Seeing the Future Clearly (Studies and Texts)

s TUDIES AND TEXTS

SEEING THE FUTURE CLEARLY Questions n Future Contingents by Robert Holcot Edited by PAUL A. STREVELER and KATHERINE H. TACHAU Co-editors: Hester Goodenough Gelber and William J. Courtenay Robert Holcot, an English Dominican friar who taught theology at Oxford during the years 1331-1334, was among the most renowned scholars of his generation. Because they probably began their study of theology before Ockham had left England for Avignon, Holcot and his fellows once seemed to historians to be the Venerable Inceptor's early followers; to late-medieval authors, however, who took up, studied, and debated their ideas and methods in one university after another on the European continent, Oxford theologians of the 1320s-1330s were known more for their "English subtleties." Among the defining characteristics of the "New English Theology" of Holcot and his contemporaries were the dilemmas that arose from the increasingly analytical use of logic in theology. When Holcot lectured on Peter Lombard's Sentences and participated in Quodlibetal disputations, Oxford theologians struggled especially to understand a wholly contingent created order in relation to an entirely benevolent, omnipotent, and omniscient divinity. The apparently conflicting range of omnipotence and omniscience, in particular, were at the core of several controversies brought together in the four Quodlibetal questions and the question from Holcot's Sentences lectures edited here. The controverted issues include: the continuing contingency of what has been revealed; the reconciliation of contingency with the freedom of the divine, angelic, or human will to choose either of two opposites; the status of prepositional claims about past, present, or future contingents; and whether such statements can be known to be true or false by any human or divine intellect. Holcot's treatments of these themes extensively incorporated the contributions of his contemporaries and teachers to ongoing debates and were widely disseminated in the fourteenth and fifteenth centuries; thus, his Sentences lectures and Quodlibetal questions are valuable sources for historians of late-medieval intellectual culture.

This page intentionally left blank

STUDIES

AND TEXTS 119

SEEING THE FUTURE CLEARLY Questions on Future Contingents by Robert Holcot

Edited by PAUL A. STREVELER KATHERINE H. TACHAU Introduction by Katherine H. Tachau Co-editors Hester Goodenough Gelber William J. Courtenay

P O N T I F I C A L I N S T I T U T E OF M E D I A E V A L STUDIES

CANADIAN CATALOGUING IN PUBLICATION DATA Holkot, Robertas, d. 1349. Seeing the future clearly : questions on future contingents (Studies and texts, ISSN 0082-5328 ; 119) Text in Latin, with introduction and notes in English. Includes bibliographical references and index. ISBN 0-88844-119-3 1. Future contingents (Logic) - Early works to 1800. 2. Theology - Middle Ages, 600-1500. 3. Theology - Methodology - Early works to 1800. 4. Holkot, Robertas, d. 1349. I. Streveler, Paul A. (Paul Andrew), 1943- . II Tachau, Katherine H. III. Pontifical Institute of Mediaeval Studies. IV. Title. V. Series: Studies and texts (Pontifical Institute of Mediaeval Studies) ; 119 BX890.H61995

230'.01

C95-930832-6

Printed by Edwards Brothers Incorporated, Michigan, USA

© 1995 Pontifical Institute of Mediaeval Studies 59 Queen's Park Crescent East Toronto, Ontario, Canada M5S 2C4

Contents

Acknowledgments

vii

Abbreviations

ix Introd

Holcot's Career at Oxford

uct i o n 1 3

The Dates of Holcot's Sentences and Quodlibetal Questions Holcot's Quodlibetal Questions on Future Contingents The Manuscripts The Relationship of the Manuscripts to Holcot's Intended Text Future Contingents in Holcot's Lectures on the Sentences The Manuscripts Disruption and Loss in the Transmission of Holcot's Questions on the Sentences

16 28 28 30 35 35 43

The Parameters of Holcot's Discussion of Contingency

47

Editorial Decisions

56

Robert Holcot: Quaestiones defuturis contingentibus Quodlibet III Q. 1: Utrum clare videns Deum videat omnia futura contingentia.

59

Q. 2: Utrum ista consequentia sit necessaria: "Deus scit a fore ergo a erit." Significet a unum futurum contingens.

73

Q. 3: Utrum, facta revelatione alicuius futuri contingentis, ipsum maneat contingens post revelationem. 75

75

Q. 8: Utrum generalis resurrectio necessario sit futura.

80

VI

CONTENTS

I n Sententias I I Q. 2: Utrum Deus ab aeterno sciverit se producturum mundum. Argumenta principalia Articulus 7 Articulus 8 Articulus 9 Articulus 10

113 146 149 159 161

Appendix 1 Corresponding Passages in Quodlibetal Questions and Quaestio 2 in II Sententiarum

196

Appendix 2 Holcot's Sentences Lectures: Possible Order of Questions

197

Bibliography

200

Index of Manuscripts

209

General Index

211

Acknowledgments The project of editing Robert Holcot's discussions of future contingents began over two decades ago, when Hester Gelber first encouraged our interest in the thought of "our" genial and clever friar. The initial result, a preliminary text of Holcot's Quodlibetal questions, became one of the chief sources for Paul Streveler's 1970 dissertation, "The Problem of Future Contingents from Aristotle through the Fifteenth Century." At William Courtenay's suggestion, the present edition was undertaken, and a few years later, he and Paul invited Katherine Tachau to join them as a research assistant. Since then, the demands of different projects have required that we take up and set aside our "Holcot work," sometimes for extended periods; each time we have returned to the text with more insights to bring to it, and more debts of friendship, encouragement, and advice to repay. We are grateful to the anonymous reader(s) at the Pontifical Institute for Mediaeval Studies who, at an early stage of our project, insisted that Holcot's Quodlibetal questions on future contingents could not really be made clear to his modern readers without the more extended treatment of his Sentences question on the same matters; we have come to appreciate the value of this advice. Father Joseph Wey, a longstanding friend of Holcot, has provided us with extremely thoughtful criticism of the text, and our edition has been much improved thereby. An anonymous reader of the manuscript has cleared up further doubtful constructions on our part. We are grateful, too, to the late Julius Weinberg and to William Hay, Marilyn Adams, Calvin Normore, Norman Kretzmann, Chris Martin, and Tamara Rudavsky, who, in discussion and writing, have sharpened the philosophical insights we have brought to these texts. Lynn Courtenay enabled us to gather in Wisconsin for extensive editing sessions; and a particularly productive fortnight in Stanford with Hester Gelber has left its traces throughout the introduction and edition (which have also benefitted from her careful remarks on earlier drafts). Some of Katherine's graduate students have found themselves learning to edit on Holcot texts, and have thus added their improvements, too; we particularly thank Hillary Sherwood, with whom we worked through Holcot's question on book 3 of the Sentences, and Russell Friedman, who proofread the Quodlibetal questions with us. We are also thankful for the care with which Ron B. Thomson and Jean Hoff of the Pontifical Institute of Mediaeval Studies have patiently transformed our manuscript into a printed book.

VIII

ACKNOWLEDGMENTS

Several institutions have provided office space and other support, tangible and intangible, as we have proceeded: the History Departments of the University of Wisconsin and the University of Iowa; the Philosophy Department of West Chester University. Calvin Normore and the Princeton University Department of Philosophy graciously made possible the computerization of our edition. Jay Semel, Director of the Center for Advanced Study at the University of Iowa, gave us office space for proofreading the edited text against the microfilms. The Institute for Advanced Study in Princeton supported the final stages of the editorial revision. The edition has obliged us to examine manuscripts in many libraries, and we have employed microfilms sent to us by others; we have happy memories of the many librarians who have assisted us graciously along the way, and are happy to acknowledge their help behind the many manuscripts we list or cite in the following pages. We gained microfilm access to several through the efforts of Dr. Julian Plante and his colleagues of the Hill Monastic Microfilm Project at St. John's University. Our sources of funding have been various and generous: the University of Wisconsin; a La Fetra Summer Fellowship from Pomona College; a Summer Stipend from the National Endowment of the Humanities; and an Old Gold Summer Fellowship, a University House Interdisciplinary Research Grant, and a Faculty Fellowship from the University of Iowa. As we write these words of public gratitude, we wish to acknowledge our greatest debt, to William Courtenay, from whom we first learned the paleographical and codicological skills to carry on this project, and without whom it would neither have been begun nor could have been completed. Much of the introduction builds upon his earlier work, and we have taken account of many suggestions. We hope that he and Hester, who have helped and advised at so many stages, will feel that we have done justice to Holcot's thought. Finally, we thank an honorary "Holcotista," John Beldon Scott, who joined us for the many "final stages" of the edition, providing encouragement, advice, and assistance great and small.

Abbreviations AHDLMA AL BGPThM

PL

Archives d'histoire doctrinale et litteraire du moyen age Aristoteles Latinus, ed. Laurentius Minio-Paluello, et al. Beitrage zur Geschichte der Philosophic und Theologie des Mittelalters. Corpus Christianorum, series latina Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum Opera philosophica. In Guillelmi de Ockham Opera philosophica et theologica ad fidem codicum manuscriptorum edita, ed. Gedeon Gal, et al. St. Bonaventure NY: Franciscan Institute, 1974-1991. Opera theologica. In Guillelmi de Ockham Opera philosophica et theologica ad fidem codicum manuscriptorum edita, ed. Gedeon Gal, et al. St. Bonaventure NY: Franciscan Institute, 1974-1991. Patrilogiae cursus completus series Latina, ed. J.P. Migne.

a. add. arg. c. cf. corr. d. del. inser. tier. lin. mg. om. om. horn. q. scr. trp. un.

articulus addidit argumentum capitulum confer correxit distinctio delevit inseruit iteravit linea in margine omisit omisit per homoeoteleuton quaestio scripsit transposuit unica

CCL CSEL OP

OT

This page intentionally left blank

Introduction The belated and exceedingly splintered twentieth-century interest in Robert Holcot betrays how far those of us who are concerned with late medieval intellectual culture remain from appreciating the literary renown that he attained among late medieval readers.1 The significance of this English Dominican friar, who died in 1349, is after all everywhere to be found among those who, in his century, valued books. As Judson Allen once remarked, Holcot "even achieved that pinnacle of medieval fame as an author which made him the object of false attributions," such as the one to a section of Pierre Bersuire's Reductorium morale?1 Other scribes thought that he wrote the Philobiblion for one of the fourteenth century's most visible collectors of books and their authors, Richard Aungerville de Bury, bishop of Durham, advisor to England's Edward HI. The attribution of the Philobiblion to Holcot is far from surprising, since he spent part of his career in the bishop's entourage.3 Nor is scribal attribution of Bersuire's work to Holcot puzzling, for it belongs to the same genre of aids to sermon creation as Holcot's own Moralitates. Many years ago, Beryl Smalley pointed to the use late medieval authors made of the numerous available copies of the latter opus, and revealed how enthusiastically Holcot incorporated into his 1

2

3

For works written prior to 1983 concerned with Holcot, see Hester Goodenough Gelber, Exploring the Boundaries of Reason. Three Questions on the Nature of God by Robert Holcot, OP, Studies and Texts 62 (Toronto, 1983), whose edition ours is intended to complement. Since her text appeared, Holcot's epistemology has been studied in Katherine H. Tachau, Vision and Certitude in the Age ofOckham. Optics, Epistemology and the Foundations of Semantics, 1250-1345 (Leiden, 1988), pp. 243-255. Judson Boyce Allen, "The Library of a Classicizer: The Sources of Robert Holkot's Mythographic Learning," in Arts Liberaux etphilosophic au moyen age (Montreal/ Paris, 1969), pp. 721-722, referring in a note to "the fifteenth book of the Reductorium of Pierre Bersuire, a commentary on the Metamorphoses" of Ovid. On Bersuire, see Friedrich Stegmiiller, Repertorium biblicum medii aevi, 11 vols. (Madrid, 1950-1980), 4: 235-244; Charles Samaran, "Pierre Bersuire, prieur de Saint-Eloi de Paris," Histoire Litteraire de la France 39: 259-450. Beryl Smalley, English Friars and Antiquity in the Early Fourteenth Century (Oxford, 1960), pp. 67-68; see also n. 5 below.

2

INTRODUCTION

lectures on Peter Lombard's Sentences and on the Bible a reading of classical literary works wide enough to rival Petrarch's.4 Holcot's questions on the Sentences, like his Quodlibeta, were composed when he was teaching at Oxford, where his arguments revealed to his contemporaries a theological acuity aided by brilliance as a logician. These characteristics defined an emergent English theology that appeared both novel and important to Bury, to whose attention Holcot's repute eventually brought him. So he entered a circle of scholars at the point of intersection for intellectual currents flowing from Oxford to London and to Avignon, a court which embraced the best of scholastic logicians and "proto"-humanist literati, whose talents Holcot's own oeuvre best epitomized. His presence at London in Bury's palace gained him an audience among courtiers increasingly literate and like him classicizing in taste.5 Thus, a few decades before Englishmen heard Chaucer's "portraits" of his pilgrims, the evocative verbal "pictures" of Holcot's Wisdom commentary brought philosophical issues into court company.6 There, perhaps, Chaucer first encountered Holcot's writings; in the event, the poet drew from Holcot in shaping the Nun's Priest's Tale, relying for "theory after theory, detail after detail, and illustration after illustration ... [upon] Robert Holcot's commentary on the Book of Wisdom."7 A "medieval best-seller," as Joseph Wey has noted, this commentary survives all over Europe in at least 175 fourteenth- and fifteenth-century

4 5

6

7

Smalley, "Robert Holcot O.P.," Archivum Fratrum Praedicatorum 26 (1956), 5-97, especially pp. 25-28. On Bury and his scholarly entourage, see especially: Smalley, English Friars, pp. 66-74; Neal W. Gilbert, "Richard de Bury and the 'Quires of Yesterday's Sophisms,'" in Philosophy and Humanism. Renaissance Essays in Honor of Paul Oskar Kristeller, ed. by Edward P. Mahoney (New York, 1976), pp. 229-257; William J. Courtenay, Schools and Scholars in Fourteenth Century England (Princeton, 1987), pp. 118-137; and, with caution, Sheridan Martin, "Richard d'Aungerville de Bury, 1287-1345," Ph.D. diss., Emory University, 1987. On Holcot's "pictures," see Smalley, "Robert Holcot," pp. 26-28, 54-56, 65-82, who finds the term in Holcot's own statements, as her citations show. See, e.g. (p. 19n): "De sex alis cherubim, patebit in pictura post ea{m) angelorum . . . " when referring to a verbal picture. Robert A. Pratt, "Some Latin Sources of the Nonnes Preest on Dreams," Speculum 52 (1977), 538-570, esp. p. 538.

INTRODUCTION

3

manuscripts.8 This number dwarfs the forty-eight known to preserve his questions on Lombard's Sentences; still, for the latter work four more survive than for Gregory of Rimini's Sentences commentary, and a full dozen more than for William of Ockham's.9 Hence, while modern students of late medieval philosophy and theology know the views of Ockham and Rimini better than those of Holcot, this does not mirror his renown relative to theirs in the two centuries after he left Oxford. As long as late medieval works were read in universities and studia, Holcot continued to find scholarly readers who copied and quoted from his questions on the Sentences and Quodlibeta. In those genres — as students of late medieval thought have generally come to recognize — Holcot's were among the most important composed by the seminal generation of Oxford scholars active in the early 1330s. Yet, any determination of Holcot's role in the creation of the "New English Theology" requires as a crucial step that we establish precisely when he taught.10 HOLCOT'S CAREER AT OXFORD Because fourteenth-century Sentences commentaries and — perhaps in some cases — Quodlibetal questions were composed not by masters of Theology but by students attaining their baccalaureate degrees, the stages of baccalaureate teaching must be understood if we are to discover when

8

Joseph Wey, "The Sermo Finalis of Robert Holcot," Mediaeval Studies 11 (1949), 219-224; also Smalley, "Robert Holcot," pp. 10-11. Our count is based on the manuscripts listed by Thomas Kaeppeli, Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi, 3 vols. (Rome, 1970-1980), 3: 315-318. Holcot's Wisdom commentary was still familiar enough to scholars in 1625 for Gabriel Naude to cite it in his Apologie pour les grands hommes soupgonnes de magie when arguing that Girolamo Cardano's controversial horoscope of Christ had orthodox antecedents in the work of Holcot and Pierre d'Ailly; see: Wayne Shumaker, Renaissance Curiosa: ... Girolamo Cardano 's Horoscope of Christ... , Medieval and Renaissance Texts and Studies 8 (Binghamton NY, 1982), pp. 59-62. 9 For Rimini, see the introductions to the critical edition, in A. Damasus Trapp et al., eds., Gregorii AriminensisLectura in I et II Sententiarum, 1 vols. (Berlin and New York, 1979-1987), 1: xvii-lxxv, 4: xi-xxi; for Ockham, see Gedeon Gal et al., eds., Guillebni de Ockham Opera Theologica, 9 vols. (St. BonaventureNY, 1967-1984), 1: 11*-18*, 5: 7*-14*, 6: 7*-9*, 7: 7*-12*. 10 "New English Theology" is the description W.J. Courtenay proposes in several of his works, most recently in Schools and Scholars, esp. pp. 250-306.

4

INTRODUCTION

any theologian produced works for a university audience. At Oxford, a student of Theology — whether monk, mendicant friar, or secular — was permitted to proceed to degree candidacy only after a set number of years attending and participating in debates (disputations), and following lectures on the Bible and on Lombard's Sentences. Then, according to statute, the candidate might begin a year of "opposing" in debates; two years later, he might switch roles and become the respondent; finally, at the beginning of his eighth year of theological study, a secular candidate was eligible to lecture on ("read") the Sentences as a "bachelor of the Sentences'" (baccalaureussententiarius). Mendicant friars, whose course of theological study was longer than that of seculars, probably learned to "oppose" and "respond" away from Oxford at the studio, of their order, where too they gave preliminary lectures on the Sentences before joining the ranks of the sententiarii at Oxford. After lecturing on the Sentences, the next stage for both mendicants and seculars was to lecture on the Bible as "bachelors of the sacred page" (baccalaurei sacraepaginae), at the end of which theologians were considered fully "formed" bachelors of Theology (theologiae baccalaurei formati). A formed bachelor needed to remain at Oxford participating in disputations for at least another year before being licensed; only then was he eligible to "incept" as a master. Upon inception, he began the two years of lectures on the Bible to which he committed himself on oath, during which time he was "actually regent." As regent, he no longer delivered questions on the Sentences, though he might revise his earlier lectures for publication.11 These, then, were the steps that statutes prescribed for attaining the degree of master of Theology. Statutes, however, never described the curriculum exhaustively, and over time practice evidently changed until it so diverged from statutory requirements as to require the drawing up of new ones. Thus, for example, surviving lectures on the Sentences reveal how extensively theologians studied the works of Augustine and other church fathers, and Nicholas Trevet's commentary on Augustine's De dvitate Dei suggests that it was taught at Oxford in the early fourteenth century; but

11 We sketch stages that are discussed in much more detail in Courtenay, Schools and Scholars, pp. 41-43, 58-84. Particularly useful is his explication of the ways in which the educational programs of Oxford (as a studium generate) were interwoven with the studio of religious orders in the fourteenth century.

INTRODUCTION

5

Oxford statutes are silent on this score.12 If this suggests greater amplitude in the curriculum than Oxford regulations specify, in other respects it may have narrowed, insofar as the distinction between disputation and lectures on the Sentences began to collapse in the second quarter of the fourteenth century. A scholarly generation before Holcot lectured, Walter Chatton and William of Ockham had already incorporated material from their debates into their Sentences lectures, a practice that became more common at Oxford in the 1330s.13 One result is that the author of lectures on the Sentences may give us enough

12 Courtenay, Schools and Scholars, p. 319. Ockham's Logic is perhaps the most notorious example of a text taught before being officially adopted by a faculty, as discussed in William J. Courtenay and Katherine H. Tachau, "Ockham, Ockhamists, and the English-German Nation at Paris, 1339-1341," History of Universities 2 (1982), 53-96. For other divergences between statute and practice, see Courtenay, Schools and Scholars, pp. 47, 60. 13 Although the roles played by theological bachelors grew steadily, the extent to which statutes and surviving texts from any given decade of the thirteenth or fourteenth century reflect actual baccalaureate practice in disputing questions, participating in Quodlibetal disputations, and in connecting these disputations to their lectures on the Sentences, are difficult issues, for which see: Bernardo C. Bazan, "Les Questions disputees, principalement dans les facultes de theologie," and John F. Wippel, "Quodlibetal Questions, Chiefly in Theology Faculties," both in Les Questions Disputees et les questions quodlibetiques dans les facultes de theologie, de droit et de medecine, Typologie des sources du moyen age occidental, fasc. 44-45 (Turnhout, 1985). For Ockham and Chatton, see: Joseph C. Wey, ed., Venerabilis inceptoris Guillelmi de Ockham Quodlibeta Septem (St. Bonaventure NY, 1980), OT 9: 30*-32*; Stephen F. Brown, "Walter Chatton's Lectura and William of Ockham's Quaestiones in Libros Physicorum Aristotelis," in Essays Honoring Allan B. Walter, ed. by William A. Frank and Girard J. Etzkorn (St. Bonaventure NY, 1985), pp. 81-115; and Courtenay, Schools and Scholars, p. 252, relying on Stephen Brown's discussion of the oeuvre of Ockham and Chatton. The collapse of disputations into Sentences lectures was complete in the work of many of those most influenced by the "New English Theology" at French studia in the second half of the century; see, for example, Paulus de Perugia's incipit to his 1344-1345 Parisian Sentences lectures which describes them as having been "disputed." For other examples and references, see: Katherine H. Tachau, "French Theology in the MidFourteenth Century: Vatican Latin 986 and Wroclaw, Milich F. 64," AHDLMA 51 (1984), 55-57, esp. note 27. In the Sentences commentaries of Holcot and his contemporary, the Franciscan Adam Wodeham, the references to their debates with their socii, or colleagues (as below, pp. 16, 20, 45, 48) support the inference that Oxford practice in their generation was headed in the direction eventually documented explicitly in France.

6

INTRODUCTION

information about his debates with his fellow bachelors to allow us to trace the evolution of their arguments. This it is finally possible to do with reasonable exactitude in Holcot's case, and in what follows we aim to reconsider the relative chronologies proposed by Heinrich Schepers and William Courtenay.14 Let us begin by considering Holcot's words at the outset of a discussion hitherto known from its opening words as his "Sex articuli": Here begin six articles on various matters already treated, against which certain colleagues have reasonably raised objections .... Against the first three articles a certain reverend colleague argues in his first biblical lecture, as you have heard .... I have written these [arguments] with weariness and recite them with shame, lest it be said that I do not deign to recite the statements of my colleague against me. Nevertheless, there is nothing in them which ought to move a boy [to anything] except, perhaps, to laughter.15

From this we learn that the first three articles continue a debate with one colleague in particular, who — by the time of Holcot's writing — has

14 Heinrich Schepers, "Holkot contra dicta Crathorn" [part I], Philosophisches Jahrbuch 77 (1970), 320-354; [part II], Philosophisches Jahrbuch 79 (1972), 106136; William J. Courtenay, Adam Wodeham. An Introduction to His Life and Writings (Leiden, 1978), esp. pp. 95-106. 15 London, British Library MS Royal lO.C.vi, fol. 131va: "Hie incipiunt sex articuli de diversis materiis prius tactis, contra quos quidam socii rationabiliter insteterunt .... (131vb) Contra primes tres arguit quidam socius reverendus in sua prima lectione super Bibliam sicut audistis ... . (132ra) Ista scripsi cum tedio et cum verecundia recito ne diceretur quod non dignarem recitare dicta socii contra me. Nihil tamen in istis quod quemcumque puerum deberet movere nisi fortassis ad risum, tamen propter reverentiam dicentis ista arguo sic." While Holcot mentions here that he has written this response, he also informs us that it was to be delivered orally as well, by his use of the technical term recitare — on which see Jacqueline Hamesse, "Le Vocabulaire de la transmission orale des textes," in Vocabulaire du livre et de I'ecriture au may en age. Actes de la table ronde, Paris 24-26 septembre 1987, ed. by Olga Weijers, Etudes sur le Vocabulaire intellectuel du moyen age (Turnhout, 1989), 1: 168-194, esp. pp. 175, 186. As I indicate below, p. 17, I think it improbable that Holcot intended for the socalled "Sex articuli" (or, as Fritz Hoffmann prefers, confer entiae) to be considered a free-standing work. As such, however, they have recently been edited; see now: Fritz Hoffmann, Die "Conferentiae " des Robert Holcot O. P. und die akademischen Auseinandersetzungen an der Universitdt Oxford, 1330-1332, BGPThM, n.f. 36 (Minister, 1993). Unfortunately, because this work appeared long after our edition was in press, we have not been able to take it into account here.

INTRODUCTION

7

already begun to serve as a baccalaureus biblicus, having delivered his initial biblical lecture. Since Holcot expects his own audience to have heard it, he evidently remains in the same milieu as his colleague. When Holcot finally takes up the third article, he summarizes the latter's view: Hence the principal conclusion which this [colleague] has by now attempted for two years to prove is this: that by which a man formally knows intellectually is the man's soul. [My colleague] nevertheless posits species subjectively inhering in [that] soul itself ... [and] concedes that when the soul knows a color, the soul is truly and really colored by that color.16 The views Holcot quotes hi these three articles correspond, as Heinrich Schepers found, to the positions of Holcot's confrere William Crathorn, thus establishing that he is the colleague (socius) who has been defending the position "for two years" at the time of the "Sex articuli."11 With this discovery Schepers showed that a chronology of Holcot's works can be established relative to those of this fellow bachelor at the Dominicans' Oxford convent. Moreover, as Schepers saw, a secure date for Crathorn's

16 London, BL MS Royal lO.C.vi, fol. 134va: "Unde principalis conclusio quam iste iam per bienniwn nisus est probare est ista: illud quo homo formaliter intelligit est anima hominis. Ponit tamen species subiective inherentes ipsi anime . . . . (134vb) Concedit quod anima est vere colorata et realiter per colorem quando intelligit colorem, et quod aliquando est nigra et aliquando fusca, et sic de singulis coloribus" (our italics). 17 Schepers, "Holkot contra, n," pp. 108-110, 113-115. For Crathorn, see his Sent. 1, q.l in Crathorn, Qudstionen zum Ersten Sentenzenbuch. Einfiihrung und Text, ed. by Fritz Hoffinann, BGPThM, n.f. 29 (Minister, 1988), p. 70, tin. 23-30: "Istud nomen 'cognitio' atiquando supponit in propositione pro ilk re qua cognoscens cognoscit formatiter. ... Cognitio primo modo accepta potest vocari 'cognitio formatis' .... (p. 73, tin. 25-30) Prima (conclusio) est quod omnis cognitio humana primo modo accepta est potentia cognitiva vel cognoscens"; Sent. 1, q.7 (p. 334, tin. 28-29): "Tertia conclusio est quod potentia memorativa, intellectiva, et votitiva est ipsa anima." Crathorn's defense of the understanding of species subjectively existing in the soul is also discussed in Tachau, Vision and Certitude, pp. 263-264. Because, for Crathorn, the reader may find it easier to consult Hoffrnann's recent edition rather than the manuscripts from which I amend it, I cite it here and below; punctuation of Crathorn's text is mine. Hoffmann edits from two of the three surviving manuscript copies of Crathom's text, namely Erfurt, Wissenschafttiche Bibliothek MS Ampl. Q. 395a; Basel, Universitatsbibtiothek MS B.V.30. The third, Wien, Osterreichische Nationalbibtiothek MS lat. 5460, became available to him too late to be collated; the only discussion of the latter manuscript to date is in Vladimir Richter, "Handschriftliches zu Crathorn," Zeitschrift Jur kathotische Theologie 94 (1972), 445449. In addition, one question survives in Krakow, Bibtioteka Jagielkriska MS 748.

8

INTRODUCTION

lectures on Lombard can also be derived. In the first question on the Sentences, Crathorn mentions that "many have experienced a solar eclipse in this year on the 17th kalends of August on St. Alexius' Eve" — a reference to a total eclipse of the sun visible throughout Europe on the 16th of July (= 17 kalendas Augusti) in 1330. On the basis of this date, Schepers suggested the academic term which began in the fall of 1330 as the term in which Crathorn began to lecture on the Sentences.1* Schepers' suggestion seems to us correct. The question containing Crathorn's reference to the solar eclipse concerns the epistemological foundation of human certainty and scientific knowledge, the usual opening topic for Sentences lectures in the first half of the fourteenth century.19 Hence, its presence in surviving manuscripts as Crathorn's initial question presumably reflects its position in his lectures, so that it should be assigned to his early weeks as bachelor of the Sentences?® Such a date has a further significance, for the "principal conclusion" that Holcot, in the third of his "Sex articuli" attributes to his colleague is also

18 Schepers, "Holkot contra, I," p. 340; Crathorn, Sent. 1, q.l, concl. 3 (ed. Hoffmann, p. 100, lin. 1-4): "Quinto sic: Multi expert! sunt isto anno, quando accidit eclypsis soils, scilicet 17. kalendis Augusti in vigilia beati Alexii, quod respicientes solem et postea convertentes se et respicientes herbas virides ... ." The example of a solar afterimage is a common one, cited in numerous thirteenth- and fourteenthcentury discussions of vision; what is unusual here is the reference to a specific event when the standard authority could be confirmed by personal experience. The absence of the italicized words in the Basel manuscript may be evidence that Crathorn's text was partly revised at some point. (The Erfurt manuscript reads "fuit" rather than "accidit.") 19 Significant Sentences prologues which open with similar epistemological questions include those of Peter Aureol, John Reading, William of Ockham, Walter Chatton, Richard FitzRalph, John of Rodington, and Adam Wodeham — all but the last two certainly available to Crathorn. For discussion of such texts, seeTachau, Vision and Certitude. 20 Crathorn's question, titled "Utrum notitia evidens articulorum fidei sit possibilis viatori in virtute luminis naturalis," occurs first in the Basel and Erfurt manuscripts. The Vienna codex contains a number of poorly identified works, including theological questions by other authors preceding Crathorn's questions; but when, on fol. 40rb, we finally reach his work, we again find that this question is first, as it also was in a Munster manuscript that no longer exists.

INTRODUCTION

9

to be found in this same opening question of Crathorn's.21 This indicates that Holcot composed his response two academic years after his confrere's first lectures on the Sentences, that is, in the summer or early fall of 1332. By the early weeks of the 1332 autumn term, Crathorn would have had time to complete two academic years as bachelor of the Sentences, namely 1330-1331 and 1331-1332, and to have begun the biblical lectures required of bachelors in the summer of 1332.22 In favor of this chronology are two further considerations. First, among the most prominent contemporary foci of Crathorn's attention is Richard FitzRalph, a secular trained at Oxford in the 1320s where he eventually became regent master. When he became master had been the subject of conjecture until Katherine Walsh established that FitzRalph's inception as master of Theology occurred in the summer of 1331. This is evident from the change in the titles accorded FitzRalph — from baccalaureus sacrae theologiae on 24 May 1331 to in sacra pagina doctor on 27 September 1331.23 At different points in the Sentences questions Crathorn refers to FitzRalph as iste doctor and as magister. If the second of these titles might refer to his status in Arts rather than Theology, the first is unambiguous, and is one to which FitzRalph was entitled by the opening of the 1331-1332 academic year.24

21 In addition to the passages quoted in n. 17 above, see Crathorn, Sent. 1, q.l (ed. Hoffinann, p. 83): "Dico igitur generaliter quod cognitio non est aliud quam potentia cognitiva, et hoc vocando cognitionem id, quo cognoscens cognoscit formaliter, quod propriissime vocatur cognitio. Et quia potentiae cognitivae nostrae non sunt distinctae res superadditae animabus nostris ... concede quod anima hominis cognoscentis est cognitio, anima videntis est visio." 22 As Schepers proposed, "Holkot contra, I," p. 344. Courtenay, Adam Wodeham, p. 99, considered it possible that Crathorn lectured on the Bible either in an autumn term or during the summer; see also Schools and Scholars, p. 42. That either a single term of lectures or summer reading was usual at Oxford as early as 1330 was first suggested as a way of understanding the chronology of the Holcot-Crathorn debates. One consequence of the rereading of that evidence which we propose below (especially on pp. 11, 14-16) is that we need not so assume. 23 Katherine Walsh, "The Later Medieval Schoolman in Theory and Practice," Innsbrucker historische Studien 2 (1979), 174; on FitzRalph's Sentences commentary, see Tachau, "Richard FitzRalph's Commentary on Peter Lombard's Sentences," forthcoming. 24 Schepers, "Holkot contra, n," p. 11 In. Courtenay, Adam Wodeham, p. 76n, found that Crathorn refers in Sent. 1, q.7 (ed. Hoffmann, p. 340) to "Magister Ricardus filius Radulphi" as he also does in q.l (ed. Hoffmann, pp. 146-147) where, however, Crathorn also says (partly relegated in Hoffmann's ed. to the variants, p. 147,

10

INTRODUCTION

Second, at Oxford a biennial reading of the Sentences was still the norm for mendicant bachelors awaiting promotion to lecturing on the Bible in the early 1330s, and at least two of Crathorn's fellow bachelors, the Franciscan Adam Wodeham and Holcot himself, read the Sentences over the course of two academic years.25 For the evidence that Holcot did so we again have his own words, from his Sermo finalis,26 On its witness, however, Schepers (and, following him, Courtenay) suggested that Crathorn read the Sentences for only one year, interpreting Holcot as indicating that "Crathorn [had] received a university dispensation to shorten his reading." Further characterizing Holcot's observation as "invidious and somewhat gratuitous," Courtenay noted the brevity of Crathorn's surviving lectures on the Sentences?1 Yet, if Crathorn's text is compared to those of such contemporaries as FitzRalph, Kilvington,

lin. 21) "Sed contra istum modum ponendi.... Igitur secundum istum doctorem ... cuius contrarium ponit iste doctor." See also n. 18, above, for evidence that Crathorn's lectures show signs of revision. 25 For Wodeham, see Courtenay, Adam Wodeham, pp. 171-180. 26 See below, p. 12. The Sermo finalis is edited by Wey, "Sermo finalis"; in quoting from it, however, we revise Wey's text by referring to the two manuscripts in which the sermo survives: London BL MS Royal lO.C.vi, fols. 137r-138v, and Oxford, Oriel College MS 15, fols. 204v-205r. (We also repunctuate slightly to help the reader follow Holcot's bilingual puns.) 27 Courtenay, Adam Wodeham, p. 98. In a note, Courtenay also infers, on the basis of a rebuttal to one of Crathorn's arguments found in Holcot's Quodlibeta, that Crathorn did not lecture on book 2 of the Sentences: "Igitur si socius iste numquam in aliquo doctore legit de gratia animam informante, sequitur quod numquam legit secundum librum sententiarum, quod absit, quia tune est periurus" (Cambridge, Pembroke MS 236, fol. 182va). Still, the dual use of the verb legere in Holcot's time also permits us to understand this remark as a reference to reading rather than lecturing, so we may agree with Schepers, "Holkot contra, I," p. 352, who takes it as a humorous reductio ad absurdum. In other words, as Holcot's audience would have recognized, no bachelor of the Sentences could have arrived at that rank without having perused (or heard read) all four books of Lombard's Sentences, including the second which contains discussions of grace informing the soul. Hence, no baccalaureus sententiarius could reasonably sustain the claim Holcot attests that his colleague has made. This understanding of Holcot's attack is supported by such replacements of "read" with "heard" in Pembroke, as when attacking the corollary claim (fol. 182ra): "Asseruit enim ibi tria: primo quod Magister Sententiarum tantum loquitur de gratia increata et nusquam ponit gratiam animam informantem ... tertio quod ipsemet numquam legit in aliquo doctore ante editionem Decretalis predicte de gratia animam informante. Quantum ad primum de intentione Magistri planum est omnibus qui audierunt secundum librum Sententiarum."

INTRODUCTION

11

Rosetus, Halifax, and even Holcot himself, its length is far from unusual. None proceeds distinction by distinction in the manner of commentaries; all seem, rather, simply to be selections of questions from a greater number actually argued before students.28 Moreover, as we shall see, it is not as obvious as Schepers believed that, when speaking of a university dispensation, Holcot's reference to a scholar whose name the scribes of his Sermofinalis abbreviated as "G~,"or "Gra" ("Grau/Gran"), is in fact to Crathorn.29 Nor i

s

it

obvious

that

the Sermofinalis is a solemn sermon, for many difficulties in our understanding vanish once we recognize it as a festive speech celebrating the end of Holcot's responsibilities as cursor at the Oxford Dominican house and introducing his successor. This casts such references as those to this colleague "Gra" in a new light. Hardly invidious, gratuitous, or motivated by irritation,30 they are instead as jocular as the ribald theme of the speech

28 For FitzRalph, a principial lecture and 26 questions survive; for Richard Kilvington and Roger Rosetus, OFM, 4 each have been securely identified; for Halifax, 9 questions are known; for Holcot, 20 are extant (in addition to four Principia, discussed below, pp. 2022). By comparison, the Basel manuscript of Crathom contains 27 or 20 questions (depending on how one counts several concerning the categories); Vienna records 11 of these, and Erfurt, 19 (see Schepers, "Holkot contra, I," p. 327, and, with caution, Richter, "Handschriftlich.es," p. 446). Lecturing in the same years, Adam Wodeham produced an ordinatio (i.e., a written revision of his lectures) that, in length and in number of questions, far exceeds the surviving works of Holcot, Kilvington, and Crathom (see p. 22 below); this disparity suggests that their surviving works do not reflect the entire course of lectures as actually delivered, since we have no grounds for assuming that their lectures were less extensive than Wodeham's. Thanks in part to Friederich Stegmuller, modem scholars have generally designated all of these lectures on the Sentences as "commentaries"; but it now appears more accurate to distinguish between the genres of commentaries and of questions on the Sentences. 29 See below, at pp. 15-16. 30 Courtenay, Schools and Scholars, p. 65. Like Schepers, "Holkot contra, I," p. 346, Courtenay shared Wey's ("Sermofinalis," p. 220n) reading of the Sermo as reflecting the strife between Northerners and Southerners, usually alleged as the cause of Oxford's "Stamford Schism" in the early 1330s. As Katherine Walsh, Richard FitzRalph in Oxford, Avignon, and Armagh: A Fourteenth-Century Scholar and Primate (Oxford, 1981), pp. 72-73, has pointed out, the causes of the schism are hardly uncontroversial, but North-South disputes probably were not significant among them. The controversy continues in The Early Oxford Schools, ed. by Jeremy I. Catto, The History of the University of Oxford 1, ed. by T.H. Aston (Oxford, 1984), whose authors mention three different dates (pp. 131, 186, 391) for the withdrawal of scholars to Stamford.

12

INTRODUCTION

itself, an extended play on the notion of pursuing and attaining theological wisdom as a two-year courtship and marriage, leading eventually to sexual satisfaction. Thus, Holcot pretends to gloss Ovid's account of the virgin Atalanta's decision upon Phoebus' advice to choose as husband only the victor in a race against herself: In this way, dearest ones, in the church militant at the revelation of Phoebus — that is, God — there seems to be a statute concerning this noble girl [Atalanta] — namely theological wisdom — and those who desire to couple with her in marriage, to wit: that no one, no matter how studious he be, may contract for the nuptials of Inception with her unless he has pledged his faith that he will race with her and read fully the four books of

the Sentences in cursory lectures.

This, Holcot tells us, he has done: Therefore, dearest ones, let me speak of myself: although [I am] weaker than others, I was moved by the love of sacred theology — partly compelled by the orders of my superiors, partly attracted by consideration of this virgin — [so that] last year I swore to run a race in the [afore] said contest with her, saying to her what [is said] in the Song of Songs.32

Despite this purported tension, Schepers described the Sermo finalis in the following terms: "wir es hier mil einer geistvollen, witzpriihenden Ansprache zu tun haben, die der ubermutige Absolvent beim Festschmaus gehalten hat." In fact, Holcot's speech belongs to a more widespread genre, as our discovery of the coUatio finalis of his contemporary, Ralph Friseby, shows; see Katherine H. Tachau, "Looking Gravely at Dominican Puns: The 'Sermons' of Robert Holcot and Ralph Friseby," Traditio 46 (1991), 337-345. 31 Wey, ed. "Sermo finalis," p. 220: "Quamdam historiam breviter recitabo quam refert Ovidius, Metamorphoses libro 10 ... . Fuit enim ... virgo quaedam forma corporis pulcerrima ... velocissima, nomine Atalanta. ... Isto modo, carissimi, in ecclesia militante de hac nobili puella, sapientia videlicet theologica, et his qui cum ea coniugium copulare desiderant, Phoebo, i.e., deo, revelante, statutum esse videtur, videlicet, quod nullus, quantumcumquestudiosus existat, inceptionis nuptias contrahat cum eadem nisi fide data quod cum ea currat et quattuor libros sententiarum lectione cursoria plene legal." 32 Ibid.: "Ut ergo, carissimi, de me loquar, licet inter ceteros debilior, sacrae theologiae dilectione commotus, partim superiorum ordinatione compulsus, partim huius virginis consideratione contractus, anno praeterito fidem dedi de faciendo cursus in dicto certamine cum eadem, dicens ei illud Cant. 2, trahe me post te; curremus simul in odore unguentorum tuorum."

INTRODUCTION

13

As we might expect, Holcot's speech is as laden with innuendo as with puns, including several that exploit his colleagues' and his own status as celibate Dominicanes with a talent for racing as "the Lord's hounds."33 So, for example, with an obvious double entendre, Holcot introduces the bachelor who will succeed himself as cursor: Because ... every man, when he comes to consummation, thinks about his own heir, so let me specially recommend the reverend bachelor and future racer (cursor) who ... will succeed me.34

That this bachelor, whose name is Roger Gosford, has a natural aptitude for the duties of cursor in the race, Holcot continues, is clear from "the exposition of his name and the disposition of his body."35 After all, Holcot quips, the English word "Roger" not only contains within it the name of an animal (roe) known for its running ability, but is itself a name commonly bestowed upon dogs.36 Holcot is inspired to find a third

33 I.e., domini canes, perhaps the only pun from medieval sources still well-known. On our reading, of course, Holcot intended that laughter provoked by play upon the name of his order also revert upon himself; this in turn suggests that there could have been little sting in his reference (below, n. 36) to Roger Gosford as a dog, one who runs the pride of Durham, as Holcot, too, as a member of Bishop Richard de Bury's retinue, did either then or later. In the absence of such barbs, it seems to us that the Stamford Schism is not obvious as a motive for Holcot's humor, and so cannot be used to date the sermo (see above, n. 30). 34 Wey, ed., "Sermo finalis," p. 222: "Sed quia cursus rebus inditus illud habet quod omnis natura sollicitatur de fine, et omnis homo cum ad consummationem pervenerit de suo recogitat successore, ideo baccalarium reverendum et cursorem futurum, qui mihi non in tenementis quae quasi ad firmam tenui, sed in scolis Praedicatorum, quae mihi hereditarie debebantur, succedet, specialiter recommendarem, ut tarn de eo quam de me illud exponatur quod dicitur, Act. 13, Cum autem implevit loannes cursum suum." 35 Ibid.: "Et certe quod actus et officium cursoris huic baccalario debeat congrue convenire potestis convincere specialiter ex duobus, viz., ex nominis expositione, et ex corporis dispositione." In reverting to an expositio nominis, Holcot alludes to the heuristic technique employed more seriously, e.g., in the Sentences question we edit here (our lines 852, 936-976). 36 Ibid.: "Nomen enim suum in vulgari estRoger. In quo quidem nomine duae bestiae designantur quae inter animalia communia inveniuntur cursui magis apta, viz., caprea et canis. Ro enim anglice, latine dicitur 'caprea', et ipsum totum vocabulum quod est 'Roger' canibus convenit per appelationem. ... (p. 223) Sed certe cursor iste futurus est fortis canis et pinguis, in tantum quod si homines de Derham eum pridie ... habuissent."

14

INTRODUCTION

species of runners in Roger's cognomen, Gosford, construed as a ford (vadurri) for a goose (aucae}. Given such an understanding of the name, Holcot proposes, "this racer will swim in the depths of theology without peril and run in the plains without stumbling."3" If Holcot tells us that his successor is likely to be successful in the race for Theology's favors, he also employs a gospel verse from John to insinuate that another Dominican and fellow cursor has already bedded her: And although this year two from the house of the [Friars] Preachers raced together in reading the Sentences, nevertheless the other disciple — who is named Gra. — enjoyed her favor, because he had the university's grace for terminating his lectures quickly, so that he raced ahead, in accord with what [we read in] John 20, "two ran together, and the other disciple ran ahead more quickly than Peter, and /^arrived earlier at the monument," that is, to o the time and place of resting.

37 Ibid., p. 223: "Ita iste cursor in profundis theologiae natabit sine periculo et in planis curret sine offendiculo. Et hoc in suo cognomine denotatur. Dicitur enim de Gosford, hoc est, de 'vado aucae'. Sic ergo patet quod tarn ex nomine (i.e. Roger) quam ex cognomine, inventus est idoneus ad currendum." The latinization of Gosford establishes that Courtenay, Adam Wodeham, p. 96, and Schepers, "Holkot contra, I," p. 350, were correct in preferring it to A.B. Emden's reading of the name as "Gofford," A Biographical Register of the University of Oxford to A. D. 1500, 3 vols. (Oxford, 1957-1959), 2: 794, which will not yield a goose. Smalley, "Robert Holcot," p. 10, noticed (and repeated in English Friars, p. 135) that Holcot managed in his Wisdom commentary to explain his own name by punning on two biblical texts, "Dominus petra mea et robur meum (n Reg. xxii, 2)," which opens his commentary, and "Columba mea in foraminibus petrae (Cant, ii, 14)." So, Holcot explains, "Hec sunt autem foramina domuncule sive case, in quibus iuxta cognominis mei sensum debeo conversari; ita cognomen habeo a 'foramine case' datum. Et ideo sicut nomen meum in robore, ita cognomen meum intueor in foramine petre; igitur sacre scripture foramen ingressus rogabo." This text allows Holcot to suggest a petrine power to his theological talent, for "Robert," taken as a form of the Latin robur, alludes to the strength of stone (petra), and "Holcot" translates as a hole (or window) in a cottage (casa, domuncula). We have emended the text Smalley quotes by Cambridge, Trinity College MS B.2.25, fol. 2ra (mg: attribution to Holcot); Paris, Bibliotheque nationale lat. 15885, fol. 2ra, and lat. 16792, fol. Ivb. 38 Wey, ed., "Sermo finalis," p. 221: "Et licet de domo Praedicatorum isto anno in lectura Sententiarum cucurrerunt duo simul, ille tamen alius discipulus, qui Gra. nominatur, usus favore, quia gratiam Universitatis de cito terminandis lectionibus habuit, citius praecucurrit iuxta illud lo. 20, currebant duo simul, et ille alius discipulus praecucurrit citius Petro, et venitprior ad monumentum, i.e., ad quiescendi tempus et locum. Ego autem communi potitus iustitia, laboribus non peperci, statum tempus implevi, et multiplicem cursum feci inter omnes, ut aestimo, qui hie vel alibi cursu consimili cucurrerunt." (Underlining marks our emendation of Wey's text.)

INTRODUCTION

15

Holcot presumably intended that his readers recognize a quotation from John as particularly appropriate for referring to a confrere so named. That Holcot indeed had such a Dominican colleague named John whose cognomen could be abbreviated as "Gra/Cra" is suggested by a recently discovered scribal ascription of questions to "John called Crafton of the English Order of Preachers."39 This John Crafton would also seem to be the Grafton whom Adam Wodeham names as one of three colleagues who have attacked the views on the soul's capacity for grace

advanced in his own initial lecture on the first book of the Sentences.

Philological considerations render unlikely the hypothesis of earlier scholars that the name "Crafton" or "Grafton" was a scribal variant for Crathorn (or, on some spellings, Crawthorn). In the first place, the fact that the first syllable is spelled Craf-, Gra-, and Graph-, indicates that its pronunciation follows that of the English word spelled "draft." Thus, fourteenth-century natives of England, as the scribes who copied Hoicot's Sermo finalis clearly were, would not readily have confused this syllable with either "Cra-" or "Craw-" since neither ends with a sound

39 Wien, ONE MS lat. 5460, has two rubrics in different hands on fol. 32ra: one, deleted, reading "incipit quodlibet fratris lohannis dicti Crafton Anglici ordinis fratrum predicatorum"; the other: "quodlibet lohannis Crafton ordinis fratrum predicatorum anglici." Of the subsequent questions, only the first ("Utrum expuris naturalibus homo possit habere certam cognitionem de aliqua veritate") and the second ("Utrum Deus cognoscat distincte omnia quae potest producere"), which has an internal cross-reference (fol. 33vb) back to the first, can be securely attributed to Crafton until further evidence emerges as to the author(s) of the eight questions intervening between this and Crathorn's Sentences questions on fol. 40rb (see above, n. 20). It is also possible that Grafton is the "Grantion" cited by the anonymous author of the first commentary in Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana Vat. lat. 986, for which see Tachau, "French Theology." 40 Wodeham, Ordinatio Oxoniensis, 2, q.5 (Paris, Bibliotheque Mazarine MS 915, fol. 145ra); see below, p. 20. Schepers, "Holkot contra, I," pp. 341, 346, was evidently influenced by Michalski and Wey when he decided that the name "Grauton" (or, as Wey read the text, "Granton") was a scribal rendering of Crathorn's name. Schepers further suggested Edmund de Grafton, and rejected the possibility that Holcot and Wodeham referred to the same socius. In returning to the problem, Courtenay, Adam Wodeham, pp. 106-109, successfully ruled out Edmund and reopened the possibility that Grafton was socius to both Holcot and Wodeham.

16

INTRODUCTION

that they could have spoken as an "f."41 Even more unlikely for such an Englishman was confusion between the common toponyms -ton and -thorn (-J)orn). For fourteenth-century German speakers, however, spelling would not have guided pronunciation in the same way, and confusion not only could have arisen, but it apparently did.42 As further grounds for rejecting the supposition that Grafton and Crathorn refer to the same man, we note that those of Grafton's arguments which Adam Wodeham reproduces do not appear in Crathorn's work (nor, in fact, does Crathorn seem anywhere to know Wodeham's views).43 The Dates ofHolcot's Sentences and Quodlibetal Questions With the clue that like Wodeham, Holcot refers here to John Grafton rather than to William Crathorn,44 we are now in a position to use the information from the Sermofinalis for the reconstruction of an absolute

41 Of the two copies (neither the exemplar) of the Sermofinalis, Oxford, Oriel College MS 15 reads (fol. 204va) Ga; London, BL MS Royal lO.C.vi (fol. 137va) reads Gra. In addition to the reference to "Grafton" (written Grafton and, fol. 169va, G~fton) in the Wodeham MS cited in the preceding note, the name "Graphton" appears fully written out in the margin of Wodeham's Reportatio Oxoniensis 2, q.5 (Vaticano, BAY MS Vat lat. 1110, fol. 21r). Few references to Crathorn in these particular manuscripts are any more complete; thus, e.g. in the "Sex articuli" Oxford, Corpus Christi College MS 138 reports in its margins (fols. 95v, 97r-v, 99r) Craw. (Vaticano, BAY MS Ottob. lat. 591, fol. 69rb and 70rb mg. does report Crathon). These manuscripts were all written by Englishmen (as we judge from the hands). 42 The scribe who copied Grafton's and Crathorn's questions into Wien, ONB MS lat. 5460 was not a native of England, and may have been German; hence, we should read the attribution (fol. 54rb) of the Sentences questions of Crathorn to "Cracon vel Chrastharn," as a scribal confusion. 43 As Courtenay, Adam Wodeham, p. 101, first pointed out; see also Katherine H. Tachau, "Wodeham, Crathorn, and Holcot: The Development of the complexe significabile," in Logos and Pragma. Essays on the Philosophy of Language in Honour of Professor Gabriel Nuchebnans, ed. by L.M. de Rijk and H.A.G. Braakhuis (Nijmegen, 1987), p. 172. 44 The identification of Crathorn and Grafton is further ruled out by the fact that different first names are attributed to them. Zofia Wlodek, "Hermann d'Augsbourg et ses 'Quaestiones de quodlibet' dans le ms BJ 748" Mediaevalia Philosophica Polonorum 6 (1960), 13-14, first discovered in Krakow, Biblioteka Jagiellonska MS 748, col. 194 mg., that Crathorn's forename was William (and not John); Schepers, "Holkot contra, I," p. 352, found confirming references in Cambridge, Pembroke College MS 236.

INTRODUCTION

17

chronology of Sentences lectures at Oxford in the early 1330s. Holcot tells us explicitly that (a) bachelors are required to lecture on the Sentences for two years, and that (b) in the academic year in which he had finished his own two-year course of lectures, the Dominicans had two lecturers. We have further inferred that the second lecturer was not Crathorn when Holcot delivered this speech. The Dominicans seem, then, to have supported two Oxford lecturers on the Sentences, their terms staggered as follows: 1330-1331, Crathorn (first of two years) and an unknown bachelor (second of two years); 1331-1332, Holcot (first of two years) and Crathorn (second of two years); 1332-1333, Grafton (first and only year) and Holcot (second of two years); 1333-1334, Gosford (first of two years), possibly alone rather than with an unknown bachelor to replace the departing Grafton. On this chronology, Holcot's "Sex articuli" were written in the summer before or at the beginning of his second year as sententiarius. Such timing may seem worrisome if we suppose that these articles were intended as a work altogether separate from the questions on the Sentences; it is more likely, however, that when composing these articles Holcot expected to append them to some question. After all, at least once in a question belonging indisputably to book 3 of the Sentences, "Utrum films Dei potuit incarnari," Holcot offers an explanation of the origin of its articles similar to the opening words of the "to articuli": Thus it has been argued regarding this question. Now are introduced articles on the basis of which a certain colleague subtly replies against some [of my] statements; hence there are eight articles which we have discussed back and forth between us.45

The Franciscan, William Chitterne, whose arguments Holcot here incorporated, was also the disputant to whom Holcot responded in the fifth of his "Sex articuli." Whatever their origin, Holcot surely wrote these "Sex articuir in stages, as differences between those manuscripts

45 Holcot, Sent. 3 q.l (Oxford, Corpus Christi College MS 138, fol. 70v): "Ad istam questionem sic est argutum. Nunc articuli introducentur super quos socius quidam subtiliter replicat contra quedam dicta (mea), unde 8 sunt articuli quos replicando discutimus inter nos." That this is the first question on book 3 is clear from the marginal note which Schepers discovered in Paris, BN MS lat. 3115. Four manuscripts of Holcot's Sentences credit the socius' arguments to the Franciscan, William Chitterne; see Schepers, "Holkot contra, I," p. 342; see also below, at pp. 50-53. There is no known copy of Chitterne's Sentences lectures.

18

INTRODUCTION

recording four articles and those reporting six (but containing fewer) reveal. Such disparity between articles announced when a question is outlined and those actually extant is not limited to this text, but may also be found in other Sentences questions, indicating that Holcot never completely shaped his Sentences lectures into an ordinatio, that is, a thoroughly revised written "edition."47 His intentions were not always clear to his medieval scribes; moreover, Dominican works such as Holcot's were often distributed in unbound quires for copying, thus guaranteeing their rapid diffusion.48 As a result, a manuscript tradition was generated which disordered his Sentences questions, but the interruption of the sequence of questions on books 3 and 4 by the "Sex articuli" nevertheless suggests that these articles were initially part of the Sentences questions.49

46 As examples of the varying number of articuli in the "Sex articuli" to be found among codices of Holcot's Sentences listed below on pp. 36-38: Cambridge, Pembroke College MS 236 (fol. 107rb) states "quattuor sunt articuli"; San Marino, Huntington Library HM 27187 (fol. 77ra) begins "quinque sunt articuli"; Oxford, Merton College MS 113 (fol. 69vb) shares Corpus Christi's reading (fol. 95v) "sex sunt articuli"; Paris, BN MS lat. 3115 states "sex sunt articuli," but omits the fourth and sixth of the announced articles. 47 So, for example, Holcot sets forth the following outline at the divisio quaestionis of Sent. 1, q.3, "Utrum viator teneatur frui solo Deo" (Oxford, Corpus Christi College MS 138, fol. 21r): "Circa istam questionem sic est procedendum: primo (articulo) inquiram quedam circa actum utendi; secundo inquiram quosdam articulos circa fruitionem vie; et tertio quedam circa fruitionem patrie ; quarto solvam quasdam dubitationes et quinto dicam ad rationes principales. Circa primam (partem) de actu utendi erunt tres breves articuli." When, however, Holcot arrives at the end of his discussion of fruition in this life, the text reads (fol. 26r): "Tertius articulus iuxta ordinem premissum in principio responsionis deberet esse de fruitione patrie, quern articulum differo usque ad finem quarti (libri)." This deferral of an announced article indicates that Holcot had sufficiently begun revising as to determine which materials to shift from their position as delivered, but had not proceeded far enough to eradicate such traces of the original location as we find here. For further discussion of the revision of the Sentences questions, as exemplified in the text we have edited, see below, pp. 45-46. 48 For a discussion of methods of text dissemination, see below, pp. 30, 33-35. 49 Thus, e.g., the "Sex articuli" occur at the end of book 4, and immediately precede the question "Utrum finale premium" in Pembroke; within book 4, just before the question "Utrum quilibet sacerdos" in Huntington Library, Merton, and Munchen, Bayerische Staatsbibliothek Clm 27033; at the end of the entire Sentences questions in Munchen, Bayerische Staatsbibliothek Clm 4400; and after an index completing all four books, but before the question "Utrum angeli confirmati" in Praha, Narodni knihovna CR (Universitni knihovna) MS XIII.F. 19. (For the full titles of these questions, see our Appendix 2, below.)

INTRODUCTION

19

In any event, after Holcot finished lecturing on the Sentences he was required to lecture on the Bible and, in the capacity of bacccdaureus biblicus, produced questions on Matthew, as Courtenay has shown.50 These Holcot structured on lines similar to both his Quodlibetal and his Sentences questions, among which the biblical questions eventually became interspersed as the manuscript tradition evolved. In addition to those Courtenay and Gelber disentangled from the surrounding Quodlibetal questions,51 a further question (sometimes labelled "Determinatio 2"), "Utrum viae vivendae quas Christus docuit sint meritoriae," appears to have been inspired by Matthew 5-6.52 Concerned with the possibility of living a completely meritorious life, this question quotes verbatim from the Sentences lectures given at Oxford by Adam Wodeham, the prologue to which (preserved as an ordinatid) contains a controversial analogy comparing the human soul's capacity to a vase miraculously filled. Our reading of Holcot's Sentences questions confirms Courtenay's judgment that, when discussing the same problem of the soul's capacity, no earlier awareness of Wodeham's example is evident, so that the question

50 William J. Courtenay, "The Lost Matthew Commentary of Robert Holcot O.P.," Archivum Fratrum Praedicatorum 50 (1980), 103-112. Smalley, English Friars, pp. 135, 139-143, incorrectly assumed that Holcot's Sentences lectures and those on the biblical books of Wisdom, Prophets, and Matthew all were produced by Holcot while he served as regent master. 51 In addition to Courtenay, "Matthew Commentary," see Gelber, Exploring the Boundaries, pp. 17-22. 52 Cambridge, Pembroke College MS 236, fols. 160vb-165va; Oxford, Balliol College MS 246, fols. 219va-225rb. Except for the first two questions of the first Quodlibet (as numbered by Gelber, Exploring the Boundaries, p. 117), few share the unusual length of this one. Several occupy no more than three or four manuscript columns, even if a few extend to two folios. Gelber (pp. 18-22) suggested that this "Determinatio" belonged to Holcot's first Quodlibet, but an argument can be made that it belongs among his biblical questions, even though the question title lacks an explicit reference to the book of Matthew. Some questions which Courtenay identified as part of Holcot's lectures on Matthew name the evangelist in the title, as e.g. "Utrum doctrina evangelica beati Matthaei de Christo sit generaliter tota vera"; most, however, contain no such explicit reference (whether by name or by chapter) even though their contents would readily be provoked by the specific verses of Matthew to which Courtenay points. Since, as Courtenay suggests, "Matthew Commentary," Holcot devoted several questions to chapters 1-3 and 6, it would be surprising not to find discussion of the "Sermon on the Mount" recorded in chapters 5-6.

20

INTRODUCTION

"Utrum viae vivendae" constitutes the earliest mention in Holcot's work of his debate with his Franciscan colleague.53 On the other hand, by the time Wodeham lectured on book 2 of the Sentences, he had already disputed related issues with Holcot, and there recorded the debate.54 Elsewhere in book 2, Wodeham cites Grafton, mentioning that he had begun to lecture on the Bible.55 Taken together, these citations from Holcot and Wodeham are consistent with the following relative chronology: Holcot's second year of lecturing on the Sentences, which was Grafton's only year, was also Wodeham's first year. Thus, even in his first lecture, Wodeham could have known and attacked Holcot's views, but not vice versa. Moreover, if Wodeham's questions on book 2 date from his second year as sententiarius, by then both Grafton and Holcot would have had time to take up their duties as baccalaureus biblicus;56 they would also have had time to develop responses to Wodeham's lectures on book 1, such as are reflected in Holcot's second and fourth "Determinations." This relative chronology involves three problems: (1) the description of certain questions as "Determinations" in the Lyon edition of 1497; (2) the

53 Courtenay,/4c?am Wodeham, pp. 103n-104n, provides a transcription of Wodeham's analogy and Holcot's citation of it. The copyist of Pembroke MS 236 noted (fol. 162rb, margin) that the arguments come from "Wodham." 54 Courtenay, Adam Wodeham, pp. 102n-103n, for Wodeham's verbatim citation in Ord. Oxon. 2, q.6, of Holcot's "Determinate 4." Gelber, Exploring the Boundaries, pp. 19-23, tentatively assigns this "Determination" to Holcot's first Quodlibet. 55 Wodeham, Ord. Oxon. 2, q.5 (Paris, Bibl. Mazarine MS 915, fol. 145ra): "In ista questione primo repetam positionem et positionis meae prime lectionis primi libri rationes cum 9 argumentis trium sociorum in contrarium, scilicet Carmelite, Skeltonis, et Graftonis; secundo reducam rationem positionis meae contra duos primos socios et incidenter contra quartum dicentem quod nullus auget meritum vel gratiam nisi per opera supererogationis et supermuneratis ... (fol. 145vb) Item, alius socius in principio lectionis sue Biblie arguit contra me, primo contra illud quod dixeram, quod anima repleta cognitione ... ." These passages from the ordinatio of Wodeham's Oxford lectures are already found in his Reportatio Oxon. 2, q.5 (Vaticano, BAV MS Vat. lat. 1110, fols. 20r, 21r) where the second (attributed in the margin to "Graphton") reads: "Item, alius socius arguit contra illud quod dixi, quod anima repleta cognitione ... ." For these and other references to Grafton, see Courtenay, Adam Wodeham, pp. 106-107. 56 Above, pp. 15-16; this corrects the assumption in Tachau, Vision and Certitude, p. 275, that Wodeham began his Oxford Sentences lectures in Holcot's first year as baccalaureus sententiarius.

INTRODUCTION

21

distribution of Wodeham's lectures between his first and second years as baccalaureus sententiarius; and (3) the dating of Holcot's Quodlibetal questions. The label "Determination" can designate either an entire Quodlibetal disputation, that is, both the first day's debate and the subsequent magisterial resolution, or the latter alone.57 Whichever was intended by the redactors of the Lyon edition, the accuracy of their label "Determination," unsubstantiated by any ascription in surviving manuscripts, is in every case open to doubt as a late, unreliable guess. The redactors were indubitably mistaken in the case of the question they published as the "eleventh Determination," which is found among Holcot's Quodlibetal questions in Cambridge, Pembroke College MS 236. There, however, as Wey noticed, a marginal notation identifies it as a "question concerning the second book" of the Sentences.5* Like the question "de obiecto actus credendi," which modern scholars have generally deemed to belong to Holcot's prologue to the Sentences, the eleventh "Determination" is instead that part of a "Principial" exercise (Principium) known as a quaestio collativa.59

57 For recent discussion and guides to earlier literature, see: Gelber, Exploring the Boundaries, p. 8; Zenon Kaluza, "La Nature des ecrits de Jean de Ripa," Traditio 43 (1987), 257-298, esp. pp. 291-292; and the Bazan and Wippel articles cited in n. 13, above. 58 Joseph Wey, private correspondence to Gelber, December 6, 1982. See Pembroke College MS 236, fol. 215rb, mg: "questio de 2o libra." Fritz Hoffmann, Die Theologische Methode des Oxforder DominikanerlehrersRobert Holcot, BGPThM, n.f. 5 (1972), p. 401, quotes the beginning of the question from the Lyon text: "Circa principium secundi libri, in quo arguitur de causalitate dei respectu creaturae, quaero istam quaestionem: Utrum deus est causa effectiva omnium aliorum a se"; in Pembroke, the first word is "Utrum." In addition to the Lyon editors' mistaken inclusion of the quaestio collativa on book 2 of the Sentences, there is equally incontrovertible evidence of untrustworthiness in their inclusion (as the first "Determinatio") of a question by Roger Rosetus; cf. Gelber, Exploring the Boundaries, pp. 18-19, and Courtenay, Adam Wodeham, pp. 120-121. If Courtenay, "Matthew Commentary," p. 109, is correct, then the thirteenth and fifteenth "Determinations" are also mislabelled, belonging instead to Holcot's biblical lectures. In short, for at least four of the fifteen questions, we have reason to reject the Lyon editors' label. 59 For the full title of "de obiecto actus credendi," see Appendix 2, below. On Principia (and their division into a collatio and quaestio collativa) at Paris in the mid-fourteenth century, see Kaluza, "Jean de Ripa," p. 260; on "principial lectures" at Oxford, see Courtenay, Adam Wodeham, pp. 172-177.

22

INTRODUCTION

To modern scholars, such Principia are of great importance not only fo conveying their authors' thought, but for the light they cast upon the debates of an entire academic generation. After all, bachelors were expected to debate their fellows during the cycle of quaestiones collativae they produced over the course of the four Principia which opened the lectures on each book of the Sentences. Yet, the very focus upon the arguments of fellow bachelors rather than upon more generally established and venerable authorities may have made this particular scholarly exercise too topical for most potential medieval readers. For whatever reason, Principia tended to be copied more rarely than the rest of a scholar's lectures on the Sentences; so, for example, only one of FitzRalph's survives, and then in only one of the codices preserving his opus correctum.60 Hence, the paucity of extant copies of Holcot's Principia relative to the rest of his questions on the Sentences provides no grounds for dismissing the possibility that the second and fourth "Determinations" are the missing Principia to the third and fourth books of the Sentences; it is also possible that the second is a question from Holcot's Matthew commentary. On all the available evidence, however, it is unlikely that either "Determination" actually derives from his Quodlibetal disputations. If we should reject the first assumption about the appropriateness of the label "Determinatio" given in the Lyon edition, several factors support the second hypothesis, namely, that Wodeham lectured at Oxford on the Sentences during the two academic years 1332-1333 and 13331334, and that he devoted his initial year entirely to questions on the first book. Not least of these is the fact that its thirty-six questions equal the combined number of those on books 2-4.61 Second, Wodeham's stint

60 FitzRalph's "Fluminis impetus laetificat civitatem Dei (Ps. 45: 5). Postquam primus parens noster" is preserved in Oxford, Oriel College MS 15, fol. Ira-va — one of the few manuscripts to give us Holcot's Principia (see Tachau, "FitzRalph's Commentary," forthcoming). New research promises to expand our knowledge of surviving Principia, as have, for example, Michael Shank, "Unless You Believe, You Shall Not Understand. " Logic, University, and Society in Late Medieval Vienna (Princeton, 1988), esp. pp. 204219; Kahiza, "Jean de Ripa"; Tachau, "Looking Gravely." 61 See the lists of questions in Courtenay, Adam Wodeham, pp. 187-198, which include twelve questions each for books 2-4 of the Sentences. In not assigning Wodeham's lectures on books 1 and 2 to the same academic year, we hereby modify the arguments offered by Courtenay (p. 169). While we do not here propose to recalculate Wodeham's curriculum vitae entirely, nevertheless some expknation is due for revising the decisions of Courtenay, who concluded with considerable misgiving (pp. 166-171) that Wodeham's lectures at Oxford were interrupted by a year at London.

INTRODUCTION

23

as a bachelor must have included at least some part of the year 1332,

Courtenay's hypothesis faces several difficulties. The first, as he appreciated (p. 170), is the lack of evidence that other mendicant scholars were similarly deflected by their superiors from orderly completion of their biennium as baccalaureus sententiarius at a stadium generate to lecture at one of the order's lesser stadia. Second, such an interruption would have placed a bachelor at a distinct disadvantage in the ongoing debates with his colleagues. His absence would have rendered him ill informed and, hence, less able to respond well to any arguments his socii had advanced against him in the intervening year. We wonder how this prospect could be appealing either to Wodeham — whose debates with Chatton, FitzRalph, Grafton, and Skelton continue through all four books — or to his order. Third, it is as hard to reconcile with the statutory requirement that a sententiarius read all four books during his bachelor lectures (above, p. 12), as with the evidence that there was competition within the Franciscan order for the opportunity to read at Oxford. If, however, as Courtenay worried (p. 170), Wodeham did not at Oxford refer to his London lectures before book 3, we note the equally remarkable absence of references to Oxford debates of the early 1330s in those questions of the Lectura secunda which reproduce his London lectures. Does this not imply that these preceded Wodeham's Oxford teaching? Surely, the Franciscan order's educational purposes would not have been well served by a scholar who, fresh from the stadium generale, informed his students of none of the current debates there. Against the expectation that Wodeham's lectures at Oxford were uninterrupted, Courtenay noticed (pp. 168, 171n) Wodeham's explanation for beginning his Oxford lectures on book 3 at distinction 14: "circa istum librum tertium, quia alias Londoniae toto anno pertractavi quaestiones 13 primarum distinctionum, ideo nunc incipio a distinctione 14" (Cf. Paris, Bibl. Mazarine MS 915, fol. 169rb). Perhaps Wodeham hoped that his Oxford audience would accept his omission of lectures on thirteen distinctions; perhaps he knew that a copy of his London lectures was available to opponents preparing their counterarguments; perhaps he merely stated why he proposed to cite earlier lectures without troubling (or paying) to recopy them into the Ordinatio. None of these readings requires any assumptions as to when the questions on dd. 1-13 were actually composed or delivered, nor does Wodeham explicitly state or even imply that the year at London was (as Courtenay thought, p. 168) immediately prior to the year in which he "began on distinction 14." Moreover, against Courtenay's interpretation is the further information Wodeham supplies one folio later in the same question, Ord. Oxon. 3, d.14, q.l (Mazarine MS 915, fol. 170va): "Item 16 potest sic argui, sicut fecit anno praeterito quidam baccalarius, in hiis mediis fundans se(ntentiam), quae hie sequitur: essentia divina sufficientissime repraesentat omnia cognoscibilia et ipsa est ita intima ... et ita praesens intellectui create sicut alia similitude aliqua. Igitur ipsa poterit esse similitude qua creatura formaliter cognoscit" (our italics). As Courtenay discovered (p. 20, n. 37; p. 91, n. 188), the arguments that Wodeham's colleague had made correspond to those of his unnamed Benedictine colleague as recorded in Wodeham's Ord. Oxon. prologue, q.2 (Mazarine MS 915, fol. 8rb-va; Vaticano, BAY MS Vat. lat. 955, fol. 13r-v) and Ord. Oxon. 2, q.8 (Mazarine MS 915, fol. 159va-vb). For the present, then, our redating may offer the virtue of relative simplicity.

24

INTRODUCTION

according to the date given in the sole manuscript witness to the reportatio of Wodeham's Oxford lectures: And thus is finished the fourth book of brother Adam Wodeham, doctor in Theology, who read at Oxford in AD 1332.62

This explicit does not state which book(s) Wodeham read in 1332 and so is consistent with our dating. Moreover, it permits Wodeham to have engaged in renewed debate with Walter Chatton, even if it requires that we grant Wodeham the last word after his senior confrere had £*1 departed for Avignon. On this dating, too, Wodeham's discussion of FitzRalph's views — including reference to his biblical question64 — is far from undermined. Rather, FitzRalph's views on divine reward and punishment for meritorious and sinful action can be seen not only as the spark which ignited Wodeham's and Holcot's debates, but the stance which brought prominence sufficient to assist his own election as chancellor in

62 Vaticano, BAV MS Vat. lat. 1110, fol. 135v: "Et sic finitur quartus liber fratris Adae Wodeham, doctoris in theologia, qui legit Oxoniae anno Domini MCCCXXXH," quoted and discussed in Courtenay, Adam Wodeham, pp. 14-15. We also note that our dating satisfies the further requirement that Wodeham have completed his lectures before the end of 1334, given his references to Pope John xxn as living (idem, pp. 15-17, 172). 63 Courtenay, Adam Wodeham, p. 167n, cites arguments against Chatton from Wodeham, Ord. Oxon. 4, q.5, including: "Tamen nota quod ipse post, (i.e.) tempore magisterii sui, posuit in Determinatione quam et ego ipse tune, sicut et priora alias audivi dum legit Sententias ..." (our corrections, from Mazarine MS 915, fol. 216ra). Thus, Wodeham's ordinatio version of this question was composed after Chatton had ceased to be regent master; moreover, this Determination is evidently the one to which Wodeham refers at Ord. Oxon. 3, d. 14, q. 11 as occurring after he had propounded his own views at London (Courtenay, pp. 72n, 167n). Yet, Wodeham's remarks (p. 73) inform us neither as to how much time separated his from Chatton's arguments, nor how many stages their debate on the continuum involved. Hence, even if Wodeham's rebuttal of Chatton does not require Courtenay's inference (p. 73) "that Chatton was present in Oxford while Wodeham was lecturing on book HI of the Sentences," our chronology nevertheless does not conflict with it. After all, on Courtenay's calculation (pp. 67, 70), Chatton was probably at Oxford from the 1329-1330 academic year through 1331-1332. He had arrived in Avignon by January 1333 — when, on our reckoning, Wodeham was beginning to lecture on book 3. 64 FitzRalph's biblical question was discovered by Jean-Francois Genest, and has been edited by him in the work cited below, n. 118.

INTRODUCTION

25

1332.65 Finally, if we recall that Wodeham was not the only Franciscan bachelor with whom Holcot debated, then, in the absence of other evidence that (in the manner of the Dominicans) the Franciscans supported two sententiarii at Oxford in each academic year, we should infer that one succeeded the other. When, in the "Sex articuli" and the questions on the third book of the Sentences, Holcot answered the objections posed to his own earlier claims by the Franciscan, William Chitterne, he gave no sign of knowing Wodeham's views. Hence, we may conclude that Chitterne lectured on the Sentences before Wodeham and at the same time as Holcot; only after the latter's first year of lectures did Wodeham begin.66 The third assumption needing support is the assignment of Holcot's (and Crathorn's) Quodlibetal disputes to the year 1333-1334 — that is, as soon as Holcot, at least, had barely discharged his duties as a bachelor of the Bible. Such a speedy advance to the magisterium has seemed improbably rapid to some scholars, among them Courtenay, who has proposed instead that at Oxford bachelors as well as masters of Theology determined Quodlibetal disputations. The strongest evidence that this was so is to be found in Holcot's own words, at the outset of his second Quodlibef. In [our] disputation de quolibet ten questions were proposed by colleagues (socii) in addition to the two that I proposed.67

As historians have often noted, the term "socius" (colleague) was one a bachelor might apply to another bachelor. Even so, the possibility that Holcot's and Crathorn's Quodlibetal questions were presented by newly promoted masters of Theology cannot be excluded on the basis of the term socius, since the precision it offers for establishing chronology is not in fact absolute. While mere are as yet no known instances in which a master of Theology referred to another master in such terms, we do know that a reference to a fellow scholar as socius insufficiently establishes that both namer and named are at precisely the same stage of their careers. After all, as 65 Perhaps the patronage of John Grandisson, bishop of Exeter, was sufficent to secure FitzRalph's election (see Walsh, Richard FitzRalph, pp. 64-70). Nevertheless, one consequence of our redating is that FitzRalph becomes the earliest of the disputants whose views on these issues have been preserved. 66 On the stages of the debate with Chitterne, see pp. 49-53 below. 67 London, BL MS Royal lO.C.vi, fol. 152rb: "In disputatione de quolibet proponebantur a sociis 10 quaestiones praeter duas quas proposui ego ipse," discussed in Gelber, Exploring the Boundaries, pp. 3-4; Courtenay, Adam Wodeham, pp. 99nlOOn; Courtenay, Schools and Scholars, p. 45.

26

INTRODUCTION

Courtenay has pointed out, a baccalaureus sententiarius in the first term of his Sentences lectures could consider a bachelor who had begun a year earlier as much a socius as one who had already been promoted to lecture on the Bible. In this way, Crathorn, Grafton, and Wodeham could all be colleagues in Holcot's eyes. Thus, we cannot be certain that the scholarly cohort who began to debate each other in the opening years of the decade inevitably ceased to refer to one of their number as socius upon his promotion beyond their ranks to the magisterium.68 Still, we can read Holcot's references to his socii in another light, by recalling that, as a "formed bachelor," Holcot had a statutory obligation to take part in theological disputations — including Quodlibetal debates — both as opponent and respondent.69 Thus, he need not have been a master of Theology at the time of participating in the debates recorded as "his" Quodlibetal questions. However unusual it may have been for a bachelor to have preserved and edited (for his own purposes) the reportatio of the debate as it was argued before the magisterial determination, the evidence suggests that such efforts on Holcot's part lie behind the present questions. From their structure and content, at any rate, it is not clear that any of Holcot's Quodlibetal questions edited here or elsewhere either constitutes or includes a magisterial determination, nor does any of the three manuscript witnesses so instruct us.70 True, a few questions also appear in the Lyon edition as "Determinations," but as we have seen, there are no grounds for supposing that this otherwise unreliable rubric is in these instances to be trusted.'* If instead we recognize that these Quodlibetal questions are not magisterial 68 On the term "socius," see e.g., Schepers, "Holkot contra, I," pp. 342-343; Courtenay, Adam Wodeham, pp. 89-90. Our chronology is also compatible with the hints as to the date of composition that Smalley, "Robert Holcot," pp. 18-23, and English Friars, pp. 138-142, perceived in Holcot's lectures on the books of Prophets and Wisdom. 69 Holcot himself refers to this requirement in his Scriptwn in Sapientiam, lectio 33/32 (Paris, BN MSS lat. 15885, fol. 44vb; lat. 16792, fol. 29ra; Vaticano, BAV MSS Ottob. lat. 357, fol. 28ra; Ottob. lat. 215, fol. 38va): "Tertio examinatur electus sicut bachelarius ad magistrationem; iste enim antequam incipiat probatur in tribus modis: in legendo, opponendo, et respondendo. Habent enim necessitate legere cursorie unum volumen sue facultatis ad minus, et nos certe legere debemus per confessionem volumen conscientie nostre. Stolidus clericus est qui nescit legere scripturam suam .... Secundo habemus opponere, hoc est, arguere per iustam correctionem proximorum, et hoc principaliter pertinet ad prelates ... . Tertio habemus respondere per gratiarum actionem ... et qui hec compleverit dignus est gradu magistral!." 70 See below, p. 28. 71 See above, pp. 21-22.

INTRODUCTION

27

"Determinations," then we also eliminate the grounds for worrying that they could not have occurred as early as 1333-1334. The above chronology, however, may face a further challenge, namely Schepers' decision that Holcot's Quodlibetal disputations occurred during the year 1332, a date garbled in the Lyon edition of Holcot's eleventh "Determination," where Michalski discovered it, but clear enough in the Pembroke manuscript.72 Schepers wrote, however, before this question had been recognized as the principial question for book 2.73 Hence, we instead gain further evidence that the academic years in which Holcot read the Sentences included 1332. If the above suggestions are correct, then we arrive at the following chronology: 1330-1331 1331-1332

1332-1333

1333-1334

Crathorn, first of two years as bachelor on the Sentences. FitzRalph, first year as regent master; Chitterne, Franciscan bachelor on the Sentences; Crathorn, second year as bachelor on the Sentences; Holcot, first of two years as bachelor on the Sentences. FitzRalph, second year as regent master and first as chancellor of the university; Crathorn, lectures on the Bible; Holcot, second year as bachelor on the Sentences (including ""Sex articuli"); Grafton, only year as bachelor on the Sentences; Wodeham, first year as bachelor on the Sentences, lecturing on book I.74 FitzRalph's third year as regent master and final year as chancellor; Holcot, Bible lectures and Quodlibetal disputes; Crathorn, Quodlibetal disputes with Holcot; Grafton, Bible lectures; Wodeham, second year as bachelor on the Sentences, lecturing on books 2-4.

