Tamu Yelleri

ATATÜRK

KÜLTÜR,

T Ü R K

T A R İ H

DİL

A

M

U

TARİH

K U R U M U XXIV.

T

VE

D i z i - Sa.

YÜKSEK

KURUMU

Y A Y I N L A R I

18

Y E L L E R İ

(EMEKLI YARGıÇ H Ü S E Y I N K Â M I L E R T U R ' U N A N ı L A R ı )

ESAT K. ERTUR

TÜRK T A R İ H

KURUMU 1 9 9 4

B A S I M E V İ - ANKARA

İ Ç İ N D E K İ L E R

ÖNSÖZ

IX BİRİNCİ

BÖLÜM

1- O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u n B i r İ l ç e s i : 1 8 7 0 ' l e r d e T i r e

1

2- T i r e ' d e Y a ş a m , El S a n a t l a r ı , Ç a l ı ş k a n K a d ı n l a r

4

3- O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n d a E ğ i t i m ve Ö ğ r e t i m

5

4- A y r ı k s ı n G e l e n e k l e r

8

5- R ü ş d i y e M e k t e b i

10 İKİNCİ B Ö L Ü M

1- İ k i n c i A b d ü l h a m i d D ö n e m i

13

2- Tire'de M e d r e s e l e r ve Askerlik İşlemleri

15

3-

1880'de

İstanbul-İstanbul'da

Nasıl,

Neler

Okunurdu?

16

4- İngiliz Yönetiminde Kıbrıs

20

5- L e f k o ş e

22

6- Yine İstanbul ve Parasızlık

24

7- İkinci Kez Kıbrıs-Azkalsın T u t u k l a n ı y o r d u m

26

8- Şam ve Berut'a Yaptığım Geziler ve Oralarda G ö r d ü k l e r i m ...

27

9- Yoksul Bir Öğrenci

29

10- K a r a c a b e y Y o l c u l u ğ u

30

11- A b d ü l h a m i d İ s t i b d a d ı K o y u l a ş ı y o r

31

12- S o n u n d a Y a r g ı ç v e M ü d e r r i s O l u y o r u m

32

13- Ş e y h ü l i s l â m ı n " M u t f a k M a s r a f ı " n ı Ö d e m e k G e r e k i y o r

33

14- Z o r a k i B i r E v l e n m e

35

15- İ l k Y a r g ı ç l ı ğ ı m : K ı r k a ğ a ç , T ü r k l e r l e Savaş İ ç i n E g e B ö l g e s i n d e Para Toplayan Yunanlı Papazlar

36

16- Şair E ş r e f , K a y m a k a m

38

17- K ı r k a ğ a ç ' t a G ö r e v i m S o n a E r i y o r

40

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 1- Y i r m i Y ı l l ı k İ s t i b d a t D ö n e m i - Y e n i d e n Nasıl Y a r g ı ç O l u n u r ?

43

2- İkinci Yargıçlığım: Batı Trakya'da Avrethisar

44

İÇİNDEKİLER

VI

3 - H a k k â r i ' y e Nasıl G i d i l i r ? 4- Hakkâri'de

Şeyhler,

Hamidiye

50 Alayları,

Kürt

ve

Ermeni

Çatışmaları

54

5 - D e v l e t ! Nasıl D e v l e t ? !

55

6- D ö n ü ş Yolunda E r m e n i Fedaileri

60

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 1- H a f i y e l e r E g e m e n l i ğ i n d e ve K a r g a ş a İ ç i n d e B i r

İstanbul

63

2- Hafiyelerle Başım D e r d e Giriyor

65

3- Trablusgarp (Libya) Yolculuğu

68

4 - İ t a l y a n l a r ı n L i b y a Ü z e r i n d e k i Sinsi E m e l l e r i

69

5- İ k i n c i M e ş r u t i y e t

70

6 - H a r e k e t O r d u s u v e A b d ü l h a m i d ' i n Tahttan İ n d i r i l m e s i

74

7- M e ş r u t i y e t Y ö n e t i m i

74

8- Musa Kâzım'la G ö r ü ş m e m i z

76

9- Üsküdar Yargıcı O l u y o r u m

77

BEŞİNCİ B Ö L Ü M 1- Y e m e n S e r ü v e n i

79

2 - Ö z e l Yasa Ç ı k m ı ş t ı , N e Var k i

82

3- San'a'ya D o ğ r u

84

4- Menaha

86

5- Yemen Konusunda Düşüncelerimi Kara Kemal'e Anlatmıştımİ s t a n b u l ' d a n A y r ı l m a d a n Ö n c e Talât'la G i z l i G ö r ü ş m e v e K a r a r 6- San'a

87 89

7- İ m a m Yahya -Ayaklanma ve Savaş K ı z ı ş ı y o r .

91

8- İstanbul'dan Kuvvayı U m u m i y e G e l i y o r

93

9- İzzet P a ş a ' n ı n Y e m e n ' d e k i Ç a l ı ş m a l a r ı , İ m a m Yahya ile B a r ı ş G i ­ rişimleri, İsmet B e y ' l e ( İ n ö n ü ) İlk Karşılaşmam

95

10- İ n g i l i z P a r m a ğ ı

97

11- İ m a m Yahya ile B a r ı ş

98

12- İdrisi A y a k l a n ı y o r

100

13- İdrisi ile G ö r ü ş m e y e M e m u r E d i l i y o r u m

101

14- İ d r i s i ' n i n E l i n i Ö p e n O s m a n l ı Paşası

103

İÇİNDEKİLER

VII

15- İ d r i s i ile G ö r ü ş m e l e r v e B a ş k a c a O l a y l a r 16- H a m i d i y e

Gemisi

ve

R a u f Bey

Geliyor-İdrisi

104 ile

Anlaşma

Sağlanamıyor

106 ALTINCI

BÖLÜM

1- Y e m e n ' d e n İ s t a n b u l ' a D ö n ü ş

111

2- B i r i n c i D ü n y a Savaşında İ s t a n b u l

113

3- Y u s u f İ z z e t t i n ' i n İ n t i h a r ı

118

4- Savaşa K a r ş ı n Y a ş a m S ü r ü y o r

123

5 - A b d ü l h a m i d ' i n Ö l ü m ü - K ı z ı l s u l t a n ' ı n B o y n u n d a Taşıdığı G i z e m l i K i t a p v e B a ş k u m a n d a n Vekili E n v e r P a ş a ' n ı n M e r a k ı

126

6 - K ı z ı l s u l t a n ' ı n Y a ş a m ı B o y u Y a n ı n d a T a ş ı d ı ğ ı v e G e c e l e r i Yastığı­ nın Altına Koyduğu Tılsımlı Muskanın öyküsü

137

7- İmparatorluğun Son Surre Emini O l u y o r u m 8- Surre

Emini

Olarak

Yola

Çıkıyorum-Mustafa

139 Kemal'le

İlk

Karşılaşmam

144

9- A c ı k l ı S o n u ç - Y e n i l g i - M o n d r o s

147

YEDİNCİ BÖLÜM 1- K a r a n l ı k G ü n l e r

151

2- Yunan İzmir'e Çıkıyor

156

3- Mustafa K e m a l D a m a t Ferit H ü k ü m e t i n i Düşürüyor-Sisli G ü n l e r

161

4- A n a d o l u ' d a Parlayan Işık

163

5- İstanbul M e b u s u S e ç i l i y o r u m

165

6- İstanbul ve İşgalciler Yeni D o l a p l a r Ç e v i r m e y e Kalkışıyorlar

168

7- Sonunda " M e c l i s i M e b u s a n " Açılıyor

174

8- M e c l i s Ç a l ı ş m a l a r a B a ş l ı y o r

180

9- Ulusal A n t (Misakı Milli) 10- İ s t a n b u l İşgal E d i l i y o r

187 192

11- M e c l i s ' i M e b u s a n ' ı n S o n T o p l a n t ı s ı

199

12- Ç e m b e r D a r a l ı y o r , İ z l e n i y o r u m

205

13- S o n u n d a A n a d o l u ' y a G e ç m e O l a n a ğ ı n a K a v u ş u y o r u m

212

14- M u s t a f a K e m a l ' l e İ k i n c i K a r ş ı l a ş m a m

214

15- E m e k l i l i k

216

DİZİN

219

BELGELER

ÖNSÖZ

B i z d e a n ı y a z m a k p e k yaygın v e s e v i l e n b i r u ğ r a ş n i t e l i ğ i n e kavuşa­ mamıştır. Şu ya da bu çeşit olaylar içinde, şöyle ya da b ö y l e b i r yaşam g e ç i r m i ş o l a n kişiler, y a ş l a n d ı k l a r ı n d a , k a h v e k ö ş e l e r i n d e , t a n ı d ı k l a r ı ­ na, ya da aile bireylerine, anılarını b ö l ü k p ö r ç ü k anlatırlar. Söyledikle­ ri, başlangıçta b i r süre ilgiyle karşılanır, sonra u m u r s a n m a z olur, sonra da unutulur ve geçmişin karanlıklarına gömülür. Cumhuriyet dönemi­ n i n ö n e m l i olaylarına tanık o l m u ş , İ n ö n ü z a m a n ı n d a ö n d e gelen devlet a d a m l a r ı n d a n b i r i y l e k o n u ş m u ş t u m b i r g ü n . İ k i n c i D ü n y a Savaşı'nın s o n y ı l ı y d ı s a n ı y o r u m , k o n u ş t u ğ u m kişi b i r a r a , İ n ö n ü ' n ü n k e n d i s i n e , Ata­ t ü r k ' ü n ö l ü m ü ü z e r i n d e n b e ş altı y ı l g e ç m i ş o l m a s ı n a k a r ş ı n , u l u s ç a Ata­ t ü r k i ç i n gösterilen ilgi v e sevgiden y a k ı n ı r c a s ı n a şöyle d e d i ğ i n i anlatmıştı: " B u d e n l i s i d e aşırı.. i l â h l a ş t ı r ı y o r l a r a d a m ı ! . " B u s a y ı n kişi, k e n d i s i y ­ l e çeşitli k o n u ş m a l a r ı m ı z s ı r a s ı n d a , b u g ü n k e s i n l i k l e a n ı m s a y a m a d ı ğ ı m , b u y ü z d e n y i n e l e m e k t e n k a ç ı n d ı ğ ı m b a ş k a i l g i n ç o l a y l a r d a n d a s ö z et­ m i ş t i . K e n s i d i n e , a n ı l a r ı n ı y a z m a s ı n ı , b u n l a r ı n g e l e c e k k u ş a k l a r a akta­ r ı l m a s ı n d a b ü y ü k yararlar o l d u ğ u n u b i r ç o k kez ö n e r m i ş t i m . E l i n i , " A d a m s e n d e . . " a n l a m ı n a sallar, " K i m y a z a c a k . . k i m i n i ç i n ? . . " , d i y e g e ç i ş t i r i r di. Sonunda b e n d e n bıkmış o l a c a k ki, " y a z a c a ğ ı m . . . y a z ı y o r u m . . " de­ m e y e başlamıştı. S a n ı r ı m yetmişbeş yaşında ö l d ü ; arkasında yazılı b i r tek kâğıt b ı r a k m a d a n . G e n ç l e r l e konuşmayı seviyorum; ne var ki, bilgisizlikleri b e n i üzü­ y o r v e şaşırtıyor. K u r t u l u ş Savaşımız, A t a t ü r k v e d e v r i m l e r ü z e r i n e , C u m huriyet'in

kuruluşu,

siyasal

ve

ekonomik

bağımsızlığın

kazanılışı,

sanayileşme ve uygarlaşma atılımları, kısaca yakın geçmişimiz konusun­ daki bilgisizlikleri. B i r genç bana, A t a t ü r k ' ü n devrimlerinin yüzeysel o l d u ğ u n u , oysa i ş ç i v e k ö y l ü y e d a y a n a r a k k ö k l ü b i r d e v r i m y a p ı l a b i l e c e ­ ğ i n i s ö y l e m i ş t i . K u r t u l u ş S a v a ş ı n ı n k o ş u l l a r ı n ı v e o z a m a n k i t o p l u m ya­ pısını ne denli bilmediğini b ö y l e c e ortaya k o y d u ğ u n d a n h a b e r i yoktu. B i r başka genç Atatürk'ün b ü y ü k b i r asker ve devlet adamı olduğunu s ö y l e d i k t e n s o n r a , " n e y a z ı k k i , iktisat b i l m i y o r d u " , d i y e e k l e m i ş t i . Ba­ ğımsızlık ve egemenliğin hangi k o ş u l l a r i ç i n d e k a z a n ı l d ı ğ ı n ı , yıkılan impa­ r a t o r l u k t a n nasıl b i r ü l k e v e ulus d e v r a l ı n d ı ğ ı n ı , y a p ı l m a s ı g e r e k l i işlerin

X

ÖNSÖZ

sayısını v e g ü ç l ü ğ ü n ü , b u n l a r k a r ş ı s ı n d a i ç i n d e b u l u n u l a n e k o n o m i k v e sosyal z o r u n l u l u k l a r ı n n i t e l i ğ i n i , y e n i D e v l e t ' i n g ü m r ü k l e r b a k ı m ı n d a n a n c a k 1929 yılında egemenliğe k a v u ş a b i l d i ğ i m , t ü m o l u m s u z l u k l a r a karşın h i ç z a m a n y i t i r m e k s i z i n d e m i r y o l l a r ı v e l i m a n l a r ı n y a p ı m ı n a , y a n m ı ş yı­ kılmış y u r d u n o n a r ı m ı n a girişildiğini, ulusu s ö m ü r e n yabancı ortaklık­ l a r ı n satın a l ı n d ı ğ ı n ı ,

d e m i r ç e l i k , tekstil, ç i m e n t o ,

ş e k e r v e savaş

sanayiinin k u r u l d u ğ u n u , h e m de yabancılardan beş kuruş b o r ç alınma­ dan bunların başarıldığını, bir Türk Lirasının değerinin bir dolar oldu­ ğunu

bilseydi,

yepyeni

bir

devlet

kurmanın

gerektirdiği

parasal

harcamaların ö n e m i n i bilseydi; " H e s a p a d a m ı " söylentisine dayanarak ü l k e y i y e t m i ş sente m u h t a ç e d e n l e r i n m i , y o k s a k e n d i o l a n a k l a r ı m ı z l a kalkınmayı, o n a r ı m ve bayındırlığı başlatan, başaran, üstelik O s m a n l ı ' nın tüm borçlarını da son kuruşuna d e k ödeyen Atatürk yönetiminin mi e k o n o m i k o n u s u n d a d a h a b i l g i l i , etkili v e b e c e r i l i o l d u ğ u n u ö ğ r e n i r , söy­ lediği sözle bilgisizliğini ortaya koymaktan kurtulurdu. Y a r g ı ç H ü s e y i n K â m i l ' i n a n ı l a r ı e l i m e g e ç i n c e , b u n l a r ı n y o k l u ğ a ka­ r ı ş m a s ı n a e n g e l o l m a y ı işte b u d ü ş ü n c e l e r l e i s t e d i m . K e n d i m i z i b i l m e ­ mizin,

tanımamızın ne

denli

yararlı

olduğunu

düşünerek,

bugünü

anlamanın, yarının ne olacağını kestirmenin, a n c a k d ü n ü iyi b i l m e k l e sağlanabileceğini düşünerek.. N e r e l e r d e n geçip Atatürk'e, Cumhuriyet'e u l a ş m ı ş ı z ; n e r e l e r d e n g e ç e r e k , y e t e n e k s i z v e bilisiz y ö n e t i c i l e r i n e g e m e n ­ liğinde, b i n l e r c e kilometre karelik toprakları da yabancılara kaptırarak, u l u s a l s a y g ı n l ı ğ ı m ı z ı d a y i t i r e r e k . . s o n r a b i n b i r g ü ç l ü k l e v e b i n l e r c e şe­ hit kanı karşılığında, o b ü y ü k a d a m ı n , A t a t ü r k ' ü n kurtardığı bu ülke­ d e , O ' n u n yarattığı b u u l u s u n , O ' n u n b i z l e r e k a z a n d ı r d ı ğ ı siyasal v e e k o n o m i k e g e m e n l i k v e b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n , ö z g ü r l ü ğ ü n , i n s a n saygınlığının, b u k e z , y e n i d e n e g e m e n l i ğ i ele g e ç i r e n y e t e n e k s i z , b i l g i s i z , a y m a z v e hay ı n k i ş i l e r c e nasıl y i t i r i l m i ş o l d u ğ u n u ; t ü m ç a b a l a r ı m ı z a , a t ı l ı m l a r ı m ı ­ za karşın y e n i d e n nasıl b i r batağın i ç i n e yuvarlanmış o l d u ğ u m u z u ve yirminci yüzyılın başında bizi kavur kavur yakmış olan tamu yelleriyle, y e n i d e n y ü z l e r i m i z i n g ö z l e r i m i z i n dağlanmakta o l d u ğ u n u ö ğ r e n m e k , genç­ l e r e v e g e l e c e k k u ş a k l a r a ö ğ r e t m e k . . . İşte b u n a k a t k ı s ı o l a c a k t ı , Y a r g ı ç Hüseyin Kâmil'in anılarının.

ÖNSÖZ

XI

Y a r g ı ç H ü s e y i n K â m i l y a z m a m ı ş o l s a y d ı , A b d ü l h a m i d ö l d ü k t e n son­ ra, z a m a n ı n B a ş k u m a n d a n Vekili Enver Paşa'nın, c e p h e l e r d e o r d u l a r düş­ mana atacak kurşun bulamazken, yiyecek bir l o k m a e k m e k bulamazken, s o ğ u k b i r kış g e c e s i , B e y l e r b e y i S a r a y ı ' n d a , A b d ü l h a m i d ' i n ö l ü m o d a s ı n ­ d a n e a r a m a k t a o l d u ğ u n u ö ğ r e n e b i l i r m i y d i k . Yargıç H ü s e y i n K â m i l yaz­ m a m ı ş o l s a y d ı , o t u z ü ç y ı l ü l k e y e , ulusa e g e m e n o l m u ş U l u H a k a n ' ı n (!) n e d e n l i b i l g i s i z b i r y a r a t ı k v e nasıl b o ş i n a n ç l a r a b a ğ l ı o l d u ğ u n u ; ü z e ­ r i n d e n e ç e ş i t b i r m u s k a t a ş ı d ı ğ ı n ı v e b u n u g e c e l e r i yastığının altına b i l e k o y d u ğ u n u ö ğ r e n e b i l i r m i y d i k . Y a r g ı ç H ü s e y i n K â m i l y a z m a m ı ş olsay­ dı, idrisi ayaklanmasını bastırmak üzere gönderilen Osmanlı paşasının, i n g i l i z c a s u s u v e u ş a ğ ı b u H a b e ş e ş k ı y a n ı n e l i n i ö p e r e k , t e k k u r ş u n al­ m a k s ı z ı n geri d ö n d ü ğ ü n ü n e r e d e n b i l e b i l i r d i k . Yargıç H ü s e y i n K â m i l yaz­ mamış olsaydı, İtalyanların Trablusgarp'ta gezici yerli şeyhlerden vakıf v e h a z i n e t o p r a k l a r ı n ı p a r a y l a satın a l a r a k , s i n s i c e o r a l a r ı e l e g e ç i r m e girişimlerini ö ğ r e n e b i l i r m i y d i k . Mustafa K e m a l ' i n , İ s t a n b u l ' u n işgal edi­ l e c e ğ i n i s e z e r e k , g ü n l e r c e ö n c e d e n R a u f ' u , K a r a Vasıf'ı v e d a h a b a ş k a ­ larını

uyarmasına

ve

zaman

yitirmeksizin

Ankara'ya

kaçmalarını

i s t e m e s i n e k a r ş ı n , b e r i k i l e r i n İ n g i l i z l e r e tutsak o l m a y ı y e ğ l e m e l e r i n i n nedenini, Yargıç Hüseyin K â m i l yazmamış olsaydı, öğrenebilir miydik. Savaşın s o n u g ö z ü k m e s i n e , A r a p Y a r ı m a d a s ı ' n ı n d ü ş m a n l a r e l i n e g e ç m e ­ sine, A r a p l a r ı n e r l e r i m i z i a r k a d a n v u r m a l a r ı n a k a r ş ı n , s a y m a k g ü ç o l ­ duğu

için

teraziyle

tartılan

altınların,

Araplara

dağıtılmak

üzere

gönderildiğini, Yargıç Hüseyin Kâmil yazmasaydı, k i m d e n öğrenirdik. K i m d e n ö ğ r e n i r d i k , İ n g i l i z l e r i n n e t ü r b i r d ü z e n b a z l ı k y a d a gizli anlaş­ m a y l a , A d e n ' i A b d ü l h a m i d ' t e n satın a l d ı k l a r ı n ı . K i m b i z e s ö y l e r d i , A b ­ d ü l h a m i d ' i n kilitli m ü h ü r l ü b i r o d a y a k o n u l m u ş ,

Deutsche

Bank'a

emanet edilmiş kalıtının b i r b ö l ü m ü n ü n Vahidettin tarafından çalın­ dığını... B u g ü n , 1990'larda yaşamakta olan, özellikle 1930 sonrası d o ğ u m l u i n s a n l a r ı m ı z a , y ü z y ı l ı aşkın b i r süre ö n c e esmeye başlayan, ü l k e m i z i , ulu­ s u m u z u k a n v e yasa b o ğ a n t a m u y e l l e r i n d e n , a d ı M u s t a f a K e m a l o l a n b i r Tansık'la nasıl k u r t u l m u ş o l d u ğ u m u z u a n l a t m a m ı z g e r e k m e z m i ? B i z ­ l e r i n A t a t ü r k y ö n e t i m i n d e , -ah, n e y a z ı k , ç o k kısa, salt o n b e ş y ı l - e g e m e n , onurlu, özgürlük, bağımsızlık, uygarlık d ö n e m i yaşamak mutluluğuna eriştiğimizi bilmeyen, b ö y l e bir mutluluk d ö n e m i n i n var olmuş olduğun­ d a n h a b e r s i z , b ö y l e b i r m u t l u l u ğ u n var o l a b i l e c e ğ i n i b i l e i m g e l e m e k ola-

ÖNSÖZ

XII

nağından y o k s u n kuşaklara, tattığımız ve u n u t a m a d ı ğ ı m ı z o m u t l u yaşamı anlatmamız g e r e k m e z m i ? İ m p a r a t o r l u ğ u silip süpüren tamu yellerinin, ş u s o n yıllarda,-daha d o ğ r u s u 1 9 5 0 ' l e r d e n sonra- y e n i d e n y ü z l e r i m i z i ya­ lamaya, kavurmaya başladığını, b u n u n nedenlerini, Atatürk d ö n e m i n i yaşayamamışlara anlatmamız g e r e k m e z m i ? B u n u n b ö y l e , b u n u n h e p b ö y l e o l d u ğ u n u s a n m a z l a r m ı yeni kuşaklar, b u y ü z d e n yanlış y a r g ı l a r a , aşağı­ lık duygusuna kapılmazlar m ı , biz onlara nerelerden geçmiş olduğumu­ z u v e A t a t ü r k ' l e birlikteyken gerçekten o n u r l u b i r yaşam s ü r d ü r d ü ğ ü m ü z ü anlatmazsak. Gençler, Atatürk öldükten ve hele 1950'lerden 1990'lara d e k ülkenin ve ulusun içine düştüğü bataktan babalarının sorumlu ol­ madığını, o n l a r ı n Atatürk'le birlikte o n u r l u b i r yaşam için çarpıştıkla­ rını ve başardıklarını, ancak daha sonra hangi yeteneksiz ve bilisiz kişilerin kazanılanları yitirdiklerini öğrenmeli değiller mi? İşte Y a r g ı ç H ü s e y i n K â m i l ' i n a n ı l a r ı , b i z i m b u k o n u d a k i g ö r e v i m i z i y e r i n e g e t i r m e m i z d e y a r d ı m c ı o l a c a k t ı r . B u n l a r ı o k u y a n l a r , y ü z y ı l ı aş­ k ı n b i r süre ö n c e k i koşullarla şu son yıllarda içine d ü ş t ü ğ ü m ü z koşulla­ rı

öğrenmek,

karşılaştırmak

olanağını

bulacaklardır.

Atatürk'ün,

devrimlerin bize neler kazandırmış olduğunu ve sonra neden bugünkü d u r u m a düştüğümüzü anlayacaklardır.

*

*

Yargıç H ü s e y i n K â m i l şöyle başlıyor, a n ı l a r ı n a : " . . . D o ğ d u ğ u m z a m a n ­ d a n b e r i yaşayışımı v e b a ş ı m d a n g e ç e n ahvali ( o l a y l a r ı ) v e b u l u n d u ğ u m tahsili i l m i ( ö ğ r e n i m v e e ğ i t i m ) z a m a n l a r ı n ı v e m e m u r i y e t l e r i m d e g ö r ­ d ü ğ ü m h a l l e r i (olayları) m u h t a s a r a n ( ö z e t l e ) ş u r i s a l e m d e ( ö y k ü m d e ) yaz­ maya

teşebbüs

edip,

risalemin

adını

Geçmiş

Zamanlarım

k o y d u m . . . . Acizleri ( b e n ) , H i c r i 1280 tarihinde Ağustos'un yirmibirine m ü s a d i f (rastlayan) A r a p a y l a r ı n d a n Ş e h r i R e b i ' d e ( A r a p t a k v i m i n e g ö ­ r e d ö r d ü n c ü a y d a ) p e r ş e m b e g ü n ü b a ' d e l ' a s ı r yani i k i n d i d e n s o n r a A l e ­ mi Şuhud'a (dünyaya) geldiğimi, p e d e r i m m e r h u m M e h m e t Ali Efendi k ü t ü b ü t ı p t a n (tıp k i t a p l a r ı n d a n ) N u s r e t E f e n d i a d l ı k i t a b ı n b i r i n c i va­ r a k a s ı (sayfası) z a h r ı n a ( a r k a s ı n a ) hattı d e s t i y l e t a h r i r ( e l y a z ı s ı y l a y a z ­ mış) eylemiş olmalarıyla..." İ n c e , y u m u ş a k , ç o k t e r b i y e l i b i r b i ç i m d e b ö y l e c e s ü r ü y o r anılar. D i ­ li özleştirdim kuşkusuz, belki b i ç e m i de bozarak. Ayrıca izlenmesini ko-

XIII

ÖNSÖZ

laylaştırmak

için,

konulara

göre

bölümlere

ayırdım,

yinelemeleri

a y ı k l a d ı m , " B e y , e f e n d i " g i b i s ö z c ü k l e r i a t t ı m , " p a ş a " s ö z c ü ğ ü n ü , ilgi­ linin asker o l d u ğ u n u belirttiği i ç i n , k o r u d u m . B u k i t a p , Y a r g ı ç H ü s e y i n K â m i l ' i n , b ü y ü k l ü k ü ç ü k l ü d e f t e r l e r e , kâ­ ğıtlara a n ı , y a d a g ü n c e o l a r a k y a z d ı k l a r ı n d a n , ç e ş i t l i m e k t u p v e g a z e t e kesitlerinden, kendisini g ö r m e y e g i d e n l e r e anlattıklarından oluşuyor. Yaz­ dıkları içtenlikli, dikkatli, titiz, ö l ç ü l ü , yurt ve ulusseverlikle d o l u . Ki­ m i o l a y l a r d a karşılaştığı k i ş i l e r i n g i y s i l e r i n i n e n i n c e a y r ı n t ı l a r ı n a d e k g i r i l m i ş ; g ö r d ü ğ ü y e r l e r i , ç e v r e s i n i , z a m a n ı n d a k i y a ş a m k o ş u l l a r ı n ı , sı­ kıntılarını, düşüncelerini, tüm ayrıntılarıyla aktarmış. K i m i olaylarda ise, kısa, özet bilgiler v e r m e k l e yetinmiş. B u s o n u n c u niteliğin ü ç n e d e n d e n kaynaklanmış o l d u ğ u d ü ş ü n c e s i n e k a p ı l d ı m . B i r i n c i s i , olay a r d ı n d a n k i m i z a m a n h e m e n not almamış olabileceği; ikincisi, olayın, kendisi gibi her­ k e s ç e b i l i n d i ğ i sanısına k a p ı l m ı ş o l a b i l e c e ğ i ; ü ç ü n c ü s ü , k i m i a y r ı n t ı l a r ı y e t e r i n c e a n ı m s a y a m a m ı ş v e d o ğ r u b i r i n s a n o l d u ğ u i ç i n yanlış s ö z et­ m e k t e n k a ç ı n m a k istemiş o l a b i l e c e ğ i .

*

*

*

A n ı l a r ı n y a z ı l ı o l d u ğ u defterler, kâğıtlar, b u n l a r l a ilgili b e l g e l e r , ga­ z e t e k e s i t l e r i , o t u z b e ş yılı a ş k ı n b i r süre, m a s a m ı n ç e k m e c e s i n d e , b e n i m i l g i l e n m e m i b e k l e d i l e r . Y a ş a m ı n çeşitli u ğ r a ş l a r ı i ç i n d e o n l a r ı e l e a l m a k olanağını b i r türlü b u l a m a m ı ş t ı m . İlhan S e l ç u k " Y ü z b a ş ı Selâhattin'in R o m a n ı " n ı yayınlamıştı. Yüzbaşı Selâhattin'de Yargıç Hüseyin K â m i l ' i n y a ş a m l a r ı a r a s ı n d a o l a ğ a n ü s t ü b i r k o ş u t l u k g ö r m ü ş t ü m . B i r i n c i s i asker, i k i n c i s i sivil b i r görevli o l a r a k , i m p a r a t o r l u ğ u n ç ö k ü ş ü n ü v e y e n i b i r dev­ l e t i n k u r u l u ş u n u y a ş a m ı ş l a r d ı . İkisi d e T a m u y e l l e r i i ç i n d e n g e ç m i ş l e r ­ d i . A n ı l a r a , " T a m u Yelleri-Yargıç H ü s e y i n K â m i l ' i n R o m a n ı " a d ı n ı koymayı uygun b u l d u m . Yargıç H ü s e y i n K â m i l 1 8 6 2 y ı l ı n d a T i r e ' d e d o ğ m u ş v e 1 9 4 4 yılı ma­ yıs a y ı n d a İ s t a n b u l ' d a d ü n y a y a g ö z l e r i n i y u m m u ş t u . Ö l ü m ü n d e ç e ş i t l i dillerden oluşan kitaplığını ortanca oğlu İstanbul Üniversitesi'ne arma­ ğan etmişti, anıları i ç e r e n defterleri alıkoyarak. S e k s e n ü ç y ı l l ı k v e y e t m i ş e y a k ı n yılı g ü ç v e s ı k ı n t ı l a r i ç i n d e b i r ya­ şam. Ç ö k m e sürecinde bir imparatorluğun bir bireyi olarak, çocuklu-

ÖNSÖZ

XIV

ğ u n d a v e g e n ç l i ğ i n d e , çeşitli z o r l u k l a r i ç i n d e o k u m a y a ç a l ı ş m ı ş t ı ; o z a m a n l a r n e l e r o k u t u l u y o r s a . D e l i k a n l ı l ı k ç a ğ ı n d a t ü c c a r k â t i p l i ğ i ya­ parak biriktirdiği birkaç kuruşla, daha yüksek öğrenim yapmak için İs­ tanbul'a

gitmişti.

Bu

acımasız

kentte,

açlıkla,

soğukla,

her

çeşit

olanaksızlıklarla boğuşarak, n e r e d e ve k i m d e n bir şeyler öğreneceğini u m d u y s a oraya koşmuştu. Z a m a n ı n ı n skolastik ö ğ r e n i m i y l e yetinmemiş, ayrıca matematik ve

astronomi konularına da sarılmıştı.

Sonunda,

" M ü d e r r i s " (bugünkü deyimiyle profesör) ve yargıç olmayı başarmıştı. D o ğ u m u n d a , İ m p a r a t o r l u ğ u n sınırları, A v r u p a ' d a T u n a a ğ z m d a n B e l ­ grat'ın d o ğ u s u n a , o r a d a n Adriyatik D e n i z i ' n d e D a l m a ç y a kıyılarına, M o r a Y a r ı m a d a s ı ' n ı n k u z e y i n d e Tesalya'yı d a i ç i n e a l a r a k , b a t ı E g e , M a r m a ­ r a , B a t ı K a r a d e n i z k ı y ı l a r ı n a u l a ş ı y o r d u . A s y a ' d a , K a r a d e n i z g ü n e y kı­ y ı l a r ı n d a n Batum'a o r a d a n Basra K ö r f e z i ' n e , sonra Y e m e n ' i d e i ç i n e alarak Kızıldeniz ve A k d e n i z ' i n doğu ve kuzey kıyılarına d e k tüm toprakları k a p s ı y o r d u . A v r u p a ' d a salt R o m a n y a y a r ı ö z g ü r l ü k k a z a n m ı ş t ı . A f r i k a ' ­ d a , Mısır, S u d a n v e T u n u s y a r ı ö z g ü r l ü k i ç i n d e İ m p a r a t o r l u ğ a b a ğ l ı y d ı . Trablusgarp (Libya) Osmanlı egemenliğindeydi. 1830 yılında yarı ö z g ü r o l a n S i s a m A d a s ı d ı ş ı n d a t ü m A k d e n i z v e E g e a d a l a r ı İ m p a r a t o r l u k ege­ menliği altındaydı. Yargıç H ü s e y i n K â m i l b u İ m p a r a t o r l u ğ u n e n u ç b ö l ­ gelerinde görevlerde bulunacaktı. T ü m bu toprakların, en b ü y ü k b ö l ü m ü A b d ü l h a m i d d ö n e m i n d e o l m a k üzere, yitirildiğini görecekti. A b d ü l a z i z , M u r a t , A b d ü l h a m i d , R e ş a t , V a h i d e t t i n d ö n e m l e r i n i n , b e c e r i k s i z , ada­ letsiz, yeteneksiz, hayın yönetimlerine tanık olacaktı. İ m p a r a t o r l u ğ u n yıkılışına tanık olacaktı. Görevleri dolayısıyla, yönetimlerin ö n d e gelen k i ş i l e r i y l e y a k ı n d a n t a n ı ş a c a k t ı . İ m a m Yahya v e İ d r i s i a y a k l a n m a l a r ı n ­ d a b u l u n a c a k t ı . D e v l e t i n ç ö k ü ş ü n e n e d e n o l a n t ü m savaşların a c ı s ı n ı yü­ reğinde duyarak, kendisine verilen b ü t ü n görevleri, her güçlüğe karşın, yurt ve ulus çıkarlarını e l i n d e n geldiğince korumaya çalışarak ve d o ğ r u b i r i n s a n o l m a k , ö y l e c e k a l m a k kaygısı i ç i n d e b a ş a r m a y a ç a b a göstere­ cekti. Ne var ki, tümüyle kokuşmuş yönetimin b i r avuç yürekli çalışkan k i ş i n i n ç a b a s ı y l a ayakta k a l m a s ı o l a n a k s ı z d ı . M u s t a f a K e m a l g e r e k t i , v e en koyu karanlık günlerde ortaya çıkacaktı Mustafa K e m a l . Yargıç H ü ­ seyin K â m i l dört elle ona sarılacaktı. İstanbul'da t o p l a n a n son M e c l i s i M e b u s a n ' d a İ s t a n b u l m e b u s u o l a c a k t ı . M i s a k ı M i l l i ' n i n altına i m z a s ı n ı k o y a c a k t ı . İ s t a n b u l ' u n işgalini, A n a d o l u t o p r a k l a r ı n ı n d a y a ğ m a l a n m a ­ ya başladığını görecekti. B i n güçlükle A n k a r a ' y a ulaşacaktı. B e n c e Yüz-

ÖNSÖZ

başı

Selâhattin ve

Yargıç

Hüseyin Kâmil,

XV

tinleri ve

ciğerleri tamu

y e l l e r i y l e k a v r u l a r a k e l e l e y ü r ü y e n iki k a r d e ş g i b i d i r . M u t s u z l u k l a r v e acılarla yüklü yaşantılarının tek a v u n c u , A n a d o l u ' d a Mustafa K e m a l ' i n başlattığı K u r t u l u ş Savaşı'nı g ö r e c e k , o n a k a t ı l a c a k , B ü y ü k U t k u ' n u n kazanılmasına, yeni T ü r k D e v l e t i ' n i n kuruluşuna, uygarlık ve çağdaşlık y o l u n d a k i d e v r i m l e r i n gerçekleşmesine tanık o l a c a k denli u z u n yaşamış olmalarıdır. Mustafa Kemal olmasaydı, İ m p a r a t o r l u ğ u n imzaladığı Sevr B a r ı ş ı y ü r ü r l ü ğ e g i r e c e k , e l i m i z d e a n c a k Z o n g u l d a k , K a s t a m o n u , Sam­ sun, S i n o p , O r d u , G i r e s u n , Ş a r k i Karahisar, T o k a t , Ç o r u m , Ç a n k ı r ı , A n ­ k a r a , H a y m a n a , Eskişehir, B i l e c i k , b i r d e E r z u r u m ' l a Malatya a r a s ı n d a n Ç a p a k ç u r ' a d e k u z a n a n d a r b i r k o r i d o r d a n o l u ş a n t o p r a k p a r ç a s ı kala­ c a k t ı . Y ü z b a ş ı Selâhattin v e Y a r g ı ç H ü s e y i n K â m i l , M u s t a f a K e m a l o l ­ m a s a y d ı , b u n u d a g ö r e c e k l e r d i . N e m u t l u o n l a r a k i , u z u n yaşamışlar, M u s t a f a K e m a l d ö n e m i n i g ö r e b i l m i ş l e r , o n u r l u b i r d e v l e t i n b i r e y l e r i ola­ rak ölmüşlerdir. N e iyi e t m i ş l e r d e y a z m ı ş l a r s e r ü v e n l e r i n i , y a l ı m l a r ı n d a ğ l a d ı ğ ı g ö z ­ l e r i n d e n d ö k ü l e n yaşları t i n l e r i n e a k ı t a r a k . . K e ş k e y a z s a l a r d ı , b a ş k a l a ­ r ı da..keşke anlatsalardı..Kim o l d u ğ u m u z u , n e o l d u ğ u m u z u ö ğ r e n m e m i z e , k e ş k e b a ş k a l a r ı d a k a t k ı d a b u l u n s a l a r d ı . Y ü z b a ş ı S e l â h a t t i n ' l e r e , Yar­ g ı ç H ü s e y i n K â m i l ' l e r e m i n n e t b o r c u m u z vardır. T a n r ı k a t ı n d a o n l a r , gö­ revlerini yapmış kişiler olarak, sonsuza d e k mutlu olacaklardır. B u ç e ş i t a n ı l a r ı n T a r i h ' i n girinti ç ı k ı n t ı l a r ı n a ışık t u t m a k , u l u s u n bi­ l i n ç l e n m e s i n i s a ğ l a m a k b a k ı m ı n d a n b ü y ü k y a r a r l a r ı o l d u ğ u k u ş k u gö­ türmez. Bu anıların varlığını ilk kez Fikret Otyam öğrenmişti. Yemen'e yap­ tığı b i r gezi ü z e r i n e b i r d i z i yazı y a z a c a k t ı . B u a r a d a Y e m e n k o n u s u n d a eski d ö n e m l e r e i l i ş k i n b i l g i t o p l u y o r d u . B u a n ı l a r d a n s ö z e t m i ş t i m ken­ disine, o n l a r ı ç o k s e v m i ş , Y e m e n ' l e ilgili k i m i b ö l ü m l e r i y a z ı l a r ı n a ak­ tarmış, bunlar Cumhuriyet'te yayımlanmıştı. Otyam bana da, kesinlikle b u a n ı l a r ı g ü n ışığına ç ı k a r m a m ı sağlık v e r m i ş t i

Sonra b i r gün İlhan Selçuk'a söz etmiştim bu anılardan. O da b i r an ö n c e onları g ü n ü m ü z diline aktararak yayınlamak gerektiğini söylemiş­ ti. B u iki d e ğ e r l i y a z a r ı n b e n i e t k i l e m i ş , anıları d e r l e y i p d ü z e n l e m e k k o -

XVI

ÖNSÖZ

nusunda beni yüreklendirmiş olduklarını açıklamalıyım. Kendilerine teşekkür b o r ç l u y u m .

*

*

B u a r a d a y a k ı n g e ç m i ş l e ilgili b i r k o n u y a d e ğ i n m e k i s t i y o r u m . Ata­ t ü r k " B ü y ü k S ö y l e v " i n d e , T ü r k u l u s u n a karşı y ü z y ı l l a r d ı r h a z ı r l a n m ı ş ve y i r m i n c i yüzyılın başında uygulamaya konulmuş " B ü y ü k b i r suikast" t a n s ö z etmiştir. Y a r g ı ç H ü s e y i n K â m i l b u " S u i k a s t " ı n u y g u l a n m a s ı sı­ r a s ı n d a yaşamıştır. A n ı l a r ı n d a , A r a p l a r a r a s ı n d a ç a l ı ş a n İ n g i l i z casus­ l a r ı n d a n s ö z e t m e k t e d i r . B u n l a r , T ü r k u l u s u n a v e İ m p a r a t o r l u ğ a karşıArapları kışkırtmaktaydılar. L a w r e n c e de bunlardan biri ve en önemli­ l e r i y d i . A d ı , a n c a k B i r i n c i D ü n y a Savaşı o r t a l a r ı n d a d u y u l m a y a başla­ m ı ş t ı . B u ü n l ü c a s u s , Savaş s o n r a s ı n d a , a n ı l a r ı n ı , " S e v e n p i l l a r s o f w i s d o m " a d ı a l t ı n d a y a z m ı ş t ı . B u n l a r , 1 9 2 2 y ı l ı n d a O x f o r d ' d a ç o k sınır­ l ı sayıda b a s ı l m ı ş , satışa ç ı k a r ı l m a m ı ş t ı . L a w r e n c e , 1 9 2 6 ' d a , y a z d ı k l a r ı ­ n ı g ö z d e n g e ç i r m i ş , g e r e k l i g ö r d ü ğ ü d ü z e l t m e l e r i y a p m ı ş , telif h a k k ı i ç i n b i r ö r n e ğ i B i r l e ş i k A m e r i k a ' y a g ö n d e r m i ş v e o r a d a g e n e ç o k sınırlı b i r b a s ı m yapılmıştır. Yalnız o n ö r n e k , k i m s e satın a l m a s ı n d i y e ç o k y ü k s e k d e ğ e r l e s ö z d e satışa ç ı k a r ı l m ı ş t ı . L a w r e n c e , y a ş a d ı ğ ı s ü r e c e b a ş k a h i ç ­ b i r basım yapılmamasını koşul o l a r a k ileri sürmüştü. A n ı l a r ı n b i r özeti " Ç ö l d e A y a k l a n m a " adı altında d ü z e n l e n m i ş İngiltere v e A m e r i k a ' d a 1927 M a r t ' ı n d a bu kitap yayımlanmıştır. B u n u n Fransızca'ya çevirisi de daha sonra Paris'te yayınlanmıştı. Lawrence, 1935 yılında İngiltere'de bir motosiklet kazası s o n u c u n d a ölmüştür. Anılar bu tarihten ç o k sonra yayımlanmıştır. Bu bilgileri edin­ d i ğ i m F r a n s ı z c a ç e v i r i 1 9 6 3 E k i m t a r i h i n i t a ş ı m a k t a d ı r . A m e r i k a ' d a da­ ha ö n c e yayımlanan anılardan bir film yapılmış, 1960'larda bu filmin g ö s t e r i l m e s i n e başlanmıştır. B u f i l m i n T ü r k i y e ' d e g ö s t e r i l m e s i n i n yasak­ l a n m ı ş o l m a s ı b i z i m i ç i n b i r talihsizliktir. O y s a b ü t ü n T ü r k l e r i n b u fil­ mi görmelerini sağlamak gerekirdi. Ç ü n k ü Türklerin, Birinci Dünya S a v a ş ' ı n d a A r a p ç ö l l e r i n d e n e g i b i k o ş u l l a r i ç i n d e savaştıkları, y ü z y ı l ­ lar b o y u b a ş t a c ı ettikleri A r a p l a r d a n n e d e n l i d ü ş m a n l ı k v e h a y ı n l ı k g ö r ­ d ü k l e r i , b i r y a n d a n İ n g i l i z l e r l e ç a r p ı ş ı r k e n , İngiliz altınıyla satın a l ı n m ı ş A r a p l a r ı n , a s k e r l e r i m i z i nasıl p u s u y a d ü ş ü r e r e k a r k a d a n v u r d u k l a r ı , ö l -

ÖNSÖZ

XVII

d ü r d ü k l e r i A n a d o l u ç o c u k l a r ı n ı n , L a w r e n c e ' l e b i r l i k t e kanlarını içtik­ leri, bu filmde t ü m ayrıntılarıyla y e r almaktadır. K a n u n c a , T ü r k u l u s u n u n bu havildik ve vahşetleri görmesi, A r a p l a r d a n n e l e r ç e k m i ş o l d u ğ u n u , d i n k a r d e ş i s a y d ı k l a r ı n ı n asıl y ü z l e r i n i g ö r e r e k a n l a m a s ı g e r e k i r d i . Ş i m d i g e l e l i m o " B ü y ü k S u i k a s t " ı n u y g u l a m a s ı n a . L a w r e n c e anıla­ rında bakınız neler diyor.1: "Savaştan yıllar ö n c e D o ğ u A r a p dünyasını bir baştan bir başa d o ­ l a ş m ı ş t ı m . S u r i y e v e M e z o p o t a m y a köy, k e n t v e k a b i l e l e r i n i n y a ş a m bi­ çimlerini, geleneklerini ve dillerini öğrenmiştim. Deneyimlerim bana, alışık o l u n m a y a n b i r g ö r ü ş a ç ı s ı k a z a n d ı r m ı ş t ı . B i l i s i z h a l k ı n o l d u ğ u gi­ b i a y d ı n l a r ı n d a d ü ş ü n c e l e r i n i a n l a y a b i l i y o r v e p a y l a ş a b i l i y o r d u m . Ay­ r ı c a , O r t a d o ğ u ' d a g e l i ş m e k t e o l a n siyasal g ü ç l e r i d e y a k ı n d a n g ö r m ü ş v e ö z e l l i k l e İ m p a r a t o r l u k T ü r k i y e ' s i n i n ç ö k m e k t e o l d u ğ u n u g ö s t e r e n sayı­ sız b e l i r t i l e r i s a p t a m ı ş t ı m . T ü r k i y e , h a r c a d ı ğ ı o l a ğ a n ü s t ü ç a b a d a n ö l m e k ­ teydi. G i t t i k ç e a z a l a n k a y n a k l a r ı y l a , salt g e l e n e k s e l t e m e l l e r e d a y a n a r a k , e l d e etmiş o l d u ğ u İ m p a r a t o r l u ğ u korumaya b o ş u n a uğraşmaktaydı. Osm a n o ğ l u ' n u n e n b ü y ü k g ü c ü k ı l ı ç , ş i m d i a r t ı k işe y a r a m ı y o r d u , ç ü n k ü b u n u n y e r i n i d a h a ö l d ü r ü c ü v e b i l i m s e l s i l â h l a r a l m ı ş t ı . B u ç o c u k kafa­ lı halkın t ü m g ü c ü , yalınlığından, sabırlılık ve fedakârlığından kaynak­ lanıyordu. Çağdaş yaşam o n u n için ç o k karmaşıktı. T ü r k soyu, D o ğ u As­ ya'nın en durağan soyudur; yeni y ö n e t i m , yaşam b i ç i m l e r i n e alışmak b a k ı m ı n d a n yetenekli değildir. Yumrukları ve kişilikleri güçlü, bilisiz, sert, k a b a e s k i y ö n e t i c i l e r s o y u o r t a d a n k a l k m a k v e y e r l e r i n i , h ü k ü m e t mekanizmasına uyacak denli canlı, yumuşak, yeni adamlara b ı r a k m a k z o r u n d a y d ı . J ö n t ü r k y ö n e t i c i l e r yüzeysel, n e var k i y o n t u l m u ş t u l a r ; h e p s i d e , S e l ç u k l u v e O s m a n l ı d ı ş ı n d a , Y u n a n , A r n a v u t , Ç e r k e z , B u l g a r , Ya­ hudi kökenliydiler. Halk da artık efendileriyle birlik değildi, ç ü n k ü bu efendilerin ekini T ü r k olmayan Ortadoğu'dan (Levanten) kaynaklanıyor­ d u , politika kuralları da Fransız'dı. Türkiye çökmekteydi, ancak belki b i r b i s t u r i ( o p e r a t ö r b ı ç a ğ ı ) o n a sağlığını geri v e r e b i l i r d i . A n a d o l u insa­ n ı , eski b i ç i m y a ş a m ı n a sıkı sıkıya b a ğ l ı o l a r a k k ö y ü n d e i ş i ç i n kullanı­ lan b i r h a y v a n g i b i , k ö y ü n ü n d ı ş ı n d a ise, h i ç b i r z a m a n y a k ı n m a k i ç i n ağzını açmayan b i r asker olarak yaşamakta direnirken, İ m p a r a t o r l u ğ u n

1

T.E. Lawrence-Fransızca çeviri " L e s sept pilliers de la sageste", Petite Bibliotheque Payot,

I ci cilt sayfa 57, 5 8 , 5 9 .

ÖNSÖZ

XVIII

b a ş k a s o y l a r d a n teb'aları ( g e n e l n ü f u s u n y a k l a ş ı k 7/10'u) g ü ç v e b i l i m ba­ k ı m ı n d a n gelişmekteydi. Gelenekleri olmayışı, hafiflikleri, daha parlak ve canlı zekâları, onları, yeni düşünceleri b e n i m s e m e y e hazırlamıştı. H e r g ü n d a h a d a a r t a n g ü ç l e r i , k ı s a s ü r e d e o n l a r ı , e s k i d e n T ü r k a d ı n a bağ­ l a n m ı ş o l a n t a n s ı m a d a n k o p a r a c a k t ı . D e v l e t l e o n a b a ğ l ı o l a n b ö l g e l e r ara­ sındaki

dengenin

böylece

bozulmuş

olması;

Devleti

kışlalarını

güçlendirmeye z o r l u y o r d u . Libya, Arnavutluk, Batı Trakya, Yemen, Hi­ c a z , Suriye, M e z o p o t a m y a , Kürdistan, Ermenistan, artık A n a d o l u köy­ lüleri için b ü y ü k b i r yük ve gider nedeni haline gelmişlerdi. Gelirlerinin ö n e m l i b i r b ö l ü m ü , h e r y ı l a r t a r a k , İ m p a r a t o r l u ğ u n k o r u n m a s ı n ı sağla­ maya h a r c a n ı y o r d u ; en yoksul köyler en ağır yükler altında eziliyordu. Askerler, T ü r k köylüsüne ö z g ü n olarak, başlarına gelenleri ağızlarını aç­ m a k s ı z ı n ç e k i y o r l a r d ı . K o y u n l a r g i b i y d i l e r , n e iyi n e d e k ö t ü . K e n d i baş­ larına b ı r a k ı l d ı k l a r ı n d a h i ç b i r şey y a p m a z l a r , b e l k i ç ö m e l i r l e r d i . B u y r u k a l ı n c a d a itaat e d e r l e r d i . İ y i o l m a l a r ı i ç i n b u y r u k a l m ı ş l a r s a , i v m e d e n , i y i d o s t , iyi d ü ş m a n o l u r l a r d ı . B a b a l a r ı n a karşı g e l m e l e r i , y a d a anala­ r ı n ı n karınlarını d e ş m e l e r i o n l a r a b u y u r u l m u ş s a , h e m e n işe k o y u l u r l a r d ı . İ y i i ç i n , k ö t ü i ç i n , y a d a h i ç i ç i n . İ n s a n a u m u t s u z l u k v e r e c e k b u inisiya­ tif y o k l u ğ u , o n l a r ı d ü n y a n ı n e n g ü v e n i l i r , e n y o r u l m a z , e n yavaş askerle­ ri

yapmıştı..

Anadolu'daki

Türk

köylüsü

askerlik

görevi

yüzünden

e r i m e k t e , y o k o l m a k t a y d ı . . . B u A n a d o l u ç o c u k l a r ı , k e n d i l e r i n i ö l ü m e sü­ r e n , y a d a i y i c e y ı p r a t t ı k t a n s o n r a u m u r s a m a z c a b i r k ı y ı y a atan a c ı m a ­ sız,

hayın

ve

ard

düşünceli

Arap

subayların

doğal

kurbanlarıydı.

G e r ç e k t e n , savaşta g ö r m ü ş t ü k ki, b i r T ü r k birliği, k e n d i s i n e k o m u t a e d e n k i ş i n i n a l ç a k ç a ihtirası u ğ r u n a , b a l t a y l a p a r ç a l a n m a y a y a r a y a n b i r tah­ t a p a r ç a s ı n d a n b a ş k a b i r şey d e ğ i l d i . . . "

K i m d i bu çeşit komutanlar? L a w r e n c e o n l a r d a n da söz e d i y o r anılarında2 " . . M e z o p o t a m y a ' d a adı A h a d o l a n ç o k gizli v e k o r k u n ç b i r ö r g ü t v a r d ı ; b u n u n üyeleri tümüyle Osmanlı ordusundaki A r a p subaylardı. Bu der­ n e k ü y e l e r i , e f e n d i l e r i T ü r k l e r i n savaş b i l g i l e r i n i ö ğ r e n m e y e , z a m a n ı geld i ğ i n d e b u b i l g i l e r i T ü r k l e r e karşı k u l l a n m a y a a n d i ç e r l e r d i . A h a d ' ı n g ü n e y I r a k ' t a ıssız v e iyi k o r u n a n b i r b ö l g e d e y d i m e r k e z i . Seyit T a l i p b u -

2

T. E. Lawrence-Fransızca çeviri-I cilt, sayfa 4 6 .

ÖNSÖZ

XIX

radan alçakça bir güçle derneği yönetirdi. Mezopotamyalı subayların % 70'i bu derneğin üyesiydi. Gizlilik öylesine korunmuştu ki, kimi A h a d ü y e l e r i , Savaş s o n u n a d e k T ü r k y ü k s e k k o m u t a h e y e t i i ç i n d e m e v k i v e söz sahibi olmuşlar ve bu mevkileri k o r u m u ş l a r d ı . A l l e n b y h ü c u m a geç­ tiği v e T ü r k i y e e z i l d i ğ i z a m a n , g e r i ç e k i l e n T ü r k Filistin o r d u s u n d a n ar­ ta kalanlara, A h a d derneğinin b i r başkan yardımcısı komuta e d i y o r d u . B i r başka A h a d üyesi de, Ü r d ü n ' ü n A m m a n b ö l g e s i n d e k i T ü r k birlikle­ rinin komutanıydı. Sonraları bile, mütarekeden sonra bile, T ü r k yöneti­ m i n i n y ü k s e k m e v k i l e r i , A r a p şeflerinin b i r s ö z l e r i y l e e f e n d i l e r i T ü r k l e r e b a ş k a l d ı r a b i l e c e k Ahad ü y e l e r i n i n e l l e r i n d e b u l u n u y o r d u . . . Fetah'ın ö r ­ g ü t ü A h a d ' d a n genişti. Fetah, S u r i y e ' n i n ö z g ü r l ü ğ ü i ç i n ç a l ı ş m a k t a y d ı . Üyeleri arasında t o p r a k sahipleri, yazarlar, doktorlar, yüksek d ü z e y d e m e m u r l a r vardı; bunlar derneğe ve birbirlerine and içerek bağlanmış­ lardı ve birbirlerini tanıyabilmek için özel söz ve işaretler kullanırlar­ dı.

Gazetelere,

para

sandıklarına

sahiptiler.

Amaçları

Türk

İ m p a r a t o r l u ğ u n u y ı k m a k t ı . . . M ı s ı r ' l a , A h a d ' l a , M e k k e Şerifi ile, İngilte­ r e ile, k ı s a c a , k i m d e n y a r d ı m u m u y o r l a r s a o n u n l a gizli a n l a ş m a l a r i ç i n ­ deydiler. . Mekke

Emiri

Şerif

parlamentosunda başkanvekiliydi

Hüseyin'in

Oğlu

Abdullah

Türk

Faysal d a C i d d e m e b u s u y d u . B u n l a r ,

İ s t a n b u l ' d a k i d u r u m d a n b a b a l a r ı n a b i l g i v e r i y o r l a r d ı . Savaş p a t l a r p a t ­ lamaz da M e k k e ' y e d ö n m ü ş l e r d i . . . " B u g ö z l e m l e r d e n s o n r a ş i m d i Karara g e l i y o r u z .

Karar'ı

da Lawren-

ce'in kaleminden okuyalım3: " A n l a d ı k ki, Yakın D o ğ u ' y u kurtarmak için yeni b i r g ü c e ; sayıca, y a r a t ı c ı y e t e n e k v e kafa b a k ı m l a r ı n d a n T ü r k ' e ü s t ü n , y e n i b i r g ü c e v e soya g e r e k s i n m e v a r d ı . A v r u p a b u n u s a ğ l a y a b i l e c e k m i y d i ? T a r i h , b u n u düşünmek için bizi yüreklendirmiyordu. Avrupa devletlerinin Ortado­ ğ u ' d a y e r l e ş m e ç a b a l a r ı h e p o l u m s u z s o n u ç l a r v e r m i ş t i . H i ç b i r batılı dev­ leti b ö y l e b i r serüvene i t m e k isteyemezdik. Öyleyse b u s o r u n u n ç ö z ü m ü n ü gene O r t a d o ğ u ' d a k i güçlerde aramalıydık. Çatışmalar ve karşılaşılacak t ü m g ü ç l ü k l e r d e b ö y l e c e O r t a d o ğ u ' y l a sınırlı k a l a c a k t ı . Yeni g ü ç , T ü r ­ kiye'yi yere serecekti, ve Türkiye zaten ç ü r ü m ü ş t ü . İ ç i m i z d e n kimileri, A r a p ç a k o n u ş a n u l u s l a r ı n ( T ü r k İ m p a r a t o r l u ğ u n u n e n ö n e m l i öğesi) uyu­ makta olan g ü ç l e r o l d u ğ u n u , b u n l a r uyandırılırlarsa, a m a c a yarayacak-

1

T. E. Lawrence-Fransızca çeviri, Cilt I, sayfa 5 9 .

ÖNSÖZ

XX

larını düşünmüşlerdi. A r a p topluluğu ç o k ü r ü y o r d u , dinsel d ü ş ü n c e b a k ı m ı n d a n y ü k s e k b i r d ü z e y d e y d i , t e c i m , siyasa, sanayi a l a n l a r ı n d a ye­ t e r i n c e b e c e r i k l i y d i ; k a r a k t e r b a k ı m ı n d a n sert b i r e g e m e n l i k t e n ç o k yu­ muşak bir uzlaşma yanlısıydı. Beşyüz yıl T ü r k egemenliğinde kaldıktan s o n r a , b u A r a p l a r ö z g ü r o l m a y ı d ü ş ü n m e y e b a ş l a m ı ş l a r d ı . B ö y l e c e ileri­ s i i ç i n b i r ç ö z ü m b i ç i m i b u l d u ğ u m u z u s a n m ı ş t ı k . D o ğ u ' d a v e B a t ı ' d a pat­ layan savaş T ü r k i y e v e İ n g i l t e r e ' y i i k i d ü ş m a n u l u s h a l i n e g e t i r i n c e , O r t a d o ğ u ' d a yeni b i r A r a p dünyası k u r m a k y o l u n d a askeri g ü c ü m ü z ü kullanmaya karar verdik..." B u Karar, İ n g i l i z v e F r a n s ı z h ü k ü m e t y e t k i l i l e r i n i n L o n d r a ' d a y a p ­ t ı k l a r ı b i r t o p l a n t ı d a b e n i m s e n m i ş v e u y g u l a m a y a k o n u l m u ş . A n c a k , sa­ vaşın g e l i ş m e s i ,

bu arada A r a p l a r ı n yakından tanınması,

ganimetin

b ü y ü k l ü ğ ü , Fransızların mızıklanmasına yol açmış, ayrıca ortaya b i r de İtalya ç ı k m ı ş . İ n g i l i z l e r , A r a p l a r ı n , O r t a d o ğ u ' d a T ü r k l e r i n y e r i n e k o y ­ mayı d ü ş ü n d ü k l e r i ve u m d u k l a r ı g ü c e sahip o l m a d ı k l a r ı n ı anlamışlar. K a z a n ı l a n t o p r a k l a r ı p a y l a ş m a k d a h a u y g u n v e k o l a y b i r ç ö z ü m g i b i gö­ rülmüş. A n c a k bu kez Fransızlar ve İtalyanlar ç o k a ç g ö z l ü istekler ileri s ü r m e y e b a ş l a m ı ş l a r . A m e r i k a d a E r m e n i s t a n v e K ü r d i s t a n d i y e tuttur­ muş. Bunun üzerine İngilizler, O r t a d o ğ u ' d a yeni b i r güç yaratma imge­ lerine

dönmek

zorunda

kalmışlar

ve

Yunanistan'ın

bu

rolü

o y n a y a b i l e c e ğ i n i d ü ş ü n m ü ş v e u m u t etmişler, b ö y l e c e o r t a k l a r ı n ı n istek­ l e r i n e set ç e k e b i l e c e k l e r i n i , Y u n a n i s t a n ' ı d a d i l e d i k l e r i g i b i d i z g i n l e y e b i l e c e k l e r i n i hesaplamışlar. Yunanistan'ın A n a d o l u ' y u işgaline b ö y l e c e yeşil ışık y a k ı l m ı ş . İşte A t a t ü r k ' ü n B ü y ü k S ö y l e v i ' n d e s ö z ü n ü ettiği " S u i k a s t " ! U z u n b u ö y k ü , b i n sayfaya y a k ı n . L a w r e n c e ' i n anıları kesinlikle T ü r k ­ çe'ye çevrilmeli, her T ü r k bunları okumalı; Arapları, İngilizleri, dün­ yayı ö ğ r e n m e k i ç i n o k u m a l ı . O k u m a l ı v e ö ğ r e n m e l i , B i r i n c i D ü n y a Savaşı'nda Osmanlı ordusu i ç i n d e k i A r a p subayların ve komutanların A n a d o l u ç o c u k l a r ı n ı nasıl ö l ü m e s ü r d ü k l e r i n i , b i l e r e k , i s t e y e r e k . O k u ­ malı v e ö ğ r e n m e l i , L a w r e n c e ' i n , O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u p a r ç a l a m a k , Arapları kışkırtmak ve ayaklandırmak için kullandığı yöntemleri. Çün­ k ü L a w r e n c e , b u k o n u d a b a ş a r ı y a u l a ş m a k i ç i n k u l l a n ı l a n y ö n t e m l e r i ay­ r ı n t ı l a r ı n a d e k a n l a t ı y o r a n ı l a r ı n d a . B u y ö n t e m l e r , 1968-1990 y ı l l a r ı a r a s ı n d a , T ü r k i y e C u m h u r i y e t i ' n i b ö l m e k v e p a r ç a l a m a k i ç i n kullanı-

ÖNSÖZ

XXI

lan y ö n t e m l e r i n tıpkısı; onlara olağanüstü benziyor. O, kökü n e r e d e ol­ d u ğ u b i r t ü r l ü anlaşılmayan silâh k a ç a k ç ı l ı ğ ı , anarşi v e b ö l ü n m e s ü r e c i n i u l u s ç a y a ş a d ı k . L a w r e n c e ' i n a n ı l a r ı , y u r d u n v e u l u s u n b ö l ü n m e s i v e par­ ç a l a n m a s ı i ç i n g i r i ş i l e n e y l e m l e r i v e ö r g ü t l e n m e l e r i g ü n ışığına ç ı k a r a ­ c a k nitelikte. Y e r v e z a m a n o l s a y d ı o n l a r ı d a b u r a y a a k t a r m a k i s t e r d i m . T â k i , ulus v e b ö l ü n m ü ş , p a r ç a l a n m ı ş , A t a t ü r k y o l u n d a n saptırılmış genç­ ler, k i m l e r e , nasıl, n i ç i n m a ş a l ı k g ö r e v i n i y a p m ı ş o l d u k l a r ı n ı ö ğ r e n s i n ve a n l a s ı n l a r . . .

*

*

O k u m a k gerek Tamu Yelleri'ni, Yüzbaşı Selâhattin'in R o m a n ı ' n ı , ve d a h a b a ş k a a n ı l a r ı . O k u m a k , o k u t m a k g e r e k L a w r e n c e ' i n a n ı l a r ı n ı , an­ lamak, ö ğ r e n m e k için nerelerden geçerek bugünlere gelmişiz. A n l a m a k , ö ğ r e n m e k i ç i n K u r t u l u ş S a v a ş ı ' n ı , A t a t ü r k ' ü , D e v r i m l e r i . A n l a m a k öğ­ renmek için Türk ulusunu

yeryüzünden

s i l m e y i tasarlayan

"Büyük

S u i k a s t " ı . G e r ç e k anlamlarını anlamak için, Atatürk'ün " N e mutlu T ü r k ' ü m diyene", "Yaşam'da en gerçek yol gösterici b i l i m d i r " , sözlerini. K u r t u l u ş Savaşı, g e n e l l i k l e s ö y l e n d i ğ i g i b i , salt Y u n a n ' a k a r ş ı kaza­ n ı l m ı ş b i r u t k u d e ğ i l d i r . K u r t u l u ş Savaşı, B i r i n c i D ü n y a Savaşı y e n g i n l e r i n i n t ü m ü n e karşı k a z a n ı l m ı ş b i r savaştır. İ n g i l t e r e , F r a n s a , A m e r i k a , İtalya, J a p o n y a başta o l m a k ü z e r e t ü m d ü n y a y a karşı k a z a n ı l m ı ş b i r sa­ vaştır, İ n g i l t e r e d e m e k , K a n a d a , A v u s t u r a l y a , Yeni Z e l a n d a , H i n d i s t a n v e irili ufaklı b ü t ü n İ n g i l i z s ö m ü r g e l e r i d e m e k t i r . F r a n s a d e m e k , b u dev­ letle b i r l i k t e , b ü t ü n o n u n s ö m ü r g e l e r i d e m e k t i r . D ü n y a , A t a t ü r k ' ü n v e T ü r k u l u s u n u n , e g e m e n , b a ğ ı m s ı z , ö z g ü r y a ş a m i s t e n c i ö n ü n d e b u sa­ vaşta d i z e gelmiştir. Y u n a n , d ü n y a g ü ç l e r i n i n maşası o l a r a k kullanılmıştır. E m p e r y a l i s t ve kapitalist d ü n y a y ı savaş a l a n l a r ı n d a y e r e s e r e n Ata­ t ü r k v e T ü r k u l u s u , b u kez g i z l i v e sinsi b i r b a ş k a d ü ş m a n l a karşı karşı­ ya kalmıştır. Bu d ü ş m a n da ö t e k i l e r denli ve b e l k i ö t e k i l e r d e n de g ü ç l ü y d ü . Ç ü n k ü b u d ü ş m a n , u l u s u n kafasında v e y ü r e ğ i n d e ç ö r e k l e n m i ş o l a n A r a p ' tı. Osmanlılar, A r a p ' ı e g e m e n l i k l e r i n e almışlar ve görünüşte bu egemenliği b e ş y ü z yıl s ü r d ü r m ü ş l e r d i . G e r ç e k t e , O s m a n l ı l a r A r a p ' a tutsaktılar. Türk­ ler, A r a p ' l a k a r ş ı l a ş m a l a r ı n d a n s o n r a n i t e l i k l e r i n i y i t i r m e y e , u n u t m a y a başlamışlar, d i n y ü z ü n d e n , e g e m e n o l d u k l a r ı A r a p ' ı n kölesi d u r u m u n a

XXII

ÖNSÖZ

düşmüşlerdi.

Atatürk'ün ö l ü m ü n d e n sonra, Arap'ın sömürüsü yeniden

başlamıştır. B a t ı , t o p u y l a , t ü f e ğ i y l e , p a r a s ı y l a , t e k n i ğ i y l e saldırır. B u n ­ l a r ı n h e p s i g ö r ü n ü r n e s n e l e r d i r ; b u n l a r a karşı ç ı k ı l ı r , b u n l a r l a savaşı­ lır. A r a p ' ı n saldırısı g ö r ü n m e z . A r a p , g ö r ü n m e d e n , kafayı v e y ü r e ğ i e l e geçirir, e g e m e n l i ğ i n i o r a l a r d a k u r a r v e kişi artık b u e g e m e n l i ğ e karşı çık­ m a k o l a n a ğ ı n ı yitirir. H ı r i s t i y a n l ı k o l s u n , M ü s l ü m a n l ı k o l s u n , t ü m d i n ­ ler, ö z g ü r d ü ş ü n c e y e , i l e r i c i a t ı l ı m l a r a k ö s t e k t i r l e r , k a r ş ı d ı r l a r . B a t ı uygarlığı, Hıristiyanlığa karşı savaşanların utkusu s o n u c u gerçekleşmiş­ tir. B a t ı u y g a r l ı ğ ı , H ı r i s t i y a n l ı ğ ı k e n d i k i l i s e l e r i i ç i n e t ı k a r a k v e o r a l a r ­ d a h a p s e t m e k l e g e r ç e k l e ş e b i l m i ş t i r . B u n u n i ç i n savaşan v e k i l i s e n i n y a k a r a k y o k ettiği b i l i m a d a m l a r ı s a y m a k l a b i t m e z . M ü s l ü m a n d ü n y a ­ s ı n d a b u ç e ş i t b i l i m a d a m l a r ı y e t i ş e m e m i ş t i r . M ü s l ü m a n l a r ı n geri kal­ mışlığının ve Batı sömürgesi oluşlarının n e d e n i budur.

* *

*

A t a t ü r k ' ü v e d e v r i m l e r i n i i y i a n l a m a k gerekir. A t a t ü r k , i n s a n l ı k ta­ r i h i n d e b e n z e r i o l m a y a n b i r Deha'dır. A t a t ü r k , b ü y ü k asker, b ü y ü k devlet a d a m ı o l a r a k T a r i h ' i n b i z e tanıttığı h i ç b i r k i m s e y l e k a r ş ı l a ş t ı r ı l a m a z . İs­ k e n d e r , Cesar, Fatih, N a p o l y o n . . b u n l a r h e p s i sınırlı, b e l l i y ö n l ü kişiler­ dir. A t a t ü r k , T ü r k u l u s u n a y ö n e l t i l e n " B ü y ü k S u i k a s t " ı s e z m i ş , v e b u n u önlemiş, b o ş a ç ı k a r m ı ş o l a n adamdır. Atatürk d e v r i m l e r i , T ü r k ulusu­ n a , A r a p ' l a karşılaştıktan s o n r a y i t i r m i ş o l d u ğ u n i t e l i k v e ö z e l l i k l e r i n i g e r i v e r m e ç a b a l a r ı d ı r . D e v r i m l e r , u l u s u n tinsel ö z g ü r l ü ğ ü n e k a v u ş a b i l ­ m e s i i ç i n b a ş l a t ı l m ı ş b i r savaştır. D e v r i m l e r , T ü r k u l u s u n u , giysisiyle, d i l i y l e , y a z ı s ı y l a , kafa y a p ı s ı y l a , d ü ş ü n c e y ö n t e m l e r i y l e , d ü n y a g ö r ü ş ü y ­ le, d i n i y l e , A r a p ' d a n k o p a r m a y ı a m a ç e d i n m i ş e y l e m l e r d i r . A r a p b i ç i m i y a ş a m v e d ü ş ü n c e y e h a y ı r d e m e d e n , b u n a k e s i n l i k l e s o n v e r m e d e n , ger­ çekten ö z g ü r ve egemen, uygar ve çağdaş bir t o p l u m o l m a k olanağı yok­ tur. D e v r i m l e r işte b u k u r t u l u ş u s a ğ l a m a k v e ö z l e n e n e r e k l e r e u l a ş m a k için T ü r k ulusunun eline verilmiş silâhlardır. Ne yazık ki, Atatürk'ün ö l ü m ü n d e n s o n r a d e v l e t i n b a ş ı n a g e ç e n l e r b u g e r ç e ğ i v e A t a t ü r k ' ü anla­ y a m a m ı ş l a r d ı r . A t a t ü r k ' ü n ö l ü m ü n d e n sonra A r a p ' a tutsaklık geri gel­ miştir. E z a n A r a p ç a l a ş t ı r ı l m ı ş , b a ş b a k a n l a r k e n d i l e r i n e " M ü s l ü m a n " nitemi e k l e m i ş l e r , Hilâfeti geri g e t i r m e k t e n söz e d e b i l m i ş l e r d i r . B u g ü n

ÖNSÖZ

XXIII

d e A r a p ' a tutsaklık s ü r m e k t e d i r . O y s a , T a n r ı , y a l n ı z A r a p l a r ı n T a n r ı ' s ı d e ğ i l d i r ; T a n r ı , Kutsal K i t a b ı n d a b u n u k e n d i s i d e s ö y l e m i ş t i r . T a n r ı ' n ı n dili d e A r a p ç a değildir. Arap'a ö y k ü n m e k l e M ü s l ü m a n o l u n m a z . A r a p ' ı n a r a c ı l ı ğ ı o l m a d a n d a M ü s l ü m a n o l u n u r v e M ü s l ü m a n kalınır. T ü r k l ü ­ ğ ü n ü b i l e n , k e n d i s i n e v e u l u s u n a saygı d u y a n h e r kişi, ö n c e A r a p ' a " H a y ı r " d e m e k zorundadır. H e r Türk'ün ve özellikle Atatürkçü olduğunu söyleyen her kişinin birinci görevi, Arap'ın, din, dil, giysi yollarıy­ l a s ü r d ü r d ü ğ ü e g e m e n l i ğ i ülke t o p r a k l a r ı n d a n v e u l u s u n h e r b i r e y i n i n k a f a s ı n d a n s ö k ü p a t m a k , k ö k ü n ü kazımaktır. Yıllardır k ö k ü d ı ş a r ı d a ide­ o l o j i l e r d e n , bunlarla savaşıldığından söz edilmekte, a n c a k dinlerin de b i r e r ideoloji oldukları, bunların da köklerinin dışarıda olduğu unutul­ m a k t a d ı r . B u g e r ç e ğ i n b i r a n ö n c e g ö r ü l ü p a n l a ş ı l m a s ı z a m a n ı gelmiştir. Tanrı'ya yakarış T ü r k ç e yapılabilmeli, T ü r k ülkesindeki cami ve mina­ r e l e r d e A r a p d i l i n i n e g e m e n l i ğ i n e s o n v e r i l m e l i , T ü r k d i l i n i n saygınlığı s a ğ l a n m a l ı d ı r . T ü r k l ü ğ ü n v e A t a t ü r k ç ü l ü ğ ü n b i r i n c i l ö d e v i b u d u r . Yar­ gıç H ü s e y i n K â m i l ' i n anılarının b u k o n u d a yararlı o l a c a ğ ı v e b u n l a r ı o k u ­ yanları bilinçlendireceği kanısındayım. A n k a r a , K a s ı m 1981 Esat K . E R T U R

BİRİNCİ B Ö L Ü M

1- O s m a n l ı İmparatorluğu'nun Bir İlçesi: 1 8 7 0 ' l e r d e Tire " Ş o l Cennet'in ırmakları..." D o ğ d u ğ u m yer, İ z m i r V i l â y e t i ' n e b a ğ l ı T i r e İ l ç e s i ' n i n İ b n i K a y y ı m M a h a l l e s i ' n d e b u l u n a n e v i m i z d i r ( S o n r a d a n b u m a h a l l e y e D e r e Mahallesi adı verilmiştir). Evimizin b a h ç e s i n d e portakal, turunç ve diğer ağaçlar ve ç i ç e k l e r vardı; ayrıca güney ve batı yönlerine açılan kapılardan çıkıl­ d ı k t a , ü z ü m , i n c i r , nar, e r i k , z e r d a l i , kayısı g i b i m e y v e a ğ a ç l a r ı y l a d o l u , i ç i n d e havuzlar ve suları akan ç e ş m e l e r b u l u n a n başkaca b a h ç e l e r i m i z vardı. Evimiz, Tire'nin güneyindeydi. Bu yöndeki bahçemizde, ahır ve fırın gibi binalar da b u l u n u r d u . E v i m i z i n i ç i n d e de suyu akar iki ç e ş m e v a r d ı . B u ç e ş m e l e r i n k a y n a k l a r ı g ü n e y d e a k a n d e r e l e r d e y d i ; d o ğ r u c a bi­ z i m eve g e l e n sular, b i z d e n ö t e k i e v l e r e g e ç e r e k , b o r u l a r l a , T i r e çarşısı­ n a d e k iner, o r a d a k i ç e ş m e v e ş a d ı r v a n l a r a , c a m i l e r e u l a ş ı r l a r d ı . " K a d ı S u y u " d i y e a n ı l a n b u su, v a k ı f imiş v e b a b a m a ait i m i ş . S o n r a d a n aranıl­ mamış ve Belediyeye geçmiştir. Evimiz, kasabanın ucunda, güneyde ve yüksekçe bir yerde olduğu i ç i n , kasabanın b ü t ü n binaları, c a m i l e r i , çarşı ve ova, tarlalar ve b a h ç e ­ ler, İ s t a s y o n v e İ z m i r ' d e n g e l e n t r e n g ö r ü n ü r d ü . Ü ç saat u z a k l ı k t a b u l u ­ nan B a y ı n d ı r Kasabası'nın ışıkları da geceleri g ö r ü n ü r d ü . Mahallemizde Şemseddin Camii adı verilen b i r cami vardı. B a b a m o n u o n a r t m ı ş t ı . B u c a m i i n a l t ı n d a iki o d a v a r d ı , v e b u n l a r d a n b i r i n d e bir su kaynağı b u l u n u y o r d u . Çevredeki R u m kadın erkek ve çocuklar, b u y ü z d e n oraya " A y a z m a " adını v e r m i ş l e r d i . P a z a r günleri gelirler, m u m ­ lar y a k a r l a r , k a y n a k t a y ü z l e r i n i g ö z l e r i n i y ı k a r l a r , k a p l a r ı n a s u d o l d u ­ rur evlerine götürürlerdi; ayrıca kendi âyinlerini yaparlardı. Bu yüzden, T i r e ' d e h a l k a r a s ı n d a , " Ü s t ü c a m i altı k i l i s e o l a n y e r n e r e s i d i r ? " gibi bir b i l m e c e söylenir olmuştu. B u Ş e m s e d d i n C a m i i , T i r e ' n i n ü n l ü a ğ a ç l ı k , sulak, k ı r l ı k gezinti yer­ l e r i n e y a k ı n d ı . B u y e r e " K a h v e l e r " adı v e r i l m i ş t i . Yaz g ü n l e r i p e k ç o k T i r e l i ç e v r e y e gelir, y e r i ç e r e ğ l e n i r d i . R u m l a r dp, p a z a r g ü n l e r i Ayaz­ m a i ç i n gelirler, s o n r a ç e v r e d e g ü n l e r i n i g e ç i r i r l e r d i . S o n r a d a n M e h m e t F. 1

2

TAMU YELLERİ

B e y a d ı n d a b i r efe, y a k ı n d a b i r k a h v e a ç t ı , A y a z m a ' y a d a b i r k a p ı yaptı­ r a r a k , R u m l a r ı , p a r a k a r ş ı l ı ğ ı A y a z m a ' y a g i r m e y e z o r l a d ı . Efe, g ü n l e r ­ d e n b i r g ü n ç e k i l i p g i t t i k t e n s o n r a , ö z g ü r l ü k geri d ö n d ü . . T i r e , y a z ı n ç o k s ı c a k o l u r . O n u n i ç i n h e r k e s , a ğ a ç l ı k l ı s u v e d e r e kı­ y ı l a r ı n a h a s ı r l a r d ö ş e y e r e k , d i k i ş l e r i n i o r a d a d i k e r l e r , g ü n l e r i n i serin­ likte g e ç i r i r l e r d i . Kasabanın yukarısına d o ğ r u , çevrelerinde, zeytin ve meyva ağaçları b a ş k a a ğ a ç l a r b u l u n a n k a h v e l e r v e d e ğ i r m e n l e r v a r d ı . 1 9 3 6 y ı l ı n d a Ti­ re'ye gittiğimde b u n l a r ı n y e r i n d e yeller estiğini g ö r d ü m , a n c a k K ö p r ü b a ş ı ' n d a B e k i r ' i n kahvesi d u r u y o r d u ; o da eski g ö r k e m i n i yitirmişti. Tire'nin yakın çevresinde, Değirmen Deresi, Beyler Beyi Deresi, Ha­ v u z l u B a h ç e , K a p l a n D e r e s i a d l a r ı v e r i l e n b i r ç o k g e z i n t i y e r l e r i , yayla­ lar, b u y a y l a l a r d a k u l e l e r v a r d ı . İ s t e y e n l e r g ü n l e r c e o r a l a r d a gezinir, dinlenirlerdi. T i r e K a s a b a s ı , ç e ş i t l i a ğ a ç l a r , m e y v a v e ç a m a ğ a ç l a r ı y l a ö r t ü l ü , bağ­ larıyla ü n l ü , K ü m e Dağı adı verilen b i r dağın d i b i n d e kurulmuş, eski eserleri p e k ç o k , eski b i r kentmiş. Selçuklulardan ve Osmanlılardan ç o k ö n c e , kaleleriyle ünlü " P a t i r e " adı verilen b ü y ü k b i r kent. G ö r k e m i n i Selçuklular z a m a n ı n d a da k o r u m u ş . T i m u r l e n k Tire'ye de gelmiş, bir­ ç o k yeri yakmış yıkmış. Tire, büsbütün ortadan kalkmaktan, o zaman­ l a r yaşayan İ b n i m e l i k ' i n a r a c ı l ı ğ ı y l a k u r t u l m u ş , İ b n i m e l i k ' i n g ö m ü t ü , Aydın B e y l e r i ' n i n T ü r b e s i dışındadır, üstü açıktır ve yol ü z e r i n e b i r pen­ c e r e s i v a r d ı r . İ b n i m e l i k ' i n k i t a p l ı ğ ı , s o n r a d a n N e c i p Paşa K i t a p l ı ğ ı ' n a taşınmıştır. T i r e ' n i n k u z e y i n d e , h e m e n b i r saat u z a k l ı k t a , S e l ç u k l u l a r d a n k a l m a bir c a m i ve imaret harabesi tarlalar i ç i n d e görülmektedir; batısında, b i r başka c a m i ve h a r a b e l e r vardır. S o n r a d a n çeşitli olaylar, y ı k ı m l a r sonu­ c u n d a kent küçülmüştür. B u n u n l a birlikte, b e n i m ç o c u k l u ğ u m d a Tire içinde seksen mescit, o t u z ü ç minareleriyle birlikte kırk dolayında med­ rese ve imaret vardı. T i r e ' n i n i ç i n d e kârgir d ö r t kapılı b i r bedestan, üstleri yüksek kemer­ l e r l e k a p a l ı ç a r ş ı l a r , T a h ı l P a z a r ı d e n i l e n üstü ö r t ü l ü L o n c a P a z a r ı var­ dır. Ç o c u k l u ğ u m d a , k a s a b a n ı n o n b i n haneli o l d u ğ u n u işitmiştim. 1848 y ı l ı n d a A y d ı n Valisi N e c i p P a ş a ' n ı n y a p t ı r d ı ğ ı , ç o k s a y ı d a k i t a p l a d o l u

TAMU Y E L L E R İ

3

bir de kitaplık vardı. B i r i n c i Dünya Savaşı'nda ç ı k a n b ü y ü k b i r yangın b i r ç o k b i n a y ı y o k etmiştir. S o n r a Y u n a n işgali s ı r a s ı n d a T i r e b ü y ü k ö l ­ ç ü d e zarar görmüştür. T i r e ' n i n k u z e y i n d e b ü y ü k v e ç e v r e s i a ğ a ç l ı k l ı b i r alan v a r d ı . O s m a n l ı askeri o r a d a çadırlar kurarak b i r ay süreyle tâlim yaparlardı. B a b a m onları g ö r m e k üzere beni b i r k a ç kez oraya götürmüştü. Bu alanın güne­ y i n d e b ü y ü k b i r c a m i , imaret, darüşşifa, sabunhane, b i r de at pazarı de­ n i l e n b i r a l a n v a r d ı . M e ş r u t i y e t ' t e n s o n r a b u r a l a r ı o n a r ı l d ı , istasyona d e k b i n a l a r y a p ı l d ı , ç e v r e d e k i g ö m ü t l ü k l e r k a l d ı r ı l d ı . K a s a b a d a k i as­ k e r k ı ş l a s ı n ı n ç e v r e s i n d e k i g ö m ü t l ü k l e r d e k a l d ı r ı l d ı , b u r a l a r ı b a h ç e ya­ pıldı. B e l e d i y e binası, H ü k ü m e t konağı bu alanlara yaptırıldı. Tire i ç i n d e şu b ü y ü k camiler vardır: Camii Kebir, B e h r a m Kethüda'nın yaptırdığı Y e n i C a m i , A s a r ı A t i k a ' d a n Yeşil İ m a r e t , - B u Yahşi B e y a d ı n d a k i e m i r i n ­ dir, s o n r a d a n m ü z e y e ç e v r i l m i ş t i r - R u m i M e h m e t P a ş a ' n ı n y a p t ı r d ı ğ ı Kestaneli c a m i i , B e y l e r B e y i C a m i i , K a r a h a s a n C a m i i , A l a ç e ş m e , Yalınayak, Hasır Pazarı C a m i l e r i . B u n l a r ı n , hepsi k u b b e l i , k e m e r l i b ü y ü k c a m i l e r d i r . B e n i m ç o c u k l u ğ u m d a , k a d ı n v e e r k e k l e r i ç i n ayrı o l m a k ü z e r e yedi s e k i z t a n e çifte h a m a m v a r d ı . Tire, Ö d e m i ş ' e d ö r t , B a y ı n d ı r ' a ü ç , Selçuk'a sekiz, Aydın'a sekiz, İz­ m i r ' e o n d ö r t saat u z a k l ı k t a d ı r , - Ş i m d i t r e n v e o t o m o b i l l e r l e b i r k a ç saat­ t e h e r y a n a u l a ş ı l ı y o r . B a ğ v e b a h ç e l e r i ç i n d e o l d u ğ u i ç i n Yeşil T i r e a d ı n ı almıştır. İ z m i r ' d e n , başka y e r l e r d e n gezmeye gelenler çoktur. Tire'nin suları p e k ünlüdür, fıçılarla İ z m i r ' e taşınmaktadır. Tire'de, satılacak her mal i ç i n ö z e l pazarlar vardı. Hatta, dul ve sanatkâr kadınların yaptıkla­ r ı e l i ş l e r i , d o k u m a l a r , ç e v r e , t e r l i k , y a z m a l a r ı n , ç e y i z e ş y a l a r ı n ı n satıl­ dığı ve adına " K a d ı n l a r P a z a r ı " denilen b i r yer de vardı. T i r e ' n i n a l t ı n d a n g e ç e n b i r d e r e , y a ğ m u r u n b o l o l d u ğ u y ı l l a r d a ta­ ş a r d ı . B u d e r e , k e n t i n o r t a s ı n d a n g e ç e r d i , ü z e r i n d e k ö p r ü l e r v a r d ı ; bir­ çok

yerde

de

üstü

kapatılmıştı,

binalarla,

dükkânlarla;

bu yüzden

g ö r ü n m e z d i . B u d e r e b o y u n c a sayısı y i r m i y i a ş a n , u n , p a m u k zeytinyağı fabrikaları

vardı.

Tireliler çalışkan, o k u y u p yazmayı seven, ö ğ r e n m e y i seven, devlete ve dinlerine bağlı kişilerdi. Tire'nin kuzeyinde eskiden R u m l a r oturur­ lar, sanat, m a n i f a t u r a t i c a r e t i , b a ğ v e b a h ç e c i l i k y a p a r l a r d ı . Ç o ğ u z e n ­ gindi.

Yunan işgalinde

bunların Türk ve

Müslümanlara ç o k büyük

T A M U YELLERİ

4

kötülükler ettikleri b i r gerçektir. Kurtuluş Savaşı'ndan sonra b u n l a r ı n h e p s i k a ç m ı ş l a r v e T i r e R u m l a r d a n k u r t u l m u ş t u r . Y a h u d i l e r eskisi g i b i ticaret ve

sanatlarıyla uğraşmaktadırlar.

Ç o c u k l u ğ u m d a b e n d e g ö r d ü m , b ü y ü k hayrat v e i m a r e t h a n e l e r d e pilâv z e r d e , aşure pişirilir y o k s u l l a r d o y u r u l u r d u . Çarşı i ç i n d e k i h a n l a r ve ker­ v a n s a r a y l a r d a ç e ş i t l i işler y a p a n s a n a t k â r l a r çalışırlar, o t u r u r l a r d ı . B ü ­ yük ahırlarda develer ve diğer hayvanlar barındırılırdı. 2- Tire'de Yaşam, El Sanatları, Çalışkan Kadınlar B a b a m müderristi, ( ö ğ r e t m e n ) . B a b a m ı n babası ve annesi de zama­ n ı n k o ş u l l a r ı i ç i n d e ö ğ r e t m e n v e b i l g i n k i ş i l e r m i ş . K ü ç ü k , b ü y ü k yapıt­ lar y a z m ı ş , b a s m ı ş l a r . B a b a m ı n a n n e s i b e n i m ç o c u k l u ğ u m d a sağdı, k ı z ç o c u k l a r a K u r a n v e d i n d e r s l e r i v e r i r d i . B a b a m , o z a m a n ı n koşulları i ç i n ­ d e g e r ç e k t e n bilgin b i r kişiydi. Ö ğ r e n c i l e r i n d e n p e k ç o ğ u , s o n r a d a n k e n d i alanlarında başarılı kişiler olmuşlardır. B u n l a r d a n kimisiyle yaşamım b o y u k a r ş ı l a ş m a k t a n m u t l u l u k d u y d u m . A n n e m d e o k u r y a z a r d ı v e ba­ b a m ı n b i l g i s i n d e n y a r a r l a n a r a k k e n d i n i a y r ı c a yetiştirmişti. B a b a n ı ö l ­ d ü k t e n s o n r a b i z l e r i s ü r e k l i e ğ i t m e k t e n b i r g ü n geri d u r m a m ı ş t ı r . A n n e m a y r ı c a d i k i ş v e n a k ı ş , d o k u m a d a b i l i r d i . E v i m i z d e h e r za­ m a n ü ç d ö r t k ı z v e yetişmiş k a d ı n l a r b u l u n u r , a n n e m o n l a r a b i l d i k l e r i n i ö ğ r e t i r , o n l a r ı y e t i ş t i r m e y e ç a l ı ş ı r d ı . G e l i n giysileri v e ç e ş i t l i k a d ı n giy­ sileri b i z i m e v d e b i ç i l i r d i k i l i r d i . A n n e m i n b a b a s ı d o k u m a c ı y d ı , t e z g â h , usta v e ç ı r a k l a r ı v a r d ı . D o ­ k u n a n k u m a ş l a r pazartesi p a z a r ı n d a satılır, h a m i p l i k alınır, boyanır, d o ­ k u m a y a b a ş l a n ı r d ı . O tarihte h e p y e r l i a l a c a s ı d o k u m a giyilir, A v r u p a m a l ı k u l l a n ı l m a z d ı . D o k u m a c ı l a r ı n ö z e l çarşısı v a r d ı . D o k u y u c u l a r mal­ l a r ı n ı sıra ile s e r g i l e r l e r , b i r h o c a g e l i r d u a e d e r o n d a n s o n r a satış baş­ l a r d ı . H e r şey ö ğ l e y e d e k b i t e r d i . D e d e m i n mahallesine " A l a c a c ı l a r " Mahallesi denirdi. Tire'nin doğusunda Ekinhisarı Mahallesi'nde, minderlik, yorganlık, p e r d e l i k i ç i n d o k u n a n d e ğ e r l i b i r d o k u m a v a r d ı . Yerli i p e k i p l i k l e r d e n , yerli boyayla, e n i b o y u belli olması gereken bir d o k u m a y d ı . T ü m bu d o ­ k u m a l a r p a z a r d a a ç ı l ı r , d e n e t l e n i r , A v r u p a ipliği y a d a b o y a s ı y l a yapılmış olanlar, e n i b o y u g e r e k l i ö l ç ü l e r e u y m a y a n l a r , m a k a s l a k e s i l e r e k

TAMU

S

YELLERİ

p a z a r ı n ortasındaki bir direğe çivilenir, yapımcıları b ö y l e c e cezalandı­ r ı l ı r d ı . Ç o c u k l u ğ u m d a , y e r l i m a l ı n a b ö y l e ö n e m v e r i l d i ğ i n d e n , sanatkâr ve t ü c c a r para kazanır, yabancıya gereksinme d u y m a z d ı . A n c a k bu du­ r u m kısa s ü r d ü . Ç o k g e ç m e d e n A v r u p a m a l ı d o k u m a l a r ı , b i z i m k i l e r d e n u c u z a satılır o l d u . D o k u m a c ı l a r b i r b i r i a r d ı n d a n e k m e k l e r i n i v e işlerin i y i t i r d i l e r . B u n u n n e d e n l e r i n i z a m a n l a ö ğ r e n e c e k t i m . D e v l e t gırtlağı­ n a d e k b o r c a b a t m ı ş , B a t ı l ı ' n ı n h e r isteğine b o y u n e ğ m e k d u r u m u n a g e l m i ş t i . E ğ e r K u r t u l u ş Savaşı a ç ı l m a s a v e b a ş a r ı l m a s a , ulus e s k i müste­ b i t l e r i n e l l e r i n d e kalsaydı, ş i m d i artık t ü m d e n y o k o l u r d u k . T ü r k ulu­ su,

kendisine

bağımsızlığını

kazandıran değerli

komutan ve kişilere

sonsuza dek borçludur. A n n e m Fatma H a i n i n i n k u m a ş d o k u m a s ı n d a n s ö z e d e r k e n , İ m p a r a ­ torluğun yıkılış nedenine, ve Ulusal Kurtuluşumuza şöylece b i r değin­ d i m . İleride yıkılış n e d e n l e r i daha başka alanlarda, daha a ç ı k seçik görülecektir. Şimdi biz, yeniden çocukluğumdaki Tire'ye d ö n e l i m . A n n e m , e v i m i z d e b u l u n a n tezgâhta ipekli v e b ü r ü m c ü k d e d i k l e r i göm­ l e k l i k v e ç a r ş a f l ı k v e p a m u k i p l i ğ i n d e n b i r ç o k b e z l e r d o k u r d u . H e r ev­ d e b ö y l e tezgâhlar vardı; kadınlar, kızlar çeşitli b e z l e r d o k u r l a r d ı . İhtiyar k a d ı n l a r , p a z a r t e s i g ü n l e r i ç a r ş ı d a n p a m u k p a z a r ı n d a n p a r a l a r ı v e ya­ p a c a k l a r ı i ş l e r g e r e ğ i n c e p a m u k alırlar, e v l e r i n d e h a l l a ç g i b i k a b a r t ı p çıkrıklarında eğirirler, genç kızlar ve kadınlar bu iplikleri tezgâha ko­ y u p d o k u r l a r , a y r ı c a gergeflere g e r i p e l i ş l e m e l i nakışlar, ç e v r e l e r , hav­ lular, k u ş a k l a r y a p a r l a r d ı . K i m i l e r i o y a işler, ç e y i z h a z ı r l a r l a r d ı . Ç o ğ u , y a p t ı k l a r ı işleri " K a d ı n l a r P a z a r ı " n a g ö t ü r ü p satar, g e r e k s i n m e s i n i sağ­ l a r d ı . K ı ş g ü n l e r i h e p b ö y l e çalışırlar, yaz g e l d i ğ i n d e b a ğ v e b a h ç e l e r i n ­ de uğraşırlardı.

3 - O s m a n l ı İmparatorluğu'nda Eğitim v e Ö ğ r e t i m E n eski a n ı l a r ı m 1 8 6 6 ' l a r a u z a n ı y o r ; d ö r t y a ş ı m d a y d ı m . Padişah A b dülaziz'di. Yerli k u m a ş t a n b i r e n t a r i v e d i z l i k d e n i l e n , y a r ı d o n y a r ı şalvar b i r giysim v a r d ı . A y a k l a r ı m a y e r l i m a l ı p a b u ç , kışları d a ç o r a p v e m e s t giy­ dirirlerdi. Evimizin bahçesinde kız ve erkek ç o c u k l a r l a oynardık. H i ç u n u t m a m ; bir gün b a h ç e d e çalılar ve ağaç dallarıyla b i r ev yapmıştık, b e n d e n b i r a z b ü y ü c e k b i r k ı z g e l i n , b e n d e güvey o l d u k . A n n e m g ö r -

6

TAMU

YELLERİ

müş, b i z i a z a r l a m ı ş , b u arada b e n i d e d ö v m ü ş t ü . Ç o c u k l a r ı n eğitimi milli ve dini ilkelere dayanırdı. D ü n y a ve âhirette m u t l u o l m a yolları, dini eğitim aracılığıyla öğretilmeye çalışılırdı. A b d e s almak, namaz kılmak ve b i r t a k ı m d u a l a r ö ğ r e t i l i r d i . B ü y ü k l e r n a m a z k ı l a r l a r k e n ç o c u k l a r ı d a yan­ larında namaza durdururlardı. Tanrı korkusu, ve Tanrı yolunda olma­ n ı n sağlayacağı m u t l u l u k l a r d a n s ö z e d i l i r d i . Altı yaşıma d e k evde, b ö y l e c e eğitildim. Yedi yaşıma d o ğ r u , çarşıya y a k ı n Yeni C a m i d o l a y ı n d a , A y d ı n l ı H a c ı H a f ı z E f e n d i O k u l u ' n a veril­ d i m . O k u l d i y o r u m , g e r ç e k t e n b u b i r m a h a l l e m e k t e b i y d i , v e o r a d a salt K u r a n öğretilirdi. M a h a l l e m i z d e n İ b r a h i m Efendi a d ı n d a b i r kalfa h e r sabah b e n i alır m e k t e b e g ö t ü r ü r ve m e k t e b i n kalfasına teslim e d e r d i . M e k ­ t e b i n kalfası b a n a o g ü n k ü d e r s i e z b e r l e t i r d i . S o n r a H o c a e f e n d i n i n kür­ süsü ö n ü n e götürülür, e z b e r l e d i k l e r i m i o n u n ö n ü n d e y i n e l e r d i m . Z a m a n l a Kuran" ı y ü z ü n d e n o k u m a y ı ö ğ r e n d i k . O tarihte, bu d u r u m a gelen ç o c u k l a r " H ı f z a " , y a n i Kuran"ı e z b e r l e m e y e b a ş l a t ı l ı r l a r d ı . B u n u n i ç i n kullanı­ l a n y ö n t e m d e ş u y d u : C ü z s o n l a r ı n d a , b i r sayfa e z b e r v e r i l i r d i . O t u z g ü n s o n u n d a , K u r a n b i t i r i l i n c e e z b e r i k i sayfaya ç ı k a r ı l ı r d ı ; b ö y l e c e b i r e r sayfa a r t t ı r ı l a r a k s o n u n d a K u r a n ' ı n t ü m ü e z b e r l e t i l m i ş o l u r d u . İşte b e n de bu yolda çalıştırılmaya başlandım. M e k t e b i n a y a k y o l u Yeni C a m i i ' n a v l u s u n d a v e d e r e ü z e r i n d e y d i . Ba­ b a m d e r e y e d ü ş e r i m k o r k u s u y l a , c a m i yanındaki m e d r e s e n i n ayakyolunda b e n i m için b i r yer yaptırmıştı; kalfam b e n i oraya götürürdü. G ü n l e r d e n b i r gün, Cami'nin o n a r ı m ı için avluda kireç kuyusu yaptırılmıştı. Ora­ daki kireç söndürülmüş ve üzeri de kumla örtülmüş. Ben bilmeksizin kumlara basınca, ayaklarım yandı, bağırmam üzerine gelip beni oradan aldılar, sırtta e v i m i z e getirdiler. K o c a k a r ı i l â ç l a r ı y l a a y a k l a r ı m ı iyileş­ t i r m e y e çalıştılar. B u y ü z d e n g ü n l e r c e m e k t e b e g i d e m e d i m . O tarihte Ti­ re'de eczahane yoktu, doktor da yoktu. Aktar dükkânlarından alınan b i r t a k ı m tozlar, o t l a r l a i l a ç y a p ı l ı r d ı . T ü m b i l g i l e r i d e n e y i m l e r i n e d a y a n a n k i ş i l e r d e " H e k i m ' T i k y a p a r l a r d ı . B u y ü z d e n h e r h a n g i b i r hastalık, ya­ n ı k tedavisi u z u n sürer, ç o k a c ı ç e k i l i r d i . B e n i m a y a k l a r ı m d a k i yanıkla­ ra m ü r e k k e p sürülmüş ve kına konulmuştu, iyileşsinler diye. M e k t e p t e ç o k ö ğ r e n c i v a r d ı , yaşları b e ş ile y i r m i a r a s ı n d a y d ı . H e r ­ kes K u r a n v e e l i f b a o k u r d u . Yazı y a z m a k , b u s ö y l e d i k l e r i m d e n b a ş k a c a bilgiler öğretmek sözkonusu değildi.

