëûìû áèêñì.

Íèñ ‰ëäƒ, àìàíäû, „ëèí, àõûð çàìàíäû, Ñåâí-ñåâí …åòñèí, ʉíƒëñƒçëƒê jàìàíäû.

Ñàëàòûíàì åøãè-ðâàí, Èíñàô åò, ðçèì èíàí, Jîëóíäà …åäðì ãóðáàí, ăøƒí щàëûìû, áèêñì.

Äà‹ëàðûí äóìàíû âàð, ׁíè âàð, äóìàíû âàð. Íèñ, jàð êíä …ëèá, „‰ðƒøìê …ƒìàíû âàð. Ãî‡àëûá áàáàì ìíèì, Êàñûáäû îáàì ìíèì. Jàðûìà ãóðáàí îëñóí, Òàìàì ãðáàì ìíèì. ׁòí ìíè, ÷û‹ ìíè, Ãàòëà ìíè, jû‹ ìíè. Ñí ‰ëäƒí, ìí ä ‰ëäƒì, ˆëäƒðð, áó äà‹ ìíè. ÍÀÁÓÐËÓ ÑÀËÀÒÛÍ (XIX - 1930) Ñàëàòûí †àâèä ãûçû XIX ñðèí îðòàëàðûíäà Øàìàõû ãçàñûíûí Íàáóð êíäèíä òðêì àèëñèíä àíàäàí îëóá. „‰çë ññè èë jàíàøû ðâàí òáè ä îëìóøäóð. Î, †áè àäëû áèð íôðë àèë ãóðìóø, ́щììä àäëû òê‡ áèð î‹ëó îëìóøäóð. ́щììäèí íâ-íò臁ëðè èíäè êíää jàøàjûð. Î, щìjåðëèñè Àøûã †àìàë èë äåjèøìèøäèð. Ñàëàòûíûí ñêêèç øåðèíè òîïëàjà áèëìèøèê. Áñäèð, àj ‡àíûì, àj …‰çƒì, Àëìà ‡àíûìû, áèêñì, Ñí …ƒìàí …òèðìèøì, Ò‰êì ãàíûìû áèêñì. 406

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ÁÈËÌÈÐßÌ Ñàëìà ìíè áó åøãèí äðjàñûíà, ́í ãââàñ äåjèëì, ƒç áèëìèðì. À …‰çƒì ãóðáàíû, àç ‰ëäƒð ìíè, Áó íàçà, ãìçj ä‰ç áèëìèðì. Àjðûëìà …‰çƒìäí áà‹ðûì ãàí îëóð, уçƒëƒá …‰ç jàøûì áèð ƒììàí îëóð. сíñèç jîëëàðûíäà, ÷í, äóìàí îëóð, Èòèððì ñìòèìè …ç áèëìèðì. Ñàëàòûíàì áíä îëìóøàì ìí ñí, Àòøèí òîõóíóá, îä òóòóá ñèí, Í凁 àjðûëû‹û ãûjûðñàí ìí? Êèìäí õòà …ëäè áèç, áèëìèðì. ÂÀJÛÄ ÃÛÇÛ (XIX ñðèí îðòàëàðû-XX ñðèí ââëëðè) Âàjûä ãûçû ÑàùèၠØàìàõûäà ìóñèãè÷èëð àèëñèíä äî‹óëóá. Óøàãëûãäàí ãàðìîí ÷àëìà‹û ‰jðíìèø, 30 èë jàõûí Øèðâàíûí ãàäûí òîjëàðûíäà ÷àëûá-îõóìóøäóð. Îíóí ãîøäó‹ó ìàщíûëàð àèë-ìèøò ì‰âçóñóíäàäûð: “Ñà‹ðû áàøìàã“, “„ëèí“, “Ãàjíàíàì“, “Àj Ëà÷ûí“ â ñ. Øàèðèí øåðëðèíè èëê äô ïðîôåññîð .†ôðçàä òîïëàìûøäûð. Âàjûä ãûçû Øàìàõûíûí Ëàëçàð ãáðèñòàíûíäà äôí åäèëìèøäèð. Î, щì ä …‰çë øåðëð jàçûðäû. ôñóñ êè, ñèíäôòð ñíòêàðûí ñðëðèíèí щàìûñûíû ëä åä áèëììèøèê. 407

„ßË ÁßÐÈ Áàêûíûí jîëëàðû òàìàì áàäûì‡àí, Ãîëóìäà áèëðèêçèê, áîjíóìäà ìð‡àí. „åäèðñí êà‹ûç jàç, îëóì õòèð‡ì, сí äëè, ìí äëè, ãàjûò …ë áðè. Áàêûíûí áà‹ëàðû òàìàìû í‡èð, Ãàøëàðûì êàìàíäûð, çƒëôëðèì çí‡èð. Ãàjûò ‰ëäƒð ìíè, …‰ðƒì êèì èí‡èð? сí äëè, ìí äëè, ãàjûò …ë áðè. Áàêûíûí jîëóíäà äðäèì, áàäàìû, ×ûõûá …åòäèí, åøèòìäèí ñäàìû, Ñí ãóðáàí îëñóí êíäèí àäàìû, сí äëè, ìí äëè, ãàjûò …ë áðè. Áàêûíûí jîëëàðû òàìàìû ïƒñò, āðäèíè ÷êìêäí îëìóøàì õñò, „‰çƒì jîëäà ãàëûá, ãóëà‹ûì ññä, сí äëè, ìí äëè, ãàjûò …ë áðè. Âàjûä äåjð øåðëÿðè, ãçëè, Ïàjûç îë‡àã áà‹ëàð ò‰êð õçëè, ́íèì jàðûì Øàìàõûíûí …‰çëè, сí äëè, ìí äëè, ãàjûò …ë áðè. ÃÀØÄÛ àôòàìàáèëäí áèð ãûç äƒøäƒ äƒìãàðà ãàøäû, jíèíä êèìõà òóìàí ƒñòƒ íàõûøäû. Áàðìà‹ûíäà ãûçûë ƒçƒê ôèðóç ãàøäû, àôòàìàáèë, щàôòàìàáèë àíãûðäû ãàøäû. àôòàìàáèëä î‹ëàí …‰ðäƒì, î‹ëàíëàð õàíû, Òàìàì jàí-øðô èäè, îíóí ä‰ðä jàíû, Ñí ãóðáàí-ñàäà‹àäû ãûçëàðûí ‡àíû, àôòàìàáèë,щàôòàìàáèë щàðà jîë àøäû? àôòàìàáèë, щàôòàìàáèë àíãûðäû ãàøäû. 408

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

àôòàìàáèëä áèð ‡àí …‰ðäƒì åëëð …‰çëè, À‹çû ãàjìàã, äîäà‹û áàë, ñ‰çƒ ìçëè, Îíà ìèíí ãî‡àíûí äà ‰ìðƒ òçëè, àôòàìàáèë, щàôòàìàáèë jîëóíó ÷àøäû, àôòàìàáèë, щàôòàìàáèë àíãûðäû ãàøäû. ÌÎËËÀ ÒÓÁÓÍÈÑß (XIX ñðèí II jàðûñû - 1918) Ìîëëà Òóáóíèñ Ìîëëà Òàëûá ãûçû XIX ñðèí II jàðûñûíäà Øàìàõûäà àíàäàí îëìóøäó. Î, 1918-‡è èëèí ìàðòûíäà åðìíè ãûð‹ûíû çàìàíû, îðàäà äà щëàê îëìóøäóð. Î, èëê òщñèëèíè åâä, àòàñûíäàí, ñîíðà èñ ìîëëà ×èìíàçäàí àëìûøäûð. ؁õñè ìƒòàèë jîëó èë äáèjjàòà ⁠òàðèõ áëä îëìóø, øð㠁äáèjjàòûíû ‰jðíìèøäèð. Ìîëëà Òóáóíèñ 16 jàøûíäà èêí сëèì àäëû áèð êàñûá î‹ëàíà ð âåðèëìèøäèð. 22-23 jàøûíäà ðè èòêèí äƒøäƒjƒ ƒ÷ƒí àèëíè (5 óøà‹û îëìóøäóð) ‰çƒ äîëàíäûðìà‹à 쁇áóð îëìóø, îíà …‰ð ä ìîëëàëûã åòìj áàøëàìûøäûð. „‰çë ññ, ðâàí òá ìàëèê îëàí Ìîëëà Òóáóíèñ щð jàñ 쁇ëèñèí ìƒâàôèã ìðñèj, ìƒñèáòíàì, à‹û, áàjàòû jàçìûø ⁠áóíëàð åë àðàñûíäà …åíèø jàjûëìûøäûð. „ßÒÈÐ ÝßË Ãàñèä, …åäð îëñàí ãƒðáò åëëð, Áçjëè jàðûìäàí õáð …òèð, …ë. Áó íàëìè èçщàð åë äà‹ëàðà, Òàïàð îëñàí, щâàëûìû jåòèð, …ë. Äå…èíí jàñäàäûð, ñîíà áƒëƒáƒëƒí, Jàãóá òèìñàëëûäûð щàëû ìƒøêƒëƒí, „ëèí îòà‹ûíäà, ñîëóáäóð …ƒëƒí, Ãóáàðëû äðäèìè àçàëò, áèòèð, …ë. ×àòäûð êè, áåø áàëàí jàìàí …ƒíääèð. À‹ûð ìƒñèáòèì щë ‰íääèð, 409

Áëê äàäà-÷àòäû ãƒäðòè-ãàäèð, Áääèì “äàë“à ä‰íƒá, …ƒíƒì ‰òƒð, …ë.

Áèçè áó òç äðääí, ʉщí êñíëð …ëäè.

„ë, àïàð íàììè áäáõò èòêèí, „åòäè, Òóáóíèñíè ãîjäó ïèñ …ƒí, àðàj âåðñèí, ìíèì òêè ìèñêèí, Ãîj jàçûì щàëûìû áåø‡ ñòèð, …ë.

Åjâàщ ñàðûëàí áóëóä, Ёí…è ãàðàëàí áóëóä, Äîëàíûðñàí jà‹ìà‹à, Jà‹ìà, àðàëàí áóëóä.