72 Schepers, "Holkot contra, I," pp. 351-352; but see the discussion in Courtenay, Adam Wodeham, p. 99n. 73 See above, p. 21. 74 Courtenay, Adam Wodeham, p. 75. Walsh, Richard FitzRalph, p. 70, remarks that Bishop Burghersh of Lincoln, confirming FitzRalph's election as chancellor of the university, referred to him on 30 May 1332 as "actualiter nunc regenti." Thanks to legislation enacted at Oxford in 1322 after John LutterelTs disastrous chancellorship, FitzRalph's term was limited to two years, during which statutes also required that he remain a master actually regent. Our redating of Wodeham's lectures vis-a-vis FitzRalph's period as chancellor requires that we farther weaken the arguments from silence noted in Courtenay, Adam Wodeham, p. 77.

28

INTRODUCTION HOLCOT'S QUODLIBETAL QUESTIONS ON FUTURE CONTINGENTS

The Manuscripts The principal task of the present volume is to make available a critical text of the four questions concerning future contingents from Holcot's third Quodlibetal disputation. His Quodlibetal questions survive in three manuscripts, all written in English hands of the fourteenth century: B = Oxford, Balliol College MS 246 P = Cambridge, Pembroke College MS 236 R = London, British Library MS Royal lO.C.vi The Balliol manuscript has been described by Mynors, who notes that it entered that college's library in the fifteenth century as the gift of Richard Rotherham, master of Balliol College in 1429 and chancellor of Oxford a decade later. This parchment manuscript of 271 folios measuring 10% x 8 J 4 inches, with two columns of 35-60 lines per page, was written by several "current English hands," in Mynors' terms. In addition to Holcot's Quodlibetal disputations (quires xvi-xxii, generally 60 lines to the column), the codex also contains Henry Totting of Oyta's questions on the Sentences (4 folios + quires i-xiv) and a commentary on Aristotle's parva naturalia (quire xv).75 Because each work commences a new gathering of quires, the presence of the latest work (evidently Oyta's) under the same covers as Holcot's cannot be used to date the copying of the latter work. The Pembroke manuscript has been catalogued by James, who, however, neglects to note that the "small close hand" of his description was an English one. Nor is it apparent to us why James has ascribed the hand to the fifteenth, rather than fourteenth century. The scribe wrote in a cursive book hand (littera textualis) on 181/2 vellum quires of 12 folios each, producing 221 + 3 folios of 1014 x 6% inches, in double columns of 62 lines each.76 75 R.A.B. Mynors, Catalogue of the Manuscripts of Balliol College, Oxford (Oxford, 1963), pp. 267-268. 76 Montague Rhodes James, A Descriptive Catalogue of the Manuscripts in the Library of Pembroke College, Cambridge (Cambridge, 1905), pp. 212-213. The dating of this manuscript has also been queried by Richard E. Gillespie, "Robert Holcot's Quodlibeta," Traditio 27 (1971), 480-490. We have examined the manuscript, which has both medieval and modern enumeration of the folios (we follow the latter), and determined the following division of quires: i-xviii12, xix5. Some of the quires are labelled: xiii (fols. 145-156) = a; xiv (fols. 157-168) = c; xv (fols. 169-180) = d; xvi (fols. 181-192) = e; xvii (fols. 193-204) = f; xviii (fols. 205-216) = g; xix (fols. 217-221) = h.

INTRODUCTION

29

The British Library manuscript, described by Warner and Gilson, was written by more than one scribe in double columns of 66 lines each on 175 vellum folios of 13Vi x 914 inches, using quires of 12 leaves each. At the outset, a separate quire contains a logical treatise (also present in Oxford, Magdalen College MS 99) and a fragment from Nicole Oresme's De communicatione idiomatum77 There follow Holcot's works: his questions on the Sentences (fols. 7ra-136) including the principial exercise on book 1 (fols. 130va-131va) and "Sex articuli" (fols. 131va-136ra); his opening lecture on Matthew, "Jerusalem evangelistam dabo" (fols. 136ra-137ra); the Sermofinalis (fols. 137-138ra); a subject index to and a list of the questions on the Sentences (fols. 138rb-141vb); his Quodlibetal questions (fols. 141vb-172). The final two folios, in another hand, contain an extract from a larger work and another list of Holcot's questions.78 The manuscript's scribal hands, like its early owners and the reader who noted in the margins "lok her," were English and resemble others from the third quarter of the fourteenth century; the quires containing Holcot's texts were acquired by a Benedictine doctor of Theology, William Bourne, for his abbey at Gloucester.79

77 George F. Wamer and Julius P. Gilson, Catalogue of Western Manuscripts in the Old Royal and King's Collections in the British Museum (London, 1921), 1: 327. We have examined the manuscript and confirmed the collation of quires: i6, ii-xv12, xvi1. See also: Neil Ripley Ker, Medieval Libraries of Great Britain. A List of Surviving Books, 2d. ed. (London, 1964), p. 92. Neither Gillespie, "Holcot's Quodlibeta," p. 484, nor Hoffmann, Theologische Methode, p. 409, correctly repeats Warner and Gilson's description of the contents of the first quire of this manuscript. 78 The numeration is modern, although several quires have folios numbered and quires labelled by the scribe, who also supplied catch words. The manuscript was carefully rebound in 1971, and our examination reveals that, after the initially separate first quire of six folios, none of the transitions from one work to the next corresponds to a change from one quire to another. Gelber, Exploring the Boundaries, p. 14, plausibly suggests that the extract on the final folios is also one of Holcot's Quodlibetal questions, but until its contents have been studied, such an identification must remain provisional. 79 The manuscript contains two inscriptions, one in the first quire, the other heading the first folio containing Holcot's Sentences questions (fol. 7r): "Liber monasterii S. Petri Glouc. ex adquisitionedom. Willelmi Boure eiusdem monasterii confratris cuius animam librum inspicientes deo specialius recommendent." For marginal notes in middle English, see, e.g., "lok her" (fol. 49rb), "lok" (fol. 50ra); for a similar English hand, dated to 1369, cf. plate 101 in S. Harrison Thompson, Latin Bookhands of the Later Middle Ages, 1100-1500 (Cambridge, 1969).

30

INTRODUCTION

The Relationship of the Manuscripts to Holcot's Intended Text Hester Gelber analyses the relationship of these three manuscripts in the introduction to her edition of three questions from Holcot's first Quodlibetal disputation.80 We follow her numeration of the questions we edit, and need not repeat her discussion at length, beyond remarking that the sequence and selection of questions differs from codex to codex, in part because each represents a distinct manuscript tradition. These almost certainly developed because the copies were made from unbound quires or peciae.^ From Royal we are able to derive some idea of Holcot' intended order for his record of the third Quodlibetal disputation: In the [third] Quodlibetal disputation, twenty-two questions were proposed, of which some concerned God, some concerned man, and some were [common] to both .... And so we considered] in God: [His] cognition of the divine essence within [Himself] and [His] revelation [of it] beyond [Himself], the operation of the divine power, [His] assumption of a human nature, and the manifestation of the divine Will through precepts and prohibitions. And, in keeping with these [topics], six questions, namely [concerning] the divine majesty, were asked. The first was whether one clearly seeing God sees all future contingents. The second was whether this inference is a necessary [one]: "God knows that A will be, therefore A will be" (letting A be a future contingent). The third was whether when some future contingent has been revealed it remains contingent after the revelation.82

80 Gelber, Exploring the Boundaries, pp. 3-23, 113-117. 81 This is so regardless of how strictly scholarly communities in England adhered to the model described for Paris and Bologna by Jean Destrez, La "Pecia " dans les manuscrits universitaires du Xllle etdu XTVe siecle (Paris, 1935). In other words, that Holcot's texts circulated in unbound quires, and that Holcot prepared a text intended to make possible the production of an exemplar from which other copies would derive, are both consistent with prevailing practice in fourteenth-century England and with the internal evidence of the surviving codices, as we explain below, pp. 33-35, 41-46. 82 London, BL MS Royal lO.C.vi, fol. 157va (discussed in Gelber, Exploring the Boundaries, pp. 6-7): "In disputatione (tertia) de quolibet proponebantur 22 quaestiones quarum quaedam erant de Deo, quaedam de homine, quaedam com{munes) ad utrumque .... In Deo namque considera(vi)mus divinae essentiae cognitionem ad intra et revelationem ad extra, divinae potentiae operationem, naturae humanae assumptionem et divinae voluntatis notificationem per praecepta et prohibitiones, et secundum ista, sex quaerebant(ur), scilicet quaestiones divinam maiestatem concement{es). Prima fuit ista: 'Utrum clare videns Deum videat omnia futura contingentia.' Secunda fuit: 'Utrum ista consequentia sit necessaria: Deus scit A fore, ergo A erit, et sit A unum futurum contingens.' Tertia fuit ista: 'Utrum facta revelatione alicuius futuri contingentis ipsum maneat contingens post revelationem.'"

INTRODUCTION

31

After these first three questions, however, none of the manuscripts preserves the sequence of questions that, on the witness of these introductory remarks, Holcot must have devised. Even in Royal, as Gelber has indicated, the fourth, fifth, and sixth questions of the third disputation are out of order, and the one we edit as the eighth, "Utrum generalis resurrectio necessario sit futura," appears in Royal as the seventh.83 Thus, although its organization supports the inference that, of the three known copies, Royal is generally closest to Holcot's own manuscript, divergences of this magnitude rule out the possibility that Royal is itself that autograph.84 Moreover, within the four questions we edit, Royal is not invariably the best guide to Holcot's editorial intentions. In the eighth question, Balliol and Royal share many misreadings and omissions, but so too do Balliol and Pembroke. Rarely, however, are Royal and Pembroke together wrong, and the latter is the most reliable (but not infallible) witness. Royal alone frequently provides a truncated rendering of an argument (as, e.g., at Quodl. 3, q.8, lin. 434^38 or 525-542), drops an explanation (as at lines 444^56), omits words that only Royal's scribe finds illegible (as at lines 39, 191), or transposes part of a response to an argument (as at line 564, transposing from 477-521). And, in the rare case when Royal and Pembroke share a difficulty, the former is less reliable than the latter, as at line 22 of our text, where a reading is nearly omitted in Pembroke, but becomes a marginal correction, while Royal forgets it altogether. Nor is there any point hi question eight where the reverse relationship can be established — i.e., where Royal manages to retain by correction what Pembroke loses — as one might expect to find were Royal closer to Holcot's autograph. On occasion, Royal hypercorrects (as at line 425) where Balliol and Pembroke provide an unproblematic text. Where the eighth question is concerned, Pembroke's authority can also be established against Balliol (as at lines 335 and 380381). Still, Balliol, which omits premises by homoeoteleuton (at lines

83 For question 8, see Gelber, Exploring the Boundaries, pp. 13-15. The connection between this question and the others of the third Quodlibetal disputation is also suggested by Holcot's decision in the third question (Quodl. 3, q.3, lin. 67-68, below) to omit arguments treated "diffuse in quaestione: 'Utrum resurrectio generalis necessario sit futura,'" thereby referring his reader to the eighth question (esp. Quodl. 3, q.8, lin. 253-400). 84 Michalski, "La physique nouvelle et les differents courants philosophiques au xrve siecle," Bulletin international de I'Academie Polonaise des Sciences et des Lettres, Classe d'histoire et de philosophic (Krakow, 1928), pp. 106-110, first argued that Royal preserved an ordinatio of Holcot's works; but see below, at nn. 86, 88, 95, 106.

32

INTRODUCTION

445-446 and 121-722), once does so together with Pembroke (at lines 72-73); moreover, they share a common contusion, substituting variously "Antichristum" and "ante Christum" where the example requires Royal's "Christum" (at line 345). At least one divergence of Royal from Balliol and Pembroke (at lines 612-617) can best be explained as representing two distinct stages in Holcot's thinking. On the basis of the third Quodlibetal disputation's second question, short as it is, one would reach quite different conclusions about the relationships of the manuscript witnesses to Holcot's original. Pembroke is most truncated and least reliable, and one could hardly derive a clear notion of the problems at issue by reading it alone. Balliol and Royal, though generally better, share common errors, as in the very title of the question (Quodl. 3, q.2, lin. 3), and each introduces an occasional error of its own (as Royal does at line 10 or Balliol, by omission, at lines 13-14). If we turn to the third question, we again find that Royal is generally more dependable than either Balliol or Pembroke. None of the manuscripts presents a complete text, at least as projected in the divisio quaestionis (Quodl. 3, q.3, lin. 47-50). Both Balliol (at line 22) and Pembroke (at line 20) share omissions with Royal, which might imply that the latter was their common source; but if this were so, one could not readily explain the divergences at lines 26-29. Here Pembroke, as elsewhere in the question, omits several lines, including one clause, "supponit illud idem quod quaerit," present only in Balliol. Because this supplies the point that the subsequent argument endeavors to make, Royal's reading appears to be an omission by homoeoteleuton, indicating that the original source of the difficulty in these lines was a text that resembled Balliol more nearly than Royal. Yet Balliol, too, has several idiosyncratic readings and at least one omission by homoeoteleuton (lines 16-17); nevertheless, its solitary divergences are fewer and less radical than those of Pembroke. The latter truncates arguments presented in greater detail by Balliol and Royal (as at lines 26-32). Indeed, Pembroke offers a text sufficiently different from theirs (at lines 47-50) as to suggest again that two stages of Holcot's revision have been transmitted by these codices — a suggestion reinforced when Pembroke's text supplies an explanation entirely different from that in Balliol and Royal (at lines 72-77). This impression is even more pronounced in the first question, where Pembroke again supplies the greatest number of idiosyncratic errors. If Balliol and Royal each joins it on occasion in diverging from the text, Royal does so rarely, and of the three, proves the most reliable. Pembroke, by contrast, truncates ihedivisio quaestionis (Quodl. 3, q.l, lin. 15-17), omits

INTRODUCTION

33

qualifications (lines 35-36), condenses a reference to Aristotle (lines 37-40), or provides a more contusing formulation of an argument (lines 86-87). Stylistically, too, Pembroke's version of the first three questions of this disputation remains suggestive of a reportatio. Presumably, the first written record of Holcot's participation in these oral Quodlibetal disputations was such a reportatio. If these questions were to be disseminated as Holcot's own, the text would not only have required his reorganization but also his indication of how arguments rapidly noted by the reportator should be expanded for clarity, completeness, or congruence with opinions Holcot had elaborated elsewhere. So, for instance, in the first question of the third disputation, Holcot's plans are preserved where his reminder to himself — or, perhaps, to his amanuensis — has been copied into the text: Add here the thirteen arguments which are put [forth] in the lectures on the Sentences, and then put the opinion which [these arguments] support. And then [set forth] the ten arguments against that [opinion], and hold [i.e., as your own view] the second [opinion].86

Inasmuch as the note rather than the cited arguments appears at this point in all three manuscripts, we have at least prima facie evidence that none of them transmits a completed ordinafio. This fact may also enable us to explain the manner in which they differ among themselves, if we allow three assumptions, all consonant with what is known about scholarly book production hi the fourteenth century. Let us suppose first that the quires on

85 Even had statutes permitted that the several participants in debates bring notes with them, not all interventions from members of the audience qualified to raise queries, "doubts," and objections, could be anticipated. Hence, there could be no text reflecting the orally created argument and counterargument of a Quodlibetal debat prior to its occurrence; cf. Hamesse, "La transmission orale," p. 179. On reportationes more generally, see idem, "'Reportatio' et transmission de textes," in The Editing of Theological and Philosophical Texts from the Middle Ages, ed. by Monika Asztalos, Acta universitatis stockholmiensis — Studia latina stockholmiensia, 30: 11-34 (Stockholm, 1986); idem, "'Collatio' et 'reportatio': deux vocable specifiques de la vie intellectuelle au moyen age," in Actes du colloque Terminologie de la vie intellectuelle au moyen age. Leyde, La Haye 20-21 septembre 1985, ed. by Olga Weijers, Etudes sur le vocabulaire intellectuel du moyen age (Turnhout, 1988), 1: 78-87. 86 Below, pp. 65-66 at lines 151-153. Although these commands might be construed as directed by Holcot at an amanuensis rather than at himself, the instruction to hold a particular opinion seems to the present writer to preclude the former construction.

34

INTRODUCTION

which Holcot made his corrections ("autograph") were copied by an amanuensis in an effort to produce a fair copy for circulation (the "apograph"). Let us assume further that the scribe who produced the apograph had difficulty following the author's intended revisions, so that they were not invariably incorporated into the text. Finally, let us suppose that both the autograph and apograph were simultaneously available unbound for copying, thus functioning as two exemplars.87

87 Because we here posit a text initially written by a reportator and not by Holcot himself, one might be justified in referring to a "first apograph" rather than to an autograph; but this would require us to term the fair copy a "second apograph" and might obscure the fact of Holcot's autographic revisions. In principle, the point of producing an apograph was to provide a model from which an exemplator could prepare an official and (again in principle) correct exemplar for a stationarius, who would rent it one quire or pecia at a time for copying. The number of unachieved revisions retained in the three manuscripts suggests that no such exemplar was produced (or at least, that no known manuscripts were copied from it), and that the text began to circulate one stage earlier. Our hypotheses do not require that we resolve the current debate among codicologists as to whether Oxford university book production involved official exemplatores and stationarii in precisely the manner of Paris, but only that we recognize that however unofficial the system may have been, the initial stages by which an author's text was prepared for dissemination were not entirely dissimilar. Certainly Holcot was familiar with such a system; see his Scriptum in Sapientiam, lectio 3 (Vaticano, BAY MS Ottob. lat. 357, fol. 4ra): "Item, a capite corpus capit regimen, rivulus a fonte capit aquam, et ab exemplari scriptor accipit hoc quod scribit; unde, si exemplar sit incorrectum et falsum, scriptor sufficienter excusatur, licet scripsit librum falsum ... et stationarii solent esse soliciti quod exemplaria sint correcta de quibus scriptoribus copia ministrantur." For this nomenclature, see Graham Pollard, "The Pecia System in the Medieval Universities," in Medieval Scribes, Manuscripts & Libraries: Essays Presented to N.R. Ker, ed. by M.B. Parkes and Andrew G. Watson (London, 1978), pp. 145161, esp. pp. 151-152. (Note incidently that on p. 149 Pollard adduces a manuscript of Holcot's Wisdom commentary as the "latest manuscript from Paris with pecia notes so far discovered.") On late medieval university book production, see now La Production du livre universitaire au moyen age. Exemplar et pecia, ed. by Louis J. Bataillon, Bertrand G. Guyot, and Richard H. Rouse (Paris, 1988); Louis J. Bataillon, "Exemplar, Pecia, Quaternus," in Vocabulaire du livre, Etudes sur le vocabulaire intellectuel du moyen age, 2: 206-219. For English studio, in addition to Pollard, see: Hamesse, "La transmission orale," esp. pp. 178-181, 188; Jeremy I. Catto, "Some English Manuscripts of Wyclifs Latin Works," in From Ockham to Wyclif, ed. by Anne Hudson and Michael Wilks. Studies in Church History, Subsidia 5: 353-359 (Oxford, 1987); Malcom Beckwith Parkes, English Cursive Book Hands, 1250-1500 (Oxford, 1969); Alan Piper and Meryl Foster, "Evidence of the Oxford Booktrade, About 1300," Viator 20 (1989), 155-160.

INTRODUCTION

355

The last of these circumstances would explain the trading of roles, from the first three questions of the disputation (in which Pembroke seems more nearly than Balliol and Royal to have preserved an earlier reportatio rather than subsequent revisions) to the eighth question (in which Royal retains more features of an unrevised text). Such a reversal is a familiar result of the availability of two exemplars directly or indirectly behind the extant copies.88 The shifting pattern of omissions by homoeoteleuton usually indicates contamination of traditions, but on the basis of the second and third hypotheses taken together, such shared features could instead be taken as having resulted from Holcot's process of editing. But however we understand the origins of the three surviving witnesses to Holcot's debates, it is clear that none faithfully maintains his editorial intentions. Hence, our edition gives weight to each manuscript, treating none as a base.

FUTURE CONTINGENTS IN HOLCOT'S LECTURES ON THE SENTENCES The Manuscripts Perhaps the greatest difficulty the modern student of Holcot's thought faces hi evaluating the present Quodlibetal questions results from their preservation in relatively abbreviated — even truncated — form. Fortunately, portions of Holcot's second question on book 2 of the Sentences, "Utrum Deus ab aeterno sciverit se producturum mundum," directly treat or amplify the arguments of the Quodlibetal texts that are our primary concern. In this century, scholars have usually acquired their familiarity with Holcot's questions on the Sentences from the text printed at Lyon in 1497 (and again in 1518); but as its editors already saw, the manuscripts available to them did not yield a reliable text.89 If readers of Holcot's Quodlibetal questions are to benefit from a companion text of his Sentences discussion, they require

88 See, e.g., Henrici de Gandavo, Quodlibet V7, ed. by G.A. Wilson, in Henrici de Gandavo, Opera Omnia, ed. by Raymond Macken, et al. (Leuven, 1987) 10: xxiixxxiv, lii-lxvii; and the classic discovery that there had been two exemplars for Aquinas' commentary on the Liber de causis in the introduction by H.D. Saffrey, Sancti Thomae de Aquino Super librum De causis expositio (Fribourg-Louvain, 1954), pp. xl-lxxiii. 89 Scholarly attention has been drawn to these difficulties at least since Konstanty Michalski sought to determine the reliability of Holcot texts. For a survey of the scholarship, see Gelber, Exploring the Boundaries, p. 3.

36

INTRODUCTION

one that is based on better manuscript witnesses than the Lyon edition presents. So far as we know, however, the preparation of a truly critical edition of Holcot's Sentences lectures is nowhere underway. The development of such an edition of Holcot's second question on book 2 presents a labor beyond our purposes or resources as editors of Holcot's Quodlibetal questions, but it has seemed incumbent upon us to improve upon the Lyon edition. We therefore offer a careful edition which takes into account the Lyon incunable, but which we base upon manuscripts representing major traditions into which the surviving manuscripts fall (as we explain in what follows). Because several were not known to earlier scholars,90 it may be useful to list the codices containing all or part of Holcot's Sentences commentary: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

Assisi, Biblioteca del convento di S. Francesco MS 198, fols. 1-lOv, 13-196v (incomplete). Augsburg, Staats- und Stadtbibliothek MS Q. 31, fols. 226-236 (book 1 fragment). Cambridge, Gonville and Caius College MS 290 (682), fols. 49a-58a, 65b-68b, 78a-84b (book 1 fragment). Cambridge, Pembroke College MS 236, fols. 1-132 (books 1-4). Douai, Bibliotheque municipale MS 436, fols. 1-73. Diisseldorf, Landes- und Stadtbibliothek MS F 5 (books 1-4). Eichstatt, Universitatsbibliothek (formerly Staats- und Seminarbibliothek) MS 713 (books 1-4; written Florence 1387). Engelberg, Benediktiner-Stiftsbibliothek MS 29, fol. 1-90. Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek MS Ampl. F. 105, fols. 1-110 (books 1-4). Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek MS Ampl. F. 127, fols. 9ra-12vb, 56-107 (books 4, 1-3, incomplete). Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek MS Ampl. Q. 112, fols. 1-126 (books 1-4). Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek MS Ampl. Q. 349, fols. 75-79 (book 1, fragment). Firenze, Biblioteca Nazionale Centrale MS conv. soppr. B.iii.173, fols. 50r-54v (fragment; olim Petrus de Strozzi, O.P., saec. xiv).

90 Copies of Holcot's Sentences questions were listed by Friedrich Stegmuller, Repertorium commentariorum in Sententias Petri Lombardi, 2 vols. (Wurzburg, 1947); revised by Schepers, "Holkot contra, I," pp. 331-335. Our list also corrects theirs where we have been able to consult the manuscripts themselves. Foliation in our lists includes (as parts of the Sentences lectures) the "Sex articuli," "Principia," and the question known to historians of science as "De stellis," as explained above, pp. 17-18, 21-22, and below, p. 39.

INTRODUCTION

37

14. Firenze, Biblioteca Nazionale Centrale MS conv. soppr. G.i.813, fols. l-102r (olim S. Croce 394). 15. Firenze, Biblioteca Nazionale Centrale MS conv. soppr. J.vi.20, fols. l-60v, 68r (olim S. Marco 445). 16. Heiligenkreuz, Stiftsarchiv des Cisterzienserstiftes MS 185, fols. 1-84 (books 1-4). 17. Koln, Historisches Archiv der Stadt Koln MS GB 4o 186, fols. lr-130r. 18. Krakow, Biblioteka Jagiellofiska MS 1374, fols. lr-96 (saec. xiv). 19. Krakow, Biblioteka Jagiellonska MS 1378, fols. lra-163rb (books 1-4). 20. London, British Library MS Royal lO.C.vi., fols. 7-137 (books 1-4; saec. xiv). 21. Miinchen, Bayerische Staatsbibliothek MS Clm 4400, fols. 1-174 (books 1-4; olim Augsburg, S. Ulrich MS 100). 22. Miinchen, Bayerische Staatsbibliothek MS Clm 4401, fols. 103-145 (abbrev. books 1-4, 1396-1397; olim Augsburg, S. Ulrich 101). 23. Miinchen, Bayerische Staatsbibliothek MS Clm 27033, fols. 1-142 (books 1-5; saec. xiv). 24. Oxford, Balliol College MS 71, fols. 1-156 (books 1-4). 25. Oxford, Corpus Christi College MS 138, fols. l-122r, (books 1-4, saec. xiv). 26. Oxford, Merton College MS 113, fols. l-106v (books 1-4; saec. xiv). 27. Oxford, Oriel College MS 15, fols. 114-210 (books 1-4; 1389). 28. Padova, Biblioteca Universitaria MS 1925, fols. 1-54 (books 1-2, abbrev.). 29. Padova, Biblioteca Antoniana MS 226, fols. 13r-85r (books 1-2). 30. Paris, Bibliotheque Mazarine MS 905, fols. 1-101 (saec. xiv). 31. Paris, Bibliotheque Mazarine MS 906, fols. 1-116 (olim Paris, O.P. Sancti Jacobi). 32. Paris, Bibliotheque nationale MS lat. 3087, fols. 1-107 (books 1-4). 33. Paris, Bibliotheque nationale MS lat. 3115, fols. 3-55ra, 69r-74. 34. Paris, Bibliotheque nationale MS lat. 14576, fols. 1-115 (books 1-4; 1389; olim S. Victor). 35. Paris, Bibliotheque nationale MS lat. 15884, fols. 3-94 (books 1-4; saec. xiv; olim Sorbonne). 36. Paris, Bibliotheque nationale MS lat. 16228, fols. 249v-250v (fragment). 37. Paris, Bibliotheque nationale MS lat. 16399, fols. 1-118 (olim Sorbonne; 1374 "emptus ... a Henrico anglico stacionario"). 38. Praha, Narodnf knihovna CR (Universitm knihovna) MS III.B. 10, fols. 213-329 (books 1-4; 1360). 39. Praha, Narodni knihovna CR (Universitm knihovna) MS XIII.F. 19, fols. 1-127 (books 1-4; 1393). 40. San Marino, California, Henry E. Huntington Library MS HM 27187, fols. 1-117r, 118-119v (books 1-4; olim St. Albans; saec. xiv). 41. Tortosa, Archivo de la Catedral MS 172, fols. 1-114 (books 1-4).

38

INTRODUCTION

42. Troyes, Bibliotheque municipale MS 634, fols. 4-94 (books 1-4; olim Clairvaux K 72; saec. xiv). 43. Valencia, Biblioteca de la Catedral MS 226, fols. 1-155 (books 1-4). 44. Vaticano, Citta del, Biblioteca Apostolica Vaticana MS Ottob. lat. 591, fols. l-75v. 45. Vaticano, Citta del, Biblioteca Apostolica Vaticana MS Vat. lat. 703, fol. 2v-3 (fragment). 46. Vaticano, Citta del, Biblioteca Apostolica Vaticana MS Vat. lat. 111, fol. 89r-106r (fragment). 47. Vaticano, Citta del, Biblioteca Apostolica Vaticana MS Vat. lat. 4353, fol. 61-72v (book 4). 48. Wroclaw, Biblioteka Uniwersytecka MS 221 (formerly I.F.194), fols. 101r-103v (fragment).

For our text of the principal arguments and articles 7-10 of Holcot's question, "Utrum Deus ab aeterno sciverit se producturum mundum," we have relied upon the following manuscripts: P = Cambridge, Pembroke College MS 236 R = London, British Library MS Royal lO.C.vi C = Oxford, Corpus Christi College MS 138 O = Oxford, Oriel College MS 15 Pa = Paris, Bibliotheque nationale MS lat. 15884

Two of these manuscripts (Pembroke and Royal) contain Holcot's Quodlibetal questions, and so have been discussed above.91 Of our manuscripts, Paris represents the shape in which the text was transmitted to scholarly readers in the university where that copy was probably produced and has surely remained since the fourteenth century. The stamp of the Sorbonne on the third folio establishes this manuscript's eventual provenance, but there is otherwise no evidence as to when it was copied or purchased for the benefit of that college's theologians. The codex itself contains only 94 folios + 4 parchment endpapers (two each at the beginning and end, written in French, in notarial hands; the former are also signed at Paris), all numbered consecutively. Holcot's Sentences questions thus begin on fol. 3ra, with the question "Utrum quilibet viator existens in gratia," and the work is ascribed to

91 See pp. 28-29. Our MSS numbers 4, 9, 11, 20, 24, 25, 27, are discussed by Hoffmann, Theologische Methode, pp. 401-414; number 36 is the discovery of Venicio Marcolino, "Die Quastionensammlung im ms. Paris Nat. Lat. 16228," AHDLMA 54 (1987), 279-288.

INTRODUCTION

39

Holcot on fol. 88vb, where the scribe writes: "Explicit lectura fratris roberti alchot anglici ordinis fratrum predicatorum deo gracias." There follows a table of questions, which in turn ends with the words (fol. 89va): "Et sic finitur tabula questionum deo gracias. H. Anglici scripsit istam tabulam, etc." The final folios (fols. 89va-94vb) are devoted to the question "Utrum finale praemium boni viatoris sit beatitude," which has been separated from the other questions.92 Like Pembroke and Royal, the Corpus Christi College manuscript is written in English hands of the fourteenth century. Coxe describes this codex of 126 folios (each containing one column per side) as containing Holcot's questions on the Sentences in the first 118 leaves, followed by "ejusdem forsan liber astronomicus de stellarum" (fols. 118v-122r). The latter, however, proves to be the question titled "Utrum stellae sint creatae," which ought to be assigned to the questions on book 2 of the Sentences. The last four folios contain indices to the questions.93

92 This description is based on our examination of the manuscript. Holcot seems to have been known to Paris scribes as Olchot or Alchot, so he probably is not the "H. Anglici" to whom this table is credited. Perhaps we should attribute it to the Henricus Anglicus from whom the Sorbonne purchased another copy of Holcot's Sentences questions (our number 37), according to the possessor's note on the latter's fol. 118v: "iste liber est domus magistrorum et scolarium de Sorbona emptus parisiis ... a Henrico anglico stacionario anno 1374." There are two men known by this name and associated with the booktrade in mid-fourteenth-century Paris; see Richard H. Rouse and Mary A. Rouse, "The Book Trade at the University of Paris ca. 1250-ca. 1350," in Production du livre universitaire, pp. 41-114. 93 The contents of the Corpus Christi College manuscript are listed in H.O. Coxe, Catalogue of the Manuscripts in the Oxford Colleges (Oxford, 1852; reprint ed. Wakefield, 1972), 2: 53. Because Thorndike believed he had discovered a separate treatise by Holcot in the "Utrum stellae sint creatae," subsequent scholars have hesitated to assign this lengthy, discursive question to Holcot's Sentences lectures; cf. Lynn Thorndike, "A New Work by Robert Holkot (Corpus Christi College, Oxford, MS 138)," Archives international d'histoire des sciences 10 (1957), 227235. Nevertheless, several extant manuscripts treat the question as a part of Holcot's Sentences; the subject is consonant with the discussion of creation that occupies the initial distinctions of book 2 of the Sentences; and, while relatively lengthy, the question is not appreciably longer than the one we edit below. Most important, the Pembroke manuscript tells us (fol. 117ra): "Distinctione 15 secundi libri Sententiarum agit Magister de opere quartae diei creationis mundi... ideo circa istam distinctionem quaero istam pro materia praetacta quaestionem: utrum stellae sint creatae ut per motum et lumen sint in signa et tempora." Hence, the grounds appear insufficient for doubting its place among Holcot's Sentences questions.

40

INTRODUCTION

Two of our manuscripts, Oriel and Royal, are closely related, as their common variants in our text of Holcot's Sentences question and the presence in both of Oresme's treatise De communicatione idiomatum reveal. Written in apparently coeval cursive English bookhands, these codices provide the only known copies of Holcot's Sermo finalis, and join a minority in preserving the principial exercise on book 1 and the question "Utrum stellae sint creatae."94 Moreover, a comparison of these two manuscripts further undermines earlier scholars' claims for the authority of Royal, for if it were either Holcot's autograph or closer to it than Oriel, the latter should not convey a text more complete than Royal's. This, however, is precisely what we do find in the question "Utrum stellae sint creatae" — a text which depends for comprehension on geometrical figures. Although the scribe of Royal left room for them, the diagrams were never supplied, as they are in Oriel. Thus, at least for this question, Oriel must be closer than Royal to a correct original.95 Oriel is the most studied of the manuscripts written in English hands. Purchased by Oriel College in 1454 for 42s., the volume contains Richard FitzRalph's Lectura super Sententias (fols. lra-112v); Sentences questions by Nicholas Aston (fols. 210v-222r) and Roger Rosetus (fols. 243r-287v); Wyclif s Tractatus de incarnatione Verbi (fols. 225r-243r) and, probably the only work not composed in England, Nicholas Oresme's Tractatus de communicatione idiomatum (fols. 222v-224v). Holcot's Sentences questions (fols. 114r-210r) occupy slightly fewer folios than do FitzRalph's.96 The manuscript has been effectively dated by the discovery under ultraviolet light of a colophon: "this book was written by the industry of brother Nicholas Fawkes, monk of Glastonbury, in the year of the Lord 1389, at which time it was hard to find

94 For the dating of Royal, see above n. 79. 95 Thus, compare Royal, fol. 74va, where a space is left for a figure showing planetary motion, to Oriel, fol. 170vb. (The question occupies fols. 164ra-171vb in Oriel.) It may also be worth noting that Royal, unlike Oriel, transmits only a fragment of Oresme's treatise De communicatione idiomatum. 96 Oriel College's purchase of this codex is noted in the Bodleian Library's copy of Coxe, Catalogue of the Manuscripts, vol. 1 (Oxford, 1852). See also Catto, "Manuscripts of Wyclif s Works"; L. Minio-Paluello, "Two Erasures in MS. Oriel College 15," Bodleian Library Record 4 (1953), 205-207; and Stephen Forte, "A Study of Some Oxford Schoolmen of the Middle of the Fourteenth Century with Special Reference to Worcester Cathedral MS F. 65," B.Litt. thesis, Oxford University, 1947. For a more complete discussion, see also, Tachau, "FitzRalph's Commentary."

INTRODUCTION

41

Q*7

many questions of Holcot's work." The bound volume now owne by Oriel does not contain some quires Fawkes copied, for Rosetus' work ends in mid-sentence on the verso of the last folio of the quire, just above the tag indicating the opening words of the one which should follow. The 279 remaining parchment folios that Fawkes produced so industriously (and that a later hand misnumbered) present a regular cursive bookhand, in two columns of 72 lines each. Beyond providing a date for the Oriel codex, Fawkes' remark that he had difficulty finding part of Holcot's work suggests that it was still circulating and being copied from unbound quires as late as the last decades of the fourteenth century. Indeed, for Holcot's Sentences questions even more than for his Quodlibetal questions, the evidence is strong that the pecia system was the basis for their dissemination. Thus the fourteenth-century scribe who (perhaps at Paris?) copied Miinchen, Staatsbibliothek MS Clm 27033 left implicit traces of the transition from one pecia or quire to another by expanding words to fill a line neatly or (as in fols. 58r-59r) by crowding the margins with text for which he had not left sufficient room when copying peciae out of order, as they became available. His signals are explicit, too, as when (fol. 135vb) he announces in the margin his reason for abruptly terminating the "Sex articuli": "there [was] nothing more in the exemplar."98 The question which we edit provided this scribe with particular difficulties, but for some of them, such as the two columns of text "which ought to be in another place,"99 we cannot be sure (without collating all the known

97 Oxford, Oriel College MS 15, fol. 210rb: "Scriptus fuit iste liber de industria fratris Nicolai Fawkes, monachi Glastoniae, anno domini millesimo trecentesimo octogesimo no no, quo tempore plures quaestiones de opera Holkoth grave fuerat invenire" (as discovered and transcribed by Forte, "Oxford Schoolmen," p. 18). 98 Munchen, Staatsbibliothek MS Clm 27033, fol. 135vb: "Nihil plus in exemplari." Our comments are based on our examination of this parchment manuscript of 9Vi x 6l/t inches, which comprises 142 folios, with two columns per side, in quires as follows: i-v12, vi14, vii-xi12, xii7. Such implicit evidence of peciae copying as we mention are also found on fols. 67r-68r. The use of the term "exemplar" can be ambiguous in this context; see: Bataillon, "Exemplar, Pecia," pp. 214-219. 99 Munchen, Staatsbibliothek Clm. 27033, fol. 75ra: "nota hoc quod est hie in istis duabus columpnis debet esse in alia parte." Among other manuscripts that appear to have been copied from a Paris exemplar that had already distorted the intended text, we include Paris, Bibl. Mazarine MSS 905 and 906. In both, the order of questions is the same, and each adds the "Sex arlicuW onto the eighth question of the fourth book without so much as a paragraph mark to suggest that the articles are distinct from that question (which we number in Appendix 2, below).

42

INTRODUCTION

manuscripts) whether the scribe's difficulties resulted from the order in which he copied the peciae of the exemplar, or whether the latter had itself been produced from disordered folios (and contained directions for transposition which the scribe noticed too late and simply copied). The inference that such problems were indeed already present in a copy of Holcot's text which functioned at Paris as an exemplar is strengthened by indications to that effect in the Huntington Library's volume containing Holcot's Sentences questions. Although it passed in the early fifteenth century through the hands of Robert Reed, bishop of Chichester, and eventually ended up in the English monastery of St. Alban's, where it was reserved to the abbot's study and bound together with one of William Woodford's treatises against Wyclif, this copy was written not in an English hand, but in a bookhand typical of Paris.100 This scribe, too, breaks off in the middle of the "Sex articuli" (which he knows as the "quinque articuli") with the words, "there [was] nothing more in the exemplar."101

100 San Marino, Henry E. Huntington Library MS HM 27187. Again, we here record observations from our examination of the composite manuscript, to the existence of which we were guided by Ker, Medieval Libraries, p. 168. Holcot's work, including (on fols. 117va-118rb) the question "Utrum beata virgo iuerit concepta cum peccato originali," which is either from Holcot's Quodlibetal disputations or his Matthew commentary, occupies the first 119 folios. These are written in two columns and numbered in the same ink as the marginal corrections on ten quires, as follows: i12 (missing the first fol.), ii-vii12, viii12 (missing one fol.), ix-x12. On the first endpaper, we find: "Liber magistri Roberti Reede episcopi Cicestrensis in quo continentur lectura Holcote super iiii libros sententiarum in parte cum tabula eiusdem, cum tractatu valde bono magistri W. Whydeford edito contra hereticas opiniones et erroneas positas per magistrum J. Wyclyff." The next folio contains the annotation "De studio abbatis." The treatise by the Franciscan William Woodford, written in a later hand continuing across the page rather than in columns, begins a new quire (at which the volume falls open naturally) and occupies fols. 120-182. Robert Reed (bishop of Chichester, 1396-1415) is evidently the donor whom Ker, Medieval Libraries, p. 105, identifies as having given several books to the Dominican convent at Kings Langley in 1415. Since our examination, this manuscript has been more fully described in C.W. Dutschke, Guide to Medieval and Renaissance Manuscripts in the Huntington Library (San Marino, 1989), 2: 670-673. 101 San Marino, Huntington Library MS HM 27187, fol. 82va: "nihilplus in exemplari." On fol. 77ra, he writes: "Quinque sunt articuli quos in diversis materiis dixi (contra) quos socii reverendi rationabiliter institerunt. Primus articulus fuit quod obiectum scientiae et opinionis et universaliter omnis notitiae assentivae est complexum."

INTRODUCTION

43

Disruption and Loss in the Transmission of Holcot's Questions on the Sentences If we can trace a family of manuscripts to a Parisian "exemplar," behind it lay an English tradition of copying Holcot's Sentences from unbound quires, as is most obvious, perhaps, in Oxford, Merton College MS 113, codex number 26 in our list of Sentences manuscripts given above. At least once, the scribe found that he had not left himself enough space for a quire copied out of order, as is apparent (fols. 60-61) from the erasures, deletion by vacat^ change of ink, diminution of the size of his letters, and the crowding of ever more words into extra lines and margins.102 Such a procedure of copying from unbound sections of text must be inferred as the source of several disruptions that occurred early in the transmission of Holcot's Sentences questions, probably at the point where one quire was succeeded by another.103 One which our edition reveals was in the tenth article at the words "concede quod angeli sunt confirmati. Potest tamen esse quod numquam fuerunt confirmati" (Sent. 2, q.2, lin. 1370-1371). At this juncture, the scribe of Miinchen, Bayerische Staatsbibliothek Clm 4400, notes "here I could find no more, nor did Holcot leave the rest behind him."104 As the scribe recognized, there should be responses to the fourteen remaining arguments from the twenty-two which made up the question's opening "eighth principal argument."105 He was, however, too confident in assuming that these arguments did not exist. If no known manuscript preserves all of the

102 Similar implicit indications of copying by peciae or unbound quires can be found in Royal, as at folios 63va-64r, where the insertion in the margins of nearly a column of omitted material suggests a pecia or quire change, as do the shrinking of letters on fol. 46r. 103 See, for example, Corpus Christi's interpolation (equivalent to about a column of text) in the exposition of the principal arguments at the words "ergo, si aliquid est prophetatum esse futurum, illud immobiliter erit futurum, et ultra ergo necessario erit futurum" (Sent.2, q.2, lin. 498-500). Here Corpus Christi inserts arguments 9.1 and 9.2 (our lines 673-703) before returning to 8.10 (our line 501). 104 Miinchen, Staatsbibliothek Clm 4400, fol. 92v: "Ad octavum concede quod angeli sunt confirmati et potest esse quod numquam fuerunt confirmati. Plus non inveni nee reliquit post se Olchet." 105 This may be inferred from Holcot's statement at the outset of the tenth article (our lines 1022-1023) that it will consist of responses to the seventh and eighth principal arguments which opened the question (our lines 296-672). For the broad lines of Holcot's answer to argument 8.20, cf. Quodl. 3, q.3, below, at lines 98-109.

44

INTRODUCTION

missing counterarguments, several are extant in the closely related Royal and Oriel manuscripts (our lines 1372-1816). Even in the Royal and Oriel codices, however, the equivalent of several columns of text must be missing both before and after the counterarguments to 8.12-8.15, which they alone report. Thus, not only are the responses to 8.9-8.11 absent, but most of the answer to 8.8 is evidently lost, since what remains (our lines 1370-1371) does not address either of its subarguments (lines 487-492). In their stead, the scribes of Royal and Oriel copied an extraneous passage (beginning "Sciendum quod Daniel existens in Chaldea") concerning angelic delay in conveying to Daniel God's revealed will, and human delays in conforming their actions to it (as Holcot's medieval sources interpreted the biblical account).106 Although largely taken from Peter Comestor's Historia scholastica, this interpolated discussion is almost indubitably Holcot's, and the issue that it treats, the ability of human and angelic agents to impede the divine will, is germane to the missing arguments 8.9-8.11 as well as to 8.18. Holcot also drew upon this passage elsewhere in his Sentences questions, as in the "seventh principal argument" of "Utrum angelo confirmato conveniat deputari ad custodiendum," the question which in both Royal and Oriel immediately follows the one we edit.107 It is significant that in three further codices (Oxford, Merton College MS 113, Paris, BN MS lat. 3087, and Vaticano, BAY MS Ottob. lat. 591), which are the only other known witnesses to the "Sciendum quod Daniel" passage, the latter appears immediately before the same question

106 Variant readings for line 1371. 107 Cf. Vaticano, BAV MS Ottob. lat. 591, fol. 51ra, "Septimo sic: angel(i) boni volun opponere et resistunt, impedientes se mutuo, sed nullus bonus angelus agit contra conscientiam ... . Totum antecedens patet de facto Danielis 10. Ibi legimus quod angelus venit ad Danielem et dixit preces eius esse exauditas et quod citius venisset, sed princeps Persarum restitit ei 21 diebus. Et subdit: 'nunc revertar ut proelier adversus principem Persarum.' Et secundum Gregorium, ambo fuerunt boni angeli, tarn princeps Persarum quam Graecorum; igitur angeli boni volunt opposita et resistunt impedientes se invicem, quod est propositum .... (fol. 53rb) Ad septimum, de illis angelis qui voluerunt oppositum, dicit Hieronimus quod sunt mali angeli, quorum unus, scilicet angelus Persarum, laborabat ne ludaei liberarentur a dominio Persarum, quia delectabatur in eorum afflictionibus turn quia Persae diutius affligentes eos gravius peccabant; angelus vero Graecorum laborabat ut tarn Persae quam captivi transirent in dominium Graecorum. Contra: si mali angeli possunt delectari, igitur et boni tristari."

INTRODUCTION

45

on guardian angels.108 This means that the intervening counterarguments to 8.12-8.15, preserved in Royal and Oriel, dropped out at some stage in the transmission of Holcot's questions — almost certainly by the loss of a folio from an unbound quire. Moreover, we are justified in inferring that they were still present in a lost manuscript anterior to Royal and Oriel; neither, after all, is among the earliest manuscripts, nor is either copied from the other.109 If the tenth article of the question we edit is most obviously truncated, the ninth article also promises more than it delivers. At the divisio quaestionis, Holcot announces that the ninth article concerns whether what God has revealed remains contingent after His revelation — the subject (but not the exact title) of the third question of his third Quodlibetal disputation.110 The extant article itself never undertakes this discussion, but consists of a summary of rules of obligatio, perhaps pertinent to the announced issue if these rules were preliminary to it; but in the event, the article breaks off abruptly with the words "no more concerning these."111 Other discrepancies in the question we edit are more readily explicable as evidence that Holcot failed to complete his envisioned revisions of his lectures. Thus, the eighth article, according to the divisio quaestionis (lines 739-740), treats the question whether God, by revealing future contingents to a creature, can cause an awareness of them

108 Oxford, Merton College MS 113, fol. 93ra-rb; Paris, BN MS lat. 3087, fol. 75va-vb; Vaticano, BAY MS Ottob. lat. 591, fol. 50va-vb. 109 Among manuscripts which reflect other stages of the transmission of the tenth article and which surely existed before Oriel was written are Merton's codex, already in that college's library in 1377; Paris, BN MS lat. 16399, purchased in 1374; Praha, Narodm knihovna IH.B.10, dated in its colophon to 1360. In addition to the reason adduced on p. 40, above, for believing that Oriel cannot have been copied from Royal, note (from our edition of the Sentences question below): at line 1095 Royal (with Corpus Christi and Paris) omits "instans" required for sense against Oriel (in margin); at lines 10411042 Oriel does not share Royal's omission per homoeotekuton. Similarly, in the counterarguments to 8.12-8.15, Oriel retains the words "sequente ... uno" at lines 14551456, as well as (in margin) "casum suum" at line 1470, both omitted by Royal. Nevertheless, at lines 1580-1581 and 1729, Royal does not share Oriel's omissions; again, at line 953, Oriel (and Pembroke) omit "scienter" which Royal retains (in margin). Hence, the scribe of Royal cannot have copied from Oriel. 110 Our line 741; cf. also below, at n. 112. 111 Our lines 1000-1020; we are indebted to Professor Christopher J. Martin for calling our attention to the significance of the discussion of obligatio at this juncture.

46

INTRODUCTION

in that creature. The article itself, however, is couched as an inquiry into whether God can reveal future contingents (lines 806-807) — or, in Hoicot's restatement, into God's scientific knowledge (scientid) of future contingents; into whether He can reveal these to a rational creature; and, once again, into whether what has been revealed remains contingent after His revelation (lines 812-815).112 To this end, Holcot announces (lines 815-819), the article will have four parts: after setting out the authoritative statements of "the saints" (here Augustine and Anselm), Holcot proposes to put forth some "distinctions and expositions of terms," then "some suppositions," and finally, "by means of these" to address issues raised "in the seventh principal argument of this question." The fact that the only treatment of the question's seventh principal argument is instead to be found in the tenth article (lines 1024-1110) is the clearest divergence in the eighth article from the description of its contents. The second section comprises Holcot's (a) distinction (lines 852-935) among the different understandings that attach to the terms scire, certiftcare, and revelare, and (b) his explication or "exposition (lines 936-976) of three propositions at issue, namely, "Christus asseruit" "Deus promisit," and " Christus iuravit." Numbered consecutively to these are what appear to be two of the announced "[pre]suppositions" (lines 978-998), with the result that the second and third sections of the article collapse into each other.

112 At our line 811, Holcot mentions that he has already argued against Ockham the related issue whether God can know more than He knows. An early copy of Hoicot's Sentences question (perhaps the apograph?) contained a marginal indication informing the scribe or reader on what folio the mentioned Quodlibetal question began; thereafter a scribe copied this reference into the text, where versions of it persisted. Thus, Corpus Christi reads "quere 171b"; Oxford, Merton College MS 113, Paris, BN MS lat. 15884, Paris, BN MS lat. 16399, Troyes Bibliotheque Municipale MS 634, and Vaticano, BAY MS Ottob. lat. 591, are among those retaining "quere 171"; and Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek Ampl. F. 127, Miinchen, Bayerische Staatsbibliothek Clm 27033, Paris, BN MS lat. 14576, and Praha, Narodni knihovna III.B. 10 reduce the folio to "17." Cambridge, Pembroke MS 236 contains a marginal "quere" at this point, but correctly substitutes the folio (210) where the question occurs within the same codex.

INTRODUCTION

47

THE PARAMETERS OF HOLCOT'S DISCUSSION OF CONTINGENCY Whether these discrepancies between Holcot's announced plans and the extant text of the second question from book 2 of the Sentences reflect an editorial revision he never completed, or losses that occurred in its transmission, is in many cases difficult to say definitively in the absence of a complete collation of all surviving manuscripts.113 Nevertheless, we may conclude that none conveys a completed ordinatio, a fact which complicates any effort to discover and analyze Holcot's thought. So, for instance, on what is perhaps the most controverted theme that Holcot takes up in the questions we have edited — the continuing contingency of what has been revealed — his surviving discussions show considerable indecision as to the most appropriate context for its treatment in extenso.n4 These scattered treatments are, moreover, deeply enmeshed in (largely unpublished) Oxford debates: obiter dicta attributed to Richard Campsall, Ockham's worries over the logical limits of divine omniscience, and the views of FitzRalph, Crathorn, and Chitterne, like those of the aliqui or the una via modernorum whom Holcot answers, all contribute to shaping his principal concerns.115

113 In advance of such an effort, we observe that, as the indications of copying from unbound quires and the evidence of the Quodlibetal questions suggest, the relationships among the manuscripts we have used (and the Lyon edition, itself based on an unknown codex) change even within the question we have edited. Thus, for example, ORP are usually closely related, as at lines 953-954, 1071, or at lines 888-889, which reveal ORP against C and PaL; but at lines 1115-1116 LP share an omission per homoeoteleuton, and at 1117-1119, concede an argument against all other manuscripts. At 1127, LPPa omit per homoeoteleuton; then at 1130-1131, LRO oppose PaC as well as P. At line 426, PaC share a variant; at line 1095, CPaR omit "instans," which O retains only in the margin; and at line 892, PaORC diverge once from LP together, and once oppose the separate readings of L and P. 114 See above, at nn. 110-112. Holcot's indecision as to where to insert an extensive delineation of his own view is also reflected in his Quodlibetal questions; thus in Quodl. 3, q.3, lin. 47-50, Holcot promises to set forth his own position on the matter, but the promised article is absent. 115 For Richard Campsall, see: Katherine H. Tachau, "The Influence of Richard Campsall on Fourteenth-Century Oxford Thought," in From Ockham to Wyclif, pp. 109-123; idem, "Richard Campsall as a Theologian: New Evidence," in Historia Phihsophiae Medii Aevi, Studien zur Geschichte der Philosophic des Mittelalters, ed. by Burkhard Mojsisch and Olaf Pluta (Amsterdam/Philadelphia, 1991) 2: 979-1002. For Holcot's references to anonymous contemporaries, cf. e.g., Sent., 2, q.2, a.10, lin. 1146-1151,

48

INTRODUCTION

One who had done so is the unnamed Oxford colleague (perhaps the scholar to whom Wodeham refers) who had insisted that, once revealed, the future will come about of necessity. *16 Arguing against the coherence of this claim,117 and persuaded that, if true, there could be no free

1536-1538, 1559-1562; Quodl. 3, q.3, lin. 52-54. We do not propose here to explicate Holcot's entire discussion, nor to defend his positions; this would require us to cover matters treated more folly in Hester Gelber's study, It Could Have Been Otherwise: Modal Theory and Theology among the Dominicans at Oxford, 1310-1340 (Princeton), forthcoming. Readers of Holcot's questions will also find extremely useful the study of Jean-Fran<jois Genest, "Le Defiituris contingentibus de Thomas Bradwardine," Recherches Augustiniennes 14 (1979), 249-336, which includes an edition of Bradwardine's earliest surviving discussion of future contingents. 116 Holcot, Quodl. 3, q.3, lin. 52-66; again, at q.8, lin. 253-273, where Holcot refers to this stance as that of "cuiusdam valentis," thus informing us that its proponent is a contemporary, probably a colleague recently promoted to the magisterium. (Thus, e.g., at Holcot's Sent. 1, d.l, q.l in Troyes, Bibliotheque municipale MS 634, fol. 19rb: "Sed contra istam responsionem quam facit iste valens potest argui ... ," where the marginal note reads "contra responsionem istius doctoris"). Wodeham, Ord. Oxon. 3, d.14, q.4, Paris, Bibliotheque Mazarine MS 915, fol 180va, adduces the view of someone named Walter: "Hie respondet magister quidam modernus (mg. opinio Gualteri), gratia tamen exercitii sine assertione, et nonnulli alii de Villa minus bene ut estimo, quod facta revelatione absoluta, qualis est de resurrectione mortuorum et aliis articulis fidei de future, quod non potest evenire oppositum, nee impediri, quia posse contra veritatem non esset possibile." That Holcot here alludes to the same opinion is Courtenay's suggestion; cf. his Schools and Scholars, pp. 281, 322-324, and his "Augustinianism at Oxford in the Fourteenth Century," Augustiniana 30 (1980), 67. Genest, "Le De fiituris," p. 265n, argues that the author of this opinion is not Thomas Bradwardine, as Hoffmann had suggested, Theologische Methode, p. 328. We note that one consequence of our redating of those works composed when Holcot was a bachelor is that his second year of Sentences lectures (1332-1333) is the same year Genest proposed as the probable date of Thomas Bradwardine's De Juturis contingentibus, which, Genest (p. 253) suggests, was part of Bradwardine's lectures at Oxford on the Sentences. The discovery of a third witness to Bradwardine's question among anonymous Sentences questions demonstrated to be Bradwardine's established how sound was Genest's hypothesis; see Jean-Francois Genest and Katherine H. Tachau, "La Lecture de Thomas Bradwardine sur les Sentences," AHDLMA 57 (1990), 301-306. 117 As, e.g., at Quodl. 3, q.3, lin. 26-32, where Holcot implies that, strictly speaking, it is incoherent to speak of a necessary future contingent; hence, Holcot says, as formulated, the question "whether a future contingent remains contingent after [its] revelation" answers itself.

INTRODUCTION

49

will, human or divine, Holcot — like FitzRalph before him — defends instead the conclusion that the future must be contingent even after its revelation.118 Holcot thinks that the point can be put more precisely: there is a class of statements (hi late medieval terms, "propositions") about the future such that the truth of any statement which is a member of the class remains contingent even after the statement's revelation.119 Yet if we accept this conclusion, Holcot believes, then we must admit as a corollary that divine deception is logically possible where this particular class of propositions is concerned.120 Nor is divine deception limited to

118 That there could be no free will Holcot draws as a consequence at, e.g., Quodl. 3 q.3, lin. 25, 43-46. Cf. also Sent. 1, d.l, q.l, "Utrum voluntas creata in utendo et fruendo sit libera libertate contradictionis," arg. 1 princ. (Vaticano, BAY MS Ottob. lat. 591, fols. 7va-vb, 14ra-rb). For Holcot's assertion that God's power (including, inter alia, the absolute liberty of his will) would be derogated if the revelation of a future state of affairs entailed the inevitability of its coming into being, see: Quodl. 3, q.3, lin. 40-43, 74-77; q.8, lin. 231-243, 679-694, 712-714. For FitzRalph's view, see his Sentences question, "Utrum Deus possit revelare creature rationali futura contingentia," Paris, BN MS lat. 15853, fol. 92va (also quoted in Genest, "Le Defuturis," p. 260n): "Dico ... quod facta revelatione, hec est contingens: 'iste credidit ilia fore,' quia contingens est quod ilia sunt revelata; nisi enim sint futura, non sunt revelata proprie ... . Et concede ulterius quod hec (est) contingens: 'Deus fecit ipsum credere aliter quam erat ex parte rei,' et hec similiter: 'Deus decipit ipsum.'" FitzRalph's other important discussion, in his Quaestio biblica "Utrum creatura racionalis possit prescire in Verbo divino aliquod futurum contingens," is now available in Jean-Fran§ois Genest, "Contingence et revelation des futurs: La quaestio biblica de Richard FitzRalph," in Lectionum Varietates: Hommage a Paul Vignaux (1904-1987), ed. by J. Jolivet, Z. Kaluza, A. de Libera, pp. 199-246 (Paris, 1991). 119 Holcot, Quodl. 3, q.l, lin. 70-75; q.8, lin. 402-409; Sent. 2, q.2, lin. 795-799. Among the important sources for this shift to discussion of future contingent propositions (rather than events or states of affairs) was the Mertonian scholar, Richard Campsall, whom Holcot implicitly cites in Sent. 2, q.2, a.7. 120 Holcot, Quodl. 3, q.3, lin. 36-40; Sent. 2, q.2, lin. 907-914, 930-935, 1251-1264. Cf. FitzRalph (Paris, BN MS lat. 15853, fol. 92va; in Genest, "Le De futuris," p. 260n): "Non enim videtur (mihi) impossibile Deum aliquem decipere; sed tamen numquam decepit aliquem sicut nos pie credimus. Unde Augustinus vult concludere tanquam unum inconveniens secundum legem ordinatam quod Deus aliquem decepit, non tanquam aliquod impossibile"; again (fol. 93va; Genest, p. 260n): "Ideo concede quod postquam Christus predixit futura contingentia discipulis suis, fuit hec propositio contingens: 'Christus asseruit falsum,' et nego consequentiam, 'ergo hec fuit contingens: tune Christus mentitus est, vel dixit mendacium,' quia non sufficit ad mendacium sola assertio, sed requiritur intentio fallendi."

50

INTRODUCTION

the realm of possibility (however construed); for Holcot, the Bible provides ample instances of historical deceptions by divine agency, direct and indirect.121 The further conclusion, that, being deceived, a creature could merit on the basis of false belief, Holcot also accepts as following from the contingency even of revealed states of future affairs.122 To these concessions, some of them advanced in Holcot's opening questions on the first book of the Sentences, William Chitterne had objected.123 One phase of their debate over the possibility of deliberate

121 Sent. 2, q.2, lin. 955-976; see also n. 126, below. On this point Holcot evidently disagrees with FitzRalph's claim in the preceding note that, on God's ordained power, He "numquam decepit aliquem sicut nos pie credimus." 122 Sent. 2, q.2, lin. 404-407, 1120-1125; Quodl. 3, q.8 lin. 457-463. 123 In Sent. 1, q.3, "Utrum viator teneatur frui solo Deo," Holcot argued that a person could merit by committing otherwise sinful acts if he did so under invincible error, which divine deception would cause (Oxford, Oriel MS 15, fol. 137rb; Vaticano, BAY MS Ottob. kt. 591, fols. 22vb-23ra): "Secunda conclusio est ista: homo potest licite et meritorie frui quacumque creatura. Hec probatur sic: videat Petrus Christum et lacobum, et estimet lacobum esse Christum, et stante illo errore invincibili in Petro, volo quod Petrus velit lacobum esse Deum et diligat eum super omnia. Iste fruitur creatura, et tamen meritorie, quia ignorantia sua est invincibilis .... Eodem modo causetur (error) [opinio] invincibilis in aliquo quod dkbolus est Deus si (in) creaturam transfiguret se; et sic de quacumque creatura argui potest." This example gave rise to the fifth article of Sent. 3, q.l, "an adorans diabolum transfiguratum in effigiem Christi per errorem invincibilem delusus excusetur per ignorantiam talem ab idolatria" (Oriel MS 15, fol. 175va; BAY MS Ottob. kt. 591, fol. 45va-vb): "In hoc articulo dixi quod non solum excusatur a peccato, ymmo tantum meretur quantum mereretur si Christum adoraret, si tamen fecerit quod in eo est ad discernendum an Christus fuerit an non. Et ad hoc adduce rationes, quarum una est talis: ostendat Christus Petro se in certa effigie, et credat Petrus eum esse Christum, et adoret eum adoratione ktrie; ostendat similiter dkbolus omnino in consimili effigie lohanni et sub eisdem signis, et adoret eum lohannes. Tune quero an lohannes peccat aut non? Si sic, igitur Petrus peccat; patet consequents, quk non maiorem certitudinem habet Petrus quam lohannes. ... Secunda ratio in hac materia fuit talis contra hoc quod dicitur (a socio isto, scilicet) quod homo in tali casu debuit adorare sub conditone." These two stages of the debate with Chitterne apparently bracket the third, which is reported as either the fourth article (Cambridge, Pembroke College MS 236, fol. 107rb) or the fifth article (Oxford, Corpus Christi College MS 138, fol. 95v; Oriel MS 15, fol. 199rb) in the floating section of Holcot's Sentences lectures known as the "Sex articuli" (above, pp. 17-18): "articulus fuit dictus in materia de fruitione vie, questione 3 super primum (librum), et fuit talis casu possibili posito, potest homo licite et meritorie frui creatura." The opening lines of the actual article restate the casus and provide Chitteme's response that one should adore conditionally (Corpus Christi MS 138, fol. 99v;

INTRODUCTION

51

divine deception, with its consequences for human certitude and soteriology, resulted in the eight articles which Holcot decided to incorporate into his first question on the third book, as has been noted above.124 There, in taking up the eighth article, Holcot recalled the earlier discussion (in the question on the second book edited here): The eighth article is whether God can lead someone to error? In this article I have said elsewhere, when touching on future contingents, that God is able to lead someone to error and to deceive [him], although He cannot deceive unjustly, viciously, or inordinately.125

Oriel MS 15, fol. 201rb; BAV MS Ottob. lat. 591, fol. 71rb-va): "Casus ftiit tails: ponatur quod aliquis, puta lohannes, erraret discemendo inter Christum et lacobum, et credat lacobum esse Christum ... tune arguitur sic: lohannes diligit lacobum super omnia, igitur fruitur eo; antecedens patet, quia vult lacobum esse Deum ... . Item, istum adorat adoratione latrie .... Quod autem illud totum facial meritorie et ordinate probatur, quia error suus est invincibilis; igitur sibi excusat. Quod error suus sit invincibilis patet ex casu, et sic consequenter dicebatur quod si diabolus transfiguraret se in effegiem Christi — et Deo permittente — causaret firmam adhesionem in anima alicuius simplicis quod esset Christus. ... Istud dictum non placet cuidam alteri socio reverendo fratri minori. Immo dicit quod includit contradictionem quod aliquis fruatur dkbolo et mereatur eodem actu ... propter ista tenet socius iste quod nullo errore nee quacumque ignorantk existente in creatura potest homo meritorie frui creature. Et ad casum respondet quod lohannes in casu tali non deberet diligere lacobum super omnia absolute, sed sub conditione" (our italics). 124 See p. 17. In Sent. 3, q.l, the connection of divine deception to soteriology is made explicit in the titles of the articles. Thus, the sixth (Oriel MS 15, fol. 176va; BAV MS Ottob. lat. 591, fol. 46va), "an aliquis possit mereri per fidem falsam," is immediately succeeded (Oriel MS 15, fol. 176vb; BAV MS Ottob. lat. fol. 46vb) by an article devoted to Abraham's belief that God required the sacrifice of Isaac — that is, to a biblical case of meritorious action performed under mistaken belief brought about by revelation. These two articles are in turn followed by one investigating "an Deus possit aliquem fallere" (n. 125, below). We have benefitted from the preliminary transcription of this question prepared by Ms. Hillary Sherwood from Oriel MS 15. This connection between divine deception and soteriology is also explicit in the opening arguments of Quodl. 3, q.8, and (linked to the problem of certitude) Sent. 2, q.2, arg. 8.1, 8.7, 8.9, 8.11 edited below. 125 Holcot, Sent. 3, q.l, a.8 (Munchen, Bayerische Staatsbibliothek CLM 4400, fol. 134r; Oriel MS 15, fol. 177ra; BAV MS Ottob. kt. 591, fol. 47ra): "Octavus articulus est an Deus possit aliquem fallere. In isto articulo quando tangebatur alias de futuris contingentibus, dixi quod Deus potest fallere et decipere, licet non possit iniuste vel viciose vel deordinate fallere. Contra istud arguit socius frater Wllebnus de Chitterne" (Oriel and Ottob. lat. omit the italicized words). See Holcot, Sent. 2, q.2, lin. 945-955; Quodl. 3, q.8, lin. 562-566.

52

INTRODUCTION

If, as Holcot insists against Chitterne, both biblical authority and Augustine's arguments confirm this conclusion, they do so only under a specific "proper" understanding.126 We must recognize, Holcot stresses, that there are senses of the terms "to deceive" (decipere) and "to lead someone to error" (fallere) which do not involve malice (and, thereby, "vicious" intent). Properly speaking, Holcot says, "to deceive" carries the import of voluntarily causing in someone an error whereby he will affirm that what is false is true;128 in this way God

126 Sent. 3, q.l (Oriel MS 15, fol. 177ra-va; BAV MS Ottob. lat.591, fol. 47rb-vb): "Circa istum articulum sic procedam: primo, quia istum articulum pertractat Augustinus in multis locis, ideo super hoc ponam sententiam Augustini; secundo, ostendam per rationes quod Deo non repugnat decipere aut fallere, et potest hoc (facere) si vellit ... tertio adduco Sacram Scripturam, que hoc satis innuit, videlicet quod de facto Deus decepit, hoc est, causat errorem non solum per malos sed etiam per bonos, et immediate per seipsum .... Lucae ii habetur quod beata Virgo erronie estimavit ... sed certum est quod erroris causa partialis fuit ipsemet Christus ... . Preterea, Deus iussit Abraham immolare filium suum, sicut superiori articulo tractatum est; sed per illud preceptum causavit in eo errorem .... Preterea, exempla multa sunt in vetere testamento, (e.g.) de Rebecca et lacob de familiari consilio spiritus sancti excusantur a mendacio quando deceperunt Isaac ... . Item, ludith Holofernem. ... Ad secundum, quando arguitur {Chitterne} et respondetur de ista auctoritate leremiah 20, 'seduxisti me domine, etc.,' dicitur quod ilia verba non fuerunt verba leremiae, sed verba Phasur, qui fuit falsus propheta, et sic non sunt ad propositum. Salva pace cuiuscumque dicentis, aliter exponit Scripturam quam deberet, et contra Glossam Communem ... ecce plane quod verba predicta fuerunt verba leremiae et non Phasur." 127 Sent. 3 q.l (Oriel MS 15, fol. 177va; BAV MS Ottob. lat. 591, fol. 47vb): "Quarto restat solvere que videntur esse contra viam istam. Ad quorum evidentiam sciendum est quod isti termini 'fallere,' 'decipere,' 'mittere in errorem,' vel 'facere hominem errare' vel 'causare errorem' et huiusmodi possunt dupliciter accipi: uno modo communiter et tamen proprie, alio modo stricte et improprie . . . . Secundo modo accipiuntur tales termini stricte et improprie ... et sic 'fallere' importat 'causare iniuste vel deordinate errorem,' et sic loquuntur sancti de 'decipere' et 'fallere' quando talem actum negant a Deo, per quod patet ad dicta Augustini." See also: Quodl. 3, q.8, lin. 432-437, 439-442, 552-561. 128 Sent. 3, q.l (Oriel MS 15, fol. 177va; BAV MS Ottob. kt. 591, fol. 47vb): "Communiter et tamen proprie loquendo, 'decipere' vel 'fallere' non est aliud quam esse causa actus erroris alicuius; et sic capio 'fallere' et 'decipere' in articulo pretacto." See also Sent. 2, q.2, lin. 930-935, 1199-1201; Quodl. 3, q.8, lin. 437-438.

INTRODUCTION 53

53

deceives when he pronounces a verbal proposition which He knows to be false, but intends that the hearer believe to be true.129 For Holcot, what is at issue is not so much erroneous perception or apprehension — "incomplex cognition" (cognitio or notitia incomplexd) in late medieval terms — as errors in the complex, adjudicative cognitive acts of opinion, scientific knowledge, or doubt which depend upon apprehension but regard mental propositions.130 Thus, Holcot tells us, there are different ways to construe the term "to know scientifically" (scire), the loosest of which, as a synonym for "to cognize" or "to perceive," is not of interest here. More strictly, scientific knowledge (scientid) can be taken as "an assenting awareness of some true [statement] by which one assents without hesitation that reality is as that true [statement] designates."131 According to Holcot, this is the sense in which we hold that God knows future contingents.132 Yet, when scientific knowledge is so defined, the same proposition can be known, or merely believed, or doubted, depending upon whether the intellect is certain that extramental reality is as the proposition signifies; for when this is not evident to the intellect, its assent will not be unhesitating.133 Moreover, in human minds, any given cognition over

129 Sent. 3, q.l (Oriel MS 15, fol. 177va; BAV MS Ottob. lat. 591, fol. 47vb): "Et ad primum argumentum (Chitternis) quando arguitur quod tune Deus posset facere et dicere contra conscientiam suam et mentiri, et facere Sacram Scripturam falsam, respondeo quod si isti termini 'dicere contra conscientiam' vel iste terminus 'mentin' non significant aliud, nisi quod Deus causet propositionem vocalem quam scit esse falsam et intentione tali quod audiens credat earn esse veram, dico quod conclusio non est inconveniens. Si vero tales termini important quod hoc fiat deordinate, tune dico quod hoc non sequitur, sicut alias dictum est diffusius in questioneubi tangebatur de futuris contingentibus." See Sent. 2, q.2, lin. 950-955, 1179-1264; Quodl. 3, q.8, lin. 442-443. 130 For further discussion and supporting texts, see Tachau, Vision and Certitude, pp. 246-251. 131 Sent. 2, q.2, lin. 853-858; Quodl. 3, q.l, lin. 46-59; q.2, lin. 13-14; q.8, lin. 99105. See also Quodl. 1, q.l, ed. J.T. Muckle, "Utrum Theologia sit scientia, A Quodlibet Question of Robert Holcot, O.P.," Mediaeval Studies 20 (1958), 129. 132 Sent. 2, q.2, lin. 870-872. 133 Quodl.l, q.6, "Utrum Deus possit scire plura quam scit," lin. 40-46, 346-362, ed. William J. Courtenay, "A Revised Text of Robert Holcot's Quodlibetal Dispute on Whether God Is Able to Know More Than He Knows," Archivfiir Geschichte der Philosophic 53 (1971), 1-21. This is the question to which Holcot refers the reader at Sent. 2, q.2, lin. 810-811 (see n. 112, above).

54

INTRODUCTION

time can be either knowledge or false opinion (error), depending upon changes in extramental reality. After all, Holcot proposes, if I see that Socrates runs, then the assent on which I believe that Socrates runs is called 'scientific knowledge' .... If, however, God should maintain that assent in my mind and the species [i.e., visible image of Socrates running] in my sense as before; and if he should annihilate Socrates, the same assent will be error and false opinion. [This is] because we do not speak of 'scientific knowledge' as an absolute name for assent; rather, at the same time that it stands for assent, it connotes that reality is as the assent designates.134

On this understanding, Holcot finds neither contradiction nor malice in God's asserting to someone (thus revealing to him) that it is the case that some future event will occur when (a) it remains possible that the event not occur, with the result (b) that the state of affairs will not be as the asserted proposition signifies.135 But if for Holcot one horn of the dilemma presented by the future is how human and divine liberty could be preserved in the face of divine omniscience, the other is the problem of avoiding the conclusion that the contingency of our voluntary choices entails our power to affect God's immutability by affecting His knowledge.136 Here, Holcot takes the relevant and strictest sense of "know" (scire) as being an unhestating assent that a state of affairs is (a) as it is designated to be by a true proposition (complexion), and (b) that it cannot be otherwise. If we no consider a given statement about the future such that the state of affairs which it signifies remains contingent (i.e., is able to be otherwise), then,

134 Sent. 2, q.2, lin. 874-882 (see also lin. 984-990). Again, Sent. 3, q.l (Oriel MS 1, fol. 177rb; BAV MS Ottob. lat. 591, fol. 47rb): "Deus potest immediate causare in homine notitiam veram de aliquo complexo contingente; igitur et errorem. Antecedens est manifestum; consequentia patet, quia ista res — demonstrata notitia vera que nunc est assensus veridicus — per permutationem rei potest fieri error; sicut si Deus revelaret mihi modo 'papa sedet' et causaret in me assensum istius sicut causa partialis ... si postea Deus continuaret ilium assensum in me, papa surgente, assensus qui primo fuit veridicus deveniret error. Et Deus esset causa efficientia et conservativa istius erroris, sicut notum est." 135 Sent. 2, q.2, lin. 907-955, 984-998, 1249-1253. If, as Holcot holds, God is omnipotent such that His will cannot be constrained by any creature, then of course the latter will not be able to overcome any error He causes (i.e., the error will be invincible). But, Holcot believes, inasmuch as God excuses any otherwise sinful acts committed because of such error (n. 123 above), then His causing such errors cannot be construed as malicious. 136 Sent. 2, q.2, lin. 408-421, 596-603, 773-779; cf. also Quodl. 3, q.8, lin. 275-323.

INTRODUCTION

55

Holcot reasons, strictly speaking this future contingent proposition cannot be known scientifically, for this would be to know the contingent under the aspect of necessity. As this involves a contradiction, no restriction of divine omniscience is entailed by the recognition that such a proposition is not knowable in this sense even by God.137 To the consideration of these issues, Holcot and his contemporaries introduce a further level of complexity by their recognition that the test for any claims to be sustained with respect to either human or divine natures must be that they succeed without contradiction with respect to Christ, who possesses both. Hence, for example, Holcot inquires whether the immutability of the divine will in Christ removes the contingency of His sacrifice, foreknown by His uncreated intellect and revealed to his created intellect.138 Whether Holcot ever worked out a complete defense of the views propounded in the questions we edit, or came eventually to modify them, is not clear. What is evident, however, is that these positions remained the nexus of the relatively few and deeply interwoven problems, such as the calculus of merit vis-a-vis human and divine liberty and knowledge, that constitute nearly the entire surviving body of his Sentences and Quodlibetal questions. Thus, behind virtually every argument in the texts we edit can be found extended debates with his colleagues, sometimes re-elaborated into entire articles or questions within his oeuvre.139 We therefore expect that each new edition of portions of his work will make more intelligible what has already been made available; we are also convinced that any appreciation of his manifestly incomplete texts will require concurrent exploration into his scholastic sources and opponents; and we hope that the present selection will encourage others to the investigation that Holcot's discussions reward so richly.

137 Sent. 2, q.2, lin. 858-864, 872-874; see also Quodl. 3, q.8, lin. 618-650. With this claim, Holcot disputes the conclusions held by his fellow Dominican, Crathorn, Sent. 1, q.19, "Utrum deus cognoscat necessario futura contingentia," ed. Hoffmann, Crathorn, Qudstionen, pp. 483-498 (especially, p. 490, lin. 1-21). 138 Quodl. 3, q.8, lin. 219-220, 730-737. Cf. also Sent. 2, q.2, lin. 1111-1264 for the crucial discussion of whether "ter me negabis" remained contingent after Christ's assertion to Peter, such that his deception was possible. (For Crathorn's different resolution of the problem, see his Sent. 1, q.19, ed. Hoffmann, Crathorn, Qudstionen, p. 490, lin. 34-p. 491, lin. 12). 139 So, for example, two questions on the second book, "Utrum angelo confirmato conveniat deputari ad custodiendum hominem viatorem" and "Utrum demones libere peccaverunt" deal at length with issues raised in Sent. 2, q.2, lin. 396-421, 535-540, 546-553.

56

INTRODUCTION

EDITORIAL DECISIONS We have hoped to establish a text that is as close as possible to the text Holcot envisioned and to make it accessible to the modern reader. To that end, we have adopted modern Latin orthography and followed the rules of punctuation observed by American writers of English (rather than adhering to the punctuation practices employed by the scribes of the manuscripts from which we edit). We have also imposed our own orthography and punctuation upon texts quoted in the notes, no matter whether we cite manuscript or printed sources. We expand all abbreviations. In providing the variant readings of the collated manuscripts, we have aimed at completeness except that we have neither indicated orthographical differences nor generally noted the interchanging of ille and iste (in any of their forms); nee and neque; vel, seu, and aut; videlicet and scilicet; ergo and igitur. We have taken the titles of the questions from the manuscripts, but we have added or signalled such subtitles and sections of questions and articles as marginal indications or Holcot's explicit statements (in, for example, the divisio quaestionis) warranted. We have identified citations as far as possible. We indicate emendations as follows: (} []

The addition of words or letters which, according to the editors, would have been wanted by the author. The deletion of words or letters which, according to the editors, the author wished removed.

Robert Holcot Quaestiones de futuris contingentibus

Sigla

QUODLIBET III, QUAESTIO 1

P = Cambridge, Pembroke College MS 236, fols. 179rb-180rb R = London, British Library MS Royal lO.C.vi, fols. 157va-158vb B = Oxford, Balliol College MS 246, fols. 263ra-264rb

QUODLIBET in, QUAESTIO 2

P = Cambridge, Pembroke College MS 236, fol. 180rb R = London, British Library MS Royal lO.C.vi, fols. 158vb-159ra B = Oxford, Balliol College MS 246, fol. 264rb QUODLIBET in, QUAESTIO 3 P = Cambridge, Pembroke College MS 236, fol. 180rb-vb R = London, British Library MS Royal lO.C.vi, fol. 159ra-va B = Oxford, Balliol College MS 246, fols. 255va-256rb

QUODLIBET in, QUAESTIO 8

P = Cambridge, Pembroke College MS 236, fols. 183vb-188ra R = London, British Library MS Royal lO.C.vi, fol. 161vb-163rb B = Oxford, Balliol College MS 246, fols. 245rb-248vb IN QUATUOR LIBROS SENTENTIARUM, LIBER II, QUAESTIO 2

C O Pa P R L

= = = = = =

Oxford, Corpus Christi College MS 138, fols. 42v-56r Oxford, Oriel College MS 15, fols. 147ra-156rb Paris, Bibliotheque nationale MS lat. 15884, fols. 44va-53v Cambridge, Pembroke College MS 236, fols. 45va-59vb London, British Library MS Royal lO.C.vi, fols. 41va-53va Editio Lugdunensis, 1497 (no foliation)

Quodlibet in, Quaestio 1 UTRUM CLARE VIDENS DEUM VIDEAT OMNIA FUTURA CONTINGENTIA. 5

10

15

Quod sic, quia beatus Gregorius, iv Dialogorum, loquens de beatis qui vident Deum per essentiam, dicit: "quid est quod nesciunt qui scientem omnia sciunt?" Igitur, quilibet clare videns Deum videt omnia futura contingentia, quia videt omnia quae Deus scit. AD OPPOSITUM ARGUITUR: Nullum obiectum finitum potest repraesentare /R 157vb/ infinita, ergo nullus actus finitus, sicut visio, potest repraesentare infinita; sed infinita sunt futura contingentia, ergo nulla creatura clare videns Deum videt omnia futura contingentia. Primum assumptum, videlicet, quod nullum obiectum finitum potest repraesentare infinita, patet; quia aliter tot posset obiectum finitum repraesentare quot obiectum infinitum. In ista quaestione sic procedam: primo, ponam quasdam distinctiones; secundo, formabo iuxta eas quasdam conclusiones; tertio, movebo quasdam dubitationes.