TAMU

YELLERİ

7

K i m i m e k t e p l e r d e k ı z v e e r k e k ç o c u k l a r b i r l i k t e o k u t u l u r d u . Yalnız k ı z , y a d a y a l n ı z e r k e k ç o c u k l a r ı o k u t a n m e k t e p l e r d e v a r d ı . A n c a k da­ ha ö n c e de dediğim gibi, öğretilen k o n u , Kuran okutmak, Kuran ezber­ letmek, bunlar dışında, İlmihal, Tecvidi M u h a m m e d i y e , A h m e d i y e , gibi kitaplar okutmaktan öteye gitmezdi. B e n i m b u l u n d u ğ u m Aydınlı H a c ı E f e n d i ' n i n mektebi yalnız erkek ç o c u k l a r i ç i n d i . H o c a E f e n d i ' n i n y a n ı n d a u z u n v e kısa s ı r ı k v e d e ğ n e k ­ ler, u z a k l a r a e r i ş m e k i ç i n i ç l e r i y ü n l e d o l d u r u l m u ş m e ş i n t o p l a r b u l u ­ n u r d u . Ö ğ r e n c i yanlış o k u y a c a k o l u r s a , H o c a E f e n d i o n u n k u l a ğ ı m ç e k e r , ç o k k ı z m ı ş s a , d e ğ n e k l e d ö v e r d i ; u z a k l a r d a d e r s i d i n l e m e y e n l e r i n kafa­ larına sırıkla vurur, meşin toplar atarak onları uyarırdı. M e k t e b i n b i r d e h a p i s h a n e s i v a r d ı , d e r s i n i b i l m e y e n l e r , çalışmayanlar, derste yaramaz­ l ı k e d e n l e r , a k ş a m a d e k o h a p i s h a n e y e k a p a t ı l ı r d ı . H o c a E f e n d i ' n i n ay­ r ı c a falaka d e n i l e n b i r aygıtı vardı. Bu ipten ve ağaçtan yapılmış b i r aygıttı. D e r s i n i b i l m e y e n , y a r a m a z l ı k e d e n , H o c a E f e n d i ' n i n e m r i y l e y e r e yatı­ rılır, falaka a y a k l a r ı n a g e ç i r i l i r v e b u r k u l u r , b ö y l e c e ö ğ r e n c i n i n sıkış­ m ı ş a y a k l a r ı n a , H o c a E f e n d i , kısa d e ğ n e k l e r l e v u r u r d u . A y a k y o l u n a g i t m e k i ç i n i z i n alanlar, d ö n ü ş l e r i g e c i k e c e k o l u r s a k e s i n l i k l e d a y a k yerlerdi. H e r ö ğ r e n c i , d e r s i n e ç a l ı ş m a k , o k u y a c a ğ ı , y a d a e z b e r l e y e c e ğ i sûre­ y i k e n d i b a ş l a r ı n a , kalfa ö n ü n d e , y a d a H o c a E f e n d i k a r ş ı s ı n d a y ü k s e k sesle o k u m a k z o r u n d a o l d u ğ u i ç i n , m e k t e b i n i ç i n d e g ü r ü l t ü d e n h i ç b i r şey i ş i t i l e m e z d i . H e l e m e k t e b e y e n i b a ş l a y a n k ü ç ü k ö ğ r e n c i l e r , k i m i za­ m a n o n b e ş y i r m i kişi, m e k t e b i n o r t a s ı n d a t o p l a n ı p h e p b i r a ğ ı z d a n b i r sûre ya da bir dua okumaya başladıklarında kıyamet k o p a r d ı . M e k t e b i n b a h ç e s i y o k t u . " T e n e f f ü s " d e n i l e n d e r s a r a l a r ı d a veril­ m e z d i . G e r ç e k t e m e k t e p d e d i ğ i m , b ü y ü k b i r o d a y d ı , i ç i n d e sıra n e y i m y o k t u . H e r k e s d i z l e r i ü z e r i n d e o t u r u r d u . B ü y ü k l e r i ç i n u z u n b i r tahta kürsü vardı, Kuran b u n u n üzerine konulur öylece o k u n u r d u . Sabahtan akşama d e k dizler üzerinde o t u r m a k ç o k y o r u c u y d u . Mektepte soba da y o k t u . K ı ş l a r ı , ö ğ r e n c i l e r e v l e r i n d e n saksı, y a d a k ı r ı k testiler i ç i n d e ateş ve k ö m ü r getirirlerdi; bunlar üç beş öğrencinin önlerine konulur, böyle­ c e ısınılmaya ç a l ı ş ı l ı r d ı . K a p ı v e p e n c e r e l e r k a p a l ı , ö ğ r e n c i l e r üstbaşları, k e n d i l e r i kirli o l d u ğ u i ç i n , derslikte pis b i r k o k u yayılır, hava s o l u n m a z o l u r , b u y ü z d e n ö ğ r e n c i l e r i n ç o ğ u n u n sağlığı b o z u l u r d u . N a m a z vakitle-

TAMU YELLERİ

8

rinde, H o c a efendi, b ü y ü k ç e öğrencileri alarak camiye namaz kılmaya g i d e r d i . M e k t e p t e k a l a n k ü ç ü k l e r b u a r a d a itişir k a k ı ş ı r l a r d ı . Yer ge­ n e l l i k l e k u r u tahta i d i . K i m i ö ğ r e n c i l e r , e v l e r i n d e n , m i n d e r , p o s t , h a s ı r parçaları getirir b u n l a r ü z e r i n d e otururlardı. 4- Ayrıksın G e l e n e k l e r Yeni ö ğ r e n c i l e r i n m e k t e b e b a ş l a m a l a r ı i ç i n ç o ğ u n l u k M u h a r r e m y a d a M e v l i t ayları s e ç i l i r d i . M e k t e b e b a ş l a y a c a k ö ğ r e n c i n i n b a b a s ı , H o c a E f e n d i ' y e h a b e r salar, o g ü n i ç i n b o l c a a ş u r e y a d a y e m e k y a p t ı r ı r d ı . B u iş için genellikle p e r ş e m b e günü seçilirdi. O gün H o c a Efendi, büyüklü k ü ç ü k l ü t ü m ö ğ r e n c i l e r i t o p l a r , sıraya d i z e r , ö n d e k i l e r naat v e k a s i d e l e r o k u r l a r k e n , a r k a d a k i l e r d e " â m i n " ç e k e r e k , alay y o l a k o y u l u r , y e n i öğ­ r e n c i n i n e v i n e v a r ı l ı r d ı . Y e m e k l e r v e a ş u r e y e n i l d i k t e n s o n r a , y e n i öğ­ r e n c i d e s ü s l e n m i ş o l a r a k alaya katılır, h e p b i r l i k t e m e k t e b e g i d i l i r d i . Yeni

öğrenci

Hoca

Efendi'nin

önünde

diz

çöktürülür,

kendisine,

" B e s m e l e " v e " R a b b ı y e s s i r " o k u t t u r u l u r , b ö y l e c e m e k t e b e başlattırılırdı. Bu arada H o c a Efendi'ye b i r havlu, bir çevre, ya da bir gömlek a r m a ğ a n e d i l i r d i . Yeni ö ğ r e n c i i ç i n d e eski ö ğ r e n c i l e r d e n b i r i kalfa se­ çilirdi. Mektepteki ö ğ r e n c i l e r d e n biri sünnet edilmek gerektiğinde, d u r u m H o c a Efendi'ye bildirilir. Sünnet günü, H o c a Efendi b ü y ü k l ü küçüklü t ü m ö ğ r e n c i l e r i t o p l a r , sıraya d i z e r , n a a t , k a s i d e v e â m i n ç a ğ ı r a r a k , sün­ net e d i l e c e k ç o c u ğ u n evine gidilirdi. Y e m e k l e r yendikten sonra, b e r b e r sünnetçi ç o c u ğ u sünnet ederken, b a h ç e d e toplanmış olan öteki çocukla­ r a b i r t o r b a d o l u s u c e v i z atılır, b u n l a r " â m i n " d i y e b a ğ r ı ş a r a k c e v i z l e r i kapışırlar, b u arada d a ç o c u k sünnet edilmiş o l u r d u . B a h a r g e l i n c e o pis k o k u l u v e havasız d e r s l i k t e n k u r t u l u r d u k . Ç ü n ­ k ü c a m l a r a ç ı l a b i l i r d i . A y r ı c a , H o c a E f e n d i ' n i n istediği k i m i g ü n l e r , ö ğ ­ r e n c i l e r e v l e r i n d e n y e m e k getirirler, k ı r l a r a g i d i l i r d i . B u gezintiler, g ü z e d e k b i r k a ç k e z y a p ı l ı r v e ö ğ r e n c i l e r b ö y l e c e k o ş u p o y n a m a k , t e m i z hava solumak olanağını bulurlardı. H o c a Efendi, beş para vermeksizin bü­ y ü k ö ğ r e n c i l e r i d i l e d i ğ i z a m a n , d i l e d i ğ i süre, b a ğ ı n d a b a h ç e s i n d e çalış­ tırabilirdi. O tarihte şimdiki okullardan h i ç b i r i y o k t u . H o c a Efendiler de Dev­ let m e m u r u d e ğ i l l e r d i , m a a ş a l m a z l a r d ı . A y r ı c a H o c a E f e n d i l e r h e r h a n -

TAMU

YELLERİ

9

g i b i r o k u l d a n ç ı k m ı ş kişiler d e ğ i l l e r d i . K u r a n ' ı e z b e r l e m i ş o l a n , b i r p a r ç a o k u m a y a z m a b i l e n h e r k e s , k e n d i e v i n d e , y a d a c a m i v e m e s c i t l e r e biti­ şik v a k ı f o d a l a r d a " M e k t e p " a ç a r l a r , ç o c u k l a r ı t o p l a y ı p K u r a n , i l m i h a l o k u t u r l a r d ı . H e r hafta p e r ş e m b e g ü n l e r i , ö ğ r e n c i l e r , b a b a l a r ı n ı n var­ l ı k l a r ı n a g ö r e , k ı r k p a r a , y i r m i p a r a , o n p a r a getirirler, v a r l ı k l a r ı o l m a ­ y a n l a r ise b i r i k i y u m u r t a g e t i r e r e k H o c a E f e n d i ' y e v e r i r l e r d i . A c i z l e r i (yani b e n ) , h a f t a d a y ü z p a r a g ö t ü r ü r d ü m . B a b a m , b a n a g ü n d e , d ö r t ta­ ne beşer paralık mangır verirdi ki, yirmi para demektir, o tarihte bu bü­ y ü k p a r a y d ı . A n n e m , b e n sabahları m e k t e b e g i d e r k e n , y i y e c e k s e p e t i m l e b i r l i k t e b u m a n g ı r l a r ı d a b a n a v e r i r k e n : " O ğ l u m , b e ş p a r a y l a şerbet i ç e r ya da d o n d u r m a yersin, beş parayla da l e b l e b i alırsın. G e r i y e on para kalıyor (bunları söylerken, masanın üzerinde duran toprak kumbarayı alır, b a n a u z a t ı r d ı ) o n u d a b u r a y a a t a r s ı n " , d e r d i . O n p a r a y ı k u m b a r a y a atardım. A n n e m beni uğurlarken bir tembihte daha bulunurdu: " O ğ ­ l u m , h e r n e a l ı r s a n , k a l f a l a r ı n a d a b i r p a r ç a v e r e s i n . Y o l l a r d a oyalan­ m a d a n m e k t e b e g i d e s i n , karşılaştığın b ü y ü k l e r e g ö ğ s ü n ü k a v u ş t u r a r a k s e l â m v e r e s i n . S a k ı n b u d e d i k l e r i m i u n u t m a , k u ş l a r gelir b a n a s ö y l e r ­ ler, b e n d e seni c e z a l a n d ı r ı r ı m . " B ö y l e c e s e k i z y a ş ı m a b a s t ı m . O z a m a n a d e k K u r a n ' ı b e ş altı k e z o k u ­ muştum. Bir gün H o c a Efendi b e n i " h ı f z " a başlatacağını söyledi, b e n de bunu anne ve babama bildirdim. Daha k ü ç ü k olduğumu söyleyerek ertelemek istedilerse

de başaramadılar.

H o c a E f e n d i b e n i yanına ç a ğ ı r d ı , K u r a n ' ı e z b e r l e m e y e b a ş l a m a m ı söy­ l e d i . B a k a r a S û r e s i ' n i n b i r i n c i c ü z ü n ü n s o n u n d a n b e ş e r satır b e ş e r sa­ tır e z b e r l e y e c e k v e h e r g ü n b i r sayfa H o c a E f e n d i y e e z b e r e o k u y a c a k t ı m . Z a r z o r b u işe k o y u l d u m . Z a m a n l a o n y e d i sayfa e z b e r e d e k ç ı k t ı m . O sıralarda H o c a E f e n d i H i c a z ' a gitmeye karar vermiş ve m e k t e b i oğulla­ rına

bırakmıştı. O t a r i h t e b u g ü n k ü u l a ş ı m a r a ç l a r ı y o k t u . V a p u r l a r ı n sayıları d a h ı z ­

ları d a ç o k a z d ı . C i d d e ' y e v e M ı s ı r ' a g i d e n v a p u r l a r h e p y a b a n c ı l a r ı n d ı . H i c a z ' a g i d i p g e l m e k y e d i s e k i z ay, k i m i z a m a n b i r y ı l a l ı r d ı . H o c a efen­ d i gitti. M e k t e p evimize u z a k o l d u ğ u i ç i n , daha yakında, Şeyh Camii yanın­ da, Asarı Atika'dan, kapı, pencere, ve camı olmayan bir başka Mektebe geçtim. B u r a d a C a m i r Hafız Efendi diye b i r H o c a Kuran o k u t u y o r d u .

10

TAMU

YELLERİ

Yeni H o c a E f e n d i k a ç sayfa e z b e r l e d i ğ i m i s o r d u . B e n d e ç a b u k b i t s i n d i y e , y i r m i sayfa, d e d i m . H o c a E f e n d i , ö y l e y s e h e r g ü n y i r m i sayfa e z ­ b e r l e m e m i emretti. Bu bana ç o k z o r geldi. Gerçekte her gün yirmidört sayfa e z b e r l e y e c e k t i m . N e y s e z a r z o r , k i m i g ü n l e r o k u m a y a r a k t a m a m ­ ladık. Yine baştan başladık, bu kez otuz günde bitirdik. O s ı r a l a r y a z d ı . B a b a m y e m e ğ e davetli o l d u ğ u b i r a k ş a m eve d ö n d ü ­ ğ ü n d e r a h a t s ı z l a n d ı . Çeşitli k o c a k a r ı i l â ç l a r ı k u l l a n ı l d ı . A n c a k b a b a m k u r t u l a m a y a r a k ö l d ü . O z a m a n o n i k i y a ş ı m d a y d ı m . Sayrılığı s ı r a s ı n d a y a p t ı ğ ı vasiyet g e r e ğ i n c e , k e n d i s i F e t v a h a n e M ü s e v v i d ' i b u l u n d u ğ u i ç i n , o n i k i yıl süreyle y a z m ı ş o l d u ğ u d i n i d ü n y e v i t ü m fetva m ü s v e d d e l e r i , ç a r ­ ş ı d a n a l ı n a n iki t o r b a i ç i n e k o n u l a r a k k e n d i s i y l e b i r l i k t e g ö m ü l d ü . G e ­ ne

vasiyeti

gereğince

kabristan

duvarları,

altıyüz

kuruş

sarfedilerek

kireçle badana ettirildi.

5 - Rüşdiye M e k t e b i

B a b a m ı n ö l ü m ü n d e n iki y ı l s o n r a , a n n e m h a s t a l a n d ı . B u a r a d a Pa­ d i ş a h A b d ü l a z i z ö l m ü ş , İ k i n c i A b d ü l h a m i d tahta ç ı k m ı ş t ı . B o s n a H e r sekte a y a k l a n m a v a r d ı . S ı r p l a r l a s a v a ş ı l ı y o r d u . A b d ü l h a m i d " K a n u n u E s a s i " y i k a b u l etmişti. A ğ a b e y i m d e e v l e n m e k ü z e r e y d i . E l d e n gelen tüm çabalar gösterilmesine karşın, a n n e m ö l d ü . Ağabe­ y i m i n e l i n d e k a l d ı m . Ö z d a y ı m r e s m e n v a s i m o l m u ş t u . Vasiliğin g e r e ğ i n i y e r i n e g e t i r m e d i ğ i i ç i n , a n n e m i n varlığı a ğ a b e y i m i n , ş u n u n b u n u n e l i n e g e ç t i . A b l a m , hali vakti y e r i n d e o l d u ğ u i ç i n b a b a m v e a n n e m d e n h i ç b i r miras istememişti. B e n i m haklarım da ağabeyimin eline geçmişti. He­ nüz ç o c u k t u m . H a k arayacak d u r u m d a değildim. Ağabeyime bağlıydım. O sıralarda R ü ş d i y e M e k t e b i a ç ı l m ı ş t ı T i r e ' d e . O r a y a g i t m e k i s t i y o r d u m . Rüşdiye'ye girdim. R ü ş d i y e l e r d e o z a m a n l a r o k u t u l a n d e r s l e r ş u n l a r d ı : A r a p ç a , Farsça, E m s e l e , Nahiv, M a n t ı k , B e y a n , Gülistan, C o ğ r a f y a , Hesap, C e b i r , M u kabele, H ü s n ü h a t . M e d r e s e l e r d e n ç o k d a h a iyi idi R ü ş d i y e l e r . Sınavlarda b a ş a r ı l ı i d i m . Ö y l e k i , m ü d ü r , Kimi geri sınıflara b e n i ö ğ r e t m e n gibi g ö n ­ dermeye

başlamıştı.

TAMU Y E L L E R İ

11

O s ı r a l a r d a , R u s y a ile savaşa t u t u ş m u ş t u k . P l e v n e ' d e O s m a n l ı o r d u ­ su sarılmıştı. B i z ö ğ r e n c i l e r i h e r gün ö ğ l e n d e n sonra c a m i d e toplayarak " F e t i h " sûresi o k u t u r l a r d ı . N e y a z ı k k i b u ç a b a l a r b i r işe y a r a m a m ı ş t ı . Ruslar, s o n u n d a Ayastafanos'a (Yeşilköy'e) dayanmışlardı. A b d ü l h a m i d , Ayastafanos Antlaşması"nı i m z a l a m a k z o r u n d a kalmıştı; bu arada K ı b ­ rıs'ı da, sözde Ruslar'a karşı k o r u n m a s ı için İngilizlere kaptırmıştı.

İKİNCİ B Ö L Ü M 1- İkinci A b d ü l h a m i d D ö n e m i B e l l e k k i m i z a m a n i n s a n ı yanıltıyor. 1874-75 d e R ü ş d i y e ' d e y d i m . Ö n c e S ı r p l a r ve K a r a d a ğ l ı l a r a y a k l a n m ı ş l a r d ı . Sırbistan o tarihte O s m a n l ı D e v ­ leti i d a r e s i n d e b i r beylikti; m e r k e z i Belgrat i d i . B a ş ı n d a O s m a n l ı ' n ı n tayin ettiği b i r B e y b u l u n u r d u . D a h a ö n c e A b d ü l a z i z tahttan i n d i r i l m i ş , yeri­ n e S u l t a n M u r a t g e ç i r i l m i ş t i . B i r hafta s ü r e n ş e n l i k l e r y a p ı l m ı ş t ı . " M u ­ rat tahta ç ı k t ı m u r a d a e r e c e ğ i z " , d i y e s ö y l e n i l i y o r d u . İşte S ı r p l a r l a savaş b u sırada ç ı k m ı ş t ı . O r d u S ı r p l a r ü z e r i n e h a r e k e t e g e ç t i . O z a m a n l a r şim­ d i k i iletişim a r a ç l a r ı , g a z e t e l e r o l m a d ı ğ ı i ç i n , İ s t a n b u l ' d a v e A v r u p a ' d a , İ m p a r a t o r l u ğ u n b a ş k a y e r l e r i n d e m e y d a n a g e l e n olaylar, g ü n l e r s o n r a Tire'de d u y u l u r d u . Rusya'nın kışkırtmasıyla Bulgarlar da ayaklanmış­ l a r d ı . B u s ı r a d a , S u l t a n M u r a t ' ı n hasta o l d u ğ u , d e l i o l d u ğ u işitildi v e k e n d i s i tahttan i n d i r i l e r e k y e r i n e İ k i n c i A b d ü l h a m i d p a d i ş a h y a p ı l d ı . B a b a m ı n ve annemin ölümleri, b ö y l e c e henüz A b d ü l a z i z ' i n padişahlığı zamanında olmuştu d e m e k . Rüşdiyeler'de Abdülaziz'in son yıllarında a ç ı l m ı ş o l a c a k l a r . A b d ü l h a m i d tahta ç ı k a r ç ı k m a z , A b d ü l a z i z ' i n taht­ tan indirilmesi olayına karışanlar hakkında kovuşturmaya geçmişti. Hü­ seyin A v n i , M i t h a t , S ü l e y m a n v e R ü ş t ü P a ş a l a r ı n b u işte r o l o y n a m ı ş o l d u k l a r ı anlaşılmıştı. B e y a z ı t ' d a M i t h a t Paşa k o n a ğ ı n d a , b u n l a r b i r t o p ­ lantı y a p m a k t a l a r k e n , Ç e r k e z H a s a n a d ı n d a b i r subay, k o n a ğ a g i r m i ş v e kimi kişileri ö l d ü r m ü ş . Mithat ve Rüştü Paşalar kurtulmuşlar. Mithat Paşa'nın y o r u l m a k b i l m e z ç a b a l a r ı y l a M e c l i s ' i M e b u s a n açılmış v e K a n u ­ n u Esasi d e y ü r ü r l ü ğ e girmişti. A b d ü l h a m i d s o n r a d a n M e c l i s ' i M e b u s a n ' ı kapattı. Mithat Paşa ve a r k a d a ş l a r ı m da m a h k e m e y e sevk etti. B i z o sıra­ larda

Rüşdiye'ye

gidiyorduk.

Mithat

Paşa

da

İzmir'de

vali

idi.

Bir

gezi s ı r a s ı n d a T i r e ' y e d e g e l m i ş t i . O z a m a n l a r T i r e ' y e t r e n y o k t u . A y d ı n hattının K o z p ı n a r a d ı n d a k i i s t a s y o n u n d a n araba ile T i r e ' y e gelmişti. T ü m ö ğ r e n c i l e r , T i r e ' n i n b a t ı s ı n d a k i S o ğ u k Ç e ş m e adı v e r i l e n yere, M i t h a t Paşa'yı k a r ş ı l a m a k ü z e r e g ö t ü r ü l d ü k . M i t h a t Paşa, o r t a b o y l u , altın ç e r ç e ­ veli g ö z l ü k l ü v e sakallı, e l l i b e ş y a ş l a r ı n d a b i r zattı. T i r e ' d e H a c ı A l i Paşa k o n a ğ ı n d a k a l d ı . İ z m i r ' e d ö n d ü k t e n s o n r a F r a n s ı z « K o n s o l o s l u ğ u ' n a sı­ ğındığını ö ğ r e n d i k . A b d ü l h a m i d o n u o r a d a n aldırmış, İstanbul'da mu-

14

TAMU

YELLERİ

h a k e m e e t t i r m i ş , s o n r a M a h m u t Paşa v e A b d ü l a z i z ' i tahttan i n d i r m e fetvasını v e r e n Ş e y h ü l i s l â m H a y r u l l a h E f e n d i ' y l e b i r l i k t e T a i f ' e s ü r d ü r ­ m ü ş ve hapsettirmiş. İ k i n c i M e ş r u t i y e t ' i n ilânına yakın, Şeyhülislâm o r a d a ö l m ü ş , Mithat ve M a h m u t Paşalar da Taif'te b o ğ d u r u l m u ş l a r d ı . Bu ko­ n u l a r ü z e r i n e çeşitli k i t a p l a r d a a y r ı n t ı l ı b i l g i l e r v a r d ı r . B e n , salt, M i t ­ h a t P a ş a ' n ı n T i r e ' y e gelişi d o l a y ı s ı y l a b u n l a r a d e ğ i n d i m . D e m e k ki, Tire'de R ü ş d i y e ' n i n açılışı A b d ü l a z i z z a m a n ı n d a o l m u ş . B e n R ü ş d i y e ' y e g i r d i ğ i m d e B a ş ö ğ r e t m e n T a t a r İ b r a h i m E f e n d i i d i , ikin­ c i ö ğ r e t m e n d e H o c a B e k i r E f e n d i idi. A ğ a b e y i m i n b a n a karşı davranış­ l a r ı y ü z ü n d e n e v d e o t u r m a k i s t e m i y o r d u m . A ğ a b e y i m i n eşi d e b e n i i s t e m e d i ğ i n i h e r h a l i y l e b e l l i e d i y o r d u . B u y ü z d e n , k i m i z a m a n l a r dayı­ m ı n evinde, kimi z a m a n evde, ç o k rahatsız b i r yaşam s ü r d ü r m e k t e y d i m . 0 sıralarda ağabeyim Şer'iye M a h k e m e s i başkâtibi olmuştu. M e c e l l e ' n i n u y g u l a n m a s ı i ç i n e m i r g e l m i ş t i . İşte R u s y a ile savaş b u s ı r a l a r d a b a ş l a d ı . H a c ı A l i P a ş a B a y r a k a ç t ı r a r a k a s k e r t o p l a d ı . E ş k ı y a l a r v e zey­ b e k l e r d a ğ l a r d a n i n e r e k t e s l i m o l d u l a r . B u n l a r d a n k u r u l a n b i r alay, Ba­ n ı m ve Kars yörelerine gönderildi. Ortalıkta para yoktu. Kâğıt paralar çıktı. Altın liraların ve gümüş mecidiyelerin değerleri b i r d e n yükseldi. O t a r i h t e y a b a n c ı p a r a l a r ı d a ü l k e d e g e ç e r l i i d i . R u s l a r Ayastafanos'a d e k varmışlardı. Gazi Osman Paşa'nın Plevne'deki kahramanlığı, bizim c a m i d e her gün o k u d u ğ u m u z " F e t i h " sûreleri, Rusları durduramamıştı. B ü t ü n R u m e l i ' d e n b i r g ö ç m e n a k ı n ı d ı r b a ş l a m ı ş t ı . T i r e ' d e , m e d r e s e ­ ler, c a m i l e r b u g ö ç m e n l e r l e d o l u p t a ş ı y o r d u . Evde h i ç rahat d e ğ i l d i m . Neslihan M e d r e s e s i ' n d e b i r o d a b u l d u m . G ö ç m e n l e r arasında, bu o d a d a oturmaya başladım. H e m e n R u s Savaşı a r k a s m d a n , T i r e ' d e ç o k bereketli ü r ü n alındı. Onaltı yaşımdaydım. O sırada A ş a r m e m u r u N u r i Efendi adında biri Tire'ye geldi. Rüşdiyeyi bitirmiş ö ğ r e n c i l e r d e n yardımcılar arıyordu. Kendisi­ n e b a ş v u r d u m . B e n i y a n ı n a k â t i p o l a r a k a l d ı . A y d a i k i y ü z e l l i k u r u ş ve­ recekti, b u n a karşılık, bağlardan getirilen ü z ü m l e r i , H a c ı İbrahim Ağa k o n a ğ ı n d a d e f t e r l e r e y a z a c a k t ı m . A h m e t a d ı n d a b i r i ile iki d e k a n t a r c ı b u işte b a n a y a r d ı m c ı l ı k e d i y o r l a r d ı . D ö r t a y s ü r e y l e ç a l ı ş t ı m . G e c e l e r i medresedeki o d a m d a kalıyordum. Eylül ayında, bu kez, tüm alım mer­ k e z l e r i n i n k a y ı t l a r ı n ı b i r a n a d e f t e r e g e ç i r m e k ü z e r e y i n e i k i y ü z e l l i ku­ r u ş maaşla H ü k ü m e t A ş a r D a i r e s i ' n d e işe b a ş l a d ı m .

TAMU YELLERİ

15

O k u m a k , ö ğ r e n m e k ateşiyle y a n ı p t u t u ş u y o r d u m . T i r e ' d e R ü ş d i y e ' d e n öteye okul yoktu. O n u d a bitirmiştim. B o l b o l m e d r e s e l e r vardı. B o ş v a k i t l e r i m d e b u n l a r a g i d e r e k b i r ş e y l e r ö ğ r e n m e y e , y e n i b i r ş e y l e r öğ­ renmeye ç a l ı ş ı y o r d u m . Ne var ki, u m d u ğ u m u b u l a m ı y o r d u m . Çalıştığım s ü r e c e p a r a biriktirmiştim. G e r ç i a ğ a b e y i m ara sıra e l i m d e k i parayı alırdı. K i m i ö ğ r e n c i l e r e y a r d ı m o l m a k ü z e r e p a r a v e r i r d i m . B u n l a r , ö t e b e r i sa­ t ı n a l ı r v e p a z a r d a s a t a r l a r d ı . K a z a n ç l a r ı k e n d i l e r i n e kalır, a k ş a m l a r ı , b o r ç l a r ı n ı bana ö d e r l e r d i . H i ç ö d e m e d i k l e r i zamanlar da o l u r d u . Birik­ tirdiğim para ç a r ç u r olmadan İstanbul'a giderek öğrenimimi sürdürme­ y e k a r a r v e r d i m . K i m i z a m a n l a r İ s t a n b u l ' d a n gelen h o c a l a r ı n , h a f ı z l a r ı n , konuşmaları, davranışları, temiz giysileri, h i ç d u y m a d ı ğ ı m k o n u l a r d a k i b i l g i l i s ö y l e ş i l e r i d e b u k a r a r ı a l m a m d a etkili o l m u ş t u . T i r e ' d e m e d r e s e ­ l e r d e n b a ş k a b i r şey y o k t u . O n l a r d a h e p b i r b i r l e r i n i y i n e l e r d u r u r l a r d ı . 2 - Tire'de M e d r e s e l e r v e Askerlik İşlemleri T i r e ' d e o t u z u a ş k ı n m e d r e s e v a r d ı . M e d r e s e l e r d e o k u y a n l a r , asker­ l i k l e r i g e l d i ğ i n d e b i r ç e ş i t sınava g i r e r l e r , b a ş a r ı l ı o l a n l a r ı n a s k e r l i k l e r i ertelenirdi. Bu y ü z d e n Tire'de, ülkenin d ö r t b i r yanından gelmiş binler­ ce m e d r e s e öğrencisi vardı. K i m i l e r i , askerlik süresi olan a l t ı yılı böylec e geçirir, s o n r a y e r l e r i n e d ö n e r , evlenir işlerini g ü ç l e r i n i s ü r d ü r ü r l e r m i ş . M e d r e s e d e o k u m a l a r ı , y a d a o k u r g ö r ü n m e l e r i b i r ç e ş i t a s k e r l i k süresi­ n i atlatma y ö n t e m i i m i ş . M e d r e s e l e r h a f t a d a b e ş g ü n ö ğ r e t i m y a p a r l a r ­ d ı . C u m a v e salı g ü n l e r i ö ğ r e t i m y o k t u . O g ü n l e r ö ğ r e n c i l e r t ü f e k l e r i n i a l a r a k ava g i d e r l e r d i . A v l a d ı k l a r ı kuşlar, h a y v a n l a r l a , a k ş a m d ö n ü ş ü n ­ d e tava p i l â v ı , k a d a y ı f v e d i ğ e r y e m e k l e r y a p a r l a r , ş a r k ı l a r s ö y l e y e r e k , o y n a y a r a k , g e c e y i g e ç i r i r l e r d i . B e n d e b i r süre o n l a r arasına k a r ı ş t ı m . K i m i tatil g ü n l e r i n d e fen d e r s l e r i o k u t u l u r d u . B u n l a r ı k e s i n l i k l e k a ç ı r ­ m a z d ı m . A y r ı c a k ü ç ü k ö ğ r e n c i l e r e , Sarfunahiv, m a n t ı k d e r s l e r i v e r i r d i m . 1 2 9 6 ' d a y a n i 1 8 7 8 ' d e a s k e r l i ğ i m g e l d i . K u r a ile a s k e r e a l ı n m a y ö n t e ­ m i v a r d ı . A s k e r l i ğ i g e l e n l e r kışla a l a n ı n a ç a ğ r ı l ı r d ı . K u r a m a s u r a l a r ı n ı n k i m i n e " a s k e r " , k i m i n e , " H â l i " (yani b o ş ) y a z ı l m ı ş o l u r d u . Ç a ğ ı r ı l a n gi­ der, t o r b a y a e l i n i s o k u p b i r m a s u r a a l ı r d ı . Kâğıtta " A s k e r " , d i y e yazılı ise, " A s k e r ! " d i y e b a ğ ı r ı l ı r , k e n d i s i kışlaya g ö n d e r i l i r d i . Kâğıtta " H â l i " yazılı ise, askerlik ertesi yıla k a l ı r d ı . . B e n i m k u r a m , iki yıl üstüste " H â l i " Çıkmıştı. Ü ç ü n c ü y ı l , " T e r t i b i s a n i " o l a r a k " a s k e r " ç ı k t ı . D o ğ a l , a s k e r olduk.

TAMU

16

YELLERİ

O t a r i h t e a s k e r o l a n ö ğ r e n c i l e r i n sınavları A y d ı n ' d a G ü z e l h i s a r ' d a y a p ı l ı r d ı . Sınavlar, yaşlara, v e ç e ş i t l i k o n u l a r a g ö r e d ü z e n l e n i r d i . A s k e r o l a c a k ö ğ r e n c i l e r l e b i r l i k t e A y d ı n ' a gittik. O r a d a k o m u t a n l a r ı n tayin et­ tiği b i r A l a y M ü f t ü s ü n ü n ö n c e d e n h a z ı r l a d ı ğ ı s o r u l a r d a n sınava g i r d i k . M u t a s a r r ı f d a sınavda h a z ı r b u l u n u y o r d u . M e ğ e r , M ü f t ü ö ğ r e n c i l e r d e n rüşvet ister v e a l ı r m ı ş . B i z d e n d e istediler. B i z b ü t ü n ö ğ r e n c i l e r b i r l e ş e ­ r e k rüşvet v e r m e y e c e ğ i m i z i v e k o n u y u üst m a k a m l a r a b i l d i r e c e ğ i m i z i söy­ ledik.

Rüşvet

almadan

bizi

sınava

soktular.

Başarılı

olduğum

için

a s k e r l i ğ i m ertesi y ı l a b ı r a k ı l d ı . B e n g e r ç e k t e İ s t a n b u l ' a g i t m e y e k a r a r ­ lıydım. 1880'de İstanbul'a d o ğ r u yola çıktım.

3 - 1 8 8 0 ' d e İstanbul İstanbul'da Nasıl, N e l e r O k u n u r d u ? O sıralarda Bulgaristan kurulmuştu, yalnız Filibe'de b i r O s m a n l ı vahşi v a r d ı , b u d a H ı r i s t i y a n d ı . B u l g a r l a r , a y a k l a n a r a k b u valiyi k o v m u ş l a r ­ dı, Filibe'yi de Bulgar topraklarına katmışlardı. Osmanlı ordusu Bul­ g a r l a r ü z e r i n e y ü r ü y ü ş e kalktı. S ı r p l a r d a B u l g a r l a r ü z e r i n e y ü r ü y ü n c e , B u l g a r l a r , Sırbistan'a y ö n e l d i l e r . A n c a k b u k e z d e Y u n a n l ı l a r ayaklan­ m ı ş l a r d ı . O s m a n l ı o r d u s u Yunanistan'a y ö n e l d i . B u savaşta Y e n i ş e h i r v e ç e v r e s i d e e l i m i z d e n gitti. B i z o t a r i h t e a r k a d a ş ı m H a y r u l l a h ' l a İ z m i r ' deydik, İstanbul'a gitmek üzere vapur b e k l i y o r d u k . Ü z e r i m d e sekiz altın lira v a r d ı . M ı s ı r ' ı n H i d i v v a p u r u n d a , b i r e r m e ­ c i d i y e ö d e y e r e k g ü v e r t e b i l e t l e r i m i z i a l m ı ş t ı k . İ s t a n b u l ' d a o k u y a n Tatar A h m e d ' l e karşılaştık. B i z İ s t a n b u l ' u b i l m e d i ğ i m i z i ç i n o b i z e y o l g ö s t e ricilik yapacaktı. İ s t a n b u l ' a v a r ı n c a , T a h t a k a l e ' d e , D a v u t H a n ı a d ı n d a pis b i r h a n a in­ d i k . Tatar A h m e t , b i z e , B e y a z ı t v e Fatih'e g i t m e y i salık v e r d i y s e d e o n u d i n l e m e d i k . B u p i s h a n d a k a l d ı ğ ı m ı z b i r k a ç g ü n i ç i n d e , B e y a z ı t , Fatih çevrelerini dolanarak bir yandan da tanıdık birilerini aradık. Sonunda, b i z i m T i r e k ö y l e r i n d e n K a r a U h u t K ö y l ü M e h m e d ' i b u l d u k . Ş i m d i (1935 l e r d e ) Fatih tramvay d u r a ğ ı o l a n y e r d e D e v e H a n ı a d ı n d a b i r y e r v a r d ı . Ayrıca çevrede hanlar ve dükkânlar vardı. Orada, Kemahlı Yusuf Ağa a d ı n d a b i r i n i n n a l b a n t d ü k k â n ı ü z e r i n d e k i o d a l a r d a n b i r i n i ayda iki m e ­ cidiyeye kiraladık ve yerleştik.

TAMU YELLERİ

17

Şimdi b i r medreseye k a y d o l m a m ı z g e r e k i y o r d u . Feyziye M e d r e s e s i ' ne önkaydımızı yaptırttık. Bu kez okuyacağımız dersi ve h o c a y ı seçme­ m i z g e r e k i y o r d u . B i r şey b i l d i ğ i m i z y o k t u . Tabanlara kuvvet d o l a n ı p , aran­ maya, ö ğ r e n m e y e k o y u l d u k . Fatih C a m i i ' n d e d e r s v e r e n h e m e n y ü z ü aşkın m ü d e r r i s v a r d ı . B e y a z ı t , S ü l e y m a n i y e , S u l t a n A h m e t , Ayasofya c a m i l e ­ rinde ve daha b i r ç o k c a m i d e b i r sürü H o c a Efendi dersler veriyorlardı. İstanbul'da o n b i n i aşkın m e d r e s e öğrencisi vardı. M e d r e s e l e r d e bunla­ ra yetecek o d a b u l u n m a d ı ğ ı n d a n , ç o ğ u hanlarda, b i z i m gibi d ü k k â n üze­ rindeki

odalarda

kalırlardı.

Ancak,

oda

bulmak

için

medreseye

k a y d o l u n u r l a r d ı . B i r m e d r e s e o d a s ı b u l m a k i ç i n , m e d r e s e s i n e g ö r e ki­ m i z a m a n o n y ı l sıra b e k l e m e k g e r e k i r d i . Ç o ğ u ö ğ r e n c i l e r , taşraya git­ m e m e k , ya da askerliği erteletmek için m e d r e s e l e r e k a y d o l d u k l a r ı n d a n bu kargaşalık sürer d u r u r d u . İ l k y o r g u n l u k v e İ s t a n b u l ' u n b e n d e yarattığı i l k ş a ş k ı n l ı k g e ç t i k t e n sonra, ç e v r e m i görmeye başlamıştım. Burası bir mahşerdi. H e r kılıktan her dilden konuşan insanlarla d o l u y d u . Zenginlik ve yoksulluk k u c a k kucağaydı. Pislik diz b o y u y d u . Başkentte b ü y ü k b i r kargaşa ve keşme­ keş g ö z e ç a r p ı y o r d u . N e yaptığını, y a p a c a ğ ı m b i l e m e y e n insanlar b i r yan­ dan bir yana koşuşup duruyorlardı. İmparatorluğun d ö r t b i r yanından kimisi b e n i m gibi o k u m a k b i r şeyler ö ğ r e n m e k i ç i n , kimisi İstanbul'un taşı t o p r a ğ ı altın o l d u ğ u n u d u y d u ğ u i ç i n gelmiş i n s a n l a r l a , A v r u p a ' d a yi­ t i r i l e n t o p r a k l a r d a n k a ç a n g ö ç m e n l e r , alt alta üstüste k o r k u n ç b i r b o ğ a z v e e k m e k kavgası s ü r d ü r m e k t e y d i l e r . B u b o ğ u ş m a n ı n b e r i s i n d e , g ö r k e m l i k o n a k l a r d a o t u r a n l a r , süslü a r a b a l a r d a ş e h i r i d o l a ş a n l a r , y a l d ı z l ı pırıl­ tılı g i y s i l e r i y l e g ö z l e r i k a m a ş t ı r a n b a ş k a i n s a n l a r d a v a r d ı . G e r ç e k t e n , ilk kez ç e v r e m i ve dünyayı görmeye başlamıştım. K ö t ü bir şeylerin olmakta olduğu ya da hazırlanmakta bulunduğu izlenimini e d i n i y o r d u m . B u d u y u h e n ü z sisler a r k a s ı n d a y d ı , b e l i r s i z d i , k a r m a ş ı k ­ tı, n e var k i v a r d ı . B i r ö ğ l e d e n s o n r a D ü n y a ' y a g ö z l e r i m i a ç m ı ş o b u a m a y r ı k s ı n b i r r a s t l a n t ı y d ı . Tebası o l a r a k d o ğ m u ş o l d u ğ u m İ m p a r a t o r l u k d a ö ğ l e n d e n s o n r a s ı n ı y a ş a m a k t a y d ı . B i r süre s o n r a a k ş a m k a r a n l ı ğ ı bas­ tıracaktı. Tamu yellerine kapılmış sürüklenmekte o l d u ğ u m u , belli be­ lirsiz

seziyordum.

B i r şeyler

yapmam

gerekiyordu.

Ne yapacağımı

b i l e m i y o r d u m . Gerçi Rüşdiye'yi bitirmiştim. A n c a k Tire'de daha önce­ k i e ğ i t i m i m , y o l u m u v e y a z g ı m ı k e s i n o l a r a k ç i z m i ş t i . Yaşım d a ö ğ r e n i m F. 2

18

TAMU

YELLERİ

k o n u s u n d a yol d e ğ i ş t i r m e m e o l a n a k v e r m i y o r d u . Ç a r e s i z , başlanmış y o l d a y ü r ü n e c e k t i . Çeşitli m e d r e s e l e r i g e z i p i n c e l e m e y e b a ş l a d ı m . Ü n l ü H o ­ c a l a r ı n d e r s v e r d i k l e r i m e d r e s e l e r i d o l a ş t ı m . Fatih'te Ö d e m i ş l i E k m e k ç i z a d e Mustafa Efendi Mantıktan M o l l a Fenari'nin kitabını okutuyor. Manastırlı H a c ı İsmail E f e n d i v e A r n a v u t İ b r a h i m E f e n d i Tasavvurat o k u ­ t u y o r l a r . B e y a z ı t ' d a , E v k a f m ü f e t t i ş i A t ı f B e y d e Tasavvurat o k u t u y o r . Şehrî A h m e t R a m i z Efendi, Cumalı Mustafa Efendi gibi ünlü müderris­ l e r var, d a h a b i r ç o k l a r ı var. K i m i , M o l l a C a m i , k i m i l e r i S a r f u n a h i v v e Akait okutuyorlar. Oysa biz bunların ç o ğ u n u Tire'de iyi kötü o k u m u ş u z . Okuduklarımızı yeniden o k u m a k , her ne denli ünlü hocalardan ve daha geniş b i r a ç ı d a n d a o l s a n e y e y a r a y a c a k . B u n u n l a b i r l i k t e y a p ı l a c a k baş­ k a şey y o k . B i r k a r a r v e r e m e d e n , b o ş vakit d e g e ç i r m e k i s t e m e d i ğ i m ­ d e n , o y ı l , B e y a z ı t ç e v r e s i n d e M a k a s ç ı l a r Çarşısı i ç i n d e k i c a m i d e d e r s v e r e n A t ı f B e y ' i n d e r s l e r i n e gittim. B i r y a n d a n d a Ö d e m i ş l i Mustafa Efen­ d i ' n i n d e r s l e r i n e g i d i y o r d u m . B ö y l e c e R e c e p ayına v a r d ı k . D e r s l e r e b u ayda son verilirdi. R a m a z a n ' a iki ay vardı. Ö ğ r e n c i l e r ve h o c a l a r bun­ dan

yararlanarak

kendi

memleketlerine

giderlerdi.

Kimileri

de

" C e r r " e çıkarlardı. " C e r r " , d e m e k , köy v e kasaba gezerek, camilerde vaiz v e r m e k ve K u r a n o k u m a k demektir. Bu iş için " C e r r " e çıkanlara p a r a verilir. B u işi y a p a n l a r k a z a n d ı k l a r ı p a r a l a r l a , d ö n ü ş t e k i t a p al­ mak, öğrenimlerini sürdürmek olanağını bulurlardı. A r k a d a ş ı m H a y r u l l a h , m e m l e k e t i n e g i t m e k istediğini s ö y l e d i . B e n de Tire'ye gitmek isterdim. A n c a k orada karşılaşacağım d u r u m p e k içi­ m i a ç m ı y o r d u . İ s t a n b u l ' a g e l i r k e n y a n ı m d a b u l u n a n s e k i z altın b i t m i ş t i . S o n günlerde peynir e k m e k l e idare etmiş o d a kirasını a n c a k ödeyebil­ miştik. Ayrıca kimi öğrencilere derslerinde yardım ederek biraz para k a z a n m a y a ç a l ı ş m ı ş t ı m . A n c a k b ü y ü k tatil g e l i n c e b u o l a n a k d a kesil­ m i ş t i . A r k a d a ş ı m H a y r u l l a h ise T i r e ' y e g i t m e k i s t i y o r ; p a r a s ı y o k . S e k i z m e c i d i y e y e satın almış o l d u ğ u m b i r saatim v a r d ı . O n u k e n d i s i n e v e r d i m , r e h i n e d e r e k alacağı p a r a y ı y o l l u k y a p m a s ı n ı s ö y l e d i m . S a r a ç h a n e d e b i r sarrafa r e h i n e t m i ş , i k i b u ç u k m e c i d i y e a l m ı ş . O tarihte, b u p a r a y l a İs­ t a n b u l ' d a n T i r e ' y e g i d i l i r d i . R ı h t ı m a i n d i k . V a p u r a g i d i p g e l m e iki ku­ ruşa b i r kayık tuttuk. İ z m i r ' e g i d e c e k Avusturya V a p u r u ' n a vardık. K a y ı k , d ö n ü ş için beni bekleyecekti, ve ü z e r i m d e beş kuruştan başka para da y o k t u . V a p u r d a H a y r u l l a h , p a r a m varsa k e n d i s i n e b i r k a ç kuruş d a h a ver­ m e m i istedi. O beş kuruşu da o n a v e r d i m . K ö p r ü parası u s u m d a n çık-

TAMU

YELLERİ

14

mıştı. H a y r u l l a h ' ı b ö y l e c e y o l c u e d i p geri d ö n m e k ü z e r e kayıkçının yanına v a r d ı m . A d a m , k a y ı k t a c ı g a r a i ç e r e k m i n d e r i n i y a k m ı ş o l d u ğ u m u z u ile­ ri sürerek b e n i geri götüremeyeceğini söyledi. Yalvarıp y a k a r m a m üze­ r i n e , b e n i k a y ı ğ ı n y a n ı n d a k i b i r y e l k e n l i g e m i y e a k t a r d ı . O tarihte l i m a n , her çeşit deniz aracıyla d o l u b u l u n u r d u . B u n l a r h e p b i r b i r i n e bitişik d u r u r l a r d ı . B u n l a r d a n b i r i n d e n ö t e k i n e atlayarak Galata'ya, rıhtıma çık­ mayı başardım. K ö p r ü y e vardığımda, usum başıma geldi, ç ü n k ü k ö p r ü t a h s i l d a r l a r ı , o m u z l a r ı n d a asılı d e r i t o r b a l a r l a k a r ş ı m d a d u r u y o r l a r d ı . G e ç m e k için o n p a r a ö d e m e k g e r e k i y o r d u . Oysa b e n i m c e b i m d e , yarım metelik, yani beş p a r a vardı. Utanç verici bir d u r u m a d ü ş m e m e k için geri d ö n d ü m , d e n i z k ı y ı s ı n d a n y ü r ü y e r e k İ s t a n b u l y a k a s ı n a g e ç e b i l e c e ­ ğimi d ü ş ü n d ü m . Kasımpaşa Kâğıthane, E y ü p yoluyla! B u n u n ne denli u z u n b i r y o l o l d u ğ u n u b i l e m i y o r d u m . B i l m e d i ğ i m ö n e m l i b i r şey d a h a v a r d ı , K a s ı m p a ş a ' n ı n n e y ö n d e o l d u ğ u ! B u y ü z d e n , ters y ö n e T o p h a n e ' ­ y e d o ğ r u y ü r ü m e y e b a ş l a m ı ş ı m . T o p h a n e ' y e v a r d ı ğ ı m d a yanlış y o l tut­ turmuş olduğumu anlamıştım. Boşyere yürümüş yorulmuştum. A n c a k b u yanlışlık gene d e b e n i m için kazançlı olmuştu. G e ç t i ğ i m sokaklar b o ­ y u n c a , R u m l a r a , Y a h u d i l e r e , E r m e n i l e r e , çeşitli y a b a n c ı l a r a ait b i r ç o k d ü k k â n , mağaza, işyerleri g ö r m ü ş t ü m . B u n l a r ı n i ç i n d e harıl harıl çalı­ şan insanlar vardı. D ü k k â n ve mağazalar teiniz, gösterişli, insanların hepsi t e p e d e n t ı r n a ğ a iyi giysiler i ç i n d e y d i . T ü r k l e r v e M ü s l ü m a n l a r , sırtla­ rında, arabalarda çeşitli malları, sandıkları bu mağazalara taşıyorlardı. B u n l a r ö t e k i l e r i n e m r i n d e h a m a l l ı k ve taşıyıcılık yapmaktaydılar. Kılıkları da ona göreydi. O zaman İstanbul'u " F e t h " edememiş olduğumuzu anladım. G e r i d ö n m e k t e n b a ş k a y a p ı l a c a k b i r şey y o k t u . K ö p r ü b a ş ı ' n a d ö n ­ d ü m . T a h s i l d a r a y a k l a ş t ı m . E l i m d e k i y a r ı m m e t e l i ğ i u z a t t ı m , b a ş k a pa­ r a m o l m a d ı ğ ı n ı s ö y l e d i m . " G e ç " , d e d i l e r . A r t ı k h i ç p a r a m y o k t u . Fatih'e d e k y ü r ü d ü m . O d a m ı n altında b i r bakkal d ü k k â n ı vardı. O r a d a n vere­ siye ö t e b e r i a l ı r d ı k . U h u t l u M e h m e t ' l e k a r ş ı l a ş t ı m . K e n d i s i n i n taşraya g i d e c e ğ i n i , b e n i m b u s ü r e i ç i n d e o n u n " K ö ş k " ü n d e k a l a b i l e c e ğ i m i söy­ ledi. " K ö ş k " , dediği başka bir odadan basamaklarla çıkılan küçük bir y e r d i . Yatağımı, y o r g a n ı m ı , kitaplarımı oraya taşıyarak yerleştim. Ö n ü m d e b i r b u ç u k a y l ı k b o ş b i r z a m a n v a r d ı . Fen d e r s l e r i i z l e y e r e k b u z a m a n ı değerlendirmeyi d ü ş ü n d ü m . H a c ı Ramiz Efendi Çırçır'daki evinde bu dersleri vermekteydi. Oraya gitmeye başladım. G ü n l e r geçtikçe dersler

TAMU

20

YELLERİ

g ü ç l e ş i y o r d u . Ö ğ r e n c i l e r d e n ç o ğ u b ı r a k ı p gittiler. B e n b ı r a k m a d ı m . B u d e r s l e r d e n ç o k y a r a r l a n d ı m v e b i l m e d i ğ i m b i r ç o k şey ö ğ r e n d i m . A r k a d a ş l a r ı m d a n S ü l e y m a n , k i m i a r k a d a ş l a r ı y l a K ı b r ı s ' a g i t m e k is­ t e d i k l e r i m söylemişti. B e n d e o n l a r a katılmayı d ü ş ü n m ü ş t ü m . Ç ü n k ü K ı b ­ r ı s ' t a b i r a z p a r a k a z a n m a m olasılığı v a r d ı . A n c a k y o l p a r a m b i l e y o k t u . B i r rastlantı o l a r a k t a m o sırada T i r e ' d e n d ö r t m e c i d i y e g ö n d e r m i ş l e r d i . B u p a r a y ı a l d ı m . K ı b r ı s a r t ı k İ n g i l i z e g e m e n l i ğ i n d e y d i . N e v a r k i , pasa­ p o r t istemiyorlar, b i r belgeyle yetiniyorlardı. 0 tarihte Şeyhülislâm Ury a n i z a d e Esat E f e n d i i d i . B i r a r k a d a ş ı m , k e n d i s i n d e n K ı b r ı s y a r g ı c ı n a b i r tavsiye a l m a m ı salık v e r d i . M e ş i h a t d a i r e s i n e g i t t i m . U z u n s ü r e Şey­ h ü l i s l â m l ı k y a p m ı ş C e m a l e t t i n E f e n d i m e k t u p ç u i d i . Yanına g i r d i m , K ı b ­ rıs'a g i t m e k i s t e d i ğ i m i , o r a d a k i m a k a m l a r a tavsiye e d i l m e m i r i c a e t t i m . K a l e m e e m i r v e r d i . Ş e y h ü l i s l â m i m z a s ı y l a b i r tavsiye m e k t u b u y a z ı l d ı , bana verildi. 4 - İ n g i l i z Yönetiminde Kıbrıs K ı b r ı s ' a g i t m e k ü z e r e , A v u s t u r y a ' n ı n b i r v a p u r u n a b i n d i m . Yapur, Ü s k ü d a r a ç ı k l a r ı n d a d e m i r l e m i ş t i . Y o l c u l a r , u ğ u r l a y ı c ı l a r , satıcılarla ağ­ zına dek doluydu. Hareket zamanı beklenirken, Mudanya'dan gelmekte olan Bingazi adlı vapur, b i z i m k i y l e çarpıştı. " B a t ı y o r u z " , diye bağırışm a l a r y ü k s e l d i d ö r t b i r y a n d a n . K a d ı n l a r , ç o c u k l a r , b a ğ ı r ı ş m a y a , ağlaş­ maya başladılar. V a p u r ç e v r e s i n d e k i sandallar d a v a p u r b a t ı y o r d i y e uzaklaşıyorlardı. B a s a m a k l a r ı n y a n ı n d a y d ı m . B u sandallardan b i r i n e atlamayı b a ş a r d ı m . V a p u r u n b a t m a d ı ğ ı a n l a ş ı l d ı , geri d ö n ü p b i n d i m . G ü v e r t e d e y o l c u l u k e d i y o r d u m . M a r t s o n l a r ı y d ı . Hava i y i y d i . Yol­ c u l u k y e d i gün s ü r d ü . M a g o s a ' d a n s o n r a L a r n a k a ' y a v a r d ı k . V a p u r uzakta d e m i r l e d i ğ i i ç i n , yelkenli b i r kayıkla karaya ç ı k t ı m . G ü m r ü k memurla­ r ı b i z i m e ş y a l a r ı m ı z ı aradılar. S o n r a k a s a b a y a g i r m e m i z e i z i n v e r d i l e r . D o ğ r u Rüşdiye Mektebine gittim. O r a d a bulunanlar h e m e n Lefkoşe'ye g i t m e m i salık v e r d i l e r . H ı r i s t i y a n b i r i n i n atını k i r a l a d ı k , u c u z b i r p a ­ rayla v e y o l a k o y u l d u k . Hava ç o k g ü z e l d i . B a ğ l a r k o r u k ü z e r i n d e y d i . Y o l k ı y ı l a r ı n d a a ğ a ç l a r sıra sıra, y a p r a k l a n m ı ş t ı . Y o l d a ç o k g ü z e l d i . O g e c e , s ü r ü c ü H ı r i s t i y a n ' ı n e v i n d e k a l d ı m . Ertesi g ü n ü L e f k o ş e K a l e s i n e v a r d ı k . O t a r i h t e L e f k o ş e vilâyet m e r k e z i y d i , ç e p e ç e v r e k a l e d u v a r l a r ı i ç i n ­ d e y d i . K e n t e g i r m e d e n , İ n g i l i z v a l i s i n i n , T e p e c i k d e n i l e n y e r d e yaptırt-

TAMU YELLERİ

mış olduğu Köşkü g ö r d ü m .

21

Çam, hurma, m u z , portakal ve limon

a ğ a ç l a r ı y l a süslü b a h ç e l e r i ç i n d e g ö r k e m l i b i r y a p ı y d ı . K e n t ' d e , İ s t a n b u l ' d a n tayin e d i l m i ş b i r ş e r ' i y e h a k i m i v a r d ı . B u n u n o t u r d u ğ u yeri, hapishaneyi, diğer resmi daireleri g ö r d ü m . A y r ı c a ken­ tin y ö n e t i m i n d e n s o r u m l u o l a n v e O n i k i l e r diye a n d a n y ö n e t i c i l e r i n , K l ü p adı verilen, ağaçlıklı b a h ç e l e r ortasında, kitaplık, gazino ve diğer oyun yerlerini de içeren, yönetim merkezini gördüm. Daha sonra, doğruca, Ayasofya d o l a y ı n d a Yeni M e d r e s e d e n i l e n y e r e g i t t i m . O r a d a b u l u n a n l a r b e n i karşılayarak b i r o d a y a aldılar. Yol y o r g u n l u ğ u m u z u g e ç i r m e k v e yı­ k a n m a k , ü s t ü m ü z ü d e ğ i ş t i r m e k ü z e r e , b i z e g e r e k e n k o l a y l ı k l a r ı gös­ terdiler. İ s t a n b u l ' d a n g e t i r d i ğ i m tavsiye m e k t u b u n u , ş e r ' i y e h a k i m i n i ziya­ r e t e d e r e k k e n d i s i n e v e r d i m . B e n i ç o k iyi k a r ş ı l a d ı , M ü f t ü ile g ö r ü ş e r e k C i r n e ' y e g i t m e m i k a r a r l a ş t ı r d ı l a r . K a t ı r a b i n e r e k , altı saatta, G i r n e ' y e vardım. Kasabanın kaymakamı Türk ve Müslüman idi. Daha önce, her y ı l G i r n e ' y e g e l e n H o c a E f e n d i g e l m i ş . B a n a g e r e k y o k m u ş . O g ü n kasa­ b a d a İ n g i l i z l e r i n a t yarışları v a r d ı . B i r s ü r e y a r ı ş l a r ı i z l e d i m ; n e y a p a ­ cağımı düşünerek. Sonunda, Girne'de kalamayacağıma göre Lefkoşe'ye d ö n m e y e k a r a r v e r d i m . B u a r a d a a k ş a m y a k l a ş m ı ş t ı . Nasıl d ö n e c e k t i m . K i t a p l a r ı m ı e ş y a l a r ı m ı i ç i n e d o l d u r d u ğ u m Z e m b i l i s ı r t ı m a v u r d u m . Yü­ rüyerek Lefkoşe'ye g i d e c e k t i m . Başka çare yoktu. Yola d ü z ü l d ü m . Ak­ ş a m b a s t ı r d ı . Ç e v r e d e z e y t i n a ğ a ç l a r ı , b a ş k a ağaçlar, İngiliz y ö n e t i m i n d e bir ada, her yanda Rumlar... karanlıkla birlikte i ç i m e kuşkular düştü. Yoldan da sapmış o l a c a ğ ı m , b i r b a h ç e duvarıyla karşılaştım. Yakınlarda a n l a m a d ı ğ ı m b i r d i l d e k o n u ş m a l a r v a r d ı . Ç e k i n d i m , k o r k t u m . B i r zey­ tin a ğ a c ı n ı n d i b i n d e o t u r d u m . G i r n e ' d e n e p e y u z a k l a ş m ı ş t ı m , y o l u yitir­ miştim.

Neredeyse

ağlayacaktım.

B a h ç e d e n y a b a n c ı sesler yükselip

d u r u y o r d u . B u n l a r d a i n s a n d ı r , d i y e d ü ş ü n d ü m ; ş u d u v a r ı a t l a y ı p yan­ larına gideyim, belki bana y a r d ı m ederler. D u v a r d a n atladım. Seslere d o ğ r u y ü r ü d ü m . B i r b a ş k a b a h ç e kapısı ö n ü n d e b i r k a ç R u m k a d ı m otur­ m u ş k o n u ş u y o r l a r d ı . B e n i karşılarında g ö r ü n c e , şaşkınlıktan neredeyse dilleri tutulacaktı. B i r b i m i z l e anlaşma olanağı yoktu. " L e f k o ş e " , diye­ r e k , d e r d i m i a n l a t m a y a ç a l ı ş t ı m . A n l a d ı l a r . Yol g ö s t e r d i l e r . B e n u z a k l a ­ şırken,

gene

de

şaşkın

bakışıyorlardı.

Bir

dereden

atlayarak

yola

k o y u l d u m . B i r ç o b a n l a karşılaştım. B i r a z T ü r k ç e b i l i y o r d u . B a n a y a k ı n d a b i r k ö y o l d u ğ u n u s ö y l e d i v e y o l g ö s t e r d i . Yatsı z a m a n ı , b i r k ö y m e s c i d i -

TAMU

22

YELLERİ

n e v a r d ı m . İ ç e r i d e n a m a z k ı l a n l a r v a r d ı . B e n d e o n l a r a k a t ı l d ı m . Ya­ b a n c ı o l d u ğ u m u öğrenince, köyün eşrafından Mesut adında birinin evine götürdüler. Mesut Efendi b e n i ç o k iyi karşıladı, y e d i r d i , i ç i r d i , yatırdı, ertesi g ü n d e k e n d i k a t ı r l a r ı v e b i r a d a m ı y l a b e n i L e f k o ş e ' y e g ö n d e r d i . L e f k o ş e ' y e d ö n ü ş ü m e , ş e r ' i y e h a k i m i v e M ü f t ü ç o k s e v i n d i l e r . Aya­ sofya C a m i i ' n d e b a n a b i r k ü r s ü v e r d i l e r , o r a d a v a ı z v e n a s i h a t a başla­ d ı m . Kısa s ü r e d e L e f k o ş e ' d e ü n y a p t ı m . P e k ç o k kişi b e n i d i n l e m e y e g e l i r olmuştu. Manisalı M a r a n g o z Hasan'la tanıştım. Bu iyi insan, çamaşırla­ r ı m l a v e b u g i b i k ü ç ü k i ş l e r i m l e i l g i l e n d i . H e r a k ş a m eşraftan b i r i n i n e v i n e davet e d i l m e y e b a ş l a n d ı m . B u a r a d a , yaşlı i l e r i g e l e n l e r d e n b i r i o l a n O s m a n Efendi adında biriyle tanıştım. Bu zat, Sadrazam K â m i l Paşa ile k a r d e ş i T a h i r P a ş a ' y ı , h e n ü z ö ğ r e n c i l i k l e r i n d e M ı s ı r ' a g ö n d e r i p ö ğ r e n i m l e r i n i s ü r d ü r m e l e r i n i sağlamış. Ç ü n k ü K â m i l Paşa y o k s u l b i r ai­ l e n i n ç o c u ğ u i m i ş . S o n r a d a n S a d r a z a m o l d u ğ u n d a O s m a n E f e n d i ' y i İs­ t a n b u l ' a davet e d e r e k b i r s ü r e y a n ı n d a b u l u n d u r m u ş v e d a h a s o n r a d a L e f k o ş e M a a r i f M ü d ü r l ü ğ ü ' n e tayin etmiş. B a y r a m geldiğinde, b e n i m i ç i n a r a l a r ı n d a t o p l a d ı k l a r ı o n i k i İ n g i l i z lirasını b a n a h e d i y e ettiler. İstanbul'a g i t m e k ü z e r e y k e n , b u n d a n v a z g e ç e r e k , K u r b a n B a y r a m ı ' n a d e k ünü herkesçe bilinen, Kilis'li A b d u l l a h Efendi'den Mantık ve Usul o k u m a k ü z e r e Kilis'e gitmeye karar v e r d i m . Kilis'e gitmek üzere, Tuzla denilen Larnaka İskelesi'ne vardım. Bu­ r a d a H a z r e t i M u h a m m e d ' i n Teyzesi m e d f u n d u r . M u a v i y e z a m a n ı n d a A r a p l a r K ı b r ı s ' ı fethettiklerinde, H a z r e t i M u h a m m e d ' i n teyzesi d e eşiyle b i r l i k t e b u savaşa katılmış, L a r n a k a ' d a vefat e d e r e k o r a y a g ö m ü l m ü ş t ü r . O t a r i h t e savaşa g i d e n a s k e r l e r e ş l e r i n i b i r l i k t e g ö t ü r ü r l e r m i ş . S o n r a ­ dan Araplar

Kıbrıs'ı

yitirmişler.

Kanuni

zamanında Kıbrıs Osman­

lıların eline g e ç m i ş . P a d i ş a h , H a z r e t i M u h a m m e d ' i n teyzesi i ç i n b i r türbe, b i r de cami yaptırtmış. 5 - Lefkoşe L e f k o ş e K i t a p l ı ğ ı ' n d a İ s m a i l H a k k ı a d ı n d a b i r zat t a r a f ı n d a n yazıl­ m ı ş i l g i n ç b i r k i t a p g ö r d ü m . B u n d a n s ö z e t m e d e n g e ç m e y e c e ğ i m . B u ki­ t a p t a , K ı b r ı s A d a s ı ' n ı n ç o k ö n c e l e r i M ı s ı r ile b i r l e ş i k o l d u ğ u , M ı s ı r ' d a n develerle, kervanların Kıbrıs'a geldiği yazılıydı. Yine bu kitapta, K ı b ­ r ı s ' ı n o r t a s ı n d a K a r l ı d a ğ y ö r e s i n d e b i r m a n a s t ı r v e e s k i b i r kilise o l d u -

TAMU Y E L L E R İ

ğundan

ve

bu

kilisenin duvarında,

Hazreti İsa'nın,

23

anası M e r y e m

k u c a ğ ı n d a b i r resmi b u l u n d u ğ u n d a n söz edilmekteydi. K u d ü s ' ü ziyare­ t e g i d e n l e r i n , K ı b r ı s ' a d a u ğ r a y a r a k b u kiliseyi v e r e s m i z i y a r e t e t t i k l e r i de yazılıydı. Bu kilisenin ortasındaki k u b b e n i n altında boşta d u r u r gibi g ö r ü n e n y u v a r l a k b i r taş v a r m ı ş . P a p a z l a r b u taşı b i r t a n s ı k o l a r a k ge­ lenlere gösterirlermiş. A n c a k bu b i r tansık değil b i r hile imiş. Ç ü n k ü , taşın üst ç e v r e s i d e m i r ile k a p l ı i m i ş , k u b b e y e d e g ü ç l ü m ı k n a t ı s y e r l e ş t i r i l m i ş m i ş , b u y ü z d e n taş b o ş l u k t a d u r u r g i b i i m i ş . B u K a r l ı d a ğ d e n i l e n y e r a d a n ı n h e m e n o r t a s ı n d a d ı r ; havası v e s u y u ç o k g ü z e l d i r . İ n g i l i z vali v e m e m u r l a r ı , s e r i n o l d u ğ u i ç i n , y a z l a r ı o r a d a geçirirler. L e f k o ş e ' n i n e v l e r i ç o k s a ğ l a m v e iyi y a p ı l m ı ş t ı r ; t a b a n l a r ı h e p m e r ­ m e r d ö ş e l i d i r . Y a n g ı n p e k o l m a z , ç ü n k ü üst k a t l a r d a m e r m e r d ö ş e l i d i r . İngilizler, h a p i s h a n e l e r d e k i â d i s u ç l u l a r ı s a b a h e r k e n d e n k a l d ı r a r a k taburlar halinde yol yapımında çalıştırmaktaydılar. Bu suçlulara mavi giysiler g i y d i r i r l e r , y i y e c e k l e r i n i d e y a n l a r ı n a v e r i r l e r d i . A y r ı c a y o l ya­ p ı m ı n d a ç a l ı ş a n b u s u ç l u l a r a k ü ç ü k b i r e r ü c r e t d e ö d e r l e r d i . B u n l a r ak­ şam g e n e h a p i s h a n e y e g e t i r i l i r l e r v e o r a d a g e c e y i g e ç i r i r l e r d i . H e r o d a d a iki k e r e v e t v e o t m i n d e r l e r v a r d ı . İ n g i l i z l e r b u y ö n t e m l e a d a n ı n h e r ya­ n m a ulaşan yollar yaptırmışlar, b u n l a r ı n kıyılarını d a a ğ a ç l a n d ı r m a l a r d ı r . Y o l l a r ü z e r i n d e h e r b i r k a ç k i l o m e t r e d e b i r , b i r k u l ü b e g ö r d ü m . B u ku­ l ü b e l e r d e o t u r a n a d a m l a r , y o l l a r d a b i r b o z u k l u k o l u r o l m a z , y o l kıyı­ s ı n d a y ı ğ ı l m ı ş m a l z e m e y l e h e m e n ç u k u r l a r ı d o l d u r m a k t a idiler. L e f k o ş e ile L a r n a k a a r a s ı n d a b ü y ü k b i r ç i f t l i k g ö r d ü m . Ç e v r e s i tel ö r g ü l e r l e ç e v r i l m i ş t i . A d a d a k i c ü z z a m l ı l a r ı n b u çiftlikte b a r ı n d ı r ı l d ı k ­ l a r ı n ı ö ğ r e n d i m . B u n l a r , eker, b i ç e r , t a v u k v e b a ş k a h a y v a n l a r yetişti­ rirler böylece geçinip giderlermiş. Kıbrıs'ta ç o k sayıda zeytin, p o r t a k a l , l i m o n , m u z , h u r m a , k e ç i b o y ­ n u z u a ğ a ç l a r ı v a r d ı . B i r d e " l a d e n " d e n i l e n b i r şey g ö r d ü m k i , k e ç i l e ­ rin boyunlarına takılan k ü ç ü k d e ğ n e k l e r aracılığıyla toplanmaktaydı. K e ç i l e r otlarken, ağaçlardan otlardan, b u d e ğ n e k l e r ü z e r i n e m u m gibi yapışır, g ü z e l k o k u l u b i r şeydir. A k t a r l a r c a satılır v e e c z a c ı l a r c a kulla­ nılır bir nesnedir. H a l k karışıktır. A d a d a T ü r k ç e , R u m c a v e A r a p ç a k o n u ş u l u r . Giysi­ l e r i i n c e k u m a ş l a r d a n d ı r . Ç o ğ u n l u ğ u , Ş a m v e B e r u t h a l k ı g i b i , i p e k en­ tari

giyerlerdi.

24

TAMU

YELLERİ

L e f k o ş e ' n i n h e m e n t ü m c a m i l e r i k i l i s e l e r d e n ç e v r i l m e d i r . Ayasofya C a m i i ' n d e "Ağalar M a k s u r e s i " adı verilen bir yer vardı; camiin kuzey kapısının sağındadır. E s k i d e n valiler ve eşraf o r a d a n a m a z kılarlarmış. B e n i m Kıbrıs'ta b u l u n d u ğ u m R a m a z a n ayında, İngiliz yüksek memur­ ları eşleriyle birlikte c a m i y e gelerek, s ö z ü n ü ettiğim yere k o n u l a n kol­ tuklara

oturmuş,

Müslümanların

teravih

namazını

kılmalarını

gözlemişlerdir. Ayasofya C a m i i ' n d e , d o ğ u y ö n ü n d e k i k a p ı y a n ı n d a b i r p e n c e r e i ç i n ­ d e o t u r m a k t a o l a n b i r a d a m g ö r m ü ş t ü m . S o r d u ğ u m d a b u n u n Sudanlı H a c ı M e h m e t adında biri o l d u ğ u n u ö ğ r e n d i m . Başı açık, sırtında b i r entari, k i m s e y l e k o n u ş m a y a n , k i m s e d e n b i r şey i s t e m e y e n , v e r i l i r s e a l m a y a n b i r adamdı. Kıbrıs'tan ayrılmamıza yakın günlerde, bir " T e n e ş i r " ve bir ber­ b e r istemiş. B e r b e r e saçlarını kazıttıktan sonra, teneşirin ü z e r i n e uzan­ mış, iki g ü n h i ç k a l k m a d a n ö y l e c e yatmıştı. Ü ç ü n c ü g ü n d e ö l d ü . K e n d i s i n e ç o k b ü y ü k bir cenaze töreni yapılmıştı. Ş e k e r B a y r a m ı n d a n b i r hafta s o n r a , B e r u t ' a g i t m e k ü z e r e v a p u r a bin­ d i m . B e r u t , H i c a z ' a gitmek ü z e r e oraya gelmiş hacı adaylarıyla doluy­ d u . B e r u t ' d a b i r hafta k a l d ı m . S o n u n d a " İ d a r e i M a h s u s a ' ' n ı n D o l m a b a h ç e adlı v a p u r u B e r u t ' a geldi, b e n d e Kilis'e gitmek üzere, b u vapurla İsken­ derun'a hareket ettim. İ s k e n d e r u n , bataklık, ç i r k i n b i r kasabaydı. Kilis'e gitmek üzere bil­ gi toplamaya çalıştım. U z a k ve güç o l d u ğ u n u söylediler. Vapura d ö n d ü m , Mersin, İ z m i r ve Çanakkale'ye uğrayarak İstanbul'a geldik. 6 - Y i n e İstanbul v e Parasızlık Param azalmıştı. Tire'den ağabeyimden h i ç b i r yardım gelmiyordu. Tatil b i t t i ğ i i ç i n " k ö ş k " ü n d e o t u r d u ğ u m a r k a d a ş ı m M e h m e t a k ş a m a sa­ baha d ö n e c e k t i . K e n d i m e bir yer b u l m a m gerekiyordu. Sonunda, Malta Çarşısı d e n i l e n y e r d e b i r b e r b e r d ü k k â n ı n ı n ü z e r i n d e b i r o d a b u l d u m v e aylığı o t u z k u r u ş a k i r a l a d ı m . O kış ç o k sert g e ç m i ş t i . P a r a m y o k t u . Ç o ğ u g ü n l e r y e m e k y e m i y o r d u m . P a b u ç l a r ı m delinmişti. K a r d a fırtınada, Fatih'ten Ş e h z a d e b a ş ı ' n a d e k y ü r ü y e r e k derse g i d i y o r d u m . Kimseye d u r u m u m u s ö y l e m e k şöyle d u r s u n , b e l l i e t m e k b i l e i s t e m i y o r d u m . D e r s l e r d e n g e r i k a l m a k d a iste­ m i y o r d u m . G e c e l e r i d e r s l e r i m e ç a l ı ş m a k i ç i n ışık g e r e k i y o r d u . G a z ala­ cak param yoktu.

TAMU YELLERİ

25

B e r b e r dükkânı üzerindeki o d a m ı n yanında başka odalar vardı, tüm bu odalar için de bir ayakyolu. Orada, herkes için konulmuş bir idare l â m b a s ı b u l u n u r d u . G e c e l e r i , ö t e k i l e r i n y a t m a s ı n ı , o d a m d a y o r g a n a sa­ rılarak b e k l e r d i m . Elayak kesilince, sessizce dışarı çıkar, ayakyolundaki i d a r e lâmbasını alır, d e r s l e r i m e ç a l ı ş ı r d ı m . A ğ a b e y i m e m e k t u p yazarak d u r u m u m u b i l d i r d i m ; b i r t ü r l ü yanıt g e l m e d i . 0 g ü n l e r d e , T i r e ' d e n C e r r a h A l i M o l l a a d ı n d a b i r zat ç ı k a g e l d i . K e n d i s i n d e n , T i r e ' d e a ğ a b e y i m d e n geri a l m a s ı k o ş u l u y l a b i r lira ö d ü n ç i s t e d i m v e r d i . B i r i k m i ş o d a kirala­ rımı ö d e d i m , b i r a z gaz v e k ö m ü r a l a b i l d i m . S o n u n d a tatil g e l d i . M e d r e s e l e r d e k i o d a l a r b o ş a l d ı . B e n d e Tevfik C a f e r M e d r e s e s i ' n d e b i r o d a b u l d u m , o r a y a t a ş ı n d ı m . O r a d a , y e n i öğ­ rencilere ders vererek, yaşamımı sürdürmeye çalıştım. R a m a z a n gelmişti. A r k a d a ş l a r ı m d a n A b d ü l k e r i m Filibe'ye gitmeyi ö n e r d i . O t a r i h t e ö ğ r e n c i l e r , t r e n l e p a r a s ı z g i d e r l e r , d ö n ü ş l e r i n d e d e ya­ r ı m bilet parası ö d e r l e r d i . B ö y l e c e Filibe'yi v e İstanimka K ö y ü ' n ü g ö r d ü m . Dönüşte, G e r e d e l i Ö m e r adında b i r arkadaşımla karşılaştım. H e m ­ şehrilerinden Duhani Hacı Hüseyin adında biri Çarşamba'da bir Med­ rese y a p t ı r m ı ş . B u zat k e n d i s i i ç i n a y ı r d ı ğ ı b i r o d a y ı , ö ğ r e n c i l e r i n d e n geri k a l m ı ş b i r i n e g ü n d ü z l e r i d e r s v e r m e m k o ş u l u y l a b a n a b ı r a k t ı . K ı ş ı b ö y l e c e k i r a ö d e m e d e n g e ç i r d i m . Yaz geldi. E m i n ö n ü n d e H a m i d i y e M e d ­ r e s e s i ' n d e b i r sınav a ç ı l d ı ğ ı n ı ö ğ r e n d i m . B u H a m i d i y e M e d r e s e s i ş i m d i t i c a r e t v e z a h i r e b o r s a s ı o l m u ş . İ k i y ü z kişi sınava g i r d i k . Sınavlar o n g ü n s ü r d ü . K ı r k b i r i n c i o l a r a k sınavı k a z a n m ı ş ı m . B u m e d r e s e B i r i n c i A b dülhamit Vakfı'ndan imiş, karşısında da b ü y ü k b i r imaret varmış. Bu­ rası y ı k t ı r ı l a r a k y e r i n e b u g ü n k ü B o r s a H a n ı y a p t ı r ı l m ı ş . O yıl a s t r o n o m i ö ğ r e n m e k istedim. Karlovalı H ü s e y i n Efendi adında b i r zat b u k o n u d a ü n l ü y d ü . B a n a d e r s v e r i r k e n a y r ı c a y a p m a k t a o l d u ğ u b i r takvim üzerinde de birlikte çalıştık. Sonradan bu takvimler basıldı, b a n a d a b i r hisse v e r d i ğ i i ç i n y a ş a m ı m ı s ü r d ü r m e k b a k ı m ı n d a n ç a l ı ş m a ­ l a r ı m b o ş a g i t m e m i ş o l d u . B u a r a d a , h o c a m , A s t r o n o m i d e p e k bilgili o l a n M ü n e c c i m Mustafa Bey'e b e n i götürerek onunla tanıştırdı. U z u n yıllar K a n d i l l i R a s a t h a n e s i ' n i n b a ş ı n d a b u l u n a n Fatin E f e n d i d e b u z a t ı n ö ğ r e n c i l e r i n d e n d i r . B u zat, T o p h a n e ' n i n K a b a t a ş y ö r e s i n d e o t u r m a k t a y d ı . B i z i ç o k iyi k a r ş ı l a d ı v e ö ğ l e y e m e ğ i n e a l ı k o y d u . H e r yıl z a y i ç e çıkara­ rak Padişaha sunarmış, yıldızlar bilimi konusunda üstüne y o k m u ş .

26

TAMU YELLERİ

A s t r o n o m i ve o n u n gerektirdiği matematikle uğraştığım sıralarda asabi b i r sayrılığa t u t u l d u m . B u n d a g e r e ğ i n c e b e s l e n e m e m e n i n d e e t k i s i o l ­ duğu kuşkusuzdur. İki yıldır yeterli gıda alamadığım bir gerçekti.. O y ı l K ı b r ı s l ı b i r a r k a d a ş ı m , K ı b r ı s ' a g i t m e y i ö n e r d i . B i r l i k t e gittik. E s k i M ü f t ü ö l m ü ş , y e r i n e H a c ı A l i E f e n d i a d ı n d a b i r zat g e l m i ş . B u y e n i müftü, meğer, tefecilik yaparmış ve h e r türlü " H i l e i Ş e r ' i y e " y e başvururmuş. Bundan b e n i m haberim yoktu; ve bu yüzden başıma iş açıldı. 7- İkinci K e z Kıbrıs-Azkalsın T u t u k l a n ı y o r d u m B ö y l e c e K ı b r ı s ' t a A y a s o f y a C a m i i ' n d e d e r s e b a ş l a d ı m . İ l k e l e aldı­ ğ ı m k o n u d a , " T e f e c i l i k y o l u y l a h a l k ı s o y m a n ı n d i n e v e i n s a n l ı ğ a " aykı­ rılığı i d i . B e n d e r s i m i v e r i r k e n , b a ş k a b i r kürsüde, M ü f t ü H a c ı A l i , " D e v r i Ş e r ' i " ile b o r ç p a r a v e r i l e b i l e c e ğ i n d e n v e b ö y l e c e g e l i r e l d e e d i l m e s i n i n yerinde olacağından sözedermiş. İkimizin de söylediklerini dinleyen ve ç e l i ş k i y i g ö r e n b i r i s i , b i r g ü r ü l t ü d ü r k o p a r d ı . D i ğ e r d i n l e y i c i l e r d e tar­ tışmaya karıştılar. Ç ü n k ü b e n i d i n l e y e n v e ç e l i ş k i y i anlayan ö ğ r e n c i , Müf­ tü'ye, ö ğ r e n c i l e r i n i yanlış yola sürüklediğini söylüyor, kendisine b a ğ ı r ı p ç a ğ ı r a r a k , b e n i m s ö z l e r i m i y i n e l i y o r , g e r ç e k g ö r e v i n i a n s ı t ı y o r d u . Tar­ t ı ş m a b ü y ü d ü . Ç e v r e m d e k i ö ğ r e n c i l e r i n h e m e n h e p s i , t a r t ı ş m a y ı başla­ tan öğrenciye katılarak, b e n i m sözlerimi destekliyorlardı. Bu gürültü i ç i n d e ş a ş ı r ı p k a l m ı ş t ı m . B i r y a b a n c ı y d ı m , oysa K ı b r ı s l ı ö ğ r e n c i l e r Müft ü ' y ü t a n ı y o r v e n e y a p t ı ğ ı n ı d a iyi b i l i y o r l a r d ı . M ü f t ü , b u l u n d u ğ u yer­ d e n b a n a t e c a v ü z etti. T ü m ö ğ r e n c i l e r b e n i m y a n ı m a t o p l a n a r a k , b e n i ve sözlerimi savundular. Müftü bu d u r u m u görünce, kürsüsünü bıraka­ r a k c a m i d e n ç ı k t ı gitti. D o ğ r u İ n g i l i z v a l i s i n e b a ş v u r m u ş v e b e n d e n ya­ k ı n m ı ş . İ n g i l i z v a l i , b u işe k a r ı ş a m a y a c a k l a r ı n ı , M ü s l ü m a n d i n i n e ait v e i k i m i z a r a s ı n d a b i r k o n u o l d u ğ u n u s ö y l e y e r e k o n u b a ş ı n d a n savmış. Müf­ tü, kızgınlığını y e n e m e y e r e k , o tarihte Sadrazam o l a n Kıbrıslı K â m i l Paşa'ya da b e n d e n yakınarak b i r telgraf ç e k m i ş . Bu telgraf İstanbul'da M e ş i h a t D a i r e s i ' n e havale e d i l m i ş . " M e c l i s ' i M e s a l i h ' i İ l m i y e " a d ı n d a , dinsel konularla uğraşan b i r meclis vardı, o da k o n u y u Dahiliye Nazareti'ne bildirmiş. Bu Nazaret de, b e n i m , h e m e n İstanbul'a g ö n d e r i l m e m , y o l d a i s e m , u ğ r a y a c a ğ ı m h e r h a n g i b i r l i m a n d a y a k a l a n m a m i ç i n ilgilile­ re emir vermiş. B e n o l u p bitenlerden habersiz derslerimi sürdürüyorum. A n c a k Müftü, derslerini kesmişti. B u arada, " K ı b r ı s Onikiler M e c l i s i " ü y e l e r i n d e n g a z e t e s a h i b i D e r v i ş E f e n d i v e eşraftan B a r u t ç u z a d e d u r u -

TAMU

YELLERİ

27

m u ö ğ r e n m i ş l e r , b a n a b i l d i r d i l e r v e b e n i k o r u y a c a k l a r ı n ı , k i m s e y e tes­ lim etmeyeceklerini söylediler. B ö y l e c e Şeker B a y r a m ı ' n a eriştik. Bu d e ğ e r l i kişilerle b i r l i k t e L a r n a k a ' y a gittik v e ertesi g ü n d e İ s t a n b u l ' a d ö n ­ m e k üzere, ö n c e Berut'a uğrayan vapura b i n d i m . D a h a ö n c e k i K ı b r ı s g e z i m d e tanımış o l d u ğ u m L a z k i y e l i İ b r a h i m adın­ d a b i r zat v a r d ı . O n u g ö r ü p g ö r ü ş m e k ü z e r e , v a p u r b u l i m a n a uğradı­ ğında karaya ç ı k t ı m . S o r u p soruşturan o l m a d ı . R ü ş d i y e m e k t e b i n e g i d e r e k o r a d a k a l d ı m . Ş a m ' d a , H ü s e y i n E l c e s i r a d ı n d a b i r b i l g i n o l d u ğ u n u işitm i ş t i m . K e n d i s i n i g ö r m e y i ve bilgisinden yararlanmayı d ü ş ü n d ü m ve Şam'a gittim. Ş a m ' d a , a r a d ı ğ ı m zatı b u l a m a d ı ğ ı m i ç i n , b i r g ü n k a l d ı k t a n s o n ­ ra, hanları da p e k güvenceli g ö r m e d i ğ i m i ç i n , y e n i d e n Berut'a geçtim. B e r u t ' d a B o s n a l ı k i m i ö ğ r e n c i l e r l e k a r ş ı l a ş t ı m . O n l a r a , Ş a m ' d a k i bilgi­ ni g ö r m e k istediğimden sözettim. Bana yardım e d e b i l e c e k l e r i n i söyledi­ ler. H a y v a n k i r a l a y a n b i r i s i n d e n b i r a t k i r a l a d ı m . B u a d a m e l i m e b i r kâğıt v e r d i . Şam'a v a r d ı ğ ı m d a atı n e r e y e b ı r a k m a m g e r e k t i ğ i n i d e s ö y l e ­ d i . Yalnız b a ş ı m a C e b e l i L ü b n a n ' a d o ğ r u y o l a k o y u l d u m . 8- Ş a m ve Berut'a Yaptığım Geziler ve Oralarda G ö r d ü k l e r i m Epeyce yol aldıktan sonra, b i r ç o c u k l a bir kadına rastgeldim. Bun­ lar Ş a m ' ı n k ö y l e r i n d e n M u r d a s a K ö y ü ' n d e n i m i ş l e r . B i r l i k t e y o l almaya b a ş l a d ı k . O s ı r a d a a r k a m ı z d a n b i r k a ç atlı t ü r e d i . H ı z l a y a k l a ş ı y o r l a r d ı . Ç o c u k , bunların " H a r a m i " (yol soyguncuları) o l d u ğ u n u söyledi. B e n i m atım g ü ç s ü z d ü . A d a m l a r b i z e yetiştiler, a t l a r ı n d a n i n d i l e r , b a n a d a at­ tan i n m e m i s ö y l e d i l e r . B e n i h a c ı s a n a r a k s o y m a k i s t e d i k l e r i n i a n l a d ı m . Neyse k i , Z a h l e K ö y ü y a k ı n ı n d a y d ı k . Y a n ı m d a k i k a d ı n v e ç o c u k t a n a y r ı l m a y a r a k , a d a m l a r ı n d e d i ğ i n i d e y a p m a y a r a k k ö y e ulaşmayı b a ş a r d ı m . A d a m l a r , k ö y e v a r m a d a n a t l a r ı n a b i n i p uzaklaştılar. Z a h l e K ö y ü ' n d e b i r kahveye i n d i m . O r a d a H a r b i y e öğrencisi b i r k a ç kişi v a r d ı . T ü r k ç e b i l i y o r l a r d ı . O n l a r d a Şam'a g i d i y o r l a r m ı ş . E r t e s i gü­ n ü b e n i y a n l a r ı n a aldılar. B e n i m atım g ü ç s ü z d ü , o n l a r b e n i m k i n e uy­ m a k z o r u n d a k a l d ı l a r v e a k ş a m a d o ğ r u Şam'a v a r d ı k . Ö ğ r e n c i l e r o r a d a e v l e r i n e gittiler, b a n a d a A l i Paşa Ç a r ş ı s ı ' n d a b i r h a n salık v e r d i l e r . G e ­ ceyi, sahibi Hıristiyan olan bu handa g e ç i r d i m . Ertesi gün Camiyülemevi yi g ö r m e k istiyordum. H a n c ı , yol göstermesi için yanıma b i r ç o c u k v e r d i . Çarşıya i n d i ğ i m d e , İ s t a n b u l ' d a S a m a n c ı M e d r e s e s i ' n d e o t u r a n E f e

28

TAMU

YELLERİ

a d ı n d a bir t a n ı d ı k l a k a r ş ı l a ş t ı m . B u a d a m ı n " H a f i y e " o l d u ğ u s ö y l e n i r ­ di. Meşrutiyet ilân edildiğinde bu gibi hafiyelerin işlerine son verildi; k i m i s i h a p s e atıldı, k i m i s i asıldı, k i m i s i d e s ü r ü l d ü . B u E f e ' d e m e m l e k e ­ ti o l a n B o y a b a t ' a s ü r ü l m ü ş t ü . C a m i y ü l e m e v i ' y i g e z e r k e n , B o s n a l ı ö ğ r e n c i l e r d e n İ b r a h i m ' l e karşı­ laştım. H a n d a k a l d ı ğ ı m ı ö ğ r e n i n c e , k e n d i s i n i n S u l t a n S e l i m M e d r e s e si'nde k a l d ı ğ ı n ı , b e n i d e o r a y a g ö t ü r e b i l e c e ğ i n i s ö y l e d i . H a n d a n eşyala­ r ı m ı a l a r a k m e d r e s e o d a s ı n a t a ş ı n d ı m . B i r süre Ş a m ' d a k i ü n l ü b i l g i n l e ­ rin derslerini d i n l e d i m . B ö y l e c e b i r ay Şam'da k a l d ı m , b i r ç o k kişiyle t a n ı ş t ı m . B u n l a r a r a s ı n d a N a k ş i b e n d i Ş e y h i H a l i d ' i n y e ğ e n i Ş e y h Esat d a v a r d ı . B u şeyh Esat, k e n d i d e r s l e r i n i d i n l e m e y e n l e r i n m e d r e s e o d a ­ sında kalmalarını istemezmiş. B e n de o n u n derslerine gitmediğim için b a n a g ü ç l ü k ç ı k a r m a k istedi. B u y ü z d e n o n u n d e r s l e r i n e d e k a t l a n d ı m . S o n r a d a n B i r i n c i D ü n y a S a v a ş ı ' n d a , b u Şeyh Esat E f e n d i İ s t a n b u l ' d a b u ­ l u n d u . B e n d e o tarihte müsteşar o l m u ş t u m . K e n d i s i n e " İ s t a n b u l p a y e s i " v e r i l m e s i n i d e s a ğ l a d ı m . Yıllar ö n c e Ş a m ' d a m e d r e s e o d a s ı n d a o t u r m a ­ m a karşı ç ı k a n b u zat, İ s t a n b u l ' d a h e m e n h e r g ü n g e l i p e t e k l e r i m e sarı­ l ı r d ı . İ n s a n g e r ç e k t e n g a r i p b i r yaratıktır. Ş a m ' d a b i r d e Ş e y h B e d r e t t i n a d ı n d a b i r zatla tanışmıştım. B u n u n oğlu da, Suriye, Osmanlı Imparatorluğ u ' n d a n a y r ı l d ı k t a n s o n r a , Ş a m ' d a b a ş b a k a n o l d u , a n c a k g e n ç l e r i n ayak­ l a n m a s ı ü z e r i n e istifa e t m e k z o r u n d a k a l m ı ş t ı . Ş a m ' d a n s o n r a B e r u t ' a gittim v e o r a d a n v a p u r a b i n e r e k İzmir'e, o r a ­ d a n d a T i r e ' y e v a r d ı m . T i r e ' d e , D i y a r b a k ı r l ı M e h m e d ' l e k a r ş ı l a ş t ı m . İs­ tanbul'dan yeni gelmişti. Bu arkadaşım, b e n i m İstanbul'da aranmakta o l d u ğ u m u , a n c a k n e d e n i n i ö ğ r e n e m e d i k l e r i n i söyledi. B i r k a ç gün son­ r a , K ı b r ı s m ü f t ü s ü n ü n S a d r a z a m ' a ç e k t i ğ i telgrafta, b e n i m J ö n t ü r k l e r d e n o l d u ğ u m u , K ı b r ı s ' a k a r ı ş ı k l ı k ç ı k a r m a k ü z e r e gitmiş o l d u ğ u m u bildirdiğim ö ğ r e n d i m . Sonradan Kızılsultan adı verilen A b d ü l h a m i d , arada g e ç e n z a m a n i ç i n d e istibdadını arttırmış, buna karşı, Jöntürkler adında gizli b i r d e r n e k k u r u l a r a k ç a l ı ş m a l a r a girişilmişti. Y a r a r l a r ı b o z u l a n ­ lar, k e n d i l e r i n e d ü ş m a n g ö r d ü k l e r i k i ş i l e r i " J ö n t ü r k " , d i y e j u r n a l e d e r ­ l e r d i . B e n d e K ı b r ı s ' t a M ü f t ü n ü n y a r a r l a r ı n ı sarsacak d e r s l e r v e r m i ş t i m . A d a m b ö y l e c e b e n d e n i n t i k a m ı n ı almaya k a l k ı ş m ı ş t ı . A n c a k b u i ş k ö t ü sonuç verebilirdi, hapsedilir, ya da sürgüne gönderilebilirdim. B u n u ön­ lemeye çalışmalıydım. İstanbul'daki h o c a l a r ı m d a n Ö d e m i ş l i Mustafa Efen­ d i , Ö d e m i ş ' t e y m i ş . K a l k ı p o r a y a gittim. Y a n ı n d a M a h m u t Esat E f e n d i

TAMU

YELLERİ

29

d e v a r d ı . H e r ikisi d e b ö y l e b i r s u ç l a m a y a karşı b i r şey y a p ı l a m a y a c a ğ ı ­ n ı s ö y l e d i l e r . B u M a h m u t Esat E f e n d i , s o n r a d a n A r a z i K a n u n u n u R o ­ m a n y a A r a z i K a n u n u n a g ö r e d e ğ i ş t i r e n zattır. Y a p ı l a c a k b i r şey y o k t u . Y a z g ı m a b o y u n e ğ e c e k t i m . N e o l u r s a o l s u n d i y e r e k İ s t a n b u l ' a g i t t i m . B i r k a ç g ü n g e ç t i , n e arayan v a r n e s o r a n . B u k e z b e n a r a ş t ı r d ı m . M e ğ e r , K ı b r ı s O n i k i l e r M e c l i s i , b e n K ı b r ı s ' t a n ay­ r ı l d ı k t a n s o n r a , t o p l a n ı p , S a d a r e t ' e v e M e ş i h a t ' e , h a k k ı m d a y a p ı l a n ih­ barın doğru olmadığı, Müftünün çıkarlarına dokunduğum için, böyle bir ihbarın yapılmış o l d u ğ u k o n u s u n d a yazı yazmışlar. B u n u n üzerine de Meşihat M ü f t ü ' y e b i r i h t a r n a m e g ö n d e r m i ş , b e n i d e aramaktan vazgeçmiş. 9 - Yoksul Bir Ö ğ r e n c i İ s t a n b u l ' d a ü ç ü n c ü yıl d a b ö y l e g e ç i y o r . B i r ş e y l e r ö ğ r e n e c e ğ i m d i y e o r a d a n o r a y a k o ş t u r u y o r u m . G e r ç e k t e y e n i b i r şey ö ğ r e n d i ğ i m y o k . Ti­ re'den bu yana ö ğ r e n d i k l e r i m i z i , şöyle ya da b ö y l e yineleyip d u r u y o r u z . A r a d a k a z a n d ı ğ ı m b i r k a ç şey var, b u n l a r d a , b i r a z m a t e m a t i k , c o ğ r a f ­ ya, a s t r o n o m i . B i r d e g ö r m e k o l a n a ğ ı n ı b u l d u ğ u m y e r l e r , iki k e z F i l i b e , iki k e z K ı b r ı s , Ş a m , B e r u t , L a z k i y e , kısa b i r süre B u r s a g e z i l e r i . V e e d i n ­ diğim deneyimler. İnsanları ve ülkeyi, İ m p a r a t o r l u k yönetimini, A b d ü l ­ hamid yönetimini görmeye ve tanımaya b a ş l ı y o r u m . Bu arada H u k u k Mektebi açılmış. Kimileri Kadı Mektebine, kimile­ r i H u k u k M e k t e b i ' n e g i r m e m i salık v e r i y o r l a r . G e ç i m darlığı ç e k i y o r u m . Oturmakta o l d u ğ u m o d a bir başkasına verilmiş, bana da " B e v v a p " o d a s ı n ı v e r d i l e r . A s k e r l i k i ç i n sınava ç a ğ ı r ı l d ı k . Sınav s o n u c u n d a " R e ­ d i f e g e ç t i ğ i m i z i g ö s t e r e n b i r b e l g e v e r i l d i H a r b i y e N a z a r e t i ' n d e n . O yıl b i r ara F i l i b e ' y e g i d i p d ö n d ü m . B u n d a n s o n r a d a S e l a n i k v e M a n a s t ı r ' a g i t t i m . O tarihte M a n a s t ı r ' a t r e n y o k t u . G r a s k o d e n i l e n y e r d e n a r a b a ile iki g ü n d e P e r l e p e ' y e o r a d a n d a M a n a s t ı r ' a v a r d ı m . Ü ç y ı l d ı r o k u y a c a ­ ğ ı m d i y e sefalet, y o k s u l l u k i ç i n d e y ü z ü y o r d u m , b i r k a ç k u r u ş k a z a n m a k i ç i n y o r u c u g e z i l e r e k a t l a n ı y o r d u m . S o n u n d a e l i m d e a v u c u m d a b i r şey k a l m ı y o r d u . B u işin n e r e y e v a r a c a ğ ı n ı d a k e s t i r e m i y o r d u m . G e r ç e k t e n M e k t e p g i b i b i r m e k t e b e g i r m e l i y d i m . Sınava g i r d i ğ i m i z d e y ü z e l l i kişiy­ dik. Üçte b i r i m i z bu e l e m e sınavlarını geçtik. B u n d a n sonraki sınavda, y a l n ı z o n i k i kişi b a ş a r ı l ı o l d u , b e n d e a l t ı n c ı o l a r a k b a ş a r ı l ı l a r arasınd a y d ı m . B ö y l e c e s o n u n d a b i r m e s l e k sahibi o l a c a ğ ı m ö ğ r e n i m e b a ş l a d ı m .

30

TAMU YELLERİ

A r t ı k m e d r e s e o d a l a r ı n d a o t u r a m a y a c a ğ ı m i ç i n , M a l t a Ç a r ş ı s ı ' n d a aylı­ ğ ı o t u z k u r u ş a b i r o d a k i r a l a d ı m . O kış s o ğ u k t a n v e p a r a s ı z l ı k t a n ç o k g ü ç l ü k ç e k t i m . Salt k u r u e k m e k y i y e r e k g e ç i r d i ğ i m g ü n l e r ç o k t u r . O sı­ rada İzmirli Hakkı bana geldi.

Salt z a d e g a n d a n o l d u ğ u i ç i n o k u l a

a l ı n m ı ş b i r ç o c u ğ u y e t i ş t i r m e m i ö n e r d i . B u n a k a r ş ı l ı k b a n a ayda d ö r t mecidiye vereceklerdi. H e m e n kabul ettim. Ayrıca bana, yazmış oldu­ ğ u m b i r k i t a b ı n b a s ı l m a s ı i ç i n d e d o k u z lira v e r d i l e r . K i t a b ı b a s t ı r t t ı m , tanesini iki kuruşa sattım. Bu gelirlerle d u r u m u m b i r a z d ü z e l d i . İstanbul'a gelişimin beşinci yılıydı. Ö ğ r e n c i m H ü s e y i n Şevket, Ram a z a n ' d a M i h a l ı ç ç ı k ' a ( Ş i m d i k i K a r a c a b e y ) g i t m e m i salık v e r d i . O r a d a ­ k i Y a r g ı ç Şerif, k e n d i s i n i n h e m ş e h r i s i i m i ş . B u ö n e r i y i k a b u l e t t i m .

1 0 - Karacabey Yolculuğu 1890 O c a k ayında, birkaç arkadaşımla birlikte Bandırma'ya gitmek ü z e r e vapura b i n d i k . G e c e y o l c u l u ğ u n d a n sonra, ertesi sabah B a n d ı r ­ ma'ya vardık. H i ç b i r i m i z i n daha öteye g i d e c e k yeterli parası yoktu. Öğ­ r e n c i m i n b a n a h e d i y e ettiği b i r a b a y ı i k i m e c i d i y e y e o r a d a sattım. B i r araba kiraladık. Kış, soğuk, yağmurlardan dereler taşmış..bin güçlükle akşam üzeri K a r a c a b e y ' e vardık. G e c e y i b i r kahvenin peykesinde tüney e r e k g e ç i r d i k . Ö ğ r e n c i m H ü s e y i n Şevket, Y e n i ş e h i r g ö ç m e n l e r i n d e n Bahaettin a d ı n d a b i r i n i salık vermişti. Ertesi g ü n o n u s o r u ş t u r d u m . S o n u n d a bir bilene rastgeldim. Oturduğu köyün y o l u n u b ö y l e c e ö ğ r e n d i m . Kara­ c a b e y ' i n dışına y ü r ü y e r e k ç ı k t ı m . K a r ş ı d a b i r k ö y g ö r ü n ü y o r . A n c a k , k ö ­ y ü n çevresi su taşkını i ç i n d e . O r a d a b i r adamla karşılaştım. K ö y ü n Yenişehir g ö ç m e n l e r i n c e k u r u l d u ğ u n u , a d ı n ı n Hotanlı o l d u ğ u n u , ken­ d i s i n i n d e o r a y a gittiğini s ö y l e d i . Y e n i ş e h i r g ö ç m e n i B a h a e t t i n ' i aradığı­ m a g ö r e k e n d i s i n i b u k ö y d e b u l a b i l e c e ğ i m i d ü ş ü n d ü m . O a d a m l a birlikte, sulara ç a m u r l a r a b a t a ç ı k a k ö y e v a r d ı k . D o ğ r u k a h v e y e g i t t i m . Y a b a n c ı o l d u ğ u m i ç i n h e m e n ç e v r e m i aldılar. Y e n i ş e h i r g ö ç m e n i B a h a e t t i n ' i ara­ dığımı söyledim. Kahvedekiler arasında, K a r a c a b e y M a h k e m e s i üyele­ r i n d e n M e h m e t A l i E f e n d i d e v a r m ı ş . B a n a ç o k saygı g ö s t e r d i l e r . Ferit Ağa adında biri, beni, köy eşrafından Şerif Ağa'nın evine götürdü. Şerif A ğ a b a n a ç o k saygı g ö s t e r d i , h e r b a k ı m d a n a ğ ı r l a d ı v e g e c e y i e v i n d e ge­ ç i r m e m i r i c a etti. Ertesi g ü n ü b e n i b i r eşeğe b i n d i r d i l e r , Ferit A ğ a ' y l a birlikte Karacabey'e d ö n d ü k . Bir handa o d a kiralayarak yerleştim.

TAMU

YELLERİ

31

K a r a c a b e y h a l k ı n d a n ç o k saygı g ö r d ü m . R ü ş d i y e ö ğ r e t m e n l e r i , yar­ gıçlar, subaylar, p e k ç o k kişi d e r s l e r i m e g e l i r l e r d i . H a n c ı H ü s e y i n A ğ a h i ç y a n ı m d a n a y r ı l m a z d ı . İ s t a n b u l ' a d ö n m e k i s t e d i ğ i m d e d e b e n i araba­ sıyla B u r s a ' y a d e k g ö t ü r d ü . B i r k a ç g ü n B u r s a K a p l ı c a l a r ı n d a k a l d ı k t a n sonra, Mudanya üzerinden İstanbul'a d ö n d ü m . Okula devama başladım. B u arada K a r a c a b e y ' d e n b e n i davet e d e n m e k t u p l a r alıp d u r u y o r d u m . Ertesi yıl o k u l tatilinde gene K a r a c a b e y ' e gittim. Bu kez b e n i daha aşkın b i r saygıyla k a r ş ı l a d ı l a r . D e r s l e r i m d ı ş ı n d a , g e c e l e r i d e o d a m a g e l i r l e r b e n i m l e çeşitli k o n u l a r d a k o n u ş m a k t a n , b a n a y o l y ö n t e m d a n ı ş m a k t a n kıvanç duyarlardı. Kaza kaymakamı Arnavut Halil Hamdullah adında b i r i y d i . O ğ l u n a d e r s v e r m e m i istedi. B e n d e i k i b a y r a m arası İ s t a n b u l ' a dönmeyerek Karacabey'de Hüseyin Ağa'nın hanında kaldım. K u r b a n B a y r a m ı ' n d a n s o n r a İ s t a n b u l ' a gittim. Y i n e M a l t a Ç a r ş ı s ı ' n d a k i o d a m d a o t u r a r a k , b i r y a n d a n K a d ı M e k t e b i ' n d e k i d e r s l e r i m i sür­ dürmeye başladım. 11- A b d ü l h a m i d İstibdadı Koyulaşıyor D a h a ö n c e l e r i derslerine yardım etmiş o l d u ğ u m Tabur İ m a m ı Halil, t a b u r u y l a b i r l i k t e İ z m i t ' d e i d i v e m e k t u p l a r y a z a r a k b e n i davet e d i y o r ­ d u . B i r ara İ z m i t ' e g i d e r e k k e n d i s i y l e g ö r ü ş t ü m . S o n u n d a , 1892 yılında o k u l u bitirerek b u g ü n k ü deyimiyle yargıç ol­ d u k . B i r salı g ü n ü , y a z , o d a k a p ı s ı , p e n c e r e a ç ı k , o t u r m u ş m e k t u p yazı­ y o r d u m . A r k a d a ş ı m N u r i b e n i g ö r m e y e gelmişti. D a h a yeni oturmuştu ki, o d a m sallanmaya başladı. H e m e n y e r i m i z d e n fırlayarak b a h ç e y e çık­ tık. Herkes o r a d a toplanmıştı. Ayaklarımızın altında yer sarsılıyordu. B ü y ü k bir d e p r e m d i . Çevremiz bir anda toztoprak içinde kaldı. On gün süreyle İstanbul sarsıldı. B i r ç o k yapılar, c a m i l e r , m e d r e s e l e r y ı k ı l d ı . H ü ­ k ü m e t evsiz b a r k s ı z k a l a n l a r i ç i n b a r a k a l a r y a p t ı r t t ı . B i z d e b i r hafta süreyle Sarıyer'e bağlı Zekeriyya K ö y ü ' n d e o t u r d u k . A b d ü l h a m i d t ü m ö ğ r e n c i l e r e d ü ş m a n d ı . H e r y e r d e ajanları vardı. Öğ­ rencileri izletirdi. Bu ajanların (hafiyelerin) verdikleri jurnallara göre ö ğ r e n c i l e r t u t u k l a n ı r , çeşitli c e z a l a r a ç a r p t ı r ı l ı r l a r d ı . O t a r i h l e r d e g e n e k ı z g ı n l ı ğ ı ü z e r i n d e y d i . G ü n l e r d e n b i r g ü n b i r " İ r a d e " ç ı k a r m ı ş , İstan­ b u l ' d a n e sayıda ö ğ r e n c i varsa h e p s i n i n y a k a l a n m a s ı n ı v e s ü r g ü n e g ö n ­ d e r i l m e s i n i istemiş. P o l i s l e r v e sivil m e m u r l a r , ö ğ r e n c i l e r i n b a r ı n d ı k l a r ı

TAMU YELLERİ

32

medreseleri, hanları basmaya, yakaladıkları öğrencileri vapurlara dol­ durarak Karadeniz, A k d e n i z , B a n d ı r m a , İzmit yönlerinde sürgün etmeye başladılar. Biz b i r k a ç arkadaş, ö ğ r e n c i l e r i n b u l u n m a d ı k l a r ı , yerlerde ve evlerde saklanarak bu sürgünden kurtulmayı başardık. Sürgüne gön­ d e r i l e n ö ğ r e n c i l e r i n ağlamaları ve bağırışıp çağırışmaları halkta A b d ü l h a m i d ' e karşı b ü y ü k b i r nefret u y a n d ı r m ı ş t ı . A b d ü l h a m i d ' i n ö ğ r e n c i l e r e karşı bu davranışı ö ğ r e n i m ve öğretimin baltalanmasına n e d e n o l d u . O sıralarda İstanbul'daki E r m e n i l e r de ayaklanmışlardı. B o m b a ve s i l â h s e s l e r i y l e İ s t a n b u l s a r s ı l d ı . B i r ç o k kişi ö l d ü , y a r a l a n d ı . B u E r m e ­ n i l e r b i r y ı l s o n r a b i r k e z d a h a a y a k l a n d ı l a r , O s m a n l ı B a n k a s ı ' n ı bastı­ lar. B e n o z a m a n l a r K ı r k a ğ a ç ' t a y d ı m . İstanbul, gerçekte, Padişahın hafiyeleri, bu ayaklanmalar y ü z ü n d e n oturulmaz bir yer olmuştu. Ne var ki, b e n , h e m yargıç olmuş, h e m de M ü d e r r i s niteliğini e l d e etmiştim. M ü d e r r i s l i ğ i d e yargıçlığa y e ğ l i y o r d u m . B u n u n i ç i n d e İ s t a n b u l ' d a k a l m a y ı d ü ş ü n ü y o r d u m . B i r g ü n , Fatih'te, M a ­ n a s t ı r ' d a n t a n ı d ı ğ ı m U s k ü p l ü Yahya ile k a r ş ı l a ş t ı m . " İ s t a n b u l ' d a n e d u ­ r u y o r s u n " , d i y e b a n a ç ı k ı ş t ı . " Y a r g ı ç o l m u ş s u n , b i r m e m u r i y e t a l git. B u r a d a m ü d e r r i s o l a c a k s ı n d a ayda b i r lirayla n e y a p a c a k s ı n . A k l ı n varsa ç e k e r g i d e r s i n " d e d i . G e r ç e k t e n e n ü s t ü n d e r e c e ile b i r i n c i o l a r a k " L i ­ v a H a k i m i " d i p l o m a s ı a l m ı ş t ı m . B ö y l e d i p l o m a s ı o l a n salt d o k u z kişiy­ d i k ; gerisi

"Kaza hakimi"

diploması almışlardı.

"Liva Hakim"leri

arasında da b i r i n c i y d i m . A r k a d a ş ı m ı n sözleri usuma yatıyordu. G e n e de k a r a r s ı z d ı m . B u s ı r a d a b a y r a m tatili g e l m i ş t i . K a r a c a b e y ' d e n davetiye­ ler almıştım. Ö n c e b i r oraya gideyim diye düşünmüştüm.