ÁÀJÀÒÛËÀР́í àøèã áèð ä, áèð ä, Êèì îëàð ìí ñáèðä, Èêèìèç áèð ‰ëjäèê. Jàòàjäûã áèð ãáèðä. Ãûðìà‡ûí ó‡ó jàøûë, „ƒí äj‡ê ïàðûëäàøûð, Ñí ‰ëäƒí, ìí ä ‰ëäƒì, Ááèð ìí, jàðàøûð. Áóëàã ñíä äàøàì ìí, Èñëàíìûøàì, jàøàì ìí, āðä ìíè ‰ëäƒðìäè, ́ ïèñ ƒçëƒ äàøàì ìí?! Øèðâàíûí àñòàíû âàð, Jàìà‡û, jàñòàíû âàð, Îíà äëè äåìjèí, āðääí áèð äàñòàíû âàð. ́ëåjêëð ‡ƒò …åäèð, †ƒò jîëëàíûð, ‡ƒò …åäèð, ́íè ôëê ãàð‹ûjûá ́ jàïûðàì êƒò …åäèð. Òóáó, ðíëð …ëäè, ǃëôƒí щ‰ðíëð …ëäè, 410

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ÈÏßÊÍÈÑß ÌßØßÄÈ ÌÅÙÁÀËÛ ÃÛÇÛ (XIX ñðèí ñîí ðƒáƒ - 1941) Èïêíèñ XIX ñðèí 70-‡è èëëðèíä Øàìàõû ãçàñûíûí Áàjàò êíäèíä àíàäàí îëóá. Äî‹ìàëàðûíûí äåäèjèí …‰ð, …‰çë òáè âàð èìèø. Øåðëðè jàçûjà àëûíìàäû‹û ƒ÷ƒí èòèá-áàòìûøäûð. Î, 1941-‡è èëä âôàò åòìèøäèð. ÃÛÇËÀÐÛ àíñû òîj, ìà‹àðà âàðäûì, Øàä …‰ðäƒì ñ‰çëƒ ãûçëàðû. Àëëàщ jåð ìƒæä âåðèá, Áó õîø àâàçëû ãûçëàðû. ð áèðèñè áèð í‰âðñò, À‹ûç áàäàì, äîäàã ïƒñò. Àj äðäëè, …ë “äðìàí“ èñò, Øèðâàíûí íàçëû ãûçëàðû. „‰çëëèjè âåðèá õàëèã, ×èò òóìàí, òëàç àðõàëûã, ́õìð çðäí jàõàëûã, Ñà÷û ãîòàçëû ãûçëàðû. ð áèðè ‡åjðàíà áíçð, Àòìà‡àñû åëëð …çð, Èïêíèñ òðèô åjëð, щщáòè “äóçëó“ ãûçëàðû. 411

ÁÓ ÝßËÈÍ Ãàjíàíà, èíñàôûí îëñóí, ñèð äåjèë êè, áó …ëèí. ×ûëû-÷ûëïàã …çäèðèðñí, Jåñèð äåjèë êè, áó …ëèí. Ãàíà‡àãëû, õîø щâàëû, Áîj-áóõóíëó õóá êàìàëëû, ‚çƒíä áí‰âø õàëû, ʁñèð äåjèë êè, áó …ëèí. Èïêíèñ ÷êèð ãóáàð, Áèð àç …‰çë, …ë åjë àð, Íå÷ ÷îëïà áàëàñû âàð, Ãûñûð äåjèë êè, áó …ëèí. ÍÀJÛÁ ØÈÐÂÀÍÈ (1880-1905) Íàjûá Íèjàç ãûçû сìäçàä òõìèíí, 1880-‡û èëä Øàìàõû øщðèíä ðóщàíè àèëñèíä àíàäàí îëìóøäóð. Óøàã jàøëàðûíäà àòà-àíàñûíû èòèðìèøäèð. Òèôëèñä äèëìàí‡ëûã åäí äàjûñû сìä ájèí щèìàjñèíä ãàëûð. Èëê òщñèëèíè åâä õƒñóñè 상ëëèìëðäí àëàí Íàjûá 16 jàøûíäà èêí ôàðñ ⁠ðóñ äèëëðèíè ìƒêììë ‰jðíèð, áèð ñûðà åëìëð éèjëíèð, íщàjò, èìòàщàí âåðèá 상ëëèìëèê щƒãóãó àëûð. 1902-‡è èëèí ââëèíä ãûç ìêòáè à÷ìàã ƒ÷ƒí Øàìàõûjà …ëèð. Áó çàìàí äщøòëè çëçë øщðè âèðàí åäèð. Î äà ãà÷ãûíëàðà ãîøóëóá ââë‡ Âëàäèãàôãàç, îðàäàí èñ øòðõàíà …ëèð. Áóðàäà Íàjûá ãûçëàðà ìõñóñ ìêòá ðóñ äèëè 상ëëèìè òjèí åäèëèð. 1904-‡ƒ èëä îíó à‡û Ìóõòàð àäëû ãî‡à áèð êèøèj ð âåðèðëð. ìèí âàõòäàí äà, ìêòáäí àjðûëûð. „ƒíƒ çàá-çèjjòë êå÷í Íàjûá 1905-‡è èëèí ñîíëàðûíäà çщð è÷èá ‰çƒíƒ ‰ëäƒðƒð. Íàjûá Øèðâàíè Àçðáàj‡àí ⁠ôàðñ äèëëðèíä ãçëëð, àíà äèëèíä ãîøìà ⁠áàjàòûëàð jàçìûøäûð. Áó ñðëð àçàä ìщááò, ïàê ñåâ…è ⁠âòí щñðòè ì‰âçóëàðûíà щñð åäèëìèøäèð. Íàjûáûí ñðëðè èíäèj êèìè òîïëàíûá íøð åäèëììèøäèð. 412

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Íàjûá щàããûíäà jå…àí ìëóìàò Àçðáàj‡àí ëjàçìàëàðû Èíñòèòóòóíäà Ì.Ñ.Îðäóáàäèíèí àðõèâèíä (16 (636) øèôðëè) ìƒщàôèç îëóíóð. JÀÕØÛÄÛÐ Àj à‹àëàð, ãóëàã àñûí äðäèì, ð ñ‰çƒí, åðêjè, ñà‹û jàõøûäûð, øòðõàí ä‰íñ ä Èðì áà‹ûíà, Øàìàõûíûí òîç-òîðïà‹û jàõøûäûð. Áèð íàèíñàô ñîëäóðóáäó …ƒëƒìƒ, Jàíäûðûáàí ÷‰ë ò‰êƒá êƒëƒìƒ, „凁-…ƒíäƒç …‰çëjèðì ‰ëƒìƒ, Áåë äîñòäàí êàôð jà‹û jàõøûäûð. “Äèí쁓 äåjèá áà‹ëàjûáäûð äèëèìè, Ñûíäûðûáäûð ãëì òóòàí ëèìè, Äàë åjëjèá ëèô îëàí áåëèìè, Áåë …ƒíäí jåñì à‹û, jàõøûäûð. Íàjûá áó ñ‰çëðè äåjð à‡ûäàí, Áèð êñèì jîõ …ë, ãàðäàø-áà‡ûäàí, Âä õèëàô,áèìƒðâò à‡ûäàí, ̃òðƒá ëè, ëâíä Òà‹û jàõøûäûð. ÄÞÍÖÁăР́ ìƒääòäèð щñðòèíè ÷êìêäí, ëèô ãääèì áèë êè, jàj ä‰íƒáäƒð. Èíòèçàðûí, ìøããòèí ó‡óíäàí, „‰ç jàøëàðûì àõàð ÷àjà ä‰íƒáäƒð. Ãàjûáäàí àëìûøàì ôðìàíû-åøãè, „èçëè ñàõëàìûøàì ïåjìàíû-åøãè, Í凁 ãûëûì ñí äðìàíû åøãè, Jîõñà ̃ñëèì êìèàj ä‰íƒáäƒ?

413

Áèëèðì êè, сìíäð òê jàíûðñàí, Jàð jîëóíäà äèí-èìàíû äàíûðñàí, Íàjûá ñíè, ñí Íàjûáû òàíûðñàí, „ƒëëƒ áà‹÷àì ñîëóá çàj ä‰íƒáäƒð. ÍßÄÈ? „ƒíä ìèí ‡ƒð îjóí à÷ûð áàøûìà, Èíñàôñûç ôëjèí ãàjäàñû íäè? Áèðèí äðä âåðèð, áèðèí äðìàí, „‰ðí áó ãóð‹óíóí ñàñû íäè? Èøûãëû …ƒíƒìƒ åëjèá …å‡, Çàëûì à‹ðûëàðà ìí ä‰çƒì í凁? Èòèðèá à‹ëûìû ä‰íìƒøì …臁, Òàëåjèí ìíèìë ãèñàñû íäè? Íàjèá äåjð, äðäëè ƒðjèì ÷àòäà, Áèð ÷‰ïì äðjàäà щåj áàòàáàòäà, Áåë îëñà, jàøàìàðàì щjàòäà, Áåë jàøàìà‹ûí ìíàñû íäè? ÌÎËËÀ ÕÀÍÛÌ (1880-1918) Ìîëëà Õàíûì ́øäè Òà‹û ãûçû 1880-‡è èëä Øàìàõûíûí Èìàìëû ìщëëñèíä àíàäàí îëóá. Àòàñûíäàí ñàâàä àëûá. 1918-‡è èëä åðìíèëðèí ò‰ðòäèjè ôà‡èíèí ãóðáàíû îëóá. ÊÈØÈˁРăø‡jì,ãàïáà‡àjà, Ñèððèíèçè à÷à-à÷à, ×àòäûðà‡àì, ïèð, щà‡à, щçëðè jàëàí êèøèëð, Àäû ìƒñëìàí êèøèëð. 414

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Áëjàí ÷êê, ÷àõûð âóðà‹, Äåj, óøàãëà í ëà‹ëà‹, Åjëðñèç äðñäí óçà‹. ð âä ïèjàí êèøèëð, Àäû ìƒñëìàí êèøèëð. ́ôñè èòè, щàðàì ãàðûí, Àøûá, щjàñûí àáûðûí, ʁñèð ãîíøóíóí äàâàðûí, Åëjèð àë-ãàí êèøèëð, Àäû ìƒñëìàí, êèøèëð. Åâä îõójóá “Ãóðàíû“ ׉ëä ãàòìàjûí, àðàíû ́ ãûíàìàjûí øåjòàíû, ˆçëðè øåjòàí êèøèëð, Àäû ìƒñëìàí êèøèëð. „ƒíä “áíä“ îëóá áèðèí, ǃëì åòìjèí, åâäêèí, Ñîíäà äƒøƒá jàìàí …ƒí, Jîëà ãàjûäàí êèøèëð, Àäû ìƒñëàí êèøèëð? Áèëìèðì í îëóðñàí îë, Ìîëòàíû îë, jà õîðòäàí îë, Àëëàщà …ƒâí, èíñàí îë, ðçâè-щäjàí êèøèëð, Àäû ìƒñëìàí êèøèëð. Ìîëëà Õàíûì Òà‹û ãûçû, ăç jîëà ÷à‹ûðàð ñèçè, Îëñàç, îëìàñàç äà ðàçû, Áåëäèð îëàí êèøèëð. Àäû ìƒñëìàí êèøèëð.

415

ÌÈÍßÁßJÈÌ (XIX-1907) Ìèíájèì (Ìèíà) ́‡ô ãûçû ÕIÕ ñðä Øàìàõûäà áàããàë àèëñèíä àíàäàí îëìóø, áèð ìƒääò Ìîëëà ρðèíèí åâ ìêòáèíä îõóìóøäóð. ìèñè î‹ëóíó ñåâñ ä, àòàñû îíó òà‡èð à‡û Áàõûøà ð âåðìèøäèð. à‡û Áàõûøûí áèðèí‡è àðâàäû ǁðíèøàí Ìèíájèì …ƒíëðë à‡ ñàõëûìûø, ä‰jƒá-ñ‰jìƒø ⁠쁇áóð åòìèøäèð êè, àòàñû åâèí ãàjûòñûí. Ìèíájèì àòà åâèíä àç ìƒääò ãàëäûãäàí ñîíðà àòàñû îíó èêèí‡è êð áèá àäëû jàøëû áèð Ñîôèjà ð âåðèð. Áóðàäà Ìèíájèìèí …ƒíƒ ëàï ãàðà îëóð; äàèìà èáàäòë ìø‹óë îëàí ðè îíóí áèøèðäèjèíè jåìèð, îíóí jóäó‹ó ãàá-ãàøû‹û ñójà jåíèäí ÷êèð ⁠ñ. Áåë ìƒñèáò ä‰çìjí Ìèíájèì 1907-‡è èëèí jàçûíäà ‰çƒíƒ Ïèðñààò ÷àjûíà àòûá ‰ëäƒðƒð. Ìèíájèìèí ÷îõëó ãîøìà, ãçë ⁠áàjàòûñû îëñà äà, îíëàðäàí jàëíûç 18 íƒìóííè Øàìàõûíûí jàøëû ñàêèíëðèíèí øåð äôòðëðèíäí òîïëàjà áèëäèê. ÑÀÐÛ

Áèð ã‰í÷jì ë óçàäûá äðìjèð, ρðäíè …‰òƒðƒá ƒçƒì …‰ðìjèð, ́íèì èë ëè-ë âåðìjèð, ×îõ ñîâóãäóð ãàð ëèí äƒøìƒøì. Ïàê áèëìjèð ìíèì àáè-äñòèìè, ׁêìjèð ä‰øƒí õîø íôñèìè, Äóà åäèð, åøèòìjèð ññèìè, Ãóëàãëàðû êàð ëèí äƒøìƒøì. Áèëìèðì ñîôóäóð, jîõñà ìîëëàäû, Áèð èjëjèá ìí òê …ƒëƒ òóëëàäû, Áóíó ìí щàíñû òàëå jîëëàäû? ׁðõèì ä‰íƒá, ìàð ëèí äƒøìƒøì. ÌÈÎÜËÓ

́ äóðìóñàí ó‡à jåðä, Åí …ë, åí …ë, áèç ñàðû. „ëèíä åòèáàð îëìàç, Ìåjëèí ñàë ãûçà ñàðû.