(ARTICULUS PRIMUS) 20

Circa primum: iste terminus 'videre' accipitur stricte vel large loquendo. Stricte, significat operationem potentiae visivae, et sic loquitur Aristote2-4 Utrum ... sic] Ad primam quaestionem arguebatur probando quod clare videns Deum videt omnia futura contingentia R 3 contingentia] et arguitur add. B 4 quia ... Gregorius] seeundum beatum Gregorium P 4-5 loquens ... dicit om. P 5 Deum om. R j per ... dicit] vel essentiam (dei scr. et del.) divinam clare diligit B 6-7 Igitur ... scit om. P 8 arguitur om. PR j obiectum] bonum P 9 ergo] id est R | sicut] cuius est P j visio] videtur B 10 repraesentare] praesentare R | infinita] simul add. BR 10-13 nulla ... infinita] antecedens P 12 videlicet] videt R j finitum corr. ex infinitum B 13 finitum tier. R | repraesentare om. B 14 obiectum om. P 15 sic procedam om. P | ponam] -no R | quasdam om. P 16-17 secundo ... dubitationes om. P 17 quasdam dubitationes] dubia B 19 Circa ... accipitur] quarum una est de isto termino videre qui potest accipi P | vel] et P | loquendo om. PB 20 et sic] qualiter P 4-6 Gregory I, Dialogi, 4.34.5 (Sources chretiennes 265: 116.50-51).

60

25

30

35

40

UTRUM CLARE VIDENS DEUM

les, ii De anima. Large, transumitur ad cognitionem imaginativam et intellectualem, tarn complexam quam incomplexam, et sic loquitur beatus Augustinus de visione, xii Super Genesim, capitulo x et deinceps, ubi distinguit triplicem visionem: corporalem, imaginativam (quam vocat spiritualem) et intellectualem. Rationem huius transumptionis ponit Augustinus, xi De Trinitate, capitulo iii: "visus," inquit, "inter sensus corporis maxime excellit, et est visioni mentis pro sui generis diversitate vicinior." Secundo, distinguo de isto termino 'futura contingentia,' quia uno modo /P 179va/ futura contingentia dicuntur propositiones de futuro quarum non est veritas determinata vel falsitas, quia, licet sint verae vel falsae, illae tamen quae sunt verae possunt numquam fuisse verae, et illae quae sunt falsae possunt numquam fuisse falsae; sicut haec est modo vera: "Sortes peccabit eras," et tamen in potestate Sortis est facere quod numquam fuit vera. Et isto modo loquendi consueverunt homines communiter dicere quod in futuris contingentibus non est veritas determinata, et sic loquitur Aristoteles, I Perihennenias, ubi dicit quod in singularibus vero et futuris non est simpliciter veritas vel falsitas, sicut in propositionibus de praeterito et de praesenti, ubi vocat futura propositiones de futuro. 21 transumitur] terminus add. BR | imaginativam] -nationem B 22 intellectualem -lectum B; -lectivam P \ complexam] commixtam R | incomplexam] incommixtam R | et sic] qualiter P | beatus om. P 23 et deinceps om. P | ubi] dicit vel add. B 26 XI] secundo P 28 vicinior] visionem B; propinquior P 29 Secundo] Tertio B 29-30 quia ... contingentia om. R; quia uno modo P 30 dicuntur] dicens R 33 sicut] ut B; sic R 34 peccabit] -cavit B \ eras] et potestate quod Sortes peccavit eras add. B j tamen om. P \ facere om. P 35 fiiit om. R | isto modo] per istum modum P | loquendi... homines om. P 36 communiter dicere trp. B; dicitur communiter P 3740 et ... futuro] quod habetur primo Perihermenias ubi vocat Aristoteles futura contingentia propositiones de futuro contingentes P 37 quod om. R 38 vero om. R | simpliciter] similiter R 39 ubi] nisi R 20-21 Aristotle, De anima, 2.11, 424al-32, ed. F. Stuart Crawford, Averrois Codubensis commentarium magnum in Aristotelis de Anima libros (Cambridge MA, 1953), 313-318. 22-25 Augustine, De Genesiad litteram, 12.7, 10-11 (CSEL 28,3.2: 387-389, 392395). 25-28 Augustine, De Trinitate, 11.1 (CCL 50: 334.34-35). 35-40 Aristotle, De interpretatione vel Periermenias, translatio Boethii, 9, 18a34b25 (AL2,l-2: 13-15).

QUODLIBETHI, QUAESTIO 1

45

50

55

60

61

Alio modo intell{ecti)o vel significatio istius complex! 'futurum contingens' exponitur sic: quod non est sed erit, possibile est tamen quod numquam sit; et sic loquuntur quidam concedentes talia: "Antichristus est futurum contingens," "Beatitudo Sortis est futurum contingens," et huiusmodi. Tertio, suppono quod iste terminus 'clare videns Deum' convertatur (de facto et ut nunc) cum isto termino 'beatus,' et quod 'videre' utrobique in quaestione accipiatur secundo modo pro cognitione intellectual!. /B 263rb/ Et sic adhuc 'videre intellectualiter' est dupliciter: incomplexe vel complexe. Incomplexe, sicut apprehendere simpliciter; complexe, sicut quando formatur propositio affirmativa vel negativa. Et sic certa cognitio intellectualis complexa potest vocari 'scientia.' Et isto modo intellectus quaestionis est: "utrum clare videns Deum videat, id est, sciat omnia futura contingentia." Sed primo modo intellectus quaestionis est iste: "utrum clare videns Deum videat, id est, apprehendat omnia futura contingentia"; et eodem modo accipitur iste terminus 'videns' cum dicitur "videns Deum," quia Deus apprehenditur a beato notitia incomplexa, licet de eo posset forte formare multa complexa.

(ARTICULUS SECUNDUS} Istis visis, pono quattuor conclusiones. Prima est quod clare videns Deum videt omnia futura contingentia primo modo. Hanc probo sic: Deus videt omnia futura contingentia; Deus est clare videns Deum; ergo 41 intell(ecti)o] intellig[u]o B; intentio R; om. P 41-42 vel ... exponitur] accipitur 'futurum contingens' pro eo P 42 sic om. PB | tamen quod om. B 43 loquuntur ... talia om. P 44 Beatitudo ... contingens om. PR 44-45 et huiusmodi om. P 46 suppono om. P 47 de ... nunc om. P [ beatus] ut nunc add. P 48 in quaestione om. P j accipiatur ... modo] accipit B 49 sic om. B j adhuc ... intellectualiter trp. P 50 incomplexe2 om. R j simpliciter] similiter P 51 complexe om. B j sicut om. P | formatur] -maliter B \ affirmativa] -live BR j vel negativa om. R; vel negative B 52 certa ... complexa] circa cognitione intellectuali incomplexa B 53 modo] dicimus add. B 53-54 id est] et R 54 Sed om. BR j intellectus] -to B 55-56 apprehendat omnia] apprehendit R 57 videns1 cum dicitur om. P J quia] videlicet add. P 58 notitia] non B 58-59 licet ... complexa om. P 58 forte formare trp. B 61 pono ... quod] sit haec prima conclusio P j clare] -rum B 62 primo modo] exponendo complexum 'futura contingentia' primo modo B; exponendo istud complexum 'futura contingentia' secundo modo R j Hanc probo sic] probatur P 63 clare] -rum B | Deum mg. R

62

65

70

75

80

85

UTRUM CLARE VIDENS DEUM

clare videns Deum videt omnia futura contingentia. /R 158ra/ Maior patet, quia Deus videt omnes propositiones quia videt omnes res; sed omnia futura contingentia sunt propositiones ex secunda distinctione praehabita; patet ergo ista conclusio quod clare videns Deum videt omnia futura contingentia, et in isto sensu dicitur affirmative ad quaestionem, quia quaestio est de una indefinita. Secunda conclusio est quod futura contingentia primo modo loquendi sunt contingenter futura, id est, possunt esse in futurum et possunt non esse in futurum; sed sunt res praesentes. Haec patet quia sunt propositiones nunc existentes et in beneplacito Dei est eas adnihilare vel conservare; et ideo possunt esse in futurum et possunt non esse in futurum. Tertia conclusio est ista: nullus videns Deum clare videt omnia futura contingentia secundo modo distinctionis secundae, ut, videlicet, istud complexum 'futura contingentia' exponatur sic: quae non sunt nunc, sed erunt et possunt numquam esse. Haec probatur sic: sua opposita infert contradictoria, ergo haec est vera. Antecedens probo, quia sequitur: aliquis videns Deum videt omnia futura contingentia, ergo videt aliqua futura contingentia; sed nulla futura contingentia sunt, ergo videt aliqua quae non sunt; sed omnia aliqua sunt, ergo videt aliqua quae sunt et non sunt. Item, si videt aliqua quae non sunt, videt aliqua quae non sunt aliqua, quia omnia aliqua sunt. Item, si aliquis videt aliquid quod non est aut illud aliquid est Deus vel aliud a Deo. Si est Deus, Deus est aliquid quod non est; si est aliud a Deo, est creatura; ergo aliqua creatura non est. Item, si Deus videt omnia talia, videt plura talia; ergo videt quod sunt plura nunc; ergo sunt aliqua plura praesentia nunc; ergo futura 64 clare] -rum B; om. P | videns ... contingentia om. P; deus est clare videns add. et del. R \ Maior] minor B 66 secunda] ista B 67 praeh(a)bita patet om. P; praehibita patet R j ista om. P 67-68 quod ... contingentia om. P 67 clare ... Deum] videns Deum clarum B 68 affirmative ad quaestionem trp. P 69 quaestio est de] est P ! una] de add. B J indefinita] definita R 70 est quod om. P | primo] isto BR J loquendi] -do P 71 in om. BR 71-72 et ... futurum om. B 72 sed] quia P 74 et1 om. PB j ideo ... futurum om. P 74-75 et2 ... futurum om. PB 76 Tertia] Secunda R ! est ista om. P | clare] -rum B 77 secundo] tertio B 77-79 ut ... Haec om. P 78 exponatur sic] -nitur B 79 esse] posse R j sic om. P 80 probo] sic P 81 aliquis] a R | omnia ... contingentia] etc. P 83 quae1] sunt et add. B j videt om. B 84 si] sequitur P j sunt2] ergo add. P 85 quia] sed B | sunt] igitur add. B 86 aut] ergo R 86-87 aliquid1 ... aliud] est Deus et tune Deus est aliquid quod non est vel P 87 est3] et sic P \ ergo] et sic P 88 omnia om. PB j quod] non add. R 89 nunc] nee R j plura1] ergo videt quod sunt plura iter. P

QUODLIBET III, QUAESTIO 1

90

95

100

105

63

contingentia sunt aliqua plura nunc praesentia. Consequens contra descriptionem datam termini, quae est quod futura contingentia dicuntur quae non sunt nunc, sed erunt et possunt numquam esse. Quarta conclusio est quod non omnis videns clare Deum videt omnia futura contingentia /P 179vb/ accipiendo 'futura contingentia' primo modo, videlicet, pro propositionibus de futuro quae sunt verae vel falsae indeterminate, sicut supra exposui; et accipiendo 'videre' pro 'scire' communiter accepto, sicut cum dico "quando sedeo video me sedere." Haec patet, quia non omnis beatus scit tales propositiones: "Sortes dampnabitur," "mundus finietur ad mille annos," quia Deus non revelavit beads /B 263va/ omnia talia, quia infinita talia Christus potest revelare, quia ante incarnationem multi angeli dubitaverunt tales: "Christus redimet genus humanum moriendo tali loco per tales personas." Eodem modo verisimile est quod sunt propositiones multae de futuro vel saltern constat quod Deus potest multas tales formare, quibus factis, ista starent simul: "Linus est beatus," et tamen dubitat hanc propositionem demonstrata una tali.

{ARTICULUS TERTIUS) (Prima dubitatid) 110

Tertio, contra ista movebo dubitationes. Prima est an tales debeant concedi: "Deus nihil intelligit nisi quod modo est," "Deus nullam rem potest producere quam non produxit," "Deus nihil vult umquam fore nisi 90 contingentia] sunt aliqua plura praesentia nunc ergo futura contingentia iter. R 90-92 praesentia ... nunc om. B 91 descriptionem ... termini] descriptionem termino datam R | dicuntur] sunt R 92 nunc om. P 93 est quod om. P \ clare] -rum B 94 futura2 contingentia2] futurum contingens P 95 de futuro] contingenter futurum P 95-96 quae ... exposui om. P 95 sunt om. B 96 indeterminate] sunt add. B | et accipiendo] accipiendo etiam R 97 accepto om. P 98 Haec patet] probatur P j tales propositiones] istam P; tales R 99 mundus ... annos om. P 100 beatis] eis BR | omnia] futura add. B j quia ... Christus] quia in infinitum BR j potest] talia add. B; omnia talia add. R 101 quia] et BR | multi om. P; alii add. R | angeli] baeati add. BR | dubitaverunt tales] dubitabant talem P 102 Christus] nee B | redimet] mundum add. B 102103 genus ... personas] moriendo tali loco per tales personas et genus humanum R; tali loco moriendo vel genus humanum B 103-106 Eodem ... tali om. P 104 potest] posset R 109 contra ista om. P j movebo] moveo PR j dubitationes] et add. R j est om. P 110 rem] creaturam P 111 quam] quod R | vult umquam trp. P; vult numquam R

64

115

UTRUM CLARE VIDENS DEUM

quod modo actualiter est"; et si concedantur, arguitur sic: Deus nihil vult umquam fore nisi quod modo actualiter est, sed Antichristus non est modo actualiter, ergo Deus non vult Antichristum /R 158rb/ umquam fore.

(Secunda dubitatio)

120

Item, Deus non vult diem iudicii umquam fore, quia dies iudicii non est aliquid, et per conclusionem super quam arguitur Deus nihil vult umquam fore nisi quod modo actualiter est, igitur Deus non vult diem iudicii umquam fore; et si sic, revelavit falsum et prophetae deceperunt homines, quod est inconveniens.

(Tertia dubitatio} 125

Item, si ista concedatur: "Deus nihil intelligit nisi quod modo est," sequitur quod Deus multa tradidit oblivioni, et multa scivit quae modo nescit. Consequentia patet, quia Deus aliquando intellexit Caesarem, ergo si modo non intelligat eum, tradidit eum oblivioni. (Quarta dubitatio}

130

Item, Deus scit quidquid significatur per istam: "Caesar fuit imperator," quia aliter Deus nesciret an foret vera vel falsa; ergo, modo intelligit quid significatur per subiectum et per praedicatum; sed nulla res quae modo est significatur per subiectum etc., quia nulla res est Caesar qui fuit imperator, nee aliquis imperator est imperator qui fuit Caesar.

112-113 et ... est1 om. B 112 concedantur, arguitur] hoc concedetur, potest argui R 113 umquam ... est1] etc. P j sed om. BR 114 Antichristum umquam trp. P; Antichristum numquam R 117 Item] tune add. P j umquam om. PR | dies iudicii om. P 118-120 et ... fore om. P 118 per om. R 120 umquam fore trp. B; numquam fore R j si om. P 120-121 deceperunt homines] bonos deceperunt P 121 quod ... inconveniens om. P 123 ista concedatur om. P 124 sequitur] sequeturR \ Deus om. P j tradidit] tradat B 124-125 et multa ... Consequentia] et multa quae scivit nescit consequentia B; om. P 125 Deus aliquando trp. P 126 intelligat] -git P 128 quidquid] quod R 129 Deus om. P j modo om. P | intelligit] -gitur B 130 per1] suum add. B j per2 om. PB 131 modo] id B j significatur ... etc. om. PR j quia ... qui om. P 132 fuit imperator trp. B j nee ... qui] qui est vel fuit P j Caesar] ergo add. P

QUODLIBET III, QUAESTIO 1

65

(Quinta dubitatio) 135

140

Item, secundum istam tertiam conclusionem haec esset neganda: "Deus cognovit vel intellexit mundum antequam esset." Probatio: quia haec fuisset falsa ante mundi constitutionem, si fiiisset formata: "Deus intellexit mundum," quia tune mundus non fuit, et haec fuisset vera: "nihil est mundus," quia nihil est nisi Deus; igitur, Deus nihil aliud a se intellexisset, quia nihil aliud fuisset. (Sexta dubitatio} Item, Ad Romanes iv: "Vocat ea quae non sunt, tamquam ea quae sunt," ergo vult ea quae non sunt reduci ad esse, ergo, cognoscit ea quae non sunt. (Septima dubitatio)

145

Item, Deus praedestinavit Petrum ab aeterno, ergo intellexit Petrum ab aeterno. Confirmatur per illud (Ad) Romanos ix: "Cum nondum nati essent, aut quicquid boni aut mali egissent (ut secundum electionem propositum Dei maneret), non ex operibus, sed ex (vocante) dictum est: 'lacob dilexi, Essau autem odio habui.'"

150

(Octava dubitatio) [Adde hie xiii argumenta quae ponuntur in lectura super Sententias et postea pone opinionem quam concludunt et postea argumenta decem 134 Item] iterum R | istam ... conclusionem] conclusionem tertiam P | neganda] falsa P 135 antequam] Christus add. R \ Probatio am. P j quia] data quod add. R; dato quod add. B 136 fuisset] fuit B [ falsa om. BR 136-137 ante ... mundum] ante a Deo B 136 si fuisset formata om. R 137 quia ... et om. BR 137-139 et... fuisset om. P 137 vera] quia haec fuisset falsa, mundus est intellectus a Deo, et haec fuisset vera add. R 138 quia] et R | se] intelligit add. et del. B 141-143 Item ... sunt om. B 141 Ad om. P j Vocat] ac add. R [ ea2 om. R 146 per illud om. P 147-148 aut1 ... maneret] etc. 147 quicquid] quicquam B 148 {vocante}] voluntate BR; vocatione P 149 lacob ... habui] etc. B 151 in lectura om. R | super Sententias] Sententiarum B 152 postea1] eis B; post P | postea2 ... decem] post decem argumenta P 141 Rom. 4:17. 146-149 Rom. 9:11-13. 151-153 Holcot, In Sententias, 2.2.3 (C 46v-47v; O 149ra-va; P 49rb-50rb; R 44ra-vb; Pa 47rb^7vb): "Circa tertium articulum restat videre an nulla rosa existente haec sit concedenda: 'rosa concipitur,' vel 'rosa intelligitur,' et huiusmodi.

66

UTRUM CLARE VIDENS DEUM

contra illam, et tene secundam.] Item, contra praedictam conclusionem arguitur: quia secundum earn homo non posset intelligere nisi ens reale, 153 praedictam] dictam BR

154 posset] -test P

Et hie (l) est unus modus communis dicendi quod sic, quia tales termini 'concipi,' 'intellegi,' 'cognosci' et eis aequivalentes possunt verificari tarn de terminis supponentibus pro nihilo sicut pro re. Potest enim homo intelligere chimeram, quae nihil est, secundum istos. Concedunt enim quod illud quod nihil est, est intelligibile et cognoscibile; ymmo illud cui repugnat esse potest intelligi et a nobis imaginando cognosci, unde intellectus format propositiones de non existentibus et habet de eis conceptus tarn complexos quam incomplexos. Et dicitur praedicatum inesse subiecto, et tamen nee pro se nee pro aliquo existente sed pro illo quod nihil est ac si aliquid esset. Confirmatur istud per Anselmum, De casu diaboti, capitulo ii: 'multa enim,' inquit, 'dicuntur secundum formam loquendi quae non sunt aliquid secundum esse et secundum rem, sicut enim de aliquo dicimus quod habet visum, et visus est in eo' .... {2} Econtrario est opinio aliorum talis: quod posita intellectione rosae in mente Sortis et conservata post adnihilationem vel corruptionem rosae ita quod Sortes nihil intelligat aliud, dicunt quod haec propositio est neganda 'aliquid intelligitur a Sorte,' et haec similiter: 'rosa intelligitur a Sorte.' Et eadem ratione haec est modo neganda: 'Antichristus intelligitur a Deo' et quod ante creationem mundi haec fuisset falsa si fuisset 'Deus intelligit mundum,' et haec similiter: 'aliqua creatura intelligitur a Deo.' Verumtamen pro ista opinione potest argui sic: nam posito casu priori de Sorte et de intellectione rosae, arguitur sic: omnis universalis est vera cuius quaelibet singularis est vera; sed huius universalis, 'nihil intelligitur a Sorte' hoc casu posito quelibet singularis est vera ... . (opinio propria mg. CP) Quantum ergo ad istos varios modes dicendi, magis est difficultas verbalis quam realis, unde tales propositiones 'Antichristus intelligitur,' 'Caesar concipitur,' 'rosa cognoscitur' et huiusmodi sunt distinguenda penes amphiboliam, eo quod possunt accipi proprie et pro seipsis ad virtutem vocabulorum. Et sic sunt falsae, nam ista 'Antichristus intelligitur' convertitur cum ilia 'Antichristus est intellectus,' quae propositio est falsa, cum subiectum supponat respectu verbi de praesenti quod nullo modo ampliat. Alio modo possunt tales propositiones accipi pro aliis secundum voluntatem utentium eis et volentium sic loqui, ut ista propositio, 'Antichristus intelligitur' accipiatur pro ista: 'intellectio quaedam est qua Antichristus, si foret, foret intellectus,' vel 'conceptio quaedam est quae foret conceptio Antichristi si esset' ... . Et sic de consimilibus propositionibus dicendum est. Nee est philosophice vel logice dictum, sed solum ad placitum, quod scilicet, tales termini 'intellectum,' 'cognitum,' 'conceptum,' et huiusmodi ampliant; ideo proprie loquendo videtur quod tales sunt negandae: 'rosa intelligitur' nulla rosa existente; 'Antichristus intelligitur a Deo' ... nam proprie ista est (P 50rb) manifeste falsa." We thank Fr. Joseph Wey for locating Holcot's intended arguments for us. Holcot had already advanced them in his first Principium (O 206va), where he names Chatton (whose name is garbled in O) as holding the first opinion, and Campsall as the proponent of the second.

QUODLIBET III, QUAESTIO 1

155

160

67

et sic non posset aliquis formare propositiones de figmentis, et sic haec non esset intelligibilis: "chimaera est chimaera," "chimaera non est hircocervus," et huiusmodi. Consequens est falsum. Similiter: "nullus posset fingere montem aureum vel hominem cuius dextera foret in oriente et sinistra in occidente," ad modum quo Aristoteles imaginatur, ii De caelo. (Nona dubitatio}

165

Item, nullus posset imaginari corpus moved in vacuo nee aliquis posset cogitare de tempore, quia nee praeteritum est nee futurum est, et tamen dicuntur esse partes temporis; et eadem ratione nee de motu, cum cuiuslibet motus aliqua pars /B 263vb/ sit futura, aliqua praeterita, secundum Aristotelem; nee aliquis posset cogitare de tempore quo vixit. (Dedma dubitatio}

170

Item, haec divisio foret falsa: "ens aliud in anima, aliud extra animam," secundum quod 'ens in anima' solet vocari 'ens rationis.' Et haec divisio similiter nihil valeret: "ens aliud in potentia, aliud in actu," quia omne ens est ens in actu. (Adprimam dubitationem seu dubium) Ad ista dicendum est. Ad primum dico quod haec est concedenda: "Deus nihil intelligit nisi quod modo est," quia convertitur cum hac universal!: 155-156 figmentis ... esset] significatis et sic aliquis dicit haec non est B 156 non2 om. P 157 et... falsum om. P | est om. B 158 foret] esset P 159 et om. P j ad modum] modo P 160 caelo] et mundo add. BR 163 cogitare om. R | et tamen] quae B 164 et om. BP | eadem ratione om. P 164-166 cum ... vixit om. P 164 cum] tamen B 165 praeterita] sed add. R 166 Aristotelem] intentionem Aristotelis B; intensionem Aristotelis R 168 Item] Similiter tune P | foret falsa] non valeret P 169 secundum] sed R \ solet vocari] vocatur P 169-170 Et ... valeret] Similiter nee haec P; Et homo divisio similiter R 170-171 quia ... actu om. P 173 est1 om. BR | primum] dicitur add. et del. B | dico om. R; conceditur P 160 Aristotle, De caelo et mundo, 2, 285b20 seq.; cf. Averroes, In de Caelo 2.13 in Aristotelis Opera cum Averrois cordubensis variis in ea opera commentariis (Venice, Juntina, 1562-1574; repr. Frankfurt-am-Main, 1962), 5, fol. 102va. 164-166 Cf. Averroes, In Aristotelis Physica, 4.2.3-4, comment. 67-75 (Juntina 4, fols. 156r-165r).

688

175

180

185

190

195

UTRUM CLARE VIDENS DEUM

"nihil est intellectum a Deo nisi quod modo est," cuius quaelibet singularis est vera, sicut patet inductive. Eodem modo haec est concedenda: "Deus nihil potest producere nisi quod produxit," vel ilia: "nullam rem potest Deus /P 180ra/ producere quam non produxit." Et hanc /R 158va/ concede similiter: "nihil vult Deus umquam fore nisi quod modo actualiter est," quia quaelibet eius singularis est vera. Nee valet iste discursus: "Deus nihil vult umquam fore nisi quod modo est actualiter, Antichristus non est modo actualiter, ergo Deus non vult Antichristum umquam fore"; quia non est in modo nee in figura. Nee iste discursus valet isti consimilis de die iudicii, quia praemissae sunt verae et conclusio falsa utrobique. Contra: Si Deus vult Antichristum fore, ergo vult aliquam rem fore quae modo non est. Nego consequentiam. Contra arguitur sic: omne volitum a Deo fore est, Antichristus est volitu(s) a Deo fore, ergo Antichristus est. Dico quod maior est vera et minor est falsa, quia haec est falsa: "Antichristus est volitus a Deo fore"; et nego istam consequentiam: "Deus vult Antichristum fore, ergo Antichristus est volitus a Deo fore." Contra: aut Deus, volendo Antichristum fore, vult aliquid fore vel nihil vult fore. Et expono hoc gerundivum 'volendo' per quia. Si aliquid, et nihil nisi Antichristum, ergo Antichristus est aliquid; si nihil, ergo Deus, volendo Antichristum fore, nihil vult fore. Concede conclusionem exponendo ly 'volendo' per quia. (Ad secundum dubium} Ad secundum concedo istam: "Deus vult diem iudicii fore," et tamen nihil vult fore nisi quod modo est. 175 nisi ... est] etc. P | quaelibet] quilibet R; quodlibet B 176 sicut ... inductive om. P 177-179 Et ... concedo om. P 179 similiter] Deus (produxit add. et del.) add. B j Deus om. B | umquam] numquam R 180 actualiter om. PB 180-182 quia ... actualiter1 om. R 180 quaelibet eius] quodlibet B 181 iste om. B 181-182 est actualiter1 tip. B 182 non est modo trp. P 183 umquam om. P | non] nee R j nee1] etBP | Nee2 om. B 184-185 iste ... utrobique] sic de aliis P 184 isti] -te B 186 ergo] Deus P 187 modo] nunc R; om. B j arguitur sic om. P J omne om. B 188 fore1 om. B \ volitu(s)] -turn BR 189 Dico] -citur P j et ... falsa] et non minor P 189-190 quia ... et om. P 190 a Deo fore trp. R 190-191 nego istam consequentiam] nego consequentiam B; Contra P 192 fore1] nego consequentiam add. P; contra autem Deus volendo Antichristum fore, igitur Antichristus est volitus a Deo fore add. B j vult] vel BR 193 nihil vult fore] non P; ftp. B ] Et expono hoc] exponendo P | volendo om. P 198 secundum] patet per idem quia add. BR j istam Deus] quod P; est add. et del. B 199 modo] nunc BR

QUODLIBET HI, QUAESTIO 1

200

205

69

(Ad tertium dubium) Ad tertium quando arguitur sic: "Deus nihil intelligit nisi quod modo est, ergo multa tradidit oblivioni," quia intelligit Caesarem, Platonem et Ciceronem, nego primam consequentiam, quia antecedens est verum et consequens falsum, quia nulla multa tradidit oblivioni. Dico tamen quod multa sunt intellecta a Deo quae non semper erunt intellecta a Deo; Deus tamen semper erit intellectio, propter quam haec foret vera: "si talia essent, ista sunt intellecta a Deo," et pro tanto concedunt multi tales propositiones "ista semper erunt intellecta a Deo." (Ad quartum dubium}

210

215

220

Ad quartum, quando arguitur: "Deus scit quid significatur per istam: 'Caesar fuit imperator,"' dicendum est quod Deus non scit quid significatur per istam, "Caesar fuit," proprie loquendo, quia nihil significatur per illam, sicut patet inductive. Contra: haec "Caesar fuit" est una propositio vera, ergo est significativa, ergo quilibet terminus significat, et si significat ergo aliquid vel aliqua. Dicendum est quod est propositio vera et oratio significativa, et concedendum est quod quilibet terminus illius est significativus vel consignificativus. Unde concede quod iste terminus 'Caesar' est modo vox significativa, sed tamen nihil significat nee alicuius est significativus, sed fuit aliquando institutus ad significandum Caesarem; et si ille esset modo, sine nova institutione ilium significant. Similiter, talis terminus est quod ipso audito multi ex certa institutione formant conceptus qui 201 quando ... sic] nego hanc consequentiam P | modo] nunc BR | est] ad add. et del. R 202 intelligit] -lexit B; om. P 202-203 Caesarem... quia om. P 206 tamen] tantum R j intellectio] intelligibilis ea B; intellecto R 207 ista sunt] essent P 210211 quando ... imperator om. P 210 quid] proprie add. B | istam] Deus fuit add. et del. R 211 dicendum est] dicendum R; dicitur P j Deus om. BR j scit] sit R; om. B 211-212 quid ... istam om. B 212 Caesar fuit om. BR | proprie loquendo om. P 213 sicut ... inductive om. P 214 haec ... fuit] haec B; om. R | una propositio om. P | est om. BR 215 et si significat om. P j ergo om. B 216 vel] vult B | aliqua] alia P 217 Dicendum est] dicendum R; dicitur P \ quod ... et2 om. P 218 concedendum est] conceditur B; om. P 218-219 vel consignificativus om. P; vel significativus R 219220 Unde ... significativa om. P 219 Caesar om. R 220 nihil significat om. B | ne ... significativus om. P 221 ille om. P 222 institutione] impositione P j tab's terminus] isto termino P 223 est ... ipso om. P

70

225

UTRUM CLARE VIDENS DEUM

forent /B 264ra/ conceptus Caesaris, si Caesar esset, et pro tanto dicitur apud eos significare Caesarem. Similiter ista consequentia, quae innuitur esse bona in illo argumento, non valet: "nihil significatur per subiectum neque per praedicatum, ergo propositio non est vera, sicut patet de ista: 'Antichristus non est chimaera.'" (Ad quintum dubium}

230

Ad quintum dicendum quod antequam mundus esset, haec fuisset concedenda si fuisset formata: "Deus nihil intelligit nisi se." (Ad sextum dubium}

235

Ad sextum, quando arguitur per Apostolum, (Ad) Romanos iv: "vocat ea quae non sunt tamquam ea quae sunt," sensus (est): facit res esse quae aliquando non fuerunt. (Ad septimum dubium} Ad septimum, concede quod Deus intellexit Petrum ab aeterno, id est, ab aeterno Deus fuit quaedam intellectio qua haec fuisset vera: "si Petrus fuisset, Petrus est intellectus."

240

(Ad octavum dubium}

245

Ad octavum, quando arguitur quod homo nihil posset intelligere nisi /R 158vb/ ens reale, concede. Contra: ergo nullus homo potest intelligere figmenta nee formare tales propositiones: "chimaera est chimaera"; nego istam consequentiam, quia habere tales intentiones est satis possibile, sed quia istae intentiones 224 Caesar om. P 225 apud eos om. P | ista] haec P 225-226 quae ... argumeno om. P 225 quae] in add. R | innuitur] innuit B 226 non] nihil BR 227 propositio om. P j de ista] per tales BR 230 dicendum] dicitur P 231 formata om. PR j se] et hanc ista demonstrata Deus nihil intelligit nisi se add. R 233-234 quando ... sensus] Apostolus intelligit quod P 234-235 res ... non] aliquando res esse quae numquam B | esse om. R 237-238 id ... aeterno om. R 238 intellectio] intentio P | Petrus om. P 239 est] fuisset B 241 quando arguitur] quod arguitur B; concedo P j posset] -test P 242-243 concedo. Contra] et nego consequentiam P 243 ergo om. B j homo om. P j potest] -sset R | figmenta] significata B j nee] vel P j formare] fore B 244-250 tales ... imaginatur2] conceptus de eis vel imaginari P 244 chimaera2] nee add. B 245 possibile | impossible B

QUODLIBETIII, QUAESTIO 1

71

250

innuuntur supponere pro rebus extra, et nulla res extra eis correspondet, ideo tales propositiones sunt falsae. Similiter, satis est possibile formare talem imaginationem, quasi sic esset, quod homo extenderet unam manum ad orientem et aliam ad occidentem. Sed dico quod qui sic imaginatur nihil imaginatur. Unde sicut aliquis intelligit et aliquis diligit, et tamen nullam rem tali dilectione diligit, sicut patet si diligam lohannem absentem et stante ista dilectione Johannes corrumpatur, ita est in talibus actibus imaginationis: aliquis imaginatur, sed tamen nullam rem imaginatur.

,55

(Ad nonum dubium} Ad nonum, patet per idem, quia possumus imaginari corpus moveri in vacuo et cogitare de praeteritis et futuris, et tune cogitamus, et de nulla re cogitamus. (Ad decimum dubium)

260

265

Ad decimum, dico quod ilia divisio: "ens aliud in anima, aliud extra animam" debet sic intelligi: quod de numero entium quaedam sunt operationes rationis (sicut propositiones, sillogismi, et discursus), quaedam entia extra /P ISOrb/ animam. Similiter, haec divisio: "ens aliud inpotentia, aliud in actu" debet sic intelligi: de quibusdam terminis significativis rerum formamus propositiones de inesse per hoc verbum 'est' et de quibusdam per hoc verbum 'potest'; sicut dicimus: "rosa est," quando est in effectu, vel "potest esse," antequam sit in effectu, quamvis forte proprie loquendo haec sit falsa, rosa non existente: "rosa potest esse." Sed quando conceditur, accipitur pro ista: "potest esse quod rosa 248 talem] propositionem vel add. B | homo extenderet] homini ostenderet B 249 manum] magnam R 250 imaginatur1] -nantur R | intelligit] et tamen nihil intelligit add. B 250-251 aliquis2 ... tali] et nihil intelligit diligit et nullam rem ilia P 251 tamen om. B | tali ... diligit trp. B | patet om. P j si diligam] diligendo B 252 corrumpatur] moriatur P 252-253 est ... imaginationis om. P 253 sed tamen] et P; et tamen B 254 imaginatur] et terminus significat et nihil significat et ita de aliis P; om. R 256 Ad ... idem] per illud ad nonum B 256-258 quia ... cogitamus om. P 258 re om. R 260 dico om. BR | ilia divisio trp. R 260-261 ens ... animam om. P 261 quod om. P 262 operationes rationis trp. R 263 animam om. PR | haec] alia P ! ens om. BP 264 aliud1 ... actu om. P | quibusdam] -buscumque P 266 dicimus] quod add. P; om. B 267 vel... effectu2 om. B | quamvis] contra non B 268 rosa1] est add. B 269 accipitur] conceditur P j ista iter. R; ita add. P j quod rosa trp. B

72

270

275

280

UTRUM CLARE VIDENS DEUM

sit," vel pro consimili. Sed in ista materia non est possibile quod evolvamus nos perfecte quin malis gratibus nostris improprie loquamur; sed sufficit habere sanum intellectum et scire quod improprie loquimur. AD ARGUMENTUM IN opposiTUM quod probat quod quilibet videns Deum videt omnia quae Deus scit propter illud verbum Gregorii, iv Dialogorum: "quid est quod nesciunt qui scientem omnia sciunt?" Dicendum quod intentio beati Gregorii potest esse quod beati nihil ignorant spectans ad beatitudinem eorum essentialem. Vel potest intelligi /B 264rb/ de 'scire in habitu,' pro tanto quia sciunt ilium per quern possunt omnia scire si ipse voluerit, sicut auctoritas sonat. Unde licet actu nesciant omnia, quodammodo habitualiter sciunt omnia, quia sciunt ilium qui potest eis quodlibet intelligibile revelare. 270 vel pro om. P 270-272 consimili ... loquimur] etc. P 272 sanum om. B | improprie] proprie B 273-275 quod1 ... sciunt om. P 274 IV om. R 276 beati1'2 om. BR ! Gregorii om. B j potest esse] est P j ignorant] -ret B 277 eorum] illorum P 278 in ... tanto] de habitu P | quia] quod B | per quern] a quo P 279 ipse] ii P | voluerit] -rint P 279-281 Unde ... revelare om. P 280 quia] qui R

Quodlibet III, Quaestio 2 UTRUM ISTA CONSEQUENTS SIT NECESSARIA: "DEUS SCIT A FORE ERGO A ERIT." SlGNIFICET A UNUM FUTURUM CONTINGENS. 5

Quod sic arguitur, quia oppositum consequentis non potest stare cum antecedente; ergo consequentia est bona. AD OPPOSITUM: Si ista consequentia sit necessaria et antecedens est necessarium, ergo consequens est necessarium; ergo "a fore" est necessarium; ergo "a fore" non est futurum contingens.

10

15

20

In ista quaestione suppono quod consequentia necessaria vocetur consequentia bona. Consequentia autem est bona quando non potest sic esse sicut per antecedens denotatur nisi (ita) sit sicut per consequens denotatur. Secundo, suppono quod 'scire' accipitur pro 'assentire evidenter alicui vero.' Hoc supposito, dico ad quaestionem quod sic, quia si Deus scit a fore, verum est quod a erit, et si verum est quod a erit, a erit; ergo, a primo si Deus scit a fore, ergo a erit. Similiter, ista consequentia est bona: "Sortes scit a fore; ergo a erit"; et eadem ratione et alia. Ad rationem in oppositum, quando accipitur /R 159ra/ quod antecedens huius consequentiae est necessarium, ista videlicet: "Deus scit a fore," dicendum quod haec est contingens: "Deus scit a fore," quia sic scit a fore quod potuit numquam scivisse a fore. 2 ista] haec P 3 scit] sit BR 4 A om. B 5 arguitur om. PR 6 ergo ... bona om. P 7 Si] sequitur BR j ista consequentia] ilia P j sit] est BR 8 est necessarium2 om. P 8-9 ergo2 ... necessarium om. P 9 a fore] consequens P j futurum om. P 10 consequentia] non est add. R 11 Consequentia2 ... quando] quae talis est quod P j sic] ita P 12 per antecedens denotatur] significatur per antecedens P 12-13 nisi... denotatur] etc. P 12 {ita}] ista BR 13-14 Secundo ... vero om. B 13 accipitur] -piatur R 15 supposito] -pono R | scit] sit B 16 est1 quod1 om. R j et ... erit2 om. R 17 si om. BP | ergo om. B | ista] haec P 18 bona om. P | et1 ... alia om. P 19-21 quando ... dicendum] dicitur P 20 huius] unius B 21 Deus ... fore2 om. BR 21-22 sic ... fore1] Deus scit (sit R) a fore sic BR 22 potuit] -test PR

74 UTRUM ISTA CONSEQUENTIA SIT NECESSARIA

25

Unde, quandocumque aliqua propositio habet multas exponentes, si una earum sit contingens, ilia tota propositio est contingens. Modo, ista propositio: "Deus scit a fore" aequivalet isti copulativae: "Deus assentit huic complexo: '# erit,' et ita erit quod a erit," cuius secunda pars est contingens per positum.

P

23 quandocumque] quando P 24 earum] illarum P j sit] est B | ilia ... est] tota erit 25 propositio om. P 27 per positum] ergo, etc. P

Quodlibet m ? Quaestio 3 UTRUM, FACTA REVELATIONS ALICUIUS FUTURI CONTINGENTIS, IPSUM MANEAT CONTINGENS POST REVELATIONEM. 5

10

15

20

25

Arguebatur /B 255vb/ quod non, quia si sic, sequitur quod aliquis simul posset esse in gratia et in peccato mortali. Consequens falsum. Consequentia probatur sic: pono quod Deus praecipiat Sorti existenti in caritate quod nihil velit nisi quod apparet sibi rationale; et ponatur etiam quod Deus revelet sibi revelatione clara in Verbo unum effectum futurum contingenter, qui sit a; et credat Sortes per rationem propriam quod a non est effectus futurus. Revelatione facta, ponatur quod velit a fore, sicut videt ex sua revelatione, et duret sua volitio per horam. Isto posito, si "a fore" sit adhuc contingens, ergo haec est contingens: "Sortes simul fuit in gratia et in peccato mortali," quia Sortes per totam horam fuit in caritate per casum; ergo haec est modo necessaria: "Sortes per hanc horam fuit in caritate," et haec est contingens: "Sortes in hac hora peccavit mortaliter," quia in fine horae haec est contingens: "a non erit." Et sequitur: a non erit; ergo Verbum numquam repraesentavit a fore; ergo Sortes numquam vidit in Verbo "a fore"; et necessarium est quod Sortes voluit a fore; igitur voluit a fore contra rationem, quia per casum Sortes aestimatione propria credidit a numquam fore; ergo fecit contra praeceptum; ergo fuit in {peccato) mortali, et tamen per totam illam horam fuit in caritate; ergo simul fuit in caritate et in peccato mortali. AD OPPOSITUM: Si (non), liberum arbitrium tolleretur. 5 Arguebatur om. P | quod1 om. R j sequitur] -queretur B 7 sic] quia P 8 apparet] -real B j rationale] -nabile R | et om. PR | etiam] sic B 9 Deus revelet trp. B j revelatione clara trp. B 9-10 futurum contingenter trp. BR 10 sit] scit B 11 ponatur] -nitur P 12 videt om. P j sua1 om. BR | duret... volitio trp. P 13 fore sit] foret sic B j adhuc om. P | est] erit R 16 fuit iter. P 16-17 Sortes ... contingens om. horn. B 16 hac om. R 18 Verbum numquam trp. B j repraesentavit] erit repraesentans B; praesentavit R 20 igitur ... fore2 om. PR 21 Sortes om. BP 22 ergo ... mortali om. BR j tamen om. P j per iter. B 23-24 simul ... mortali] etc. P 25 (non)] sic BPR | tolleretur] -letur B

76

30

35

40

45

50

UTRUM, FACTA REVELATIONS

Quamvis forma /P 180va/ quaestionis solvat semetipsam, ut necesse sit earn concedi, quia supponit illud idem quod quaerit, quia supponit quod facta sit revelatio de aliquo future contingente, et quaerit an maneat contingens post revelationem, non enim posset esse revelatio facta de future contingente nisi ipsum esset futurum contingens pro mensura revelationis, et pari ratione post revelationem, si propositio revelata maneret. Unde absolute debet quaestio concedi, supposita existentia illius revelati. Pertractando tamen quaestionem ad intentionem quaerentis, ut sit sensus quaestionis talis: "Si fiat revelatio de eo quod nunc est futurum contingens, an ipsum maneat contingens post revelationem," sic est de ista quaestione apud modernos studentes maxima difficultas. Occurrit enim ex una parte, si dixerimus quod oppositum revelati potest contingere, quod Deus potest decipere, mentiri, periurare, non solvere quod promisit, et fieri infidelis, et huiusmodi, quae bonis moribus repugnare videntur. Ex alia parte, si dixerimus quod oppositum revelati, vel promissi, vel asserti seu iurati a Deo non potest evenire, videtur derogare divinae potentiae, quae in nullo minuitur propter revelationem, vel iuramentum, vel promissionem factam creaturae. Item, videtur derogare humanae libertati, quia, facta revelatione, /R 159rb/ de aliquo /B 256ra/ cadente sub libera facultate voluntatis, iam fieret necessarium si eius oppositum evenire non posset. Ut, igitur, videatur quae pars in ista difficultate possit probabilius sustineri, primo recitabo istam viam secundam et arguam contra earn; secundo recitabo (viam) primam et arguam similiter contra earn; tertio praeeligam illam quae mihi pro nunc probabilior apparet. 26 semetipsam] seipsam P 27 earn] illam P 27-29 quia ... revelationem] supposita veritate talis revelati P 27 illud ... supponit2 am. horn. R 28 quod facta sit] ex facto fit B j quaerit] -ritur B 29 non enim] quia non P j posset esse] esset B |revelatiofacta] revelat P; revelationem factam B 30 esset om. P 31-32 et... revelati om. P 32 existentia] ex natura B 34 quaestionis talis om. P | revelatio corr. B 35-36 de ... maxima om. P 36 difficultas] difinitas B 38 periurare] peierare P 39 repugnare] obviare R 40 vel om. P 41 vel asserti] asserti P; om. B j seu iurati om. P J potest] -ssit R; non add. P j videtur] -debuntur P 43 vel1 ... creaturae] etc. P 45 facultate] potestate P 46 si] quod P j evenire] -ret B 47-50 Ut... apparet] In ista quaestione duae viae tenentur P 47 difficultate] diffinitate B | possit] -test B 48 sustineri] -re B | earn] illam B 50 praeeligam illam trp. B 48 49

viam secundam Rather, the first way of reasoning (above, lin. 36-40); see also below, Quaestio 8, lin. 253-273. (viam} primam Rather, the second way of reasoning (above, lin. 40-46); cf. below Quaestio 8, lin. 231-243. Ockham, too, argues for this opinion in Tractatus depraedestinatione etpraescientia Dei respectufaturorum contingentium (OP 2: 505-539).

QUODLIBET III, QUAESTIO 3

77

(ARTICULUS PRIMUS)

55

60

65

70

Est una via modernorum quae ponit quod omne revelatum, assertum fore, promissum et iuratum a Deo necessario eveniet. Probatur multipliciter. Primo, quia aliter Deus nullum posset certificare de aliquo futuro, quia quantumcumque assereret vel revelaret aliquid fore futurum, semper esset contingenter futurum, sicut prius; quod cum constaret illi cui fit revelatio, nulla fieret in eo certitudo. Item, si facta revelatione de isto: "Antichristus erit," oppositum posset evenire; ergo Deus posset revelare alteri quod oppositum eveniet, et sic posset certificare duos de duobus contradictoriis, quod est impossibile. Item, si dicatur quod Deus potest numquam asseruisse quod asseruit, ergo homo potest magis certificare quam Deus. Item, tune maior foret certitudo fidei quam revelationis, quia cum certitudine revelationis stat haesitatio de opposito, non autem cum certitudine fidei. Contra istam viam arguitur alibi diffuse in quaestione: "Utrum resurrectio generalis necessario sit futura." Ad rationes ergo istas, dicendum ad primam: quando arguitur quod aliter Deus nullum posset certificare de aliquo futuro, nego consequentiam, quia dico quod certitudo quam Deus facit in beatis non est talis quod sic erit et impossibile est quin sic erit. Puta, quod Linus sciat 52 Est om. PR j una] ergo add. R | via modernorum om. P | quae om. PR [ omne om. P 52-53 assertum ... Deo om. P 53 eveniet] erit P 53-54 Probatur ... Primo om. P; modo add. B 54 posset certificare trp. P 55 assereret] assent B | vel ... futurum om. P j revelaret] -laverit B 56 sicut prius om. BP \ quod] et BR | cum] tamen B j constaret] stare possit et debeat R j fit] facta est talis P 57 revelatio] et debeat add. B 58 de ... erit om. P 58-59 oppositum posset1] possit oppositum R; potest oppositum B 59 posset2 revelare] revelare R; revelavit B j alteri om. P; aliter B | quod oppositum] quam B | eveniet] foret P 60 posset] -terit R \ duos om. P 6061 quod ... impossibile om. P 62 dicatur] -citur P | asseruit] contra add. PR 64 foret] esset P | cum] tali B 65 certitudine revelationis] revelatione P j cum] de P 66 fidei] etc. add. R 67 istam viam ... diffuse] ista arguitur P 67-68 in ... futura om. R 69 ergo ... primam] istas BR 69-70 quando ... futuro om. P j quod aliter om. B 70 posset] -test B 70-71 nego consequentiam] negatur consequentia B; nego primam consequentiam P 71 dico quod om. P 72-77 Linus ... produxit] quia Deus ipse non potest talem notitiam habere de futuro contingenti, quia non potest facere de potentia sua absoluta quin ipse potest facere tale contingens datum, nee quin ipse potest non facere P 67-68 quaestione ... futura Below, Quaestio 8, lin. 346-400, 417-746.

78

75

80

85

90

95

UTRUM, FACTA REVELATIONE

istam: "Linus semper erit beatus et impossibile est quin semper erit beatus," quia talem certitudinem Deus non potest causare, quia impossibile est quod Deus sit talis vel in tali statu in quo non posset destruere omnem creaturam, quia omnem creaturam aeque libere conservat, sicut libere a principio produxit. Sed causat in eis talem certitudinem quod semper erunt beati, et illi adhaerent ita fortiter et tanto assensu, ac si aliter esse non posset. Sciunt tamen quod aliter esse potest, quia aliter lateret eos condicio creaturae semper dependentis a Deo. Ad aliud dicendum quod facta revelatione de ista: "a erit," haec est contingens: "a non erit." Non tamen potest fieri revelatio de ista stante revelatione facta de opposito. Quia tamen haec est contingens: "a fore est revelatum a Deo," concedendum est quod "a fore" potest numquam fuisse revelatum, et eodem modo quod "a non fore" potest esse revelatum. Sed si ponatur quod sit revelatum, concedendum est consequenter quod "a fore" numquam fuit revelatum. Ad tertiam, quando arguitur: si Deus potest numquam asseruisse /B 256rb/ quod asseruit, ergo assertio hominis magis certificat quam assertio Dei, nego consequential^ sed magis potest constare homini quod assertio hominis est assertio hominis quam quod assertio Dei est assertio Dei. Contra: revel et Deus homini quod ipse asserit quod a erit; dico admittendo, sed nihilominus potest numquam asseruisse et numquam revelasse se dixisse assertive. Ad quartam, dico quod nulla haesitatio stat cum revelatione, /P 180vb/ sicut nee cum fide. 73 est] erit B 73-74 erit2 beatus] sit B 75 est om. R j sit] scit R | tali om. R J posset] -ssit R 76 libere om. R 77 a ... produxit trp. B | in om. R 78 illi] certitudinaliter add. B | fortiter] formaliter R 78-79 et2 tanto assensu om. P 79 esse1] -set B 80 quia om. BR \ aliter] alias R 81 dicendum] dicitur P | haec est trp. P 82-83 Non ... opposito] stante tamen revelatione ilia, non potest revelari oppositum P 84 a Deo om. PR | est quod trp. B 85 quod a trp. B 86 Sed] quod P j quod sit revelatum om. P | concedendum est] conceditur P; quod est B 87 consequenter om. P j fore] -ret B 88-90 quando ... Dei om. P 89 certificat] hominem add. R 90 sed ... constare] quod sequitur quod magis P 91 hominis1 om. P 92 Dei om. PR j Deus om. R | asserit] assentit R 93 dico admittendo] ad illud dico B; admittatur P | sed] quod B 93-94 numquam] num R 94 se] sed B 95 dico] -citur P; om. R | stat] existat B

QUODLIBET III, QUAESTIO 3

79

(ARTICULUS SECUNDUS)

100

105

Ad rationem in oppositam partem quaestionis, dicitur quod facta tali revelatione et habito tali praecepto ille cui fit praeceptum non debet velle absolute a fore, sed sub condicione tantum. Unde dicitur quod posito isto casu de revelatione in Verbo quod a erit et quod Sortes nullam aliam aestimationem habeat de "# fore" nisi in Verbo, stante similiter isto praecepto quod nihil velit nisi quod apparet sibi rationale, non obligatur ex isto casu, scilicet, ad volendum a fore. Si vero /R 159va/ sponte velit a fore stante isto praecepto, ingerit se discrimini peccati mortalis, quia scit quod "a fore" est sic sibi revelatum quod potest numquam fuisse revelatum. Si vero ponatur in casu quod fiat Sorti existenti in caritate praeceptum quod velit a fore, potest dici quod praeceptum non est rationale, nee dari potest. 98 oppositam partem] oppositum P; oppositum ad B ] quaestionis] cum B 98-99 facta ... praecepto om. P 101-103 de ... rationale om. P 101 aliam om. R 102 fore om. B 103 praecepto quod] praeterito R | nisi om. B 104 ex ... scilicet] adhuc P 105 fore] -ret B { peccati mortalis] in peccato mortali B 106 sic sibi trp. P 107 ponatur] -namus R | fiat om. R J Sorti] sibi B 109 dari] dampnari P

Quodlibet ill, Quaestio 8 UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO SIT FUTURA.

5

10

15

20

(1) Et videtur quod sic, quia si non (necessario) sed contingenter, sequitur quod Christus potest ftiisse deceptus et homines fefellisse; immo quod haec est possibilis: "Christus modo est deceptus et omnes beati sunt decepti." Consequens falsum et contra Augustinum, Defide et symbolo. Consequentia tamen probatur, et primo quod potest fuisse deceptus, quia haec est modo necessaria: "Christus in a credidit resurrectionem esse futuram" (sit a aliquod tempus vitae Christi); igitur, si ita potest esse quod resurrectio numquam fuit futura, ita potest esse quod Christus in a credidit falsum. Et ultra: ergo ita potest esse quod Christus in a fuit deceptus. Consimili modo probatur quod ista est possibilis stante significatione terminorum: "Christus est modo deceptus et omnes beati sunt decepti"; et per idem patet modo quod haec est modo possibilis: /P 184ra/ "Christus decepit homines praedicando et asserendo resurrectionem esse futuram." Et tune sequitur quod haec est possibilis: "Christus non est veritas," secundum consequentiam beati Augustini, 83 quaestiones, quaestione xiv: "Si Christus," inquit, /R 162ra/ "fefellit, veritas non est." Antecedens est possibile; ergo et consequens. (2) Praeterea, si haec potest esse falsa: "resurrectio fuit /B 245va/ futura," non fuisset vera fides beatae Virginis et aliorum sanctorum de 3 Et ... quia] Quod sic arguitur, quia P; om. R j sed contingenter om. R 4 potest] -tuit P; modo add. R 4-6 immo ... decepti om. BR 6 falsum et om. R 7 tamen om. BP j et ... deceptus om. BR 8 haec ... necessaria om. B j in a] iam R 9 aliquod om. BP j ita] ista B 10-11 resurrectio ... quod om. B 11 credidit] credit R 11-16 Et ... possibilis] Ergo, quod fuit deceptus, et sic decepit alios, et sic R 11 fuit] in a fuit iter. B 14 modo1 om. B 16 quod] quia B 17 secundum ... Augustini] confirmaturper Augustinum R 18 Christus inquit trp. B 19 Antecedens ... consequens om. R j et om. P 20 Praeterea] Item R | potest] -sset R 21-22 et ... futura om. R 4-6

Perhaps Holcot refers to Augustine, De fide et symbolo, 24 (CSEL 41: 30), "Resurget igitur corpus secundum christianam fidem." 17-19 Augustine, De diversis quaestionibus octoginta tribus, q.14 (CCL 44A: 20).

QUODLIBETIII, QUAESTIO 8

25

30

35

40

81

resurrectione futura; et si vera non fuit, nihil prodesse potuit. Hanc condicionalem ponit Anselmus, n Cur Deus homo, capitulo xvi. Igitur, modo est possibile quod beata Virgo numquam meruit per fidem resurrectionis, quod est impossibile, quia haec est absolute necessaria: "beata Virgo meruit credendo resurrectionem futuram." (3) Praeterea, capio aliquem de secta Sadducaeorum, qui praecise est damnatus, quia non credidit resurrectionem mortuorum; et tune arguitur sic: iste est damnatus quia credidit verum; igitur iniuste est damnatus. Consequens impossibile; igitur et antecedens. (4) Praeterea, Christus dixit resurrectionem corporum fore; igitur impossibile est illam non fore. Antecedens est necessarium, et consequentia probatur per Glossam, Matthaei xxviii, super illud: "surrexit, sicut dixit," ubi dicit Glossa, sic: "impossibile est non fieri quod dixit." (5) Praeterea, (i) Corinthios xv, sic arguit Apostolus ad probandum resurrectionem: "si," inquit, "mortui non resurgent, igitur nee Christus resurrexit"; et secundum Augustinum, n De doctrina Christiana, capitulo xxxi: "consequentiae quas facit Apostolus sunt bonae, licet habeant sententias falsas," id est licet antecedens et consequens sint falsa. Si ergo antecedens potest esse verum, ergo et consequens potest esse verum, videlicet illud: Christus non resurrexit. Consequens impossibile. 22 fuit] fuisset B j potuit] ponit R | Hanc om. R; wg. P 23 n ... homo trp. R 25 quod est] consequens R 26 beata Virgo om. R j futuram om. PR 27 Praeterea] Item R 28 credidit] credit R | tune arguitur] arguo BR 29 credidit] credit R \ est2 om. R 30 consequens] est add. B | igitur et antecedens] ergo antecedens P; om. R 31 Praeterea] Item R 32 illam] earn R | est2 necessarium] est notandum B; notum est R 33 per] unam add. R | xxviii] xxiii R j surrexit] resurrexit R 34 ubi ... sic] Glossa sic B; om. R | dixit] -cit P 35 Praeterea] Item ad R | xv] v P 36 inquit om. R j nee mg. R 37 et ... capitulo] De doctrina Christiana libro secundo R 38 habeant] -bent B 39 sententias falsas] (lacuna) R j id] hoc R j Si ergo trp. R 40 ergo et om. BP | potest2 ... verum2 om. R 41 illud] -la R; om. B | Consequens] est add. B; om. R | impossibile om. R 22-23 Anselm, Cur Deus homo, 2.17, ed. Franciscus Schmitt, 5. Anselmi Cantuariensis Archiepiscopi Opera omnia (Edinburgh, 1946), 2: 125.1-2. 33-34 Matt. 28:6; Glossa ordinaria, in BibKa sacra cum Glossa ordinaria, primum quidem a Strabo Fuldensi collecta; ... et Postilla Nicolai Lyrani, Additionibus Pauli Burgensis, ac Matthiae Thoringi replicis ... , 6 vols. (Paris, 1590), 5, interlin. at col. 467-468. 35-37 1 Cor. 15:16. 37-39 Augustine, De doctrina Christiana, 2.31 (CCL 32: 66-67).

82

45

50

55

60

UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

(6) Praeterea, si resurrectio potest non fuisse futura, Christus potest non implere quod promisit, et per consequens potest fieri non-fidelis sive infidelis. Consequens falsum, quia sic posset peccare et peierare, contra Apostolum, Ad Thimotheum ii: "ille fidelis permanet; seipsum negate non potest"; Glossa: "Qui est veritas, 'non potest negare seipsum,' quod faceret si dicta sua non impleret." (7) Praeterea, Christus post resurrectionem suam dixit discipulis suis, Lucae xxiv: "haec sunt verba quae locutus sum ad vos cum adhuc essem vobiscum, quoniam necesse est impleri omnia quae scripta sunt in lege Moysi, et prophetis, et Psalmis de me." Sed constat quod in prophetis scribitur quod resurrectio corporum sit futura; igitur necesse est quod impleatur, et per consequens non contingenter erit. (8) Praeterea, arguo sub hac forma: resurrectio generalis est prophetice praedicta; igitur necessario et immutabiliter ita erit, sicut est prophetatum. Antecedens patet in Daniele, et lob, et Ezechiele, et aliis; et consequentiam probo per definitionem 'prophetiae,' quae est ista, scilicet quod prophetia est divina inspiratio rerum eventus immobili veritate denuntians. Igitur, si aliquid est prophetatum /P 184rb/ fore, illud immobiliter erit; igitur Deus non potest facere quin erit. 42 Praeterea] Item R j resurrectio ... futura] sic R 42-43 potest non trp. B 43 potest... sive] fieri BR 44 falsum ... et om. R | peierare] peiorare B; om. R 44-45 contra ... Ad] Unde B 45 ii] et R; dicit Apostolus add. B | ille] idem B | permanet] per naturam B 46 Qui] que B 47 faceret] fieret R [ dicta sua trp. P 48 Praeterea] Item R | Christus ... suis om. R 49 xxiv] xiv P 49-50 haec ... quoniam om. R 50 necesse] -ssario R [ scripta] dicta BP 51 et1] in add. B | et2 Psalmis] et per Psalmos B; om. R 52 sit] est BP j quod2] ut R 53 et ... erit om. R | non om. B | erit om. B 54 Praeterea ... forma] Item R 55 immutabiliter] immobiliter PR j ita erit trp. B; erit P 56 Daniele et lob] lob, Daniele R; Daniele, Job B 56-57 et3 ... et om. B; et videnda (n) Machabaeum (xii: xliv), de quo dicitur: "nisi enim eos, qui ceciderant, resurrecturos semper, superfluum videretur," etc. R 57 consequentiam probo] consequentia patet R j ista] haec R 58 scilicet ... est om. R; prophetia est B 59 veritate denuntians] veritatem de denuntians B 59-60 Igitur ... erit1 om. R 60 illu om. B 45-47 2 Tim. 13; Glossa ordinaria, 6, interlin. at col. 739-740. 49-51 Luke 24:44. 56-59 The definition of prophecy is from Cassiodorus, Expositio Psalmorum, praefatio, 1 (CCL 97: 7.1-2; PL 70: 12); the biblical passages to which Holcot alludes are probably Daniel 12:1-4, Ezechiel 37:12-14, and Job 14:7-15.

QUODLIBET III, QUAESTIO 8

65

70

75

80

83

(9) Praeterea, Anselmus, n Cur Deus homo, capitulo xvii: "si Deus proponat se immutabiliter facturum aliquid, illud non potest non esse futurum, antequam fiat." Sed Deus immutabiliter proposuit se facturum generalem resurrectionem corporum; igitur antequam fiat non potest non esse futura. (10) Praeterea, si revelatum maneret contingens post revelationem, ponamus quod reveletur ecclesiae de aliquo viatore, puta de Sorte, quod damnabitur. Quo posito, quaero: aut licet ecclesiae sperare salutem Sortis fore possibilem, vel non. Si non, contra: haec est contingens: "Sortes damnabitur"; igitur licet sperare quod potest esse falsa; immo scit modo quod potest esse falsa; igitur scit quod Sortes potest salvari; igitur licet sibi sperare salutem Sortis. Ideo, si concedatur consequentia, tune liceret pro tali orare. Contra hoc est beatus Augustinus, xxi De civitate Dei, capitulo xvii, ubi dicit sic: "denique si de aliquibus ita certa esset ecclesia, ut qui sunt illi etiam nosset, qui, licet adhuc in hac vita /B 245vb/ constituti, tamen praedestinati sunt in ignem aeternum ire cum diabolo, tarn pro eis non oraret quam nee pro ipso." Sed si liceret sperare salutem Sortis viatoris, liceret orare pro eo. Igitur, si non plus liceret in casu illo orare pro tali quam pro diabolo, non plus liceret sperare salutem talis quam salutem diaboli. Et manifestum est quod diabolus est iam de facto damnatus, ita quod haec est necessaria: "diabolus est damnatus." Igitur aequaliter est haec necessaria: "Sortes erit damnatus," dicto casu posito. 61 Praeterea] Item R j Anselmus] capitulo add. B; om. R j n om. R j si om. R 62 proponat... facturum] proponens se futurum R | illud] idem R | non2 om. B 63-65 Sed ... futura om. R 63 Sed] se P 65 futura] -rum B 66 Praeterea] Item R 66-67 revelatum ... quod1] si sic R 67 de ... quod2] quod Sortes R; de aliquo viatore praeterea Sortes quod B 68 Quo posito] vel ergo R j quaero aut om. R; aut P | sperare corr. ex superare R 69 possibilem] -bile R j contra] scit quod add. R ] est om. R 70 Sortes om. R j licet] sibi add. R 71 scit] sit R 71-72 igitur ... Sortis om. R 72 Ideo om. BR | si concedatur] si hoc concederetur B 72-73 consequentia ... orare om. horn. BP 73 hoc ... beatus] beatus B; om. R j Augustinus] -tinum R j XXI] xn B 74 Dei om. BR j ubi... sic om. BR j denique om. R | si de] fide B; si inquit de R 74-75 ita ... esset om. R 75-76 ut... constituti] certa quae R 75 etiam nosset] etiam noscet P; et nosceret B | adhuc om. B 76 constituti] contingent! B ] tamen] cum B; om. R ! praedestinati sunt trp. R 76-77 ire cum diabolo om. R 77 non om. B | nee om. BR j ipso] tantum add. R 77-83 Sed ... posito om. R 77 liceret] licet B 61-63 Anselm, Cur Deus homo, 2.17 (Schmitt, 2: 123.9-10). 73-77 Augustine, De civitate Dei, 21.24 (CSEL 40,2: 558.20-24; CCL 48: 789).

84 UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

85

90

95

100

(11) Praeterea, si resurrectio potest numquam fuisse futura, sequitur quod Deus potest decipi secundum notitiam deitatis et non solum per communicationem idiomatum; quia forte sic aliquis concederet quod Deus potest decipi. Consequentiam probo sic: omne reputans fore quod non erit decipitur; Deus potest se fore reputans aliquid fore quod non erit; ergo Deus potest decipi. Maior est necessaria, ut apparet ex i Priorum, quia, si maior sit de inesse et minor de possibili, sequitur conclusio de possibili; sic est in proposito; ergo etc. Minor vero probatur, haec scilicet: "Deus potest esse reputans aliquid fore quod non erit," quia faciat Deus quod resurrectio non erit; et arguitur sic: Deus potest reputare a fore; igitur Deus potest reputare aliquid fore quod numquam erit. Consequentia patet, ab inferior! ad superius. Similiter arguitur sic: Deus credit Antichristum fore, et ita est; et potest credere Antichristum non fore; igitur potest credere aliter quam est. Et sequitur: potest credere aliter quam est; igitur potest decipi. (12) Praeterea, Anselmus, De casu diaboli, capitulo xii, quaerens utrum angelus malus potuit esse praescius sui casus, distinguit de 'scientia,' et dicit /P 184va/ quod si quaestio fiat de ilia scientia "quae non est, nisi cum aliquid certa ratione intelligitur, omnino respondeo non posse sciri quod potest non esse. Quod enim non esse potest, nequaquam 84-95 Praeterea ... superius] Item, si sic, sit a talem quod non erit, et arguo sic: Deus potest a repugnare fore, quia potest facere quod erit; ergo Deus potest repugnare fore quod non erit R 85 per] propter B 86 sic] si B 87 sic] quia add. B 88 se om. P j reputans] repraesentans B | fore om. B 89 Deus om. B | ut] et discursus P | apparet] -rentis B 90 quia om. B 91 sic] sicut R | vero] -ra B 92 scilicet] si B | reputans aliquid] repraesentans B 93 quia ... erit2 om. B 94 reputare1'2] repraesentare B 95 numquam] non B j ad] suu(m) add. B 96 Similiter ... sic] Item R j credit] -didit R 98 Et ... est om. R 99 Praeterea] Item R | capitulo xii om. R 99-100 quaerens utrum] quaerit an R 100 malus om. R | praescius] praescientius B 100-102 de ... respondeo] oportet modo R 102 nisi om. B | aliquid ... ratione] aliqui circa rationem B; corr. ex certa ratione aliquid P 103 potest1 non trp. R 89-91 Aristotle speaks of mixed syllogisms "de necesseet de possibili" inAnafytica priora, translatio Boethii recensiones duae, translatio anonyma ... , 1.16 (AL 3,1-4: 36-39), but this precise rule is not found; nevertheless, it seems to have been commonly accepted. Among Holcot's sources, see, for example: William of Ockham, Summa logicae, 3.1.44 (OP 1: 474.7-9); Thomas Aquinas, Commentwn in iv libros Sententiarum, 1.38.1.5 (Parma, 1856; rpt. Paris, 1929), 1: 316. 99-104 Anselm, De casu diaboli, 21 (Schmitt, 1: 266.17-20).

QUODLIBET HI, QUAESTIO 8

105

110

115

120

125

85

esse certa ratione colligi potest." Et ideo cum casus suus non necessario fiiit futurus, tali scientia non potuit angelus casum suum praescire. Et consequenter obicit contra istud, quia secundum hanc rationem nee Deus potest praescire illud quod fiet per liberum arbitrium, quia illud non necessario est futurum. Respondet quod non est simile de praescientia /R 162rb/ Dei et de praescientia creaturae, nee est necesse divinam praescientiam et angelicam in casu quaestionis eandem habere consequentiam. Ubi satis innuit evidenter quod ista consequentia est bona: "angelus praescit casum suum, igitur necesse est eum cadere"; sed ista non valet: "Deus praescit Sortem peccaturum, igitur Sortes necessario peccabit." Ex isto arguitur sic: "anima Christi scivit resurrectionem fore, ergo resurrectio necessario erit"; vel "si angelus beatus scit resurrectionem fore, ergo necessario erit." Antecedens patet, quia nee anima Christi nee aliquis beatus habet fidem de isto articulo, quia fides non fuit in Christo nee est in beatis, secundum Magistrum, Sententiarum libro (in), distinctione xxvi, et certum est quod assentiunt illi articulo, ergo non nisi per scientiam. Similiter, ex prima parte auctoritatis, videtur quod creatura beata non potest habere certain scientiam de resurrectione futura, quia dicit sic: "quod enim non esse potest, nequaquam esse certa ratione colligi potest." Videtur etiam sequi quod beatus creatus non potest habere securitatem de sua beatitudine nee de restauratione numeri beatorum. 104 certa ratione] circa rationem B | casus] angeli add. R 104-105 suus ... fuit] non potest necessario R; intelligitur B 105 tali scientia om. R j Et om. BR 106 obicit] -citur R 106-107 contra ... potest] quod Deus non posset tune R 107-108 illud2 ... futurum] tale non modo erit R 108 Respondet] Vel B; -detur R 108-109 praescientia Dei trp. BP 109 de om. PR | praescientia om. R | creaturae] a tempore add. B 109-111 nee ... evidenter] ubi innuit R 111 consequentia est bona] est consequentia bona P; est bona consequentia B 112 praescit] -scivit R 113 peccaturum] peccare B 114 peccabit] -vit B j Ex ... sic] Ergo nee a simili R | anima Christi] Christus R 115-120 vel... scientiam om. R 115 si] sic B 117 aliquis] -quid B 118 libro om. B ! xxvi] xvi P 119 illi articulo] a libero arbitrio B 121 prima] ilia R [ videtur] dicitur R j beata om. R 123 enim] eum R 124 Videtur ... habere] et eodem modo potest argui quod non habent BP 125 sua beatitudine trp. R j nee ... beatorum] futura R 118-120 Peter Lombard, Sententiae, 3.26.4 (Quaracchi, 1916; re-ed. Grottaferrata, 1971, 1981), 2: 160-161.

86

130

135

140

145

150

UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

<13> Praeterea, Anselmus, II Cur Deus homo, capitulo v, concludit in fine capituli sic: "Dicamus tamen quod necesse est, ut bonitas Dei propter immutabilitatem suam perficiat de homine quod incepit." Et est intentio sua in illo capitulo probare istam conclusionem: quod quamvis necesse sit Deum perficere /B 246ra/ quod incepit, tamen hoc non facit cogente necessitate. Ad cuius evidentiam distinguit Anselmus de duplici necessitate, et dicit quod est necessitas quae benefacienti gratiam aufert aut minuit, et est necessitas qua maior gratia de beneficio debetur. Prima est necessitas coactionis quae facit aliquem involuntarium, et secunda est necessitas fidelis promissionis. Unde dicit, "si quid hodie sponte promittis te eras daturum, eadem eras voluntate das; quamvis necesse sit te reddere debitum promissum, si potes, aut mentiri, non tamen minus tibi debet ille pro impenso beneficio cui das, quam si non promisisses." Et infra dicit quod Deus implet promissionem suam quadam necessitate servandae /P 184vb/ honestatis quae "necessitas non est aliud quam immutabilitas honestatis eius, quam a seipso non ab alio habet, et idcirco improprie dicitur necessitas." Ex isto processu arguitur sic: Deus promisit quod resurrectio corporum erit; igitur necesse est eum hoc facere si potest, vel mentiri si non potest; sed mentiri non potest; igitur et cetera. Secundo sic: Deus statuit hoc fieri, ergo de necessitate immutabilitatis hoc implebit. Tertio sic: si Deus non impleret quod promisit, Deus esset mutabilis; sed hoc est impossibile; igitur et cetera. Et consequentia patet ex intentione Anselmi, quia aliter non foret necessitas immutabilis in Deo ponenda. (14) Praeterea, si debeo credere quod resurrectio erit contingenter, sequitur quod non teneor aequali certitudine credere omnes articulos 126 Praeterea] Item R j Anselmus ... homo] casu debet homo R 126-127 concludit ... tamen om. R 128 immutabilitatem suam trp. R 128-142 Et ... processu] Ubi etiam dividit duplicem necessitatem videlicet coactionis et fidelis promissionis R 132 benefacienti] -facit B 133 gratia de beneficio trp. P 135-36 hodie ... eras1] sponte promittis hodie esse te B 139 Deus om. B | promissionem suam] -nes suas B 141 idcirco] necessitate B 142 arguitur] tune add. R 144 vel] non R j si2 non potest2 om. BR 144-145 sed ... cetera om. R 145 Secundo sic] Item R | statuit] scit R | de om. BP 146 immutabilitatis] in m{ut)abiliter R | hoc] haec R | implebit] -bitur B | Tertio sic] Item R; Tertio quia P 146-147 quod promisit] promisum R 147 esset] foret R 147-149 sed ... ponenda] consequens impossibile R 147-148 et ... Et om. B 150 Praeterea] Item R | credere] creare R | contingenter] consequenter R 151 non om. 126-128 Anselm, Cur Deus homo, 2.5 (Schmitt, 2: 100.26-27). 131-142 Ibid. (Schmitt, 2: 100.5-8, 24-26).

QUODLIBET III, QUAESTIO 8

155

160

165

170

87

fidei. Consequent falsum et contra Augustinum, Defide ad Petrum, ubi dicit "firmissime tene vel crede," etc., et contra Richardum, i De Trinitate, capitulo ii, "nihil certius vel constantius quam quod fide apprehendimus." Consequentia probatur, quia impossibile est quod homo ita firmiter credat illud cuius oppositum scit Deum posse facere, sicut illud cuius oppositum scit Deum non posse facere; sed de multis articulis credimus quod Deus non potest facere opposita illorum, sicut est de istis: "Deus est incarnatus," "Christus resurrexit," "Deus est trinus et unus"; igitur, etc. (15) Praeterea, si Deus potest facere futurum non esse futurum, tune eadem ratione potest facere non-futurum esse futurum. Consequens falsum, quia ponatur in esse quod Deus in aliquo instanti faciat b (et significet b quoddam non futurum, puta angelum perfectiorem perfectissimo angelo qui nunc est) esse futurum, et sit illud instans a. Et arguo tune sic: b nunc est futurum, igitur ab aeterno fuit futurum, quia si nunc est verum dicere quod b erit, prius fuit verum dicere quod b est futurum. Sed sequitur: ab aeterno fuit futurum, ergo non fit de novo futurum; et ultra: ergo Deus non facit hodie b de novo esse futurum, ergo non est possibile quod Deus faciat de non-futuro futurum. Item sub hac forma: si Deus potest facere de non-futuro futurum, sequitur quod Deus potest vel potuit fecisse de non-futuro futurum, et tune haec est possibilis: "Deus fecit de non-futuro futurum," vel igitur ab aeterno vel ex tempore. Si ab aeterno, igitur tale futurum fuit futurum ab aeterno; igitur numquam 152 falsum et otn. R 152-53 ubi dicit om. BR 153 firmissime ... etc. om. R; firmissime crede, etc. P | contra om. BR | I om. BP 154-155 nihil... apprehendimus o R 154 fide] tenemus add. et del. P 157 Deum] eum R | facere om. P 158 credimus] scit R j Deus om. R | opposita] -turn R | illorum] eorum B; om. R | est de istis] quod R 159 Christus ... et] et R 160 etc. om. R 161 Praeterea] Item R 161-62 tune eadem ratione] eadem ratione R; sic etiam B 163-170 ponatur ... forma] nihil de novo potest esse futurum quod iam est futurum, quod fuit futurum, et si semper fuit futurum non potest de novo esse futurum. Item R 163 faciat] fiat B 165 esse futurum om. P j illud instans] ille P 166 tune om. B 167 b1 om. B 169 facit con. ex faciat P j hodie b] hoc B j esse om. B 170 non-futuro] novo future R 171 sequitur quod om. BR 171172 vel potuit] non R; om. B 172 haec est tip. P 173 fecit de non-futuro] non-futuro fecit B ! futurum] et tune est haec possibilis: Deus fecit de non-futuro futurum add. R 152-153 Fulgentius Ruspensis, Defide ad Petrum, 35.78 (CCL 9lA: 756.1334-1337). 153-155 Richard of Saint-Victor, De Trinitate, 1.2, ed. Jean Ribaillier, Richard de Saint-Victor, De Trinitate, Texte critique avec introduction, notes et tables, Textes philosophiques du moyen age (Paris, 1958), 6: 88.23-24.

88 175

180

185

190

195

UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

fuit non-futurum. Si ex tempore, igitur aliquid incepit esse fiiturum. Consequens falsum, sicut patet. Item sub hac forma: Deus potest facere aliquid de novo futurum; faciat igitur (et sit illud a). Et arguo sic: si a est de novo futurum, igitur Deus de novo scit a esse futurum; igitur Deus non prius scivit a esse futurum; igitur aliquid est futurum quod /B 246rb/ Deus /P 185ra/ non praescivit ab aeterno esse futurum, quod est inconveniens. Item sub hac forma: Deus potest facere de non-futuro futurum; igitur aliqua factione hoc faciet, vel igitur subito vel successive; et sive sic sive sic, patet deductio, ut prius argutum est. (16) Praeterea, ad principale arguitur sic: si resurrectio potest non fore, sequitur quod Deus nulla necessitate impleret dictum suum vel promissionem suam, et sic non plus remaneret obligatus ad faciendum a postquam iuravit se facturum a quam ante, et sic non minus inconveniens foret Deo omittere quod promisit quam illud quod numquam proposuit facere. Consequens falsum. Confirmatur ista ratio per hanc formam: aut Deum omittere quod promisit est Deo inconveniens vel non. Si non, contra: igitur Deum esse falsum vel impotentem non est Deo inconveniens. Quia omne promissum in ore fidelis est debitum, sequitur: tune frustra promitteret homini aliquid de future, et vane Deus crearet, et vane prophetae prophetarent. Si sic, cum quantumcumque modicum inconveniens sit Deo impossibile secundum Anselmum, igitur impossibile est Deo omittere aliquid quod promisit; igitur si Deus aliquid promisit, necesse est eum implere illud. (17) Praeterea, ista condicionalis est bona: "si Deus promisit resurrectionem fore, igitur resurrectio erit"; igitur consequentia est 176 sicut patet om R 176-177 sub ... sic om R 177 faciat] -ciant B j si om. BP 179 Deus om. BP 180-183 quod ... est om. R 182 faciet vel] facie B 183 sive2 sic2 om. B j deductio] de necessario B 184 Praeterea] Item R j arguitur sic om. BR j potest] -sset R 186 suam om. BR j plus ... obligatus] post remaneret R 187 postquam] plus quod R j facturum a] futurum R 188 omittere] non facere R | illud] idem R 189 proposuit facere] promisit facere B; facere proponit R | Consequens falsum om. R 189-190 ista ... omittere] ad idem dimittere R 190 vel] aliud R 191 igitur ... impotentem] arguit (lacuna) falsum R 191-192 non ... inconveniens om. BR 192 Quia] quod R | sequitur] similiter BP 193 homini aliquid tip. P | Deus om. P 194 prophetarent] -taverunt R | cum ... modicum] sed quodlibet R; contra quodlibet modicum B 195 inconveniens] in Deo add. B | sit] est BR \ impossibile1] inesse add. R j secundum] per R 195-197 impossibile2 ... illud] etc. R 196 aliquid1 om. B 197 illud] igitur P 198 Praeterea ista] Item haec R | bona] vera P | promisit] -mittit R 199 fore igitur om. R 199-200 igitur2 ... necessaria om. R 195 secundum Anselmum See lin. 135-142, above.