1 2 - S o n u n d a Yargıç v e Müderris O l u y o r u m K a r a c a b e y ' e gittim. B u kez h e m yargıç h e m d e m ü d e r r i s o l d u ğ u m i ç i n ç o k b ü y ü k b i r saygıyla k a r ş ı l a n d ı m . O r a d a k i t a n ı d ı k v e d o s t l a r ı m , artık e v l e n m e m gerektiğinden, yaşımın gelip geçmekte o l d u ğ u n d a n söz etmeye başlamışlardı. Oysa ne p a r a m ne de gelirim vardı. M e m u r i y e t i m bile yoktu. Kısaca evlenmeyi usumdan geçirmiyordum. B i r a k ş a m , K a r a c a b e y ' e i l k g e l i ş i m d e t a n ı m ı ş o l d u ğ u m , R ü ş d i y e öğ­ r e t m e n i H a s a n K â z ı m b e n i y e m e ğ e davet e t m i ş t i . Y e m e k t e n s o n r a o t u r ­ muş

konuşurken,

artık

okulları

bitirmiş

olduğumdan,

evlenmem

gerektiğinden söz açtı. B u k o n u y u s e v m i y o r d u m . K ı s a c a k a p a m a k i ç i n :

TAMU YELLERİ

33

" H e n ü z e v l e n m e y i d ü ş ü n m e d i ğ i m i , a n c a k e v l e n m e m g e r e k i r s e , ç o k sev­ d i ğ i m a r k a d a ş ı m M u s t a f a ile, i k i k ı z k a r d e ş b u l a r a k , a y n ı z a m a n d a e v l e n e c e ğ i m i z i " s ö y l e d i m . B ö y l e c e işi y o k u ş a s ü r e r e k , p e k k o l a y b u l u n ­ m a y a c a k b i r k o ş u l a b a ğ l a m a k i s t e m i ş t i m . M e ğ e r a d a m ı n iki k ı z ı v a r m ı ş . " O d a m ü m k ü n , b e n i m i k i k ı z ı m var, k ü ç ü ğ ü n ü sana, b ü y ü ğ ü n ü d e M u s ­ tafa'ya v e r i r i m , s i z i n d e isteğiniz b ö y l e c e y e r i n e g e l i r " d e m e z m i ! Şaş­ kınlık içinde, " D ü ş ü n e l i m " , diyerek, oradan ayrıldım. A r k a d a ş ı m Mustafa'yla h a n d a b u l u ş t u ğ u m u z d a ikimiz de şaşkınlık i ç i n d e b u k o n u y u g ö z d e n g e ç i r d i k . B ö y l e b i r şeyin b a ş ı m ı z a g e l e b i l e c e ­ ğini h i ç d ü ş ü n m e m i ş t i k . A d a m l a r işin a r k a s ı n ı b ı r a k m a d ı l a r ; a r a c ı ar­ d ı n d a n a r a c ı g ö n d e r e r e k , s o n u n d a b i z i m g ü c ü m ü z ü v e i s t e n c i m i z i kır­ d ı l a r ; b i r o l d u b i t t i y l e g e r ç e k t e n k ü ç ü ğ ü n ü b a n a , b ü y ü ğ ü n ü d e Musta­ fa'ya n i k â h e d i v e r d i l e r . B ö y l e b i r o y u n a geldiğim i ç i n şaşkınlık v e perişanlık i ç i n d e y d i m . Elim­ de a v u c u m d a beş para yoktu ve evlenmiştim. Ö d ü n ç para alarak, b i r be­ ş i b i r y e r d e satınalıp v e r d i m . N i k â h l a n d ı ğ ı m k ı z ı g ö r m e d e n K a r a c a b e y ' d e n a y r ı l d ı m , B u r s a ' y a , o r a d a n İ s t a n b u l ' a , o r a d a n d a T i r e ' y e g i t t i m . Şaşkın­ lığımdan ne yaptığımı b i l e m i y o r d u m . Tire'de, yakınlarımın da sözleriy­ le, u s u m b a ş ı m a g e l d i , h e m e n b i r m e k t u p y a z a r a k , b u işten v a z g e ç t i ğ i m i , K a r a c a b e y ' e b i l d i r d i m . Arkasını bırakmadılar. B i r kez zorla evlenmiş­ tim. Öyleyse geçimimi sağlayacak b i r iş b u l m a l ı y d ı m .

1 3 - Şeyhülislâm'ın " M u t f a k M a s r a f ı n ı " Ö d e m e k Gerekiyor G e r ç i b i r i n c i olarak ve " L i v a H a k i m i " , o l m a k üzere okulu bitirmiş­ t i m . A n c a k b u n i t e l i k l e r o z a m a n l a r h e p kâğıt ü z e r i n d e k a l ı r d ı . O tarih­ te, Şeyhülislâm'ın isteğiyle, z a d e g a n sınıfından, bilisiz, ö ğ r e n i m s i z , karışık kişilerden kurulu " M e c l i s i İ n t i h a p " denilen b i r kurul vardı. Yargıçları bu kurul atardı. B i z , Liva H a k i m i niteliğindeki diğer arkadaşlarımla, k e n d i m i z e g ü v e n e r e k M e ş i h a t D a i r e s i ' n e gittik. Ç o k ters v e k ö t ü karşı­ l a n d ı k . " S i z k i m o l u y o r s u n u z , d i l e k ç e n i z i bırakırsınız, neresi olursa oraya g i d e r s i n i z " , d e d i l e r . H a k l a r ı m ı z ı ansıtmak istedik. K ı y a m e t k o p t u . " M e k ­ t e p l i o l m a n ı z , size h i ç b i r h a k v e r m e z " , d e n i l d i . O tarihte, A b d ü l h a m i d ' i n siyaseti g e r e ğ i n c e , m e k t e p l i o l a n l a r h a n g i m e s l e k t e n o l u r s a o l s u n l a r , sevilmezler, alçaltılırlardı. Şam'ın, Bağdat'ın hangi y e r i n d e n olursa ol­ s u n , h i ç m e k t e p g ö r m e m i ş b i l i s i z kişiler, A r a p l a r , A r n a v u t l a r , A b d ü l h a -

34

TAMU Y E L L E R İ

m i d ' i n y a k ı n l a r ı , saray a d a m l a r ı n ı n y a k ı n l a r ı b i l i s i z z a d e g a n t a k ı m ı , A r a b i s t a n ' ı n e ğ i t i m s i z ö ğ r e t i m s i z k i ş i l e r i , e n b ü y ü k v i l â y e t l e r e atanır­ lar, n a m u s v e d o ğ r u l u ğ u n n e d e m e k o l d u ğ u n d a n h a b e r s i z , y a r g ı ç l ı ğ ı n n e d e m e k o l d u ğ u n u bilmeyen kimseler, en güzel yerlere m e m u r edilirlerdi. İ s t i b d a t g e m i a z ı y a a l m ı ş o l d u ğ u i ç i n , insanlar, h e r y e r d e b u l u n a n hafi­ y e l e r d e n k o r k t u k l a r ı i ç i n , e n y e r i n d e o l a n h a k l a r ı n ı n ç i ğ n e n m e s i karşı­ sında b i l e ağızlarım a ç a m a z l a r d ı . M e k t e p l i l e r e karşı İstibdat Y ö n e t i m i ' n i n ö z e l b i r düşmanlığı vardı. Ne y a p a c a ğ ı m ı z ı şaşırdık ve sustuk. B e k l e m e ­ y i y e ğ l e d i k . H e r hafta ç a r ş a m b a g ü n l e r i d a i r e y e g i d e r e k m ü n h a l l e r ç i ­ z e l g e s i n i i n c e l i y o r d u k . N e y o l u , n e d e izi o l a n k a z a l a r b i z e ö n e r i l i y o r , a y r ı c a y o l l u k d a v e r i l m i y o r . İ n s a n gitmeye kalksa, k a z a ' y ı b u l a m a d a n y o l ­ l a r d a kalabilir, .öyle y e r l e r . . Ö t e y a n d a n , z a d e g a n d a n , A r a p t a n ç o r a p t a n olanların, ne gibi aylık ve yolluklarla, ne güzel yerlere atanmakta olduk­ l a r ı n ı d a g a z e t e l e r d e o k u y u p d u r u y o r u z . İ ç i m i z k a n ağlıyor, a n c a k eli­ m i z d e n b i r şey g e l m i y o r . Haftalarca b e k l e d i k t e n s o n r a , b i r ç a r ş a m b a g ü n ü , Beyrut Vilâyeti'nin Sayda Kazası'na atandığımı bildirdiler. E l i m e " M ü r a s i l e " denilen b i r kâğıt tutuşturdular, b u n a karşılık, " Ş e y h ü l i s l â m ı n m u t f a k masrafı o l a r a k " b e ş altın lira aldılar. B o y u n e ğ m e k t e n b a ş k a y a p a c a k b i r şey y o k . Y o l l u k ver­ m e d i k l e r i g i b i , a y r ı c a " M u t f a k m a s r a f ı " d i y e b e ş altın a l ı y o r l a r . İstibdat'ın ne d e m e k olduğu, Atatürk'ün, Cumhuriyet'i kurmakla, Tiranları k o v m a k l a y u r d a ve ulusa ne denli b ü y ü k hizmette b u l u n d u ğ u g e n ç l e r e ve herkese iyice anlatılmalıdır. O tarihte Şeyhülislâm Cemalettin a d ı n d a b i r i y d i . Aylığı 9 0 0 a l t ı n d ı , h e r hafta P a d i ş a h ' ı n s e l â m l ı ğ ı n a g i d e r , o r a d a k e n d i s i n e a y r ı c a 5 0 altın v e r i l i r d i . B u a d a m M e ş r u t i y e t i l â n ı n d a a t ı l d ı . S o n r a " B ü y ü k K a b i n e " adı v e r i l e n , k a r ı ş ı k , b u n a m ı ş k i ş i l e r d e n o l u ş a n h ü k ü m e t t e gene görev aldı. B a l k a n Savaşı'nın karışıklığında M ı s ı r ' a k a ç t ı , o r a d a ö l d ü ; cenazesi İstanbul'a getirilerek g ö m ü l d ü . N e y s e . . " m ü r a s e l e " , d e n i l e n kâğıt e l i m d e , D i r e k l e r a r a s ı ' n d a b i r çay­ cıya gidip o t u r d u m . Kara kara d ü ş ü n ü y o r d u m , ne yapacağımı. Bir de R a g ı p adında b i r arkadaşım çıkageldi, d a m d a n düşercesine: " B a n a Sûr k a z a s ı ç ı k t ı , d e d i , sana d a Sayda ç ı k m ı ş . B e n A r a b ı m , sen T ü r k ' s ü n . B e n S a y d a ' y ı i s t i y o r u m . G i d i p b a ş v u r a c a ğ ı m , S û r y e r i n e , b a n a b i r T ü r k ka­ zası v e r i r l e r s e , b e n i m l e d e ğ i ş i r m i s i n . " H e m e n , " O l u r " , d e d i m . G i t m i ş , b a ş v u r m u ş , n e yapmışsa, M a n i s a ' n ı n K ı r k a ğ a ç kazasını almış. H e m e n bir­ likte b a ş v u r u p g e r e k l i i ş l e m i y a p t ı r d ı k , b ö y l e c e o Sayda K a z a s ı ' ı n , b e n

TAMU

YELLERİ

35

d e K ı r k a ğ a ç ' ı a l d ı m . Ey, g e n ç l e r , e y b u a n ı l a r ı o k u y a n l a r , ş i m d i b i r d e b u n d a n sonra olanlara bakınız. M e ğ e r Kırkağaç kazası yargıçlığı mün­ h a l d e ğ i l m i ş . Yani o r a d a b i r y a r g ı ç v a r m ı ş . P e k i b e n i m a t a n m a m n e ola­ c a k ! . . . " B e k l e y e c e k s i n e f e n d i " . P e k i , b e k l e y e c e ğ i m . . N e süre b e k l e y e c e ğ i m ? " B e l l i olmaz..Kısmetse..Inşaallah..". B ö y l e c e ortada kaldım. Şu yolsuz­ luğa b a k ı p i b r e t a l m a l ı . M ü n h a l o l m a y a n b i r y e r e m e m u r tayin e d i y o r l a r ! Para y o k , memuriyet ileride bir gün..ne zaman? belli değil..bir ay m ı , beş ay m ı . . b i r yıl m ı ? . . B i r yandan evlenmişim, Karacabey'de m e m u ­ riyet a l ı p d ö n m e m b e k l e n i y o r . . N a m u s l u b i r a d a m n e yapar?..Eşten dosttan b o r ç l a n ı r . B e n d e ö y l e y a p t ı m . Ç ü n k ü e v l e n m i ş b i r i i ç i n , ç a m a ş ı r , giye­ c e k , y ü z g ö r ü m l ü ğ ü d a h a b i n t ü r l ü g e l e n e k g ö r e n e k var. B u n l a r , taş çat­ lasa y e r i n e

g e t i r i l e c e k . . G e r e k e n şeyleri

aldıktan sonra,

Karacabey'e

y o l l a n d ı m . B e n b u işleri y a p a r k e n , a t a n m a m d a k e s i n l e ş i r d i y e d ü ş ü n ­ müştüm. 1 4 - Zoraki Bir Evlenme Ş u b a t 1891'de B u r s a ü z e r i n d e n K a r a c a b e y ' e v a r d ı m , b i r h a n a i n d i m . D ü ğ ü n hazırlıkları yapıldı; t ü m gelenek görenekler yerine getirildi ve e v l e n d i m . B a n a e ş o l a r a k v e r d i k l e r i k ı z ı n yaşı o n d ö r t t ü . K ı r k a ğ a ç k a z a ­ s ı h a k i m l i ğ i b o ş a l a n a d e k K a r a c a b e y ' d e ü ç a y b e k l e d i m . S o n u n d a atan­ d ı ğ ı m y e r b o ş a l d ı . A r t ı k K ı r k a ğ a ç ' a g i t m e k g e r e k i y o r d u . B e n b u hazırlığı y a p a r k e n eşimin babası, anası, kızlarının k ü ç ü k olması dolayısıyla ken­ dilerinin de b i z i m l e birlikte geleceklerini bildirdiler, en k ü ç ü k kızları­ nı da yanlarına alacaklardı. Gırtlağa d e k b o r ç i ç i n d e y d i m , kazancım ç o k azdı, b i r d e b u sayıda b o ğ a z ı b e s l e m e m g e r e k i y o r d u . B o y u n e ğ d i m . B i r a r a b a y e r i n e iki a r a b a k i r a l a m a k gerekti. B a n d ı r m a , Balıkesir, S o m a ü z e ­ rinden, bir öğlen üzeri, kaç gün sonra unutmuşum, Kırkağaç'a vardık. Varacağım günü ö n c e d e n bildirmemiştim. B u n u n nedenini anlatayım. M e k t e p m ü d ü r ü O s m a n Efendi, derslerinde bizlere öğüt verirken şöyle d e r d i : " A t a n d ı ğ ı n ı z m e m u r i y e t e h a b e r s i z g i d i n i z , g i d e r k e n ç o k eşya gö­ r ü r ü n ü z , a y r ı l ı r k e n a z eşya ile a y r ı l ı n ı z v e a y r ı l m a d a n ö n c e h e r k e s l e h e lâllaşınız". Y a n ı m d a k i l e r i M a h k e m e b a ş k â t i b i n i n e v i n e g ö n d e r d i m . B e n d e ka­ sabayı v e i n s a n l a r ı g ö r m e k v e t a n ı m a k ü z e r e , y a k ı n d a k i b i r c a m i y e git­ tim.

G ö r d ü ğ ü m herkes entariliydi,

b a ş l a r ı n d a â b â n i b ü y ü k sarıklar,

b e l l e r i n d e k u ş a k l a r s ı r t l a r ı n d a y e l e k l e r v a r d ı . H ü k ü m e t k o n a ğ ı n ı sor-

36

TAMU

YELLERİ

dum, gösterdiler. K a y m a k a m ı n odasına gittim. Yalnızmış. Beni b u y u r etti. N e r e d e n g e l i p , n e r e y e g i d e c e ğ i m i s o r d u . Y a r g ı ç o l a r a k g e l d i ğ i m i söyle­ y i n c e , h e m e n ayağa k a l k a r a k " H o ş g e l d i n i z " , d e d i v e a r k a s ı n d a n h e m e n M a h k e m e Heyeti'ne h a b e r saldı. M e m u r l a r geldiler ve beni alarak Mah­ keme'ye götürdüler. Eski yargıç beni beklemiş, sonradan söylediklerine g ö r e , b e n i m b e k â r o l d u ğ u m u s a n ı y o r m u ş b i r k ı z ı v a r m ı ş , o n u b a n a ve­ r i p öyle gitmeyi düşünürmüş.

1 5 - İlk Yargıçlığım: Kırkağaç, Türklerle Savaş İçin E g e Bölgesin­ de Para Toplayan Yunanlı Papazlar M a h k e m e , kaymakamlık ve başka daireler, hepsi b i r bina içindeydi. B ü t ü n bu daireler, o binada kirayla oturmaktaydılar. M a h k e m e salonu d i y e g ö s t e r d i k l e r i yer, b i r e s k i c i d ü k k â n ı n ı a n d ı r ı y o r d u . O r t a d a , üstü kırmızı bir bezle örtülü b ü y ü c e k bir masa vardı. B u n u n çevresinde, ve o d a n ı n şurasında b u r a s ı n d a , k ı r ı k d ö k ü k , b i r k a ç sandalye v e k o l t u k vardı. Şer'iye

Mahkemesi

kâtibi

yoktu,

odası

da

kapalıydı.

"Mahkemei

N i z a m i y e K a l e m i " k ü ç ü c ü k b i r o d a y d ı . B u r a d a , başkâtip, m u k a v e l â t m u ­ harriri, ikinci kâtip, dartıkız b i r durumdaydılar. Başka yerlerde gördü­ ğ ü m m a h k e m e l e r l e karşılaştırdığımda burası p e k ilkel b i r d u r u m d a y d ı . Ç o k ü z ü l d ü m . H e r şeyi y o l u n a k o y m a y a k a r a r v e r e r e k işe b a ş l a d ı m . A i l e m i , Ş a m l ı E m i n a d ı n d a b i r i n d e n k i r a l a d ı k l a r ı , iki o d a l ı k , d ö ş e l i b i r eve i n d i r m i ş l e r . Eve gittiğimde d a h a iyisini b u l u n c a y a d e k o r a d a o t u r ­ m a y a k a r a r v e r d i m . E ş i m i n a n n e s i , e v s a h i b i n i n iki yetişmiş k ı z ı o l d u ğ u ­ n u ileri sürerek h e m e n karşı çıktı. E m i n E f e n d i d e b e l e d i y e b a ş k a n ı o l m a k istermiş; bu y ü z d e n üstümüze söz gelebileceğini düşünerek başka b i r ev araştırılmasını

söyledim.

H e m e n o g e c e , reji m e m u r u b a n a b e ş o n p a k e t c ı g a r a v e b i r m i k t a r d a t ü t ü n g ö n d e r m i ş . D a h a ö n c e d e n , h e r k i m eve b i r şey g ö n d e r i r s e g e r i çevirmelerini öğütlemiştim. B e n i dinleyerek almamışlar. B i r k a ç gün i ç i n d e Müftüzadenin b ü y ü c e k b i r evini kiralayarak ora­ ya taşındık, b i r de hizmetçi b u l u n d u . Eşimin annesi çarşı pazar gezerek gereksiz alışverişlere başlamış, eşimi d e b u y o l d a b a n a karşı g e l e c e k d e n l i etkilemişti. Bu y ü z d e n p e k sıkıldım. Evde hırgür eksik o l m u y o r d u . So­ n u n d a d a y a n a m a d ı m , e ş i m i n anasını v e k ü ç ü k k ı z k a r d e ş i n i K a r a c a b e y ' e g ö n d e r d i m . Eşimin huysuzluk ve arsızlıklarına da g ö z y u m a r a k , sabır ve

TAMU YELLERİ

37

tahammüle çalıştım. Bahçeye çıkarak oğlan çocuklarıyla top oynuyor, bu davranışıyla beni k ü ç ü k d ü ş ü r ü y o r d u . B u a r a d a Y u n a n l ı l a r l a savaş ç ı k t ı . B u savaştan ö n c e k i Ş e k e r Bayra­ m ı ' n d a , Ş e y h A h m e t v e A ş a r M e m u r u C e m a l , k u t l a m a y a , eve g e l m i ş l e r ­ di. K o n u ş m a l a r sırasında, onlara, Yunanistan'dan gelen b i r k a ç papazın, Kırkağaç, Soma, Akhisar'da dolaşarak, oralarda oturan Rumlardan, para t o p l a m a k t a o l d u k l a r ı m ö ğ r e n d i ğ i m i s ö y l e m i ş t i m . H ü k ü m e t i n gaflet i ç i n d e b u l u n d u ğ u n u d a s ö z l e r i m e e k l e m i ş t i m . S ö y l e d i k l e r i m b o ş d e ğ i l d i , b u pa­ pazları görenler bana d u r u m u anlatmışlardı. Kaymakama da bildirmiş­ lerdi. A n c a k K a y m a k a m " a l a y l ı " denilen takımdan, bilisiz, A b d ü l h a m i d uşağı, a h l â k s ı z , r ü ş v e t ç i k e n d i y a r a r v e ç ı k a r ı n d a n b a ş k a b i r şey d ü ş ü n ­ m e y e n b i r a d a m d ı . B e l e d i y e g e l i r l e r i n e b i l e e l k o y m u ş , k e n d i işleri i ç i n k u l l a n ı r d ı . H a l k ç o ğ u n l u ğ u y l a b u n l a r ı g ö r ü p , b i l m e k t e y d i . B i r g ü n ken­ disine, B e l e d i y e g e l i r l e r i n i n g e r e k e n y e r l e r i ç i n k u l l a n ı l m a s ı n a ö z e n gös­ terilmesi gerektiğini s ö y l e m i ş t i m . B u n u n ü z e r i n e b a n a ş u yanıtı vermişti: " B e l e d i y e l e r k a y m a k a m l a r ı n c ü z d a n ı d ı r ! " . B ü y ü k b i r çiftlik, a y r ı c a bah­ ç e l e r ve b i r de araba satınalmıştı. B ü t ü n zamanını kendi işlerinde geçi­ r i r d i . H a l k b u n u g ö r ü r , bilir, a n c a k K a y m a k a m S a r a y ' ı n a d a m ı o l d u ğ u i ç i n h i ç b i r şey s ö y l e y e m e z d i .

K a y m a k a m l a aramızda, b i r M a h k e m e üyesi seçimi dolayısıyla da b i r anlaşmazlık çıkmıştı. N a m u s l u , bilgili, d o ğ r u b i r kişi o l a n S ü l e y m a n adın­ d a b i r z a t ı n ü y e l i ğ e s e ç i l m e s i n i ö n e r d i ğ i m d e , ö n e r i m i geri ç e v i r m i ş , es­ k i d e n üyelikte b u l u n m u ş ve yolsuzluk yaptığı için azledilmiş Sıçanoğlu a d ı n d a b i r i n i n s e ç i l m e s i ü z e r i n d e d i r e n m i ş t i . Ç o ğ u n l u ğ u sağlayarak b u a d a m ı ü y e s e ç t i r m e y i d e b a ş a r m ı ş t ı . Ş u anlattığım n e d e n l e r l e a r a m ı z b o ­ z u k t u . K e n d i s i n i n b i r y o l u n u b u l u p b e n d e n k u r t u l m a y ı t a s a r l a d ı ğ ı n ı bi­ liyordum. Bayram günü, Yunanlı papazlar üzerine söylediğim sözler ona iletilmiş. B u n d a n y a r a r l a n m a k istemiş. B a y r a m o ğ l u a d ı n d a k i b i r R u m u teşvik e d e r e k , b e n i m , İ s l â m l a r l a R u m l a r ı b i r b i r l e r i n e k ı ş k ı r t m a k i ç i n , y a l a n y e r e , Y u n a n l ı p a p a z l a r ı n M ü s l ü m a n h a l k t a n v e R u m l a r d a n Yuna­ nistan y a r a r ı n a p a r a t o p l a d ı k l a r ı k o n u s u n d a h a b e r l e r y a y m a k t a o l d u ­ ğ u m u b i l d i r e n b i r y a k ı n m a y a p m a s ı n ı sağlamış. O t a r i h t e İ z m i r Valisi K ı b r ı s l ı K â m i l Paşa, M a n i s a M u t a s a r r ı f ı d a Cevat Paşa idiler. B u n l a r , B a y r a m o ğ l u a d l ı R u m u n y a z ı l ı y a k ı n m a s ı ü z e r i n e telâşa k a p ı l m ı ş l a r . S o ­ r u ş t u r m a y a p ı l m a s ı k a r a r l a ş t ı r ı l m ı ş ; b u a m a ç l a , M u t a s a r r ı f Cevat Paşa

38

TAMU

YELLERİ

Akhisar'a, Liva İdare M e c l i s ' i n d e n N u r i , Soma'ya, Liva Tahrirat m ü d ü ­ r ü d e K ı r k a ğ a ç ' a g ö n d e r i l d i l e r . K ı r k a ğ a ç ' t a k i s o r u ş t u r m a d a aşar m e m u ­ ru, "Yargıç gerçi bu sözleri söyledi, ancak hükümet aleyhinde bulunmadı. K a y m a k a m , beni tehdit ederek yargıcın hükümet aleyhinde bulunduğu­ n u s ö y l e m e m i i s t e d i " , d i y e i f a d e v e r i r . S o r u ş t u r m a y ı y ö n e t e n L i v a Tah­ rirat m ü d ü r ü , K ı r k a ğ a ç ' t a k a y m a k a m ı n n e gibi işler ç e v i r m e k t e o l d u ğ u n u anlar. K a y m a k a m l a a r a m ı z ı n a ç ı k o l d u ğ u n u , i h b a r ı n d ü ş m a n l ı ğ a dayan­ d ı ğ ı n ı ö ğ r e n i r . B i r y a z ı ile b e n i m l e g ö r ü ş m e k i s t e d i ğ i n i b i l d i r d i . " B u ­ y u r s u n l a r " , d e d i m . G e l d i ğ i n d e , işin a ç ı k l ı ğ a k a v u ş t u ğ u n u , p a p a z l a r ı n gerçekten para topladıklarının saptandığını, s ö z l e r i m i n yalan olmadığı­ n ı n o r t a y a ç ı k t ı ğ ı n ı , h ü k ü m e t a l e y h i n d e b u l u n m a d ı ğ ı m ı n d a anlaşıldığı­ n ı b u y ü z d e n ü z ü l m e m e b i r n e d e n b u l u n m a d ı ğ ı n ı b i l d i r d i . Yazdığı r a p o r d a k a y m a k a m ı n azlini ö n e r m i ş t i . G e r ç e k t e n , vilâyet, k a y m a k a m a en kısa s ü r e d e k a z a d a n a y r ı l m a s ı g e r e ğ i n i b i l d i r d i . V e b u u y g u n s u z a d a m tası tarağı t o p l a y a r a k K ı r k a ğ a ç ' t a n a y r ı l d ı . B u a r a d a o n u n b a s k ı s ı y l a ü y e se­ çilen uygunsuz a d a m da ölmüştü. Yerine, daha ö n c e b e n i m önermiş ol­ duğum Süleyman Bey seçildi. G i d e n kaymakamın yerine de Eşref Bey a d ı n d a b i r zat g e l d i . 1 6 - Şair Eşref, K a y m a k a m Y e n i k a y m a k a m , ü n l ü şair v e " h e c c a v " , E ş r e f B e y ' d i . O n u n gelişin­ d e n a z ö n c e Y u n a n savaşı b a ş l a m ı ş t ı . Y u n a n p a p a z l a r ı b u savaş i ç i n O s ­ m a n l ı ü l k e s i n d e p a r a toplamışlar, v e b i z i m h ü k ü m e t i m i z b ü y ü k b i r gaflet i ç i n d e b u l u n m u ş t u . G e r ç i savaşta Y u n a n l ı l a r ı y e n m i ş t i k , Y e n i ş e h i r , D ü m e k e g i b i y e r l e r geri a l ı n m ı ş t ı . A n c a k R u s y a ' n ı n b a s k ı s ı y l a , savaş d u r ­ duruldu.

Savaş

bir

ay

sürmüştü,

ancak

barış

altı

ay

sürdü.

Barış

y a p ı l ı n c a y a d e k , savaşta y i t i r d i ğ i m i z d e n ç o k e r i m i z , s a y r ı l ı k l a r v e k ö t ü koşullar y ü z ü n d e n yitirildi. Rusya'nın baskısıyla, kazandığımız toprak­ l a r ı Yunanistan'a geri v e r m e k z o r u n d a k a l d ı k . İşte A b d ü l h a m i d y ö n e t i ­ mi böyle bir yönetimdi. O s ı r a d a B a l ı k e s i r v e ç e v r e s i n d e b ü y ü k b i r d e p r e m o l d u . Ç o k kişi ö l d ü , yaralandı, ç o k binalar yıkıldı. Y e n i K a y m a k a m E ş r e f B e y ' l e ç o k i y i a n l a ş m ı ş t ı k . B a n a karşı b ü y ü k saygı g ö s t e r i y o r d u . G ö r d ü ğ ü m b a ş k a kişilere b e n z e m i y o r d u . G e c e l e r i geç saatlara d e k i ç k i i ç e r , g ü n d ü z l e r i u y u r d u . K e n d i s i K ı r k a ğ a ç l ı i m i ş . Öğ-

TAMU YELLERİ

39

leden sonra Mahkemeye, beni görmeye gelirdi. Daha kapıdan girerken, " M e v l â n a b a n a b i r sade kahve ı s m a r l a " , der, s o n r a o t u r u r , kahvesini içer, " M e v l â n a , b e n i m b i r a z i ş i m var, k a y m a k a m l ı k i ş l e r i n e d e sen b a k ı v e r " , diyerek çıkar giderdi. A z l e d i l e n eski k a y m a k a m ı n mallarını m ü s a d e r e e d e r e k belediyeye verdi. Bu arada, b e n i m Kırkağaç'taki m e m u r i y e t i m de sona e r m e k üze­ r e y d i . Ç ü n k ü o tarihte, M e ş i h a t D a i r e s i ' n i n k a r a r ı g e r e ğ i n c e , y a r g ı ç l a r b i r y e r d e a n c a k i k i y ı l kalırlar, s o n r a İ s t a n b u l ' a d ö n e r e k , y e n i b i r y e r e atanmalarını beklerlerdi. İstibdat yönetiminin gereği b u y d u . Kimse bu­ na karşı gelemezdi. K a y m a k a m Eşref B e y b e n i m gitmemi h i ç istemiyor­ d u . " İ d a r e M e c l i s i " , memuriyetimin uzatılması için b i r karar aldı, ve b u k o n u d a İ s t a n b u l ' a y a z ı y a z ı l d ı . A n c a k M e ş i h a t , K ı r k a ğ a ç ' t a k i yargıç­ l ı k s ü r e m i salt ü ç a y u z a t t ı . B i r gün m ü f t ü ' y ü ziyarete gitmiştim. K e n d i s i , y e m e k hazırlatmak ü z e ­ r e dışarı ç ı k t ı ğ ı b i r s ı r a d a , m a s a n ı n ü z e r i n d e k i b i r kâğıt d i k k a t i m i ç e k ­ ti. B u , u z u n b i r " v a s i y e t n a m e " i d i . M e k k e H a d e m e l e r i n d e n b i r i n i n görmüş o l d u ğ u b i r düşe dayanıyordu. B u n a göre, hicri 1350 tarihinde " D e c c a l " , ç ı k a c a k t ı . B ü t ü n M ü s l ü m a n l a r , 1315 t a r i h i n d e n b a ş l a y a r a k , g ü n a h l a r ı n ı n b a ğ ı ş l a n m a s ı n ı T a n r ı ' d a n i s t e m e l i , m a l v e m ü l k l e r i n i ha­ yır işlerine yatırmalıydılar, ç ü n k ü Kıyamet yakındı. Müftü, bu saçmala­ r ı ç o ğ a l t t ı r a r a k d a ğ ı t t ı r m ı ş , c a m i l e r d e b u k o n u l a r d a vaiz v e r i l m e s i n i emretmiş. O g ü n B e l e d i y e y e v a r d ı ğ ı m d a , reji m e m u r u g e l e r e k , r ü ş d i y e ö ğ r e t ­ m e n i n i n c a m i d e vaiz ettiğini, K ı y a m e t i n yaklaştığını s ö y l e d i ğ i n i b i l d i r ­ d i . K a y m a k a m Şair E ş r e f d e o r a d a y d ı . B a n a d ö n e r e k : " K u t s a l k i t a p l a r d a b ö y l e b i r şey v a r m ı ? " , d i y e s o r d u . K ı y a m e t ' i n n e z a m a n k o p a c a ğ ı n ı an­ c a k Tanrı'nın bileceğini, b u n u n zamanının bildirilmediğini, insanların h e r zaman iyilik yapmakla görevli olduklarını söyledim. Meğer, müftü, halkı bu yolla korkutarak, yaptırtmakta olduğu b ü y ü k bir camiye para t o p l a m a k i s t e r m i ş . K a y m a k a m Eşref, o a k ş a m i ç i n " M ü f t ü ' y ü v e r ü ş d i ­ y e ö ğ r e t m e n i n i size davet e d i n , b e n d e g e l e y i m , n e y a p m a k i s t e d i k l e r i n i öğreneyim", d e d i . O akşam rüşdiye öğretmeni geldi, ancak Müftü bulu­ n a m a d ı . K a y m a k a m Eşref, r ü ş d i y e ö ğ r e t m e n i n i b i r g ü z e l haşladı, b u ara­ da kötü sözler de söyledi. Aralarına girip kendilerini yatıştırdık. A n c a k i ş b u n u n l a k a l m a d ı . M ü f t ü v e a r k a d a ş l a r ı k o n u y u Vilâyete v e İ s t a n b u l ' a

40

TAMU

YELLERİ

yazmışlar. Meğer, b ö y l e bir " V a s i y e t n a m e " daha ö n c e E d i r n e ' d e bulun­ m u ş i m i ş , a n c a k b i z i m müftü b u n a k e n d i l i ğ i n d e n e k l e m e l e r y a p m ı ş . Kay­ m a k a m l a m ü f t ü n ü n arası b u y ü z d e n i y i c e b o z u l d u . M a h k e m e y e düştüler. S o n r a d a n E ş r e f K a y m a k a m l ı k t a n alınmıştır. Daha ö n c e de anlatmıştım, Kırkağaç'a geldiğimde M a h k e m e salonu utanılacak bir durumdaydı. Gelişimden bir ay sonra, Reji M e m u r u Ahm e d ' i ç a ğ ı r t t ı m . " G e l d i ğ i m g ü n b a n a c ı g a r a v e tütün g ö n d e r m i ş t i n i z . O n ­ ları a l m a d ı m . Ç ü n k ü a l m a m a m g e r e k i y o r d u . A n c a k ille b i r a r m a ğ a n d a b u l u n m a k i s t i y o r s a n ı z , b u k o n u d a size e n g e l o l m a m " , d e d i m . " N e d i r ? " , diye sordu. O zaman Mahkeme salonunu kendisine gösterdim, bu duru­ m u n u t a n ı l a c a k b i r şey o l d u ğ u n u s a l o n u n o n a r ı l m a s ı v e d ö ş e n m e s i k o ­ n u s u n d a y a r d ı m e d e r s e e n iyi v e y e r i n d e b i r i ş y a p m ı ş o l a c a ğ ı n ı k e n d i s i n e b i l d i r d i m . B ö y l e c e , M a h k e m e salonu M a h k e m e adına yaraşır b i r duru­ ma geldi. H a k i m l e r i n o z a m a n l a r p e k ç o k işleri v a r d ı . B i r y a n d a n ş e r ' i y e da­ valarına bakarlarken, b i r yandan da hukuk ve ceza davalarını da görür­ l e r d i . A y r ı c a e v k a f v e e y t a m , t a p u , i c r a işleri d e o n l a r ı n ü z e r i n d e y d i . B u n d a n başka haftada iki gün, " M e c l i s i İ d a r e " d e üye olarak hazır bu­ lunurlardı. 1 7 - Kırkağaç'ta Görevim Sona Eriyor Şair E ş r e f i n K a y m a k a m l ı k t a n a l ı n m a s ı b e n i m K ı r k a ğ a ç ' t a n ayrıl­ m a m d a n sonra olmuş. B u r a d a K ı r k a ğ a ç ' ı n o g ü n k ü d u r u m u n d a n k ı s a c a s ö z e t m e k istiyo­ r u m . K a s a b a ü ç d ö r t b i n evlikti. H a l k ı , M ü s l ü m a n T ü r k l e r d e n , R u m v e E r m e n i l e r d e n o l u ş u y o r d u . Evler, ç a r ş ı p a z a r l a r a z ç o k d ü z g ü n d ü . Kasa­ b a d a p e k ç o k c a m i v e m e d r e s e , d o l a y ı s ı y l a , m ü d e r r i s l e r v e m e d r e s e öğ­ rencileri vardı. T o p r a k l a r ı m ü n b i t v e sulaktı. Ç e v r e s i n d e ç e k i r d e k s i z ü z ü m b a ğ l a r ı , bunların i ç i n d e güzel evler ve köşkler b u l u n u r d u . Ü z ü m , p a m u k , tütün, k a v u n y e t i ş t i r i l i r d i . A b d ü l h a m i d i ç i n h e r hafta i k i s a n d ı k k a v u n Saraya g ö n d e r i l i r d i . K ı r k a ğ a ç ' t a p a m u k balı d e m l e n k a y m a k g i b i b i r b a l d a üre­ t i l i r d i . Ç e v r e d e a y r ı c a z e y t i n a ğ a ç l a r ı v e gül b a h ç e l e r i d e v a r d ı . M ü d e r r i s l e r v e ö ğ r e n c i l e r , ü l k e n i n d ö r t b i r y a n ı n d a n t o p l a n m ı ş , bili­ siz b a ğ n a z k i ş i l e r d i . B u y ü z d e n a r a l a r ı n d a g e ç i m s i z l i k h i ç e k s i k o l m a z d ı .

TAMU

41

YELLERİ

Müftü, daha yukarıda da değindiğim gibi, ayrıksın b i r a d a m d ı . H e r m a h a l l e d e k e n d i ö ğ r e n c i l e r i n d e n b i r i s i n i , sayrı v e ö l m e k ü z e r e o l a n yaş­ lı kişiler üzerine, b u n l a r ı n vasiyetlerini almak üzere m e m u r etmiş, b ö y ­ lece ç o k para toplayarak, b ü y ü k bir c a m i yaptırtmıştı. Sarı H o c a C a m i s i a v l u s u n d a b i r k i t a p l ı k v a r d ı . B u C a m i i n Sultan M u r a d ı n olduğu söylenirdi. Kitaplıkta, Hazreti Davud'a indirilen Z e b u r ' un Arapça bir örneğini gördüm. B u s ı r a l a r d a Sait Paşa S a d r a z a m d ı . A y l ı k l a r ı m ı z y ü z d e o n o r a n ı n d a i n d i r i l m i ş t i . B ö y l e c e ayda b i n y ü z y i r m i b e ş k u r u ş a l ı r d ı k . G e l i r k e n ev­ l e n d i ğ i m i ç i n , a y r ı c a y o l i ç i n ( ç ü n k ü y o l l u k v e r i l m e z , üste M ü r a s i l e d i y e b e ş altın a l ı n ı r d ı ) ç o k b o r c a g i r m i ş t i m . K ı r k a ğ a ç ' t a b u l u n d u ğ u m s ı r a d a b o r ç l a r ı m ı ö d e d i m . Y i r m i y e d i a y K ı r k a ğ a ç ' t a k a l m ı ş , a n c a k h i ç p a r a artıramamıştım. Ayrılırken, d o k u z y ü z kuruş b o r c u m vardı, K e s e m d e de a n c a k o t u z p a r a k a l m ı ş t ı . K a r a c a b e y ' e g i t m e m i z g e r e k i y o r d u , e ş i m i ba­ basının yanına b ı r a k a c a k t ı m . Ç ü n k ü İstanbul'da ne koşullarda, ne süre atanma bekleyeceğimi b i l e m i y o r d u m . Yol paramız olmadığı için, Kara­ c a b e y ' d e Hüseyin Ağa'ya b i r telgraf ç e k e r e k gelip arabasıyla bizi alma­ sını

bildirdim.

Balıkesir

depremden

yıkılmış

olduğu

için,

oradan

geçerken, Liva İdare Meclisi üyelerinden birinin ç a d ı r ı n d a geceyi geçir­ d i k . Ertesi g ü n ü d e K a r a c a b e y ' e v a r d ı k . P a r a s ı z o l d u ğ u m i ç i n e ş i m i n ai­ lesi b e n i ç o k k ö t ü k a r ş ı l a d ı . E ş i m i n b a b a s ı b a n a ç o k d o k u n m u ş o l a n ş u sözleri söyledi: " S e n i n arkadaşlarının c e p l e r i para d o l u . Sende metelik y o k . Ş u n a b u n a y a r d ı m e d e c e ğ i m d i y e aylığını s a ç ı p s a v u r u r s u n . Ü s t e l i k başkaca para kazanmak yollarını da bilmezsin". G e r e k eşimin, evlendi­ ğimizden beri davranış ve tutumlarından, gerekse ailesinden o zamana d e k ç o k ç e k m i ş t i m . İ ç i m d e n sırası g e l d i ğ i n d e b u evliliği b o z m a y a k a r a r v e r d i m . A y r ı c a H ü s e y i n A ğ a ' y ı b u l a r a k b e n i K i r m a s t ı ' y a g ö t ü r m e s i n i is­ tedim. Orada arkadaşlarımdan M e h m e t Ali yargıçlık yapıyordu. Ama­ c ı m kendisinden biraz b o r ç alarak, eşime ve ailesine b ı r a k m a k ve sonra İ s t a n b u l ' a g i t m e k t i . M e h m e t A l i ' d e n d o k u z lira b o r ç a l a r a k b i r b ö l ü m ü ­ nü Karacabey'e g ö n d e r d i m ve Bursa ü z e r i n d e n İstanbul'a gittim.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 1- Y i r m i Yıllık İstibdat Dönemi-Yeniden Nasıl Yargıç O l u n u r ? 1898 yılında b ö y l e c e İstanbul'daydım. B i r k a ç g ü n l ü k p a r a m vardı. Eski t a n ı d ı k l a r ı m d a n ç o ğ u h e r b i r i b i r y a n a d a ğ ı l m ı ş . M u s t a f a a d ı n d a b i r a r k a d a ş ı m ı b u l d u m . Beyazıt ç e v r e s i n d e Paşaoğlu M e d r e s e s i ' n d e b i r o d a s ı v a r m ı ş , b e n i m i s a f i r etti. Sayrı o l d u m . P a r a m t ü k e n m i ş t i , b u y ü z d e n ar­ kadaşımın masraflarına katılamıyordum. Ç ı k m a m gerekti. Şehzadebaşı y ö r e s i n d e T a v u k H a n ı d e n i l e n y e r d e b i r o d a k i r a l a d ı m . Yeni b i r yargıç­ lık istemek ü z e r e Meşihat D a i r e s i ' n e gittim. Arabistanlı, Suriyeli, Saray'ın a d a m ı o l a n m e k t e p s i z , b i l i s i z b i r ç o k k i ş i l e r e i ş v e r i l i y o r d u . B a n a gelin­ ce, hakkım olan d e r e c e n i n ç o k altında yerler teklif e d i l i y o r d u . Meşihat, b e n i m g i b i m e k t e p l i l e r e karşı ç o k d ü ş m a n c a b i r t u t u m i ç i n d e y d i . A r k a ­ daşlarımdan kimileri açıkça yakınmalarda bulundular, bu yüzden daha d a kötü d u r u m l a r d a kaldılar. B e n sabırlı o l m a y ı y e ğ l i y o r d u m . B a ş k a türlü y a p a m a z d ı m . Parasızlıktan b o y n u m eğikti. Sadık adında b i r arkadaşım ç o k ü z g ü n d ü . B i r gün dayanamayacağım, elinden b i r cinayet çıkacağını söyledi. Kendisine, " K ö t ü b i r d ü z e n i n sürekli olamayacağını, b i r gün du­ rumun k ö k ü n d e n değişeceğini ve şimdi bizlere haksızlık edenlerin bir gün bizlere gereksinme duyacaklarını", anlattım. İleride bu dedikleri­ min bir b i r çıktığı görülecektir. B u a r a d a b e k l e m e k t e , h e r hafta M e ş i h a t D a i r e s i ' n e g i t m e k t e y i z . G ü n ­ ler geçiyor. Para sıkıntısı sürüyor. H e p , tanıdıklardan a r k a d a ş l a r d a n b o r ç alarak yaşamaya ç a l ı ş ı y o r u m . T a v u k H a n ı ' n d a n ç ı k a r a k , Fatih y ö r e s i n ­ de Saraçhane b a ş ı n d a , Aşmalı Han'a taşındım. Ç ü n k ü o r a d a atanmala­ rını bekleyen başka yargıçlar ve arkadaşlarım da vardı. Bu arkadaşlar, b o ş vakit g e ç i r m e k t e n s e , k e n d i l e r i n e k i m i k o n u l a r d a d e r s l e r v e r m e m i istediler. İ s t e k l e r i n i y e r i n e g e t i r d i m . B ö y l e c e hali vakti y e r i n d e o l a n l a r bana yardımlarını esirgemediler. H e r hafta ç a r ş a m b a g ü n l e r i M e ş i h a t ' a g i d i y o r u z . A b d ü l h a m i d ' i n o t a r i h l e r d e şeyhi o l a n E b ü l h ü d a ' n ı n a d a m l a r ı sıra sıra m e m u r i y e t a l ı p gi­ diyorlar, biz b o ş d ö n ü y o r u z . A r k a d a ş l a r ı m arasında B ü l b ü l z a d e Musta­ fa Fehmi de vardı.

B u zat s o n r a d a n K u r t u l u ş S a v a ş ı ' n d a A n k a r a ' d a

k u r u l a n h ü k ü m e t t e ilk ş e r ' i y e v e k i l i o l m u ş t u r .

44

TAMU

YELLERİ

İstibdat, bu arada giderek koyulaşmış, kızıllaşmış bile. Çünkü kimi ö ğ r e n c i l e r t ü m d e n y i t i y o r l a r . B u n l a r ı n , v a p u r l a r a b i n d i r i l e r e k v e ayak­ l a r ı n a taş b a ğ l a n a r a k M a r m a r a D e n i z i ' n e a t ı l d ı k l a r ı k o n u s u n d a s ö y l e n ­ tiler dolaşıyor. Haksızlıklar ve z u l ü m gözleri k ö r e d e c e k denli ortada. H a l k h e r ç e ş i t sıkıntı i ç i n d e . A y d ı n l a r g ü n g e ç t i k ç e b u d u r u m u n b ö y l e s i ­ ne sürüp gidemeyeceği kanısında birleşiyorlar. O tarihlerde m e y d a n a gelen ayrıksın b i r olaydan, h a l k ı m ı z ı n bilisiz­ liğine ö r n e k o l m a k üzere, s ö z e t m e d e n g e ç e m e y e c e ğ i m . Viyanalı bir Mü­ n e c c i m (Yıldızlar Bilgini), b i r k u y r u k l u yıldızın dünyaya yaklaştığını, ve çarpacağını bildirmiş, gazeteler de bu haberi yayımlamışlardı. Halk g ü n l e r c e telâş v e k o r k u i ç i n d e k a l d ı . Ç o k ö n c e l e r i k e n d i s i n d e n m a t e m a ­ tik ve logaritma dersleri almış o l d u ğ u m H o c a m Karlovalı Hüseyin Efend i ' y i ziyaret e d e r e k b u k o n u d a k i d ü ş ü n c e l e r i n i s o r d u m . - B u zat s o n r a d a n M ü n e c c i m b a ş ı o l m u ş t u r . K e n d i s i b a n a , b ö y l e b i r ş e y d e n k o r k m a m a k ge­ rektiğini, b u n u n ç o k uzak b i r olasılık b u l u n d u ğ u n u u z u n u z u n açıkla­ mıştı. A n c a k , İstanbul halkı, söylenilen günü, yani H a z i r a n ' ı n o n i k i n c i g ü n ü n ü h e p k o r k u y l a b e k l e d i d u r d u . A n c a k o g ü n g e l i p d e b i r şey o l m a ­ dığı g ö r ü l ü n c e , i n s a n l a r rahatladılar. K ı r k a ğ a ç ' t a n a y r ı l ı ş ı m d a n b e r i o n y e d i a y g e ç m i ş t i . V e b e n h e p b o ş t a y d ı m . B a n a karşı b a ş l a n g ı ç t a n b e r i h e r ç e ş i t saygısızlıkta b u l u n m u ş v e b ö y l e u z u n s ü r e d i r g e ç i m i n i b i l e sağlaya­ m a d ı ğ ı m , ayrı yaşamakta o l d u ğ u m e ş i m d e n b ü s b ü t ü n ayrıldım. O hafta ç a r ş a m b a g ü n ü y i n e b o ş b i r y a r g ı ç l ı k b u l m a k u m u d u y l a M e ­ şihat'a gitmiştim. S e l a n i k V i l â y e t i ' n i n Avrethisar yargıçlığı b o ş m u ş . Gırt­ lağa d e k b o r ç i ç i n d e y d i m . H e m e n k a b u l e t t i m , " M ü r a s e l e " y i a l d ı m .

2- İkinci Yargıçlığım: Batı Trakya'da Avrethisar Avrethisar Selanik'e sekiz saat u z a k l ı k t a y d ı , m e r k e z i de K ı l k ı ş ' t ı . Sirk e c i ' d e n R u m e l i t r e n i n e b i n d i m . Ertesi sabah L ü l e b u r g a z ' a v a r d ı m . O r a d a v a g o n d e ğ i ş t i r e r e k Selanik v a g o n u n a a k t a r ı l d ı k . O g e c e y a r ı s ı , K ı l k ı ş ' a y a k ı n S a r ı g ö l İ s t a s y o n u n a g e l d i k . T r e n d e n i n d i m . K i m s e l e r y o k . İstas­ y o n m e m u r u da lâmbasını s ö n d ü r m ü ş gitmek üzere. Kendisine Kılkış'a nasıl g i d e b i l e c e ğ i m i s o r d u m . T r e n y o l c u l a r ı n ı k a s a b a y a g ö t ü r e n b i r ara­ b a v a r m ı ş . K a r a n l ı k t a , d ü ş e k a l k a a r a b a y ı b u l d u m . Yeni y a r g ı ç o l d u ğ u ­ m u s ö y l e d i m . A r a b a c ı " H o ş g e l d i n " , d i y e r e k atları k a m ç ı l a d ı . S a b a h a d o ğ r u kasabaya ve o tarihte " M a h k e m e i N i z a m i y e " başkâtibi olan A h -

TAMU

YELLERİ

45

m e t R e f i k E f e n d i ' n i n e v i n e v a r d ı k . - B u zat, s o n r a d a n C u m h u r i y e t hü­ k ü m e t i n d e iktisat v e k i l i o l a n Ş a k i r K e s e b i r ' i n b a b a s ı d ı r . O , g e c e y i o r a d a g e ç i r d i m . Ertesi günü Jandarma Mustafa Ağa'nın evini kiralayarak ora­ ya yerleştim. K a y m a k a m , Süleyman adında biriydi. Cirit Yunanistan eline geçin­ c e k i m i s u b a y v e a i l e l e r i K ı l k ı ş ' a g e l m i ş l e r . K a s a b a ü ç b i n d e n a ş k ı n ha­ n e l i y d i . B u n u n a n c a k y ü z y i r m i k a d a r ı T ü r k v e M ü s l ü m a n d ı . G e r i kalanı, R u m , Bulgar, ve Sırplardan o l u ş u y o r d u . Önceleri yargıçlar için vakıf bir konut varmış; sonradan bu konut R e j i ' y e kiraya verilmiş. B u y ü z d e n yargıçlar k i r a d a o t u r m a k z o r u n d a kal­ mışlar. Ş e r ' i y e , h u k u k , c e z a , t a p u , i c r a işleri b e n i m ü z e r i m d e y d i . A y r ı c a M e c ­ lisi İ d a r e Ü y e l i ğ i , v e A s k e r l i k d a i r e s i üyeliği d e ü z e r i m d e y d i . K a z a d a h i ç ­ b i r o k u l y o k t u . M a a r i f İ d a r e s i ' n i d e y ü k l e n m i ş t i m . Vakıfların s o r u m l u l u ğ u ü z e r i m d e o l d u ğ u i ç i n , b u n d a n y a r a r l a n a r a k , m e v c u t k i m i v a k ı f l a r ı n ge­ l i r l e r i y l e h e m e n b i r i l k o k u l , b i r d e r ü ş d i y e o k u l u k u r d u m . T a n z i m a t Ferm a n ı ' n d a , d i ğ e r çeşitli d ü z e n l e m e vaatleri a r a s ı n d a , e ğ i t i m v e ö ğ r e n i m k o n u l a r ı n d a d ü z e n l e m e l e r yapılacağı d a bildirilmişti. A r a d a n g e ç e n u z u n yıllar b o y u n c a ö ğ r e t i m v e eğitim k o n u l a r ı , h e m e n t ü m ü y l e savsaklanmıştı. K i m i vilâyetlerde rüşdiye ve idadiye okulları açılmakla yetinilmişti. İlk öğretimle hiç ilgilenilmemişti. Fermanda yapılacağı vadedilen konular­ d a n , salt y a b a n c ı u y r u k l u l a r ı , o r d u y u i l g i l e n d i r e n l e r y e r i n e getirilmiş­ ti. K i m i b ü y ü k m e r k e z l e r d e

"Mahkemei N i z a m i y e " denilen ve hukuk,

c e z a , ticaret konularıyla uğraşmak üzere m a h k e m e l e r kurulmuştu. Os­ m a n l ı tebası o l a n R u m , E r m e n i , S ı r p v e d a h a b a ş k a m i l l e t l e r d e n H ı r i s ­ tiyanlar i ç i n y a p ı l a n vaatler d e savsaklanmıştı. B e n i m İ s t a n b u l ' d a o k u m a savaşı v e r d i ğ i m , s o n r a d a yargıçlığa b a ş l a d ı ğ ı m yıllar b o y u n c a , İ k i n c i A b ­ d ü l h a m i d z a m a n ı n d a , b u y ü z d e n , b u gayri m ü s l i m l e r h e p a y a k l a n m ı ş ­ lardır. T a n z i m a t , g e r ç e k t e b ü y ü k A v r u p a D e v l e t l e r i n i n z o r u y l a O s m a n l ı I m p a r a t o r l u ğ u ' n a kabul ettirilmiş ve bu devletlerce kışkırtılmış, onla­ r ı n i ç i ş l e r i m i z e m ü d a h a l e l e r i n i sağlamıştır. A b d ü l h a m i d z a m a n ı n d a b u y ü z d e n , R u s l a r ı n v e Fransızların m ü d a h a l e l e r i h i ç e k s i k o l m a m ı ş , b u y ü z ­ d e n savaşlar ç ı k m ı ş , v e A v r u p a ' d a k i t o p r a k l a r ı m ı z , p a r ç a p a r ç a yitiril­ miştir.

46

TAMU Y E L L E R İ

D e m e k ki b e n 1 8 9 7 ' d e Avrethisar'daymışım. A b d ü l h a m i d 1876"da tah­ t a ç ı k t ı ğ ı n a g ö r e , a r a d a n y i r m i b i r yıl g e ç m i ş t i . G e r i y e d ö n ü p b u z a m a n süresince meydana gelen olayları d ü ş ü n ü n c e insanın içine k o r k u düşü­ yor, tüyleri ü r p e r i y o r d u . G e r ç e k t e b e n müflis, k ö h n e , y ı k ı l m a k ü z e r e o l a n i s m i v a r c i s m i y o k b i r i m p a r a t o r l u ğ u n v e o n u n b a ş ı n d a y a b a n c ı l a r elin­ de o y u n c a k ve kukla d u r u m u n a gelmiş b i r padişahın yargıcı i d i m . Bu p a d i ş a h , k u r d u ğ u istibdat ş e b e k e s i , h a f i y e l e r i y l e , a n c a k M ü s l ü m a n T ü r k tebaası ü z e r i n d e s ö z ü n ü g e ç i r e b i l i y o r d u . 1878 R u s Savaşı ( 9 3 Savaşı) İ m p a ­ r a t o r l u k i ç i n ç o k ağır s o n u ç l a r g e t i r m i ş t i . B u savaşta R u s l a r , Y e ş i l k ö y ' e (Ayastafanos) d e k g e l m i ş l e r , İ s t a n b u l ' u n d a e l d e n g i t m e s i n d e n k o r k a n v e b u n u k e n d i y a r a r l a r ı n a u y g u n b u l m a y a n b ü y ü k d e v l e t l e r i n d e işe ka­ r ı ş m a s ı y l a , a n c a k d u r d u r u l a b i l m i ş l e r v e K ı z ı l Sultan Ayastafanos A n l a ş ması'nı imzalamak z o r u n d a kalmıştı. Rusya'nın Balkanlar'a yerleşmesini istemeyen Avusturya ve İngiltere, Ayastafanos A n l a ş m a s ı ' n ı n koşulları­ n ı y u m u ş a t m a k i ç i n , b u n u n , d a h a ö n c e K ı r ı m Savaşı s o n u n d a y a p ı l a n P a r i s B a r ı ş A n t l a ş m a s ı ' n ı i m z a l a m ı ş o l a n d e v l e t l e r c e o n a y l a n m a s ı gerek­ t i ğ i m ileri s ü r m ü ş l e r , ve B e r l i n ' d e b i r B a r ı ş K o n f e r a n s ı t o p l a n m a s ı n ı sağ­ l a m ı ş l a r d ı . İşte K ı b r ı s , A s y a ' d a k i O s m a n l ı t o p r a k l a r ı n ı n k o r u n m a s ı vaadi karşılığında, bu Berlin Konferansı öncesi, A b d ü l h a m i d tarafından İn­ giltere'ye peşkeş ç e k i l m i ş t i . B e r l i n Barış K o n f e r a n s ı ' n d a , Ayastafanos A n ­ laşması k o ş u l l a r ı , O s m a n l ı l a r v e p e k t a b i i o l a r a k B a t ı l ı B ü y ü k D e v l e t l e r lehine değiştirilerek yumuşatılmıştı. Makedonya, muhtariyet verilmek suretiyle Osmanlı egemenliğinde bırakılmıştı. Bulgaristan ikiye b ö l ü n e ­ rek, Balkanlar'ın kuzeyinde Osmanlı Imparatorluğu'na bağlı b i r prens­ lik k u r u l m u ş , b u n u n g ü n e y i n d e ise, D o ğ u R u m e l i ' y e muhtariyet verilmişti. Öte yandan B o s n a Hersek, Sultan'ın sözde egemenliği altında kalmak ko­ ş u l u y l a A v u s t u r y a ' y a b a ğ l a n m ı ş t ı . A y r ı c a , O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u Yu­ nanistan lehine b a z ı sınır değişikliklerine zorlanmış, Tesalya'yı, E p i r ' i n b i r b ö l ü m ü n ü , A r t a ' y ı Yunanistan'a b ı r a k m ı ş t ı . B ö y l e c e , O s m a n l ı İ m p a ­ r a t o r l u ğ u , P a s a r o f ç a ' d a n b u yana, A v r u p a ' d a h e r b a k ı m d a n e n b ü y ü k ka­ yıplara uğramış b u l u n u y o r d u . A y r ı c a , Avrupa'daki Osmanlı vilâyetlerinde B a t ı l ı l a r ı n i s t e d i k l e r i r e f o r m l a r ı y a p m a k y ü k ü m l ü l ü ğ ü altına d a girmiş­ tik. Bu reformlar, biz onları yapsak da yapmasak da sonunda bu toprak­ ları y i t i r m e m i z e n e d e n o l a c a k t u z a k l a r d ı . N i t e k i m , A v r u p a ' d a k i O s m a n l ı t o p r a k l a r ı n d a o t u r a n M ü s l ü m a n o l m a y a n h a l k , r e f o r m l a r ı n y e r i n e geti­ r i l m e d i ğ i n i i l e r i s ü r e r e k a y a k l a n m a b a h a n e s i b u l m u ş l a r , b u n d a n d a Ba­ tılılar, İ ç i ş l e r i m i z e k a r ı ş m a o l a n a ğ ı s a ğ l a m ı ş l a r d ı r .

Bulgaristan daha

47

TAMU YELLERİ

1 8 7 9 ' d a ö r g ü t l e n e r e k k e n d i s i n e b i r anayasa y a p m ı ş , 1 8 8 5 ' t e g e r ç e k l e ş ­ t i r d i ğ i b i r a y a k l a n m a y l a d a İ k i B u l g a r i s t a n ' ı n b i r l e ş m e s i n i sağlamıştır. B u n u n ü z e r i n e S ı r p l a r B u l g a r i s t a n ü z e r i n e y ü r ü y ü n c e , A v u s t u r y a araya g i r m i ş , B ü k r e ş ' t e b i r b a r ı ş yapılmıştır. O s m a n l ı l a r b u a r a d a , P r e n s A l e k s a n d r ile a n l a ş a r a k k e n d i s i n i D o ğ u R u m e l i valiliğine getirmişler, b u ara­ d a R o d o p v e K ı r c a l ı ' y ı geri a l m ı ş l a r d ı r . B u s ı r a d a Y u n a n l ı l a r y e n i d e n ayaklanmışlar, ne v a r ki d u r d u r u l m u ş l a r d ı r . İ m p a r a t o r l u ğ u n yağması yal­ n ı z A v r u p a t o p r a k l a r ı n d a s ü r d ü r ü l m e k l e k a l m a m ı ş , 1881'de T u n u s B e y i d e F r a n s a ile K a s r ı Sait A n l a ş m a s ı ' n ı i m z a l a y a r a k b u d e v l e t i n e g e m e n l i ­ ğ i altına girmiştir. 1 8 8 2 ' d e d e İ n g i l t e r e M ı s ı r ' a e l k o y m u ş t u r . B u o l a y l a r sırasında baş d ü ş m a n ı m ı z Rusya da b o ş d u r m u y o r d u . Bulgaristan'da çı­ k a r d ı ğ ı b i r a y a k l a n m a s o n u c u n d a , O s m a n l ı l a r l a a n l a ş m ı ş o l a n g e n e l va­ li

kovulmuş,

yerine

büyük

devletlere

bağlı

olan

Prens

Ferdinand

getirilmişti. İ m p a r a t o r l u k ç e v r e s i n d e yaratılan k a r ı ş ı k l ı k v e kargaşa, Er­ m e n i l e r aracılığıyla ü l k e n i n i ç i n e sıçratılmıştı. E r m e n i l e r Taşnak v e H ı n çak adları altında çeteler kurarak her yerde ayaklanmalar çıkarmaya b a ş l a m ı ş l a r d ı . A b d ü l h a m i d b u n l a r a karşı K ü r t l e r i k u l l a n m a y ı d ü ş ü n m ü ş ve Hamidiye adında birlikler kurarak Ermenilerle Kürtleri birbirleri­ ne kırdırmayı denemiştir. 1896'da Ermeniler, İstanbul'da Osmanlı Bank a s ı ' n ı işgal e d e r e k , i s t e k l e r i y e r i n e g e t i r i l m e d i ğ i t a k d i r d e , b a n k a y ı ha­ vaya u ç u r a c a k l a r ı m b i l d i r m i ş l e r d i r . B u o l a y d a d a A b d ü l h a m i d , l i m a n d a k i Kürt hamalları E r m e n i l e r e karşı kullanmıştır. Öte yandan, 1890'dan başlayarak Girit'teki d u r u m da kötüleşmeye b a ş l a m ı ş t ı . F r a n s a , İ n g i l t e r e , R u s y a , b u a r a d a Y u n a n i s t a n d a adaya ge­ m i l e r g ö n d e r m i ş l e r v e karaya asker ç ı k a r m ı ş l a r d ı . B u n u n üzerine, 1 8 9 7 ' d e Yunanistan'a savaş a ç ı l m ı ş t ı . Y u n a n l ı l a r b u savaşta y e n i l m i ş l e r d i . A n c a k B a t ı l ı k o r u y u c u l a r ı h e m e n işe e l a t a r a k , savaşı d u r d u r t m u ş l a r . O s m a n ­ l ı l a r c a Y u n a n i s t a n ' d a n k a z a n ı l a n t o p r a k l a r ı , geri v e r d i r t m i ş l e r d i r . G i r i t A d a s ı ' n a d a Y u n a n k r a l ı n ı n o ğ l u g e n e l vali o l a r a k g ö n d e r i l m i ş t i r . B ö y l e ­ c e G i r i t d e e l d e n gitmiştir. İmparatorluk toprakları b ö y l e c e parça parça koparılırken, yabancı­ lar e k o n o m i k v e p a r a s a l y ö n l e r d e n d e ü l k e n i n i ş l e r i n e e l a t m ı ş l a r d ı . A b ­ d ü l h a m i d tahta g e ç t i ğ i n d e n b e r i h a z i n e t a m t a k ı r d ı . O s m a n l ı B a n k a s ı v e G a l a t a S a r r a f l a r ı n d a n b o r ç a l ı n a r a k ü l k e işleri y ö n e t i l m e y e ç a l ı ş ı l ı r d ı . Y u k a r ı d a n b e r i a n l a t t ı ğ ı m n e d e n l e r y ü z ü n d e n p a r a g e r e k s i n m e l e r i da­ ha da artmıştı. Osmanlı Bankası daha 1879'da tütün ve tuz inhisarını

48

TAMU

YELLERİ

e l d e e t m i ş t i . 1881'de y a y ı n l a n a n M u h a r r e m K a r a r n a m e s i ise İ m p a r a t o r ­ l u ğ u n iflâs e t m i ş o l d u ğ u n u n b i r b e l g e s i y d i . " D ü y u n u U m u m i y e " a d ı n d a b i r k u r u l u ş , İ m p a r a t o r l u ğ u n t ü m g e l i r l e r i n e e l k o y m u ş t u . Vergi v e d i ğ e r devlet gelirleri, yabancıların yönettiği bu kuruluşça toplanır, ö n c e b o r ç ­ l a r ı n f a i z l e r i v e t a k s i t l e r i d ü ş ü l ü r , s o n r a b u k u r u l u ş u n m a s r a f l a r ı düşü­ lür, g e r i y e b i r şey kalırsa b u d a d e v l e t e v e r i l i r d i . F r a n s ı z l a r v e A l m a n l a r , d e m i r y o l l a r ı v e l i m a n l a r ı n y a p ı m ı n a e l at­ m ı ş l a r d ı . B u n l a r ı y a p m a k t a n a m a ç l a r ı k e n d i stratejik v e e k o n o m i k is­ teklerini sağlamaktı. Yeraltı yerüstü z e n g i n l i k l e r i m i z d e h e p y a b a n c ı l a r ı n ellerine geçmişti. B e l ç i k a , Fransa ve İngiltere, İstanbul, Selanik, Şam, İzmir ve

Berut tramvaylarını yapıyorlardı.

A b d ü l h a m i d bu d u r u m d a d ö r t elle İslâmiyete ve A r a p l a r a sarılarak İ m p a r a t o r l u ğ u n u v e tahtını k o r u m a y a ç a l ı ş ı y o r d u . A r a p l a r b a ş t a c ı i d i . Oysa T ü r k ve hele okumuş aydın b i r T ü r k o l m a k , A b d ü l h a m i d ' i n gözün­ de İmparatorluğun baş düşmanı o l m a k demekti. B ö y l e b i r d e v l e t i n k ü ç ü k b i r y a r g ı c ı o l a r a k d a h a iyi b i r y a ş a m a hak­ k ı m o l d u ğ u n u d ü ş ü n e m e z d i m . B i r k e z D ü n y a ' y a g e l m i ş t i k , yaşayacak­ t ı k . B u d e v e g ü d ü l e c e k t i . Y a p ı l a c a k b a ş k a şey y o k t u . E l i m d e n g e l d i ğ i n c e i ç i n d e b u l u n d u ğ u m t o p l u m a yararlı olmaya çalışacaktım, o n u kötülük­ lerden, kötülerden korumaya çalışacaktım. B i r süredir b ü t ü n başımıza gelenlerin bilgisizlikten kaynaklandığı­ n ı d ü ş ü n m e k t e y d i m . B u y ü z d e n i l k i ş i m , v a k ı f l a r ı n k a y n a k l a r ı n d a n ya­ rarlanarak

yukarıda

sözünü

ettiğim

okulları

açmak

oldu.

Böylece

ç o c u k l a r , ç a ğ ı n g e r e k t i r d i ğ i b i l g i v e fen d e r s l e r i n i ö ğ r e n m e y e b a ş l a d ı l a r . D a h a ö n c e , ç o c u k l u ğ u m d a b e n i m d e b a ş ı m a g e l d i ğ i g i b i , o n l a r a , salt K u ­ r a n v e T e c v i t ö ğ r e t i l i r m i ş . O y s a o tarihte, B u l g a r , S ı r p , Y u n a n ç o c u k l a r ı v e g e n ç l e r i , ç o k t a n ç a ğ d a ş b i l g i l e r i k e n d i o k u l l a r ı n d a v e y a b a n c ı ülke­ l e r d e ö ğ r e n m e k t e y d i l e r . B i r süre s o n r a b u bilgilerle m ü c e h h e z o l a r a k kar­ ş ı m ı z a d i k i l e c e k l e r i n d e n h i ç k u ş k u m y o k t u . " Z a m a n sana u y m a z s a sen zamana u y " , sözünü çoktan unutmuştuk. Peygamberimizin, "Beşikten mezara d e k bilgi ö ğ r e n i n i z " , " B i l i m Çin'de bile olsa gidip o n u elde edi­ n i z " , sözleri, Müslümanlığımızla övünen bizler için, başında, İslâmın en b ü y ü k l i d e r i n i P a d i ş a h o l a r a k b u l u n d u r a n b u ulus i ç i n , a n ı m s a n m a y a ­ cak denli uzaktı.

TAMU

YELLERİ

49

B e n A v r e t h i s a r ' d a b u l u n d u ğ u m s ı r a d a , Sait Paşa y e n i d e n S a d r a z a m o l m u ş t u . A y l ı k l a r ı m ı z d a y e n i d e n b i r i n d i r i m y a p t ı r t t ı . A y r ı c a , i l ç e gi­ d e r l e r i n i n t ü m ü n ü n İ s t a n b u l ' a g ö n d e r i l m e s i n i d e e m r e t m i ş . A r t ı k aylık a l a m a z o l m u ş t u k . B i r g ü n , G i r i t ' d e n g e l e n s u b a y v e m e m u r l a r a y l ı k ala­ m a d ı k l a r ı i ç i n K a y m a k a m l ı ğ ı v e M a l s a n d ı ğ ı ' n ı bastılar. K a y m a k a m v e Mal M ü d ü r ü n ü iyice hırpalamışlar. Bu y ü z d e n mahkemelik oldular. Da­ valarına b e n baktım ve hepsini beraat ettirdim. B u n u n üzerine, Selanik vilâyeti İ d a r e M e c l i s i Ü y e s i H u l u s i v e a y r ı c a S e l a n i k M a h k e m e s i Ü y e l e ­ r i n d e n S a m i B e y l e r s o r u ş t u r m a y a p m a k ü z e r e g e l d i l e r . S o r u ş t u r m a so­ nunda, Kaymakamın İmroz Adası'na gönderilmesine, Mal Müdürünün d e a z l i n e d a i r b i r r a p o r y a z d ı l a r . Ö n e r i l e r i üst m a k a m l a r c a b e n i m s e n ­ d i . A s l e n A r n a v u t o l a n yeni b i r k a y m a k a m geldi. O sırada B u l g a r l a r ayak­ lanmışlardı. Yakalanan B u l g a r fedaileri, p a p a z l a r ı , daskalları Avrethisar'a getirildiler. Ç ü n k ü i l ç e m i z b u k o n u d a m e r k e z d u r u m u n a getirilmişti. Bun­ ların m u h a k e m e l e r i g ö r ü l d ü v e s o n u ç t a , kimisinin R o d o s ' a kimisinin B o d ­ rum'a sürgün edilmeleri kararlaştırıldı. A n c a k , Rusya'nın A b d ü l h a m i d ü z e r i n d e y a p t ı ğ ı b a s k ı s o n u c u , P a d i ş a h b i r g e n e l a f i l a n etti. B ü t ü n k o ­ miteciler geri d ö n d ü l e r . Bu kez Sırplar da ayaklanmışlardı. Bulgar ve S ı r p a y a k l a n m a l a r ı b ö y l e c e a r d a r d a s ü r ü p gitti. A v r e t h i s a r ' a g e l d i k t e n b i r s ü r e s o n r a , o r a e ş r a f ı n d a n , çiftlik s a h i b i , o k u r yazar, b i l g i l i v e e f e n d i d e n b i r i o l a n K a d r i E f e n d i ' n i n k ı z l a r ı n d a n İhsaniye H a n ı m ' l a i k i n c i kez evlenmiştim. M u t l u b i r yaşam sürmekte iken, iki yıllık sürem de d o l m u ş t u . Yargıçlıktan ayrılarak y e n i d e n İstanbul'a gitmem, ve yeni b i r yargıçlığa atanmamı b e k l e m e m gerekiyordu. Eşimi, babasının evine bırakarak İstanbul'a gittim. Bu kez ç o k b e k l e m e m e y e , n e r e s i o l u r s a o l s u n g i t m e y e k a r a r l ı y d ı m . M a r t a y ı n d a y d ı k . Fatih y ö r e ­ sinde, Samancı hanında b i r o d a kiraladım- sonradan bu han yıkılmış, b u l u n d u ğ u y e r d e n yol geçirilmiş. Neresi olursa gitmeye kararlıydım, ne var ki, gene de on gün bekledikten sonra, d o ğ u vilâyetlerinin en uzak b i r sancağı olan H a k k â r i ' y i k a b u l etmek z o r u n d a k a l d ı m . Yolu izi olma­ d ı ğ ı n d a n , u z a k l ı ğ ı y ü z ü n d e n k i m s e oraya g i t m e k i s t e m i y o r d u . A y r ı c a yol p a r a s ı d a v e r i l m i y o r d u . D u r u m u m sıkışık o l d u ğ u i ç i n h i ç b i r g ü ç l ü ğ ü d ü ­ ş ü n m e d i m . A y r ı c a , E g e B ö l g e s i ' n i , K ı b r ı s , Ş a m v e Beyrut'u, s o n u n d a , Batı T r a k y a ' y ı g ö r m ü ş t ü m . B i r d e d o ğ u y u g ö r m e m iyi o l a c a k t ı . K ı l k ı ş ' t a , B u l ­ gar ve Sırp komitacılarla karşılaştığımda, İmparatorluğun acıklı duru­ m u b e n i ç o k d ü ş ü n d ü r m ü ş t ü . Ç o k d e ğ i l o n b e ş yıl s o n r a , B a t ı T r a k y a ' y ı F. 4

50

TAMU

YELLERİ

da yitirecektik. Oralarda b u l u n d u ğ u m sıralarda belki kesin olarak bu k o n u d a b i r t a r i h v e r e m e z d i m . N e v a r k i p e r ş e m b e n i n gelişi ç a r ş a m b a ­ dan belliydi. G ö r e n gözün de kılavuza gereksinmesi yoktu. 3- H a k k â r i ' y e Nasıl G i d i l i r ? Eytam Sandığı'ndan ve kimi dostlarımdan aldığım b o r ç paranın bir b ö l ü m ü n ü Kılkış'ta babasının evinde bıraktığım eşime g ö n d e r d i m . Son­ ra Trabzon'a gitmek ü z e r e M e h m e t Efendi adında b i r arkadaşımla vapu­ ra bindik. K a r a d e n i z ' i n a z g ı n d a l g a l a r ı y l a g ü n l e r c e s a r s ı l d ı k t a n s o n r a , b i r sa­ b a h Trabzon'a vardık. Kayıktan iskeleye çıktığımızda, b i r k a ç subay ve hafiye b e n i ve M e h m e t ' i b i r kıyıya çektiler. U z u n soruşturmalarda bu­ lundular. M e ğ e r M e h m e t , d a h a ö n c e kendilerine adı ve eşkâli verilmiş o l a n A s ı m a d ı n d a b i r i n e b e n z i y o r m u ş . M e h m e t ' i n M e h m e t o l d u ğ u anla­ şılınca salıverildik. İhtiyar b i r kişi olan A b b a s A ğ a ' n ı n oteline i n d i k . Er­ z u r u m ' a g i d e c e ğ i m i z i ö ğ r e n i n c e , atla g i t m e m i z i s a l ı k v e r d i . B i z o n u d i n l e m e d i k . B a y b u r t l u b i r a r a b a c ı y l a b e ş altına p a z a r l ı k e t t i k , anlaş­ tık. Arabaya bindiğimizde atların huysuz durumları beni korkutmuştu. A n c a k b i r k e z a r a b a y a b i n m i ş t i k . T r a b z o n ' d a n ç ı k t ı ğ ı m ı z s ı r a d a atlar­ d a n b i r i n i n nalı d ü ş t ü . B u d u r u m k a r ş ı s ı n d a k ö t ü k u r u n t u l a r a k a p ı l d ı m . A r a b a d a n i n d i m . O r a l a r d a b i r n a l b a n t v a r m ı ş . A t ı n n a l ı n ı çaktılar. A r a ­ bacının yalvarmalarına dayanamayarak, y e n i d e n yola çıktık. B i r süre yol a l d ı k t a n s o n r a , a t l a r ı n ikisi b i r d e n , t ü m z o r l a m a l a r a k a m ç ı l a r a k a r ş ı n y ü r ü m e z oldular. B e n de k o r k u n ç kuruntular içinde bu arabayla yola devam etmemeye kesin karar v e r d i m . A r a b a d a n indik, yürüyerek geriye otele d ö n d ü k . O t e l c i ç o k sevindi. İ b r a h i m a d ı n d a a t kiralayan b i r i n i b u l d u , g e t i r d i . A r a b a c ı y a v e r d i ğ i m i z p e y a k ç e s i n i g e r i a l d ı k . B u k e z atlara b i ­ n e r e k y o l a k o y u l d u k . O g e c e y i , Z i g a n a D a ğ ı ' n ı n e t e ğ i n d e M a ç k a ' d a ge­ ç i r d i k . E r t e s i g ü n ü k i m i yaya, k i m i y ü r ü y e r e k d a ğ a s a r ı l d ı k v e H a m s i K ö y ü ' n e vardık. O r a d a g e c e l e d i k . Ertesi geceyi A r d e ş e n ilçesinde ve on­ dan sonraki geceyi de Gümüşhane'de geçirdik. Gümüşhane'de sürgüne g ö n d e r i l m e k t e o l a n N a z ı m P a ş a ' y l a k a r ş ı l a ş t ı k . B i r b ö l ü k atlı a s k e r v e p o l i s l e r l e G ü m ü ş h a n e ' d e n g e ç i p gittiler. E r z i n c a n ' a g ö t ü r ü l ü y o r m u ş . Ertesi g e c e y i Teke d e n i l e n b i r y e r d e g e ç i r d i k . E r t e s i g ü n ü B a y b u r t y ö n ü n d e y o l a ç ı k t ı k , v e s o n r a k i g ü n M a y ı s ı n b e ş i y d i , K o p D a ğ ı ' n a u l a ş t ı k . D a ğ k a r ile ö r t ü l ü y d ü . A y r ı c a b i z o r a y a v a r d ı ğ ı m ı z d a b i r k a r tipisi b a ş l a d ı . Vakit ö ğ -

TAMU YELLERİ

51

leye yakındı, yol ç o k kötüydü, güçlükle dağdan indik, geceyi P i r n a l Ka­ p a n ı d e n i l e n b i r h a n d a g e ç i r d i k . E r t e s i g ü n ü A ş k a l e ' d e n g e ç e r e k Yeni H a n l a r a d ı v e r i l e n y e r e g e l d i k . H a m i d i y e a s k e r l e r i y l e i l k k e z b u r a d a kar­ şılaştık. B u n l a r K ü r t s u b a y l a r d ı . K a h v e d e o t u r d u k . S o ğ u k t a n v e g ü n e ş ­ ten k o r u n m a k üzere bir başlık taşıyordum, çıkarıp yanıma koymuştum. B u s u b a y l a r g i d e r k e n b e n i m b a ş l ı ğ ı m ı a l ı p g ö t ü r m ü ş l e r . E r t e s i g ü n ü Ilı­ ca'dan geçerek Erzurum'a vardık, Halit Ağa oteline indik. Paramız da bitmişti. Sınıf a r k a d a ş l a r ı m d a n T o r t u m Yargıcı Süleyman'la karşılaştık. B u n u n a ğ a b e y i o t a r i h t e N ü f u s N a z ı r ı i d i . S ü l e y m a n ' d a n ü ç altın b o r ç aldık.

T r a b z o n ' d a n E r z u r u m ' a o n g ü n d e varabilmiştik. Ö n ü m ü z d e d a h a o n ü ç g ü n l ü k y o l v a r d ı . B u ü ç altın y e t m e y e c e k t i . H a s a n K a l e Y a r g ı c ı F a h r i ar­ k a d a ş ı m d ı . O n a beş altın g ö n d e r m e s i i ç i n b i r m e k t u p y a z d ı m . M e h m e t bu m e k t u b u g ö t ü r m e k ve parayı alarak y o l d a bana katılmak üzere, Ha­ san K a l e ' y e gitti. B e n d e b i r j a n d a r m a ile y o l a ç ı k t ı m . Y o l d a K â z ı m a d ı n d a b i r tanıdığımla karşılaştım. O da Van'a g i d i y o r m u ş . Birlikte gitmeyi ö n e r d i . B e n i m a t ı m yaşlı v e g ü ç s ü z d ü , i k i k e z k a p a n d ı , g e r ç i d ü ş t ü m , a n c a k b i r y e r i m e b i r şey o l m a d ı . H a s a n K a l e ' d e M e h m e t ' l e b u l u ş t u k . G e c e y i o r a ­ da g e ç i r d i k . Ertesi günü, kervana ulaştık. Ç e v r e d e eşkıyalar dolaştığını d u y d u ğ u m için, kervanla birlik o l m a k istiyordum. Kervandaki yolcular a r a s ı n d a , H i c a z ' a g i d e n l e r d e v a r m ı ş . E ş k ı y a l a r d a e n ç o k b u n l a r ı arar­ lardı. Soyulmak korkusuyla hızlı gidiyorduk. K i m i geceleri Kürt köyle­ r i n d e , k i m i g e c e l e r i E r m e n i k ö y l e r i n d e g e ç i r e r e k , s o n u n d a Van G ö l ü k ı y ı s ı n d a Tatvan'a v a r d ı k . E r t e s i g ü n ü , g ö l k ı y ı s ı n ı i z l e y e r e k d ü ş e k a l k a o n g ü n d e Van'a y a k ı n G ü m ü ş d e r e ' y e ulaştık. K e r v a n d a k i s u b a y l a r d a n b i r i o r a l ı y m ı ş , b i z i e v i n e davet etti, y e m e k v e r d i . S o n r a V a n G ö l ü ' n d e y ı k a n ­ d ı k . E r t e s i g ü n d e Van'a v a r d ı k . S o n r a d a n Ş e y h ü l i s l â m o l a n A b d u r a h m a n N e s i p , b i z İ s t a n b u l ' d a n y o l a ç ı k a r k e n , Van Y a r g ı c ı H a s a n E f e n d i ' y e b i r m e k t u p v e r m i ş t i . Y a r g ı ç b i z i e v i n d e m i s a f i r etti. S o n r a v a l i y i z i y a r e t ettik.

O,

t a r i h t e Van valisi b i l g i l i b i r a d a m o l a n T a h i r P a ş a ' y d ı ,

-

M e ş r u t i y e t ' t e n s o n r a T r a b z o n valisi o l m u ş t u r . Y a n ı n d a F u a t P a ş a ' n ı n ba­ b a s ı v a r d ı , o d a H a k k â r i m u t a s a r r ı f l ı ğ ı n d a n a z l e d i l m i ş , İ s t a n b u l ' a gidi­ y o r m u ş , b u zat H a k k â r i ü z e r i n e i n s a n ı k o r k u t u c u ş e y l e r anlattı. Vali b i z i y e m e ğ e alıkoymuştu. Yemekten sonra b e n i b i r köşeye ç e k e r e k , mutasar­ rıfın sözlerine ö n e m vermememi, k o r k m a m a m ı söyledi.

52

TAMU YELLERİ

H e n ü z H a k k â r i ' y e ü ç g ü n l ü k y o l d a y d ı k . P a r a m ı z tükenmişti. Yargıç H a s a n ' a d u r u m u a ç t ı m . O n d a d a p a r a y o k m u ş . B i r l i k t e D e f t e r d a r ' a git­ tik, d u r u m u m u z u b i l d i r e r e k b i z e y a r d ı m etmesini söyledik. Defterdar, ricalarımızkarşısında bin güçlükle bize yirmi mecidiye verdi. Sekiz me­ c i d i y e y i Y a r g ı ç H a s a n a l d ı , g e r i s i n i b e n a l d ı m . İşte A b d ü l h a m i d d ö n e m i n d e m e m u r l a r b u d u r u m d a y d ı . A y l ı k l a r ı n ı alamazlar, g ö r e v e g i d e n l e r e y o l l u k verilmezdi. Aylığımızdan kesilmek üzere, yalvar yakar Defterdard a n sadaka gibi y i r m i m e c i d i y e alabilmiştik. K i m i zaman o l u r d u , dört b e ş a y a y l ı ğ ı m ı z ı a l a m a z d ı k . Ö t e y a n d a n S a r a y ' ı n v e Saray'a y a k ı n o l a n ­ ların, hafiyelerin, kuş sütleri bile eksik o l m a z d ı . Asalaklar, Jurnalciler, e ğ l e n c e l e r i n d e n g e r i k a l m a z l a r , g e r e k s i n m e l e r i n i n ü s t ü n d e , sağa s o l a sav u r a c a k denli parayı k o l a y c a b u l u r l a r d ı . D e v l e t i n asker sivil, y u r t v e uluss e v e r m e m u r l a r ı ise y a r ı a ç y a r ı t o k ç a l ı ş m a k z o r u n d a y d ı l a r . D o ğ a l d ı r ki b u n l a r d a n ahlâkı zayıf olanlar, rüşvet ve hırsızlık yollarına saparlar, b u n u n için de hizmetle görevli oldukları yoksul halkı sömürür, haraca bağlarlardı. İstibdat yönetiminin, kötü yönetimin s o n u c u y d u bunlar. A n ­ c a k k i m s e a ğ z ı n ı a ç a m a z , d u r u m d a n y a k ı n a m a z d ı . B u n u n s o n u c u , sür­ g ü n d ü , ç o ğ u z a m a n da hapisti, öldürülmekti. Ertesi günü yine yola çıktık. O zamanki adı H o ş a b ya da H a m i d i y e ( G ü z e l s u ) o l a n y e r d e k a l d ı k v e ertesi g ü n ü Ç u h ( ş i m d i k i G ü z e l d e r e ) G e ç i d i ' n i aştık, v e a d ı n ı a n ı m s a y a m a d ı ğ ı m b i r k ö y d e g e c e l e d i k . B u k ö y d e H a c ı M e h m e t E f e n d i a d ı n d a b i r i , H a z r e t i M u h a m m e d ' i n n a l ı n l a r ı n ı ata­ l a r ı n d a n tevarüs e t m i ş ; e l i n d e k a l a n t e k b i r n a l ı n ı İ s t a n b u l ' a g ö t ü r m ü ş v e A b d ü l h a m i d ' e a r m a ğ a n e t m i ş . B u n a l ı n , H a z r e t i M u h a m m e d ' d e n ka­ lan diğer eşyalarla birlikte T o p k a p ı Sarayı'nda H ı r k a i Saadet'e konul­ muş ve o r a d a muhafaza edilmekte bulunmuştur. Bu armağana karşılık, A b d ü l h a m i d , H a c ı M e h m e t E f e n d i ' y i ö l ü n c e y e d e k d ö r t y ü z k u r u ş aylık­ la H a k k â r i Livası m a h k e m e üyeliğine, kardeşi H u r ş i d ' i de, Liva İdare M e c l i s i ü y e l i ğ i n e atamıştır. Ertesi g ü n y o l a ç ı k a r a k , H a k k â r i L i v a s ı m e r k e z i o l a n B a ş k a l e ' y e var­ d ı k . C e z a R e i s i H i k m e t A r i f B e y ' d i . B i z i m i ç i n b i r Y a h u d i n i n e v i n i kira­ lamış. B u eve i n d i k . Mutasarrıf, ö n c e de bildirdiğim gibi azledilmişti. H o ş a b Kaymaka­ m ı F u a t M u r a t V e k â l e t e d i y o r d u , - b u zat K u r t u l u ş S a v a ş ' ı n d a D a n ı ş t a y savcısı o l m u ş t u r .

TAMU

YELLERİ

53

O g e c e o t u r m u ş m e k t u p y a z ı y o r d u m . D ı ş a r ı d a b a ğ r ı ş m a l a r , silâh ses­ leri. Arkadaşım Mehmet'e, buranın oturulacak bir yere benzemediğini, istifa e d e r e k g e r i d ö n m e m i z i n y e r i n d e o l a c a ğ ı n ı s ö y l e d i ğ i m s ı r a d a , b i r i ­ leri geldi; k o r k m a m a k gerektiğini, bu gibi olayların h e r z a m a n olduğu­ n u , bu akşam da İranlı eşkıyaların yakın b i r köyü basarak, ne var ne y o k alıp götürdüklerini, b i l d i r d i . Z a m a n z a m a n b i z i m Kürtler, İran köy­ lerini basıp talan e d e r l e r m i ş , bu işler karşılıklı b ö y l e sürüp gidermiş. Çaresiz, oturacak, b i z de alışacaktık. Gerçekten bu y o l c u l u ğ u m u z d a , Trabzon'dan başlayarak gördüğümüz h e r k a s a b a v e köy, h a r a p , p e r i ş a n , d ü z e n s i z , p i s l i k i ç i n d e y ü z ü y o r d u . Başkale'de daha o gece, bize k o r k m a m a m ı z ı söyleyenler, b ö l g e d e b i r çe­ şit a t a s ö z ü niteliği k a z a n m ı ş b i r s ö z ü d e ö ğ r e t m i ş l e r d i : " B u r a d a y a b a d b a r a n , ya havar ve t a l a n " dır, yani, " b u r a d a ya r ü z g â r ya yağmur, ya da zillet ve s o y g u n " ! Yerine gelmiş o l d u ğ u m Yargıç Cevat, b i r i k m i ş o n i k i aylığını alama­ d ı ğ ı , y o l p a r a s ı d a o l m a d ı ğ ı i ç i n g i d e m e m i ş , ç o l u k ç o c u ğ u y l a ç a r e s i z otur­ maktaydı. O n u n d u r u m u n a d ü ş m e k t e n k o r k m a y a başlamıştım. A d a m c a ğ ı z b i r y ı l d ı r a y l ı ğ ı n ı a l a m a d ı ğ ı n a g ö r e , b e n , y e n i g e l m i ş y a r g ı ç o l a r a k nasıl aylık alabilecektim. Ne var ki, ö d e y e m e y e c e ğ i m denli b o r ç alarak bin güçlükle oraya d e k gelmiştim. Gitmeye kalksam bile p a r a m yoktu, kim­ d e n nasıl b o r ç a l a b i l i r d i m . Ç a r e s i z l i k i ç i n d e o t u r u p b e k l e m e k t e n b a ş k a y a p a c a k b i r şey o l m a d ı ğ ı n a k a r a r v e r d i m . Evini kiralamış olduğum Yahudi, m a h k e m e d e üye o l m a k istiyordu. Bu y ü z d e n o adamın evinde o t u r m a m d o ğ r u değildi. M a h k e m e üyelerin­ d e n A b d ü l a z i z a d ı n d a b i r i n i n , ü ç o d a , altı ü s t ü t o p r a k b i r e v i n i , b i r li­ raya k i r a l a y a r a k o r a y a t a ş ı n d ı m . B i r k a ç g ü n s o n r a , S e l i m P a ş a ' n ı n o ğ l u İzzet Paşa, yanında b i r de hizmetçisi o l d u ğ u halde, Mutassarrıf olarak B a ş k a l e ' y e g e l d i . E ş r a f v e H a m i d i y e alay s u b a y l a r ı y l a b i r l i k t e k e n d i s i n i k a r ş ı l a d ı k . K a s a b a n ı n b i r k ı y ı s ı n d a m u t a s a r r ı f l a r i ç i n y a p ı l m ı ş o l a n eve i n d i . K o n u ş m a l a r sırasında eşraftan k i m i kişiler, eşkıyalardan, talanlardan s ö z a ç t ı l a r . M u t a s a r r ı f İ z z e t P a ş a , d i n l e d i k l e r i n d e n ş a ş k ı n a d ö n m ü ş , ay­ r ı c a k o r k u y a d a k a p ı l m ı ş t ı . H i ç b i r şey s ö y l e m e d e n ö y l e c e b a k ı n ı p d u r u ­ y o r d u . Yalnız kaldığımızda: " B u r a s ı ç o k kötü b i r yermiş, b e n b u r a d a o t u r m a y a c a ğ ı m , h e m e n istifa e d i p g i d e y i m " , d e d i . K e n d i s i n e s a b r e t m e ­ sini, i l k g e l i ş i m d e b e n i m d e b ö y l e d ü ş ü n c e l e r e k a p ı l m ı ş o l d u ğ u m u , an­ c a k s o n r a alıştığımı, k e n d i s i n i n d e alışacağını s ö y l e d i m . B i r a z d i n g i n l e ş i r

54

TAMU

YELLERİ

gibi o l d u , b u n u n ü z e r i n e b e n d e eve gitmek ü z e r e kalktım. A n c a k muta­ sarrıf, k o l l a r ı m a y a p ı ş a r a k , o g e c e b e n i m d e m u t a s a r r ı f e v i n d e k a l m a m ı istedi. Ç o k k o r k u y o r d u . K o r k m a m a s ı n ı , hele k o r k m u ş g ö r ü n m e m e s i n i salık v e r d i m , a y r ı c a , b e n k a l a c a k o l u r s a m , k o r k t u ğ u n u n b e l l i o l a c a ğ ı n ı , b u n u n ise iyi s o n u ç v e r m e y e c e ğ i n i , u z u n u z u n a n l a t m a k g e r e k t i . S ö y l e ­ d i k l e r i m u s u n a yattı, b e n d e e v i m e g i t t i m . 4 - H a k k â r i ' d e Şeyhler, Hamidiye Alayları, K ü r t v e E r m e n i Çatış­ maları A r a d a n tam oniki gün geçmişti. Bir sabah evimde p e n c e r e ö n ü n d e o t u r u y o r d u m . B i r d e M u t a s a r r ı f İ z z e t P a ş a , y a n ı n d a atlı iki e r l e b i r l i k t e geldi. K a p ı d a n girer g i r m e z a l ç a k sesle: " B e n b u r a d a o t u r a m a y a c a ğ ı m , g i d i y o r u m , d e d i . B u n d a n k i m s e y e s ö z e t m e y i n i z . Vilâyette i ş i m o l d u ğ u i ç i n b i r k a ç g ü n l ü ğ ü n e a y r ı l d ı ğ ı m ı , i l g i l i l e r e s ö y l e d i m . B e n i m o n i k i gün­ lük aylığımla ayrıldığıma dair belgeyi h i z m e t ç i m A h m e t ' l e gönderiniz. B e n d e V a n ' d a n istifa e t t i ğ i m i t e l g r a f l a b i l d i r e c e ğ i m . A n c a k , s i z d e n r i c a e d i y o r u m , ş i m d i b e n i m l e b i r l i k t e t e l g r a f h a n e y e g e l i n i z . İ ş i ç i n Van'a gi­ d e c e ğ i m e d a i r v a l i y e b i r t e l g r a f ç e k e c e ğ i m " , - B u zatla d a h a s o n r a l a r ı , T r a b l u s g a r p ' t a ( L i b y a ) k a r ş ı l a ş t ı m - b i r l i k t e t e l g r a f h a n e y e gittik. T e l g r a f M ü d ü r ü H a m d i zekî b i r a d a m d ı . B i r ara kulağıma, " M u t a s a r r ı f kaçı­ y o r " , diye fısıldadı. M u t a s a r r ı f İ z z e t P a ş a b ö y l e c e gitti. İ k i g ü n s o n r a v a l i d e n b i r t e l g r a f a l d ı m . Ş ö y l e d e n i y o r d u : " M u t a s a r r ı f İ z z e t Paşa istifa etti. L i v a i ş l e r i n i v e m u t a s a r r ı f l ı k g ö r e v i n i v e k â l e t e n siz g ö r e c e k s i n i z . Ç a r e s i z b i r d e m u ­ t a s a r r ı f l ı k g ö r e v i n i y ü k l e n m i ş t i m . E s k i m u t a s a r r ı f ı n o n i k i g ü n l ü k aylı­ ğını ve belgesini g ö n d e r t t i m . B e ş o n g ü n s o n r a , L ü t f ü a d ı n d a b i r i m u t a s a r r ı f o l a r a k g e l d i . Yete­ n e k l i b i r i n e b e n z i y o r d u . K ü r t l e r b u n u b e ğ e n m e d i l e r , a d a m ç e k i l i p gitti. Gene b e n mutasarrıf vekâletine başladım. B u a r a d a , M a l i y e , L i v a n ı n k a z a l a r ı n d a n b i r i n d e n , vergi karşılığı o l a ­ rak toplattığı b i r sürü, k o y u n , keçi at ve başka hayvanları, Başkale'ye t o p l a d ı . B i r k o m i s y o n k u r u l u r , b u n l a r s a t ı l ı r d ı . B u k e z k o m i s y o n baş­ k a n l ı ğ ı n ı d a b a n a v e r d i l e r . G ü n l e r c e u ğ r a ş a r a k b u n l a r ı sattık. M e m u r ­ l a r ı n b i r i k m i ş a y l ı k l a r ı n ı , b a ş k a g i d e r l e r i ö d e d i k . B u a r a d a eski y a r g ı c ı n d a b i r i k m i ş a y l ı k l a r ı n d a n b i r b ö l ü m ü ö d e n d i . S o n r a k e n d i s i n i âşar iha-

55

TAMU YELLERİ

l e m e m u r u o l a r a k G e v a r K a z a s ı ' n a g ö n d e r d i m , b i r k a ç aylığını d a o r a d a n almasını s a ğ l a d ı m . A y r ı l d ı ğ ı n d a , onaltı a y l ı ğ ı n d a n altı aylığı kalmıştı. L i v a muhasebesi b u n u ödeyemeyeceğini bildirdiği için, yargıç ç o l u ğ u n u ç o ­ c u ğ u n u t o p a r l a y ı p İstanbul'a y o l l a n d ı . Van'dan g e ç e r k e n iki aylığını da o r a d a ö d e m i ş l e r . Ç o k s o n r a l a r ı k e n d i s i n e İ s t a n b u l ' d a r a s g e l d i ğ i m d e , ge­ ri kalan d ö r t aylığını h e n ü z alamamış o l d u ğ u n u söylemişti. 5 - D e v l e t ! Nasıl Devlet?! L i v a ' d a d e v l e t i ç i n vergi a l m a k g e r ç e k t e n o l a n a k s ı z d ı . B u y ü z d e n m e ­ m u r l a r ı n a y l ı k l a r ı n ı v e r m e k o l a n a ğ ı d a y o k t u . Y e r l i eşraf, ağalar, v e H a midiye Alayları subayları, bölgede, A b d ü l h a m i d ' i n İstibdadına b e n z e r b i r istibdat yönetimi kurmuşlar, halkı inim inim inletiyorlardı. Can ve m a l g ü v e n l i ğ i d i y e b i r şey y o k t u . K i m s e b u a d a m l a r d a n y a k ı n a m a z d ı ; ya­ k ı n m a k istese b a ş v u r a c a k m a k a m b u l a m a z d ı . A y r ı c a c a n ı n d a n , m a l ı n ­ d a n olmaktan da kurtulamazdı. Mütegallibe ve H a m i d i y e Alay subayları, k a p a t m a y o l u y l a âşar g e l i r l e r i n e e l k o y m u ş l a r d ı , b u y ü z d e n m a l s a n d ı ğ ı kasasına o n para girmezdi. B ö l g e d e k i b ü t ü n devlet gücü Arvaş adında b i r ailenin elindeydi. Bun­ l a r altı y e d i k a r d e ş t i l e r . K a r d e ş l e r d e n A b d ü l h a k i m , h i ç b i r i ş sıfat karşı­ lığı

olmaksızın

devletten ayda

bin kuruş

alırdı.

Bir başka

kardeş,

Nakibüleşraf unvanıyla Liva İdare Meclisinde " t a b i i ü y e " idi, b i r başka kardeş kapısı hiç açılmamış, bir tek öğrencisi olmayan rüşdiye mekte­ b i n d e altıyüz kuruş aylıklı ö ğ r e t m e n d i , b u n u n adı Taha i d i . B i r başka k a r d e ş B e l e d i y e Başkanı, b i r başkası da müftü idiler. B u n l a r ı n yakınla­ rı, akrabaları da, mahkeme üyeliklerini, idare meclisi kâtipliklerini, ic­ r a m e m u r l u k l a r ı m p a y l a ş m ı ş l a r d ı . H ü k ü m e t i n h e r d a i r e s i b u n l a r ı n işgali v e y ö n e t i m i altındaydı. Â ş a r m ü z a y e d e s i n d e k i m s e p a y s ü r e m e z d i , b u y ü z ­ d e n , o n l a r âşarı u c u z a k a p a t ı r l a r . D e v l e t g e l i r l e r i n i a r a l a r ı n d a paylaşır­ lardı. Bunların başka kötülükleri de vardı. Mutasarrıfları ve mahkeme­ l e r i t e h d i t a l t ı n d a t u t a r l a r d ı . T ü r k m e m u r l a r ı n v e j a n d a r m a l a r ı n , aylık­ l a r ı n ı , y ü z k u r u ş ise o n k u r u ş v e r e r e k k ı r a r l a r d ı . B u n l a r v e H a m i d i y e A l a y ı a d ı v e r i l e n aşiret r e i s l e r i , b u n l a r ı n s u b a y v e a s k e r l e r i , T ü r k l e r e v e h ü k ü m e t e " R u m î " adını takmışlar, v e h e r türlü aşağılamalarda bu­ l u n u y o r l a r d ı . H a l k ı v e k ö y l ü l e r i k ö l e g i b i ç a l ı ş t ı r ı y o r l a r d ı . U c u z a kapat­ t ı k l a r ı âşar g e l i r i n d e n ö n c e k e n d i k e n d i l e r i n e b i ç t i k l e r i a y l ı k l a r ı alırlar, k a l a n ı d a a r a l a r ı n d a p a y l a ş t ı k l a r ı i ç i n , L i v a m u h a s e b e s i n e b e ş p a r a in-

56

TAMU YELLERİ

tikal e t m e z d i . B u n l a r a y r ı c a , ç e ş i t l i k i ş i l e r v e a ş i r e t l e r a r a s ı n d a k i anlaş­ mazlıkları, kendi evlerinde muhakeme eder ve karara bağlarlardı. Kimi a k , k i m i yeşil r e n k t e s a r ı k sarar, s ı r t l a r ı n a c ü p p e g i y e r l e r d i . Y a n l a r ı n ­ da, hançerli, kamalı, kılıçlı adamları o l d u ğ u halde sokağa çıkarlardı. İşte A b d ü l h a m i d d ö n e m i n d e V a n y ö r e s i n d e , d e v l e t v e h ü k ü m e t b u d u ­ r u m d a y d ı . Bunlar, devletin ve h ü k ü m e t i n saygınlığını k ı r m a k i ç i n elle­ r i n d e n geleni yaparlardı.

Yeni

gelen memurları kendi yanlarına ve

emirlerine almak için korkuturlardı. Kendilerine kazanamadıkları me­ m u r l a r ı , b i r y o l u n u b u l a r a k kesinlikle uzaklaştırırlardı. K ö y l e r i talan ettirirler, s o n r a m u t a s a r r ı f ı İ s t a n b u l ' a şikâyet e d e r e k a z l e t t i r i r l e r d i . B ö l ­ g e d e n e y o l , n e b a y ı n d ı r l ı k , n e m a l v e c a n g ü v e n l i ğ i v a r d ı . D e v l e t e ait b i r t e k b i n a y o k t u . M u t a s a r r ı f l ı k v e m a h k e m e h e p k i r a ile o t u r u y o r l a r ; ü s t e l i k b i n a l a r d a m ü t e g a l l i b e y e ait. L i v a b ö y l e o l d u ğ u g i b i k a z a l a r d a aynı d u r u m d a . Ç ö l e m e r i k d e n i l e n kaza halkı ç o ğ u n l u ğ u y l a nastûri. İn­ gilizler b u n l a r ı elde etmişler; ve nastûriler devlete vergi ve âşar v e r m e z ­ ler. Ş e m d i n a n d e n i l e n k a z a d a M e h m e t S ı d d ı k a d ı n d a b i r a d a m p a d i ş a h o l d u ğ u n u s ö y l ü y o r ; k a z a n ı n k ı r k k ö y ü n ü e g e m e n l i ğ i altına a l m ı ş . İ k i b i n i a ş k ı n s i l â h l ı a d a m ı var. H ü k ü m e t e v e r g i v e â ş a r v e r m i y o r . K a z a d a n e k a y m a k a m n e d e yargıç var. O k u l d a y o k . B ö y l e b i r liva v e y ö r e s i n d e devlet v e h ü k ü m e t saygınlığı k a l ı r m ı ? M e m u r l a r b u a d a m l a r ı n b o y u n d u r u ğ u altında ve k o r k u içinde, göz ve kulaklarını kapamaktan başka yapacak hiç b i r işleri y o k . Bu adamlarla çatışmaya kalksalar kendilerini koruya­ c a k b i r devlet gücü y o k ç ü n k ü yanlarında ve arkalarında. Oysa bu adam­ ların

İstanbul'da

ve

Saray'da

bile

koruyucuları

var.

Kendilerini

d i n l e m e y e n , ç ı k a r l a r ı n a d o k u n a n m e m u r l a r ı , b i r y o l u n u b u l u p azlettir e b i l i y o r l a r . İ s t a n b u l v e A b d ü l h a m i d y ö n e t i m i b u r a l a r a e r i ş e m i y o r , erişse de kendi m e m u r u n u koruyucak güçten yoksun. B e n gerek yargıçlığım, gerekse mutasarrıf vekâletim sıralarında, yasaları u y g u l a m a k i ç i n yap­ tığım tüm çabalarda bu adamlarla b o ğ u ş m a k z o r u n d a kaldım. H e m e n hepsi b i r d e n t o p l a n ı p karşıma dikilir, ille yasalara aykırı ve k e n d i ç ı k a r l a r ı d o ğ r u l t u s u n d a ö n e r i l e r ileri s ü r e r l e r d i . B e n öteki m u t a s a r r ı f v e m e m u r l a r gibi y a p m a d ı m , yani k a ç m a d ı m . Y u m u ş a k sözlerle, akıl ve m a n t ı k yön­ temleriyle bunları yola getirmeye uğraştım. Ayrıca, bunlara düşman olan k i m i aşiretlerle yakınlaşarak, b i r yandan gelecek sakıncayı öteki yanı kullanarak ö n l e m e y e çalıştım. Aşiret reisleri d o ğ r u l u k ve adalet yanlısı tutumlarımdan b i r kez b a n a güvenmişlerdi. Bu y ü z d e n , kasabadaki müs­ t e b i t ş e y h l e r e k a r ş ı b e n i d e s t e k l e r l e r d i . H a l k ı n ç o ğ u şafii m e z h e b i n d e n -

TAMU

di.