сí ìíè jàíäûðûá щè‡ðàí îäóíà, Åëäèí àâàð, àj ìè î‹ëó, сíèí щñðòèíäí …åjìèøì ãàðà, Îëóá ëèô ãääèì jàj, ìè î‹ëó.

Ãûçûë …ƒëƒ äñò äðñí, āðèáí äîñòóíà âåðñí, Èñòñí, ìíè …‰ðñí, Áçí jåðè áèç ñàðû.

Áƒëáƒëì, ÷êèðì àщèë-ôãàí, Ãàëìàjûá ëèìä ìàëƒ-ìƒëêƒ ‡àí, Ñàèëì äèëðì ñíäí áèð åщñàí, Âåð ãëáèíè ìí ïàj, ìè î‹ëó.

Ìèíájèì áîjó áñò, āðäèíäí îëóáäó õñò, Jåðèí ñàëñàí ñèíì ƒñò, ˆìðƒí îëàð òç áàðû.

сíèí щñðòèíë à‹àðûð áó ñà÷, Èíñàô åò, áó …凁 …ë, ãàïûíû à÷, „‰òƒð ìíè áóðäàí, áàøãà jåð ãà÷, Äåjèëììè ñí òàj, ìè î‹ëó?

Ä‚ØÌ‚ØÌ Áàøûíà ä‰íäƒjƒì, àj ìè î‹ëó, ׁðõè ä‰íìƒø jàð ëèí äƒøìƒøì. Äåjèì äðäëðèìè ñàj, ìè î‹ëó, Áèð áƒëáƒëì õàð ëèí äƒøìƒøì. 416

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

„ÅÒÄÈ Èñòñí áèëñí, í凁äèð …ƒíƒì? ð ñ‰çƒì, ñ‰щáòèì ñíèíë …åòäè. Ãàëõûð àñèìàí íàëâƒ-ƒíƒì, ăøƒí‡ì, íèjjòèì ñíèíë …åòäè. 417

Àõûð …‰ç jàøëàðûì ñàáàщà ãäð, ‚çƒì ìíè ìèñêèí ãƒññâƒ êäðè Äåìê, áåë èìèø ãçà⃠ãäð. Òàõòûì, ñëòíòèì ñíèíë …åòäè.

À‡û jîâøàí, òð ãàðà‹àí, àâàñûäûð äðä äðìàí, À‹‡à äåjð; àðà ëî‹ìàí, ð àí ʃäðƒä, ʃäðƒä.

Èøûãëû …ƒíëðèì îëóáäó ãàðà, Áèð êèìñ åòìjèð äðäèì ÷àðà, Ñàíêè ïðâàíjì, jàíûðàì, íàðà. Áàõòûì, ñàäòèì ñíèíë …åòäè.

„ßËÈÐ

‚çƒð Ìèíájèì äðä èë ‡àíû, Áèð‡ Àëëàщäûð îíóí …ƒìàíû, Áëáèì ãáóë åòìèð щå÷ áèð èíñàíû, Ñåâ…è, ìщááò ñíèíë …åòäè. ÀÜÚÀ „ÖËÀÜÀ ÃÛÇÛ (1890-1971) À‹‡à 1890-‡û èëä Øèðâàí ìàщàëûíûí Äà‹-Êîëàíû åëàòûíûí Ãàðàî‹ëàíëû òàjôàñûíäà àíàäàí îëìóøäóð. „í‡ jàøëàðûíäàí …‰çë ññè èë ñå÷èëäèjè êèìè áäàщòí ñ‰ç äƒçìjè èë ä ðôèãëðè àðàñûíäà ôðãëíìèøäè. Îáàäà ãîøäó‹ó øèðèí, äóçëó, áàìç øáäëðè щàìû çáðäí áèëèðäè. Èõòèjàð jàøëàðûíäà åëèí jàñ 쁇ëèñëðèíä ìðñèj îõójàðäû. À‹‡à „ƒëà‹à ãûçû 1971-‡è èëä âôàò åòìèøäèð. Ááðè Ãîáóñòàí ðàjîíóíóí „èðääêè Äà‹-Êîëàíû ãáðèñòàíëû‹ûíäàäûð. ÊÖÄÐÖÄß

щç äåìê щàìûíûí ãèñìòè äåjèë, Àëëàщ âåð…èñèäèð, ïƒíщàíäàí …ëèð, Àj òê âщj èë ñèðàjò åäèð, ×åøì àjà‹ûäûð, “Ãóðàí“ äàí …ëèð. ҁê-òê èíñàíëàðäà îëàð î, ïåjäà, Îíäàí åëìè áøð ãàçàíàð ôàjäà, „‰ëì÷ äåjèë êè, …ƒíø ãóðóäà, Ìàjàñû äðjàäàí, ƒììàíäàí …ëèð. ˆâëàäû ìðèôò êå÷ð àíàäàí, Ãóëëóã áà‹áàíûäûð, ãèäà ìàjàäàí, „çäèjèìèç jåðè, …‰jƒ, jàðàäàí, Î ãƒäðò ñàщèáè, Àëëàщäàí …ëèð. Õóäà ïàj âåðèáäè èëщàìû áèç, щçƒí ê‰щëíèë ÷ûõàðàã äƒç, Àí‡à㠁jðèj áä, щàëàäûð äƒç, Òá ‡îøóá ƒðêä, áó ‡àíäàí …ëèð. ÄÅJÈËËßÐ

Íå÷ åëèí jóðä äàøû âàð, Àíàì ʃäðƒä, ʃäðƒä. Îðìàíëàðû âàð-ä‰âëòäè, Èíàí ʃäðƒä, ʃäðƒä.

Jàðàíàí jàðàíûá, jàðàòìàã ƒ÷ƒí, ́ãñäñèç åëä íàäàí äåjëëð, щäèí, ñ‰çƒí ñàäèã îëìàñàí, Èòèá-áàòàð, èëãàð èìàí, äåjèëëð.

Áàø ÷ûõàðìàç îíäàí íàøû, Áèð òàðèõäè î‡àã äàøû, Áèçèì åëèí ‡àí ñèðäàøû, Àðàí ʃäðƒä, ʃäðƒä.

Îò ê‰êƒ ƒñòƒíä áèòð, áåë êè, ðíèí ‰çƒí ìõñóñ âàð, ê‰êƒ, Ãóðäóí, ãóðä ñîjó âàð, òƒëêƒíƒí òƒëêƒ, Åðêê, äèøè øèð Àñëàí äåjèëëð.

418

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

419

уõíäí áƒáƒëì, …ƒçàðûì áàщàð, Ñèíì ñ‰çë òëàòƒìä ÷ûðïûøàð, Äåìj jåðèì jîõ, ñûõûð àðçóëàð, àë-щëèí ê‡äèð çàìàí äåjèëëð. òí äðäè ÷êí, îíà ãóë îëàð, Àäàì âàðëû îëàð, jà jîõñóë îëàð, òíñèçèí щàëû ÷îõ ìƒøêƒë îëàð, Áðèá …ƒçàðûíà, jàìàí äåjèëëð. À‹‡àjàì, Êîëàíû, åëèì, ìêàíûì, Åë îëóá щð çàìàí, àðõàì, щjàíûì, Îíóí òîðïà‹ûíà, ôäàäûð ‡àíûì, Ñójóíó ‡àíûìà äðìàí äåjèëëð. ØÀÌÀÕÛËÛ ÑßÍßÌ (1892-1969) сíì Ãóëàì ãûçû 1892-‡è èëä Øàìàõûäà àíàäàí îëìóøäóð. Àòàñûíû åðêí èòèðí сíì, àíàñû Øèðèíãûçûí щèìàjñèíä jàøàìûøäûð. Îíóí jàõøû ññè îëìóøäóð. Ãîíøóëàðû íàj÷àëàí1 ρðèäí íàj ÷àëìà‹û ‰jðíèð. ââë Øàìàõûäà âàðëûëàðûí ãûç òîjóíäà ρðè èë, ñîíðà èñ ‰çƒ ñðáñò èøòèðàê åäèð. Øàìàõûäà á‰jƒê àä-ñàí ñàщèáè îëóð. сíò õàëã øåðè ƒñëóáóíäà ñðëð jàçûð ⁠îíëàðûí ÷îõóñóíà ìàщíû áñòëjèð. 1930-1950‡è èëëð ðçèíä î, Áàêû òîjëàðûíäà äàщà ÷îõ èøòèðàê åäèð. Ñÿíÿì 1969-úû èëäÿ âÿôàò åòìèøäèð. ÊÈÌÈ Ïðâàí òê 쁇ëèñëðè äîëàíäûì, „ƒíäƒç …ƒíø êèìè, …凁 àj êèìè. Áçí äàë‹àëàíûá, êƒêðjèá äàøäûì, Äà‹ëàðäàí …ƒ‡ àëàí …ƒðøàä ñåë êèìè. „ƒí êå÷èð, àj ä‰íƒð, èëëð ‰òƒøƒð, ؁⁠êèìè ãàðà ñà÷à äí äƒøƒð, †àâàíëûã óçàíûð, ‡àí ëäí äƒøƒð. “ëèô“ ãääèì, “äàëà“ ä‰íƒð jàj êèìè. 420

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

сíìì òîjëàðäà ìåjäàí ñóëàðàì, ˆìƒð …åäð çèðâëðäí åíðì, щç-ñîâóìó åë ïåøêø åäðì, ‚ðêäí ñƒçƒëƒá …ëí íåj êèìè. ßÄßÐÄÈÐ-ÙßÄßÐ Áåø …ƒíëƒê щjàòäà êåôëð ÷êñí ä, Äójäóì ãìëð ƒ÷ƒí jàðàíûá áøð. ââëè …ëщà…ë, òîj-äƒjƒíëƒäƒð, Ñîí ìðàìû à‹ëàð, щäðäèð, щäð. ‚çƒ ãàðà òîðïàã, ‡àíëàð щðèñè, Åë æäàщàäûð jîõäóð âçè, Òóòàíäà ñå÷ìjèð, jàõøûíû ïèñè, Îðàäà áèðäèð øàщ èë ãóëó äjð. Äîëàøäûì Øèðâàíû, Ìèëè, Ìó‹àíû, ҁðííƒì åëäèì åëè, îáàíû! Îëàðìû ñîðóøóá áèëíèì щàíû, сíì, ôàíè äƒíjà ãääèíè jð. ÍÀÁÓÐËÓ ÁÀÄÀÌ (ÕIÕ ÿñðèí ñîíó-1950) Áàäàì Ìöñëöì ãûçû ÕIÕ ÿñðèí ñîíëàðûíäà èíäèêè Ãîáóñòàí ðàéîíóíóí Íàáóð êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Îíóí áàáàñû Àüúàáÿé, àòàñû Ìöñëöì âÿ ãàðäàøû Õûäûð ÷îõ øóõ òÿáèÿòëè, çàðàôàòúûë àäàì îëìóø, øåðèñÿíÿòè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðìèø, àðà-ñûðà þçëÿðè äÿ øåð ãîøìóøëàð. Áàäàì òÿõìèíÿí, 17-18 éàøëàðûíäà èêÿí Øîðñóëó îáàñûíäà éàøàéàí ßùìÿä àäëû áèð êÿíäëèéÿ ÿðÿ âåðèëìèø âÿ îíäàí Áàáàñÿí àäëû áèð îüëó îëìóøäóð. Äåéèëÿíëÿðÿ ýþðÿ, íàáóðëó Áàäàì óúà áîéëó, éàðàøûãëû, êèøè êèìè ìÿðä áèð ãàäûí èìèø, ùå÷ êèìäÿí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿç, ñþçö ƒç øàõ äåéÿðìèø. Íàáóðëó Áàäàì 1928-35-úè èëëëÿð àðàñûíäà Øèðâàííû ìöãòÿäèð ñÿíÿò---------------------1. Âàõòèë Øàìàõûäà ãàðìîíà íàj äåjèëìèøäè. 421