QUODLIBET III, QUAESTIO 8

200

205

210

215

220

89

necessaria; sed antecedens est necessarium, igitur consequens. Quod autem antecedens sit necessarium patet, quia est verum de praeterito non dependens a future, licet enim resurrectionem fore sit futurum, tamen Deum promisisse resurrectionem fore /R 162va/ est a multis annis praeteritum. (18) Praeterea, arguitur sic: de necessitate Deus faciet resurrectionem fieri vel Deus erit falsus; sed impossibile est Deum esse falsum; igitur necesse est Deum facere quod resurrectio sit. Confirmatur per illud Apostoli, Ad Hebraeos vi, ubi probans quod spes electorum non potest esse frustra, quia Deus promisit et iuravit quod sic erit sicut sperant, dicit sic: "abundantius Deus volens ostendere pollicitationes heredibus et immobilitatem consilii sui, interposuit iusiurandum, ut per duas res immobiles, quibus impossibile est mentiri Deum, fortissimum solatium habeamus"; per duas, inquam, res immobiles, id est per promissionem et iuramentum. Ex qua auctoritate patet quod consilium Dei circa salutem electorum habet immobilitatem; et similiter quod divina promissio et iuramentum habent immobilitatem; et similiter quod impossibile est Deum mentiri; id est esse falsum. Et sic sequitur quod necesse est Deum implere quae circa salutem electorum promisit. {19} Praeterea, ita necessarium est quod resurrectio erit, sicut necessarium fuit Christum mori antequam moriebatur pro redemptione generis humani. Sed Christum mori fuit necessarium, quia secundum Magistrum, HI Sententiarum, distinctione xvi, "Christus accepit /P 185rb/ necessitatem moriendi"; igitur necesse fuit eum mori antequam moreretur. 200 sed] licet B; et P j necessarium igitur] necessarium est igitur et B 200-201 Quod ... necessarium] Minor R; Quod antecedens est necessarium B 201-202 est ... ftituro om. R 202 enim om. R 203 Deum] eum add. B j promisisse] Deum fore add. et del. B j a ... annis om. R 205 Praeterea] Item R 205-208 arguitur ... Apostoli om. R 208 Ad om. P | ubi] dicit add. et del. B 208-211 ubi ... ut om. R 211 et om. B j iusiurandum ut] vel B | per om. P; iter. B j res om. R 212-213 quibus ... immobiles om. horn. R 213-214 duas ... patet om. B | promissionem et iuramentum trp. R 214-216 Ex ... similiter om. R 215 et om. B 215-216 quod ... similiter om. horn. B 216 quod] quo R 217 Deum mentiri trp. R 217-218 id est... promisit] etc. R 217 Et... quod] igitur B 219 Praeterea ... sicut] Item quam R 220-222 pro ... Sententiarum] tarn necessarium est resurrectionem fore. Sed m libro R 222 xvi] 6 R 223-224 necesse ... moreretur om. R 208-213 Heb. 6:17-18. 222-224 Peter Lombard, Sententiae, 3.16 (2: 103-105).

90

225

230

235

240

245

UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

(20) Praeterea, si resurrectio corporum est solum contingenter futura, pari ratione quodcumque aliud futurum, quia productio cuiuscumque futuri et continuatio praesentis in ftiturum et pro futuro dependet a libera voluntate Dei; igitur de nullo future habetur certitude, et sic periret potissima pars beatitudinis, quae dicitur securitas futurae beatitudinis secundum Augustinum. AD OPPOSITUM arguitur sic: resurrectio generalis fiet libere a Deo; igitur contingenter fiet a Deo. Ista consequentia patet, quia si deberet fieri necessario a Deo, Deus necessitaretur ad agendum aliquid extra se; sed consequens est falsum; igitur (etc.). Praeterea, Deus potest adnihilare omnes angelos et omne aliud a se secundum Anselmum, De libertate arbitrii, capitulo viii. Sed non necessitate ad ea reparandum plusquam necessitabatur in principio ad ea producendum. Sed sine animabus et corporibus non potest resurrectio fieri; igitur non est absolute necessarium quod fiat resurrectio. Praeterea, Deus non magis necessitate ad causandum resurrectionem quam ad conservandum creaturam productam vel (ad) administrandum universum. Sed ad istud non necessitate, sed contingenter facit; igitur et aliud. IN ISTA QUAESTIONE intendo tria /B 246va/ facere, quia primo tractabitur iste articulus: utrum revelatum a Deo maneat contingens post revelationem, sicut fuit ante — et loquor de aliqua propositione de futuro revelata hominibus, cuiusmodi est ista: "resurrectio corporum erit." 225 Praeterea] Item R j est solum] sit R | contingenter] sit contingenter tier. R 226 aliud am. R 226-228 quia ... Dei] erit contingenter futurum R 228 nullo futuro] novo futurum nee R 229 potissima pars beatitudinis trp. B; beatitude cuius potissima pars R j quae ... beatitudinis] ponitur certitude R 230 Augustinum] Anselmum B 231 arguitur sic] est Magister B; om. R j generalis om. R \ a Deo om. R 232-234 fiet ... igitur] quia ex opposite sequitur oppositum R 233 se om. B 234 sed om. P \ est om. P j igitur om. P 235 Praeterea] Item R | omnes ... se] omne aliud a se, angelos et animas et corpora B; omne aliud a se R 236-239 secundum ... resurrectio] sine eorum recreatione; igitur R 237 reparandum] reprobandum B 237-238 in ... ea trp. B 238-239 resurrectio fieri trp. B 240 Praeterea Deus] Item R | magis] maius R 241 creaturam] causam B; creaturas R 241-242 productam ... necessitatur om. R 242 ad om. B | facit] unum add. R 244 ista] hac R j intendo ... quia] tria fient BR 244-253 primo ... Circa om. R 245 tractabitur] pertractabitur B 245-246 post revelationem] postquam fuit revelatum B 229-230 See below, Holcot, In Sententias, 2.2, at lin. 1528-1529. 235-236 Anselm, De libertate arbitrii, 8 (Schmitt, 1: 220.13).

QUODLIBET III, QUAESTIO 8

91

Secundo, dicetur ad quaestionem in forma sua. Et tertio ad rationes principal es.

250

(ARTICULUS PRIMUS) CIRCA PRIMUM tria fient: primo ponetur una opinio modernorum; et secundo contra earn obiciam; tertio quaedam via alia adiungetur.

255

260

265

270

Circa primum est notandum quod est opinio cuiusdam valentis quod facta revelatione absoluta de quocumque articulo de futuro, cuiusmodi est ista: "resurrectio mortuorum erit," non manet ille articulus postea contingens, sed necesse est sic esse sicut per illud revelatum denotatur fore. Nee potest Deus impedire vel omittere ne illud impleat, quia tale posse foret contra Dei voluntatem et veritatem, et ideo non foret posse, sicut posse facere contradictoria esse simul vera non est posse, immo contra potentiam Dei. Quando tamen dicitur quod "Deus de potentia sua absoluta potest facere oppositum," dicit quod haec propositio potest dupliciter intelligi. Unus (sensus) est secundum communiter intelligentes, quod Deus potest dimittere ordinationem factam et facere oppositum, ita quod haec sit vera simpliciter et absolute: "Deus potest facere oppositurn." Secundus sensus est iste: nisi Deus sic ordinasset, Deus posset facere oppositum, ita quod absolute considerando potentiam Dei ut potentia est sine eius ordinatione, non repugnat potentiae eius oppositum facere, nee in ea est defectus ad hoc. Primus sensus negatur et secundus sensus conceditur. Et ita tenet haec opinio quod propositio de futuro absolute revelata a Deo vel asserta, est simpliciter /P 185va/ necessaria, 248 sua om. B 253 est1 ... opinio] notandum est quod opinio B; est utrum (corr. ex. uterum) revelatum a ponit opinionem R | valentis] est add. B 254-255 facta ... erit om. R 254 de2 om. B 255 ista] et add. B | non] sed add. R 255-256 ille ... denotatur] necessarium R 257 fore om. BR 258 voluntatem et1 om. BP j posse2] possibile P 259 esse om. R | immo om. R 260 Dei] et R; om. B | tamen om. R j quod om. R [ Deus] potest add. R | sua om. BR 261 potest1 om. R | oppositum] obiectum del. et corr. mg. R | haec propositio] hoc R 261-262 potest2 ... intellegi] duplicem potest habere intellectum B; duplicem habet intellectum P 262-263 Unus ... quod] Primus intellectus est R 262 Unus] Uno B 263 factam] futuram R 263-268 ita ... ad hoc om. R 264 haec sit vera] est B j absolute] vera add. B 265 posset] -test B 266 considerando] desiderando B 268 negatur] falsus R j et om. B 269 sensus om. PR ] conceditur] verus R 269-273 Et ... est om. R 253 By using the term valens Holcot cites a more senior colleague, probably the "master Walter" to whom Adam Wodeham refers; see above, "Introduction," n. 108.

92

UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

ita quod Deus propter talem assertionem vel revelationem non potest facere oppositum nee impedire quin illud fiet vel eveniet quod revelatum est. (Contra Opinionem) 275

280

285

290

Sed contra istam opinionem arguitur sic: quaero de ordinatione, vel revelatione, vel assertione divina: aut ordinatio Dei est ipse Deus, vel creatura, vel creaturae, vel Deus et creatura. Si Deus, igitur est natura divina; igitur quod repugnat illi ordinationi repugnat naturae divinae, et per consequens potentiae divinae. Et si Deus propter illam ordinationem necessitaretur ad alterum oppositorum, sequitur quod Deus ex natura sua necessitaretur ad alterum oppositorum, quod tamen non concedit haec opinio. Si ilia ordinatio est creatura vel creaturae, vel Deus et creaturae, Deus potest talem creaturam vel creaturas adnihilare, quia omne aliud a se potest Deus adnihilare secundum Augustinum, iv Super Genesim, capitulo xiv, exponens illud lohannis: "Pater meus usque modo operatur et ego operor," et quomodo ilia auctoritas concordat cum ilia Genesis i, "requievit Deus die septimo," dicit quod Pater et Filius operantur creaturarum omnium administrationem "alioquin continue dilaberentur. Creatoris namque potentia, et omnipotentis atque omnitenentis virtus, causa subsistendi est omni creaturae, quia virtus ab eis quae creata sunt regendis, si aliquando cessaret, simul et illorum cessaret species, omnisque natura concideret. Neque enim, sicut structor aedium cum 272 illud] ita B | eveniet] -niret B 275 Sed] ad add R 275-276 contra ... ordinatio] ad ordinationem R 276 est ipse mg. B; est R | vel2] ut R; et B 277 creaturae] -tura B 277-278 igitur ... divina om. R 278 igitur quod trp. R | naturae divinae] deo R 278-279 et... divinae om. R 279 Et] Ideo R | propter] per R 280 necessitaretur] -tatur R | alterum] unum R | sequitur quod Deus] Ergo R; om. B 280-281 ex ... oppositorum om. B 280-282 natura ... creaturae2] nulla sua necessitatur ad idem si ilia ordinatio sit creatura vel Deus tamen R 283 potest in mg. R | talem ... vel] omnes R 283-284 quia ... Augustinum] ut dicit Augustinus R 285-294 exponens ... subtraherit] sequitur quod illam ordinationem potest destruere, ergo non necessitatur, etc. R 286 et ego operor om. P j quomodo] quando B | ilia2] hoc quod dicitur B 288 continue dilaberentur] continue deliberentur B 289 omnitenentis] omnia tenentis BP 290 creata] -tura B 291 aliquando] ante B 292 natura concideret] nullus concederet B j Neque] non P j aedium] aedificium B 285-294 John 5:17; Genesis 2:1; Augustine, De Genesi ad litteram, 4.12.22 (CSEL 28,3.2: 108.15-22).

QUODLIBET III, QUAESTIO 8

295

300

305

310

315

93

fabricaverit, abscedit, et illo cessante atque abscedente stat opus eius; ita mundus nee ictu oculi stare poterit si ei Deus regimen suum subtraherit." Praeterea, nihil pertinens ad essentialem Dei bonitatem dependet a creatura. /B 246vb/ Sed quod Deus sit iustus, vel misericors, vel verax in promissis, vel servans legem statutam, dependet a creatura, quia iustitia est virtus ad alterum, sicut patet v Ethicorwn, et misericordia est ad alterum, et sic de praedictis. Igitur, nihil de numero istorum pertinet ad Dei bonitatem, sed sine quacumque bonitate creata esset bonitas essentialis. Igitur, ad destructionem cuiuscumque creaturae nulla arguitur diminutio bonitatis in Deo. Nee valet dicere quod verum est intelligendo de perfectionibus absolutis, non de relativis, quia tales termini perfectionales secundum imaginationem nostram (sicut sunt 'prima causa,' 'summum bonum,' 'primus motor,' 'finis ultimus,' et huiusmodi infiniti), quando praedicantur de Deo, nullam perfectionem in Deo arguunt sine qua Deus esse non possit, sed de eo praedicantur praecise per accidens, sicut iste terminus 'creans' vel 'dominus,' et sic de aliis. Et ideo, si Deus omnia statuta sua abrogaret et faceret quod numquam fuissent statuta et nihil faceret de promissis, non minus bonus foret quam fuit ante mundi constitutionem, quando nihil fuit nisi ipse. /P 185vb/ Praeterea, arguo sic: Deus non est melior promittendo aliquid et servando promissum quam esset non promittendo et non servando; igitur nihil sibi accrescit de bonitate adimplendo promissum. Consequentia patet et antecedens probo, quia dato quod sic, aliqua bonitas Dei dependeret a creatura, quod videtur valde inconveniens. Si igitur dicatur quod bonitas Dei dependet per accidens a creatura, quia Deus sic ordinando et statuendo se obligavit ad conservandum creaturam vel ad 293 et] ita add. B \ abscedente] abce[de]dente B 294 nee] et B j stare] non add. B | ei Deus trp. B 295 Praeterea] Item R | essentialem] aequalem BR 296 creatu quia iustitia add. P j Sed] secundum P | vel 1 om. R 297 vel ... statutam om. R 298 virtus ad alterum] ad alterum P; trp. B j sicut patet om. R 298-308 et... si] ergo sine istis esse potest quamvis R 300 creata] -tura B 302 dicere] si dicatur B J est om. P 303 termini] tune B 305 motor] et add. B | infiniti] -te B 306 arguunt] -guuntur B 307 esse non possit] non posset B 308 dominus] deus B 309 statuta sua trp. P j et] id est BR | fuissent] -sset R 310 non minus] nihil omnino B j fuit om. R 311 quando ... ipse om. BR 312 Praeterea] Item R | arguo sic] arguitur sic P; om. R 313-323 et ... incurrit om. R 315 et om. B | aliqua bonitas trp. B 316 igitur om. B 317 Dei ... accidens] per accidens dependet P | dependet] -deret B 295-298 Aristotle, Ethica Nicomachea, translatio Roberti Grosseteste Lincolniensis, 5.1, 29b25-30alO (AL 26,1-3: 454-455).

94

320

325

330

335

340

UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

causandum creaturas, hoc non excludit argumentum, quia quaero: aut Deus sufficit omnino de sua bonitate aut non. Si non, habetur quod bonitas Dei dependet a creatura, quod est nimis absurdum. Si sic, igitur: omittendo facere quod promittit vel non causando quod est revelatum causari, nullam bonitatem amittit nee aliquam imperfectionem incurrit. Si dicatur ad primum argumentum quod ilia 'revelatio,' sive 'assertio,' sive 'ordinatio,' supponit pro notitia vel volitione divina, et connotat aliquem effectum in creatura, quia iste terminus 'revelatio' active accepta supponit pro Deo et connotat quod in aliqua creatura sit causata notitia assentiva alicuius quod vocatur 'revelatum'; et ideo, si haec est revelata a Deo: "resurrectio corporum erit," denotatur quod aliqua creatura assentit isti propter revelationem divinam, et verum est quod ita erit, quia falsum non potest revelari; et ideo non stant simul quod revelatum sit quod resurrectio corporum erit et tamen quod resurrectio non erit vel quod possit impediri. Et eodem modo dicitur de isto termino 'ordinatio,' quia principaliter significat voluntatem Dei et connotat quod Deus vult illud esse vel fore determinate, et per consequens importat quod sic erit, quia si Deus voluerit sic fore, ita erit. Et ideo ista non stant simul: "Deus ordinavit quod resurrectio corporum erit" et "resurrectio corporum non erit." Si, inquam, sic dicatur, non propter hoc sequitur quod revelatum necessario erit vel quod ordinatum a Deo necessario erit, quia quod est volitum a Deo potest numquam 320 sua bonitate] suae bonitati B 321 igitur] arguo B 322 facere quod1 trp. P 323 causari om. P 324 Si... ilia] Sed aliter potest dici quod iste terminus R | sive om. R 325 sive om. BR | supponit] -nunt R j notitia] natura B 326 connotat] -tant BR 326-328 quia ... revelatum om. R 327 in om. B 328 notitia] non B | alicuius] alterius B | et ideo si] ut ilia R 329 revelata] -latur R \ resurrectio om. B | denotatur] significat R 330 aliqua om. R | propter] per BR j et verum] vel inferationem erit R 331 ita] ilia R; ista B j et om. R 332-334 revelatum ... termino] hoc sit revelatum et hoc non erit sic. Iste terminus R 333 non ... quod om. P | Et om. B 334 quia principaliter om. R 335 illud] idem BR | vel ... determinate om. R | fore] non add. B; add. et del. P 336 importat] -tatur B; om. R j quia ... erit2 om. BR 336-340 Et ... erit] Sed contra, ex hoc non sequitur quod revelatum necessario erat R 337 Deus ... quod om. B 339 propter] praeterea B 340 potest numquam trp. B 324-345 See below, in the second article; the opinion treated here was defended by Crathorn, In Sententias, 19, ed. Fritz Hoffinann, Crathorn, Quastionen zum Ersten Sentenzenbuch. Einfuhrung und Text, BGPThM, n.f. 29 (Minister, 1988), 490-494.

QUODLIBET III, QUAESTIO 8

345

350

355

360

365

95

fuisse volitum a Deo, sicut quod est praescitum a Deo potest numquam fuisse praescitum a Deo, et Sortes /B 247ra/ praedestinatus potest numquam fuisse praedestinatus. Nam quodlibet istorum est contingens: "resurrectio corporum erit," "Deus praedestinavit Petrum," vel "Deus praescivit Christum ad mortem," sicut infra dicetur. Praeterea, arguo adhuc contra dictam opinionem quae ponit quod omne revelatum est necessarium postquam fuerit revelatum, quia si hoc esset verum, sequitur quod Deus non posset revelare tales propositiones: "Sortes libere et contingenter eliget hoc vel illud eras," quia tali propositione revelata haec foret /R 162vb/ necessaria: "Sortes eliget illud" per positionem et Sortes contingenter eliget illud idem, et per consequens poterit non eligere; igitur haec eadem propositio est necessaria et contingens: "Sortes eliget idem." Sed forte dicitur quod Deus non potest revelare talem: "Sortes libere et contingenter eliget hoc eras." Contra: revelet Deus illam: "Sortes contingen(ter) peccabit eras," quia ita erit quod contingenter peccabit; ergo necessario peccabit; ergo non peccabit; ergo haec erit contingens post revelationem: "Sortes peccabit." Antecedens probatur, quia si non contingenter peccabit, et peccabit, ergo necessario peccabit; ergo non potest vitare; ergo non peccabit. Praeterea, Deus certificavit animam Christi de modo suae passionis, quod, videlicet, sine defensione angelorum vel hominum caperetur a ludaeis /P 186ra/ et occideretur, et quod Christus non foret rogaturus Patrem de aliquo succursu, iuxta illud lohannis xviii: "sciens lesus omnia quae ventura erant super eum," etc. Et tamen, non obstante ista revelatione quae facta fuit sibi ab hora conceptionis suae, potuit 341-345 sicut... dicetur] et ideo manet talis contingens: 'hoc est revelatum' R 343 Nam quodlibet] Non quilibet B | contingens] quod Deus ordinavit vel quod B 344 erit] et sic de consimilibus, sicut haec est concedenda add. B j vel om. P 345 Christum] Antichristum P; ante Christum B 346 Praeterea] Item R 346-348 arguo ... quod om. R 348 posset] -test R 349 vel illud om. R j tali] sub R 350 eliget] -git B; om. R 351 illud1] idem B; hoc R | positionem] positum P; oppositum R 352 poterit] -tuit R 352-353 eadem ... et] est R 353-360 Sortes ... peccabit] consequens impossibile BP 353 idem] Et per consequens ponit non eligere, igitur haec est contingens iter. et del. per vacat R; ergo simul erit necessaria et contingens add. R 355 contingen(ter)] -gens R 361 Praeterea] Item R | certificavit] -ficat BR | Christi] Antichristi R j modo ... passionis] suapassioneR 362-364quod ... illud] quia R 363 et1] vel B 364 xviii] viii R 365-368 non ... xxvi] post dixit autem R 364-365 John 18:4.

96

370

375

380

385

UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

imminente passione rogasse Patrem quod misisset angelos ad sui defensionem. Unde dicit Matthaei xxvi, "an putas, quia non possum rogare Patrem meum et exhibebit mini modo plus quam duodecim legiones angelorum." Igitur Deus, postquam revelaverat se exhibiturum duodecim legiones angelorum, si Christus rogaret, potuit exhibuisse duodecim legiones; et similiter, postquam revelaverat Deus animae Christi quod Christus non foret rogaturus Patrem, potuit Christus rogasse Patrem, quia dicit, "an putas, quia non possum." Praeterea, animae Christi revelatum est quae et quot et qualia Deus faciet in futurum; igitur impossibile est Deum secundum illam opinionem alia facere quam quae facturus est, et sic sequitur quod impossibile fuisset aliter liberasse genus humanum quam per mortem filii sui. Consequens est falsum et contra Augustinum, xin De Trinitate, capitulo xxii, et Magistrum, Sententiarum libro m, distinctione xx, capitulo i et ii, ubi dicit sic: "si igitur Deus, qui utrique praeerat (id est, homini et daemoni), hominem liberare vellet, sola iussionis virtute hominem poterat rectissime liberare." Unde Augustinus, eodem libro, capitulo xxxvi: "innumerabilibus modis ad nos liberandum uti posset." Et capitulo xxii dicit Augustinus, "non alium modum possibilem Deo defuisse, cuius potestati cuncta aequaliter subiacent." Et Augustinus, 367 rogasse] -gate B | misisset] sibi add. B 367-368 sui defensionem] suam defensationem B 368 putas] -tatis R j quia] quod B 369 rogare ... et] pattern meum rogare R | exhibebit] exhibit B | modo om. R | quam om. B 370 legiones angelorum] etc. R; legiones nam B 370-374 Igitur ... possum om. R 371 angelorum om. P j si ... rogaret om. B 373 foret] fuit B J Patrem] tempore passionis add. B 373-374 potuit ... quia1] qui B 374 quia2] quod B 375 Praeterea] Item R j et qualia om. R 376 Deum ... opinionem] secundum hanc opinionem Deum R 377 sic sequitur om. R 378 fuisset aliter] fuisse alicui B; est Deum aut R j liberasse] libenlo (?) R | quam] quod R j sui om. PR 379 est falsum et om. R 380 Sententiarum om. R 380-381 et ii om. B; mg. P 381-384 ubi ... posset om. R 381 praeerat] -rit B j et om. B 382 daemoni] potuit add. B 383 poterat om. B | rectissime liberare trp. P j Unde... capitulo] Et dicit B 384 uti] utique B 384-385 Et ... dicit] Et secundo capitulo ostendit B; om. R 385-386 Augustinus ... subiacent om. R 386-387 Et ... Trinitate] Item capitulo P; om. R 368-370 379-380 380-383 383-384 385-386 386-389

Matt. 26:53; also cited by Peter Lombard, Sententiae, 1.43.un.9 (1: 302). Augustine, De Trinitate, 13.18 (CCL 50A: 413-414). Peter Lombard, Sententiae, 3.20.4 (2: 127). Augustine, De Trinitate, 13.16 (CCL 50A: 410.38-39). Ibid., 13.10 (CCL 50A: 399.8-10). Ibid., 13.18 (CCL 50A: 413-414).

QUODLIBET III, QUAESTIO 8

390

395

400

97

(xm) De Trinitate xiii, dicit quod Deus potuit suscepisse hominem non de genere ipsius Adam, immo creasse unum hominem qui fuisset melior et vicisse diabolum. Praeterea, Augustinus, libro De natura et gratia cito post principium: "Dominus Lazarum suscitavit in corpore; numquid dicendum est: non potuit ludam suscitare in mente? Potuit quidem," dicit Augustinus, "sed noluit." Praeterea Magister, Sententiarum libro I, distinctione xliii, capitulo v: "Deus non vult omnes iustificare, et tamen quis dubitat eum posse?" Igitur, secundum Magistrum, Deus potest /B 247rb/ omnes homines salvare, et tamen revelatum est Christo et angelis quod non erit ita. Multa argumenta possent contra istam viam adduci, et tamen a dicentibus oppositum faciliter possent solvi. Vide Anselmum, I Cur Deus homo, "propter quod Deus exaltavit ilium," etc. (Alia via)

405

Tertio pono viam isti omnino contrariam, et dico quod omnis propositio de futuro contingenter vera, tamdiu est contingenter vera, quamdiu est vera, sicut quamdiu ista erit vera: "resurrectio corporum erit," tamdiu erit vera: "resurrectio corporum contingenter erit," quantumcumque fiat revelatio super hoc alicui creaturae, quia semper Deus potest facere quod talis propositio numquam fait vera, quia sic est vera quod potuit numquam fuisse vera /P 186rb/ — et hoc est esse contingenter verum, videlicet, esse verum et posse numquam fuisse verum. 387-389 xiii ... diabolum om. R 388 melior] mediator B j diabolum] hue trp. codex B possum Et... subiacent supra lin. 384-386 inventum; etc. add. B 390 Praeterea] Et concordat R ] et gratia om. BP | principium] -piorum R 391-393 Dominus ... noluit om. R 391 numquid ... est] numquam dicendum B 394 Praeterea] Item R | Sententiarum om. R j I] ffl P; om. B | xliii] xiii et R 395 v] xi R | omnes] homines add. R J quis] qui B j dubitat eum] -tabit eum hoc R 397 salvare] iustificare R | tamen om. R 398-400 Multa ... ilium om. R 398 argumenta om. P j istam om. P 399 possent om. B 402 Tertio ... dico] Ideo primo isti contrariam R 403 est1 contingenter2 trp. R 404-406 sicut... creaturae om. R 406 semper] quoniam est vera add. R 407 talis propositio om. R 407-408 quia ... vera om. R 407 potuit] -test P 408 esse contingenter trp. R 409 videlicet ... verum1 om. R 390-393 Augustine, De natura et gratia, 7.8 (CSEL 60: 237); quoted also by Peter Lombard, below, lin. 394-395. 394-395 Peter Lombard, Sententiae, 1.43.un.lO (1: 303). 399-400 Anselm, Cur Deus homo, 1.8 (Schmitt, 2: 60.18).

98

UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

410

(ARTICULUS SECUNDUS)

415

Ex hiis patet ad quaestionem in forma qua proponitur, tenendo partem negativam, videlicet, quod generalis resurrectio corporum non necessario est futura sed contingenter, quia est futura, et tamen Deus potest facere quod numquam fuit futura, sicut patet per viam communem scolae in materia de futuris contingentibus.

(ARTICULUS TERTIUS)

420

425

430

Ad primum (argumentum) principale igitur, inconveniens (est) quando arguitur quod si non sit necessario futura, sequitur quod Christus potest fuisse deceptus, et etiam alios fefellisse. Hie dico quod Christum esse deceptum potest habere duos sensus: vel quia Deus deceptus est, ut ponatur error in notitia divina, vel quia denotatur esse deceptionem in anima Christi, vel errorem. In primo sensu consequentia est neganda. In secundo sensu concedenda est; licet enim numquam fuerit error in anima Christi, possibile est tamen Deo causare errorem in ea, quia hoc contradictionem non includit. Si enim Christo habente notitiam huius propositionis: "Sortes sedet," Deus adnihilaret Sortem et conservaret in anima Christi notitiam praedictam, ilia notitia quae prius fuit scientia, iam foret error. Et ideo sola notitia divina est in qua non potest esse error, licet in ea possit esse notitia oppositorum. Et in hoc sensu illud ad quod deducitur non est inconveniens, nam istum sensum argumentum bene probat. 411 Ex hiis] Et B; Ex quo R 411-415 ad ... contingentibus] pars negativa quaestionis R 412 quod om. P 417 primum om. R j principale om. BP j igitur om. BR 417-419 inconveniens ... Hie om. R 418 si om. B j sit] de add. B 419 etiam om. B j Hie] ad illud B 420 duos sensus] duplicem sensum BR j deceptus est trp. R 421 ponatur error] deceptio et error sit R; vel deceptio add. B | divina] Dei R | quia denotatur] potest intelligi ut denotetur B; quia R | esse deceptionem] deceptio et error sit R | in] notitia Dei add. et del. R 422 vel errorem om. R; vel error P j In1 om. B j In2 om. R 423 sensu om. BP j concedenda est] concedenda P; trp. B | fuerit] fuit R 424 possibile ... tamen trp. R | errorem in ea trp. BR 425 contradictionem ... includit] contra Deus non concludit R 425-430 Si... deducitur] Concede etiam R 425 enim] ergo B j habente] -tern B 425426 huius propositionis] creatam de ista propositione B 414415 per viam ... contingentibus Cf. Jean-Francois Genest, "Le De futuris contingentibus de Thomas Bradwardine," Recherches Augustiniennes 14 (1979), esp. 254-265. 417 Ad ... principale i.e., above, lin. 3-19.

QUODLIBET III, QUAESTIO 8

435

440

445

450

455

99

Et ita dico quod Deo multo minus est inconveniens illud ad quod secundo deducitur, quod Christus potest homines fefellisse extensive loquendo de 'fallere,' nam iste terminus 'fallere' accipitur apud doctores aequivoce, sicut patet per beatum Augustinum, 83 quaestiones, quaestione liii, in qua diceret contradictoria nisi aequivocaret de 'decipere.' 'Fallere' enim vel 'decipere' nihil plus importat proprie loquendo nisi voluntarie causare in aliquo errorem quo affirmat falsum pro vero. Sed aliter accipitur strictius et magis improprie, et sic in definitione exprimente quid nominis includitur una determinatio vel syncategorema talis malitiae, 'male,' vel 'maliciose,' vel 'deordinate' causare errorem in aliquo. Primo modo concedendum est quod Deus potest fallere; secundo modo non potest. Advertendum est tamen quod, licet haec propositio sit possibilis: "Christus fefellit homines," haec tamen non est possibilis: "Christus fefellit homines in praedicando tempore quo vixit," quia nee voluit nee intentionem /B 247va/ fallendi habuit in doctrina saltern bonos homines. Utrum autem fefellit malos ludaeos et alios sibi insidiantes, dubium ad praesens est. Sed si hoc fecit, iuste et ordinate fecit. Et ad illam consequentiam Augustini, "si Christus fefellit, veritas non est," dici potest quod loquitur de 'fallere' secundo modo; vel aliter quod consequentia est bona si antecedens intelligatur ad mentem Augustini, puta si Christus fefellit discipulos ostendendo eis corpus fantasticum, veritas in eo non est. Et arguitur sic[ut]: ex impossibili sequitur quodlibet, et hoc est modo impossibile cum sit falsum de praeterito, /P 186va/ non exigens ad sui veritatem aliquam veram de futuro. 432 Deo om. P 433-434 extensive ... terminus] sed R 434 loquendo] eum add. B 434-438 accipitur ... nisi] apud doctores duplicitur accipitur, proprie et communiter, et illud est quod R 435 beatum om. P 436 in ... decipere] ubi definit, inquirit an Deus aliquando decipiat, et videtur intelligere istam conclusionem, quod Deus per seipsum in mente non decipit homines. Unde iste terminus B 437 enim om. B | plus] amplius B j nisi om. B 438 affirmat] -mant B; approbat R 438-441 Sed ... vel1] Alio modo stricte pro R 439 aliter tier. P 440 nominis] istius est fallere add. B 441 malitiae ... vel1 om. B | vel2] et R 442 in aliquo om. R | concedendum ... Deus om. R | potest] facere add. et del. R 4 secundo ... potest] non secundo R; secundo modo negandum B 444-456 Advertendum ... ftituro om. R 444 propositio om. P 445-446 haec ... homines om. horn. B 450-451 dici potest top. B 451452 consequentia] non add. B 452 si1] nisi B j antecedens om. B | puta] praeterea B 454 impossibili] -le P 455 impossibile om. B 434-439 Augustine, De diversis quaestionibus, q.53 (CCL 44A: 85-91). 449-450 Ibid., q.14 (CCL 44A: 20); opinion cited above, lin. 16-19.

100

460

465

470

475

UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

Ad secundum, concede quod satis est possibile quod beata Virgo meruit in fide falsa. Et ad Anselmum, quando dicit, "si falsa fuit, nihil prodesse potuit," debet suppleri antecedens sic: si falsa fuit stante ordinatione divina, quia sola vera fides est mundativa a peccato originali in adultis, nihil prodesse potuit ad ilium effectum. De facto tamen multi merentur in fide falsa et excusantur per ignorantiam invincibilem concomitantem bonam voluntatem bene credendi. Ad tertium, concedo quod talis iuste est dampnatus, non quia credidit falsum in illo casu posito, sed quia non credidit sicut Deus praecepit quod crederet. Ad quartum, cuius difficultas stat in ilia Glossa Matthaei xxviii, "impossibile est non fieri quod dicit," id est non potest impediri per creaturam ne fiat, vel impossibile est non fieri, si ipse velit efficaciter quod fiat; et sic debet intelligi, non aliter. Ad quintum, dicendum quod illae consequentiae Apostoli non sunt formales nee demonstrativae, sed sunt probabiles persuasiones ad hominem tantum. Ad sextum, quando arguitur: "si resurrectio potest non esse futura, Christus potest non implere quod promisit et, per consequens, esse infidelis, falsus, mendax, periurus, et fallax, et huiusmodi," potest dici dupliciter. Uno modo negando consequentiam "si resurrectio potest non 457 satis] Christus R 458 ad Anselmum] Anselmus B | quando dicit om. R 459 debet... sic] intelligit R | stante iter. P 460 divina] Dei R 460-463 quia ... credendi om. R 460 mundativa] mendacia B 462 merentur om. B 462-463 et ... concomitantem] ignorantia invincibile communicate B 463 credendi] merentur add. B 464 tertium] secundum R j concedo] dico BR 465 falsum om. R ] in om. PR | illo ... posito om. P; illo casu B | non inser. R | credidit] credit PR 466 crederet] -didisset R 467-468 cuius ... non2] ad auctoritatem Matthaei dico quod homo R 467 ilia om. P 469 creaturam ne fiat] causam R j impossibile] possibile R j velit] nolit R | efficaciter] efficienter B 470 et ... aliter om. PR 471 dicendum] dicitur R j illae consequentiae] consequentiae R; trp. B 471-472 Apostoli ... sed om. B 472 nee demonstrativae] vel -tiones R j sunt om. R | probabiles persuasiones] temporales persuasivi P 473 tantum] sed non formales nee demonstrativae add. B 474-476 quando ... dici om. R 474 esse] fuisseB 477 dupliciter om. BR 477-521 Uno ... est Hunc passum ponit codex R infra post verbum omittendo tin. 564. 477 Uno modo] primo modo B; aliter dicitur R j negando] hanc add. R j si om. R 457 464 467 471 474

Ad Ad Ad Ad Ad

secundum Above, lin. 20-26. tertium Above, lin. 27-30. quartum Above, lin. 31-34. quintum Above, lin. 35-41. sextum Above, lin. 42-47.

QUODLIBET III, QUAESTIO 8

480

485

490

495

500

101

fuisse ftitura, Christus potest non implere quod promisit." Sed bene sequitur quod Christus hoc quod promisit potest non implere. Istud enim consequens, scilicet: "Christus potest non implere quod promisit," videtur significare quod haec sit possibilis: "Christus non implet nee implebit quod promisit"; et hoc est falsum, quia ista non stant simul: "Christus promisit aliquid" et "illud non implevit nee implet nee implebit," si accipimus 'non implere,' causa breviloquii, pro illis tribus. Ista tamen bene stant simul: "Christus hoc promisit" et "potest hoc non implere," quia potest numquam promississe hoc; et si iuravit hoc, potest numquam iurasse hoc. Et ideo non sequitur quod potest esse periurus vel mendax, quia potest numquam asseruisse hoc. Sed contra: constat quod de dictis Christi contingit enuntiare aliquid quod necessarium est eum dixisse. Unde haec est necessaria: "Christus dixit quod resurrectio mortuorum erit," quando ilia propositio significavit resurrectionem fore; et impossibile est quin Christus dixit hoc et quin hoc tune significavit, etc. Ponamus igitur quod ita sit, quod resurrectio numquam erit, quia haec est contingens per viam istam; igitur impossibile est vitare quin dictum Christi fuit falsum isto posito. Et eodem modo arguo de promissione facta per Deum vel de iuramento Dei: constat enim quod quando Deus iuravit Abrahae, aliquod signum fecit de quo contingit asserere quod hoc fuit necessario et quod significavit Deum iurare quod tale negotium erit. Igitur, si oppositum potest esse verum, iuramentum Dei potest esse /P 186vb/ de falso, et fuisse /B 247vb/ de falso. Ad ista potest dici quod haec est necessaria: "hoc fuit dictum Christi" vel "hoc fuit prolatum a Christo"; sed haec est contingens: "hoc 478 Christus] ergo R 478-483 promisit ... aliquid om. R 479 hoc] homo P j implere] quod promisit add. B j Istud] aliud P 480 scilicet] istud add. P 482 hoc est falsum trp. B 483-484 implet nee implebit trp. B; implevit nee implet vel implebit quod est impossibile R 484-485 si ... Christus] secunda significat quod illud R 485 hoc1'2 om. PR j et om. BR 486 implere] quod verum est add. R 486-487 hoc1 ... hoc om. R 486 hoc2 om. B 487 iurasse] et add. B 487-488 vel... asseruisse] quia quamquam iuravit potest tamen numquam iurasse R 488 hoc om. PR 489-490 constat ... est1 om. R 490 necessaria om. R; quod add. P 491 propositio om. R 491492 significavit] -cat BR 492-493 et2 ... tune] sic ergo add. B; quando haec sic R 493 etc. om. B; quando R | Ponamus ... sit] Posito R 494 erit] fuit nee est nee erit R j quia ... istam om. R | igitur om. BR 495 quin] an R 495-502 isto ... ista om. R 497 enim om. P | Deus] Christus B 499 Igitur] et B 502 potest dici] dicitur R j hoc om. R 503 hoc1 fuit om. R 503-504 hoc2 ... vel om. R

102

505

510

515

520

525

UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

dictum Christ! ftiit promissio" vel "hoc prolatum a Christo fuit assertio Christi cum iuramento." Unde concederet tenens hanc viam quod iuratum a Christo potest esse falsum, quia potest esse quod numquam fuit iuramentum Christi. Unde haec est necessaria: "Christus dixit hoc," id est "Christus protulithoc"; sed haec est contingens: "hoc prolatum a Christo fuit iuramentum." Sed dicis: ponatur quod Christus iuraverit hoc promissum. Admitto. Contra: adhuc per te illud quod iuravit fore potest non esse. Ponatur igitur quod non erit. Respondeo: concede quod illud iuramentum est contingens. Dico tamen quod si ponatur in esse quod non erit resurrectio, tune numquam fuit iuratum a Christo, nam ista repugnant: "hoc non erit" et "hoc fuit iuratum a Christo fore" quorum tamen utrumque est contingens. Ideo admisso uno oportet negare reliquum. Sed contra: tu concedis quod haec est possibilis: "Christus dixit hoc falsum: 'resurrectio non erit.'" Ponatur igitur, et arguam ultra: aut dicit hoc falsum scienter, aut ignoranter. Si secundum, fuit deceptus; si primum, mentitus est. Nee potest dici quod protulit hoc tamquam dubium: ad istud patebit statim. Alio modo potest dici quod Christus potest non implere quod promisit, et quando arguitur quod potest esse mendax, vel periurus, etc., dicitur negando consequentiam. /R 163ra/ Et ratio est quia omnes tales termini consignificant — saltern ex usu loquendi — quandam malitiam in genere moris, quae nullo modo Deo convenire potest. Et ideo potest ista consequentia negari: "Deus promisit quot resurrectio erit, et resurrectio 504 prolatum a Christo] dictum Christi B 504-505 assertio ... iuramento] iuramen tum R 505 Unde concederet om. R j tenens ... viam om. BR 505-506 quod ... falsum om. R 506 iuratum] -ramentum B 507 iuramentum] iuratum R | Christi] a Christo B; om. R 507-518 Unde ... Sed om. R 508 prolatum] promissum B 510 dicis] si dicatur B 511 per te illud trp. B 513 iuramentum] iuratum P 514 numquam] umquam B 515 iuratum] -ramentum B 516 tamen utrumque trp. B | Ideo] et P 518 tu concedis] quod est R 519-520 resurrectio ... ignoranter] aliud ergo scienter aliud ignoranter R 519 non om. B \ arguam] -guamus P 520 aut] vel B j secundum fuit] secundo modo sit R 521 primum] -mo R | mentitus est] fuit mentitus P; mentitus R 522 ad ... statim om. B 523 potest1 dici] dicitur R | potest2 non trp. B 524-525 et ... consequentiam] sed numquam hoc faciet et nego consequentiam R 524 arguitur] ulterius add. B 525 dicitur] dicendum est B 525-542 Et... observationem] Ergo potest esse mendax, quia ille terminus importat malitiam moris, nam in casu homo tenetur omittere quod iuravit se facturum, sicut patet de iuramento illicito R

QUODLIBET III, QUAESTIO 8

530

535

540

545

550

ts

103

numquam erit; igitur Deus mentiebatur." Sed conceditur quod Deus dixit falsum scienter et quod decepit homines, quia istud non videtur expresse continere malitiam moris, quod hoc dicat falsum scienter vel decipiat. Unde, sicut non sequitur: "Deus occidit innocentem; ergo Deus peccat," ita non sequitur: "Deus non facit quod iuravit se facturum nee umquam faciet; igitur est periurus," quia iste terminus 'periurus' significat ilium qui periurat aliter debere facere, ex ordinatione alicuius legis cui subicitur ex cuius legis observatione bonitas sua dependet, sic quod obligatur istam legem servare vel amittere bonitatem moralem. Deus autem nulli legi potest esse obnoxius, quin sine eius observatione potest esse bonus moraliter, quia sic divina bonitas dependeret a creatura, et Deus foret minus bonus quam est, si destrueret omnem creaturam; et similiter, secundum hoc Deus inciperet esse melior quam fuit ante legis observationem. Unde, sicut princeps qui est supra legem /P 187ra/ potest aliquem actum facere sine peccato vel malitia quem existens sub lege nullo modo potest facere sine peccato, ita Deus non perficiendo quod promisit, facit sine malitia falsitatis vel periurii, quod tamen existens sub lege nullo modo posset facere. Et sic dicendum est quod Deus potest facere oppositum illius quod se promisit facturum, vel omittere quod se iuravit facturum. Istae enim propositiones non explicite significant malitiam, nam homo aliquid in casu tenetur omittere quod se iuravit facturum, sicut patet de iuramento illicito; et ideo tales propositiones possunt concedi de Deo. Sed si ab eis arguitur ad aliquam propositionem in qua ponitur terminus convolutus cum malitia secundum usum loquentium, cuiusmodi sunt tales: /B 248ra/ 'periurus,' 'mendax,' forte neganda est consequentia. Unde, sicut Christus dum fuit viator potuit abstulisse rem Zachaei sine furto, et cognovisse eius uxorem sine adulterio, quia fuit supra 532 innocentem] -tis B 533 umquam] numquam B 534 significat om. B 535 debere facere] deberet faceret B 535-536 alicuius ... sua om. B 537 servare] conservare B | amittere] omittere B 538 potest1 om. B 539 moraliter] mortaliter B j quia add. si B 540 si om. P 541 similiter om. P j legis] illius add. B 542 princeps qui] principes quia R | legem corr. ex legens R 543 vel malitia om. R j lege om. R 544 potest facere] posset R 544-555 ita ... consequential Sic Deus qui nulli legi est obnoxius quin sine eius observatione posset esse bonus moraliter, quia eius bonitas non dependet a causa nee incepit esse melior producendo creaturas potest facere oppositum illius quod promisit se futurum vel omittere quod iuravit sine vitio R 547 se promisit trp. B 548 Istae] Item istae B 552 ponitur] -natur B 554 tales om. B 555 dum] quando R 556 eius uxorem] uxorem suam R; uxorem ipsius B

104

560

565

570

575

UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

legem sicut principalis legislator ('furtum' autem et 'adulterium' sunt termini convoluti cum 'malitia,' secundum Aristotelem, n Ethicorum, capitulo vii), sic in proposito Christus potest facere oppositum illius quod est revelatum, prophetatum, promissum, vel iuratum a seipso, et tamen Christus non potest esse periurus vel mendax. Et ad Apostolum, Ad Timotheum ii, "ille fidelis est," etc., verum est deordinate vel vitiose [et] hoc faceret si dicta sua non impleret vitiose omittendo. Vel aliter potest dici: "seipsum negate non potest" verum est de potentia Dei ordinata, id est, sic ordinavit quod numquam negabit quod dixit. Ad septimum, quando arguitur per illud Lucae xiv: "necesse est impleri omnia quae scripta sunt," etc., "necesse est impleri," id est, sic implebuntur quantum ad eventum ac si necessario forent implenda, et tamen libere et contingenter implebuntur. Ad octavum, quando arguitur quod resurrectio est prophetata, concede; sed potest numquam fuisse prophetata. Et quando arguitur per definitionem prophetiae "quod prophetia est divina inspiratio rerum eventus immobili veritate denuntians," dicendum est quod in prophetiis est veritas quam Deus statuit adimplere, libere tamen et contingenter. Et quia sic implebitur ac si foret veritas necessaria quantum ad eventum saltern, ideo dicitur 'veritas immobilis' — non quod sit necessaria absolute, aliter numquam foret prophetia de hiis quae homines forent facturi. 557 principalis om. R | autem om. B 558 convoluti] convolutivi B; voluti R j malitia om. B j secundum Aristotelem om. R 559 in proposito om. R 560 revelatum ... seipso] revelatus R j vel om. B 561 Christus om. R | mendax] etc. add. B 562 Et om. R j Ad2 om. RB | ille ... etc.] dicitur quod R; permanet seipsum negare non potest add. B 563 deordinate vel vitiose trp. P j si] sed R 564-566 Vel ... dixit] dicitur negando consequentiam, sed sequitur quod dixit falsum, non tamen deordinate vel vitiose, quod tamen importat ille terminus mentiri R 564 potest dici om. P 565 negabit] -gavit B 567 quando ... Lucae] dicitur quod R ] arguitur] sic add. B j xiv] xxiv B; om. R 568 omnia ... sunt om. R | scripta] dicta B j necesse ... est2 om. R 569 quantum ad eventum om. R | forent] -ret B 570 implebuntur om. R 571-579 quando ... facturi] dicitur eodem modo R 574 veritate] -tatem B 578 foret] fieret B 557-559 Aristotle, Ethica Nicomachea ... Grosseteste, 2.5, 7alO-12 (AL 26,1-3: 404). 567 Ad septimum Above, lin. 48-53. 571 Ad octavum Above, lin. 54-60.

QUODLIBET HI, QUAESTIO 8

580

585

590

595

300

105

Ad nonum, quando arguitur per Anselmum, n Cur Deus homo, capitulo xvii, "si Deus proponat se immutabiliter facturum aliquid, illud non potest non esse futurum, antequam fiat," dicendum est quod licet "proponat se immutabiliter facturum aliquid," potest tamen numquam proposuisse immutabiliter se illud facturum, sicut Deus proponit immutabiliter praedestinare /P 187rb/ vel beatificare Petrum, et tamen potest illud numquam proposuisse. Unde intentio Anselmi est quod ista non slant simul: "Deus immutabiliter proponit se facturum aliquid" et "illud non erit vel non erit facturus antequam fiat"; et hoc est verum. Non vult tamen Anselmus quin libere sit facturus quicquid promisit se facturum. Ad decimum, quando arguitur quod revelatum non manet contingens, quia ponatur quod reveletur ecclesiae quod Sortes viator damnabitur, et tune, aut licet ecclesiae sperare salutem Sortis fore possibilem, aut non, dico quod in casu illo non licet ecclesiae sperare salutem Sortis. Et tamen ecclesia scit quod salus Sortis est possibilis, sicut ecclesia scit modo quod Deus potest salvare diabolum, et tamen non licet ecclesiae sperare salutem diaboli. Et quando accipitur quod haec est modo necessaria: "diabolus est dampnatus," dico quod non, sed est contingens, quia ad eius veritatem requiritur veritas alicuius de future in materia contingenti, puta istius: "diabolus erit in aeternum dampnatus," et huiusmodi infinitorum. Unde non sequitur: "hoc est possibile fieri a Deo et scio hoc, igitur licet mini sperare illud," quia praeceptum Dei est quod sperem certa negotia futura, et non omnia possibilia. 580-586 quando ... Unde] dicitur quod R 581 Deus proponat] -natur B 582 est om. B 583 se immutabiliter trp. B 584 se] esseodrf. B 585 immutabiliter] se add. B 587 simul om. R | aliquid] hoc R 588 vel non erit2 om. R j facturus] -turum B; om. R j et ... verum om. R 589 Anselmus om. R ] facturus] -turo B; futurus illud R 589-590 quicquid ... facturum om. R 591-594 quando ... illo] dicitur quod R 591 revelatum] est add. B 592 quia] per casum B 594 Sortis] in casu illo add. R 595 scit1] sit BR j sicut] sed B 596 et] cui R j non om. B | ecclesiae om. R 597-598 Et ... necessaria] Contra haec necessaria R 597 quod om. B 598 dico ... sed] quia haec R 599-600 quia ... istius om. R 600 puta] praeterea B 600-601 dampnatus ... infinitorum] cuius tamen veritas requiritur ad veritatem primam R 602 sperare illud trp. B 603 futura om. P j et] etiam R 580 Ad nonum Above, lin. 61-65. 591 Ad decimum Above, lin. 66-83.

106

605

610

615

620

625

UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

Ad undecimum, quando arguitur quod Deus secundum deitatem potest decipi per hanc formam: "omne reputans fore quod non erit decipitur; Deus potest esse /B 248rb/ reputans fore quod non erit; igitur Deus potest decipi; maior est de inesse et minor de possibili, ergo conclusio est possibilis," dico quod minor est falsa, quia haec est impossibilis: "Deus est reputans /R 163rb/ fore quod non erit." Et quando arguitur sic: "Deus potest reputare a fore et a non erit, igitur Deus potest reputare aliquid fore quod non erit," dico quod consequentia non valet, quia antecedens est una copulativa cuius utraque pars est vera. Unde quamvis haec modo sit vera: "Deus potest reputare a fore, et a non erit," haec tamen est impossibilis: "Deus reputat a fore et a non erit," quia licet utraque pars sit possibilis, sunt tamen illae partes incompossibiles. Haec tamen est vera: "Deus potest reputare a fore et a non erit," quia utraque pars est vera. Ad duodecimum, quando arguitur per venerabilem Anselmum, De casu diaboli, capitulo xxi, ubi distinguit inter praescientiam Dei et praescientiam creaturae, et innuit quod ista consequentia est bona: "angelus praescivit casum suum, ergo necessario cecidit," sed non sequitur: "Deus praescivit Sortem peccaturum, igitur Sortes necessario peccabit," innuit in casu illo quandam distinctionem de "scientia," quia uno modo accipitur pro cognitione adquisita per demonstrationem. Et talem scientiam negat angelum posse habuisse de suo casu; unde, si talis praescientia in aliquo foret, illam sequitur rei necessitas secundum eum 604-609 quando ... impossibilis] negatur hec R 605, 606 reputans] repraesentans B 607 Deus om. B 608 est1 om. P j dico] -cendum B 609 reputans] repraesentans B 610 sic om. R j reputare] repraesentare B 611 Deus om. BP | reputare] repraesentareB j aliquid foreom. R j dico] -cendum est B; om. R 611-612 quod2 ... valet] negatur consequentia R 612-617 cuius ... vera] vera cuius prima pars est de possibili. Si enim esset de inesse, ipsa esset impossibilis secundae parti. Et per consequens est impossibilis, quia significat quod haec est possibilis: 'Deus repraesentat a fore et a non erit' R 613 modo] non B \ Deus potest] haec est B \ reputare] repraesentat B 614-615 haec ... erit om. B 615 quia] quod B | pars om. B [ illae partes om. B 616-617 Haec ... vera om. P 618-624 quando ... accipitur] dici[ci]tur quod scientia accipitur dupliciter R 619 ubi] dicit add. B 623 casu illo] illo capitulo B 624 cognitione] notitia R 624-627 Et ... scientia] vel R 626 illam] -la B 604 Ad undecimum Above, lin. 84-98. 618 Ad duodecimum Above, lin. 99-125.

QUODLIBET III, QUAESTIO 8

630

635

640

545

550

1Q7

ibidem. Alio modo accipitur 'scientia' pro aestimatione vera vel suspicione vera, et nee illo modo potuit angelus suum casum praescire secundum eum. Igitur, si anima Christi praescit resurrectionem fore futuram, ilia /P 187va/ necessario erit. Sic ipse arguit: "si angelus malus praescivit casum suum, igitur necessario fuit casurus." Dicendum quod loquendo de praescientia sicut ibi loquitur Anselmus, quando negat angelum malum fuisse praescium sui casus, impossibile est Deum vel creaturam talem praescientiam habere. Unde haec est neganda: "anima Christi praescit resurrectionem fore" ad ilium intellectum, nam 'praescire' — secundum ilium primo modo — importat scientiam collectam per demonstrationem de propositione de futuro; et manifestum est quod nullo modo est possibile demonstrare aliquam propositionem de futuro in materia contingenti. Et ideo haec propositio: "angelus praescivit casum suum," sic accipiendo 'praescire,' includit contradictionem. Et quando probatur quod sic, quia anima Christi praescit resurrectionem esse ftituram, quia si non, igitur solum credit earn esse futuram, igitur habet de hoc tantum fidem, dicendum quod 'scientia' accipitur ad propositum vel stride — et sic est respectu conclusionis demonstrationis aut principiorum tantum — vel large, pro notitia evidenter assentiva alicui vero. Primo modo anima Christi non scit quod resurrectio erit, sed secundo modo tantum, quia assentit evidenter huic: "resurrectio erit" et ita erit quod resurrectio erit. Fides autem est sine evidentia; ideo non habet fidem de ista, sed scientiam, quae tamen potest fieri error, si Deus voluerit. Ad tertium decimum, ubi arguitur de dictis Anselmi, n Cur Deus homo, capitulo v, ubi videtur probare quod Deus necessitate immutabilitatis servandae honestatis implet dicta sua, non autem necessitate 627-650 pro ... voluerit] per aestimationem. Primo modo intelligit Anselmus quod angelus non fit praescius sui casus; sed secundo modo potuit fuisse praescius quomodo anima Christi iam praescit resurrectionem futuram R 629 praescit] -scivit B 631 Dicendum] Videndum P 632 loquendo] -dum B j de] scientia add. et del. B 634 talem] in add. B 640 casum suum trp. B j includit] non includit B 641 Christi om. p 644-645 sic ... demonstrationis] est conclusionis in demonstratione B 647 huic] isti B 648 erit2 om. B j Fides autem] Et fides B 649 quae tamen] quern tune B 651-655 ubi ... dicta om. R 651 ubi arguitur] argumentum dico quod sic similiter B j n om. P 652 videtur] dicitur B 653 implet] imple B 651 Ad tertium decimum Above, lin. 126-145.

108

655

660

665

670

675

UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

coactionis; igitur secundum eum, si non implet promissa perderet honestatem, id est, bonitatem moralem, quod est directe contra dicta. Ad istud argumentum dico quod nescio eum glossare quin saltern intentio Anselmi sit contra me. Et ideo nego eum, quia habet consequenter dicere quod bonitas moralis in Deo dependet ex creatura. Sed videtur quod illud sit verum, videlicet quod bonitas Dei moralis dependet ex creatura, quia Deus non potest esse bonus moraliter nisi creatura sit. Probatur, quia non potest esse Justus nisi creatura sit, nee liberalis, quia illae sunt virtutes ad alterum. /B 248va/ Dicendum est quod 'iustitia' et 'liberalitas' possunt accipi vel pro habitibus vel pro operationibus. Operari autem iuste non potest Deus sine creatura; esse tamen iustus habitualiter, id est, esse pronus et promptus et voluntarius ad faciendum iuste quando decet et expedit — hoc convenit Deo sine creatura, et sive creatura sit sive non sit. Deus autem non est melior quando facit iuste quam quando nihil facit; et ideo nihil bonitatis accrescere potest Deo ex aliqua operatione circa creaturam. Et quando Anselmus dicit quod cum "promittis hodie te eras daturum aliquid, necesse est te illud implere, si possis, vel mentiri, maxime si licitum sit dare promissum" concede quod sic est de nomine subiecto legi alterius, sed non est sic de Deo, qui nulli legi manet obnoxius. Et ideo ad primam formam, quando sic arguitur: "Deus promisit quod resurrectio futura erit, igitur necesse est eum facere IP 187vb/ resurrectionem vel mentiri," nego consequentiam, quia potest omittere facere quod promisit, et tamen sine deordinatione vel malitia, quam 'mentiri' consignificat, sicut superius ad sextum argumentum dictum fuit. 656 Ad ... quod] Nego Anselmum quia R | quod ... eum] quod nescio hie P; hoc nescio B 656-657 quin ... eum om. R 657-658 habet consequenter trp. R 658 Deo] non add. B | ex] a R | creatura] -tuns B j Sed] consequens add. R 659 illud] hoc R 659-660 videlicet... sit om. R 661 Probatur] Probo B; om. R | non] nee R j iustus ... liberalis] iustus nee liber (lacuna) nisi causa sit R j nisi] nee B 662 sunt virtutes trp. R j ad] aliquid add. B j Dicendum est] dicitur R 663 liberalitas] -liter B j vel1 om. BR | habitibus] habentibus R j pro2 om. B | operationibus] -rantibus R 664 autem] aut B j iuste om. R 664-665 Deus ... habitualiter] esse habitualiter sine causa iustus R 665 esse... et2 om. R \ pronus et1 om. B 666 iuste] -ta R 666-679 hoc ... Ultra om. R 667 sit2 om. B j facit] in add. B 668 quando] non vel add. B | bonitatis] animi add. B 671 possis] -tens B 672 dare promissum trp. B 673 legi1] -gis P 674 primam om. B 678 consignificat] significat P 678

superius ... fuit Above, lin. 523-561.

QUODLIBET III, QUAESTIO 8

680

685

690

695

700

109

Ultra, ad aliam formam, videlicet: "Deus faciet immutabiliter quod resurrectio erit, igitur necessario immutabiliter hoc implebit" per Anselmum, nego consequential!!, quia nulla necessitate hoc implebit, sed solum libere et contingenter. Et potest non implere, si voluerit, sine quacumque sui mutatione, sicut potest velle quod numquam voluit et facere quod numquam facere disposuit, sine quacumque mutatione, sicut docet Magister, libro I Sententiarum, distinctione xliii, capitulo xi: "potest," inquit, "Deus aliud facere quam facit; et tamen, si aliud faceret, non alius ipse esset. Et potest aliud velle quam vult; et tamen eius voluntas nee alia, nee nova, nee mutabilis aliquo modo esse potest. Etsi enim potest velle quod numquam voluit, nee tamen noviter nee nova voluntate, sed sempiterna tantum velle potest. Potest enim velle quod ab aeterno potuit voluisse." Igitur, patet secundum Magistrum quod ista consequentia non valet: "potest velle oppositum illius quod nunc vult; igitur voluntas eius est mutabilis," quia potest numquam voluisse illud quod modo vult, sicut potest numquam voluisse Petrum esse praedestinatum. Ad quartum decimum, quando arguitur quod si debemus credere quod resurrectio erit contingenter, igitur non debemus aequali certitudine credere quod "hoc erit quod potest non esse," sicut credo quod "hoc fuit quod potest non fuisse," dico quod aequaliter adhaereo duabus propositionibus. Et tamen uni adhaereo sicut necessariae, et alteri sicut contingenti, quia utrique adhaereo propter auctoritatem dicentis, quae una est; et ille qui dicit quod utraque est vera, dicit quod una est necessaria et alia contingens. 679 videlicet om. P; consequentia est B j faciet] statuit R 680 necessario] -ssitate R 680-681 per Anselmum om. R 681-684 nulla ... mutatione] contingenter solum sine ulla necessitate sui R 681-682 sed solum] quia B 684 disposuit] -ponit B \ sicut] ut R 685 libro om. BP | Sententiarum om. R 685-691 potest... Magistrum] ubi ostendit R 686-687 non alius ipse trp. B 688 aliquo modo om. P j Etsi] sed B 689 noviter] voluntas B 690 tantum] tamen B | Potest enim om. B 691 ista] haec R 692 valet] quia Deus add. R j illius] eius R j nunc] nee B 693 illud om. R 694 modo] nunc R j sicut... praedestinatum om R 695-698 quando ... fuisse om. R 697 credere om. B 698 potest] impossible est B ] adhaereo duabus trp. R 699 adhaereo om. R j necessariae] -sario BR 700-702 quia ... contingens om. R 679-681 Ultra ... Anselmum Above, lin. 145-146. 685-691 Peter Lombard, Sententiae, 1.43.un.lO (1: 303). 695 Ad quartum decimum Above, lin. 150-160.

110

705

710

715

720

725

UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

Ad quintum decimum, quando arguitur quod Deus potest facere futurum non esse futurum, et eadem ratione potest facere non-futurum esse futurum, dicitur uno modo quod consequentia non valet, quia antecedens est verum, et consequens falsum, quia omne futurum potest non esse futurum. Unde ad istum intellectum potest concedi quod Deus potest facere futurum non esse futurum, id est, Deus potest facere a non esse futurum. Aliter potest dici quod Deus non potest facere futurum non /B 248vb/ esse futurum, quia haec est impossibilis: "futurum non est futurum." Ad sextum decimum, concede quod Deus nulla necessitate implet quod promisit, sed mere libere; nee aliquod inconveniens ponitur in Deo si non implet quod promisit se facturum. Ad septimum decimum, quando arguitur quod ista consequentia est bona: "Deus promisit quod resurrectio erit, et resurrectio non fuit nee est, igitur resurrectio erit; ista consequentia est bona; antecedens est necessarium, igitur consequens; igitur resurrectio necessario erit," dicendum quod oportet concedere quod haec est contingens: "Deus promisit quod resurrectio erit," quia formaliter infert contingens, nam sequitur: "Deus promisit resurrectionem fore, igitur Deus scivit resurrectionem fore, igitur resurrectio erit." Haec ultima est contingens, et ideo tales sunt concedendae: "Deus promisit et potest numquam promississe"; "Deus iuravit hoc fore, et possibile est /P 188ra/ se numquam iurasse hoc fore," sicut frequenter replicatum est. 703-705 quando ... valet] nego consequentiam R 703 potest om. P 704 et eadem ratione] sic B 706 est om. R 706-707 potest ... esse] erit non R 708 Deus om. R 709-710 Aliter ... futurum 1 om. R 712 concede] potest dici quod concedendo P; potest dici B | Deus ... necessitate trp. R 713 mere] iure R | ponitur] sequitur R; potest B 713-714 in ... facturum om. R 714 implet] impleat B 715-719 quando ... concedere] dicitur R 715 quod] sic B 717 ista ... bona om. B 720 formaliter infert] forte infert B; ex ilia sequitur R 721 resurrectionem fore] quod resurrectio erit R 721-722 resurrectionem ... fore om. horn. B 721 Deus2 om. R 722 igitur] quod B j resurrectio om. R 722-725 Haec ... est] Consequens contingens sicut antecedens R 723 numquam] umquam P 703 Ad quintum decimum Above, lin. 161-183. 712 Ad sextum decimum Above, lin. 184-197. 715 Ad septimum decimum Above, lin. 198-204.

QUODLIBET III, QUAESTIO 8

730

735

740

111

Ad duodevicesimum, quando arguitur sic: "de necessitate Deus faciet resurrectionem fore vel Deus est falsus," haec est neganda, quia potest numquam asseruisse resurrectionem fore futuram. Et ad illud quod additur de iuramento et promissione, patet per dicta ad sextum argumentum. Ad undevicesimum, quando arguitur sic: "ita necessario resurrectio erit sicut Christus fuit moriturus; sed necessario Christus fuit moriturus, quia secundum Magistrum, Christus assumpsit necessitatem moriendi; (igitur) etc.," dicendum quodpropositio Magistri indigetbono intellectu, quia, proprie accepta, est falsa. Sensus autem Magistri est quod Christus accepit naturam corruptibilem nisi per potentiam divinam fuisset praeservata, quia composita ex contrariis; Christus tamen fuit contingenter moriturus, et ita resurrectio est contingenter futura. Ad ultimum, quando arguitur quod pari ratione omne quod erit contingenter erit, et sic continuatio beatitudinis animae Christi erit contingenter, et sic non haberet securitatem de sua beatitudine, nego ultimam consequentiam. Sed Deus libere et contingenter continuabit beatitudinem animae Christi, ipsa tamen habet securitatem quod libere continuabitur et quod posset non continuari; alias enim foret decepta, si sic crederet se beatam quod necessario foret beata.

726 quando ... sic] nego quod R | faciet] -cit B 727 fore om. BR | vel... neganda] sequitur ergo erit falsus R 728 asseruisse] -set B 728-729 futuram ... argumentum om. R 728-729 additur ... promissione] admittitur de promissione et iuramento B 730 Ad] sicut B 730-733 quando ... etc. om. R 730 sic ita] nam B 730-731 resurrectio erit trp. B 731-732 sed ... quia] sed Christus fuit necessario moriturus B 732 necessitatem] -tate B 733 etc. om. P 733-734 dicendum ... Sensus] dicitur quod intellectio R 734 autem om. BR | Christus] Deus R 735 naturam corruptibilem] corporale R 735-736 fuisset praeservata trp. B 736 composita] -turn B 736-737 Christus ... futura om. R j fuit contingenter trp. B 737 futura om. B 738-741 ultimum ... Sed] vicesimum quod R 738 quod om. B 739 erit1 et sic] est B | beatitudinis] beati B 740 haberet] -bent B j nego om. B 742 tamen] sed R j habet] -bent B 743 continuabitur] -bit R | posset] -test B | continuari] -re R 743-744 alias ... beata] sed si oppositum credet, foret decepta R | et ... se] si se credere sic B

726 Ad duodevicesimum Above, lin. 205-218. 730 Ad undevicesimum Above, lin. 219-224. 738 Ad ultimum Above, lin. 225-230.

In Quatuor Libros Sententiarum Quaestiones, Quaestio 2, Libri Secundi UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT SE PRODUCTURUM MUNDUM. 5

10

15

20

1. Quod non arguitur: nihil aliud a Deo fuit ab aeterno; Deum esse producturum mundum est aliud a Deo; ergo Deum esse producturum mundum non fuit ab aeterno. Et ultra: ergo non fuit ab aeterno verum. Et ultra: ergo non fuit ab aeterno scitum a Deo. Ultima consequentia patet, quia omne quod scitur est verum quando scitur. Penultima similiter consequentia patet, ista videlicet: "non fuit ab aeterno, ergo non fuit verum ab aeterno," quia omne quod est verum est quando est verum, sicut manifestum est. Potest dici ad istud, negando minorem principalis rationis, istam videlicet: "Deum esse producturum mundum est aliud a Deo," quia haec ab aeterno fuit vera: "Deus producet mundum" et ideo veritas istius fuit ab aeterno. Et constat quod nihil fuit ab aeterno nisi Deus; ergo veritas istius, "Deus producet mundum" fuit ab aeterno Deus. Sed veritas istius, "Deus producet mundum" non est aliud quam Deum esse producturum mundum; igitur Deum esse producturum mundum ab aeterno fuit Deus. Confirmatur ista responsio per venerabilem Anselmum, Monologion xviii, et De veritate, capitulo i, ubi vult quod hoc verum: "aliquid est 3 Utrum] Quaeritur secundo utrum L | sciverit] -vit CORPPa 4 producturum mundum trp. P 5 Quod] videtur quod LP | arguitur] quia P; om. Pa; primo sic L 6-7 est... ergo om. horn. O 7 Et... aeterno1 om. horn. L j Et ultra om. P \ verum inser. O 8 ultra ergo] per consequens P j a Deo om. OR 9 quando scitur om. P 10 similiter] etiam P; non add. et del. C; om. L | ista videlicet] quia si P; scilicet haec verum L 11 aeterno] scitum a Deo ultima consequentia patet add. et del. C j verum2] ab aeterno add. et del. C 12 est] ergo etc. add. P 13 Potest... istud trp. L | rationis om. Pa 14 a Deo] ab eo L 16-18 Et ... mundum om. horn. P 17 fuit ab aeterno trp. OPaR; ab aeterno iter. Pa 20 Confirmatur] Et confirmatur Pa j responsio] ratio OR | venerabilem om. P 21 xviii] xiv P; capitulo add. L j capitulo i trp. PaL j verum] est quod O; sit quod R; id est add. L | aliquid] est verum add. et del. P 21-22 est futurum] erit OR; esse (mg.) futurum fuit ab aeterno seu P 20-30 Anselm, De veritate, 1 (Schmitt 1: 176), where Anselm quotes verbatim his earlier discussion in Monologion, 18 (Schmitt, 1: 32-33).

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

25

30

35

40

113

fiiturum" semper fuit, nee habuit principium, unde numquam incepit esse verum. Similiter, hoc verum "praeteritum est aliquid" numquam desinet esse verum. Ex quibus concludit quod veritas fuit ab aeterno et in aeternum erit, unde dicit sic: "si veritas habuit principium vel habebit finem, antequam ipsa inciperet, verum erat tune quod non erat veritas; et postquam finita erit, verum erit tune, quia non erit veritas. Atqui," id est certe, "verum non potest esse sine veritate; erat ergo veritas antequam erat veritas; et erit veritas postquam finita erit veritas; quod inconvenientissimum est." Et ideo praemittit in principio suae rationis: "cogitet qui potest quando incepit aut quando non fuit hoc verum: 'futurum erat aliquid,'" quasi dicat "hoc nullus potest cogitare." Sed verisimile est Anselmum sentire quod solus Deus fuit ab aeterno, ergo hoc quod est futurum erat aliquid: "fuit Deus ab aeterno." Et sic negatur rationabiliter minor principalis rationis. 1.1 Sed contra istud arguitur sic: sit veritas istius "Deus producet mundum" /C 43r/ a. Et arguitur sic: "a fuit Deus et a non est Deus; ergo aliquid fuit Deus quod modo non est Deus." 1.2 Item, a fuit Deus et a fuit haec propositio: "Deus producet mundum"; ergo haec propositio fuit Deus. Minor patet, quia veritas propositionis non est alia res a propositione, quia si sic, vel foret accidens propositionis vel res significata per propositionem. Primum non potest dari, quia sic oratio vere mutaretur quando transiret de veritate in falsitatem, quod est contra Aristotelem in Praedicamentis, capitulo de 22 nee] aliquando add. OR j incepit] -cipit C j esse om. O 23 verum1] praescitum vel add. L | praeteritum ... aliquid] aliquid erit praeteritum P; praeteritum esse aliquid L j desinet] -nit COPa 24 quibus] quo P | concludit] -ditur Pa; om. R j aeterno] et nunquam incepit esse add. P 25 aetemum] -no Pa | sic si] si sit OR; si P 26 finem] tune add. P j ipsa ... erat1] inceperat erat verum P | tune quod tip. OP; quod L 27 verum ... tune tip. L | quia] quod PL j erit3] est COPR 27-28 Atqui ... certe] Atque id est certe OR; sed certe P; top. C 28 veritate] aeterna add. OR | erat1 ... veritas1 trp. P; ergo veritas fuit OR 29 veritas1 et erit1 om. O | erit2] est C; erat O 30 est] habere add. P j praemittit] praetermittit R 31 cogitet] inquit add. P; inquam add. L | incepit] -cipit O 32 erat] erit OR j hoc om. OR 33 solus om. C | Deus] sentit add. et del. Pa 34 hoc ... est] hoc quod P; om. OR | erat] esse R; esse corr. O; trp. aliquid L j negatur] -bitur P; neutratur C 35rationabiliter]ratioO; totaliter L | minor] -rem R 37-38 et2 ... Deus1 om. horn. O 38 modo ... Deus2 trp. P; modo non est C; non est Deus OR 41 alia res] aliud L | propositione] vera add. P 43 sic] tune P j vere] vera OL | de] a P 43-44 veritate in falsitatem trp. OR 44 quod est om. CPa; consequens falsum et P; quae L j contra ... Praedicamentis] arguebatur in praecedenti L j Aristotelem] Philosophum P 44-46 Aristotle, Categoriae vel Praedicamenta, translatio Boethii, 4b9-ll (AL 1,1-5: 13.9-11); editio composita (AL 1,1-5: 54.6-7). The words in eo quod capabiUs

114

45

50

55

60

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

substantia, "nam in eo quod res est vel non est, oratio est vera vel falsa; non in eo quod sit susceptibilis contrariorum." Nee potest dari secundum, scilicet quod veritas propositionis sit res significata per propositionem, quia secundum Anselmum, De veritate, capitulo ii, veritas enuntiationis non est res enuntiata, sed res enuntiata est causa veritatis in enuntiatione. Ergo veritas propositionis est propositio; ergo si veritas huius fuit Deus, haec fuit Deus. 1.3 Praeterea, si Deus scivisset istam ante productionem mundi, "Deus producet mundum," ergo sic fuisset repraesentatum per essentiam divinam sicut per istam denotatur; /P 45vb/ ergo cum essentia divina naturaliter repraesentet, sequitur quod adhuc repraesentabit sicut tune repraesentavit; ergo modo repraesentat Deum esse producturum mundum. Sed hoc est falsum; ergo essentia divina repraesentat falsum. 1.4 Praeterea, essentia divina modo /Pa 44vb/ repraesentat sic esse sicut per hanc denotatur: "Deus non producet mundum," quia omne /R 41vb/ verum repraesentatur per essentiam divinam, et haec est vera; ergo cum naturaliter repraesentet, semper repraesentavit sic fore sicut per hanc denotatur. Ergo simul ante productionem mundi repraesentavit ista duo contradictoria: "Deus producet mundum"; "Deus non producet mundum." 45-46 nam ... eo om. OPaRL; nam ista est proprietas substantiae, quae sibi soli competit, scilicet P 46 quod ... contrariorum] quod cap[t]abilis sit contrariorum C; om. OPaRL; ergo etc. add. P 46-47 secundum om. OR 47-48 scilicet ... propositionem om. OPaPRL 48 quia secundum trp. OR 49-50 sed ... enuntiatione om. horn. Pa; est causa veritatis in enuntiatione O 50 propositionis ... veritas2 om. Horn. O 51 haec] propositio add. P 52 Praeterea] Item P 53 fuisset] fuit C | repraesentatum] -ta L 55 repraesentet] praesentet O | repraesentabit om. L 56 repraesentavit] -bat P; -bit L; om. C j ergo modo om. C 56-57 producturum mundum trp. P 57 Sed ... est] Sed hoc C; Quod est manifeste P j ergo ... falsum2 om. P 58 Praeterea] quarto L j modo om. L j sic esse] sic C; esseP; ita esseL 60 repraesentatur corr. C | divinam et om. OR 61 cum om. C j repraesentavit] -tabit P | sic] ita L \ fore] esse C 62 hanc] earn L | simul] semel Pa j repraesentavit] -bat P; -tat L 63 duo om. CPaPL j producet1] -cit C; corr. O 63-64 Deus2 ... mundum om. Pa at lin. 46 in codex C are to be found only in the editio composita of Aristotle's work; here, however, some manuscripts read instead in eo quod susceptibilis with Boethius. This divergence suggests scribal rather than authorial intervention (in filling out the quotation) at some stage in the transmission of Holcot's text. 48-50 Anselm, De veritate, 2 (Schmitt, 1: 177-179).

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

65

70

75

80

85

115

1.5 Praeterea, loquamur nunc pro ilia mensura imaginata ante productionem mundi. Pro tune haec fuisset vera, si ftiisset formata: "Deus vult create mundum." Vel ergo voluit creare se vel aliud a se. Non se, quia hoc fuit impossibile; ergo voluit creare aliquid aliud a se. Ergo voluit aliud a se creari; ergo aliud a Deo fuit volitum a Deo pro tune, et non nisi mundus. Ergo mundus fuit pro tune, quia si fuit aliud a Deo, fuit; et si non fuit aliud a Deo, nihil aliud a Deo fuit volitum a Deo. 1.6 Praeterea, sancti ab aeterno fuerunt electi; ergo ab aeterno fuerunt dilecti; ergo ab aeterno fuerunt boni, /O 147rb/ quia Deus numquam dilexit nisi bonum; ergo homines fuerunt ab aeterno. Primum antecedens patet per illud Ad Ephesios i: "eligit nos ante mundi constitutionem." 1.7 Praeterea, sit a nomen alicuius qui erit electus in fine mundi. Quaero tune: aut Deus diligit a vel non diligit a. Si non diligit a, ergo nee eligit a, et per consequens, numquam eligit a. Et ultra: ergo a non erit nomen alicuius sancti vel electi, cuius oppositum ponitur. Si dicatur quod Deus diligit a, sequitur tune quod a est dilectum a Deo, et sequitur "a est dilectum a Deo; ergo a est aliquid dilectum a Deo," quia a non est nihil dilectum a Deo, et ultra: "ergo a est aliquid." 1.8 Praeterea, ita naturaliter repraesentat essentia divina Antichristum fore sicut ista propositio mentalis, "Antichristus erit," repraesentat in mente alicuius hominis Antichristum fore. Sed haec oratio mentalis ita repraesentat Antichristum fore naturaliter quod ipsa non potest esse in 65 loquamur] -imur L j nunc] modo P 66 formata om. CPaORL 67 vult mg. Pa | Vel ergo trp. OR 68 fuit] est P | aliquid om. CPaPL 69 voluit... ergo2 om. horn. PL | aliud1 om. O | creari] -re CO 71 nihil mg. Pa | a3 Deo3 om. L 75 numquam ... bonum] non diligit nisi bonos P 76 antecedens om. OR \ Ad om. CPaPL | Ephesios corr. ex Ethicorum C 78 alicuius ... electus] unius qui eligetur P 79 aut] utrum L j vel ... a2] aut non P; an non L | diligit om. L j a3 om. CPaL 80 a1 om. CPaL | eligit1] -get P ! a 2 om. PaRL j Et ultra om. P 81 alicuius] actus C; unius P ] sancti vel om. CPaL ! ponitur] est positum P 82 diligit a1 corr. et trp. R j sequitur tune trp. C 82-83 et... Deo1 om. OPR 83 dilectum2] electum O j a2 Deo2 om. OR 83-84 quia ... Deo om. Pa 83 a3 om. OR 84 Deo] ergo a est aliquid dilectum a Deo add. LOR \ a om. CPa j aliquid] ab aetemo add. P 86 ista] haec P 86-87 repraesentat ... hominis trp. PaPL; in mente alicuius hominis OR 87 alicuius om. CPaL | fore] repraesentat add R; praesentat add. O j oratio] propositio OPR 87-88 mentalis ... naturaliter] in mente ita naturaliter repraesentat P 88 quod] quia PaL j ipsa om. POR 76-77 Eph. 1:4.