Vilâyet erkânı da öyleydi.

YELLERİ

Vali,

57

kendisine

sunulan b ü t ü n işleri,

savsaklayarak, " i d a r e i m a s l a h a t l a çalışırdı. E r m e n i ayaklanması sonu­ c u n d a m e y d a n a g e l e n o l a y l a r d a k i m i E r m e n i l e r İ r a n ' a k a ç m ı ş l a r d ı . Yu­ k a r ı d a n b e r i s ö z ü n ü ettiğim mütegallibe kaçanların evlerini topraklarını e l e g e ç i r m i ş l e r d i . Vali b u d a v r a n ı ş l a r ı ö n l e y e m e m i ş t i . K a ç a n E r m e n i l e r , s ı n ı r d ı ş ı n d a ç e t e l e r k u r m u ş l a r , z a m a n z a m a n sınırı g e ç e r e k , k ö y l e r e sal­ d ı r m a y a başlamışlardı. Ç o ğ u n l u ğ u K ü r t l e r d e n k u r u l u H a m i d i y e Alaylarıyla bu E r m e n i çeteleri arasında h e m e n her gün çarpışmalar o l u r d u . Bu olaylar sırasında, b i z aylar geçiyor, aylıklarımızı a l a m ı y o r u z . Li­ va sandığında aylıkları ö d e y e c e k bir kuruş y o k . B i r çare d ü ş ü n ü y o r u m . "Tatlı dil güleryüzle yılan deliğinden çıkarılır", sözü gereğince, Muha­ s e b e c i İ n a y e t u l l a h E f e n d i ' y l e g ö r ü ş e r e k , b ü t ü n m e m u r l a r i ç i n ü ç e r ay­ lık b i r havale hazırlamasını ve b a n a v e r m e s i n i s ö y l e d i m .

Görünüşte

o l m a y a c a k b i r işe kalkışmış d u r u m d a y ı m . Ç ü n k ü A b d ü l h a m i d ' e vergi ö d e ­ meyen, padişah o l d u ğ u n u söyleyecek d e n l i gemi azıya almış ve daha ön­ c e d e s ö z ü n ü ettiğim Ş e m d i n a n l ı z o r b a M e h m e t S ı d d ı k ' a , İ m p a r a t o r l u ğ u n b i r m e m u r u tarafından t a n z i m o l u n m u ş b i r havale senedi üzerine, para v e r m e s i i ç i n b a ş v u r m a y ı d ü ş ü n m ü ş t ü m . K e n d i s i n e , iltifatkâr b i r mek­ t u p y a z d ı m , b u n d a " S e y y i t " l e r a h f a d ı n d a n o l d u ğ u n u i l e r i s ü r d ü ğ ü n e göre, g e r ç e k t e d e e c d a d ı g i b i h a r e k e t e d e r e k , a y l ı k l a r ı n ı a l a m a d ı k l a r ı i ç i n sı­ kıntıda bulunan memurlara, devletin sorumlu bir m e m u r u n c a tanzim edilmiş senet karşılığında, para v e r m e k suretiyle b ü y ü k iyilikte buluna­ c a ğ ı n ı , a y r ı c a v e r e c e ğ i p a r a n ı n d a y i t i r i l m e y e c e ğ i n i , ç ü n k ü altında dev­ letin imzası o l d u ğ u n u b i l d i r d i m . K i m s e n i n u m u d u y o k t u , b i r s o n u ç a l ı n a b i l e c e ğ i n d e n . A n c a k b e n , zor­ banın en zayıf yanından, gururundan yakalanabileceğini d ü ş ü n ü y o r d u m . Nitekim düşüncemde yanılmamıştım. M e h m e t Sıddık mektubumdan pek hoşlanmış, b u n u çevresindekilere göstermiş, senedi alarak karşılığında b ü t ü n m e m u r l a r i ç i n i s t e d i ğ i m ü ç e r aylığı, b i r k i ş i d ı ş ı n d a , g ö n d e r m i ş ­ ti. A y l ı k v e r m e y i r e d d e t t i ğ i k i ş i , savcı y a r d ı m c ı s ı Z ü h t ü B e y ' d i . Devleti ve hükümeti tanımayan, devlete ve hükümete para vermeyen b i r z o r b a d a n , b i r m e k t u p l a p a r a a l a b i l m i ş o l m a m , k a s a b a d a b ü y ü k şaş­ k ı n l ı k h e m d e s e v i n ç yarattı; m e m u r l a r , h i ç d e ğ i l s e b i r s ü r e i ç i n g e ç i m ­ leri

sağlandığından

sevinçliydiler.

Halk

da

benim

böyle

bir

şeyi

b a ş a r m a m d a n şaşkındı ve b e n d e olağanüstü b i r güç olduğuna inanmış-

58

TAMU YELLERİ

tı. B ö y l e c e k a s a b a d a p e k b ü y ü k b i r saygı k a z a n m ı ş t ı m . A n c a k , b u saygı, d a h a y u k a r ı d a s ö z ü n ü ettiğim m ü t e g a l l i b e n i n d ü ş m a n l ı ğ ı n ı d a arttırmıştı. O s ı r a l a r d a M u h i d d i n a d ı n d a y e n i b i r m u t a s a r r ı f gelmişti- b u a d a m s o n r a d a n paşa o l m u ş , Kurtuluş Savaşı'na karşı çıktığından da Yüzelliliklerden olarak yurt dışına kovulmuştur-Kasabada bana düşman olan mütegallibeden Yusuf a d ı n d a biri, Meşihat'a telgraf ç e k e r e k , b e n i m A b dülhamid'e ve hükümete küfür ettiğimi, ihbar etmiş. K o n u y u sonradan ö ğ r e n d i m . Ceza Dairesi Başkanı A r i f H i k m e t b o ğ a z ı n d a n hastalanmış, d o k t o r i ç i n Van'a g i t m i ş t i . O r a d a Y a r g ı ç R a f e t ' l e g ö r ü ş t ü ğ ü s ı r a d a , R a fet, " B i l d i ğ i m k a d a r ı y l a H ü s e y i n K â m i l n e A b d ü l h a m i d ' e , n e d e hükü­ m e t e u l u o r t a k ü f r e d e c e k b i r kişi d e ğ i l d i r ; n e v a r k i , M e ş i h a t ' d a n vilâyete b i r şifre t e l g r a f g e l d i v e k e n d i s i h a k k ı n d a k o v u ş t u r m a a ç ı l m a s ı i s t e n d i , Vilâyet d e b u k o n u y u m u t a s a r r ı f a y a z d ı " , d e m i ş . A r i f H i k m e t b u n u n ü z e ­ r i n e telâşa k a p ı l m ı ş , b a n a b i r m e k t u p l a d u r u m u b i l d i r m i ş t i . İ l k a n d a b e n de k o r k t u m : Ç ü n k ü , yeni mutasarrıf, kasaba şeyhlerinin egemenli­ ğ i altına g i r m i ş t i . O n l a r ı n i s t e d i k l e r i n i y a p a c a ğ ı n d a n k u ş k u m y o k t u . H e ­ m e n m u t a s a r r ı f a g i t t i m . A l d ı ğ ı m h a b e r i b i l d i r d i m . İşin aslını s o r d u m . Ö n c e i n k â r etti. D i r e t m e m ü z e r i n e , g e r ç e k t e n b i r i h b a r o l d u ğ u n u , b u ­ n u n ü z e r i n e d e İ s t a n b u l ' d a n v e v i l â y e t t e n k o v u ş t u r m a a ç ı l m a s ı istendi­ ğini, kendisinin gereğini yaptığını söyledi. Bu kez yazdığı yazıyı g ö r m e k i s t e d i m . M ü s v e d d e s i o l m a d ı ğ ı n ı b i l d i r d i . Ş i d d e t l e ı s r a r ı m ü z e r i n e , yaz­ dığı yazıyı göstermek z o r u n d a kaldı. Yazıda, A b d ü l h a m i d ve H ü k ü m e t e k ü f ü r e t t i ğ i m e d a i r b i r şey i ş i t i l m e m i ş o l d u ğ u b i l d i r i l i y o r d u . M u t a s a r r ı f b u k o n u d a h i ç d e ğ i l s e n a m u s l u d a v r a n m ı ş t ı . S o n r a d a n k e n d i s i n i n v e ya­ k ı n a d a m l a r ı n ı n â ş a r i ş l e r i n d e y o l s u z l u k yaptıkları ortaya çıktı; a z l e d i l d i . Bu sıralarda yalnız yaşamaktan bunalmıştım. Kılkış'a, eşimin baba­ sına p a r a g ö n d e r e r e k , v e t e l g r a f ç e k e r e k , e ş i m i n g e l m e s i n i s a ğ l a m a s ı n ı i s t e m i ş t i m . E ş i m v e b a b a s ı , İ s t a n b u l , B a t u m , Tiflis v e R e v a n ü z e r i n d e n İ r a n ' d a H u y K a s a b a s ı ' n d a k i k o n s o l o s l u ğ u m u z a , o r a d a n d a , H a k k a r i sı­ n ı r ı n a y a k ı n D i l i m a n K a s a b a s ı ' n a geldiler. O r a d a n d a N a h i y e m ü d ü r ü n ü n a d a m l a r ı y l a b i r l i k t e B a ş k a l e ' y e ulaştılar. E ş i m i n b a b a s ı b e ş o n g ü n kal­ dıktan sonra Kılkış'a d ö n d ü . Ş i m d i d ü ş ü n ü y o r u m . H ü k ü m e t e kafa tutan b i r a d a m d a n , m e m u r l a ­ r ı n a y l ı k l a r ı n ı ö d e m e k i ç i n , r e s m i s e n e t karşılığı p a r a istemiş v e a l m ı ş o l m a m b e l k i tartışılabilir. B u işi y a p a r k e n h i ç b i r ö d ü n v e r m e d i m . A d a -

TAMU

YELLERİ

59

m ı n b i l i n ç s i z l i ğ i n d e n v e g u r u r u n d a n y a r a r l a n d ı m . Salt o n u p o h p o h l a dım ve g u r u r u n u o k ş a d ı m ; o kadar. Öte y a n d a n , m e m u r l a r ı n ı n g e ç i m l e r i n i sağlayamayan, onları, görevlerini y a p a m a y a c a k denli yoksul ve güçsüz b ı r a k a n b i r k u r u l u ş a " H ü k ü m e t " d e n i l e b i l i r m i y d i . B a ş ı n a i k i b i n silâhlı toplamış bir adamla bile başa çıkamayan, çıkmayı d ü ş ü n m e y e n , kendi­ sine saygısı o l m a y a n , y ö n e t m e k i d d i a s ı n d a o l d u ğ u i n s a n l a r a s ö z ü n ü ge­ ç i r e m e y e n , g e ç i r e m e y e c e k d e n l i g ü ç s ü z , işlerini g ö r d ü r m e k i ç i n k u l l a n m a k z o r u n d a olduğu m e m u r l a r ı n ı n açlığına ve bütün sıkıntılarına gözlerini v e k u l a k l a r ı n ı tıkayan, o n l a r ı n saygınlıklarını s a ğ l a m a k şöyle d u r s u n , c a n g ü v e n l i k l e r i n i b i l e sağlamak g ü c ü n d e n y o k s u n , b u n a karşılık, a z ç o k g ü ç l ü h e r z o r b a n ı n k e n d i s i n e , v e y ö n e t m e k l e g ö r e v l i v e s o r u m l u o l d u ğ u insan­ lara, her çeşit z u l ü m v e istibdadını h o ş g ö r e n b i r kuruluşa " H ü k ü m e t " d e n i l e b i l i r m i y d i . Ü s t e l i k b e n , o z o r b a n ı n g u r u r u n u o k ş a y a r a k , sayma­ dığı H ü k ü m e t i n kefaletiyle, k e n d i m i ç i n d e ğ i l , b ü t ü n m e m u r l a r i ç i n b o r ç p a r a istemiş v e a l m ı ş t ı m . B ö y l e c e o z o r b a , b a ş k a l d ı r d ı ğ ı h ü k ü m e t i n b i r m e m u r u n u n , bir muhasebecisinin imzasını tanımış o l u y o r d u . H ü k ü m e ­ tin v a r l ı ğ ı m , g ü c ü n ü , b ö y l e c e b i l m e y e r e k , o n a b o r ç v e r m e k suretiyle k a b u l e t m i ş o l u y o r d u . A y r ı c a v e r d i ğ i b o r ç , g e r ç e k t e H ü k ü m e t e v e r m e s i gere­ k e n ve v e r m e d i ğ i , gaspettiği paraydı. Galata B a n k e r l e r i n e b o r ç l a n a r a k sarayının ve hafiyelerinin gereksinmelerini karşılayan Padişah A b d ü l h a m i d ' i n , d a v r a n ı ş ı n d a n d a h a g e ç e r l i v e t u t a r l ı y d ı b e n i m y a p t ı ğ ı m iş. Bu sırada mutasarrıf M u h i d d i n azledilmiş ve yerine Ali R ı z a adında y e n i b i r m u t a s a r r ı f g e l m i ş t i . B u zat b i l g i l i , y ü r e k l i b i r k i ş i y d i . L i v a ' n ı n , ş e y h l e r i n , m ü t e g a l l i b e n i n , m a l s a n d ı ğ ı n ı n d u r u m l a r ı n ı kısa s ü r e d e kav­ radı. Aylıkların zamanında ödenmesi, askerlerin, Hamidiye Alaylarının d i s i p l i n altına s o k u l m a s ı i ç i n g e r e k l i ö n l e m l e r i a l m a y a b a ş l a d ı . K ı s a za­ m a n d a b u ö n l e m l e r etkili o l d u . B i r g e c e eve d ö n d ü ğ ü m d e b i r silâh sesiy­ le irkildim. H e m e n dışarı çıkarak ne o l d u ğ u n u ö ğ r e n m e y e çalıştım. Mutasarrıfın evini kurşunlamışlar, a n c a k kendisini vuramamışlardı. İş­ t e b i r ş e y l e r y a p m a k , iyi b i r ş e y l e r y a p m a k isteyen y ö n e t i c i l e r i n çalış­ maları böyle ödüllendirilirdi. B e n i m i k i b u ç u k y ı l l ı k y a r g ı ç l ı k s ü r e m s o n a e r m i ş , altı a y d a h a uza­ tılmıştı. Üç yıla yakın o r a d a kalmıştım. Üç aylık b i r i k m i ş aylığımı gön­ d e r d i ğ i m b i r havale ü z e r i n e G e v a r İ l ç e s i K a y m a k a m ı H a y d a r ' d a n a l d ı m . E ş i m v e ç o c u k l a r ı m l a birlikte İstanbul'a d ö n m e k ü z e r e hazırlığa b a ş l a d ı k .

TAMU

60

YELLERİ

H a k k â r i L i v a s ı v e Van y ö r e s i B i r i n c i D ü n y a S a v a ş ı ' n d a R u s l a r ı n eli­ ne geçmiştir. O r a halkının ç o ğ u n l u ğ u , Musul'a göçmüştür. B e n o tarihte Meşihat Müsteşarı i d i m . Nastûriler de Musul'a göçmüşler, sonradan Fran­ s ı z l a r o n l a r ı S u r i y e ' y e y e r l e ş t i r m i ş l e r d i r . B ö y l e c e H a k k â r i v e y ö r e s i Nastûri ve E r m e n i l e r d e n t e m i z l e n m i ş o l d u . 6 - D ö n ü ş Y o l u n d a E r m e n i Fedaileri A i l e m l e birlikte, t ü m eşe dosta veda ettikten sonra, M u s u l ' d a n gelen k e r v a n a k a t ı l a r a k i k i g ü n d e Van'a u l a ş t ı k . A d l i y e M ü f e t t i ş i S e m i i B e y b i ­ z i k o n u k e t t i . V a n Valisi T a h i r Paşa i d i . Van'da iki araba kiraladık. M e ğ e r b u n l a r ı n sürücüleri ve sahipleri K a r s l ı E r m e n i l e r m i ş . O tarihte K a r s , R u s y a ' n ı n e l i n d e y d i . Ç o k sayıda Er­ m e n i o r a d a o t u r u r d u , v e R u s l a r b u n l a r ı İ m p a r a t o r l u ğ u n i ç i n e salarlar­ dı. Neyse b i r kez o l a n olmuştu, yola çıkmıştık. G e r ç i Van'dan ayrılırken y a n ı m ı z a atlı b i r j a n d a r m a e r i v e r m i ş l e r d i . A r a b a c ı l a r ise ü ç k i ş i y d i . Yol­ d a , ö z e l l i k l e P a t n o s y ö r e s i n d e , E r c i ş ' t e , ç o k g ü ç l ü k l e r ç e k t i k . M u r a t Su­ yu

taşmıştı.

Arabalarımızı

öküzlerin

çektiği

başka

arabalar

üzerine

k o y d u l a r . Ö k ü z l e r i n v e b a ş k a sayısız a d a m l a r ı n y a r d ı m ı y l a sel s u l a r ı n ı aşarak Tutak'a vardık ve geceyi o r a d a g e ç i r d i k . Ertesi gün, Karakilise' ye (şimdiki Karaköse'ye) ulaştık, o r a d a n b i r E r m e n i köyüne vardık ve g e c e l e d i k . D a h a ertesi g ü n ü A l e ş k i r t y a k ı n l a r ı n d a a r a b a m ı z b o z u l d u . Jan­ d a r m a s ü v a r i s i , a r a b a y ı o n a r a c a k y a r d ı m g e t i r m e k i ç i n k a s a b a y a gitti. E r m e n i sürücülerle birlikte yol ü z e r i n d e kaldık. İçimizi korku kapladı. A n c a k y a p ı l a c a k b i r şey y o k t u . E ş i m e v e ç o c u k l a r a k o r k u l a r ı n ı b e l l i et­ m e m e l e r i n i ö ğ ü t l e d i m . Saatler geçiyor, j a n d a r m a süvarisi v e y a r d ı m c ı ­ lar o r t a d a g ö r ü n m ü y o r l a r d ı . K o r k u d a n o t u r a m ı y o r , ç o c u k l a r ı n v e e ş i m i n bulunduğu arabanın önünde dikilip duruyordum. İyice yorulmuştum. E r m e n i l e r saldırsalar, tek b a ş ı m a b i r şey y a p a b i l e c e k d u r u m d a d e ğ i l d i m . B u n u b i l i y o r d u m . B u sırada, E r m e n i l e r i n başı y a n ı m a yaklaştı. "Ayak­ t a b e k l e m e e f e n d i , b o ş u n a y o r u l m a , d e d i . A r a b a y a gir u z a n , d i n l e n . G e r ç i b i z E r m e n i f e d a i l e r i y i z . A n c a k s i z l e r e b i r şey y a p m a y ı z . B ö y l e k ü ç ü k işlerle u ğ r a ş a m a y ı z " . S o n u n d a j a n d a r m a süvarisi y a n ı n d a k i m i a d a m l a r l a g e l d i . A r a b a o n a r ı l d ı . Y o l a k o y u l d u k . A r k a m ı z d a n b i r atlı g e l i y o r , m e ­ ğer bu da b i r T ü r k m ü ş ; İ ç i m i z biraz daha rahatladı. G e c e y i gene b i r Er­ meni köyünde

geçirdik.

Ertesi günü Aras Nehri ü z e r i n d e n geçerek

TAMU YELLERİ

61

Pasinler d e n i l e n Hasan Kale'ye vardık. Ertesi gün de Erzurum'daydık. O r a d a iki g e c e k a l d ı k . E r m e n i a r a b a c ı l a r ı bıraktık. Başka iki araba ve b i r d e a t k i r a l a d ı m . H a z i r a n ayı i d i . T r a b z o n ' a y ö n e l d i k . İ l k g e c e y i Ilı­ ca'da geçirdik. Otelde b i r ç o k E r m e n i erkek ve kadın vardı. Kadınlar­ d a n b i r i saatini d ü ş ü r m ü ş , b i z i m ç o c u k l a r d a n b i r i d e b u l m u ş . K a d ı n a saatini v e r d i r d i m . E r t e s i g ü n ü y o l a ç ı k t ı k . A ş k a l e , P ı r n a l K a p a n ı , K o p Dağı, Bayburt, Gümüşhane, Ardeşen, Torul ve Zigana Geçidi üzerinden sonunda Trabzon'a vardık. H a k k â r i ' d e n y o l a ç ı k m a d a n ö n c e , e ş i m i n d e ğ e r l i b i r k a ç t a k ı s ı n ı , pa­ r a m ı z ı n b i r b ö l ü m ü n ü İ s t a n b u l ' d a a l m a k ü z e r e p o s t a y a v e r m i ş t i m . İs­ tanbul'a yazarak para

getirttim.

Temmuz

içinde

vapura binebildik.

İstanbul'a vardığımızda Osmaniye Oteli'ne indik. Eşimi, iki ç o c u ğ u m l a birlikte Selanik trenine b i n d i r e r e k Avrethisar'a babasının yanına gön­ d e r d i m . Ç ü n k ü yeniden memuriyet almak üzere ne süre İstanbul'da bek­ lemek zorunda olduğum belli değildi. Fatih y ö r e s i n d e b i r terzi d ü k k â n ı ü z e r i n d e b i r o d a kiralayarak, m e ­ muriyet verilmesini beklemeye başladım. Eytam Sandığı'na olan b o r c u m dışında eş dosttan aldığım tüm b o r ç l a r ı m ı ödemiştim.

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 1- Hafiyeler E g e m e n l i ğ i n d e ve K a r g a ş a İ ç i n d e İstanbul H a k k â r i ' y e g i d i ş i m d e n b u y a n a a n c a k d ö r t y ı l g e ç m i ş t i . A n c a k İs­ tanbul bu süre i ç i n d e t a n ı n m a y a c a k d e n l i değişmişti. O tarihlerde bu­ g ü n k ü iletişim araçları, gazeteler, r a d y o l a r o l m a d ı ğ ı i ç i n , H a k k â r i ' d e , ü l k e d e v e d ü n y a d a o l u p b i t e n l e r d e n h a b e r s i z y a ş a m ı ş ı z . O y s a ç o k şey d e ­ ğ i ş m i ş . H a k k â r i ' y e u l a ş a n r e s m i y a z ı l a r v e telgraflar, y ö r e i ş l e r i y l e ilgili e m i r v e a t a m a l a r d a n b a ş k a b i r şey b i l d i r m e z d i . A r a s ı r a d o s t l a r d a n aldı­ ğımız m e k t u p l a r d a d a h a ç o k ö z e l v e kişisel d u r u m l a r d a n söz e d e r d i . O y s a g e ç e n z a m a n i ç i n d e n e d e ğ i ş i k l i k l e r o l m u ş . G i r i t Y u n a n ' a bağ­ l a n m ı ş . B u l g a r i s t a n b a ğ ı m s ı z l ı k i l â n e t m i ş . D o ğ u R u m e l i , yani M a k e d o n y a a y a k l a n m a i ç i n d e . İtalya, K ı r ı m S a v a ş ı ' n d a n b u y a n a b ü y ü k d e v l e t l e r ara­ sına g i r m e y o l u n d a . İstanbul, G i r i t ' t e n , B u l g a r i s t a n ' d a n , M a k e d o n y a ' d a n k a ç a n g ö ç m e n l e r l e d o l m u ş . A b d ü l h a m i d , b a t ı l ı d e v l e t l e r i n s ü r e k l i bas­ k ı l a r ı altında, A v r u p a ' d a k i t o p r a k l a r ı b i r e r b i r e r e l d e n ç ı k a r m a k z o r u n d a kalmış, bu y ü z d e n ülkedeki ve ulustaki huzursuzluğu engellemek için d a y a n ı l m a z b i r İ s t i b d a t Y ö n e t i m i k u r m u ş . B i r y a n d a n d a , A r a b i s t a n ' ı yi­ t i r m e m e k için d ö r t elle p a n i s l a m i z m politikasına sarılmış. B u y ü z d e n T ü r k o l m a k , " T ü r k ü m " , d e m e k , T ü r k l ü k t e n s ö z e t m e k b ü y ü k s u ç . Ay­ d ı n l a r v e m e k t e p l i l e r b u y ü z d e n saray g ö z ü n d e k u ş k u l u kişiler. A b d ü l h a m i d ' i n İ s l â m l ı ğ a s a r ı l a r a k , İ m p a r a t o r l u ğ u n A s y a v e A f r i k a ' d a k i sont o p r a k l a r ı n ı k u r t a r a b i l e c e ğ i u m u d u salt b i r i m g e . Ç ü n k ü A r a p l a r ' d a d a m i l l i y e t ç i l i k d u y g u s u u y a n m ı ş ; m i l l i b i r k o m i t e k u r m u ş l a r , b i l d i r i yayın­ lamışlar: B i r A r a p İ m p a r a t o r l u ğ u k u r m a k istiyorlar; b u n u n sınırları, D i c ­ l e v e F ı r a t V a d i l e r i n d e n Süveyş'e, A k d e n i z ' d e n U m m a n D e n i z i ' n e , u z a n ı y o r ; t ü m A r a p Yarımadası'ın kapsıyor; O s m a n l ı H i c a z Vilâyeti ve M e d i n e yöreleri de bu topraklar içinde. Kurulacak A r a p İmparatorluğ u ' n u n b a ş ı n a g e ç i r m e k i s t e d i k l e r i kişi, a y n ı z a m a n d a , d ü n y a d a k i t ü m M ü s l ü m a n l a r ı n d a halifesi o l a c a k . İ ş i n i ç i n d e İ n g i l i z v e F r a n s ı z p a r m a ğ ı o l d u ğ u kuşkusuz. İ m p a r a t o r l u ğ u oluşturan Sırp, Bulgar, R o m e n , Hırvat, Y u n a n v e M a k e d o n y a l ı H ı r i s t i y a n l a r , a r t ı k k u r t a r ı l d ı k l a r ı n a g ö r e , sıra A r a p l a r a , Kürtlere, E r m e n i ve Arnavutlara gelmiş, demektir. B u n l a r koparılınca, İmparatorluk ortadan kalkmış olacaktır. G e r ç e k t e Osmanlı

64

TAMU YELLERİ

İ m p a r a t o r l u ğ u , b ü y ü k ö l ç ü d e , o n d o k u z u n c u y ü z y ı l d a h ı r p a l a n m ı ş v e par­ çalanmıştır. Ü ç ü n c ü Selim'in ve İ k i n c i M a h m u d ' u n başlattıkları çağdaş­ laşma, b u n l a r d a n s o n r a gelenler tarafından s ü r d ü r ü l e m e m i ş , tersine, b a t ı l ı l a r a t u t s a k o l m a y o l u n d a ters b i r g e l i ş m e y e d ö n ü ş m ü ş t ü r . B u n u n başlangıcı da Tanzimat Fermanı olmuştur. İmparatorluğun güçlü d ö n e m ­ lerinde, batılılara " L ü t u f ve atıfet" olarak verilmiş k i m i ayrıcalıklar, bu f e r m a n l a pekiştirilmiş ve yaygınlaştırılmıştır. K a p i t ü l a s y o n adı verilen b u a y r ı c a l ı k l a r ı n , o n d o k u z u n c u y ü z y ı l b a ş ı n d a n b a ş l a y a r a k t i c a r e t an­ laşmalarına dönüştürüldükleri bir gerçektir. Bu ticaret anlaşmalarının h e p s i , 2 6 K a s ı m 1 8 3 8 ' d e F r a n s a ile y a p ı l m ı ş o l a n a n l a ş m a m o d e l alına­ rak h a z ı r l a n ı y o r d u . Yeni ticaret anlaşmalarının hepsi şu ünlü m a d d e y l e başlamaktaydı: " E s k i kapitülasyon ve anlaşmalarla Fransızlara, Fran­ sız g e m i l e r i n e v e b a ş k a g e m i l e r e v e r i l m i ş o l a n t ü m a y r ı c a l ı k l a r , h a k l a r , muaflıklar, bu anlaşmayla değiştirilecek ve y e n i l e n e c e k olanlar dışında, b u g ü n için ve gelecekte de yürürlüktedir". B ö y l e c e eski kapitülasyonlar h e m p e r ç i n l e n i y o r , h e m d e " Y e n i T i c a r e t A n l a ş m a s ı " a d ı a l t ı n d a , geniş­ l e t i l i y o r d u . 1 8 6 1 ' d e n 1 8 6 8 ' e d e k , b u tipte a n l a ş m a l a r , b ü t ü n A v r u p a dev­ letleriyle v e A m e r i k a ile i m z a edilmiştir. A y r ı c a , İ m p a r a t o r l u k , F e r m a n ' l a , H ı r i s t i y a n t e b a a s ı n a y e n i k o l a y l ı k l a r s a ğ l a m a k l a y ü k ü m l e n d i ğ i i ç i n ba­ tılılar,

İmparatorluğun

i ç i ş l e r i n e k a r ı ş m a k k o n u s u n d a sayısız fırsatlar

ve bahaneler elde etmiş oluyorlardı. A b d ü l m e c i d ve A b d ü l a z i z ' i n kendi görkemli yaşamlarını s ü r d ü r m e k y o l u n d a yaptıkları israf devleti güçsüz düşürmüştü. G e r ç e k t e Ferman'la, Hıristiyan tebaa lehine yüklenilen dü­ z e n l e m e l e r , v e y e n i t i c a r e t a n l a ş m a l a r ı n ı n d e v l e t e y ü k l e d i ğ i y ü k l e r , so­ nuç

olarak

İmparatorluğun

tasfiyesini

gerektirecek

nitelikteydi.

A b d ü l h a m i d d ö n e m i n d e Ruslar karşısında uğradığımız b ü y ü k yenilgi, tasfiyeyi b a ş l a t m ı ş v e h ı z l a n d ı r m ı ş t ı r . B ö y l e c e , A b d ü l h a m i d d ö n e m i n d e , İ m p a r a t o r l u k , Batı Trakya dışın­ daki t ü m Avrupa topraklarını yitirmiş, Kıbrıs, Girit, Sisam, Adriyatik' te İngiliz himayesine giren Yunan D e n i z i ' n d e k i adaları, Tunus, Cezayir, Mısır, A d e n ü z e r i n d e k i egemenliğini d e kaptırmıştır. A r a p Milli K o m i ­ tesi b i l d i r i s i n d e ş ö y l e d e n i l m e k t e y d i : " B i z b i r k e z T ü r k l e r d e n k u r t u l a ­ c a k olursak, baskı altında tuttukları öteki uluslar da, yani, Kürtler, Ermeniler ve Arnavutlar da bağımsızlıklarına kavuşacaklardır. Çünkü Türkler, Arnavutlara egemen o l m a k için Araplara, Bulgarları e z m e k için Arnavutlara, Kürtlere baskı y a p m a k için gene Araplara, Ermenileri ez-

TAMU YELLERİ

65

m e k için de Kürtlere dayanmaktadırlar." Abdülhamid, İmparatorluğun p a r ç a l a n m a s ı i ş i n i n A s y a t o p r a k l a r ı n d a s ü r d ü r ü l e c e ğ i n i a n l a m ı ş t ı . Pa­ nislamizm'i bu y ü z d e n yürürlüğe koymuştu. D i n aracılığıyla Araplara egemen olabileceğini sanmaktaydı. H i c a z d e m i r y o l u n u , Avrupalılardan b o r ç almaksızın, özel vergiler ve baskılarla b u n u n i ç i n yaptırtmıştı. A b ­ d ü l h a m i d tahta ç ı k t ı ğ ı n d a , O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' y l a birlikte, t ü m d ü n ­ y a d a bağımsız,-buna d a b a ğ ı m s ı z denirse-salt d ö r t M ü s l ü m a n d e v l e t v a r d ı . İ r a n , A f g a n i s t a n , Fas... B e n tüm bu konulara b u r a d a özet olarak d e ğ i n d i m . Bu yazılar bir g ü n y a y ı m l a n a c a k o l u r s a , o k u y a c a k l a r ı n t a r i h k i t a p l a r ı n d a ç o k ayrıntı­ lı bilgiler bulacaklarını biliyorum. A n c a k istediğim, gençlerin, gelecek k u ş a k l a r ı n t a r i h i iyi ö ğ r e n m e l e r i n i s a l ı k v e r m e k t i r . D ü n ü i y i b i l m e d i k ­ çe bugünü anlamak, yarın için gerekli ö n l e m l e r i almak olanağı yoktur. M u s t a f a K e m a l Paşa k i , b u g ü n o n a A t a t ü r k d i y o r u z , C u m h u r i y e t ' i k u r ­ makla ulusumuza ç o k b ü y ü k b i r iyilik yapmıştır. U l u s u m u z O ' n u n yap­ tığı i ş l e r i n b ü y ü k l ü ğ ü n ü a n c a k t a r i h i b i l m e k l e anlayabilir. İşte b e n b u n u belirtmeye çalıştım. B u arada A b d ü l h a m i d İstibdadıyla savaşım i ç i n k u r u l m u ş o l a n örgütler de güçlenmişlerdi. Jöntürkler yurt dışında ve yurt içinde b ü y ü k çaba gösteriyorlardı. B e n h e m e n h e r g ü n M e ş i h a t D a i r e s i ' n e g i d e r e k a ç ı k b i r y a r g ı ç l ı k ara­ maktaydım. O günlerde Üsküdar ve yöresinde Alikıran Başkesen Şamil a d ı n d a b i r i n i n K ü r t l e r d e n b i r a d a m ı , R ı d v a n Paşa'yı ö l d ü r m ü ş t ü . B u y ü z ­ d e n İstanbul allak bullak olmuştu. Hafiyeler, çeşitli yalanlar ve uydur­ malarla insanları tutukluyor, para k o p a r a b i l d i k l e r i n i salıveriyor, para v e r e m e y e n l e r e y a d a v e r m e y e n l e r e u s u n a l a m a y a c a ğ ı k ö t ü l ü k l e r yapı­ yorlardı.

2 - Hafiyelerle B a ş ı m D e r d e Giriyor B i r g ü n Fatih C a m i i ' n d e ö ğ l e n a m a z ı n ı k ı l d ı k t a n s o n r a ç ı k m a k ü z e ­ r e y k e n b i r z a t ı n k ü r s ü d e n v a a z e t m e k t e o l d u ğ u n u g ö r ü n c e , n e l e r söyle­ diğini i ş i t e b i l m e k i ç i n c e m a a t i n a r k a s ı n d a n d o l a n a r a k , m i n b e r e yaklaştım, b i r s ü r e o r a d a ayakta d u r a r a k d i n l e d i m . A r k a m d a n b i r i c e k e t i m i ç e k t i v e o t u r m a m ı işaret etti. O t u r d u m . E t e ğ i m i ç e k e n i t a n ı m ı ş t ı m , h a f i y e o l ­ d u ğ u söylenen M e h m e t Efe idi, yanında sarıklı b i r a d a m daha vardı. Az

66

TAMU

YELLERİ

sonra, b u a d a m , b a n a , " N a s ı l , iyi vaaz e d i y o r m u b u H o c a " , d e d i . B e n de, söylediklerinde b i r yanlışlık olmadığı, yanıtını v e r d i m . A z sonra d a c a m i d e n a y r ı l a r a k , hava s ı c a k o l d u ğ u i ç i n , o d a m a g i d i p d i n l e n m e y i yeğ­ l e d i m . Ç ü n k ü o g ü n l e r d e T r a b l u s g a r p ' ı n (Libya), H u m u s Livası yargıçlı­ ğına atanmıştım; a n c a k E y t a m Sandığı'na olan b o r c u m u ö d e y e m e d i ğ i m i ç i n , gitmeme izin vermiyorlardı. K i m l e r d e n b o r ç alarak gidebileceği­ m i , u z a n m ı ş , y a t t ı ğ ı m y e r d e d ü ş ü n ü y o r d u m . B i r d e n k a p ı m a ç ı l d ı . Elbistanlı Ö m e r ' l e , s o n r a d a n Yüzelliliklerden o l a n Mustafa Sabri, c o ş k u y l a i ç e r i g i r d i l e r , - B u Ö m e r B i r i n c i D ü n y a S a v a ş ı ' n d a B a s r a ' d a y a r g ı ç v e va­ l i v e k i l i i m i ş ; İ n g i l i z l e r B a s r a ' y a s a l d ı r ı n c a , h e r şeyi y ü z ü s t ü b ı r a k ı p k a ç ­ mış, Bağdat'a gitmiş. K a ç a r k e n vilâyetin şifresini de bırakmış. B a ğ d a t ' ta, k o m u t a n l a r d a n A s k e r i B e y t a r a f ı n d a n s o r g u y a ç e k i l m i ş v e salıveril­ miş, ancak, evine giderken, bilinmeyen biri o n u öldürmüş, cesedine de, ü z e r i n d e "Vatan H a i n i " yazılı b i r kağıt iliştirmiş; -bunu s o n r a d a n , olay sırasında o r a d a b u l u n a n İ b r a h i m a d ı n d a b i r t a m d ı k anlattı-Mustafa Sabr i ' y e gelince, b e n D a r ü l h i k m e başkanı iken y a n ı m d a üye idi. İttihat ve T e r a k k i K a b i n e s i d e ğ i ş i n c e , a z l e d i l d i k ; H a y r i Ş e y h ü l i s l â m o l d u , k ı s a sü­ r e d e h e r şeyi altüst etti; y e r i g e l d i ğ i n d e b u n l a r d a n s ö z e d i l e c e k t i r . Ö m e r ' l e Mustafa Sabri, o d a m a girerek, bağırmaya başladılar. Ne yapmış olduğu­ m u , ç ü n k ü M e ş i h a t ' ı n a d a m l a r ı tarafından Fatih k a h v e l e r i n d e a r a n m a k t a olduğumu soruyor ve söylüyorlardı. H e m e n kalkıp giyindim. H e r yanda hafiyeler o l d u ğ u için, u m m a d ı k z a m a n d a i n s a n ı n b a ş ı n a b i r şey g e l e b i l i r d i , b u n u n i ç i n d e b i r şey y a p m ı ş o l m a k g e r e k m e z d i . S o k a ğ a ç ı k t ı ğ ı m d a , b i r a d a m l a karşılaştım. B a n a a d ı m ı sordu, söyledim. B e n i Meşihat'a götüreceğini bildirdi. Ö m e r ' l e Mustafa Sabri b e n i m l e birlikte değilmişler gibi, u z a k durdular. B e n o adamla M e ­ şihat'a gittim. K o r i d o r d a b u l u n a n l a r , " H a h işte g e t i r i l d i " , g i b i s ö z l e r e d i ­ yorlardı. B e n i İntihap Başkâtibi'nin odasına aldılar; orada, İ k i n c i Kâtip Şakir vardı. B e n i g ö r ü n c e : " K â m i l Efendi sen ne yapmışsın! diye bağır­ d ı . B u g ü n Fatih C a m i i ' n d e v a a z e d e c e ğ i m d i y e k ü r s ü y e ç ı k ı p h ü k ü m e t aleyhinde k o n u ş m u ş s u n ! " B e n şaşırmıştım. Soğukkanlılığımı k o r u d u m . Fatih C a m i i ' n d e ö ğ l e n a m a z ı k ı l d ı ğ ı m ı , a n c a k v a a z e t m e d i ğ i m i , H ü k ü ­ m e t a l e y h i n d e s ö z s ö y l e m e d i ğ i m i b i l d i r d i m . B u s ö y l e d i k l e r i m i b i r kâğı­ da y a z m a m ı istedi. " S a k a l l ı M e h m e t Paşa şimdi Şeyhülislâmın yanında, Müsteşar Raşit de ayak diretiyor, h e m e n d e d i k l e r i n i yaz götüreyim, b e k l i y o r l a r " d e d i . - B u sakallı M e h m e t Paşa, Ç e r k e z v e azılı h a f i y e l e r d e n d i ;

TAMU

YELLERİ

67

M e ş r u t i y e t i l â n ı n d a i d a m o l u n m u ş t u r . - B e n k â ğ ı d ı y a z a r k e n , i ç e r i , İnti­ h a p B a ş k â t i b i Sait g i r d i , b e n i g ö r ü n c e : " H ü k ü m e t a l e y h i n d e c a m i d e halkı kışkırtan bu m u y m u ş ! " , diye, ayrıca terbiyeye sığmayan sözler söyledi. İ k i n c i K â t i p Şakir, " H a y ı r b u d e ğ i l m i ş , i f a d e s i n i y a z ı y o r " , d i y e yanıtla­ dı. B e n , sürgüne g ö n d e r i l m e k , h a p s e d i l m e k korkusuyla elim titreyerek, halkı kışkırtmadığımı; h ü k ü m e t aleyhinde b u l u n m a d ı ğ ı m ı , öğle nama­ z ı n ı k ı l d ı k t a n s o n r a c a m i d e n a y r ı l d ı ğ ı m ı ö n ü m d e k i k a ğ ı d a y a z d ı m . Şa­ k i r k â ğ ı d ı a l d ı , b e n i m d e k e n d i s i y l e b i r l i k t e g i t m e m i işaret etti. M ü s t e ş a r Ş e y h R a ş i d ' i n o d a s ı n a g i r d i k . - B u Ş e y h R a ş i t , S a r a y ' a m e n s u p , azılı hafi­ ye, müstebit b i r a d a m d ı . Meşrutiyet ilânında cezasını buldu-Müsteşar b e n i g ö r ü n c e , y e r i n d e n f ı r l a d ı : " B u h e r i f m i y m i ş o v a a z e d e n ! d i y e ba­ ğırdı. B i r d e b u n u H u m u s ' a g ö n d e r i y o r m u ş s u n u z ! . . O r a d a sürgün Jöntürkler

var.

Bu

adam

onlarla

birlik

olur.

Böyle

şey

olmaz.

Bunu

g ö n d e r e m e y i z " . B u a r a d a Ş a k i r ' i n u z a t t ı ğ ı k â ğ ı d a b a k m a m ı ş t ı b i l e . Şa­ kir, " H a y ı r e f e n d i m , v a a z e d e n b u d e ğ i l d i r . B u m e k t e p l i v e d o ğ r u b i r insandır", diyecek o l d u . Müsteşar bu sözler üzerine büsbütün küplere b i n d i . " B i r d e mektepliymiş, diye bağırdı, b u a d a m Trablusgarp'a Hu­ mus'a gidemez. Al götür b u n u " . Şakir'le birlikte dışarı çıktık. " M e c l i s ' i M e s a l i h ' i İ l m i y e " , d i y e b i r k u r u l u ş v a r d ı . O n l a r b ö y l e d u r u m l a r d a , ya­ p ı l a c a k i ş l e m i s a p t a r l a r d ı . Şakir, e l i n d e b e n i m y a z d ı ğ ı m k â ğ ı t , M e c l i s ' e gittik. İ ç e r i g i r d i ğ i m i z d e b i r i s i n a m a z s e c c a d e s i s e r m e k t e i d i . D e r s veki­ l i b i r k ö ş e d e o t u r u y o r d u , ü y e l e r d e o n u n k a r ş ı s ı n d a o t u r m u ş l a r d ı . Şa­ kir kâğıdı Ders Vekiline verdi, üyelerden, A r n a v u t A b d u r r a h m a n , beni g ö r ü n c e , h e m e n y e r i n d e n fırlayarak: " H ü k û m e t ' i n aleyhinde söz e d e n b u m u y m u ş " , diye ü z e r i m e y ü r ü d ü . D e r s Vekili, " O t u r A b d u r r a h m a n , d e d i , b u a d a m h ü k ü m e t a l e y h i n d e s ö z e t m e m i ş , işte n e y a p t ı ğ ı b u kâğıt­ ta yazılı"

diyerek,

üyeyi yerine oturttu; sonra İ k i n c i K â t i p Şakir'e:

" Ö n e m l i b i r şey y o k , k e n d i s i n i Ş e y h ü l i s l â m a g ö t ü r ü n , S a r a y ' d a n Sakallı M e h m e t Paşa g e l m i ş k e n d i s i n i g ö r m e k i s t i y o r l a r " , d e d i . Ş a k i r ' l e b i r l i k ­ t e Ş e y h ü l i s l â m ı n o d a s ı n a y ö n e l d i k . K o r k u d a n e l i m a y a ğ ı m t i t r i y o r , ayrı­ c a b u n c a m a s k a r a l ı k t a n şaşkına d ö n m ü ş ü m . İ ç e r i g i r d i k . Ş e y h ü l i s l â m C e m a l e t t i n m a s a s ı n d a o t u r u y o r , k a r ş ı s ı n d a d a S a k a l l ı M e h m e t Paşa d e ­ nilen hafiye başı. B u Ç e r k e z , b e n i g ö r ü n c e , " D e m e k b u y m u ş , d e d i , b i r d e b u n u H u m u s ' a g ö n d e r i y o r s u n u z , ö y l e m i ? " Şakir, işitilir i ş i t i l m e z b i r sesle " E v e t " , d i y e y a n ı t l a d ı . Ç e r k e z P a ş a b a n a d ö n d ü : " S e n A r a p ç a bi­ lir misin? N e r e d e n Ö ğ r e n d i n ? " diye s o r d u . Mektepte ayrıca Şam ve Bey-

68

TAMU

YELLERİ

rut gezilerimde ö ğ r e n d i ğ i m i s ö y l e d i m .

Şeyhülislâm kâğıdı okumuştu.

"Aranan adam bu değil", dedi. Sonra bana dönerek: "Memuriyetine gidebilirsin" dedi. Eytam Sandığına b o r ç l u o l d u ğ u m için gitmeme izin verilmediğini bildirdim. B o r c u m u Humus'tan ödeyebileceğimi söyledi. Dışarı ç ı k t ı ğ ı m ı z d a b ü s b ü t ü n şaşkındım. B u denli gürültü patırtıdan sonra bu sonuç gerçekten şaşılacak şeydi. B u işin a r k a s ı n d a n e g i b i b i r d o l a p d ö n d ü ğ ü n ü b i r t ü r l ü a n l a y a m a ­ d ı ğ ı m ı Ş a k i r ' e s ö y l e d i m . Şakir, " S e n ş i m d i h e m e n M ü r a s e l e ' n i a l , H u ­ m u s y o l u n u t u t , b u a d a m l a r ı n sağı s o l u b e l l i o l m a z , d e d i . D ö n e n d o l a b a gelince, Müsteşar Raşit kendi adamlarından birini Humus'a gönderme­ yi düşünüyordu".

3 - T r a b l u s g a r p (Libya) Y o l c u l u ğ u H e m e n M ü r a s e l e ' y i a l d ı m . E ş i m v e ç o c u k l a r ı m b i r k a ç g ü n i ç i n d e is­ tanbul'a geldiler, ve b i r gün Trablusgarp'a giden b i r italyan vapuruna b i n d i k . İ t a l y a ' n ı n g ü n e y i n d e K a t a n y a L i m a n ı ' n d a b i r b a ş k a v a p u r a ak­ tarıldık. B u n u n l a Siragüze'ye uğradıktan sonra Malta'ya ulaştık. Vapur o r a d a b i r g ü n k a l d ı , b e n d e M a l t a ' y a ç ı k t ı m . B u a r a d a k o n s o l o s l u ğ a git­ tim. B e k i r Sami Bey daha ö n c e orada konsolosmuş, şimdi de Trablus­ g a r p vilâyeti m e k t u p ç u s u imiş. - B u B e k i r Sami, s o n r a d a n Sivas v e B e y r u t valiliğinde b u l u n d u , İstanbul'da toplanan son Meclis'te birlikte m e b u s idik; Kurtuluş Savaşı'nda Dışişleri Bakanlığı yapmıştır-Kendisi için ba­ na b i r m e k t u p verdiler. T r a b l u s ' a v a r d ı ğ ı m d a , B e k i r S a m i B e y ' i z i y a r e t e d e r e k m e k t u b u ver­ d i m . B e n i Vali R e c e p P a ş a ' y a g ö t ü r e r e k , y e n i H u m u s y a r g ı c ı d i y e tanıt­ tı. K e n d i s i p o l i s ç e v e r i l e n r a p o r d a n b e n i m g e l d i ğ i m i b i l i y o r m u ş . İ y i kar­ şıladı, evine götürerek yemeğe alıkoydu. Bu arada, H u m u s Mutasarrıfı İ z z e t Paşa'nın telgrafla b e n i s o r d u ğ u n u , k e n d i s i n i n e r e d e n tanıdığımı sor­ d u . B u İ z z e t Paşa d a h a y u k a r ı d a a n l a t t ı ğ ı m g i b i H a k k â r i ' d e n k a ç a n m u ­ tasarrıftı. R e c e p Paşa H u m u s y a r g ı c ı n ı a z l e t t i r d i ğ i n i , b e n i m h e m e n işe başlamamı söyledi. H u m u s ' a gidebilmek için eşekler ve bir de deve kiraladık. Yanımıza j a n d a r m a v e r d i l e r . G e c e y i b i r k ö y d e g e ç i r d i k . E r t e s i g ü n ü H u m u s ' a var­ dığımızda, Jandarma komutanı, ve m a h k e m e kâtibi bizi karşıladı. M u ­ t a s a r r ı f İ z z e t Paşa ile d e g ö r ü ş e r e k , k i r a l a d ı ğ ı m eve i n d i k . H u k u k , c e z a

TAMU YELLERİ

şer'iye ve icra işleri, hepsi gene b e n i m ü s t ü m d e y d i . İşler ç o k yığılmıştı. G e c e y i g ü n d ü z e katarak, h e r şeyi y o l u n a k o y d u m . B u n a karşılık Vah R e c e p Paşa beni " K i b a r ı M ü d e r r i s i n " v e " İ z m i r Payei M ü c e r r e d i " y l e ödüllen­ dirdi. Bunlara dair rütbe ve fermanlar İstanbul'dan geldi. Bu sırada Zıllateyn Kazası'nda bir arazi anlaşmazlığının ç ö z ü m ü n e m e m u r e d i l d i m . O r a d a s ü r g ü n b u l u n a n D o k t o r S ü l e y m a n E m i n ' l e tanış­ t ı m . S o n d e r e c e iyi y ü r e k l i , yurt ve ulussever b i r zattı. Birlikte H u m u s ' ta b i r hastahane yaptırılmasını kararlaştırdık. Ç o k güzel b i r hastahane o l d u . K a r y o l a l a r ı , d o k t o r l u k a r a ç g e r e ç l e r i n i , İtalya v e M a l t a ' d a n getirt­ t i k . B a ş k a c a g e r e k s i n m e l e r i d e Z ı l l a t e y n v e M ı s r a t a K a z a l a r ı n d a n sağla­ dık.

Hastaların bakımına

başlandı.

Gene

D o k t o r ' l a birlikte

Sahil

n a h i y e s i n d e b i r i l k o k u l , m i n a r e s i o l m a y a n b i r c a m i y e d e m i n a r e yaptırt­ tık. - Bu D o k t o r Süleyman E m i n , Meşrutiyet'ten sonra İstanbul'a dön­ d ü , rütbesi geri v e r i l d i ; K u r t u l u ş Savaş'ında A n k a r a ' d a S ı h h i y e B a ş k a n l ı ğ ı yaptı ve general olarak emekli o l d u . 4 - İtalyanların Libya Ü z e r i n d e Sinsi E m e l l e r i O t a r i h t e Vali R e c e p P a ş a ' y a b i r i h b a r d a b u l u n u l m u ş . B a l d i r i y a d a B a l d a r i a d ı n d a b i r İ t a l y a n , s ı k sık, B i n g a z i , T r a b l u s g a r p v e H u m u s ' a ge­ l i r g i d e r m i ş . K e n d i s i n i n arazi satın a l m a k istediği, a y r ı c a b i r İ t a l y a n B a n ­ kası k u r m a k girişiminde o l d u ğ u s ö y l e n i y o r m u ş . G ü n l e r d e n b i r gün b u İ t a l y a n , Vali R e c e p P a ş a ' y ı z i y a r e t e d e r e k , İ t a l y a n D e v l e t B a n k a s ı niteli­ ğindeki B a n c o D i R o m a ' n ı n , şubelerini a ç m a k istediğini bildirmiş. Re­ c e p Paşa, yaptırdığı soruşturmayla, bu a d a m ı n asker ve albay o l d u ğ u n u öğrenmiş. Trablusgarp'ta Türkiye Ziraat Bankası şubesi b u l u n d u ğ u n u , başkaca bir yabancı bankanın yerleşmesine gerek olmadığını kendisine s ö y l e y e r e k , B a l d a r i ' n i n isteğini geri ç e v i r m i ş . Oysa bu B a l d a r i , sıksık gelişlerinde, kasaba ve ç ö l l e r d e k i şeyhler­ d e n , y e r l i v e A r a p l a r d a n , â d i s e n e t l e r l e v e g i z l i c e b ü y ü k t o p r a k l a r satın a l m ı ş . V e b i r g ü n , R e c e p P a ş a ' y a ç ı k a r a k , s a t ı n a l d ı ğ ı t o p r a k l a r ı n tescili­ n i istemiş. P a r a s ı n ı ö d e d i ğ i b u t o p r a k l a r ı n k e n d i s i n e ait o l d u ğ u n u , b u h a k k ı n ı n r e s m e n tescili gerektiğini b i l d i r m i ş . O zamanlar, Trablusgarp'ta t a p u daireleri y o k t u . Yargıçların vere­ c e k l e r i karar ve ilâmlarla taşınmazlar alınır satılırdı. B a l d a r i ' n i n iddia v e isteklerinin y e r i n d e o l u p o l m a d ı ğ ı n ı i n c e l e m e k ü z e r e b i r heyet kurul-

70

TAMU YELLERİ

ması d ü ş ü n ü l d ü . Vilâyet İ d a r e M e c l i s i k â t i p l e r i n d e n M a h m u t N a c i , sonradan m e b u s olmuştur-, Baldari, İtalyan k o n s o l o s u , Liva mutasarrı­ fı ve b i r de b e n i m katıldığım b i r heyet k u r u l d u . H u m u s Livası'nda, mu­ tasarrıf İzzet Paşa'nın k o n a ğ ı n d a t o p l a n d ı k . B a l d a r i , çeşitli kişilerden satın aldığı t o p r a k l a r l a ilgili â d i senetleri, m a s a n ı n ü z e r i n e yığdı, b u n ­ ların r e s m e n tescili isteğini y i n e l e d i . B u n l a r ı i n c e l e d i k . Birisi, H u m u s L i v a s ı ' n a y a r ı m saat u z a k l ı k t a , K a r t a c a l ı l a r t a r a f ı n d a n y a p ı l m ı ş v e L i b ­ y a ( L e b d e ) a d ı v e r i l e n b ü y ü k b i r k e n t i n h a r a b e s i y d i . Ç o k s a y ı d a e s k i ya­ p ı t l a r l a , m e r m e r a n ı t l a r l a d o l u b i r a l a n d ı . D e v l e t e ait o l a n b ö y l e b i r y e r i h e r h a n g i b i r ş e y h y a d a k i m s e b i r b a ş k a s ı n a s a t a m a z d ı . İ k i n c i s e n e t , Se­ y i t b i n Z a i t a d l ı b i r v a k f a aitti. B u n u n d a s a t ı l m a s ı s ö z k o n u s u o l a m a z d ı . D i ğ e r b i r s e n e t , b i r k ö y e ait t o p r a k l a r l a i l g i l i y d i . K ö y ü n m a l ı o l d u ğ u o köyde oturanların tümünü ilgilendirdiği için, herhangi bir kişinin b u n u satması s ö z k o n u s u o l a m a z d ı . D i ğ e r s e n e t l e r d e h e p b u ç e ş i t t o p r a k v e yapılarla ilgiliydi. K a r a r ı , İtalyan K o n s o l o s u n a ve Baldari'ye b i l d i r d i m . B u â d i s e n e t l e r karşılığı satın a l d ı ğ ı t o p r a k l a r k e n d i s i n e v e r i l e m e z d i . Bal­ dari ve konsolos bağırıp çağırarak karşı koydular. Senetlerin tescilinin olanaksız b u l u n d u ğ u n u b i r kez daha b i l d i r d i m ve ileri g i d e c e k olurlar­ sa kendilerini kovduracağımı söyledim. B u n u n üzerine Baldari dinginleşir gibi o l d u ; gülümseyerek b i r süre y ü z ü m e baktı sonra: " S e n k i m oluyorsun ki v e r m e m diyorsun, dedi. Biz bunları alırız, h e m Abdülha­ m i d ' d e n a l ı r ı m " . B u s ö z l e r d e n s o n r a d e f o l u p gittiler. A r a d a n b i r h a f t a g e ç m e m i ş t i , Vali R e c e p P a ş a ' d a n b i r t e l g r a f a l d ı m ; ş ö y l e d i y o r d u : " Y e d i s e k i z p a r ç a İ t a l y a n savaş g e m i s i b u r a y a g e l d i . H u ­ mus'a da varacakları öğrenildi. Karaya çıkacak olurlarsa herhangi bir o l a y a n e d e n o l u n m a m a s ı " . G e r ç e k t e n ü ç savaş g e m i s i H u m u s ' a g e l d i . B i ­ z e g ö z d a ğ ı v e r m e k i s t e d i k l e r i a n l a ş ı l ı y o r d u . E r l e r k a r a y a ç ı k t ı l a r , İtal­ yan okullarını ve kasabayı gezdiler, A r a p l a r d a n yakın tuttukları kişilerle g e z i p t o z d u l a r , y e y i p i ç t i l e r , s o n r a d e f o l u p gittiler. 5 - İkinci Meşrutiyet 1 9 0 8 H a z i r a n a y ı y d ı . M ı s r a t a K a z a s ı ' n a b a ğ l ı T a v u r g a N a h i y e s i hal­ k ı y l a Sırt K a z a s ı h a l k ı a r a s ı n d a t o p r a k a n l a ş m a z l ı ğ ı y ü z ü n d e n ç a t ı ş m a ç ı k m ı ş v e d ö r t b e ş k i ş i ö l d ü r ü l m ü ş t ü . Vali R e c e p P a ş a , a n l a ş m a z l ı ğ ı n ç ö ­ z ü m ü işiyle b e n i g ö r e v l e n d i r m i ş t i . M a h k e m e kâtibi v e b i r k a ç j a n d a r m a y l a , T a v u r g a ' y a b i r g ü n u z a k l ı k t a T u z g ö l ü y ö r e s i n d e B e r r i y e ' y e gittik. N a h i -

TAMU

71

YELLERİ

ye m ü d ü r ü de bize katıldı. Oraya vardığımızda, Teğmen Tahir A ğ a ko­ mutasında b i r b ö l ü k askerin çadırlar kurarak bölgeye yerleşmiş o l d u ğ u n u g ö r d ü k . Mısrata K a y m a k a m ı ve Trablusgarplı Ö m e r Paşa da oradaydı. Biz de çadırlarımızı kurdurduk. Ö n c e , üzerinde anlaşmazlık olan top­ rakları g e z d i m , b i r de harita ç i z d i r t t i m . S o n r a tarafları d i n l e d i m . A n ­ laşmazlığı ç ö z ü m l e y e r e k bir karara bağladım. G e c e ç a d ı r ı m ı z d a , kâtibe k a r a r ı y a z d ı r ı y o r d u m . B i r s ü v a r i g e l d i . Vali R e c e p P a ş a ' n ı n i k i telgrafı­ n ı b a n a v e r d i . B i r i n c i telgrafta İ s t a n b u l ' d a M e ş r u t i y e t i l â n e d i l m i ş o l d u ­ ğ u b i l d i r i l i y o r . Tavurga'daki işimi b i t i r i r b i t i r m e z , T a v u r g a N a h i y e s i ' n d e , Mısrata v e Z ı l l a t e y n K a z a l a r ı n d a , i k i n c i telgraftaki talimat g e r e ğ i n c e M e ş ­ rutiyet ilânını yerine getirmem ve m e b u s seçimi yöntemlerini oralarda ö ğ r e t m e m gerektiği e m r e d i l i y o r d u .

,

Öyle sevinmiştim ki, sevincimi belli e t m e k ve yanlış b i r iş yapmak­ tan k e n d i m i güç tuttum. G e r ç e k t e n ç e v r e m i z b i r ç o k b e d e v i ve yerlilerle sarılıydı, ayrıca bu adamlar anlaşmazlık i ç i n d e y d i l e r ve k a r a r ı m ı n açık­ l a n m a s ı n ı b e k l e m e k t e y d i l e r . B u d u r u m d a k i i n s a n l a r ı n , M e ş r u t i y e t ilâ­ nını n e t e p k i l e r l e karşılayacakları d a b e l l i d e ğ i l d i . S e v i n c i m i v e telgrafları sakladım. Ö n c e karar yazılmalıydı. O gece sabaha d e k çalışarak kararı y a z d ı r d ı m . S a b a h e r k e n d e n , tarafları t o p l a d ı m , k a r a r ı o k u t a r a k , b u n u n g e r e ğ i n c e h a r e k e t e d i l e c e ğ i n i o n l a r a b i l d i r d i m . A y r ı c a Ö m e r Paşaya d a , yetkisi o l m a d ı ğ ı halde yanına asker alarak anlaşmazlık bölgesine gelme­ sinin d o ğ r u olmadığını b i l d i r d i m ; karar ilân edildiğine göre, herkesin o r a d a n ayrılarak yerlerine d ö n m e l e r i gerektiğini a ç ı k l a d ı m . K a r a r d a n ç o ğ u n l u k m e m n u n d u . Yavaş yavaş d a ğ ı l m a y a b a ş l a d ı l a r . B i z d e atlarımı­ z a atlayarak o a k ş a m T a v u r g a ' y a v a r d ı k . N a h i y e M ü d ü r ü n e , R e c e p Pa­ ş a ' n ı n t e l g r a f l a r ı n ı o r a d a g ö s t e r d i m . A d a m o k u y o r b i r şey a n l a m ı y o r d u . G ü ç l ü k l e kendisine yeni d u r u m u a ç ı k l a d ı m . Şaşkın şaşkın b a k ı y o r d u . E r t e s i g ü n ü M ı s r a t a ' y a ulaştık. H a l k b a z ı ş e y l e r işitmiş, y a r g ı c ı tartakla­ maya kalkmışlar. K a y m a k a m , vilâyetteymiş. Halkı sükûnete davet e d e r e k , d u r u m u , M e ş r u t i y e t ' i n n e o l d u ğ u n u anlayacakları b i r dille a ç ı k l a d ı m , yar­ g ı c ı e l l e r i n d e n k u r t a r d ı k . O r a d a n Z ı l l a t e y n K a z a s ı ' n a gittik. K a y m a k a m Raşit o r a d a sürgün olarak b u l u n u y o r d u . M e ş r u t i y e t ' i n ilanıyla özgürlü­ ğ ü n e k a v u ş m u ş t u . B i z l e r i d a v u l z u r n a l a r l a k a r ş ı l a d ı l a r . G e r e k l i tebliga­ tı yaptıktan sonra, Humus'a d o ğ r u yola çıktım. D o k t o r Süleyman E m i n v e b i r ç o k m e m u r l a r , s ü r g ü n d e b u l u n a n l a r , Sahil N a h i y e s i ' n d e b e n i karşı­ ladılar. H e p b i r l i k t e H u m u s ' a gittik. D o k t o r S ü l e y m a n E m i n , M u t a s a r -

72

TAMU

YELLERİ

r ı f ı n h e n ü z M e ş r u t i y e t ilânını y a p m a d ı ğ ı n ı , b e n i b e k l e d i ğ i n i s ö y l e d i . Ertesi g ü n i ç i n h a s t a h a n e d e b ü y ü k b i r ş ö l e n d ü z e n l e d i k , a s k e r l e r k a b i l e reis­ l e r i , ş e y h l e r , v e h a l k ö n ü n d e M e ş r u t i y e t i l â n e d i l m i ş o l d u ğ u n u t e b l i ğ et­ tik. İngiliz ve İtalyan konsolosları da ş ö l e n d e hazır b u l u n m u ş l a r d ı . Daha ö n c e k i m i şeyhler, k a b i l e r e i s l e r i ş ö l e n e g e l m e y i r e d d e t m i ş l e r v e k i m i k o ş u l l a r ileri s ü r m ü ş l e r d i . J a n d a r m a k o m u t a m , nüfus m e m u r u , p o l i s m ü ­ d ü r ü , mutasarrıf, d a h a b i r k a ç m e m u r u istemediklerini, b u n l a r Liva'dan a y r ı l m a d ı k ç a ş ö l e n e g e l m e y e c e k l e r i n i b i l d i r m i ş l e r d i . B u ş e y h v e k a b i l e r e i s l e r i n i b i r araya t o p l a y a r a k k e n d i l e r i n e g e r e k l i ö ğ ü t l e r v e r m i ş v e açık­ l a m a l a r d a b u l u n m u ş t u m . B u arada, D o k t o r S ü l e y m a n E m i n de, İttihat ve Terakki murahhası olmakla, gençlerden h e m e n bir kuvvet kurmuştu. B i r y a n d a n d a ç o k k o r k m u ş o l a n M u t a s a r r ı f İ z z e t Paşa'yı v e j a n d a r m a k o m u t a n ı B i n b a ş ı A l i ' y i y a t ı ş t ı r d ı k . B ö y l e c e , ş e y h l e r i n v e k a b i l e reisle­ r i n i n i s t e k l e r i n i y e r i n e g e t i r m e d e n M e ş r u t i y e t ' i n i l â n ı n ı s a ğ l a d ı k . O ge­ ce ve ertesi gün, g e n ç l e r fener alayları, şenlikler d ü z e n l e d i l e r . Bilisiz halkın Meşrutiyet'in ne i d ü ğ ü n d e n haberleri yoktu. B u n d a n yararlana­ r a k ortalığı k a r ı ş t ı r m a k isteyenler d e v a r d ı . " M e ş r u t i y e t ilân o l u n d u , artık vergi ve âşar v e r i l m e y e c e k " gibi sözlerle halk kışkırtılıyordu. Meşrutiyet'in ilânının ertesi günü, b i r süredir limanlarda b u l u n a n v e g e c e l e r i p r o j e k t ö r l e r i y l e h a l k ı n g ö z l e r i n i k a m a ş t ı r a n İ t a l y a savaş ge­ m i l e r i d e ç e k i l i p gittiler. T e m m u z s o n l a r ı n a d o ğ r u , Vali R e c e p P a ş a H a r b i y e N e z a r e t i n e t a y i n edildi. O tarihte C e b e l i G a r b i mutasarrıfı o l a n B e k i r Sami Bey, D o k t o r Süleyman E m i n , ve sürgünde b u l u n a n ve ikamete m e m u r olan seksen d o k s a n k i ş i d e R e c e p P a ş a i l e b i r l i k t e İ s t a n b u l ' a gittiler. B u n l a r ı n ayrıl­ m a s ı y l a v i l â y e t y ö n e t i m i n d e b i r k a r g a ş a d ı r b a ş l a d ı . R e c e p P a ş a ' n ı n ye­ r i n e vali v e k u m a n d a n v e k i l i o l a r a k R e i s Paşa a d ı n d a b i r i g e l d i . B i z i m Mutasarrıf İzzet Paşa y e r i n d e kalmıştı. Meşrutiyet ilânından iki ay k a d a r sonra, b i z i m Baldari bir gün çıkageldi. Yanında İtalyan k o n s o l o s u da vardı. Eski senetleri y e n i d e n ortaya d ö k e r e k b u n l a r ı n tescilini istedi. Kendisini şöyle yanıtladım: " B u n d a n ö n c e d e b u istekle g e l m i ş t i n v e b e n d e i s t e ğ i n i r e d d e t m i ş t i m . O z a m a n , sen v e r m e z s e n b e n A b d ü l h a m i d ' d e n alırım, demiştin. Şimdi Meşrutiyet ilân edildi, b e n gene v e r m i y o r u m . A b d ü l h a m i d d e veremez, ç ü n k ü şimdi M e c l i s i M e b u s a n var, m i l l e t var, o n l a r d a v e r m e z l e r . G i t b a ş ı n ı h a n g i ta­ şa

vuracaksan

vur!".

73

TAMU YELLERİ

Ne yazık ki, iki yıl sonra T r a b l u s g a r b ' ı yitirdik. B ö l g e n i n ileri gelen v e İ t a l y a n l a r a satılmış a d a m l a r ı b a ş t a o l m a k ü z e r e , b u n d a , z a m a n ı n hü­ kümetinin de b ü y ü k suçu vardır. O tarihte Sadrazam H a k k ı Paşa'ydı. Vah v e k u m a n d a n vekili R e i s Paşa'dan s o n r a , İ s t a n b u l ' d a n A h m e t Fevzi Paşa v a l i o l a r a k T r a b l u s ' a g e l d i . B u n u n z a m a n ı n d a b i z i m M u t a s a r r ı f İ z ­ zet Paşa a z l e d i l d i , y e r i n e B e h ç e t B e y g e t i r i l d i . B e n i m b a ş k â t i b i m , ika­ m e t e m e m u r d u . M e ş r u t i y e t ' l e k u r t u l d u ğ u i ç i n İ s t a n b u l ' a gitti. B e n i m memuriyet sürem henüz dolmamıştı. Bu arada, bir takım kötü adamlar t ü r e d i . B u n l a r k e n d i l e r i n i İttihat v e T e r a k k i ' y e m e n s u p m u ş g i b i göste­ r e r e k , t ü r l ü m e l a n e t l e r e kalkıştılar. Y ö n e t i m d e ğ i ş i k l i k l e r i n d e , b ö y l e şey­ lere m e y d a n v e r m e m e k gerekir. Ç ü n k ü , bu çeşit adamlar, y ö n e t i m d e b u l u n a n l a r ı n g ü ç l e r i n i s ö m ü r e r e k k e n d i ç ı k a r l a r ı n ı sağlarlar. A y r ı c a y ö ­ n e t i m l e d e h i ç b i r i l i ş k i l e r i y o k t u r . A n c a k , h a l k b u n u b i l m e d i ğ i n d e n , ya­ pılan t ü m kötülükleri yeni y ö n e t i m e yükler, b u n d a n da y ö n e t i m , ülke ve ulus zarar görür. M u t a s a r r ı f V e k i l i B e h ç e t z a m a n ı n d a , işte b u ç e ş i t a d a m l a r y ü z ü n ­ d e n y e r l i h a l k v e b e d e v i l e r a l d a t ı l a r a k h ü k ü m e t i bastılar. M u t a s a r r ı f ve­ kilini

tutsak

aldılar.

Olmayacak

isteklerde

bulundular.

Kendilerini

toplayarak g e r ç e k l e r i anlatmaya çalıştımsa d a b a ş a r ı l ı o l a m a d ı m . S o n u n d a B i n b a ş ı M e h m e t A l i a s k e r l e işe e l k o y d u . M u t a s a r r ı f v e k i l i n i k u r t a r d ı . A n c a k çarşıların yağmalanmasını önleyemedi. O s ı r a l a r d a F i z a n ' d a s ü r g ü n d e b u l u n a n k i m i a d a m l a r H u m u s ' a gel­ diler para toplayarak bunların İstanbul'a gönderilmelerini sağladık. A b d ü l h a m i d ' i n h a l ' i i ç i n , S e l a n i k y ö r e s i n d e k i m i h a z ı r l ı k l a r ı n ya­ pılmakta o l d u ğ u n a dair söylentiler işitilmeye başlanmıştı. B e n i m m e m u ­ riyetim sona ermişti. A i l e m l e birlikte, B a l d a r i ' n i n k ü ç ü k bir vapuruna binerek 1909 Martı'nın 9'unda Trablusgarb'a yollandık. Vapurla, Hu­ m u s T r a b l u s g a r p arası altı saat ç e k e r d i . F ı r t ı n a ç ı k t ı , v a p u r d a k ü ç ü k olduğu için, biz ancak üç günde Trablus'a varabildik. Valiyi z i y a r e t e t t i ğ i m d e , k e n d i s i b e n i b ı r a k m a k i s t e m e d i ğ i n i v e B i n gazi yargıçlığına a t a n m a m i ç i n girişimde b u l u n d u ğ u n u söyledi: A n c a k , Hareket O r d u s u ' n u n Selanik'ten İstanbul'a yürüyüşe g e ç m e k üzere ol­ d u ğ u n u işitmiştim. Bu d u r u m d a , İstanbul, ya da İ z m i r ' e gitmem yerin­ de olacaktı.

74

TAMU YELLERİ

6 - H a r e k e t O r d u s u v e A b d ü l h a m i d ' i n Tahttan İndirilmesi D ö n ü ş t e İ z m i r ' e ç ı k a r a k T i r e ' y e g i t m e y i , y a k ı n l a r ı m ı g ö r m e y i , eşi­ m i v e ç o c u k l a r ı m ı d a o n l a r a g ö s t e r m e y i d ü ş ü n m ü ş , v e b ö y l e c e k a r a r ver­ miştim.

Bu

yüzden,

Hareket

Ordusu'nun

İstanbul'a

gelişi

ve

A b d ü l h a m i d ' i n tahttan indirilmesi olaylarında b u l u n a m a d ı ğ ı m için son­ radan ç o k üzüldüm. M a r t 1 9 0 9 ' d a T r a b l u s g a r p ' t a n y i n e b i r İ t a l y a n v a p u r u y l a h a r e k e t et­ tik. Bingazi ve D e r n e ' y e uğradıktan sonra, Girit'te Hanya ve Kandiye Limanlarına da uğrayarak İzmir'e vardık. İzmir'de her yer bayraklarla donatılmıştı. Yabancılar, Rus, Y a h u d i ve E r m e n i l e r , b ü y ü k taşkınlıklar­ l a g ö s t e r i l e r d e b u l u n u y o r l a r d ı . " H ü r r i y e t " , k a n u n s u z l u k , k a n u n tanı­ m a z l ı k a n l a m ı n a k a b u l edilmişti. B u y ü z d e n kentte b i r çeşit anarşi e g e m e n o l m u ş t u . İ z m i r ' d e b u l u n d u ğ u m u z sırada, H a r e k e t O r d u s u ' n u n Ç a t a l c a ' y a varmış olduğunu öğrendik. İki gün İ z m i r ' d e kaldıktan sonra, sekiz lira bilet parası ö d e y e r e k Ti­ re'ye gitmek üzere trene bindik. Biz Tire'de iken, 12 Nisan 1909'da A b ­ d ü l h a m i d ' i n tahttan indirildiğini ö ğ r e n d i k . Kendisi Selanik'te Alâtini K ö ş k ü ' n e götürülmüş ve yerine Reşat Padişah olmuştu. Hareket Ordusu K o m u t a n ı M a h m u t Şevket Paşa'nın yönetimi eline aldığını; Enver ve Ni­ yazi'nin, diğer ordu komutanlarının da İstanbul'da bulunduklarını, Re­ şat i ç i n E y u b S u l t a n ' d a K ı l ı ç t ö r e n i d ü z e n l e n d i ğ i n i g a z e t e l e r d e o k u d u k . B u a r a d a , b i r d e H ü r r i y e t v e İ t i l a f F ı r k a s ı k u r u l m u ş t u . B u n l a r ı n b i r ta­ k ı m k a r ı ş ı k l ı k l a r ç ı k a r d ı k l a r ı n ı , A b d ü l h a m i d ' i n a d a m l a r ı n ı n d a işe ka­ rıştıklarını, kimisinin yakalanarak i d a m edildiklerini işitiyorduk. Nisan, Mayıs ve H a z i r a n aylarını b ö y l e c e Tire'de geçirdik. Param da tükenmişti. D o k t o r Süleyman Emin'e bir mektup yazarak, kendisinden o n lira b o r ç a l d ı m . E ş i m i v e ç o c u k l a r ı m ı A d a g i d e ' d e b ı r a k a r a k , y e n i b i r y a r g ı ç l ı k i s t e m e k ü z e r e , 2 0 H a z i r a n 1 9 0 9 ' d a İ s t a n b u l ' a g i t t i m . G e n e Fa­ t i h y ö r e s i n d e M a l t a Ç a r ş ı s ı n d a Talat B e y H a n ı ' n d a b i r o d a k i r a l a d ı m . 7- Meşrutiyet Y ö n e t i m i 29 Haziran 1909'da İstanbul'a varmıştım. D o ğ a l olarak parasızdım. O r a d a karşılaştığım kimi arkadaşlardan yatak yorgan, k i m i l e r i n d e n bir miktar b o r ç aldım. Sonra da yargıçlık istemek üzere Meşihat Dairesi'ne gittim. Ş e y h ü l i s l â m C e m a l e t t i n a z l e d i l m i ş , y e r i n e S a h i p M o l l a getirilmişti.

TAMU

75

YELLERİ

D a i r e b ü y ü k b i r kargaşa i ç i n d e y d i . Karşılaştığım k i m i a r k a d a ş l a r ı m , b i r e r dilekçeyle Adliye Nezareti'ne başvurarak h u k u k mahkemesi başkanlığı i s t e ğ i n d e b u l u n m a y ı ö n e r d i l e r . Ö y l e y a p t ı k , i s t e ğ i m i z k a b u l e d i l d i . O ta­ rihte Medresetülkudat (Kadı Okulu) M ü d ü r ü Kayserili H a m d i , b e n i bir k ö ş e y e ç e k e r e k , i s t e ğ i m d e n v a z g e ç m e m i , b e n i İ s t a n b u l ' d a a l ı k o y m a k is­ tediklerini bildirdi. Ayrıca, yargıçlar arasında b ü y ü k tensikat yapılaca­ ğını, b u n u n s o n u c u n d a b a n a d a iyi b i r m e m u r i y e t v e r i l e c e ğ i n i sözlerine e k l e m i ş t i . Ö n e r i s i n i k a b u l e t t i m . T e m m u z ayı b ö y l e c e g e ç t i . B u a r a d a Derviş Vahdeti, v e o n u n y o l u n d a k i m i k i ş i l e r y a k a l a n a r a k , D i v a n ı H a r ­ be verildiler ve idam olundular. A ğ u s t o s ayı i ç i n d e M e b u s a n v e A y a n M e c l i s l e r i n i n k a r a r ı y l a t ü m m e ­ m u r l a r ı n g e ç m i ş l e r i i n c e l e n m e y e b a ş l a n d ı . M e ş i h a t D a i r e s i i ç i n Ayan­ dan

Musa

Kâzım

ve

Mebusan'dan Hasan

Fehmi

memur

edildiler,

İstanbul'da ne k a d a r yargıç varsa M e ş i h a t ' d a t o p l a n m a l a r ı gazetelerle d u y u r u l d u . B e n d e gittim. Sekizyüz kişiydik. B i z l e r d e n h e r b i r i m i z i n , i ç i m i z d e n o n k i ş i n i n a d l a r ı n ı k â ğ ı t l a r a y a z a r a k v e r m e m i z i istediler. B ö y ­ lece h e r yargıç on kişinin adını yazarak verdi. Kâğıtlar açıldı, seçilen o n kişi i ç i n d e e n ç o k o y u b e n a l m ı ş t ı m . B ö y l e c e s e ç i l m i ş o l a n b i z o n kişi­ y i , b i r e r birer, M u s a K â z ı m ' ı n o d a s ı n a aldılar. K e n d i s i n i n y a n ı n d a , son­ r a d a n Ş e y h ü l i s l â m o l a n Esat ve m e b u s l a r d a n Hasan Fehmi v a r d ı . B i z l e r e d o ğ r u ve namuslu hareket edeceğimize, kimseye düşmanlık yapmayaca­ ğ ı m ı z a d a i r a n d i ç i r d i l e r , v e s o n r a , t ü m y a r g ı ç l a r ı n a d l a r ı y a z ı l ı defter­ leri

bizlere

verdiler.

Görevimiz,

bu

yargıçların

mektepli

olup

olmadıklarını, yeteneklerini, kötü bir halleri b u l u n u p bulunmadığını, terfi etmeye h a k k a z a n ı p k a z a n m a d ı k l a r ı n ı , h i ç b i r düşmanlığa ve ard d ü ş ü n c e y e k a p ı l m a k s ı z ı n , b i l d i ğ i m i z k a d a r ı y l a , a d l a r ı n ı n k a r ş ı s ı n a yaz­ m a k t ı . H a k l a r ı n d a h i ç b i r b i l g i m i z o l m a y a n l a r i ç i n h i ç b i r şey y a z m a y a ­ caktık. B u n d a n sonra, b i z l e r i , A r z Odası d e n i l e n salona oturttular. G ö ­ revimizi yaparken birbirimizle konuşmayacaktık. Kendi bildiklerimiz ve v i c d a n ı m ı z l a b a ş b a ş a k a l a c a k t ı k . S a l o n b ü y ü k , h e r b i r i m i z b i r k ö ş e y e da­ ğ ı l d ı k v e ç a l ı ş m a y a b a ş l a d ı k . B i z l e r e v e r i l e n d e f t e r l e r d e a d l a r ı yazılı yar­ g ı ç l a r ü z e r i n e b i l d i k l e r i m i z i y a z d ı k . T a n ı m a d ı k l a r ı m ı z i ç i n d e h i ç b i r bilgi v e r m e d i k . İşimizi bitirdiğimizde, defterleri, " T e n s i k a t H e y e t i " n e teslim ettik. O gece o d a m d a , R e c e p , Tokatlı Şakir ve Bahri adlarındaki arkadaş­ larımla oturmakta iken, o tarihte Talebe Müfettişi o l a n Atıf geldi. Ken-

76

TAMU YELLERİ

dişini M u s a K â z ı m ' ı n g ö n d e r d i ğ i n i , b u g e c e kesinlikle A k s a r a y ' d a k i e v i n d e beni beklediğini söylemesini emrettiğini bildirdi. 8- Musa Kâzım'la Görüşmemiz Burada daha ö n c e sözetmeyi unuttuğum bir noktaya d e ğ i n e c e ğ i m . B u s o n k e z İ s t a n b u l ' a g e l d i ğ i m d e , T o k a t l ı Şakir, İttihat v e T e r a k k i C e m i ­ yetine üye o l m a m ı z ı önermişti. B a h r i ve R a g ı p adındaki arkadaşlarımla Cemiyete başvurarak, geleneksel a n d i ç m e törenini yerine getirmiş ve üye o l m u ş t u k . M u s a K â z ı m v e K a r a K e m a l ' d e , b i z i m üyesi o l d u ğ u m u z Ş e h z a d e K u l ü b ü n d e üye idiler. Atıf, M u s a K â z ı m ' ı n b e n i o g e c e e v i n d e b e k l e d i ğ i n i s ö y l e y i n c e , T o ­ katlı Ş a k i r ' e b i r l i k t e g i t m e y i ö n e r d i m . G e c e saat d o k u z a d o ğ r u , Ş a k i r ' l e b i r l i k t e , M u s a K â z ı m ' ı n A k s a r a y d a k i evine gittik. M e b u s l a r d a n b i r k a ç k o n u ğ u d a h a vardı. B i r süre bir­ likte o t u r u l d u k t a n s o n r a , M u s a K â z ı m b e n i b a ş k a b i r o d a y a g ö t ü r d ü . Y e o r a d a , b e n i İstanbul Eytam Riyasetine atamış olduklarını bildirdi. Ken­ d i s i n e , p a r a n ı n s ö z k o n u s u o l d u ğ u v e p a r a ile u ğ r a ş ı l a n b i r y e r d e çalış­ m a k istemediğimi, b i r yargıçlığı yeğlediğimi söyledim. B u n u n üzerine, " O d e m i ş l i M u s t a f a ' y ı m ü s t e ş a r a t a d ı k . G i d i p k e n d i s i n e b u n u h a b e r ve­ r i n i z . Y a r ı n d a k u l ü b e g ö t ü r e r e k a n d i ç m e t ö r e n i y l e ü y e o l m a s ı n ı sağla­ y ı n ı z . En iyi b i r elbise giysin kendisini Meşihat'a b a n a getiriniz", d e d i . M u s t a f a F e h m i , o t a r i h t e H u z u r H o c a s ı d e n i l e n l e r d e n i d i ; y a n i , pa­ dişah h u z u r u n d a ders verir ve soruları yanıtlardı; bu y ü z d e n geçici ola­ rak

İstanbul'da

bulunuyor,

Direklerarası'nda,

Tavuk

Hanı'nda

oturuyordu. Ş a k i r ' l e b i r l i k t e T a v u k H a n ı ' n a gittik, M u s t a f a F e h m i ' n i n k a p ı s ı n ı v u r a r a k k e n d i s i y l e g ö r ü ş m e k i s t e d i ğ i m i z i b i l d i r d i k . " Ş i m d i y a t t ı m , kal­ kanı a m y a r ı n s a b a h g e l i n " d i y e r e k b i z i s a v d ı . Ertesi s a b a h gittiğimde, p e n c e r e ö n ü n d e o t u r m u ş k a h v e i ç i y o r d u . M u ­ s a K â z ı m ' ı n k e n d i s i n i m ü s t e ş a r o l a r a k a t a d ı ğ ı n ı v e o g ü n y a p m a m ı z ı is­ t e d i ğ i işleri k e n d i s i n e b i l d i r d i m . " E v l â t b e n d a ğ l ı b a ğ l ı b i r a d a m ı m , ö y l e müsteşarlık b e n i m işim değildir. Ayrıca, yeni elbise alacak p a r a m da yok­ t u r " , d e d i . B u s ı r a d a G e r e d e l i Y u n u s g e l i v e r d i . D u r u m u ö ğ r e n i n c e , ta­ nıdığı terziler o l d u ğ u n u , h e m e n yeni b i r elbise alıp geleceğini söyledi.

TAMU YELLERİ

77

M u s t a f a F e h m i ' y e b i r l i k t e k u l ü b e g i d e c e ğ i m i z i , k e n d i s i n i n a n d i ç e r e k üye olacağını söylediğimde, gülerek, " D e m e k beni aşılayacaksınız", dedi. G e r e d e l i n i n g e t i r d i ğ i e l b i s e y i k e n d i s i n e g i y d i r d i k , s o n r a k u l ü b e gi­ d e r e k a n d i ç m e t ö r e n i n i y e r i n e g e t i r d i k . M u s a K â z ı m ' a gittik. M u s t a f a Fehmi b ö y l e c e müsteşarlığa başladı. B e n d e ü ç b i n b e ş y ü z kuruş maaşla Ü s k ü d a r Livası yargıçlığını istediğim i ç i n , Sultan R e ş a d ' ı n fermanıyla bu göreve atandım. 9 - Ü s k ü d a r Yargıcı O l u y o r u m H e m e n Ü s k ü d a r ' d a işe b a ş l a d ı m , v e b i r e v k i r a l a y a r a k , b i r a n ö n c e gelmesi için, Tire'ye aileme telgraf ç e k t i m . Y a l n ı z o l d u ğ u m d a n a k ş a m l a r ı g e n e Fatih'e g i d i y o r , o r a d a k i o d a m d a y a t ı y o r d u m . R a m a z a n ' d ı . O t a r i h t e ç a r ş ı p a z a r l a r R a m a z a n ' d a sabahla­ ra d e k a ç ı k o l u r d u . Direklerarası, baştanbaşa, çayhaneler, kıraathane­ ler, t i y a t r o l a r , ç e ş i t l i e ğ l e n c e y e r l e r i y l e d o l u y d u . L o k a n t a g i b i y e r l e r d e iftar e d i l i r , s o n r a i n s a n l a r e ğ l e n c e y e r l e r i n e d a ğ ı l ı r d ı . G ü n l e r d e n b i r g ü n ç o c u k l a r T i r e ' d e n g e l d i l e r v e Ü s k ü d a r ' d a k i evi­ m i z e yerleştik, b ö y l e c e yalnızlıktan kurtulmuş o l d u m . Ü s k ü d a r ' d a m a h k e m e iskeleye yakın b i r y e r d e y d i . Mutasarrıflık da P a ş a K a p ı s ı d e n i l e n y e r d e y d i . M u t a s a r r ı f , A s k e r Y a r b a y F a i k i d i , -bu zat sonradan paşa o l d u . B i r i n c i D ü n y a Savaşı'nda Bitlis'te ö l d ü . Mutasar­ rıf, b ü t ü n r e s m i d a i r e l e r i n b i r a r a d a o l m a l a r ı n ı i s t i y o r d u . B u n u n i ç i n K ö p r ü l ü K o n a k d e n i l e n b i n a ü ç b i n k u r u ş a y l ı k l a k i r a l a n d ı ; b ü t ü n dai­ reler oraya taşındı. O tarihlere d e k İstanbul'dan asker alınmazdı. İstanbul'dan da asker alınması i ç i n e m i r ve ferman geldi. Mutasarrıf asker o l d u ğ u için İdare M e c l i s i B a ş k a n l ı ğ ı ' n ı b a n a v e r m i ş t i . K e n d i s i siyaset v e g ü v e n l i k i ş l e r i y l e u ğ r a ş ı r d ı . O a r a d a b i r h e y e t l e A v r u p a ' y a g ö n d e r i l d i . D a h i l i y e N a z ı r ı Ta­ lat P a ş a , M u t a s a r r ı f v e k â l e t i n i b a n a v e r d i . İ k i a y s ü r e y l e m u t a s a r r ı f ve­ kâletinde b u l u n d u m . Sultan R e ş a d , B e y l e r b e y i Sarayı'nda, mebuslara, a y a n ü y e l e r i n e v e i l e r i g e l e n l e r e b i r z i y a f e t v e r m i ş t i . B u ziyafette M u t a ­ sarrıf vekili olarak b e n de b u l u n d u m . O s ı r a l a r d a Ş e y h ü l i s l â m S a h i p M o l l a ' n ı n istifası ü z e r i n e , E r z u r u m ' l u Ç e l e b i z a d e H ü s e y i n H ü s n ü Şeyhülislâm o l m u ş t u . H ü r r i y e t v e İtilaf

78

TAMU YELLERİ

Fırkası da çeşitli entrika ve p r o p a g a n d a l a r a girişmişti. K ü ç ü k H a m d i , S a b r i , Z e y n e l a b i d i n , b ü y ü k ç a b a h a r c ı y o r l a r d ı . Y e n i Ş e y h ü l i s l â m ı e l e ge­ çirmişler, evvelce yaptığımız tensikat sırasında, mektepli ve ehil olma­ d ı k l a r ı i ç i n işten u z a k l a ş t ı r d ı ğ ı m ı z y a r g ı ç

ve

memurlar ve

zadegân

t a k ı m ı n ı , y e n i d e n i ş b a ş ı n a g e ç i r m e k i ç i n u ğ r a ş ı y o r l a r d ı . İ t t i h a t v e Te­ rakki, H ü r r i y e t ve İtilâf Fırkaları karşılıklı y o ğ u n b i r tartışma için­ d e y d i l e r . B u y ü z d e n İ s t a n b u l ' d a siyasi h a v a ç o k g e r g i n l e ş m i ş t i . İ t t i h a t v e Terakki, kesinlikle geriye d ö n ü ş ü ö n l e m e k , b u n u n i ç i n d e Şeyhülislâ­ m ı n istifasını i s t i y o r d u . Y e m e n i ç i n b i r M ü f e t t i ş ' i H ü k k â m (Yargıçlar m ü ­ fettişi)

gönderilmesi

söz

konusu

imiş.

İttihat

ve

Terakki

benim

g ö n d e r i l m e m i ö n e r m i ş . Oysa Şeyhülislâm, H ü r r i y e t ve İtilafçılardan bi­ r i s i n i n g ö n d e r i l m e s i n i s a ğ l a m a k i s t i y o r m u ş . S o n u n d a , Ş e y h ü l i s l â m isti­ fa etmek z o r u n d a kaldı ve yerine Musa K â z ı m Şeyhülislâm o l d u . K o n u y i n e ortaya ç ı k ı n c a , M u s a K â z ı m g ö r e v i b a n a ö n e r d i . K a b u l e t t i m . 1 1 Tem­ m u z 1910, M e c l i s i M e b u s a n ' d a n ö z e l b i r k a n u n ç ı k a r ı l d ı . G ö r e v i m i n a d ı , " M ü f e t t i ş i H ü k k â m v e T e t k i k i Vesaiki Ş e r ' i y e " k o n u l m u ş t u . B u n u n ü z e ­ rine Ü s k ü d a r yargıçlığından ayrıldım. Yemen'e gitmek üzere hazırlıkla­ ra başladım.

BEŞİNCİ B Ö L Ü M

1- Y e m e n Serüveni O s m a n l ı h ü k ü m e t l e r i n i n , özellikle, A b d ü l h a m i d ' i tahttan i n d i r e n güç­ l e r i n h ü k ü m e t i n i n Y e m e n p o l i t i k a s ı n ı , u s u m b i r t ü r l ü almamıştır. Y e m e n , 1577'de Osmanlılar tarafından zaptedilmiş, A r a p Yarımadası'nın batı u c u n d a d a ğ l ı k taşlık b i r b ö l g e y d i . G ü ç l ü b i r d e v l e t i ç i n stratejik ö n e m i kuşkusuzdur. Yemen'deki Osmanlı egemenliği, devletin güçsüz düşme­ siyle e ş g i d e r e k , z a m a n l a z a y ı f l a m ı ş , a r a d a n y ü z y ı l g e ç t i k t e n s o n r a , h e ­ m e n b ü s b ü t ü n y o k o l m u ş , b ö l g e , h e r g ü n b i r b i r l e r i y l e b o ğ a z l a ş a n irili ufaklı şeyhler, kabile reisleri arasında paylaşılmıştı. Bu arada sözde Os­ m a n l ı e g e m e n l i ğ i s ü r m e k t e , s ü r d ü r ü l ü r g ö r ü n m e k t e y d i . 1 8 7 2 y ı l ı n d a Ye­ men'e yeniden bir ordu gönderilmiş,

şeyhler, k a b i l e l e r b a s k ı altına

a l ı n a r a k , b i n l e r c e A n a d o l u ç o c u ğ u n u n k a n ı k a r ş ı l ı ğ ı n d a , O s m a n l ı ege­ menliği güçlendirilmeye çalışılmıştı. A n c a k , başkentinin yanıbaşındaki Avrupa topraklarında sürekli saldırılara uğrayan ve yenilen b i r İmpara­ torluk, başkentini yitirmek tehlikesiyle karşı karşıya kalan b i r İmpara­ torluk, ülkesinin en uzak köşesinde ne denli egemen olursa, bu egemenlik işte b ö y l e b i r e g e m e n l i k t i . B u İ m p a r a t o r l u ğ u n , Y e m e n ' d e n ç o k d a h a ya­ kın bir bölge olan Hakkâri bölgesindeki egemenliği konusunda, daha ö n c e bilgiler vermiştim. B a n a yasayla v e r i l e n görev y a n ı n d a b i r d e İ t t i h a t v e T e r a k k i ' n i n y ü k s e k y ö n e t i c i l e r i n i n b a n a y ü k l e m i ş o l d u k l a r ı b i r g ö r e v d a h a v a r d ı . B i r süre­ d i r P a d i ş a h v e H a l i f e ' y e b a ş k a l d ı r a n İ m a m Yahya ile ilişki k u r a r a k , b i ­ l i m , m a n t ı k v e u s y o l u y l a b u kişiyi d a v a s ı n d a n v a z g e ç i r m e k , a y r ı c a , d a h a k u z e y d e k i b i r b ö l g e d e b e d e v i l e r i a y a k l a n m a y a k ı ş k ı r t a n v e b u n d a d a ba­ şarılı o l a n İ d r i s î ile ilişki k u r a r a k , b u n u n d a İ m p a r a t o r l u k i ç i n z a r a r l ı çalışmalarını ö n l e m e k ! . . . A n l a d ı ğ ı m kadarıyla, H ü r r i y e t ve itilâf F ı r k a s ı ' n ı n sürekli eleştiri ve saldırılarına uğrayan İttihat ve Terakki Fırkası ve hükümeti, bu konu­ larda e l d e e d i l e c e k başarılarla halk n a z a r ı n d a prestij kazanacağını, b u konularda başarı kazanmanın da kolay olacağını sanıyordu. B e n hiç de b u k a n ı d a d e ğ i l d i m . K e n d i s i n i " E m i r ü l m ü ' ı n i n i n " , y a n i H a l i f e i l â n et-

80

TAMU YELLERİ

m i ş , i m z a s ı n ı n ü z e r i n e b u sıfatı g ö s t e r e n m ü h ü r b a s a n İ m a m Y a h y a , İs­ tanbul'un ne denli uzak, İmparatorluğun ne denli güçsüz olduğunu b i l m e y e c e k ö l ç ü d e a h m a k biri değildi. Yemen'e ulaşmak, asker gönder­ m e k için güçlü bir donanmaya gerek vardı. Osmanlı İmparatorluğu bu­ na sahip değildi, ayrıca ordusu kendi başkentini koruyamayacak denli g ü ç s ü z d ü . İ m a m Yahya b u n l a r ı d a b i l i y o r d u . Meşrutiyet y ö n e t i m i , bu­ n u n getireceği yeni d ü z e n l e m e ve ilerlemeler gibi sözler o n u n için önemsiz s a f s a t a l a r d ı . B ö l g e d e İ n g i l i z l e r s u g i b i a l t ı n s a ç ı y o r l a r d ı . A y r ı c a , batılı­ ların da sürekli kışkırtmalarıyla B a l k a n devletlerinin o sıralarda harıl h a r ı l s i l â h l a n d ı k l a r ı , İ m p a r a t o r l u ğ a k a r ş ı b i r savaş h a z ı r l ı ğ ı n d a b u l u n ­ d u k l a r ı h e r k e s ç e b i l i n e n b i r ş e y d i . Ç o k d e ğ i l , b i r i k i y ı l s o n r a başlaya­ c a k b u savaşta, M a k e d o n y a ' y ı y a d a Batı Trakya'yı d a y i t i r e c e k t i k . B u n d a n başka, b ü y ü k bir devlet o l m a çabasında olan ve başarılı atılımlarda bu­ l u n a n İ t a l y a ' n ı n d a , T r a b l u s g a r p ü z e r i n d e g ö z ü o l d u ğ u b i l i n i y o r d u . Av­ r u p a v e A f r i k a ' d a k i , A k d e n i z v e E g e ' d e k i t o p r a k l a r ı m ı z ı yitirdikten s o n r a , sıra T r a b l u s g a r p ' a E g e ' d e p a m u k i p l i ğ i y l e b a ğ l ı a d a l a r a gelmişti. Ö t e yan­ dan İngiliz ve Fransızlar şimdi de Asya'daki, özellikle A r a p Yarımada­ s ı n d a k i topraklarımıza göz dikmişlerdi. Balkanlar'daki topraklarımızı b i z d e n k o p a r m a k i ç i n o r a l a r d a yaşayan Hıristiyanlar ü z e r i n d e kullan­ d ı k l a r ı y ö n t e m l e r e b e n z e r y ö n t e m l e r i , İngiliz v e Fransız ajanları, A r a p ­ l a r ü z e r i n d e u y g u l a m a y a k o y m u ş l a r d ı ; A r a p l a r ı , b i r l i ğ e , k u r t u l u ş a , aley­ h i m i z e a y a k l a n m a y a k ı ş k ı r t ı y o r l a r d ı . M i l l i y e t ç i A r a p K o m i t e s i ' n i n , da­ ha

önce

sözünü

ettiğim

ve

İstanbul'da

bile

dağıtılan

bildirisi,

İ m p a r a t o r l u ğ u n İ s l â m i y e t v e d i n k a r d e ş l i ğ i y o l u y l a ayakta t u t u l a m a y a ­ cağının açık bir kanıtıydı. B ü t ü n b u g e r ç e k l e r karşısında İttihat v e Terakki H ü k û m e t i ' n i n , İ m p a ­ ratorluğun Y e m e n gibi en u z a k b i r köşesinde başarı ve tatmin aramaya k a l k ı ş m a s ı , b e n c e b ü y ü k b i r gafletti. B u h ü k ü m e t , o r d u n u n 3 3 y ı l l ı k kan­ lı ve başarısız b i r İstibdadı yıkması ü z e r i n e işbaşına gelmişti. Arkasın­ da o r d u ve millet vardı. Ü l k e d e savsaklanmış, yapılması, düzenlen­ mesi gerekli bir yığın iş birikmişti. Ö n c e o r d u n u n ve donanmanın güçlendirilmesi gerekiyordu, parasal ve e k o n o m i k sorunlar ç ö z ü m l e n ­ meliydi. Eğitim ve öğretim kesinlikle yaygınlaştırılmalıydı. A n c a k böy­ lece

çevremizde

belirginleşen

saldırı

isteklerini

önleyebilir,

k a r ş ı l a y a b i l i r d i k . H e r y e r i b a y r a k l a r l a d o n a t ı p , s ü s l ü ü n i f o r m a l a r giye­ rek, kırkgün kırkgece düğünlerine dalınacak z a m a n değildi. Hele hele,

TAMU YELLERİ

81

Y e m e n ' d e ayaklanan k ü ç ü c ü k b i r İmam'la uğraşılacak z a m a n d e ğ i l d i . Oysa H ü k ü m e t , İ m a m Yahya'nın " H a l i f e " l i k iddiasını, devlete karşı işlenmiş ç o k c i d d i v e tehlikeli b i r suç saymak, kesinlikle b u s u ç u c e z a l a n d ı r m a k y o l u n u t u t m u ş t u . Y e m e n ' e , d e ğ i l asker, y o l c u g ö n d e r e c e k b i r g e m i m i z b i l e y o k k e n . A t a t ü r k ' ü n , " B ü y ü k S ö y l e v i " n d e Halifelik k o n u s u n d a k i d ü ş ü n c e v e sözleri g e r ç e k l e r i n t a m b i r açıklamasıdır. Halifeliğin kaldırılması, T ü r k ulusu için, ikinci ve b i r b ü y ü k kurtuluş olmuştur. G e r ç e k t e Halifelik M ü ­ essesesi T ü r k U l u s u i ç i n z a r a r d a n başka b i r şey getirmemiştir. Salt o g ü n k ü koşullar i ç i n d e Yemen'de Halifeliğin savunulmasına girişilmiş olmasın­ daki b ü y ü k yanlışlık, Atatürk'ün d ü ş ü n c e l e r i n i n ne denli yerinde oldu­ ğunun gözkamaştırıcı b i r kanıtıdır. " D i m y a t a p i r i n c e giderken evdeki b u l g u r d a n o l m a k " , işte Y e m e n s e r ü v e n i , a n c a k b u a t a s ö z ü y l e a ç ı k l a n a ­ bilir. A ş a ğ ı d a k i b ö l ü m l e r d e b u s e r ü v e n i n b i z e n e l e r e m a l o l d u ğ u , Y e m e n ' de

karşılaştığımız

acıklı

olaylar,

Devlet'in

yürekler

acısı

durumu

anlatılacaktır. H a d d i m i z olmayan konulara değindik. Gerçekte bunları ileride çı­ kacak tarihçilere bırakmak yerinde olurdu. K u r t a r m a k , y e n i d e n O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u e g e m e n l i ğ i altına a l m a k istediğimiz Yemen'e m e m u r o l a r a k nasıl gitmek z o r u n d a kaldığımızı ve o r a l a r d a ne gibi olaylarla karşılaştığımızı, n e l e r g ö r d ü ğ ü m ü z ü anlatma­ ya çalışalım. Ç o k a y r ı k s ı n b i r s e r ü v e n v e rastlantı, İ m p a r a t o r l u ğ u n y a r g ı c ı o l a r a k n e r e l e r d e g ö r e v y a p t ı y s a m , b u y e r l e r i n h e p s i n i n , K ı r k a ğ a ç d a d a h i l eli­ m i z d e n çıktığını yaşamım b o y u n c a g ö r d ü m . A n c a k s o n u n d a , Mustafa Ke­ m a l P a ş a ' n ı n b a ş l a t t ı ğ ı K u r t u l u ş Savaşı v e k a z a n d ı ğ ı B ü y ü k Z a f e r i , b a n a gösterdiği için Tanrı'ya ş ü k r e d i y o r u m . Atatürk, " V a t a n ı m ı z " , diyebile­ c e ğ i m i z t o p r a k l a r ı k u r t a r d ı v e b i z e a r m a ğ a n etti; K ı r k a ğ a ç v e H a k k â r i d e b u t o p r a k l a r i ç i n d e y d i . Vatanımızı teşkil e d e n t opr a k la r sonsuza d e k T ü r k olarak kalacaklardır, ç ü n k ü bu topraklar üstünde, eskiden olduğu g i b i y a b a n c ı l a r a s a t ı l a c a k , u ş a k l ı k e d e c e k , T ü r k ' e y a b a n c ı h a l k l a r kal­ mamıştır. Yitirdiğimiz topraklara a c ı m ı y o r d e ğ i l i m . Ne var ki, e l i m i z d e kalanların, kurtardıklarımızın b i z i m o l d u ğ u n u b i l m e k , ö m r ü m ü n şu son y ı l l a r ı n d a b a n a b ü y ü k m u t l u l u k v e r i y o r . Ç ü n k ü A t a t ü r k ' e d e , O ' n u n kur­ d u ğ u Ulusal Cumhuriyet Devleti'ne de inanıyor ve güveniyorum. Şimdi öykümüze dönebiliriz.