êàðëàðûíäàí Àøûã Ìèðçÿ Áèëàë, Ìÿëùÿìëè Àøûã Øàêèð âÿ Òà‹ëàáèéàíëû Àøûã Øàìèë èëÿ òîé ìÿúëèñëÿðèíäÿ äåéèøìèø, îíëàðûí ñþéëÿäèéè ãûôûëáÿíäëÿðè ìÿùàðÿòëÿ à÷ìûøäûð. Ìÿðùóì Àøûã Øàìèë äåéÿðäè êè, ìÿí áåëÿ ùàçûðúàâàá ãàäûí ýþðìÿìèøäè. Ùàíñû ãûôûëáÿíäè äåéèðäè, î ñààò à÷ûðäû. Þçöíöí ñþç äåìÿéè äÿ âàð èäè. 40-úû èëèí ÿââÿëÿðèíäÿ Áàäàìýèë Ãîáóñòàíäàêû êþ÷ÿðè îáàëàðûíà ãàéûòäûëàð. Áàäàì 1950-úè èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ òÿõìèíÿí, 70 éàøûíäà èêÿí âÿôàò åäèð. Ãÿáðè Ãîáóñòàí ãÿñÿáÿñèíèí éàõûíëûüûíäàêû Õûäûðëû àäëû éåðäÿäèð. Îíóí щàããûíäà èëê òäãèãàò àïàðàí, øåðëðèíè òîïëàjàí .†ôðçàä îëìóøäóð. Íàáóðëó Áàäàìûí øåðëðè ÷îõ îëìóøäóð, ëàêèí áóíëàð âàõòûíäà éàçûéà êþ÷öðöëìÿäèéè ö÷öí èòèá-áàòìûøäûð. Áàäàìû øÿõñÿí òàíûéàí ãîúàëàðäàí òîïëàäûüûìûç ñðëÿðäÿí ýþðöíöð êè, Áàäàì äàùà ÷îõ òíãèäè øåðëÿð ãîøìóø, çöëì âÿ ùàãñûçëûüû, éàëàí÷û ðóùàíèëÿðè, íàìÿðäëÿðè, ÿéðè éîë òóòàíëàðû èôøà åòìèøäèð.(“Ìîëëà”, “ßôÿëäè”, “Ìÿíÿ íÿ”, “Ãàçû”, “Ñè÷àíëàð”âÿ ñ. øåðëÿðè áåëÿ ÿñÿðëÿðäÿíäèð.) ÌÎËËÀ Éåòèøäè âÿãòè-ìþâëóä, Äóð ýèð àðàéÿ, ìîëëà. Þâëàäè-ïåéüÿìáÿðè, ×àüûð ùàðàéà, ìîëëà. Ñÿñëÿ îáàíû, êÿíäè, Ïàéëà òÿáÿððèê ãÿíäè, Òîïëà íå÷ÿ ùÿïÿíäè, Áàøëà äóàéÿ, ìîëëà. Äå øàêÿðè ñþçöíäÿí, Ãàí éàø àõûò ýþçöíäÿí, Òîããóøäóð þç-þçöíäÿí. Áàõìà ÷àðÿéÿ, ìîëëà.

422

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ÂÀÐ Ñþçöí ñàôû ùÿð ñþçöí úþâùÿðèäèð. Äîüðó äàíûøìàüà èãòèäàðûì âàð, Éàðàäàíûì âåðýè âåðèáäè, ìÿíÿ, Áó úÿùÿòäÿí ñåâèíú èôòèõàðûì âàð. Éåðëèì ßëÿñýÿð áÿé êþ÷öá-ýåäÿíè, Òàëåù ãûéäû ìÿíÿ ãÿðèá âÿòÿíè, “Äàìëàìà‡àéëà” éåð åòäè ìÿíè. Äàüëàðäàí äàèì èíòèçàðûì âàð. Øöêöð éàçû éàçàí éàçûá ãèñìÿòè, Äöøöíÿí áåéíèì âàð, ãÿðàðûì ãÿòè, ×îõ äà åëÿìÿðÿì ìÿí øèêàéÿòè. Ãîëóìóí ãöââÿòè áàëàëàðûì âàð. Áàéàò òàéôàñûéàì, þçöì Íàáóðäàí, Åðêÿí éåòèì ãàëäûì àòà-àíàäàí, Ñàçûí-ñþçöí òÿøíÿñèéÿì áèíàäàí, Óìàíëàðà ñûüìàç àðçó-êàìûì âàð. ÑÈ×ÀÍËÀÐ Ãûøû ãóðàã êå÷äè, éàçû éàëàí ñó, Îòó êþòöéöíäÿí áè÷äè ñè÷àíëàð, Äþâëÿòëè àðõàéûí êåôèíè ÷ÿêèð. Êàñûáûí ãàíûíû è÷äè ñè÷àíëàð. ×þëäÿêè êîë-êîñó äèáäÿí ãîïàðäû, Åëÿ áèë àò öñòÿ ýÿëÿí ÷àïàðäû, Àðàíû-áóäàäû òàìàì àïàðäû, Îüðóíó, ãóëäóðó êå÷äè ñè÷àíëàð. Ïàëàçû, ïàëòàðû éåäè êþêöíäÿí, Áàäàìûí âàð éîõóí ÷ÿêäè éöêöíäÿí, Ãÿôèë ùóúóì åòäè, éåðèí òÿêèíäÿí, Ýöúëöíö, ýöúñöçö ñå÷äè ñè÷àíëàð. 423

ÎËÌÀÄÛ

ÀÕÒÀÐÛÐ

Öçäöì ãÿââàñ êèìè ñþç äÿðéàñûíäà, Èãáàëûì àðçóìëà ùå÷ òÿí îëìàäû, Ìèí-ìèí êþíöë òèêäèì àáàä åéëÿäèì, Êþíöë ñàðàéûìû òèêÿí îëìàäû.

Ýÿäèêëÿðäÿ ãàëûá ýþçöì, Øåéäà áöëáöëöí àõòàðûð. Âèðàí îëóá êþíëöì åâè, Þç “áÿìèí”, “çèëèí” àõòàðûð.

Ìÿíÿ ãèñìÿò îëäó áåëÿ áèð äþâðàí, Íÿ èíñàô éîõ, íÿ ÿäàëÿò, íÿ äèâàí, Ùàããû ýþðäöì ýåòäè íàùàããà ãóðáàí, Äóðóá ùåñàáûíû ÷ÿêÿí îëìàäû.

Êþ÷öá äöøäöê áèç ãöðáÿòÿ, Äöøäöê ÷ÿòèíÿ, çèëëÿòÿ, Ãÿðèá äþçöá ùÿð ìþùíÿòÿ, Ùÿñðÿòëÿ åëèí àõòàðûð.

Ïóëó íàìóñ áèëäè àüçûí àüëàð, Ïåéñÿðè ïèéëèëÿð, ãàðûí éîüóíëàð. Äèí èìàíäàí ýîï åéëÿéÿí ìîëëàëàð, Þçëÿðèíäÿ èìàí íÿäÿí îëìàäû?

Ùàëàëäûð êþíëöìöí âàðû, Èòèðìèøÿì ýþçÿë éàðû, ßðøÿ ÷ûõûá àðçóëàðû, Þç øèðèíäèëèí àõòàðûð.

Éîðäó åëè ÷àâóøëàðûí úûð ñÿñè, Áåøà÷ûëàíäû êÿíõóäàíûí ñèëëÿñè, Íåúÿ éàíäû êàñûá-êóñóá äÿäÿñè, ßðøÿ ÷ûõäû, àéûðä åäÿí îëìàäû.

Ìàòîø åëäÿ íàøû äåéèë, Äèíìÿç îúàã äàøû äåéèë, Âèðàíÿ áàéãóøó äåéèë, Áöëáöëäöð ýöëöí àõòàðûð.

Ãÿðèá ñàéûëñàì äà äîüìà åëèìäÿ, Àéäûíäû àëÿìèí ñèððè ýþçöìäÿ, Åë äÿðäèíè ýèçëè ÷ÿêäèì ñèíÿìäÿ, Áàäàì, ùåéèô, àøêàð áèëÿí îëìàäû. ÏÀÄÀÐ ÌÀÒÎØ Ìàòîø øàèð Ãÿíèìÿòèí ãûçûäûð. ÕÕ ÿñðèí èëê èëëÿðèíäÿ Øàìàõû ãçàñûíûí Ïàäàð åëàòûíäà êþ÷ÿðè àèëÿñèíäÿ àíàäàí îëìóø, òÿõìèíÿí, 40-45 éàøëàðûíäà èñÿ àèëÿñè èëÿ áèðëèêäÿ Àüñó ðàéîíóíóí Ïèðùÿñÿíëè êÿíäèíÿ êþ÷ìöøäöð. Ñàâàäñûç îëìàñûíà áàõìàéàðàã, ðÿâàí òÿáè âàðäûð. Ãîøìà, ýÿðàéëû âÿ áàéàòûëàð ãîøìóøäóð. Îíóí øåðëÿðè âàõòûíäà éàçûéà àëûíìàäûüû ö÷öí èòèá-áàòìûøäûð.

424

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ÀŠËÀÐ Ñÿíÿ éàëâàðûðàì ñÿáà éåëëÿðè, Éåòèð úàíàíûìà, íþâðàüûì àüëàð. Ñàðàëûá õÿçàíäûð, ýöëöì, ÷è÷ÿéèì, ßð ÿëè äÿéìÿéÿí, î áàüûì àüëàð. Ãÿðèá åëäÿ éîëäóð ãîùóì-ãàðäàøûì, ßçÿëäÿí èðàüà àòûëäû äàøûì, Íÿëÿð ÷ÿêìÿéèáäèð áÿëàëû áàøûì, Àðòûá ýöí-ýöíäÿí ôÿðàüûì àüëàð. Ñîðàãëàäûì éàðû ýÿëèá-ýåäÿíäÿí, Âÿùÿ ÷ÿêèëèáäèð ÷ûõûá âÿòÿíäÿí, Áÿäÿíèì ãûú îëóá äÿðäè-çÿäÿíäÿí. Äèëèì íàëÿ ÷ÿêÿð, äîäàüûì àüëàð. 425

Ìàòîø äåéÿð, äþçÿììèðÿì ùèúðàíà, Éàçàðàì äÿðäèìè íå÷ÿ äèâàíà, Ñîðàã ñàëëàì ùÿì Èðàíà, Òóðàíà, Éàð äåéèá, åéâàíûì, îòàüûì àüëàð.