116

90

95

100

105

110

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

mente nisi sic repraesentet; ergo eodem modo essentia divina semper repraesentabit Antichristum fore et mundum esse producendum si unquam sic repraesentavit; quia aliter mutaretur. 2. Secundo ad principale arguitur sic: Deus ab aeterno scivit se producturum mundum; ergo Deus non potuit produxisse mundum ab aeterno. Consequentia probatur, quia sequitur: "ab aeterno scivit se producturum mundum; ergo aliquando scivit se producturum mundum; ergo pro tune scivit se nihil produxisse; ergo pro tune scivit mundum non esse." Ergo ex isto antecedente, "Deus ab aeterno scivit se producturum mundum," sequitur formaliter quod mundus non fuit ab aeterno; ergo impossibile est quod oppositum consequentis stet cum antecedente, stante significatione utriusque. Ergo non potuit produxisse mundum ab aeterno, si ab aeterno scivit se producturum mundum. Item, si potuit produxisse mundum ab aeterno, ponatur in esse. Et sequitur: "mundus fuit ab aeterno, ergo mundus numquam fuit producendus"; et ultra: "ergo Deus numquam scivit se producturum mundum." Ergo ut videtur, prima consequentia est bona. Dicitur uno modo dissimulando de consequentia, "concede consequens, quod Deus non potuit produxisse mundum ab /P 46ra/ aeterno." Sed contra hoc arguitur multipliciter. 2.1 Primo sic: non minus potest Deus quia producit libere quam posset si naturaliter produceret; sed si Deus egisset naturaliter, Deus produxisset mundum ab aeterno. Ergo et libere potuit hoc fecisse. 2.2 Praeterea, mundum ab aeterno fuisse non includit contradictionem; ergo Deus potuit fecisse quod mundus fuisset ab aeterno. Consequentia patet, quia Deus potest quicquid non includit contradictionem 89 sic om. OR \ repraesentet] -tat C | eodem modo cm. PL 90 fore] foret C; om. O j esse] est C 91 sic repraesentavit trp. OR J quia aliter] quia alias CRL; alias OPa 92 ad principale] principaliter P; om. OPaRL j arguitur sic] arguo sic ORL; om. C \ aeterno mg. O 93-95 Deus ... ergo om. horn. PaL 93 potuit] non add. P 95-96 aliquando ... ergo1 om. horn. L | producturunr ... se om. horn. O 97 isto antecedente] isto consequente R; consequente O | ab aeterno om. OR; ab ab aeterno P 97-98 se producturum trp. L 98 quod ... fuit] non potuit fuisse P 99 est om. CO 99-100 cum ... stante om. C 101 producturum mundum trp. P | potuit corr. O 102 sequitur] quod inser. O j mundus] quae add. et del. O 103 mundus om. L j fuit2 om. R 104 Deus om. O | producturum] -ducendum Pa 105 est] fuit P 106 Dicitur] respondetur L j dissimulando del. R; mg. dicendo R 106-107 consequens om. O 107 quod] quia L 108 hoc om. OR 109 Primo] Et primo PR; corr. O | quia] ex hoc quod P 110 Deus1 om. O; naturaliter add. P | Deus2 om. FOR 111 et om. C j libere] posset add. et del. C | potuit] eum producere et add. P 112 ab ... fuisse trp. CPPaL 113 quod ... aeterno] etc. OPaR; mundum ab aetemo P; ergo etc. L 114 potest] -tuit P

IN HII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

117

115 fieri. Antecedens probatur, turn quia secundum Aristotelem, I Toicorwn, "sunt quaedam problemata de quibus ... non habemus certain rationem, sicut utrum mundus sit aeternus," unde non possumus probare quod includit contradictionem. Turn quia philosophi multi hoc opinati sunt, sicut docet Augustinus, x De civitate Dei, capitulo xxxiv, de 120 Platone, cuius opinio fuit mundum fuisse aeternum et a Deo habuisse initium suae constitutionis, non tamen initium temporis, sicut "si pes ex aeternitate stetisset in pulvere, semper ei subesset vestigium, quod tamen vestigium a calcante factum nemo dubitaret, nee alterum altero prius esset." Turn quia beatus Augustinus, vi De Trinitate, capitulo i, 125 respondet Arrio, "si Filius est natus, erat (tempus) quando non erat Filius," respondet Augustinus quod non sequitur, quia natus potest esse "Patri coaeternus sicut splendor qui gignitur ab igne"; et sole et radio. Et istis exemplis utitur frequenter Augustinus in ista materia; ergo simul stant quod aliquid habeat causam /R 42ra/ efficientem et sit illi causae 130 coaevus. 2.3 Praeterea, arguitur sic: antequam produxit mundum, potuit produxisse mundum; vel ergo tantum per finitum tempus ante vel in infinitum ante. Primum non potest rationabiliter dici, quia qua ratione modo concedimus quod posset prius produxisse mundum, /Pa 45ra/ 135 eadem ratione concedere deberemus idem quocumque instanti significato 115 Aristotelem] Philosophum P 116 sunt quaedam tip. OR 117 utrum corr. O j unde om. P 118 Turn] etiam add. R | philosophi multi trp. P 118-119 hoc ... sunt] opinati sunt hoc P; opinati sunt R 119 docet] beatus add. P j Dei om. CPaL j xxxiv] xiv Pa; xxiv C; xxxi L 120 aetemum] ab aeterno OPR 121 suae om. OPaRL | initium2] ultimum P; om. Pa j ex] ab OR 122 semper ... vestigium] vestigium ei semper subesset OPR; vestigium semper ei subesset PaL 122-123 quod ... vestigium om. C 123 calcante factum] calcante P; causalitate factum C | nee] nisi O | altero] -ri Pa; om. P 124 De om. Pa 125 Arrio] contrario P \ est ... erat1] est natus ergo erat P; erat natus ergo L j quando ... erat2 om. L 126 Filius] et add. P; om. L 127 Patri om. L \ et1 ... radio] etc. P; om. PaL 128 utitur frequenter trp. CPaL j in ... materia om. COPaRL 129 aliquid] -quis OR | sit ... causae trp. P; sit illi OR 130 coaevus] coaeternus OPaR; coaetemum PL 131 arguitur sic om. P j mundum om. CPaPL 131-132 potuit produxisse ftp. P 132 mundum om. CPaPL j tantum om. P j finitum corr. O | ante] solum P j in] per OR; om. PL 133 infinitum corr. O; tempus add. ORL | rationabiliter dici] dari P 134 posset prius] -tuit prius OPR; trp. R 135 concedere deberemus] concedere debemus PaPRL; trp. P; deberemus C ! idem] ibidem O; quod P j quocumque] quantocumque P j instanti] distincti C; tempore P; om. Pa 135-136 significato ante] significabili dato illud potuit produxisse P 115-118 Aristotle, Topica, translate Boethii, 1, 104bl2-17 (AL 5,1-3: 17.10-15). 119-124 Augustine, De civitate Dei, 10.31 (CCL 47: 309.13-16; CSEL 40,1: 502-503). 124-127 Idem, De Trinitate, 6.1 (CCL 50A: 228.10-15).

118

140

145

150

155

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

ante. Posito enim quod duplum plus de tempore fuisset a creatione mundi quam modo, diceremus quod ante tot annos potuit produxisse /C 43v/ mundum; et eodem modo, si triplum vel quadruplum poneretur. Quod si verum est, ergo in infinitum ante potuit produxisse mundum; ergo ab aeterno. 2.4 Praeterea, capio instans in quo Deus creavit mundum, et sit a. Et arguo sic: Deus eodem modo omnino se habuit ante a sicut in a; ergo quicquid intellexit vel voluit in a, voluit ante a; sed in a voluit mundum esse, ergo et ante a. Ergo ante a mundus fuit. 2.5 Praeterea, si includit contradictionem Deum produxisse mundum ab aeterno, ergo posset probari quod mundus fuit ex tempore productus et quod Deus creavit mundum. Et sic articulus fidei posset probari in lumine naturali. 2.6 Praeterea, creaturae rational! non repugnat habere effectum liberum sibi coaevum; ergo nee Deo. Assumptum patet de anima Christi, etsi Christus ab aeterno fuisset viator, ab aeterno habuisset actum meritorium. Confirmatur ista ratio per illud Dionysii, De divinis nominibus, capitulo iv: "divinus amor non permisit eum sine germine esse." Sed amor iste fuit ab aeterno; ergo etc. 2.7 Praeterea, secundum Augustinum, x De civitate Dei, capitulo xxxiv, "si pes ab aeterno stetisset in pulvere, semper ei subesset vestigium a calcante factum nemo dubitaret." Et Super lohannem 136 quod] in add. et del. Pa | duplum] -lo R 137 annos] ante C; Deus add. P 138 eodem modo] eo modo OR; eodem non L j vel] et P 139 potuit] -tuerit P [ mundum] ante C 141 Deus creavit trp. P 142 eodem ... habuit] omnino (et add. P) eodem modo se habuit CPL; eodem modo se habuit omnino Pa | a2] voluit ante a add. et del. O 142-143 ergo ... a2 om. horn. O;mg. Pa 143 in2] ante L | a3 inser. O 144 ergo1 ... a1 om. L j Ergo2] et add. Pa 145 Deum ... mundum] mundum fuisse P 146 ergo om. P | fuit ... productus] fuit productus ex tempore C; productus fuit ex tempore Pa; ex tempore productus fuit P; productus est ex tempore L 147 et1 ... mundum om. OPaPRL 147-148 probari ... naturali] probari CPaPL; lumine probari naturali R 149 creaturae] voluntati L 150 sibi coaevum] coaevum C; sibi coaeternum ORL j Deo corr. R; Deus O 151 etsi] quia si PL j ab1 ... fuisset trp. P 152 ista ratio] ratio PPaL; om. OR | illud Dionysii] illud dictum Dionysii Pa; Dionysium PL 153 amor] ardor P 154 ergo etc. om. CPaL; ergo P 155 Dei om. CPPaRL 156 xxxiv] xxxi L \ stetisset] fuisset L 156-157 semper ... dubitaret] etc. OPaPRL 157 calcante factum] causalitate finitum C j Et] Chrysostomus L j Super lohannem om. P 152-154 Ps.-Dionysius, the Areopagite, De divinis nominibus, 4.18.6, ed. Philippe Chevallier, et al., Dionysiaca (Paris, 1937; rpt. Stuttgart, 1989), 1.201. 155-157 Augustine, De civitate Dei, 10.31 (CCL 47: 309.13-14; CSEL 40,1: 502-503). 157-159 Augustine, Sermones de scripturis, 117.9.12 (PL 38: 668).

IN IHI LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

160

165

170

175

119

sermone xxxvi, dicit quod "virgultum et eius imago coaeva sunt; si semper," inquit, "virgultum, semper imago de virgulto." Sed si pes vel virgultum fuisset /P 46rb/ ab aeterno non posset citius vel prius habere effectum quam Deus; ergo cum Deus ab aeterno fuerit, potuit habuisse ab aeterno effectum sibi coaevum. 2.8 Praeterea, quicquid perfectionis est in causa secunda, debet attribui causae primae; sed hoc est perfectionis in causa secunda habere effectum sibi coaevum, et quod non expectet tempus adhuc quod posset producere effectum suum. Unde quanto est causa potentior, tanto /O 147va/ minus expectat de tempore. Ergo hoc debet Deo attribui, quod possit statim habere effectum sibi coaeternum; ergc Deus potuit produxisse mundum ab aeterno. 3. Tertio ad principale arguo sic: si Deus etc., vel ergo Deus ab aeterno scivit se posse producere plures mundos vel non. Si non, ergo non potuit producere plures mundos; et eadem ratione nee modo potest. Consequens falsum, quia tantae potentiae est modo sicut fuit tune quando produxit istum mundum, nee est aliqua resistentia nee aliquod impedimentum creaturae impediens; ergo posset modo producere alium si vellet. 3.1 Si dicatur quod Deus ab aeterno scivit se posse producere plures mundos, contra: ergo plures mundi fuerunt intellect! a Deo et sunt adhuc intellect! a Deo; ergo aliqua intellecta sunt plures mundi. 158 sermone xxxvi] primam sermonem xxx P; homiliae xxxvi L \ coaeva] coaeterna PL j sunt] sed add. Pa; et add. P | si om. O 159 inquit om. P; si add. mg. O j virgultum om. P; fuit add. OR; ab aeterno fuit add. L | semper2 om. P; ergo add. L j virgulto] fuit add. ORL j Sed] vel OR; et add. P 159-160 vel ... aeterno] ab aeterno fuisset vel virgultum C 160-161 vel2 ... effectum] vel prius producere vel habere effectum P; habere effectum vel prius C 161 fuerit] fuit PaL \ habuisse] habere OR 162 ab aeterno om. COPaRL j coaevum] coaeternum CL 163 Praeterea] si add. C 164 causae primae trp. P | est perfectionis trp. P 165 sibi coaevum trp. C; sibi coaeternum L j et om. OPaRL | posset] -sit C; -test P 166 effectum suum trp. CPPaL | quanto] -ta P | est causa trp. CL | potentior] potior P; perfectior L 168 posit statim] -set statim O; -set P | coaeternum] coaevum OPaR 168-169 produxisse] -ducere P 170 ad principale om. O | arguo] -guitur P; om. OPaRL | vel om. OPaRL ! Deus2 om. CPaPL 171 scivit] scit P j posse om. L 172 et eadem] eadem OPaRL; ergo pari C 173 Consequens] enim add. Pa j falsum] ergo etc. add. OR j est modo om. O | fuit tune trp. PaPL 174 istum mundum] istum C; trp. P | est ... resistentia trp. P | nee2 aliquod] vel CPaPL 175 creaturae] ipsum P; quam tune L | posset modo] modo potest P 175-176 alium si vellet trp. OR; alium mundum si vellet P 177 Si] ideo add. P | quod om. C | se] producere mundum add. etdel. Pa j posse om. L 178-180 contra ... mundos om. horn. P

120

180

185

190

195

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

3.2 Item, vel intellexit se posse producere mundos infinites vel finitos tantum. Non finitos tantum, quia qua ratione sex eadem ratione septem, et qua ratione septem eadem ratione octo, et sic in infinitum. Si infinites aequales isti, ergo illi infiniti, si essent, moveri possent motu circulari in suis partibus superioribus sicut iste mundus movetur; ergo pari ratione si esset unum infinitum compositum ex omnibus illis, posset moveri motu diurno, et sic corpus infinitum posset moveri etiam in tempore finite, quod est contra Aristotelem, I De caelo et vi Physicorum. 3.3 Item, si Deus potuit produxisse plures mundos et non fecit, ergo fiiit invidus. Consequentiaprobatur per modum arguendi beati Augustini, iv Super Genesim, capitulo xviii: "bona facere si non posset, nulla esset potentia; si autem posset nee faceret, magna esset invidentia. Quia ergo est omnipotens et bonus, omnia valde bona fecit"; ergo pari ratione si Deus posset producere mundos infinites et non fecit, ergo fiiit invidus. Confirmatur, quia qui omittit quod melius est, non facit optimum quod posset facere nee optime quo posset; sed si Deus posset producere plures mundos et non fecit, illud omisit quod melius est. Nam melius esset duos /R 42rb/ mundos esse quam unum constat, quia in duplo; manifestum est ergo Deus non optime cuncta disposuit. Confirmatur 180 intellexit] -legit PaL; incepit R | se posse om. OR; se L j producere] plures add. L ! mundos] vel ergo add. P 180-181 infinites vel finitos1 trp. L 181 ratione2] et add. Pa 182 et1 ... ratione2 om. OPaRL; vel P [ sic] ita P | in om. Pa | Si] sed Pa 183 infinites] qui erunt add. L 184 circulari] corporali add. P | partibus om. C j sicut] ergo Pa; corr. O | mundus] modo add. P 185 esset tier. Pa j omnibus om. CPaL | illis] illud add. PaPL 186 motu ... moveri om. horn. P | sic mg. Pa | etiam] et P om. L 187 finite corr. ex infinito R \ quod est om. CPaPL { Aristotelem] Philosophum PL 188 produxisse] -ducere P 189 fuit invidus trp. P \ probatur] patet OR | arguendi... Augustini] arguendi Augustini OPR; Augustini arguendi C 190 bona] autem add. PaL | nulla] nee P 191 nee ... magna] et non fecit magis OR; et non faceret magna P | invidentia] invidia RPa | Quia om. C | ergo] Deus add. P 192 bonu omnia] bona omnia et OR; bonus ideo omnia L 193 posset] -tuit P; -tuisset L j mundos infinites trp. P; mundos C | fecit] produxit P 194 qui om. C | quod] non ad. et del. Pa 195 posset1 facere] facere potest P | optime] melius P | quo] quod L | poset2] -tuit P 196 illud omisit trp. CPaPL 197 esset] est OR j esse corr. O j constat om. OR | duplo] triple O 198 manifestum] melius P | Deus ... optime] non optim Deus OR; non optime Pa j disposuit] -ponit PL 186-187 Aristotle, De caelo, 1.5, 272b28-273a3 (Juntina 5, fols. 32CD-5, 32H); Physica, 6.2, 233al7-21 (Juntina 4, fol. 257DE). 190-192 Augustine, De Genesi ad litteram, 4.16 (CSEL 28,3.2: 113).

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

200

205

210

215

220

121

similiter per Augustinum, in De libero arbitrio, /Pa 45rb/ capitulo vii: "quicquid tibi vera ratione melius occurrerit, scias fecisse Deum tamquam bonorum omnium conditorem"; igitur de facto iam fecit plures mundos. 3.4 Praeterea, si Deus quando produxit istum mundum scivit se posse producere alium mundum ab isto, sit ille a. Quaero igitur quare magis voluit producere istum quam cfl Vel fuit aliqua ratio vel nulla ratio. Si nulla, voluntas sua fuit irrationalis; si aliqua, contra: omnia sunt paria in obiectis intellectus; videtur quod magis non debuit producere mine quam istum, et sic vel nullum vel istos infinites. 3.5 Praeterea, aut potuit produxissemundum meliorem isto /P 46va/ vel non. Si sic, ergo non fecit quicquid melius potuit; ergo non fecit optime quo scivit et potuit. Si non potuit, contra: iste mundus est finitae perfectionis; ergo potuit fecisse mundum maioris perfectionis. Similiter, potuit fecisse hominem meliorem quam fecit, secundum Magistrum, i Sententiarum, distinctione xliv, capitulo ii. Et probat hoc Magister per beatum Augustinum, xi Super Genesim, capitulo x: "talem potuit Deus hominem fecisse quern peccare non posset nee vellet; et si talem fecisset, quis dubitat meliorem fecisse"? Ergo potuit hominem fecisse meliorem; igitur pari ratione angelum, et totum universum. 3.6 Praeterea, si Deus posset modo facere unum alium mundum ab isto, posset facere ilium esse alicubi sicut iste est modo, ita quod partes 199 similiter] etiam P; quod add. et del. O; simpliciter L j Augustinum] illud Augustini PRL 200 occurrerit] -currit R | fecisse Deum trp. P 201 bonorum omnium tip. L | conditorem] -tor C } de ... iam trp. P 203 produxit] fecit OR 204 mundum om. C \ ille om. OR j Quaero igitur] et quaero P 205 voluit producere] produxit P 206 ratio om. OPaPRL j si nulla iter. et del. R; ergo add. P j irrationalis] -bilis L j contra] cum L j sunt] sint L 207 paria om. Pa j intellectus] -tis CPa 207-208 videtur ... infinites om. CORPaP 209 aut om. OPaR | produxisse] producere alium P 211 quo] quod L | potuit2 om. P ! est] praecise add. P 212 potuit] -sset C; -sset alium P j fecisse mundum trp. P 213 potuit] -sset CPaL [ fecisse] facere Pa j i] ii P 214 xliv] iv O | probat] -tur P | hoc Magister trp. PaL; hoc P; Magister OR 215 beatum om. PPaCL j xi] vl j talem om. P 216 hominem fecisse trp. P J quern] qui OPaPRL \ peccare non] nee peccare C; peccare nee P; trp. L 217 quis] qui OR j dubitat] quin add. L j fecisse] -sset L ! potuit ... meliorem2 om. P 218 et] ergo C; (sic L) per consequens add. PL 219 posset] -test P | modo facere trp. O | unum om. P 220 posset] ergo potest P | ilium ... modo] istum mundum esse alicubi et aliquando ubi iste modo est P j iste om. OR 199-201 Augustine, De libero arbitrio, 3.5.13 (CCL 29: 282; CSEL 74,6.3: 100). 213-214 Peter Lombard, Sententiae, 1.44.1.3 (1: 304). 215-217 Augustine, De Genesi ad litteram, 11.7 (CSEL 28,3.2: 340).

122

225

230

235

240

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

illius mundi distarent abinvicem extra mundum istum. Quaero igitur quid est ibi modo? Aut aliquid aut nihil. Si aliquid, ergo extra mundum de facto est aliquid. Si nihil, tune arguitur sic: extra mundum nihil est et extra mundum potest esse aliquod corpus; igitur extra mundum modo est vacuum, quia ubi potest esse corpus et nullum corpus est, ibi est vacuum; ergo vacuum modo est. 4. Quarto ad principale arguitur sic: si Deus ab aeterno scivit, etc., ergo antequam produxit mundum verum fuit Deum esse producturum mundum. Igitur, si haec propositio ab aeterno fuisset, "Deus producet mundum," ab aeterno haec fuisset vera. Ergo si homo fuisset creatus ante mundum qui dixisset propositionem istam, dixisset verum; ergo de necessitate Deus produxit mundum. Confirmatur iste modus arguendi per processum Aristotelis, i Perihermenias, in fine, ubi ostendit quod in propositionibus contradictoriis de futuro in materia contingenti, neutra pars est determinate vera. Hoc autem arguit per duas rationes, quarum prima ducit ad /C 44r/ impossibile, secunda est ostensiva. Primo sic: si haec sit vera "a erit," ergo dicens hanc dicit verum; sed si dicens hanc dicit verum, necesse est sic fore sicut ipse dicit; et si necesse sit fore sicut ipse dicit, non potest aliter evenire quam ipse dicit; igitur a de necessitate eveniret. Hoc autem relinquit Aristoteles pro impossibili, tarn ibi quam vi Metaphysicae. Secundo arguit ad idem sic: sicut res se habent ad fore et non fore, sic se habent contradictiones formatae de eis ad veritatem et falsitatem; sed 221 distarent ... mundum] essent extra mg. O 222 aut1'2] an L | aliquid1] aliud C 223 tune arguitur trp. P j sic om. OR j nihil2 est2 trp. P 224 aliquod om. OPaPRL 224-225 igitur... corpus1 om. horn. P 224 modo om. L 225 corpus2 om. L ! est1 om. R | ibi] modo OR; ergo extra mundum add. P 225-226 est2 vacuum1 trp. L 226 ergo vacuum2 om. CP j modo est om. P 227 Quarto corr. O j arguitur om. COPaRL j sic om. C j scivit] se add. P 228 ergo om. OR | mundum om. R 228229 producturum mundum trp. P 229 si] sic L | fuisset] vera add. L j producet] -cit CPa 230 haec fuisset1] fuisset OPR; om. PaL | vera om. L 231 qui corr. P | propositionem om. COPaRL j istam dixisset2 om. L 231-232 de... Deus trp. P 233 processum Aristotelis] Aristotelem OR; processum Philosophi P 234 in1 fine om. OR 236 prima] una L 237 impossibile] et add. P j sic] modo Pa; modo sic L | sit] erit OR; esset determinate P 239 dicit1 inser. R j si ... dicit2 om. horn. P | sit] est sic OPaRL j ipse2 om. C 240 eveniret] -niet PR 241 quam] quod C 242 sicut] sit R j res mg. Pa | habent] -bet OPaC (corr. ex habent C) | sic2] sicut corr. ex sic R 243 formatae ... eis trp. L \ de] ab OR 233-248 Aristotle, De interpretatione, 9, 18b9-16, 19a31-39 (AL 2,1-2: 14, 17).

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

245

250

255

260

265

123

res quae significantur futurae sunt omnino ad utrumlibet, nee plus determinantur ad fore quam ad non fore; igitur contradictiones de eis formatae non plus determinantur ad veritatem quam ad falsitatem, nee econtra. Ideo tenet ipse quod in talibus contradictionibus neutra pars est vera, et similiter neutra pars est falsa. Ergo secundum eum, si aliqua propositio de future sit vera de necessitate sic erit sicut denotatur per earn. Ergo, si haec fuisset vera ab aeterno, "Deus producet /O 147vb/ mundum," ab aeterno fuisset verum dicere: "Deus de necessitate producet mundum." Consequens falsum, quia libere produxit mundum. 5. Quinto ad principale arguo sic: si Deus ab aeterno, etc., sequeretur quod in Deo posset esse praescientia futurorum, hoc est, quod Deus fuisset praescius futurorum. Consequens falsum; et consequentia patet, quia quando mundus non fuit, Deus scivit se producturum mundum; ergo habuit praescientiam de hoc — quod mundus fuit futurus — et sic pari /P 46vb/ ratione habet modo praescientiam de futuris. Falsitas consequentis probatur per venerabilem Anselmum, De casu diaboli^ capitulo xxi. "Breviter," inquit Anselmus, "hoc respondeo. Praescientia Dei non proprie dicitur 'praescientia'; cui enim omnia semper sunt praesentia; non habet futurorum praescientiam sed praesentium scientiam." Ergo secundum mentem Anselmi, omnia quae apud nos sunt futura vel praeterita, sunt Deo semper uniformiter praesentia; ergo ab aeterno mundus fuit praesens Deo. Idem confirmatur per Boethiurn, libro v De consolatione, /Pa 45va/ prosa ultima: "omnia, quasi /R 42va/ iam gerantur, in sua simplici 245 determinantur om. OR | ad2 cm. P j de eis cm. OPR 246 ad 2 cm. CPa 247 econtra] e contrario L | Ideo] Et ideo P; non O | contradictionibus] -dictoriis P 248 et o OR | similiter om. PL j est om. L j aliqua] ilia P 249 sic om. OR 249-250 denotatur per earn tip. C; per illam denotatur P 250 haec om. Pa 251 fuisset verum] fuisset vera C; trp. L j dicere] quod add. Pa 252 producet] -xit C [ quia] Deus mere add. P 253 arguo sic] sic OPaRL; om. P j Deus ... etc.] sic P 253-254 sequeretur] -quitur OL 254 posset esse trp. CPL; posset esset O; posset Pa 254-255 hoc ... futurorum om. horn. L 254 quod om. Pa 255 praescius] -stilus O j et om. CPa 257 fuit] esset P 258 praescientiam] habuit add. et del. R | futuris] consequentia patet et add. P 259 consequentis] antecedentis O j venerabilem om. P j De casu tier, et del O 260 hoc respondeo] hie respondeo OL; om. P 261 dicitur] proprie add. OR | cui] cum C 262 semper om. OR | sunt praesentia trp. OR; praesentia PaL ] futurorum praescientiam trp. OR; praescientiam Pa 264 sunt2] a add. Pa \ semper om. OPR j ergo iter. et del. O 266 Idem] item PL; istud R j libro om. CPPa 267 quasi] quae P | iam om. COPaPR | gerantur] generantur P 259-263 Anselm, De casu diaboti, 21 (Schmitt, 1: 267). 266-272 Boethius, Philosophiae consolatio, 5.6.15-18 (CSEL 67: 124.3-9).

124

270

275

280

285

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

cognitione considerat Deus. Itaque, si praescientiam pensare veils, qua cuncta dignoscit, non esse praescientiam quasi futuri sed scientiam numquam deficientis instantiae, rectius aestimabis. Unde non praevidentia sed providentia potius dicitur, quod porro a rebus infimis constituta quasi ab excelso rerum cacumine cuncta prospiciat." Haec ille. Vult igitur dicere quod Dei cognitio de futuris non est proprie praescientia sed cognitio quorundam praesentium sibi; non quod sibi sunt aliqua futura, aliqua praesentia, et aliqua praeterita sicut nobis, sed omnia sunt sibi praesentia in sua aeternitate. Ergo ab aeterno mundus fuit praesens Deo. Item, Anselmus, De concordia, capitulo iv, "quemadmodum praesens tempus continet omnium locum et quae in quolibet loco sunt, ita aeterno praesenti clauditur simul omne tempus et quae sunt in quolibet tempore." Et infra: "habet enim aeternitas suum simul, in quo sunt omnia quae simul sunt loco et tempore, et quae sunt in diversis locis vel temporibus." Unde dicit infra quod actio mea crastina semper est praesens in aeternitate. De isto nota libro I Sententiarum, distinctione xxxv, capitulo ix. 6. Sexto ad principale: si Deus ab aeterno scivit se producturum mundum, Deus ab aeterno scivit se producturum per creationem semetipsum. Consequens est impossibile, ut manifestum est. Consequen268 Itaque] istam Pa | praescientiam] futurorum add. OR | velis mg. P; velit OPaR 269 esse] est CR | quasi futuri om. Pa 270 deficientis corr. R | instantiae] id est praesentiae add. P 271 providentia potius trp. P | infimis constituta] instituta Pa 272 prospiciat] propinquat | Haec ille om. C 273 futuris] -ro OPR j est] Dei add. OR I proprie praescientia trp. OR; praescientia Pa j sed] cognitio de futuro non est praescientia proprie sed iter. O 274 quorundam] -rumque L ' praesentium sibi trp. CPaL; praesentium P ] non quod om. Pa; numquam L j sunt aliqua] aliqua sint C 275 aliqua1] et aliqua P j praesentia, praeterita trp. PL j et om. PaCL j aliqua2 praeterita om. C 276 praesentia] et aliqua praeterita sicut nobis, sed omnia sunt sibi praesentia et aliqua praeterita sicut nobis, sed omnia sunt sibi praesentia iter. O j sua om. P 277 Item] idem CPaL 278 omnium] -nem PaPRL; ominem O 279 aeterno praesenti corr. O; aeternitate P | clauditur simul trp. PL; subclauditur CPa 280 infra] ita P | enim om. P | suum] sua OR 281 sunt1] tune L j sunt2 om. P 282 vel] et P | semper est] superest O 283 praesens om. OR j De ... libro] nota de hoc P 284 capitulo] ultima quaestione iv add. R; iv vel add. O | ix] vii L 285-286 scivit ... mundum] scivit etc. P; etc. OPaRL 286 scivit] praescivit P 287 est1 om. P j ut om. COPaPR | est2 mg. R; om. O; et add. P 277-283 Anselm, De concordia praescientiae et praedestinationis et gratiae Dei cum libero arbitrio, 1.5 (Schmitt, 2: 254-255). 283-284 Peter Lombard, Sententiae, 1.35.9 (1: 257-258), as cited by William of Ockham, Ordinatio, 1.36.q.un. (OT 4: 540), responding to William of Alnwick's discussion of exemplar causation and the divine intellect.

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

290

295

300

125

tiam probo arguendo sic: istae creaturae sunt Deus; istae creaturae sunt mundus; ergo mundus est Deus. Maior probatur, scilicet quod creaturae sint Deus, per Augustinum, Super lohannem, et De Verbis domini, sermone iv, "quae hie variae quaeris, ipse unus omnia tibi erit." Et lohannes i, "quod factum est in ipso vita erat." Et Anselmus, Monologion xxxv, "quicquid factum est sive vivat sive non vivat, aut quomodocumque sit in se, in illo est ipsa vita et veritas." Item, "creaturae in Deo sunt ipsa creatrix essentia." 7. Septimo ad principale quaero aut Deus produxit mundum contingenter aut necessario. Si necessario, ergo naturaliter, ergo ab aeterno, quia posita causa sufficienti et non impedibili et naturaliter agente, necesse est effectum poni; ergo sic mundus fuisset ab aeterno. Consequens falsum. Si contingenter et libere produxit mundum, ergo semper ante instans productionis mundi haec fuisset contingens: "Deus producet mundum"; ergo, si haec fuisset scita a Deo, fuisset simul vera et contingens ad utrumlibet. Et sic per consequens Deus modo in futuris contingentibus 288 arguendo sic om. ORL; sic PPa | sunt1 ... creaturae om. CL | sunt2 om. Pa 289 probatur] patet OPPaRL | scilicet om. CL 290 sint] sunt PRL j lohannem] sermoni add. C; sermoni i add. L 291 iv] viii OR | quae] qui OR; quaecumqueL J hie om. OL | variae] -ria L 292 erat] erit O | Anselmus] per Anselmum P 293 xxx] xxv Pa ! non om. Pa j aut] ante R 293-294 quomodocumque] quandocumque OPaR 294 sit] fit OR; estL j ipsa om. L 295 Item] idem C; ideo P j creaturae] creareOPa; creare del. creaturae corr. mg. R | sunt] scilicet Pa 296 aut] an L j Deus om. L j produxit] -cit PPa 297 aut] an L; vel Pa | ergo2 om. RO 298 causa] potentia RO j causa sufficienti trp. P | et1 om. P | impedibili] impossibili L; impedita P 299 necesse] -sario C | effectum] -tus ROPaCL j sic] ergo sic tier. Pa | mundus fuisset trp. RO 300 consequens falsum om. P 301 mundum om. LROPaP 303 haec om. ROPaCL ! a Deo om. Pa | fuisset simul trp. RO 304 sic om. PPa | consequens] sic add. Pa | futuris om. P 288-291 Augustine, Sermones de scripturis, 117.10.14 (PL 38: 669). Here Holcot continues to draw on Ockham, who in turn quotes Alnwick; cf. Ockham, Ordinatio, 1.36.un. (OT4: 525); Alnwick, Quodlibet, q.6, ed. Athanasius Ledoux, Quaestiones disputatae de esse intelligibili et de quodlibet, in Bibliotheca franciscana scholasticamedii aevi 10 (Quaracchi, 1937), 373. 292 John 1:3-4; still quoting from Alnwick, Quodlibet, q.6 (Ledoux, 383), via Ockham, Ordinatio, 1.36.un. (OT 4: 525), however, and not directly. 292-294 Anselm, Monologion, 35 (Schmitt, 1: 54). 295 Ibid. (1.55); see Ockham, Ordinatio, 1.36.un. (OT 4: 526) from Alnwick Quodlibet, q.6 (Ledoux, 389).

126

305

310

315

320

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

cuiuslibet contradictionis sciret alteram partem. Consequens falsum, videlicet, quod Deus sciat aliquam propositionem de future in materia contingenti, puta istam: "a erit." (Si a peccatum quod Sortes libere committet eras.) Tune arguitur sic: Deus scit a fore, ergo ab aeterno scivit a fore vel incepit /P 47ra/ scire a fore. Non potest dici quod incepit scire a fore, quia tune posset aliquid scire vel praescire noviter et ex tempore. Consequens falsum et contra Magistrum, libro i Sententiarum, distinctione xxxix, capitulo iii. Si ab aeterno scivit a fore, pono quod "0 fore" fuit heri scriptum in pariete; ergo haec est modo vera: "scriptum in pariete fuit verum"; ergo haec est necessaria: "scriptum fuit verum." Consequentia patet, quia haec est una vera de praeterito et per consequens necessaria; ergo necesse est sic evenire sicut per earn denotatur; ergo necesse est Sortem peccare. Ad istud argumentum dicunt aliqui, et est quasi communis responsio omnium, quod haec propositio "a erit" est vera, tamen contingenter. Et ideo, licet sit vera, potest tamen numquam fuisse vera. Et eodem modo ista: "Deus scivit a fore" vel "Deus scit a fore" vera est per casum, 305 cuiuslibet contradictionis] contradictoriis quibuscumque P; contradictory's Pa 306 videlicet quod] quia si P | Deus om. Pa | aliquam propositionem trp. C j de futuro om. P 307 libere om. P 308 committet] consequentiam C j Tune] Et P j arguitur] -guo LPa ! sic om. O 309 vel] ergo add. RO | incepit] -cipit C; intelligit Pa | fore2] vel non add. RO 310 aliquid scire2 vel trp. P; aliquid RO \ noviter] in tempore L 311 et1] vel P I libro om. ROPaCL 311-312 Sententiarum om. P 312 capitulo iii om. L; capitulo ix Pa | pono] ergo add. P 314-315 ergo ... verum om. L 314 necessaria] hoc add. CPaP | scriptum2] in pariete add. RO 315 vera] veritas P j praeterito] -tis L 316-317 ergo ... denotaturom. L 316 ergo] de Pa | sicom. OR 318 argumentum om. RO 318-319 dicunt ... omnium] potest dici LROCPa; sic add. LCPa 319 vera] sed add. P 320 ideo om. RO | Et om. Pa 321 vel ... fore2 om. LPROPa 311-312 Peter Lombard, Sententiae, 1.39.3 (1: 282). 318-319 This opinion was perhaps first put forward by Richard Campsall and was subsequently maintained by Arnaldus de Strelley and William of Ockham, according to Hester Gelber, It Could Have Been Otherwise: Modal Theory and Theology Among the Dominicans at Oxford, 1310-1340 (Princeton, forthcoming), chapters 3, 5. Cf. Ockham, Ordinatio, 1.38.q.un. (OT 4: 587.21-24); so also Arnaldus de Strelley, In Sententias, 1.7 (ed. Gelber from Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek MS Ampl. F. 180, fol. 29va): "Unde dico quod posita tali revelatione, 'a erit,' sed tamen contingenter erit et non necessario, quia hoc est de natura ipsius a, scilicet quod contingenter denotat. Sed dicis: 'si contingenter evenit, igitur potest non evenire.' Concedo."

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

325

330

335

340

127

contingenter tamen, quia sic est vera quod potest numquam fuisse vera. Et eodem modo dicendum est de ista: "hoc scriptum heri fuit verum," demonstrate isto scripto heri: "a erit." Et haec est differentia inter propositiones de futuro in materia contingenti et eis aequivalentes, sive sint de praesenti sive de praeterito, et propositiones de praesenti et de praeterito quae non aequivalent talibus nee tales virtualiter includunt; quia si aliqua sit propositio vera de praesenti vel de praeterito, necessario postea erit semper verum dicere quod ilia fuit vera; sicut si haec sit modo vera: "Sortes sedet," haec est necessaria: "haec fuit vera, 'Sortes sedet,'" ita quod impossibile est quod haec propositio: "haec fuit vera, 'Sortes sedet'" deveniet postea falsa, nisi mutetur /O 148ra/ significatio terminorum. Et eodem modo est de illis de praeterito quae nullo modo exponi debent per aliquam de futuro, puta de ista: "Sortes fuit albus"; quia si haec est modo vera, haec semper postea /Pa 45vb/ erit vera: "haec fuit vera 'Sortes fuit albus.'" Sed in propositionibus de praesenti et de praeterito quae aequivalent propositionibus 1C 44v/ de futuro vel exponi habent per aliquam de futuro, secus est. Nam ista /R 42vb/ propositio: "a fuit scitum a Deo," quae est de praeterito, vel ista: "a est scitum a Deo," quae est de praesenti, sic est vera modo, quod tamen potest numquam fuisse vera; et ideo "a est scitum a Deo" potest tamen numquam fuisse scitum a Deo. Et eodem modo quantumcumque haec sit vera: "Sortes fuit praedestinatus," haec tamen 322 contingenter tamen trp. P; contingenter vera tamen RO | sic om. P j quod] et P j potest] esse quod add. P | fuisse] fuit P 323 dicendum est] dicitur L j de ... scriptum mg. R; hoc scriptum O 325 eis] ei L 326 sive] sint add. L j praeterito] futuro L 326-327 et1 ... quae ex corr. O j praesenti2, praeterito1 trp. LCPa 327 non] numquam L | tales virtualiter trp. RO 328 quia] quod OCPa; ut P | sit ... vera om. P 329 necessario ... semper] sit modo vera semper necessario postea erit P; necessario erit postea RO; necessario semper erit postea LPa | quod om. O 330 sit ... vera1] fuit vera modo L; trp. ORCPa | haec2 est necessaria] hoc erit necessarium quod P 331-332 ita ... sedet om. horn. L 331 propositio] quod haec propositio tier. P j haec2] quae P 332 sedet] neque add. L j deveniet] -niat PPa | mutetur] omittatur L 333 de1] in C 335 quia om. OR j haec om. ORP 335-336 postea erit trp. ORPaC 336 vera1] si formetur add. P | haec ... albus om. P | fuit] est R j in] de O 337 praesenti, praeterito trp. C | de am. LCPa | quae] qui Pa; vel add. P j propositionibus] -tioni LRCPaO 338 exponi habent trp. P j est om. R 339 fuit] est P 339-342 quae ... Deo om. horn. P 340 scitum] solum C 341 potest numquam] potuisset numquam L; trp. C 342 tamen] esse quod add. mg. O | fuisse] fuit O 343 sit modo add. P | haec2] hoc P 343-344 haec2 ... vera om. horn. Pa 324-329 Cf. Ockham, De praedestinatione, 1 (OP 2: 507.18-508.23). 333-338 Ibid. (OP 2: 509.59-63).

128

345

350

355

360

365

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

semper est contingens: "haec fuit vera: 'Sortes est praedestinatus.'" Si tamen haec sit vera: "Sortes est praedestinatus," ab aeterno fuit vera et sua opposita falsa, ita quod neutrum istorum potest successive esse verum post reliquum. Sed contra istud dictum potest argui multipliciter. 7.1 Primo sic: sit a unum futurum contingens quod Deus scit fore. Tune per te ista slant simul: "a erit" et "a potest non evenire"; tune concessa ista propositione: "a erit" et proposita ista: "a potest non evenire," haec est concedenda. Ponatur igitur in esse, et arguo sic: a non eveniet, igitur haec numquam fuit vera: "a eveniet." Et haec fuit ante concessa a te, igitur falsum fuit concessum a te nulla obligatione tibi facta. 7.2 Praeterea, sit ita quod heri concessisti nulla obligatione tibi facta: "a erit." Hodie propono tibi istam: "a potest non evenire." Si neges, igitur a necessario eveniet. Si concedas, ponatur in esse: "a non eveniet." Tune arguo sic: a non eveniet, igitur haec semper ante fuit vera: "a non eveniet." Si fuit semper ante vera, igitur haec numquam fuit vera: "a eveniet." Et ultra: igitur non fuit vera heri, et heri fuit concessa a te nulla obligatione tibi facta, igitur heri concessisti falsum nulla obligatione tibi facta, igitur heri male respondisti. 7.3 Praeterea, omnes duae propositiones quae possunt esse verae ante b instans (sit b instans in quo a erit) possunt esse verae simul vel /P 47rb/ successive ante b instans. Sed istae propositiones sic se habent: "a erit," "a non erit," quod utraque potest esse vera ante b instans, quia utraque est contingens. Sed non possunt esse simul verae, igitur successive. Igitur una potest esse vera post aliam, etiam antequam a sit, 344 semper est trp. L | contingens] quod add. P j Sortes est praedestinatus om. PPa 345 sit] fuit L; modo add. P j Sortes est praedestinatus om. P j vera2] Sortes est praedestinatus add. OR 346 neutrum] nullum OR j istorum] ipsorum L | successive esse trp. P 347 verum] unum add. P 348 istud dictum] istam responsionem P 349 sit] si C 350 et] propositio ista add. L j evenire add. et P 350-352 tune2 ... haec om. L 351 ista2] ilia propositione OR 353 igitur ... eveniet2 om. O 354 a 1 te1 om. OR 356 ita quod] a ilia quam OR 357 evenire] -nisse Pa 358 eveniet] -niat O 358359 a 2 ... eveniet1] et P; a non evenit O 359 arguo] -guitur P j ante om. P 360 semper ... vera trp. L; semper ante PPaC | haec om. O j numquam] ante add. OR 361 eveniet] igitur non fuit vera a eveniet add. R; igitur non fuit vera a non evenit, igitur non fuit vera a eveniet add. O 362 a te] a Pa; om. OR j tibi facta trp. OR 362-363 igitur ... facta om. horn. OR 364 duae 0m. OR | quae ... verae om. L 365 instans1 om. P | sit b instans2 om. O j verae simul trp. L 366 sic se trp. OR 367 quod] quia OPaR | vera om. P | instans om. P 368 esse simul trp. COR 369 una mg. P ! sit om. Pa

IN IHI LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

370

375

380

385

390

395

129

quia postquam a fuit, constat quod haec potest esse falsa: "a erit," et sua opposita vera postquam fuit falsa. 7.4 Praeterea, arguo sic: sint a et b duo opposita contradictoria de future, et sit a verum in hoc instanti. Et arguo sic: a est verum in hoc instanti, et b potest esse verum eras; igitur b potest esse verum postquam a fuit verum. Item sic: omne quod non est verum in hoc instanti et potest esse verum, potest esse verum post hoc instans. Sed b non est verum in hoc instanti et potest esse verum, igitur potest esse verum post hoc instans; et ultra: ergo potest esse verum postquam a fuit verum. 7.5 Praeterea, sit a aliquid quod non est futurum et potest esse futurum, et arguo sic: a non est futurum et potest esse futurum, ergo a potest incipere esse futurum. Sit igitur b instans in quo a incipit esse futurum. Et arguo sic: a incipit esse futurum, ergo a est futurum, et immediate ante hoc non fuit futurum; igitur immediate ante b haec fuit vera: "# non est futurum"; igitur immediate ante b haec fuit vera: "a numquam erit futurum." 7.6 Praeterea, si omnis propositioforet contingens ad cuius veritatem requiritur veritas unius de future, sequeretur quod omnes tales forent contingentes: "sol est," "sol movetur," "Deus est prima causa," "Sortes currit," et homo haberet dubitare istam: "ego sum." Nam sequitur: "Sortes est, ergo Sortes erit," quia non est dare ultimum instans rei permanentis in esse; ergo, si est modo, post hoc erit. Sed haec est contingens: "Sortes erit," quia Deus potest facere quod sit falsa, alioquin vellet nollet, Sortes foret futurus post hoc instans. Consequens falsum, igitur illud ex quo sequitur. 370 fait] faerit CP j sua] suo C 371 postquam] a add. Pa | falsa] igitur etc. add. P 372 arguo sic om. L | opposita om. LOR 373 instanti] et b possit esse verum eras add. L j arguo] -guitur L 374 b1 om. C \ potest1'2] posset1'2 L j b2 potest2 trp. OR 374-378 eras ... verum1 om. horn. C 375 verum] ergo add. L 376 sic om. P 377 potest ... instans mg. Pa; post hoc instans potest esse verum postquam ftiit falsum L 377-378 in hoc instanti om. P 378 igitur ... verum2 om. L 378-379 post... verum1 mg. O 379 postquam] post Pa \ a om. LR 380 a om. L \ aliquid] -quod L | et] sed OR 381 et1] tune add. P | et2 ... futurum mg. Pa j a2 om. P 382 Sit] sic O | b instans trp. OR j a om. ORP | incipit] -piet P 383 futurum1] verum Pa; et simus in illo gratia exempli add. P; ergo a est futurum et immediate ante b non futurum add. L | Et ... futurum2 mg. O | arguo] -guitur CPaP j a1-2] nunc add. OR 384 fuit 1 mg. Pa 385 a 1 ... vera2 om. RO | est] fuit L j ante b om. P | haec] etiam add. L 388 sequeretur] -quitur LORPa | omnes tales trp. PaC | forent] essent P 390 homo om. OR 391 Sortes2 om. CPaP j est2 om. C; potest L j dare] -ri L j instans om. CPaPL 392 si] Sortes add. R | est2] erit Pa 393 potest om. P 394 foret] esset OR j Consequens] est add. L

130

400

405

410

415

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

8.1 Octavo ad principale: si sic, ergo Deus modo sciret alia quaecumque futura contingentia. Consequens falsum, quia tune Deus posset revelare quodcumque futurum contingens homini vel angelo, ita quod facta tali revelatione, revelatum maneret contingens. Consequens falsum, nam si sic, Sacra Scriptura posset esse falsa, nam in ea continetur quod resurrectio mortuorum erit et quod dies /Pa 46ra/ iudicii erit. Si ergo ista adhuc sint contingentia, ergo possent esse falsa, et si una pars Scripturae posset esse falsa, et alia; et sic tota secundum rationem Augustini contra Hieronymum. Et sic aliquis potest meruisse in fide falsa, et fides Abrahae quae fuit vera, multis millibus annorum elapsis potest esse falsa, et beati possunt decipi, nam angeli credunt diem iudicii fore futuram, et sic sunt deceptibiles et per consequens non beati. Similiter, in potestate mea est decipere angelum meum qui custodit me et decipere animam Christi, quia esto quod Deus revelaret animae Christi vel angelo meo custodi quod ego ero salvatus, adhuc haec est contingens: /R 43ra/ "ego salvabor," ergo in libertate mea est facere quod sit falsa; ergo possum facere quod haec sit vera: "anima Christi credidit falsum." Similiter, in potestate mea est facere quod Christus mentitus est, quia ponatur quod Christus dixit beatae Virgini assertive: "iste salvabitur," 396 Octavo] arguo add. C | principale] sic add. Pa j modo sciret trp. P j alia] aliqua L; om. P 397 futura om. O j contingentia om. Pa | Deus om. P 398 quodcumque ... contingens] quaecumque futura contingentia P; quodcumque contingens C 400 nam1 si] quia P | falsa] consequens falsum add. OR 401 erit om. P j et quod om. PO 401-402 dies ... erit om. O 402 ista om. Pa; sunt add. LCPa j sint om. LOG | ergo2 om. OR | possent] -sunt LROP 403 pars om. OR | Scripturae] -ra OR; -rarum L | posset] -test P; -sit L j alia] potest add. P j et2 om. O 404 contra Hieronymum] contra Jovinianum L; om. OPR; quaere CPa j aliquis potest] posset aliquis OR; aliquid potest Pa 405 multis om. OR; inter Pa 406 beati] sic OR j possunt] multi add. OR j decipi] -cepi C 407 futuram] -rum CPPaL; igitur add. P j et1 sic sunt om. P | deceptibiles ... consequens] et per consequens deceptibiles ergo P j non] sunt add. R 408 est] esset L 409 quia om. P | revelaret] -laverit C; -lavit L 410 custodi om. LPPaOR j ego om. C | ero salvatus] sim salvandus L j haec om. ORPa 410-411 contingens] ego ero salvatus vel add. C 412 ergo tier. R j haec om. O j credidit] credat R; -dit POPaL 414 facere om. OR j mentitus est] sit mentitus P 415 ponatur quod om. OPPaR; si L j dixit] -xerit huius C | beatae ... assertivae trp. P \ salvabitur] ponitur hoc add. P 402-404 Augustine, "Epistola ad Hieronymum," Epistolae, classis 2, 40.3.3 (PL 33: 155). The title of this Augustinian work is not given in the manuscripts we collate, and is incorrect in the Lyon edition; see, however, Paris, BN MS lat. 16399, fol. 62vb.

IN HII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

420

425

430

435

131

adhuc ista est contingens, ergo potest esse falsa; ergo Christus potest asseruisse falsum et tune fiiit deceptus, vel dixit contra conscientiam. Immo probari potest quod dixit contra conscientiam, nam si haec est falsa: "iste salvabitur," ergo numquam fiiit vera, supposito quod numquam significavit aliud. Ergo scivit quod /P 47va/ numquam fuit vera, et Christus dixit hoc, ergo dixit scienter falsum. 8.2 Praeterea, si sit aliquis qui fuit iuste damnatus ad mille annos et passus est maximam poenam, potest adhuc fuisse iniuste damnatus. Probatur: accipio aliquem qui fuit de secta Sadducaeorum et volo quod pro nullo alio damnatus sit nisi quia /O 148rb/ credidit hoc falsum, quod resurrectio mortuorum non erit. Quo posito arguo sic: iste non est damnatus nisi quia credidit hoc falsum: "resurrectio non erit." Et possibile est eum numquam credidisse hoc falsum, quia sequitur: hoc numquam fuit falsum, ergo ipse non credidit hoc falsum. Et sic possibile est quod numquam credidit falsum, et per consequens quod sine causa fuit damnatus. 8.3 Praeterea, revel et Deus Sorti quod Plato salvabitur, et praecipiat sibi quod velit Platonem salvari, et quod conformet voluntatem suam voluntati divinae. Simul cum hoc pono quod Sortes transgrediatur praeceptum et invideat Platoni, pro quo peccato damnetur Sortes. Sit igitur quod illud fuit factum ad centum annos, et sit adhuc Plato superstes; adhuc haec est contingens: "Plato damnabitur," 1C 45r/ ergo potest esse vera. Ponatur in esse et arguitur sic: Plato est damnatus, ergo Plato numquam fuit praedestinatus, et ultra, igitur Deus numquam voluit 416 adhuc] est add. Pa j ista est] haec est C; trp. OR; ista P j contingens ergo om. P j falsa] -sum OR | Christus om. P | potest] -tuit OR 418 est] sit L 419 fuit om. L 420 significavit] scivit L | quod] quam C; Her. P 421 Christus] Deus RCPaOL | ergo] Deus add. LPa j scienter] similiter O 422 si iter. C; sic add. P | sit] sic CPaO j iuste] -tus Pa | damnatus] ad infernum add. P 423 est] ibi L | maximam poenam trp. ORPaC; vel valde magnam add. C | fuisse iniuste trp. OR 424 secta] certa C 425 nullo] non O \ damnatus sit trp. P | credidit] credit P j hoc om. PL \ falsum om. P j quod om. CRPaLO 426 resurrectio ... erit] scilicet resurrectionem non esse futuram L; resurrectio non est futura PaC | arguo] -itur P 427 credidit] credit PPa | falsum] scilicet quod add. P | Et] sed P 428 possibile est] potest esse OR j eum] ipsum P | hoc falsum om. Pa; et add. C 429 ipse] ipsum Pa; om. OR j non om. Pa | hocom. L 429-430 possibile est trp. P 430 quod1] ipse add. P; cum add. O j numquam ... sine om. O | credidit] hoc add. R j et] sic add. RC; sequitur add. P j quod2 om. R 431 damnatus] iniuste fuit damnatus add. mg. O 433 conformet] -miet Pa 434 divinae] et add. P 435 peccato] facto C 436 illud] hoc P | fuit] fuerit CP | ad] ante L j annos] elapsos add. P | et sit] ita tamen quod P; et sic C j Plato] sit add. P 437 haec] ista P; om. PaL 438 ponatur] ergo add. P | arguitur] -guo C

132

440

445

450

455

460

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

eum salvari, et ultra, ergo Sortes numquam voluit difformiter Deo; ergo Sortes non peccavit; ergo modo potest Plato facere quod Sortes iniuste fuit damnatus qui fuit ante damnatus ad centum annos per casum. 8.4 Praeterea, si revelatum maneat contingens, ergo in potestate mea est modo facere quod aliquis qui vixit ad mille annos sit propheta et quod non sit propheta, quia esto quod aliquis prophetaverit me facturum a; sequitur: possum facere a et possum omittere a; ergo possum facere quod dixit verum vel falsum, sicut mini placet. Sed sequitur: dixit falsum, ergo non prophetavit per definitionem prophetiae quae includit dictum prophetae esse verum, immo secundum istam prophetiae definitio est impossibilis, ergo etc. 8.5 Praeterea, Apostolus arguit sic ad probandum resurrectionem mortuorum: "si mortui non resurgent, ergo nee Christus resurrexit," I Corinthios xv. Et dicit Augustinus, De doctrina Christiana, libro n, capitulo xxxi, quod "connexiones Apostoli sunt bonae, licet habeant sententias falsas." Consequens est impossibile, ergo et antecedens; quia si antecedens sit contingens, consequentia non valet. Vel oportet dicere quod Deus posset modo facere quod Christus numquam resurrexit a mortuis; consequens falsum. Item, Michaeas propheta, m Regum xxii, fecit istam consequentiam regi Achab: "si reversus fiieris in pace, non est locutus in me dominus." Sed consequens fuit impossibile, igitur et 440 Sortes ... voluit trp. O | numquam] in hoc add. P 441 modo ... facere] Plato modo facere potest P; modo potest facere Plato L 441-442 iniuste fuit1] sit iniuste PPa; iniuste L 442 qui... damnatus2 om. C; qui fuit damnatus P 443 potestate mea trp. Pa 444 modo om. OPRL | vixit] modo add. P | ad] ante L | mille annos trp. P | sit] fuit P 444-445 et ... propheta om. P 445 quod1 om. OR j prophetaverit] -tavit OR | facturum] futurum C 446 a2 om. R \ possum2 om. CLPaP | omittere a3 trp. P; omittere CPaL 447 dixit1] -cat P j dixit2] -cit P 448 non] est propheta nee add. P 448-450 quae ... impossibilis] in qua definitione ponitur quod sit immobilis veritas P 449 prophetae] -tiae RPa j secundum om. OR j istam om. OR; ista C 451 arguit sic trp. P 452 mortuorum om. CPaRLO j resurgent] -gunt PaC j I om. OPCPaR 454 xxxi] xxi PPa; hoc est circa finem add. L j quod] quia O | habeant] -beat C; contineant P 455 falsas] plurimas sed P | est om. PaOR j et om. PaOR | quiaom. Pa 456 si antecedens trp. Pa | sit contingens] esset contingens tune P | valet] -leret P 457 posset modo trp. OR; posset uno modo L 458 falsum] impossibile ut videtur, ergo etc. P j Item] Praeterea P j Michaeas] Michaeae OR; om. P | propheta om. ORPaPC j m om. CPa j Regum xxii trp. Pa; capitulo add. OR; Michaeas add. P 460 est locutus trp. R; locutus O | dominus] Deus Pa j et om. PaCL 451-453 1 Cor. 15:16. 453-455 Augustine, De doctrina Christiana, 2.31 (CCL 32: 66-67). 458-460 1 Kings 22:28.

IN HII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

465

470

475

480

133

antecedens; igitur illud revelatum Michaeae non fuit contingens post revelationem. 8.6 Praeterea, si sic, haec est contingens nunc: "anima Christi fuit beata"; quia sequitur: fuit beata, ergo aeternaliter fuit ftitura beata, et fuit certa quod aeternaliter foret beata. Sed sequitur: potest adnihilari, quia creatura est, ergo potest non aeternaliter esse beata, ergo potest numquam fuisse certa de sua beatitudine, igitur potest numquam fuisse beata /Pa 46rb/ et per consequens, numquam fuit beata. Hoc antecedens est impossibile: "anima Christi potest adnihilari," ergo et ultimum consequens, scilicet, quod anima Christi numquam fuit /P 47vb/ beata. 8.7 Praeterea, Deus non posset certificare hominem de aliquo future, nee posset homo certitudinaliter credere vel sperare illud quod Deus promittit nisi deciperetur, quia quantumcumque asseruerit se aliquid esse facturum, potest post assertionem vel promissionem facere oppositum, quia tale dictum, non obstante revelatione vel promissione Dei, manet contingens post dictum vel promissionem sicut ante. Sed quod istud sit falsum patet per illam auctoritatem: "fidelis est Deus, seipsum negare non potest," n Timotheum ii; Glossa: "qui est veritas non potest negare seipsum, quod faceret si dicta sua non impleret." Item, Lucae xxiiii, Christus dixit discipulis suis post resurrectionem suam: "Haec sunt verba quae locutus sum ad vos cum adhuc essem vobiscum, quoniam necesse est impleri omnia quae scripta sunt in lege Moysi et prophetis et Psalmis de me." Si necesse est ea impleri, ergo non contingenter. 461 filit] mansit P 461-462 post revelationem om. OR 463 Praeterea] Item OR j si om. P | sic] tune add. P | nunc 0m. P | fuit] estL; om. R 464 beata1 ... sequitur om. OR j futura beata3 trp. R j et] ergo OR 466 non aeternaliter trp. P | esse] fore OR 467 fuisse1] esse Pa 468 et... beata ] sed P | antecedens] consequens P; autem Pa 469 impossibile] possibile OPaL; scilicet add. P j anima] -mam P; antecedens C | Christi om. C \ potest om. P | ergo om. Pa j et om. OR 470 scilicet ... beata om. PaORCL 471 Praeterea] tune add. P | Deus om. P | certificare] aliquem add. OR | aliquo] quocumque P 472 illud] aliquid P | quod] quid C 473 quantumcumque] aliquid add. P j se aliquid trp. CORPa; aliquid P j esseom. CPa 474 facturum] futurum C; futurum vel se facturum P j post] prima C 475 vel ... Dei om. P 476 contingens] vel add. Pa | sit om. R 477 seipsum negare trp. P 478 n om. PPaCOR | Glossa om. OR | qui est veritas] quia Deus veritas est P; quo est veritas Pa 480 Christus dixit trp. P; Christus dicit C | suam om. O j verba om. L 481 sum ad vos] sunt vobis vel C; sum vobis P \ vobiscum om. O 482 impleri omnia trp. P | sunt om. O j et1 prophetis] per prophetas OR 482-483 Psalmis de me] cetera Pa; om. OR 483 ea impleri] omnia impleri P; trp. L \ contingenter] -gens Pa; -git P 477-479 Tim. 2:13; Glossa ordinaria, 6, interlin. at col. 739-740. 479-483 Luke 24:44.

134

485

490

495

500

505

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

8.8 Praeterea, si sic, angeli non sunt confirmati nee diabolus adiudicatus poenae aeternae, quia possibile est nullam poenam esse aeternam; ergo possibile est quod numquam fuit adiudicatus poenae aeternae. Similiter, angelus potest peccare quia privari gratia et relinqui /R 43rb/ in solis naturalibus, et sic demereri, et pari ratione, diabolus mereri. Et Christus potuit dixisse falsum cum omnibus quae praedicavit suadendo gaudium aliquod aeternum vel poenam aeternam. Et possibile est omnes qui crediderunt in eum fuisse deceptos, et totam fidem esse falsam, et Deum fefellisse homines quos docuit. 8.9 Praeterea, non minorem certitudinem debet causare revelatio divina quam prophetia. Sed prophetia causat certitudinem veritatis immobilis, ergo et divina revelatio. Maior patet, quia tota certitudo quae est in prophetia est propter divinam revelationem. Minor patet per definitionem prophetiae et maior similiter, quae est ista: "prophetia est divina inspiratio rerum eventus immobili veritate denuntians." Ergo, si aliquid est prophetatum esse futurum, illud immobiliter erit futurum, et ultra ergo necessario erit futurum. 8.10 Praeterea, omne illud necessario eveniet quod sic est futurum quod non potest esse non-futurum antequam sit praesens. Sed omne quod Deus proponit facere est sic futurum quod non potest esse non-futurum antequam sit praesens; ergo, omne tale necessario est futurum. Ergo, si Deus revel et se facturum aliquid, illud post revelationem necessario 484 confirmati] conformati C 485 poenam esse trp. P 486 ergo] quia L 487 potest] -sset L | quia] et P; qui Pa | privari] a add. R | gratia] sua add. P 488 et2 om. Pa 488-489 pari ... mereri trp. C 489 potuit] -test PPa; -sset L; om. C \ quae praedicavit] qui -dicant L 490 gaudium aliquod trp. P; gaudium aeternum aliquod esse C j aeternum om. C \ vel... aeternam] et poenam aeternam P; om. Pa 491 est] esset L j fuisse] esse P j esse] et fuisse add. P 492 fefellisse] refellisse C 493 Praeterea] ad octavum principale arguitur conclusio sic C | debet causare] debet dare OR; trp. C 493-494 revelatio divina trp. ORPaP 494 causat om. C 495 immobilis] -lem RL j et om. OPRL j divina] et add. C 495-496 quia ... revelationem om. Pa 497 maior] (et maior patet mg.) quia certitudo tota add. O | similiter om. O | ista] in O; quod add. P 498 divina ... eventus] inspiratio divina res eventuras P [ denuntians] demonstrans P 499 erit] est PC | futurum2] sit praesens add. L 500 ergo om. PaCL | erit] est P ! futurum] hue codex C transponitpossum Nono ... futurus2 infra lin. 673-703 inventum. 501 Praeterea] arguitur sub hac forma add. C j sic om. Pa 502 potest] -sset L j esse non trp. P 503 Deus proponit trp. P j est om. P; huius add. C j sic om. P; quod est add. C j futurum quod om. P | esse non2 trp. P 504 tale om. Pa | Ergo2 si] Ideo si L; trp. OR 505 revelet se trp. L; revelet de C j facturum aliquid trp. L 497-498 Cassiodorus, Expositio Psalmorum, praef., 1 (CCL 97: 7.1-2; PL 70: 12).

IN IHI LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

510

515

520

525

135

eveniet. Maior patet; minorem probo per Anselmum, n Cur Deus 1C 45v/ homo, capitulo xvii, ubi dicit quod "voluntas Dei vult veritatem esse immutabilem, et si proponit se aliquid facturum immutabiliter, illud non potest non esse futurum antequam fiat." Item, in eodem capitulo, loquens de fide beatae Virginis qua credidit filium moriturum, dicit: "quoniam vera fuit fides eius, necesse fuit ita esse futurum sicut ipsa credidit." Tune arguitur sic: omne quod est a Deo revelatum, necesse est fieri postquam est revelatum; ergo nihil postea manet contingens; ergo ista sunt incompossibilia: "hoc fore est contingens" et "hoc fore /O 148va/ est revelatum a Deo." 8.11 Praeterea, si teneor credere quod prophetatum vel revelatum possit non evenire, /P 48ra/ ergo non teneor credere prophetae nee Deo, quia scio, quantumcumque asseruit vel iuravit, quod oppositum dicti sui potest esse verum; ergo non teneor credere quod dictum suum est verum. Ergo ludaei non tenebantur credere prophetis de Christo, quia non obstante quacumque prophetia Hieremiae vel Isaiae de Filio incarnando, vel de Messia mittendo, credere debuerunt quod oppositum potuit evenire et per consequens quod prophetia talis non fuit certa. 8.12 Praeterea, quod Deus non possit revelare futura contingentia arguitur sic: sit Sortes nunc in caritate et revelet sibi Deus quod eras peccabit mortaliter. Si casus admittatur, arguitur sic contra: sequitur: Deus revelavit Sorti quod eras peccabit mortaliter, ergo Sortes potest hoc 507 xvii] vii OR | ubi om. P j voluntas Dei vult] vult Dei Pa 508 se aliquid trp. RC | facturum immutabiliter trp. ROPa 509 esse] erit Pa | futurum] facturum R 510 qua] quae L 511 filium] fide R; Dei add. O; suum add. P | moriturum] morturum C | quoniam] quod LP; in quantum add. P; om. Pa \ vera fuit trp. P; om. Pa | eius om. P; et add. L j ita om. P 512 esse futurum trp. LPaOR; ita esse add. P \ ipsa] ilia R j credidit] Et add. P j sic om. ORPa 513 postquam] ab ipso add. P | nihil] tale add. P 514 postea manet trp. P 515 et om. OR 516 teneor] possem OR j vel] et P 518 scio] quod add. P j asseruit, iuravit] asseruerit, iuraverit PR et trp. R j quod ... sui] oppositum P 519 potest om. R 519-520 quod ... credere om. horn. P 519 est] sit L 520 tenebantur] -batur Pa | de Christo om. Pa; de Messia mittendo add. L 521 Isaiae, Hieremiae trp. L; Isaiae P j filio] Dei add. P 522 de ... mittendo] Hieremiae vel alicuius alterius P 523 potuit] -test R j quod om. ORP j fuit] potent esse P 524 possit] -set R ! futura contingentia trp. L 525 arguitur] communiter per casus primo add. C; primo add. PPa | sit om. C j sibi Deus trp. P 526-527 Si ... mortaliter om. horn. LPa 526 sequitur om. P 527 revelavit] -let C 527-528 hoc licite trp. OR 506-512 Anselm, Cur Deus homo, 2.17 (Schmitt, 2: 123.7-9).

136

530

535

540

545

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

licite velle. Consequens impossibile, ergo antecedens. Impossibilitas consequentis patet, quia sequitur: licite vult esse in peccato mortali, ergo vult esse in peccato mortali, et ultra, ergo, peccat mortaliter. Et similiter ex eodem sequitur: licite vult esse in peccato mortali, ergo non peccat sic volendo. Consequentia probatur, quia posito isto casu, Sortes scit Deum velle eum eras peccare mortaliter, ergo licite potest se conformare divinae voluntati. Item, eodem casu posito, sequitur alio modo contradictoria verificari de eodem, igitur casus est impossibilis. Antecedens probo, quia Sorti est revelatum quod peccabit, ergo Sortes volet peccare. Ex alia parte Sortes scit quod si peccet, erit miser, ergo non /Pa 46va/ potest velle peccare. Consequentia patet per Anselmum, De casu diaboli, capitulo xxiii, ubi probat quod angelus non potuit praescire casum suum. 8.13 Praeterea, si Deus posset revelare propositionem de future, qua ratione unam, et aliam. Ponarur igitur quod in rei veritate Sortes sit damnandus, ergo Deus potest hoc revelare Sorti. Quo facto, arguitur quod Sortes desperabit, quia tenetur credere Deo; ergo Deus erit auctor istius desperationis et sic erit auctor peccati. 8.14 Praeterea, revelet Deus Gabrieli quod Sortes semper erit in caritate, et simul cum hoc praecipiat Gabrieli quod iuvet Sortem quamdiu est in caritate. Istis positis, adhuc remanet in libera facultate Sortis peccare, quia nee revelatio eum impediet, nee praeceptum datum 528 Consequens] est add. R | ergo] et add. OR 529 consequentis om. L | patet] arguitur sic P j licite ... mortali mg. O | licite om. L 530 vult esse] est L j mortali] et ultra ergo vult peccare mortaliter add. OR j similiter] sequitur C 531 sequitur] quod add. L | esse ... mortali] peccare mortaliter OR j peccat] in add. P; mortaliter add. L 532 volendo] Et prima add. P | scit] sit C 533 eum] ipsum L | licite om. L; licet C 533-534 se ... voluntati trp. C 533 conformare] -firmareL 534 divinae om. P | voluntati] -tate RO; illi add. P 535 Item] ex add. P; in add. OR | posito] -tae C; tune add. Pa; om. P | sequitur] -quuntur RC j alio modo] quod L 535-536 verificari de eodem] aliquo modo sint simul vera L; om. OCRPa 536 est *] erit Pa | impossibilis] ipsius vel C 537 peccare] Et add. P j parte] sequitur quod si add. P 538 si peccet] peccabit P | potest] -terit P ] potest velle] vult OR 539 xxiii] xxii OR; iii Pa 540 probat] ponit P | non potuit] non -test P; mg. O | suum om. P 541 Deus posset trp. OR; posset P j future] igitur add. P 541-542 qua ratione] quare OR 542 in ... sit trp. C 543 ergo] et quod P j Deus om. L | potest hoc trp. C; om. P; Deus add. L ! revelare] -let hoc P | arguitur] -guo OR 544 erit] est ORPPa 545 erit] est P 547 et om. OR j iuvet] nimis Pa | Sortem] -tes LR; -ti Pa 548 est] fuerit P | Istis positis] Isto posito OR | facultate] potestate P 549 peccare] -candi L | impediet] -diret ORL 539-540 Idem, De casu diaboli, 21 (Schmitt, 1: 266-269).

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

137

550

Gabrieli, sicut manifestum est. Ponatur ergo quod peccet, quo facto, quaero: aut Gabriel tenetur eum iuvare vel non. Si sic, contra: non est in caritate, ergo Gabriel non tenetur. Si non, contra: Gabriel credit quod semper erit in caritate per revelationem, ergo semper tenetur eum iuvare. 8.15 Praeterea, revelet Deus Sorti existenti in caritate quod ipse est >55 finaliter damnandus. Quaero tune: aut Sortes potest orare pro sua salute vel non, et hoc iuste. Si sic, ergo potest iuste velle quod scit Deum nolle per revelationem. Consequens est falsum. Similiter, si liceret sibi orare pro seipso, isto casu posito, tune liceret ecclesiae orare pro hominibus de quibus /R 43va/ ipsa esset certa quod damnarentur. Consequens •60 falsum et contra beatum Augustinum, libro xxi De civitate Dei, capitulo xxiiii, ubi dicit: "Denique si de aliquibus ita certa esset ecclesia, ut qui sunt illi etiam nosset, qui, licet adhuc in hac vita constituti, tamen praedestinati sunt in ignem aeternum ire cum diabolo, tarn pro eis non oraret quam nee pro ipso." Ex hac auctoritate arguitur quod revelatum 5 65 non est contingens post revelationem, quia si sic, dato quod /P 48rb/ revelatum foret ecclesiae de Sorte, quod est damnandus, et quod adhuc haec foret contingens: "Sortes damnabitur," ergo liceret sperare de Sorte 550 sicut om. LCPaOR j peccet] -cat LR j facto] posito OR 551 quaero] igitur add. OR j aut] an Pa; utrum LP | vel] an L 552 ergo om. Pa j Gabriel1 om. P | tenetur] eum iuvare add. L 553 per] propter P j semper2 ... eum irp. P 554 Praeterea] si add. Pa | ipse est] ipse sit Pa; sit P; om. L 555 damnandus] est add. L | aut] utrum L j potest] iuste add. L j potest ... salute] pro sua salute potest orare OR; potest orare pro salute sua PCPa 556 vel] an L; aut OR; et P | non ... iuste1] hoc iuste aut non P; non L j Si sic, ergo trp. L; contra add. P j potest iuste2 trp. P; -sset iuste L I velle] oppositum illius add. L | nolle] velle LRC 557 per revelationem om. ORPa | est om. LCPaOR | liceret] -cet Pa j sibi] se OR | orare] ordinare C 558 seipso] se C j isto om. LPa | tune] sic L; pan ratione add. P 559 de quibus om. Pa | ipsa om. OR 560 beatum om. LPaCOR | XXI] XH ORPa j Dei om. ORC 561 xxiiii] xvii ORPCPa j ubi dicit om. ORPa j ita om. P 562 sunt] sint CL; om. Pa \ illi] scilicet damnandi add. L j etiam] et OR; non add. L j qui] quia ORPa j vita] sint add. L 563 ignem aeternum trp. OR | ire cum diabolo om. Pa; et angelis eius add. P j tarn] tamen Pa | non om. C 564 nee om. ORCPa | ipso] illo P; diabolo add. mg. Pa j hac] ergo add. P 565 si om. Pa | sic] ergo add. P 566 est] esset P j et] si O; om. P j quod2] tamen L; haec O; om. P 567 haec om. RC j liceret] -cet OR; semper add. Pa 567-568 sperare ... et om. Pa 560-564 Augustine, De civitate Dei, 21.24 (CCL 48: 789.29-33; CSEL 40,2: 558.20-24). The entire argument 8.15 (including the citation from Augustine) is taken nearly verbatim from Richard FitzRalph; see below, at lin. 1732-1763.

138

570

575

580

585

590

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

et orare pro eo. Ergo, secundum mentem Augustini, facta tali revelatione, haec foret ita vera: "Sortes damnabitur," sicut haec: "diabolus damnabitur." Si dicatur quod casu isto posito Sortes non potest iuste orare pro salute sua, contra: Sortes est viator, ergo tenetur ex praecepto velle salutem suam. Similiter, per casum, Sortes est in caritate etiam post revelationem, ergo diligit se ad beatitudinem. Similiter, non potest nolle beatitudinem, ergo potest licite orare ut habeat earn. Similiter, facta tali revelatione, tenetur diligere proximum, ergo seipsum; alioquin non servaret ordinem caritatis. Ergo iuste potest orare pro salute sua. Consequentia patet, quia potest iuste orare pro illo quod tenetur naturaliter velle, et similiter ex praecepto; ergo etc. 8.16 Praeterea, si revelatum a Deo est contingens, sequitur quod haec fuit contingens post assertionem Christi dictam Petro "ter me negabis": "Petrus negabit Christum." Consequens falsum, quia sequitur: Petrus non negabit Christum, ergo Christus dixit falsum assertive. 8.17 Praeterea, si sic, tune postquam Christus sudaverat prae timore mortis, haec fuisset contingens: "Christus sudavit prae timore mortis futurae," ergo potuit esse falsa, ergo sine causa sudasset et frustra fuisset timens ubi non erat timor, et fuisset deceptus. 8.18 Praeterea, haec esset modo contingens: "Gabriel vidit in Verbo quod dies iudicii erit, ergo dies iudicii erit." Consequentia patet, quia sequitur: dies iudicii non erit, ergo Verbum numquam repraesentavit diem iudicii fore, et ultra, ergo Gabriel hoc numquam vidit in Verbo. 568 eo] Sorti Pa; Sortem C | mentem Augustini] intentionem P | facta] igitur add. R 568-569 tali revelatione trp. R; revelatione P 569 ita] ista Pa j haec] ilia P 570 damnabitur] igitur add. P 571 potest] -sset L 572 sua] sui C 573 per casum om. OR j etiam om. OR 574 revelationem] suam add. R j potest] -sset L j nolle] non velle LOR 575 potest] -sset L 576 proximum] Christum Pa j seipsum] semetipsum ORPa j alioquin] quia aliter P 577 iuste potest trp. P 578 illo] eo ORP | quod] quern L 578-579 tenetur naturaliter trp. C 579 velle] diligere L j et ... praecepto mg. O; om. R | ergo etc. om. ORP 580 Praeterea] Similiter OR j a Deo om. P j est] sit P 581 dictam] factam P 582 Petrus ... Christum] igitur Petrus potuit non negare Christum P 582-583 Consequens ... Christum om. horn. OR 583 negabit] -vit P j falsum assertive trp. P 584 tune] sequitur quod P; om. OR | Christus om. LPPaOR 585 prae timore] propter -rem LCPa 586 ergo2] et sic L [ fuisset om. LCPaOR 587 timens] et timuisset add. P | erat] fuit C 588 esset] est ORP | modo] omnino L j contingens] quod add. P 589 ergo ... erit2 om. LPRCPa 590 sequitur] detur quod P j numquam] non OR | repraesentavit] revelavit L 591 Gabriel... numquam] Gabriel hoc non P; numquam Gabriel hoc L; Gabriel numquam hoc R j in Verbo om. OR

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

595

500

605

610

615

139

Primum antecedens est possibile, ergo ultimum consequens. Falsitas consequentis patet, quia Gabriel revelavit hoc Danieli, sed non revelavit sibi nisi quod vidit in Verbo. Sed haec est necessaria: "Gabriel /C 46r/ revelavit hoc Danieli," ergo et ista: "Gabriel vidit hoc in Verbo." 8.19 Praeterea, si ordinatum a Deo maneat contingens, sequitur quod in potestate Sortis est facere quod Deus praedestinavit eum, et similiter quod Deus eum reprobavit ab aeterno, et sic potest Sortes esse causa suae praedestinationis quae fuit ab aeterno, et sic electio Dei dependeret totaliter a voluntate creata. Consequentiae patent, quia in potestate Sortis est bene vivere, quia viator est, ergo potest esse praedestinatus et habet hoc in sua potestate. Similiter, potest male vivere eadem ratione, ergo etc. 8.20 Praeterea, creet Deus unum angelum in naturalibus perfectum in cognitione creaturarum, sed non confirmet eum; et revelet /O 148vb/ eidem in Verbo quod Sortes committet homicidium pro quo punietur in inferno poena certa, quae sit a. Volo etiam quod Deus praecipiat illi angelo quod nihil velit /Pa 46vb/ nisi quod videt Deum velle. Et pono similiter quod pro prima bona volitione conformi divinae volitioni Deus eum confirmet, et simul cum hoc quod iste angelus velit Sorti a poenam, quia videt in Verbo Deum hoc velle, /P 48va/ et pro hac volitione confirmetur. Isto casu posito, arguitur sic: iste angelus voluit a poenam infligi Sorti pro homicidio; quaero tune: aut hoc necessario eveniet aut potest non evenire. Si necessario eveniet, habetur propositum, scilicet quod revelatum non est contingens post revelationem. Si potest non evenire, arguitur sic: Sortes non peccabit, ergo Deus non voluit Sortem 592 ergo om. R 593 patet] apparet P | hoc om. R j revelavit2] -laret C; hoc add. P 594 sibi] illud add. L j nisi quod trp. R; nisi quia PPa j necessaria] quod add. OR 595 et om. OR | vidit hoc2 trp. P; vidit OR 596 ordinatum] revelatum P j a Deo om. LORPa ! maneat] -net L \ quod om. Pa 597 praedestinavit eum trp. C 598 eum reprobavit trp. P j potest Sortes trp. P 599 sic om. CORPa; similiter L | electio Dei trp. O; electio R | dependeret] -del PPa 600 a] ab ipsa P j Consequentiae] Quae ORPa 601 bene vivere] unde viator Pa | viator est trp. LC | et] ergo OR 601-602 habet hoc trp. P 602 Similiter] Sicut RP 604 naturalibus] suis add. P 605 creaturarum] causarum creatarum L \ sed] et P | et revelet] tune videat mg. Pa 606 eidem ei L; om. Pa 607 etiam om. OR 608 videt] -dent P; sit R; scit O 608-611 Deum ... videt om. horn. C 608 pono] suppono OR 609 prima om. Pa j divinae volitioni trp. OR 610 a poenam trp. Pa; poenam L 612 arguitur] -guo PPa | a poenam trp. C; poenam LPa 613 aut1] utrum L | hoc necessario trp. LCPa j aut2] an L 613-614 eveniet... eveniet mg. O 614 scilicet om. LCPaOR 615 quod] quia L j revelatum] -latio Pa 616 arguitur om. R | voluit] -let OR

140

620

625

630

635

640

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

puniri pro peccato poena a, et ultra, ergo iste angelus numquam voluit poenam a infligi Sorti. Consequentia patet, quia numquam vidit hoc in Verbo, et nullum alium bonum actum fecit, ergo iste angelus modo est confirmatus sine quocumque merito. Primum antecedens, scilicet istud: "Sortes peccabit," est contingens ad utrumlibet, ergo ultimum consequens est possibile; ergo nunc est possibile quod iste angelus numquam fuisset confirmatus pro merito suo. Item, arguitur sic: iste angelus voluit a poenam Sorti infligi, et Deus hoc numquam voluit, ergo iste angelus peccavit mortaliter, quia contra praeceptum voluit aliud quam vidit Deum velle, et pro eodem actu fuit confirmatus; ergo fuit confirmatus propter peccatum mortale. Primum antecedens est possibile, quia una pars est necessaria, scilicet, ista: "iste angelus voluit a poenam infligi Sorti," et alia pars est contingens, scilicet, ista: "Deus numquam hoc voluit." Et partes sunt compossibiles, quia nihil repugnans necessario est possibile; igitur /R 43vb/ totum antecedens est possibile. Igitur, haec est possibilis: "iste angelus meruit confirmari quia peccavit mortaliter," quod est inconveniens. 8.21 Item, praecipiat Deus Sorti existenti in caritate quod nihil velit nisi quod apparet sibi rationale, nam hoc praeceptum videtur satis iustum. Pono ergo quod Deus revelet sibi revelatione clara in Verbo unum effectum contingenter futurum, qui sit "# fore," et credat ille per rationem propriam quod a non est effectus futurus. Revelatione facta, pono quod velit a fore, sicut videt ex revelatione, et duret sua volitio per horam. Isto casu posito qui torus est possibilis, si "a fore" sit adhuc contingens, probatur quod haec sit contingens: "Sortes simul fuit in gratia et in peccato mortali." Consequens falsum, et consequentia 617 poena om. L 618 poenam a tip. P 619 alium ... actum] actum bonum P; alium bonum OR j modo est] est L; trp. OR 620 quocumque] bono add. OR | primum antecedens trp. LORPaC | istud om. P 621 ergo] etiam add. Pa 622 nunc om. OR | est2 possibile2 trp. R 623 fuisset] fuit CP 624 a poenam trp. LC; trp. mg. Pa | Sorti om. Pa j infligi mg. Pa 625 hoc numquam trp. CP; numquam L | iste om. OR i angelus om. LPPaOR 626 voluit aliud trp. C j quam] quod Pa | et om. R 627 confirmatus] per casum add. C j ergo om. Pa j fuit confirmatus2 om. ORPPa j mortale] fuit iste angelus confirmatus add. P 628 est possibile trp. R; est O 629 a poenam trp. LPaC 630 ista] haec P | partes] istae add. Pa 631 possibile] contingens COPaRL 632 Igitur ... possibilis] Igitur hoc est possibile O; hoc est possibile R; om. Pa 634 Item] Praeterea C | Sorti om. Pa 635 apparet] -reat OR | rationale] -nabile LPO 636 sibi] in Verbo add. P | in Verbo om. LP 637 contingenter om. Pa 639 pono] volo P | velit] vult L | videt] -dit PPa 640 totus est] est ex toto P | si... sit trp. L | adhuc om. P 641-642 in ... mortali] in peccato mortali et in gratia P 642 et2 om. LPaC

IN IHI LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

645

650

655

660

565

141

probatur sic: Sortes in principle horae et per totam horam fiiit in caritate. Patet per casum. Ergo, haec est modo necessaria: "Sortes per hanc horam fait in caritate"; et haec est contingens: "Sortes in hac hora peccavit mortaliter"; ergo, haec copulativa est contingens: "Sortes fuit in caritate et peccavit mortaliter." Quod autem haec sit contingens: "in fine horae Sortes peccavit" probo, quia in fine horae haec est contingens: "a non erit." Et sequitur: a non erit, ergo Verbum numquam repraesentavit a fore, et ultra, ergo Sortes numquam vidit hoc in Verbo, scilicet "a fore"; et haec est necessaria: "Sortes voluit a fore"; ergo voluit a fore sine quacumque ratione, immo contra rationem, quia aestimatione propria Sortes credidit a non fore, ergo nihil fuit sibi revelatum in Verbo de a fore; et ipse voluit a fore, ergo voluit a fore sine ratione et sic contra praeceptum sibi factum. Igitur, in tota hora peccavit mortaliter. Primum antecedens est contingens, videlicet, "a non erit," ergo ultimum consequens. Ergo haec est in fine horae datae contingens: "Sortes simul fuit in caritate et in peccato mortali," quod est impossibile. 8.22 Praeterea, si revelatum maneret contingens, sequeretur quod Deus posset facere praeteritum non esse praeteritum. Consequens falsum et contra Aristotelem, vi Ethicorum, capitulo iii, ubi dicit: "non consiliamur de facto sed de future et contingent!. /P 48vb/ Factum autem non contingit non fieri, propter quod recte dixit Agathon 'solo enim ipso privatur Deus ingenita facere quae utique sunt facta.'" Consequentia patet, quia si Deus revelavit Petro quod dies iudicii erit, ergo veritas huius fuit quando Petrus fuit; ergo veritas huius iam est praeterita. Sed 643 sic om. P j et om. C 644 modo] omnino L 645 fuit] modo add. L 646 haec om. OR | Sortes] simul add. CPaP 647 et] Sortes add. OR j mortaliter om. Pa 647-648 Quod ... peccavit mg. Pa 647 sit] est sic P 648 quia] et C 649 a2 ... erit2 om. L j Verbum om. P 650 hoc ... scilicet] in Verbo PaCOR 651 et ... fore2 om. PaPORL 652 ratione] revelatione OR | aestimatione] existimatione PL 653 Sortes] scilicet OR | credidit] credit Pa 654 de om. C \ ergo ... fore3 iter. R | ratione] revelatione OR ! sic om. P 655 contra om. Pa j in ... hora] per totam horam Sortes P 657 datae] dare Pa; om. POR 657-658 simul fuit trp. P; fuit Pa 658 quod est] consequens OR; omnino add. P 659 sequeretur] -quitur LOR 660 posset] -sit C; -test Pa j Consequens] est add. L 661 iii] ii L | ubi dicit om. PaOR; quod add. P 662 et om. P | contingent!] -te OR 663 recte dixit] recte dicit Pa; trp. recte OR | Agathon] quod add. P | enim om. P 664 privatur Deus trp. C | ingenita] ingemma C 665 patet] probatur PC | si om. CPa | revelavit] -laret P | iudicii iter. et del. O J ergo] ideo L 666 huius1] eius O | fuit1 om. P | quando ... huius2 om. horn. P; mg. O | huius2 om. Pa | km om. R; mg. O 661-664 Aristotle, Ethica Nicomachea ... Grosseteste 6.1, 39b7-10 (AL 26,1-3: 480. 3-6).