82

TAMU

YELLERİ

2 - Ö z e l Yasa Çıkmıştı, N e Yar ki... D a h a y u k a r ı d a da s ö y l e d i ğ i m gibi ö z e l yasa 11 T e m m u z 1910'da M e c l i s i M e b u s a n ' d a n ç ı k m ı ş t ı . B e n d e b u yasa g e r e ğ i n c e , Y e m e n v e A s i r v i l â y e t ve ilçelerinde mahkemelerden çıkacak karar ve belgelerin incelenmesi v e o r a l a r d a k i y a r g ı ç l a r ı n teftişiyle g ö r e v l e n d i r i l m i ş t i m . B u b ö l g e l e r İ m p a ­ r a t o r l u k m e r k e z i n e ç o k u z a k o l d u k l a r ı , iletişim a r a ç l a r ı n ı n e k s i k l i ğ i yü­ z ü n d e n , adaletin hızla yerine getirilmesi olanaksızlaşıyordu. Ayrıca bu b ö l g e l e r d e çeşitli m e z h e p l e r d e n i n s a n l a r yaşıyor, h e r b i r i n e k e n d i d i n v e m e z h e b i n e g ö r e b i r y a r g ı l a m a u y g u l a m a k g e r e k i y o r d u . O r a l a r d a k i sü­ r e k l i k a r g a ş a l ı ğ ı n b i r n e d e n i d e b u y d u . Y e n i yasa g e r e ğ i n c e b e n aksak­ lıkları y e r i n d e g ö r e c e k gerekli ö n l e m l e r i alarak işleri y o l u n a k o y a c a k ve çabuklaştıracaktım. Yasa ç ı k m ı ş t ı , n e v a r k i , b e n b i r t ü r l ü y o l a ç ı k a m ı y o r d u m . Ç ü n k ü v e r i l e c e k y o l l u ğ u n d a yasa g e r e ğ i M e c l i s ç e s a p t a n m a s ı g e r e k i y o r d u . B u y ü z d e n E k i m 1910 t a r i h i n e k a d a r İ s t a n b u l ' d a b e k l e m e k , ü s t e l i k , Ü s k ü ­ d a r y a r g ı ç l ı ğ ı n d a n a y r ı l m ı ş o l d u ğ u m i ç i n aylık a l a m a d a n b e k l e m e k z o ­ runda kalmıştım. Bir yandan da Şeyhülislâm Musa Kâzım bir an ö n c e gitmem için d i r e n i y o r d u , sanki g e c i k m e m i n nedenini bilmezmiş gibi. So­ n u n d a M e c l i s , b a n a v e r i l e c e k yolluğu y ü z y i r m i altın olarak saptadı. A n ­ cak Meşihat muhasebesinde bu kadar para yoktu. Sonunda yolluğumun yarısını b u l u p b u l u ş t u r u p b a n a verebildiler. Yasa g e r e ğ i n c e Y e m e n v i l â y e t m e r k e z y a r g ı c ı n ı b e n s e ç e c e k t i m . Ay­ r ı c a g ö t ü r e c e ğ i m k i m i m e m u r l a r ı s e ç m e k y e t k i s i d e b a n a v e r i l m i ş t i . Bit­ lis Y a r g ı c ı E s a d ' a y e d i b i n b e ş y ü z k u r u ş a y l ı k l a Y e m e n m e r k e z y a r g ı ç l ı ğ ı n ı ö n e r d i m , k a b u l etti. E s k i Z ı l l a t e y n Y a r g ı c ı H a m d i ' y i ü ç b i n k u r u ş l a kâ­ tipliğe, v e b i r b a ş k a s ı n ı d a i k i b i n b e ş y ü z k u r u ş l a k â t i p l i ğ e a t a d ı m . B e ­ n i m a y l ı ğ ı m y ü z a l t ı n d ı , y a n i o n b i n k u r u ş ; o z a m a n h e n ü z k â ğ ı t lira v e altın

başabaştı.

A i l e m i İ s t a n b u l ' d a b ı r a k m a k t a n b a ş k a y a p a c a k b i r şey y o k t u . D ü n ­ yanın ö b ü r u c u n a g i d i y o r d u m ; oradaki koşulların p e k iç açıcı olmadık­ larını da b i l i y o r d u m . B i r l i k t e ç a l ı ş a c a ğ ı m k i ş i l e r v e aile i ş l e r i m b ö y l e c e y o l u n a k o y u l d u k ­ t a n s o n r a , Y e m e n ' d e g e r e k e b i l e c e k eşya, k i t a p v e b u g i b i ş e y l e r i d e d e r ­ leyip toplayarak, harekete hazır o l d u k .

TAMU

YELLERİ

83

K a s ı m 1910'da İ s k e n d e r i y e ' y e g i d e n b i r R u m e n v a p u r u n a b i n d i k . O n gün süren bir yolculuktan sonra İskenderiye'ye vardık. O r a d a n Yemen'e v a p u r y o k t u . Yanımızdaki eşyaları Süveyş'te a l m a k ü z e r e trene v e r d i k . Y e m e n ' e g i t m e k t e o l a n iki p o l i s m e m u r u d a b i z l e r e k a t ı l d ı . Y e m e n v a p u ­ runa o n b e ş gün k a d a r vardı. Bu süreden yararlanmak üzere, h e p birlik­ t e K a h i r e ' y e gittik. H a l k a ç , ç ı p l a k v e sefildi. B u n a k a r ş ı l ı k , İ n g i l i z l e r i n , Mısırlı ileri gelenlerin zengin ve görkemli b i r yaşamları vardı. G ö r ü l e ­ c e k yerleri, b i r k a ç gün kalarak g ö r m e k olanağı b u l d u k ve o r a d a n trenle Süveyş'e y o l l a n d ı k . H e n ü z v a p u r a b i r hafta v a r d ı . B i r o t e l e i n e r e k , Sü­ v e y ş ' i d e g ö r m e k o l a n a ğ ı b u l d u k . S o n u n d a , H i n d i s t a n , J a p o n y a v e Vilad i v o s t o k ' a gitmekte o l a n b i r A v u s t u r y a v a p u r u g e l d i . Yetmiş s e k s e n k a d a r A v r u p a l ı g e z g i n v e ç o k eşya ile y ü k l ü y d ü . Y e m e n ' i n iskelesi H u d e y d e ' y e d e u ğ r a m ı y o r d u . B u vapura b i n m e k z o r u n d a kaldık. K ı z ı l d e n i z ' i kuzey­ d e n güneye, h i ç b i r limana u ğ r a m a d a n geçtik. G ü n e y d e , İngiliz yöneti­ m i n d e P e r i m Adası'nı d a d o l a n a r a k , y i n e İngiltere y ö n e t i m i n d e A d e n Lim a n ı ' n a d e m i r l e d i k . A d e n , e s k i d e n O s m a n l ı y ö n e t i m i n d e y d i v e İngiltere, k ö m ü r d e p o l a r ı k u r m a k ü z e r e b u r a y ı O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n d a n ki­ r a l a m ı ş t ı . K i r a ö d e m e d i ğ i g i b i , b ö l g e y e d e e l k o y m u ş t u . H u d e y d e ' y e git­ m e k ü z e r e b u r a d a v a p u r d e ğ i ş t i r m e m i z g e r e k i y o r d u . Karaya ç ı k t ı k . D a h a İ s k e n d e r i y e ' y e vardığımızda, sonra K a h i r e ve Süveyş'i g ö r d ü ğ ü m d e , İn­ gilizlerin oralarda yaptıkları bayındırlık, yollar, limanlar ve trenlerden şaşkına d ö n m ü ş t ü m . A d e n ' d e bu şaşkınlığım sürdü. Oteller, rıhtımlar, liman araç g e r e ç l e r i , yollar, fabrikalar, b u z fabrikaları, parklar, başımı d ö n d ü r m ü ş t ü . B ü y ü k b i r p a r k ı n ortasına K r a l i ç e V i k t o r y a ' n ı n b i r d e hey­ k e l i d i k i l m i ş t i . H e r y e r t e m i z , b a y ı n d ı r , h e r şey d ü z g ü n , saat g i b i t ı k ı r t ı k ı r i ş l e m e k t e y d i . B ü t ü n k ı y ı l a r , g e r ç e k t e n d a ğ l a r g i b i y ı ğ ı l m ı ş taşköm ü r ü y l e k a p l ı y d ı . B u k ö m ü r d e p o l a r ı n d a , y ü k l e m e b o ş a l t m a i ç i n h i ç gör­ m e d i ğ i m a r a ç v e g e r e ç l e r vardı. Asıl A d e n Kasabası b i r a z içerilekti, buraya ç o k güzel bir yolla ve bir tünelden geçilerek gidiliyordu. Ç e v r e d e b ü y ü k b i r t i c a r i faaliyet g ö z e ç a r p ı y o r d u . H a l k ç o ğ u n l u ğ u y l a , H i n t l i , M e c u s i , Arap ve Yahudilerden oluşuyordu. A d e n ' d e n Yemen'e gitmek üzere bilgi toplamaya ve soruşturmalara b a ş l a d ı k . B u a r a d a b i r hafta k a d a r , l i m a n d a , İ z m i r l i b i r Y a h u d i n i n o t e ­ l i n d e k a l d ı k . Y e m e n ' i n m e r k e z i San'a'ya k a r a d a n g i t m e y i d ü ş ü n m ü ş t ü k . A n c a k y o l ç o k u z u n d u , a y r ı c a g e n e İ n g i l t e r e y ö n e t i m i n d e L a h i ç Sultan ı ' n ı n ülkesinden g e ç e r e k , Y e m e n ' i n b i r Livası o l a n Taiz'e varmak, ora­ d a n d a San'a'ya g i t m e k g e r e k i y o r d u : D e n i z y o l u n u y e ğ l e m e k z o r u n d a y d ı k .

84

TAMU

YELLERİ

B u n u n i ç i n d e H u d e y d e ' y e g i d e c e k b i r v a p u r b u l m a m ı z g e r e k i y o r d u . Hint­ li b i r d e n i z taşıma ortaklığının Kovacı adı verilen köhne, k ü ç ü k vapur­ larla, A d e n - H u d e y d e ulaştırmacılığı yaptığını ö ğ r e n d i k .

Bu vapurlar

haftada b i r H u d e y d e ' y e gidiyorlar. K ı z ı l d e n i z ' i n E z i p dedikleri rüzgârı da hiç eksik o l m u y o r ve y o l c u l u k bu y ü z d e n tehlikeli ve g ü ç . Yapılacak b a ş k a şey d e y o k . B u n l a r d a n b i r i n e b i n d i k . İ n g i l t e r e ' n i n H u d e y d e k o n ­ solosu da yolcular arasındaydı. Moka'ya Z e b i d ' e uğrayarak Hudeyde'ye v a r d ı k . Y a r g ı ç , A r n a v u t E m i n ' i n k o n u ğ u o l d u k . Y e m e n ' d e vali v e k u m a n ­ d a n o l a r a k M e h m e t A l i Paşa b u l u n u y o r d u . V a r ı ş ı m ı z ı ö ğ r e n m i ş v e b i z e b i r t e l g r a f ç e k m i ş . O s ı r a d a San'a'ya i k i t a b u r a s k e r g i t m e k t e y m i ş , b i z i m d e o n l a r l a b i r l i k t e y o l a ç ı k m a m ı z ı n ye­ rinde olacağını bildiriyordu. 3 - San'a'ya D o ğ r u İ s t a n b u l ' d a n a y r ı l m a d a n ö n c e Talât P a ş a ' y l a g ö r ü ş m ü ş t ü m . B a n a n e yolda hareket e d e c e ğ i m e dair kimi öğüt ve direktifler vermiş, bu arada, Y e m e n ' d e vali v e k u m a n d a n o l a r a k M e h m e t A l i P a ş a ' n ı n b u l u n d u ğ u n u , kendisine selâmlarını iletmemi söylemişti. H u d e y d e ' y e vardığımız sıralarda İ m a m Yahya'nın saldırıya g e ç m e k ü z e r e hazırlıklarda b u l u n d u ğ u s ö y l e n i y o r d u . M e h m e t A l i Paşa, b u n u n i ç i n , San'a'ya silâh v e c e p h a n e g ö t ü r m e k t e o l a n i k i t a b u r a s k e r l e b i r l i k t e y o l a ç ı k m a m ı z ı istemişti. H u d e y d e , San'a'ya y e d i k o n a k u z a k l ı k t a y d ı . H u d e y d e ' d e n B â c i l ' e d e k bölge, Tehame denilen d ü z , kumsal ve ç o k sıcak bir yerdi. G e c e l e r i yol alınır, g ü n d ü z l e r i , g ö l g e b u l u n u r s a d i n l e n d i r d i . B i r a k ş a m ü z e r i asker­ lerle birlikte yola çıktık. G e c e yarısı T a n e m d e n i l e n b i r yere geldik. Bu­ r a d a b i r k a h v e v a r d ı . A y r ı c a b u r a y a y ü k s e k b i r d i r e k t e p e s i n d e b i r fe­ n e r asılırdı, gece y o l c u l a r ı , b ö y l e c e yollarını şaşırmaktan kurtulurlardı. Biz de yol boyunca g ö z ü m ü z ü bu fenerden ayırmamıştık. Kahvede bir süre dinlenildikten sonra y o l a ç ı k ı l d ı , sabah o l u r k e n B â c i l Kasabası'na u l a ş t ı k . K a y m a k a m İlyas b i z i k o n u k e t t i . Ç o k s ı c a k t ı . O t t a n , a ğ a ç t a n ya­ pılmış çardaklar altında, h u r m a liflerinden yapılmış sedirlerde akşama d e k d i n l e n i l d i . A k ş a m ü z e r i y e n i d e n y o l a ç ı k ı l d ı v e G e b e l V a d i s i ' n e ya­ kın Hacile Nahiyesi'ne varıldı. B u r a n ı n Nahiye M ü d ü r ü İranlı R ı z a adın­ d a b i r i y d i . H u d e y d e ' d e n b u r a y a d e k h a l k h e p Şafii m e z h e b i n d e y ü z d e

TAMU YELLERİ

85

d o k s a n d o k u z o k u m a y a z m a b i l m e z k i ş i l e r d i . B u n l a r ı n b a ş ı n d a seyit y a d a ş e y h d e d i k l e r i a d a m l a r v a r d ı , a n l a ş m a z l ı k l a r ı d a b u ş e y h l e r v e seyit­ ler çözümlerdi. H a c i l e ' d e n sonra b i r dere b o y u n c a dağa tırmanılmaya başlanır. Hacile'den yukarı d o ğ r u bakıldıkta, ü ç b i n metreyi aşkın yükseklikte Atare ve M e n a h a Kasabalarının ışıkları gökte yıldızlar gibi görünür. H a c i l e de ç o k s ı c a k t ı r a y r ı c a s u y u d a kıttır. Hacile'den çıkıldıkta, dağların eteklerine varıncaya d e k bir vadiden g i d i l i r . Ç o k s ı c a k o l d u ğ u i ç i n b u b ö l g e d e d e g e c e y o l c u l u k y a p ı l ı r . Vadi­ nin kıyıları ormanlıktır. Bu ormanlar sürü sürü maymunlarla d o l u d u r . İnsanlara

bir zararları d o k u n m a z . Sürünün başındaki m a y m u n durun­

c a , b ü t ü n m a y m u n l a r dururlar ve geçenleri gözlerler. Vadiyi g e ç m e k beş saat k a d a r sürer. K i m i y e r l e r d e , d e r e d a r a l ı r , k i m i y e r l e r d e g e n i ş l e r . Ç o ­ ğunluk kurudur. B ü y ü k yağmurlarda taşkınlar olur, k o c a k o c a kayalar sularla sürüklenir, vadinin d i b i n d e yığılır kalırlar. A ğ a ç l a r ı n ç o ğ u güzel k o k u l u ç i ç e k l e r i o l a n d i k e n l i a ğ a ç l a r d ı r . V a d i n i n s o n u n d a a r t ı k d a ğ a tır­ m a n ı l m a y a b a ş l a n ı r . B i r i k i saat ç ı k ı l d ı k t a n s o n r a A s i l d e n i l e n b i r k ö y e varılır. B u r a d a hava b i r d e n değişir, serinleşir, b o l s o ğ u k s u b u l u n u r . K ö y e v l e r i , i k i ş e r ü ç e r katlı taş v e t u ğ l a d a n , t a b a k a t a b a k a y a p ı l m ı ş t ı r . İ s ­ tanbul'un küçük apartmanlarına benzerler. Buradan, Tahame ve Hacile'ye d o ğ r u bakılınca, bir m i n a r e d e n bakılıyormuş gibi olur. G e c e y i bu köyde geçirdik. E r t e s i g ü n y o l a ç ı k t ı ğ ı m ı z d a , a r t ı k g e r ç e k b i r y o l y o k t u . Taşlı t o p ­ raklı, inişli, çıkışlı, katırlardan başkası kolay g e ç e m e y e c e k b i r iz d e m e k d o ğ r u o l u r . S o n u n d a M e n a h a İ l ç e s i ' n e b a ğ l ı A t t a r e a d ı n d a k i k ö y e varıl­ d ı . B u r a s ı ç o k y ü k s e k t i r , v e T a h a m e b u r a d a n sisler i ç i n d e b i r d e n i z g i b i görünür. Bulutlar ç o k aşağıda kalır ve aşağılarda y a ğ m u r yağdığı z a m a n , Attare'de güneş vardır, Tahame ü z e r i n d e k i ç a k ı m l a r y u k a r ı d a n izlene­ bilir. B i r süre dinledikten sonra yine yola k o y u l d u k . Gittikçe yükseliyor u z , u ç u r u m l a r d e r i n l e ş i y o r v e i n s a n aşağı b a k m a k t a n k o r k a r o l u y o r . B i r ara k a t ı r l a r b i l e y ü r ü m e k t e g ü ç l ü k ç e k i y o r l a r . C a n ı m A n a d o l u ' n u n T ü r k askerleri, cephaneyi, obüsleri, mantelli topları, h e p kendi güçle­ riyle ve adetâ sırtlarında taşıyarak bu dağlara çıkarmışlardır. Y e m e n , daha ö n c e d e n de söylediğim gibi ilk kez Sinan Paşa ve H a b e ­ şistan Fatihi d i y e a n ı l a n Ö z d e m i r O s m a n Paşa t a r a f l a r ı n d a n O s m a n l ı

86

TAMU YELLERİ

İ m p a r a t o r l u ğ u ' n a katılmıştır. A n c a k s o n r a l a r ı e l i m i z d e n ç ı k m ı ş , v e 1 8 7 2 d e i k i n c i k e z G a z i A h m e t M u h t a r Paşa t a r a f ı n d a n e l e g e ç i r i l m i ş v e O s ­ manlı topraklarına bağlanmıştır. Hepsi b u , ne yol yapılmış, ne iz. Çün­ k ü , şeyhler, i m a m l a r a y a k l a n m a k t a n geri d u r m a m ı ş l a r . O s m a n l ı ' y a rahat yüzü göstermemişler. Yol d e n e m e y e c e k d e n l i b o z u k y o l v e i z l e r d e n g e ç e r e k , M e n a h a ' y a y a k ı n H a c e r d e n i l e n k ö y e v a r d ı k . B u r a s ı y ü k s e k v e y a l ç ı n k a y a l a r ü z e r i n e ku­ rulmuş kale gibi kârgir binaları olan b i r k ö y d ü . Bu k ö y ü n karşısında, belki bin metre yükseklikte, T ü r k askerlerinin gece gündüz bekledikle­ ri bir kale vardı.

4 - Menaha Menaha'ya vardık. Buranın bir başka adı da Hıraz'dır. Halkı, İmam Yahya'nın m e z h e b i n i n karşıtı İsmaili m e z h e b i n d e n d i r . B u n l a r b i r D a i ' ye bağlıdırlar. En b ü y ü k Dai'leri Hindistan'da oturur. Adı Ağa H a n ' dır (1936), karısı Fransızdır, kendisi de L o n d r a ' d a oturur. A h a l i o k u m a k y a z m a k b i l m e z . M e z h e p l e r i n e g ö r e d o k u z d a n o n s e k i z e k a d a r k a d ı n l a ev­ l e n e b i l i r l e r . B ü t ü n v a r l ı k l a r ı n ı D a i ' y e v e r i r l e r . H a t t a D a i ' l e r i n i tarta­ rak, ağırlığınca altın v e m ü c e v h e r verdikleri olmuştur. B u h a l k İ m a m Yahya'yı t a n ı m a z , İ m a m ayaklanınca İsmaililer b i z i m l e b i r l i k o l u r ; yol­ l a r d a k i g ü v e n c e y i s a ğ l a m a y a y a r d ı m e d e r l e r . G e r ç i M e n a h a ' d a b i r kay­ m a k a m v e b i r d e y a r g ı ç v a r d ı . A n c a k b u n l a r ı n h i ç b i r işleri y o k t u . Ç ü n k ü halk arasındaki h e r çeşit anlaşmazlık D a i ' l e r tarafından ç ö z ü m l e n i r d i . B i r tek öğrencisi o l m a y a n b i r o k u l vardı. Ç ü n k ü İsmaililer, k e n d i dinle­ r i n e ait b i l g i l e r i k u l a k t a n d o l m a o l a r a k D a i ' l e r i n d e n ö ğ r e n i r v e ç o c u k ­ larına ö ğ r e t i r l e r d i . O s m a n l ı ' n ı n m e z h e b i H a n e f i o l d u ğ u i ç i n , b u m e z h e p l e ilgili b i l g i l e r i ö ğ r e t e n k i t a p l a r ı a l m a z l a r d ı , b a ş k a c a b i l g i l e r e d e g e r e k görmezlerdi. M e n a h a ' d a n ç ı k ı ş t a iniş b a ş l a r . Y o l d e n i l e n ş e y i n b i r y a n ı b a ş d ö n d ü r e n b i r u ç u r u m , ö b ü r yanı göz alabildiğine yükselen b i r dağdır. İnişin a ş a ğ ı s ı n d a t e k t ü k a ğ a ç l a r l a k ü ç ü k b i r v a d i y e ulaşılır v e y e n i d e n m a y m u n s ü r ü l e r i y l e karşılaşılır. Y ü k s e k t e v e u z a k t a M a h f e k d e n i l e n b i r n a h i y e m e r k e z i g ö r ü n ü r . Y o l ü z e r i n d e , k i m i ç a r d a k l ı , k i m i ç a d ı r l ı n ö b e t ç i as­ k e r l e r l e karşılaşılır. V a d i d e , b i r k a h v e v a r d ı r . O r a d a b i r s ü r e d i n l e n i l ­ d i k t e n s o n r a , y e n i d e n t ı r m a n m a başlar. Y a l ç ı n kayalar, k a p k a r a v o l k a n i k kayalar, v e ç e ş i t l i a r a l ı k l a r l a , y o l u n g ü v e n l i ğ i n i k o r u m a k ü z e r e b e k l e -

TAMU

YELLERİ

87

yen T ü r k askerleri. İnsan buraları ve bu askerleri g ö r ü n c e Padişahların s i y a s e t i n e k a r ş ı b i r isyan d u y g u s u y l a d o l a r taşar. H i l â f e t m i ş ! Y e m e n ' d e k i m t a n ı r İ s t a n b u l ' d a k i H a l i f e ' y i . Yerli b i r i m a m ç ı k m ı ş , s ü l â l e d e n Hali­ fe olduğunu iddia eder. Halk oralıdır, ve i m a m , İstanbul'daki Halife'den d a h a y a k ı n d ı r . D o ğ a l d ı r k i , y a k ı n d a k i n e b o y u n e ğ e c e k t i r . İ s t a n b u l ' a vergi m i v e r e c e k ? N e v e r g i s i ? Vergi a l ı n a c a k s a b u n u d a h a y a k ı n d a o l a n i m a m d a h a k o l a y alır. İ s t a n b u l ' d a k i H a l i f e d e , h e m i m a m a , h e m d e o r a y a g ö n ­ d e r d i ğ i m e m u r v e a s k e r l e r e , ö z h a l k ı n ı n b o ğ a z ı n d a n k e s e r e k , gırtlağını s ı k a r a k e l d e ettiği p a r a l a r ı Y e m e n ' i n t a ş ı n a t o p r a ğ ı n a g ö m e r . N e y m i ş ? Çünkü Padişahmış ve Halifeymiş! İ m a m h e m halktan, h e m Padişah'tan, h e m d e İ n g i l i z ' d e n a l t ı n l a r ı alır, g e n e d e n e r e d e b i r taş varsa ü s t ü n e ç ı ­ kar, " H a l i f e b e n i m " , d i y e bağırır. İ s t a n b u l ' d a k i H a l i f e ' n i n k e n d i s i n e karşı g ö n d e r d i ğ i a s k e r l e r i d e a r k a d a n v u r u r . Z a v a l l ı A n a d o l u T ü r k ' ü , sıcak­ t a n , a r a b ı n k u r ş u n u n d a n , a ç l ı k t a n , hastalıktan kırılır. T a b u r t a b u r T ü r k a s k e r i b u y o l d a şehit o l u r , a n a l a r b a b a l a r e v l â t l a r ı n ı y i t i r i r l e r . Y e m e n , Osmanlı tarihinin b i r yüzkarasıdır. Usu başında biri ç ı k ı p da padişahla­ r a : " B u Y e m e n ' d e n h a y ı r y o k t u r , b o ş y e r e , T ü r k e v l â t l a r ı n ı , T ü r k parası­ nı bu uğursuz yerde harcamayın" d e m e z , diyemez. İ m a m Y a h y a ' n ı n H a l i f e l i k i d d i a s ı m n d a y a n a ğ ı , H a z r e t i H ü s e y i n ' i n to­ runu, Zeynelâbidin'in oğlu Zeyd'e nispetinden idi. B u n u n için sülâleden halife o l d u ğ u n u ileri sürmekteydi. Babası H a m i d e d d i n a d ı n d a b i r i y d i . A b d ü l a z i z d ö n e m i n d e ayaklanan b u a d a m a karşı b i r o r d u gönderilmiş­ ti. D a h a y u k a r ı d a a n l a t t ı m . H a m i d e d d i n , y e n i l d i , a n c a k b o y u n e ğ m e d i . Sa'da'ya ç e k i l d i ; o r a d a n saldırılarını s ü r d ü r d ü . B i r ara San'a'yı b i l e ele geçirmişti. M ü ş i r Fevzi Paşa, H a m i d e d d i n ' i , San'a'dan çıkarmış, ve bir s ü r e Y e m e n ' d e s ü k û n e t k u r u l m u ş t u . İşte b u İ m a m Yahya H a m i d e d d i n ' i n o ğ l u y d u , ve İmparatorluğa karşı babasının açtığı y o l d a n y ü r ü m e k t e y d i . 5 - Y e m e n K o n u s u n d a D ü ş ü n c e l e r i m i K a r a K e m a l ' e Anlatmıştımİstanbul'dan Ayrılmadan Ö n c e Talât'la Gizli G ö r ü ş m e ve K a r a r D a h a y u k a r ı d a d a s ö y l e d i ğ i m g i b i , Y e m e n ' d e g ö r e v a l a b i l e c e ğ i m kesinleşince bu konudaki düşüncelerimi Kara Kemal'e ve Musa Kâzım'a açıklamıştım. B o ş u n a kan akıtıldığını, b o ş yere para harcandığını, için­ d e b u l u n u l a n k a r m a ş ı k k o ş u l l a r v e e l d e k i o l a n a k l a r d ü ş ü n ü l ü n c e , başa­ rıya, tenkil yoluyla ulaşılamayacağını söylemiştim. Ö r n e k olarak da, A d e n ' i n İngilizler, C i b u t i ' n i n , Fransızlar ve Musavva'nın İtalyanlar yö-

88

TAMU YELLERİ

n e t i m i n d e o l m a l a r ı n a k a r ş ı n , o r a l a r h a l k ı n ı n , b u d e v l e t l e r e k a r ş ı ayak­ lanmadıklarını göstermiş, e g e m e n devletlerin yerel işlere karışmamala­ rının

kendi

sömürü

ve

yararlarını

düşünmekten

başka

bir

şey

yapmadıklarını yollar, okullar, fabrikalar yaparak, halkı uyandırmala­ r ı n ı n , k e n d i l e r i y l e b i r l i k t e h a l k ı d a k a z a n d ı r d ı k l a r ı n ı n b u s o n u c u sağ­ ladığını, uyanan ve kazancı artan halkın yerel şeyhlerin baskısından k u r t u l d u ğ u n u a n l a t m ı ş t ı m . B i z d e p e k alâ o n l a r g i b i y a p a b i l i r v e k a z a n ç l ı ç ı k a b i l i r d i k . Y a h y a ' n ı n i m a m l ı ğ ı n ı k a b u l e t m e k l e b ü y ü k b i r şey y i t i r m i ş olmazdık. Kara K e m a l söylediklerimi daha başkalarına da anlatmış, ve düşün­ d ü k l e r i m tartışılmış o l a c a k ki, Yemen'e h a r e k e t i m d e n b i r k a ç gün ö n c e , b i r g e c e K a r a K e m a l b e n i b u l a r a k Talât P a ş a ' n ı n y a n ı n a g ö t ü r d ü . P e k u z u n sürmeyen görüşmelerden sonra, düşüncelerim dahilinde hareket e t m e m i n y e r i n d e o l a c a ğ ı , Y e m e n ' d e k i s o r u m l u v e i l g i l i l e r i b u k o n u d a ik­ n a e t m e m g e r e k t i ğ i , İ m a m Yahya ile y a p a c a ğ ı m g ö r ü ş m e l e r i d e b u d ü ­ şünceler

çerçevesinde

yönetmenin

muvafık

olacağı

konusunda

görüşbirliğine vardık. A n c a k , bu düşünceleri ve aramızdaki konuşma­ ları, aldığımız kararı hiç kimseye söylememeye de and içtik. B ö y l e c e İmam'la bir barış yolu bulunacak, boş yere Türk askerlerinin kan dök­ meleri, gereksiz yere para harcamaları önlenmiş olacaktı. Ne yazık ki, Y e m e n ' e v a r d ı ğ ı m d a i ş işten g e ç m i ş , Yahya s a l d ı r ı l a r a b a ş l a m ı ş t ı . B u d u ­ rumda oradaki kumandanlara görevlerini yapmamalarını söylemek, ya d a o n l a r ı i k n a e t m e k , b a ş k a t ü r l ü d ü ş ü n m e y e s e v k e t m e k olası d e ğ i l d i . A y r ı c a İttihat v e T e r a k k i C e m i y e t i ' n i n San'a b i r i n c i k u l ü b ü tarafın­ d a n y a y ı n l a n m ı ş v e d a ğ ı t ı l m ı ş o l a n b i r b r o ş ü r d e , savaştan b a ş k a b i r y o l olmadığını halka ve yöneticilere telkin etmekteydi. " M i f t a h ı h a k i k a t " ( G e r ç e ğ i n anahtarı) adlı bu b r o ş ü r d e şöyle deniliyordu: " Y e m e n , A r a p Y a r ı m a d a s ı ' n d a , siyasal k o n u m u dolayısıyla, ç o k ö n e m ­ li bir bölgedir. Vatanımızın geneli bakımından, her parçası, belki her zerresi b i z i m için ç o k değerlidir. Dünya üzerindeki üç dört yüz milyon İslâmın, dinsel duygularıyla b a ğ l ı o l d u k l a r ı t e k yer, y ü c e İ s l â m h i l â f e t i n i n m e r k e z i İ s t a n b u l i k e n , Ye­ m e n ' d e İ m a m a d ı n ı taşıyan Y a h y a , h a l k ı n b i l g i s i z l i ğ i n d e n y a r a r l a n a r a k , Zeydi mezhebini ö n e sürmekte, geçersiz bir takım iddialarla Yemen'de " E m i r ü l m ü ' ı n i n i n " o l m a k , b ö y l e c e b a ğ ı m s ı z l ı k k a z a n m a k istiyor. B u un-

89

TAMU YELLERİ

vanı g ö s t e r e n b i r d e m ü h ü r k a z d ı r a r a k k u l l a n m a k t a o l d u ğ u g i b i , bay­ ram ve c u m a namazlarında kendi adına hutbe okutuyor, ayrıca para bastırıyor. A d ı g e ç e n Yahya,

b u g i r i ş i m i n i n b ü t ü n M ü s l ü m a n l a r a kar­

şı b i r hayınlık o l d u ğ u n u algılamıyor. Z i r a , tarihte g e ç m i ş faciaların, h e r M ü s l ü m a n a , h e r O s m a n l ı y a k a n l ı g ö z y a ş l a r ı d ö k t ü r e c e k . . . k a n l ı sayfa­ larını açarsak, Tataristan'ın, Kafkasya'nın, Dağıstan'ın, T u n u s ' u n , Ce­ zayir'in,

Fas'ın ve

daha n i c e M ü s l ü m a n ulus ve

ülkelerinin böyle

p a r ç a l a n m a l a r y ü z ü n d e n n e g i b i k ö t ü l ü k l e r l e k a r ş ı l a ş t ı k l a r ı k o l a y c a an­ laşılır. Ö y l e y s e Yahya v e y a n d a ş l a r ı , a l t ı y ü z k ü s u r y ı l d a n b e r i , İ s l a m l ı k v e i n s a n l ı k d ü n y a s ı n d a y a p t ı ğ ı b ü y ü k h i z m e t l e r l e ü n l ü y ü c e İ s l â m halifeli­ ğ i v e b ü y ü k O s m a n l ı saltanatı k a r ş ı s ı n d a k i ş u t u t u m l a r ı n ı n n a n k ö r l ü k o l d u ğ u n u v e d ü n y a d a c e z a l a n m a k t a n k u r t u l s a l a r b i l e , â h i r e t t e ç o k şid­ detli cezalarla karşılaşacaklarını bilmelidirler... Yemen'in b i r karış top­ rağından bile vazgeçilemeyeceğini kesinlikle bilmelidirler. Yemen halkı d a , yasal M e ş r u t i y e t d ö n e m i n i n e ş i t l i k v e k a r d e ş l i k i l k e l e r i n e , n a m u s l u subaylarımızın, adaleti yerine getirmek i ç i n kınlarından çekilmiş kılıç­ larına, fedakâr askerlerimizin h a k yolundaki kahramanlık ve yürekli­ liklerine sığınmalıdır. Ç ü n k ü kurtuluşa ve mutluluğa giden yol ancak yasalara b o y u n e ğ m e k v e b i r l i k i ç i n d e o l m a k t ı r " . 15 sayfalık bu broşür, bu b i ç e m l e , Yahya ve yandaşlarını k o r k u t m a ­ ğa, h a l k ı s i n d i r m e y e ç a l ı ş m a k t a y d ı . B e n i m Yemen konusunda barışı sağlamak b a k ı m ı n d a n yapabilece­ ğ i m h e r h a n g i b i r şey v a r i d i y s e b i l e , b e n h e n ü z S a n ' a ' y a a y a k b a s m a d a n h e r b a k ı m d a n yitip gitmişti. Ş i m d i b i z y i n e San'a'ya d o ğ r u y o l c u l u ğ u m u z a d ö n e l i m . 6 - San'a S ö z ü n ü ettiğim v a d i d e n sonra, H i r a z ' d a d i n l e n d i k . Sonra b i r takım d e r e v e t e p e l e r d e n , k ö t ü y o l l a r d a n g e ç e r e k , y e n i d e n t ı r m a n m a y a başla­ dık. G e c e y i yolun güvenliğiyle görevli askerlerin b u l u n d u ğ u bir yerde g e ç i r d i k . E r t e s i g ü n ü a k ş a m a d o ğ r u d a S i n a n Paşa K a s a b a s ı ' n a u l a ş t ı k . Yolların h e r iki y a n ı n d a asker k o n u t l a r ı , b u r a l a r d a gece g ü n d ü z n ö b e t b e k l e y e n a s k e r l e r v a r d ı . B ö y l e s i n e sıkı a s k e r i ö n l e m l e r a n c a k d ü ş m a n b i r Hıristiyan devlet sınırında alınabilirdi. Oysa b ö l g e halkı h e p Müslü-

90

TAMU YELLERİ

m a n d ı . Buralarda usun değil silâhların konuştuğu anlaşılıyordu. Müs­ lüman

halk,

çeşitli

mezheplere

bölünmüş

ve

bunların savunucusu

d u r u m u n a g e l m i ş ş e y h l e r i n , i m a m l a r ı n k ı ş k ı r t m a l a r ı y l a T ü r k l e r e düş­ m a n kesilmişlerdi. Bu şeyhler ve i m a m l a r halka, T ü r k l e r i n Hıristiyanlardan ve nasârâdan farksız

olduklarını,

onları

ö l d ü r m e k gerektiği

d ü ş ü n c e s i n i aşılamışlardı. Bu y ü z d e n güvenlik kalmamıştı. G e r e k l i yer­ lerdeki askerlerle a n c a k yolların güvenliği bir o r a n d a sağlanabiliyordu. S i n a n P a ş a ' d a n y o l a ç ı k t ı k . San'a'ya y a k ı n A s i r K a s a b a s ı ' n a d e k h e p b ö y l e asker karakollarının güvencesi altında b u l u n d u k . A s i r Kasabası' nın girişinde karşılıklı iki b u r ç ve kalede, toplar ve makinalı tüfeklerle d o n a t ı l m ı ş a s k e r l e r , h e r h a n g i b i r s a l d ı r ı y a karşı h a z ı r b u l u n u y o r l a r d ı . A s i r ' d e n s o n r a y i n e iniş b a ş l a d ı . D o l a m b a ç l ı y o l l a r d a n , y a m a ç l a r ara­ s ı n d a n s ü r e k l i aşağıya d o ğ r u i n e r e k , San'a'ya b i r saat u z a k l ı k t a S u b a ş ı d e n i l e n y e r e u l a ş t ı k . O r a d a Vali v e K u m a n d a n M e h m e t A l i P a ş a , i l e r i ge­ l e n m e m u r l a r , San'a s e y i t l e r i v e eşrafı t a r a f ı n d a n k a r ş ı l a n d ı k . K u m a n ­ d a n b e n i k e n d i arabasına aldı, a r d ı m ı z d a b i r ç o k b a ş k a araba o l d u ğ u h a l d e San'a'ya v a r d ı k . San'a, i ç i ç e k a l e y l e v e d u v a r l a r l a ç e v r i l i b i r k e n t t i . H u d e y d e y ö n ü n ­ d e n gelenler B e r ' ü l a z e p d e n i l e n kalenin B a b ü l b e l â ğ K a p ı s ı ' n d a n kente g i r e r l e r d i . Bu k a p ı d a n girildikte, güzel evler, m e y v e ve sebze b a h ç e l e r i , g e n i ş a l a n l a r v e c a d d e l e r l e , b a k ı m l ı b i r m a h a l l e ile karşılaşılır. A s ı l dış k a p ı d a n girildikte, h e r iki y a n d a askerlerin o t u r d u k l a r ı yapılar ve kara­ k o l l a r v a r d ı r . B u b ö l g e g e ç i l d i k t e n s o n r a B a b ü l b e l â ğ K a p ı s ı ' n a varılır. B u k a p ı d a n e p e y uzakta B a b ü r r u m adlı b i r b a ş k a kapı d a h a vardır. B u iki kapı arasındaki b ö l g e d e Yahudi mahalleleri bulunmaktadır. Yahudile­ rin ç o ğ u , k u y u m c u , sarraf ve tüccardır; mağaza ve dükkânları da bura­ d a d ı r . Sanat v e t i c a r e t l e u ğ r a ş a n k i m i M ü s l ü m a n l a r ı n d a b u r a d a d ü k ­ kânları

vardır.

B e r ' ü l a z e p ' t e n s o n r a i k i n c i kale kapısı B a b ü s s a b a h , y a d a B a b ü s s a b h e gelinir. G e n i ş b a h ç e l e r i ç i n d e h a v u z l a r ı , k u y u l a r ı y l a b i r b i r i n d e n g ü z e l evler, b u r a d a d ı r . B u e v l e r i n , h a v u z l a r a b a k a n y ö n l e r i c a m e k â n l a r l a süs­ l e n m i ş t i r . Vali, b ü y ü k m e m u r v e s u b a y l a r b u b ö l g e d e o t u r m a k t a d ı r l a r . Bu bölgede b i r d e n ç o k minareli camiler, mescitler, ayrıca hamamlar da vardır.

TAMU YELLERİ

91

Vali, b e n i m i ç i n b u m a h a l l e d e b i r e v k i r a l a t a r a k d ö ş e t m i ş . B u e v e i n d i k . O akşam vali k o n a ğ ı n d a b ü y ü k b i r y e m e k verildi. B ö y l e c e yüksek m e m u r , subay, v e k e n t i n i l e r i g e l e n l e r i y l e t a n ı ş m a k o l a n a ğ ı b u l d u m . Ertesi g ü n ü vali v e k u m a n d a n M e h m e t A l i Paşa arabasıyla gelerek b e n i e v i m d e n a l d ı , b i r l i k t e i k i n c i k a l e i ç i n d e k i H ü k ü m e t k o n a ğ ı n a git­ t i k . B i z e tahsis e d i l e n o d a v e s a l o n l a r g ö s t e r i l d i . M a s a l a r , k o l t u k l a r h e r şey d ü ş ü n ü l m ü ş v e y e r l i y e r i n e k o n u l m u ş t u . H e m e n işe b a ş l a d ı m . Ö z e l y a s a g e r e ğ i n c e Z e y d i m e z h e b i n d e n i k i v e Şafii m e z h e b i n d e n d e iki kişi o l m a k ü z e r e d ö r t üye a t a m a m g e r e k i y o r d u . Z e y d i l e r d e n , m e r k e z m ü f t ü s ü Z e y i t b i n A l i ile, İ m a m s ü l â l e s i n d e n Seyit A b d u l l a h ' ı ; Şafiilerd e n d e , A b d u r r a h m a n M e z c a c i ile, k a d ı l a r d a n Ş a m l ı M u h i d d i n ' i ü y e l i k ­ lere atadım. İstanbul'dan getirdiğim Kâtip H a m d i , yol yorgunluğundan v e g ö r d ü k l e r i n d e n ç o k k o r k t u ğ u i ç i n b i r d e n h a s t a l a n d ı v e h e m e n istifa ederek, İstanbul'a d ö n m e k üzere yola çıktı. Bu y ü z d e n zeydilerden A b dülkerim Mutahhar adında birini ve kardeşini kâtip olarak atamak zo­ runda kaldım.

Belediye Başkanı A b d u r r a h m a n ziyaretime

gelmişti.

A t l a r ı y l a b i r l i k t e k ı r k altına s a t ı l ı k b i r a r a b a o l d u ğ u n u b i l d i r d i v e o n u satın a l m a m ı s a l ı k v e r d i . B u n d a n b ö y l e B e r ' ü l a z e p t e ' k i e v i m i z e v e işi­ m i z e b u a r a b a ile g i d i p g e l m e y e b a ş l a d ı k . M e h m e t A l i Paşa, ayaklanmanın g ü n d e n güne şiddetlendiğini, b e n y a l n ı z o t u r d u ğ u m i ç i n , Yaveri A d i l ' l e T o p ç u K o m u t a n ı H ü s a m e t t i n ' i n b e ­ n i m e v i m d e k a l m a l a r ı n ı n y e r i n d e o l a c a ğ ı n ı s ö y l e m i ş t i , b e n d e b i r sakın­ ca

görmemiştim.

Evim

büyüktü,

ayrıca

valiye

karşı

çıkmak

da

istememiştim. A n c a k , b u davranışımın yersizliğini s o n r a d a n anlayacak­ t ı m . Ç ü n k ü b u s u b a y l a r , e m i r e r l e r i v e h i z m e t ç i l e r i y l e b i r l i k t e g e l i p evi­ me yerleşmişlerdi. T ü m mutfak giderlerini böylece y ü k l e n m e k zorunda k a l m ı ş t ı m . B e s l e m e k z o r u n d a o l d u ğ u m i n s a n l a r ı n sayısı, b u s u b a y l a r v e e m i r erleri, dairede iki o d a c ı , evde aşçı, bahçıvan, sucu, hizmetçi o l m a k ü z e r e o n k i ş i y d i , a y r ı c a i k i at, b i r d e s u t a ş ı m a k i ç i n d e v e v a r d ı . B ö y l e c e g i d e r l e r i m ç o k artmıştı. A n c a k , k a r g a ş a l ı k v e a y a k l a n m a d o l a y ı s ı y l a kat­ lanmak zorundaydım.

7- İ m a m Yahya-Ayaklanma ve Savaş Kızışıyor İ s t a n b u l ' d a n a y r ı l m a d a n ö n c e Talât Paşa ile y a p t ı ğ ı m ı z v e h e r n e pa­ hasına olursa olsun bir an ö n c e barışın sağlanması ve kan dökülmesinin

92

TAMU YELLERİ

ö n l e n m e s i i ç i n İ m a m Yahya i l e a n l a ş m a y a p ı l m a s ı k o n u s u n d a k i k a r a r ı n ve andın, yerel koşullar karşısında uygulamaya konulması olanaksız bir nitelik almıştı. İmam'ın saldırılarına karşı yerel k u m a n d a n l a r ı n ellerini kollarını bağlayarak beklemeleri düşünülemez ve istenilemezdi. O n l a r a s k e r l i k g e r e k l e r i m y e r i n e g e t i r m e k l e görevliydiler. B u d u r u m ­ d a İ m a m ' l a k a r ş ı l a ş m a k v e g ö r ü ş m e k o l a n a ğ ı b i l e y o k t u . K e n d i s i y l e ya­ z ı ş m a k d a o l a n a k s ı z d ı . D u r u m u n n e y o l d a gelişeceğini b e k l e m e k t e n b a ş k a b i r şey y a p a m a z d ı m . B i r b e y a n n a m e k a l e m e alarak b u n u y a y ı n l a d ı m . A n ­ c a k h i ç b i r etkisi o l m a d ı ; b u d a d o ğ a l d ı . A y a k l a n m a g e n i ş l e m i ş v e San'a, İ m a m ' ı n a s k e r l e r i n c e sarılmıştı. K e n ­ tin nüfusu y i r m i y e d i b i n d i , ayrıca b e ş b i n dolayında T ü r k asker ve me­ m u r vardı. H e p i m i z eşkıyanın muhasarası altındaydık. T o p h a n e , c e p h a n e , d e ğ i r m e n l e r , y i y e c e k l e r , kentin o r t a s ı n d a k i ü ç ü n c ü kalenin içindeydi. E n dıştaki b i r i n c i kale v e duvarlar, y ü r ü y e r e k ü ç d ö r t saatlik b i r u z u n ­ l u k t a y d ı ; b u d u v a r l a r b o y u n c a v e Taiz K a p ı s ı d ı ş ı n d a k i k ı ş l a l a r ç e v r e ­ sinde, şakiler mevzilenmişlerdi. Kent, gece gündüz bunların t o p ve tüfek atışları a l t ı n d a y d ı . Savaş b i r d e n ş i d d e t l e n m i ş t i . K a l e l e r e d a h a ö n c e y e r ­ leştirilmiş o l a n t o p v e m a k i n a l ı tüfeklerle b i z i m a s k e r l e r i m i z d e şakile­ r e ateş e t m e k t e , kenti k o r u m a k t a y d ı . B i r g ü n , K u r m a y İ h s a n k o m u t a s ı n d a iki tabur askerle, B a b ü r r u m K a p ı s ı ' n d a n b i r h u r u ç hareketi d e n e m e ­ sinde b u l u n u l d u , -bu İhsan, B i r i n c i D ü n y a Savaşı'nda esir o l d u ; şimdi (1936) mebustur. A n c a k , ç o k c e p h a n e yakılmasına karşın, A r a p l a r püskürtülemedi ve h u r u ç hareketine girişen askerlerimiz, düzenli b i ç i m d e g e r i ç e k i l m e k z o r u n d a k a l d ı . B i r b a ş k a g ü n , B a b ü ş ş u u p y ö n ü n d e n sal­ d ı r a n A r a p eşkıyaya karşı h u r u ç h a r e k e t i n e girişildi. B i r ç o k asker v e subay şehit o l d u . B e n de arabamla yaralıların taşınmasına ve b a k ı l m a l a r ı n ı n sağlanmasına yardım ettim. Bir gün de Babülbelâğ K a p ı s ı ' n d a n huruç edildiyse de bu da başarısız kaldı. Bölgenin her yamndan kötü haberler alıyorduk. Asir Kasabası'ndaki k a r a k o l l a r ı m ı z e ş k ı y a t a r a f ı n d a n y a k ı l ı p , y ı k ı l m ı ş , a s k e r l e r i m i z şehit v e esir edilmişlerdi. Ç e v r e d e k i k a l e l e r d e n kimileri eşkıyanın eline geçmiş­ ti. K i m i k a l e l e r d e a s k e r l e r i m i z , m u h a s a r a y a ş i d d e t l e d a y a n ı y o r l a r d ı . H u ­ d e y d e ve İstanbul'la t ü m ilişki ve iletişim kesilmişti. İletişim k o n u s u n d a Yahudilerden yararlanmak düşünüldü. Çünkü Araplar, Yahudilere bir

r

TAMU YELLERİ

93

şey y a p m a z l a r , ü z e r l e r i n i a r a y a r a k s a l ı v e r i r l e r d i . B u n l a r l a H u d e y d e v e İ s t a n b u l ' a h a b e r u l a ş t ı r ı l m a k ü z e r e m e k t u p l a r y a z ı l d ı . Y a h u d i l e r i n ayak­ kabıları içine, bastonları içine bu mektuplar saklandı. A n c a k eşkıya mek­ tupları ele geçirdi. B u n u n üzerine, Fransızca b i r m e k t u p yazılarak m u m i ç i n d e b i r h a p haline getirildi ve bu h a p Yahudiye yutturuldu. B ö y l e c e H u d e y d e ' y e d u r u m u bildirebildik. Onlar da İstanbul'a yazmışlar. Böy­ l e c e u z u n b i r b e k l e y i ş b a ş l a d ı . Savaş v e m u h a s a r a s ü r ü y o r d u . M e h m e t A l i Paşa, ü ç y ı l ö n c e k i m u h a s a r a d a n d e r s a l a r a k , b ö y l e b i r d u r u m l a kar­ ş ı l a ş ı l d ı ğ ı n d a k u l l a n ı l m a k ü z e r e , h e r ç e ş i t y i y e c e k v e c e p h a n e y i d e p o et­ miş o l d u ğ u için, h i ç b i r b a k ı m d a n sıkıntıda değildik. B i r yıl y e t e c e k denli y i y e c e k v e c e p h a n e v a r d ı . D a h a ö n c e k i m u h a s a r a d a g e r e k l i ö n l e m l e r alın­ m a m ı ş o l d u ğ u i ç i n , y e d i a y d a y a n a b i l m i ş , k ö p e k v e i n s a n eti b i l e y e m e k z o r u n d a kalınmış. Muhasara üç aydır sürüyordu. S o n u n d a , H u d e y d e ' d e n u m u t v e r i c i b i r h a b e r a l d ı k . K u v v a y ı U m u m i y e a d ı n d a b i r o r d u ku­ r u l m u ş , b a ş ı n a d a İ z z e t Paşa g e t i r i l m i ş . B u o r d u İ s t a n b u l ' d a n y o l a ç ı k a ­ rılmış. D o ğ a l d ı r ki ç o k sevindik. Bu arada bir h u r u ç hareketi daha y a p ı l a r a k e ş k ı y a i k i saat u z a k l ı ğ a d e k k o v a l a n d ı y s a d a k e s i n s o n u ç alı­ n a m a d ı ; askerimiz, yaralı ve şehitleriyle birlikte geri d ö n d ü . M u h a s a r a b a ş l a d ı ğ ı s ı r a d a H i n t l i H a c ı A l i a d ı n d a b i r a d a m San'a'ya g e l m i ş t i . San'a'ya g i t m e d e n ö n c e H u d e y d e ' d e m u t a s a r r ı f ı n y a n ı n d a o t u r ­ m a k t a o l d u ğ u m sırada, b u a d a m ı n , San'a'ya g i t m e k i ç i n i z i n i s t e m e k ü z e r e m u t a s a r r ı f a b a ş v u r m u ş o l d u ğ u n u a n ı m s a d ı m . B i z San'a'ya v a r d ı ğ ı m ı z ­ d a o d a h i z m e t ç i s i y l e b i r l i k t e San'a'ya g e l m i ş t i . M ü s l ü m a n H i n t l i l e r g i b i giyinirdi, hal ve tavrından z e n g i n b i r kişi g ö r ü n ü m ü n d e y d i . Ç o k güzel A r a p ç a k o n u ş u r d u . C a m i l e r e gelir n a m a z k ı l a r d ı . G e n e d e b u a d a m a karşı t a H u d e y d e ' d e i ç i m d e b i r k u ş k u u y a n m ı ş t ı . B u k u ş k u m u Vali M e h m e t A l i Paşa'ya b i l d i r m i ş t i m . K u m a n d a n , b u a d a m ı u z a k t a n gözaltında bu­ l u n d u r m a k t a y d ı . M u h a s a r a s ı r a s ı n d a b u a d a m San'a'da h e r k e s l e b i r l i k ­ te o t u r m u ş , yemiş içmiş, işinde g ü c ü n d e b i r g ö r ü n ü m göstermişti. A n c a k s ü r e k l i g ö z e t i m a l t ı n d a y d ı . B u a d a m h a k k ı n d a a ş a ğ ı d a a y r ı c a b i l g i ve­ receğim.

8 - İ s t a n b u l ' d a n Kuvvayı U m u m i y e G e l i y o r Savaş v e m u h a s a r a s ü r ü y o r d u . Y a h u d i l e r e , m u m l u h a p l a r h a l i n d e yut­ t u r u p g ö n d e r e b i l d i ğ i m i z , aynı yolla a l a b i l d i ğ i m i z h a b e r l e r d e n b a ş k a h i ç b i r iletişim aracına sahip değildik. O tarihte ne telsiz, ne u ç a k , ne de başka

94

TAMU YELLERİ

b i r i l e t i ş i m a r a c ı v a r d ı . H e l i s t o d e n i l e n ışıklı i l e t i ş i m a r a ç l a r ı m ı z eşkı­ yalarda t a h r i p e d i l m i ş t i . Y a h u d i l e r e y u t t u r u p g ö n d e r d i ğ i m i z m e k t u p l a r , H u d e y d e ' y e u l a ş a b i l i y o r , a n c a k y a n ı t a l m a k , h e l e İ s t a n b u l ' d a n h a b e r ala­ b i l m e k ç o k z a m a n g e r e k t i r i y o r d u . S o n r a , m u m l u m e k t u p y u t t u r a c a k Ya­ hudileri de her zaman bulmak güçtü. Sonunda sevinçli haberi aldık. Bir kez Harbiye Nazırı ve sonraları S a d r a z a m o l a n İzzet Paşa k u m a n d a s ı n d a k i Kuvvayı U m u m i y e O r d u s u , H u d e y d e ' y e gelmişti. S u b a y l a r arasında İ s m e t B e y (İsmet İ n ö n ü ) , N u r e t t i n Bey (Nurettin Paşa), İhsan B e y (İhsan Paşa) gibi, o zamanlar adları du­ yulmuş değerli askerler de vardı. İ z z e t Paşa k o m u t a s ı n d a İ s t a n b u l ' d a n gelen k ı r k b i n asker, San'a'ya d o ğ ­ ru harekâta başlamıştı. Bu askerler Hıraz'a vardıklarında, daha ö n c e d e s ö y l e d i ğ i m g i b i , o b ö l g e d e k i İ s m a i l i y e m e z h e b i n d e h a l k , b i z i m aske­ r i m i z l e b i r l e ş e r e k , İ m a m ' ı n a s k e r l e r i n i n b u l u n d u ğ u t o p r a k l a r d a savaşa k a t ı l m ı ş l a r . B u a r a d a İ z z e t P a ş a , İ m a m ' a savaşa s o n v e r m e s i v e b a r ı ş ya­ pılması konusunda ö n e r i d e bulunmuş. A n c a k İ m a m sonuçtan umutlu ol­ d u ğ u i ç i n b a r ı ş ö n e r i s i n i geri ç e v i r m i ş . B u n u n ü z e r i n e a s k e r l e r i m i z eşkıya üzerine şiddetle h ü c u m ederek, İ m a m ' ı n elinde bulunan mevzileri birer b i r e r e l e g e ç i r m e y e b a ş l a m ı ş l a r , b ö y l e c e savaşarak San'a'ya y a k l a ş m a k t a bulunmuşlardı. A s k e r l e r i m i z A s i r K a s a b a s ı ' ı n ele g e ç i r d i k l e r i n d e , b i z y u k a r ı d a n d ü r ­ b ü n l e r l e savaşı i z l e m e k t e y d i k . San'a'yı k u ş a t a n e ş k ı y a , b i r d e n g e r i ç e ­ k i l m e y e başlamıştı; ç ü n k ü iki ateş arasında k a l a c a k l a r d ı . K a l e k u m a n d a n ı M e h m e t A l i Paşa, h e m e n a r a b a l a r l a , A s i r y ö n ü n d e e k m e k v e y i y e c e k g ö n ­ d e r d i . S o n u n d a , İ z z e t Paşa, y a n ı n d a k i subaylar v e a s k e r l e r i m i z , k a ç m a k t a o l a n e ş k ı y a ile s a v a ş a r a k San'a'ya g e l d i l e r . O sıralarda İskender adında birinin yazmış olduğu Yemen Marşı'nı aşağıya a l ı y o r u m : Y e m e n Marşı H a y d i şanlı o r d u m u z Yemen bizim yurdumuz Yok m u vatan d u y g u m u z Marş marş marş ileri

TAMU YELLERİ

95

İ l e r i d e d i r şan yeri. Nice yıldır şu Yemen Millet kanı döküyor Vatan i ç i n c a n v e r e n Ana boynu büküyor Marş marş marş ileri İ l e r i d e d i r şan y e r i Yeter artık g i d e l i m A r z ı satvet e d e l i m Vatan i ç i n ö l e l i m Marş marş marş ileri İ l e r i d e d i r şan yeri K u r t a r ı c ı g ü ç l e r San'a'ya y a k l a ş t ı k l a r ı n d a , k a l e d e b u l u n a n a s k e r l e ­ rimizin başında Albay Rıza da, huruç ederek, eşkıyanın bir an ö n c e y o k e d i l m e s i n d e b ü y ü k b a ş a r ı g ö s t e r m i ş t i . - B u A l b a y , B i r i n c i D ü n y a Savaşı' n d a C e b e l i L ü b n a n ' d a paşa o l a r a k b u l u n u y o r d u . Ç o p u r R ı z a Paşa diye anılırdı. Sonradan emekli o l m u ş ve Eskişehir'e yerleşmişti. B ö y l e c e m u h a s a r a v e savaş ş i m d i l i k s o n a e r m i ş t i . Ş i m d i l i k d i y o r u m , ç ü n k ü o d a ğ l ı k taşlık, y o l u i z i o l m a y a n b ö l g e d e , e ş k ı y a n ı n s o n u n a d e k t a k i b i v e i m h a s ı o l a n a k s ı z d ı . E ş k ı y a , k e ç i l e r g i b i taşlar, y a r l a r arasın­ d a n a t l a y a r a k g ö z d e n yiter, k e n d i s i n d e n b a ş k a l a r ı n ı n b i l e m e y e c e ğ i , b u ­ lamayacağı deliklere saklanırdı; sonra u m u l m a d ı k , b e k l e n m e d i k bir z a m a n d a y e n i d e n ortaya çıkar, saldırıya g e ç e r d i . Bu saldırıların n e r e d e ne zaman olacağını ö n c e d e n kestirmek olanağı yoktu. 9- İzzet Paşa'nın Y e m e n ' d e k i Çalışmaları, İ m a m Yahya İle Barış Girişimleri-İsmet B e y ' l e ( İ n ö n ü ) İlk K a r ş ı l a ş m a m Savaş'ın kazanılması ve San'a'nın m u h a s a r a d a n kurtarılması dolayı­ sıyla, kentte b ü y ü k şenlikler yapıldı, y e m e k l e r y e n i l d i . İ z z e t P a ş a ile b i r l i k t e g e l e n s u b a y l a r d a n İ s m e t B e y ' i ( S o n r a d a n ikin­ ci cumhurbaşkanımız olmuştur) yakından tanımak olanağını b u l d u m . K e n d i s i a z k o n u ş u r , ç o k d i n l e r b i r zattı. Z e k i b a k ı ş l a r ı y l a , h e r şeyi anla-

96

TAMU YELLERİ

maya, incelemeye yönelik b i r tutumu vardı. Kaleleri gezmiş, t o p mevzi­ l e r i n i g ö r m ü ş , yeni d ü z e n l e m e l e r yapmıştı. İ z z e t Paşa ile g e l e n l e r arasında, aslen K e r k ü k l ü o l a n , d a h a ö n c e l e r i Y e m e n ' d e k a y m a k a m l ı k v e vali yar­ dımcılığında bulunan, Meşrutiyet ilânında da Yemen mebusu olan Mah­ m u t N e d i m a d ı n d a b i r zat v a r d ı . M e c l i s ' i M e b u s a n f e s h e d i l d i k t e n s o n r a , Y e m e n ' d e k i e s k i h i z m e t l e r i n i i l e r i s ü r e r e k b i r y o l u n u b u l u p h e y e t e ka­ tılmıştı. A m a c ı , b ö y l e c e y e n i d e n b i r görev almaktı. G e r ç i San'a k u r t a r ı l m ı ş t ı , n e v a r k i , İ m a m Y a h y a silâhı b ı r a k m a m ı ş ­ tı. B ö l g e d e h e r g ü n y e n i b i r s a l d ı r ı y a g e ç i y o r d u . E ş k ı y a l ı k v e s a l d ı r ı l a r s o n a e r m e m i ş t i . B u d u r u m ü z e r i n e , İ z z e t Paşa, İ m a m Yahya ile b a r ı ş y o l ­ larının aranmasını düşünmüş, d u r u m u İstanbul'a bildirmişti. M a h m u t N e d i m , e s k i d e n t a n ı d ı ğ ı İ m a m Yahya ile g i z l i c e y a z ı ş m a k t a , İ z z e t Paşa' y a d a , k e n d i s i n i n İ m a m ' l a a n l a ş m a y o l l a r ı n ı b u l a b i l e c e ğ i h u s u s u n d a tel­ k i n l e r d e b u l u n m a k t a y d ı . A n c a k , b u n u n i ç i n k e n d i s i n i n Y e m e n valisi ola­ rak atanmasını istiyordu. İzzet Paşa'yı da bu k o n u d a inandırmıştı. Öte y a n d a n vali v e k u m a n d a n o l a n M e h m e t A l i Paşa ile İ z z e t Paşa a r a s ı n d a d a b i r s o ğ u k l u k b a ş g ö s t e r m i ş t i . M a h m u t N e d i m ' i n vali o l a r a k a t a n m a s ı için, ö n c e M e h m e t Ali Paşa'nın uzaklaştırılması gerekiyordu. O sıralarda A s i r v e H i z a n y ö r e l e r i n d e b u l u n a n İ d r i s i a d ı n d a b i r şeyh, İ m a m Yahya ile savaş h a l i n d e b u l u n u l m a s ı n d a n y a r a r l a n a r a k b i r ayak­ lanma başlatmıştı. İzzet Paşa, M e h m e t A l i Paşa'yı İdrisi ü z e r i n e görev­ l e n d i r d i . M a h m u t N e d i m d e v a l i o l a r a k a t a n m a s ı i ç i n İ s t a n b u l ' a baş­ v u r d u . D a h i l i y e N a z ı r ı Talât P a ş a M a h m u t N e d i m ' i , h i z i p ç i v e e n t r i ­ kacı biri olarak tanıyordu; bu y ü z d e n , İzzet Paşa'nın, Mahmut N e d i m ' i n vali a t a n m a s ı , b u n u İ m a m Y a h y a ' n ı n d a istediği k o n u s u n d a k i y a z ı s ı n ı r e d d e d e r e k , vali v e k â l e t i n i n b a n a v e r i l m e s i n i e m r e t t i . B u a r a d a M e h ­ m e t A l i Paşa, ü ç b i n d o l a y ı n d a s e ç k i n a s k e r l e İ d r i s i ü z e r i n e g ö n d e r i l m i ş t i . Y e m e n ' d e v a h vekâletine b a ş l a d ı ğ ı m g ü n l e r d e , İtalya'nın Trablusgarp'a saldırdığı haberi geldi. D e n i z l e r d e İtalyanlarla b a ş e d e c e k g ü c e sahip de­ ğildik. A y r ı c a , T r a b l u s g a r p ' t a o n l a r a karşı p e k â l â k u l l a n a b i l e c e ğ i m i z kırkb i n asker, s e ç k i n k o m u t a n l a r ı y l a b i r l i k t e , Y e m e n ' d e b u l u n u y o r d u . İ m a m Yahya s a l d ı r ı l a r ı m s ü r d ü r ü y o r , b i r y a n d a n d a Ş e y h İ d r i s i a y a k l a n m ı ş b u ­ l u n u y o r d u . İ m a m Yahya'dan sonra o da Emirülmü'ıninin'lik ve Halife­ lik iddiasına kalkışmıştı. B ü t ü n b u n l a r ı n alelade rastlantılar o l m a d ı ğ ı kanısındaydım. M e h m e t A l i Paşa, H i z a n ve Ebiureyş y ö r e l e r i n d e İdrisi

TAMU YELLERİ

97

ile s a v a ş ı y o r d u . O b ö l g e d e s u y o k t u . A d e n ' d e n , s u g e t i r i l m e k z o r u n d a ka­ l ı n ı y o r d u . İ d r i s i ' y e k a r ş ı b a ş a r ı e l d e e d i l e m e m i ş , b i r ç o k a s k e r i m i z şehit o l m u ş t u , a y r ı c a t o p v e c e p h a n e l e r i m i z i d e y i t i r m i ş t i k . H i ç değilse İ m a m ' l a barış ve anlaşma yollarına başvurulması düşünülüyordu. 1 0 - İngiliz Parmağı Daha Yemen'e gitmeden ö n c e , İngilizlerin A r a p Yarımadası'nda ve Y e m e n ' d e b ü y ü k ö l ç ü d e k ı ş k ı r t m a l a r d a b u l u n d u k l a r ı k a n ı s ı n ı taşıyor­ d u m . Yemen'e vardıktan sonra bu kanım güç kazanmıştı. Ayaklanmala­ rın biri bitmeden ö b ü r ü başlıyordu. D a h a y u k a r ı d a , H u d e y d e m u t a s a r r ı f ı n ı n y a n ı n d a b u l u n d u ğ u m sıra­ d a , H i n t l i H a c ı A l i a d ı n d a b i r i n i n San'a'ya g i t m e k ü z e r e i z i n istemiş, v e San'a'ya b i z o r a d a y k e n , v e h e m e n S a n ' a ' n ı n İ m a m Yahya k u v v e t l e r i n c e muhasarasından ö n c e gelmiş o l d u ğ u n u söylemiştim. B u a d a m hakkın­ d a k i k u ş k u l a r ı m ü z e r i n e vali v e k u m a n d a n M e h m e t A l i P a ş a ' n ı n , k e n d i ­ sini g ö z a l t ı n d a b u l u n d u r d u ğ u n d a n d a s ö z e t m i ş t i m . İ z z e t Paşa k o m u t a s ı n d a k i a s k e r l e r San'a'yı k u r t a r d ı k l a r ı n d a , k e n d i ­ s i v e b e r a b e r i n d e g e l e n k o m u t a n l a r i ç i n b i r ziyafet t e r t i p e d i l m i ş t i . O g e c e , H i n t l i H a c ı A l i , San'a'dan k a ç m a y a k a l k ı ş m ı ş , o n u g ö z a l t ı n d a b u ­ l u n d u r a n l a r d a , kendisini yakalayarak, ziyafet sırasında gelip d u r u m u K u m a n d a n a b i l d i r m i ş l e r d i . Y a p t ı r ı l a n s o r u ş t u r m a s o n u c u n d a , b u ada­ m ı n , gerçekte bir İngiliz t o p ç u subayı o l d u ğ u ortaya çıkmıştı. Londra'­ d a n aldığı emirle İ m a m hesabına casusluk y a p m a k üzere Yemen'de b u l u n u y o r d u . E ş y a l a r ı a r a s ı n d a , d ü r b ü n , ç e ş i t l i ö l ç ü aygıtları, b i r k a ç tabanca ve mermiler bulundu. Giysileri altında kendisini k u r ş u n l a r d a n k o r u y a c a k b i r zırh giymiş­ ti. C e p l e r i n d e n ç o k p a r a v e y i r m i b e ş b i n a l t ı n l ı k b i r ç e k ç ı k t ı . A r a p l a r a r a s ı n d a M ü s l ü m a n A r a p k ı l ı ğ ı n d a v e ç o k iyi A r a p ç a k o n u ş a n , b u n d a n başka casusların da dolaşmakta oldukları kuşkusuzdu. Bütün zorlama­ larımıza karşın g e r ç e k adını b i l d i r m e d i . B u n l a r İngiliz altınıyla A r a p ­ ları k a n d ı r ı y o r ve Osmanlı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n a karşı ayaklandırıyorlardı. H e r h a l v e d a v r a n ı ş l a r ı y l a A r a p l a r d a n ayırt e d i l e m e y e n b u k i ş i l e r i H ü ­ k ü m e t kuvvetleri a n c a k rastlantılar s o n u c u ele g e ç i r e b i l i y o r l a r d ı . A d a m ı n y a k a l a n d ı ğ ı h a b e r v e r i l d i ğ i s ı r a d a , İ z z e t Paşa v e İ s m e t B e y ' le (şimdiki başbakan), görüşmekte idik. Sorgu sırasında da h e p birlikte

TAMU YELLERİ

98

b u l u n u y o r d u k . A d a m , a y r ı c a S a n ' a ' n ı n b ü t ü n askeri k o r u n m a s ı n ı n f o ­ toğraflarını ç e k m i ş ve haritalarını da çizmişti. S o n u n d a , asker muhafa­ zasında Hudeyde'ye gönderildi. 1 1 - İ m a m Yahya ile Barış T r a b l u s g a r p ' t a İ t a l y a n l a r savaşı b a ş a r ı y l a s ü r d ü r ü y o r l a r d ı . D e n i z ­ l e r d e de o n l a r e g e m e n d i . Y e m e n kıyıları da İtalyan gemileriyle abluka edilmişti. B i r y a n d a n İ m a m ' l a ö t e y a n d a n İdrisi ile savaşıyorduk. İtalyanlar İdrisi'ye top, tüfek ve c e p h a n e veriyorlardı. Oysa b i z i m gereksinmeleri­ m i z i İ s t a n b u l ' d a n g e t i r t m e m i z o l a n a ğ ı y o k t u . B u d u r u m d a , İ z z e t Paşa'­ n ı n işi ç o k g ü ç l e ş m i ş t i . N e y a p ı p e d i p İ m a m ' l a b i r a n l a ş m a y a v a r m a y ı kararlaştırdı. B e n i m k a n ı m c a İ m a m Yahya, E m i r ü l m ü ' ı n i n i n l i k ya da Halifelik id­ diaları b i r yana bırakılacak olursa, ülkesini ve bağımsızlığını savunmak için silâha sarılmış b i r i y d i . B u n u n i ç i n kendisine y a r d ı m e d e c e k birile­ rine de gereksinmesi doğaldı. İngilizler ona yardım ediyorlardı. A n c a k Yahya İ n g i l i z l e r i n a d a m ı d e ğ i l d i . B i z Y e m e n ' d e m ü s t e v l i d u r u m u n d a y ­ dık. H e m d e kendisi muhtacı h i m m e t b i r müstevli. A r a d a n ç o k geçmeye­ c e k , A n a d o l u t o p r a k l a r ı n d a y a b a n c ı işgalcilere karşı k e n d i m i z i s a v u n m a k z o r u n d a kalacaktık. İdrisi'ye gelince, bu a d a m g e r ç e k b i r İngiliz casu­ suydu. Altın karşılığında İngiliz amaçlarına hizmet etmekteydi. İ z z e t Paşa İ m a m Y a h y a ' y l a y a z ı ş t ı . G ö r ü ş m e k ü z e r e b u l u ş u l m a y a ka­ rar verildi. İ m a m ' ı n üç yerde başkenti vardı. Bunlardan biri, Tahame yöresinde Beytülaziz denilen bir yerdi. Diğer biri Sude Kasabası'ydı. Ü ç ü n c ü s ü ise y ü k s e k d a ğ l a r ü z e r i n d e , ö t e d e n b e r i b a ş k e n t o l a r a k kul­ l a n d ı ğ ı Ş e h r e K a s a b a s ı ' y d ı . İ z z e t P a ş a ' y l a S u d e ' d e g ö r ü ş ü l m e s i kararlaş­ tırılmıştı. B i r gün İzzet Paşa, yanında M a h m u t N e d i m de olduğu halde Sude K a s a b a s ı n a y o l l a n d ı . İ m a m ' l a o r a d a b u l u ş m u ş l a r . G ö r ü ş m e l e r b i r a y sür­ d ü . İsmet B e y ( İ n ö n ü ) d e b u barış g ö r ü ş m e l e r i n e katılmıştır. D ö n ü ş l e r i n d e İ m a m ' l a anlaşmaya v a r d ı k l a r ı n ı b i l d i r d i l e r . Y i r m i y i aş­ kın m a d d e y i i ç e r e n bir anlaşma imza etmişler. Bu m a d d e l e r arasında, a y r ı c a Z e y d i m a h k e m e l e r i v e İ s t i n a f d a i r e l e r i k u r u l a c a ğ ı , İ m a m ' a ayda b i n altın m a a ş v e r i l e c e ğ i , İ m a m ' ı n y a k ı n l a r ı n a d a d e ğ i ş i k ö l ç ü l e r d e ay­ l ı k l a r b a ğ l a n a c a ğ ı , savaşlar d o l a y ı s ı y l a z a r a r a u ğ r a y a n l a r a t a z m i n a t ö d e ­ n e c e ğ i gibi h ü k ü m l e r d e y e r almaktaydı. K a n ı m c a b u çeşit b i r anlaşma

TAMU YELLERİ

99

ç o k sakıncalıydı ve her an bozulabilmesi olanağı vardı. Para verilemedi­ ğ i a n d a a n l a ş m a o r t a d a n k a l k a b i l i r d i . P a r a v e r m e k o l a n a ğ ı d a y o k t u . İs­ tanbul'un

her

ay

Yemen'e

kırkbin

altına

yakın

para

göndermesi

g e r e k i y o r d u . O y s a İ t a l y a n savaş g e m i l e r i , Y e m e n k ı y ı l a r ı n d a k u ş u ç u r t ­ m u y o r l a r d ı . B u n u n üzerine, Hindistan'da B o m b a y t ü c c a r l a r ı n d a n biri­ n e İ s t a n b u l ' d a n para g ö n d e r i l m e y e başlandı. B u t ü c c a r d a , parayı İngiliz y ö n e t i m i n d e k i A d e n ' d e b i r t ü c c a r a havale e d e r d i . A d e n ' d e k i t ü c c a r , Tai z ü z e r i n d e n d e v e k e r v a n l a r ı y l a p a r a y ı San'a'ya u l a ş t ı r ı r d ı . B u p a r a ile, anlaşma gereğince İ m a m ' ı n ve yandaşlarının aylıkları ö d e n i r d i . Yüzde o n o r a n ı n d a b i r savaş t a z m i n a t ı d a b ö y l e ö d e n d i . G e r i k a l a n p a r a i l e d e , Yemen'deki m e m u r ve subayların aylıkları ö d e n m e y e , askerin gereksin­ meleri karşılanmaya çalışılırdı. Bu sıralarda M e h m e t A l i Paşa b ü s b ü t ü n ayrılarak ailesiyle birlikte İ s t a n b u l ' a g i t m i ş t i . İ z z e t P a ş a v e y a n ı n d a k i l e r , T r a b l u s g a r p Savaşı s o n a e r i n c e y e , v e d e n i z d e k i İtalyan a b l u k a s ı k a l k ı n c a y a d e k Y e m e n ' d e kaldılar. İ z z e t P a ş a , İ m a m ' l a a n l a ş m a k o n u s u n d a ç o k y a r d ı m ı o l d u ğ u n d a n söz e d e r e k , g e r ç e k t e İ m a m ' ı n a d a m ı o l a n M a h m u t N e d i m ' i n Y e m e n valisi ola­ rak atanması konusunda, h ü k ü m e t ü z e r i n d e ç o k baskı y a p ı y o r d u . So­ n u n d a b a ş a r ı y a ulaştı v e Babıâli, M a h m u t N e d i m ' i vali v e k i l i y a p t ı . O sıralarda İtalyan ablukası s ü r ü y o r d u . İzzet Paşa, M a h m u t N e d i m ' i H u ­ d e y d e ' y e g ö n d e r m e k z o r u n d a k a l m ı ş t ı . B ö y l e c e y i n e altı a y s ü r e y l e vali vekilliği yaptım. Anlaşma gereğince Z e y d i m a h k e m e l e r i ve İstinaf mah­ kemelerini kurmuştuk. Kendi aralarındaki anlaşmazlıkları b ö y l e c e kendi m e z h e p l e r i g e r e ğ i n c e ç ö z ü m e b a ğ l a m a y a b a ş l a m ı ş l a r d ı . C e z a l a r ı n infa­ z ı n ı ise b i z y a p ı y o r d u k . B i z i m m a h k e m e l e r H a n e f i v e Şafii m e z h e b i n ­ d e n kişilerden o l u ş u y o r d u . Hanefi ve Şafiiler arasındaki davalar bu m a h k e m e l e r d e g ö r ü l ü y o r d u . H a n e f i , Şafii v e Z e y d i l e r a r a s ı n d a k i dava­ l a r k a r m a m a h k e m e l e r c e e l e a l ı n ı y o r d u . Z e y d i l e r a r a s ı n d a k i d a v a l a r a ise y a l n ı z Z e y d i m a h k e m e l e r i n c e b a k ı l ı y o r d u . K a r a r l a r ı n i c r a s ı v i l â y e t sorumluluğundaydı. Bu arada çeşitli işler dolayısıyla İ m a m ' l a yazışmalar gerekmiş, b ö y ­ l e c e k e n d i s i y l e r e s m i v e i n s a n c a b i r ilişki k u r u l m a s ı n a ç a l ı ş ı l m ı ş t ı . İtal­ y a T r a b l u s g a r p ' ı v e O n i k i A d a l a r ı e l e g e ç i r d i k t e n s o n r a savaş s o n a e r m i ş , İ s t a n b u l ' a d e n i z y o l u a ç ı l m ı ş t ı . İ z z e t Paşa v e y a n ı n d a k i l e r b u n u n ü z e r i ­ n e İ s t a n b u l ' a gittiler.

100

TAMU YELLERİ

1 2 - İdrisi Ayaklanıyor B i r a z s o l u k a l ı r g i b i o l m u ş t u k . Y a l n ı z l ı k t a n v e y u k a r ı d a n b e r i an­ latmaya çalıştığım sıkıntılardan b u n a l m ı ş t ı m . E ş i m i n ve ç o c u k l a r ı m ı n Yemen'e gönderilmeleri için İstanbul'a telgraf ç e k m i ş t i m . Tam onlar yo­ l a ç ı k m ı ş l a r d ı k i , b u k e z B a l k a n Savaşı p a t l a k v e r d i . D o ğ a l , İ d r i s i h e ­ m e n ayaklandı. Yollar kapandığı için para gelmez o l d u . İmam'la yapılan anlaşma gereğince ö d e n m e s i gerekli aylıkları ö d e y e m e d i k . İ m a m ' l a olan resmi ilişkiler b o z u l d u . Ö z e l ilişkimi sürdürerek kendisine sabretmesi­ n i , savaş s o n a e r e r e r m e z p a r a l a r ı n ı n k e s i n l i k l e ö d e n e c e ğ i n d e n e m i n o l ­ masını telkin e d i y o r d u m . K e n d i m i ve geleceğimi k o r k u n ç bir karanlık i ç i n d e g ö r m e y e başlamıştım. İ m a m , n e d e n s e b a n a karşı güven duygusu taşıyordu ve isteklerinde ileri gitmiyor, ö l ç ü l ü davranıyor, b e k l e r b i r du­ rumda kalıyordu. B u s ı r a d a Ş e y h ü l i s l â m Esat E f e n d i ' y d i . İ s t a n b u l ' d a n b i r t e l g r a f al­ d ı m . B i r h e y e t k u r a r a k a y a k l a n m a h a l i n d e o l a n İ d r i s i ile k e s i n l i k l e b i r a n l a ş m a s a ğ l a m a m e m r e d i l i y o r d u . Ç ü n k ü , n e asker, n e d e p a r a g ö n d e ­ r i l m e s i o l a n a ğ ı v a r d ı . O r d u n u n , y a k ı n d a k i d ü ş m a n l a r l a ç a r p ı ş m a s ı ge­ r e k i y o r d u . B i r şeyhe karşı kuvvet gönderilmesi söz k o n u s u değildi. H ü k ü m e t , İdrisi ile y a p ı l a c a k anlaşma i ç i n o n b i r m a d d e saptamıştı. G ö ­ rüşmeler ve anlaşma bu çerçeve içinde yürütülecek ve sonuçlandırıla­ caktı. H ü k ü m e t ç e saptanan m a d d e l e r şunlardı: — Bayrak Osmanlı bayrağı, T ü r k bayrağı olacaktı, — Yargıçları İdrisi atayacak, " M ü r a s e l e l e r " İstanbul'dan gelecek — Telgraf ve mal m e m u r l a r ı T ü r k o l a c a k — Öğretmen ve subaylar T ü r k olacak — İdam hükümleri padişahça onaylanacak — T o p l a n a n v e r g i l e r d e n yerel g i d e r l e r d ü ş ü l d ü k t e n sonra artanı İs­ tanbul'a gönderilecek — Hutbelerde Padişah'ın adı söylenecek — G ü m r ü k ve diğer gelirler m e m u r l a r c a toplanacak — T ü r k subayları milis askerleri eğitecek — Silâh kaçakçılığı ö n l e n e c e k

TAMU YELLERİ

101

Heyette b u l u n a c a k hükümet memurlarını seçtim, İ m a m da kendi a d a m l a r ı n d a n b i r k a ç kişi s e ç t i , H u d e y d e m u t a s a r r ı f ı v e y e r e l ş e y h l e r i n de katılmasıyla otuz kişilik b i r kurul olmuştu. Bu kurul b e n i m başkanlığımdaydı. D u r u m u İstanbul'a b i l d i r d i m . M a h m u t N e d i m ' d e heyet için­ d e y d i . H e p b i r l i k t e San'a'dan y o l a ç ı k t ı k v e H u d e y d e ' y e v a r d ı k . H i n t l i ve İngiliz k a r m a bir kumpanyanın Kovacı v a p u r u n u kiraladık. Bununla L a h y a K a s a b a s ı ' n a gittik. O r a d a b i r k a ç g ü n b e k l e d i k . Vali L a h y e ' d e kal­ d ı . B i z heyetle birlikte, y e r l i l e r i n Z a n b u k a d ı n ı v e r d i k l e r i b ü y ü k v e k ö h n e b i r y e l k e n l i y l e , İ d r i s i ' n i n işgali a l t ı n d a b u l u n a n k ı y ı l a r a d o ğ r u y o l l a n ­ m ı ş t ı k . K ı z ı l d e n i z ' i n E z i p d e d i k l e r i ş i d d e t l i r ü z g â r ı y l a b i r s ü r e y o l al­ dıktan sonra, geceyi Aşık Adası denilen ve üzerinde kimsenin oturmadığı b i r ada kıyısında geçirdik. Ertesi gün de ö ğ l e d e n sonra Hizan'a vardık. K ı z ı l d e n i z ' d e gelgit o l a y ı d o l a y ı s ı y l a , y e l k e n l i g e m i m i z k ı y ı d a n b e ş k i l o ­ metre uzaklıkta d u r d u . Daha ileri gitmek olanağı yoktu. Kıyıdan k ü ç ü k kayıklarla bir takım adamlar gelerek, bizi bu kayıklara bindirdiler. Bir süre de, k ü r e k ç e k i l e r e k kıyıya yaklaşılmaya çalışıldı. A n c a k , sular öy­ lesine çekilmişti ki, kayıklar da y ü z m e z o l d u . Bu kez kıyıdan, başları v e o m u z l a r ı ü z e r i n d e tahta k a l a s l a r t a ş ı y a n A r a p l a r g e l d i l e r . B i z l e r i b u kalasların ü z e r i n e oturtarak ve kalasları da o m u z l a r ı n d a taşıyarak, b i r y a n d a n ayrıksın bağırışmalarla ve g ü ç l ü k l e karaya çıkardılar. Bu sırada t o p s e s l e r i işittik. M e ğ e r İ d r i s i t o p a t t ı r a r a k b i z i s e l â m l a r m ı ş . B i z i g ü m ­ r ü k dairesi gibi b i r yere götürdüler. O r a d a o t u r m a m ı z ı söylediler.

1 3 - İdris'i ile G ö r ü ş m e y e M e m u r E d i l i y o r u m Kısa b i r süre sonra ç e v r e d e b i r hareket baş gösterdi. İdrisi geliyor­ m u ş . B i r kalabalık b i z e d o ğ r u y a k l a ş ı y o r d u ; ç o k g e ç m e d e n , y a m m ı z a geldi. İdrisi kapkara bir zenci sanılacak bir adamdı. Üzerinde ipekten ak b i r e n t a r i , s ı r t ı n d a sarı r e n k l i b i r c ü p p e , b e l i n d e k i k u ş a k t a g ü m ü ş sa­ vatlı b i r h a n ç e r , e l i n d e d e g ü m ü ş b a ş l ı k l ı b i r âsa v a r d ı . A r k a s ı n d a d u ­ r a n b i r a d a m , k ı l ı c ı n ı t a ş ı y o r d u . Ç e v r e s i n d e d e t e p e d e n t ı r n a ğ a silâhlı a d a m l a r vardı. Kendisi ç o k u z u n b o y l u v e sıskaydı. K a r ş ı l a ş m a d o l a y ı s ı y l a s ö y l e n e n i l k s ö z l e r d e n s o n r a , b i z i m i ç i n ha­ zırlanmış, M u r a b b a dedikleri, iki kapılı kârgir b i r yapıya götürüldük. İ d r i s i , o g ü n i ç i n d i n l e n m e m i z i v e ertesi g ü n g ö r ü ş m e l e r e b a ş l a y a b i l e c e ­ ğ i m i z i s ö y l e y e r e k , b i z i b ı r a k ı p gitti. C a r i y e l e r , h i z m e t ç i l e r , çay, b i s k ü v i ve sonra y e m e k getirdiler. Sıcaklık altmış d e r e c e vardı.

102

TAMU YELLERİ

Yemen'den ayrıldığımız sırada ve Hudeyde'de, R u m e l i ' n i n , İşkodra, Selanik ve E d i r n e ' n i n yitirilmiş olduğu haberlerini almıştık, bu y ü z d e n b ü y ü k ü z ü n t ü d e y d i k . İ d r i s i ' n i n b i z i k o n u k ettiği e v i n a v l u s u n d a d i n l e n ­ m e k t e i k e n , M u t a s a r r ı f R e c e p ' l e , b u d u r u m l a r d a n İ d r i s i ' n i n d e kesin­ likle bilgisi o l d u ğ u n u ve bu y ü z d e n , g ö r ü ş m e l e r d e b i z e karşı y u m u ş a k d a v r a n m a y a c a ğ ı n ı , y ı l g ı n g ö r ü n m e m e m i z i v e ç o k d i k k a t l i d a v r a n m a y ı ka­ rarlaştırdık. Başta Ruslar o l m a k üzere, Avusturyalılar, İngiliz ve Fransızlar, yüz­ y ı l d ı r A v r u p a t o p r a k l a r ı m ı z d a yaşayan H ı r i s t i y a n h a l k ı kışkırtarak, ayak­ landırarak, İmparatorluğu yıkmaya uğraşmışlar ve amaçlarında başarıya d a u l a ş m ı ş l a r d ı . B u n d a n s o n r a A f r i k a ' d a k i t o p r a k l a r ı m ı z ı k a p ı ş m a y a baş­ l a m ı ş l a r , b u a r a d a b ü y ü k b i r d e v l e t o l m a y ı b a ş a r a n İ t a l y a d a o n l a r a ka­ tılmıştı.

Balkan

Savaşı'yla

büsbütün

güçsüzlüğü

ortaya

çıkan

İ m p a r a t o r l u k , ş i m d i A r a p Y a r ı m a d a s ı ' n d a k i t o p r a k l a r ı n ı d a y i t i r m e k teh­ likesiyle karşı karşıya idi. D a h a ö n c e de söylediğim gibi, İngiliz, Fransız v e İ t a l y a n l a r , K ı z ı l d e n i z ' i n i k i k ı y ı s ı n d a , ç e ş i t l i stratejik y e r l e r i e l l e r i n e g e ç i r m i ş l e r d i . S ı r a A r a p Y a r ı m a d a s ı ' n a g e l m i ş t i . B u t o p r a k l a r d a yaşa­ yan A r a p l a r ı , bağımsızlıklarını e l d e etmeye, eski A r a p İ m p a r a t o r l u ğ u ' nu kurmaya, b u n u n için birlik olmaya kışkırtıyorlardı. Gerçekte kendi çıkar ve yararlarını sağlamaktan başka bir düşündükleri yoktu. Yüzde d o k s a n d o k u z u o k u m a yazma bilmeyen, bilisiz halkları, Osmanlı İmpar a t o r l u ğ u ' n d a n k o p a r a r a k s ö m ü r m e y i d ü ş ü n ü y o r l a r d ı . B u halkların ba­ ğımsızlıkları k o n u s u n d a içtenlikli olsalardı bu b ü y ü k devletler, kendi e g e m e n l i k l e r i a l t ı n d a b u l u n a n v e kıyasıya s ö m ü r d ü k l e r i , b a ş k a ü l k e l e r h a l k l a r ı n a ö n c e l i k l e b a ğ ı m s ı z l ı k l a r ı n ı t a n ı m a l a r ı g e r e k i r d i . A r a p l a r ara­ s ı n d a i s t e d i k l e r i a k ı m l a r ı b a ş l a t m a k i ç i n ç e ş i t l i casuslar, a j a n l a r kulla­ n ı y o r l a r d ı . B u n l a r d a n b i r i n i n Y e m e n ' d e nasıl yakalandığını daha ö n c e a n l a t m ı ş t ı m . Yerli h a l k l a r ü z e r i n d e etkili o l m a k i ç i n k u l l a n d ı k l a r ı b i r y ö n t e m d e , a j a n l a r ı n ı y e r l i l e r a r a s ı n d a n s e ç m e k t i . İşte b u İ d r i s i , Sabya Kasabası'nda yerleşmiş ve o r a d a şeyhlik yapmış b i r a d a m ı n oğlu imiş. Mı­ sır'da ö ğ r e t i m g ö r m ü ş ve o r a d a İngilizler b u n a k a n c a atarak, k e n d i yol­ l a r ı n d a k u l l a n m a k ü z e r e y e t i ş t i r m i ş l e r . Ö n c e M ı s ı r ' d a k u r d u k l a r ı gizli b i r dernekte, A r a p l a r ve z e n c i l e r i n kurtuluşu y o l u n d a eğitimden geçir­ mişler. İlk zamanlar İngiliz Somalisi'nde görevlendirmişler, sonra, Şeyh a d ı v e g i y s i l e r i y l e Y e m e n ' i n A s i r K a s a b a s ı ' n a g ö n d e r m i ş l e r . B a b a s ı Seyit A l i a d ı n d a b i r d e r v i ş , v e S a b y a l ı . B i r süre, İ d r i s i A s i r ' d e İ n g i l i z l e r hesa­ b ı n a çalıştıktan s o n r a , İngiltere, İ m a m Yahya'yı g ü c e n d i r m e m e k i ç i n , ay-

TAMU YELLERİ

103

r i c a O s m a n l ı ' n ı n b a ş ı n a i k i n c i b i r i ş a ç m a k i ç i n , b u z e n c i y i Sabya v e H i z a n y ö r e s i n d e g ö r e v l e n d i r m i ş . İ d r i s i , e l i n d e âsa v e t e s p i h , s ı r t ı n d a e n t a r i v e c ü p p e , c e p l e r i n d e İngiliz altınları, arkasında babasının halk ü z e r i n d e yaratmış o l d u ğ u nüfuzla m ü c e h h e z o l a r a k Sabya'ya gelmiş, kısa sürede bilinçsiz halkı başına toplayarak, kendisini E m i r ü l m ü ' m i n i n ve Halife i l â n e t m e y i b a ş a r m ı ş . M e ş r u t i y e t i l â n ı n d a , O s m a n l ı l a r ı n M e ş r u t i y e t ' i ka­ bul etmekle din değiştirdiklerini, Fransızların dinini aldıklarını, bunun için padişahın artık Müslümanların Halifesi olamayacağını, g e r ç e k Ha­ lifenin kendisi o l d u ğ u n u halka telkin etmiş ve o n u iyice kandırmış. Bu­ n u n ü z e r i n e halk ayaklanmış, h ü k ü m e t güçlerini tanımamaya, vergi v e r m e m e y e başlamış. İ d r i s i ' n i n v e İdrisi ayaklanmasının tarihçesi, ö z e t l e b u . O s m a n l ı İ m p a ­ r a t o r l u ğ u , b u n a karşı n e y a p m ı ş ? A ş a ğ ı d a k i b ö l ü m d e ö z e t l e b u n u a ç ı k ­ lamaya çalışacağım.

1 4 - İdrisi'nin Elini Ö p e n O s m a n l ı Paşası İdrisi'nin ilk ayaklanması üzerine, -sanırım biz o sıralarda H u m u s ' t a b u l u n u y o r d u k - , İ s t a n b u l ' d a n , e n s e ç k i n a s k e r l e r d e n o l u ş a n b i r kuv­ vet, T o p a l Ç e r k e s Sait Paşa a d ı n d a b i r i n i n k o m u t a s ı n d a , ayaklanmayı bas­ t ı r m a k ü z e r e g ö n d e r i l m i ş . Paşa'nın y a n ı n a , İ d r i s i ' y i M ı s ı r ' d a k i ö ğ r e n c i l i ğ i sırasında tanımış o l d u ğ u n u söyleyen, A r n a v u t Tevfik H o c a a d ı n d a birini de vermişler. Paşa, H o c a ve askerler K o n f u d a ' d a karaya çıkmışlar. İdri­ si, e l i n d e âsa v e t e s p i h , s ı r t ı n d a e n t a r i v e c ü p p e s i y l e , P a ş a ' y ı k a r ş ı l a m ı ş . Tek b a ş ı n a imiş. K e n d i s i n i n fakir b i r a d a m v e şeyh o l d u ğ u n u , bilisiz halkın a y a k l a n m ı ş o l m a s ı n d a n h i ç b i r s u ç u o l m a d ı ğ ı n ı s ö y l e m i ş v e P a ş a ' y ı kan­ dırmış, ayrıca, eğer " P a ş a H a z r e t l e r i " e m r e d e r l e r s e , halka nasihat ve v a a z e d e r e k , k e n d i l e r i n i d o ğ r u y o l a s e v k e d e b i l e c e ğ i n i , a y a k l a n m a v e eş­ k ı y a l ı ğ ı ö n l e y e b i l e c e ğ i n i s ö y l e m i ş . Ç e r k e s T o p a l Sait P a ş a , İ d r i s i ' n i n b u s ö z l e r i n d e n ç o k d u y g u l a n ı r ; ç e v r e d e t o p l a n m ı ş , Ş e y h l e r i y l e Paşa arasın­ daki görüşmeyi uzaktan gözleyen halkın ö n ü n d e , tutar İdrisi'nin elini ö p e r . S o n r a d a a s k e r l e r i n i t o p l a y a r a k , k a n d ö k m e d e n a y a k l a n m a y ı bas­ t ı r m ı ş o l d u ğ u i ç i n m u t l u v e m u z a f f e r , İ s t a n b u l ' a d ö n e r . D a h a a s k e r yük­ l ü g e m i , ufukta g ö r ü n ü r k e n , İ d r i s i , h a l k ı b a ş ı n a t o p l a r ; o n l a r a b ü y ü k b i r k e r a m e t g ö s t e r d i ğ i n i , o k u d u ğ u b i r d u a ile, a s k e r l e r i n t ü f e k l e r i n d e k i kurşunların su gibi eridiğini, Paşa'nın da k e n d i elini ö p e r e k uzaklaşmak z o r u n d a k a l d ı ğ ı n ı s ö y l e r , b ö y l e c e k a b i l e l e r d e n h e n ü z i y i c e b a s k ı s ı altı-

104

TAMU YELLERİ

na alamadıklarını da k e n d i yanına ç e k m e y i başarır, g ü c ü b i r kat daha artar. D a h a s o n r a , İ m a m Y a h y a ' n ı n a y a k l a n m a s ı , İtalya Savaşı, Y e m e n kı­ yılarının İtalyan g e m i l e r i n c e abluka altına alınması, İ d r i s i ' n i n cesareti­ n i b i r k a t d a h a arttırır, ç ü n k ü O s m a n l ı ' n ı n a r t ı k k e n d i ü z e r i n e a s k e r g ö n d e r e m e y e c e k d u r u m d a o l d u ğ u n u anlamıştır. Y e n i d e n , b u kez daha şiddetle

ayaklanır.

İşte b i z , İ d r i s i ' n i n p e k g ü z e l d e ğ e r l e n d i r d i ğ i b u k o ş u l l a r i ç i n d e , y u ­ k a r ı d a m a d d e l e r i n i ö z e t l e d i ğ i m a n l a ş m a y ı g e r ç e k l e ş t i r m e k i ç i n , o t u z ki­ şilik b i r h e y e t l e , B a l k a n Savaşı s ı r a s ı n d a , B u l g a r l a r ı n Ç a t a l c a ö n l e r i n e g e l d i k l e r i n d e , O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u a d ı n a , âdi, aşağılık, İngiliz casu­ s u b i r ş e y h l e g ö r ü ş m e l e r d e b u l u n m a k ü z e r e , b u ş e y h i n ayağına g i t m i ş t i k . İ d r i s i , H i z a n , E b i u r e y ş , M i d i g i b i Y e m e n k ı y ı l a r ı n ı işgal e t m i ş , L a h y a v e H u d e y d e ' y i d e işgale h a z ı r l a n m a k t a y d ı . O s ı r a d a , K u v a y ı U m u m i ­ y e k u m a n d a n ı o l a n İ z z e t Paşa İ s t a n b u l ' a g i t m i ş , y e r i n e K u v a y ı U m u m i y e k u m a n d a n ı o l a r a k a t a n a n Sait P a ş a a d ı n d a b i r i L a h y a ' d a b u l u n u y o r d u . B u p a ş a n ı n k u r m a y b a ş k a n ı d a , s o n r a d a n Y ü z e l l i l i k l e r d e n o l a n A v n i Paşa'ydı. D e m e k ki ayaklanma bölgesinin ç o k yakınında, İdrisi'yi de, tüm a y a k l a n m a y ı d a y e r e s e r e b i l e c e k b i r g ü ç v a r d ı . A n c a k , b u p a ş a l a r ı n te­ r e d d ü t , b e c e r i k s i z l i k ve kararsızlıkları, y ü z ü n d e n , askeri güç kullanıla­ mamış,

İdrisi

ile

barış

yoluyla

çözüm

aranmış,

biz

de

bu

işle

g ö r e v l e n d i r i l m i ş t i k . K u r m a y B a ş k a n ı A v n i P a ş a , B a l k a n Savaşı sırasın­ da, kimseye haber v e r m e d e n gizlice İstanbul'a kaçmıştı. İşte b i z İ d r i s i ile b u k o ş u l l a r a l t ı n d a v e o k a r a n l ı k b o z g u n g ü n l e r i n ­ de görüşüp anlaşmak zorundaydık. 1 5 - İ d r i s i ile G ö r ü ş m e l e r v e B a ş k a c a Olaylar İ d r i s i , i l k k o ş u l o l a r a k , İ m a m Yahya'nın a d a m l a r ı n ı g ö r ü ş m e l e r e k a b u l etmeyeceğini, daha vardığımız akşam bize bildirdi. Gerçekte, hüküme­ t i n d e isteğiyle İ m a m Y a h y a , İ z z i a d ı n d a k e n d i e v k a f n a z ı r ı y l a , A h m e t Safa a d ı n d a k i S e y f ü l i s l â m ı n ı , y a n i H a r b i y e n a z ı r ı n ı , b i z i m h e y e t e kat­ mıştı, ayrıca b u n l a r ı n yardımcıları niteliğinde daha b i r takım adamları d a h a vardı. B u k o ş u l u k a b u l e t m e k z o r u n d a y d ı k . A n c a k , kısa b i r süre sonra İdrisi bir haber daha göndererek, yalnız benimle ve H u d e y d e Mu­ tasarrıfı R e c e p ' l e g ö r ü ş e b i l e c e ğ i n i , b a ş k a k i m s e l e r i n g ö r ü ş m e l e r d e b u ­ lunmalarını istemediğini bildirmişti. Bu koşulu da kabul ettik.

TAMU

105

YELLERİ

H i z a n ç o k s ı c a k o l d u ğ u i ç i n , g ö r ü ş m e l e r h e r g ü n i k i n d i d e n s o n r a ya­ pılacaktı. H i z a n susuz b i r y e r d i . D e n i z d e n b i r k i l o m e t r e uzaklıkta, iki metre d e r i n l i ğ i n d e k i k u y u l a r d a n su sağlanmaktaydı. Bu kuyulara Hafair adı verilmişti. Elde edilen su tuzlu idi. Daha ö n c e , biz Yemen'de bu­ l u n d u ğ u m u z sırada, Kuvvayı U m u m i y e K u m a n d a n ı İ z z e t Paşa'nın, Y e m e n Vali v e K u m a n d a n ı M e h m e t A l i P a ş a ' y ı , İ d r i s i ' y i y o l a g e t i r m e k ü z e r e , bu bölgeye göndermiş o l d u ğ u n u , askerimizin orada başarısız kaldığını s ö y l e m i ş t i m . U ğ r a n ı l a n başarısızlığın n e d e n i , b u k u y u l a r ı n eşkıyalar elin­ de bulunması, asker ve hayvanların susuz kalması üzerine, A d e n ' d e n , de­ mir

sarnıçlarla

ve

gemilerle

su

getirilmeye

çalışılması,

bunun

da

yapılamaması olduğunu b ö y l e c e ö ğ r e n d i k . Sıcaktan ve susuzluktan, yor­ gunluktan bitkin düşen askerlerimizin, kafaları işlediği için sürgün ola­ rak bu bölgelere g ö n d e r i l e n seçkin subay ve askerlerimizin, eşkıyanın sürekli saldırılarına, bölgenin kumsal olması ve silâhlarının da bu yüz­ d e n ç a l ı ş m a m a s ı n e d e n i y l e , u z u n s ü r e k a r ş ı k o y a m a y a r a k şehit d ü ş m ü ş olduklarını ö ğ r e n d i k . Orada b u l u n d u ğ u m u z sırada, b u Hafair B ö l g e s i n i d o l a ş ı r k e n , t e k k o l l u v e g ö v d e s i n i n yarısı y i t m i ş , ü z e r i n d e O s m a n l ı ü n i ­ forması b u l u n a n bir ceset görmüş, gözyaşlarımı tutamamıştım. Yanım­ daki

adamlarla

bir

mezar

kazarak,

bu

sevgili

A n a d o l u yavrusunun

c e s e d i n i o r a c ı ğ a g ö m d ü k . O g ü n , i k i n d i ü z e r i İ d r i s i ile b u l u ş t u ğ u m u z d a gördüklerimi kendisine anlattım ve bu tutumun ne Müslümanlığa ne de uygarlığa yakışır b i r hal o l m a d ı ğ ı n ı s ö y l e d i m . Bana verdiği yanıt şuydu. " B e n ölüleri g ö m d ü r ü y o r u m . Rüzgâr toprağı kaldırıyor, ne yapayım." İşte İ d r i s i d e n i l e n a d a m , b ö y l e s i n e a ş a ğ ı l ı k , d i n s i z , m e r h a m e t s i z b i r alçaktı. G ö r ü ş m e l e r sırasında, h ü k ü m e t t e n aldığımız talimat gereğince, onb i r m a d d e y i kendisine b i r b i r açıklamaya giriştik. D a h a b i r i n c i m a d d e ­ y i , yani b a y r a ğ ı n O s m a n l ı v e T ü r k bayrağı o l a c a ğ ı n ı s ö y l e d i ğ i m i z d e , İ d r i s i , b i r d e n kızarak yerinden fırladı. " B e n o bayrağı sevmem, diye bağırdı. B e n i m b a y r a ğ ı m yeşildir v e ü z e r i n d e d e K e l i m e i Tevhit y a z ı l ı d ı r " . Bun­ d a n s o n r a k e n d i s i n i n halife o l d u ğ u n u , h u t b e l e r d e p a d i ş a h ı n d e ğ i l k e n d i adının okunacağını, Kızıldeniz kıyısındaki herkesin kendisinden kork­ tuğunu, İngiliz, Fransız ve İtalyanların da kendisinden korktuklarını, ç ü n k ü o n l a r ı n y ö n e t i m i n d e k i h a l k ı n k e n d i t a r i k a t ı n d a n o l d u ğ u n u , iste­ diği anda oralardaki halkı da ayaklandırabileceğini söyledi. Mekke'deki Ş e r i f i d e t a n ı m a d ı ğ ı n ı , S u r i y e ' d e n Şam'a d e k b ü t ü n t o p r a k l a r ı n k e n d i -

106

TAMU YELLERİ

sinin o l d u ğ u n u , buraları b i r gün ele geçireceğini b i l d i r d i . H ü k ü m e t ç e saptanmış olan o n b i r m a d d e l i k anlaşmanın her birine, böyle ahmakça v e ç o c u k ç a s ö z l e r l e k a r ş ı ç ı k ı y o r d u . Y ö n e t t i ğ i t o p r a k l a r d a T ü r k subay­ ları g ö r m e y e k e s i n l i k l e k a t l a n a m a y a c a ğ ı n ı , T ü r k l e r i n , ö z g ü r l ü k , a d a l e t , eşitlik y o l u n a g i r m e k l e F r a n s ı z l a r d a n b i r a y r ı c a l ı k l a r ı k a l m a d ı ğ ı n ı , F r a n ­ s ı z l a r M ü s l ü m a n o l m a d ı k l a r ı n a g ö r e T ü r k l e r i n d e k ü f ü r y o l u n a saptık­ larını,

ancak

kendisinin

güçlü

olduğunu

halifeliğini

ilân

ederek

M ü s l ü m a n l a r ı k o r u y a c a ğ ı n ı " b i l d i r d i . " B u r a d a b e k l e y i n , ş i m d i Sabya'ya gidiyorum, askerlerimi toplayıp geleceğim, o zaman b e n i m ne denli g ü ç l ü o l d u ğ u m u a n l a r s ı n ı z " , d e y i p ç ı k ı p gitti. M u t a s a r r ı f R e c e p ' l e , şaş­ kın, birbirimize bakıp kaldık. Ertesi gün Hafair çevresine beş o n ç a d ı r k u r u l d u ğ u n u g ö r d ü k . G û y a b u ç a d ı r l a r a asker yerleşecekti, b ö y l e c e b i z d e k o r k m u ş olacaktık. Git­ m e d e n ö n c e İ m a m a v e o n u n a d a m l a r ı n a d a ç e ş i t l i k ü ç ü l t ü c ü s ö z l e r söy­ lemiş,

İmam'ı

kandırarak

onunla

anlaştığımızı,

ancak

kendisini

k a n d ı r a m a y a c a ğ ı m ı z ı v e k o r k u t a m a y a c a ğ ı m ı z ı , k e n d i s i n e k a r ş ı saygı gös­ t e r m e m i z gerektiğini, ç ü n k ü k e n d i s i n i n İ m a m gibi k o r k a k o l m a d ı ğ ı m söz­ lerine eklemişti. E r t e s i g ü n , İ d r i s i ' n i n g e r ç e k t e n S a b y a ' y a gittiğini ö ğ r e n d i k . H a b u g ü n h a y a r ı n gelir, d i y e b e k l i y o r u z . Ç ü n k ü a s k e r i n i t o p l a y ı p g e l e c e ğ i n i s ö y l e m i ş t i . H a v a ç o k s ı c a k . Y e d i ğ i m i z i ç t i ğ i m i z d o k u n u y o r . Â r a s ı r a ateş­ l e n i p y a t a ğ a d ü ş ü y o r u z . İ d r i s i o r t a d a y o k . B i r aya y a k ı n b ö y l e c e b e k l e ­ d i k . Bu arada Lahya'da b u l u n a n valiye d u r u m u yazıyla b i l d i r d i k , ayrıca Sabya'ya, İ d r i s i ' y e d e b i r m e k t u p yazarak, b i z i m g ö r ü ş m e c i v e e l ç i ola­ rak Hizan'da beklemekte olduğumuzu, görevimizi yerine getirmek için kendisini beklediğimizi bildirdik. S ı c a k t a n , h a s t a l ı k t a n b i t k i n d ü ş t ü ğ ü m ü z b i r s ı r a d a , b i r g ü n b i r kı­ yamettir k o p t u . Ne o l d u ğ u n u ö ğ r e n m e k üzere gönderdiğimiz adamlar, İdrisi'nin geldiğini, halkın bu y ü z d e n silâhlar atarak bağırışarak şenlik yaptığını bildirdiler. 1 6 - H a m i d i y e G e m i s i v e R a u f B e y Geliyor-İdrisi ile A n l a ş m a Sağ­ lanamıyor Hizan'a vardığımız ilk gün akşamı, Mutasarrıf R e c e p ' l e d u r u m u gö­ rüştüğümüzde vardığımız sonuç gerçekleşmişti: İdrisi bizi oyalıyordu. A n c a k ne olursa olsun yüklendiğimiz görevi başarmak kararındaydık.