Ñîðóø ãÿìëè Ëåéëèúàíû, Ëàùûúäûð éóðäó, ìÿêàíû, Ìÿíèì êèìè äèëýèð ùàíû, Ýÿë, ýþð, à çàëûì áàëàñû.

ËÀÙÛÚËÛ ËÅÉËÈÚÀÍ (XIX ñð ñîíó - ÕÕ ñð)

ØÖØßÕÀÍÛÌ ØßÐÁßÒÀËÛ ÃÛÇÛ (1912-1986)

Îíóí ùàããûíäà èëê ìÿëóìàòû ýþðêÿìëè éàçû÷û Ì.Ñöëåéìàíîâóí “Àçÿðáàéúàí äèéàðû Ëàùûú” êèòàáûíäà îõóéóðóã: “...Ýþé÷ÿê, áÿñòÿáîé, íàçëû- ãÿìçÿëè èäè... çàëûì ãûçû åëÿ ÷àëûðäû êè, ãàðìîí àç ãàëûðäû ÿë-àéàã à÷ûá îéíàñûí. Ìàùíû ãîøàðäû. ×àëà-÷àëà îéíàéàð, îõóéàðäû.... Ìàðàë ýþçëÿðèíè åëÿ ãàëäûðûá ñàëàðäû êè, íÿèíêè êèøèëÿðèí àðâàäëàðûí äà òàìàùû äöøÿðäè... Àç âàõòäà ö÷ ÿðÿ ýåòäè”.1 Èñìàéûëëû ðàéîíóíäà éàøàéàí Àøûã Éàíâàðäàí Ëåéëèúàíûí øåðëÿðèíäÿí íöìóíÿëÿð ÿëäÿ åòìèøèê. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ, Ëåéëèúàí XX ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ âÿôàò åòìèøäèð.

Çàùèäîâà Øöøÿõàíûì 1912-úè èëäÿ Øàìàõû ãÿçàñûíûí Íàáóð êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Àíàäàí éåòèì ãàëàí Øöøÿõàíûì êè÷èê éàøëàðûíäàí ùÿéàòûí áöòöí ÷ÿòèíëèêëÿðèíè äàäìûøäûð. Îíëàðûí íÿñëè ýþçÿë ñÿñëÿðè èëÿ àä-ñàí ãàçàíìûøëàð. Ãàðäàøû Úàááàð ýþçÿë ñÿñè èëÿ ìÿúëèñëÿðèí áÿçÿéè îëìóøäóð. Úàááàð 1937-úè èëäÿ ñöðýöí åäèëìèøäèð. ßôñóñ êè, ؃øõàíûìûí áöòöí øåðëÿðè éàçûéà àëûíìûøäûð. ؃øõàíûì 1986-‡û èëä Íàáóð êíäèíä âôàò åòèá.

ÝßË, ÝÞÐ Ýþçöì éîëäà, êþíëöì ñÿñäÿ, Ýÿë ýþð, à çàëûì áàëàñû. Åâ äóñòàüûéàì ãÿôÿñäÿ, Ýÿë, ýþð, à çàëûì áàëàñû. Èñòÿéèìÿ âåðìèð àíàì, Àç ãàëà àëûøûá éàíàì, ßðÿáçÿíýè êèìè éàðàì, Ýÿë, ýþð, à çàëûì áàëàñû. Åøèäÿí âàðì áó ñÿñè, Äÿéñÿ ìÿíÿ éàð íÿôÿñè. Ñûíäûðàðàì äàøãÿôÿñè, Ýÿë, ýþð, à çàëûì áàëàñû. -----------------------1. Ì.Ñöëåéìàíîâ, Àçÿðáàéúàí äèéàðû-Ëàùûú, Áàêû, 1994, ñÿù. 209-210. 426

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ÁÀÉÀÒÛËÀÐ ßéíèìäÿ îääàí ãóõà, Ãîéìàðàì òöñòö ÷ûõà. ßéëÿí, à êàðâàí ãûðàí, Áÿëêÿ éàð ýÿëèá ÷ûõà. Ýåäèá î ýþçÿë äàüëàð, Ãàëûá âèðàíÿ áàüëàð, Àüëàìà, äÿëè êþíëöì, Äöøìÿí ýöëÿð, äîñò àüëàð. Áöëáöëöì ëàë îëóáäóð, Ýöëöì àáäàë îëóáäóð, Ãöðáÿòäÿí ýÿëÿí ìÿêòóá, Öðÿêäÿ õàë îëóáäóð. Áöëáöë ýöë äåéèá àüëàð, Öðÿéèí éåéèá àüëàð, Þëöá áàüáàí éèéÿñè, Áàü éèéÿ äåéèá, àüëàð. 427

Íÿ áàüáàíàì, áàüûì âàð, Íÿ ÿëâàí îòàüûì âàð Èòýèí ãàðäàø óúóíäàí, Îòóç éåääè äàüûì âàð.1 ÊÞÐÏßËßÐ Ñèçñèíèç þìðöìöí áàðû, áÿçÿéè, ßí øèðèí ñþùáÿòèì, ñþçöì êþðïÿëÿð. Úöìëÿ âàðûì, öðÿéèìèí þçÿéè, Èëùàìûì ÷åøìÿñè, ýþçöì êþðïÿëÿð. Ñèçäÿí èëùàì àëûá éàøàéûðàì, ìÿí, Éîõñà õîø ýöíëÿðèì, ýåäÿð ÿëèìäÿí, Ñèç îéíàéûí, ýöëöí, þìöð ñöðöí øÿí, Ìÿí äÿ úÿôàíûçà äþçöì, êþðïÿëÿð. Õîøáÿõò ýÿëÿúÿéèì, ÿâÿçèì ìÿíèì, Ñèçèíëÿ ôÿõð åäèð, åëèì, Âÿòÿíèì, Øöøÿõàíûì, îíëàðà äàñòàí äåéèì, Éàøàñûí ýÿíúëèéèì, þçöì êþðïÿëÿð. ÄÅÉÈËÑßÍÌÈ? Úöìëÿ áÿøÿð øàùèä ñÿíÿ, Éàìàí äöíéà äåéèëñÿíìè? Éöç-éöç øàùû, éà ýÿäàíû, Àëàí äöíéà äåéèëñÿíìè? Éàðàäûá èíñàí þâëàäûí, Ãàëäûðûá øþùðÿòèí, àäûí, Ñîíðà ãûðûá ãîë, ãàíàäûí, Éàëàí äöíéà äåéèëñÿíìè? Àüëàð-ýöëÿð, èêè öçëö, Ýàù äîüðó, ýàù úÿùÿë ñþçëö,

---------------------1. Ãàðäàøû 1937-‡è èëèí ãóðáàíëàðûíäàí îëóá. 428

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ãûçûë äèøëè, ýÿëèí ýþçëö, Èëàí äöíéà äåéèëñÿíìè? Ãåéðÿòñèçëÿð êàìà éåòÿð, Ãåéðÿòëèëÿð ãÿìÿ éåòÿð, Àãèáÿòäÿ ùÿçäÿí áåòÿð, “Ôèëàí” äöíéà äåéèëñÿíìè? Èíñàí àëàí, èíñàí ñàòàí, “Éîõäàí” âåðÿí, “âàðäàí” àëàí, Ùÿð êèì îëñà éîëà ñàëàí, Ãàëàí äöíéà äåéèëñÿíìè? Éàëòàãëàðûí óçóí äèëè, Äîëàíûá àëäàäûð åëè, Ùàêèì êÿñèá ôèòíÿ-ôåëè, Òàëàí äöíéà äåéèëñÿíìè? ÉÀÕØÛÕÀÍÛÌ ÃÎÚÀÊÈØÈ ÃÛÇÛ ßùëèìàíîâà Éàõøûõàíûì 1926-úû èëäÿ Øàìàõû ãçàñûíûí Øûõëàð êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Èòè ùàôèçÿ âÿ éàääàøû âàðäûð. Àøûã äàñòàíëàðûíû ÿçáÿð áèëèðäè. Òåëåâèçîðóí “Éóðä” âåðèëèøèíäÿ äÿôÿëÿðëÿ èøòèðàê åäèá. Áÿäàùÿòÿí äöçäöéö øåðëÿð äèëëÿð ÿçáÿðè îëìóøäóð. ÁÀÉÀÒÛËÀÐ Ãóçó÷óéàì ãóçó ìÿíäÿ, Ãóçóíó òþêäöì êÿíäÿ. ßðÿá îüëó, òàò ãûçû, Éàéëûüûí ãàëäû ìÿíäÿ. ×îáàí, ãîéóí êèìèíäè? Ñàíà, ýîð íå÷ÿ ìèíäè, Îðòàäàêû áîç åâäÿ, Íèøàíëû ãûç êèìèíäè? 429

Ãîéóíà äåñÿí ýåäÿðÿì, Ãóçó äåñÿí ýöäÿðÿì. Àéû áèòìèø ÷îáàíàì, Ùàããûìû âåð ýåäÿðÿì. Ìÿí àøèã ãàðà ãàëäû, Àü ýåòäè, ãàðà ãàëäû, Äàüëàð ëàëÿ áîéàíäû, Éàìàíëûã ãàðà ãàëäû. Ìÿí àøèã äîëó áàüëàð, Ìåéâÿëè, äîëó áàüëàð, Êå÷ÿí ýöíö éàä åòäèì, Ýþçëÿðèì äîëóá àüëàð. ßçèçèì ìåøÿëÿðäÿ, Øåù ãàëàð øöøÿëÿðäÿ, Ñÿí éàòäûí éóõó àëäûí, Ìÿí ãàëäûì êö÷ÿëÿðäÿ. Ñÿíèíëÿéÿì, à ýåäÿí, Áèð áÿðè áàõ ýÿäèýäÿí, Ñèíÿìÿ áèð îõ âóðäóí, Éåíýè ÷ûõìûø éåýÿäÿí. Áóëàãäà äàø îëàéäûì, Ñó äÿéèá éàø îëàéäûì, Ãÿðèáëÿðÿ áàúûéàì, Òÿêÿ ãàðäàø îëàéäûì. Ñàõëàíûá ýåäÿí åëëÿð, Ñàâàëàí äèáè …‰ëëð. Éåíÿ éàäûìà äöøäö, Óçóí áîé, èíúÿ áåëëÿð.