142

670

675

680

685

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

Deus potest facere modo quod dies iudicii non erit; ergo potest facere quod numquam fuit haec vera, et ultra, ergo numquam fuit veritas huius in Petro. Igitur Deus potest facere quod praeteritum non sit praeteritum. Et sic est concedendum quod aliqua res heri fuit, et tamen hodie potest numquam fuisse, quia veritas huius "dies iudicii erit" fuit heri, et tamen potest numquam fuisse. 9.1 Nono ad principale, sic: si Deus ab aeterno scivit omnia futura talia quae sunt vera contingenter, aut scivit ea necessario aut contingenter. Si necessario, ergo, posito quod Deus noluisset aliquid creasse, adhuc scivisset ista: "Antichristus erit," "Deus producet mundum." Consequens falsum. Si contingenter, tune fuissetpossibilequod Deus ista non scivisset. Ponatur in esse, et sequitur quod Deus non potuit creare mundum nee producere muscam, nee aliquid tale. Consequentia patet, quia nihil potuit produxisse nisi scienter; ergo si possibile fuit eum nihil talium scire, possibile fuit eum nihil omnino posse producere; igitur, possibile fuit eum non esse omnipotentem. Item, sic: aut Deus scit modo /Pa 47ra/ Antichristum fore necessario, aut libere et contingenter. Si necessario, igitur impossibile est quin Antichristus sit, igitur Deus non potest nolle Antichristum fore. Et dato quod nollet, adhuc esset futurus, quia necessario scit eum esse futurum. Si dicatur quod Deus libere modo scit Antichristum fore, igitur potest hoc nescire, quando placet sibi. Ponatur in esse, et nihil accidit 667 facere1 modo trp. P 667-668 ergo ... vera om. P 668 ultra ergo] quod P; ultra hoc C j numquam2 ... huius] veritas huius numquam fuit P; numquam fuit haec veritas OR 669 Deus potest trp. O | praeteritum1 ... praeteritum2] -rita non sunt praeterita P 670-671 hodie ... fuisse] potest hodie numquam fuisse P; potest numquam fuisse Pa; hodie numquam potest fuisse L 671-672 quia ... fuisse om. horn. Pa 671 erit om. P | tamen] nunc P 673 sic om. P | si] quod L 673-674 futura ... sunt] futura contingentia et talia quae fuerunt P; talia futura quae sunt OR 674 aut] ergo add. P j necessario tier. C 674-675 necessario, contingenter trp. P 675 ergo] hoc Pa j noluisset] voluit OR; voluisset C 676 scivisset] -vit Pa j ista] -tud L 677 tune om. OR 677-678 ista ... scivisset trp. PaL; ilk non scivit OR 678 ponatur] igitur add. P \ sequitur] -quetur L j Deus om. Pa 679 nee2] etiam add. P 680 potuit] -tuisset Pa; -test P; -sset CL j nisi] non L; scitum vel add. P j si om. C | eum] non esse omnipotentem scr. et del. R 681 talium] -le COR; -liter non L j possibile ... producere om. OR; possibile fuit eum nihil producere posse P 682 eum] esse Pa 683 sic] sub hac forma arguitur C | aut om. OR j scit modo trp. CL | fore] aut igitur add. OR 684 et om. OR | Si necessario mg. O j estmg. O; om. C \ quin] quod L 685 Antichristus] Christus O; non add. L \ igitur] quod L j potest] -tuit OR 686 quia ... eum] cum necesse sit ipsum P 687 libere ... scit] scit modo libere P; libere scit modo CR | fore] esse futurum P 688 hoc nescire trp. OR | quando ... sibi] quandocumque sibi placet P; quando placet OR | Ponatur] igitur add. P | nihil] nullum P j accidit] -del CP

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

690

695

700

705

710

143

impossibile, igitur Deus non scit Antichristum fore, ergo non potest creare Antichristum, quia nihil potest creare nisi scienter. Similiter, Deus non potest velle Antichristum fore, quia non apprehendit Antichristum fore; et potest totum argumentum fieri de apprehensione /O 149ra/ vel cognitione. 9.2 Praeterea, si Deus est modo scientia istius: "Antichristus erit," et potest non esse scientia istius, ponatur in esse. Tune arguitur sic: Deus fuit scientia istius, et modo non est scientia istius, ergo aliqua mutatio facta est in Deo vel in creatura. Non in creatura planum est, quia Antichristus nondum est; nee mutatio in alia creatura faceret aliquid ad propositum; igitur Deus potest facere propositionem veram postquam non fuit vera sine productione novae rei vel destructione antiquae et sine mutatione locali. Nee /R 44ra/ valet si dicatur quod lapsus temporis sufficit, quia lapsus temporis nihil facit per se ad hoc quod Antichristus sit futurus vel non sit futurus. 10.1 Decimo ad principale, arguitur sic: omne futurum necessario erit, ergo nihil contingenter erit. Probo consequentiam, nam Antichristus necessario erit et pari ratione quodlibet aliud, ergo etc. Antecedens probo sic: sit a instans in quo Antichristus erit, et arguo sic: in a ita erit quod Antichristus necessario erit, ergo Antichristus necessario erit. Consequentia videtur bona; antecedens probatur, quia in a instanti haec erit vera: "Antichristus necessario erit," quia cum sit primo in a et non possit manere solum per instans, ergo necessario erit post illud instans; ergo, /P 49ra/ in a erit haec vera: "Antichristus necessario erit post a," ergo etc. 689 igitur om. CLPaOR j non scit] nescit P; non sit C | ergo] Deus add. Pa 690 create1 Antichristum trp. Pa j quia ... creare2 om. P 690-691 Deus ... potest] Deus tune no potest C; tune Deus non potest Pa; Deus non potest tune L 692 potest totum] -tuit totum illud OR | vel] et Pa; de add. L 694 est modo trp. CPa; est add. L 695 istius] huius LPa | esse2] et add. CP 696 aliqua om. OR 697 est1] vel add. C; om. Pa 698 alia] aliqua LPa j faceret] -re R | aliquid om. P 699 potest facere] scit C; potest OR | vera facere add. OR 700 fuit] fuerit P | sine] absque P 701 locali om. L j quod om. Pa 702 quia ... se om. L 703 sit2 om. CPL j futurus2] patet add. L 704 Decimo om. ORPa | ad] decimum add. Pa j arguitur om. LORPa | futurum necessario trp. L 705 Probo con sequentiam] antecedens probo ORPaCL j nam] quia P 706 ratione] omne aliud sive add. L j ergo om. LCPa j etc. om. L 706-707 Antecedens probo trp. P; Antecedens probatur L 707 sic1 om. OLR; et add. ORP | ita erit2 trp. P 708 necessario1 erit1 mg. O j ergo] in a add. L | Antichristus2 om. O 709 videtur] esse add. O j bona] et add. P j probatur] -bo LPa j in om. R j instanti] -stans C 710 erit1] est R j sit om. P 711 possit] -set C; om. L \ manere solum] solum manet L | necessario erit trp. L \ post] per P 712 erit1 haec trp. OR | necessario erit2 trp. PPa j post] in L 713 ergo etc. om. OR

144

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

720

10.2 Praeterea, si Antichristus contingenter erit, ergo contingenter erit in a. Tune arguitur sic: in a Antichristus erit necessario, et Antichristus contingenter erit in a; ergo contingenter erit quando necessario erit. Maiorem probo istam, videlicet, in a Antichristus necessario erit, quia in a erit haec vera: "Antichristus necessario est"; et haec non significat aliud nisi Antichristum necessario fore; ergo in a Antichristus necessario erit.

725

AD OPPOSITUM: Deus voluntarie et libere produxit mundum, ergo antequam produxit voluit producere mundum et scivit quod nihil impediret suam voluntatem, quae est omnipotens; ergo scivit quod mundus produceretur a se; sed hoc numquam incepit scire; ergo ab aeterno scivit se producturum mundum.

715

730

735

AD QUAESTIONEM Dico quod sic, sed pro diversis materiis quae tactae sunt in arguendo, facienda sunt decem per ordinem. Primo volo inquirere an res habuerunt aliquod esse ab aeterno distinctum a Deo. Secundo, an res creatae habeant vel habuerunt aliquod esse in Deo. Tertio, an re non existente, puta rosa non existente, sint tales propositiones concedendae: "rosa intelligitur," "rosa concipitur," "rosa cogitatur," "de rosa fit sermo," et huiusmodi. Quarto, an veritas propositionis sit alia res a propositione. Et haec quattuor tanguntur in primo /C 46v/ et quinto et sexto principali. 714 erit om. P 714-715 ergo ... erit1 om. LR 715-717 Tune ... Maiorem om. P 715 erit2 necessario trp. ORPa; necessario fore C 715-719 et ... fore om. C 716 Antichristus] necessario add. mg. O | contingenter1 erit1 trp. ORPa 717 Maiorem ... istam trp. L; probatur quod non P | videlicet] quia P 717-718 Antichristus necessario1 trp. P 718 erit1 om. R \ est] erit LORPa 719 haec om. LPaORC | significat] -cando OR; -cabit LPa | nisi] quam OR j necessario om. R | fore] futurum esse L; in a add. P | ergo mg. O 721 oppositum] arguitur sic add. P 722 voluit] ipsum add. P | mundum om. P 723 impediret] potuit impedire OR; impenderet C j voluntatem] volitionem LP | quae] quia L 724 hoc ... incepit] non incepit hoc P j incepit] intelligit Pa 726 sed om. Pa | materiis] difficultatibus Pa; om. OR 727 tactae sunt trp. C; tacta sunt OR | in om. R j arguendo] diversis argumentis P | decem ... ordinem] novem CPaPOR 728 Primo] enim add. P j an] ante O | res] creatae add. P j habuerunt] -buerit L; -buit ORPa j aliquod om. L 729 distinctum a Deo om. C 730 an] ante O | vel ... esse] aliquod esse vel habuerunt OR j in Deo om. O 731 non1 ... existente2] nee existente puta rosa non existente C; non existente LORPa 732 propositiones om. P | concedendae] -da R 732-733 rosa3 ... sermo] de rosa fit sermo P; rosa cogitatur de rosa fuit sermo C; om. L | et huiusmodi om. ORL 734 res om. OR | a] in R 735 in om. OR ! primo] quarto P; secundo, tertio OR | et1 om. Pa | et2 om. R | principali] -libus OR

IN HII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

740

145

Quinto, inquiretur an Deus potuerit produxisse mundum ab aeterno. Sexto, an potuerit producere mundum meliorem quam fecit. Septimo, an in propositionibus de future sit veritas determinata. Octavo, an Deus possit revelando causare in creatura notitiam futurorum contingentium. Nono, an revelatum a Deo maneat contingens post revelationem. Decimo, restat solvere formas argumentorum. [Articulos 1-6 omittimus]

(ARTICULUS SEPTIMUS) 745

750

755

/P 56vb;C 53v;Pa 51vb;O 153ra;R 49rb/SEPTiMus ARTICULUS est, an in propositionibus de future in materia contingenti sit veritas determinata in uno contradictoriorum et /R 49va/ falsitas in reliquo. Et videtur esse sententia Philosophi quod non, sicut allegatum fuit in arguendo. Unde videtur dicere quod neutra pars contradictoriorum in materia contingenti est vera vel falsa. Sed sententia theologorum est huic contraria; credimus enim Deum scire resurrectionem esse futuram et omnium contradictoriorum de futuro alteram partem determinate. Similiter, aliter non oporteret credere prophetis nee prophetia foret possibilis. Similiter, vel est ita a parte rei, sicut per istam denotatur: "a erit" (sit a unum futurum contingens), vel non est ita a parte rei. Si non, propositio est falsa per definitionem, quia significat aliter esse quam est; si sic, propositio est vera. 736 inquiretur] -ritur CP j potuerit] -tuit ORPa j produxisse mundum trp. PPa 737 potuerit] -tuit ORPa | producere ... meliorem] produxisse meliorem mundum P; producere meliorem RPa | quam fecit om. OR; quam produxit P 738 veritas determinata trp. P 739 possit] -set R | in iter. C 741 maneat] sit OR j maneat... revelationem trp. L 742 decimo] nunc add. O; om. P | restat... argumentorum om. P 745 Septimus ... est] iam restat videre de septimo articulo L; videre add. P | an om. LPa 746 in ... contingenti om. CPORPa | sit] aliqua add. P | veritas determinata trp. L 747 reliquo] alio Pa j Et] Hie CPa | esse] exmg. O; om. RL 748 Philosophi] Aristotelis LPaC ! allegatum ... arguendo] arguebatur L 749 dicere om. L | contradictoriorum om. L 750 est1] sit OR j Sed sententia] opinio autem L j est2 huic trp. L; est haec C 752 de futuro om. PL j alteram ... determinate trp. L 752-753 Similiter ... possibilis] alias prophetia esset impossibilis, nee ei oporteret credere L; quia aliter non oporteret ei credere P 753 oporteret] -tet O 754 sicut ... denotatur om. OR | erit om. C 755 est1 ... rei om. P; etc. add. OR 755-756 per ... est1 om. P 756 aliter ... quam trp. Pa; aliter quam OR j sic] ergo add. L

146

760

765

770

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

Dico hie, sicut communiter dicitur, quod propositio de futuro est vera, sic tamen quod potest numquam fuisse vera. Et ideo aliter est vera quam ilia quae est simpliciter vera de praeterito vel de praesenti, sic quod nullo modo ad suam veritatem requirat aliquam de future esse veram. Nam si aliqua talis est vera, necessarium est postea quod ilia fuit vera. In propositionibus autem de futuro in materia contingenti sic est quod utrumque contradictoriorum potest esse verum, et tamen nee simul nee successive. Item, aliqua propositio est vera et potest esse falsa, et tamen non potest desinere esse vera nee incipere esse falsa. Item, aliqua propositio /Pa 52ra/ est vera et potest esse falsa, et tamen non potest mutari a veritate in falsitatem. Item, aliqua propositio fuit vera ab aeterno et est vera nunc, et tamen potest fuisse falsa ab aeterno. Et tamen si fiat falsa, non aliter se habebit quam ab aeterno se habuit, quia si fiat falsa, ab aeterno fuit falsa. Item, Sortes potest facere aliquam propositionem fuisse veram ab aeterno quae numquam fuit vera, et facere aliquam propositionem fuisse 758 Dico] ergo add. Pa | hie] ergo PL | sicut om. Pa | communiter dicitur trp. L | futuro] necessario add. L 759 potest numquam trp. L 760 quam] quod Pa | vera] de futuro Pa; om. C | de1 ... praesenti] de praeterito simpliciter vel de praesenti. Est tamen L; de praesenti aut de praeterito P; de praeterito vel simpliciter (vera add. OR) de praesenti ORC; vel de praesenti Pa | sic] Et sic vera O; vera add. L; om. P 761 quod ... suam] quae nullam P; quod nullo modo ad sui LC | requirat] -rit LP | aliquam om. P 761-762 esse veram] ad hoc quod ilk sit vera P 762 Nam] sed P; quia L | est1] sit OR | est2] erit LP; sit CPPa; igitur add. Pa j postea quod trp. Pa | fuit] fuerit LP 763 materia] de add. Pa 765 nee om. C 766-769 Item ... falsitatem Propositiones transponit codex P 766 Item] Praeterea L 768-769 Item ... tamen om. OR 768 est] fuit Pa 769 non] nee OR ! mutari] -re O 771 potest] -tuit P j falsa1 ab aeterno trp. OR; et add. OR 772 ab ... habuit] se habuent ab aeterno L; habuerit ab aeterno P j si] nunc add. L j fiat] fuit CPa; fuerit OR; sit L | aeterno2] non add. O 773 facere] s{c)ire C 773-774 fuisse ... propositionem om. horn. P 774-775 numquam ... numquam om. horn. L 774 fuisse] esse ORP 758-759 Cf. "Notabilia quedam Magistri Richardi camassalepro materia de contingencia et presciencia dei," 1, ed. Edward A. Synan, The Works of Richard ofCampsaU, (Toronto, 1982) 2: 38; see also above, at lin. 318-319. 759-765 Cf. ibid., 8, (Synan, 2: 39). 766-767 Cf. ibid., 4-5, (Synan, 2: 39). 768-769 Cf. ibid., 2, (Synan, 2: 38). 770-772 Cf. ibid., 11, (Synan, 2: 40). 773-779 Cf. ibid., 14-15, (Synan, 2: 40-41), where, however, ego replaces Sortes in the example.

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

775

780

785

790

795

147

scitam a Deo quae /O 153rb/ numquam fuit scita a Deo, et tamen Deus non potest incipere scire earn. Istae propositiones patent in talibus: "Sortes erit beatus," "Sortes non erit beatus," quia ilia quae est vera de istis /P 57ra/ semper erit vera, et tamen potest numquam fuisse vera; non tamen incipere esse vera. Sed in quibusdam propositionibus contingentibus ilia quae est vera potest desinere esse vera et incipere esse falsa, si continue maneat, sicut patet de talibus: "anima Antichrist! creabitur," "dies iudicii erit," "Sortes nascetur in a." Nam in primo instanti esse ipsius Antichristi haec incipit esse falsa, si continue maneat: "anima Antichristi creabitur," et haec similiter: "dies iudicii erit" erit falsa post diem iudicii, et erit falsa postquam fuit vera; et sic de consimilibus quae non semper erunt verae de future sed usque ad certum tempus. Aliae vero propositiones quae sunt de praescientia Dei respectu beatitudinis quae erit aeterna, vel damnationis futurae quae similiter erit aeterna, erunt semper verae et erunt semper de future, sicut tales: "anima Christi erit beata," "anima ludae erit damnata," stante significatione quam propositiones habent. Et de talibus verum est quod sunt verae, et possunt esse falsae, sed non possunt desinere esse verae nee incipere esse falsae. Similiter, aliquae propositiones sunt de future quae sunt verae, et non erunt verae nisi ad certum tempus, sicut: "Sortes peccabit eras," "dies iudicii erit," et huiusmodi possunt ante tempus illud non esse verae et numquam fuisse verae. Non tamen possunt ante tempus illud esse verae et falsae successive, vel mutari de veritate in falsitatem. 775 scitam] -ta Pa j a2 Deo2 om. Pa j Deus om. Pa 776 Istae] Item C | in] de P 777-778 est ... istis] de istis erit vera P; erit vera de istis Pa 778-779 et ... vera om. Pa 779 non] nee OR | esse om. O 780 Sed ... propositionibus] Sed tamen in aliquibus P j contingentibus] de -genti ORP | ilk] aliqua P 781 si ... maneat om. PPaORC 782 patet] potest COR | de ... Antichristi] in istis Antichristus P 783-785 Sortes ... erit1 om. horn. C 783 Sortes ... a] et huiusmodi P j in2 om. Pa | ipsius om. 784 incipit] -piet ORPa 785 haec similiter trp. P j erit2 om. R 786 fiiit] fuerit OR j consimilibus] similibus LO | verae om. OR 787 certum] determinatum P 788 vero] autem P j de] in L 789 futurae] aeternae L; creaturae CPa 789-790 quae2 ... aeterna om. P; quae similiter aeterna erit C; sic L 790 erunt1 semper1 trp. PPa; sunt L | verae ... futuro] verae quod ab aeterno fuerunt verae L | erunt2 semper2 trp. CPa; semper P | futuro] erunt verae add. P j tales] istae C 791 erit1] est C j stante] dico add. P 792 quam] modo add. L | de] in P 793 nee] nunc O 795 aliquae] aliae ORC j propositiones] quae add. ORPaC 796 non] falsae et non add. L j erunt] sunt OR 796-797 tempus ... ante om. horn. P 797-798 non ... et om. L 798 Non] nee C j tempus illud trp. RC 799 et] vel LPPa j mutari] -re O

148

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

800

Sic ergo patet quantum ad istum articulum quod ideo est propositio de future vera, quia sic erit sicut per earn denotatur. Potest tamen aliter esse. Et ideo non est necesse quod si fuerit vera, quod semper erit postea verum dicere quod fuit vera. Et haec est differentia inter veritatem propositionis de future et de praesenti vel de praeterito.

805

(ARTICULUS OCTAVUS)

810

815

OCTAVUS ARTICULUS QUAESTiONis est inquirere an Deus possit revelare futura contingentia. Et hie dico quod iste articulus praesupponit Deum scire futura contingentia, quod concede sicut oportet catholice sentiendo, sicut patet I Sententiarum, distinctionibus xxxviii et xxxix per totum. Sed dubium est an Deus possit scire plura quam scit vel non; de hoc dixi alias contra Ockam. Sed circa istum articulum de scientia Dei quam Deus habet de futuris contingentibus, et an Deus possit futura contingentia revelare creaturae rationali, et dato quod sic, an talia revelata sint contingentia post revelationem, sunt quattuor facienda. Primo, praemittam auetoritates 800 quantum om. L 800-801 ideo ... future trp. L 801 earn] ipsam OR 802 quod1 om. L \ quod2 om. PaC j erit] sit PPaC 803 haec] in hoc PaCL 803-804 est ... praeterito] differt a propositionibus de praeterito et praesenti L 804 propositionis om. P ! et] veritatem add. P 806 quaestionis est inquirere om. L; est videre P | possit] -test C; -tuit vel possit P 807 Et om. L | dico om. RO j praesupponit] supponit P 808 quod] et P j oportet] concedere add. Pa | catholice sentiendo om. L 809 sicut] ut LP; sed C j et om. Pa j xxxix om. P j per totum om. Pa 810 Sed] Sicut C | dubium est trp. R; dubium Pa | possit] -set OR | vel] an L; om. P | non ... hoc] nihil plus modo de hoc sed sufficiat sicut P; scire add. L; sicut add. CPa 811 Ockam] quaere infra 210 mg. add. P; quaere 171.b. in margine add. C; quaere 171 in margine add. Pa; quaere quintum add. L 812 Sed ... istum] circa PPaOR; om. L | Dei om. P | Deus habet trp. LP; habet C 813 et om. L | Deus o. LPPaC j futura ... revelare trp. P; futura revelare CPa 814 sint] maneant P [ post] talem add. P 815 revelationem] ubi add. L | sunt quattuor trp. PCPa j facienda] videnda L; om. C 815-821 Primo ... notandum Huncpossumponit codex C infra ad verbum modo Hn. 852 815 praemittam] quasdam add. PaP; om. C 815-816 auetoritates sanctorum om. C 809 Peter Lombard, Sententiae, 1.38-39 (1: 275-284). 810-811 Robert Holcot, Quodlibeta 1.6, ed. William J. Courtenay, "A Revised Text of Robert Holcot's Quodlibetal Dispute on Whether God Is Able to Know More Than He Knows," Archiv fiir Geschichte der Philosophic 53 (1971), 1-21; Ockham, Ordinatio, 1.39.q.un. (OT 4: 588-592). Here, at Holcot's words de hoc dici alias, the manuscripts diverge significantly in indicating wheic he does so; see "Introduction" above, at n. 112.

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

149

sanctorum. Secundo, ponam quasdam distinctiones et expositiones terminorum. Tertio, ponam quasdam suppositiones. Et quarto, per ista dicam ad quasdam rationes factas in septimo argumento principal! istius quaestionis.

820

825

830

(Auctoritates) Circa primum est notandum quod cum timore et reverentia oportet hominem exprimere etiam ea quae vera sunt quando loquitur de Deo. Unde Augustinus, x De civitate /R 49vb/ Dei, capitulo xxiii: "Liberis verbis loquuntur philosophi, nee in rebus ad intelligendum difficillimis offensionem religiosarum aurium pertimescunt. Nobis autem ad certain regulam loqui fas est, ne verborum licentia etiam de rebus quae hiis significantur impiam gignat opinionem." Haec ille. Et ideo haec quae in hac materia scribo vel dico, sine pertinacia gratia /P 57rb/ investigationis scribo. Et licet nullam responsionem haberem ad concordandum cum rerum contingentia divinam praescientiam et revelationes, non minus ideo crederem quin verae simul stent: Deum tales propositiones posse revelare, et illas post revelationem esse contingentes. Et argumenta omnia quae possunt fieri in contrarium sophistica reputarem, licet non 816 ponam] -nentur P; om. CL j quasdam] quosdam O; quaedam P j distinctiones] diffinitiones L 816-817 et... terminorum top. L; om. C 817 ponam ... quarto om. C | ponam om. PPaL j quasdam] quosdam O | Et om. L 817-819 per ... quaestionis] ad quasdam rationes factas in argumento principali illius opinionis respondebo L 817-818 per ... dicam trp. CP 818 ad ... rationes top. C; ad rationes ORPa | argumento om. CORPPa 821 Circa ... notandum] Quantum ad primum sciendum L 821-822 timore ... hominem] oportet hominem cum reverentia et timore C 821 reverentia] etiam add. L 822 hominem om. LP j exprimere etiam] loqui etiam exprimendo C; exprimere L | ea] ilia LPPaC | loquitur] -mur LP | de Deo mg. R 823 Dei om. CPa \ xxiii] xiii P; xxii Pa 823-824 Liberis verbis] liberius P 825 offensionem] ostensionem OR j aurium] vel mentium P | pertimescunt] -cuntur Pa 826 licentia] sententia ORCP | significantur] signantur PPa | impiam gignat] impiam -nant ORP; et top. P | Haec ille om. C; ille PL 828 hac] ista LP; sacra R J scribo ... dico] dico LP; scribo CPa j pertinacia] pertinentia O | gratia investigationis top. LPaC; investigationis causa OR 829 scribo] dico LP | responsionem] rationem LP j haberem] -re C 830 rerum] rei OR j revelationes] -nem L; suas revelationes C 831 ideo] vere OR | stent] stant P j Deum om. OR | propositiones] revelationes L 832 revelare] -ri O \ illas] eas L 833 omnia] optima L | possunt fieri] ponunt L J sophistica reputarem] sophistica reputare O; sophismata reputarem CPa; reputo sophismata P; top. L 833-834 non ... mundo] nullus foret PL 823-827 Augustine, De civitate Dei, 10.23 (CCL 47: 297.21-26; CSEL 40,1: 484.27485.3).

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

150

835

840

845

850

foret homo in mundo qui ea sciret solvere. Unde Anselmus, De concordia, capitulo x /C 54r/ secundum librum meum, dicit quod quando rationem habemus cui Scriptura repugnat, quamvis nobis ratio nostra videatur inexpugnabilis, nulla tamen veritate fulciri credenda est. Et Augustinus, vDe civitateDei, capitulo x, disputans contra opinionem Ciceronis qui negavit praescientiam Dei, dicit: "Nullo modo cogimur aut retenta praescientia Dei tollere voluntatis arbitrium, aut retento voluntatis arbitrio Deum (quod nefas est) negare praescium fiiturorum. Sed utrumque amplectimur, utrumque fideliter et veraciter confitemur. Illud ut bene credamus; hoc ut bene /Pa 52rb/ vivamus. Male autem vivitur, si de Deo non bene creditur. Unde absit a nobis eius negare praescientiam ut libere velimus, quo adiuvante sumus liberi et erimus." Item Augustinus ad Volusianum: "Demus Deum aliquid posse, quod nos fateamur investigare non posse." Et Anselmus, De inearnatione, dicit quod multa debemus fateri Deum posse quae nos non valemus comprehendere. Item, n Cur Deus homo, capitulo xvii: "Deus facere potest quod hominis ratio comprehendere non potest." 834 qui ea sciret trp. C; quo sciret Pa; qui sciret P j Anselmus] in add. P 835 x] xviii L; xvi PPa | secundum ... meum om. LP j dicit om. Pa | quod om. OR 836 ration -nes P; non add. R | cui] quibus P 836-837 nobis ... videatur] videantur nobis P; nobis ista ratio videatur L 837 inexpugnabilis] -biles P; expugnabilis Pa [ credenda est] -dae sunt P; -di sunt Pa 838 Dei om. PPa j x] ix ORCPa 839 Dei om. Pa | dicit... cogimur] dicit quod non cogimur mg. P; dicit in alia nullo modo cogimur Pa; inter alia nullo modo cogimur C | aut] ante OPa; an R 840retenta... Dei om. P | tollere] tolle Pa j arbitrium ... voluntatis2 om. R 841 quod] quem C 842 utrumque1] utraque ORPa | amplectimur] complec timur LP | utrumque2 ... veraciter trp. Pa; et veraciter ac fideliter R; et veraciter PO 843 autem vivitur] enim utimur OR 844 de Deo non trp. L; Deo non P [ bene] sed male add. OR ! eius negare] est negare C; trp. L 845 ut] vel C | libere] -ri esse L j velimus] volumus O | sumus ... erimus] sumus et erimus ORPa; sumus vel erimus C; liberi vel erimus L; sumus liberi vel erimus P; haec ille et eodem libro capitulo ix qui enim non est praescius omnium fiiturorum non est utique Deus add. mg. P 846 Demus Deum] Deum diximus P; dicamus Deum L 847 fateamur] confitemur P | posse] haec ille add. C j inearnatione} quaestione ilk L 848 Deum om. OC; esse PRPa j quae] quod OR j valemus] -leamus L 849 comprehendere] obtinere L j Item] et L; Anselmus add. P j n] IV LP | homo om. C | xvii] xxvii L; xv P 850 potest2] Et ideo cum omni timore et reverentia loquendo circa istum articulum, tria sunt facienda add. C 834-837 838-845 846-847 847-849 849-850

Anselm, De concordia praescientiae, 3.6 (Schmitt, 2: 272.4-6). Augustine, De civitate Dei, 5.10 (CCL 47: 141.45-52; CSEL 40,1: 230.11-18). Augustine, "Epistola ad Volusianum," Epistolae, cl 3, 137.2.8 (PL 33: 519). Anselm, Epistolae de inearnatione Verbiprior recensio (Schmitt, 1: 283-285). Idem, Cur Deus homo, 2.17 (Schmitt, 2: 126.7-8).

IN HII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

151

(Distinctiones et Expositiones)

855

860

865

Modo restat ponere distinctiones et expositiones terminorum. Prima distinctio erit de isto termino 'scire' qui accipitur tripliciter. Uno modo largissime, et sic convertitur cum 'cognoscere,' et est verorum et falsorum, complexorum et incomplexorum. Secundo modo accipitur magis stricte pro notitia evidenti assentiva alicui vero qua homo assentit quod ita est in re sicut per illud verum denotatur sine formidine; et sic Sortes potest scire istam: "sol orietur eras." Tertio modo accipitur iste terminus 'scire' strictissime pro assensu quo homo credit alicui vero sine formidine assentiendo quod sic est sicut per illud verum denotatur et quod non potest aliter esse; et sic loquitur de 'scire' Aristoteles, primo Posteriorum, capitulo ii in principio, dicens: "Scire est rem per causam cognoscere." Et in fine, subdit: "Et quoniam impossibile est aliter se habere." Sic forte de 'scire' loquitur Anselmus, De casu diaboli, capitulo xxi. "Si," inquit, "de ilia scientia quaeritur quae non est, nisi cum certa ratione aliquid intelligitur, omnino respondeo non posse sciri quod potest non esse. Quod enim non esse potest, nequaquam esse certa 852 Modo ... ponere] primo ponam quasdam C; restat ponere L; modo restat videre et ponere P; trp. Pa j et expositiones] et -tione Pa; om. P | terminorum] librum Pa; Hue codex C trp. possum supra tin. 815-821 inventum. 853 Prima distinctio om. CPa j Prima ... termino] quarum prima est quod iste terminus L; Prima ergo distinctio est quod P j qui] quod CPa; om. L | accipitur tripliciter trp. L 854 Uno] Primo L j cognoscere] -nitione P | et2] id O 855 modo om. PaP 856 accipitur om. L | pro] per O | notitia om. C | evidenti] -te LCPa \ qua] cui OR; quod Pa; quando P 857 illud] istum R; aliquod P | denotatur] et add. P 858 Sortes om. LR | potest] possum L j istam] paries est albus add. PaL | sol] vel istam sol L; om. Pa | orietur eras] orietur OR; orietur et Sortes morietur C; orietur et sol movetur P; om. Pa 858-859 modo ... scire] modo accipitur Pa; om. L | strictissime om. RPC 859-860 assensu ... est] notitia evidente assensiva alicui primo qua assentit quod ita est in re L; notitia evidente assensiva aliquo ideo qua homo assentit quod ita est in re et Pa 860 quod ... est] sic esse P | verum om. OR 861 quod om. Pa | potest] -terit OR; -ssit C | aliter esse] se aliter habere L | de ... Aristoteles trp. L; de scire Philosophus P 862 capitulo ... dicens om. ORCPPa 863 cognoscere] etc. add. CP J subdit] addit P 864 Sic] si Pa; sicut PL | forte ... loquitur] loquitur L; forte loquitur P; forte loquitur de scire C 865 xxi] vii P ! Si] ubi L | est om. O 866 aliquid om. L j respondeo] res O j posse] -set OR | sciri] -re CPL 867 potest1 ... esse1 trp. P | Quod ... esse3] potest nequaquam esse quod enim non esse potest R; Quod enim non potest esse cum P j esse2 om. Pa 861-864 Aristotle, Anafytica posteriora ... recensio Guillelmi de Moerbeka, 1.2, 71MO-15 (AL 4,1-4: 286.13-19). 864-868 Anselm, De casu diaboli, 21 (Schmitt, 1: 266.17-20).

152

870

875

880

885

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

ratione colligi potest." Haec ille, et loquitur ibi inquirendo an diabolus praescivit se casurum. Primo modo Deus scit omnia apprehensa a creatura, vera et falsa, possibilia et impossibilia, complexa et incomplexa, sicut manifestum est. Secundo modo Deus scit futura contingentia. Tertio modo non, quia propositiones tales sic sunt verae quod possunt numquam fuisse verae, sicut dictum fuit articulo vii. /O 153va/ Secundo modo accipiendo 'scire' eadem notitia potest successive esse scientia et opinio falsa sive error, per mutationem rei, sicut si videam /P 57va/ Sortem currere, tune assensus quo credam Sortem currere vocatur 'scientia' isto modo communiter loquendo de scientia. Si autem Deus manuteneat assensum in mente mea, et species in sensu sicut prius, et adnihilet Sortem, idem assensus erit error et falsa opinio, quia scientia non dicitur de assensu sicut nomen absolutum, sed simul cum hoc quod supponit pro assensu, connotat sic esse in re sicut per assensum denotatur. Et ideo haec est concedenda: "per scientiam potest homo errare et per scientiam potest homo opinari falsum"; similiter ista: "per certitudinem potest homo decipi." Sed tales sunt negandae: "homo potest errare per scientiam," "homo potest decipi per certitudinem"; denotatur enim quod haec sit possibilis: "homo decipitur per certitudinem." Secundo, quia in ista materia communiter utimur hoc termino 'certificare' dicendo talem propositionem: "Deus potest certificare 868 colligi] non add. P j Haec ille om. CPPa | ibi om. L 869 praescivit] scivit OR 870 apprehensa a creatura] apud se actu P; apprehensibilia a creatura L 871 complexa et incomplexa om. P | sicut ... est om. L 872 Deus scit] scit Deus sic R; scit Deus quod sic O 873 propositiones ... sunt] propositiones sic sunt OR; propositiones tales sunt sic CPa; tales propositiones sic sunt L \ possunt] esse falsae et add. P 874 fuit] est P; est in L \ articulo] -lus C j Secundo] autem add. C 875 potest ... esse] successive potest esse P; potest esse successive C j falsa sive] et OR; falsa etiam P 876 rei] rerum L; om. Pa | sicut ... videam] ut si viderem L; sicut videmus P 877 credam] videam vel credam R; credam vel videam O; credo LPPa 877-878 modo ... manu mg. O 878 autem Deus ftp. C | manuteneat] -neret P; teneat O 879 mente mg. Pa | in sensu om. P | adnihilet] -laret P 880 assensus] sensus Pa j erit] esset tune P j falsa opinio trp. P 881 supponit ... assensu] supponit esse respectu assensus P 882 esse] est R j per] talem add. P j assensum] sensum R j Et om. L 883 concedenda] quod add. P | per1] pro O | errare et om. Pa | per2 om. CLPa 883-884 scientiam ... homo1 om. LPa 884 similiter ista] et similiter P | per certitudinem mg. Pa 885 Sed] non si convertatur ponendo circumspectionem vel sapientiam a parte praedicati ideo add. L 886 sit] est C 888 Secundo] Tamen ORP | in ... materia] dicimus ORP 888-889 utimur ... dicendo] quod ORP; utimur termino certitudinis dicendo C 889 talem propositionem om. CPORPa 874 Articulo vii i.e., above, lin. 788-794.

IN HII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

890

895

)00

>05

153

beatum quod semper erit beatus," "certificare Sortem quod ipse erit salvatus," "certificare Sortem quod dies iudicii erit," et huiusmodi, ideo dicendum est de isto termino 'certificatio' quod aliquem esse certum potest dupliciter intelligi: vel quia credit quod ita erit sicut denotatur /R 50ra/ per propositionem cui assentit, et ita erit in rei veritate; vel quia credit quod ita erit sicut denotatur per propositionem cui assentit, et quod non potest aliter esse. Primo modo Deus certificat creaturam beatam de hoc quod semper erit beata. Credit enim creatura quae est beata quod semper erit beata, et ideo satis certa est; est tamen sic certa quod potest numquam fuisse certa. Et notitia quae est certitudo vel securitas beati potest fieri deceptio et error de potentia Dei absoluta; tamen in rei veritate certa est. Secundo modo non est certa, nee Deus earn sic certificare potest, quia includeret contradictionem, vel argueret Deum non esse omnipotentem, quia non posset creaturam sic certificatam adnihilare sine contradictione, cuius oppositum dicit Anselmus, De libertate arbitrii, capitulo viii: "Totam quippe substantiam," etc. Tertia distinctio est de isto termino 'revelare,' quia isto possumus uti dupliciter. Uno modo pro causatione novi assensus in intellects create alicui vero complexo, ita quod definitio exprimens quid nominis 890 erit1] est C; om. Pa | beatus] et add. CP 890-891 certificare ... salvatus] Sortes potest certificari quod erit salvatus L; et similia OR 890 ipse om. Pa 891 salvatus] sanctus et P | certificare ... huiusmodi om. OLR; certificare Sortem de die iudicii et consimilibus P; et add. Pa 892 dicendum est] sciendum est P; om. CPa j isto om. LCPa | certificatio] -tudinis CPaOR; certus L; est distinguendum add. C | quod] quia PaORC j aliquem] -quid P 893 dupliciter intelligi trp. P; esse dupliciter L; dupliciter accipi OR j erit] est L 894 ita erit] sic est L; ita est OR; vel est add. P 895 credit ... erit] est L | sicut mg. O | per mg. O | cui] cuius Pa 897 creaturam beatam] beatum L | de hoc om. OR 898 erit1 beata1] erit beatus ORC; beatus erit L j creatura ... est] natura L; creatura om. PPa | beata3] et semper erit beata add. C 899 ideo ... est1 trp. CPa j est2 ... sic trp. L 900 fieri] esse OP 902 Deus ... potest] Deus earn certificare sic potest L; Deus earn sic certificare P; Deus sic certificare potest C; earn Deus sic certificare potest OR 903 includeret] -cludit P j argueret Deum] arguet Deum O; trp. Pa; esse inpotentem vel add. P 904 sic om. L | certificatam] certam P 904-905 sine contradictione om. LP 905 De om. C | viii] x O 906 Totam ... etc. om. P 908 quia isto2] quia de isto termino P j uti] loqui P 908 Uno] primo L | pro causatione] per creationem vel causationem OR; per causalitatem P | intellectu creato] intellectu alterius creaturae L 909 vero complexo trp. L; complexo PaOR | ita quod] haec sit add. L 909-911 ita ... complexo om. P 909-910 nominis importata] importatur LC 905-906 Anselm, De libertate arbitrii, 8 (Schmitt, 1: 220.13).

154

910

915

920

925

930

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

importata /Pa 52va/ per hoc nomen 'revelatio,' non sit aliud quam causare novum assensum in intellectu alterius alicui vero complexo, quia sibiipsi nemo dicitur proprie 'revelare.' Et hoc potest esse dupliciter: vel quod assentiat cum formidine, et tune est opinio; vel sine formidine, et tune vocatur 'revelatio scientifica.' Secundo modo potest accipi 'revelare' pro causare assensum alicui complexo in intellectu alterius de novo, ut ista: "Deus revelavit Sorti quod dies iudicii erit," exponitur praecise per istam: "Deus creavit de novo in mente Sortis assensum quo credit diem iudicii fore." Si primo modo accipiatur iste terminus 'revelare,' haec est contingens: "Deus revelavit Sorti diem iudicii fore," etiam postquam revelavit hoc Sorti, et haec est contingens: "iste assensus fuit revelatio," demonstrato assensu qui in rei veritate fuit revelatio, quia sic 'revelatio' est unus terminus connotativus supponens pro ilia qualitate quae est assensus et importans quod complexum cui assentitur sit verum. Unde ista propositio, "Deus revelavit /P 57vb/ Sorti quod dies iudicii erit," debet exponi per istam in isto sensu: "Deus dicendo aliquo modo causavit in Sorte assensum istius complexi de novo, 'dies iudicii erit,' et ita erit quod dies iudicii erit," alioquin non causasset assensum complexo vero. Si autem accipiatur iste terminus 'revelare' secundo modo, pro eo quod est simpliciter causare assensum alicui complexo, sic haec est necessaria: "Deus revelavit Sorti quod dies iudicii erit," et non dependet 910 revelatio] -lare ORCPa; ut add. L 911 causare] creare ORPa; dicendo add. C \ alterius om. Pa j quia] quod Pa 912 sibiipsi nemo tip. P j dicitur proprie tip. Pa; aliquid add. P | vel] dicendo Pa 913 quod] quia P j opinio om. Pa 914 tune] sic Pa | scientifica] scita L 915 potest accipi] accipitur L | causare] creare Pa | alicui] vero add. P 917 exponitur] -natur C | praecise] enim L j creavit] vel causavit add. OR 918 assensum] in add. OR 919 Si om. L; in R j accipiatur] -pitur PaC; -piendo L | iste terminus] hoc nomen L | revelare] tune add. P j haec] hoc OR 920revelavitSorti tip. P | etiam] et OPaRL 920-921 revelavit2 hoc trp. LPa; revelavit illud CP 921 et om. ORL; etiam PC j est om. Pa j revelatio] -latus OR 922 demonstrato] de toto P j qui] quae ORP j rei om. P j sic] sic iste terminus Pa; iste terminus L 923 terminus] seu conceptus add. OR j supponens] -nendo R 924 quod] quoddam R; quaedam O; terminus add. Pa j sit] sicut OR 926 istam] -tas CLPa j dicendo om. L 926-927 aliquo ... Sorte] causavit aliquo modo in Sortem C; aliquo modo Sorti causavit in eo P; aliquo modo creavit in Sorte L 927 complexi] articuli L | dies ... erit om. L j et tier. C 928 erit1] est P | quod ... erit2] quod dies iudicii Pa; om. L j non] nam O j causasset] creasset L 928-929 complexo vero] complexum vere primo modo P 930 autem] aut R | accipiatur] -pitur Pa; om. L \ revelare] revelatio exponatur L j modo] scilicet add. P 931 est1 om. P 931-932 haec ... necessaria] est necessaria haec L; est haec necessaria C; est (haec mg.) necessaria Pa

IN IHI LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

935

940

)45

155

ab aliquo futuro. Et sic potest Deus revelare falsum, si velit decipere et fallere creaturam. Et nullum inconveniens sequitur ex hoc, nam nullum inconveniens est quod ille, qui est veritas, causet in aliquo falsitatem. [Quarto] restat exponere aliquas propositiones quibus utimur in ista material dicimus enim quod Christus asseruit, Deus promisit, Christus iuravit. Quia 'asserere vocaliter' est proferre aliquam propositionem vocalem et velle quod audiens credat earn esse veram, unde iste qui asserit vocaliter Deum esse, profert hanc: "Deus est," et vult quod ista propositio ab eo prolata certificet eum qui audit quod Deus est; et per hoc differt 'asserere' et 'iurare' a 'proferre' consimilem vocem materialiter vel recitative. Nee requiritur quod ipse credat dictum suum esse verum, nam multi asserunt /C 54v/ falsum scitum esse falsum, et ideo mentiuntur. Ego autem contradictionem non video sequi si concedatur Deum asserere falsum scienter; sed Deum mentiri vel peierare, vel Deum esse falsum eo modo quo mendax dicitur esse falsus, non 933 Et] quia L | Deus om. OR | velit] et sic add. OR; et add. CP 934 Et nullum1] Nee est P 934-935 sequitur ... est1 om. horn. P 934 nam] quia L; om. C 935 aliquo] alio OR 936 Quarto] tertio L | restat] nam R; km O 936-937 quibus ... materia tip. utimur ORC; in hac materia P 937 Christus1' 2] Deus OR j asseruit, iuravit trp. P | Deus] Christus P 938 Quia] unde P; quod O; om. L | vocaliter est trp. ORL j aliquam om. C | propositionem] orationem P 939 earn] illam P; eandem OR j esse] est O 941 eo] illo OR j certificet] asserere et iurare R 942 differt] debet L | et] vel PPa j a] et L | proferre tier. OR 943 Nee] non autem CPa | requiritur] oportet P j quod ipse] quid R; quod OP | credat ... suum trp. OR 944 nam] quia L | scitum] quod sciunt L j esse] est C | ideo] non OR 945 mentiuntur] iurant Pa 945-946 Ego ... asse-rere] Verumtamen potest concedi Deum posse asserere P 945 si om. R | concedatur] -ditur L; -di tamen potest OR 946 Deum1 om. Pa; posse add. OR | scienter sed] sed non OR [ mentiri] -re O | vel] Deum add. CP | peierare] perturare L; peiorare O 947 falsum] non conceditur add. P j mendax dicitur trp. OR | esse2 om. CPa 947-948 non conceditur om. P 936 Quarto At the beginning of this article, Holcot states that it will have four sections (lin. 812-819), the second comprising (2a) the distinction of terms (lin. 851-935) and (2b) the exposition of propositional claims. The latter subsection (2b) begins here, but, presumably as a result of scribal error (rather than authorial revision), is conflated with the former (2a) by the consecutive numeration: "secundo" (lin. 888) for the second term to be distinguished, "tertia distinctio" (lin. 907), and "quarto" here. There may have been a pecia or quire change just before the beginning of (2b), as implicitly suggested by Pa 52v. To obscure Holcot's plan further, the announced third section of the article is conflated with the second when the two suppositiones are numbered "quinto" (lin. 978), and "sexto" (lin. 984), i.e., consecutively with the distinguished terms and expounded proposition. Thus, we bracket "quarto," "quinto," and "sexto" as probable errors.

156

950

955

960

965

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

conceditur, quia secundum Augustinum, libro De mendacio, capitulo iii, "Mendacium est falsa vocis significatio cum intentione fallendi." Et hoc debet sic exponi: cum intentione deordinata fallendi. Sed Deus non potest habere intentionem deordinatam in aliquo facto suo, et ideo Deus non potest mentiri nee peierare, tamen Deus potest asserere falsum scienter et cum intentione fallendi creaturam, quia non includit contradictionem in Deo; immo Deus imperfectus esset si non posset hoc intendere, nam aliqua creatura potest mereri ut decipiatur a Deo. Et credo quod daemones meruerunt decipi /O 153vb/ a Deo in multis, et quod Deus multa facit cum intentione fallendi /R 50rb/ eos, et fecit. Nee video causam quare Deus non potest velle decipere creaturam immediate per seipsum, cum manifeste dicat Augustinus, De 83 quaestionibus, quaestione iii, quod Deus decipit per malos angelos et per malos homines, et quod Deus iussit filios Israel decipere Aegyptios, ubi alludit Augustinus historiae de rege Achab, m Regum, capitulo xxii, et de spiritu qui dixit: "Egrediar, et ero spiritus mendax" etc. Et sequitur: "Decipies et praevalebis; egredere et fac ista," etc. Ubi manifestum est secundum Augustinum quod Deus dixit malo angelo ut deciperet malum regem Achab. 948 libro om. OR | capitulo iii om. LPa 950 exponi] id est add. P | Sed Deus] Et Deus CPa; Deus autem L 951 in ... facto] fallendi P | Deus om. P 952 mentiri] -re O \ peierare] peccare PaL; peiorare O j tamen] quin tamen CPa; nulli tamen dubium quin L | Deus] non add. Pa | potest2] -ssit PaL; -sset C 953 scienter om. PO; mg. R | et om. P | intentione] -nem L | creaturam om. ORP | quia] et hoc P; om. CPa 953-954 non ... Deo] non video quod non includit contradictionem nee aliam imperfectionem ponit in Deo CPa; nulkm imperfectionem includit in Deo ORP; nee contradictionem add. OR 954 Deus om. LPCPa ] imperfectus] -tionis CPa | si] hoc add. RP j hoc om. LP 955 intendere nam] intelligere nam OR; intelligere quia L | potest] tantum add. P 956 decipi... et] a Deo decipi in multis et Pa; decipi et iuste a Deo ita L 957 quod om. OR j multa facit top. P; multa fecit OR j cum om. LPa | intentione] -nem C j et fecit om. OR; intentione fallendi add. L 957-958 Nee ... quare] immo OR 958 non ... velle] potest R; non potest O; hoc (non scr. et del.) possit P j decipere creaturam tip. L; facere P 958-959 immediate ... seipsum trp. LCPa 959 cum ... Augustinus] Unde dicit Augustinus L; Quia secundum Augustinum P; dicat Augustinus OR j De] libro L; om. P j quaestionibus] -tionum P; -tiones LC 960 iii] ii L ! quod om. P | per2 om. Pa 961 quod om. P |filios]-liis L | ubi] ibi C 962 historiae] -riam P | in om. ORPa | Regum om. C 963 dixit] -cit LPa | etc.] in ore omnium prophetarum P; om. LPa | sequitur] et dixit dominus add. C 964 et2 ... ista] et fac ita PaP; om. L | etc. om. PaPCL 965 Deus dixit] dominus praecepit C | deciperet] -pet Pa j malum om. LPPa 966 Achab om. LPa 948-949 Augustine, De mendacio, 3.3-4.5 (CSEL 41: 414-419). 959-964 Idem, De diversis quaestionibus, q.53 (CCL 44A: 85-91, esp. lin. 47-113); 1 Kings 22:22.

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

970

975

157

Similiter, Christus voluit nasci de virgine ut deciperet diabolum, eius nativitatem celando secundum sanctos. Similiter, Rebecca et lacob de familiari consilio Spiritus Sancti deceperunt Isaac, Genesis xxvii. Similiter, ludith decepit Holofernem. Unde videtur quod Deus possit decipere etiam per bonos, et satis verisimile est quod frequenter decepit diabolum et malos homines cum quibus tractavit. Similiter, Deus praecepit losue quod poneret insidias urbi /P 58ra; Pa 52vb/ Hai quando debuit earn capere; ergo dixit losue quod deciperet eos. Similiter, nullum inconveniens video si dicatur quod Deus possit iurare falsum vel promittere se facturum et non facere, sicut potest homo. (Suppositiones)

980

985

[Quinto] dico quod Deus est una notitia actualis cuiuslibet veri, sive sit exponibilis per propositionem de future, vel de praeterito, vel de praesenti; sic tamen scit futura quod potest numquam scivisse ea. Et potest esse notitia aequivalens duobus contradictoriis — aliquando successive per mutationem rei, aliquando sine successione vel mutatione rei, sicut in contradictoriis de future, ut patuit in articulo septimo. [Sexto] dico quod omnis notitia creata est limitata ad significandum sic esse sicut per earn denotatur, et ideo omnis notitia creata potest esse 967-968 eius nativitatem om. P 968 celando ... sanctos] secundum sanctos occultans L; om. P 969 familiari] singulari L | xxvii] xxi R 970 ludith] vidit C | decepi om. OLRPaC | Holofernem] Hue codices OR transponitpassum Similiter ... eos infra tin. 972-974 inventum. 970-971 Unde ... satis om. ROP 971 et] ut L | verisimile] et similiter verisimile OR; om. P 971-972 est... tractavit om. P 971 decepit] -cipit CPaO 972 homines om. Pa | Deus] dominus PaOR 973 quod] ut OPR 973-974 quando ... capere om. P; trp. OR 974 ergo] similiter L | dixit ... quod] docuit losue ut P j Similiter] Simili modo CPa; om. P 974-976 nullum ... homo om. P 975 video] -detur sequi L j quod ... falsum] Deum dicere falsum L j possit] -set O; om. C j iurare] asserereOR 976 facturum] aliquid se futurum C; futurum O j potest homo trp. LPa; homo O 978 Quinto scr. et del. P j una] vera L | actualis] simpliciter et accidentalis L j veri] verbi Pa; unde add. P 979 vel1] sive per propositionem P; om. L 979-980 praeterito, praesenti trp. P 980 sic] si LRC \ potest] etiam add. P | scivisse ea trp. C; scivisse ilia P; scivisse OR 981 duobus] duabus O | contradictoriis] et add. R; et hoc add. P 982 successive... rei trp. P | aliquando] aut L | successione om. LPa 982-983 vel... rei] mutatione rei L; mutatione Pa; om. PC 983 sicut] sive L j contradictoriis] -tionibus C j patuit] -let L | in2 om. C j articulo septimo trp. L; principal! add. P 968-976 Genesis 27; Judith 10:19-13:13; Joshua 7-8.

158

990

995

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

error si sit de obiecto mutabili. Et ideo cum in anima beati et in anima Christi sint multae notitiae creatae quae sunt veridicae notitiae modo de creaturis, sicut quod sol movetur in caelo et quod luna eclipsabitur in tali tempore, dico quod istae possunt, si Deus voluerit, fieri errores et falsae opiniones. Et sic haec esset vera: "beatus decipitur," et haec similiter: "Deus decipitur" per communicationem idiomatum. Ista patent, quia non includit contradictionem sic fieri; et ideo concedendum est quod Deus sic potest facere, et ideo solus Deus est in quern error vel deceptio cadere non potest; et omnis creatura quantumcumque beata vel nobilis cuius notitia est notitia creata decipi potest. Nee foret minus beata si deciperetur circa creaturas, quia certitude notitiae de creaturis nihil facit ad beatitudinem essentialem, vel saltern cum tali notitia imrno cum ignorantla talium posset esse beata.

ARTICULUS NONUS 1000

In nono articulo principal! recolligendae sunt quaedam regulae logicales et hie supponendae propter quasdam formas argumentorum, quae regulae quidem in arte obligatoria diffusius pertractantur. Et est primo notandum quod quando opponens ponit casum et respondens admirtit, respondens 986 obiecto] omnino add. P | in1 om. C J anima1] cuiuslibet add. P | anima2 om. P 987 creatae om. Pa j notitiae2 modo trp. OR; modo P; creaturae add. Pa | de] ad C 988 sicut] ut L j quod1 om. OR | quod2 om. ORCPa | eclipsabitur] -satur P j in2 om. PORC 989 possunt] etiam add. C 989-990 si ... opiniones] esse falsae si Deus voluerit fieri errores P; si Deus voluerit fieri errores OR 990 haec1 esset] est haec OR; haec erit C; haec esse Pa; haec est P | vera] possibilis P | haec2 similiter] similiter P; om. OR 991 decipitur] -pit L | patent] potest concedi L 992 includit] -dunt OR | et om. LP ! ideo] sed P 992-993 sic2 potest trp. LPO 993-994 vel ... potest trp. C; cadere non potest P; vel deceptio cadere potest Pa 994 vel] et C 994-995 cuius notitia1] respectu notitiae creatae P; eius notitia L; immo cum ignorantia talium posset esse beata scr. et del. C 995 est... creata om. LP j decipi potest trp. L 996 quia] nam L j de creaturis] de creatura P; creaturarum L 997 vel... immo] quia P | cum1] sine C | tali notitia om. L 999 Articulus nonus om. ORCP 1000 In om. C | nono] secundo PaPORC j principal! om. L j recolligendae] primo supponendae L; recolendae RPa | quaedam] aliquae L 1001 et... supponendae] et hie C; sunt quaedam add. OR; om. PL j formas] aliquorum add. OR j argumentorum om. L 1001-1002 quae ... quidem trp. C; quae quidem Pa; quae regulae L; om. P 1002 in ... pertractantur om. P \ Et om. ORP j est om. CPa; enim add. OR; ergo add. P | notandum] sciendum L 1003 et] quando add. L 1002-1005

Cf. Ockham, Summa hgicae, 3.3.39 (OP 1: 732.12-13): "Obligations autem multae species assignantur, scilicet institutio, petitio, positio, depositio, dubitatio, et 'sit verum'"; ibid., 3.3.41 (OP 1: 735.3-736.34).

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

1005

1010

1015

1020

159

est obligatus ad respondendum secundum casum. Et ideo quandocumque dicitur ab opponente: "ponatur quod ita sit" vel aliquid aequivalens, fit respondent! una positio, quae est species obligationis, si admittat. Secundo suppono istud: quod omne sequens ex posito formaliter est concedendum; et quod omne repugnans posito est negandum; et ad impertinens, respondendum est secundum quod constat respondent! de eius qualitate. Tertio suppono ex eadem arte quod omnis positio aequivalet uni deposition!, quia ista aequivalent respondent!: quod sibi ponatur ista, "tu es Romae," vel sibi deponatur ista, "tu non es Romae," quia tota responsio sua in propositionibus concedendis et negandis et dubitandis uniformiter se habebit facta sibi positione istius, "tu es Romae" et facta sibi depositione istius, "tu non es Romae." Et ideo qui ponit unum contradictoriorum deponit reliquum, et e contrario. Quarto suppono hanc regulam: posito falso contingent!, non est inconveniens concedere impossibile per accidens ex eadem arte. Non plus de istis. 1004 ideo om. LPPa 1005 aliquid] tale add. C; aliud add. P 1006 una ... est trp. P | admittat] -tatur P; -tit Pa 1007 istud om. LP j ex ... formaliter trp. P; concesso add. L 1008 et om. ORC j quod om. ORPCPa | posito] -tioni OR; om. L [ et ad] tamquam L; et quod P 1009 respondendum est trp. OR 1009-1010 quod ... qualitate] suam qualitatem secundum quod constat respondenti P 1010 eius] sua L 1011 ex ... quod] quod ex eadem arte est P 1012 quod sibi] quod si Pa; Quia si L | ponatur] -nitur LOR j ista2] quod L; om. CPa 1013 Romae1] me add. O j vel] et P; tune L ! sibi om. LPaPC \ deponatur ista trp. CPa; deponatur RP; -nitur ista L j non inser. O 1014 responsio sua trp. P | concedendis, negandis trp. P 1015 positione istius] -ta positione L 1015-1016 et ... Romae mg. O 1016 sibi om. LPPa j Romae] quin tota responsio sua in add. C \ ponit] -suit L 1017 contradictoriorum] -dictorium L j deponit] -posuit L | e contrario] econtra COPa 1018 suppono hanc] etiam suppono illam P | regulam om. C; quod add. P 1019 ex om. L | arte] et add. OR 1020 Non ... istis] et per haec add. R; per haec add. OPaC; per haec igitur P 1007-1010 Ibid., 3.3.41 (OP 1: 737.63-738.78). 1011-1017 Ibid., 3.3.43 (OP 1: 742). 1018-1019 Ibid., 3.3.41 (OP 1: 738.96-103). On logical obligations, see the articles "Obligations" by Eleonore Stump and Paul Spade in Cambridge History of Later Medieval Philosophy, ed. by Norman Kretzmann, Jan Pinborg, and Anthony Kenny (Cambridge, 1982), 315-334 and 335341; Spade, "Three Theories of Obligationes: Burley, Kilvington, and Swyneshed on Counterfactual Reasoning," History and Philosophy of Logic 3 (1982), 1-32.

160

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

ARTICULUS DECIMUS Ad formas argumentorum principalium in vii et viii principal! dicendum est. Ad 7.1 Ad primum quod ponitur de septimo principal!, cuius vis stat 1025 in hoc: sit ita quod Deus scivit istam heri: "a erit" et quod ista fuit heri scripta in pariete, et nihil aliud; tune haec est modo necessaria: "scriptum in pariete /P 58rb/ fuit verum." Dicendum est quod haec est contingens: "scriptum in pariete fuit verum," et licet sit vera, potest tamen numquam fuisse vera, sicut 1030 dictum fuit in septimo articulo; quia eius veritas requirit veritatem unius de futuro quae potest non esse vera, /R 50va/ sicut patet. Et haec responsio data fuit in faciendo argumentum. Et ad reductionem, quando arguitur contra istam responsionem sic: sit a unum futurum contingens quod Deus scit fore, tune istae sunt simul 1035 verae: "# erit" et "a potest non evenire," concede quod a erit et tamen potest non evenire, et bene slant simul istae duae. Contra: ponatur ista in esse: "a potest non evenire." Dico quod hie fit nova positio sicut superius patuit, et admittenda est positio. Et ponatur tune ista: "a non erit," et per consequens deponitur sua contradictoria: 1021 Articulus decimus om. ORPPaC 1022 principalium om. ORPPaC 1022-1023 dicendum est om. P 1024 quod ponitur] quando ponitur Pa; igitur P; om. L | de] in CPaP; om. L 1024-1025 septimo ... hoc om. L 1025 hoc] isto CPa j heri1 om. L ] a ... heri2] ita quod fuit OR 1026 haec] hoc P | est modo] modo LR; trp. O | necessaria] -rium LP; est add. R 1028-1029 Dicendum ... verum] istam nego P; om. L 1028 Dicendum est] Ad C 1029 et] quia P | vera1'2] -rum P | potest tamen] tamen -tuit L | sicut] ut L; om. P 1030 dictum ... articulo om. P; dictum fuit in alio secundo articulo OR; dictum est in septimo argumento L 1031 non esse] esse nunc L | sicut om. OR 1031-1032 patet ... argumentum] responsum est in arguendo P 1031 haec] ista L; om. OR 1032 data fuit trp. L 1033 reductionem] argumenti add. L | arguitur] dicitur P | contra ... sic om. P; contra responsionem istam L 1034 a om. Pa | istae tier. P 1035-1036quod ... duae om. P 1035 tamen] quod add. O; a add. Pa 1036 stant] sunt O | simul om. Pa | istae duae om. L 1037 Contra] Et cum dicitur L j ista] tune P; om. L j esse] quod, add P 1037-1038 hie fit] haec fuit OR j positio1] primo R 1038-1039 positio1 ... erit] species positionis quia opposita eius prius fuit posita. Quia si ponatur ista a erit L 1038 sicut om. Pa j patuit] -tent R j ponatur] -nitur OR 1039 tune ista] tune Pa; ita in esse quod P | deponitur] -netur L | sua] eius OR 1024 1030 1033-1036 1037-1042

Ad 7.1 i.e., above, lin. 301-347. articulo i.e., above, lin. 795-804. Above, lin. 349-352. Above, lin. 352; 1011-1017.

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

1040

1045

1050

1055

161

"a erit," sicut patuit in tertia regula articuli praecedentis, et per consequens haec est neganda: "Deus scivit a fore," quia haec est neganda si proponatur "a erit," quia est oppositum positi. Et quando arguitur proponendo istam: "oppositum istius fuit concessum a te heri nulla /O 154ra/ obligatione tibi facta," haec est vera et impertinens, et ideo concedenda. Et quando arguitur: "haec 'a erit' fuit heri concessa a te, et haec heri continue fuit falsa; ergo falsum fuit heri concessum a te nulla obligatione tibi facta," et ultra, "ergo male respondisti heri," potest concedi, quia est sequens ex posito et bene concesso. Est tamen conclusio falsa et impossibilis per accidens secundum quartam regulam praecedentis articuli, quae dicit quod posito falso possibili, non est inconveniens concedere 1C 55r/ impossibile /Pa 53ra/ per accidens. Unde licet non sit ita quod male respondisti, posito tamen casu et admisso, haec debet concedi: "tu male respondisti." Ad 7.2 Et per istud patet ad secundum contra responsionem ibi datam. Ad 7.3. Ad tertium patet quod assumptum est falsum, nam est dare duas propositiones quae possunt esse verae, et tamen nee simul nee successive, sicut dictum est in septimo articulo principal!. Et similiter est 1040 a] non add. L j sicut... praecedentis om. P; ut patent in secunda regula praecedentis articuli L 1041 haec1 est1] ista est P; trp. OR 1041-1042 Deus ... neganda om. horn. R 1042 proponatur] ponatur LPa \ a] non add. L j positi] quod oppositum ponaturadd. OR 1043 Et... arguitur] Et cum dicitur L 1043-1046 proponendo ... haec om. horn. P 1043 oppositum om. O 1044 concessum ... heri] a te concessum heri Pa; a te heri concessum L | facta] heri odd. L 1044-1045 vera et impertinens trp. L 1046 erit om. P | fuit ... te] heri fuit concessa a te OR; fuit concessa heri a te CPa; fuit concessa a te heri P | haec2] a erit OR 1047 continue fuit trp. ORPa | heri ... te] concessum a te heri P; concessum a te COR 1048 ergo ... heri] ergo heri male respondisti OR; ergo tu male respondisti heri P j potest] conclusio potest PaC; concedendo bene potest OR 1049 est1 om. CPPa j sequens] quia sequitur odd. P | et1] cum P 1050 impossibilis] et odd. Pa 1051 quae] qui Pa | falso] vero L; om. OR j possibili] impossibili L 1052 Meet om. Pa 1052-1053 sit ita] esset ita P; ita R; trp. O 1053 et om. L j haec] hoc P 1054 tu] quod P 1055 istud] idem COPaR | secundum] ibidem odd. P 1055-1056 ibi datam] ibi dictam O; om. P 1057 patet] dico L; om. Pa | assumptum] assertum POR \ nam est] quia esset L 1058 simul] verae odd. L 1059 sicut ... principal! om. L j sicut] ut P j dictum est trp. OR | Et om. P 1043-1045 Above, lin. 353-355; 1008-1010. 1046-1054 Above, lin. 356-363; 1018-1019. 1057-1059 Above, lin. 364-369, 763-765.

162

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

1060 d are duas propositiones quae erunt verae successive, et tamen neutra ert

1065 fi

1070 n

1075

1080

vera ante aliam. Sed hoc non est ad propositum. Et similiter, aliquid potest esse verum et non est verum, et tamen a nullo potest fieri verum. Patet de ista: "Sortes est praedestinatus," quia dato quod possit fieri verum in hoc sensu, ergo haec est possibilis: "hoc t verum"; et sequitur: "fit verum, ergo incipit esse verum," exponendo ly 'incipit' per positionem praesentis et negationem praeteriti, vel per negationem praesentis et positionem futuri. Consequens falsum, quia sit a instans in quo incipit esse verum; tune ante a haec fuit vera: "b non est verum," sit b ilia propositio. Ergo haec ab aeterno fuit vera: "Sortes on est praedestinatus et erit praedestinatus in a," per te; ergo Deus ab aeterno scivit istam copulativam: "Sortes non est praedestinatus et erit praedestinatus in a" et per consequens Sortes non habebit vitam aeternam et aliquando habebit vitam aeternam. (Ad) 7.4 Ad quartum quando arguitur directe contra hanc responsionem: "sint a et b duo contradictoria de future, et sit a verum in hoc instanti. Et arguitur sic: a est verum in hoc instanti, et b potest esse verum eras; ergo b potest esse verum postquam a fuit verum." Nego consequential^ sed concedo istam: "postquam a fuit verum b potest esse verum." Et non denotatur per istam quod haec possit esse vera: "b est verum postquam a fuit verum," sed denotatur quod a est verum in hoc instanti, et quod b potest esse verum post hoc instans; et hoc est verum. 1060 verae successive trp. P j tamen om. OR | neutra erit] neutra pars est L 1061 Sed ... propositum om. P 1062 Et1 om. OR | similiter] sic L j et2] tamen add. L j non om. OP | est] erit OR 1062-1063 a nullo om. L 1063 verum] in sensu capiendo istam hoc potest fieri verum add. C | de] per Pa 1064 dato] da LCP j fieri mg. Pa j in ... sensu om. P | haec om. OR | possibilis] -le OR; quod inser. O 1065 fit1'2] fiiit L | et ... verum2 om. P | incipit] -cepit L 1066 per positionem] vel per positionem P; vel propositionem C j praesentis] de -ti OR j negationem] remotionem C j praeteriti] de -to OR 1067 Consequens] est add. P 1069 ab ... vera trp. L 1070 non om. R ! erit ... te] perte in a erit sua opposita vera ORC 1070-1071 Deus ab aeterno trp. PaL 1071 praedestinatus] in b add. L | et] Sortes add. RP; mg. O 1071-1072 erit ... a mg. O; erit praedestinatus L 1072 consequens] istam add. CPa; scit hanc add. P ! Sortes om. L 1073 et ... aeternam2 om. LPa; et Sortes habebit vitam aeternam P 1074 quando ... directe] cum dicitur L | hanc] istam OR 1075 sint ... b] et ponatur quod a et b sint P | duo] opposita add. C j a 2 om. P 1076 Et ... instanti2 om. LPC 1077 b om. LPPaC 1078 sed] Et L; tamen add. OR | istam] quod add. P j b tier. O j b potest trp. C 1079-1080 quod ... verum1] b potest esse verum OR 1079 possit] -set C 1080 postquam ... verum1 om. L 1074-1077 Above, lin. 372-375.

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

1085

1090

1095

163

Hanc tamen nego: "b potest esse verum postquam a fuit verum." Vel aliter potest dici distinguendo istam secundum compositionem et divisionem; et concede sensum divisum, et nego sensum compositum. /P 58va/ Ad 7.5 Ad quintum dico similiter negando consequentiam, quia antecedens habet aliam causam veritatis quam quod consequens sit verum, quia licet a non sit futurum, potest tamen semper fuisse futurum. Ad 7.6 Ad sextum quando arguitur quod si omnis propositio esset contingens quae requirit ad suam veritatem, veritatem unius propositionis de future, tune tales essent contingentes: "sol movetur," "Sortes est albus," "homo est animal rationale," quia quaelibet istarum infert formaliter unum contingens, quia sequitur apud Aristotelem: "homo est animal, ergo homo erit animal," quia non est dare ultimum instans rei permanentis in esse. Similiter, si Sortes est albus, Sortes erit albus post hoc, quia non est dare instans ultimum in quo haec est vera: "Sortes est albus," quia vel albedo sua corrumpetur subito vel successive. Si successive, ergo Sortes erit albus per tempus post hoc instans. Si subito et in instanti, capiatur illud instans et sit a; tune a vel est immediatum huic instanti vel non, et patet deductio. 1082 Hanc om. L j verum1 om. Pa; post hoc instans et hoc est verum, tamen nego b posset verum add. L | postquam ... verum mg. O 1083 aliter om. P | compositionem] dispositionem O 1084 et1 concede] concede P; -dendo secundum L | divisum] -sionis Pa | nego] -gando PC; -gando secundum L | compositum] igitur etc. add. P 1085 similiter negando] -gando simpliciter OR; -go P 1086 aliam] aliquam LPa | quam quod] et L 1086-1087 sit... licet] nullam, quia significat quod L 1087 potest tamen trp. L | semper fuisse trp. OR | futurum2 om. Pa 1088 sextum] septimum O ! quod om. L [ esset] estLCPa; om. P; semper add. OR 1089 quaeom. PL j requirit ... veritatem2] ad cuius veritatem sequitur veritas L; requirit ad sui veritatem, veritatem CPa; requirit ad veritatem suam, veritatem OR j propositionis om. LP 1090 tune] sequitur quod add. P \ essent] forent L; erunt P; om. Pa | sol] Sortes L 1091 albus] homo P j est om. C j quia] cum P j istarum om. L 1091-1092 infert formaliter] inferat P 1092 sequitur ... Aristotelem] secundum Philosophum sequitur P; sequitur formaliter apud Aristotelem OR 1093 homo erit trp. R j instans om. PaCL 10931095 rei ... ultimum om. horn. L 1094-1099 Similiter ... deductio] et sic in aliis P 1094 Sortes1] non add. C; nunc add. Pa | est... Sortes2 mg. O 1094-1095 albus ... hoc trp. Pa 1095 instans om. CPaR; mg. O | haec ... vera trp. OR; est vera Pa; est vera similiter L 1096 vel om. OR 1098 et1] ergo L j in om. R j capiatur] -pitur Pa ! a 2 vel trp. OR 1099 et ... deductio] Si non patet reductio etc. L 1085-1087 Above, lin. 380-383. 1088-1094 Above, lin. 387-392.

164

1100

1105 st.

1110

1115

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

Potest dici quod apud Aristotelem nulla tails fuisset dependens a contingent! ad utrumlibet, "sol movetur," "Sortes est albus," et huiusmodi, nam secundum eum, quando haec est vera: "sol movetur," haec non est contingens ad utrumlibet: "sol movebitur"; nee haec est contingens ad utrumlibet: "Sortes erit," quando haec est vera: "Sortes 'est." Et ideo secundum eum, non omnis propositio de future est in materia contingent!. Nee sequitur: "haec propositio, demonstrata ista: 'sol movetur,'" dependet in veritate ab una de future; /R 50vb/ ergo dependet ab una de contingent! ad utrumlibet." Si tamen sit dare ultimum instans etc., tune ista consequentia non valet: "Sortes est, ergo Sortes erit" et hoc concede, quia Sortes est nomen singulare istius compositi. Ad 8.1 Ad octavum principale, quando arguitur quod si Deus sciret futura contingentia, etc., posset ea revelare angelo vel homini sic quod post revelationem manerent contingentia, concede. Et quando arguitur quod tune quicquid est revelatum de futuris in Scriptura Sacra, sicut quod dies iudicii erit, et resurrectio mortuorum erit, vel vita aeterna vel poena aeterna erit, et huiusmodi, esset contingens et tune Scriptura Sacra 1100 quod ... Aristotelem] apud (Philosophum mg.) quod P | tails fuisset] tails full OR; trp. L 1100-1101 a contingent!] -genter L 1101 utrumlibet] demonstrata ista propositioneadd. L \ sol] sal C | albus] homo P; om. CPa 1101-1102 et... nam] quia L 1102 vera om. Pa | sol] Sortes ORCPa 1103 haec1 om. Pa; haec non est vera Sortes movetur scr. et del. O | est1 om. C j sol] Sortes ORCPa 1103-1104 haec2 ... utrumlibet] per consequens haec L; haec est contingens Pa 1104 erit] albus quia add. L; homo add. P 1105 est1] homo add. P; albus haec erit vera, "Sortes erit albus" add. L | ideo] non R | in om. P 1106 materia] de add. ORC j contingent!] ad utrumlibet add. P | demonstrata ista om. Pa; propositione add. L 1107 sol] Sortes ORCPa | movetur] demonstrata ista propositione, sol movetur add. Pa | dependet ... veritate] dependeat immediate L; dependet a veritate P j ab una] unius P; ab uno ORPaC 1108 ab ... de] ab uno de ORP; ab una Pa; a L 1109 instans] rei C; om. LPPa j etc. tune] et tune P; etiam L j consequentia om. L 1110 et] sed LPa j hoc om. L; haec PPa j concedo] est concedenda P | quia] quod L j est mg. Pa j nomen] nullum CL 1111 quando arguitur] cum dicitur L | quod om. LOR 1112 futura om. L j etc.] tune P; om. L 1113 Et om. Pa; tune add. OR | quando] cum L 1114 quod tune om. OR; tune L | revelatum] manerit contingens add. P | de futuris] -rum L j Scriptura Sacra trp. PL; -turis sacris Pa 1115 quod dies] de die LP j erit1 om. LOP | et] vel OR; om. L | resurrectio] -tione LP j erit2 om. CPPaL 1115-1116 vel1 ... erit om. horn. LP 1115 aeterna] erit add. CPa | vel2] et C 1116 et1 huiusmodi om. PaC j esset contingens] posset esse contingens L; om. P | tune] per consequens L; sic P | Scriptura Sac trp. P; Scriptura LPaC 1105-1108 Cf. Aristotle, De interpretation, 9, 18a29-b25 (AL 2,1-2: 13-15). 1111 Above, lin. 396-421.