TAMU

107

YELLERİ

İ d r i s i H i z a n ' a d ö n d ü ğ ü n d e , ç e ş i t l i g ö s t e r i l e r l e e v i n e gitti. A z s o n r a adamlarından biri bizi görmeye geldi. İdrisi, bu adamla, bizi, M i d i ' y e d o k u z saat u z a k l ı k t a H a c a ' y a g i d e c e ğ i n i , a s k e r l e r i n i n d e o r a y a g e l e c e ğ i ­ n i , b i z d e M i d i ' y e g i d e c e k o l u r s a k g ö r ü ş m e l e r i o r a d a s ü r d ü r m e k istedi­ ğini

bildiriyordu.

Heyetin

yiyecek

ve

içeceğinin

kendisi

tarafından

sağlandığını, bizim için, pirinç, un ve k o y u n gönderdiğini de bildirmişti. M a r t a y n ı d a y d ı k . S a n ' a ' d a n a y r ı l ı ş ı m ı z d a n b u y a n a i k i aya y a k ı n za­ m a n geçmişti. Yeniden Z a n b u k a binerek M i d i ' y e yollandık. Bu M i d i de­ nilen yerde

İdrisi'nin

işgali a l t ı n d a y d ı .

H i z a n ' d a b u l u n d u ğ u m u z sıralarda c a m i y e g i d i y o r ve hutbeleri dinli­ y o r d u k . Padişahın adı anılmıyordu. İdrisi'nin de adı d o ğ r u d a n anılmam a k l a b i r l i k t e , salt " İ m a m " , s ö z c ü ğ ü ile d u a e d i l i y o r d u . İ d r i s i , k e n d i s i c a m i y e h i ç g e l m i y o r d u . İ m a m Yahya d a c a m i y e g e l m e z d i . K o r k u d a n b ö y l e d a v r a n d ı k l a r ı m , k e n d i askerleri o r t a s ı n d a n a m a z k ı l d ı k l a r ı m g ö r m ü ş t ü k . Y o l a ç ı k t ı ğ ı m ı z d a hava v e d e n i z g ü z e l d i . B i r s ü r e s o n r a E z i p r ü z g â r ı ve fırtına çıktı. K ö h n e yelkenli çatırdamaya başladı. B i n g ü ç l ü k ve kor­ kuyla M i d i ' y e varabildik. Sular çekilmiş o l d u ğ u i ç i n , bu kez iki kişilik k ü ç ü k kayıklarla karaya ulaştık. D a h a d o ğ r u s u , yaklaştık, ç ü n k ü , paça­ l a r ı m ı z ı sıvayarak d e n i z e i n m e k v e y ü r ü y e r e k k ı y ı y a v a r m a k z o r u n d a kalmıştık. M e ğ e r o s ı r a d a H a m i d i y e savaş g e m i m i z , R a u f B e y k o m u t a s ı n d a K ı z ı l d e n i z ' d e b u l u n u y o r m u ş . A y r ı c a , İ d r i s i ile g ö r ü ş m e y e g i d e c e k h e y e t e katılmak üzere İstanbul'dan Ubeydullah adında biri de gönderilmiş. Bu kişi, z a m a n ı n d a y e t i ş e m e m i ş ; İ d r i s i ile g ö r ü ş m e y e g i d e c e k h e y e t i n d e H a ­ m i d i y e ile gitmesi İ s t a n b u l ' d a n D a h i l i y e N e z a r e t i n d e n e m r e d i l m i ş m i ş . B i z i m b u k o n u l a r d a n h i ç b i r h a b e r i m i z y o k t u . H e r şey b i r k a r g a ş a i ç i n ­ de s ü r ü y o r d u . Nitekim H a m i d i y e ' n i n geleceğini, a n c a k iki ay sonra öğ­ renmiştik. H a m i d i y e Lahye'de b u l u n a n valiyi almış, Heyet H i z a n ' d a d ı r diye oraya gelmiş. B i z i m M i d i ' d e o l d u ğ u m u z ö ğ r e n i l i n c e d e gemi M i d i ' ­ y e g e l d i , a y r ı c a v a l i n i n k a r a d a n g ö n d e r d i ğ i h a b e r c i d e M i d i d e b i z e ulaş­ tı. İ d r i s i ' n i n , M i d i ' y e d o k u z saat u z a k l ı k t a H a c a ' y a v a r m ı ş o l d u ğ u n u ö ğ r e n m i ş v e k e n d i s i n i b e k l e m e k t e i d i k . K e n d i s i y e r i n e b i r h a b e r c i gel­ di. İdrisi'nin Hizan'a gitmek üzere yola çıktığını heyetin de görüşmek ü z e r e H i z a n ' a gitmesi g e r e k t i ğ i n i b i l d i r d i . B u d e ğ i ş i k l i ğ i n n e d e n i n i s o n ­ radan öğrendik. Hamidiye, M i d i ' y e gelirken projektörlerini yakmış, İd-

108

TAMU

YELLERİ

risi d e d a ğ l a r d a n b u n u g ö r m ü ş v e k o r k m u ş . K e n d i s i n i y a k a l a y a c a ğ ı m ı z ı sanmış. Oysa İtalyanların verdiği ve Hizan'a yerleştirmiş o l d u ğ u topları vardı. Bu t o p l a r l a , H i z a n ' d a d a h a iyi kendisini savunabileceğini düşü­ n e r e k H i z a n ' a d ö n m e y i k a r a r l a ş t ı r m ı ş . Vali k a r a y a ç ı k t ı . O g ü n S u l t a n R e ş a d ' ı n tahta ç ı k t ı ğ ı g ü n d ü . H e y e t l e b i r l i k t e g e m i y e b i n d i k . B u m u t l u (!) gün dolayısıyla g e m i d e t ö r e n yapıldı ve y e m e k yenildi. Sonra H a m i d i ­ y e ile H i z a n ' a d ö n d ü k . İ d r i s i , t o p l a r a t t ı r a r a k g e m i y i s e l â m l a d ı . B u k e z vali d e y a n ı m ı z d a o l d u ğ u h a l d e H i z a n ' d a k a r a y a ç ı k t ı k . İdrisi ile karşılaştığımızda h ü k ü m e t ç e saptanmış o l a n o n b i r m a d d e ­ lik anlaşma, k e n d i s i n e y e n i d e n b i l d i r i l d i . D o ğ r u d a n h i ç b i r yanıt vermi­ yor, kendisinin ç o k g ü ç l ü o l d u ğ u n u , Şam'a d e k t ü m toprakları ele g e ç i r e c e ğ i n i s ö y l e y i p d u r u y o r d u . B u k o ş u l l a r i ç i n d e b i r hafta k a d a r H i ­ zan'da kaldık ve bu zenci gibi kara ve ebleh Arapla hiçbir anlaşmanın olanaksızlığını anlayarak, San'a'ya d ö n m e y e k a r a r v e r d i k . Hizan'da b u l u n d u ğ u m u z sıralarda, geceleri Hamidiye'de yatıyorduk. G e m i d e Y u n a n tutsakları da vardı. İdrisi, gemiye, u n , p i r i n ç , yağ, k o ­ y u n gibi y i y e c e k l e r g ö n d e r i y o r d u . R a u f B e y ' i n karaya çıkması isteğinde d e d i r e n i y o r d u . A n c a k R a u f B e y karaya ç ı k m a d ı . S o n u n d a , H a m i d i y e ile, H u d e y d e ' y e d ö n d ü k . İşte İ s t a n b u l ' d a n b a r ı ş h e y e t i n e k a t ı l m a k ü z e r e g ö n d e r i l m i ş o l a n U b e y d u l l a h ' ı o r a d a b u l d u k . B u a d a m , ille İ d r i s i ile gö­ r ü ş m e k i s t e d i ğ i n d e n , b u k o n u d a İ d r i s i ' y e b i r telgraf ç e k m i ş t i . İ d r i s i o n u n isteğini r e d d e t t i . G e m i d e n a y r ı l a r a k , h e p b i r l i k t e San'a'ya g e r i d ö n d ü k . B u olaylar sırasında, İ s t a n b u l ' d a eski S a d r a z a m l a r d a n o l u ş a n v e adına B ü y ü k K a b i n e d e n i l e n b i r h ü k ü m e t v a r d ı . H a r b i y e N a z ı r ı d a N a z ı m Pa­ ş a idi. B u N a z ı m Paşa, B a b ı â l i ' d e ö l d ü r ü l m ü ş . Yeni b i r h ü k ü m e t kurul­ m u ş , b i z i m Y e m e n ' d e k i e s k i K u v a y ı U m u m i y e K u m a n d a n ı İ z z e t Paşa Harbiye Nazırı olmuş. Yunan ve Bulgar arasında anlaşmazlık çıkması üzerine, Bulgarlara karşı harekete geçilmiş. O s ı r a l a r d a İ m a m Yahya, San'a'ya d ö r t k o n a k u z a k l ı k t a b u l u n a n baş­ k e n t i S u d e ' d e y d i . B i z l e r i d e o r a y a d a v e t e t m i ş t i . Vali, b e n , U b e y d u l l a h , b i r b ö l ü k asker ve daha b i r takım m e m u r ve subaylarla birlikte Sude'ye v a r d ı k . O r a d a b u l u n d u ğ u m u z sırada, E d i r n e ' n i n geri alındığı h a b e r i geldi. İ m a m Yahya b u n u n ü z e r i n e b ü y ü k ş e n l i k l e r y a p t ı r m ı ş t ı . İ m a m ' l a anlaş­ mamız gereğince o y ö n d e n bir kaygımız yoktu. Emirülmü'ınininlik ko­ nusunda İmam'la İdrisi arasındaki soğukluk ve rekabeti körükleyerek,

TAMU YELLERİ

109

İ d r i s i ' n i n y o l a g e t i r i l m e s i işini İ m a m ' a y ü k l e m e y i b a ş a r d ı k . İ m a m , hem e n h a r e k e t e g e ç e r e k , teşkil ettiği b i r a s k e r i k u v v e t i İ d r i s i ü z e r i n e s a l d ı . B i z d e San'a'ya d ö n d ü k . B u sırada, e ş i m v e ç o c u k l a r ı m H u d e y d e ' y e g e l m i ş l e r d i . A d a m l a r gön­ d e r e r e k o n l a r ı San'a'ya g e t i r t t i m .

ALTINCI B Ö L Ü M 1- Y e m e n ' d e n İstanbul'a D ö n ü ş A r a p l a r a r a s ı n d a d ö r t y ı l k a l m a k t a n v e A r a p s a ç ı n a b e n z e y e n işler­ le uğraşmaktan yorulmuştum. İstanbul g ö z ü m d e tütüyordu. Bu arada, Trablusgarp, Oniki Adalar, t ü m R u m e l i ve Ege D e n i z i ' n d e k i adaları da yitirmiştik. Ç o c u k l a r ı m ı n g e l e c e k l e r i n d e n b ü y ü k kaygılar i ç i n d e y d i m . B e n i m g ö z ü m d e Y e m e n , Kızıldeniz kıyıları da yitirilmişti. B e k i r Sami B e y B e y r u t ' d a valiydi. A r a p Yarımadası k a y n ı y o r d u . O r a l a r d a k i arka­ d a ş l a r ı m d a n a l d ı ğ ı m m e k t u p l a r k ö t ü h a b e r l e r l e d o l u y d u . H i c a z ' d a Şe­ rif Hüseyin ve oğulları, İmparatorluk aleyhine İngilizlerle birlikte b ü y ü k k o m p l o l a r hazırlamaktaydılar. K e n d i s i Meşrutiyet ve İttihatçılar aleyhi­ n e açıkça c e p h e almıştı. N i t e k i m B i r i n c i D ü n y a Savaşı'nda İngilizlerle b i r l e ş e r e k b i z e k a r ş ı s a v a ş a c a k , a s k e r l e r i m i z i a r k a d a n v u r a r a k krallığı­ nı ilân e d e c e k t i . T ü r k ulusu A r a p l a r d a n g ö r d ü ğ ü hayınlık ve nankörlü­ ğü, Buslardan, Sırplardan, Yunanlılardan, Bulgarlardan görmemiştir. N i ç i n böyle d i y o r u m ; çünkü Türkler İslâm dinini kabul etmekle, Arap­ lar da M üs l üm a n oldukları için, Arapları baştacı etmişlerdir. Türkler, k e n d i l e r i a ç , ç ı p l a k k e n , A r a p l a r ı d o y u r m u ş , giydirmişler, k e n d i yurtla­ r ı n ı v e insanlarını b a k ı m s ı z b ı r a k a r a k , A r a p l a r ı n yaşadığı y e r l e r i b a y ı n d ı r k ı l m a y a ö z e n g ö s t e r m i ş l e r d i r . T ü r k l e r , A r a p l a r ı k o r u m a k i ç i n seve seve k a n l a r ı n ı akıtmışlardır. Y e m e n ç e v r e s i n d e , A n a d o l u ç o c u k l a r ı n ı n d o l d u r ­ d u ğ u m e z a r l ı k l a r , i n s a n a ü r k ü n t ü v e r e c e k , g ö z l e r i n d e a k a c a k yaş b ı r a k ­ m a y a c a k g ö r ü n ü ş t e d i r l e r . T ü r k l e r , A r a b ı n d i l i n i , d a v r a n ı ş ı n ı , giysilerini, k e n d i d i l , d a v r a n ı ş v e g i y s i l e r i n e y e ğ l e m i ş l e r d i r . K e n d i t ö r e , t ü z e v e ge­ leneklerini bile, Araplar uğrunda unutmuş, feda etmişlerdir. Türkler, M ü s l ü m a n l ı k u ğ r u n a , e g e m e n l i k l e r i n i bile, e g e m e n o l m a l a r ı g e r e k e n A r a p ­ lara feda etmişlerdir. B ü t ü n b u n l a r a karşılık, A r a p l a r , İngiliz ve Fran­ s ı z l a r d a n a l d ı k l a r ı altınlar v e s i l â h l a r l a , T ü r k l e r i a r k a d a n v u r a c a k d e n l i alçaklık ve hayınlıklarda bulunmuşlardır. O sıralarda, H a y r i Şeyhülislâm o l m u ş t u . B e n i Meşihat'ta Tetkikatı Şer'iye Reisliğine tayin etmiş o l d u ğ u n a dair b i r telgraf a l d ı m . H e m e n kabul ettim. A i l e m , ve İstanbul'a d ö n m e k t e olan diğer kimi m e m u r ve arkadaşlarla birlikte, Y e m e n ' l e ilişkilerimizi k e s e r e k y o l h a z ı r l ı ğ ı m ı z ı yap-

112

TAMU

YELLERİ

tık. H u d e y d e ' d e v a p u r beklediğimiz sırada Mutasarrıf R e c e p bizi k o n u k etti. B i r hafta s o n r a , V i l a d i v o s t o k ' t a n b i r R u s v a p u r u g e l d i . A n ı m s a d ı ­ ğ ı m a g ö r e , İ s t a n b u l ' a d e k i k i n c i k a m a r a karşılığı y e t m i ş altın v e r e r e k b i ­ letlerimizi aldık. Cidde'ye vardığımızda, Rus acenta memurları ve bir doktor vapura geldiler. V a p u r d a , gizli gizli g ö r ü ş m e l e r , k o ş u ş m a l a r d i k k a t i m i ç e k t i . D o k ­ tora neler o l d u ğ u n u s o r d u m . D o k t o r , İngiltere, Fransa ve Rusya'nın, Al­ m a n y a ' y a savaş i l â n e t t i k l e r i n i , v a p u r u m u z u n b e l k i d e y o l u n a d e v a m e d e m e y e r e k Süveyş'te k a l a b i l e c e ğ i n i s ö y l e d i . P e k i ö d e m i ş o l d u ğ u m u z pa­ r a l a r n e o l a c a k ? İ s t a n b u l ' a g i t m e k ü z e r e h e m e n h e m e n y ü z y o l c u v a r va­ purda.

Acente

memurları,

"paralarınızın

üstünü

İstanbul'daki

acentemizden alırsınız", dediler. Peki bir belge verin. O n u da vermedi­ ler, k o ş a r a k v a p u r d a n i n d i l e r . Y a p ı l a c a k b i r şey y o k . B ö y l e c e Süveyş'e v a r d ı k , v e R u s g e m i c i l e r , b i z l e r i k a r a y a ç ı k a r d ı l a r . Y e n i d e n b i l e t parala­ rı ödeyerek, bu kez İskenderiye'ye dek, Assuvan adında bir vapura bin­ d i k . İskenderiye'ye v a r d ı ğ ı m ı z d a , ç o l u k ç o c u k , eşyalar gene rıhtıma d ö k ü l d ü k . Bu kez y e n i d e n bilet paraları ve eşyanın taşınması i ç i n ayrıca p a r a l a r ö d e y e r e k , sersefil b i r d u r u m d a , H i d i v k u m p a n y a s ı n ı n O s m a n i ­ y e a d ı n ı t a ş ı y a n , d i r e ğ i n d e ise İ n g i l i z b a y r a ğ ı b u l u n a n b i r v a p u r u n a b i n ­ d i k . B u n u n l a Pire'ye vardık. Gemiciler, limana i n m e m i z gerektiğini, çünkü vapurun, A l m a n G o b e n ve Breslau gemileri Akdeniz'de bulun­ ması dolayısıyla, İngiliz bayrağı altında İstanbul'a g i d e m e y e c e ğ i n i bil­ dirdiler. Peki, ya ödediğimiz paralar? Ödediğimiz paralar gene yandı. H e p i m i z i b i r m a v u n a y a d o l d u r m u ş l a r d ı . Ç o l u k , ç o c u k a ğ l a m a l a r ı , has­ t a l a r ı n i n l e m e l e r i i ç i n d e , b ü t ü n g e c e y i b u m a v u n a d a g e ç i r d i k . Eşyaları­ n ı y i t i r e n l e r , i n s a n l a r ı n ü z e r i n d e n atlayarak, b a ğ ı r ı p ç a ğ ı r a ş a r a k , o r a d a n oraya koşmaktaydılar. M a v u n a d a bekletilmemizin nedeni, Yunanlıların karaya ç ı k m a m ı z a izin v e r m e m e l e r i ve geleceği bildirilen ve İstanbul'a g i d e c e k b i r v a p u r a a k t a r ı l m a m ı z o l d u ğ u n u ö ğ r e n d i k . İtalya o s ı r a l a r d a h e n ü z savaşa g i r m e m i ş t i . U z u n b e k l e y i ş l e r d e n s o n r a g e r ç e k t e n b ü y ü k b i r İtalyan v a p u r u geldi. A n c a k v a p u r ağzına d e k y o l c u d o l u y d u . B i n güç­ l ü k l e g e m i c i l e r i r a z ı e d e r e k , y e n i d e n b i l e t l e r a l a r a k v e e ş y a l a r ı n taşın­ ma giderlerini ödeyerek bu vapura binmeyi başardık. Savaş d o l a y ı s ı y l a o l a c a k , v a p u r t ı k l ı m t ı k l ı m d o l u y d u . R u s l a r , R u ­ menler, Türkler, Ulahlar, Bulgarlar..ayak basacak yer yoktu denilebilir. K o c a v a p u r , i n s a n v e eşya ç o k l u ğ u n d a n y a n y a t m ı ş b i r d u r u m d a y o l alı-

TAMU YELLERİ

113

y o r d u . B ö y l e c e Ç a n a k k a l e ' y e u l a ş t ı k . O r a d a g e ç i ş i ç i n i z i n a l ı n m a k ge­ r e k i y o r d u . İzin alamayan, kimi Rus vapurlarının geri d ö n d ü k l e r i görül­ dü.

Kıyılar

askerlerle

doluydu,

ayrıca

tepelerde,

topçu

tabiyeleri

görülüyordu. Sonunda b i z i m vapur için izin verildi. Deniz mayınlanmış o l d u ğ u i ç i n , g e m i y e b i r k ı l a v u z a l ı n d ı , a y r ı c a ö n ü m ü z sıra b i r r ö m o r k ö r y o l g ö s t e r i y o r d u . Ç o k yavaş i l e r l e y e r e k , b o ğ a z ı g e ç t i k . 2 - Birinci Dünya Savaşı'nda İstanbul 2 8 T e m m u z 1914'de İstanbul'a vardık. E m i n a d ı n d a b i r arkadaşım, Ü s k ü d a r ' d a K a p t a n Paşa M a h a l l e s i ' n d e altı altın k i r a y l a b i r e v t u t m u ş ­ tu. Oraya indik. Yemen'den gelen kimi m e m u r arkadaşların evleri olma­ d ı ğ ı i ç i n , o n l a r d a e v b u l u n c a y a d e k , b i z i m eve i n d i l e r . E v g e r ç i b ü y ü k t ü , ancak ç o k kalabalıktık. Yollarda çektiğimiz güçlükler, içinde bulundu­ ğ u m u z koşullar sinirlerimi olağanüstü b o z m u ş t u . B u y ü z d e n h i ç rahat değildim. Ç a m l ı c a ' d a A l t u n i z a d e İ s m a i l P a ş a ' n ı n k ö ş k ü n ü aylığı d ö r t b u ç u k al­ tına k i r a l a y a r a k o r a y a t a ş ı n d ı k . Ç o c u k l a r ı H a r m a n l ı O k u l u ' n a v e r d i m . K e n d i m a r a b a ile Ü s k ü d a r ' a i n e r e k i ş i m e g i d i p g e l i y o r u m . B u a r a d a b i z i m h ü k ü m e t d e savaşa k a t ı l d ı . G o b e n v e B r e s l a u g e m i ­ lerine T ü r k sancağı ç e k i l d i . Ülkenin h e r y a n ı n d a n asker geliyor, b u n l a r Çamlıca tepelerinde toplanarak, Çanakkale ve Gelibolu'ya gönderiliyor. İ s t a n b u l g ö r ü l m e m i ş , k o r k u n ç b i r k a r g a ş a i ç i n d e . A s k e r i ç i n , p a r a , yi­ y e c e k , yatak toplanıyor. B e n Tetkikatı Şer'iye reisliği y a p ı y o r u m . Aylığım s ö z d e altmış altın, n e v a r k i , savaş n e d e n i y l e b u n u n a n c a k yarısını a l a b i l i y o r u z . A l t u n i z a d e ' d e n iskeleye g i d i p g e l m e k ç o k masraflı o l d u ğ u n d a n , İskeleye y a k ı n d e n i z kıyısında A c e m S ü l e y m a n ' ı n yalısını kiralayarak oraya taşınmak z o r u n ­ d a k a l d ı k , - b u yalı s o n r a d a n y ı k ı l m ı ş , y e r i n d e T e k e l b i n a l a r ı y a p ı l m ı ş t ı r . B a l k a n Savaşı d o l a y ı s ı y l a e ş i m i n K ı l k ı ş ' t a k i a n a b a b a v e y a k ı n l a r ı h e p İstanbul'a kaçmışlardı. Bunların hepsini yanımıza alıp b a k m a k zorun­ d a y d ı k ; savaş v e k a r g a ş a l ı k y ü z ü n d e n , i ş v e e v b u l m a l a r ı h e m e n d e o l a ­ naksızdı. Bu sıralarda, bana b i r m ü d e r r i s l i k verdiler, b ö y l e c e , artan giderleri az ç o k karşılayabiliyordum. Savaş b ü t ü n c e p h e l e r d e o l a ğ a n ü s t ü b i r ş i d d e t l e s ü r ü y o r d u . O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u " C i h a d ı E k b e r " i l â n etti. H a l i f e , b ö y l e c e d ü n y a d a k i t ü m

114

TAMU

YELLERİ

M ü s l ü m a n l a r ı , k e n d i s i n e s a l d ı r a n H ı r i s t i y a n l a r a k a r ş ı savaşa ç a ğ ı r ı y o r ­ d u . B u n a d a i r fetva ç ı k a r ı l d ı . Fetva, A r a p ç a , F a r s ç a v e T ü r k ç e o l a r a k kaleme alınmış, bastırılmış ve dağıtılmıştı. Gerçekte bu ç o k gülünç bir şeydi. D ü n y a d a k i t ü m M ü s l ü m a n l a r ı n başı olan Halifeye saldıran Hıris­ tiyan devletlerinin o r d u l a r ı , yarıyarıya M ü s l ü m a n l a r d a n oluşmaktaydı. Halife de bu Müslümanlar üzerinde e g e m e n o l d u ğ u kuruntusuyla onla­ rı yardıma çağırıyordu. Bu gülünç vesikanın altında, b u l u n d u ğ u m me­ muriyet dolayısıyla b e n i m de i m z a m vardır. " G ü l ü n ç " , d i y o r u m , ç ü n k ü , H i c r i 4 M u h a r r e m 1 3 3 3 ( d e m e k k i 1914) t a r i h i n d e , t e p e s i n d e S u l t a n ' ı n m ü h ü r ü , v e " İ ş b u b e y a n n a m e n i n kâffei aktarı İslâmiyede neşir ve ilânını irade e d e r i m " tümcesi ve M e h m e d Re­ şat i m z a s ı y l a y a y ı n l a n a n b u " C i h a d ı E k b e r " ( M ü s l ü m a n l a r ı n k u t s a l sa­ vaşı) b e y a n n a m e s i n i n y a y ı m l a n d ı ğ ı t a r i h t e , d ü n y a d a b a ğ ı m s ı z o l d u ğ u s ö y l e n e b i l e c e k , O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u d ı ş ı n d a , iki M ü s l ü m a n devlet var­ d ı : İran v e Afganistan... B u n l a r d a kendileri " m u h t a c ı h i m m e t " idiler. O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u , G a l i ç y a ' d a , Ç a n a k k a l e ' d e , E r z u r u m , M u ş , Bit­ lis, Van, H a k k â r i ' d e , Süveyş'te, A r a p Y a r ı m a d a s ı ' n d a savaşmakta, v e ç o k güç d u r u m d a y d ı . Çanakkale'de, d ü ş m a n bayrağı altında ve o r d u l a r ı için­ d e k i M ü s l ü m a n l a r l a s a v a ş ı y o r d u k . T ü m M ü s l ü m a n u l u s l a r b a ğ ı m l ı v e sö­ mürge

durumundaydılar.

G e r ç i Mustafa K e m a l ' i n ve askerlerimizin

c a n l a r ı n ı d i ş l e r i n e t a k a r a k ç a r p ı ş m a l a r ı s o n u c u n d a y ü z b i n l e r c e şehit ve­ r e r e k , d ü ş m a n l a r ı Ç a n a k k a l e ' d e n k o v m a y ı b a ş a r a c a k t ı k . A n c a k b u ut­ k u , ö t e k i y e n i l g i l e r i ö n l e y e m e y e c e k t i . H a l i f e ' n i n , b ü t ü n İslâm ü l k e l e r i n d e n e ş i r v e i l â n ı n ı " i r a d e " ettiği b e y a n n a m e n i n , k e n d i s ı n ı r l a r ı m ı z ö t e s i n e ç ı k a r ı l m a s ı o l a n a ğ ı y o k t u ; b u n u n i ç i n b i z i m l e savaşan d e v l e t l e r d e n i z i n a l m a k g i b i a y r ı k s ı n b i r d u r u m l a karşılaşılabilirdi. A y r ı c a b u b e y a n n a ­ meyi okuyacak Müslüman da yoktu... çünkü çoğu okuma bilmezdi. Oku­ m a b i l e n l e r i n eli k o l u b a ğ l ı y d ı .

K a l d ı k i , b u n l a r d a n işe yarayanlar,

d ü ş m a n l a r ı m ı z ı n o r d u l a r ı n d a b i z e k a r ş ı savaşmaktaydılar. Osmanlı yönetiminin dünya koşullarından ve kendi durumundan ne denli bilisiz o l d u ğ u n u gelecek kuşaklara göstermek b a k ı m ı n d a n , bu " C i ­ h a d ı E k b e r " b e y a n n a m e s i n i n k i m i t ü m c e l e r i n i b u r a y a a k t a r m a k istiyo­ r u m . ( B u b e y a n n a m e n i n dili e l d e n geldiğince O s m a n l ı c a d a n T ü r k ç e y e çevrilmeye çalışılmıştır): " U l u s l a r i ç i n Tanrı vergisi o l a n ö z g ü r l ü ğ ü o r t a d a n kaldırmaya çalı­ ş a r a k i n s a n l ı ğ ı t u t s a k k ı l m a k isteyen v e y ü z y ı l l a r d a n b e r i i n s a n l ı k m u t -

TAMU YELLERİ

115

luluğunun acımasız bir düşmanı olan M o s k o f hükümetinin Yakın ve U z a k D o ğ u ' d a n e d e n o l d u ğ u k ö t ü l ü k l e r d e n b u k e z , O r t a Avrupa'da kurtula­ m a y a r a k p a t l a y a n G e n e l Savaş'ta, m i l y o n l a r c a M ü s l ü m a n ı t u t s a k l ı k al­ t ı n d a b u l u n d u r m a y ı u l u s a l g u r u r l a r ı n ı n e n b ü y ü k d o y u n c u sayan v e ş u z a l i m ve tüze dışı e g e m e n l i k l e r i altında ö z g ü r l ü k l e r i y o k e t m e k ve ç ı k a r sağlamak gibi h e r çeşit amaca y ö n e l i k ve dolayısıyla İslâm Dünyası'nın dayanağı o l a n ve Müslümanlığın birlik simgesi o l d u ğ u i ç i n , y ü c e İslâm Halifeliği'ni sarsmak, ve bu yüksek o r u n u ( m a k a m ı ) , elden geldiğince güçsüz k ı l m a k kiniyle davranan İngiltere ve Fransa hükümetlerini de k e n d i yanına ç e k m e y i başarmıştır. " Ü ç l ü anlaşma adı altında birleşen b u devletler, g e ç e n y ü z y ı l d a Hin­ distan ve Orta Asya'daki, A f r i k a ' n ı n h e m e n h e r yanındaki İslâm halkla­ rı tümüyle egemenlik ve hükümetlerinden yoksun bıraktıkları gibi yarım yüzyılı aşan b i r s ü r e d e n beri birbirlerine yardım e d e r e k , Osmanlı ülke­ l e r i n i n p e k d e ğ e r l i b ö l g e l e r i n i y i t i r m e s i n i sağlamışlar, v e d a h a d ü n d e ­ n e c e k yakın bir

zamanda,

komşularımızı kışkırtarak körükledikleri

B a l k a n S a v a ş ı ' n d a , n i c e y ü z b i n s u ç s u z M ü s l ü m a n ı n ö l ü m ü n e v e terte­ m i z M ü s l ü m a n k a d ı n l a r ı n i ğ r e n ç s a l d ı r ı l a r a u ğ r a m a l a r ı n a v e u l u v e kut­ sal İ s l â m d i n i i l k e l e r i n i n a y a k l a r altına a l ı n m a s ı n a n e d e n o l d u k l a r ı g i b i , bu kez b ü t ü n dünyayı b i r mahşere d ö n ü ş t ü r e c e k h e r çeşit kargaşayı çı­ k a r m a y a v e b u savaş v e b o ğ u ş m a n ı n e n a m a n s ı z k ı v ı l c ı m l a r ı n ı y i n e M ü s ­ lümanlara d o ğ r u yöneltmeye başlamışlar, ve kötü girişimlerini Tanrısal Işığın s ö n d ü r ü l m e s i a m a c ı n d a yoğunlaştırılmışlardır, (bir âyet). " İ s l â m dinine karşı d ü ş m a n l ı k e d e n l e r i n e r geç T a n r ı ' n ı n gazabına uğrayacakları, Kutsal Kentler, M e k k e ve M e d i n e ' n i n , K u d ü s ' ü n , N e c e f v e K e r b e l â ' n ı n v e H i l â f e t m e r k e z i n i n , t ü m y a l v a ç v e e v l i y a l a r ı n , şehitle­ r i n b u l u n d u ğ u b ü t ü n İ s l â m ü l k e l e r i n i n , T a n r ı ' n ı n y a r d ı m ı y l a , saldırı­ lardan k o r u n m a s ı , dinin n a m u s u n u n alçaltılmaktan k o r u n m a s ı , Tanrı adının yüceltilmesi gibi ö n e m l i görevin yerine getirilmesi için, bu yolda­ k i f e t v a l a r g e r e ğ i n c e , b ü t ü n M ü s l ü m a n l a r ı G e n e l Savaş'a d a v e t , y u k a r ı ­ d a s ö z ü g e ç e n M ü s l ü m a n l ı k d ü ş m a n l a r ı n ı n k a h r ı , i ç i n , K a h h a r o l a n Tan­ rı'dan yardım istemek, Hilâfetin en b ü y ü k ödevidir. " B u n u n için yirmi yaşından kırkbeş yaşına d e k herkes, öğretmen­ ler, ö ğ r e n c i l e r , " t ü m i n a n a n l a r " , " i ş b u C i h a d ı E k b e r e " k a t ı l a r a k sava­ şacaklardır, (bir âyet)."

116

TAMU YELLERİ

B ö y l e c e başlayan " C i h a d ı E k b e r " bildirgesi, b u n d a n sonra, K ı r ı m , K a z a n , Türkistan, Buhara, Hive, Hindistan, Çin, Afgan, İran ve Afri­ ka'da ve dünyanın başka b ö l g e l e r i n d e b u l u n a n ve sözü geçen saldırgan z a l i m h ü k ü m e t l e r i n b o y u n d u r u ğ u n d a yaşayan b ü t ü n M ü s l ü m a n l a r ı , " Y ü ­ ce f e t v a l a r " gereğince,(âyetler) ve bu y ü c e âyetleri de d ü ş ü n e r e k , D ü n ­ y a v e A h i r e t t e k i a z a p l a r ı n d a n k u r t u l m a k v e mutluluğa k a v u ş m a k i ç i n , m a l v e c a n l a r ı y l a , O s m a n l ı l a r ı n y a n ı n d a savaşa ç a ğ ı r ı y o r , b u n u n e n b ü y ü k dinsel bir ödev olduğunu vurguluyordu. Y u k a r ı d a sayılan ve s ö m ü r ü l e n M ü s l ü m a n l a r ı n usları ve g ü ç l e r i ol­ saydı, ö n c e y a b a n c ı b o y u n d u r u ğ u n a g i r m e z l e r , s o n r a d a ö n c e k e n d i l e r i ­ ni kurtarmaya çalışırlardı. " B e y a n n a m e " , a y r ı c a , z a l i m h ü k ü m e t l e r i n b o y u n d u r u ğ u a l t ı n d a ya­ şayan M ü s l ü m a n l a r ı n , d ü ş m a n l a r c a s i l â h altına a l ı n a r a k , H a l i f e y e k a r ş ı e n ö l d ü r ü c ü savaş a l a n l a r ı n a , b ö y l e c e ö l ü m e s ü r ü l d ü k l e r i n i , İ s l â m d i n i ­ ne karşı işlenen cinayetlerin y i n e M ü s l ü m a n l a r eliyle gerçekleştirildiği­ ni belirtiyor, b u n a karşı ç ı k m a n ı n en b ü y ü k b i r dinsel ibadet o l d u ğ u n u bildiriyordu. İstanbul'da oturan, ve adı g e ç e n ülkelerdeki M ü s l ü m a n l a r ı n başka­ nı olduğu iddiasında bulunan ancak o ülkeler halklarınca bilindiği ve t a n ı n d ı ğ ı b i l e k u ş k u l u b i r k i ş i n i n , nasıl u l a ş t ı r ı l a c a ğ ı v e d a ğ ı t ı l a c a ğ ı b i l e bilinmeyen bir bildiri yayınlayarak, sözlerinin anlaşılacağı, dinleneceği ve yerine getirileceği inancına kapılması gülünç değil de nedir? M a d e m bu iş bir bildiri yayınlamakla olabiliyordu, yüzyıllar boyu, Halifeler ne d e m e y e s u s m u ş l a r , M ü s l ü m a n l a r ı n b o y u n d u r u k altına a l ı n m a l a r ı n a g ö z y u m m u ş l a r d ı . " H i l â f e t i n e n b ü y ü k ö d e v i " o l d u ğ u n u s ö y l e d i k l e r i işi n e ­ d e n u m u r s a m a m a l a r d ı ? B i z gene, " B e y a n n a m e " y e d ö n e l i m . " B e y a n n a m e " , daha sonra, İslâm dininin yüceliğini ve bu dine bağlı olanların b i r l e ş e r e k d ü ş m a n l a r a karşı k o y m a l a r ı gerektiğini belirtiyor, b u y o l d a s a v a ş a n l a r d a n sağ k a l a n l a r ı n m u t l u l u ğ a , ö l e n l e r i n ş e h a d e t m e r ­ tebesine ulaşacaklarını m u ş t u l u y o r d u . B u n u n i ç i n " T a h t ı A l i ' i S a l t a n a t " ı n ( Y ü c e saltanat t a h t ı n ı n ) ç e v r e s i n d e t o p l a n a r a k , e l b i r l i ğ i y l e , " K ü r s i ' i m u allayı h i l â f e t i n " ( y ü c e H i l â f e t k ü r s ü s ü n ü n ) " A y a k l a r ı n a s a r ı l a r a k " savaşılmasını, Tanrı'nın,

böyle yapanlara,

her iki Dünya'da mutluluk

vaadettiğini anımsatıyor, ve şu sözlerle sona e r i y o r d u :

TAMU

YELLERİ

117

" E y İ s l â m savaşanları, T a n r ı ' n ı n v e y ü c e P e y g a m b e r i m i z i n y a r d ı m ­ larıyla, d i n düşmanlarını k a h r e t m e k ve M ü s l ü m a n yüreklerini mutlu­ luklarla

donatmak,

Tanrı'nın

yüce

sözleriyle

sizlere

bildirilmiş

ve

muştulanmıştır " . Bu " B e y a n n a m e " nin altında, o tarihte Şeyhülislâm o l a n H a y r i ' n i n , eski üç şeyhülislâm, Musa K â z ı m , Ziyaettin ve Esad'ın, on Kadıaskerin, ve Meşihat daire başkanlarının, ve bu arada b e n i m , Meşihat mektupçu­ su Ebül'ûla Mardinlinin imzaları da vardı. Ayrıca bir dip yazıda, " B e y a n n a m e " n i n , " H a t t ı H ü m a y u n ve imza­ y ı h i l â f e t p e n a h i " ile süslendiği, a n c a k İ s l â m l ı k d ü ş m a n l a r ı n a v e d ü ş m a n ­ lıklarını İslâm Halifeliğine saldırarak ortaya k o y m u ş olanlara karşı ol­ duğu, dost başka devletlere ve onların tebaalarına yönelik bulunmadığı belirtiliyordu. B u ü n l ü " C i h a d ı E k b e r B e y a n n a m e s i " , d a h a y a y ı n l a n d ı ğ ı g ü n , Tar i h ' i n d i b s i z k u y u s u n d a h i ç b i r y a n k ı b ı r a k m a d a n y i t i p gitti. G e r ç e k t e b a ş k a t ü r l ü o l m a s ı d a b e k l e n e m e z d i . Yar o l d u ğ u s a n ı l a n , g ü ç l ü o l d u ğ u sanılan, n e v a r k i , ç a ğ d ı ş ı k a l m ı ş , k ö h n e m i ş , D ü n y a ' n ı n i n a n d ı ğ ı v e ü z e ­ r i n d e y ü k s e l d i ğ i g e r ç e k d a y a n a k l a r ı n t ü m ü n d e n y o k s u n b i r Müessese­ nin, Hilâfet M ü e s s e s e s i n i n ç o k t a n ö l m ü ş o l d u ğ u b ö y l e c e o r t a y a ç ı k m ı ş t ı . " C i h a d ı E k b e r B e y a n n a m e s i " , b ö y l e c e , gerçekte, Hilâfetin ö l ü m ferma­ nı olmuştu. Ç i n ' d e , H i n t ' t e , A f r i k a ' d a yaşayan M ü s l ü m a n l a r ş ö y l e d u r s u n , h e n ü z fiilen O s m a n l ı ' y a v e H a l i f e ' n i n e g e m e n l i ğ i n e b a ğ l ı A r a p Y a r ı m a d a s ı ' n d a k i Araplar, Halife adına Kutsal K e n t M e k k e ' y i y ö n e t e n Ş e r i f H ü s e y i n başta o l m a k ü z e r e , o ğ u l l a r ı Faysal v e A b d u l l a h , " İ s l â m d i n i n i o r t a d a n k a l d ı r ­ m a y a k a l k ı ş a n z a l i m d e v l e t l e r " d e n , İ n g i l t e r e ' n i n y a n ı n d a y e r almışlar, v e İ s l â m ı n b a ş ı H a l i f e ' y e k a r ş ı savaşa k a t ı l m ı ş l a r d ı . A t a t ü r k , s o n r a d a n , 1927'deki B ü y ü k Söylev'inde, Hilâfet konusuna değindiğinde, b u Mües­ sesenin b i r " V e h i m ve Hayal", ürünü olduğunu b o ş yere söylememiştir. A t a t ü r k H i l â f e t M ü e s s e s e s i n i o r t a d a n k a l d ı r m a k l a , T ü r k u l u s u n u kıs­ k ı v r a k b a ğ l a y a n z i n c i r l e r i k ı r m ı ş t ı r . A t a t ü r k ' ü n H i l â f e t k o n u s u n d a söy­ lediklerinin hepsi gerçeklerin ta kendisidir. B e n i m bu sözlerimin kanıtı da, " C i h a d ı ekber b e y a n n a m e s i ' n i n verdiği sonuçtur. Osmanlı İmpara­ torluğu, Halife, h e r yıl A r a p l a r a b i n l e r c e ve b i n l e r c e altın g ö n d e r i y o r ­ d u . K e n d i h a z i n e s i t a m t a k ı r o l d u ğ u , k e n d i a s k e r i n e savaş a l a n l a r ı n d a

118

TAMU YELLERİ

y i y e c e k b i r l o k m a veremediği, d ü ş m a n a atacak kurşun sağlayamadığı, çıplak ayaklarına giydirecek ç a r ı k bulamadığı günlerde bile, Galata ban­ k e r l e r i n d e n b o r ç alınarak Araplara para g ö n d e r i l i y o r d u . D i n kardeşli­ ği, H i l â f e t m ü e s s e s e l e r i y l e k e n d i m i z e b a ğ l ı t u t a m a d ı ğ ı m ı z A r a p l a r ı ç i l altınlarla besleyerek kazanmaya ç a l ı ş ı y o r d u k . Ne var ki, A r a p l a r ı n g ö z ü d o y m u y o r d u ; bizim verebildiğimizden daha çoğunu " M ü s l ü m a n d ü ş m a n ı " İ n g i l i z l e r v e r e b i l i y o r l a r d ı . H e m b i z d e n h e m o n l a r d a n para almanın da­ h a kârlı o l d u ğ u n u d a A r a b ı n kafası h e s a p l a y a b i l i y o r d u . M e k k e Şerifi H ü s e y i n , İngilizlerle birleşerek, Halife'ye başkaldırdı; b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ı v e k r a l l ı ğ ı n ı i l â n etti. Y e m e n ' l e u l a ş ı m k e s i l d i . O r a d a k i m e m u r v e askerler, a ç , silâhsız v e c e p h a n e s i z kaldılar. G e n e d e dişleri v e t ı r n a k l a r ı y l a , A r a p l a r a v e İ n g i l i z l e r e k a r ş ı savaştılar, s o n u n d a ö l d ü ­ l e r ya da tutsak edildiler. 3 - Y u s u f İzzettin'in İntiharı B e n Tetkikatı Ş e r ' i y e dairesi başkanı b u l u n d u ğ u m sırada, Meşihat M ü s t e ş a r ı H a c ı E v l i y a i d i . B u zat, T e m y i z İstida D a i r e s i B a ş k a n h ğ ı ' n a ata­ n ı n c a , y e r i n e M e k t u p ç u E b u l ' û l a m ü s t e ş a r o l m u ş t u . O s ı r a d a y e n i ev­ lenmişti, ve İsviçre'de b u l u n a n K a y ı n p e d e r i Necmettin Molla'nın yanına gidince Şeyhülislâm Hayri, müsteşar vekâletini bana verdi. İşte b u s ı r a l a r d a Y u s u f İ z z e t t i n i n t i h a r etti. K e n d i s i v e l i a h t o l d u ğ u için olay ö n e m kazanmıştı. P a d i ş a h ı n i r a d e s i v e S a d r a z a m Sait H a l i m P a ş a ' n ı n e m r i y l e b i r k o ­ m i s y o n k u r u l d u . E s k i a y a n ü y e l e r i n d e n N u r i , d a n ı ş t a y ü y e l e r i n d e n Şadan ve b e n , gerekli i n c e l e m e ve saptamaları yapmak üzere görevlendi­ rildik. Yusuf İzzettin'in, Zincirlikuyu, Çamlıca'daki köşklerinde ve Dolmabahçe Sarayı'ndaki dairesinde incelemelerde bulunduk. Yusuf İzzettin, A b d ü l a z i z ' i n o ğ l u y d u . Babası da intihar etmişti. A b d ü l h a m i d ' i n p a d i ş a h l ı ğ ı d ö n e m i n d e g e ç i r d i ğ i tutsak v e k a p a l ı y a ş a m ken­ disini

sinirli,

kuruntulu

bunalımlara

sürüklemişti.

Hasta

olduğunu

sanıyor, kansere yakalandığına i n a n ı y o r d u . B i r k a ç intihar girişiminde bulunmuş, ancak bu girişimleri, çevresindekilerce önlenmişti. Görevi­ m i z , ö l ü m ü n gerçek b i r intihar s o n u c u o l u p olmadığını, yakınlarından

119

TAMU YELLERİ

v e h i z m e t i n d e b u l u n a n l a r d a n ö ğ r e n m e k , a y r ı c a b ı r a k t ı ğ ı e ş y a l a r ı sapta­ yarak deftere

bağlamaktı.

H e p b i r l i k t e Z i n c i r l i k u y u k ö ş k ü n e gittik. B u k ö ş k ü ç b ö l ü m d e n o l u ş ­ m a k t a y d ı . V e l i a h t ı n i ç i n d e i n t i h a r ettiği y a t a k o d a s ı , b u n l a r d a n b i r i n i n üst k a t ı n d a y d ı . O d a d a , d u v a r k ı y ı s ı n d a g e n i ş ç e b i r k a r y o l a , b u n u n kar­ ş ı s ı n d a c a m l ı b i r d o l a p , k a r y o l a n ı n b a ş u c u n d a b i r k o m o d i n , d o l a b ı n ya­ nında da bir koltuk vardı. Halı, p e r d e l e r vişne ç ü r ü ğ ü rengindeydi. H i z m e t i n d e k i l e r , V e l i a h t ı n , i n t i h a r ettiği g ü n , h e r z a m a n k i g e z i n t i s i n i yapmak üzere köşkten ayrıldığını, ikindi namazını Aksaray C a m i i ' n d e kıldığını, sonra b ü y ü k annesinin m e z a r ı n ı ziyaret ettiğini, akşam üstü köşke d ö n e r e k b i r süre h a r e m dairesinde dinlendiğini, sonra odasına çık­ tığını b i l d i r d i l e r . H i z m e t i n d e b u l u n a n D i l s a z K a l f a , d a h a ö n c e k i s o r u ş ­ t u r m a d a da söylediği gibi, Veliahtın elinde b i r ustura g ö r d ü ğ ü n ü , b u n u almak isteyince, Yusuf İzzettin'in kendisini tokatladığını y i n e l e d i . Kalfa bu usturadan ç o k kuşkulanmış, ve efendisini göz hapsine almıştı. A n ­ c a k , g e c e , b e ş o n d a k i k a i ç i n o d a d a n a y r ı l m a k z o r u n d a k a l d ı ğ ı b i r sıra­ da, Yusuf İzzettin, sol k o l u n u n damarını kesmeyi başarmıştı. Ö l ü m ü n nedeni, evvelce de saptandığı gibi intihardı. O d a d a , d o l a p t a , s e l â m l ı k d a i r e s i n d e y a p t ı ğ ı m ı z i n c e l e m e v e araştır­ malar sonucu, b i r ç o k doktor raporu bulduk. Bunlarda kendisinde ne k a n s e r n e d e b a ş k a ö l d ü r ü c ü b i r h a s t a l ı k b u l u n d u ğ u , salt s i n i r l e r i n i n b o z u k o l d u ğ u , b u n u n d a i y i l e ş t i r i l e b i l e c e ğ i y a z ı l ı y d ı . K e n d i s i , b i r ara Viyana'ya giderek doktorlarca muayene de edilmiş, kanserli olmadığı bunlarca d a saptanmıştı. T ü m k o r k u s u , kanserli o l d u ğ u i ç i n ö l ü m e m a h k û m b u l u n d u ğ u n d a n , b u y ü z d e n v e l i a h t l ı k t a n a t ı l a c a ğ ı n d a n v e p a d i ş a h ola­ m a y a c a ğ ı n d a n k a y n a k l a n m a k t a o l d u ğ u a n l a ş ı l ı y o r d u . V e l i a h t l ı k t a n atıl­ mayacağına

dair,

Şeyhülislâmlardan,

fetva

eminlerinden,

Padişahın

k e n d i s i n d e n b i l e y a z ı l ı t e m i n a t istemiş v e a l m ı ş t ı . A y r ı c a ç e ş i t l i h o c a l a r ­ d a n , k a n s e r hastası o l m a d ı ğ ı n ı b i l d i r e n b e l g e l e r d e t o p l a m ı ş t ı . K e n d i elyazısıyla yazılmış ve intihar n e d e n i n i açıklayan b i r de mek­ tup bulmuştuk. Bu mektup, Yusuf İzzettin'in i ç i n d e b u l u n d u ğ u bunalı­ mı

açıkça

göstermek

bakımından

ilginçtir.

Olduğu

gibi

aşağıya

aktarıyorum: " G ö r d ü ğ ü m h a k a r e t l e r n a k a b i l i t a h a m m ü l d ü r ( d a y a n ı l m a z d ı r ) Salâhattin E f e n d i ' n i n cenazesine gittiğimde gerek Heyeti Vükelânın (Bakan­ lar kurulu üyelerinin) gerek hanedanın bana karşı tutumları b e n i son

120

TAMU

YELLERİ

d e r e c e ü z m ü ş t ü r . P a d i ş a h o l a c a k b i r i n i n b u d e n l i i n d i r g e n m e s i dayanı­ l a c a k şey d e ğ i l d i r . S a ğ l ı k b a k ı m ı n d a n h i ç b i r k a y g ı m y o k t u r , g e n e d e d u ­ r u m u m dayanılmazdır. G e ç m i ş t e b i r kıyıya para k o y m a d ı ğ ı m , karşılaşa cağım durumu bilemediğim için, ç o k kötü, içinden çıkılmaz bir durum­ d a b u l u n u y o r u m . İ n t i h a r e t m e k iyi b i r d a v r a n ı ş d e ğ i l d i r . A n c a k i n s a n b u n a z o r l a n ı r . B u y a ş a m a d a y a n m a k b i r i n s a n i ç i n o l a n a k s ı z d ı r . Vata­ n ı m i ç i n e l i m d e n geleni y a p m a y a hazır, u s u m d a b a ş ı m d a o l d u ğ u n a göre, acıya dayanmak olanağı var mıdır. B u n u n için Tanrı'nın bağışlamasına sığınarak intihar e d i y o r u m . Tanrı beni bağışlasın" G ö r e v i m i z gereği, intiharın arkasından İstanbul Kadısı R ı z a ve M u hallefatı U m u m i y e ' d e n F e v z i E f e n d i l e r t a r a f ı n d a n m ü h ü r l e n m i ş o d a v e dolapların, hepsinin m ü h ü r l e r i n i sökerek gerekli araştırma ve i n c e l e m e ­ lere giriştik. V a r a c a ğ ı m ı z s o n u c a göre, Y u s u f İzzettin'in b o r ç l a r ı n ı n ö d e n ­ mesi de görevimizdi. A r a ş t ı r m a l a r ı m ı z s o n u n d a b u l d u ğ u m u z kişisel e ş y a l a r ı n n e l e r o l d u ­ ğ u n u s a k l a m ı ş o l d u ğ u m m ü s v e t t e l e r d e n aşağıya a k t a r ı y o r u m . B u m ü s vetteleri, " V e l i a h t Saltanat D a i r e M ü d ü r i y e t i " başlıklı kâğıtlara y a z m ı ş ı m . " 2 7 K â n u n s a n i ( O c a k ) 1 3 3 1 , (1915) Ç a r ş a m b a g ü n ü . Yatak o d a s ı n d a sarı m e ş i n d e n y a p ı l m ı ş k ü ç ü k b i r e l ç a n t a s ı a n a h t a r ı y l a a ç ı l d ı ; i ç i n d e b i r g a z e t e p a r ç a s ı n a sarılı b i r c ı m b ı z v e a ş a ğ ı d a y a z ı l ı p a r a l a r b u l u n d u v e b u n l a r sayıldıktan sonra yine çantaya konularak, çanta kilitlendi ve bı­ rakıldı. E l l i v e y ü z l i r a l ı k e s k i b a n k n o t ( b i r a r a d a ) L i r a 1100 Yüzlük b a n k n o t (bir arada) Lira 1000 Yüzlük b a n k n o t (bir arada) Lira 1000 Yüzlük b a n k n o t (bir arada) Lira 1000 Y ü z a l t m ı ş a l t ı a d e t y e n i kâğıt p a r a b e ş l i k L i r a 8 3 0 On adet b i r e r liralık kâğıt para 10 Yekûn 4940 A y r ı c a m a v i b e z d e n b i r t o r b a d a F r a n s ı z lirası A d e t 125 B a ş k a m a v i b i r b e z t o r b a d a F r a n s ı z lirası A d e t 125 Yekûn Adet 250

TAMU

YELLERİ

121

İ n t i h a r g ü n ü yatak o d a s ı n d a k i d o l a b ı n m ü h ü r l e n m e s i sırasında, ö l ü y e ait o l u p H a r e m d a i r e s i n d e N a z e n d e H a n ı m e f e n d i m ü h ü r ü ile k ı r m ı z ı m u m ü z e r i n e m ü h ü r l e n m i ş l â c i v e r t atlas t o r b a , B e ş i r A ğ a t a r a f ı n d a n getirile­ r e k d o l a b a k o n u l m u ş . B u k e z b i z b u t o r b a y ı d a a ç t ı k , i ç i n d e n ö r m e altın b i r k a d ı n elçantası ve yirmiiki k ü ç ü k kutu çıktı. A y r ı c a b i r b u ç u k karış u z u n l u ğ u n d a ve yarım karış genişliğinde o l m a k üzere, M e k k e ' n i n iç ör­ t ü s ü n d e n b i r p a r ç a y a sarılı o l a r a k c i l d i g ü m ü ş t e n y a p ı l m ı ş b i r K u r a n var­ d ı . K ü ç ü k k u t u l a r d a a ş a ğ ı d a k i kişisel e ş y a l a r b u l u n u y o r d u : İki a d e t a l t ı n saat k o r d o n u Altından yapılmış, mineli, ve murassa cıgara tabakası Altından ve üzeri markalı başka b i r cıgara tabakası B i r ç i f t m u r a s s a k o l d ü ğ m e s i v e ü ç a d e t p ı r l a n t a t e k taş g ö ğ ü s d ü ğ m e ­ si ve b i r adet yaka d ü ğ m e s i , altın, A l t ı n v e m i n e l i b i r c e p saati, İ k i k a p a k l ı altın v e m i n e l i b i r b a ş k a saat, A l t ı n v e m u r a s s a i n c i l i b i r çift k o l d ü ğ m e s i , ü ç a d e t g ö ğ ü s d ü ğ m e s i N a l b i ç i m i n d e b i r çift p l a t i n m u r a s s a k o l d ü ğ m e s i , m u r a s s a i k i g ö ­ ğüs d ü ğ m e s i v e b i r altın y a k a d ü ğ m e s i , İki adet altından yapılmış kalem B i r çift e l m a s k o l d ü ğ m e s i , altınlı B i r çift z ü m r ü t taşlı k o l d ü ğ m e s i v e b i r b o y u n b a ğ ı i ğ n e s i , b i r altın kalem, B i r çift altın k o l d ü ğ m e s i B i r çift z ü m r ü t taşlı k o l d ü ğ m e s i , B i r çift altın k o l d ü ğ m e s i , İçi boş bir y ü z ü k kutusu, Y e m e n taşlı altın b i r y ü z ü k A l t ı n v e k ı r m ı z ı Y e m e n taşlı b i r çift k o l d ü ğ m e s i B i r ç i f t f i r u z e taşlı k o l d ü ğ m e s i , Altın ve platin bir b o y u n bağı iğnesi,

122

TAMU YELLERİ

Ayrıca, yatak odasındaki dolapta: Kutusu i ç i n d e , ü z e r i nakışlı b i r d ü r b ü n , B i r k a r a g ü d e r i c ü z d a n i ç i n d e y e ş i l m i n e l i v e o r t a s ı k ü ç ü k taşlı b i r a l t ı n saat, Altın ve platinden yapılmış bir k o r d o n ve kalem, Altın çerçeveli b i r gözlük, B i r k a p a k l ı saat B i r a d e t f i r u z e taşlı a l t ı n y ü z ü k , B i r kutu i ç i n d e d ö r t a d e t y a r ı m a l t ı n d a n y a p ı l m ı ş b i r çift k o l d ü ğ m e s i , İ k i a d e t m u r a s s a g ö ğ ü s d ü ğ m e s i v e b i r altın y a k a d ü ğ m e s i B i r k u t u d a p ı r l a n t a t e k b ü y ü k taşlı, altından s ü r m e l i b o y u n bağı iğnesi B i r adet altın k a m ç ı l ı m e r c a n ve incili tespih, B i r adet yeşil k a m ç ı l ı B i r adet bağa kamçılı B i r a d e t altın k a m ç ı l ı n a c i l d e n y a p ı l m ı ş B i r adet zerkerdan Üç adet U d d a n yapılmış tespih Ö r m e b i r kese i ç i n d e b i r adet Osmanlı Lirası ve ö l m ü ş annesi D ü r nev adına altından yapılmış m ü h ü r , ve kızkardeşi, Saliha Sultan adına b i r a d e t k ü ç ü k g ü m ü ş v e b i r a d e t b ü y ü k altın m ü h ü r Bir kara deri c ü z d a n içinde Deutsche Orientbank'ın ikibin Osmanlı lirası k a r ş ı l ı ğ ı k ı r k i k i b i n m a r k y a d a a l t m ı ş b i n k u r o n l u k b i r m a l i i t i b a r mektubu G e n e d o l a b ı n i ç i n d e iki paket y ü z e r kuruşluk i k i y ü z adet kâğıt para O d a d a , d e r i kılıfı i ç i n d e b i r a v t ü f e ğ i Y u k a r ı d a y a z ı l ı e ş y a v e p a r a d a n i k i y ü z l i r a l ı k b a n k n o t , i k i b i n lira­ l ı k m a l i i t i b a r m e k t u b u , a n n e s i n e v e k ı z k a r d e ş i n e ait m ü h ü r l e r , b i r O s ­ m a n l ı L i r a s ı , s e k i z t e s p i h , b i r b o y u n b a ğ ı i ğ n e s i , y a r ı m l i r a l ı k altın k o l d ü ğ m e s i t a k ı m ı , i ç i n d e k i l e r l e b i r l i k t e k a r a g ü d e r i c ü z d a n , i k i saat, b i r y ü z ü k d i ğ e r p a r a v e e ş y a n ı n b u l u n d u ğ u sarı ç a n t a i ç i n e k o n u l a r a k , ö t e -

123

TAMU YELLERİ

ki kutuların bulunduğu torba ve çantalar da m ü h ü r l e n e r e k G e n e l M ü ­ d ü r M ü f i d ' e teslim e d i l m i ş t i r " ( İ m z a l a r ) . S o n r a b ü t ü n b u eşyaları t o p l a y a r a k b ü y ü c e k b i r b o h ç a y a k o y d u k , yaz­ d ı ğ ı m ı z ve i m z a ettiğimiz zabıtla birlikte, Padişah Sultan R e ş a d ' a veril­ m e k ü z e r e ilgililere teslim ettik. B u n u n ü z e r i n e , S u l t a n R e ş a t , b e n i m baş­ k a n l ı ğ ı m d a Yargıtay B a ş k a n ı R ı z a v e E y t a m M ü d ü r ü R e f i k ' t e n o l u ş a n b i r k o m i s y o n kurularak, Yeliahtın b ü t ü n kalıtlarının saptanmasını, b o r ç l a ­ rının incelenmesini, çiftliklerinin ve buralardaki hayvanların değerlen­ d i r i l m e s i n i i r a d e etti. B u n l a r satılarak, ö l ü v e l i a h t ı n b o r ç l a r ı ö d e n e c e k t i . O n b i r a y s ü r e ile b u i ş l e r l e u ğ r a ş t ı k . V a r l ı k l a r ı D o l m a b a h ç e S a r a y ı ' n d a artırma y o l u y l a satıldı. A l a c a k l ı l a r ı b u l u n a r a k , o n l a r a o l a n b o r ç l a r ı , ve h i z m e t i n d e bulunanların birikmiş aylıkları ö d e n d i . B ü t ü n bu işlemler için ü ç e r defter tutuldu. B u n l a r d a n biri Padişah'a, biri, ö l ü n ü n ç o c u k ­ l a r ı n a vasi a t a d ı ğ ı m ı z H a c ı E v l i y a E f e n d i ' y e , b i r i d e , vasiye n a z a r e t l e g ö ­ revlendirilen ve s o n r a d a n halife o l a n , kardeşi A b d ü l m e c i d ' e verildi. S a r a y d a k i a ç ı k a r t ı r m a y a a r a sıra N a z ı r l a r ı n g e l d i ğ i d e o l u r d u . 4 - Savaşa K a r ş ı n Yaşam S ü r ü y o r Savaş b ü t ü n a z g ı n l ı ğ ı y l a s ü r ü p g i d i y o r d u . T a m u y e l l e r i n i n y a l a y ı p y a k m a d ı ğ ı t e k b i r k i ş i , t e k b i r a i l e k a l m a m ı ş t ı . Ü l k e b a ş t a n b a ş a yasa g ö ­ mülmüştü. Mahşeri andıran b i r kargaşa h e r y e r d e e g e m e n d i . K e n d i m i b i l d i ğ i m d e n b e r i y ü z ü m ü yaladığını hissettiğim Tamu Yelleri, şimdi tüm y ü r e k l e r i , t ü m ülkeyi y a k ı p k a v u r m a k t a y d ı . D o ğ d u ğ u m d a , T u n a ağzın­ d a n B e l g r a d ' a , o r a d a n A d r i y a t i k K ı y ı l a r ı n a , Yunanistan'da Tesalya'ya d e k yayılan Avrupa topraklarımızı, Afrika'da p a m u k ipliğiyle İmparatorlu­ ğa bağlı o l a n Tunus ve Mısır'ı, Ege'de Girit ve Sisam'ı, sonra Trablusgarp'ı

ve

Ege'deki

tüm

adaları,

Kıbrıs'ı,

Kızıldeniz

kıyılarındaki

t o p r a k l a r ı , D o ğ u d a , B a t ı m ı . K a r s , A r d a h a n , E r z u r u m , Van, H a k k â r i , M u ş ve Bitlis'i yitirmiştik. B u n l a r ı n t ü m ü n ü n yitirildiğini yaşamım b o y u gör­ m ü ş t ü m . İ s t a n b u l , sayıları b e ş y ü z b i n e u l a ş a n ş e h i t l e r i m i z i n v e M u s t a f a K e m a l ' i n çabalarıyla ancak kurtarılabilmişti. İ ç i n d e b u l u n d u ğ u m u z , A l m a n - A v u s t u r y a - B u l g a r ittifakı d a b i z i m l e b i r l i k t e savaşı y i t i r m i ş d u ­ r u m d a y d ı . Şimdi artık h i ç b i r u m u t yoktu. S o n ç a b a l a r sarfediliyordu, y e n m e k için değil, büsbütün e z i l m e m e k için. Şimdi artık canevimizde, A n a d o l u ' d a savaşmak d u r u m u n d a kalacaktık, eğer b u n u n için yeterin­ c e g ü c ü m ü z kalırsa. B u arada, Ç a n a k k a l e dışında Bağdat'ta İngilizlere karşı k ü ç ü k b i r z a f e r k a z a n m ı ş t ı k

( K û t e l - A m a r e ) . O n ü ç b i n İ n g i l i z aske-

124

TAMU

YELLERİ

ri, subaylarıyla birlikte tutsak e d i l e r e k İstanbul'a getirilmişlerdi. Baş­ larında

komutanları

general

Tausend'de

vardı.

Bunlardan

kimileri

M ü s l ü m a n dinini kabul e t m e k istediklerini bildirmişlerdi. Meşihat Dair e s i ' n d e b i r t ö r e n d ü z e n l e n d i ; b i r ç a y ziyafeti v e r i l d i , v e b u n l a r a b i r e r K u r a n a r m a ğ a n o l u n d u . S o n r a h e p s i E s k i ş e h i r ' e g ö n d e r i l d i l e r v e savaş sonuna d e k orada kaldılar sanıyorum. B ü y ü k Savaş, k a n , g ö z y a ş ı v e ö l ü m s a ç a r a k s ü r ü y o r d u . N e v a r k i , ya­ şam savaşımı d a s ü r ü y o r d u . B a ş k a l e ' d e d o ğ m u ş o l a n iki k ı z ı m l a , H u m u s ' t a doğmuş olan bir oğlum büyüyorlardı. Yemen'de doğan bir oğlumu bir k a z a s o n u c u y i t i r m i ş t i k . B i r m a h ş e r i a n d ı r a n İ s t a n b u l ' d a , insanlar, b i ­ r e y o l a r a k , aile o l a r a k k o r k u n ç b i r y a ş a m kavgası i ç i n d e y d i l e r . Y i t i r i l e n t o p r a k l a r d a n İ s t a n b u l ' a sel g i b i a k a n y o k s u l g ö ç m e n l e r , o r a d a n o r a y a ta­ ş ı n a n y a r a l ı , y a d a s a ğ l a m a s k e r l e r , b ü t ü n h a l k , savaş y ü z ü n d e n k ı t l a ş a n h e r ç e ş i t y i y e c e k m a d d e l e r i p e ş i n d e k o ş u ş m a k t a y d ı . A y r ı c a b u l a ş ı c ı say­ rılıklarla b o ğ u ş m a k gerekiyordu. Y i y e c e k i ç e c e k fiyatları ateş b a h a s ı n a ç ı k m ı ş t ı . E k m e k y e n e m e y e c e k n i t e l i k t e y d i , ç ü n k ü s ü p ü r g e t o h u m l a r ı n d a n y a p ı l ı y o r d u . U y u z hastalığı salgın h a l i n d e y d i . O s ı r a l a r d a d o ğ m u ş o l a n b i r o ğ l u m i ç i n , b i r e k m e ğ i elli k u r u ş a z o r b u l u y o r d u m . A k ş e h i r ' d e n , D e n i z l i ' d e n , K a r a c a b e y ' d e n , d o s t v e y a k ı n l a r ı m b i z e b u l g u r , yağ, b ö r ü l c e g i b i y i y e c e k l e r g ö n d e r i r ­ l e r d i . G ü n l e r c e salt b u l g u r p i l â v ı y e m e k z o r u n d a y d ı k . Ş e k e r i k i k u r u ş ­ tan ü ç y ü z k u r u ş a , gazyağı b i r k u r u ş t a n y ü z k u r u ş a ç ı k m ı ş t ı . Ç a y v e k a h v e b u l u n a b i l i r s e v e a l ı n a b i l i r s e b i n d ö r t y ü z k u r u ş a s a t ı l ı y o r d u . P e y n i r , fa­ sulye, patates aslan a ğ z ı n d a y d ı . İ z m i r ' d e k i k i m i dostlar, ü z ü m , i n c i r hatta e k m e k gönderdiler. Şeker yerine bu ü z ü m ve incirlerle yetiniyorduk. Kara K e m a l İ a ş e N a z ı r ı o l m u ş , h e r şey h ü k ü m e t t e k e l i n e a l ı n m ı ş t ı . M a r m a r a kıyılarında yaşayan R u m l a r ve Ermeniler, Ç a n a k k a l e ' d e n g e ç m e y i başaran d ü ş m a n denizaltılarına h e r çeşit y a r d ı m d a b u l u n u y o r ­ lardı. Bunlar bu bölgelerden uzaklaştırılmak z o r u n d a kalındı. Bu arada İstanbul bir de b ü y ü k yangın felâketine uğramış, kentin dörtte ü ç ü yanmıştı. Aç insanlar bu kez yersiz yurtsuz kalmışlardı. Ken­ t i n i ç i n d e d i r l i k d ü z e n l i k d i y e b i r şey k a l m a m ı ş t ı . Ş u d u r u m d a b i l e Yemen'e ve Araplara

para gönderiliyordu.

B u paralar,

İmparatorluğa

b a ş k a l d ı r a n M e k k e Ş e r i f i ' n i n e l i n e g e ç t i . Y e m e n ' d e k i l e r l e i l e t i ş i m v e ula­ şım b ü s b ü t ü n kesildi.

TAMU YELLERİ

125

D ü ş m a n Ç a n a k k a l e ' y i z o r l a m a k t a y d ı . B u d u r u m d a , İ m p a r a t o r l u k ar­ ş i v i n i n K o n y a ' y a g ö n d e r i l m e s i d ü ş ü n ü l d ü v e b u işe b a ş l a n d ı . K i m i m e ­ murların da A n a d o l u ' y a gitmeleri kararlaştırıldı. G ö n d e r i l e n l e r de o l d u . Evimiz N u h ' u n gemisine d ö n m ü ş t ü . G ö ç m e n olan, yangından zarar g ö r e n , eşleri askerde b u l u n a n t ü m yakınlar b i z i m evde toplanmışlardı. Bunlara bakmak gerekiyordu. Sabırdan başka dayanağım yoktu. Savaş İ s t a n b u l ' u n i ç i n e d e y e r l e ş m i ş t i . Ç ü n k ü Ç a n a k k a l e ' d e n g e ç m e y i başaran b i r denizaltı Marmara'da gizleniyor, İstanbul'u tehdit ediyor­ d u . B u d e n i z a l t ı b i r g ü n , attığı b i r t o r p i l l e S a l ı p a z a r ı ö n ü n d e b i r m a v u nayı batırmıştı. B i r gün de vapurla Üsküdar'a g i d i y o r d u m . Bir araba vapuru da asker ve m ü h i m m a t yüklemiş Üsküdar'a d o ğ r u yola çıkmıştı. D e n i z a l t ı b u a r a b a v a p u r u n u t o r p i l l e m e k istemiş, a n c a k t u t t u r a m a m ı ş ­ tı. T o r p i l r ı h t ı m a ç a r p a r a k p a r ç a l a n m a s ı n a n e d e n o l m u ş t u . K i m i g ü n v e geceler Çanakkale y ö n ü n d e n düşman uçakları kentin üzerine gelmeye v e b o m b a l a r atmaya b a ş l a m ı ş l a r d ı . B u u ç a k l a r a k a r ş ı t o p atışları yapı­ lır, k e n t h a l k ı k o r k u i ç i n d e k a l ı r d ı . K e n t i n k a l a b a l ı k y e r l e r i n d e atılan b o m b a l a r d a n yıkılan ve yanan binalar olurdu. İnsanlar da ölürdü. Bir gün M a h m u t p a ş a yöresinde K ü ç ü k C a m i yanına düşen bir b o m b a bir­ ç o k kişinin ölümüne n e d e n olmuştu. B u a r a d a Ü s k ü d a r ' d a d a iki b ü y ü k y a n g ı n ç ı k m ı ş , b i r ç o k e v y a n m ı ş t ı . O r d u m u z Ç a n a k k a l e ' d e d a y a n ı y o r d u . D ü ş m a n l a r ı n b i r k a ç b ü y ü k savaş gemisini batırmayı başarmıştık. A n c a k p e k ç o k şehit v e r i y o r d u k . Şam' d a n , B e r u t ' t a n b i r ç o k e ş r a f v e u l e m a İ s t a n b u l ' a gelmişler, V e l i a h t ' l a b i r ­ likte Ç a n a k k a l e ' y i z i y a r e t e g i t m i ş l e r d i . Bu arada G o b e n ve Breslau gemileri, T ü r k sancağıyla Karadeniz'e çıktılar, S i v a s t o p o l ' u b o m b a l a y a r a k v e R u s d o n a n m a s ı y l a savaşarak geri döndüler. ve

Mithatpaşa

mühimmatla

dolu

ve

oldukları

Mahmut halde

Şevket battılar.

Paşa

adlı

Sonunda,

gemilerimiz, düşman

asker Çanak­

kale'den püskürtüldü. B i r ç o k silâh ve y i y e c e k ele geçirildi. Y i y e c e k l e r İstanbul'a getirilerek

pazarlarda

satıldı.

D ü ş m a n ı n Ç a n a k k a l e ' d e n u z a k l a ş t ı r ı l m a s ı , İ s t a n b u l ' u a z ç o k ferahlandırmıştı. A r t ı k Yavuz ve Midilli adını alan A l m a n gemileri, bir gün Çanakkale'den çıktıklarında, Midilli mayınlara ç a r p a r a k batmıştı. B i r g ü n i k i n d i d e n s o n r a k o r k u n ç b i r p a t l a m a y l a b ü t ü n İ s t a n b u l sar­ s ı l d ı . H a y d a r p a ş a İ s t a s y o n u havaya u ç m u ş t u . B i r ç o k kişi ö l d ü . K i m i s i

126

TAMU YELLERİ

b u n u n b i r k a z a , k i m i s i ise b i r E r m e n i n i n sabotajı o l d u ğ u n u s ö y l e d i . G e r ­ ç e k anlaşılamadı. B ü t ü n b u işler o l u p b i t e r k e n , İ m p a r a t o r l u k y ö n e t i m i d e ağır aksak işlemekte devam e d i y o r d u . E b u l ' û l â (Mardinî) müsteşarlıktan ayrılarak m e b u s o l m u ş t u . Şeyhülislâm H a y r i de ayan üyesi o l u n c a b u n u n yerine, M u s a K â z ı m Şeyhülislâmlığa atanmıştı. H a y r i z a m a n ı n d a , " N ü f u s , M ü n a k e h a t v e M ü f a r e k a t " h a k k ı n d a b i r yasa tasarısı h a z ı r l a n m a k istenmişti. Fetva E m i n i H a y d a r b a ş k a n l ı ğ ı n d a müsteşar H a c ı Evliya, K a d ı a s k e r Ö m e r Hulusi, b e n , İstanbul Kadısı Mustafa, ve o zaman henüz m e k t u p ç u olan E b u l ' û l â ' d a n o l u ş a n b i r k o m i s y o n k u r u l m u ş t u . Çalışmalar b i r s o n u c a ulaş­ m a d a n bu komisyon dağılmıştı. Sonradan, Şer'iye mahkemelerinin Ad­ liye

Nazareti'ne

bağlanması

konusunda

bir

yasa

hazırlanmıştı.

Bu

gerçekleşti. Musa K â z ı m ı n Şeyhülislâmlığı sırasında müsteşarlığa atandım. 5- Abdülhamid'in Ölümü-Kızıl Sultan'ın Boynunda Taşıdığı Gizemli Kitap ve B a ş k u m a n d a n Enver Paşa'nın M e r a k ı A b d ü l h a m i d ' i n tahttan indirildikten sonra Selânik'e g ö t ü r ü l m ü ş ol­ d u ğ u n u d a h a ö n c e s ö y l e m i ş t i m . B a l k a n Savaşı ç ı k m a s ı ü z e r i n e k e n d i s i İ s t a n b u l ' a g e t i r i l m i ş v e B e y l e r b e y i S a r a y ı ' n a y e r l e ş t i r i l m i ş t i . D ü n y a Sa­ vaşı s ü r e s i n c e , A b d ü l h a m i d , a i l e s i , h i z m e t ç i l e r i v e m u h a f ı z l a r ı y l a b i r ­ likte bu sarayda yaşamıştı. Yaşı dolayısıyla h e p hasta o l d u ğ u n u işitiyorduk. S o n u n d a 1 3 3 3 ( d e m e k k i 1917) y ı l ı s o n l a r ı n a d o ğ r u ö l m ü ş t ü . C e n a z e s i T o p k a p ı Sarayı'na götürüldü. G e r e k e n işler o r a d a yapıldıktan sonra, bü­ y ü k t ö r e n l e Ayasofya C a m i i ' n d e c e n a z e n a m a z ı k ı l ı n a r a k , S u l t a n M a h ­ mut Türbesi'nde defnedildi. Ertesi g ü n S a d a r e t ' t e n v e Beşiktaş S a r a y ı ' n d a n Ş e y h ü l i s l â m M u s a K â z ı m ' a t e l e f o n e d i l e r e k , A b d ü l h a m i d ' i n ö l d ü ğ ü B e y l e r b e y i S a r a y ı ' n a gi­ d i l e c e ğ i , heyette

bulunmak üzere Meşihat'tan birinin gönderilmesi

istenmiş. O tarihte b e n m ü s t e ş a r d ı m , bu gibi d u r u m l a r d a d a , Şeyhülis­ l â m y e r i n e m ü s t e ş a r ı n g i t m e s i g e l e n e k t i . M u s a K â z ı m , ö ğ l e d e n s o n r a sa­ a t i k i d e D o l m a b a h ç e S a r a y ' ı n d a b u l u n m a m ı söylemişti. H a v a ç o k s o ğ u k t u . T r a m v a y a b i n e r e k B e ş i k t a ş ' a g i t t i m . Saraya v a r d ı ğ ı m d a , h a d e m e l e r v e ağalar b e n i B a ş m a b e y i n c i Tevfik'in odasına götürdüler. İ ç e r i d e , sonra­ d a n S a d r a z a m o l a n Salih Paşa ve H a z ı m B e y oturmakta idiler. Tevfik, b e n i m de o t u r m a m ı söyleyerek, ağalardan birini çağırttı. Heyetin t a m a m

TAMU

YELLERİ

127

o l d u ğ u n u , Padişah'ın yanında b u l u n a n B a ş k u m a n d a n vekili ve H a r b i y e Nazırı Enver Paşa'ya h a b e r verilmesini söyledi. B i r süre b e k l e n d i k t e n sonra, E n v e r Paşa yanımıza geldi. H a v a d a n s u d a n k o n u ş u l d u k t a n son­ r a , E n v e r Paşa d e n i z m o t o r u n u n h a z ı r l a n m a s ı n ı e m r e t t i . Saat a k ş a m beşb u ç u k altı o l m u ş t u . K ı ş , k a r a n l ı k s o ğ u k . . . H a r b i y e N a z ı r ı ' n ı n ö z e l d e n i z m o t o r u n a , h e p b i r l i k t e b i n d i k . D o ğ r u c a B e y l e r b e y i S a r a y ı ' n a g i d i l d i . Sa­ r a y m u h a f ı z l a r ı n d a n A l b a y M a n a s t ı r l ı R a s i m v e B i n b a ş ı R ı z a , b i z i rıh­ t ı m d a karşılayarak, sarayın ikinci katına çıkardılar. Enver Paşa, o r a d a bulunanlara, A b d ü l h a m i d ' i n içinde ö l d ü ğ ü odayı göstermelerini emret­ ti. O d a , s a r a y ı n d o ğ u y a b a k a n y a n ı n d a , b a h ç e ü z e r i n d e y d i . O d a n ı n ya­ n ı n d a b i r b a n y o d a i r e s i , b u n u n d a y a n ı n d a , eski y e n i b i r ç o k m a r a n g o z l u k araç ve gereçleri bulunan bir o d a vardı. K ü ç ü k b i r geçenekten geçile­ r e k , sarayın d e n i z e b a k a n y ö n ü n e g e ç i l i y o r d u , b u r a d a , A b d ü l h a m i d gün­ d ü z l e r i o t u r u r , d e n i z i g ö z l e r m i ş . A r k a d a k i o d a d a d a yatar kalkar, d e ğ e r l i e ş y a l a r ı n ı o r a d a b u l u n d u r u r m u ş . E n v e r Paşa s a r a y ı n ö n ü n d e k i o t u r m a odasını, kısaca gözden geçirdikten sonra, doğru yatak odasına yöneldi. B i z de o n u i z l e d i k . Paşa'nın sabırsızlık ve gizli b i r h e y e c a n i ç i n d e bu­ lunduğunu seziyordum. Kapının önüne geldiğimizde, b u n u n m ü h ü r l ü ol­ duğunu

görmüştük.

Enver

Paşa,

kapıyı

kimin

mühürlediğini

ve

a n a h t a r ı n ı n k i m d e o l d u ğ u n u , s i n i r l i b i r sesle s o r d u . A l b a y R a s i m , b u yerlerin muhafazasına m e m u r o l d u ğ u cihetle, c e n a z e çıkarıldıktan son­ ra, görevini yaparak kapıyı kendisinin m ü h ü r l e d i ğ i n i , anahtarın da ken­ d i s i n d e o l d u ğ u n u b i l d i r d i . E n v e r Paşa, m ü h ü r ü n s ö k ü l m e s i n i v e k a p ı n ı n açılmasını emretti. Bu arada, diğer görevliler ve ağalar da ç e v r e m i z d e bulunuyorlardı. M ü h ü r söküldü ve kapı açıldı. İ ç e r i girdik. K a p a l ı ve bir süredir ısıtılmayan o d a s o ğ u k ve rutubet­ l i y d i . U z u n süre b u r a d a k a l m a m ı z g e r e k t i ğ i n d e ü ş ü n e c e k t i . S a n ı y o r u m Salih Paşa, b u d ü ş ü n c e y i ileri sürdü. O d a d a b ü y ü k b i r yeşil ç i n i soba v a r d ı . E n v e r Paşa, y ü k s e k sesle s o b a n ı n y a k ı l m a s ı n ı e m r e t t i . O d a d a u z u n kalmadığımız takdirde sobanın yakılmasına gerek olmayacağını, sobayı yanık bırakarak dışarı ç ı k m a m ı z ı n ve kapıyı m ü h ü r l e m e m i z i n d o ğ r u ol­ mayacağını, söyleyecek o l d u m . K i m olduğunu şimdi anımsayamadığım biri k o l u m d a n ç e k e r e k beni susturdu. Ağalar koşarak o d u n getirip so­ bayı

yaktılar.

B u o d a y a n i ç i n g e l d i ğ i m i z h e n ü z s ö y l e n m e m i ş t i . N e y a p a c a ğ ı m ı z ı bil­ miyordum.

TAMU

128

YELLERİ

Ö n c e A b d ü l h a m i d ' i n i ç i n d e ö l d ü ğ ü o d a n ı n g e n e l g ö r ü n ü ş ü n ü anlat­ maya çalışayım. Daha ö n c e de söylediğim gibi, oda, doğuya ve bahçeye bakıyordu; d ö r t köşe ve büyüktü. K a p ı d a n girince sağdaki duvarın ö n ü n d e , içinde bir lavabo bulunan, bir eczahaneyi andırır b ü y ü k bir d o l a p vardı. Bu d o l a b ı n r a f l a r ı n d a , çeşitli şişeler, traş a r a ç v e g e r e ç l e r i , k o k u şişeleri b u ­ lunuyordu. B u n u n yanında, b u n a b e n z e r bir başka d o l a p daha vardı. A b d ü l h a m i d ' i n i ç i n d e yattığı v e ö l d ü ğ ü k a r y o l a t a h t a d a n y a p ı l m ı ş t ı ; b u ­ n u n başyanı y ü k s e k ve ayakyanı alçaktı. Baş ve ayak u c u n d a iki u z u n y a s t ı k b u l u n u y o r d u . Tavana asılı, v i ş n e ç ü r ü ğ ü r e n g i n d e k a d i f e b i r ç i ­ b i n l i k v e ö r t ü t ü m yatağı v e k a r y o l a y ı i ç i n e a l ı y o r d u . A y r ı c a k a d ı n efen­ diye ö z g ü b i r karyola daha vardı. Karyolaların baş uçlarında, ve odanın şurasına b u r a s ı n a k o n u l m u ş k ü ç ü k m a s a l a r ı n ü z e r i n d e , çeşitli c ı g a r a ağız­ lıkları t a b a k a l a r göze ç a r p ı y o r d u . K a p ı n ı n sol y a n ı n d a a k lake b o y a l ı süslü b i r m a s a v e d o l a p d u r u y o r d u . B u n u n ü z e r i n d e K u r a n , Şifaı Ş e r i f g i b i k i t a p l a r g ö r d ü m ; c i l t l e r i e p e y e s k i m i ş t i . Yeşil ç i n i s o b a i k i p e n c e r e ara­ s ı n d a y d ı . E n v e r P a ş a d o ğ r u yatağa y a k l a ş m ı ş , yastığı k a l d ı r m ı ş t ı . Yastı­ ğ ı n altında eski m o d e l altıpatlar b i r t a b a n c a , v e m u ş a m b a y a sarılmış k i t a p g i b i b i r şey v a r d ı . E n v e r p a ş a , b u n u n a ç ı l m a s ı n ı i s t e d i . M u ş a m b a a ç ı l d ı , i ç i n d e b ü y ü k b i r " V ı k ı f " ( T ü r k ç e ' y e vasiyetname o l a r a k çevrilebilir, a n c a k v a s i y e t n a m e i l e v e A b d ü l h a m i d ' l e ilgisi y o k t u r . B e l k i M u s k a d e m e k d a ­ ha d o ğ r u olacaktır. Bu k o n u d a aşağıda gerekli a ç ı k l a m a d a da bulunula­ caktır) olduğu görüldü; ç o k özenle yazılmış bir el yazmasıydı, cetvel ve rakamları da kara ve kızıl m ü r e k k e p l e düzenlenmişti. Enver Paşa, bu­ nu g ö r ü n c e şaşkınlıkla b u n u n ne o l d u ğ u n u s o r d u . Kendisine, b u n u n , İ m a m A l i ' n i n ( H a z r e t i A l i ) d ü z e n l e d i ğ i " S a d r e n d e r S a d r " Vıkfı o l d u ğ u n u , s a v a ş l a r d a , p a d i ş a h l a r ı n b u n u g ö ğ ü s l e r i n d e , b a ş l a r ı n d a , y a d a san­ caklarda taşıdıklarını s ö y l e d i m . ( B u anıları okuyacaklara, meraklarını gidermek için, bu k o n u d a bildiklerimi ve öğrendiklerimi, ayrıca Osmanlı İ m p a r a t o r l a r ı n ı n ve A b d ü l h a m i d ' i n b o ş söylentilere nasıl bağlı oldukla­ rını, d ü ş ü n c e düzeylerini ve kafa yapılarını göstermek amacıyla, bu b ö ­ lümün sonunda anlatacağım). E n v e r Paşa Vıkfı e l i m d e n a l a r a k b i r s ü r e sessiz o n a b a k t ı . S o n r a ağır ağır başını kaldırarak bizleri süzdü. " H a y ı r , d e d i , aradığımız bu değil. A b d ü l h a m i d tahttan i n d i r i l d i k t e n s o n r a , S e l â n i k ' e g ö t ü r ü l ü r k e n b o y n u n ­ d a , b i r k i t a b a b e n z e r b i r şey asılı o l d u ğ u h a l d e gitmişti. İ s t a n b u l ' a g e r i

TAMU

129

YELLERİ

getirildiğinde, b o y n u n d a y i n e b u k i t a p asılıydı. A r a d ı ğ ı m ı z b u d u r . V e b u n u b u l m a l ı y ı z . D o l a p l a r d a n b a ş l a y a l ı m " . B ö y l e s ö y l e y e r e k k a p ı n ı n s o l ya­ nındaki dolaba d o ğ r u y ü r ü d ü . Kendisini izledik. D o l a p açıldı, ve için­ dekiler b i r b i r dışarı çıkarılmaya başlandı. Ö n c e , y ü r e k b i ç i m i n d e kara d e r i d e n y a p ı l m ı ş , a y r ı c a b o y u n a a s ı l a c a k g i b i b i r d e askısı o l a n b i r ç a n ­ ta ele geçti. Kilitliydi. Ortada b u l u n a n b i r masa üzerinde, b i r halkaya dizili p e k ç o k anahtar vardı. B u n l a r ı n h e p s i d e n e n d i , a n c a k çanta açıl­ m a d ı . E n v e r Paşa b u k o n u d a ç o k i v e c e n d a v r a n ı y o r d u . A n a h t a r l a r ı b i r k ı y ı y a fırlattı, ç a n t a n ı n k e s i l m e s i n i e m r e t t i . B e n k e s i l m e s i n e k a r ş ı ç ı k a ­ c a k o l d u m . K ı z g ı n l ı k l a " a n a h t a r o l m a d ı ğ ı n a g ö r e b a ş k a y o l y o k " , yanıtı­ nı verdi. Çanta, kilide yakın bir yerden bıçakla kesildi. Çantanın içinde, ş i m d i sayısını a n ı m s a y a m a d ı ğ ı m c a n f e s k e s e l e r v a r d ı . B u n l a r a ç ı l d ı k t a , h e r b i r i n d e y ü z e r altın o l d u ğ u g ö r ü l d ü . A y r ı c a , çanta, m e c i d i y e v e me­ c i d i y e ç e y r e k l e r i y l e d o l u y d u . E n v e r P a ş a , b o ş b i r s a n d ı k getirtti. Ç a n t a ­ yı,

içindekilerle

birlikte

bu

sandığa

koydurttu.

Yeniden

dolap

k a r ı ş t ı r ı l m a y a b a ş l a n d ı . S o n u n d a d i k d ö r t g e n , b i r k i t a p b o y u n d a , kâğı­ d a sarılı, i p l e b a ğ l ı , v e d ü ğ ü m y e r i k ı r m ı z ı m u m v e A b d ü l h a m i d ' i n m ü h ü r ü ile m ü h ü r l ü b i r şey b u l u n d u . E n v e r Paşa, c o ş k u y l a : " H a h işte b u d u r , açın bakalım", dedi. Kâğıt yırtıldı; şimdi gözlerimizin ö n ü n d e , ince tahtadan yapılmış, A b ­ d ü l h a m i d ' i n k e n d i e l i y l e y a p ı l m ı ş o l d u ğ u k u ş k u s u z , d i k d ö r t g e n , b i r ki­ t a p b ü y ü k l ü ğ ü n d e b i r k u t u v a r d ı . K u t u n u n ü z e r i n d e , n e r e s i n d e n , nasıl a ç ı l a c a ğ ı n ı b e l i r l e y e n h i ç b i r g ö r ü n t ü y o k t u . E n v e r Paşa b u n u e l i n d e evi­ r i p çevirdikten sonra, bizlere uzattı. B i r k a ç kişi e v i r i p çevirdikten son­ ra,

açılacak bir yerini bulamayarak,

şaşkınlıkla birbirine

bakarken,

B i n b a ş ı R ı z a k u t u y u e l i n e a l a r a k ö z e n l e i n c e l e d i , v e h e p i m i z i n şaşkın bakışlarımız ö n ü n d e , i n c e c i k , a n c a k b i r tırnak girebilecek b i r yerini bu­ l a r a k , c o ş k u y l a p a r m a k l a r ı n ı o n o k t a d a d e n e m e y e k o y u l d u v e k ü ç ü k par­ m a ğ ı n ı n tırnağını d o k u n d u r d u ğ u n d a kutu b i r d e n a ç ı l a r a k , i ç i n d e b u l u n a n e l m a s l a r o r t a y a s a ç ı l d ı . A ğ a l a r e ğ i l e r e k b u n l a r ı y e r d e n t o p l a d ı l a r v e ku­ tuya d o l d u r d u l a r . İrili ufaklı b i r ç o k elmas p a r ç a l a r ı y l a karşı karşıya i d i k . Enver Paşa, bunları tartmak i ç i n b i r terazi istedi. M u h a f ı z l a r k ü ç ü k b i r t e r a z i b u l a r a k g e t i r d i l e r . E l m a s l a r ı n b i r b u ç u k k i l o d a n a ğ ı r o l d u ğ u anla­ şıldı. İrice b i r elmas bir kâğıda sarılıydı. Kâğıt açıldıkta b u n u n p e m b e r e n k t e o l d u ğ u g ö r ü l d ü . K u t u , i ç i n d e e l m a s l a r l a b i r l i k t e y e n i d e n sarıla­ rak, öteki eşyaların b u l u n d u ğ u sandığa yerleştirildi. Enver Paşa: " İ ş t e F. 9

130

TAMU

YELLERİ

aradığımız b u y d u , artık soru ç ö z ü l d ü ! " , d e d i . G e c e epey ilerlemişti. En­ ver Paşa, b i r kova su getirttirerek sobayı söndürttü. Sandığı o d a d a bıra­ k a r a k dışarı ç ı k t ı k . K a p ı kilitlendi v e A l b a y R a s i m tarafından m ü h ü r l e n d i . R ı h t ı m d a b e k l e y e n m o t o r a , E n v e r P a ş a , S a l i h Paşa, H a z ı m B e y v e b e n b i n d i k . Enver Paşa, albaya dikkatli olması k o n u s u n d a e m i r verdi. Kara­ d e n i z ' d e n b u z g i b i b i r r ü z g â r e s m e k t e , t o z g i b i v e sert k a r t a n e l e r i y ü z ü ­ m ü z ü k a m ç ı l a m a k t a y d ı . Y o l b o y u n c a E n v e r Paşa sessiz k a l d ı . B i z d e , saygılı o l m a k i ç i n h i ç b i r şey k o n u ş m a d ı k . D o l m a b a h ç e Sarayı'na vardığımızda, rıhtımdan doğruca Başmabey i n c i T e v f i k ' i n o d a s ı n a g i t t i k . S a r a y d a h e r k e s ayaktaydı. A ğ a l a r , h a d e ­ m e l e r ortalıkta d o l a ş ı y o r l a r d ı . Tevfik, E n v e r Paşa'ya, P a d i ş a h ' ı n k e n d i s i n i b e k l e d i ğ i n i s ö y l e d i . E n v e r Paşa, o d a d a n ç ı k a r k e n , b i z l e r e d ö n e r e k , o r a ­ d a o t u r m a m ı z ı b i l d i r d i . G e c e saat o n b i r i g e ç i y o r d u . B a ş m a b e y i n c i Tevfik' in odası sıcaktı. K a l o r i f e r l e r y a n ı y o r d u . Süslü salon, tavandaki kristal a v i z e l e r d e n d ö k ü l e n e l e k t r i k ışığı a l t ı n d a p ı r ı l p ı r ı l d ı . B a ş m a b e y i n c i n i n e m r i üzerine getirilen çayları da içince, kendimize iyice gelmiştik. A n ­ cak bekleyiş sürüyordu. Son vapurların zamanı çoktan geçmişti. Geceyi n e r e d e g e ç i r e c e ğ i m i , yoksa b u sarayda m ı alıkonulacağımızı d ü ş ü n ü y o r ­ d u m . A y r ı c a b u b e k l e y i ş e b i r a n l a m d a a r ı y o r d u m . M e ğ e r Sultan R e ş a d ' d a , A b d ü l h a m i d ' i n s ü r g ü n e g i d e r k e n v e d ö n ü ş t e b o y n u n d a taşıdığı kitabı m e ­ r a k e d e r m i ş ve Enver Paşa'dan araştırma sonuçları üzerine bilgi alırmış. B i r süre s o n r a i ç e r i saray a ğ a l a r ı n d a n b i r i g i r d i , Tevfik'e yaklaşarak, Salih P a ş a ' n ı n p a d i ş a h t a r a f ı n d a n ç a ğ ı r ı l d ı ğ ı n ı b i l d i r d i . Salih Paşa, h e m e n ye­ r i n d e n k a l k a r a k , a ğ a n ı n a r d ı n d a n d ı ş a r ı ç ı k t ı . B i z g e n e b e k l i y o r u z . Git­ t i k ç e ş i d d e t l e n e n r ü z g â r ı n u ğ u l t u s u işitiliyor. B i r süre d a h a g e ç t i . A z ö n c e Salih P a ş a ' n ı n ç a ğ ı r ı l d ı ğ ı n ı b i l d i r e n ağa y e n i d e n i ç e r i g i r d i . Tevfik'e, b e ­ ni göstererek, b e n i m de padişah tarafından çağırıldığımı bildirdi. Yerim­ d e n kalktım. B i r y a n d a n n e l e r o l d u ğ u n u , n e l e r l e karşılacağımı d ü ş ü n e r e k , ağayı i z l e d i m . M e r d i v e n l e r d e n ç ı k a r a k H a r e m d a i r e s i n e g e ç t i k . Sağa y ö ­ n e l d i k , i l e r i d e b i r k a p ı n ı n ö n ü n d e b i r b a ş k a ağa b e k l i y o r d u . B e n i o r a y a g ö t ü r e n ağa " E f e n d i y i i ç e r i d e n b e k l i y o r l a r " , d i y e r e k o ağaya b ı r a k t ı . A ğ a içeri girdi, az sonra dışarı çıkarak, " B u y u r u n " , d e d i , ve b e n i m l e birlik­ te içeri girdi. Padişah'ın beni çağırdığı söylendiğinden beri, doğal olarak, heyecan ve kuşku i ç i n d e y d i m . Nasıl sorularla karşılacağımı b i l e m e m e k t e n ileri

TAMU YELLERİ

131

g e l i y o r d u b u n l a r . A y r ı c a i l k k e z b i r p a d i ş a h ı n karşısına ç ı k ı y o r d u m . Başm a b e y i n c i n i n sıcak odasında oturur ve çay i ç e r k e n kafamdan ayrıksın d ü ş ü n c e l e r g e ç i p d u r m u ş t u . D e v l e t a c ı m a s ı z b i r savaş i ç i n d e y d i . O sava­ ş ı y ö n e t e n b a ş k u m a n d a n v e k i l i y l e , b i r g e c e , g i z e m l i b i r d e n i z gezisi y a p ­ m ı ş , ö l m ü ş b i r p a d i ş a h ı n , o t u z ü ç y ı l milletin t e p e s i n d e t u z d ö ğ m ü ş , Ülkeye v e m i l l e t e k a n k u s t u r m u ş K ı z ı l s u l t a n ' ı n , y a t a k o d a s ı n ı g ö r m ü ş , eşyaları­ n ı k a r ı ş t ı r m ı ş t ı k . Savaş i ç i n d e v e kış k ı y a m e t b i r g e c e d e b ö y l e b i r işi y a p ­ m a m ı z ı n b i r n e d e n i o l m a l ı y d ı . S o n r a , m i l l e t i n v e c e p h e l e r d e savaşan a s k e r l e r i n , y i y e c e k v e ı s ı n a c a k t a n y o k s u n b u l u n d u k l a r ı b i r s ı r a d a , sıca­ c ı k a y d ı n l ı k , süslü, a m b a r l a r ı h e r ç e ş i t y i y e c e k l e d o l u b i r saraya gelmiş­ tik. Oysa, Çanakkale'de, ve bütün c e p h e l e r d e , düşmanlar, şu anda, a s k e r l e r i m i z e e n g ü ç l ü z ı r h l ı l a r ı v e t o p l a r ı y l a , ateş v e ö l ü m y a ğ d ı r m a k ­ taydılar. S a r a y ı n b i l m e d i ğ i m d a i r e l e r i n d e , s a l o n l a r ı n d a , o d a l a r ı n d a , sul­ tanlar, ş e h z a d e l e r , rahat y a t a k l a r ı n d a , s ı m s ı c a k , m i d e l e r i d o l u o l a r a k u y u m a k t a b u l u n u y o r l a r d ı . Millet o n l a r ı g ö r e m e z d i b i l e ; onlar, milleti gör­ m e z l e r d i . B u ç e l i ş k i b e n i sarsmıştı. A y r ı b i r d ü n y a n ı n k a p ı s ı n d a n gir­ miştim,

yeryüzünde

değil de,

sanki başka b i r â l e m d e ,

gökyüzünde

y a ş a m a k t a o l a n l a r ı n k a t ı n a ç ı k m ı ş t ı m . Ş i m d i d e , y o k s u l v e zavallı ulu­ s u n e n b a ş ı n d a b u l u n a n , a ğ z ı n d a n ç ı k a n h e r s ö z b i r yasa o l a n kişiyle k a r şılacaktım. Sanırım d u y d u ğ u m heyecanın kaynağını biraz anlatabildim. Bu h e y e c a n ve şaşkınlık i ç i n d e içeri girmiştim. İ ç e r i g i r d i ğ i m d e Sultan R e ş a d , b i r i s k e m l e d e o t u r u y o r d u ; ş i ş m a n göv­ d e s i n i d e n g e d e t u t m a k i ç i n o l a c a k , sol k o l u v e y a n ı y l a , süslü b i r masaya d a y a n m ı ş t ı . E n v e r v e Salih P a ş a l a r o n u n k a r ş ı s ı n d a b i r e r i s k e m l e d e o t u r ­ maktaydılar. Ne yolda selâmlayacağımı b i l e m e d i ğ i m i ç i n , şaşkınlık için­ de, h e r h a n g i b i r kişiyi selâmladığım z a m a n yaptığım hareketi yaptım. S u l t a n R e ş a t g ü l ü m s e y e r e k : " G e l b a k a l ı m K â m i l E f e n d i , gel b i z i m m ü ş ­ k ü l ü m ü z ü h a i l e y l e " , d e d i , b u n u s ö y l e r k e n , y a n ı m d a k i ağaya b i r k o l t u ğ u i ş a r e t e d e r e k , b u n u n k e n d i y a k ı n ı n a g e t i r i l m e s i n i e m r e t t i , b a n a d a eliy­ l e oraya o t u r m a m ı e m r e t t i . Y e n i d e n k e n d i s i n i selâmlayarak o t u r d u m . Sul­ tan h e m e n söze başladı: " B i l m e m bilir misiniz, d e d i , b i z i m biraderin b i r ç o k kadınları vardı; bunlara n e d e n i r d i ? " B u soru üzerine biraz to­ parlanmıştım. B e k l e t m e d e n yanıtladım: " E v e t e f e n d i m , d e d i m , nikâhlı o l a n l a r d a n başkalarına müstefrişe d e n i r " . Sultan Reşat, h e m e n konuş­ t u : " S o r a c a ğ ı m şey m i r a s l a ilgili, d e d i . B u m ü s t e f r i ş e d e n i l e n l e r i n mi­ ras h a k k ı v a r m ı d ı r ? " . İ ş i n A b d ü l h a m i d ' i n m i r a s ı s o r u n u o l d u ğ u n u

132

TAMU YELLERİ

anlamıştım; içime su serpildi. O zamana d e k yüzlerce binlerce karma­ şık k o n u y u ç ö z ü m l e m i ş t i m . Bu konularda yeterli bilgim ve d e n e y i m i m v a r d ı . A n c a k b u k e z k a r ş ı m d a d e v l e t i n v e d i n i n b a ş ı H a l i f e v e a y r ı c a da­ mat o l m a k dolayısıyla B a ş k u m a n d a n Vekili vardı. İkisinin de miras ko­ nusunda benim bildiklerimin yüzde birini bilmediklerinden kuşkum y o k t u . D i n i n k o y d u ğ u k u r a l l a r ı r a h a t l ı k l a a n l a t a b i l e c e k t i m . B u n l a r iş­ lerine g e l m e z , ya da b e ğ e n m e y e b i l i r l e r d i . Ne var ki, k o r u y u c u s u o l d u k ­ ları, k o r u m a k l a görevli b u l u n d u k l a r ı dine karşı gelemezlerdi. Olsa olsa bana kızarlardı, gözden düşerdim. Zaten gözde değildim. Şeyhülislâm yerine orada b u l u n u y o r d u m . İslâm dininin miras kurallarının ne denli k a r m a ş ı k o l d u ğ u n u y e n i k u ş a k l a r b i l m e z l e r . A t a t ü r k M e d e n i k a n u n u ge­ tirterek bu karmaşık kuralları tüm sakıncaları ve haksızlıklarıyla bir­ likte o r t a d a n kaldırmıştır. Yeni kuşaklar b u n d a n dolayı d a Atatürk'e b o r ç ­ ludurlar.