430

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ÑÞÉËßÉÈÚÈËßÐ ÙÀÃÃÛÍÄÀ ÌßËÓÌÀÒ Äöçýöëÿð, ìþâñöì-ìÿðàñèì íÿüìÿëÿðè, èíàíúëàð, áàéàòû, àüûëàð, àòàëàð ñþçëÿðè âÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ïåäîãîæè Óíèâåðñèòåòè Øàìàõû ôèëèàëû òÿëÿáÿëÿðèíèí ôîëêëîð òÿúðöáÿñè çàìàíû ÿëäÿ åòäèêëÿðè ìàòåðèàëëàðäàí; àøûã Áàðàò (1916) Øàìàõû, Äàâóä Îðóúîâ (1922) Ãîáóñòàí ðàéîíó, Íÿðèìàíêÿíä êÿíäè, Àøûã ßùìÿä (1922), Êöðäÿìèð øÿùÿðè, Ìóñà Òàüû îüëó (1930) Àüñó øÿùÿðè, Òàüû Ìÿììÿäëè Àñëàí îüëó (1927) Ùàúûãàáóë øÿùÿðè Øÿôè Àüàáàáà îüëó (1932) ßëè-Áàéðàìëû øÿùÿðè, Ùàúûãÿùðÿìàíëû êÿíäè, Âàùèä Çàìàí (1936) Àüäàø ðàéîíó, Êöêÿë Êÿíäèð, Àøûã Õàíìóñà (1928), Ãàðàäàü ðàéîíó, Äöâàíûí ãÿñÿáÿñè, Àíàìÿùÿììÿä Ùàúûéåâ (1952) Êöðäÿìèð øÿùÿðè, Ãàðäàøõàí Óùóä îüëó (1914) øàìàõû ðàéîíó, Ýþéëÿð êÿíäè, Êàçûìîâ Êàçûì Ñàáèð îüëó (1918). Ýþé÷àé øÿùÿðè, Êÿðèìîâ Õàñàé Ìàùìóä îüëó (1902). Óúàð ðàéîíó, Áÿðýöøàä êÿíäè. Îñìàíîâà ßùìÿä ãûçû (1920). Ýþé÷àé ðàéîíó, Ëÿêè÷ûëïàã êÿíäè; Úÿôÿðçàäÿ ßçèçÿ Ìÿììÿä ãûçû (1921-ñ) Áàêû. Úÿôÿðçàäÿ ßùìÿä Ìÿììÿäîüëó (1924-2000), Ùàúûãàáóë, Óäóëó êÿíäè, Ñÿìÿäîâ Ñÿìÿä Çèéÿääèí îüëó (1925), Çÿðäàá ðàéîíó, Áû÷àã÷û êÿíäè, Àøûã Øÿðáÿò Ôÿòèéåâ (1939-ñ) Øàìàõû ðàéîíó, Òàëûøíóðó êÿíäè; Àøûã Õàíûø Çàùèäîâ (1932-ñ) Ãîáóñòàí ðàéîíó Íàáóðêÿíä, Àøûã Éàíâàð Áÿäÿëîâ (1942-ñ) Èñìàéûëëû ðàéîíó, Òàíëàáèéàí êÿíäè, Ùöñåéíîâ Ùÿñðÿò Ìöõòàð îüëó (1922) Êöðäÿìèð øÿùÿðè, Ôÿòèéåâ Åéíóëëà îüëó (õàíÿíäÿ, 1932), Àøûã ßëèàüà ßáèë îüëó (1927) Ùàúûãàáóë ðàéîíó, Òàüûëû êÿíäè Áàáàéåâ Îãòàé Ìÿùÿììÿä îüëó (1935-ñ) Êöðäÿìèð øÿùÿðè, Òàëûáîâ Òàëûá ßëèñÿôòÿð îüëó (1915) Èñìàéûëëû ðàéîíó, Ëàùûú êÿíäè, Áàëëû Ùàõàëû ãûçû (1918-ñ) Ùàúûãàáóë ðàéîíó, Ìóüàí ãÿñÿáÿñè. Èççÿòàëû Çöëôöãàðîâ (áàëàáàí÷û, 1923). Ãàôäàü ðàéîíó, Ãîáóñòàí ãÿñÿáÿñè, Àòà Úàâàä Ìèð Ñÿôòÿð îüëó (1922) Ùàúûãàáóë ðàéîíó, Ãóáàëû êÿíäè, Àøûã Àáäóëëà (1936-ñ). Ãóáà, Ýèðàù êÿíäè, Àøûã Ìàùìóä ßëÿñýÿð îüëó Åéíóëëà îüëó Úÿáðàéûëîâ (1937). Ñþéëÿéèúèëÿð: Àüàáàáàéåâà Àèøÿ Àøûã Ùÿñÿíáàëà ãûçû (1898). Ãóáà, Úèìè êÿíäè; Àøûã Ïèðìÿììÿä Éóñèô îüëó (1903-1996) Êöðäÿìèð; Àøûã Àüàëàð Àøûã Áèëàë îüëó (1913-1989) Êöðäÿìèð; Àøûã Áàðàò ßùìÿä îüëó (1916), Øàìàõû øÿùÿðè; Àüàéåâ Ñÿìÿä Ôÿðìàí îüëó Øàìûõû; Àüàáàä Ìèð Ñÿôÿð îüëó (1922-ñ) Øàìàõû, Áàüûðëû êÿíäè; Åééóáîâ Øåéõ Áàéðàì Øåéõ Àëûõàí îüëó (1922), Ùàúûãàáóë, Ãóáàëû êÿíäè; Ìîëëà ßëÿêáÿð Ìîëëà Ùàúûàüà îüëó (1928) Ùàúûãàáóë, Ãóáàëû êÿíäè; Ìèð Éóñèô Ìèð Íÿñèð îüëó (1940-ñ) Ùàúûãàáóë; Ìóñàéåâ Ðÿúÿá Ïèðè îüëó 431

(1930-ñ) Èñìàéûëëû, Òàëûñòàí êÿíäè. Ðÿúÿ Àáäóëëà Ùöñåéí îüëó (1925) Ãîáóñòàí, ×àëîâ êÿíäè; Ìèêàéûëîâ Ñöáè Ðÿøèä ãûçû (1925) Øàìàõû, Îâ÷óëó êÿíäè. Èñìàéûëîâ Ãàðäàøõàí Óùóä îüëó (1910-1999) Øàìàõû, Ýþéëÿð êÿíäè; Ãóðáàíîâ Ãóðáàíÿëè Íèôòàëû îüëó (1918-) Øàìàõû, Çàðàò êÿíäè; Èñìàéûëîâ Àüàýöë ßøðÿô îüëó (1928) Ýþé÷àé øÿùÿðè, Îñìàíîâà Ñàëéà ßùìÿä ãûçû (1925) Ýþé÷àé, Ëÿêè÷ûëïàã, êÿíäè; Øàùáàçîâ Áàëàõàí Øàáàí îüëó (1925) Øàìàõû, Ãàðàâÿëëè êÿíäè, ßùìÿä Ìÿììÿä îüëó Úÿôÿðçàäÿ (1924) Ùàúûãàáóë, Óäóëó êÿíäè, Àøûã Õàíìóñà Ìóñàéåâ (1928) Ãàðàäàü, Ãîáóñòàí ãÿñÿáÿñè; Ñÿìÿäîâ Ñÿìÿä Çèéÿääèí îüëó (1926) Çÿðäàá, Áû÷àãëû êÿíäè, Àáäóëìàíîâà Ñÿèäÿ Ýÿíúÿëè ãûçû (1929), Õà÷ìàç øÿùÿðè, Àøûã Øàìèë Ïèðèéåâ (1909) Èñìàéûëëû, Òàüëàáèéàí êÿíäè; Èáðàùèìïàøà Àüàéåâ (áàëàáàí÷û) (1929) ßëè Áàéðàìëû, Êöðãûðàõëû Êÿðÿì Ãóëó îüëó (1950) Çÿðäàá, Îòìàíîâà êÿíäè; , Ìÿììÿäîâ Ðÿøèä ßùÿä îüëó (1929) Êöðäÿìèð øÿùÿðè; Éàøàð Ãàðàéåâ (1952) Àüñó, Áèíî êÿíäè. ßÔÑÀÍß, ÐßÂÀÉßÒ Âß ÍÀÜÛËËÀÐ. “Þðíÿêëÿð ÿñàñÿí, òîïëàéûúûíûí 1980-2000-úè èëëÿðäÿ áþëýÿéÿ øÿõñè ñÿôÿðëÿðè çàìàíû, åëÿúÿ äÿ Í.Òóñè àäûíà ÀÄÏÓ-íóí Øàìàõû ôèëèàëû òÿëÿáÿëÿðè 1994-1999-úó èëëÿðäÿ ôîëêëîð òÿúðöáÿñè çàìàíû òîïëàíìûøäûð”. Ñþéëÿéèúèëÿð: Àøûã Áàðàò ßùìÿäîâ (1916) Øàìàõû øÿùÿðè, Àøûã Ïèðìÿììÿä Éóñèô îüëó (1903) Êöðäÿìèð øÿùÿðè, Îñìàíîâ Ýöíÿø ßëîñìàí îüëó (1905) Èñìàéûëëû Ãû÷àòàí êÿíäè, Ìöðñÿëîâ Ìöðñÿë Ìÿììÿä îüëó (1922) Àüñó, Ãÿøÿä êÿíäè; Àøûã ßùìÿä ßäèë îüëó (1922) Êöðäÿìèð øÿùÿðè, Ìÿììÿäîâ Àüàëàð Ìàéûë îüëó (1924) Ãóáà, Úèìè êÿíäè, Íîâðóçîâ Ìóñòàôà Áàéðàì îüëó (1898-) ßëè-Áàéðàìëû; Ãÿíèéåâà Ìèíÿ Ìåùäè ãûçû (1900) Ãîáóñòàí, Ïîëàäëû êÿíäè; ßùìÿä Ìÿììÿä îüëó Úÿôÿðçàäÿ (1924) Ùàúûãàáóë Óðóëó êÿíäè, Éóñèôîâ Éóñèô Øèðàëû îüëó (1928) Ãîáóñòàí, Úÿì-Úÿìëè êÿíäè; Øàùìóðàäîâ Ïàøà Íóðó îüëó (1934) Àüäàø; Êöêÿë êÿíäè; Êÿðèìîâ Ðÿùìàí Áàáà îüëó (1918) Óúàð, Áÿðýöøàä êÿíäè, Ìåùäèéåâà Ýöëñöì Ìÿùÿììÿä ãûçû (1942) Óúàð, Áÿðýöøàä êÿíäè; Ìèêàéûëîâ Øÿôè Àøûã Áèëàë îüëó (1922) Êöðäÿìèð øÿùÿðè, Ìÿììÿäîâà Ñÿàäÿò Ìóðàä ãûçû (1923) Èñìàéûëëû øÿùÿðè; Àøûã Éàíâàð Áÿðëîâ (1942) Èñìàéûëëû Òèðúàí êÿíäè, Àøûã Õàíìóñà Ìóñàéåâ (1928) Ãàðàäàü, Ãîáóñòàí ãÿñÿáÿñè, Àøûã Õàíûø Çàíèäàí (1932) Ãîáóñòàí, Íàáóð êÿíäè; Îñìàíîâà Ñàëéà ßùìÿä ãûçû (1922) Ýþé÷àé, Ëÿêè÷ûëïàã êÿíäè, Ñÿìÿäîâ Ìóñà Ðçàãóëó îüëó (1924) Ãóáà, Ðóñòîâ êÿíäè; Ðÿùèì Àë432

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

õàñ Õÿëôÿ îüëó (1937) Ãóáà, Õûíàëûã êÿíäè; Àøûã Øÿðáÿò Ôÿòèéåâ (1937) Øàìàõû, Òàëûøíóðó êÿíäè; Êöðãûðàõëû Êÿðÿì Ãóëó îüëó (1950ñ) Çÿðäàá, Îòìàíîáà êÿíäè, Çÿëèéåâà Ìàéàõàíûì ßëè ãûçû (1936) Ýþé÷àé øÿùÿðè; Àøûã Ìàùìóä ßëÿñýÿð îüëó (1944), Ãîáóñòàí, Øûõçÿðëè êÿíäè.