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

1120

1125

L130

135

165

posset esse falsa, non video clare quin oportet hoc concedere, quod tales articuli script! in canone possint esse falsi, quia potest aliter esse quam per eos denotatur. Et concede quod haec est possibilis: quod Abraham meruit in fide falsa, et quod homo potest mereri per fidem falsam ita bene sicut per fidem veram. Quia non ideo meretur homo credendo, quia creditum ab eo est verum vel falsum, quia hoc non est in potestate sua; sed ideo credendo meretur, quia Deus praecipit sibi quod sic credat /Pa 53rb/ et vult acceptare actum credendi, si credat. Et si arguatur: tune anima Christi potuit fuisse decepta, quia anima Christi credidit quod dies iudicii erit et resurrectio mortuorum erit, et haec potest esse falsa; ergo haec est possibilis: "Christus praedicavit falsum," quia haec est necessaria: "Christus praedicavit hoc," demonstrata ista propositione: "dies iudicii erit"; et haec potest esse falsa, ergo haec est possibilis: "Christus praedicavit falsum," potest dici quod haec est contingens: "Christus praedicavit hoc" sicut ista: "Christus asseruit hoc." Et ideo Christus potest numquam praedicasse hoc, quia ista propositio saltern gratia materiae "Christus praedicavit hoc" converititur cum ista: "Christus praedicavit hoc et hoc fuit verum." Et certum est quod ista copulativa est contingens, et ideo alia est contingens. /O 154rb/ Et secundum hoc dicitur quod postquam Christus dixerat Petro: "ter me negabis," haec fuit contingens: "Christus asseruit hoc Petro," vel "assertive dixit hoc Petro" ad istum intellectum quod dictum illud 1117posset]-test P 1117-1119 non ... denotatur] concedendum estP; concede L 1117 hoc om. C 1118 possint] -test OR j falsi quia] et Pa | quam] quod C 1120 quod2 om. LPPa j meruit om. Pa 1121 quod om. Pa \ potest] -sset P | per ... falsam] in fide falsa P 1122 fidem om. P j meretur ... credendo] homo meretur P; meretur credendo C 1124 credendo om. P | praecipit] -cepit vel -cipit OR J sic credat] si credat L; trp. P | et om. Pa 1125 vult ... credat] acceptat actum credendi si credat P; om. Pa 1126 arguatur] -guitur CPPa; quod add. P j tune] ergo L; om. Pa j potuit] -test PaC 1127 credidit] credit PPa | et1 ... erit2 om. LPPa 1127-1128 et2 ... falsa om. PC 1128 ergo ... possibilis] similiter sequitur quod haec est modo contingens C; et quod haec similiter modo est contingens P 1129 quia ... hoc om. P 1130 ista] hac LOR | propositione om. PC j et... falsa om. LOR 1130-1131 ergo ... falsum] et haec est necessaria Christus praedicavit hoc, ergo haec est contingens Christus praedicavit falsum P; om. ORL 1131 potest] -sset CPa j dici] concedi P | quod] sequitur quod add. O 1132 est] modo add. RO j hoc sicut] Christus Pa; hoc similiter L; hoc et P 1133 Et ideo] immo L j numquam] dixisse hoc vel add. OR 1135 praedicavit] praescivit L 1136 ista] haec LPa; tota ilia P j et ... contingens om. P j alia] ilia L 1137 Christus om. ORP | dixerat] -xit PL; -xero C 1138 contingens] similiter haec add. L 1139 dixit] -cit Pa j dictum illud] per illud dictum L

166

1140

1145

1150

1155

1160

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

significaret Petrum negaturum Christum. Et eodem modo dici potest quod haec est contingens modo: "anima Christ! credidit quod dies iudicii erit," quia convertitur cum ista: "anima Christi credidit quod dies iudicii erit et haec fuit vera 'dies /P 58vb/ iudicii erit.'" Unde omnis difficultas istorum argumentorum solveretur, si posset solvi illud commune argumentum de revelatione facta Petro de negatione Christi. Et in isto argumento dicitur a quibusdam quod Christus postquam asseruit hoc Petro, potuit numquam asseruisse illud ad talem intellectum. Sed hanc oportet concedere quod Christus praedicavit falsum, posito quod haec sit falsa: "dies iudicii erit," quia posito falso possibili non est inconveniens concedere impossibile per accidens, et hoc non est impossibile nisi per accidens: Christus praedicavit falsum in a. Sed haec responsio mini non sufficit. Ideo arguo contra earn sic: assertio Christi vocalis qua asseruit diem iudicii fore audientibus discipulis suis sit a. Tune arguitur sic: hoc fuit prolatum a Christo in b tempore, demonstrate a; hoc fuit falsum in b tempore, ergo falsum in b tempore fuit prolatum a Christo in b tempore. Maior est necessaria per accidens, quia Deus non potest facere quin modo ita sit quod Christus protulit a coram discipulis suis in b tempore; et minor est contingens; ergo conclusio est contingens. Item, anima Christi asseruit ipsum a prolatum a se in b tempore, et a prolatum a Christo in b tempore est falsum; ergo anima Christi 1140 Christum] verum Pa 1140-1141 dici... quod1 trp. LP; om. OR 1141 haec est] est P; trp. OR | modo om. OR; quod add. P j credidit] credit L | iudicii om. Pa 1142 quia] et L | credidit] credit L j fuit] erit OR 1144 istorum argumentorum trp. Pa 1145 de1] eius odd. P | Christi om. P 1146 Et in isto] Huic autem P; et de isto LCPa | argumento dicitur] dicunt L j a quibusdam mg. Pa; a quodam C; aliqui L j Christus postquam trp. LPa 1147 illud] et ideo odd. P; ter C 1148 Sed ... oportet] oportet hanc P; hanc tamen oportet OR j Christus] Petrus ORC j praedicavit] potuit -dixisse P 1149 haec ... falsa] hoc sit falsum Pa; haec sit vera L | possibili ... est] contingent! non est maius P 1150 impossibile... accidens] falsum per accidens impossibile C; quam admittere illud falsum, ex quo sequitur odd. P j hoc non] haec P; non L 1151 impossibile nisi trp. CPa; -bilis P ! Christus] Petrus ORC j a] alia C 1152 Sed haec] haec PaC; haec autem L | mihi... sufficit trp. L; et add. P j Ideo arguo om. ORPaC; ideo L | earn sic] haec arguitur sic L; sic Pa; sit ORC; earn et sic P 1153 qua] quam Pa 1154 suis om. P | sit om. ORCPa j Tune ... sic] Et tune sic P; trp. L 1155 demonstrate om. R; ipso add. P | hoc fuit om. R | falsum1] prius L; om. R j in1 ... tempore2 om. RPa; fuit prolatum add. et del. O 1156 in ... tempore2 om. LP 1157 non ... Christus om. L j potest] -sset CPa; -sset modo P 1159 conclusio] consequens OR \ est om. P 1160 asseruit... prolatum] assensit ipsi a prolato OR; assentit ipsi a prolato C j a se] a te L; om. P 1161-1162 Christi... Christi om. horn. Pa 1146

a quibusdam To whom Holcot alludes is not clear.

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

1165

1170

1175

1180

167

asseruit falsum 1C 55v/ in b tempore. Et ultra, ergo anima Christ! fuit decepta. Maior est necessaria per accidens; minor est contingens; ergo conclusio est contingens. Et non est simile si arguatur sic: "a fuit scitum a Deo in b tempore, et a tuit falsum in b tempore; ergo falsum fuit scitum a Deo in b tempore," quia maior est contingens, quia licet sit vera, potest tamen numquam fuisse vera. Sed non est simile de ista propositione: "anima Christi asseruit a quando praedicavit a in b tempore," quia haec est simpliciter necessaria vel impossibilis: necessaria si est vera, impossibilis si est falsa. Sed certum est quod est vera; ergo est necessaria. Et ideo potest concedi quod haec est modo necessaria: "anima Christi asseruit istam propositionem, 'dies iudicii erit,'" et non dependet ab aliquo futuro plus quam ista: "Petrus assensit isti proposition!." Et concedendum est quod haec est contingens: "anima Christi fuit decepta," "anima Christi credidit falsum," "anima Christi fuit beata"; sed haec est impossibilis: "natura humana in Christo mentiebatur," quia nihil protulit cum intentione fallendi /R 5Ira/ deordinata. Contra: Christus voluit discipulos audientes hoc prolatum a Christo credere illud esse verum; et hoc est falsum; ergo, voluit istos credere falsum; ergo voluit istos decipere. Maior est necessaria, et minor est contingens; ergo conclusio est contingens.

1162 asseruit falsum] assensit falso OR; assentit falso C 1163 per accidens] et R; om. PaCL; et add. OP j est2 om. ORPPa 1164 est1 om. PC j Et non] Nee L j arguatur] -guitur Pa 1165-1166 et ... contingens mg. Pa; ista scilicet a fuit scitum a deo in b add. C; add. mg. Pa 1166 quia1] tempore quia mg. Pa; et ORL | licet] haec add. LCPa 1167 potest tamen] tamen numquam potest Pa; trp. L 1168 propositione om. P | asseruit] assensit R; assentit CO 1169 praedicavit] protulit L | est simpliciter trp. OR; vel add. C 1169-1170 necessaria, impossibilis1 trp. C; si est add. OR 1170 si1] sic OR; mg. Pa j vera] si add. OR | si2] sic OR j est2 om. P 1171 certum est1] constat L | quod] haec add. Pa j Et om. P j potest] modo add. OR 1172 est modo trp. L 1172-1173 asseruit ... propositionem] assensit (assentit C) isti -tioni COR; asseruit hanc -tionem P 1174 assensit ... propositioni] asseruit LPa; assensit isti C 1176 beata] est concedendum add. L | haec ... impossibilis] hoc est modo impossibile L 1176-1177 natura ... mentiebatur trp. C; anima Christi mentiebatur Pa; natura humana in Christo vel anima Christi mentiebatur L 1177-1178 intentione... deordinata trp. LPa 1179 discipulos] suos add. P \ audientes] credere quando audierunt L j a Christo] ab eo P 1180 credere1 ... verum] tune sic hoc voluit Christus discipulos suos credere L 1180-1181 voluit... falsum trp. L; om. P 1181 ergo ... decipere om. OR j istos] eos L | et om. L | est2 om. PPa 1182 est contingens2] contingens etc. P

168

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

Respondeo: concede conclusionem, scilicet quod est contingens. Sed numquam erit vera ista, videlicet: "Christus voluit quod discipuli sui 1185 crederent sibi in falsis"; alias nimis derogaretur potentiae Dei si non posset modo facere quod dies iudicii non erit, nee adnihilare unum angelum, et, per consequens, potest facere tales esse falsas quas ipse protulit: "dies iudicii erit," et "angelus malus erit in perpetua poena," et huiusmodi. 1190 Secundum hoc potest dici ad argumentum de negatione Petri, quod toto tempore intermedio postquam Christus dixerat /P 59ra/ "ter me negabis" usque ad tempus negationis Petri, haec fuit contingens: "Petrus negabit Christum." Et Christus asseruit falsum, et conceditur quod in potestate Petri fuit facere Christum asseruisse falsum; immo in potestate 1195 cuiuslibet alterius qui fuit cum Petro, quia medio tempore potuit Petrus fuisse occisus, quia medio tempore homo potuit amputasse sibi caput; et non oportuisset quod Deus eum statim resuscitasset. Sed non fuit in potestate Petri facere Christum dixisse mendacium. Contra: Christus scivit quod ipse asseruit falsum cum intentione 1200 faciendi Petrum credere illud; ergo in dicto Christi fuit falsa vocis significatio cum intentione fallendi. Antecedens fuit contingens in medio tempore, ergo consequens. Quod autem antecedens fuit contingens 1183 Respondeo om. L | concedo] -dendo OR | conclusionem ... quod] quod conclusio P; conclusionem quod C | contingens] conclusio ilk add. OR 1184 videlicet] scilicet OC; quod add. P | voluit] scilicet add. R 1184-1185 sui ... alias] crederent falsum alias enim P 1185 derogaretur] -gatur LC; -garet P 1185-1186 non ... modo] modo non potest L; nisi -sset modo P; non -ssit modo ORPa 1186 nee adnihilare] et quod non posset adnihilare modo P 1187 et] nee P j potest] -sset P | tales esse] tales propositions L; tales Pa 1188 protulit] scilicet add. P j angelus ... erit trp. OR; om. P; angelus malus non erit L | in ... poena] in poena aeterna OR; om. P; damnatus L 1189 et huiusmodi] huiusmodi et ideo P; om. L 1190 Secundum] Sed C | negatione] beati add. OR 1191 Christus] Deus CORPa | dixerat] -xit LP 1192 tempus negationis] negationem L 1193 Et1 ... asseruit] Ergo Christus potest asseruisse L ] conceditur quod om. LP 1194 facere om. L | falsum om. L 1194-1195 immo ... Petro om. P 1195 quia] et Pa | medio tempore] tempore intermedio P; in tempore medio L | Petrus om. P 1196 quia ... tempore om. LP | homo ... amputasse] homo posset sibi amputasse Pa; trp. OR; om. LP 1196-1197 caput et non1] et non L; nee P 1197 oportuisset] -tuit OR; -tebat L; -tet P | resuscitasset] suscitasset P ' non2 om. C 1198 facere] fecisse R; quod add. Pa 1199 ipse] ipsemet P | intentione] fallendi Petrum quia add. P 1200 faciendi ... illud] fallendi Petrum credere illud Pa; trp. C; faciendi Petro credere illud L | falsa] -sum C 1200-1201 vocis significatio trp. LPaC 1201 in om. PaORC 1202 consequens] quod antecedens add. mg. Pa; fait contingens probo quia haec fuit scr. et del. Pa j Quod ... antecedens] quod antecedens PaC; j fuit iter. R; fuerit Pa | contingens] medio tempore add. P

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

1205

1210

1215

1220

1225

169

/Pa 53va/ probo, quia haec ftiit contingens illo medio tempore: "Deus scivit Christum asseruisse falsum cum intentione faciendi Petrum credere falsum," quia haec fuit necessaria illo tempore: "Deus scivit Christum asseruisse hoc cum intentione faciendi Petrum credere hoc" et haec fuit contingens: "Deus scivit hoc esse falsum." Igitur tota ista propositio fuit contingens illo tempore: "Deus scivit Christum asseruisse falsum cum intentione faciendi Petrum credere falsum"; ergo haec fuit contingens illo tempore: "Deus scivit Christum dicere mendacium." Potest dici quod sicut in Christo est duplex notitia, creata et increata, divina, videlicet, et humana; ita est duplex intentio, quae est actus voluntatis. Nam est una intentio quae est voluntas divina, et est una alia quae est volitio creata, quae est una qualitas in anima Christi. Modo videtur quod inter istas notitias sit talis differentia quod notitia creata potest esse error per mutationem rei cuius est, quia notitia istius, "a erit" semper erit notitia istius, "a erit," nee potest esse notitia istius, "a non erit." Sed notitia increata numquam potest esse error. Et similiter, licet sit notitia istius "a erit," potest tamen esse notitia istius, "a non erit," et sine sui mutatione, et numquam fuisse notitia istius, "a erit." Et hoc est propter illimitationem notitiae quae est Deus, quam admirari possumus, sed non mensurare. Eodem modo dico de intentione in Christo, quae est duplex: creata et increata. Si ergo loquamur de intentione increata, concede quod haec medio tempore fuit contingens, "Christus intendebat decipere Petrum." Si vero loquamur de intentione 1203 probo] sic add. P | illo om. ORP \ medio om. CPa 1204 faciendi] fallendi PaR 1205 haec ... necessaria] hoc fuit -rium P 1206 hoc1'2] haec L | faciendi] fallendi PaR | et] est L j haec] hoc PPa 1208 illo tempore] tempore intermedio P; quo add. O 1209 faciendi] fallendi PaR 1210 dicere] -xisse L 1211 dici] ad illud add. C | sicut om. L j creata, increata trp. L 1212 videlicet] scilicet LPa; om. PC j ita] et add. L j est ... intentio] duplex est intentio LP; duplex intentio est C; duplex intentio Pa j quae] quaedam L; om. C; intentio add. PPa j est] intentio add. L 1213 est1 una1 trp. P \ divina om. R | alia] intentio CPa; alia intentio OR 1214 quae 1 est1 om. R | volitio] voluntas Pa 1214-1215 Modo ... istas] inter quas P 1215 notitias sit] -tias est P; est OR j quod2] in add. RL; ilia quae est add. P 1216 potest] -ssit L 1218 Sed] in add. L | Et similiter] Quia P; et ideo OR 1219 potest] -tuit OR; -sset C j esse] fuisse OR 1220 et1 om. ORCPa | sine ... erit om. horn. P j Et3 om. POR 1221 est1 om. P | illimitationem] illuminationem L 1222 mensurare] commensurare L 1222-1223 in Christo] Christi OR 1223 quae] quod C | creata] scilicet add. OR | ergo om. P \ loquamur] -quimur ORL 1224 intentione] notitia Pa | haec ... tempore] hoc tempore intermedio P; om. L 1224-1225 fuit ... Petrum] Christus potuit facere Petrum credere falsum, nee tamen hoc est contingens L 1225 Petrum corr. Pa | vero] autem P; om. L | loquamur] -quimur R

170

1230

1235

1240

1245

UTRUM DEUS AB AETERNO SCI

creata, /O 154va/ haec fuit impossibilis isto medio tempore: "Christus intendebat decipere Petrum"; sed haec fuit contingens, "Christus intendebat intentione creata facere Petrum credere falsum." Nee tamen est haec contingens, "Christus intentione creata voluit decipere Petrum." Exemplum: potest dici quod haec consequentia non valet, "volo te credere falsum, ergo volo te decipi." Nam ponatur quod rex sedeat, et ego credam regem non sedere, et asseram tibi quod rex non sedet. Tune apparet quod volo te credere assertum a me, quod est falsum, et tamen nolo te decipere; immo volo dicere tibi verum et non decipere te. Posset dici forte quod exemplum non est ad propositum, nee est verum in isto casu quod non volo te decipere; immo nolo te decipere et nescio me te decipere. Et sic in talibus /P 59rb/ casibus consuevimus dicere, "ipse decipit me, sed noluit decepisse me," id est, nescivit se velle decipere me. Unde proprie loquendo ista propositio: "ego volo te decipere" aequivalet isti: "volo te facere credere sicut per hoc denotatur /R 51rb/ et credo quod non est sicut per hoc denotatur," et sic velle est intentio decipiendi. Et certe haec fuit impossibilis post assertionem Christi factam Petro: "Christus voluit Petrum credere hoc et Christus credidit hoc esse falsum assensu create," quia haec fuit necessaria: "Christus scivit quod dictum suum fuit verum," et haec fuit contingens medio tempore: "anima Christi fuit decepta." Et sic per consequens 1226 isto ... tempore] medio tempore P; trp. L 1227-1228 decipere ... intendebat om. horn. Pa 1227 sed] similiter P | haec om. C 1228 intendebat] cum add. P | intentione tier. C | credere falsum trp. O 1229 est haec trp. LP | creata om. P 1230 Exemplum] exinde OR | potest ... quod om. P 1231 decipi] -pere RP j Nam ponatur] quia -nitur L | et] quod add. P 1232 quod om. OR 1233 apparet] patet L j credere] falsum add. P | quod est] quia credo P 1234 nolo] non Pa; volo C | te1 decipere1 trp. PaOR 1234-1236 immo ... decipere2om. horn. CP 1234 volo om. Pa j te2 om. P; immo volo dicere tibi verum et non decipere te tier. R 1236 non volo] nolo P | immo ... te2 om. R | te2 decipere2 trp. L; in casu isto add. P j et] sed CP 1237 nescio] non scio L; mg. Pa | me] velle add. ORCPa | talibus] huiusmodi L| consuevimus] assuevimus O 1238 dicere] quod add. OR j ipse decipit] ille -cepit P; -cipit Pa j me2 om. C | id ... nescivit] quia non scivit L 1239 velle om. Pa \ me] etc. add. L ! proprie loquendo om. OR | ista ... ego] haec propositio P 1239-1240 te decipere trp. LPa; decipere proprie loquendo OR 1240 isti] -tis C| te ... credere] facere te credere C; facere credere te Pa j perom. L j hoc] hanc P 1241 et1 om. PC j credo ... denotatur om. C j non est1] est sic P 1242 impossibilis] possibilis Pa; om. C 1242-1245 post ... fuit2 om. C 1243 credere ... et] credere per hoc quod L 12441245 hoc ... scivit om. L 1245 scivit] credidit Pa | haec] hoc C 1246 medio] in aliquo P | sic] ita PPa; ista C

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

1250

1255

1260

1 265

171

Christus potest decipi per communicationem idiomatum, sicut haec est possibilis: "Christus fuit mortuus" per communicationem idiomatum. Contra: videtur adhuc, quod haec sit concedenda sicut possibilis, "Deus asseruit falsum scitum esse falsum cum intentione fallendi." Respondeo: sive sequatur ex dictis sive non, conclusio est vera, si asserere non sit aliquid aliud nisi dicere aliquid cum intentione quod audiens credat illud esse verum. Quod inconveniens foret si Deus scriberet in libro istam propositionem: "dies iudicii non erit," et simul intenderet quod aliquis malus angelus credens illud scriptum a Deo assentiret illi falso et falleretur; eodem modo, si formaret voces tales in aere ad eandem intentionem, propter hoc foret aliquid inordinate factum. Et sic consequenter potest dici quod haec fuit possibilis post assertionem Christi: "Christus voluit fallere Petrum," "Christus dixit falsum scitum esse falsum ipsi Petro" et haec similiter: "Christus dixit falsum quando anima Christi credidit Christum dicere verum"; "Christus non fuit deceptus quando anima Christi fuit decepta"; "Christus scivit esse verum quod anima Christi putavit esse falsum." Licet nulla istarum fuit vera, quaelibet tamen istarum fuit possibilis per communicationem idiomatum. Ad 8.2 Ad secundum argumentum octavi principalis, quando arguitur quod Deus non potest revelare futura contingentia sic quod post 1247 Christus] Deus L j potest decipi] fuit deceptus P | est] fuit CPPa; similiter fuit L 1248 possibilis ... idiomatum] vera per communicationem idiomatum Deus potest mori L j Christus ... mortuus] Christus est mortuus C; om. Pa 1249 concedenda ... possibilis] possibilis per communicationem idiomatum P 1250 Deus] Christus OR 1251 Respondeo] quod add. P \ ex ... non] sive non sequatur ex dictis C; trp. P; sive non sequatur Pa; sive non L 1252 sit aliquid1] sit Pa; om. C | nisi] quam P 1253 Quod] quia P; etiam add. L | Deus] Christus P 1254 in ... propositionem trp. P j istam] hanc Pa | non om. L j simul] cum hoc add. OR 1255 angelus om. LPa | illud om. P 1256 assentiret] assererit Pa j illi] tali P | falleretur] ita -letur L; vel add. P j si om. P | vo ces tales trp. LORP 1257 ad] sub C; ab Pa; ob OR | eandem intentionem] eadem -ne CPa; vel rationem ut add. L \ propter hoc om. C | aliquid ... factum] inordinatum factum Pa; inordinate falsum COR; in audiente falsum L 1258 potest dici] dico COR; -citur P j quod] quia Pa j haec] hoc P j possibilis] -le P 1259 Christi] quod add. OR | dixit] -cit Pa 1260 ipsi ... falsum2 om. L \ haec similiter trp. ORC | dixit] -cit PaC j quando] quia L 1261 Christum] ipsum P | Christus mg. O | verum] et add. P 1262 quando] quia L j Christi] nunc add. L | decepta] et add. L J scivit] putabit L 1263 putavit] -tabat LPa; peccabat C; credidit P \ Licet] sed P; tier. Pa; enim add. L | nulla] -lam O | fuit] sit L 1263-1264 vera ... fuit om. O 1264 quaelibet tamen] quaelibet Pa; trp. L | fuit] est L j per] propter P j idiomatum] etc. add. P 1265 argumentum ... principalis om. LP | quando] cum L | arguitur] dicitur LP 1266 quod om. L j Deus om. P ! non om. R | potest] -sset P 1266-1267 sic ... maneant] ita quod -nerent P

172

1270 se

1275 cr

1280 da

1285 pr

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

revelationem maneant contingentia, quia si sic, aliquis qui fuit iuste damnatus ad centum annos potest modo numquam fuisse iuste damnatus, nego consequentiam. Ad probationem, quando ponitur quod aliquis de cta Sadducaeorum fuit damnatus quia credidit hoc falsum: "resurrectio mortuorum non erit," respondeo concedendo quod possibile est istum damnatum numquam credidisse falsum, posito quod numquam credidit aliquod falsum nisi illud tantum. /C 56r/ Et nego consequentiam — ergo possibile est quod sit iniuste damnatus — quia est iuste damnatus quia edidit verum quod non debuit credidisse et noluit credere falsum qud tamen sub praecepto habuit credere, posita falsitate istius: "resurrectio erit." Ad 8.3 Ad tertium dicendum quod admisso casu debet concedi quod /Pa 53vb/ Sortes numquam voluit difformiter Deo in volendo Platonem mnari. Quia tamen voluit oppositum istius quod praeceptum fuit sibi velle, ideo peccavit, et iuste damnatus fuit. Ad 8.4 Ad quarrum, concede quod modo est in potestate mea facere aliquem mortuum a centum annis fuisse prophetam, quia iste terminus 'propheta' est terminus connotativus, cuius significatum est aliquis aedicens verum. Et planum est quod si de me aliquid praedixerit me facturum quod possum facere et non facere libere, consequens est quod 1267 qui... iuste trp. Pa; iuste L 1268 ad ... damnatus2] etc. P | ad] ante L | centum] -tos Pa | numquam] non OR 1269 consequentiam] et P | quando] cum L j ponitur] dicitur LPO | quod om. CPPa 1270 secta] certa C | fuit] est LPa; om. CP 1270-1271 damnatus ... erit] etc. P 1270 credidit] credit Pa 1271 mortuorum om. PaC | respondeo concedendo] dico P; concedo Pa; concedo concedendo C; respondeo L | istum] ipsum OR 1272 numquam credidisse] credidisse hoc L \ credidit] -diderit P; -didisset OR; -dit Pa 1273 aliquod om. LOR | falsum ... illud trp. R; nisi illud O | tantum Et] tamen P; et Pa 1274 possibile est1 trp. LPCPa | sit] fuit P | est2 ... quia] ideo tune esset iuste damnatus quia P; ideo iuste est damnatus quia CPa; om. L 1275 credidisse] -dere LPa | credere falsum trp. L 1276 tamen om. P | sub ... credere] habuit sub praecepto credere P; habuit credere sub praecepto L j istius] -ta Pa j resurrectio] non add. L 1277 erit] vel dies iudicii erit add. P 1278 tertium] secundum Pa j dicendum] concedo P; om. CPa \ quod1 tier. P; om. C | admisso ... concedi] admisso toto casu concedo C 1279 difformiter] discordare a P 1280 damnari] -re L | Quia] Et O | praeceptum ... sibi trp. P 1281 ideo] ergo L | et ... fuit om. P; trp. L 1282 concedo] -dendo R | potestate] peccante O | facere] sic add. L 1283 a] ante L; ad Pa | centum] -tos Pa | annis] -nos LPa | quia om. LPa 1284 est2] hoc add. O | aliquis] -quid LPa; est add. O 1285 est om. Pa | de me] Deus P |aliquid] -quis L; om. P | praedixerit me2] -dixisset O; -dixerit R; -dixit aliquid me L; dixit me aliquid P 1286 facturum] futurum O | quod1] cum L; et R | possum ... libere trp. P { facere2 libere] facere illud libere unde OR 1286-1287 et ... facere om. horn. Pa

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

1290

1 295

1300

173

possum facere eum fuisse prophetam et non fuisse prophetam, quia possum facere quod ipse dixit verum vel falsum; id est, possum facere quod haec propositio sit vera vel falsa, sicut mihi placet: "talis homo fuit propheta" stricte accipiendo 'prophetam' iuxta definitionem prophetae. Et ideo post tempus /P 59va/ quo aliquis praedixit futurum continue donee illud fuerit impletum, haec est contingens: "ille prophetavit," illo demonstrato. Unde haec est hodie contingens: "lob prophetavit de resurrectione," sicut ista: "lob dixit verum de resurrectione," et quaelibet talis est contingens: "lohannes recte credidit apocalypsi sibi factae," et huiusmodi. Et concedendum est quod aliquis prophetavit et potest numquam prophetasse, et quod aliquis dixit verum per totam vitam suam et potest adhuc ita esse quod numquam dixit unam propositionem veram. Haec omnia patent ex praecedentibus. Ad definitionem prophetiae, quando dicitur quod prophetia est divina inspiratio rerum veritatem immobili veritate denuntians, intelligo hanc definitionem de immobili veritate futurorum, sicut loquitur Anselmus de immobili necessitate futurorum. Dicit enim, libro n Cur Deus homo, capitulo xvii, quod "illud quod Deus proponit antequam fuerit non potuit 1287 facere eum trp. C; facere ipsum P | fuisse1 prophetam1 trp. OR | et ... prophetam2] et non fuisse Pa; om. ORPC 1287-1288 quia ... falsum om. C 1288-1289 ipse ... quod om. Pa 1288 dixit] -xerit L | id] hoc C; om. POR 1288-1289 est... falsa om. POR 1289 propositio om. PaC 1289-1290 sicut ... prophetae om. P 1289 mihi placet trp. L; placet C | fuit] est OR 1290 stricte ... prophetam trp. L | iuxta] inquantum Pa; secundum L | prophetae] -tiae CPa 1291 tempus] in add. L | praedixit -cit PC 1292 illud] futurum add. CPa; om. L j haec est] hoc est ORPaL; continue add. P j prophetavit] de add. P 1293 demonstrato] aliquo add. P 1294 sicut ... resurrectione om. horn. L 1294-1296 et ... factae om. P 1295 est om. L 12951296 lohannes ... factae] Job credidit verum de resurrectione L 1296 et1 huiusmodi om. ORCPa 1297 et quod om. ORC; et PPa J dixit] -cit Pa 1298 adhuc] ad C | ita esse trp. OR | dixit] -xerit L 1298-1299 unam propositionem trp. OR 1299 Haec ... praecedentibus] patet ex praedictis P | patent] poterit 0 1300 definitionem] vero add. CP; verae add. OR j quando] cum L | dicitur] in fine argumenti add. mg. O | prophetia om. L 1301 inspiratio] spiratio O j rerum ... denuntians] etc. P; etc. praeter veritatem immobili necessitate demonstrata etc. L 1301 -1302 intelligo ... definitionem] potest intellegi C 1302 immobili ... futurorum] veritate immobili multorum contingentium L 1303 immobili om. CPPa j Dicit ... libro] Dicit enim ORC; om. P | n om. Pa | homo om. C 1304 capitulo xvii trp. C; ubi dicit add. P 1304-1307 quod1 ... capitulo om. horn. C 1304 proponit] ponit Pa | potuit] -test PPaR 1303-1305 Anselm, Cur Deus homo, 2.17(Schmitt, 2: 123.9-10); for the definition of prophecy at issue, see above, at tin. 497-498.

174

1305

1310

1315

1320

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

non esse fiiturum." Et alibi dicit, "Rem futuram nscesse est esse futuram." Qualiter autem haec necessitas sit intelligenda declarat De concordia, capitulo ii, et similiter in loco praeallegato, dicens quod est necessitas duplex: /R 51va/ praecedens et subsequens. Necessitas praecedens est causa ut sit res; sed necessitas subsequens est necessitas quam res facit. Vult dicere quod tales condicionales sunt necessariae: "si aliquid est futurum, illud erit"; "si Deus scivit aliquid esse futurum, illud erit"; "si /O 154vb/ lob prophetavit resurrectionem, resurrectio erit." Et hanc eandem distinctionem ponit Boethius sub verbis magis convenientibus, v De consolatione, prosa ultima, quod est necessitas duplex: una simplex, ut "necesse est omnes homines esse mortales"; alia condicionalis, ut "si aliquem ambulare scias, eum ambulare necesse est." Haec distinctio ponitur ab aliis in materia ista sub hiis verbis: quod quaedam est necessitas consequentiae et quaedam necessitas consequentis. Modo quando dicitur "prophetia habet immobilem veritatem" hoc est necessitatem, verum est quod habet necessitatem sequentem vel 1305 non cm. Pa j dicit] -tur quod P j est om. ORPa 1306 autem] intelligitur add. Pa; om. P j sit intelligenda om. Pa | declarat] idem add. P 1307 et om. Pa j in loco] libro P ! dicens] -cit PPa 1308 necessitas duplex] duplex -tate L; scilicet add. P; necessitas add. CPaOR ! et] necessitas add. ORCPa j subsequens] sequens PPa 1309 sit res trp. L j sed om. LP j subsequens] sequens ORPPa 1309-1310 necessitas ... facit] quam facit res P 1310 Vult] vel C j condicionales] -ciones P 1311 est] sit P | erit] et add. P 1311-1312 si... erit] si Job prophetavit resurrectio necessario erit, haec est necessaria OR 1311 scivit] sciat P 1312 erit] et add. P 1312-1313 si ... erit om. P 1312 resurrectionem om. C j resurrectio] fore resurrectio necessario Pa 1313 erit] hoc est, haec est necessaria, si Job prophetavit resurrectionem, resurrectio erit add. CPa | hanc ... ponit] dicit hoc idem L; hanc eandem divisionem ponit PR 1313-1314 sub ... convenientibus om. P j V ... consolatione trp. RPa; De consolatione libro IV CO; IV De consolatione L 1314-1315 quod ... duplex] duplex est necessitas L 1315 duplex mg. Pa j una om. ORCPPa \ simplex om. Pa j ut] videlicet OL; Unde ut Pa | necesse est tip. OR; om. L; est necesse esse Pa j alia] aftera CPa; secunda L 1316 eum] ipsum P 1317 Haec ... ponitur] Et eadem distinctio P j ab ... ista] in materia ista (et O) ab aliis OR; ab aliis in ista materia L | hiis] istis L; aliis P | quod om. LO 1318 necessitas1 consequentiae] -sita(s) antecedentis O | et om. OC | qua dam] est add. PaC j necessitas2 om. OR 1319 Modo quando] Cum ergo L | dicitur] quod add. P | hoc est] vel P 1320 quod om. PaPL \ habet necessitatem2] de -tate P; verum est habet -tatem add. C; om. L | sequentem] consequentem L; om. P | ve om. P 1305-1306 Rem ... faturam Anselm, De concordia praescientiae, 1.2 (Schmitt, 2: 249.25-26). 1307 capitulo ii Ibid. (2: 247-250). praeallegato i.e., Cur Deus homo, 2.17. 1313-1316 Boethius, Philosophiae consolatio, 5.6.27-28 (CSEL 67: 125.5-8).

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

1325

1330

1335

L340

175

condicionalem vel consequentiae; non autem absolutam. Et sic concordant dicta Anselmi, n Cur Deus homo, capitulo xvii, ubi inquirit an Christus potuit voluisse servare vitam suam, et dicit quod "illud quod Deus proponit antequam fuerit, non potest non esse futurum," hoc est dictu, haec condicionalis est necessaria: "si Deus proponit aliquid futurum, illud est futurum." Nam De concordia, capitulo ii, dicit, "aliqua res ut quaedam actio non necessitate futura est, quia priusquam sit, fieri potest ut non sit futura; rem vero futuram necesse est esse futuram, quoniam futurum nequit esse simul non futurum." Et infra: "Cras seditio futura est in populo, non tamen necessitate erit seditio, potest enim fieri antequam sit, ut non fiat." Ecce plane vult dicere quod futurum potest non esse futurum et tamen haec est necessaria: "omne futurum est futurum," et quod impossibile est quod aliquid sit simul futurum et non futurum. Licet verum sit quod aliquid sit futurum et potest non esse futurum, et aliquid non est futurum et potest esse futurum, improprie haec dicuntur. Sed si habeatur intellectus propositae difficultatis, non est cura de improprietate sermonis. /P 59vb/ Contra: capio illud quod non est futurum et potest esse futurum, et sit a. Et arguo sic: a non est futurum et potest esse futurum, ergo potest incipere esse futurum. 1321 condicionalem ... absolutam] consequentiae non consequentis nee absolutam sed condicionalem P j consequentiae] respectivam L | autem om. ORC ] absolutam] consequentiae add. L j sic] in hoc P 1322 dicta] -to L j Anselmi] -mus LC | n om. Pa 1323 potuit... servare] voluerit vel potuerit voluisse servasse P 1324 proponit] -posuit L | fuerit] fuit L j potest] -tuit L 1325 dictu] -turn ORCPaL j proponit] -posuit L; mg. O 1326 futurum1 om. ORCPPa | dicit] quod add. P 1327 quaedam actio trp. P j necessitate ... est] -sario est futura P 1328 sit1 om. Pa j ut] quod OR j vero] enim OR 1329 quoniam] unde L | nequit] non potest L; non add. P | simul ... futurum2] esse futurum P; trp. Pa; futurum simul et non futurum L 1330 futura est trp. C; futura erit P; futura L j non] de add. L j tamen om. ORCPaL \ necessitate] -sario P 1332 non esse trp. L 1333 futurum1 om. P j quod1 om. P | sit simul trp. L 1334 Licet verum iter. O j verum sit1 trp. LP j sit2] est CPa 1336-1337 haec ... sermonis] tamen hoc dicitur, sed sufficiat ad intellectionem difficultatis de futuris P 1336 propositae] in -sito L 1337 de ... sermonis] de proprietate sermonis Pa; an improprietas sit L 1338 non mg. O j futurum1] verum C j et] sed L 1339 arguo] -guitur ORCPa 1322-1326 Anselm, Cur Deus homo, 2.17 (Schmitt, 2: 123.9-10). 1326-1329 Idem, De concordiapraescientiae, 1.2 (Schmitt, 2: 249.25-26). 1330-1331 Ibid., 1.3 (2: 250.14-15).

176 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

1345

1350

1355

1360

Respondeo quod totum argumentum fit in locutionibus impropriis quia nihil est tale quod nee est nee est futurum, et tamen potest esse fiiturum. Sed intelligo per istam: "aliquid nee est nee est futurum et potest esse futurum," quod huiusmodi propositiones in aliqua materia sunt concedendae: "a non est nee erit et tamen a potest fore"; et tune non valet consequentia, "ergo a potest incipere esse futurum." Ad 8.5 Ad quintum de argumento Apostoli, I Corinthios xv, potest intelligi sic: si Christus non habet potentiam resuscitandi mortuos, ergo nee Christus resurrexit. Unde vult probare possibilitatem resurrectionis, et similiter persuadere veritatem eiusdem, quia Christus hoc docuit esse credendum. Unde est consequentia talis: si mortui non resurgent, id est, si mortui resurgere non possunt, ergo nee Christus resurrexit. Et consequentia est bona, licet antecedens sit impossibile, sicut dicit Augustinus, libro n, De doctrina Christiana, capitulo xxxi. Ad consequentiam Michaeae, HI Regum xxii, "Si reversus fueris in pace non est locutus in me dominus," hoc est, si reversus fueris in pace non revelavit mini dominus verum; et condicionalis est bona, antecedens fuit contingens, et consequens similiter. Ad 8.6 Ad sextum, concedo quod haec est contingens: "Anima Christi fuit beata," si tamen iste terminus 'beata' debet sic exponi: "fruens et semper fruitur Deo," sicut patet. 1341 quod om. P | locutionibus impropriis tip. P 1342 est1 tier. C | nee1] non LPPa | est3] erit OR | tamen om. L 1343 per] pro OR | istam] -ta R; quod add. P j nee1] non 1344 potest...fiiturumom. Pa | quod] quia O; om. PPa 1344-1346 huiusmodi... fiituru om. PPa 1345 a 2 om. C \ fore] et non plus add. C | tune om. OR 1346 non om. L j valet] haec add. OR \ ergo om. L 1347 argumento Apostoli] Apostolo L; ad add. ORP { I om. ORPPaC 1348 sic om. L; quod add. P | potentiam resuscitandi] potestatem suscitandi LPa 1349 probare om. Pa j possibilitatem] -bilem O; potestatem Pa 1350 veritatem eiusdem] necessitatem illius P j quia] quod LC j hoc docuit trp. LP 1351 consequentia talis trp. \ non om. Pa j resurgent] -gunt LC; om. Pa j id est om. Pa 1352 nee Christus] -tus non P j resurrexit Et om. L 1353 est om. C 1353-1354 sicut... Augustinus trp. C; secundum Augustinum P 1354 n] rv P; om. Pa j capitulo xxxi] -tub xix P; om. L j Ad] illam add. P 1355 Michaeae om. OR | in om. ORCPa | Regum om. C 1355-1356 non ... dominus] etc. L 1355-1356 est locutus trp. P 1356-1357 hoc ... et om. PL 1356 est om. Pa 1357 condicionalis ... bona] dico quod est vera condicionalis P; condicionalis est vera L; et add. ORCP 1359 est] sit P; fuit OR 1360 si] sed P; hie L | beata2] -tus L | sic exponi trp. OR 1361 fruens] fruitur L; Deo add. P | fruitur] fruetur L; a add. CO 1354 Augustine, De doctrina Christiana, 2.32.50 (CCL 32: 67). 1355-1356 See above, lin. 458^62.

IN HII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

1365

1370

177

Ad 8.7 Ad septimum patet quomodo Deus potest certificate et quomodo non, per dicta in primo articulo posito de ista materia. Ad glossam illam quod Christus est veritas, et seipsum negate non potest, quod tamen faceret si dicta sua non impleret, vult dicere quod Deus implet promissiones suas ita certitudinaliter ac si non posset non implere, licet possit non implere. Eodem modo dico ad auctoritatem Lucae xxiiii: "Necesse est impleri omnia quae scriptasunt" etc., hoc est, ilia implebuntur ac si non possent impediri. Ad 8.8 Ad octavum, concede quod angeli sunt confirmati. Potest tamen esse quod numquam fuerunt confirmati. 1363 quomodo] quod L | per dicta] patent P; per praedicta L | posito] -tionis CORPa ! de] in OR 1364 illam] quae dicit add. P | et seipsum] quae seipsam L 1365 quod1] et L; aliud P j tamen om. C \ impleret] adimpleret ORP 1367 licet ... implere2 om. LOPa | Eodem] Et eodem L j auctoritatem] illud L; evangelii add. C 1368 xxiiii] xxviii C; xiv P | impleri ... sunt] adimpleri L j est2 om. Pa 1369 ilia] ita Pa; om. C ! implebuntur] adimplebuntur L; sic add. P j possent] -set LR j impediri] -re L 1370 octavum] tertium Pa; dico et add. P 1371 tamen] ita add. L | confirmati] Sciendum quod Daniel existens in Caldea inter Hebreos captivates intellexit per prophetiam quod "primo anno Darii fuit LXX captivitatis illius populi, et quod tune secundum divinam promissionem (R 51vb) erat (erit R) captivitas liberanda de manu Persarum; cui apparens Gabriel nuntiavit sententiam datam a Deo de libertate et licentia redeundi. Darius disponebat de licentia danda sed morte praeventus non implevit. Cyrus autem anno primo regni sui concessit eis licentiam redeundi ad propria. Israelitici omnes in Caldea qui possessiones ibi habebant maluerunt ibi morari quam reverti in Judea exceptis paucis, unde expectaverunt usque ad tertium annum Cyri, propter quod Daniel afflictus rogavit Dominum ut qui dederat regibus animum deliberandi daret etiam ipse animum redeundi. Unde in tertio anno, mense Maii primo die mensis apparuit vir quidam confortans et dicens: 'noli metuere, Daniel, quia eo primo die mensis quo posuisti cor tuum ut affligeres te coram Domino, exaudita sunt verba tua, et egressa est sententia a Deo de egressu populi; et eodem die volui ad te venire ut nuntiarem tibi, sed princeps regni Persarum restitit mihi xx diebus.'" Unde Magister (Petrus Comestor) in Historia (scholastica} cumque "egrederetur 'apparuit princeps Graecorum veniens ut adversaretur principi Persarum et mihi, et sic aliquantulum feci moram, et ecce Michael unus de principibus primis venit in adiutorium meum. Nunc autem veni dicere reditum populi et nunc 1363 primo ... materia Above, lin. 888-906. 1364-1368 See above, lin. 478-483. 1371 confirmati In most manuscripts (as in CPPa) and in the edition L, Holcot's question breaks off at this point; the continuation concerning Daniel, which we place in the Apparatus, is a verbatim quotation of Petrus Comestor, Historia scholastica, "historia libri Danielis, c.ll, visio nona Danielis" (PL 198: 1462-1463).

178 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

1375

13800po

1385

(Ad 8.12) Ponatur quod aliquis habeat praeceptum quod mereatur faciendo certum actum et reveletur sibi quod nisi fecerit certum actum ilium damnabitur. Quo posito, quaero: aut potest mereri, aut non. Si dicatur quod sic, contra: necessario non merebitur, quia necessario volet damnationem suam, et impossibile est aliquem velle unde miser fiat scienter secundum Anselmum, De cam diaboli, capitulo xxiii. Si vero dicatur quod non, contra: potest libere eligere, quia est liber. Respondeo quod facto praecepto respectu certi actus meritorii, non ssit fieri talis revelatio iuste quod ipse damnabitur, nisi ipse mereatu r per ilium actum, quia tune necessario vellet ilium actum et ita non mereretur per ilium. Non tamen dico quod necessario faceret ilium actum, quia forte posset esse actus exterior a quo contingeret ipsum impediri; sed dico quod necessario vellet ilium, et ideo sive faceret siv e n faceret, non mereretur per ilium. Sed posito quod aliquis habea non t praeceptum et revelationem talium non respectu certi actus sed pro certo tempore, bene posset mereri, quia de diversis actibus posset eligere meliorem, quia necessario nee vellet istum nee ilium nee aliquem determinatum, ideo etc. revertar, ut proelier contra principem Persarum. In hiis omnibus nemo est adiutor meus nisi Michael, princeps vester.' Hos duos principes Graecorum et Persarum, dicit Hieronymus, fuisse angelos malos quorum angelus Persarum laborabat ne Hebraei liberarentur a dominio Persarum, turn quia delectabatur in eorum afflictionibus, turn quia Persae eos diutius affligentes gravius peccaverunt. Angelus vero Graecorum laborabat tarn (turn O) Persae quam captivitas transiret in dominium Graecorum. Gregorius (O 155ra) vult eos fuisse angelos bonos et beatos qui satagebant ne tarn cito liberarentur ludaei ut si quis adhuc purgandus in eis erat, purgaretur." Secundum illud vero videtur quod ibi fuerunt quattuor boni angeli de (tribus add. et del. R) quibus tres inter se discordabant, videlicet, princeps Persarum et angelus qui apparuit Danieli, cum duo primi adversabantur et tertius Michael, princeps ludaeorum qui remansera(n)t in ludaea, qui concordabat cum angelo qui apparuit Danieli. Et glossa dicit quod iste qui apparuit fuit angelus qui orationes Danielis obtulit coram Deo, et praeerat Danieli et toti captivitati. Unde ista pugna fuit angelorum offerentium merita populi Deo, quih'bet pro populo suo secundum Gregorium add. OR 1372-1816 Ponatur ... faceret om. CPPa; Omnes aliae formae argumentorum possunt solvi per praedicta in articulis L 1375 non om. R 1377 vero add. et del. R 1378 eligere] agere O 1387 bene] unde R 1376-1377 Anselm, De casu diaboli, 23 (Schmitt, 1: 269.23-25). Here Holcot may be quoting Richard FitzRalph, In Sententias, 1, q.13, "Utrum Deus possit revelare creaturae rationali futura contingentia" (O 56rb; S [ = Paris, BN MS lat. 6441] 51rb).

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

1390

1395

179

Ad (8>. 13 Quando arguitur quod Sortes credit quod damnabitur, ergo desperat, consequentia non valet et causa ponitur ad primum principale. Sed forte dicitur pro argumenti materia de revelatione, quod Deus non potest existent! homini in caritate nee angelo poenam aeternam vel casum suum revelare, quia tune all qua creatura vellet se esse miseram; [quia] nulla creatura /R 52ra/ potest se velle esse miseram, quia naturaliter vult se esse beatam; sed (Deus) plus diligit omnem creaturam quam ipsa seipsam, ergo etc. 1394 miseram corr. ex miseriam O

1395 miseram] -riam O

1390 Rather, at 8.12-8.13; see above, lin. 535-545. 1391 ad ... principale Here Holcot evidently refers to his argument in a different question, namely In Sententias, 1, prol., "Utrum quilibet viator existens in gratia, assentiendo articulis fidei mereatur" (C Ir, 5v-6r; P Ira, 6rb-va; Pa 3ra, 7va; R 7ra, lOvb-llra): "(Primum principale): suppono quod Deus praecipiat Sorti quod credat hanc propositionem esse veram: 'Sortes damnabitur,' et simul cum hoc, quod Sortes ei obediat. Tune arguo sic: Sortes credit se damnari propter auctoritatem praecipientis; igitur Sortes meretur per conclusionem. Et iterum: Sortes credit se damnari; ergo desperat; igitur peccat mortaliter; igitur simul et semel meretur et peccat mortaliter. ... Ad argumenta principalia, licet fiant ad aliam partem, tamen quia aliqua eorum insufficienter concludunt, et quaedam dubia accipiunt, ideo ad ea respondendum est. Ad primum principale, quando ponitur quod Deus praecipiat Sorti quod credat se esse damnandum, etc., dico quod casus potest poni dupliciter: uno modo quod Sorte existente fideli Deus ei praecipiat quod credat se, etc., et abroget legem, quae modo statuit de spe habenda. Aliomodo potest casus poni quod Deus nihil abroget de lege statuta et tamen sic praecipiat. Primo modo admitto casum, et consequenter concedo quod Sortes meretur, quia credit se damnari, quia per positum hoc est praeceptum a Deo, et Deus acceptat actum Sortis quo sic credit ad praemium. Et quando arguitur quod simul meretur et peccat mortaliter, nego consequential^ quia non peccat. Et quando arguitur quod desperat, concedo. Et cum arguitur ultra: ergo peccat, nego consequentiam, quia nulla talis consequentia est formalis, ut dictum est prius. Nam si Deo placeret, ita posset homo mereri desperando sicut sperando — hoc tamen posito, quod definitio exprimens quid nominis huius termini 'desperatio' sit ista: 'fides quod homo damnabitur.' Si secundo modo ponatur casus, non admitto, quia sic Deus praeciperet homini duo contraria, quod videtur irrationale, quia praeciperet quod simul desperaret et speraret. Si tamen placeret sibi sic alternatim praecipere pro diversis temporibus alicui homini, bene posset, quia omnia quae praecipit libere praecipit, et non includit contradictionem eum sic praecipere ut videtur."

180

1400

1405

1410

1415

1420

1425

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

Item, haec est sententia Anselmi, De cam diaboli, capitulo xxiii, ubi probat quod angelus non potuit praescire casum suum, quia si sic, aut voluisset casum suum aut noluisset. Si primum, ergo fuisset indiscretus; si secundum, ergo fuisset miser. Unde ibidem probat Anselmus per duo argumenta quod non potuit praescire casum suum; unde secundum eum, videtur impossibile quod Deus revelet homini vel angelo casum suum futurum, quia isto casu posito non posset non peccare, quia non posset (non) velle unde miser non esset. Item Augustinus, vii Super Genesim, capitulo xxiii, vult quod anima non potuit inclinari ad vitam si se scivisset peccaturam et aeternaliter puniendam. Unde dicit Augustinus, "fatebimur animam Adae esse in eo rerum genere primitus creatura ut esset praescia futuri sui operis iusti vel iniqui. Nimis quippe incredibile est earn potuisse propria voluntate inclinari ad corporis vitam, si se in quibusdam peccaturam esse praesciret ut iuste perpetuo supplicio puniretur." Ergo pari ratione impossibile est quod aliquis angelus vel homo inclinaretur ad aliquid unde sciret consequi poenam aeternam. Sed contra istam responsionem arguitur sic: casus futurus et poena sequens sunt res contingentes, ergo revelabiles. Item, ex quo sunt futura Verbum ita repraesentavit ilia sicut alia. Item, aliter confirmato angelo potuit revelare casum alterius, ergo et sibi. Consequentia probatur, quia simile inconveniens facta revelatione alteri, puta Gabrieli, sicut si fuisset Lucifero sequeretur. Probo per argumentum Anselmi, quia aut Gabriel ante confirmationem praesciens casum Luciferi voluit ilium, aut noluit. Si voluit, ergo iniustus; si noluit, ergo miser. Confirmatur, quia ibi quilibet angelus ita amat alium sicut seipsum, ergo tantum doleret de alieno casu sicut de suo. Item, eodem casu posito, aut Gabriel putaret casum Luciferi spontaneum sive coactum. Neutrum potuit plus aestimare quam casum suum; et si iste potuit, eadem ratione et alius potuit. Haec est secunda responsio Anselmi. 1402 potuit praescire trp. et corr. O | suum iter. O 1404 isto] esto R | casu] uo add. O 1407 vitam] aeternam add. et del. R 1409 primitus creatura trp. O | operis iusti trp. O 1414 poenam] vitam R 1418 aliter] alicui R 1420 sequeretur Probo om. O 1421 ante] antequam O 1423 ibi quilibet trp. R 1426 plus om. R; mg. O 1401-1405 Anselm, De casu diaboli, 23 (Schmitt, 1: 267.20-268.13). 1406-1412 Augustine, De Genesi ad litteram, 7.26 (CSEL 28,3.2: 224.5-23).

IN HII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

1430

1435

1440

1445

1450

1455

1460

181

In ista materia potest dici quod Deus non potest revelare alicui homini vel angelo existent! in caritate peccatum suum futurum nee suam poenam aeternam propter illud peccatum, non quia ilia revelatio repugnat potentiae Dei inquantum est potentia, sed quia repugnat summae iustitiae et summae misericordiae quod Deus faceret suam creaturam rationalem tarn miseram sine culpa, quia ipsa non posset praescire talem poenam futuram nisi esset misera. Sed ista responsio, licet forte sit vera de istis creaturis rationalibus quae numquam peccaverunt, tamen ista responsio non est necessaria ad homines qui graviter peccaverunt, nee adhuc satisfecerunt et tamen habent caritatem. Et certe ex tali revelatione certa poena sive certa tristitia sequeretur in homine. Posito ergo quod sit aliquis homo qui pro suo peccato meruit tantam poenam, posset Deus eum iuste punire tanta poena et tantam miseriam pro peccato suo infligere quantam poenam haberet si suam poenam aeternam sciret. Ideo respondetur aliter, sicut videtur quod Augustinus et Anselmus intendant, quod repugnat potentiae Dei revelare alicui talem poenam aeternam et peccatum suum futurum, quia claudit contradictionem, sicut probant argumenta Augustini et Anselmi. Sed mini videtur quod argumenta in oppositum satis probant quod contradictionem non includit aliquem praescire suum casum vel poenam /O 155rb/ aeternam inde sequentem, licet claudat contradictionem de angelo vel de anima separata. Cuius ratio est quia homines habent cogitationes et volitiones, et non cogitant in actu simul de omnibus cognitis ab ipsis in habitu. Et ideo licet aliquis sciret se damnandum propter peccatum aliquod si illud committeret, tamen posset de hoc non cogitare et peccatum velle non cogitando actualiter de poena sequente. Sed angeli et animae separatae uno intuitu simplici et simul actualiter cogitant omnia quae ipsi sciunt. /R 52rb/ Et ideo si talis praescientia esset in eis, ex praescientia peccati et poena sequente, sequentur contradictoria, scilicet, quod peccarent et quod non possent peccare, quia sicut probat Augustinus, si anima Adae praescivit suum casum in corpore et se in corpore peccaturam antequam fuisset unita corpori, et punienda(m) aeternaliter pro peccato, non posset de hoc cogitando actualiter velle inclinari ad corpus administrandum. 1433 quod] quia O 1434 miseram corr. ex -riam O 1436 rationalibus] -nabilibus R 1440 sequeretur] -quitur O 1445 poenam inser. R 1448 argumenta] ista O 1455-1456 sequente ... uno om. R 1458 sequentur] -quuntur O 1460 suum] eum R

182

1465

1470

1475

1480

1485

1490

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

Unde Anselmus, De casu diaboli, capitulo xxiii, dicit quod si diabolus praescivisset se (facturum) unde miser esset nee se vellet peccare, unde notabiliter dicit 'habens beatitudinem' quando sine dubio nullus alius habet beatitudinem qualis fuit beatitude angelorum vel animae separatae nisi quando habet totam scientiam suam in actu et stante tali scientia repugnaret potestas peccandi. Dico tamen quod non claudit contradictionem quod Deus revelet primo angelo casum suum, vel animae separatae, quia non obstante ista revelatione facta sola posset angelus libere peccare. Anselmus autem, xxi capitulo, intendit quod nullo modo ex suis naturalibus potuit suspicari suum casum nee quod desereret suam bonam voluntatem quam habebat. Et hoc est verum, sed non negat quin Deus posset sibi revelasse suum casum non revelando poenam secuturam. Dico, tamen, quod hoc non potuit revelare angelo bono ante peccatum, quia hoc repugnat suae bonitati, ut dictum est in prima responsione, quia facta tali revelatione quod esset peccaturus, fuisset ante peccatum miser, quod repugnat summae bonitati facere quamvis non claudat contradictionem. Unde patet ad argumentum in contrarium, quod licet peccatum et poena illius sint res contingentes sicut cetera contingentia, non ideo sequitur quod ita bene potuit revelari quamvis potuit revelatio aliis fieri de ipsis. Nee argumentum probat hoc, quia licet libere potuit ostendere, non sequitur quod potuit ita libere ostendere cuicumque. Et hoc dico sic quod revelatio haberet talem praescientiam in actu secundo quando peccaret, non enim includit contradictionem quod primo revelaret et postea subtraheret revelationem; et tune alius non habendo praescientiam peccaret, ut mini videtur. Tertium vero argumentum non concludit, quia licet Deus potuit revelare peccatum futurum et poenam sequentem Luciferi, non tamen Lucifero ita quod iam praescivisset quando cecidit; (et dico) quod ista obiectio de Gabriele non valet, quia non oporteret quod istam poenam voluisset, sed de Lucifero oportuit, quia aliter peccasset, sicut deducit 1470 casum suum om. R; mg. O 1473 nee] ne R quod R 1489 quia] quod R 1491 quod2] quia O

1481 sint] sunt R 1483 quia] 1493 quia] quod R

1463-1468 Anselm, De casu diaboli, 23 (Schmitt, 1: 270.20-24). 1471-1473 Ibid., 21 (1: 269.2-3). 1477 prima responsione i.e., above, lin. 1429-1435. 1489 Above, lin. 1417-1424.

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

1495

1500

1 505

1 510

1 515

183

Anselmus. Et ad confirmationem, dico quod Gabriel dilexit Luciferum ante casum sicut seipsum ad tantum bonum, sed non tarn firmiter; et ideo non sequitur quod Gabriel doluisset si scivisset eum casurum — sed Lucifer doluisset si scivisset se esse casurum. Quarta forma fuit haec: si Gabriel praescivisset casum Luciferi et suam poenam, aut coactum putasset eius casum, aut spontaneum, etc. Dico quod conclusio est vera ad intellectum Anselmi, De casu diaboli, capitulo xxvii, et quod ipse intendit probare ut dictum est, qu(od) ex naturalibus non potuit hoc praescire. Et hoc idem concedo de Gabriele. Non tamen ideo sequitur quod si revelatio non potuit fieri Lucifero quod ideo non potuit fieri Gabrieli, quia non potuit fieri Lucifero, sicut prius est ostensum. Ad (8.14), admisso casu concedo quod Gabriel tenerur eum iuvare, hoc enim stat cum casu. Et quando arguitur quod non, quia Sortes est in caritate, ergo angelus non tenerur eum iuvare, nego istam consequentiam, quia quamvis Deus revelasset angelo quod Sortes semper erit in caritate et praecepisset angelo iuvare eum quamdiu est in caritate, Sortes post hoc potest peccare et hoc latere angel(o, ita) quod angelus credat eum in caritate esse, et quod habeat praeceptum, et propter praeceprum iuvet Sortem. Contra: ergo non obstante revelatione in Verbo facta alicui alteri, stat oppositum revelati, ex quo sequuntur inconvenientia. Probatur et ponitur quod Deus revel et angelis suis beatis aeternitatem suae beatitudinis. Casus satis patet, quia aliter securitatem non haberent de beatitudine sua, et per consequens, sine ista revelatione non essent beati, sicut probat 1494 confirmationem] probationemO 1497 se] eum R; mg. O | esse om. R 1501 et om. O I qu(od}] quia OR 1503 ideo om. R 1504 quia om. R; inser. O 1506 Ad (8.14)] ad quartum R; ad xvi O 1507 Sortes] non add. O 1510 quamdiu] quandam R 1511 peccare] stare R j angel(o ita}] angelum sed OR 1516 suis om. O 1518 non om. O 1498 Above, lin. 1425-1428. 1501 Anselm, De casu diaboli, 25 (Schmitt, 1: 272-273). 1517-1519 Augustine, De civitate Dei, 11.11-12 (CCL 48: 332-333; CSEL 40,1: 528530). Cf. FitzRalph, In Sententias, 1.13 (O 56rb; S 51va): "Septimo arguitur sic: si Deus potest revelare futura contingentia, tune posset revelare angelis beatis aetemitatem beatitudinis suae .... Respondetur a multis quod haec est contingens, 'angeli fuerunt beati' et haec similiter, 'Gabriel fiiit beatus.' Contra istud arguitur: haec est necessaria, 'ista beatitudo fuit,' demonstrata beatitudine tola Gabrielis; ergo haec est necessaria, 'Gabriel fuit beatus.'"

184

1520

1525

1530

1535

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

Augustinus, xi De civitate, capitulo xii. Tune haec est contingens: "isti angeli fuerunt bead," quia Deus eos adnihilare potuit. Sed hoc videtur impossibile, /R 52va/ nam haec videtur necessaria: "ista beatitude fuit" demonstrata beatitudine Gabrielis; ergo haec est necessaria: "Gabriel fuit beatus." Dicitur quod antecedens fuit contingens, licet haec sit necessaria: "haec fuit" demonstrata ista beatitudine, quia includit cognitionem quae est securitas quae potest non esse et non fuisse securitas. Contra: securitas illius non est nisi notitia clara in Verbo vel causata a Deo. Ilia securitas est pars potissima beatitudinis Gabrielis, sicut dicit Augustinus, (xin De Trinitate) capitulo xvii; ergo per illam Gabriel habet maius gaudium intensive quam si non haberet earn, quia aliter habens securitatem et non habens securitatem, ceteris paribus, aequaliter gauderent, quod est impossibile, quia tune securitas non augeret gaudium. Sed hoc antecedens est contingens, ut ponatur quod Gabriel non habuit hanc securitatem; ergo hoc consequens: "Gabriel non habuit hoc gaudium" demonstrate isto toto gaudio quod prius habuit. 1524 Dicitur] demus R | Mt] est O 1529 (xm ... Trinitate)] XXxm De civitate OR 1530-1531 habens ... non tng. O 1534 hanc ... habuit om. horn. R 1528-1529 lUa securitas ... xvii This notion of security as the "pars potissima beatitudinis," which is not found absolutely verbatim in the adduced Augustinian works, derives more nearly from ps.-Anselm, De Sancti Ansebni similitudinibus, c.69 (PL 159: 642). In any case, Holcot evidently quotes Augustine via the Sentences questions of Richard FitzRalph; cf. e.g. FitzRalph, In Sententias, 1.1.1, "Utrum sola Trinitate incommutabili sit fruendum" (O 5ra-rb; F [ = Firenze, Biblioteca nazionale A.m.5] Irb-va): "Articulus primus est utrum fruitio Dei sive vera beatitude sit homini possibilis. Arguo quod non, quia nullus beatus potest habere securitatem de aetemitate suae beatitudinis, et haec securitas est una pars beatitudinis, sicut patet per Augustinum xm De Trinitate, c. [x]vii et libra XI De civitate Dei, c. (x)ii, ubi dicit quod habere hanc securitatem est beatissimum. Idem dicit Anselmus in De simititudinibus, c. xlvii et alias, c. Ixx; ergo nullus potest esse plene beatus .... Quarto sic: nullus potest esse securus de optima parte suae beatitudinis, et per consequens, nee de tota; ergo nullus potest esse plene beatus. Consequentia patet sicut in primo argumento. Assumptum probo, quia securitas vel certitudo de aeternitate suae beatitudinis est pars optima beatitudinis, sicut patet per Augustinum xm De Trinitate, c. xvii in fine, ubi enumeratis partibus beatitudinis, dicit quod hoc est beatissimam, scilicet 'quod ita semper fore certum est'"; idem, In Sententias, 1.13 (O 56rb; S 51va); Augustine, De Trinitate, 13.7 (CCL 50A: 394).

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

1 540

1 545

1 550

1 >55

1560

185

Dicunt aliqui negando consequentiam, quia secundum eos idem actus voluntatis qui primo est intensus postea erit remissus, et similiter idem gaudium quod primo erit intensum postea erit remissum. Et ideo demonstrate toto gaudio Gabrielis quod sit a, dicunt quod haec est necessaria: "a fuit," et tune non sequitur: "Gabriel non habuit istam securitatem, ergo illud gaudium non fuit," sed bene sequitur quod a fuit remissius quam in b gradu, posito quod b sit ille gradus a gaudii qu(e)m habet et habuit. Et concedunt /O 155va/ quod haec sit contingens: "Gabriel habuit a gaudium in b gradu," licet haec sit necessaria: "Gabriel habuit a gaudium." Contra hoc sic: si haec sit nunc contingens: "Gabriel habuit a gaudium in b gradu," posito tune quod prius fuisset angelus alius qui nullum gaudium habuisset nisi propter talem revelationem, videlicet, quod postea fuisset habiturus gaudium aeternum, et quod ex sola ista revelatione haberet angelus iste gaudium c. Et tune secundum eos haec est nunc contingens: "iste angelus habuit gaudium c," et similiter haec: "iste angelus habuit gaudium." Consequens impossibile, et consequentia patet ex positione ista, quia sicut sequitur de Gabriele si non habuisset revelationem de securitate, quod non habuisset gaudium in b gradu, ita sequitur de isto qui non gaudet nisi propter illam revelationem quam si non habuisset iam non habuisset c nee aliquod gaudium, quia nullam causam gaudii habuisset. Impossibilitas consequents patet et assumpt(i) sic quia Deus non potest facere nunc quin c gaudium fuit. Hie dicunt aliqui moderni quod Deus est dilectio et Deus est cognitio et volitio istius angeli. Ideo haec est necessaria, ut dicunt: "c gaudium 1542 qu(e)m] quam OR 1544 necessaria mg. OR 1551 c om. R 1551-1552 et... gaudium om. R 1553 positione] motione R 1554 habuisset] b add. et del. R 1557 assumpt{i}] assumptum OR 1560 c gaudium tier, et del. O 1536 aliqui See also FitzRalph, In Sententias, 1.13 (O 56rt>; S 51va): "Hie respondent aliqui negando consequentiam, quia ipse dicunt quod est idem gaudium quod aliquando est intensum et aliquando remissum ... ." To whom Holcot and FitzRalph allude is not clear. 1559-1568 Again, FitzRalph, In Sententias, 1.13 (O 56va; S 51vb): "Hie respondent aliqui temporibus modernis quod Deus est gaudium illius qui videt in Verbo tantum et Deus est sua cognitio et sua volitio et sua delectatio; et ideo haec propositio est necessaria, ut dicunt, 'gaudium C fait,' et tamen haec est contingens, 'iste angelus gaudebat'... . Istud non videtur sane dictum, quia si Deus sit volitio talis angeli, qui nihil videt nisi in Verbo, et sua delectatio,

186

1565

1570

1575

1580

1585

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

fuit," et tamen ista est contingens: "iste gaudebat," et similiter ista est contingens: "ista revelatio facta fuit huic angelo." Contra: si Deus esset cognitio et volitio angeli videntis sic in Verbo, tune si Deus alteri angelo noviter create revelaret poenam et miseriam suam futuram, ex qua ille doleret, sequeretur quod Deus esset tristitia istius angeli et miseria; quod esset inconveniens. Ergo, ut videtur, oportet ponere in angelo formam creatam a qua denominetur gaudens vel tristis, et stat totum argumentum prius factum. Secundo contra responsionem quae dicit quod haec est nunc contingens: "Gabriel habuit a gaudium in b gradu," et suppono quod quando habuit a gaudium in b gradu quod habet nunc et semper habuit post confirmationem, et quod Deus praeciperet sibi quod diligeret Deum et delectaretur in b gradu, quod est possibile. Tune arguo sic: haec est contingens: "Gabriel habuit gaudium in b gradu," ergo haec est similiter contingens: "Gabriel non habuit gaudium in b gradu." Ergo haec est contingens isto casu posito: "Gabriel peccavit mortaliter." Consequentia patet, quia si Gabriel non gaudebat in b gradu, peccavit mortaliter, quia fecit contra praeceptum Dei per casum; et antecedens est contingens, ergo et consequens. Et ita de angelo confirmato qui semper fuit beatus postquam creatus esset, et esset nunc haec contingens: "iste peccavit mortaliter," ethaec similiter: "istefuit miser." Consequens falsum; ergo si aliquis habuit gaudium in b gradu vel in aliquo alio gradu, sequitur quod haec sit necessaria nunc: "iste habuit gaudium in b gradu." Pro ista materia est sciendum quod revelatio in Verbo est conceptus simplex repraesentans essentiam divinam qua clare apparente apparent ilia futura contingentia in ipsa, quae futura vult ipsi comprehensori 1563 Contra om. R; inser. O 1565 sequeretur] -quitur O 1571 quando] qui O 1577 patet] probo O 1579 qui] quia R 1580 nunc haec trp. O 1580-1581 iste ... mortaliter mg. O 1586 quae] si add. et del. R tune si Deus alteri angelo noviter creato revelaret in Verbo poenam et miseriam suam futuram, ex qua revelatione ipse doleret, sequitur quod Deus esset tristitia istius angeli et eius miseria; et ita Deus posset esse summa miseria, quod non est concedendum ab aliquo Christiano. Ergo oportet dicere quod quilibet angelus qui gaudet vel tristetur habeat aliquam formam creatam in ipso per quam formaliter denominatur 'gaudens' vel 'tristis.'" It is not certain against whom FitzRalph and Holcot argue, but perhaps they counter the socius whose arguments are reproduced by Wodeham, Ordinatio Oxoniensis, 2.8 (Paris, Bibliotheque Mazarine MS 915, fol. 159va) and 3.14.1 (fol. 170vb).

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

1590

1 595

1600

1 505

1 510

1 515

187

ostendere; /R 52vb/ et ille idem conceptus simplex est certitude et securitas illius comprehensoris respectu omnium futurorum quae sibi apparent in essentia. Et ista visio securitas est de aeternitate suae beatitudinis, et est pars suae beatitudinis. Et alia pars illius beatitudinis est actus illius voluntatis quo ille beatus amat illud quod clare videt. Et tertia pars est delectatio sequens istam visionem. Et illae tres partes sunt tres creaturae distinctae, sicut probatum fuit alias. Istis suppositis, dico quod demonstrata tota ista beatitudine, haec est contingens: "ista beatitude fuit," quia ista cognitio vel visio quae est securitas de aeternitate beatitudinis potest non esse securitas, quia potest fieri, si Deus voluerit, quod essentia divina numquam repraesentavit istam beatitudinem esse aeternam vel fore aeternam, faciendo istam non semper fore. Ideo, sicut Deus potest facere quod ista beatitude non (in) essentia divina semper erit, scilicet corrumpendo istam cum sit sua creatura, ergo Deus potest facere quod sua essentia numquam repraesentavit istam beatitudinem fore aeternam; et per consequens, quod ista visio beatifica non fuit de aeternitate beatitudinis totius. Et ita potest Deus facere quod haec fuit falsa: "haec beatitude fuit," demonstrata tota ista beatitudine, quia Deus potest facere quod ista non fuit beatitude, et hoc loquendo secundum quod includit securitatem praedictam, sicut declarat beatus Augustinus, xin De Trinitate et xi De civitate. Sic ergo patet quod haec sit contingens: "haec beatitude fuit," et tamen haec est necessaria: "haec res fuit." Ad argumenta ulterius quando accipitur ab Augustine quod ista securitas est pars potissima beatitudinis, dico quod hoc est verum inter cognitiones, et concedo ulterius quod Gabriel per istam securitatem, quando fuit confirmatus magis gaudebat quam prius, et quod habuit maius gaudium quam haberet si non haberet hanc securitatem. Et nego hanc consequentiam: "ergo si Gabriel non habuit hanc securitatem, non habuit aliquod gaudium," quia antecedens est falsum et contingens, et consequens falsum et impossibile. Unde gaudium illud est una passio facta in voluntate, et ideo impossibile est illud non fuisse, nee potest esse 1599 Ideo] non R 1600 scilicet om. R 1614 maius] magis O 1616 et1 om. R; mg. O 1616-1617 contingens ... falsum mg. O 1617 et om. R; mg. O 1593 probatum ... alias Perhaps Holcot alludes to his argument "ad tertium principale primi argumenti" in his In Sententias, 4.9: "Utrum finale praemium boni viatoris sit beatitude." 1608 See above, at lin. 1517-1519, 1528-1529.

188

1620

1625

1630

1635

1640

1645

1650

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

minus gaudium quam in b gradu. Et slant simul de forma quod Gabriel non habuit illam securitatem, et tamen habuit gaudium in b gradu. Et cum concluditur quod tune habens securitatem et non habens illam — ceteris paribus omnibus in utroque — haberent aequale gaudium, quia possibile est nunc quod Gabriel non habuit illam securitatem et quod alius, scilicet, Raphael aequebeatus sit habens illam, consequens videtur impossibile, quia securitas tune nihil adderet, quod est falsum. Dicitur concedendo conclusionem, videlicet, in tali casu ubi gaudium causatur a cognitione in Verbo, quod /O 155vb/ possibile est quod securus et non securus aequaliter gaudeant; et similiter est possibile quod securitas in nullo augeat gaudium. Sed hoc numquam contingit naturaliter, et hoc vult Augustinus dicere: quod secundum cursum naturae, semper ita est quod securitas addita gaudio praecedenti auget illud. Sed in isto casu non est necessarium, quia ut probatum est prius, Deus potest facere quod Gabriel non habuit securitatem praedictam, et tamen est necessarium quod habuit gaudium tantum sicut Raphael. Ergo haec copulativa est contingens: "Gabriel habuit tantum gaudium cum Raphaele et Gabriel non habuit securitatem talem." Et cum haec copulativa est possibilis, ponatur in esse, videlicet quod Gabriel habuit aequale gaudium et non habuit securitatem. Et sequitur si adderetur Gabrieli certitude ut a, non plus gauderet quam Raphael, quia forent tune aequales in omnibus, et ideo est possibile in casu illo quod securitas nihil faciat ad augmentum gaudii in Gabriele. Aliter posset dici sicut dictum est pro parte in prima responsione, scilicet, quod haec est contingens: "Gabriel habuit gaudium in a gradu." Respondetur ulterius: posito quod esset unus alius qui non gauderet propter aliud, nisi quia praecise videret se in Verbo postea habiturum gaudium aeternum, dicitur quod haec est contingens: "iste habuit gaudium." Et conceditur quod est possibile modo quod ipse non gaudebat, et tamen est necessarium quod ista res fuit quae est gaudium suum; et conceditur consequenter quod possibile est istam rem non fuisse gaudium, /R 53ra/ quia talis res sive passio non dicitur delectatio vel 1624 sit om. R; mg. O 1626 concedendo] -cedo R 1627 in] a R 1631 ita est trp. R 1636 habuit om. R j Et2 om. O 1641 faciat] -cit R 1642 pro ... in trp. O 1647 conceditur] -cedo R 1632 prius i.e. above, lin. 1594-1609. 1642-1643 Above, lin. 1536-1545.

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

1655

1660

1 665

1 570

1575

1580

189

gaudium, nisi quando coniungitur cum ista apprehensione a qua causatur. Et ideo, sicut est possibile quod iste non habuit securitatem, ita erit possibile quod praeterita passio quam habebat in mente non fuit gaudium, quia posito quod ista passio esset in mente et ille nihil cognosceret, ista passio non foret gaudium magis quam si esset in pariete, quia ille in cuius mente esset ilia passio non posset gaudere absque cognitione. Contra: passio ista non fuit causata, ergo ille non habuit securitatem, quia ista passio non fiiit causata ab ista cognitione quae fuit securitas. Ergo, si ilia securitas non fuit, ilia passio non fuit. Et antecedens est contingens, ergo consequens impossibile, quia haec est nunc impossibilis: "haec passio non fuit." Dicitur quod haec passio causatur a Deo, eo quod in Deo relucet talis securitas gaudii futuri; et ideo sive ilia cognitio essentiae divinae sit securitas sive non, ista passio fuit producta a Deo. Contra: secundum hoc sequitur quod delectatio, securitas, volitio, visio, et huiusmodi, non sunt essentialiter causata, sed quod delectatio sit accidentaliter delectatio, et sic de aliis. Et sic sequitur quod visio posset esse intelligentia, et volitio, involitio, sine hoc quod intellectus intelligent, vel voluntas amaret. Dicitur concedendo conclusionem, quia secundum aliquos, numquam vult voluntas aliquo actu, nisi sit causa efficiens illius et non solum subiectum. Et ideo est satis possibile quod ista res quae est volitio nunc esset in voluntate subjective, et tamen voluntas nihil vellet; et similiter, visio posset esse in intellects, et tamen intellectus nihil videret; et sic possibile esset quod ista res quae nunc est delectatio esset in voluntate, et tamen quod voluntas non gauderet. Illud autem essentialiter dicitur 'competere alicui' quod semper sibi competit posita, scilicet, constantia subiecti, sicut animal homini. Dicitur autem aliquid 'competere alicui' accidentaliter quod contingenter praedicatur, sicut quod adest et abest praeter praedicationem veram. 1654 ista] ita O | passio] erit add. et del. R \ esset] immediate add. et del. R 1656 pariete corr. O 1658 fuit mg. O 1661 est om. R 1665 sive mg. O 1667 et huiusmodi om. R; mg. O 1669 esse om. R; inser. O 1678 alicui om. R | quod semper mg. O 1679 competere alicui iter. et del. O; iter. R 1671-1673 secundum ... subiectum This opinion, derived principally from Duns Scotus's views, seems to have been commonly held; hence it would be difficult to discover against whom Holcot argues here.

190

1685

1690

1695

1700

1705

1710

1715

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

Contra: secundum istam responsionem, posito quod aliquis habeat gaudium propter talem aestimationem beatitudinis futurae et non propter aliud, haec mine esset contingens: "ille angelus gaudebat." Ergo, pan ratione si Deus in Verbo revelaret alicui damnato quod ipse esset habiturus poenam aeternam ita quod propter istam aestimationem vel securitatem doleret, et non propter aliam causam, sequitur quod postea haec erit contingens: "iste doluit"; similiter: "iste numquam doluit," "iste numquam fuit punitus licet habuisset tantam poenam quantam habuit diabolus." Ideo videtur mihi respondere probabilius primo modo concedendo quod nullum gaudium praeteritum potest minus fuisse quam in gradu quern habuit. Et consequenter de illo qui gaudebat propter revelationem futurae beatitudinis suae praecise, oportet concedere quod haec sit nunc contingens: "ille gaudebat absque aestimatione suae beatitudinis futurae vel fiituri delectabilis, sed ex sola notitia simplici beatitudinis," quia licet ista visio eius in Verbo potuit non fuisse aestimatio suae beatitudinis, tamen non potest nunc fieri quin ista visio fuit cognitio in Verbo respectu suae beatitudinis, quia Verbum repraesentans necessario et semper nudam naturam divinae beatitudinis, scilicet, non repraesentat beatitudinem creaturae esse aeternam nisi accidentaliter. Sed contra illud sequitur quod ipse non habuit tristitiam vel timorem, quia non habuit causam, quia apprehensio rei tristabilis non causat naturaliter tristitiam, nisi fuerat aestimatum. Immo sequitur quod sine aestimatione Sortes tarn intense doleret sicut posita aestimatione. Consequens impossibile, quia cognitio aestimativa fortius agit quam simplex apprehensio cum utraque naturaliter. Praeterea, ponatur quod ex dolore talis revelationis ludas suspenderet se; sequitur ipsum non esse suspensum. Praeterea, per talem aestimationem gravis infirmitas sanatur, quod si fieret, sequitur quod haec esset nunc contingens: "iste fuit sanatus." Posset aliter responderi ad istud argumenrum, dicendo quod haec est necessaria: "angeli fuerunt beati," et quod Deus non potest ipsos nee adnihilare, nee aliquo modo ab eis suam beatitudinem auferre, quia adnihilare creaturam iustam, vel aliquid huiusmodi, etsi non repugnet 1688 erit] sit del. R j contingens] erit add. R 1698 non om. R 1700 divinae om. O 1704 fuerat] -rit R 1708 suspen1599 Ideo] non R 1600 scilicet om. R 1614 maius] magis O 1616 et1 om. R;deret] -rit O 1710 quod inser. O 1715 huiusmodi] fieri add. O j etsi mg. O

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

1720

1725

1730

1735

191

potentiae Dei inquantum est potentia, tamen repugnat potentiae Dei inquantum est summa bonitas et summa misericordia. Licet ista responsio sit vera, non tamen solvit materiam argumenti, quia etsi /R 53rb/ Deus non potest facere quin illi qui prius fuerunt beati prius habuerunt /O 156ra/ beatitudinem et semper habebunt illam securitatem beatitudinis, tamen Deus potest revelare creaturae rationali aliquod futurum contingens propter quod ista creatura habeat gaudium. Et redit totum argumentum quod illud gaudium potest non fuisse, quia possibile est illud revelatum non fore, et per consequens, quod ista creatura non aestimavit illud fore. Et ideo, vel oportet concedere quod aestimatio boni futuri nihil addat ad augmentum gaudii secundum primam responsionem; vel oportet concedere secundum secundam responsionem quod gaudium aliquod praeteritum potest omnino non fuisse gaudium, et similiter quod maximus dolor praeteritus potest non fuisse dolor, et quod iste qui maxime doluit potest numquam doluisse. Non video plures respondendi modos ad propositum. Ad (8.) 15 dicitur admittendo casum, et concedo quod Sortes non debet pro se orare. Quod arguitur sic, quia si Sortes potest pro se iuste orare, ergo potest iuste velle quod scit Deum nolle. Consequens falsum, quia si vult quod scit Deum velle, ergo iuste vult, quia unusquisque tenetur conformare se voluntati divinae quantum sibi de ea constat. Dicitur quod conformatio voluntatis humanae ad Deum non semper est volendo quod Deus vult, sed volendo quod Deus vult earn velle, sicut 1727 quod om. R; inser. O 1729 praeteritus ... dolor om. horn. O 1731 modos om. R; mg. O 1732 15] 17 corr. O 1733 quia] quod O 1733-1734 iuste ... potest mg. O 1726 primam responsionem Above, lin. 1626-1641. 1727 secundam responsionem Above, lin. 1642-1657. 1732 Above, lin. 554-579. Here Holcot quotes nearly verbatim from FitzRalph, In Sententias, 1.13 (O 55vb; S 51rb): "Praeterea, si Deus potest revelare futura contingentia, ponatur quod unus homo — sit Sortes — sit finaliter damnandus qui tamen in praesenti habet caritatem. Et revelet sibi Deus hoc futurum contingens, quod ipse finaliter damnabitur ... . Quo posito, Sortes aut iuste potent orare ut salvetur aut non potent hoc iuste orare. Neutrum est dandum; ergo Deus non potest revelare futura contingentia ... .Si dicatur quod Sortes potent iuste orare ut salvetur, contra: si Sortes sic oraret, ipse iniuste oraret et iniuste vellet. Probo, quia ipse vellet illud quod sciret Deum nolle; igitur iniuste vellet. Consequentia plana est, ut videtur, quia unusquisque tenetur se conformare voluntati divinae cum sciverit ipsam ... ."