Rahatlamıştım. Sultan Reşad'a: " E f e n d i m i z , d e d i m (Böyle denilirdi o z a m a n ) m a l û m u h i l â f e t p e n a h i l e r i d i r k i , (Siz H a l i f e o l m a k d o l a y ı s ı y l a p e k alâ b i l i r s i n i z k i ) b i r z a t , n i k a h l a m a k s u r e t i y l e d ö r t k a d ı n l a e v l e n e ­ bilir. N i k â h l ı o l a n b u d ö r t k a d ı n ı n d a mirasta h a k k ı vardır. A n c a k ö l e ­ nin ç o c u ğ u varsa, d ö r t k a d ı n ı n mirastaki payı b i r s e m e n ( s e k i z d e b i r ) o r a n ı n d a o l u r . M ü s t e f r i ş e l e r ise m i r a s a k a t ı l a m a z l a r . " Sultan R e ş a t , " H a , dedi. (Söze başladığında hep " h a " dediğini o zaman saptadım), d e m e k b i r a d e r d e n kalan n e varsa miras o l a c a k " . " E v e t e f e n d i m i z " , diye yanıt v e r d i m . Padişah, eliyle Enver Paşa'yı göstererek " A m a b u n l a r birader­ d e n kalan bazı şeyleri almak istiyorlar", dedi. " Z ü l f ü y a r a " d o k u n m u ş o l d u ğ u m u sanarak k ü ç ü k bir heyecana kapıldım, kendimi tuttum, dinin gereği ve g e r ç e k uygulama neyse ikirciksiz söyleyecektim: " E f e n d i m i z , H ü k ü m e t v e Saray a d ı n a k i m i e ş y a a l ı n a b i l i r . Ç ü n k ü s a r a y l a r d a b u l u ­ n a n b ü t ü n eşyalar d e m i r b a ş sayılır ve b u n l a r H a n e d a n ı n d ı r . H a n e d a n ı n o l a n eşya d o ğ a l o l a r a k m i r a s a g i r m e z . B u n l a r d e v l e t i n d i r . M i r a s a gire­ c e k eşya v e d e ğ e r l e r , k i ş i n i n k e n d i s i n e ait p a r a , m ü c e v h e r , t a p u y a b a ğ l ı arazi v e emlâktir. B u n l a r , varisler arasında taksim o l u n u r " . P a d i ş a h , b a n a dikkatle baktı. " H a , şimdi o r a d a g ö r d ü ğ ü n ü z ü söyledikleri şeyler mira­ sa girer m i ? " , diye sordu. " E v e t e f e n d i m i z " , diye bu soruyu yanıtladım. Padişah, ötekilere d ö n e r e k : " H a , müşkil halloldu.", d e d i ; v e yarı doğ­ r u l u r g i b i d a v r a n d ı . B u n u n ü z e r i n e , g ö r ü ş m e n i n bittiği anlaşılmıştı. H e p b i r l i k t e ayağa k a l k a r a k d ı ş a r ı ç ı k t ı k . A ş a ğ ı y a B a ş m a b e y i n c i n i n o d a s ı n a

TAMU

YELLERİ

133

i n d i k . E n v e r P a ş a , S a l i h P a ş a ' y a , " s i z i eve b ı r a k ı r ı z " d e d i , s o n r a b a n a d ö n e r e k , " S i z de b i z d e kalırsınız", diye ekledi. Teşekkür e d e r e k , izin v e r i l i r s e Fatih'te d o s t l a r ı m d a n b i r i n i n e v i n d e k a l m a k i s t e d i ğ i m i s ö y l e ­ d i m . E n v e r Paşa b i r a n d ü ş ü n d ü , s o n r a : " İ y i a m a , g e c e y a r ı s ı n ı g e ç t i , o r a y a nasıl g i d e r s i n i z , d e d i . B i r y o l u var, b i z e g i d e r i z o r a d a n sizi g ö n d e ­ r i r i m . " diye e k l e d i . H e p birlikte kalktık, E n v e r ve Salih Paşalarla bir­ likte o t o m o b i l e b i n d i k . B e ş i k t a ş ' t a n a z ö t e d e Salih Paşa'yı e v i n e b ı r a k t ı k . S o n r a K u r u ç e ş m e ' d e k i yalıya g e l d i k . N ö b e t ç i a s k e r l e r s e ğ i r t e r e k B a ş k u ­ m a n d a n ı karşıladılar. Enver Paşa şoföre b e n i g i d e c e ğ i m yere götürmesi­ ni

emretti,

bu

arada,

sırtından

samur

kaplı

pelerinini

çıkararak,

ü ş ü m e m e m i ç i n sırtıma a l m a m ı s ö y l e d i v e b a n a u z a t t ı . G e r ç e k t e n s o ğ u k t u ve tirtir t i t r i y o r d u m . P e l e r i n işime yaradı. S o k a k l a r b o m b o ş t u . Başkent u y k u d a y d ı . K ö p r ü h e n ü z a ç ı l m a m ı ş o l d u ğ u i ç i n g e ç t i k , Fatih'te d o s t u ­ m u n evine v a r d ı k . İ n d i ğ i m d e t e ş e k k ü r e d e r e k , şoföre p e l e r i n i teslim ettim. Verilen e m i r g e r e ğ i n c e ertesi gün gene B e y l e r b e y i Sarayı'na gidile­ r e k eşyanın saptanması ve defterlere geçirilmesi g e r e k i y o r d u . Varisler a r a s ı n d a , A b i d i n , A b d ü r r a h i m v e B u r h a n a d ı n d a k i ş e h z a d e l e r v e b i r ta­ k ı m sultanlar vardı. A n c a k b u n l a r d a n kimisi k ü ç ü k , kimisi de ortalar­ da yoklardı. B e n , S a l i h Paşa v e H a z ı m b i r l i k t e B e y l e r b e y i S a r a y ı ' n a v a r d ı k . B u a r a d a Salih P a ş a ' y ı b i r k ö ş e y e ç e k e r e k , g e c e k i s o r u v e y a n ı t l a r k o n u s u n ­ da kendisinin düşüncesini s o r d u m . Yanıtlarımın hepsinin doğru oldu­ ğ u n u , k i m s e n i n b u n l a r d a n alınamayacağını b i l d i r d i . Eşyaların saptanması, v e d e ğ e r l e n d i r i l m e s i işine b a ş l a n d ı . A b d ü l h a m i d ' i n k ı z l a r ı o l a n sultan­ ları Celâlettin A r i f temsil e d i y o r d u . Öteki varislerin de vekilleri vardı; a y r ı c a d e ğ e r s a p t a m a s ı i ç i n b i r E r m e n i k u y u m c u g e t i r t t i r i l m i ş t i . Varis­ l e r i n v e k i l v e t e m s i l c i l e r i k a l a b a l ı k t ı . S a r a y ı n d e n i z y ö n ü n d e k i b i r salo­ n u n d a t o p l a n ı l d ı . O n l a r ayakta v e b i z o t u r m u ş o l d u ğ u m u z h a l d e , g e c e k i s a n d ı k getirttirildi. K u y u m c u ö n c e e l m a s k u t u s u n u b i r m a s a ü z e r i n e koy­ d u . Elmasları birer birer inceleyerek değerlerini bildirmeye başladı. Bu arada birlikte g ö t ü r d ü ğ ü m ü z kâtipler söylenenleri defterlere işliyorlar­ d ı . G e c e g ö r m ü ş o l d u ğ u m u z p e m b e e l m a s a sıra g e l d i . K u y u m c u , m e n d i ­ lini çıkararak bu elması ovuşturmaya başladı.

T a ş ı n p e m b e l i ğ i gitti.

K u y u m c u , A b d ü l h a m i d ' i n aldatılmış o l d u ğ u n u , taşın b o y a n m ı ş bulun­ d u ğ u n u söyledi. S o n u n d a , kitap b i ç i m i n d e k i k u t u n u n i ç i n d e k i elmasla­ r ı n t o p l a m d e ğ e r i n i n k ı r k b e ş b i n lira o l d u ğ u saptandı.

O tarihte bu

134

TAMU YELLERİ

k ı r k b e ş b i n altın d e m e k t i . B u n d a n s o n r a tahviller, y e r l i y a b a n c ı hisse se­ n e t l e r i d e f t e r e g e ç i r i l d i . P a r a l a r , altın v e m e c i d i y e l e r n e varsa b i r b i r sayılarak saptandı. D i ğ e r o d a , d o l a p ve sandıklar g ö z d e n geçirildi. H i ç g i y i l m e m i ş i ç ç a m a ş ı r l a r ı , ç o r a p l a r , a ç ı l m a m ı ş k o k u ş i ş e l e r i , b ü y ü k ku­ tularda bisküviler, k a ç a k tütün d o l u paketler, b a ş k a c a çeşitli cıgara ve t ü t ü n l e r , ç e ş i t l i k u l l a n ı l m ı ş k u l l a n ı l m a m ı ş m a r a n g o z l u k aygıtları, b i l e ğ i taşına d e k n e varsa g ö r ü l ü p y a z ı l d ı . B a h ç e n i n y u k a r ı s ı n d a , o r t a halli b i r zenginin sarayına b e n z e y e n b i r ahırdaki at ve arabalar g ö r ü l e r e k değer­ lendirildi. O tarihte, O s m a n l ı sarayında, Veliaht'ın başkanlığında n a z ı r l a r d a n oluşan bir H a n e d a n Meclisi vardı. Yusuf İzzettin'in intiharından sonra Vahidettin veliaht o l m a k l a b u m e c l i s i n başkanıydı. B u n u n e m r i gereğin­ ce, A b d ü l h a m i d ' i n mühürleri, yapılan zabıt, bulunan bütün evrak, özel n o t d e f t e r l e r i , b u l u n a n m ü c e v h e r , p a r a d i ğ e r e ş y a n ı n y a z ı l ı o l d u ğ u def­ terler, b u m e c l i s e g ö n d e r i l m e k g e r e k i y o r d u . M ü h ü r l e r o r t a d a y o k t u . K a dınefendiye

haber

salarak

mühürleri

istettik.

Gelen

yanıtta,

A b d ü l h a m i d ' i n m ü h ü r l e r i n i n o ğ l u S e l i m E f e n d i ' y e v e r i l m e s i n i vasiyet etmiş o l d u ğ u , bu n e d e n l e m ü h ü r l e r i n Selim Efendi'de olduğu bildirildi. K e n d i s i n e b u k o n u d a h a b e r s a l ı n d ı . E r t e s i g ü n ü saraya g e l e c e ğ i h a b e r i alındı. A b d ü l h a m i d ' i n siyasal g ö r ü ş l e r i v e d e v l e t i d a r e s i b a k ı m ı n d a n d ü ş ü n ­ celeri b e n i p e k ilgilendirmekteydi. O t u z ü ç yıllık istibdadı süresince ne gibi düşüncelerle devleti yönetmiş olduğunu m e r a k e d i y o r d u m . Bu ko­ n u d a b i r şeyler ö ğ r e n m e k u m u d u y l a , elime g e ç e n t ü m kâğıtları okuyor­ d u m . H i ç b i r şey b u l a m a d ı m . B i r ara e l i m e k ü ç ü k b i r d e f t e r g e ç t i ; b i r c e p d e f t e r i . B u defter, o t u z ü ç y ı l m i l l e t e a c ı ç e k t i r m i ş , İ m p a r a t o r l u ğ u n yıkılmasına n e d e n o l m u ş o l a n a d a m ı n , nasıl b i r kara cahil o l d u ğ u n u o r ­ taya k o y m a k t a y d ı . G e r ç e k t e n b u d e f t e r k a r g a c ı k b u r g a c ı k y a z ı l a r l a v e i m l â y a n l ı ş l a r ı y l a d o l u y d u . Yazısı o k u n m a y a c a k d e n l i k ö t ü y d ü . D e f t e r ­ d e y a z ı l ı o l a n ş e y l e r ise f e r m a n n u m u n e l e r i y l e , havalesi g e r e k e n e v r a k üzerine yazılacak irade n u m u n e l e r i n d e n ibaretti. Ertesi günü sarayda b u l u n d u ğ u m u z sırada, Selim E f e n d i ' n i n geldiği v e b i z i ç a ğ ı r d ı ğ ı b i l d i r i l d i . O r t a katta, d e n i z y ö n ü n d e b i r o d a y a gittik. B i r koltukta yayılmış o t u r u y o r d u , karşısında da üç sandalye vardı. İ ç e r i girdiğimizde, memnuniyetsizliğini belirten b i r hareketle, bize sandalye­ l e r i g ö s t e r d i . Salih P a ş a , H a z ı m B e y v e b e n o t u r d u k .

135

TAMU YELLERİ

O r t a d a n kısa b o y l u , ş i ş m a n c a , b e l d e n y u k a r ı s ı g e l i ş m i ş , b e l d e n aşa­ ğısı k ı s a , y ü z ü v e y a n a k l a r ı d o l g u n , g ö z l e r i M o ğ o l y a d a T a t a r g ö z l e r i gi­ bi yumuk, küçük ve çekikti. B e n b a ş tarafta o t u r m u ş t u m . H e m e n b a n a d ö n e r e k , sinirli o l d u ğ u b e l l i b i r sesle: " M ü h ü r l e r i i s t i y o r m u ş s u n u z . N e y a p a c a k s ı n ı z m ü h ü r l e ­ r i ? d e d i . B a b a m o n l a r ı n b a n a v e r i l m e s i n i vasiyet e t m i ş t i r v e m ü h ü r l e r b e n d e d i r . H e r ihtimale karşı o n l a r ı n b e n d e kalması gerekir. M ü h ü r l e r i k i m s e y e v e r e m e m ! " . K e n d i s i n e ş u yanıtı v e r d i m : " H a k l ı s ı n ı z . A n c a k m ü ­ h ü r l e r i isteyen b i z d e ğ i l i z , b i l d i ğ i n i z g i b i b i r H a n e d a n M e c l i s i vardır, b i z b u m e c l i s t e n a l d ı ğ ı m ı z e m i r g e r e ğ i n c e , s i z d e n m ü h ü r l e r i i s t e d i k . Bil­ diğiniz gibi bu mühürler, b i r ç o k berat, ferman, anlaşma ve kararlara b a s ı l m ı ş , d e v l e t i n ç e ş i t l i i ş l e r i n e ait e v r a k a b a s ı l m ı ş t ı r . İ l e r i d e t a r i h ba­ k ı m ı n d a n i n c e l e m e l e r d e kullanılmaları olasılığı vardır. B u y ü z d e n özel surette ve m ü z e l e r d e saklanmaları gerekir. Bildiğiniz gibi Yusuf İzzet­ t i n E f e n d i ' n i n t e r e k e s i a r a s ı n d a b u l u n a n k e n d i s i n e v e v a l i d e sultana ait m ü h ü r l e r d e H a n e d a n M e c l i s i ' n c e istenmiş v e b u m e c l i s e teslim edilmiştir. B i z a n c a k g ö r e v i m i z i y e r i n e g e t i r m e k i ç i n sizi r a h a t s ı z e t t i k . " S ö z l e r i ­ m i n s o n u n a d o ğ r u S e l i m E f e n d i k ı s ı k b a k ı ş l a r ı n ı b e n d e n a y ı r m ı ş , Salih Paşa'ya v e H a z ı m B e y ' e b a k ı y o r d u . K o n u ş m a m ı b i t i r d i ğ i m d e ; o n l a r , Se­ lim Efendi'nin bakışlarından kendilerinin ne düşündüklerini sormakta o l d u ğ u n u a n l a m ı ş o l a c a k l a r k i , b e n i o n a y l a y a n kısa k o n u ş m a l a r d a b u ­ lundular. B u n u n üzerine Selim Efendi sinirli b i r hareketle elini c e b i n e attı, b i r k â ğ ı d a sarılı o l a r a k A b d ü l h a m i d ' i n m ü h ü r l e r i n i ç ı k a r d ı , b i z e d o ğ r u uzatarak: "İşte mühürler, d e d i , m ü h ü r l e r b e n d e . . . bunları kimse­ y e v e r e m e m ! " B u n l a r ı s ö y l e r k e n , k â ğ ı d ı a ç m ı ş m ü h ü r l e r i b i z e d o ğ r u uza­ tarak gösteriyordu. Kâğıdın i ç i n d e üç tane m ü h ü r vardı. Bunlardan biri n e c e f taşından yapılmış ü ç köşeliydi, diğeri altın v e ü ç ü n c ü s ü b o n c u k ­ tan yapılmıştı. Biryüzlerinde " A b d ü l h a m i d " , diğer yüzlerinde, ivediden p e k s e ç e m e d i m " H a m i d " gibi b i r yazı kazılıydı. Elmasların b u l u n d u ğ u k u t u n u n ü z e r i n d e g ö r d ü ğ ü m ü z m ü h ü r ü n ü ç ü n c ü m ü h ü r o l d u ğ u anlaşı­ l ı y o r d u . S e l i m E f e n d i , k â ğ ı d ı y e n i d e n s a r a r a k m ü h ü r l e r i c e b i n e koyar­ ken: "İşte mühürleri gördünüz. Onlar bendedir. Kimseye veremem, dedi. H a n e d a n M e c l i s i istiyorsa b e n d e n istesin". B u n u n ü z e r i n e k e n d i s i n e : " Ç o k doğru söylüyorsunuz, ancak, istendiğinde bu mühürleri H a n e d a n M e c ­ lisine v e r e c e ğ i n i z e dair b i z e b i r yazı verirseniz g ö r e v i m i z i kolaylaştır­ mış

olursunuz",

dedim.

Biraz

arkasında

ayakta

duran

birine,

136

TAMU

YELLERİ

s ı k ı l m ı ş ç a s ı n a " Y a z b i r şey b u n l a r a v e r e l i m " , d e d i . O kişi, b i r m a s a ba­ ş ı n a g e ç e r e k b i r ş e y l e r k a r a l a d ı , S e l i m E f e n d i ' y e v e r d i . S e l i m E f e n d i ya­ z ı y ı o k u d u , i m z a etti v e b a n a v e r d i . K a ğ ı t t a ş u n l a r y a z ı l ı y d ı : " P e d e r i m e r h u m u n vasiyeti ü z e r e b e n d e b u l u n a n m ü h ü r l e r i k e n d i m H a n e d a n ı Saltanat M e c l i s i A l i s i n e t a k d i m e d e c e ğ i m i b e y a n e d e r i m " . B u k a ğ ı d ı a l m a k l a g ö r ü ş m e m i z s o n a e r m i ş t i . H e p b i r l i k t e ayağa kal­ k a r a k o d a d a n ç ı k t ı k . D ı ş a r ı d a , a ğ a l a r d a n b i r i s i n e , S e l i m E f e n d i ' n i n ya­ nındaki kişinin k i m o l d u ğ u n u sorduk. D a m a d ı olduğunu öğrendik. Adını şimdi anımsayamıyorum. Sarayda b u l u n d u ğ u m u z sıralarda, öğle yemeklerini Muhafızlarla ve A l b a y R a s i m ' l e birlikte y i y o r d u k . S o n u n d a b ü t ü n eşyalar saptandı, de­ ğerlendirildi, defterlere geçirildi. Y ü z k ı r k küsur b i n altınlık b i r miras s a p t a n m ı ş t ı . B u k o n u d a b i r r a p o r y a z ı l m a s ı g e r e k i y o r d u . Salih Paşa b u ­ n u b e n i m y a z m a m ı i s t e d i . B e n d e , b u l u n a n eşyalar, b u n l a r ı n k u y u m c u ve varisler vekilleri h u z u r u n d a değerlendirildiği konusunda b i r r a p o r yazdım, h e p birlikte imza edildi ve H a n e d a n Meclisi Alisi'ne sunulmak üzere gönderildi. Ertesi günü, b ü t ü n mücevher, para ve tahvillerin Galata'da Deutsche Ban­ k a g ö t ü r ü l ü p t e s l i m e d i l m e s i e m r e d i l d i . H e y e t h a l i n d e saraya g i d e r e k , b u d e ğ e r l e r i a l d ı k , g e n e m o t o r l a v e h e y e t h a l i n d e b i l d i r i l e n b a n k a y a va­ rarak teslim ettik, karşılığında aldığımız m a k b u z u H a n e d a n M e c l i s i ' n e s u n d u k . B u k e z , d i ğ e r e ş y a l a r ı n k e n d i l e r i n e t e s l i m i n i istediler. Y e n i d e n saraya g i d e r e k , giysi, ç o r a p , t ü t ü n , k o k u ş i ş e l e r i , m a r a n g o z aygıtları n e v a r s a , t o p a r l a y a r a k b i r m o t o r l a S a r a y b u r n u ' n a gittik. Ç ü n k ü b u eşyala­ rın, Topkapı Saray'ında, H a r e m Dairesi denilen yerde bir odaya konul­ m a s ı istenmişti. T o p k a p ı S a r a y ı ' n ı n z e m i n k a t ı n d a , Valide sultanlara ö z g ü o l d u ğ u s ö y l e n e n rutubetli b i r o d a b i z e gösterildi. Eşyaları buraya güzel­ c e istif e t t i r d i k . O d a n ı n k a p ı s ı n ı k i l i t l e d i k . A r k a d a ş l a r ı m S a l i h P a ş a v e K a z ı m B e y , k a p ı n ı n t a r a f ı m d a n m ü h ü r l e n m e s i n i istediler. M u m v e s i c i m b u l u n d u , b e n d e m u m u n ü z e r i n e , " H ü s e y i n K â m i l " yazılı kişisel mühü­ rümü v u r d u m . Bu yaptıklarımızı da ayrı bir r a p o r l a H a n e d a n Meclisi­ n e b i l d i r d i k . B ö y l e c e A b d ü l h a m i d ' i n m i r a s işi s o n a e r d i r i l m i ş o l d u . A n c a k b ü t ü n b u i ş l e r i n b i r d e a r k a s ı v a r d ı r k i , i l e r i d e sırası g e l d i ğ i n d e anlatı­ lacaktır.

TAMU

YELLERİ

137

6- Kızılsultan'ın Yaşamı B o y u Yanında Taşıdığı ve G e c e l e r i Yastı­ ğının Altına K o y d u ğ u Tılsımlı Muskanın Ö y k ü s ü Y u k a r ı k i b ö l ü m d e , A b d ü l h a m i d ' i n yastığının a l t ı n d a , m u ş a m b a y a sa­ rılı b i r

"Vıkıf"

b u l d u ğ u m u z u , b u n u n karşısında h e p i m i z i n şaşırdığımı­

zı söylemiş, ayrıca bu k o n u d a bilgi vermeye çalışacağımı bildirmiştim. Ş i m d i , ister " V ı k ı f " , ister t ı l s ı m l ı m u s k a , ister, s ö y l e n t i s e l b i r vasiyet, h e r n e ise, b u g i z e m l i n e s n e ü z e r i n e b i l d i k l e r i m i e l i m d e n g e l d i ğ i n c e açık­ lamaya çalışacağım. B ö y l e c e , o t u z ü ç yıl b i r k o s k o c a devletin ve soylu b i r ulusun başında b u l u n m u ş , devletin p a r ç a l a n m a s ı n a n e d e n o l m u ş , ulusa k a n kusturmuş b i r kişinin, kafa yapısı, k ö r inançlara bağlılığı d a h a k o ­ lay a n l a ş ı l m ı ş o l a c a k t ı r . Ö y k ü ç o k eski tarihlerden kaynaklanan b i r söylentiye dayanmakta­ dır. " T u h f e " sahibi V e h b i ' n i n b i r b e y t i n d e ş ö y l e d e n i l i y o r : Drefşi kâviyani şol deri bayrakla etmiştir D e m i r c i Kâve Dahhâk'i anınla b e r b a d D a h h â k , İslâmiyet'ten ö n c e İran'da e g e m e n o l a n D a h h â k ' i M a r i a d ı n d a z a l i m b i r şahtır. G ü n l e r d e n b i r g ü n b u ş a h ı n i k i o m u z u n d a , y ı l a n b i ç i ­ m i n d e y a r a l a r ç ı k a r . B u y a r a l a r şaha ç o k a c ı ç e k t i r m e k t e v e z a m a n ı n bilginleri ne acıları geçirebilmekte, ne de yaraları iyi e d e b i l m e k t e d i r l e r . Şeytan, bilgin kılığına girip şahın karşısına çıkar, iyileşmesi i ç i n h e r gün i k i k ü ç ü k e r k e k ç o c u ğ u n b e y n i n i n b u y a r a l a r ü z e r i n e k o n u l m a s ı n ı salık v e r i r . Ş a h ı n a d a m l a r ı k ü ç ü k e r k e k ç o c u k a v ı n a ç ı k a r l a r , h e r g ü n yakala­ dıkları iki k ü ç ü k e r k e k ç o c u ğ u ö l d ü r e r e k beyinlerini yaraların üstüne koyarlar. Şahın acıları diner, ne var ki, yaralar g e ç m e z . K ü ç ü k e r k e k ç o ­ c u k avı s ü r e r g i d e r . K e n t t e d e m i r c i l i k y a p a n K â v e a d ı n d a b i r a d a m var­ dır. Ş a h ı n c e l l a t l a r ı d a h a ö n c e K â v e ' n i n b i r k ü ç ü k o ğ l u n u , b e y n i n i şaha götürmek üzere öldürmüşlerdir. Kâve'nin bir k ü ç ü k oğlu daha vardır; ve o gün, babası çalışırken o da k ö r ü ğ ü işletmektedir. Şahın adamları d ü k k â n ı basarlar, b u ç o c u ğ u d a alıp g ö t ü r m e k istemektedirler. B i r i n c i o ğ l u n u y i t i r m i ş o l a n K â v e , b u k e z isyan e d e r . Â t e ş v e k ı v ı l c ı m l a r l a d e l i k d e ş i k o l m u ş ö n l ü ğ ü n ü ç ı k a r ı p b i r s ı r ı ğ ı n u c u n a b a ğ l a y a r a k s o k a ğ a fır­ lar. D a h h â k ' t a n y a k ı n a n l a r ı n k e n d i a r d ı n a d ü ş m e s i n i , b u z a l i m ş a h t a n k u r t u l m a k i ç i n savaşıma k a t ı l m a s ı n ı ç e v r e s i n e b a ğ ı r ı r . D a h a ö n c e K â v e gibi ç o c u k l a r ı n ı yitirmiş olanlar, zalim şahtan k u r t u l m a k isteyenler Kâ­ v e ' n i n y a n ı n a k o ş a r l a r . K â v e , b a ş t a , e l i n d e u c u n d a ö n l ü ğ ü asılı s ı r ı k sa-

138

TAMU

YELLERİ

raya h ü c u m e d i l i r , savaşdır v e s o n u n d a z a l i m şah e l e geçirilir. A n c a k k e n ­ disini

yok

edemezler,

çünkü

Dahhâk

sihirbazdır;

hiçbir

silâh o n u

ö l d ü r e m e z . B u n u n ü z e r i n e K â v e v e a r k a d a ş l a r ı , ş a h ı b i r m a ğ a r a y a ka­ p a t ı r l a r , a ç v e s u s u z b ı r a k a r a k ö l m e s i n i sağlarlar. H a l k , d e m i r c i K â v e ' n i n ş a h o l m a s ı n ı ister. K â v e b u n u k a b u l e t m e z , D a h h â k ' ı n z u l m ü n d e n k a ç a r a k Z a b l i s t a n ' d a y e r l e ş m i ş Ç e m ş i d o ğ u l l a r ı n d a n F e r i d u n ' u n şah o l ­ masını önerir. F e r i d u n şah o l u n c a K â v e ' y i b a ş k u m a n d a n yapar, eski de­ r i d e n d e l i k d e ş i k d e m i r c i ö n l ü ğ ü n ü n d e l i k v e yırtıkları m ü c e v h e r l e r , altın v e i n c i l e r l e s ü s l e n i r v e o n a r ı l ı r , v e b u ö n l ü k s a n c a k sayılır, b ü t ü n savaş­ l a r a b u s a n c a k l a g i d i l i r v e h e p s i n d e n u t k u y l a d ö n ü l ü r . İşte b u s a n c a ğ a D r e f ş ' i K â v i a n i " adı verilir. A r a d a n zamanlar geçer; Sasaniyan'da Ekâsire Devletleri, bu " D r e f şi K â v i y a n i " y i kutsal b i r b a y r a k o l a r a k kabul ederler. Ç o k y ı l l a r s o n r a İ s l â m i y e t o r t a y a ç ı k a r . H a z r e t i Ö m e r ' i n halifeliği z a m a n ı n d a , S a a d b i n Vakkas, İ r a n ü z e r i n e savaşa girişir, İ r a n ' ı işgal e d e r , b u a r a d a , E k a s i r e ' n i n s o n şahı Y e z d i c i r d Ş a h ı t u t s a k e d e r , t o p r a k l a r ı n ı da İslâm hükümetine bağlar. Bu arada, şahların hazineleri de ele geçi­ rilmiştir, b u n l a r i ç i n d e " D r e f ş ' i K â v i y a n i " d e vardır. Bunlar, M e d i n e ' y e getirilir. H a z r e t i Ö m e r , savaşta yararlıkları g ö r ü l e n l e r arasında e l d e e d i l e n ganimetleri paylaştırır. " D r e f ş ' i K â v i y a n i " n i n , b i r karış genişliğinde ve b i r b u ç u k karış u z u n l u ğ u n d a b i r b ö l ü m ü d e Hazreti A l i ' y e düşer. Ku­ y u m c u l a r bu parçaya o z a m a n o n b i n d i n a r değer biçmişlerdir. Elde edi­ len ganimetler arasında kimi tarih kitaplarında yazıldığına göre, ü ç y ü z arşın b o y u t l u d ö r t k ö ş e b i r h a l ı v a r d ı . B u halı çeşitli m ü c e v h e r l e r v e i p e k ­ l e r l e i ş l e n m i ş t i . T ö r e n g ü n l e r i n d e s e r i l i r v e ü z e r i n e ş a h l a r ı n t a h t l a r ı kurulurmuş. Şimdi, karıda

da

"Vıkıfın

ne

bildirdiğim

yolla gibi,

düzenlendiğini "Drefş'i

anlatalım.

Kâviyani",

bir

idi, ve Kâve çalışırken b u n u ö n l ü k olarak kullanırdı, ve

kıvılcımlardan

Dahhâk

bu

tarafından

deri

da

delik

deşik

olmuştu.

parçasından yapılan

cezalandırmakla,

Daha

deri

yu­

parçası

s ı ç r a y a n ateş

Sonradan,

zalim

şah

bayrak altında toplanan halk

Kâve'nin

önlüğü

bir

sancak

niteliği k a z a n m ı ş , b u n d a n s o n r a g i r i ş i l e n savaşlara b u n i t e l i k l e g ö t ü r ü l ­ m ü ş v e u t k u y a u l a ş ı l m ı ş t ı . S a a d b i n V a k k a s İ r a n ' d a savaştığı s ı r a d a , İran­ lılara R ü s t e m b i n Z a l k u m a n d a e d i y o r d u . M ü s l ü m a n l a r b i r t ü r l ü y e n g i y e k a v u ş a m ı y o r l a r d ı . S a a d b i n V a k k a s H a z r e t i Ö m e r ' e b a ş v u r a r a k , utku-

TAMU YELLERİ

139

n u n sağlanması için r i c a d a b u l u n m u ş t u . H a z r e t i Ö m e r b u k o n u d a H a z ­ r e t i A l i ile g ö r ü ş t ü ğ ü n d e , H a z r e t i A l i , k e n d i s i n e ş u n l a r ı s ö y l e m i ş t i r . " O Drefş'i Kâviyani denilen sancak deriden yapılmış olup, daha ö n c e bir demircinin önlüğü idi ve kıvılcımlardan delik deşik olmuştu. A n c a k ön­ l ü k b ö y l e c e b i r vıkıf (Dinsel kalıt anlamında) niteliği kazanmıştır. B u n a karşı, o n u y e n e b i l e c e k b i r " v ı k ı f " d ü z e n l e y e r e k g ö n d e r m e k gerekir. B u n u b e n y a p a r ı m " . H a z r e t i A l i , b ö y l e s ö y l e y e r e k " S a d r e n d e r S a d r " a d ı ve­ rilen " V ı k f ı " kendisi d ü z e n l e y e r e k İran'da b u l u n a n Saad b i n Vakkas'a göndermiş, b u n u n üzerine İslâm orduları İranlıları y e n m e y i başarmış­ lar, a l d ı k l a r ı g a n i m e t l e r a r a s ı n d a , " D r e f ş i K â v i y a n i " y i d e e l e g e ç i r m i ş ­ lerdir. İşte E n v e r Paşa ile b i r l i k t e A b d ü l h a m i d ' i n yastığı a l t ı n d a b u l d u ğ u ­ m u z , b u Hazreti Ali tarafından düzenlenmiş " V ı k ı f t ı . A b d ü l h a m i d ' i n b u n u h i ç y a n ı n d a n ayırmadığı anlaşılıyor. A n c a k i n s a n ı n u s u n a b i r s o r u t a k ı l ı y o r ; R u s l a r A y a s t a f a n o s (Yeşil­ köy) önlerine geldiklerinde, A b d ü l h a m i d b u " V ı k ı f ı başının ö n ü n e ko­ y u p o n l a r ı n k a r ş ı s ı n a ç ı k m a y ı nasıl o l u p d a d ü ş ü n e m e m i ş t i r . B e l k i b ö y l e yapsaydı, Rus orduları Moskova'ya d e k kaçarlardı. D e m e k k i , " V ı k ı f l a , t ı l s ı m l a , m u s k a y l a , " D r e f ş ' i K â v i y a n i " y l e sa­ vaş kazanılamıyor. B ü y ü k b i r asker o l a n H a z r e t i Ö m e r ' i n , H a z r e t i A l i " V ı k f ı n ı hazırladığı sırada, Saad b i n Yakkas'a y e t e r i n c e asker g ö n d e r ­ miş o l d u ğ u n d a n kuşku yoktur. Ayastafanos'a gelen R u s o r d u s u komuta­ n ı n ı n e l i n d e s a n c a k o l a r a k " D r e f ş ' i K â v i y a n i " y o k t u . Savaşlar u s l a v e güçle kazanılır. Anafartalar'da Mustafa K e m a l ' i n başında " V ı k ı f " de­ ğil, u s vardı. Kurtuluş Savaşımız U s ' u n utkusudur. " V ı k ı f , A b d ü l h a m i d ' i n t a h t t a n i n d i r i l m e s i n i ö n l e y e m e m i ş t i r . B u s ö z l e r , g e l e c e k k u ş a k l a r ı n ku­ laklarına küpe olmalıdır.

7 - İ m p a r a t o r l u ğ u n S o n Surre E m i n i O l u y o r u m " B u r a d a b i r n e b z e tevakkuf e d e r e k , i l e r i d e b u satırları o k u y a c a k o l a n l a r o l u r s a , b u n l a r l a b i r a z h a s b ü h a l e t m e y i m ü n a s i p g ö r d ü m . B u ha­ tıratı k a l e m e a l m a k t a n m a k s a d ı m , t a r i h y a z m a k d e ğ i l d i r . Â c i z l e r i , sade­ c e ö m r ü m b o y u v e b u l u n d u ğ u m m e m u r i y e l e r dolayısıyla karşılaştığım b a z ı ahvali ( o l a y l a r ı ) g e l e c e k k u ş a k l a r a i n t i k a l e t t i r m e k , a y r ı c a ihtiyar­ l ı k g ü n l e r i m d e o y a l a n m a k m ü l a h a z a s ı y l a h a r e k e t e t t i m . G e r ç i , hatıra-

140

TAMU YELLERİ

tımda muayyen b i r tarihi sıralama takip etmeye çalıştım; a n c a k gene de kusurlarım olmuş olabilir; hafızamda yanıldığım, lüzumsuz tekrarlama­ larda b u l u n m u ş o l d u ğ u m y e r l e r şüphesiz vardır. B u n u n i ç i n , b u hatıratı o k u y a c a k o l a n l a r d a n â c i z l e r i n i p e ş i n d e n m a z u r g ö r m e l e r i n i v e affetme­ lerini rica e y l i y o r u m . " D a h a ö n c e d e a n l a t t ı ğ ı m g i b i , D ü n y a Savaşı p a t l a k v e r d i ğ i n d e b i z l e r Y e m e n ' d e n İstanbul'a d ö n m e k ü z e r e y o l d a b u l u n u y o r d u k . D a h a ö n c e İkin­ c i Meşrutiyet ilân edilmiş, sonra A b d ü l h a m i d tahttan indirilmişti. B u olaylarda b e n i m d e üyesi o l d u ğ u m İttihat v e Terakki C e m i y e t i ' n i n bü­ y ü k payı vardır. S o n r a b i z Yemen'de iken Babıâli baskını o l m u ş ve Har­ b i y e Nazırı N a z ı m Paşa vurulmuştu. O tarihte S a d r a z a m K â m i l Paşa'ydı. B a b ı â l i b a s k ı n ı n d a b a ş r o l ü o y n a y a n E n v e r B e y (Paşa) i d i . G e r ç e k t e b u d a r b e n i n a r k a s ı n d a İttihat v e T e r a k k i C e m i y e t i b u l u n u y o r d u . A n c a k dar­ b e y e k a r ş ı n , c e m i y e t d o ğ r u d a n h ü k ü m e t i e l e a l m a k t a n k a ç ı n m ı ş , b i r sü­ r e d a h a g ö l g e d e kalmayı yeğlemişti. E n v e r B e y , Sultan R e ş a d ' d a n , M a h m u t Ş e v k e t P a ş a ' n ı n , a y n ı z a m a n d a h a r b i y e n a z ı r ı o l m a k k o ş u l u y l a , sadrıaz a m l ı ğ ı n a , İ z z e t P a ş a ' n ı n d a b a ş k u m a n d a n v e k i l l i ğ i n e a t a n d ı k l a r ı n a da­ i r i r a d e e l d e e t m e y i b a ş a r m ı ş t ı . K â m i l P a ş a istifa e d e r e k K ı b r ı s ' a gitti. Kimi nazırlar tutuklandı. İttihat ve T e r a k k i ' n i n eylemli o l a r a k y ö n e t i m i ele alması, M a h m u t Ş e v k e t P a ş a ' n ı n ö l d ü r ü l m e s i s o n u c u d u r . B u n u n ü z e r i n e Sait H a l i m Paşa S a d r a z a m o l m u ş , m u h a l i f l e r d e n b i r b ö l ü m ü k a ç m ı ş , b i r b ö l ü m ü asılmış, bir b ö l ü m ü de genellikle Sinop'a sürülmüşlerdir. B i z Y e m e n ' d e n İ s t a n b u l ' a g e l d i ğ i m i z d e i ç siyaset b a k ı m ı n d a n d u r u m b u y d u . Y e m e n ' d e t a n ı m ı ş o l d u ğ u m Vali v e K u m a n d a n , M e h m e t A l i P a ş a , İ s t a n b u l ' d a k o l o r d u k u m a n d a n ı o l a r a k b u l u n u y o r d u . A r a s ı r a b i z e gelir, genel d u r u m d a n s ö y l e ş i r d i k . Ç a n a k k a l e Savaşı ve savaşla ilgili d i ğ e r olaylar hakkında daha yukarı bölümlerde açıklamalarda bulunmuştum. İ t t i h a t ç ı l a r d a n b i r a z s ö z e t m e k i s t i y o r u m . Üst d ü z e y d e k i y ö n e t i c i l e r h ı r s l ı , k u r n a z , a n c a k i ç i n d e b u l u n u l a n k o ş u l l a r d a d e v l e t y ö n e t e c e k ni­ telikte k i ş i l e r d e ğ i l l e r d i . Ü s t d ü z e y d e r k e n , E n v e r , Talât v e C e m a l Paşa­ ları k a s d e d i y o r u m . B u n l a r y e t e r i n c e y ü r e k l i d e d e ğ i l l e r d i . N i t e k i m , p e r d e a r k a s ı n d a k a l m a y ı , İttihatçı o l m a y a n , n e v a r k i , İttihatçılara s e m p a t i gös­ teren, Sadrazamlar başkanlığında hükümetler kurulmasını, bu hükü­ metlerde

birkaç

nazırlıkla

yetinmeyi

yeğlemişlerdir.

Yürekli

TAMU YELLERİ

141

olmadıklarının bir başka kanıtı da, b ü y ü k yenilgiyle birlikte, Almanla­ r ı n a r d ı n a t a k ı l a r a k y u r t t a n k a ç m a l a r ı d ı r . E n v e r , n e d e n l i hırslı o l d u ğ u ­ n u , B a b ı â l i baskınıyla, Saray'a d a m a t o l m a k l a , k i m s e y e d a n ı ş m a d a n İ m p a r a t o r l u ğ u savaşa s o k m a k l a , K a r s ' t a d o k s a n b i n e r i k a r v e b u z l a r i ç i n e g ö m m e k l e v e d a h a s o n r a k i d a v r a n ı ş l a r ı y l a , y e t e r i n c e k a n ı t l a m ı ş t ı r . Ta­ lât, n a m u s l u , a n c a k y e t e n e k s i z b i r i y d i . C e m a l ise b i r k ü ç ü k E n v e r ' d i . O y s a İttihat v e T e r a k k i h a r e k e t i , b a ş l a n g ı ç t a ç o k o l u m l u v e i ç t e n l i k ­ liydi. Ülkeyi ve ulusu A b d ü l h a m i d istibdadından kurtarmak, Devlet'e ç e k i d ü z e n v e r m e k , u l u s u b i l i n ç l e n d i r m e k , b i r l i k t e y a ş a d ı ğ ı ç e ş i t l i ulus­ lar i ç i n d e yitip gitmesini ö n l e m e k a m a ç l a n ı y o r d u . A b d ü l h a m i d gibi b i r m ü s t e b i d i n tahttan i n d i r i l m e s i n i s a ğ l a m a k b ü y ü k b i r b a ş a r ı d ı r . A n c a k , asıl o n d a n s o n r a y a p ı l m a s ı g e r e k l i o l a n ş e y l e r y a p ı l a m a m ı ş , y ö n e t i c i l e r e b i r şaşkınlık, b i r n e yapacağını b i l e m e m e z l i k e g e m e n olmuştur. B u n d a b e l k i karşı karşıya b u l u n u l a n sorunların b o y u t l a r ı n ı n da katkısı vardır. H a l k d a b u d e n l i ö z g ü r l ü ğ e a l ı ş ı k d e ğ i l d i . İ s t a n b u l ' d a h e r k e s d i l e d i ğ i gi­ bi yazar k o n u ş u r olmuştu. Savaşlardaki yenilgiler, halkın gereksinmele­ rini

karşılamaktaki

güçlük

ve

gecikmeler,

muhaliflerin

her

çeşit

p r o p a g a n d a l a r ı , halkı İttihat ve T e r a k k i ' d e n uzaklaştırmıştı. Yönetici­ l e r b u n u a n l ı y o r l a r , h a l k ı k a z a n a c a k ö n l e m l e r e b a ş v u r a c a k y e r d e , sinir­ leniyorlar,

kızıyorlar,

bütün

güçleriyle

muhaliflere

yükleniyorlardı.

K a t i l l e r i b u l u n a m a y a n c i n a y e t l e r i ş l e n i y o r , b u n l a r h e p İttihat v e Terakk i ' n i n ü s t ü n e y ü k l e n i y o r d u . B u n l a r ı n s o n u c u n d a , adı ü s t ü n d e İttihat (Bir­ lik) o l a n e y l e m , b ö l ü n m e y e n e d e n o l m u ş t u . B ö l ü n m e o r d u y a d a bulaşmıştı. " H a l â s k â r a n " (kurtarıcılar) adında bir grup türemişti. Bu kez bölün­ m e y i ö n l e m e k için komitecilik y ö n t e m l e r i n e başvurulmuştu. B e n i m gibi alt d ü z e y d e b u l u n a n , g e n e l l i k l e m e m u r v e s u b a y o l d u k l a r ı i ç i n , o yıllar­ d a İ m p a r a t o r l u ğ u n ç e ş i t l i u z a k y ö r e l e r i n d e g ö r e v y a p a n kişiler, o l u p bi­ tenleri ç o k geç ya da hiç ö ğ r e n e m e m e k d u r u m u n d a kalmışızdır. İletişim ve ulaştırma güçlükleri yanında, genel m e r k e z i n aksak ve eksik çalışma­ ları d a b u n a n e d e n o l m u ş t u r . O l u p b i t e n l e r i b e n i m g i b i ç o k k i ş i n i n o n a y ­ l a m a d ı ğ ı b i r g e r ç e k t i r . İ m p a r a t o r l u ğ u n , 1914 K a s ı m ' ı n d a y a y ı n l a d ı ğ ı " C i h a d ı E k b e r " b e y a n n a m e s i y l e e y l e m l i o l a r a k savaşa g i r m e s i n d e n a z ö n c e Yemen'den d ö n d ü ğ ü m d e , tüm bu b ü y ü k kargaşanın içine düşmüş­ t ü m . Tutuklananlar, sürülenler, asılanlar o l m u ş t u . K i m l e r i n n i ç i n nele­ r i y a p t ı ğ ı b e l l i d e ğ i l d i . Savaşa g i r i l m e s i n i n b i l e k i m l e r i n i r a d e s i y l e y a d a o l u p b i t t i s i y l e g e r ç e k l e ş t i ğ i a n l a ş ı l a m a m ı ş t ı r . B i r ç e ş i t g i z l i ü ç l ü dikta-

142

TAMU YELLERİ

t ö r l ü k i ç i n d e b u l u n u l d u ğ u b i r g e r ç e k t i . D a h a savaşın i l k y ı l ı n d a , A l m a n ­ ların

Batı'da

umdukları

utkuya

erişememeleri

savaşın

sonucunu

saptamıştı. M a r n e c e p h e s i n d e çakılıp kalan Almanlar, Osmanlı İmpara­ torluğu ü z e r i n d e giriştikleri b ü y ü k baskılarla, yeni c e p h e l e r açılmasını sağlamak İngiliz ve Fransızları Asya ve Afrika'da zorlamak, b ö y l e c e Marn e ' d a b a ş a r ı y a u l a ş m a k sevdasına k a p ı l m ı ş l a r d ı r . A l m a n l a r ı n R u s l a r ü z e ­ rinde

kazandıkları

utku,

onlara

doğu

cephesinde

rahat

bir

soluk

a l d ı r m ı ş t ı . B i z i m Ç a n a k k a l e ' d e k a z a n d ı ğ ı m ı z u t k u ise, b u y o l l a y a r d ı m alamayan Rus İmparatorluğu'nun yıkılmasına n e d e n olmuştu. Alman­ lar b i z i m k a z a n d ı ğ ı m ı z b u utkuyla b ü y ü k b i r u m u d a kapılmışlardı. D o ­ ğu c e p h e s i n d e k i askerlerini Batı'ya sürebileceklerdi. Ne var ki, İngiliz ve Fransızları başka alanlarda oyalayarak u m d u k l a r ı utkuya daha ça­ b u k erişebileceklerini umut etmişlerdir. İngilizler b o ş durmamışlar, Arap­ ları parayla, başta L a w r e n c e o l m a k üzere çeşitli ajanlarıyla, ö z g ü r l ü k ve bağımsızlık vaadleriyle çoktan kendi yanlarına çekmişlerdi. Mısır'a v e A r a p Y a r ı m a d a s ı ' n a y ö n e l t i l e n saldırılar ( T ü r k - A l m a n s a l d ı r ı l a r ı ) , ula­ şım iletişim yetersizliğinden, ayrıca A r a p l a r ı n ihaneti y ü z ü n d e n sonuç­ s u z kalmıştır. İ n g i l i z l e r i n A r a p l a r ü z e r i n d e sağladığı e g e m e n l i k O s m a n l ı o r d u s u n u n g e n i ş c e p h e l e r ü z e r i n d e d a ğ ı l m a s ı n ı sağlamıştır. A y r ı c a silâh v e c e p h a n e y e t e r s i z l i ğ i , d ü z e n s i z l i k , u l a ş ı m g ü ç l ü k l e r i , a r a n ı l a n v e iste­ nilen s o n u ç l a r ı n sağlanması şöyle dursun, İ m p a r a t o r l u k topraklarının d ü ş m a n l a r eline geçmesine, zaten çeşitli ı r k ve uluslardan o l a n halkın b ü s b ü t ü n k o p m a s ı n a , ü l k e n i n ç ö z ü l m e s i n e y o l açmıştır. B i z b u d ü n y a savaşına, b i z e s ı ğ ı n m ı ş o l a n i k i A l m a n g e m i s i n i n K a r a ­ deniz'e çıkmasına izin vermek, ya da daha doğrusu bunu önleyememek, ya da b u n u istemek y ü z ü n d e n katılmışızdır. G o b e n ve Breslau gemileri­ nin, T ü r k d o n a n m a s ı eşliğinde K a r a d e n i z ' e çıkışı E k i m 1914'dedir. Bu­ nun

üzerine

Kasım

başlarında

İngiltere

ve

Fransa

bize

savaş

ilân

e t m i ş l e r d i r . B i z i m savaş i l â n ı m ı z ise 1 1 K a s ı m ' d a d ı r . T ü m b u n l a r v e da­ ha sonra o l u p bitenler tarih kitaplarında yazılıdır. " A c i z l e r i b i r n e b z e bu hususlara hülâsaten temas ettim". A b d ü l h a m i d ' i n ö l d ü ğ ü Şubat 1918'de, o r d u l a r ı m ı z b ü t ü n c e p h e l e r ­ d e y e n i k d u r u m d a y d ı l a r . S u l t a n R e ş a d ç o k yaşlı v e hastaydı. B ü t ü n " e m r ü k u m a n d a " , E n v e r , Talât v e C e m a l ' i n , ö z e l l i k l e E n v e r ' i n e l i n d e y d i . Y a l n ı z b i z i m o r d u l a r ı m ı z d e ğ i l , m ü t t e f i k l e r i m i z o l a n A l m a n , AvusturyaMacaristan ve Bulgaristan orduları da yenik ve umutsuz durumdaydı-

TAMU YELLERİ

143

lar. İ n g i l i z v e F r a n s ı z l a r , B a ğ d a t ' t a v e S u r i y e s ı n ı r ı n d a y d ı l a r . Ş e r i f H ü ­ s e y i n k r a l l ı ğ ı n ı i l â n e t m i ş t i . D o ğ u A n a d o l u R u s işgali a l t ı n d a y d ı . A n c a k Rusya'da patlak veren B o l ş e v i k İhtilâli, bu b ö l g e d e yitirdiğimiz toprak­ ları geri a l m a k olanağını bize vermişti. B i r k a ç y ı l d a n b e r i Suriye'de b i r diktatör b i r h ü k ü m d a r gibi h ü k ü m süren C e m a l Paşa, İngiliz v e A r a p sal­ dırılarına karşı koyamaz d u r u m d a y d ı . A r a p l a r askerlerimizi bu b ö l g e d e ar­ k a d a n vurmaktaydılar. G e n e l d u r u m u n b ö y l e o l d u ğ u b i r z a m a n d a , Osmanlı O r d u l a r ı B a ş k u m a n d a n Vekili E n v e r ' i n , b ü t ü n b i r kış g e c e s i n i , B e y l e r b e y i Saray'ında,

Abdülhamid'den

kalan

mücevherleri

araştırmakla

g e ç i r e b i l m e s i ve Sultan Reşad'a mirastan pay a l m a k istediğini söyleye­ b i l m e s i , b e n i m u s u m u n a l a m a y a c a ğ ı b i r işti. N e v a r k i , b i z b i r s ü r e d i r u s u n a l m a y a c a ğ ı ö y l e ş e y l e r l e s a r m a ş d o l a ş y a ş ı y o r d u k k i , ş a ş ı r m a yete­ n e ğ i m i z i y i t i r m i ş t i k . İşte d e v l e t i n , y u k a r ı d a ö z e t l e m e y e ç a l ı ş t ı ğ ı m b i r d u ­ r u m d a o l d u ğ u b i r sırada, Sultan Reşad tarafından, ö l ü m ü n d e n az ö n c e , f e r m a n v e i r a d e ile S u r r e E m i n i o l a r a k a t a n m ı ş t ı m . B a ş k u m a n d a n Veki­ l i E n v e r P a ş a ' n ı n , savaş c e p h e l e r i n d e k i a s k e r i n , c e p h a n e , y i y e c e k v e gi­ yeceklerinden ç o k A b d ü l h a m i d ' i n mücevherleriyle ilgilenmesi ne denli ş a ş ı r t ı c ı ise, b e n i m S u r r e E m i n l i ğ i m d e o d e n l i ş a ş ı r t ı c ı d ı r ; g i d e r e k da­ h a ç o k ş a ş ı r t ı c ı d ı r . Ç ü n k ü E n v e r P a ş a savaşın s o n u c u n u g ö r m ü ş v e ileri­ si için, yaşamını s ü r d ü r m e k için miras derdine düşmüş olabilir. A n c a k bir başkumandan vekilinin ç o k daha başka uğraşlar içinde bulunması gerektiği söylenebilir. Bu tartışmayı Tarih'e ve tarihçilere b ı r a k m a k ye­ r i n d e o l a c a k t ı r . B a ş k u m a n d a n v e k i l i d a m a t p a ş a n ı n n e g i b i h e s a p l a r ar­ d ı n d a b u l u n d u ğ u n u t a k d i r e t m e k , " â c i z l e r i n i n " işi o l m a m a s ı g e r e k i r . B e n i m Surre E m i n l i ğ i m e gelince...Önce Surre Eminliği nedir, b u n u özet­ leyeyim. Geleneksel olarak, Osmanlı padişahları, her yıl, güvenilir bir kişi s e ç e r e k , M e k k e Ş e r i f l e r i n e , A r a p ş e y h v e i l e r i g e l e n l e r i n e , d e ğ e r l i h e d i y e l e r , altınlar, a y r ı c a K a b e i ç i n ö r t ü g ö n d e r i r l e r d i . B u g e l e n e k d ü n ­ y a savaşı i ç i n d e d e s ü r d ü r ü l m ü ş t ü r . D ü n y a s a v a ş ı n ı n s o n y ı l ı n d a , sava­ şın b i t i m i n e b e ş altı a y k a l a , t ü m A r a p l a r ı n İ n g i l i z l e r l e b i r l i k t e b i z e karşı s a v a ş t ı k l a r ı n ı n b i l i n d i ğ i , M e k k e Şerifi H ü s e y i n ' i n b a ğ ı m s ı z l ı k ilân etti­ ğ i n i n b i l i n d i ğ i , M e k k e ' y l e u l a ş ı m ı n k e s i l d i ğ i n i n b i l i n d i ğ i b i r sırada, b u nasıl b i r devletti k i , güvenilir b i r a d a m ı , A r a p l a r a para ve hediyeler gö­ t ü r m e k i ç i n g ö r e v l e n d i r e b i l i y o r d u ? . S a n ı r ı m b u n d a n d a h a mantıksız, d a h a o l u m s u z , y e r s i z b i r d a v r a n ı ş b u l u n a m a z . D e v l e t l e r i n d e insanlar g i b i b u nadıklarına inanmak gerekecek. A n c a k bu konuda söyleyeceklerim bitmedi.

144

TAMU YELLERİ

8 - Surre E m i n i O l a r a k Yola Çıkıyorum-Mustafa K e m a l ' l e İlk Kar­ şılaşmam Surre Eminliğine Sultan R e ş a d ' ı n fermanıyla görevlendirilmiştim. A n c a k k ı s a b i r s ü r e s o n r a , 4 T e m m u z 1 9 1 8 ' d e S u l t a n R e ş a d ö l m ü ş t ü . Ye­ r i n e V a h i d e t t i n p a d i ş a h o l d u . B i r b a ş k a s ı n ı s e ç e r , b u işten k u r t u l u r u m diye umutlanmıştım. Ne var ki, yeni padişah, ölenin fermanını yeniledi. Artık kurtuluş yoktu. Araplara, şeyhlere verilecek hediyeler hazırlan­ mıştı. A y r ı c a sandıklar d o l u s u altın vardı. Saymak g ü ç l ü ğ ü n ü ö n l e m e k i ç i n , b u a l t ı n l a r t e r a z i ile t a r t ı l d ı , b u l u n a n a ğ ı r l ı ğ a g ö r e b ö l ü n e r e k , sa­ yıları saptandı. Ayrıca, evimin b u l u n d u ğ u sokakta, b a h ç e m i z d e , A r a p giysili a d a m l a r t a r a f ı n d a n , k ı l ı ç k a l k a n o y u n l a r ı , ç e ş i t l i g ö s t e r i l e r , tö­ renler yapıldı. İlâhiler, dualar o k u n d u . B i z de yol hazırlıklarımızı yap­ m ı ş t ı k . Ü l k e n i n i ç v e dış d u r u m u n a g ö r e , y e n i b i r s e r ü v e n e d o ğ r u y o l a ç ı k m a k t a o l d u ğ u m u b i l i y o r d u m . Başa gelen ç e k i l e c e k t i . Tanrı'dan baş­ k a d a y a n a ğ ı m y o k t u . Ü l k e y i s a r a n gaflet v e b u n a k l ı k b e n i d e e t k i l e m i ş o l a c a k ki, o n yaşlarında o l a n b i r o ğ l u m l a , o n i k i yaşlarında o l a n b i r kızı­ mı da birlikte götürmeyi kararlaştırmıştım. Gerçekte bu yapılacak iş de­ ğ i l d i . G ü n l e r d e n b i r g ü n H a y d a r p a ş a ' d a n , " A l a y ı v â l â " ile t r e n e b i n d i k . Bu arada m e y d a n a gelen ö n e m l i b i r değişiklikten söz etmeyi unut­ m u ş u m . 1917 y ı l ı b a ş l a r ı n d a S a d r a z a m Sait H a l i m P a ş a istifa e t m i ş v e y e r i n e Talât P a ş a , S u l t a n R e ş a d ' ı n s o n S a d r a z a m ı o l m u ş t u . B ö y l e c e İt­ tihat v e T e r a k k i , İ k i n c i M e ş r u t i y e t ' t e n h e m e n d o k u z y ı l s o n r a , d o ğ r u ­ d a n iktidarı ele a l m a k yürekliliğini gösterebilmişti. Vahidettin padişah o l d u ğ u n d a , İ t t i h a t ç ı l a r ı h i ç s e v m e m e s i n e k a r ş ı n , k e n d i s i n i h e n ü z yete­ r i n c e g ü ç l ü b u l m a d ı ğ ı i ç i n , o l a c a k , Talât P a ş a ' y ı s a d r ı a z a m l ı k t a b ı ­ rakmıştı. A r a p Y a r ı m a d a s ı ' n d a k i savaş v e k a r g a ş a d o l a y ı s ı y l a M e k k e ' y e ulaşa­ bileceğimizi hiç s a n m ı y o r d u m . A n c a k görev görevdi ve biz de b i r kez yo­ la ç ı k m ı ş b u l u n u y o r d u k . Y a n ı m d a , Ş a m ahalisinden b i r ç o k kişi ve k a l a b a l ı k b i r h e y e t d e v a r d ı . Ş e r i f H ü s e y i n İ n g i l i z l e r l e ittifak h a l i n d e ve bağımsızlık ilân etmiş o l d u ğ u i ç i n , yerine, Şerif H a y d a r geçirilmişti. B u kişi ö n c e l e r i M e d i n e ' d e o t u r m a k t a y k e n , o y ö r e l e r i n d e k a r ı ş m a s ı ü z e ­ rine, Berut'a kaçmış ve Cebeli L ü b n a n ' ı n âliyesinde yerleşmişti. O tarihte trenler o d u n l a işlerdi. Orta h ı z d a b i r at arabası gibi y o l a l ı r l a r d ı . Y o k u ş ç ı k a r k e n h ı z l a r ı d a h a d a d ü ş e r d i . O n y a ş l a r ı n d a k i oğ­ l u m t r e n d e n iner, g ö z ü n e kestirdiği ç i ç e k l e r i t o p l a r y e n i d e n t r e n e b i n e r d i .

TAMU YELLERİ

145

Biz b ö y l e c e Surre Eminliği görevini yerine getirmek için yola çıkmış iken, varmak dileğinde b u l u n d u ğ u m u z bölgedeki genel d u r u m u kısaca açıklamak da yarar görüyorum. C e m a l P a ş a , savaşın b a ş ı n d a n b e r i A r a p Y a r ı m a d a s ı ' n d a k i k u v v e t l e ­ rin komutanıydı. M ı s ı r ' ı n ele geçirilmesi için girişilen b ü y ü k saldırı da o n u n k o m u t a s ı n d a y a p ı l m ı ş t ı . I k i y ü z b i n d e n a ş k ı n a s k e r l e Süveyş K a n a l ı ' n a , Sina Ç ö l ü y ü r ü y e r e k g e ç i l m e k s u r e t i y l e u l a ş ı l m ı ş t ı . G e r ç i , B a l k a n Savaşı'nda O s m a n l ı o r d u s u n u n n e d u r u m d a o l d u ğ u n u g ö r e n v e b i l e n İn­ gilizler, b ö y l e b i r s a l d ı r ı y ı b e k l e m i y o r l a r d ı . B u y ü z d e n ş a ş ı r m ı ş l a r d ı v e gerekli hazırlıkları da yoktu. Ne var ki, yorgun askerlerimize karşı, ko­ l a y c a v e ç a b u k b i r s a v u n m a k u r m a y ı b a ş a r m ı ş l a r d ı . M ı s ı r ' a k a r ş ı girişi­ len saldırının arkasında, " C i h a d ı E k b e r " beyannamesinin, M ü s l ü m a n M ı s ı r h a l k ı n ı e t k i l e m i ş o l a b i l e c e ğ i , b ö y l e c e o n u n İ n g i l i z l e r e k a r ş ı ayak­ lanacağı ve kolay bir utku elde edileceği u m u d u yatmaktaydı. Beklenti­ ler gerçekleşmedi. Ç a b u k toparlanan İngilizler, saldırıyı d u r d u r d u l a r ve karşı saldırıya geçtiler. Mısırlıların kılı bile k ı p ı r d a m a m ı ş t ı . O n b i n l e r ­ c e şehit v e r d i k . G e r i ç e k i l m e k z o r u n d a k a l d ı k . K ı z ı l d e n i z ' i n k o n t r o l ü ­ nü elde tutan A k a b a , daha ö n c e İngiliz casusu L a w r e n c e ' i n örgütlediği A r a p l a r t a r a f ı n d a n b a s k ı n l a ele g e ç i r i l m i ş t i . Ç a n a k k a l e v e D o ğ u R u s c e p ­ h e l e r i h a k k ı n d a d a h a ö n c e a ç ı k l a m a l a r d a b u l u n m u ş t u m . 1918 y ı l ı o r t a ­ l a r ı n d a , b a ş l ı c a savaş a l a n l a r ı m ı z , A r a p Y a r ı m a d a s ı ' n ı n k u z e y i n d e y d i . İ n g i l i z l e r d a h a savaşın b a ş ı n d a B a s r a ' y ı e l e g e ç i r m i ş l e r , D i c l e N e h r i b o ­ y u n c a k u z e y e y ö n e l m i ş l e r d i . K ü t ü l e m a r e ' y i e l e g e ç i r e n T a w n s e n d Bağ­ dat'a saldırmış, a n c a k yenilmiş v e tutsak edilmişti. B u n u n ü z e r i n e y e n i d e n K ü t ü l e m a r e ' y i ele g e ç i r m i ş , a n c a k İ n g i l i z s a l d ı r ı l a r ı k a r ş ı s ı n d a b ı r a k m a k z o r u n d a k a l m ı ş , B a ğ d a t ' ı d a y i t i r m i ş t i k . İ n g i l i z l e r , M ı s ı r ' d a n Filistin'e t r e n hattı d ö ş e m i ş l e r , k o l a y c a b i r l i k l e r i n i s e v k e t m e y e b a ş l a m ı ş l a r d ı . Fi­ listin c e p h e s i n d e t u t u n m a y a ç a l ı ş m ı ş t ı k . İ n g i l i z l e r K u d ü s v e Yafa'yı e l e geçirmişlerdi. Bu arada Hindistan'dan yeni kuvvetler de getirmişlerdi. Fransız ve İtalyanlar da Suriye'ye asker çıkarmışlardı. Kuvvetlerimiz üç ateş a l t ı n d a y d ı ; B i z i m k u v v e t l e r i m i z i n b a ş ı n d a , b a ş l a n g ı ç t a A l m a n Falk e n h a y n v a r d ı . M u s t a f a K e m a l V I I . o r d u k o m u t a n ı y d ı . F a l k e n h a y n , 1918 y ı l ı n d a , Y ı l d ı r ı m O r d u s u k o m u t a n l ı ğ ı n d a n alınmış, y e r i n e L i m a n v o n San­ d e r s getirilmişti. M u s t a f a K e m a l b ü t ü n ç a b a s ı n ı , savaşın b i r h e z i m e t e d ö ­ nüşmemesi

için

harcıyordu.

Çünkü

bu

takdirde,

savaş

Anadolu

topraklarına intikal e d e c e k t i . F.

10

146

TAMU YELLERİ

İşte b i z b ö y l e b i r savaş a l a n ı n d a n g e ç e r e k , A r a p l a r a g e l e n e k s e l ar­ mağan ve paraları götürecektik. G ü n l e r süren y o r u c u b i r y o l c u l u k t a n s o n r a Şam'a v a r d ı k . O r a d a Müftü Ebülhayr Efendi'nin fetvahanesine indik. M e d i n e ' y e gitmek üzere O r d u komutanı C e m a l Paşa'ya telgraf ç e k t i m . A l d ı ğ ı m yanıtta, tren hatlarının Araplar tarafından b o z u l m u ş olduğu, bu yüzden gidemeyeceğimi, Şam' d a b e k l e m e m i b i l d i r m i ş t i . Oysa M e d i n e ' y e g i t m e k i ç i n İ n g i l i z o r d u s u i ç i n ­ d e n g e ç m e m g e r e k e c e k t i . Şam g ö r ü l m e m i ş b i r kargaşa i ç i n d e y d i . Sokak­ lar, h e r yer, yaralı T ü r k a s k e r l e r i , y a r ı m a d a n ı n h e r k ö ş e s i n d e n g e l m i ş g ö ç m e n l e r v e k ı z g ı n A r a p l a r l a k a y n a ş ı y o r d u . B i r gün Mustafa K e m a l Paşa' nın Şam'a geldiğini ö ğ r e n d i m . Kendisi y e d i n c i o r d u k o m u t a n ı y d ı . D u r u ­ mu o n a arzetmeyi d ü ş ü n e r e k kendisinin b u l u n d u ğ u binaya gittim. Bina v e ç e v r e s i m a h ş e r i a n d ı r a n b i r A r a p kalabalığı ile ç e v r i l i y d i . Havayı sarsan b i r gulgule kulakları rahatsız e d i y o r d u . G ü ç l ü k l e binaya g i r d i m . Karşı­ ma ç ı k a n b i r subaya kimliğimi söyledim ve m ü m k ü n s e paşa hazretleriy­ l e g ö r ü ş m e k i s t e d i ğ i m i b i l d i r d i m . Subay, b i r o d a y a g i r d i , a z s o n r a y a n ı m a gelerek b e n i içeri aldı. G i r d i ğ i m d e , Mustafa K e m a l Paşa, bir masa üze­ rine yayılmış b i r harita ü z e r i n d e eğilmiş d u r u m d a y d ı . Çevresinde bir­ k a ç subay vardı. Başını kaldırmadan ve d u r u m u n u değiştirmeden ne istediğimi sordu. Kendisine d u r u m u anlattım. Söylediklerimi dinlemi­ y o r g i b i y d i . S ö z l e r i m i b i t i r d i ğ i m d e , b i r s ü r e d a h a sessiz, h a r i t a ü z e r i n e e ğ i l m i ş o l a r a k k a l d ı . S o n r a b i r d e n d o ğ r u l d u . G ö z l e r i n d e n ç a k ı m l a r fışk ı r ı y o r d u . B e n i y u k a r ı d a n aşağı s ü z d ü . S o n r a , e l i y l e p e n c e r e y i göster­ d i . D i n g i n b i r sesle: " Ş u d ı ş a r ı d a k i l e r i g ö r ü y o r m u s u n ? d e d i . B u d u r u m d a nereye gidersin? S e n d e değil b i r hazine, b i r tek altın o l d u ğ u n u bilseler, o n u a l m a k i ç i n s e n i p a r a m p a r ç a e d e r l e r . S a n a b i r t e k şey tavsiye e d e b i ­ l i r i m . U s u b a ş ı n d a b i r i y s e n , k i m s e y e b i r şey s ö y l e m e d e n , h a n g i u s s u z a d a m l a r sana bu hazineyi ve görevi vermişlerse, gider o n l a r ı bulursun, A r a p l a r a g ö t ü r d ü ğ ü n ş e y l e r i d e geri v e r i r s i n . Ü l k e n i n b u h a z i n e y e A r a p ­ lardan ç o k gereksinmesi v a r d ı r " . Sonra, öteki subaylara d ö n d ü , " H a y ­ di,

gidelim

arkadaşlar",

dedi.

Subaylardan birisi,

kalabalığın biraz

d a ğ ı l m a s ı n ı b e k l e m e n i n y e r i n d e o l a c a ğ ı g i b i b i r ş e y l e r g e v e l e d i . B u ara­ da Mustafa K e m a l Paşa, kapıya d o ğ r u y ü r ü m ü ş ve dışarı çıkmaktaydı. Ö t e k i s u b a y l a r , h e m e n k o ş a r a k o n u n ç e v r e s i n i aldılar. M u s t a f a K e m a l Paşa s o k a ğ a ç ı k t ı ğ ı n d a , g u l g u l e b i r k ı y a m e t h a l i n i a l m ı ş t ı . K a l a b a l ı k y o ­ l u n u k e s m e k t e y d i . M u s t a f a K e m a l Paşa, e l i n d e k i k a m ç ı y ı , sallayarak, ken-

TAMU

dine

yol

açtı.

Ve

daha

147

YELLERİ

kamçısını

kaldırdığı

anda,

Arapların,

geri

çekildiklerini ve gulgulenin bıçakla kesilmişçesine sona erdiğini g ö r d ü m . Mustafa K e m a l Paşa, yanındaki subaylarla, o t o m o b i l i n e b i n e r e k o r a d a n u z a k l a ş t ı . K e n d i s i n i n o a k ş a m , Ş a m ' d a n a y r ı l d ı ğ ı n ı d u y d u m . B i r hafta sonra Şam düşmanların eline geçmişti. B i z daha ö n c e emanetleri alarak İstanbul'a d ö n m e y i başarmıştık. Emanetleri evkaf dairesine teslim ede­ rek gereken makbuzu aldım. Surre eminliğine gittiğimde müsteşardım. 9 - Acıklı Sonuç-Yenilgi-Mondros Surre Eminliği göreviyle Şam'da b u l u n d u ğ u m sırada müsteşarlıktan a l ı n m ı ş ı m . İstanbul'a d ö n d ü ğ ü m d e , Ş e r ' i y e m a h k e m e l e r i n i n adliyeye bağ­ l a n m a s ı n d a n s o n r a M e ş i h a t ' t a k u r u l m u ş o l a n D a r ü l h i k m e t i İ s l â m i y e baş­ kanlığına o n b i n kuruş maaşla atanmış o l d u ğ u m u ö ğ r e n d i m . B ü y ü k Savaş'ın d a s o n u g ö r ü n ü r o l m u ş t u . A r t ı k b i z l e r i ç i n v e b i z i m ­ l e b i r l i k t e savaşanlar i ç i n h i ç b i r u m u t k a l m a m ı ş t ı . Ç o k g e ç m e d e n , A l ­ manya,

Avusturya-Macaristan

ve

Bulgaristan'ın

silâhları

bırakma

önerisinde bulundukları öğrenildi. Biz de tüm cephelerde yenik durum­ daydık. Suriye'de İngiliz saldırıları, L i m a n v o n Sanders komutasındaki orduları dağıtmıştı. Yalnız Mustafa K e m a l , komutasındaki y e d i n c i or­ d u y u , e l d e n geldiğince az zayiatla geri ç e k e b i l m i ş , İ s k e n d e r u n güneyin­ d e b i r hatta t u t a b i l m i ş t i . O n u n b u d a v r a n ı ş ı d a h a s o n r a b i z e H a t a y ' ı kazandırmıştır. B u k ö t ü d u r u m k a r ş ı s ı n d a , Talât Paşa H ü k ü m e t i 1 4 E k i m 1918'de istifa e t m e k z o r u n d a k a l m ı ş t ı . Y e r i n e , Y e m e n ' d e t a n ı m ı ş o l d u ğ u m M ü ş i r A h m e t İ z z e t Paşa S a d r a z a m o l m u ş t u . G e n e İ d r i s i a y a k l a n m a s ı sırasın­ da tanıdığım R a u f B e y de bu hükümette Bahriye Nazırı idi. Şeyhülislâm Ö m e r Hulusi ve Adliye Nazırı da H a y r i idi. B i r gün Sadaret konağına giderek kutlamada b u l u n m a k istemiştim. Sadrazamın yanında bulun­ d u ğ u m s ı r a d a , İ z z e t Paşa, İ t i l â f d e v l e t l e r i d e l e g e l e r i n i n g e l e c e ğ i n i , m ü ­ tareke y a p m a k üzere görüşmelerde bulunacaklarını söylemişti. Nitekim az sonra, delegelerin geldikleri haberi verildi. Biz çıktığımız sırada, de­ legelerin içeriye girmekte olduklarını gördük. Sonradan öğrendiğimize g ö r e L i m n i A d a s ı ' n ı n M o n d r o s L i m a n ı ' n d a m ü t a r e k e n i n i m z a l a n m a s ı ka­ r a r l a ş t ı r ı l m ı ş . G e r ç e k t e n 3 0 E k i m 1918'de b u m ü t a r e k e i m z a l a n m ı ş t ı r . B i z i m delegelerimiz, Bahriye Nazırı R a u f Bey, Reşat H i k m e t ve Kurmay

148

TAMU YELLERİ

S u b a y S a d u l l a h i d i . G e r ç e k t e b u m ü t a r e k e , h e r h a n g i b i r g ö r ü ş m e v e an­ laşmaya d a y a n m a m a k t a y d ı . İ n g i l i z l e r t a r a f ı n d a n d o ğ r u d a n b i z e dikte edil­ mişti. İ n g i l t e r e a d ı n a , İ n g i l i z A k d e n i z D o n a n m a s ı K o m u t a n ı C a l t h o r p e , galiplerin h a k k ı m ı z d a verdikleri h ü k m ü bize tebliğ etmiş b i z de b o y u n e ğ e r e k i m z a l a m ı ş ı z d ı r . A r a d a n b i r hafta o n g ü n g e ç m e d e n , İ n g i l i z l e r i n , M u s u l ' u , İ s k e n d e r u n ' u işgal e t m i ş o l d u k l a r ı n ı ö ğ r e n d i k . 1 3 K a s ı m ' d a d a , d ü ş m a n gemilerinin b o ğ a z d a d e m i r attıklarını gözyaşlarıyla izledik. İttihat v e T e r a k k i e g e m e n l i ğ i s ı r a s ı n d a , A v r u p a ' y a k a ç m ı ş o l a n , y u r ­ d u n çeşitli y e r l e r i n e ö z e l l i k l e S i n o p ' a s ü r ü l m ü ş b u l u n a n A b d ü l h a m i d v e Vahidettin yanlısı k i ş i l e r y e n i d e n İ s t a n b u l ' a d o l u ş m u ş l a r d ı . İ s t a n b u l ' d a k i R u m ve Ermeniler bayram içindeydiler. B u a r a d a , A h m e t İ z z e t Paşa K a b i n e s i k u r u l u r k e n b i r d e a y r ı k s ı n o l a y geçti b a ş ı m d a n . O n u da anlatacağım. Yeni kabine sözkonusu olmakta idi. B i r salı g ü n ü , Fetva E m i n i R ı z a ile, M ü s t e ş a r S a i t ' i n o d a s ı n d a o t u r u y o r ­ d u k . Şeyhülislâmlık için Saray'dan b i r k a ç kişinin çağırılmış ve geri gön­ d e r i l m i ş o l d u ğ u k o n u ş u l u y o r d u . M ü s t e ş a r Sait: " İ z z e t Paşa S a d r ı a z a m o l d u ğ u n a g ö r e , s i z i n Ş e y h ü l i s l â m o l m a n ı z m u h t e m e l d i r " , d e d i . B u sıra­ d a o d a c ı O s m a n ağa i ç e r i g i r e r e k , M a b e y i n d e n b i r z a t ı n g e l d i ğ i n i v e b e ­ ni istediğini söyledi. Kalktım, H a z i n e i Hassa Nazırı Refik'in yanına g ö t ü r d ü l e r ; k e n d i s i ayakta b e k l e m e k t e y d i . B e n i g ö r ü n c e h e m e n y a n ı m a y a k l a ş a r a k : " Ş e y h ü l i s l â m a t a n d ı n ı z , b u y u r u n , o t o m o b i l b e k l i y o r , Saray'a gideceğiz", dedi. Şaşırmıştım: " T e ş e k k ü r ederim, ancak b e n o makamın e r i d e ğ i l i m , P a d i ş a h a f b u y u r s u n l a r " , d i y e k e k e l e d i m . H a z i n e i H a s s a na­ z ı r ı , " N a s ı l olur, p a d i ş a h ı n i r a d e s i n e karşı g e l i n m e z , b u y u r u n , g i d i y o r u z " diyerek b e n i merdivenlere sürükledi. Birlikte o t o m o b i l e binerek Dolmab a h ç e S a r a y ı ' n a v a r d ı k . H a z i n e i H a s s a N a z ı r ı , S a d r a z a m İ z z e t Paşa'nın padişahın yanında olduğunu söyleyerek, beni H a r e m dairesinde bir o d a y a g ö t ü r ü p o t u r t t u v e b e k l e m e m i b i l d i r d i . B i r saat s ü r e y l e b u o d a d a y a l n ı z b a ş ı m a o t u r d u m . S o n u n d a H a z i n e i H a s s a N a z ı r ı R e f i k , i ç e r i gir­ d i , ' B u y r u n , o t o m o b i l b e k l i y o r , sizi Meşihat'a g ö t ü r e c e k " , d e d i . Sonra­ dan, A h m e t İzzet Paşa'nın t ü m çabalarına karşın, Vahidettin'in, b e n i m ittihatçı o l d u ğ u m u ileri sürerek, Şeyhülislâmlığımı r e d d e t m i ş o l d u ğ u n u ö ğ r e n d i m v e d o ğ r u s u s e v i n d i m . O g ü n ö ğ l e d e n s o n r a saat i k i d e , Ö m e r Hulusi'nin Şeyhülislâm o l d u ğ u n u öğrendik. A n c a k , bu kabine yirmisek i z g ü n y a ş a d ı . Ç ü n k ü A d l i y e N a z ı r ı H a y r i d e ittihatçı i d i , b u d a Vahidettin'in işine gelmiyordu. İ b r a h i m Haydari b u n u n üzerine Şeyhülislâm

TAMU YELLERİ

149

o l d u . Bu karışık b i r adamdı. A b d ü l h a m i t d ö n e m i n d e Aşiret Mektebi mü­ d ü r l ü ğ ü n d e b u l u n m u ş t u . B e n D a r ü l h i k m e t i İ s l â m i y e B a ş k a n ı i k e n d e ya­ n ı m d a ü y e i d i . B u n u n z a m a n ı n d a , b a ş k a n l ı k t a n ç ı k a r ı l d ı m , b u n a karşılık ders aylığıma b i n kuruşluk b i r ek yapıldı. Bu a d a m , sonradan Bağdat'a k a ç m ı ş v e o r a d a ölmüştür. B u a d a m z a m a n ı n d a , ittihatçı o l u p d a Meşi­ hat'ta

b u l u n a n l a r S a r a y ' ı n d a isteğiyle h e p a ç ı ğ a ç ı k a r ı l m ı ş l a r d ı r . B e ­

n i m açığa ç ı k a r ı l ı ş ı m d a şöyle d e n i l i y o r d u : " A d l i y e c e m e m u r i y e t i n e m u a d i l bir memuriyete atanmak üzere başkanlıktan affedilmiştir". Müderris­ lik maaşım, yapılan bin kuruş ekle ü ç b i n beşyüz kuruştu, ayrıca üçbinü ç y ü z k u r u ş d a a ç ı k aylığı a l ı y o r d u m . Yargıtay ü y e s i o l m a m ö n e r i l d i y s e de kabul e t m e d i m . G e n e kabine değişti. Bu kez Sabri Şeyhülislâm o l d u . H ü k ü m e t D a m a t F e r i t t a r a f ı n d a n k u r u l m u ş t u . B u a d a m , İ n g i l i z uşağı ve Vahidettin'in kölesiydi. Bu kez, Müderrislikten de affedildim, yalnız a ç ı k a y l ı ğ ı m l a k a l d ı m . B e n D a r ü l h i k m e t i İ s l â m i y e B a ş k a n ı i k e n D e r s Ve­ kili o l a n Mustafa A s ı m b u başkanlığa getirildi. B u ç o k karışık b i r adam­ dı. Sonradan Ayan Reisi o l d u . B ö y l e c e Vahidettin'in ve düşmanların i s t e k l e r i n i , b a ş t a D a m a t Ferit o l m a k ü z e r e , g ö z ü k a p a l ı y e r i n e g e t i r e c e k a d a m l a r , D e v l e t ' i n b ü t ü n d a i r e l e r i n d e i ş b a ş ı n a g e ç i r i l d i l e r . V e ü l k e y e yıl­ larca acı çektirdiler.

YEDİNCİ BÖLÜM 1- Karanlık G ü n l e r Savaş b i t m i ş , n e v a r k i , s ı k ı n t ı v e a c ı l a r b i t m e m i ş , salt t ü r değiştir­ m i ş l e r d i . Savaşta t u t s a k o l a n y a k ı n l a r , y a d a t e r h i s e d i l m i ş o l a n l a r , b i r e r ikişer İstanbul'a dönmüşler, b i z i m evde toplanmış olan b a k ı m a muhtaç k a d ı n l a r ı n ı ç o c u k l a r ı n ı , sağlayabildikleri iyi kötü d u r u m l a r d a yanları­ n a almışlardı. B ö y l e olmasaydı d a artık o n l a r a b a k a c a k d u r u m d a değil­ d i m . A ç ı k aylığımdan başka h i ç b i r gelirim yoktu. B i r kıyıda birikmiş üç k u r u ş u m u d a b i r e v a l a b i l m e k i ç i n s a k l ı y o r d u m . G e r ç i y ü k s e k aylıklı b ü y ü k devlet m e m u r l u k l a r ı n d a b u l u n m u ş t u m . A n c a k daha yukarıda da a n l a t t ı ğ ı m g i b i b u m e m u r i y e t l e r e g i d e r k e n y o l l u k v e r m e d i k l e r i , aylıkla­ rın z a m a n ı n d a alınamaması y ü z ü n d e n h e p b o r ç i ç i n d e yaşamış, elime g e ç e n p a r a l a r l a d a b o r ç l a r ı m ı ö d e m i ş t i m . Ş i m d i a r t ı k , savaşta o l d u ğ u n ­ d a n d a k ö t ü b i r y a ş a m i ç i n e d ü ş m ü ş t ü k . G e r e k s i n m e l e r g e n e a s l a n ağzındaydı. Üstelik bu kez düşman askerinin yönetimi ve gözü altındaydık. Gelecek bakımından da hiçbir umut görünmüyordu. Başkale'deyken d o ğ m u ş iki k ı z ı m yetişkin çağa girmişlerdi. H u m u s ' t a d o ğ a n o ğ l u m o n b i r o n i k i y a ş l a r ı n d a y d ı . Savaşın s o n y ı l l a r ı n d a i k i o ğ l u m d a h a dünyaya gelmişti; t ü m çalışma y a ş a m ı m d a b i r kıyıya atabildiğim p a r a y l a , b i r a z d a b o r ç l a n a r a k , Ü s k ü d a r ' d a K a p t a n Paşa M a h a l l e s i ' n d e E c z a h a n e S o k a ğ ı ' n d a , savaşın s o n y ı l ı n d a , y ü z liraya b i r e v satın alabil­ miştim. Bu ev de olmasa b ü s b ü t ü n ortada kalacaktık. M a h a l l e d e Eğinli F e h m i E f e n d i a d ı n d a iyi b i r a d a m v a r d ı , b a k k a l l ı k , k a s a p l ı k v e o d u n k ö ­ m ü r c ü l ü k y a p a r d ı . B i z i tanır, saygı g ö s t e r i r d i . İ y i g ü n l e r i m i z i g ö r m ü ş ­ tü. Gereksinmelerimizi veresiye olarak o n d a n sağlıyorduk. A d a m bir kuruş bile istemeden yiyecekleri v e r i y o r d u . B ü y ü k ö l ç ü d e tasarruflu b i r yaşam s ü r d ü r m e m i z e karşın, Fehmi Efendi'ye b o r c u m u z gün geçtikçe a r t ı y o r d u . B u b o r c u nasıl ö d e y e c e ğ i m i b i l e m i y o r d u m . B u F e h m i E f e n d i , b i r b u ç u k yıla yakın, b e n A n k a r a ' y a kaçtıktan sonra d a eşimin v e ç o c u k ­ larımın gereksinmelerini b i r kez y ü k s ü n l ü k g ö s t e r m e d e n karşılamıştır. Sonradan tüm borçlarımı kendisine ö d e m e k olanağını b u l d u m . Bugün d e ( 1 9 3 6 ) , m a h a l l e d e aynı işi y a p m a k t a d ı r . T a n r ı k e n d i s i n d e n r a z ı o l s u n .

152

TAMU

YELLERİ

Para k a z a n m a k i ç i n b i r ş e y l e r y a p m a m g e r e k i y o r d u . N a c i v e K e m a l adlarında iki arkadaşımla b i r l e ş e r e k , e k m e k p a r a m ı z ı k a z a n m a k i ç i n avu­ katlık y a p m a y ı k a r a r l a ş t ı r d ı k . Ü s k ü d a r i s k e l e s i n d e , s o n r a d a n y ı k ı l a n bi­ naların

birinde,

Emin

Ağa'nın

kahvehanesi

üzerindeki

bir

odayı

k i r a l a y a r a k y a z ı h a n e d u r u m u n a k o y d u k . B ü t ü n ç a b a l a r ı m ı z a k a r ş ı n an­ c a k o d a kirasını ve k ü ç ü k giderleri karşılayabiliyorduk. İş y o k değildi, ancak kimsede para yoktu. İ s t a n b u l ' u n b u k a r a n l ı k günlerini g e n ç kuşakların iyice anlayabil­ meleri i ç i n , M o n d r o s M ü t a r e k e s i ' n d e n kısaca söz e d e c e ğ i m . Osmanlı İmparatorluğu'nun imzaladığı bu belge devlet olma, yenilmiş bir devlet o l m a saygınlığıyla b a ğ d a ş t ı r ı l a m a z . Ç ü n k ü b u belge, b i r devletin, t ü m u l u s u y l a b i r l i k t e t u t s a k l ı k v e k ö l e l i ğ i k a b u l ettiğini g ö s t e r e n b i r b e l g e ­ dir. M o n d r o s M ü t a r e k e s i altına O s m a n l ı D e v l e t i a d ı n a i m z a atanların b u n ­ da b i r suçu yoktur. Onlar y ü k l e n m e k z o r u n d a kaldıkları b i r görevi yerine getirmişlerdir. Suç, yüzyıllardır devleti ve ulusu b ö y l e bir mütarekeyi imzalamak durumuna düşürmüş ve yetenek yoksulu tüm yöneticilerin­ dir. Ö t e y a n d a n , savaş, o l d u o l a s ı d e v l e t l e r , u l u s l a r a r a s ı n d a y a p ı l a g e l e n b i r o l a y d ı r . S a v a ş l a r d a y e n e n l e r v e y e n i l e n l e r o l m a s ı d a d o ğ a l d ı r . Yeni­ l e n l e r , t o p r a k yitirir, g ü ç yitirir, p r e s t i j yitirir, p a r a yitirir. B u n l a r ı n k o ­ şulları, y e n e n ve yenilenler arasında karşılıklı görüşmelerle saptanır ve h e r şey b i t e r . Y e n e n l e r i n , y e n i l e n l e r i salt savaşmış o l d u k l a r ı i ç i n t o p t a n cezalandırmak, y o k etmeye kalkışmak gibi b i r hakları yoktur. Yenilmiş olmak yeterince b i r cezadır. Osmanlı İmparatorluğu da öteki devletler g i b i savaşmış, savaş v e a s k e r l i k k u r a l l a r ı g e r e ğ i n c e savaşmış o l m a k t a n b a ş k a b i r şey y a p m a m ı ş t ı . A n c a k y e n i k d ü ş m ü ş t ü . Savaşta y e n i l e n l e r i n devletlik ve insanlık niteliklerini yitirmeleri gibi b i r kural savunulamaz. Yenen ve yenilenler, t ü m saygınlıklarıyla b i r masa başına oturur, iyi kö­ t ü b i r a n l a ş m a y l a , g ö r ü ş e r e k k o z l a r ı n ı p a y l a ş ı r l a r . D o ğ a l o l a r a k savaşla­ r ı n b ö y l e c e s o n u ç l a n m a l a r ı gerekir. A n c a k , M o n d r o s Mütarekesi b ö y l e b i r karşılıklı g ö r ü ş m e v e a n l a ş m a s o n u c u n a d a y a n m a m a k t a y d ı . D a h a ö n c e d e s ö y l e d i ğ i m g i b i , b u y e n e n l e r t a r a f ı n d a n O s m a n l ı D e v l e t i ' n e d i k t e edil­ miş, zorla benimsetilmiş b i r silâhları b ı r a k m a k o ş u l u y d u . Tek yanlıydı ve T ü r k Devleti'ne, T ü r k ulusuna, yaşama hakkını bile esirgeyen, uyul­ m a s ı z o r u n l u b i r e m i r n i t e l i ğ i n d e y d i . M u s t a f a K e m a l P a ş a , B ü y ü k Söylevi'nde

sözkonusu

olan

şeyin,

Türk

ulusu

aleyhine

yüzyıllardır

t a s a r l a n m ı ş v e u y g u l a m a y a k o n u l m u ş " B ü y ü k b i r S u i k a s t " o l d u ğ u n u söy-

TAMU YELLERİ

153

lemektedir. Gerçekten, M o n d r o s Mütarekesi bu " S u i k a s t " ı n açıklandı­ ğı belgedir. Mütarekenin Türk Devleti'ne ve ulusuna yüklediği zorunluluklara b i r g ö z a t m a k , b u s ö z l e r i n d o ğ r u l u ğ u n u k a n ı t l a m a y a yeter. D o ğ u c e p h e ­ s i n d e , a s k e r l e r i m i z i n , 1914 ö n c e s i s ı n ı r l a r ı n a ç e k i l m e s i e m r e d i l m e k t e ­ dir. D e m e k k i , d a h a ö n c e b i z i m o l a n v e 1 8 7 8 ' d e yitirip, s o n r a geri aldığımız Kars, A r d a h a n , Batum, Ruslara verilecektir. Ö n e m l i bir zorunluk, or­ d u l a r terhis e d i l e c e k , t ü m silâh, c e p h a n e , araç, g e r e ç , d o n a n m a teslim e d i l e c e k t i r . L i m a n l a r , d e m i r y o l l a r ı , p o s t a telgraf, ö n e m l i k a v ş a k l a r ye­ n e n l e r i n d e n e t i m i n e girecektir. B e n c e en ö n e m l i koşul da şu: yenenler, g ü v e n l i k l e r i n i t e h l i k e d e g ö r d ü k l e r i h e r y e r i işgal e d e b i l e c e k l e r , a y r ı c a , k a r ı ş ı k l ı k ç ı k t ı ğ ı t a k d i r d e , D i y a r b a k ı r , E l a z ı ğ , E r z u r u m , Sivas, B i t l i s v e Van'ı d e r h a l işgal e d e b i l e c e k l e r d i r . Salt b u k o ş u l , d e v l e t v e u l u s o l m a ni­ t e l i k l e r i y l e t a b a n t a b a n a zıttır. Ç ü n k ü h e r şey y e n e n l e r i n i s t e n ç v e yar­ gısına

kalmıştır;

Yenenlerin,

"Güvenliğim

için

gerekli",

demeleri,

k ı ş k ı r t ı l a c a k b i r s o k a k kavgası, y u r d u n b i r b ö l ü m ü n ü n işgali i ç i n yeter­ li olacaktır. Uygarlık tarihinde yenilenlere böyle koşulların yüklendiği g ö r ü l m e m i ş t i r . B u k o ş u l l a r a l t ı n d a , t ü m ü l k e , h e r a n , işgale a ç ı k b u l u n ­ m a k t a d ı r . B u M o n d r o s M ü t a r e k e s i , u y g a r l ı k v e i n s a n l ı k i ç i n b i r y ü z karasıdır. A m e r i k a a n a k a r a s ı n d a yaşayan u y g a r l ı k l a r , b a r b a r A v r u p a l ı l a r c a b ö y l e y o k edilmişlerdir. A f r i k a ' d a yaşayan insanlar, b ö y l e k ö l e edilmiş­ lerdir. M o n d r o s Mütarekesi, hak, h u k u k , adalet, insanlık kavramları­ na, Devletler H u k u k u kurallarına tümüyle aykırıdır. Atatürk'ün, " y a istiklâl, y a ö l ü m ! " , diye haykırarak b u m ü t a r e k e y e v e o n u n s o n u c u o l a n Sevr Antlaşması'na karşı ç ı k m a s ı v e y o k o l m a k , ö l m e k pahasına b u n l a r ı ortadan k a l d ı r m a k çabasına girişmesinin anlamı b ö y l e c e daha kolaylık­ la anlaşılmış oluyor. H e r gün y u r d u n her köşesinden kötü haberler alıyorduk. Çocukla­ r ı m ı n g e l e c e ğ i b e n i u m u t s u z l u k v e k a r a m s a r l ı k l a r a s ü r ü k l ü y o r d u . Nasıl b i r dünyada ne koşullar altında yaşayacaklardı. Ulus k ö l e ve tutsak mı olacaktı ? Mütareke, imzalandığı g ü n ü n ertesi g ü n ü y ü r ü r l ü ğ e girmişti. İ n g i l i z l e r h e m e n M u s u l ' u işgal e t m i ş l e r d i . T e b r i z ' e , B a k û ' y e o l m a y a c a k serüvenler ardında gönderilen güçler, Bağdat çevresine yöneltilmiş ol­ salardı, Falkenhayn'lar, Enver'ler, L i m a n v o n Sanders'ler, Mustafa Ke­ mal'i dinlemiş

olsalardı ve

o n u n Suriye

Kuzeyindeki yöntemlerini

uygulasalardı, s o n r a d a n İ s k e n d e r u n ' u H a t a y ' ı nasıl kurtardıysak, M u -

154

TAMU YELLERİ

s u l u d a ö y l e k u r t a r a b i l i r d i k . İ n g i l i z savaş g e m i l e r i İ z m i r ' e g i r m i ş , İsken­ derun'u

güvenlik

bahanesiyle

işgal

etmişlerdi.

Kıyılarda

yaşayan,

İstanbul'da yaşayan R u m v e E r m e n i l e r i n taşkınlıkları, A n a d o l u i ç i n d e ­ k i a z ı n l ı k l a r a d a b u l a ş m ı ş t ı . Ç a n a k k a l e B o ğ a z ı İ n g i l i z l e r c e işgal e d i l m i ş t i . İstanbul'da T ü r k l e r , R u m l a r ve E r m e n i l e r tarafından h e r çeşit hakare­ te uğruyor, d ö v ü l ü y o r l a r d ı . Fransızlar da güvenlik bahanesiyle Trakya'­ yı

işgale

başlamışlar,

Bakırköy'e

yerleşmişlerdi.

Kâzım

Karabekir

Tebriz'den, Mustafa K e m a l , Suriye'den İstanbul'a çağırılmışlardı. Çün­ k ü k o m u t a e t t i k l e r i o r d u l a r e r i m i ş , l a ğ v o l u n m u ş l a r d ı . M u s u l ' d a n İstan­ bul'a

çağrılan

Ali

İhsan

Paşa,

İngilizlerce

yakalanarak

Malta'ya

s ü r ü l m ü ş t ü . İ z m i r b ö l g e s i n d e k i o r d u l a r d a l a ğ v e d i l m i ş t i . İ t t i h a t v e Te­ rakki son kongresini y a p a r a k k e n d i n i feshetmişti. Yerine T e c e d d ü t Fır­ kası k u r u l d u ğ u s ö y l e n i y o r d u . Enver, Talât, C e m a l Paşalar ç o k t a n yurt d ı ş ı n a , A l m a n y a ' y a k a ç m ı ş l a r d ı . S o n u n d a , h i ç u n u t m a m , yaslı b i r g ü n ­ dür, 1 3 K a s ı m 1918 d e d ü ş m a n g e m i l e r i M a r m a r a ' d a n g e l e r e k D o l m a b a h ç e ö n l e r i n d e d e m i r attılar. A r a l a r ı n d a Y u n a n g e m i l e r i d e v a r d ı . R u m v e Er­ menilerin r u h u m u z u parçalayan c o ş k u n karşılamaları halâ kulaklarımd a d ı r . T ü r k v e M ü s l ü m a n h a l k , yaşlı g ö z l e r l e o l u p b i t e n l e r e sessizce t a n ı k o l m u ş t u . B i r g ü n b u g e m i l e r i s a y m a y a k a l k m ı ş t ı m , t a m y ü z a l t m ı ş i k i ta­ neydiler. Karaya da asker çıkarmışlardı. H e r g ü n y u r d u n h e r k ö ş e s i n d e n k ö t ü h a b e r l e r sel g i b i İ s t a n b u l ' a akı­ y o r d u . Antalya, İ z m i t , B o d r u m , İ z m i r , M a r m a r i s L i m a n l a r ı Italyanlarc a işgal e d i l m i ş t i . İ s k e n d e r u n , M e r s i n , Z o n g u l d a k , E r e ğ l i F r a n s ı z işgali altındaydı. İ n e b o l u ' d a n d o ğ u y a , t ü m l i m a n l a r İngiliz d e n e t i m i n d e y d i . D o ­ ğ u d a , o r d u m u z u n boşalttığı t o p r a k l a r , E r m e n i ç e t e l e r i n c e ele geçirilmişti. T r a b z o n ' d a n Samsun'a d e k Rumlar, Pontus devleti k u r m a çabaları için­ de, T ü r k l e r e h e r türlü saldırılara girişmişlerdi. İstanbul'da çeşitli azın­ lık d e r n e k l e r i çalışıyor, halktan zorla para topluyorlardı. Mavri Mira, P o n t o s , E t n i k i E t e r y a b u n l a r a r a s ı n d a y d ı . B i r d e K ü r t Taali C e m i y e t i ku­ r u l m u ş t u . İngiliz M u h i p l e r Cemiyeti b ü y ü k faaliyet i ç i n d e y d i . Aydınlar b ö l ü n m ü ş birbirlerinin boğazına sarılmışlardı. K e n d i m i z d e n t ü m umu­ du yitirmiştik. Kurtuluş yolu olarak, a n c a k İngiliz ya da A m e r i k a n b o ­ yunduruğu

altına

girmek

gösteriliyor,

bu

düşünceler

yayılıyor,

benimsetilmesi için çaba harcanıyordu. H a l i f e S u l t a n V a h i d e t t i n k e n d i s i n d e n v e t a h t ı n d a n b a ş k a b i r şey d ü ­ ş ü n m ü y o r d u . Ç e v r e s i d e o n u n l a b i r l i k t i . S a r a y ı n sefahati v e israfı s ü r ü p

TAMU YELLERİ

155

g i d i y o r d u . B i r b i r i n i izleyen kısa ö m ü r l ü h ü k ü m e t l e r , d ü ş m a n l a r ı n hiç­ b i r n e d e n e d a y a n m a y a n işgal h a r e k e t l e r i k a r ş ı s ı n d a , p ı s ı r ı k , b e c e r i k s i z , y e t e n e k s i z , k o r k a k t u t u m l a r ı n ı s ü r d ü r ü y o r l a r d ı . O y s a , g ö z g ö r e g ö r e ül­ k e paylaşılıyordu. İşgaller g ü v e n l i k i ç i n yapılıyorsa, b u n u n g e r ç e k l i ğ i araş­ t ı r ı l m a k g e r e k i r d i . A d a n a v e T o r o s l a r B ö l g e s i d e F r a n s ı z l a r c a işgal e d i l m i ş t i . H ü k ü m e t l e r d e h i ç b i r t e p k i y o k t u . D ü ş m a n l a r ı n s u y u n a gidil­ diği takdirde, zararların ö n l e n e b i l e c e ğ i gibi sapık b i r d ü ş ü n c e ve görü­ şün işbaşındakilere egemen olduğu anlaşılıyordu. Ya da bunlar d ü p e d ü z y e t e n e k s i z , t e p k i s i z , saygınlıksız, h a y ı n k i ş i l e r d i . D ü ş m a n a s k e r l e r i , E r ­ m e n i , R u m l a r ve Yahudiler, T ü r k Müslümanlara h e r türlü saldırılarda bulunabiliyorlardı. T ü r k olarak en k ü ç ü k b i r saygınlığımız kalmamıştı. G ü v e n l i k g ü ç l e r i n i d e e l l e r i altına a l m ı ş l a r d ı . T ü r k l e r i k o r u y a c a k , b i z ­ d e n o l a n h i ç b i r g ü ç o r t a d a g ö r ü n m ü y o r d u . U ğ r a d ı ğ ı m ı z a l ç a l t m a v e in­ dirgemelerden, haksızlık ve saldırılardan k o r u n m a m ı z ı isteyebileceğimiz hiçbir güç yoktu. Bizi dinleyecek, hakkımızı koruyacak hiçbir güç yoktu. Savaş z e n g i n l e r i t ü r e m i ş t i . B u n l a r d ü ş m a n s u b a y v e a s k e r l e r i y l e u s u n a l a m a y a c a ğ ı b i r y a k ı n l ı k v e ilişki i ç i n d e y d i l e r . B i r y a n d a s o n s u z b i r y o k ­ sulluk, öte yanda göz kamaştırıcı b i r yaşam, b i r aradaydı. B u k a r a n l ı k g ü n l e r d e 1919 k ı ş ı d a h a d a b i r k o y u v e k a r a n l ı k t ı . Ç ü n ­ kü ertesi gün ve günler b a ş ı m ı z a n e l e r i n geleceğini b i l e m i y o r d u k . Hü­ kümetlerin

düşmanların

emrinde

olduğu

kuşkusuzdu.

Hürriyet

ve

Itilafçılar, A b d ü l h a m i d ' i n hafiyeleri, Vahidettin'in a d a m l a r ı , saklandıkları d e l i k l e r d e n çıkmışlar İstanbul'da k o l geziyorlardı. B i r İttihatçı avıdır başlamıştı. R u m ve E r m e n i l e r d e , yerli yersiz ihbarlarla, evleri bastırı­ yorlar, m a s u m insanları yakalattırıp z i n d a n a attırıyorlardı. Parası olan ç o k kişi b u n l a r tarafından h a r a c a bağlanmıştı. G e r ç i b e n İttihat ve Terakki Cemiyeti ü y e s i y d i m ; a n c a k tanınmış ve ileri gelenlerden değildim. G ö r e v l e r i m dolayısıyla da h e p ülkenin uzak k ö ş e l e r i n d e b u l u n d u ğ u m i ç i n , y ö n e t i m l e d o ğ r u d a n h i ç b i r i l g i m v e iliş­ k i m y o k t u . N e v a r k i , salt ü y e o l m a m h e r ç e ş i t iftira v e s a l d ı r ı y ı o k a r a n ­ lık günlerde üstüme çekebilirdi. Birlikte avukatlık yapmaya çalıştığım N a c i de b e n i m d u r u m u m d a y d ı . H e r çeşit kâğıt ve yazışmalarımızı topla­ y ı p b i r g ü n b i z i m e v d e y a k m a y ı u y g u n g ö r d ü k ; ö y l e d e y a p t ı k . Yaktığı­ m ı z k â ğ ı t l a r a l e l a d e yazışmalar, ö z e l m e k t u p l a r d ı . K o r k u ö y l e s i n e i ç i m i z e sinmişti. A r a b i y a n H a n ı ' n ı , B e k i r Ağa B ö l ü ğ ü n ü , N e m r u t Mustafa Di-

156

TAMU

YELLERİ

vanı H a r b i ' n i göze a l a m a z d ı k . Oralara d ü ş e n tanıdıklarımızın acıklı du­ rumlarını

işitiyorduk.

Kendimizden

çok

eşlerimizi,

çocuklarımızı

düşünüyorduk. H a l k ı n m a l v e c a n g ü v e n l i ğ i d i y e b i r şey y o k t u . S o k a k t a s a r h o ş , R u m , E r m e n i , Yahudiler, İngiliz, F r a n s ı z , Hintli, Afrikalı, İtalyan askerler, yerli alçaklar kol geziyordu. Bunların saldırılarına uğramamak h e m e n d e o l a n a k s ı z d ı . B u n u n i ç i n b i r şey y a p m ı ş o l m a k d a g e r e k m e z d i . Salt y o l ­ ları ü z e r i n d e b u l u n m a k , b i r kıyıya ç e k i l i p yol v e r m e m e k , e n ağır haka­ retlere uğramaya, dövülmeye, soyulmaya yetiyordu. Hele T ü r k kadın ve k ı z l a r ı s o k a ğ a ç ı k a m a z o l m u ş l a r d ı . S o k a k a r a l a r ı n d a k ı s t ı r ı l m a l a r ı , te­ c a v ü z e u ğ r a m a l a r ı işten d e ğ i l d i . Çığlıklara kulakları t ı k a m a k , g ö z l e r i y u m ­ mak gerekiyordu. Bunların yardımına koşmak, dövülmek, hapsedilmek, ö l d ü r ü l m e k l e s o n u ç l a n a b i l i y o r d u . K a d ı n l a r , k ı z l a r i ç i n e v l e r i n d e b i l e ra­ hat v e h u z u r y o k t u . Ç ü n k ü , işgalci askerler, ş ı m a r ı k , küstah, aşağılık y e r l i azınlıklar, gözkoyduklarını elde e t m e k i ç i n evlere de saldırıyorlardı. Ka­ p ı l a r , k i l i t l e r b u n l a r i ç i n e n g e l o l m a k t a n ç ı k m ı ş t ı . G e c e l e r i ç ı ğ l ı k l a r , si­ lâh sesleri e k s i k o l m u y o r d u . İ d a r e k a n d i l l e r i n i s ö n d ü r ü p s i n m e k t e n b a ş k a b i r şey y a p ı l a m ı y o r d u . B i r ç o k g e n ç k ı z v e k a d ı n u ğ r a d ı k l a r ı t e c a v ü z l e r e dayanamayarak kendi canlarına kıyıyorlardı. Ö t e y a n d a n a h l â k d i y e b i r k a v r a m k a l m a m ı ş t ı . K i m i g e n ç k ı z v e ka­ d ı n l a r a ç l ı k v e sefalete sürgit k a t l a n a c a k d e n l i g ü ç l ü d e ğ i l l e r d i . B u n l a r içinde kendiliklerinden kötü yolu seçenler oluyordu. Bu yol da, kaçak­ çılık, j u r n a l c i l i k , k a r a b o r s a c ı l ı k gibi para getiren b i r y o l d u . Parası olan i ç i n d e k u ş sütü b i l e b u l m a k o l a n a ğ ı v a r d ı . D ü ş m a n l a r , e l l e r i a l t ı n d a b u ­ lunan zenginlikleri her amaç için harcayabilecek durumdaydılar. İ s t a n b u l ' u n b u k a r a n l ı k g ü n v e yılları m e v z u u n d a " â c i z l e r i d a h a fazla tafsilât v e r e m e y e c e ğ i m . Y a k u p K a d r i ' n i n b u m e v z u d a ç o k i y i b i r k i t a b ı vardır. A y r ı c a başka kitaplar da vardır. A r z u e d e n l e r onları mütalâa ederler". 2 - Y u n a n İ z m i r ' e Çıkıyor H e p b u n u d ü ş ü n m ü ş v e s ö y l e m i ş i m d i r . B i z i m b a ş ı m ı z a gelen b u acıklı d u r u m u n n e d e n i b i l i m v e t e k n i ğ e , M ü s l ü m a n l ı ğ ı n g e r ç e k k u r a l l a r ı n a sırt çevirmiş o l m a m ı z d ı r . B u k o n u d a a y d ı n l a n m a k isteyenlere, M . Şemsettin ( G ü n a l t a y ) ' ı n , 1 9 1 7 ' d e y a y ı m l a n m ı ş o l a n " Z u l m e t t e n N u r ' a " a d l ı kitabı-

TAMU

157

YELLERİ

n ı o k u m a l a r ı n ı salık v e r i r i m . T a n r ı k i t a b ı K u r a n ' d a b ö y l e d u r u m l a r a düş­ m e m e k için Tanrı

buyrukları

açıklayacağım. Birincisi:

vardır.