ØÈÐÂÀÍ ÔÎËÊËÎÐÓÍÄÀ ÈØËßÍÌÈØ Âß ÈØËßÍßÍ ËßÃßÁËßÐ. Òîïëàéûúûíûí áþëýÿéÿ åëìè ñÿôÿðëÿðè âÿ Í.Òóñè àäûíà ÀÄÏÓ-íóí ôèëîëýèéà ôàêóëòÿñèíèí òÿëÿáÿëÿðè ôîëêëîð òÿúðöáÿñè çàìàíû òîïëàíìûøäûð. Ñþéëÿéèúèëÿð: Àüàéåâ ßëèìèðçÿ Ýöëìèðçÿ îüëó (1914), Øàìàõû, Äàü ×àéëû êÿíäè; Àüàéåâ Ðÿùèì Àüàúàí îüëó (1928) Øàìàõû, Ùÿìéÿëè êÿíäè; Èñìàéûëîâ Ùöñåéí Òàüû îüëó (1930) Ýþé÷àé øÿùÿðè; Àøûã Ñàäàé (Ñîëàõàé) (1934), Èñìàéûëëû Ìöúö êÿíäè, Àøûã Áÿéáàáà (1932) Ùàúûãàáóë, Ïàøàëû êÿíäè; Àøûã ßçèçõàí (1930) Àüñó øÿùÿðè; Àøûã Àüàáàáà (1933) Íåôò÷àëà øÿùÿðè; Ðÿúÿáîâ Àáäóëëà Ùöñåéí îüëó (1925) Ãîáóñòàí, ×îëîâ êÿíäè; ßëèéåâ Àíàð Ìàùìóä îüëó (1932) Êöðäÿìèð øÿùÿðè; Áàõøûéåâà Ôèðÿíýèç Àüà ãûçû (1928) Àüñó øÿùÿðè; Àüàáàëà Ìÿøÿäè Óìáàé îüëó (1925) Øàìàõû øÿùÿðè; Ìóñàéåâ Ðàìàçàí Àëû îüëó (1930) Ãîáóñòàí, Òÿêëÿêÿíä; Àááàñîâ Ìèñèð Àááàñ îüëó (1940) Óúàð, Áÿðýöøîä êÿíäè; Èñìàéûëîâ Ìèêàéûë Ñàìÿääèí îüëó (1948) Óúàð, Áÿðýöøàä êÿíäè; Àøûã Ðàìèç Ãóëàìàëû îüëó (1948) Àüñó, I Àðàí êÿíäè; Øàùìóðàäîâ Ïàøà Íóðó îüëó (1920) Àüäàø øÿùÿðè; Ðÿøèäîâ Ñóðõàé Íÿçÿð îüëó (1922) Àüñó, Ãÿøÿä êÿíäè; Ùàúû Ñåéèä Àüàñÿí Ìèð Ùöñåéí îüëó (1921) ßëè-Áàéðàìëû øÿùÿðè; Ìÿììÿäîâ Äöíéàìàëû Êÿðèì îüëó (1954) Àüäàø, Ïèðêÿñÿ êÿíäè; Àøûã Íèéàçè (1939) Àüñó øÿùÿðè, Àøûã Ùàáèë (1945) Àüñó, Ïàäàð êÿíäè; Àøûã ßùëèìàí (1951) Óúàð, Áÿðýöøàù êÿíäè; Àøûã Àüàìóðàä (1961) Øàìàõû, Ìÿðçÿíäèééÿ êÿíäè; Àøûã Åëìàí (1966) Èñìàéûëëû, Òàëûñòàí êÿíäè; Äàäàøîâà Àüàáàúû ßñýÿðàëû ãûçû (1922) Ãîáóñòàí, Ïîëàäëû êÿíäè; Èñìàéûëîâà Ñàôóðà Ìèðàüà ãûçû (1929) Ãîáóñòàí, Ñöíäö êÿíäè; Ñÿôÿðîâà Úàìàë Ùÿìèä ãûçû, (1938) Èñìàéûëëû øÿùÿðè; Ñåéèäîâà Ñÿëèìíàç Øûõàëû ãûçû (1933) Èñìàéûëëû, Ùàúûùàòÿìëè êÿíäè; Ãàñûìîâ Áåéêÿñ 433

Ôÿðìàí îüëó (1930) Ýþé÷àé, Àëõàñîâà êÿíäè; Ôÿðçÿëèéåâ Âàùèä Ùöììÿò îüëó (1934) Àüäàø, Êöêÿë êÿíäè; Àðçóìàíîâà Ñîíàõàíûì Òàùèð ãûçû, (1930) Ýþé÷àé øÿùÿðè; ÑÈÍßÄßÔÒßÐ ÃÀÄÛÍËÀÐ 1. Òîïëàéûúû Øèðâàí áþëýÿñèíÿ åëìè ñÿôÿðëÿðè çàìàíû éàøëû èíñàíëàðûí âÿ îíëàðûí äîüìàëàðûíûí éàääàøûíäàí ãÿëÿìÿ àëìûøäûð; Ìÿùìÿäåìèí Ìÿùÿììÿä îüëó (1890) Øàìàõû, Ýþéëÿð êÿíäè; Àøûã Áàðàò ßùìÿäîüëó (1916), Àáäóëëàéåâà Ôàòìà Íóðó ãûçû (1918) Ãîáóñòàí, Ñöíäö êÿíäè; Àüàéåâ ßëìèðçÿ Ýöëìèðçÿ îüëó (1914) Øàìàõû, Äàü ×àéëû êÿíäè, Àøûã Ïèðìÿììÿä Éóñèô îüëó (1903) Êöðäÿìèð øÿùÿðè, Àüàéåâà Ëóìó Àüàáàëà ãûçû (1927) Áàêû øÿùÿðè, Àüàéåâ Ñÿìÿä Ôÿðìàí îüëó (1922). Øàìàõû, Áàüûðëû êÿíäè; Úÿôÿðçàäÿ ßùìÿä Ìÿììÿä îüëó (1924), Ùàúûãàáóë, Óäëó, Ãàñûìîâ Áåéêÿñ Ôÿðìàí îüëó (1930), Ýþé÷àé, øÿùÿðè, Êÿðèìîâ Ðÿùìàí Áàáà îüëó (1928). Óúàð, Áÿðýöøàä êÿíäè, Àøûã Áÿéëÿð Ãÿäèðîâ (1914) Ñàëéàí, ×óõàíëû êÿíäè; Àøûã ßùìÿä Ðöñòÿìîâ (1922) Êöðäÿìèð øÿùÿðè; Ñÿìÿäîâ Ñÿìÿä Çèéÿääèí îüëó (1926), Çÿðäàá, Áû÷àã÷û êÿíäè, Àøûã ßëèôàüà ßìè îüëó, (1942). Áèëÿñóâàð, Àüàëûêÿíä êÿíäè, Àøûã Õàíûø Çàùèäîâ (1932), Ãîáóñòàí ðàéîíó Íàáóð êÿíäè; Àøûã Õàíìóñà Ìóñàéåâ (1928) Ãàðàäàü, Ãîáóñòàí ãÿñÿáÿñè, Îñìàíîâ Úàìóëëà Îñìàí îüëó (1930) Èñìàéûëëû øÿùÿðè, Ùàúûéåâ Ãÿçÿíôÿð Ìöçÿôôÿð îüëó (1928) Ùàúûãàáóë, Ìóüàí ãÿñÿáÿñè; Ùàúûéåâà Àøà Ãàðàêèøè ãûçû (1922) Êöðäÿìèð øÿùÿðè; Ìÿììÿäîâ Àüàëàð Ìàéûë îüëó (1924) Ãóáà, Úèìè êÿíäè.

ÀØÛÃËÀÐ Âß ÅË ØÀÈÐËßÐÈ ÄÀÑÒÀÍËÀÐ “Øèðâàíëû Ãÿùðÿìàí øàù”, “Êîðîüëóíóí Øèðâàí ñÿôÿðè”, “Àäûýþçÿë âÿ Àñëàí øàù”, “Êö÷ÿ Ðçà”-Àøûã Øàìèë (1909), Àøûã Ïèðìÿììÿä (1903), Àøûã Àüàëàð (1913), Àøûã áÿéëÿð (1914), Àøûã Áàðàò (1916), 434

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

435

Àøûã ßùìÿä (1922), Àøûã Áàáà (1926), Àøûã Øàùïÿëÿíý (1926), Àøûã Ìèðçÿ (1926-1992), Àøûã Õàíìóñà (1928), Àøûã Õàíûø (1932), Àøûã Êàìèë (1929), Àøûã Øÿðáÿò (1939), Àøûã Éàíâàð (1942), Àøûã Ìàùìóä (1947-2002) âÿ áàøãàëàðû. Ðåïåðòóàðûíäàí 1980-2000-úè èëëÿðäÿ éàçûéà àëûíìûøäûð âÿ ìÿðùóì Àøûã Ãóðáàíõàí Ãàðàø îüëó (1905-1925), Àøûã Àááàñ Ñþùáÿòîâ (1908-1966), Àøûã Ñîëòàíìóðàä Òÿðëàíáÿé îüëó (1920-1960), Àøûã Ìÿììÿäàüà (1936-1977), Àøûã Øàêèð Ùàúûéåâ (1929-1979), Àøûã Ïÿíàù Ïÿíàùîâ (1922-1979) ßùìÿä Úÿôÿðçàäÿ, (1928-2000) âÿ áàøãàëàðûíûí øÿõñè àðõèâèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð.

436

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ÌßÍÁßËßÐ 1. ÑÌÎÌÏÊ ìÿúìóÿñè, 1881-1929, ¹1-46. 2. Î.À.Äåìèíñêè. Íåêîòîðûå ñâåäåíèÿ Êàáðèñòàíñêîìü ïîëèöåéñêîìû ó÷àñòèêè Øåìàêèíñêîãî óåçäà Áàêèíñêîé ãóáåðíèÿ. Òèôëèñ, 1901. 3. “Äàñòàíëàð”. (Òîïëàéàí: ß.Òàùèðîâ. Áàêû, 1939). 4. “Ùÿð áóäàãäàí áèð éàðïàã”, (òîïëàéàíû âÿ òÿðòèá åäÿíè ß.Úÿôÿðçàäÿ). Áàêû, 1983. 5. À.Ï.Ôèòóíè. Èñòîðèÿ ïîñëåäíåé ñòîëèöû Øèðâàíà. Èçâåñòèÿ Àçåðá. àðõåîëîãè÷åñêîãî êîìèòåòà, Áàêó, 1926, II âûï. ñòð.75-143. 6. “Íèâà” (æóð.). Áàêó, 1902, ¹14. 7. Àçÿðáàéúàí õàëã ìàùíû âÿ òÿñíèôëÿðè (Òîïëàéàíû âÿ òÿðòèá åäÿíè. Íàìàçÿëèéåâ), Áàêû, 1984. 8. Òåéìóð Áöíéàäîâ “Çèðâÿ-ãàëà”, Áàêû, 1988. 9. Àøûãëàð âÿ åë øàèðëÿðè (Òîïëàéàíû âÿ òÿðòèá åäÿíè, Ñ.Ãÿíèéåâ), Áàêû, 1992. 10. Øèðâàí ôîëêëîð àíòîëîýèéàñû, (òîï. âÿ òÿðòèá åäÿíè Ñ.Ãÿíèéåâ). Áàêû, 1995. 11. Øèâàí ãàäûí øàèðëÿðè. (Òîïëàéàíû âÿ òÿðòèá åäÿíè ß.Úÿôÿðçàäÿ, Ñ.Ãÿíèéåâ), Áàêû, 1987. 12. Øèðâàí àøûãëàðû (òîïëàéàíû âÿ òÿðòèá åäÿíè Ñ.Ãÿíèéåâ), 1996. 13. Øèðâàíûí 350 øàèðè (òîïëàéàíû âÿ òÿðòèá åäÿíè ß.Úÿôÿðçàäÿ, Ñ.Ãÿíèéåâ), Áàêû, 1999. 14. Ìàíàô Ñöëåéìàíîâ. “Àçÿðáàéúàí äèéàðû Ëàùûú”, Áàêû, 1994. 15. Ãûðõûíúû îòàüûí ñèððè (òîïëàéàí âÿ òÿðòèá åäÿí Î. ßëèéåâ), Áàêû, 1989. 16. Àçÿðáàéúàíûí àøûã âÿ øàèð ãàäûíëàðû. (Òÿðòèá åäÿíè, ß.Úÿôÿðçàäÿ), Áàêû, 1989. 17. Øèðâàí àøûãëàðûíûí øÿõñè àðõèâëÿðè. 18. “Éåíè Øèðâàí” ãÿçåòè (Øàìàõû); “Áèðëèê” ãÿçåòè (Àüñó), “Úàâàíøèð” éóðäó (Èñìàéûëëû), “Êöðäÿìèð” ãÿçåòè (Êöðäÿìèð), “Éåíè Ùÿéàò” ãÿçåòè (Ýþé÷àé) “Ãÿëÿáÿ” ãÿçåòè (Ñàëéàí). 19. Àøûã, øàèð, õàíÿíäÿ âÿ Øèðâàí çèàëûëàðûíûí áèçÿ ýþíäÿðäèêëÿðè ìÿêòóáëàð. 20. Í.Òóñè àäûíà ÀÄÏÈ Øàìàõû ôèëèàëû ôèëîëîýèéà òÿëÿáÿëÿðèíèí 19942000-úè èëäÿ ôîëêëîð òÿúðöáÿñè çàìàíû òîïëàäûüëàðû ôîëêëîð íöìóíÿëÿðè.