192

1740

1745

1750

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

dicit Augustinus in Enchiridion, capitulo Ixx, de pio filio, maxime cum homo habeat praeceptum dum est viator quod habeat vitam aeternam. Sed contra illud arguitur per Augustinum, xxi De civitate, capitulo xiii, ubi reprobans opinionem illam quae dicit quod angeli boni et homines sancti in finali iudicio orabunt pro daemonibus et malis hominibus ut salventur, et sic erunt omnes salvati, dicit expresse quod ecclesia non orat pro daemonibus nee pro hominibus malis mortuis, sed tantum orat pro bonis mortuis et malis dum sunt in via. Et addit quod etiam non deberet orare pro aliquo quern sciret damnandum etsi adhuc viveret, et per consequens nullus de ecclesia deberet orare pro tali. Ideo dicit Augustinus quod ideo nunc orat pro multis defunctis, quia de nullo certum est quod damnatur, ergo etc. 1743 pro mg. O 1739

1750 est om. O

Augustine, Enchiridion, 26.101 (CCL 46: 103-104); again, from FitzRalph In Sententias, 1.13 (O 55vb; S 51rb): "Sed respondent hie quidam quod conformatio voluntatis humanae ad voluntatem divinam non semper est volendo quod Deus vult, sed volendo illud quod Deus vult ipsam velle, sicut probat Augustinus, Enchiridion, c. Ixx, ponens exemplum de voluntatibus piorum qui noluerunt ut Paulus peregeret in lerusalem ut ibi pateretur ... . Et simili modo dicit ibi Augustinus: bonus filius aliquando vult patrem suum vivere quern Deus vult mori. Unde dicitur quod si aliquis sciret Deum aliquid velle, ipse hoc non obstante posset illud nolle, et maxime si haberet praeceptum ad nollendum illud, sicut est in casu posito, unde unusquisque viator habet praeceptum diligendi seipsum et proximum suum dum sunt viatores ad vitam aeternam. Et ideo dum aliquis est viator debet ipse hoc velle et eius oppositum, scilicet aeternam damnationem, nolle ... ." 1741-1750 Augustine, De civitate Dei, 21.23 (CCL 48: 787-789; CSEL 40,2: 555-557); still citing FitzRalph, In Sententias, 1.13 (O 56ra; S 51rb): "Contra istud directe videtur intentio Augustini, XXI De civitate Dei, c. xxiii, ubi reprobans opinionem illam haereticam quae dicit quod boni angeli et sancti homines in finali iudicio orabunt pro daemonibus et malis hominibus ut salventur, et sic erunt omnes salvati, dicit expresse quod ecclesia nunc non orat pro diabolo nee hominibus malis mortuis, sed tantum orat pro omnibus bonis et malis hominibus dum sunt in via. Et addit: 'denique si de aliquibus hominibus ita certa esset ecclesia, ut qui sunt illi {etiam} nosset, qui, licet in hac vita sint constituti, tamen praedestinati sunt in aeternum ignem ire cum diabolo, tarn pro illis non oraret quam nee pro ipso; sed quia de nullo certa est, ideo orat pro omnibus in hoc corpore constitutis, et tamen non pro omnibus exauditur.' Haec Augustinus, ubi expresse patet quod ecclesia non deberet orare pro aliquo quern sciret damnandum, etsi adhuc viveret, et per consequens nullus de ecclesia deberet pro aliquo tali orare si sciret ipsum damnandum. Unde Augustinus dicit quod ideo nunc orat pro multis d{efunct)is, quia de {nullo} certa [non] est quod ipse damnabitur ... ."

IN IHI LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

1755

1760

L765

193

Praeterea, arguitur sic: non videtur alia ratio quare [quod] angeli non voluerunt aliud quam Deus voluit, sicut dicit Anselmus, n Proslogion xxiv, et in De similitudinibus, capitulo Ixx, nisi quia ipsi sciunt voluntatem Dei, quam nullus debet transgredi. Tertio sic: [si] Sortes sciens ex revelatione tali se esse damnandum, non posset iuste orare pro salute sua finali, quia tune non impetraret quod oraret, et sic oratio sua (esset) stulta et vana. Quarto sic: si isto casu (posito) posset iuste orare, pan ratione angelus deputatus suae custodiae posset idem orare. Consequens falsum, quia eius angelus non vult nisi quod Deus vult, secundum Anselmum, Proslogion xxiv. Con(sequentia) patet per Bernardum in Meditationibus suis, capitulo vi, ubi dicit quod angeli custodes gemitus et orationes vestras repraesentant Deo. Pro istis et aliis, dico quod Sortes in casu isto non potest iuste orare pro se. Et ad primum argumentum in contrarium, quando arguitur "facta 1752 voluit] quia add. O 1753 xxiv] in add. et del R | in ... simititudinibus corr. R 1755 Tertio] Secundo R 1758 sic om. O | si corr. ex sic O 1759 Consequens mg. O 1761 Con(sequentia)] -trarium OR; consequentia FitzRalph 1762 custodes] -dies R | gemitus corr. O 1751-1757 Anselm, Proslogion, 24 (Schmitt, 1: 117-118); ps.-Anselm, De simiUtudinibus, 61 (PL 159: 636-638); still from FitzRalph, In Sententias, 1.13 (O 56ra; S 51rb): "Praeterea, non videtur alia causa quare angeli non velint aliud quam Deus vult, sicut dicit Anselmus, Proslogion, c. xxiv, et in De simiUtudinibus, c. Ixx, nisi quia sciunt voluntatem Dei quam non possunt transgredi ... . Praeterea, si Sortes sciens ex revelatione se damnandum iuste posset orare pro sua saluta aeterna, tune ipse iuste oraret quando sciret quod sua oratio esset stulta et otiosa quoad suum intentum, quia ipse bene sciret quod si oraret, illud tamen quod peteret non impetraret. Et ita stulte oraret pro isto et otiose, et per consequens, non iuste oraret." 1760-1761 Anselm, Proslogion, 24-25 (Schmitt, 1: 117-120), still quoted from FitzRalph, In Sententias, 1.13 (O 56ra; S 51rb). 1761-1763 ps.-Bernard de Clairvaux, Meditationes piissimae de cognitione humanae conditionis, 6 (PL 184: 496); quoted from FitzRalph, In Sententias, 1.13 (O 56ra; S 51rb). 1765 primum ... contrarium Above, lin. 571-574; the argument to which Holcot responds is FitzRalph's, In Sententias, 1.13 (O 56ra; S 51rb): "Ideo aliter dicitur in principio argumenti, facta revelatione Sorti qui est in caritate quod ipse finaliter est damnandus, quod ipse non posset iuste orare pro sua salute aetema. Contra: adhuc Sortes est in caritate; facta revelatione, ergo, adhuc amat se ex caritate; ergo adhuc iuste vult se salvari, et per consequens iuste potest hoc orare si potest hoc iuste velle."

194

1770

1775

1780

1785

1790

1795

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

tali revelatione adhuc est Sortes in caritate, ergo adhuc iuste vult salvari, et per consequens potest iuste pro hoc orare," negatur utraque consequentia, quia ista voluntas nee est iusta nee est iniusta qua amat se, sicut nee ista qua quilibet vult naturaliter suam beatitudinem quando de ea cogitat, quae est volitio naturalis. Et eodem modo volitio Sortis in casu isto qu(a) amat se est naturalis, et ideo nee iusta nee iniusta, licet sit coniuncta cum caritate, et licet sit contra hoc quod talis scit Deum velle. Unde non omnis voluntas est iniusta quae vult contra illud qu(od) Deus vult, sed ilia sola quae est libera. Unde Anselmus, De casu diaboli, capitulis xiii et xiv, dicit quod si Deus daret alicui angelo solam voluntatem beatitudinis et voluntatem iustitiae, ista voluntas nee foret iusta nee iniusta, quia non posset aliter velle. Nee propter hoc est ilia voluntas semper iusta quia vult quod scit Deum velle, quia si sic, naturale est, ita quod voluntas non potest in oppositum suum, nee est iusta nee iniusta. Ad aliud, quando arguitur: Sortes tenetur amare proximum suum, sed certum est dum est in caritate magis tenetur se diligere, sed ad tantum bonum tenetur proximum suum diligere sicut seipsum — sic enim exponitur illud praeceptum, "diliges proximum tuum," etc.: /R 53va/ "ad illud bonum ad quod teipsum" — (ergo) adhuc potest iuste orare. Ad illud dico quod Sortes tenetur proximum suum amare ex caritate et velle sibi vitam aeternam. Et quando accipitur quod tenetur plus diligere seipsum quam proximum, dico quod non, et hoc si intelligat quod ex caritate vel ex praecepto teneatur se magis diligere. Et ratio est quia caritas et praeceptum non obligant ad aliquid quod est contra praeceptum Dei scienter faciendum. Si autem intelligitur propter necessitatem naturalem, sic verum est quod Sortes tenetur se magis diligere ad tantum bonum quam proximum, sed ista voluntas nee est iusta nee iniusta. Unde praeceptum de diligendo proximum sicut seipsum intelligitur secundum legem ordinatam, ita quod stante lege ordinata debet quilibet in caritate diligere proximum sicut seipsum, et non ad melius nee ad maius. Sed revelatio talis dissolvit obligationem secundum 1768 nee2 ... iniusta] nee iniusta mg. O 1771 qu(a)] quo OR 1773 qu(od)] quae OR 1790 est] caritas add. et del. R 1794 de diligendo] -gendi O 1774-1780 Anselm, De casu diaboli, 13-14 (Schmitt, 1: 255-259). 1781 Ad aliud i.e., above, lin. 575-577; the objection summarized in lin. 1781-1785 is FitzRalph's, In Sententias, 1.13 (O 56ra; S 51rb).

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II

1800

1805

1810

1815

195

legem ordinatam secundum quam debet homo semper diligere se ad vitam aeternam. Ad tertium, quando arguitur, facta tali revelatione, Sortes non potest velle se damnari, nee potest non velle beatitudinem aeternam secundum Augustinum, xi De civitate, capitulo xxvii, ergo iuste potest orare ut salvetur, quia potest orare pro omni eo quod iuste vult. Ad illud, dico quod consequentia facta non valet, et illud similiter non est verum, quod unusquisque potest orare pro eo quod naturaliter vult, quia voluntas respectu talis rei est naturalis, nee est iusta nee iniusta, quia necessaria. Sed oratio esset iniusta si esset in libera potestate. Ad aliud quando arguitur, si non posset iuste velle suam beatitudinem non posset servare ordinem caritatis, qui exigit quod homo maxime diligat se post Deum, sed si vellet vel teneretur velle aliis salutem aeternam et non sibi, teneretur pervertere ordinem caritatis, /O 156rb/ ergo et sic iniuste se amaret. Ad illud, concede quod Sortes non potest servare ordinem caritatis qui nunc est secundum legem communem, sed facta tali revelatione foret alius ordo caritatis apud Deum, qui(a> tune non deberet ex praecepto caritatis diligere seipsum ad tantum bonum sicut proximum, et tamen naturaliter hoc faceret. 1802 capitulo om. O

1802-1803 ut ... orare om. horn. O

1814 qui(a)] qui OR

1800 Ad tertium Above, lin. 574-575; Holcot argues against FitzRalph, In Sententias, 1.13 (O 56ra; S 51rb): "Praeterea, facta ilia revelatione, Sortes non potest velle se damnari nee non velle beatitudinem aeternam, secundum Augustinum, XI De civitate Dei, cap. xxvii; ergo Sortes potest orare iuste ut salvetur. Consequentia videtur manifesta, quia quicquid aliquis necessario vult, ipse potest pro isto iuste orare." 1808 Ad aliud i.e., above, lin. 576-579. Holcot continues against FitzRalph, In Sententias, 1.13 (O 56ra; S 51rb): "Praeterea, si Sortes non posset iuste velle suam salutem, tune ipse non posset iuste observare ordinem caritatis, quia ordo caritatis est se diligere maxime post Deum, sicut patet m libro (Sententiarum), d. 29. Sed si non vellet se salvari et vellet alios salvari, tune certum est quod non maxime amaret se post Deum." 1816 hoc faceret The solutions to arguments 8.16—8.22 are missing.

Appendix 1 Corresponding Passages in Quodlibetal Questions and Quaestio 2 in n Sententiarum

Quodlibet in, quaestio 1 lin. 29-45 lin. 117-121 Quodlibet in, quaestio 3 lin. 2-24 lin. 52-57 lin. 69-80 Quodlibet in, quaestio 8 arg. 3, lin. 27-30 arg. 5, lin. 35-41 arg. 6, lin. 42-47 arg. 7, lin. 48-53 arg. 8, lin. 54-60 arg. 9, lin. 61-65 arg. 10, lin. 66-83 arg. 12, lin. 99-105 arg. 20, lin. 225-230 lin. 235-239 art. 1, lin. 324-345 art. 3, lin. 417-456 lin. 457-463 lin. 464-466 lin. 471-473 lin. 474-570 lin. 571-590 lin. 591-603

n Sent., quaestio 2 art. 7, lin. 745-804 lin. 664-672 lin. 634-658 lin. 471-476 lin. 1362-1363 arg. 8.2,lin. 422-431 8.5, lin. 451-458 8.7, lin. 471-479 8.7, lin. 479-483 8.9, lin. 493-500 8.10,lin. 504-509 8.15,lin. 554-579 art. 8, lin. 853-869 art. 10, ad 8.14, lin. 1527-1529 art. 8, lin. 902-906 lin. 907-935 lin. 936-976; art. 10, lin. 1126-1264 lin. 1120-1125 lin. 1265-1277 lin. 1347-1358 lin. 1362-1369 lin. 1300-1337 lin. 1741-1772

Appendix 2 Holcot's Sentences Lectures: Possible Order of Questions

Principial Lecture on Book 1: DE OBIECTO ACTUS CREDENDI, UTRUM SIT IPSUM COMPLEXUM VEL RES SIGNIFICATA PER COMPLEXUM.1

Questions on Book 1: 1. Lecture on the Prologue:2 Utrum quilibet viator existens in gratia, assentiendo articulis fidei, mereatur vitam aeternam. 2. Circa distinctionem primam in qua agitur defrui el uti, quaeratur:3 Utrum voluntas creata in utendo et fruendo sit libera libertate contradictionis. 3. Utrum viator teneatur frui soli Deo.4 4. Utrum Deus sit tres personae distinctae. 5. Utrum aliqua res simpliciter simplex sit in genere.

Principial Lecture on Book 2:

CIRCA PRINCIPIUM SECUNDI LffiRI IN QUO ARGUITUR DE CAUSALITATE DEI RESPECTU CREATURAE, QUAERO ISTAM QUAESTIONEM: UTRUM DEUS SIT CAUSA EFFECTIVA OMNIUM ALIORUM A SE.S

1

2 3 4 5

Preserved in Oxford, Balliol College MS 71, fols. 7ra-9rb; also in Oriel College MS 15, 206ra-207rb; 205vb rubric: "Nota quod sequens articulus prologus est operis Holcoth super Sententias et ideo statim post sermonem primum loco prologi poneretur." Vaticano, BAV Ottob. Lat. 591: "(C)irca prohemium libri Sententiarum, quaerit tails quaestio ... ." The italicized introduction to the question is omitted by many manuscripts; but see, for example, Oxford, Merton College 113. Holcot tells us this is the third question on book 1 in his "Sex articuli." Lyon 1497 edition; Oxford, Pembroke College MS 236, fol. 215rb.

198

APPENDIX 2

Questions on Book 2: 1. Distinctione prima secundi libri agens Magister de creatione hominis ... quaero istam quaestionem:6 Utrum creator generis humani iuste gubernat genus humanum. 2. Utrum Deus ab aeterno sciverit se producturum mundum. 3. Utrum angelo confirmato conveniat deputari ad custodiendum hominem viatorem. 4. Utrum daemones libere peccaverunt. 5. Distinctione 15a secundi libri... agit Magister de opere quartae diet ... ideo, circa istam distinctionem quaero istam ... quaestionem:1 Utrum stellae sint creatae ut per lumen et motum sint in signa et tempora.

Principial Lecture on Book 3, possibly: UTRUM FILIUS DEI ASSUMPSIT NATURAM HUMANI IN UNITATEM supposm.8 or: UTRUM VIAE VIVENDI, QUAS CHRISTUS DOCUIT, SINT MERITORIAE VITAE ETERNAE.9

Question on Book 3: 1. Utrum filius Dei incarnari potuit.

6

7

8

9

The italicized introduction to the question is omitted by many manuscripts; but see, for example, Munchen, Bayerische Staatsbibliothek MS Clm 27033; Oxford, Merton College MS 113, fol. 33ra; Paris, Bibliotheque nationale MS latin 3115; Padua, Biblioteca Antoniana MS 226, fol. 54r. The italicized introduction, found in Cambridge, Pembroke College MS 236, fol. 117ra, reads in its entirety: "Distinctione 15a secundi libri Sententiarum agit Magister de opere quartae diei creationis mundi, declarans quomodo Deus die quarta ordinavit caelum per luminaria maiora et Stellas ut circumirent terram et illuminarent earn et essent in signa et tempora et dies et annos. Et quia tarn planetae quam stellae fixae communi nomine 'stellae' nuncupantur, ideo, circa istam distinctionem quaero istam pro materia praetacta quaestionem ... ." This question is preserved in Cambridge, Pembroke College MS 236, ols. 132ra141vb; Oxford, Balliol College MS 71, fols. -HOrb; Oxford, Oriel College MS 15, fol. 180rb-180vb; Padua, Biblioteca Antoniana MS 226, fols. lr-3v. This question should in any case be included among those on book 3. This question is "Determinatio 2" in the Lyon 1497 edition; but see Pembroke College MS 236, fol. 160vb. It may instead be part of Holcot's lectures on Matthew.

APPENDIX 2

199

Principial Lecture on book 4, possibly: UTRUM VIATOR EXISTENS IN GRATIA ORDINATE UTENDO ET FRUENDO POSSET VITARE OMNE PECCATUM.10 or:

UTRUM CUM OMNI SACRAMENTO DEBITO MODO SUSCEPTO RECI-

PIENTI SACRAMENTUM INFORMANS GRATIA CONFERATUR.'11

Questions on Book 4: 1. Utrum baptismus rite susceptus conferat gratiam baptizato. 3. Utrum confirmatio sit sacramentum. 4. Utrum in sacramento eucharistie sub speciebus panis vere et realiter existat corpus Christi. 5. Utrum peccator possit satisfacere Deo pro peccato mortali. 6. Utrum quilibet sacerdos posset quemlibet absolvere a quocumque peccato. 7. Utrum confessio sacerdoti facienda sit homini necessaria ad salutem. 8. Utrum poenitenti et confesso non proprio sacerdoti, habenti tamen commissionem generalem audiendi confessiones necesse sit eadem peccata iterum confiteri proprio sacerdoti. 9. Utrum finale praemium boni viatoris sit aeterna beatitude. Sermo finalis: "Cursum consummavi, fidem servavi," Tim. 4. Sollicitudo scolastica studiosissima circa sacrae theologiae notitiam adquirendam comparatur amicitiae amatoris qui per laboriosam militiam nititur quaerere sibi sponsam.

10 This question is "Determinatio 4" in the Lyon 1497 edition, but see Pembroke College MS 236, fol. 173rb. 11 This question is preserved in Oxford, Balliol College MS 71, fols. 11 Orb- ; and Oxford, Oriel College MS 15, fol. 185vb-191vb.

Bibliography Allen, Judson Boyce. "The Library of a Classicizer: The Sources of Robert Holkot's Mythographic Learning." In Arts Liberaux et philosophic au moyen age. Actes du quatrieme congres international de philosophic medievale, Universite de Montreal, Montreal, Canada, 27 aout — 2 septembre 1967, pp. 721-729. Montreal, Paris: Institut d'etudes medievales, Librairie philosophique J. Vrin, 1969. Alnwick, William. Quaestiones disputatae de esse intelligibili et de quodlibet. Ed. Athanasius Ledoux. Bibliotheca franciscana scholastica medii aevi 10. Quaracchi: Editiones Collegii S. Bonaventurae ad Claras Aquas, 1937. Anselm, Saint. Cur Deus homo. In S. Anselmi Canttwriensis Archiepiscopi Opera omnia, ed. Franciscus Salesius Schmitt, 2: 37-134. Edinburgh: Thomas Nelson and Sons, 1946. . De casu diaboli. In Opera omnia, ed. Franciscus Salesius Schmitt, 1: 227-276. Edinburgh: Thomas Nelson and Sons, 1946. . De concordia praescientiae et praedestinationis et gratiae Dei cum libero arbitrio. In Opera omnia, ed. Franciscus Salesius Schmitt, 2: 243-288. . De libertate arbitrii. In Opera omnia, ed. Franciscus Salesius Schmitt, 1: 201-226. . De veritate. In Opera omnia, ed. Franciscus Salesius Schmitt, 1: 169-200. . Epistolae de incarnatione Verbi prior recensio. In Opera omnia, ed. Franciscus Salesius Schmitt, 1: 277-290. . Monologion. In Opera omnia, ed. Franciscus Salesius Schmitt, 1: 1-88. . Proslogion. In Opera omnia, ed. Franciscus Salesius Schmitt, 1: 89-140. Pseudo-Anselm. De Sancti Anselmi similitudinibus. PL 159: 605-708. Aristotle. Analyticaposteriora ... recensio GuillelmideMoerbeka. Ed. Laurentius Minio-Paluello and Bernardus G. Dod. Aristoteles Latinus, 4, pt. 1-4. Bruges, Paris: Desclee de Brouwer, 1968. . Analytica priora, translatio Boethii. Ed. Laurentius Minio-Paluello. Aristoteles Latinus, 3, pt. 1-4. Bruges, Paris: Desclee de Brouwer, 1962. . Categoriae vel Praedicamenta, translatio Boethii .... Ed. Laurentius Minio-Paluello. Aristoteles Latinus, 1, pt. 1-5. Bruges, Paris: Desclee de Brouwer, 1961. . De anima. In Commentarium magnum in Aristotelis de Anima libros, ed. F. Stuart Crawford. Corpus commentariorum Averrois in Aristotelem, versionum latinarum, 6, pt. 1. Cambridge MA: Mediaeval Academy of America, 1953.

BIBLIOGRAPHY

201

. De caelo et mundo. In Aristotelis omnia quae extant Opera ... cum Averrois cordubensis in ea opera ... commentariis ... . Venice: Apud lunctas, 1562-1574; repr. Frankfurt-am-Main: 1962. vol. 5. . De interpretatione vel Periermenias, translatio Boethii.... Ed. Laurentius Minio-Paluello. Aristoteles Latinus, 2, pt. 1-2. Bruges, Paris: Desclee de Brouwer, 1965. . Ethica Nicomachea ... translatio Roberti Grosseteste Lincolniensis. Ed. Renatus Antonius Gauthier. Aristoteles Latinus, 26, pt. 1-3. Leiden, Bruxelles: E.J. Brill, 1974. . Physica. In Aristotelis omnia quae extant Opera ... cum Averrois cordubensis in ea opera ... commentariis .... Venice: Apud lunctas, 1562-1574; repr. Frankfurt-am-Main: 1962. vol. 4. . Topica, translatio Boethii.... Ed. Laurentius Minio-Paluello and Bernardus G. Dod. Aristoteles Latinus, 5, pt. 1-3. Bruges, Paris: Desclee de Brouwer, 1969. Arnaldus de Strelley. Quaestiones in Sententias. In Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek MS Ampl. F. 180. Augustine, Saint. De civitate Dei. Ed. Bernard Dombart and Alphonse Kalb. CCL 47-48; also CSEL 40. . De diversis quaestionibus octoginta tribus. Ed. Almut Mutzenecher. CCL 44A: 1-249. . De doctrina Christiana. Ed. Joseph Martin. CCL 32: 1167. . Defide et symbolo. Ed. Joseph Zycha. CSEL 41: 1-32. . De Genesi ad litteram. Ed. Joseph Zycha. CSEL 28,3.2: 1-456. . De libero arbitrio. Ed. W.M. Green. CCL 29; also CSEL 4,6.3. . De mendacio. Ed. Joseph Zycha. CSEL 41: 411-466. . De natura et gratia. Ed. Karl F. Urba and Joseph Zycha. CSEL 60: 231-300. . De Trinitate. Ed. W.J. Mountain and Fr. Glorie. CCL 5-50A. . Enchiridion. Ed. E. Evans. CCL 46: 21-114. . Epistolae. PL 33. . Sermones de scripturis. PL 38. Pseudo-Augustine. See Fulgentius, Saint, Bishop of Ruspa. Averroes. See Aristotle. Bataillon, Louis J. "Exemplar, Pecia, Quaternus." In Vocabulaire du livre etde I'ecriture au moyen age. Actes de la table ronde, Paris 24-26 septembre 1987, ed. Olga Weijers. Etudes sur le vocabulaire intellectuel du moyen age, 2: 206-219. Turnhout: Brepols, 1989. , Bertrand G. Guyot, and Richard H. Rouse, eds. La Production du livre universitaire au moyen age. Exemplar et pecia. Actes du symposium tenu

202

BIBLIOGRAPHY

au Collegio San Bonaventura de Grottaferrata en mai 1983. Paris: Editions du Centre national de la recherche scientifique, 1988. Bazan, Bernardo C. "Les Questions disputees, principalement dans les facultes de theologie." In Les Questions Disputees et les questions quodlibetiques dans les facultes de theologie, de droit et de medecine. Typologie des sources du moyen age occidental, fasc. 44-45, pp. 15-149. Turnhout: Brepols, 1985. Pseudo-Bernard de Clairvaux. Meditationes piissimae de cognitione humanae conditionis. PL 184: 485-508. Boethius. Philosophiae consolationis libros quinque. Ed. Wilhelm Weinberger. CSEL 67. Brown, Stephen F. "Walter Chatton's Lectura and William of Ockham's Quaestiones in Libros Physicorum Aristotelis." In Essays Honoring Allan B. Wolter, ed. William A. Frank and Girard J. Etzkorn, pp. 81-115. St. Bonaventure NY: Franciscan Institute, 1985. Cassiodorus, Marcus Aurelius. Expositio Psalmorum. Ed. M. Adriaen. CCL 97-98; also PL 70: 9-1056. Catto, Jeremy I. "Some English Manuscripts of Wyclif s Latin Works." In From Ockham to Wyclif, ed. Anne Hudson and Michael Wilks. Studies in Church History, Subsidia 5: 353-359. Oxford: B. Blackwell, 1987. , ed. The Early Oxford Schools. The History of the University of Oxford, ed. T.H. Aston, vol.1. Oxford: Oxford University Press, 1984. Courtenay, William J. Adam Wodeham An Introduction to His Life and Writings. Studies in Medieval and Reformation Thought, 21. Leiden: E.J. Brill, 1978. . "Augustinianism at Oxford hi the Fourteenth Century." Augustiniana 30 (1980), 58-70. . "The Lost Matthew Commentary of Robert Holcot O.P." Archivum Fratrum Praedicatorum 50 (1980), 103-112. . Schools & Scholars in Fourteenth-Century England. Princeton: Princeton University Press, 1987. , and Katherine H. Tachau. "Ockham, Ockhamists, and the EnglishGerman Nation at Paris, 1339-1341." History of Universities 2 (1982), 53-96. Coxe, H.O. Catalogue of the Manuscripts in the Oxford Colleges. 2 vols. Oxford: 1852. Reprint. Wakefield: EP Publishing Limited, 1972. Crathorn, [William]. Quaestiones in Sententias. In Crathorn, Qudstionen zum Ersten Sentenzenbuch. Einfuhrung und Text, ed. Fritz Hoffmann. Beitrage zur Geschichte der Philosophic und Theologie des Mittelalters. n.f. 29. Miinster: Aschendorff, 1988.

BIBLIOGRAPHY

203

Destrez, Jean. La "Pecia " dans les manuscrits universitaires du xilf et du xrv* siecle. Paris: Editions Jacques Vautrain, 1935. Pseudo-Dionysius, the Areopagite. Dedivinis nominibus. In Dionysiaca: recueil

dormant I'ensemble des traductions latines des ouvrages attribute au Denys deAriopage ... , ed. Philippe Chevallier, et. al. Paris: Desclee, deBrouwer

& Cee, 1937. Dutschke, C. W. Guide to Medieval and Renaissance Manuscripts in the Huntington Library. 2 vols. San Marino: Huntington Library, 1989.

FitzRalph, Richard. Lectura in Sententias. In Firenze, Biblioteca Nazionale MS A.IQ.5; Oxford, Oriel College MS 15; Paris, Bibliotheque nationale MS lat. 6441. Forte, Stephen. "A Study of Some Oxford Schoolmen of the Middle of the Fourteenth Century with Special Reference to Worcester Cathedral MS F. 65." B.Litt. thesis, Oxford University, 1947. Fulgentius, Saint, Bishop of Ruspa (Pseudo-Augustine). De fide ad Petrum. Ed. J. Fraipont. CCL 9lA: 709-760.

Gelber, Hester Goodenough. It Could Have Been Otherwise: Modal Theory and Theology Among the Dominicans at Oxford, 1310-1340. Princeton: Princeton University Press, forthcoming. Genest, Jean-Francois. "Contingence et revelation des futurs: La quaestio biblica de Richard FitzRalph." In Lectionum Varietates: Hommage a Paul Vignaux (1904-1987), ed. J. Jolivet, Z. Kahza, A. de Libera, pp. 199-246. Paris: J. Vrin, 1991.

. "Le De fitturis contingentibus de Thomas Bradwardine." Recherches

Augustiniennes 14 (1979), 249-336. , and {Catherine Tachau. "La Lecture de Thomas Bradwardine sur les Sentences." Archives d'histoire doctrinale et litteraire du moyen age 57 (1990), 301-306. Gilbert, Neal W. "Richard de Bury and the 'Quires of Yesterday's Sophisms.'" In Philosophy and Humanism. Renaissance Essays in Honor of Paul Oskar Kristeller, ed. Edward P. Mahoney, pp. 229-257. New York and Leiden: Columbia University Press and Brill, 1976. Gillespie, Richard E. "Robert Holcot's Quodlibeta." Traditio 27 (1971), 480-490.

Glossa ordinaria. In Biblia sacra cum Glossa ordinaria, primum quidem a Strabo Fuldensi collecta, ... et Postilla Nicolai Lyrani, Additionibus Pauli Burgensis, ac Matthiae Thoringi replicis .... 6 vols. Paris: 1590. Gregory I, the Great, Saint. Dialogues, Gregoire le Grand. Ed. Adalbert de Vogue. Sources chretiennes 265. Paris: Les Editions du Cerf, 1978- .

204 BIBLIOGRAPHY Gregory, of Rimini. Gregorii Ariminensis Oesa Lectura super I et II Sententiarum. Ed. A. Damasus Trapp, et al. Spatmittelalter und Reformation. Texte und Untersuchungen, Bd. 6-12. Berlin and New York: DeGruyter, 1979-1987. Hamesse, Jacqueline. "'Collatio' et 'reportatio': deux vocables specifiques de la vie intellectuelle au moyen age." In Actes du colloque Terminologie de la vie intellectuelle au moyen age. Leyde, La Haye 20-21 septembre 1985, ed. Olga Weijers. Etudes sur le vocabulaire intellectuel du moyen age, 1: 78-87. Turnhout: Brepols, 1988. . "Le Vocabulaire de la transmission orale des textes." In Vocabulaire du livre et de Vecriture au moyen age. Actes de la table ronde, Paris 24-26 septembre 1987, ed. Olga Weijers. Etudes sur le vocabulaire intellectuel du moyen age, 2: 168-194. Turnhout: Brepols, 1989. . "'Reportatio' et transmission de textes." In The Editing of Theological and Philosophical Texts from the Middle Ages. Acts of the Conference arranged by the Department of Classical Languages, University of Stockholm, 29-31 August 1984, ed. Monika Asztalos. Acta universitatis stockholmiensis — Studia latina stockholmiensia 30: 11-34. Stockholm: Almqvist & Wiskell International, 1986. Hoffmann, Fritz. Die theologische Methode des Oxforder Dominikanerlehrers Robert Holcot. Beitrage zur Geschichte der Philosophic und Theologie des Mittelalters. n.f. 5. Munster: Aschendorff, 1972. Holcot, Robert. Scriptum in Sapientiam. In Cambridge, Trinity College MS B.2.25; Paris, Bibliotheque nationale MS lat. 15885 and MS lat. 16792; Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana MS Ottob. lat. 215 and MS Ottob. lat. 357. . Die "Conferentiae " des Robert Holcot O. P. und die akademischen Auseinandersetzungen an der Universitat Oxford, 1330-1332. Beitrage zur Geschichte der Philosophic und Theologie des Mittelalters, n.f. 36. Munster: Aschendorff, 1993. . Exploring the Boundaries of Reason. Three Questions on the Nature of God by Robert Holcot, OP. Ed. Hester Goodenough Gelber. Studies and Texts 62. Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1983. . Quodlibeta 1.1. Ed. William J. Courtenay. In "A Revised Text of Robert Holcot's Quodlibetal Dispute on Whether God Is Able to Know More Than He Knows." Archivjur Geschichte der Philosophic 53 (1971), 1-21. . Quodlibet 1.1. Ed. J.T. Muckle. In "Utrum Theologia sit scientia. A Quodlibet Question of Robert Holcot, O.P." Mediaeval Studies 20 (1958), 127-153.

BIBLIOGRAPHY

205

. "The Sermo Finalis of Robert Holcot." Ed. Joseph Wey. Mediaeval Studies 11 (1949), 219-224. James, Montague Rhodes. A Descriptive Catalogue of the Manuscripts in the Library of Pembroke College, Cambridge. Cambridge: Cambridge University Press, 1905. Kaeppeli, Thomas. Scriptores Ordinis PraedicatorumMediiAevi. 3 vols. Rome: S. Sabina, 1970-1980. Kahiza, Zenon "La Nature des ecrits de Jean de Ripa." Traditio 43 (1987), 257-298. Ker, Neil Ripley, ed. Medieval Libraries of Great Britain. A List of Surviving Books. 2d ed. London: Royal Historical Society, 1964. Marcolino, Vemcio. "Die Quastionensammlung im ms. Paris Nat. Lat. 16228." Archives d 'histoire doctrinale et litter aire du may en age 54 (1987), 279-288. Martin, Sheridan. "Richard d'Aungerville de Bury, 1287-1345." Ph.D. dissertation, Emory University, 1987. Minio-Paluello. L. "Two Erasures in MS. Oriel College 15." Bodleian Library Record 4 (1953), 205-207. Mynors, R.A.B. Catalogue of the Manuscripts ofBalliol College, Oxford. Oxford: Clarendon Press, 1963. Ockham, William of. Quodlibeta Septem. Ed. Joseph C. Wey. Opera theologica 9. St. Bonaventure NY: Franciscan Institute, 1980. . Scriptum in I Sententias (Ordinatio). Ed. Gedeon Gal, et al. Opera theologica 1-4. St. Bonaventure NY: Franciscan Institute, 1967-1979. . Summa logicae. Ed. Philotheus Boehner, Gedeon Gal, and Stephen Brown. Opera philosophica 1. St. Bonaventure NY: Franciscan Institute, 1974. . Tractatus de praedestinatione et praescientia Dei respectu futurorum contingentium. Ed. Philotheus Boehner and Stephen Brown. Opera philosophica 2. St. Bonaventure NY: Franciscus Institute, 1978. Parkes, Malcolm Beckwith. English Cursive Book Hands, 1250-1500. Oxford: Clarendon Press, 1969. Petrus Comestor. Historia scholastica. PL 198. Peter Lombard. Sententiae in IV libris distinctae. 2 vols. 3rd ed. Grottaferrata: Editiones Collegii S. Bonaventurae ad Claras Aquas, 1971-1981. Piper, Alan and Meryl Foster. "Evidence of the Oxford Booktrade, About 1300." Viator 20 (1989), 155-160.

206

BIBLIOGRAPHY

Pollard, Graham. "The Pecia System in the Medieval Universities." In Medieval Scribes, Manuscripts & Libraries: Essays Presented to N.R. Ker, ed. Malcolm Beckwith Parkes and Andrew G. Watson, pp. 145-161. London: Scolar Press, 1978. Pratt, Robert A. "Some Lathi Sources of the Nonnes Preest on Dreams." Speculum 52 (1977), 538-570. Richard, of Campsall. "Notabilia quedam Magistri Richardi camassale pro materia de contingencia et presciencia dei." In The Works of Richard of Campsall, ed. Edward A. Synan, 2: 38-43. Studies and Texts 58. Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1982. Richard, of Saint-Victor. De Trinitate. In Richard de Saint-Victor: De Trinitate. Texte critique avec introduction, notes et tables, ed. Jean Ribaillier. Textes philosophiques du moyen age 6. Paris: J. Vrin, 1958. Richter, Vladimir. "Handschriftliches zu Crathorn." Zeitschrift fur katholische Theologie 94 (1972), 445-449. Rouse, Richard H., and Mary A. Rouse. "The Book Trade at the University of Paris ca. 1250-ca. 1350." la. La Production du livre universitaire au moyen age. Exemplar et pecia. Actes du symposium tenu au Collegio San Bonaventura de Grottaferrata en mai 1983, ed. Louis J. Bataillon, Bertrand G. Guyot, and Richard H. Rouse, pp. 41-114. Paris: Editions du Centre national de la recherche scientifique, 1988. Saffrey, H.D. Introduction to Sancti Thomae de Aquino Super librum De causis expositio. Fribourg-Louvain: Societe philosophique, 1954. pp. xl-lxxiii. Samaran, Charles "Pierre Bersuire, prieur de Saint-Eloi de Paris." In Histoire Litteraire de la France ... , ed. P. Meyer. 39: 259-450. Paris: Imprimerie nationale [etc.], 1733- . Schepers, Hehirich. "Holkot contra dicta Crathorn." Philosophisches Jahrbuch 77 (1970), 320-354; Philosophisches Jahrbuch 79 (1972), 106-136. Shank, Michael H. "Unless You Believe, You Shall Not Understand. " Logic, University, and Society in Late Medieval Vienna. Princeton: Princeton University Press, 1988. Shumaker, Wayne. Renaissance Curiosa: John Dee's Conversations with Angels, Girolamo Cardano 's Horoscope of Christ, Johannes Trithemius and Cryptography, George Dalgarno's Universal Language. Medieval and Renaissance Texts and Studies 8. Binghamton NY: Center for Medieval and Early Renaissance Studies, 1982. Smalley, Beryl. English Friars and Antiquity in the Early Fourteenth Century. Oxford: Blackwell, 1960. . "Robert Holcot O.P." Archivum Fratrum Praedicatorum 26 (1956), 5-97.

BIBLIOGRAPHY

207

Spade, Paul. "Obligations." In Cambridge History of Later Medieval Philosophy from the Rediscovery of Aristotle to the Disintegration of Scholasticism, 1100-1600, ed. Norman Kretzmann, Anthony Kenny, and Jan Pinborg, pp. 335-341. Cambridge: Cambridge University Press, 1982. . "Three Theories of Obligationes: Burley, Kilvington, and Swyneshed on Counterfactual Reasoning." History and Philosophy of Logic 3 (1982), 1-32. Stegmiiller, Friedrich. Repertorium biblicwn medii aevi. 4: 235-244. Madrid: [s.n.], 1950-1980. . Repertorium commentariorum in Sententias Petti Lombardi. 2 vols. Wiirzburg: Schoning, 1947. Stump, Eleonore. "Obligations." In Cambridge History of Later Medieval Philosophy from the Rediscovery of Aristotle to the Disintegration of Scholasticism, 1100-1600, ed. Norman Kretzmann, Anthony Kenny, and Jan Pinborg, pp. 315-334. Cambridge: Cambridge University Press, 1982. Tachau, Katherine H. "French Theology in the Mid-Fourteenth Century: Vatican Lathi 986 and Wroclaw, Milich F. 64." Archives d'histoire doctrinale et litteraire du moyen age 51 (1984), 41-80. . "Looking Gravely at Dominican Puns: The 'Sermons' of Robert Holcot and Ralph Friseby." Traditw 46 (1991), 337-345. . "Richard FitzRalph's Commentary on Peter Lombard's Sentences.," forthcoming. . Vision and Certitude in the Age ofOckham. Optics, Epistemology and the Foundations of Semantics, 1250-1345. Leiden: EJ. Brill, 1988. . "Wodeham, Crathorn, and Holcot: The Development of the complexe significabile." In Logos and Pragma. Essays on the Philosophy of Language in Honour of Professor Gabriel Nuchelmans, ed. L.M. de Rijk an d H.A.G. Braakhuis, pp. 161-187. Nijmegen: 1987 . Thomas Aquinas, Saint. Commentum in iv libros Sententiarum Petri Lombardi. 4 vols. Parma, 1856. Reprint. Paris: P. Lethielleux, 1929. Thomson, Samuel Harrison. Latin Bookhands of the Later Middle Ages, 11001500. London: Cambridge University Press, 1969. Thorndike, Lynn. "A New Work by Robert Holkot (Corpus Christi College, Oxford, MS 138)," Archives internationales d'histoire des sciences 10 (1957), 227-235. Walsh, Katherine. A Fourteenth-Century Scholar and Primate: Richard FitzRalph in Oxford, Avignon, and Armagh. Oxford: Clarendon Press, 1981.

208

BIBLIOGRAPHY

. "The Later Medieval Schoolman in Theory and Practice." Innsbrucker historische Studien 2 (1979), 171-176. Warner, George F. and Julius P. Gilson. Catalogue of Western Manuscripts in the Old Royal and King's Collections in the British Museum. 2 vols. London: [s.n.] 1921. Wilson, G.A. Introduction to Henrici de Gandavo Quodlibet vi. In Henrici de Gandavo Opera omnia, ed. Raymond Macken, et al. vol. 10. Ancient and medieval philosophy, s. 2. Leuven: University Press, 1987. Wippel, John F. "Quodlibetal Questions, Chiefly hi Theology Faculties." In Les Questions Disputees et les questions quodlibetiques dans lesfacultes de theologie, de droit et de medecine. Typologie des sources du moyen age occidental, fasc. 44-45, pp. 153-222. Turnhout: Brepols, 1985. Wlodek, Zofia. "Hermann d'Augsbourg et ses 'Quaestiones de quodlibet' dans le ms BJ 748." Mediaevalia Philosophica Polonorum 6 (1960), 11-21. Wodeham, Adam. Oxford Sentences lectures: Reportatio. Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana MS vat. lat. 955; Ordinatio Qxoniensis. Paris, Bibliotheque Mazarine MS 915.

Index of Manuscripts Assisi, Bibl. del convento di San Francesco MS 198: 36 Augsburg, Staats- und Stadtbibliothek MSQ. 31: 36 Basel, Universitatsbibliothek MSB.V.30: 7n-8n, lln Cambridge, Gonville & Caius College MS 290 (682): 36 , Pembroke College MS 236 (=/>): lOn, 16n, 18n21n, 28-33, 35, 36, 38-39, 45n-47n, 50n-51n, 58-195 , Trinity College MS B.2.25: 14n Douai, Bibliotheque municipale MS 436: 36 Diisseldorf, Landes- und Stadtbibliothek MS F. 5: 36 Eichstatt, Universitatsbibliothek MS 713: 36 Engelberg, Benediktiner-Stiftsbibliothek MS 29: 36 Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek MS Ampl. F. 105: 36 MS Ampl. F. 127: 36, 46n MS Ampl. F. 180: 126 MS Ampl. Q. 112: 36 MS Ampl. Q. 349: 36 MS Ampl. Q. 395a: 7n-8n, lln

Firenze, Biblioteca nazionale centrale MS conv. soppr. A.iii.5: 184 MS conv. soppr. B.iii.173: 36 MS conv. soppr. G.i.813: 37 MS conv. soppr. J.vi.20: 37 Heiligenkreuz, Stiftsarchiv des Cisterzienserstiftes MS 185: 37 Koln, Historisches Archiv der Stadt Koln MS GB. 4o 186: 37 Krakow, Biblioteka Jagielloriska MS 748: 7n, 16n MS 1374: 37 MS 1378: 37 London, British Library MS Royal lO.C.vi (=R): 6n, 7n, lOn, 16n, 25n, 28-32, 35, 37, 38-40, 43n, 44-45, 47n, 59-195 Miinchen, Bayerische Staatsbibliothek MS Clm 4400: 18n, 37, 43n, 51n MS Clm 4401: 37 MS Clm 27033: 18n, 37,41, 46n Oxford, Balliol College MS 71: 37 MS 246 (=B): 19n, 28, 3032, 35,59-110

210

INDEX OF MANUSCRIPTS

Oxford, Corpus Christi College MS 138 (=Q: 16n, 17n, 18n, 37, 38-39, 43n, 45n-47n, 50n-51n, 112-195 , Merton College MS 113: 18n, 37, 43-44, 45n46n , Oriel College MS 15 ( = 0): lOn, 16n, 22n, 37, 38, 39-41,44-45, 47n, 50n-54n, 112-195

Praha, Narodnf knihovna CR (Universitni knihovna) MSIII.B.10: 37, 45n-46n MSXIII.F.19: 18n, 37

Padova, Biblioteca Universitaria MS 1925: 37 , Biblioteca Antoniana MS 226: 37 Paris, Bibliotheque Mazarine MS 905: 37, 41n MS 906: 37, 41n MS 915: 15n, 20n, 23n-24n, 48n, 186 , Bibliotheque nationale MS lat. 3087: 37, 44-45n Mslat. 3115: 17n, 18n, 37 MS lat. 6441 (=S): 178, 183186, 191-195 MS lat. 14576: 37 MS lat. 15853: 49n MS lat. 15884 (=Pa): 37, 3839, 45n-47n, 112-195 MS lat. 15885: 14n, 26n MS lat. 16228: 37-38n MS lat. 16399: 37, 45n-46n, 130 MS lat. 16792: 14n

Valencia, Biblioteca de la Catedral MS 226: 38 Vatican City, Biblioteca Apostolica Vaticana MS Ottob. lat. 215: 26n MS Ottob. lat. 357: 34n MS Ottob. lat. 591: 16n, 26n, 38, 44, 45n-46n, 49n-54n MS Vat. lat. 703: 38 MS Vat. lat. 955: 23n MS Vat. lat. 986: 15n MS Vat. lat. 1110: 16n, 20n, 24n MS Vat. lat. 1112: 38 MS Vat. lat. 4353: 38

San Marino, California, Henry E. Huntington Library MS HM 27187: 18n, 37, 42 Tortosa, Archive de la Catedral MS 172: 37 Troyes, Bibliotheque municipale MS 634: 38, 46n, 48n

Wien, Osterreichische Nationalbibliothek MS lat. 5460: 7n-8n, lln, 15n-16n Wroclaw, Biblioteka Uniwersytecka MS 221 (formerly I.F.194): 38

General Index ab aetenio 87, 123, 125-126, 128, 139, 142, 144, 146, 162 Abraham 101, 130, 165; and Isaac 49n, 52n absolute 90-91, 93 accidentaliter 189, 190 Achab 132, 156 actus, finitus 59; imaginativus 71; meritorius 118, 178 Adam Wodeham OFM 5n, 8n, 10, lln, 14n, 15-16, 19-22, 23n, 24-27, 48, 91, 186 Adams, Marilyn McCord vii adulterius 103-104 Aegypti 156 aestimare 191; aestimatio 190 aeternitas 124, 183, 187 Agathon 141 aliqui 47 Allen, Judson 1 amanuensis 33-34 amare 194 amor 118 angels 43-45; angelus 90, 95-97, 106-107, 121, 130, 134, 139140, 179-186, 192-193; malus 84-85, 107, 156, 168, 171 anima, Christi 96-98, 107, 111, 118, 130, 133, 147, 165-167; separata 181-182 animal 189 Anselm of Bee (Canterbury, etc.) 46, 66, 81, 83, 84, 86, 90, 97, 100, 105-109, 112-114, 123-125, 135-136, 150-151, 153, 173175, 178, 180-181, 183, 193194; CurDeus homo 81, 83, 86, 97, 105, 107, 135, 150, 173,

175; De casu diaboli 66, 84, 106, 123, 136, 151, 178, 180, 182-183; 194; De concordia praescientiaeetpraedestinationis 124, 150, 174-175; De libertate arbitrii 90, 153; De veritate 112, 114; Epistola de Incarnatione Verbi 150; Monologion 112, 125; Proslogion 193 Pseudo-Anselm, De similitudinibus 184, 193 Antichristus 32, 61, 66, 68, 70, 84, 115-116, 142-144, 147; Deus non vult 64; non est modo actualiter 64 Apocalypsus 173 apograph 34 apostolus 81-82, 89, 100, 104, 132, 176 apprehendere simpliciter 61 apprehensio 189; simplex 190 Aristotle (Philosophus) 28, 33, 5960, 67, 104, 113, 117, 120, 122, 141-145, 151, 163-164; Analytica posteriora 151; Analyticapriora 84; De anima 60; De caelo 67, 120; De interpretatione 60, 122, 164; Categories 113; Ethica Nicomachea 93, 104, 141. Metaphysicae 122; Physica 120; Topica 117 Arius 117 Arnaldus de Strelley 126 articulus 90-91; de future 91; fidei 86-87, 118 assensus 152-154, 170 assent (and knowledge) 53-55 asserere vocaliter 155

212

GENERAL INDEX

assertio 92, 94, 102, 133, 138, 170; hominis et Dei 78 assertum 76-77, 91, 101, 111, 165 Aston, Trevor H. 1 In Asztalos, Monika 33n auctoritas; 109, 133, 137, 148-149 Augustine of Hippo 46, 52, 87, 90, 99, 120-121, 125, 137-138, 149150, 176, 181, 183-184, 187188; De civitate Dei 4, 83, 117118, 137, 149-150, 183-184, 187, 192, 195; De diversis quaestionibus octoginta tribus 80, 99, 156; De doctrina Christiana 81, 132, 176; Defide et symbolo 80; De genesi ad litteram 60, 92, 120-121, 180; De libero arbitrio 121; De mendado 156; De natura et gratia 97; De Trinitate 60, 96-97, 117, 184; Enchiridion 192; Epistola ad Hieronymum 130; Epistola ad Volusianwn 150; Sermones de scripturis (in lohannem) 118, 125 Pseudo-Augustine (Fulgentius of Ruspa), Defide ad Petrum 80 autograph 31, 34, 40 Averroes (ibn Rushd), In de anima 60, 67; In de caelo 67; In physica 67 Avignon 2, 24 baccalaureate 3; of Sentences (sententiarius) 4, 9, lOn, 20, 21, 23n, 25-27; of sacred page (sacrae paginae, biblicus) 4, 7, 9, 19, 20, 25; of theology (theologiae, formatus) 4, 5n, 26 Bataillon, Louis J. 34n, 41n Bazan, Bernardo C. 5n, 2 In beatitudo 85, 90, 111, 133, 138, 147, 158, 182-184, 187, 190191, 195

beatus59, 111, 130, 146, 153, 158, 176, 179, 183-184, 186-188, 190-191; convertatur cum "clare videns Deum" 61, 77-78, 80, 85; fruens et semper fruitur Deo 176; potest decipi 130 Benedictines 23n, 29 Pseudo-Bernard of Clairvaux, Meditationes de cognitione humanae conditionis 193 Biblical example and authority 50, 52; Biblical lectures 2, 4, 6-7, 10, 19-20, 21n, 26-27 Boethius 113-114; Philosophiae consolatio 123, 174 bonitas, Dei 86, 93-94, 103, 108; moralis 103, 108 Braakhuis, H.A.G. 16n Brown, Stephen F. 5n caelum 158 Caesar 64, 66, 69-70 caritas 75, 79, 136-138, 140-141, 179, 181, 183, 194-195 Carmelite socius 20n Cassiodorus, Expositio psalmorum 82, 134 casus, angeli mali 106-107, 136, 180-183; (i.e. positio) 157-158, 161, 172, 186, 191, 193, et passim catholicus 148 Catto, Jeremy I. lln, 34n, 40n causa 92, 125, 131, 190; efficientis 117, 189; Prima93, 119; secunda 119; sufficientis 125 causare 184, 189; causatio 153 certainty 8, 46, 51; certitude 77-78, 86, 90, 109, 133-134, 152, 158, 187-188 certificare (certificatio) 95, 133, 153, 177 Chancellor, of Oxford 24, 27, 28

GENERAL INDEX Chaucer 2 chimaera 67, 70 Christ 49n; nature of, 55; and Peter, 49n, 55; 80-82, 85, 89, 95, 99100, 102-103, 111, 132, 135, 138, 165, 168-170; Christus asseruit, iuravit (defined 155); C. credidit falsum 130, 167; C. est veritas 177; C. fefellit homines 99; "C. fait beatus" est contingens 133, 167, 176; C. fait contingenter moriturus 111; C. intendebat decipere Petrum 169170; C. mentitus est 130; natura humana in C. 167; C. non habet potentiam resuscitandi mortuos 176; C. non potest esse periurus vel mendax 104; C. potest esse infidelis, falsus, mendax, periurus, et fallax 100, 102; C. potest facere oppositum illius revelatum 104; C. potest faisse deceptus 98, 131, 138, 165, 170; C. potest praedicare falsum 165-166; C. potuit dixisse falsum 134, 155; C. potuit voluisse vitam suam 175; C. praescit resurrectionem fore 107; C. sudavit 138; C. voluit fallere Petrum 171; C. voluit nasci de virgine ut decipere diabolus 157 Cicero 69, 150 cogitatio, in actu et in habitu 181 cognition 9n, 20n; divine, 30; formal, 7n; incomplex, 53; cognitio 124, 143, 184, 186-190; aestimativa 190; complexa 60; creaturarum 139; demonstrativa 106; incomplexa 60; imaginativa 60, 71; intellectualis 60-61 cognoscere 151 collatio, see quaestio collativa communicatio idiomatum 158, 171

213

complexa 61, 74, 151-154 compositio et divisio 163 comprehensor 186-187 conferentiae, see Sex articuli confirmatio 186 conscientia 131 consequentia 99, 106, 112, 116, 174, 176, et passim; bona 73, 143; demonstrativa 100; formalis 100, 106; necessaria 73, 88-89 consignificare 102, 108 contingens 91, 95-96, 101-102, 105, 110, 131-132, 186, 189, et passim; contingenter et libere 104, 109, 142 contradictio 98, 116-118, 122-123, 126, 153, 155-156, 181-182; contradictoria 91, 99, 114, 122, 129, 145-146, 157-160, 162 contraria 145 copulativa 74, 106, 162, 165, 188 corpus 122; fantasticum 99 Courtenay, Lynn vii Courtenay, William J. vii, 3n-5n, 6, 9n, 10-11, 14n-16n, 19-20, 21n24n, 25, 26n-28n, 48n, 53n, 148 Coxe, H.O. 39 creatio 118, 124 creator 92 creatura(e) 76, 78, 85, 90, 94, 97, 100, 103, 108, 119, 125, 133, 143, 148, 152-153, 155-156, 158, 179-180, 187, 190; est aliud a Deo 62, 92; rationalis 118119; sunt essentia creatrix 125 creatus 122 cursor (in theology) 11, 13-14, 26n cursus naturae 188 custodia 193 daemon 96, 156, 192 damnandus 137, 193 damnatio 147-148

214

GENERAL INDEX

Daniel 82, 139 De Libera, Alain 49n deceptio 98, 153 deception divine 49-52 deceptus 80, 98, 102, 111, 114, 138 decipere 99, 130, 152, 155-157, 167, 170-171 defectus 91 defimctus 192 delay, angelic, 44; human, 44 delectatio 187-189 demonstratio 106-107 deordinate agere 104; intentio deordinata 156-157 depositio 159-160 desinere 113, 147 Destrez, Jean 30n Detennination 26-27; Holcot's "second D." 19-20, 22; Holcot's "fourth D." 20, 22; Holcot's "eleventh D." 21; Holcot's "thirteenth-fifteenth D." 21n; magisterial 26; Walter Chatton's D. 24n; determinatio 99 Deus ab aetemo mundus fuit praesens Deo 123-124; D. ab aeterno sciverit se producturum mundum 111, 123, 144; D. ab aeterno scivit omni fiitura contingentia 142; an D. possit revelare futura contingentia 148; an D. possit scire plura quam scit 148; D. apprehenditur a beato notitia incomplexa61; D. de necessitate producit mundum 123; D. est incamatus 87; D. est trinus et unus 87; D. est una notitia actualis cuiuslibet veri 157; D. intellexit Petrum ab aetemo 70; D. libere produxit mundum 123; D. mentiebatur 102; necesse sit D. perficere quod incepit 86, 103; D. nihil intelligit nisi quod

modo est 67; D. nihil potest producere nisi quod produxit 68; D. nihil vult umquam fore nisi quod actualiter est 68; D. non est melior promittendo 93; D. non posset certificare hominem de aliquo future 133; D. non potest facere quin illi qui prius fiierunt beati prius habuerunt beatitudinem 191; D. non possit revelare fiitura contingentia 135, 171-172; D. non potest esse bonus moraliter nisi creatura sit 108; D. non potest incipere scire propositionem 147; D. non potest mentiri nee perierare 156; D. non potest revelare alicui homini vel angelo existenti in caritate peccatum suum futurum 181; D. nulla necessitate impleret dictum suum vel promissionem suam 88, 110; D. nulli legi potest esse obnoxius 103, 108; possibile est D. causare errorem in anima Christi 98; D. potest adnihilare omnes angelos 90, 92; D. potest aliud facere quam fecit 109; D. potest aliud velle quam vult 109; D. potest asserere falsum 156-157; D. potest certificare Sortem quod dies iudicii erit 153; D. potest certificare Sortem quod ipse erit salvatus 153; D. potest dimittere ordinationem factam et facere oppositum 91; D. potest facere futurum non esse futurum 87, 110, 174; D. potest facere non-futurum esse futurum 87; D. potest facere oppositum illius quod se promisit 103, 108; D. potest facere praeteritum non esse praeteritum 141-142; D. potest

GENERAL INDEX

Deus (cont.) facere quod beatitude creaturae non in essentia divina sender erit 187; D. potest fallere 99; D. potest mentiri 86; D. potest numquam proposuisse immutabiliter se illud facturum aliquid 105. D. potest omittere quod se iuravit facturum 103; D. potest salvare diabolum 105; D. potuit produxisse mundum ab aeterno 119, 142, 145; D. praedestinavit Sortem 1399; D. produxit mundum contingenter 125; "D. promisit" (defined, 155); resurrectio generalis fiet libere a D. 90; quod D. revelet primo angelo casum suum non claudit contra-dictionem 182; D. solus fuit ab aeterno 113; D. sufficit omnino de sua bonitate 94; D. vult creare mundum 115, 142; D. vult diem iudicii fore, tamen nihil vult fore nisi quod modo est 68, 142 diabolus 83, 97, 105, 134, 137-138, 152, 182, 190 dies iudicii 64, 68, 130, 138, 141142, 147, 153-154, 164-168, 171 difformiter 132, 172 dilectus 115 diligere 194-195 Pseudo-Dionysius the Areopagite, De Divinis nominibus 118 discipuli 99, 133, 166 discursus 71 dispensation, university 10-11 disputation 4, 5 distinctions 11, 39n, 46 divisio (et compositio) 163; divisio quaestionis 32, 45, 56 doctores 99 dolere 190; dolor 190-191

215

Dominicans 1, 7, 11, 13-15, 17-18, 25, 42n dominus 93, 132, 176 Dutschke, C.W. 42n ecclesia 83, 105, 137, 192 eclipse, solar 8 Edmund de Grafton 15n; see also John Grafton OP effectus94, 100, 118-119, 125, 140; futurus 75, 140. ego 129-130, 170 electi 115; electus 89 Emden, Alfred B. 14n English theology 2; (New) 3, 5n ens, extra animam 67, 71; in actu 67, 71; in anima 67, 71; in potentia 67, 71; reale 66, 70 enuntiatio 114 error, invincible 50n-51n, 54n; error 91, 98, 152-153, 158 Esau 65 essentia 125, 187; divina 114-116, 186, 189; Dei 93 Etzkom, Girard J. 5n evidentia 107 ex successive 88 ex tempore 87, 118, 126 exemplar 16, 30n, 34-35, 41-43 exemplator 34n exponentes 74 Ezekiel 82 facultas voluntatis 76 faUere (defined, 99), 171 fides 77-78, 99, 107, 135, 165 Filius 92, 117, 135 finale iudicium 192 finis ultimum 93 formaliter 159, 163 Forte, Stephen 40n, 4 In Foster, Meryl 34n

216

GENERAL INDEX

Grafton (Graphton, Granton, Grauton) 11, 13-16; see also John Grafton OP gratia 75, 86, 134, 140 Gregory I, pope, Dialogi 59, 72 Gregory of Rimini OESA 3 Guyot, Bertrand 34n

Franciscans 10, 17, 20, 22, 23n, 25, 27 Frank, W.A. 5n free will (human and divine) 49, 5455 friars, mendicant 4, 10, 23n; see also Franciscans, Dominicans Friedman, Russell vii Fulgentius of Ruspa, De fide ad Petrum 80 furtus 103-104 futura contingentia 59, 98, 125, 128, 130, 135, 148, 160, 186 et passim; alio modo quod non est sed erit, possible est tamen quod numquam sit 61-62, 98; possunt esse in futurum et possunt non esse in futurum 62; sunt in beneplacito Dei adnihilare vel conservare 62; sunt res praesentes 62; uno modo dicuntur quod in propositionibus de futura non est veritas determinata vel falsitas 60, 63 futurum 87-88, 90, 99, 110, 113, 123, 1290, 162, 187 et passim

habitus 108 haesitatio 77-78 Hamesse, Jacquehne 6n, 33n, 34n Hay, William viii Henricus Anglicus, stacionarius 37, 39n Henry of Ghent 35n Henry Totting of Oyta 28 hircocervus 67 Hoff, Jean vii Hoffmann, Fritz 6n-9n, 21n, 29n, 38n, 48n, 94 Holofemes 135 homicidium 139 homoeoteleuton, omission by 31-32, 35, 45n, 47n honestas 107-108 Hudson, Anne 34n

Gabriel (angel) 136-139, 180, 182188 gaudere 187; gaudium 184-191 Gelber, Hester Goodenough vii, In, 19, 21n, 29n, 30-31, 35n, 48n, 126 Genesis 157 Genest, Jean-Francois 24n, 48n, 98 genus humani 89, 96 Gilbert, Neal W. 2n Gillespie, Richard E. 28n Gilson, Juh'us 29 Girolamo Cardano 3n Glossa ordinaria (in Bibliam) 81-82, 100, 133 gradus 185-186, 188, 190

idolatry 50n-51n ignis aeterna 137 ignorantia 100, 10-2, 158 illimitatio 169 imaginatio, mensura imaginationis 115; secundum imaginationis 93 imago 119 immutabilitas 86 impedimentum 119 impertinens 159, 161 implere 101 impossible per accidens 159, 161, 166 incipere 113, 126, 129, 147, 162 incomplexa 61, 152 incompossibilia 135

GENERAL INDEX incompossibilis 106 inconveniens 93, 98-99, 110, 113, 140, 155, 157, 159, 166, 171, 180, 186 inconvenientia 183 indefinite 62 infinite, sunt futura contingentia 59 infinitum 118, 120 iniustus 118, 120 inordinate 171 inspiratio divina 104 instans 87, 117-118, 124-125, 129, 143, 147, 162-164 institutio 69 intellectus 153, 189 intelligentia 189 intensus et remissus 185 intentio(nes) 70, 86, 89, 168, 170171 intuitus simplex 181 involitio 189 involuntaria 86 Isaiah 135 Israel 157 iurare 155 iuratum (iuramentum) 76-77, 89, 101-104, 111, 135 iustitia 108, 186 iustus 194-195; habitualiter 108 Jacob 65, 157 James, Montague R. 28 Jean de Ripa OFM 2 In, 22n Jeremiah 135 Jesus 95 Jews 95, 99, 135 Job 82, 173-174 John Duns Scotus 189 John, Gospels, 14-15, 92, 95, 173 John Grafton OP 15-17, 20, 23n, 2627 John Grandisson 25n John Lutterell 27n

217

John of Rodington OFM 8n John Reading OFM 8n John Wychf 42, 47n; Tractatus de incarnatione Verbi 40 Jolivet, Jean 49n Joshua 157 Judah 97, 147 Judith 157 Kaeppeli, Thomas 3n Katuza, Zenon 21n-22n, 49n Kenny, Anthony 159 Ker, Neil Ripley 29n, 42n Kings, Book of 132, 156, 176 knowledge, types of, 53; and assent, 53-54 Kretzmann, Norman vii, 159 Lazarus 97 legere (uses of) lOn lex 103-104, 108; communis 195; Moysi 82, 133; ordinata 194-195 libera voluntas 90-91, 94, 99, 194 liberalitas 108 libere et naturaliter 116 libertas 130 hberum arbitrium 75 Linus 63, 77 literati, humanist 2 London 2, 22n, 23n, 24n Lucifer 180, 182-183 Luke, Gospels 82, 104, 133, 177 luna 158 lux naturalis 118 Lyon edition of 1497, 20-22, 26-27, 35-36, 47n Magister Sententiarum, see Peter Lombard Mahoney, Edward 2n male 99 maliciose 99 malitia 99, 102-104

218

GENERAL INDEX

Marcolino, Venicio 38n Martin, Chris vii, 45n Martin, Sheridan 2n Master(s) of Theology 3, 4, 9, 25-26 materia, contingens 105, 107, 122, 126-127, 145-146, 164; m. argument! 191 materialiter 155 Matthew, Gospels 96; lectures on 21n, 22, 34n, 42n; Utrum viae vivendae 19; Jerusalem evangelistam dabo 29 mendacium (defined, 156), 168-169 mendax 101-102, 104, 155-156 mentire 155; mentitus 102 merit 19, 55; and reward, 24; and false belief, 50 meritus 140 meruere 100, 165, 178, 181 Micah 132-133, 176 Michalski, Konstanty 26, 3 In, 35n Minio-Paluello, Laurentius 40n miseria 181, 186 misericordia 93, 181 moderni 76, 185; opinio modernorum 91; via modemorum 77 Mojsisch, Burkhard 47n monks 4 mons aureus 67 Moralitates 1 motus, circulus 120; divinus 120; mundi 120 Muckle, J.T. 53n mundus 63, 65, 70, 93, 112-120, 122-125, 142, 144; finitus 120; infinitus 120; plures 119-121 Mynors, R.A.B. 28 nativitas 157 natura 92; divina 92; corruptibilis 111 naturaliter 115, 125, 188, 190, 195 Naude, Gabriel 3n

necessaria, absolute 104; et contingens 109-110; et naturaliter 125; per accidens 166; simpliciter 91; necessario 128, 134, 142-144 et passim necessitas 109-111 et passim', absoluta 175; coactionis 86, 107-108; condicionalis 174-175; consequentiae 174-175; consequentis 174; fidelis promissionis 86; immutabilis 86, 109; naturalis 194; non est aliud quam immutabilitas honestatis 86; praecedens 174; sequens 174; simplex 174; subsequens 174; qua maior gratia de beneficio debetur 86; quae benefacienti gratiam aufert aut minuit 86 negotia 105 negotium 101 Nicholas Aston, In Sententias 40 Nicholas Fawkes 40, 41 Nicholas Trevet OP 4 Nicole Oresme, De communicatione idiomatum 29, 40 nomen 115; absolutum 152; singulare 164 Normore, Calvin vii notitia 98, 107, 151-153, 157; clara 184; creata 157-158, 169; deitatis 84; divina 94, 98, 169; humana 169; increata 169; simplex 190 objectum, finitum 59; infinitum 59; intellectum 121; mutabilis 158 obligatio, logical rules of 45; 128, 161, 194; ars obligationis 158159 obligatus 88, 159 oculus 93 omnipotence, divine 54n; omnipotentia 92, 120

GENERAL INDEX omnipotens 142, 144, 153 omniscience, divine 47, 54-55 operatic 108 opinio 92, 95-96, 117, (defined, 154), 158, 192; communis scolae 98; falsa 152, 158 opus 93 orare 191-192, 194-195 ordinate 99 ordinatio lln, 18-19, 20n, 23n, 3 In, 33, 47, 91-92, 94, 103; divina 100; utrum ipse Deus? 92 Ovid In, 12 Oxford statutes 5 paries 126, 160, 189 Paris 34n, 38, 39n, 41-42 Parkes, Malcolm B. 34n passio 95-96, 188-189 pater 92, 95-96, 117 Paul (apostle), Ad Corinthios 82; Ad Ephesios 155; Ad Hebraeos 89; Ad Romanos 65, 70; Ad Timotheum 82, 104, 133 Paulus de Perugia OCARM 5n peccare 106, 121, 137, 139, 141, 147, 172, 180, 182-183, 186 peccatum 103, 126, 131-132, 134, 140, 181; originale 100; mortale 75, 79, 136, 140 peciae 30, 34n, 41, 42, 43n perfectio 93, 119, 121 periums 101-103 persuasiones 100 Peter (apostle) 65, 70, 95, 105, 109, 138, 141-142, 165-171 Peter Aureol OFM 8n Peter Comestor, Historia scholastica 44, 177-178 Peter Lombard, Sentences 2-6, 10, lln, 85, 89, 96-97, 109, 111, 121, 126, 148, et passim Petrarch 2

219

Petrus de Strozzi OP 36 Philobiblion 1 Philosophus, see Aristotle Pierre d'Ailly 3n Pierre Bersuire OSB 1 Pinborg, Jan 159 Piper, Alan 34n Plante, Julian viii Plato 69, 117, 131, 172 Pluta, Olaf 47n poena 131, 134, 139-140, 164, 168, 179-181, 190 positum 161 Pollard, Graham 34n potentia 119-120, 181; Dei 91, 168, 191; Dei absoluta 91, 153; Dei ordinata 104; divina 76, 92, 111; visivae 59 praeceptum 75, 79, 105, 131, 136, 138, 140-141, 172, 178, 183, 186, 192, 194-195 praecipere 139 praedestinatus 83, 95, 109, 127-128, 131, 137, 162 praescientia 85, 106-107, 123; praescire 84-85, 95, 107, 123-124, 126, 136, 147, 149, 150, 180183 praesentia 123-124, 162 et passim praeteritas 89, 99, 113, 124, 162, 191 et passim praevidentia et providentia 124 Pratt, Robert A. 2n primus motor 93 Principium (Principial lecture) lln, 21-22, 36n producere 113, 116, 118-122, 124125 productio 114-115, 125 productus 112, 116, 123 profere 155 promises, divine 46; promissio 86, 89, 102, 111, 133, 177

220

GENERAL INDEX

promissum 76-77, 82, 86, 88-89, 9394, 101, 104, 108, 110 promptus 108 pronus 108 propheta(e) 64, 82, 88, 132-133, 135, 145, 172-173 prophetia 132, 134, 145; est divina inspiratio rerum eventus immobili veritate denuntians 82, 104, 132, 134, 173 propositio, accidens propositionis 113; affirmativa vel negativa 61; contingens 95, 126-129, 131, 135, 141, 147, 152, 163-164, 166-167, 169, 173, 184 et passim; de figmentis 67; de fiituro 60, 63, 90-91, 97, 107, 123, 126-127, 136, 145-148, 157, 163-164 et passim; de inesse 71; de praesenti 60, 127, 146, 148, 157; est operatic rationis 71; mentalis 115; necessaria 95, 127, 141, 146, 174; non potest mutari a veritate in falsitatem 146-147; veritas propositionis non est alia res a propositione 113-114, 144, 146; vocalis 155 propositum 162 proximum 194-195 Psalms 82, 133 quaestio collativa 21-22 quires, unbound 18, 28-30, 33-34n, 41-43, 45 Ralph Friseby OP 12n Raphael (angel) 188 ratio propria 75 Rebecca 157 redemptio 89 Reductorium morale 1 regent master(s) 4, 9, 27

regula 149, 161; logicalis 158 reportatio 24, 26, 33, 35 reportator 33, 34n repugnare 118, 159, 190 res, contingentes 180, 182; enuntiata 114; immobiles 89; permanentes 129, 163; revelabiles 180; tristabilis 89 respondens 158 responsio 159-162, 188, 190-191 resurrectio 86, 88-90, 94, 101-102, 104, 109, 111, 131, 133, 145, 173; corporum 86, 90, 94, 97; futura 81-82, 84-85, 88, 100, 107-108; generalis 77, 80 82-83, 90, 98; mortuorum 81, 91, 101, 130-131, 164-165 revelare 130, 148, (denned, 153154), 190 revelation 48-49; revelatio 75-79, 92, 94, 97, 130, 133-134, 136140, 145, 148-149, (defined, 154), 164, 166, 172, 178-183, 185-186, 190, 193-195; scientifica 154 revelatum 76-77, 79, 83, 92, 94-95, 97, 104-105, 130, 132-133, 135, 137, 139, 141, 145, 191 Richard Campsall 47, 49n, 66, 126; Notabilia de contingentia et praescientia 146 Richard de Bury 1, 2, 13n Richard FitzRalph 8n, 9-10, 22-24, 25n, 27, 47, 49; Lectura super Sententias 40, 137, 178, 183186, 191-195; opus correctum 22 Richard Kilvington 10, 1 In Richard of St. Victor, De Trinitate 87 Richard Rotherham 28 Richter, Vladimir 7n Robert Halifax OFM 11

GENERAL INDEX Robert Holcot OP, and Adam Wodeham 10, 19-20, 24-27; and Richard Campsall 47; and Richard FitzRalph 24, 27, 47, 4950n; and William Chitteme 17, 27, 47, 50-53; date of Sentences lectures 9, 17-18, 27; date of Quodlibeta 21, 25-27; intended order ofThird Quodlibet 30-31; Principia 22, 66; see also Matthew, lectures on; Utrum stellae sint creatae; Wisdom Commentary Robert Reed 42 Roger Gosford OP 13-14, 17 Roger Rosetus OFM 11, 2 In, 41; In Sententias 40 Rome 159 rosa 71, 144 Rouse, Mary 39n Rouse, Richard 34n, 39n Rudavsky, Tamar vii Sacra Scriptura 130, 164 Saffrey, H.D. 35n salus 195 salvare 194-195 salvatus 130-132, 192 Samaran, Charles 1 sanatus 190 sancti 115, 149, 152 Schepers, Heinrich 6-11, 12n, 14n17n, 26n, 27, 36n Sciendwn quod Daniel existens in Chaldea44 scientific knowledge (scientia) 53; scientia 84-85, 98, 106, 123124, 143, 148, 151-152, 182; aestimatio vera vel suspicione vera 107; cognitio adquisita per demonstrationem 106; est certa cognitio intellectualis complexa 61

221

scire 111, 114, 125-127, (accipitur tripliciter, 151), 152, 160; accipitur pro "assentire evidenter alicui vero" 73; communiter accipitur pro "videre" 63; in habitu 73 Scott, John Belden viii seculars 4, 9 securitas 85, 90, 111, 153, 183-185, 187-189 Semel, Jay viii Sermofinalis 10-13, 15-16, 29, 40 Sex articuli 6-8, 16n, 17-18, 25, 27, 29, 36n, 41^2 Shank, Michael 22n Sherwood, Hillary vii, 5 In Shumaker, Wayne 3n significare 94, 117 significatio terminorum 127 signum 101 sillogismus, est operatio rationis 71 Smalley, Beryl 1, 2n, 14n, 68n socius 5n, 7, 15n, 17n, 20n, 23n, 25-26 sol 129, 163-164 Song of Songs 12 sophistica 149 Sortes (Socrates) 60-61, 66; dampnatio 63 Spade, Paul 159 species 92, 152; obligations 159 spiritus 156 Spiritus Sanctus 157 Stamford Schism lln, 13n states of affairs 49n, 54 stationarius 34n statuta 93 StegmiiUer, F. 1, 2n, 14n Streveler, Paul vii structor 92 studia 3, 4, 23n studium generale 4n, 23n, see also university

222

GENERAL INDEX

stulta 193 Stump, Eleonore 159 subito 88 substantia 114 surnma misericorda 191 summa bonitas 191 summum bonum 93 Synan, Edward 146 syncategorema 99 Tachau, Katherine vii, In, 5n, 7n9n, 12n, 15n, 20n, 22n, 40n, 47n, 48n tempus 117-119, 124, 143, 147, 163, 166, 168-170, 173 terminus connotativus 154 terms, exposition of 46 Theologus 145 Thomas Aquinas 84 Thomas Bradwardine 48n, 98 Thomson, Ron vii Thomson, Samuel H. 29n Thomdike, Lynn 39n timor 190 Trapp, A. Damasus 3n tristitia 190 university 3-4, 10-11, 27, 34n, 38, 39n universum 121 Utrum Dens ab aeterno sciverit se producturum mundum 35, 38 Utrum daemones libere peccaverunt 55 Utrum finale praemium boni viatoris sit beatitudo 39 Utrum generalis reswrectio necessario sitfutura 31 Utrum stellae sint creatae (Tractatus de stellis) 36n, 39^0 Utrum quilibet viator existens in gratia 38

Utrum angelo confirmato conveniat deputari ad custodiendum 44, 55n uxor 103 vacat, deletion by 43 vacuum 67, 71, 122 valens (and magisterium) 48n Verbum75, 79, 138-141, 180, 183, 186, 188, 190 veritas 80, 82, 91, 99, 104-105, 112-114, 122-123, 125, 129, 133, 136, 141-142, 144, 146146, 150, 153, 155, 160, 163164, 176-177; determinata 60, 122, 145; immobilis 104, 134, 174; immobilis futura 173; immutabilis 135 via modemorum 47 viator 83, 103, 105, 118, 138, 192 videre communiter accipitur pro "scire" 63; intellectualiter est duplex, incomplexe vel complexe 61; stricte vel large loquendo 59 virgultum 119 virtus 92 visio 59-60, 187, 189-190; corporalis 60; imaginativa 60; intellectualis 60 vita 125 vitiose 104 vox significativa 69 Walsh, Katherine 9, lln, 27n Walter, Master 48n, 91 Walter Chatton OFM 5, 8n, 23n, 24, 66 Warner, George 29 Watson, Andrew 34n Weijers, Olga 6n, 33n Weinberg, Julius vii

GENERAL INDEX Wey, Joseph vii, 2-3n, 5n, lln-15n, 21, 66 Wilks, Michael 34n William Bourne 29 William Chitterne OFM 17, 25, 27, 47, 50-52 William Crathom OP 7-11, 15-17, 25-27, 47, 55n, 94 William of Ahiwick OFM, Quodlibet, q.6 124-125 William of Ockham OFM 3, 5, 46n, 47; Ordimtio 124-126; Summa logicae 84, 158; Tractatus de praedestinatione et praesdentia 76, 127

223

William Skelton 23n William Woodford OFM 42 Wilson, G.A. 35n Wippel, John F. 5n, 3 In Wisdom Commentary (Scriptum in Sapientiam) 2-3, 14n, 19, 26n, 34n Wlodek, Zofia 16n Wolter, Allan 5n