437

ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ ÀÔÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 Øèðâàí ôîëêëîðó (Ùöñåéí Èñìàéûëîâ, Ñåéôÿääèí Ãÿíèéåâ) . . . 5 I. ÈÍÀÌËÀÐ, ÑÛÍÀÌÀËÀÐ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 II. ÌÞÂÑÖÌ-ÌßÐÀÑÈÌ ÍßÜÌßËßÐÈ . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Ñàéà÷û ñþçëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 III. ÀÍÄËÀÐ, ÀËÃÛØËÀÐ, ÉÀËÂÀÐÛØËÀÐ, ÙßÄß-ÃÎÐÕÓËÀÐ. Àíäëàð, àëãûøëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Éàëâàðûøëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Ùÿäÿ-ãîðõóëàð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 IV. ßÔÑÀÍßËßÐ Âß ÐßÂÀÉßÒËßÐ Íóù Ïåéüÿìáÿðëÿ áàüëû ÿôñàíÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Øàìàõû. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Äèðè Áàáà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Äîëàí êÿôêèðèì, äîëàí! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Òèêÿ îâñàíàéà äöøöð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Àé-Ýöí ÿôñàíÿñè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Øèðâàí-Ìóüàí ÿôñàíÿñè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Øàù äàüû. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Õûäûð-Çèíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Ñàüàëìàçñàí, èíøàíëëàù. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Äÿëè äàü. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Ìÿùÿááÿòèí ýöúö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Ìàðàë ýþëö. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Éåíýÿ éàíàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Ùöñåéí äàøû. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Éàõøû ãîíøó ãàðäàøäàí èðÿëèäèð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Èëäûðûì ãàéàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Àòëàð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Ãàðû êþðïöñö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Àõóíäëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Ãàíëû äàø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Ãûç áóëàüû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Ìÿëÿê áóëàüû. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Ãûçëàð ãóøó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 438

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ãàíëû ýþë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Ùàúûáàáà áóëàüû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Ãàðà ýþë. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Êå÷ìÿäèí äÿðÿñè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Íîâðóçýöëö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Ãûðõ îòàã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Ôèò äàüû. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Ýÿëèí ãàéàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Ýàâóð éàðàí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Ìÿðéÿì íîõóäó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Øûõ îüëó Øàù Èñìàéûë. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Áöòöí èíñàíëàð ãàðäàøäûð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Äîñò äîñòóí ýþçöíäÿ éàøàéûð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Ùÿãèãè ìÿùÿááÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 ×àíàüëû áàüà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Íàìóññóç îüóëäàíñà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Ñóìãàéûò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Úÿíýè ìåøÿñè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Ãûçáàòàí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Ñóðõàé ãàëàñû. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Ìèúàí êÿíäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Ïèð Àáäóëêÿðèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Éàçûéà ïîçó éîõäóð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Åíñèí ýþçöíÿ ãàðà ñó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Ñåéèä ßçèì ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Ùÿáèáè ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Ì.Ñàáèð ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Åë øàèðè Ïöñòÿ Øèêàð ãûçû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Äöøìÿíè îëàí éàòìàç. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Ùÿçðÿò Áàáà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 ×îáàí÷àòäàäàí äàüû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Ìÿðä äåìÿç ýþðäöéöíö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Àäñûç ãÿùðÿìàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Éåääè ìÿçàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Íàüàðàõàíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Äÿéèðìàí÷û áóëàüû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Äåøèêëè äàø. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Äîñò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 439

Äèðè Áàáà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Éàçûëû äàø. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Òÿðëàí éóâàñû. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Èëàí ñÿäàãÿòè-Èëàí õÿéàíÿòè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Èëàíëû äàü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Ìàùìàðçàáàòàí ÿôñàíÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Ñîôó ßçèç Áàáà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Ñåéèä Ãÿääàë. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 ×îáàí äàøû. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Ëàùûú . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Øàèð Àëëàùè âÿ Ìóñòàôà õàí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Èñýÿíäÿðèí Øèðâàíà ýÿëìÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Èñýÿíäÿð Çöëãÿðíåéí âÿ Øèðâàí øàùû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Àðà Ãûëûíú òÿïÿñè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Àëëàùó-ßêáÿð äàüû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Ìèñ ãàçàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Ãûç äàøû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Ìîëëà éåðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Øÿùèä ãÿáðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 Ïèð Ùöñåéí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Èêè àíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 Ãàíëû ãàëà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 Úàâàíøèð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Ùÿñÿíõàí áàüû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Ùàããûíäà ÿôñàíÿ, ðÿâàéÿò âÿ õàëã éîçóìëàðû ÿëäÿ åòäèéèìèç Øèðâàí òîïîíèìëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

Àäûýþçÿë âÿ Àñëàí Øàù. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 VII. ÀÒÀËÀÐ ÑÞÇËßÐÈ Âß ÌßÑßËËßÐ Àòàëàð ñþçëÿðè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 Ìÿñÿëëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 VIII. ËßÒÈÔßËßÐ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 IX. ÒÀÏÌÀÚÀËÀÐ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 X. ÕÀËà ÌÀÙÍÛËÀÐÛ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 XI. ÁÀÉÀÒÛËÀÐ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 Áàéàòû-ãûôûëáÿíäëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305 XII. ÓØÀà ÔÎËÊËÎÐÓ Îõøàìàëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306 Éàíûëòìàúëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 Äöçýöëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308 ×àøäûðìàëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 Îéóíëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 Øèðâàí ðåýèîíóíäà èøëÿíìèø âÿ èøëÿíÿí ëÿãÿáëÿð. . . . . . . . . . . . . 322 XIII. ÒÖÐÊß×ÀÐßËßÐ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327

VI. ÄÀÑÒÀÍËÀÐ Êîðîüëóíóí Øèðâàí ñÿôÿðè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 “Êö÷ÿ Ðçà” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Øèðâàíëû Ãÿùðÿìàí Øàù . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

XIV. ÀØÛÃËÀÐ Àøûã Äîñòó Øèðâàíè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 Àøûã Ñàëåù . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 Àøûã Áàáàø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 Àøûã Èáðàùèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 Ãàðà Ùàúû Éóñèô îüëó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 Àøûã Øèõìèðùöñåéí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340 Àøûã Äàøäÿìèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342 Àøûã Çÿêÿðèééÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343 Àøûã Ìöðñÿë. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345 Àøûã Ùöìáÿò. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347 Àøûã Øàìèë. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348 Àøûã Àááàñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350 Àøûã Øÿðáÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 Àøûã Àüàëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 Àøûã Áÿéëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 Àøûã ßùìÿä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 Àøûã Øàêèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361

440

441

V. ÍÀÜÛËËÀÐ Ãàäûí ñÿäàãÿòè âÿ éà Ãàðà ñþâäÿýàð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Ìöðñÿëèí íàüûëû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Áàëûã÷ûíûí íàüûëû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Äîüðó÷óë îüëàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Àëëàù éàçàíû ïîçìàã îëìàç. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Úåéðàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 Òàúèð îüëó-Ñÿìÿðãÿíäèí íàüûëû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Àüûëëû çóðíà÷û âÿ ïàäøàù. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Àøûã Ïÿíàù . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364 Àøûã Õàíìóñà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366 Àøûã Ìÿììÿäàüà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370 Àøûã ßëèàüà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371 Àøûã Øÿðáÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373 Àøûã ßëèôàüà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376 Àøûã Ðçà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377 Àøûã Ìàùìóä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379 Àøûã Àüàìóðàä. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380 Àøûã Õàìèñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382 ÅË ØÀÈÐËßÐÈ Ìîëëà Ãàñûì Øèðâàíè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384 ×öðöê Èñëàì. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386 Óäóëó Ìóñà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387 Øèëéàíëû Ìÿììÿä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389 Ëÿêèëè Àááàñãóëó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391 Ïàäàð Àüàáàëà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392 Øàìëû Úàááàð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393 ÑÈÍßÄßÔÒßÐ ÃÀÄÛÍËÀÐ Ôàòìà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396 Ýöëëöáÿéèì Ìèðìàùìóä ãûçû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397 Ìîëëà Ïÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399 Ïÿðèíàç. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401 Íèñÿ Ìöðñÿë ãûçû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404 Íàáóðëó Ñàëàòûí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406 Âàéûä ãûçû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407 ÌîëëàÒóáóíèñÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409 Èïÿêíèñÿ Ìÿøÿäè Ìåùáàëû ãûçû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411 Íàéûá Øèðâàíè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412 Ìîëëà Õàíûì. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414 Ìèíÿáÿéèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416 Àüúà Ýöëàüà ãûçû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418 Øàìàõûëû Ñÿíÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420 Íàáóðëà Áàäàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421 Ïàäàð Ìàòîø. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424 Ëàùûúëû Ëåéëèúàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426 Øöøÿõàíûì Øÿðáÿòàëû ãûçû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427 Éàõøûõàíûì Ãîúàêèøè ãûçû. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429 Ñþéëÿúèëÿð ùàããûíäà ìÿëóìàò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431 Ìÿíáÿëÿð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437 442

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Àçðáàj‡àí ôîëêëîðó àíòîëî…èjàñû, XI êèòàá, (Øèðâàí ôîëêëîðó), Áàêû, “сäà“ íøðèjjàòû, 2005.

Íÿøðèééàòûí äèðåêòîðó: Åëøÿí Ùÿòÿìçàäÿ Êîìïƒòåðä jû‹äûëàð: Ðóщí…èç ôíäèjåâà Àéýöí Áàëàéåâà Ñàìèð Àáäóëëàéåâà Êîìïƒòåð òðòèá÷èñè ⁠òåõíèêè ðåäàêòîðó: ôèç. - ðèé. å.í. Áàõøëè уëåjìàíîâ Êà‹ûç ôîðìàòû: 60/84 32/1 ́ò၁ êà‹ûçû: ¹1 ‡ìè: 444 ñщ. Òèðàæû: 500 Ãèjìòè ìƒãàâèë èë.

Êèòàá ÀÌÅÀ Ôîëêëîð Èíñòèòóòóíóí Êîìïƒòåð ́ðêçèíä jû‹ûëìûø ⁠“сäà” íøðèjjàòûíäà hàçûð äèàïîçèòèâëðäí îôñåò ƒñóëó èë ÷àï îëóíìóøäóð.

443