Bunlardan

bir

ikisini

burada

" D ü ş m a n l a r ı n ı z a karşı g e r e k l i savaş a r a ç ve ge­

r e ç l e r i n i h a z ı r l a m a k t a n g e r i d u r m a y ı n ı z " ; i k i n c i s i : " B i r u l u s k e n d i er­ demlerini

yitirmedikçe,

Tanrı

onu

korur

ve

ona

yardımcı

olur".

P e y g a m b e r i m i z de b i l i m ve tekniğin ö n e m i n i şu sözleriyle dile getirmiş­ tir: " B i l i m Çin'de b i l e olsa g i d i p o n u ö ğ r e n i n i z " ; " B e ş i k t e n m e z a r a d e k insan bilim e d i n m e k z o r u n d a d ı r " . Ne var ki, İslâm dininin en yüksek m a k a m ı n ı işgal e t t i k l e r i i d d i a s ı n d a o l a n s o n h a l i f e l e r , İ s l â m d i n i n i n b u k u r a l l a r ı n ı b i l m e m e k t e v e y e r i n e g e t i r m e m e k t e b i r b i r l e r i y l e yarış etmiş­ lerdir. İslâm d i n i n d e " T e s e t t ü r " , yani k a d ı n l a r ı n ö r t ü n ü p k a p a n a r a k uma­ cı kılığına sokulması diye b i r kural y o k iken, o n l a r b u n u d i n gereği saymışlar, R a m a z a n d a o r u ç y i y e n l e r l e u ğ r a ş m a y ı k e n d i l e r i n e g ö r e v e d i n ­ mişler, h a l k ı n eğitim ve ö ğ r e n i m i y l e , k e n d i anladıkları d i n eğitimi dışın­ da hiç ilgilenmemişlerdir. Ç ü n k ü , halkın bilinçlenmesi işlerine gelmezdi. Matbaayı yurda s o k m a m a k i ç i n ikiyüz yıl direnebilmişler, o n d o k u z u n cu yüzyılın s o n u n d a bile ilk öğretimi gerçekleştirmekten kaçınmışlardır. İşte b u h a l i f e l e r i n s o n u n c u s u , y a d a d a h a d o ğ r u s u s o n d a n b i r ö n c e ­ kisi olan Vahidettin, yurt d ü ş m a n ç i z m e l e r i altında çiğnenir, halk a ç l ı k v e sefaletten i n i m i n i m i n l e r k e n , s ı c a c ı k s a r a y ı n d a a i l e s i , y a r a n v e yandaşlarıyla, e v l e n m e törenleri ve çeşitli " z e v k ü safa" eğlenceleri düzen­ lemekle

meşgul

bulunmaktaydı.

Yasadışı

mahkemeler

kurdurarak

beğenmediği, ya da düşmanların beğenmedikleri, kişileri, türlü cezalara mah­ k û m ettiriyordu. Eski Şeyhülislâmlardan Musa K â z ı m böylece muhake­ me edilmiş ve Edirne'ye sürülmüştür. Nemrut Mustafa, nice adamları h a k s ı z y e r e m u h a k e m e e t m i ş v e asmıştır. R u m v e E r m e n i l e r i n i h b a r l a r ı ü z e r i n e , b ü y ü k t ü c c a r l a r , a d ı işitilmiş y u r t s e v e r l e r , A r a b i y a n H a n ı n d a hapsedildiler. A m a ç , türlü işkencelerle bunların paralarını almaktı. B u a r a d a , B a k ı r k ö y ' e y e r l e ş e n F r a n s ı z l a r , T r a k y a ' n ı n geri k a l a n b ö ­ l ü m l e r i n i n Y u n a n l ı l a r c a i ş g a l i n i sağladılar. Ç a n a k k a l e v e İ s t a n b u l B o ­ ğazlarındaki toplar tahrip o l u n d u .

O r d u n u n e l i n d e n a l ı n a n silâhlar

k a m y o n k a m y o n b i l i n m e y e n y e r l e r e taşındı. Ü s k ü d a r İtalyan işgaline girdi. Ş e y h ü l i s l â m H a y r i , e s k i S a d r a z a m Sait H a l i m , A d l i y e N a z ı r ı H a l i l , H a ­ riciye Nazırı ve İaşe Nazırı, h e p birlikte, H a r b i y e Nezaretinde hapsedil­ diler (Şimdiki üniversite).

158

TAMU YELLERİ

1919 k ı ş ı b u o l a y l a r v e a y r ı n t ı l a r ı n d a n k a ç ı n d ı ğ ı m d a h a b a ş k a o l a y ­ larla geçti. B a h a r ı n b i z e ne gibi yeni ve y ü r e k l e r acısı olaylar hazırladı­ ğını b i l e m e z d i k . B u a r a d a , M a r t a y ı n d a A h m e t Tevfik Paşa k a b i n e s i istifa e t m i ş , y e r i ­ n e D a m a t Ferit S a d r a z a m o l m u ş t u . B u y ü r e k s i z , y e t e n e k s i z , b i l g i s i z , aşa­ ğılık a d a m , alçaklık b a k ı m ı n d a n efendisi Vahidettin'in tam d e n g i y d i . Bunlar denli alçak biri olan Mustafa Sabri de Şeyhülislâm olmuştu. Bu hükümet, artık tamamıyla İngilizlerin ve işgalcilerin kölesiydi. Onlar­ d a n a l d ı ğ ı e m i r l e r i y e r i n e getirir, i ş g a l c i l e r e k e n d i n i b e ğ e n d i r m e k i ç i n , halkın ve devletin zararına icraatta b u l u n m a k t a n ç e k i n m e z d i . İşte b u g ü n l e r d e , 1 5 M a y ı s 1919'da Y u n a n l ı l a r ı n İ z m i r ' e ç ı k t ı k l a r ı ha­ b e r i , k ö h n e " P a y i t a h t " d a b i r b o m b a gibi patlamıştı. G e r ç i b i r süredir, İ n g i l i z l e r i n , İtalyan i s t e k l e r i n e e n g e l o l m a k i ç i n , İ z m i r B ö l g e s i n e Y u n a n ­ lıları y e r l e ş t i r m e k i s t e d i k l e r i h a l k a r a s ı n d a s ö y l e n i p d u r m a k t a y d ı . A n ­ c a k b u n u n d o ğ r u olmadığı konusunda söylentiler de vardı. Hatta resmi a ğ ı z l a r Y u n a n i ş g a l i n i n g e r ç e k l e ş m e y e c e ğ i n i y i n e l i y o r l a r d ı . İ z m i r ' d e iş­ gali ö n l e m e k i ç i n " R e d d i İ l h a k " a d ı n d a b i r d e r n e k k u r u l m u ş t u . İ z m i r Bölgesi gerektiğinde silâhla savunulacaktı. Vahidettin, işgalden b i r ay ö n c e , İ z m i r l i ' l e r e n a s i h a t l a r d a b u l u n m a k , o n l a r ı y u m u ş a t m a k , b e l k i d e uyut­ m a k i ç i n , b ö l g e y e b i r heyet g ö n d e r m i ş t i . S o n r a d a n , M u s t a f a K e m a l ' e karşı k u r u l a c a k Hilâfet o r d u s u n u n komutanlığına getirilecek Süleyman Şefik Paşa d a b u heyet i ç i n d e y d i . K u r t u l u ş ' t a n s o n r a Yüzelliliklerle b i r l i k t e yurt­ t a n k o v u l a c a k o l a n b u V a h i d e t t i n Paşası, İ z m i r ' d e h a l k ı h ü k ü m e t k o n a ğ ı ö n ü n d e t o p l a y a r a k , " P a d i ş a h ı n hattı h ü m a y u n u n u " o k u m u ş t u . H a y ı n Vahidettin, bu yazısında, imzalanmış olan mütarekenin ülke ve ulus için hayırlı o l d u ğ u n u söylemekten u t a n m ı y o r d u . Bu mütareke h ü k ü m l e r i n e u y m a k yerinde ve z o r u n l u y d u , a n c a k b ö y l e yapmakla ülke kurtarılabilecekti, öyleyse işgalci g ü ç l e r e karşı ç ı k m a m a k , o n l a r ı n işlerini güçleş­ t i r m e m e k , b ö y l e c e o n l a r ı d a h a sert d a v r a n m a y a z o r l a m a m a k g ö r e v i m i z d i ! " M e m l e k e t i n âli menfaatleri b u n u i c a p e t t i r i y o r d u " ! Hayın padişah ve Müs­ l ü m a n l a r ı n Halifesi, d a h a d a ileri gidiyor, " İ z m i r ' e g e l e c e k işgal kuv­ vetleri hangi d i n d e n ve ulustan olurlarsa olsunlar, bunlara karşı T ü r k m i s a f i r p e r v e r l i ğ i " g ö s t e r i l m e s i n i i s t i y o r d u . " İ z m i r h a l k ı t a h r i k v e teş­ viklere kapılarak yanlış yollara sürüklenmekten k a ç ı n m a l ı y d ı ! " A l ç a k V a h i d e t t i n v e o n u n a l ç a k p a ş a s ı , y u r d u m u z u ateşe, u l u s u m u ­ zu

kana

bulayan

yoksundu!

düşman

güçlerini

"Misafir"

sayacak

denli

ustan

159

TAMU YELLERİ

Sağduyu sahibi İzmirliler ve bölge halkı, bu hayınca aldatmacalara k u l a k v e r m e m i ş l e r d i . Y u n a n l ı l a r , İ z m i r ' d e , Ö d e m i ş ' t e , A y v a l ı k ' t a silâh­ l a k a r ş ı l a n m ı ş l a r d ı . G e r ç i b u s i l â h l a r ı n sayısı a z d ı . N e v a r k i , atılan kur­ ş u n l a r ı n t ü m y u r t t a y a n k ı l a n a n s e s l e r i , u l u s u n u y a n d ı ğ ı n ı n , k e n d i n i sa­ v u n a c a ğ ı n ı n yeterli b i r kanıtıydı. İ z m i r ' i n Y u n a n l ı l a r c a işgalinin İ s t a n b u l ' d a ansızın patlayan b i r b o m b a etkisi yaptığını söylemiştim; b u s ö z l e r i m T ü r k v e M ü s l ü m a n halk i ç i n d o ğ r u d u r . Saray v e h ü k ü m e t i n işgal k a r ş ı s ı n d a k ı l ı b i l e k ı p ı r d a m a m ı ş t ı . A n ı m s a d ı ğ ı m a g ö r e i ş o l s u n d i y e gelişi g ü z e l b i r p r o t e s t o d a b u l u n u l m u ş ­ tu, hepsi b u . Öte y a n d a n halk galeyana gelmişti. H a l k , b i r d e n , üzerin­ d e k i ö l ü t o p r a ğ ı s i l k i l m i ş ç e s i n e u y a n m ı ş , g e r ç e k l e r i g ö r m ü ş t ü . B u işgal, " M ü t a r e k e , m ü t a r e k e " , diye üstüne toz k o n d u r u l m a y a n anlaşmanın dü­ p e d ü z a y a k l a r altına a l ı n m a s ı y d ı . İ s t a n b u l ' d a b ü y ü k h a l k t o p l u l u k l a r ı k e n d i l i ğ i n d e n d ü z e n l e n i v e r d i . Fatih'te, S u l t a n a h m e t ' t e , g ö r k e m l i h a l k yı­ ğınları toplandı. B e n d e b u toplantılarda b u l u n d u m . N e h ü k ü m e t , n e d e işgal kuvvetleri b u toplantıları e n g e l l e m e k girişimine kalkışamadılar. B u n a g ü ç l e r i y e t m e y e c e k t i . B ö y l e b i r işe k a l k ı ş m ı ş o l s a l a r d ı , İ s t a n b u l ' d a k a n g ö v d e y i g ö t ü r ü r v e b e l k i d e İ s t a n b u l h a l k ı , h ü k ü m e t i d e , Sarayı d a , iş­ g a l c i l e r i d e B o ğ a z ' ı n s u l a r ı n a g ö m e r d i . Ö y l e s i n e g ö r k e m l i , u l u s a l say­ gınlığının

bilincinde

kalabalıklar

toplanmıştı

ki,

gözyaşlarına

tutamamıştım. Hepsi de b e n i m gibi c o ş k u içindeydi. Hepsinin yüreği de benimki gibi kan ağlıyordu. Çevredeki bütün camilerin minarelerinde T ü r k b a y r a k l a r ı v e yas g ö s t e r i s i o l m a k ü z e r e k a r a b a y r a k l a r a s ı l ı y d ı . Şe­ r e f e l e r d e b i r i k m i ş sayısız m ü e z z i n l e r e z a n v e d u a l a r o k u y o r l a r d ı . B i r ­ ç o k kişiler k ü r s ü l e r d e n k o n u ş m a l a r yaptılar.

Söylenenlerin tümünü

i ş i t m e k olasılığı y o k t u . A n c a k s ö y l e n e n l e r i n t ü m ü , g e r ç e k t e k u l a k l a r d a d e ğ i l , k a l a b a l ı k l a r ı n v a t a n a ş k ı y l a d o l u y ü r e k l e r i n d e y a n k ı l a n ı y o r , işiti­ liyor ve yineleniyordu. Konuşanlar arasında bir de kadın vardı. B u n u n Halide Edîp olduğunu öğrendim. B u g ü n l e r d e İ z m i r b ö l g e s i n d e Y u n a n i ş g a l i n e k a r ş ı silâhlı d a y a n m a ­ n ı n g e n i ş l e m e k t e o l d u ğ u n u ö ğ r e n m i ş t i k . B u n a k a r ş ı n T ü r k l e r i n İstan­ b u l ' d a n çıkarılacakları k o n u s u n d a söylentiler de dolaşmaya başlamıştı. G e r ç i , İ z m i r ' i n işgali ü z e r i n e S a d r a z a m D a m a t Ferit istifa e t m i ş t i n e v a r k i y e n i d e n h ü k ü m e t i kurmaya m e m u r edilmişti. B u istifanın b i r gösteriş o l d u ğ u a n l a ş ı l ı y o r d u . Hayın A l i K e m a l d e b u h ü k ü m e t t e dahiliye nazırı idi.

160

TAMU

YELLERİ

Mustafa K e m a l Paşa'nın Samsun'dan Erzurum'a geçtiği, o r a d a b i r k o n g r e t o p l a y a r a k , ü l k e y i v e u l u s u k u r t a r m a ç a b a l a r ı n a giriştiği s ö y l e ­ n i y o r d u . B u n a k a r ş ı l ı k D a h i l i y e N a z ı r ı A l i K e m a l , savaş, g ü r ü l t ü p a t ı r t ı z a m a n ı n ı n g e ç t i ğ i n i , Y u n a n l ı l a r ı n v e ö t e k i işgal k u v v e t l e r i n i n m ü t a r e k e h ü k ü m l e r i n i y e r i n e g e t i r m e k t e n b a ş k a b i r şey y a p m a d ı k l a r ı n ı , karşı k o y ­ m a y a k a l k ı ş m a n ı n d e l i l i k o l d u ğ u n u , u s u m u z u b a ş ı m ı z a t o p l a m a m ı z ge­ r e k t i ğ i n i b i l d i r i y o r d u . H a r b i y e N a z ı r ı T u r g u t Ş e v k e t Paşa d a , İ z m i r ' d e Yunanlılarla

çarpışan,

vatan

topraklarını

savunmaya

çalışan yurtsever­

lere, bu işten v a z g e ç m e l e r i n i , mütareke h ü k ü m l e r i n e ve Yunanlılara b o ­ y u n e ğ m e l e r i n i , davranışlarının b a r ı ş k o n f e r a n s ı n d a b i z e zararlı o l a c a ğ ı n ı söyleyebilmekteydi. Ta 1915'te, İ n g i l i z l e r i n , savaşa g i r m e s i k o ş u l u y l a , İ z m i r B ö l g e s i n i Yu­ nanistan'a v e r m e y i vaadettiğini s o n r a d a n öğrenmiştik. Yunanistan, 1915'de değil d e 1917'de savaşa girdiği i ç i n İngiltere b u vaadini u n u t m u ş t u . A n c a k b u a r a d a İtalyanların b ö l g e y e g ö z k o y m u ş o l d u k l a r ı anlaşılmıştı. B u k e z İn­ gilizler, İtalya'yı u z a k l a ş t ı r m a k i ç i n , k e n d i l e r i n e u ş a k b i l d i k l e r i Yunanis­ tan'ın

İzmir'i

işgal

etmesini

yeğlemişlerdi.

Yunan

işgali,

mütareke

h ü k ü m l e r i n e ayları o l d u ğ u gibi, A m e r i k a C u m h u r b a ş k a n ı W i l s o n ' u n açık­ ladığı

ilkelere

de

aylarıydı.

Şubat

1918'de,

demek

ki

savaşın

sona

e r m e s i n d e n d o k u z a y ö n c e ilân e d i l e n b u i l k e l e r i n , ö z e l l i k l e o n i k i n c i m a d ­ d e s i ç o k ö n e m l i y d i . B u n a g ö r e , kişisel e g e m e n l i k l e r e d a y a n a n y ö n e t i m ­ lere s o n verilecekti, h e r ülke d e m o k r a t i k anayasalarla yönetilecekti, u l u s l a r g e l e c e k l e r i n e v e e g e m e n l i k l e r i n e ö z g ü r c e k e n d i k a r a r l a r ı y l a sa­ hip olacaklardı, uluslar arasındaki anlaşmazlıklar barış yoluyla ç ö z ü m ­ l e n e c e k , b u n u n i ç i n M i l l e t l e r C e m i y e t i adı altında uluslararası b i r kuruluş o l u ş t u r u l a c a k t ı . B i z i m l e d o ğ r u d a n ilgili o n i k i n c i m a d d e y e g e l i n c e , b u n ­ d a , O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u n T ü r k o l a n b ö l g e l e r i n e kesinlikle e g e m e n ­ lik sağlanacağı, b u n a karşılık, Osmanlı egemenliği altında b u l u n u p da T ü r k o l m a y a n u l u s l a r ı n d a v a r l ı k l a r ı n ı ö z g ü r c e s ü r d ü r e b i l m e l e r i n i n gü­ v e n c e altına alınacağı, Ç a n a k k a l e ve İstanbul B o ğ a z l a r ı n ı n t ü m uluslara a ç ı k b u l u n d u r u l a c a ğ ı , s ö y l e n i y o r d u . O y s a , d a h a 1916 y ı l ı n d a , O s m a n l ı ülkesi, İngiltere, Fransa ve İtalya arasında gizlice b ö l ü n m ü ş t ü . İngilizler Yunanistan'ı İ z m i r ' e saldırtmakla ç o k b ü y ü k b i r yanlışlık y a p m ı ş o l d u k l a r ı n ı ç o k g e ç a n l a y a c a k l a r d ı . İ z m i r ' i n Y u n a n l ı l a r c a işga­ li, b i z i m i ç i n i y i o l m u ş t u , b i r b a k ı m a . Ç ü n k ü u y k u d a o l a n l a r , u z l a ş m a i ç i n başka yollar b u l u n d u ğ u kanısında olanlar, kararsızlar, umutsuzlar,

TAMU

161

YELLERİ

ulusun ve devletin kurtuluşunun İngiltere ya da A m e r i k a boyunduruğu­ n a g i r m e k l e s a ğ l a n a b i l e c e ğ i n i sananlar, ister i s t e m e z u y a n m a k z o r u n d a k a l m ı ş l a r d ı . İ k i e l b i r b a ş i ç i n d i . Y a r d ı m a n c a k b i z e k e n d i m i z d e n gele­ bilirdi. Canımızı ve malımızı kurtarmak istiyorsak, yabancılar ö n ü n d e d i z ç ö k e c e k y e r d e , d i k i l m e l i , b i r l e ş m e l i , k e n d i m i z i v e y u r d u m u z u savun­ malıydık. Us'un buyruğu, Doğa'nın buyruğu buydu. Ve bu buyruk, bize A n a d o l u ' d a n , ö z y u r d u m u z d a n , orada bulunan Mustafa Kemal Paşa'nın a ğ z ı n d a n ç ı k a n s ö z l e r l e u l a ş ı y o r d u : " Y a istiklâl, y a ö l ü m ! "

3 - Mustafa K e m a l , D a m a t Ferit H ü k ü m e t i n i DüşürüyorSisli günler A n a d o l u ' d a n , işgal b ö l g e l e r i n d e k i o l a y l a r d a n h a b e r a l a b i l m e k i ç i n h e m e n h e r gün, b u k o n u l a r d a b e n i m k a d a r ilgilendiğini b i l d i ğ i m arka­ d a ş l a r ı m a u ğ r u y o r u m . M u s t a f a K e m a l ' l e i l k k a r ş ı l a ş m a m ı n anısı u s u m ­ dan

hiç

çıkmıyor.

Kendisine

büyük

umutla

bağlanmış

olduğumu

anlıyorum. Anafartalar'da üstün düşman güçlerine yolu kesen, sonra, e l i n d e k i k ı r b a ç l a A r a p l a r ı n ü z e r i n e y ü r ü d ü ğ ü n ü g ö r d ü ğ ü m , g e n ç , ka­ r a r l ı , d i n a m i k asker, k a n ı m c a işte a n c a k o , d e v l e t i v e u l u s u k u r t a r a b i l i r . " U s u b a ş u n d a b i r i y s e n . . . " , d e m i ş t i b a n a , y a p m a m g e r e k e n i a ç ı k ç a söy­ l e m i ş t i S u r i y e ' d e k i o b o z g u n g ü n l e r i n d e . O y s a , C e m a l Paşa, d e m i r y o l u ­ n u n b o z u k o l d u ğ u n d a n , b e k l e m e m gerektiğinden söz etmişti.

Sanki

demiryolu b o z u k olmasaydı gidebilecek mişim gibi... Buna karşın Mus­ tafa K e m a l b i r ç a k ı m h ı z ı y l a d u r u m u d e ğ e r l e n d i r m i ş , n e y a p m a m g e r e tiğini kesin söylemişti. İ ç i n d e yaşadığım " P a y i t a h t " d a k i h ü k ü m e t i n ve y ö n e t i c i l e r i n hayınca tutumları h i ç b i r kuşkuya yer vermeyecek b i ç i m d e açıkça ortadaydı. P a d i ş a h d a b i r h a y ı n , k e n d i s i n d e n b a ş k a s ı n ı d ü ş ü n m e y e n b i r a l ç a k t ı . İş­ gal k u v v e t l e r i n i n m e r h a m e t l e r i n e s ı ğ ı n m ı ş o l a r a k y a ş ı y o r d u k . A y d ı n l a r b ö l ü n m ü ş l e r , h e r k a f a d a n b i r ses ç ı k a r o l m u ş t u . G a z e t e l e r e g ü v e n m e k olanağı yoktu. Bunlar, Sarayın, H ü k ü m e t i n , işgalcilerin tebliğleriyle d o ­ l u y d u . A n a d o l u ' d a n h a b e r v e r e m i y o r l a r d ı . S a n s ü r v a r d ı . Z a t e n gazete­ l e r h e p Saray y a n l ı s ı y d ı . A n c a k , k u l a k t a n k u l a ğ a h a b e r l e ş e b i l i n i y o r d u . B u h a b e r l e r ç o ğ u n l u k l a , yanlış, u y d u r m a y d ı . D o ğ r u l a r ı a n l a m a k ç o k g ü ç ­ tü. K i m i umutlanıyor, kimi karamsarlığa d ü ş ü y o r d u k . Böylesine çeliş­ kili,

sisli,

umutla

karamsarlığın

sarmaşdolaş

olduğu

bir

ortam F. 11

162

TAMU YELLERİ

d ü ş ü n ü l e m e z . İ s t a n b u l ' u n v e İ s t a n b u l l u l a r ı n y a ş a d ı k l a r ı o sisli g ü n l e r i a n l a t m a k i ç i n c i l t l e r l e k i t a p y a z m a k g e r e k i r . " A c i z l e r i , a n c a k işittikle­ rimi, gördüklerimi hulasatan anlatmaya ç a l ı ş ı y o r u m . " D a m a t Ferit H ü k ü m e t i , D a h i l i y e N a z ı r ı A l i K e m a l , Ş e y h ü l i s l â m M u s ­ tafa S a b r i , t ü m g ü ç l e r i y l e , A n a d o l u ' d a b a ş l a y a n h a r e k e t i s ö n d ü r m e y e ç a ­ lışıyorlardı. Yurdu ve ulusu kurtarmak için canlarını dişlerine takarak çabalayanların adları, " D â g i , b a ğ i " y e , yani dağlı bağlı, çıkmıştı. Bun­ l a r P a d i ş a h a v e H a l i f e y e b a ş k a l d ı r m ı ş , e ş k ı y a l a r d ı , b o l ş e v i k l e r d i . Kişi­ sel y a r a r v e ç ı k a r l a r i ç i n ç e t e l e r k u r m u ş l a r , h a l k ı s o y u y o r l a r d ı . Y a d a e n hafifinden, bunlar, İ m p a r a t o r l u ğ u n yıkılmasına n e d e n o l a n İttihatçı­ ların artıklarıydı. B u n l a r d a n ne ulusa, ne de ülkeye hayır gelirdi. Barış konferansı yapılacağı b i r sırada mütareke h ü k ü m l e r i n e karşı ç ı k m a k l a , " G a l i p d e v l e t l e r i n g a z a b ı n ı " ü s t ü m ü z e ç e k i y o r l a r d ı . H i ç b i r şey y a p m a ­ larına olanak yoktu. A n a d o l u ' d a n h a b e r l e r g e l i y o r d u : Mustafa K e m a l E r z u r u m ' d a b i r kong­ re düzenlemişti. K â z ı m Karabekir ve R a u f Bey de yanındaydı. Kongre' de ö n e m l i kararlar alınmıştı. Ö n c e ulusal sınırlar saptanmıştı, ülkenin v e u l u s u n b ö l ü n m e z l i ğ i ö z ü m s e n m i ş t i . U l u s k e n d i n i savunmaya k a r a r ver­ mişti. İ s t a n b u l H ü k ü m e t i , işgalle b a ş a ç ı k a m a z s a , g e ç i c i b i r h ü k ü m e t ku­ rulacaktı. B u n d a n b ö y l e ulusal g ü ç l e r y u r d u , ulusal istenç gereğince s a v u n a c a k t ı . U l u s a l i s t e n ç e g e m e n o l a c a k t ı . A z ı n l ı k l a r a a y r ı c a l ı k tanın­ mayacaktı. Y a b a n c ı b o y u n d u r u ğ u n a kesinlikle girilmeyecekti. Ulusal M e c l i s ' i n g ü n g e ç i r m e d e n t o p l a n m a s ı n a ç a l ı ş ı l a c a k t ı . İ y i a m a n e y l e ? . T o p , tü­ fek, asker n e r e d e y d i ? Para neredeydi? Mustafa K e m a l b u n l a r o l m a d a n , d ü ş m a n l a r l a nasıl ç a r p ı ş a c a k t ı ? P a d i ş a h , M u s t a f a K e m a l ' i a z l e t m i ş t i b i ­ le, t e v k i f e t t i r m i ş t i ; e l l e r i k o l l a r ı b a ğ l ı İ s t a n b u l y o l u n d a y d ı . E n ç ı k a r y o l , İ n g i l i z y a d a A m e r i k a n b o y u n d u r u ğ u n a g i r m e k t i . H a y ı r , hayır, M u s t a f a K e m a l k e n d i l i ğ i n d e n istifa e t m i ş t i , t e v k i f d e e d i l m e m i ş t i . A n a d o l u ' d a k i k u m a n d a n l a r , aydınlar, h a l k h e p o n d a n yanaydı. Mustafa K e m a l , Sivas' ta daha büyük bir Kongre topluyordu. Bu karmaşık, çelişkili haberler i ç i n d e çalkanıp d u r u y o r d u k . Ana­ dolu'ya gidebilmek için içim içimi yiyordu. Ev almak için elimdeki son parayı harcadığımdan ildem o l m u ş t u m . O para olsaydı, bir b ö l ü m ü n ü aileme bırakarak A n a d o l u ' y a gidebilirdim. Gidebilir miydim? Orada neyle g e ç i n i r d i m . A i l e m e b ı r a k a c a ğ ı m para ne süre onlara yeterdi. Kurtuluş

TAMU YELLERİ

163

n e z a m a n g e r ç e k l e ş i r d i . E v i a l d ı ğ ı m a i y i e t m i ş t i m . E v i a l m a s a y d ı m , şim­ di ç o l u k ç o c u k sokakta kalırdık. Sivas'ta y e n i v e b ü y ü k b i r K o n g r e t o p l a n m ı ş t ı . B u K o n g r e ' n i n k a r a r ­ ları t ü m y u r d u kapsıyordu. T ü r k l e r i n yaşadığı topraklar T ü r k l e r i n d i . Ulusal A n t tüm dünyaya duyurulmuştu. D o ğ u ' d a E r m e n i l e r l e , güneyde Fransız ve Ermenilerle, batıda, Yunanlılarla savaşılıyordu. Ayrıca İzmit y ö r e s i n d e H a l i f e o r d u l a r ı s a l d ı r ı y a g e ç m i ş v e p ü s k ü r t ü l m ü ş l e r d i . Yur­ d u n ç e ş i t l i y ö r e l e r i n d e p a d i ş a h y a n l ı s ı a y a k l a n m a l a r ç ı k m ı ş , k i m i s i bas­ tırılmış, kimisi sürüyordu. Mustafa Kemal b i r an ö n c e Ulusal M e c l i s ' i n toplanması için diretiyordu. İşgalciler ve h ü k ü m e t de, Mustafa K e m a l ' i e z m e k i ç i n h e r ö n l e m e b a ş v u r u y o r l a r d ı . M u s t a f a K e m a l ' e k a r ş ı saldırı­ y a g e ç i r d i k l e r i g ü ç l e r , K u v a y ı M i l l i y e ' c e e z i l m i ş l e r d i ; b a ş l a t t ı k l a r ı ayak­ lanmalar, bastırılmıştı; A n a d o l u ' y a g ö n d e r m e y e kalkıştıkları v a l i l e r , k u m a n d a n l a r , e t k i s i z d u r u m a g e t i r i l m i ş l e r d i . S o n u n d a İ ş g a l c i l e r d e Fe­ rit Paşa'nın b e c e r i k s i z l i ğ i n e i n a n m ı ş l a r d ı . K e n d i a r a l a r m d a d a b i r l i k y o k ­ tu.

İ n g i l i z l e r A n a d o l u ile d o ğ r u d a n h i ç b i r ç a r p ı ş m a y a g i r m i y o r l a r ,

çatışmaları, Fransızlara, E r m e n i l e r e , yerli alçaklara, Yunanlılara yap­ tırıyorlardı. Fransızlar ve İtalyanlar b u n u anlamakta gecikmemişlerdi. K e n d i l e r i b u çarpışmaları ü s t l e n e c e k v e s ü r d ü r e c e k d u r u m d a değiller­ di. Oysa Mustafa K e m a l ve A n a d o l u gün geçtikçe g ü ç l e n i y o r d u . Mustafa K e m a l ' l e a n l a ş m a k v e y a k ı n l a ş m a k d a h a y e r i n d e o l a c a k t ı . B ö y l e c e , so­ n u b e l i r s i z b i r s e r ü v e n d e n s ı y r ı l a b i l e c e k l e r d i . M u s t a f a K e m a l i l k utku­ s u n u Ferit Paşa h ü k ü m e t i n i a c z i ç i n d e b ı r a k a r a k d ü ş ü r m e k l e e l d e etmişti. İ ş g a l c i l e r v e Saray, M u s t a f a K e m a l ' e karşı strateji v e y ö n t e m d e ğ i ş t i r m e k gerektiğini anlamışlardı. B u n u n i ç i n , ılımlı b i r kişi o l d u ğ u bilinen Ali R ı z a P a ş a ' y ı S a d r a z a m l ı ğ a g e t i r d i l e r . A n a d o l u ' y a k a r ş ı a n l a y ı ş l ı b i r dav­ ranış i ç i n d e g ö r ü n e r e k direnişin ç ö k e r t i l e c e ğ i sanılıyordu. M ü t a r e k e d e n sonra feshedilmiş olan Meclisi Mebusan, sözde dört ay içinde seçimler y a p ı l a r a k , y e n i d e n k u r u l a c a k t ı . B i r b i r i n i i z l e y e n h ü k ü m e t l e r s e ç i m sö­ z ü n ü ağızlarına bile almamışlardı. Mustafa Kemal, seçim ve Meclis için d i r e t i y o r d u . Ç o k i y i . S e ç i m y a p ı l a c a k v e m e c l i s k u r u l a c a k t ı . M e c l i s ku­ rulduktan sonra da, Mustafa Kemal'e ve A n a d o l u ' d a k i direniş örgütleri­ n e g e r e k s i n m e kalmayacaktı. Ç ü n k ü M e c l i s , ulusal iradeyi temsil e d e c e k t i . 4 - A n a d o l u ' d a Parlayan Işık İ ş g a l c i l e r v e Saray d ü ş ü n c e l e r i n d e n e d e n l i a l d a n m ı ş o l d u k l a r ı n ı ç o k g e ç m e d e n anlayacaklardı. Ç ü n k ü A n a d o l u ' d a parlayan ışık gün geçtikçe

164

TAMU

YELLERİ

güçleniyor, şimdi tüm yürekleri aydınlatıyordu. A n a d o l u , İstanbul'da bir h ü k ü m e t i d ü ş ü r e c e k g ü c e e r i ş m i ş t i . G e r ç e k t e n Ferit P a ş a ' n ı n d ü ş ü ş ü , i l k a n d a v e b i r süre, ü l k e y e v e İ s t a n b u l h a l k ı n a b i r ç e ş i t e r i n ç l i k g e t i r m i ş t i . I l ı m l ı b i r k i ş i o l d u ğ u b i l i n e n A l i R ı z a Paşa y ö n e t i m i n d e k i b i r h ü k ü m e ­ t i n , M u s t a f a K e m a l P a ş a ' n ı n başlattığı h a r e k e t i a n l a y ı ş l a k a r ş ı l a y a c a ğ ı , uzlaşma yolları araştıracağı,

s e ç i m l e r i n yapılmasını sağlayacağı u m u ­

luyordu. B u u m u t l a r k ı s a s ü r e d e b o ş a ç ı k t ı . İşgal a l t ı n d a b u l u n a n b i r h ü k ü ­ met m e r k e z i n d e , h ü k ü m e t e d e n l e r i n işgalcilerin istekleri dışına ç ı k m a ­ ları o l a n a k s ı z d ı . A l i R ı z a Paşa A n k a r a ' y a g ö z d a ğ ı v e r m e k l e işe k o y u l d u . A n c a k Mustafa K e m a l h e r çeşit ö n l e m l e r i ç o k ö n c e d e n almıştı. A l i R ı z a P a ş a H ü k ü m e t i ç o k g e ç m e d e n M u s t a f a K e m a l ' e d i ş g e ç i r e m i y e c e ğ i n i an­ lamıştı. Ö t e y a n d a n İ ş g a l c i l e r y e n i h ü k ü m e t ü z e r i n d e b a s k ı l a r ı n ı g ü n g e ç ­ tikçe

arttırmaktaydılar.

Bu

arada

başlıca

tartışma

konusu,

Meclis

M e b u s a n ' ı n nerede toplanması üzerindeydi. Mustafa Kemal M e c l i s ' i n , İ s t a n b u l işgal a l t ı n d a b u l u n d u ğ u i ç i n , b a ş k a b i r y e r d e t o p l a n m a s ı g e r e ğ i ü z e r i n d e d i r e n i y o r d u . H ü k ü m e t ise İstanbul ü z e r i n d e d i r e t m e k t e y d i . M u s ­ tafa K e m a l ç o k h a k l ı d ü ş ü n c e l e r i n i b u k e z e n y a k ı n ç e v r e s i n d e k i l e r e b i ­ le

benimsetememişti.

"Bu

mevzudaki

münakaşalar

ve

bu

sırada

v u k u b u l a n hadiseler hakkındaki, Mustafa Kemal Paşa'nın 1927 yılında irat b u y u r d u k l a r ı b ü y ü k n u t u k t a t e f e r r u a t l ı i z a h a t b u l u n d u ğ u c i h e t l e , a r t ı k b e n tafsilâta g i r m e k t e n i ç t i n a p e d i y o r u m . " B e n i m i ç i n ö n e m l i olan halkın kendini savunmak gereğini d u y m u ş o l m a s ı , v e g e r ç e k t e n t a r i h t e b i r eşi b u l u n m a y a n b i r B a ş ' a k a v u ş m u ş o l ­ masıydı. K e n d i m i b i l d i m bileli, ulusla birlikte kötü yönetimlerin ve yö­ neticilerin kahrını çekmiştim. Bir tek gün mutlu olmamıştım; elliyedi yaşıma gelmiştim, beş ç o c u ğ u m vardı ve bunların gelecekleri karanlıktı. D a h a g e n ç v e g ü c ü m d e y e t e r ü olsaydı, b i r g ü n d u r m a d a n A n k a r a ' y a u ç a r ­ dım. Artık kendimin ve çocuklarımın, ulusun geleceğinin, ancak Anka­ ra'da p a r l a y a n ı ş ı k l a a y d ı n l a n a c a ğ ı n a y ü r e k t e n i n a n ı y o r d u m . Ç ü n k ü b u ışığın, u s , b i l i m v e m a n t ı k s a ç t ı ğ ı g ö r ü l ü y o r d u . K ı z g ı n t a m u y e l l e r i n i n savurduğu k u m fırtınaları i ç i n d e Y e m e n ' i n Tahame Bölgesi'ni geceleyin g e ç e r k e n T a n e m d e n i l e n y e r d e asılı d u r a n , g e c e y o l c u l a r ı n ı n y i t i r m e m e k i ç i n gözlerini ayırmadıkları feneri a n ı m s ı y o r d u m . B i r ç o k kişiyle birlik­ te o y o l c u l u ğ u y a p m ı ş o l m a m a karşın, b e n i taşıyan katırın u y k u verici sallantısına d a y a n a r a k , g ö z l e r i m i k ı r p m a d a n , b ü t ü n g e c e o f e n e r i g ö z l e -

TAMU

YELLERİ

165

miştim. Feneri yitirmek, y i t m e k d e m e k t i . Mustafa K e m a l Paşa ve A n k a ­ r a , İ s t a n b u l ' u n b u k a r a n l ı k v e sisli g ü n l e r i n d e , İ m p a r a t o r l u ğ u n y ı k ı l d ı ğ ı , D e v l e t i n o r t a d a n k a l k t ı ğ ı , u l u s u n k a n v e yas i ç i n d e b u l u n d u ğ u b u gün­ lerde, b e n i m i ç i n gözlerin ayrılmaması gereken b i r ışık, n e d i y o r u m b i r g ü n e ş t i . O g ü n e ş p a r l a d ı k ç a y o l u n y i t i r i l m e s i o l a n a ğ ı y o k t u . İ ç i m d e gizli b i r ses, K u r t u l u ş ' u n O ' n d a v e o r a d a o l d u ğ u n u y i n e l e y i p d u r u y o r d u . G ö z ­ l e r i m o ışıkta, k u l a k l a r ı m i ç i m d e k i seste y o l a d e v a m e d e c e k t i m . Ve, ö y l e yaptım.

5 - İ s t a n b u l M e b u s u Seçiliyorum T o p u t o p u o n a y h ü k ü m e t t e k a l a n A l i R ı z a Paşa H ü k û m e t i ' n i n , o kar­ gaşa d ö n e m i n d e , t e k b a ş a r ı l ı işi, A n k a r a ' n ı n z o r u y l a m e b u s s e ç i m l e r i n i iyi kötü yapabilmiş olmasıdır. S e ç i m l e r 1919 K a s ı m v e A r a l ı k a y l a r ı n d a y a p ı l a c a k t ı . B e n d e b u se­ ç i m l e r e g i r d i m . İ k i n c i seçmenler, şehir emaneti üyeleri ve T e c e d d ü t Fır­ kası b e n i İstanbul m e b u s u olarak seçmişti. S e ç i m l e r h a k k ı n d a m u h a l i f g a z e t e l e r , y a n i Saray, H ü r r i y e t v e İ t i l â f F ı r k a s ı y a n l ı g a z e t e l e r , g ü n l e r c e bu seçimlere y u r d u n h e r köşesinde hile karıştığı, özellikle, İstanbul'da seçilmiş o l a n işçi m e b u s N u m a n Usta ve b e n i m , istifamız gerektiği yo­ l u n d a yayınlar, aslı astarı o l m a y a n d e d i k o d u l a r l a d o l u p taştılar. 2 3 A r a l ı k 1919 salı g ü n l ü T a s v i r i E f k â r G a z e t e s i ' n d e , D a h i l i y e N a z ı ­ rı

Damat

Şerifin,

gazetecilerin

sorularını

cevaplandırdığı

bildiril­

mekteydi. " S o r u : İstanbul seçimleri ve Lütfü Fikri B e y ' i n çekilmesi. " N a z ı r : H ü k ü m e t seçimlerin yan tutulmaksızın yapılması için her ö n l e m i almıştır. Ö y l e y s e a l ı n a n s o n u ç d a , b u y a n s ı z l ı ğ ı n s o n u c u d u r . L ü t ­ f ü F i k r i B e y ' i n istifasını i n c e l e m e k ü z e r e ş e h i r e m a n e t i n e b i r m ü f e t t i ş h e y e t i g ö n d e r d i m . İstifayı k a b u l e t m e k b i z i m y e t k i m i z i ç i n d e d e ğ i l d i r . S e ç i m yasasının 7 8 ' i n c i maddesini b e n biraz karışık ve y o r u m l a n m a y a gerek görmekteyim... " S o r u : M e b u s l a r v e M e c l i s ' i n açılışı. " N a z ı r : M e c l i s ' i n O c a k (1920) b a ş l a r m d a a ç ı l a b i l m e s i n i olası g ö r m ü ­ y o r u m . H e n ü z İ s t a n b u l ' d a b u l u n a n m e b u s l a r ı n sayısını d a b i l m i y o r u m . Y e t e r l i s a y ı d a o l m a d ı k l a r ı n ı s a n ı y o r u m . . . Yanlış a n l a ş ı l m a s ı n , b e n , b i r

166

TAMU

YELLERİ

gazetede yazıldığı gibi üçte b i r ç o ğ u n l u k k o n u s u n d a söz e t m e d i m M e c ­ lis, o t u z k ı r k m e b u s l a d a a ç ı l ı r . A n c a k g ö r ü ş m e l e r i ç i n b e l l i b i r ç o ğ u n ­ l u ğ u n v a r l ı ğ ı gerekir, b u d a , m e b u s l a r sayısının y a r ı s ı n d a n b i r fazlasıdır. E s k i d e n b i z d e n 2 5 4 m e b u s ç ı k a r d ı . İşgal a l t ı n d a o l a n v i l â y e t l e r i m i z d e h e n ü z h u k u k e n b i z i m d i r ; ö y l e y s e b u n u n yarısı o l a n 1 2 7 ' n i n b i r fazlasıy­ la, 128'e v a r ı l m a d ı k ç a g ö r ü ş m e ç o ğ u n l u ğ u e l d e e d i l e m e z . Ş i m d i y e d e k 101 m e b u s s e ç i l m i ş t i r . " S o r u : Sanık mebuslar ve adaylık. " N a z ı r : K i m i yerlerde H a r p divanlarında m u h a k e m e edilmekte olan­ lardan, ya da sanık olarak tutuklu bulunanlardan m e b u s seçilmekte olan­ l a r varsa d a , b u n l a r ı n s e ç i l m e l e r i n i n g e ç e r l i o l u p o l m a d ı ğ ı M e c l i s i M e b u s a n ' d a incelenir. H ü k ü m e t seçim sırasında kötü yollara başvurul­ m a s ı n ı ö n l e m e y e ç a l ı ş ı r v e y o l s u z l u k y a p a n l a r h a k k ı n d a yasal k o v u ş t u r ­ ma açar. Bu gibilerin adaylıklarına gelince, h ü k ü m e t b u n a karışamaz. " S o r u : Celâlettin A r i f Bey. " N a z ı r : C e l â l e t t i n A r i f B e y ' i n n e r e d e n istifa e d e c e ğ i k o n u s u n d a b i r bilgim yoktur..." G e n e b u g a z e t e n i n b i r i n c i sayfasının t e p e s i n d e v e o r t a s ı n d a çift sü­ t u n verilmiş, a y r ı c a r e s i m l e süslenmiş imzasız b i r yazı vardı. Yazı şu başlığı taşımaktaydı:

"İttihat ve

Terakkinin Mizanı",

" K i m i kime yeğliyorlar".

B u iki b a ş l ı k a l t ı n d a , k a r a m a s k e l i b i r i e l i n d e b i r t e r a z i t u t m a k t a , tera­ z i n i n k e f e l e r i n d e d e fesli i k i f o t o ğ r a f b u l u n m a k t a y d ı . B u n l a r d a n b i r i n i n altında " S u l t a n z a d e Sabahattin B e y " , ötekinin altında da " A m e l e M e ­ b u s u N u m a n E f e n d i " y a z ı l a r ı o k u n u y o r d u . İ k i n c i kefe b i r i n c i d e n a ğ ı r basmıştı. Yazıda şöyle deniliyordu: " İ t t i h a t v e T e r a k k i ' n i n , u l u s u n g e l e c e ğ i y l e ilgili s o r u n l a r ı ö l ç m e k t e b i r b i r i n e eşit saydığı i k i k i ş i l i k , " İ s t a n b u l s e ç i m l e r i n i n ü z ü c ü v e u m u t k ı r ı c ı s o n u c u , İttihat v e Te­ r a k k i ' n i n " e s k i y ö n t e m v e g e l e n e k l e r i n e b a ğ l ı k a l a r a k . . . g i z l i gizli ç a l ı ­ şan v e g e l e c e ğ i m i z ü z e r i n d e k ö t ü e t k i l e r y a p m a k i ç i n fırsat k a ç ı r m a y a n o c a k gücünün kullandığı ö l ç ü üzerine yeni bir ö r n e k vermiş oluyor. " S u l t a n z a d e S a b a h a t t i n B e y g i b i , y ı l l a r b o y u b i l i m v e siyasetle uğ­ r a ş m ı ş b i r k i ş i y l e , u s t a b a ş ı N u m a n E f e n d i İttihat v e T e r a k k i ' n i n ö l ç ü s ü ­ n e g i r i n c e eşit k a l m a k ş ö y l e d u r s u n , i k i n c i s i b i r i n c i n i n ü s t ü n e ç ı k ı y o r .

TAMU

167

YELLERİ

G i z l i G ü ç , " O c a k r u h u , b u k e z y a p ı l a n s e ç i m l e r i n p a r t i h e s a p l a r ı n a da­ yanmaması, ulusal bir seçim olması gereğini hiç d ü ş ü n ü r m ü ? " B i z U s t a b a ş ı N u m a n E f e n d i ' n i n m e b u s s e ç i l m e s i n e ilke o l a r a k kar­ şı değiliz. H e r ülkede olduğu gibi... b i z i m mecliste de işçi akımlarının b i r t e m s i l c i s i o l a b i l i r . . . s ö z k o n u s u o l a n şey... sosyal v e siyasi a k ı m l a r ı n ç a t ı ş m a s ı d e ğ i l , ü l k e n i n v e u l u s u n k u r t a r ı l m a s ı d ı r . B u n u n i ç i n ise... ima­ l â t h a n e l e r i n bilgisi k ı t k i ş i l e r i y e t m e z , d e r i n b i l i m v e siyaset b i l g i s i o l a n ­ lardan

yararlanmak

gerekir.

Bunalım

içindeki

vatan

ve

geleceği

k o n u s u n d a , s o r u n b u o l u n c a , s e ç i m l e , u l u s u n k u r t u l u ş u a m a c ı n d a n baş­ k a , h i ç b i r a m a ç v e isteğin e g e m e n o l m a m a s ı g e r e k i r d i . . . İttihat v e Te­ rakki b u n u anlamaktan uzaktır. B u n u b e l i r t m e k i ç i n yukarıya simgesel bir resim koyduk. " Y a p t ı ğ ı m ı z i n c e l e m e y e g ö r e , Usta N u m a n E f e n d i , " M e s a i F ı r k a ­ s ı n ı n ç a l ı ş m a l a r ı s o n u n d a m e b u s s e ç i l m i ş , b u n u n i ç i n d e İttihat v e Te­ r a k k i ile b i r a n l a ş m a g e r ç e k l e ş t i r i l m i ş , o y l a r , k a r ş ı l ı k l ı i k i n c i s e ç m e n lerce, birbirlerine verilmiş..." G e n e b u g a z e t e n i n b i r i n c i s a y f a s ı n d a , y u k a r ı d a k i y a z ı n ı n , çift s ü t u n , " G i z l i kuvvetlerin mebusları etrafında" başlıklı, bir başka yazı vardı; i k i n c i b a ş l ı k ise ş ö y l e y d i : " A d a y l ı k l a r ı n ı a ç ı k l a m a d a n b i r d e n b i r e seçi­ len

İstanbul

mebuslarının

istifa

şayiaları

ve

önerileri

karşısındaki

durumları-Muhtar Bey ne d i y o r ? " . Bu yazıda, N u m a n Usta'dan, M u h ­ t a r B e y ' d e n v e b e n d e n s ö z e d i l m e k t e y d i . B e n v e N u m a n Usta a d a y l ı k l a ­ rımızı açıklamıştık. B e n d e n , " G i z l i güçlerin adayı ve onlar tarafından seçtirilen, İstanbul M e b u s u K â m i l E f e n d i " , diye söz ediliyor ve şöyle de­ niliyordu: " P o s t a c ı ya da iaşeci K a r a K e m a l B e y ' i n k u r m a y heyetince, adaylık­ l a r ı b i l e k o n u l m a d ı ğ ı h a l d e b i r ç o k s a y ı n t a n ı n m ı ş , s e v i l e n k i ş i l e r e yeğ t u t u l a r a k s e ç i l e n İ s t a n b u l m e b u s l a r ı n ı n d ü n istifa e d e c e k l e r i d u y u l m u ş , h a t t a b u n l a r a k i m i g a z e t e l e r c e istifa e t m e l e r i b i l e ö n e r i l m i ş t i . Y e n i m e ­ b u s l a r ı n b u istifa ö n e r i l e r i n i nasıl k a r ş ı l a d ı k l a r ı n ı d ü n k e n d i l e r i n e da­ nışmıştık.

Önceki

gün

bir

yazarımızla

yaptıkları

konuşmaları

y a y ı n l a d ı ğ ı m ı z e s k i M e ş i h a t M ü s t e ş a r ı K â m i l E f e n d i ile, a m e l e m e b u s u N u m a n E f e n d i k e s i n l i k l e istifa e t m e y i d ü ş ü n m e d i k l e r i n i b i l d i r m i ş l e r d i . K i y e f E s k i E l ç i s i M u h t a r B e y d e , k e n d i s i y l e g ö r ü ş e n y a z a r ı m ı z a aşağıda­ ki y a n ı t l a r ı v e r m i ş t i r .

-Muhtar Bey ve İstifa

Önerisi,

Yazarımız,

Muhtar

168

TAMU YELLERİ

Bey'le Meclisi M e b u s a n da Birinci Şube odasında görüşmüştür. Muhtar B e y ş u s ö z l e r i s ö y l e m i ş t i r : İstifa e t m e d i m v e k e s i n l i k l e e t m e y e c e ğ i m . Ya­ sal o l a r a k seçilmiş b u l u n d u ğ u m k a n ı s ı n d a y ı m . A d a y l ı ğ ı n ı n ö n c e d e n açık­ l a n m a d ı ğ ı n a itiraz

edildiği

söylendiğinde de,

M u h t a r B e y ş u yanıtı

vermiştir: İtiraz ç o k sudan ve yersizdir. Ç ü n k ü s e ç i m yasasında bunun­ l a ilgili b i r k a y ı t y o k t u r . B e n i s t e r s e m b i r a y ö n c e d e n a d a y l ı ğ ı m ı k o y a r ­ d ı m , istemezsem k o y m a z d ı m . İkinci seçmenlerin beni seçmekle hakkımda g ö s t e r d i k l e r i t e v e c c ü h ü geri ç e v i r m e k i ç i n h i ç b i r n e d e n v e a n l a m y o k t u r . " K a ç g ü n d ü r gazetelerde v e h a l k arasında ileri sürülen d e d i k o d u l a r h a k k ı n d a n e d ü ş ü n d ü ğ ü n ü s o r a n y a z a r ı m ı z a , M u h t a r B e y ş u y a n ı t ı ver­ miştir: Ne mi d ü ş ü n ü y o r u m ? Teessüf e d i y o r u m ! Konferansa çağrılma­ mız beklenirken, böylesine zor bir zamanda, geleceğimiz bakımından i y i s o n u ç l a r v e r m e y e c e k d e d i k o d u l a r ç ı k a r ı l m a s ı , h o ş g ö r ü l e c e k b i r şey o l m a s a g e r e k i r . Y a z a r ı m ı z , b u k e z L ü t f ü F i k r i B e y ' i n istifası k o n u s u n d a n e d ü ş ü n d ü ğ ü n ü s o r m u ş v e ş u yanıtı a l m ı ş t ı r : ö y l e s a n ı y o r u m k i , L ü t f ü F i k r i B e y D e r s i m ' d e n s e ç i l e c e ğ i u m u d u y l a istifa e t m i ş t i r . K e n d i s i n i M ü l kiye'den tanırım, sınıf arkadaşımdır. Vatanın bunalımlı günlerinde böy­ l e davranışlara y e r yoktur. A n c a k kendisi insanları şaşırtmayı b i r a z s e v e r " " Ö t e yandan, d ü n İstanbul'da bulunan kimi mebuslar, Meclisi M e ­ busan B i r i n c i Ş u b e s i ' n d e bir toplantı yapmışlardır... On oniki kişilik bu toplantıda, Celâlettin Arif, Muhtar, H a m d u l l a h Suphi, A d n a n , Muvaf­ fak, H â m i t , E m i n ( N i ğ d e ) , R ı z a N u r B e y l e r v e N u m a n Efendi d e v a r d ı " 6- İstanbul ve İşgalciler Yeni Dolaplar Çevirmeye Kalkışıyorlar Seçimler, 1876 tarihli " İ n t i h a b ı m e b u s a n k a n u n u lâyihası"na göre y a p ı l m ı ş t ı . Yasa a n c a k 1 9 0 8 ' d e y a y ı n l a n a b i l m i ş t i . S e ç i m l e r i k i d e r e c e ­ l i y d i . H e r e l l i b i n e r k e k i ç i n b i r m e b u s s e ç i l i y o r d u . K a d ı n l a r h i ç b i r ba­ kımdan hesaba katılmıyorlardı. Her " S a n c a k " bir seçim bölgesiydi. " S a n c a k " , i l ile i l ç e a r a s ı n d a b i r k u r u l u ş t u . S e ç i m d e d i n v e ı r k a y r ı m ı g ö z e t i l m i y o r d u . B u n a O s m a n l ı t o p l u m u n u n niteliği e n g e l d i . B i r i n c i s e ç ­ m e n o l a b i l m e k i ç i n y i r m i b e ş yaşını b i t i r m e k , Osmanlı u y r u k l u o l m a k , y a b a n c ı u y r u k a y r ı c a l ı ğ ı n a s a h i p o l m a m a k , iflâs e t m i ş o l m a m a k , yurt­ taşlık n i t e l i k l e r i n i y i t i r m i ş , y a d a kısıtlı b u l u n m a m a k , v e r g i v e r e n l e r d e n o l m a k g i b i k o ş u l l a r v a r d ı . B u b i r i n c i s e ç m e n l e r b i r araya g e l e r e k , h e r beşyüz birinci seçmen, bir ikinci seçmen seçerlerdi. İkinci seçmenlere seçildiklerini gösteren tutanaklar verilirdi. İkinci s e ç m e n l e r de belirti-

TAMU YELLERİ

169

len günlerde toplanır mebusları seçerlerdi. Adaylıklarını koymuş olan­ lara, ya da d i l e d i k l e r i n e oy v e r m e hakları vardı. İşte, A l i R ı z a Paşa H ü k û m e t i ' n i n 9 E k i m 1919 d a " M e b u s a n intiha­ b ı n a d a i r k a r a r n a m e y i " y a y ı n l a m a s ı ü z e r i n e , s e ç i m h a z ı r l ı k l a r ı n a giri­ şilmiş, d e f t e r l e r d ü z e n l e n m i ş , b i r i n c i s e ç m e n l e r s e ç i l m i ş , i k i n c i s e ç m e n l e r s e ç i m i y a p ı l m ı ş , A r a l ı k ayı s o n u n a d o ğ r u d a m e b u s l a r s e ç i l m i ş t i . A l i R ı ­ z a Paşa H ü k ü m e t i g e r ç e k t e ö n c e l e r i M u s t a f a K e m a l P a ş a ' n ı n b a s k ı s ı v e d i r e n m e s i s o n u c u s e ç i m l e r i y a p t ı r m a k z o r u n d a k a l m ı ş t ı . Ç ü n k ü , işbaşı­ n a g e l i r g e l m e z M u s t a f a K e m a l ' i , E r z u r u m v e Sivas K o n g r e l e r i k a r a r l a ­ rını bilmezlikten, umursamazlıktan, tanımazlıktan gelmek yöntemini d e n e m i ş t i . K e n d i k e n d i n e " A n k a r a ' n ı n M u r a h h a s ı " sıfatını v e r m i ş o l a n H a r b i y e Nazırı C e m a l Paşa'nın Yunus N a d i ' n i n aracılığıyla, Mustafa Ke­ mal Paşa'ya başvurmasıyla, d u r u m biraz yumuşamıştı. Bu yumuşama­ d a , sertlikle, Mustafa K e m a l Paşa'yı v e A n a d o l u d i r e n i ş i n i k ı r m a y a ç a l ı ş a n b u n d a başarısızlığa uğrayan D a m a t Ferit y ö n e t i m i n d e n değişik yeni b i r y ö n t e m v e strateji u y g u l a m a k gerektiği d ü ş ü n c e s i n i n d e , g e ç e n z a m a n i ç i n ­ de belirmiş ve oluşmuş bulunduğu kanısındayım. Çünkü, daha ö n c e de s ö y l e d i ğ i m g i b i A l i R ı z a Paşa d a b a ş l a n g ı ç t a , a r t ı k y e n i b i r h ü k ü m e t i n işbaşında bulunduğu, A n a d o l u ve Rumeli Müdafai H u k u k Cemiyeti'nin i ç v e dış i ş l e r e m ü d a h a l e d e n v a z g e ç m e s i g e r e k t i ğ i y o l u n d a M u s t a f a K e ­ m a l Paşa'ya b i r uyarıda b u l u n m u ş t u . A n c a k b u uyarı, Mustafa K e m a l P a ş a t a r a f ı n d a n geri ç e v r i l m i ş , D a m a t F e r i t d ö n e m i n d e , İ s t a n b u l ' a uy­ g u l a n m a k t a o l a n y ö n t e m i n , y e n i h ü k ü m e t l e t a m b i r u z l a ş m a y a varılıncaya d e k sürdürüleceği, yani İstanbul'la ilişkilerin d o n d u r u l m u ş olarak kalacağı ilgililere kesinlikle bildirilmişti. İstanbul b u n u n ü z e r i n e uyan­ m ı ş , b i r y a n d a n u z l a ş m a z e m i n i a r a m a k , u z l a ş m ı ş g ö r ü n e r e k y e n i b i r stra­ teji g e l i ş t i r m e k , ö t e y a n d a n b i l d i ğ i n i o k u m a k y ö n t e m i n i u y g u l a m a y ı yeğ­ lemişti. Bu Ali R ı z a Paşa, yeteneksiz, kararsız, b e c e r i k s i z , kişiliksiz biriy­ di. Balkan Savaşı'nda, Makedonya Orduları Başkomutanıydı. Komuta­ sındaki güçleri gereğince kullanamamış, Makedonya'nın yitirilmesine n e d e n o l m u ş t u . H a r b i y e N a z ı r ı y a p t ı ğ ı C e m a l Paşa d a k e n d i e s k i g e n e l k u r m a y b a ş k a n ı y d ı . H ü k ü m e t i n ö t e k i ü y e l e r i d e b u n l a r g i b i â c i z , yete­ n e k s i z , Saray k ö l e l e r i y d i . C e m a l Paşa, A n a d o l u ' y l a y a k ı n d a n ilişki k u r m a k i ç i n B a h r i y e Nazı­ r ı S a l i h P a ş a ' n ı n g ö n d e r i l m e k i s t e n d i ğ i n i b i l d i r m i ş , M u s t a f a K e m a l Paşa

170

TAMU

YELLERİ

b u ö n e r i y i k a b u l etmişti. B u g ö r ü ş m e E k i m 1918'de A m a s y a ' d a yapılmıştır. G e r ç e k t e b u , İ s t a n b u l ' u n u y g u l a m a y a k o y m a y ı d ü ş ü n d ü ğ ü y e n i strateji­ n i n b i r a ş a m a s ı y d ı . M u s t a f a K e m a l , Salih P a ş a ' y l a g ö r ü ş m e s i n d e ç o k iyi n i y e t l i d a v r a n m ı ş , k a r ş ı tarafın i ç t e n s i z l i ğ i n i b i l m e s i n e k a r ş ı n , b u görüş­ m e d e n A n a d o l u hareketi için yarar sağlayacak s o n u ç l a r elde etmeye ça­ lışmıştır. B a ş l ı c a a m a c ı , b ö y l e c e , A n a d o l u h a r e k e t i n i n İ s t a n b u l ' c a tanınmış olduğunu kanıtlamaktı; a n c a k ilkelerinden h i ç b i r ö d ü n vermemiştir. M u s t a f a K e m a l ' i n 1 9 2 7 ' d e k i B ü y ü k S ö y l e v ' i n d e S a l i h P a ş a ile y a p ı ­ l a n g ö r ü ş m e l e r v e a l ı n a n k a r a r l a r a y r ı n t ı l a r ı y l a anlatılmıştır. B u n l a r Si­ vas K o n g r e s i k a r a r l a r ı n a d a y a n m a k t a d ı r . S a p t a n m ı ş o l a n u l u s a l s ı n ı r ı n " e n asgari b i r t a l e p " o l a r a k s a ğ l a n m a s ı , K ü r t b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı i ç i n s ü r d ü r ü ­ len girişimlerin önlenmesi, Kilikya'nın, Aydın Bölgesinin, Trakya ve Edir­ ne'nin

Türk

yurdundan

ayrılamayacağı,

azınlığa

ayrıcalıklar

tanınmayacağı, bağımsızlığımıza engel o l m a m a k koşuluyla, teknolojik, sınai, e k o n o m i k g e r e k s i n m e l e r i m i z i ç i n y a b a n c ı y a r d ı m ı k a b u l e d i l e b i ­ leceği söz konusu edilmiştir. A y r ı c a ulusal istenci e g e m e n kılacak Ulusal M e c l i s ' i n , tam b i r güvenlik ve ö z g ü r l ü k i ç i n d e , çalıştığı, çalışabileceği M e c l i s ' c e anlaşıldıktan sonra, A n a d o l u ve Rumeli Müdafaai H u k u k Cemiyeti'nin ne olacağı konusunda, K o n g r e c e karar verileceği; b u n u n özel bir kongre olmayacağı, Cemiyetin programını özümsemiş mebusların de­ lege n i t e l i ğ i n d e s a y ı l a r a k , y a p a c a k l a r ı b i r t o p l a n t ı d a b u k o n u d a k a r a r v e r e b i l e c e k l e r i b e l i r t i l d i . T e k k o ş u l , M e c l i s ' i n İ s t a n b u l ' d a t a m b i r gü­ v e n c e içinde özgürce çalışabildiğinin kanıtlanmasıydı. İstanbul Hükü­ meti seçimler konusunda tam b i r güvence verdiği için, Cemiyet de h i ç b i r m ü d a h a l e d e bulunmayacaktı. Ayrıca barış konferansına g i d e c e k delege­ l e r i n a d l a r ı n ı g ö s t e r e n b i r p r o t o k o l d a i m z a l a n m ı ş t ı . Salih P a ş a , işgal al­ tında b u l u n a n İstanbul'da M e c l i s ' i n toplanmasının sakıncalarını Mustafa K e m a l ' l e p a y l a ş ı y o r d u . B u k o n u d a h ü k ü m e t i d e aydınlatacağına söz vermişti. B u Salih Paşa, A l i R ı z a Paşa H ü k ü m e t i ' n i n d ü ş m e s i n d e n sonra Sad­ razam o l m a k ve yukarıda Mustafa Kemal'le tam bir görüş birliği içinde o l d u ğ u n u s ö y l e d i ğ i k o n u l a r l a t a b a n t a b a n a ters d ü ş e n S e v r B a r ı ş A n t l a ş m a s ı ' n ı i m z a l a y a n h ü k ü m e t i n b a ş k a n ı b u l u n m a k b a h t s ı z l ı ğ ı n a uğra­ yacaktır. Mustafa K e m a l Paşa'nın A l i R ı z a Paşa H ü k û m e t i ' n e karşı ne denli y u m u ş a k v e i y i n i y e t l i d a v r a n m ı ş o l d u ğ u A m a s y a G ö r ü ş m e l e r i sırasın-

TAMU YELLERİ

171

daki t u t u m u n d a n kolayca anlaşılmaktadır. B u n a karşılık Salih Paşa'nın v e İ s t a n b u l H ü k û m e t i ' n i n n a s ı l sinsi v e a r d d ü ş ü n c e l i o l d u k l a r ı d a , da­ ha sonraki tutumlarıyla ortaya çıkmaktadır. Mustafa K e m a l ' i n kimseye b e n i m s e t e m e d i ğ i , M e c l i s ' i n İ s t a n b u l dışında t o p l a n m a s ı gereğinin n e denli y e r i n d e o l d u ğ u da, sonraki olayların ışığında gün gibi ortaya çıkmıştır. T ü m b u olaylar k o n u s u n d a b e n i m kişisel k a n ı m , d a h a y u k a r ı d a d a b e l i r t t i ğ i m g i b i , A l i R ı z a Paşa H ü k û m e t i ' n i n v e i ş g a l c i g ü ç l e r i n S a r a y ' l a birlikte b ü y ü k b i r o y u n d e n e m e s i n e girişmiş o l d u k l a r ı y d ı . M e c l i s , ulu­ sun istencinin odaklaştığı bir k u r u m o l d u ğ u n a göre, başka yöntemlerle ö n l e y e m e d i k l e r i Mustafa K e m a l hareket ve direnişini, M e c l i s ' i kullana­ rak ortadan kaldırabileceklerini düşünmüşlerdi. Mustafa Kemal Meclis mi istiyordu? Hayhay, Meclis kurulacaktı, ancak İstanbul'da toplanmak k o ş u l u y l a . İşgal g ü ç l e r i m i v a r d ı İ s t a n b u l ' d a ? B u n u n ö n e m i y o k t u , ç ü n ­ kü İngiltere ve Fransa, Meclis'e karşı h i ç b i r harekette b u l u n m a m a y a söz vermişlerdi. Ayrıca A m e r i k a da, İngiltere ve Fransa'nın h i ç b i r zaman b ö y l e b i r işe k a l k ı ş a m a y a c a k l a r ı n ı b i l d i r m i ş t i . A m e r i k a ' y a g ö r e , k e ş k e b i r şey y a p s a l a r d ı , b u d a h a b i l e i y i o l u r d u , b i z i m i ç i n iyi o l u r d u . S o n r a M e c l i s ' i n İstanbul dışında toplanmasını istemek, İstanbul'dan vazgeçil­ miş o l d u ğ u gibi b i r kanı uyandırabilirdi. Sakınca b u n u n l a da bitmiyor­ d u , M e c l i s p a d i ş a h t a r a f ı n d a n a ç ı l a c a k t ı . P a d i ş a h ' ı n M e c l i s ' i n ayağına gitmesi b e k l e n e m e z d i , d e m e k ki yerine birini g ö n d e r m e s i gerekecekti, b u ise M e c l i s ' i k ü ç ü k d ü ş ü r ü r d ü . B ü t ü n b u s u d a n sakıncalar, u s v e m a n t ı k d ı ş ı d ü ş ü n c e l e r g ü n l e r v e a y l a r c a t a r t ı ş ı l m ı ş d u r m u ş t u . Saray v e h ü k ü ­ m e t i n asıl a m a ç l a d ı k l a r ı , işgal a l t ı n d a İ s t a n b u l ' d a t o p l a n a c a k M e c l i s i , kendi görüş ve düşünceleri doğrultusunda etkilemek, diledikleri y ö n d e çalıştırmak, " U l u s a l İ s t e n ç " adında bir araca kavuşmaktı. Bu araç, Ana­ d o l u ' d a gelişen ve başında Mustafa K e m a l ' i n b u l u n d u ğ u ulusal direniş hareketine karşı, bu hareketin baltalanması ve o r t a d a n kaldırılması için b i r silâh o l a r a k da kullanılabilecekti. Ulusal istençle seçilmiş ve toplan­ mış b i r meclis varken, ayrıca ulusal istencin temsilciliğinde d i r e n e n b i r ikinci kuruluşa, yani A n a d o l u ve R u m e l i Müdafaai H u k u k Cemiyeti'ne ve b u n u n d a l b u d a k sarmış örgütlerine h i ç b i r gerek ve dayanak kalmaz­ d ı . B u n u n s ö z ü b i l e e d i l e m e z d i . M e c l i s k u r u l u p t o p l a n ı n c a Ö r g ü t ' ü n da­ ğılması g e r e k e c e k t i , b u k a ç ı n ı l m a z d ı . M u s t a f a K e m a l ' i etkisiz k ı l m a k i ç i n b u M e c l i s k u l l a n ı l a c a k t ı , e v d e k i h e s a p l a r ç a r ş ı y a u y m a z d ı , p a d i ş a h is­ tendiği anda Meclis'i feshederdi.

172

TAMU

YELLERİ

A n c a k , Mustafa Kemal, Saray'ın, hükümetin ve işgalcilerin amaçla­ rını z a m a n ı n d a v e ç o k iyi d e ğ e r l e n d i r m i ş t i . B u n u n i ç i n M e c l i s ' i n A n a ­ d o l u ' d a t o p l a n m a s ı k o n u s u n d a y e t e r i n c e d i r e n m i ş , b a ş a r ı sağlayamayınca, gerekli t ü m ö n l e m l e r i almıştı. Seçilen mebuslar, Batı A n a d o l u ' d a çeşitli y e r l e r d e t o p l a n a c a k l a r , y a p a c a k l a r ı , y a p m a l a r ı g e r e k l i i ş l e r v e karşıla­ şacakları olasılıklar konusunda aydınlatılacaklardı. Bu ö n l e m yeterince yerine getirilmemiş, b ü y ü k başarı sağlayamamıştı. B u n u n n e d e n l e r i ç o k ­ tur. Ö n c e m e b u s s e ç i l e n l e r i n ç o ğ u n l u ğ u k e n d i l e r i n i ö n e m l i b i r e r kişi say­ mışlardı,

nasihat

ve

talimata

gerek

duymayacak

bir

mevkie

gelmiş

oldukları kanısına kapılmışlardı. Sonra İstanbul H ü k ü m e t i seçilen me­ b u s l a r ı n M u s t a f a K e m a l ' l e i l i ş k i k u r m a l a r ı n ı ö n l e m e k i ç i n e l i n d e n gele­ n i yapmıştır. D a h i l i y e N a z ı r ı D a m a t Şerif, A n a d o l u ' y a ç e k t i ğ i telgraflarla m e b u s l a r ı n g ü n g e ç i r m e k s i z i n İ s t a n b u l ' a g ö n d e r i l m e l e r i n i istediği g i b i , hükümetçe kazanılan kimi mebuslar da bu yolda çaba gösteriyorlardı. B u n l a r d a n A y d ı n ' d a n s e ç i l m i ş o l d u ğ u n u ö ğ r e n d i ğ i m H ü s e y i n K â z ı m adın­ da biri, bir gün yanıma yaklaşarak Meclis'in toplantısının gecikmesinin nedeninin mebusların Ankara'ca alıkonulmakta olduklarını söylemiş, bu­ nun önlenmesi için b i r takrir hazırlamış o l d u ğ u n u , b e n i m de b u n u im­ z a l a m a m ı istemişti. T a k r i r l e r i n ( Ö n e r i l e r i n ) M e c l i s b a ş k a n l a r ı n a veril­ d i ğ i n i , oysa M e c l i s i n h e n ü z t o p l a n m a m ı ş v e b a ş k a n d a s e ç m e m i ş o l d u ­ ğ u n u , o n u n i ç i n ö n e r i s i n i k a b u l e d e m e y e c e ğ i m i , a y r ı c a A n a d o l u ' d a seçilen mebusların, önderlerle görüşmelerinin doğal olduğunu, mali olanağım b u l u n s a b e n i m d e b u işi y a p m a k i s t e y e c e ğ i m i k e n d i s i n e s ö y l e y e r e k , b a ­ şımdan uzaklaştırmıştım. Sonradan, bu Hüseyin Kâzım'ın " T a k r i r " de­ d i ğ i şeyi b i r k a ç safdil b u l a r a k i m z a l a t t ı ğ ı n ı b u n a d a y a n a r a k A n a d o l u ' d a b u l u n a n kimi mebuslara b i r an ö n c e İstanbul'a gelmeleri gereğini içe­ r e n telgraflar ç e k m i ş o l d u ğ u n u ö ğ r e n d i m . B u k o n u d a H a r b i y e N a z ı r ı C e ­ mal Paşa'nın da

girişimlerde bulunduğu işitiliyordu.

B e n gerçekten

M u s t a f a K e m a l P a ş a ' n ı n i s t e ğ i n e u y m a k i s t e m i ş t i m , p a r a s a l yetersizli­ ğ i m , İ z m i t y ö r e s i n d e k i ç e ş i t l i e ş k ı y a l a r ı n v a r l ı ğ ı b u i s t e d i ğ i m i y e r i n e ge­ t i r m e m e engel o l m u ş t u . A y r ı c a , A n k a r a ' n ı n İ s t a n b u l ' d a k i ö r g ü t ü y l e y a k ı n ilişki i ç i n d e y d i m . A r t ı k A n k a r a ' y a y e r l e ş m i ş o l a n H e y e t i T e m s i l i y e ' n i n isteklerinden, beklentilerinden kolayca haber alacak durumdaydım. " G i z ­ l i g ü ç l e r i n s e ç t i r d i ğ i m e b u s " n i t e l i ğ i n d e g a z e t e l e r d e y e r a l ı ş ı m ı n , istifa­ ya z o r l a n m a m ı n , bu k o n u d a baskı altında tutulmamın nedeni de b u y d u . G e r ç e k t e n Saray y a n d a ş l a r ı , H ü r r i y e t v e İtilâfçılar, s e ç i m s o n u ç l a r ı n ı b e ­ ğ e n m e m i ş l e r d i . M e c l i s i n o r t a d a n k a l d ı r ı l m a s ı i ç i n p a d i ş a h ı n v e işgalci-

TAMU

173

YELLERİ

lerin harekete g e ç m e l e r i n i sağlamaya çalışıyorlardı. H ü k ü m e t , yukarıda anlattığım n e d e n l e r l e M e c l i s i n açılmasını istemekteydi; gene aynı neden­ lerle mebusların Mustafa K e m a l ' i n etkisinde kalmalarını ö n l e m e k çabasındaydı. Mustafa K e m a l ' i n aldığı ve sağlamaya çalıştığı i k i n c i ö n l e m , kendisi­ n i n , M e c l i s Başkanlığına seçilmesiydi. B ö y l e c e ulusal direniş g ü c ü ola­ rak

örgütlenmiş

Anadolu

ve

Rumeli

Müdafaai

Hukuk

Cemiyeti

Başkanlığıyla, M e c l i s Başkanlığı k e n d i kişiliğinde b i r l e ş m i ş o l a c a k , ulu­ sal i s t e n c i n t e k k a y n a k t a n o l u ş t u ğ u o r t a y a ç ı k a c a k t ı . M u s t a f a K e m a l ' i n Meclis Başkanı o l m a k istemesinin bir n e d e n i de, kendisinin başkan ola­ c a ğ ı b i r M e c l i s ' i n k o l a y c a d ı ş e t k i l e r e s ü r ü k l e n e m e y e c e ğ i , a y r ı c a işgal a l t ı n d a b u l u n a n İ s t a n b u l ' d a v e varlığı yasal o l a r a k p a d i ş a h ı n i k i d u d a ğ ı arasında bulunan bu meclisin u z u n ö m ü r l ü olamayacağı düşüncesiydi. Meclisin herhangi bir nedenle toplanmaması ya da dağıtılması halinde, M u s t a f a K e m a l , b a ş k a n n i t e l i ğ i y l e o n u h e r z a m a n , h ı z l a , A n a d o l u ' d a ye­ niden kurabilmek olanağına sahip olacaktı. Mustafa K e m a l ' i n m e b u s l a r d a n ü ç ü n c ü dileği, E r z u r u m v e Sivas K o n g ­ relerinin ü r ü n ü olan " U l u s a l A n d " ı n , M e c l i s ç e benimsenmesi ve dün­ yaya b i r kez d e M e c l i s ç e d u y u r u l m a s ı y d ı . B i r d ö r d ü n c ü dileği d e , M e c l i s ' t e güçlü ve birlik içinde bir Anadolu ve Rumeli Müdafaai H u k u k grubu kurulmasıydı. Mustafa K e m a l ' i n bu d ö r t isteğinden ancak biri, o da yarımyamalak yerine getirilebilmiştir. N e d e n l e r i n i aşağıda anlatacağım. Meclis'in İstanbul'da toplanması ve karanlık geleceği konusunda, Mus­ tafa K e m a l ' i n t ü m d ü ş ü n c e l e r i n i n v e k a y g ı l a r ı n ı n n e d e n l i y e r i n d e o l ­ dukları, b i r k a ç ay g e ç m e d e n kanıtlanmış olacaktı. G e n e b e n i m kanım o d u r ki, seçimlerin yapılması ve b i r ulusal m e c ­ l i s i n k u r u l m a s ı o n u r u t ü m ü y l e M u s t a f a K e m a l ' e aittir; b u k o n u d a t e k i ç t e n l i k l i o l a n d a k e n d i s i y d i . İ ş g a l c i l e r , Saray v e İ s t a n b u l h ü k ü m e t l e r i n ­ c e , E r z u r u m v e Sivas K o n g r e l e r i k a r a r l a r ı n a , t ü m y u r d u k a p s a y a n A n a ­ dolu

ve

Rumeli

Müdafaai

Hukuk

Cemiyeti

örgütüne,

yani

ulusa

d a y a n m a k l a birlikte kişisel b i r davranış gibi g ö r ü l e n ve gösterilmeye ça­ lışılan A n a d o l u hareketi, M u s t a f a K e m a l ' i n kişiliğinden soyutlanarak, meclisin açılması ve çalışmaya başlamasıyla, ulusal b i r nitelik kazanmış o l a c a k t ı . M u s t a f a K e m a l ' i n e n y a k ı n l a r ı b i l e b u g e r ç e ğ i g ö r e m e m i ş , an­ layamamışlardır.

174

TAMU YELLERİ

Mustafa K e m a l ' i n , A l i R ı z a Paşa H ü k û m e t i ' n d e n d e istekleri vardı. K ı s a c a , ulusal m e c l i s t o p l a n ı n c a y a d e k , H ü k ü m e t u l u s u n g e l e c e ğ i k o n u ­ s u n d a h i ç b i r y ü k l e n i m altına g i r m e y e c e k t i ; b a r ı ş k o n f e r a n s ı n a a t a n a c a k d e l e g e l e r , u l u s u n i s t e k l e r i n i b i l e n v e g ü v e n i n i taşıyan, b i l g i l i , y e t e n e k l i k i ş i l e r d e n s e ç i l e c e k l e r d i . A y r ı c a , D a m a t Ferit H ü k û m e t i ' n d e D a h i l i y e N a z ı r ı o l a n A l i K e m a l , H a r b i y e N a z ı r ı o l a n S ü l e y m a n Şefik, g e n e D a h i ­ l i y e N a z ı r ı A d i l , m e c l i s a ç ı l ı r a ç ı l m a z y ü c e d i v a n a v e r i l e c e k l e r d i . Telg­ raf Genel M ü d ü r ü Refik Halit de tutuklanarak mahkemeye verilecekti. A l i R ı z a Paşa bu isteklerin h i ç b i r i n i yerine getirmemiştir. Mustafa K e m a l Paşa B ü y ü k S ö y l e v ' i n d e şöyle d i y o r : " B i z , heyeti Temsiliye o l a r a k , h ü k ü m e t i n ( A l i R ı z a P a ş a ) d u r u m v e n i t e l i ğ i n i a n l a m ı ş t ı k . Hükümet üyelerinden kiminin ildem olduklarını, çekilmek için bahane aradıklarını arılıyorduk. Dış ve iç düşmanların ve padişahın h e p birlik­ t e A l i R ı z a Paşa H ü k ü m e t i y e r i n e , k e n d i g ö r ü ş l e r i n i a ç ı k t a n v e h ı z l a u y ­ gulayacak bir hükümet istediklerini b i l m i y o r değildik. B u n u n için Ali R ı z a Paşa H ü k û m e t i ' n i e h v e n i ş e r b u l u y o r d u k . B i r d e , Ferit Paşa H ü k û ­ meti'nin düşüşünden sonra, yeni hükümetle anlaşmak için geçen dört beş g ü n i ç i n d e k i m i k a y n a k l a r d a n , ç a b u k anlaşma k o n u s u n d a tavsiyeler almıştık, bunları dikkatte tutmuştuk. Bu y ü z d e n amaca varıncaya d e k fedakârlık yapmak zorunluğunu d u y u y o r d u k " Amasya görüşmelerinden d ö n d ü k t e n sonra, Mustafa K e m a l Heyeti T e m s i l i y e ' y i t o p l a m ı ş ; b u t o p l a n t ı d a ş u k a r a r a l ı n m ı ş : " B a ş t a Saray o l ­ m a k ü z e r e h e p s i â c i z ( h ü k ü m e t ü y e l e r i ) , b i r b ö l ü m u l u s a l h a r e k e t e ya­ k ı n , b i r b ö l ü m ü b u n u n k a r ş ı s ı n d a ; a n c a k p a d i ş a h i l k fırsatta b u n l a r ı atarak, yerine istibdadı getirecek b i r heyet kuracak, b u n u n için M e c l i s kurulup görevine başlayıncaya dek, Heyeti Temsiliye'nin bu kabineyi mu­ hafaza etmesinin yurt ve ulus için hayırlı o l a c a ğ ı . . . "

7 - S o n u n d a " M e c l i s i M e b u s a n " Açılıyor Evet, işte, O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u n s o n " M e c l i s i M e b u s a n ı " , t ü r l ü d e d i k o d u l a r , psikolojik baskılar, işgalciler tarafından kapatılacağı, ya d a p a d i ş a h t a r a f ı n d a n f e s h e d i l e c e ğ i s ö y l e n t i l e r i y l e g e ç e n , k a r a m s a r , kar­ m a ş ı k g ü n l e r v e o l a y l a r d a n s o n r a , y e t e r i n c e m e b u s t o p l a n d ı ğ ı i l e r i sürü­ lerek, 12 O c a k 1920'de, d ö r d ü n c ü d ö n e m i n i n ilk toplantısını yaptı. T o p u t o p u y ü z a l t m ı ş s e k i z m e b u s s e ç i l m i ş o l d u ğ u anlaşılmıştır. B u n l a r d a n ü ç ü

TAMU YELLERİ

175

d e b u l u n d u k l a r ı m e m u r l u k l a r ı y e ğ l e y e r e k istifa e t m i ş l e r d i . D a m a t Ş e r i f Paşa'nın daha ö n c e görüşme nisabı olarak bir gazeteciye bildirdiği yüzyirmisekiz sayısından ne denli u z a k kalınmış o l d u ğ u görülmekteydi. Top­ l a n t ı y a g ö r k e m l i b i r g ö r ü n ü ş v e r i l m e y e ç a l ı ş ı l m ı ş t ı . V a h i d e t t i n , sağlık d u r u m u n u n b o z u k olduğunu ileri sürerek meclise gelmemiş, b ö y l e c e m e c ­ lise k a r ş ı d ü ş m a n l ı ğ ı n ı g ö s t e r m e k l e b i r l i k t e b u n a s ö z d e b i r m a z e r e t b u l ­ d u ğ u n u d a sanmıştır. Ö t e y a n d a n , başta S a d r a z a m A l i R ı z a P a ş a o l m a k üzere h ü k ü m e t üyeleri, Ayan Meclisi başkan ve üyeleri, yüksek komu­ tanlar, m e m u r l a r , y a b a n c ı e l ç i l e r t o p l a n t ı d a h a z ı r b u l u n m u ş l a r d ı . H ü k ü m e t , işgalcilere, ö n c e d e n M e c l i s ' i n açılacağını b i l d i r m i ş , yapı­ l a c a k i ş l e r i ö z e t l e y e r e k b i r ç e ş i t i z i n a l m ı ş b u l u n u y o r d u . Ö z e t l e , savaş y i t i r m i ş o l m a n ı n b i r d e v l e t i n v e u l u s u n siyasal v a r l ı ğ ı n ı i n d i r g e y e m e y e ceği, bu ilkenin A m e r i k a Cumhurbaşkanı Wilson tarafından açıkça be­ y a n edildiği v e t ü m d e v l e t l e r c e ö z ü m s e n d i ğ i , m ü t a r e k e n i n d e b u ilkeye d a y a n ı l a r a k i m z a l a n d ı ğ ı , b a r ı ş a n t l a ş m a s ı n ı n d a b u ilkeye d a y a n m a s ı n ı n doğal olacağı; a n c a k Osmanlı egemenliği sağlanarak D o ğ u ' d a barış ve dü­ zenin kurulabileceği, Osmanlı D e v l e t i ' n i n daha ö n c e l e r i girişmiş oldu­ ğ u d ü z e n d e ğ i ş i k l i k l e r i n i n başarısızlığa u ğ r a m a s ı n ı n k e n d i e l i n d e o l m a y a n i ç v e d ı ş n e d e n l e r d e n k a y n a k l a n d ı ğ ı ; y e n i h ü k ü m e t i n u l u s a l i s t e n c i n sim­ gesi m e c l i s t e n a l a c a ğ ı g ü v e n o y u y l a , h ı z l ı v e y e n i b i r d ü z e n l e m e atılımı­ na girişmek kararında o l d u ğ u , b u n u n başarıya ulaşması için, hükümetin d e s t e k l e n m e s i n e , o n a y a r d ı m c ı o l u n m a s ı n a g e r e k d u y u l d u ğ u ; d e v l e t i n ba­ ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ı n v e u l u s u n o n u r u n u n k o r u n m a s ı g e r e k t i ğ i ; H ü k ü m e t i n tut­ tuğu yolda, b ü y ü k devletlerden birinin yardımını kabule hazır olduğu belirtilmişti. B e n c e bu hükümet bildirisi o n u r kırıcı b i r nitelik taşıyordu. Mecli­ s e g e l i n c e , o , ü y e l e r i n i n ç o ğ u n l u ğ u n u b i l e b i r araya g e t i r m e y i b a ş a r a m a ­ mıştı.

Ayrıca bu meclis, yukarıda özetlediğim bildiriyle

işgalcilere

sığınmakta o l a n b i r h ü k ü m e t e g ü v e n o y u v e r m e k d u r u m u n d a y d ı . B u m e c ­ lis, k e n d i s i n e d ü ş m a n o l d u ğ u n u s a k l a m a y a n b i r p a d i ş a h ı n i s t e d i ğ i a n d a o r t a d a n k a l d ı r a b i l e c e ğ i b i r k u r u l u ş t u ; işgal altında b u l u n a n b i r başkentte t o p l a n m ı ş t ı . Öyleyse b u m e c l i s , p a d i ş a h ı n v e işgalcilerin istençleri dışında, o n l a r a a y k ı r ı h i ç b i r ç a l ı ş m a y a p a m a z , k a r a r a l a m a z d ı . İşgal k o m u t a n l a ­ rının, istediklerinde h ü k ü m e t başkanını ve üyelerini ayaklarına çağır­ tıp komut verdikleri, dilediklerini yaptırdıkları bir ortamda, bu meclis n a s ı l yasa ç ı k a r ı r , h ü k ü m e t i n a s ı l d e n e t l e y e b i l i r d i .

176

TAMU

YELLERİ

B e n i umutsuzluğa düşüren b i r başka n e d e n de, seçilenlerin, yani me­ busların ç o ğ u n l u ğ u n u n niteliklerinin ve düşüncelerinin belli olmayışıy­ dı. Ayrıca g e r ç e k görüşme ç o ğ u n l u ğ u n u n h i ç b i r z a m a n sağlanamayacağı a n l a ş ı l ı y o r d u . O g ü n k ü t o p l a n t ı d a b u l u n a n l a r ı n , b u n l a r salt y e t m i ş i k i k i ş i y d i , e n a z y a r ı s ı n ı n A n a d o l u y a n l ı s ı o l d u ğ u n d a n k u ş k u m y o k t u . Öte­ ki yarıya gelince, bunların kişilikleri ve " h a v a ve hevesleri b e n i m m e ç hulümdü'*. Seçilmiş ve A n a d o l u yanlısı oldukları kuşkusuz m e b u s l a r ı n ç o ğ u , çeşitli n e d e n l e r l e İstanbul'a gelmemişlerdi. B u n l a r d a n ç o ğ u n u n , siyasal v e kişisel d ü ş ü n c e l e r l e İ s t a n b u l ' a g e l m e y e c e k l e r i d e a n l a ş ı l ı y o r d u . M u s t a f a K e m a l Paşa E r z u r u m ' d a n m e b u s s e ç i l m i ş v e d o ğ a l o l a r a k İs­ tanbul'a gelmemişti; o n u n gelmeyişi yerindeydi. B u n a karşılık, A n a d o l u ve R u m e l i Müdafaai H u k u k Cemiyeti Heyeti Temsiliye üyesi o l u p da me­ bus s e ç i l e r e k İstanbul'a gelmiş, başta R a u f B e y o l m a k üzere, Refet, A h ­ m e t R ü s t e m , M a z h a r M ü f i t , B e k i r Sami, K a r a Vasıf, Ö m e r M ü m t a z B e y l e r ve Sadullah Efendi meclise katılmışlardı. Bunlar içinde eskiden tanımış o l d u k l a r ı m vardı. A y r ı c a A n a d o l u yanlısı o l d u k l a r ı n d a n kuşku bulun­ m a y a n , İ s m a i l F a z ı l Paşa ( A l i F u a t P a ş a ' n ı n B a b a s ı ) , C e l â l ( B a y a r ) , R e ş i t (Çerkez E t h e m ' i n A ğ a b e y i ) , Ebulûla, Hasan Fehmi, Celâlettin Arif, Ad­ nan (Adıvar), Yusuf Kemal(Tengirşek), Reşat H i k m e t Beyler vardı. Nu­ m a n Usta d a u y a n ı k , a ç ı k d ü ş ü n c e l i b i r y u r t v e ulusseverdi; p a d i ş a h yanlısı değildi. U m u t s u z l u ğ u m u n b a ş l ı c a n e d e n i ise İ s t a n b u l ' u n z e h i r l i h a v a s ı y d ı . İşgal a l t ı n d a b u l u n a n ç ü r ü m ü ş k o k u ş m u ş b i r d e v l e t i n b a ş k e n t i o l a n İs­ t a n b u l ' u n , c a n ve mal fedakarlığı gerektirebilecek çabaların gelişmesi ve başarıya ulaşması i ç i n iyi b i r o r t a m o l m a d ı ğ ı k a n ı s ı n d a y d ı m . B i z a n s r u h u n u n yüzyıllardan b e r i hortlamış ve koskoca bir devleti yere sermiş o l d u ğ u b u kentte, i n s a n ı , k i m i z a m a n k e n d i s i n d e n b i l e k u ş k u l a n d ı r a c a k , pis k o k u l u r ü z g â r l a r e s m e k t e y d i . B i l i n m e y e n v e çeşitli k a y n a k l a r d a n fış­ kıran, u m u t k ı r ı c ı , k ö t ü m s e r l i k aşılayıcı, insanı c a n ı n d a n b e z d i r e n , dü­ şünceleri allak b u l l a k e d e n , kimi kişilere akşamdan sabaha aka kara, karaya ak d e d i r t e c e k denli, sinir b o z u c u ve kötü p r o p a g a n d a rüzgârları e s m e k t e y d i . A l t ı n l a satın a l ı n a m a y a c a k h i ç b i r şey y o k t u . İ ş k e n c e y l e el­ d e e d i l e m e y e c e k h i ç b i r giz kalmamıştı. T a h t ı n d a n , sarayından kişisel ç ı k a r v e y a ş a m ı n d a n b a ş k a h i ç b i r şey d ü ş ü n m e d i ğ i h e r k e s ç e b i l i n e n Vahidet­ tin, h e r d ü z e y d e n ve meslekten İstanbullu i ç i n , ö r n e k l e r i n en kötüsüydü.

Halkın

kıyasıya

bir

kişisel

yaşam

savaşı

verdiği

İstanbul'da,

177

TAMU YELLERİ

k ı v ı r a m a d ı ğ ı n bileği ö p m e k , gemisini h e r ne yolla olursa o l s u n kurtar­ mak, o d ö n e m i n en geçerli, en uyulan kurallarıydı. M e c l i s , Vahidettin g e l m e d i ğ i n d e n , h a n e d a n d a n y ü k s e k d ü z e y d e bi­ r i n i d e g ö n d e r m e d i ğ i i ç i n , -oysa g e l e n e k b u y d u - , " M e c l i s i M e b u s a n M a t baası"ında

basılmış

padişahın

nutkunun,

Sadrazam

Ali

Rıza

Paşa

t a r a f ı n d a n s o ğ u k v e k u r u b i r sesle o k u n m a s ı y l a a ç ı l d ı . B u n u t k u , tarih­ sel b i r b e l g e o l m a k b a k ı m ı n d a n b u r a y a a k t a r ı y o r u m : " M e c l i s i Milli'nin d ö r d ü n c ü seçim d ö n e m i n i n b i r i n c i toplantısı d o ­ l a y ı s ı y l a ' i r a d b u y r u l a n n u t k u h ü m a y u n ' " 1 9 R e b i ü l a h ı r a 1338-12 O c a k 1336(1920). " N u t k u Hümayun sureti" "Mühür" "Saygıdeğer Ayan üyeleri ve mebuslar, " D ö r d ü n c ü seçim d ö n e m i n i n birinci toplantısını açtığımdan ötürü Tanrı'ya şükreder ve hepinize hoş geldiniz d e r i m . M ü l k ü m bulunduğu h a l d e s e ç i m yapılamayan b ö l g e l e r d e n m e b u s ç ı k a r ı l a m a d ı ğ ı i ç i n ü z g ü n ü m . " B a l k a n Savaşı'ndan yeni çıktığımız ve uğradığımız zarar ve yıkın­ t ı l a r ı o n a r m a m ı z g e r e k t i ğ i b i r s ı r a d a p a t l a y a n d ü n y a savaşına, ü l k e v e ulus yararına karşın katılınmış olmasıyla, henüz yorgunluğunu üzerin­ d e n a t a m a m ı ş o l a n d e v l e t i n v e yasını u n u t a m a m ı ş o l a n u l u s u n u ğ r a d ı ğ ı acılar ve kötülükler herkesin gözü önündedir. Çalışma arkadaşlarına bile h a b e r v e r m e d e n savaşa g i r e n l e r i n b u y a s a d ı ş ı d a v r a n ı ş l a r ı n d a n v e sa­ vaşta y a p t ı k l a r ı k ö t ü l ü k l e r d e n S a l t a n a t ı n v e u l u s u n h i ç b i r s u ç u y o k t u r . " İ t i l â f d e v l e t l e r i y l e i m z a l a n a n s i l â h l a r ı b ı r a k m a a n l a ş m a s ı n ı n , ta­ rihte b i r örneği bulunmayan o n d ö r t aydan b e r i süregelmesi ve bu arada m ü l k ü m ü z ü n k i m i b ö l g e l e r i n i n işgal o l u n m a s ı ü l k e d e d ü z e n l i y a ş a m ı n k u r u l m a s ı n a e n g e l o l d u ğ u g i b i , Y u n a n l ı l a r t a r a f ı n d a n v a t a n ı m ı z ı n ayrıl­ m a z b i r parçası olan İ z m i r ' e saldırılması, güçlükleri ve halkın kızgınlı­ ğını b i r kat daha arttırmış ve oralarda yerel halka karşı yapılan z u l ü m ve düşmanlık, yüreğimizdeki acıyı şiddetlendirmiştir. " E f e n d i l e r ! ş u ö n e m l i a n d a d u r u m u m u z u n k ö t ü l ü ğ ü n ü anlatmaya ge­ r e k yoktur. Us, sağgörü, dayanıklılık ve yurtseverlik, bizi kurtuluşa ve b a ş a r ı l ı s o n u c a ulaştırabilir. A d a l e t i n s a n l ı k t o p l u l u ğ u n u n b i r i c i k daya­ n a ğ ı d ı r . (âyet) B u M ü s l ü m a n l ı ğ ı n d a b i r i l k e s i d i r . F.

12

TAMU

178

YELLERİ

" B i r u l u s u n savaşta y e n i l m e s i , k a z a n ı l m ı ş b i r h a k k ı o l a n siyasal var­ lığını o r t a d a n k a l d ı r a m a y a c a ğ ı n d a n , u l u s u n h a k v e ç ı k a r l a r ı n ı n k o r u n ­ m a s ı n d a , M e c l i s ile b a k a n l a r ı m ı z t a r a f ı n d a n b i r l i k t e ç a b a g ö s t e r i l m e s i v e h ü k ü m e t ç e h e r t ü r l ü usa y a k ı n siyasal g i r i ş i m l e r d e b u l u n u l m a s ı n ı n s ü r d ü r ü l m e s i v e b ü t ü n u l u s u n d a kutsal yaşamsal ç ı k a r l a r ı n ı k o r u m a ba­ k ı m ı n d a n , h e r b a k ı m d a n , b i r l i k b u l u n d u ğ u h a l d e , d e v l e t i n b i r l i ğ i n i , Os­ m a n l ı u l u s u n u n o n u r v e saygınlığım sağlayacak b i r b a r ı ş m e l d e e d i l e c e ğ i n i , işgal a l t ı n d a k i t o p r a k l a r ı m ı z ı n k u r t u l a c a ğ ı n ı T a n r ı ' d a n b e k l e m e k t e y i m . Öyleyse, h e r türlü ayrılıktan kaçınılarak b ü t ü n ulusal isteklerin 'Felâhı vatan' (vatanın kuruluşu) noktasında birleşmesi kaçınılmazdır. " M ü l k ü m ü z ü n iyi yönetilmesi için zaman zaman uygulamaya konul­ m a k istenilen iyileştirme ve d ü z e n l e m e girişimlerinden bir takım neden­ lerle beklenilen sonuçların alınamamış o l d u ğ u yadsınamaz. A n c a k , çağın g e r e k l e r i n e u y g u n o l a r a k ü l k e n i n g e r e k s i n d i ğ i b a y ı n d ı r l ı ğ ı v e u l u s u n gö­ n e n ç v e g ü v e n c e s i n i s a ğ l a m a k i ç i n , g e r ç e k t e n v e r i m l i s o n u ç l a r a ulaşa­ cak

yöntem

ve

kurallar

içinde,

yeni

düzenlemelere

başvurulması

gerekmektedir. Bu girişimlerin gerçekleşmesi için h ü k ü m e t ç e gösterile­ c e k ç a b a l a r a y a s a m a ö r g ü t ü n ü n d e y a r d ı m c ı o l m a s ı , savaş z a r a r l a r ı n ı n yavaş yavaş o r t a d a n k a l d ı r ı l m a s ı , y ö n e t i m i n y e n i b i r d ü ş ü n c e v e ç a b a ile donatılması, bu arada, Osmanlı ö g e l e r i n d e n olan azınlıkların hakları­ nın sağlanması gibi ö n e m l i b i r s o r u n u n da gözden uzak tutulmamasını istemekteyiz. " D e v l e t i n parasal d u r u m u , y ı l l a r d ı r s ü r e n savaşlar y ü z ü n d e n ç o k b o ­ zulmuş eski borçlarına yeni bir takım b o r ç l a r eklenmiştir; ayrıca ülke i ç i n d e k i yıkıntının onarılması için de devletin o m u z l a r ı n a yeni y ü k l e r y ü k l e n m i ş b u l u n m a k t a d ı r . B a r ı ş y a p ı l d ı k t a n s o n r a , ü l k e n i n ü r e t i m gü­ c ü n ü a r t t ı r a c a k ö n l e m v e g i r i ş i m l e r d e b u l u n u l m a s ı , b i r y a n d a n d a ta­ sarruflu

davranılarak

verimli

olmayan

giderlerden

kaçınılması

gerekmektedir. " H ü k ü m e t i m i z i n ç a l ı ş m a l a r ı vatan v e u l u s u n k u r t u l u ş u n u s a ğ l a m a k olduğu gibi, sizlerin de ülkenin yüksek çıkarlarını h e r şeyden ö n c e gözö n ü n d e bulundurmanızı, hükümet sorumluluğunu yüklenmiş olanlara karşı gerekli d e n e t i m ve y a r d ı m görevini y e r i n e getirmenizi salık verir, kesinlikle kötümserliğe k a p ı l m a d a n üzerinize düşen güç görevlerin ye­ r i n e g e t i r i l m e s i n d e T a n r ı ' n ı n size y a r d ı m c ı olmasını d i l e y e r e k , m e c l i s t o p ­ lantısını a ç a r ı m .

TAMU YELLERİ

179

B u n u t k u n , d a h a y u k a r ı d a , A l i R ı z a P a ş a H ü k û m e t i ' n c e işgal k o m u ­ tanlarına gönderilmiş olduğunu bildirdiğim ve özetlediğim konulara ko­ şut o l a r a k k a l e m e a l ı n m ı ş o l d u ğ u h e m e n g ö z e ç a r p m a k t a d ı r . A y r ı c a , A n a d o l u ' d a k i ulusal savunma hareketine b i r s ö z c ü k l e b i l e değinilmemiştir. Padişah ayrıca, Meclis'ten, işgalciler e m r i n d e k i hükümetle birlik olma­ sını, o n a y a r d ı m c ı o l m a s ı n ı , a n c a k b ö y l e c e b a r ı ş ı n s a ğ l a n a b i l e c e ğ i n i , " M ü l k ü n ü n " kurtarılabileceğini söyleyecek denli aymazlık içindeydi. N u t k u n o k u n m a s ı , ç o ğ u n l u ğ u y l a A n a d o l u yanlısı m e b u s l a r üstünde s o ğ u k b i r duş etkisi yapmış, n e var ki, b u ç o k kısa sürmüştü. İ k i r c i k l i b i r i k i alkış sesi d u y u l d u v e h e m e n a r k a s ı n d a n h e r k e s i n a l k ı ş l a m a y a baş­ ladıkları görüldü. Çaresiz b e n de el ç ı r p t ı m . G ö r ü l m e y e n gözlerin, her­ kes b i r b i r i n i n d e n e t i m i a l t ı n d a y d ı . E s k i d e n M e ş i h a t M ü s t e ş a r l ı ğ ı ' n d a b u l u n d u ğ u m için o l a c a k , geleneksel " d u a " y ı b e n i m y a p m a m istendi. G ö ­ n ü l d e n d u a e t t i m , M e c l i s i n b a ş a r ı s ı i ç i n . B u n d a n s o n r a A l i R ı z a Paşa, m e b u s l a r ı n a d l a r ı n ı o k u t t u r a r a k a n d i ç m e y e ç a ğ ı r d ı . H e r b i r i m i z Sad­ razamın ö n ü n d e and içtik. İçilen and şu sözlerden oluşuyordu: "Padişa­ h ı m a , v a t a n ı m a , anayasaya b a ğ l ı o l a r a k g ö r e v i m i y a p a c a ğ ı m , b u n l a r ı n dışında h e r türlü davranış ve d ü ş ü n c e d e n k a ç ı n a c a ğ ı m , Tanrı üzerine and içerim". A d l a r ı n o k u n m a s ı y l a M e c l i s t e t o p u yetmişiki m e b u s b u l u n d u ğ u an­ l a ş ı l m ı ş t ı . A n a y a s a g e r e ğ i , b u sayıyla m e c l i s i n a ç ı l ı p a ç ı l a m a y a c a ğ ı , n e a n d i ç e n l e r i n ne de k i m s e n i n u s u n d a n bile geçmemişti. B e n de dahil ol­ m a k ü z e r e h e p i m i z b i r s a r s a k l ı k , b i r ş a ş k ı n l ı k i ç i n d e y d i k . İ ç t ü z ü k ge­ r e ğ i n c e e n yaşlı ü y e n i n b a ş k a n l ı k etmesi g e r e k i y o r d u . B u r s a M e b u s u H a c ı İlyas E f e n d i ' n i n e n yaşlı o l d u ğ u s a p t a n d ı . K e n d i s i k ü r s ü y e g e ç t i . B u ge­ ç i c i b a ş k a n , T a n r ı ' y a kısa b i r d u a d a n s o n r a , P a d i ş a h ı n h a s t a l ı ğ ı d o l a y ı ­ sıyla M e c l i s ç e ü z ü n t ü d u y u l d u ğ u n u s ö y l e d i v e b i r l e ş i m i a ç t ı . B u n d a n s o n r a Sivas M e b u s u K a r a Vasıf söz aldı, b u d a M e c l i s i n a ç ı l ı ş ı n d a n d u y u l a n mutluluğu belirtti, b u n u n i ç i n bir mebuslar heyeti seçilmesini, heyetin padişaha teşekküre gönderilmesini ayrıca rahatsızlığından ötürü padi­ ş a h a m e c l i s i n ü z ü n t ü s ü n ü n b i l d i r i l m e s i n i , k e n d i s i n e " â c i l ş i f a l a r " di­ lenmesini istedi. Bu ö n e r i alkışlarla b e n i m s e n d i . B a ş k a n l ı k divanını oluşturmak üzere üç kâtip seçildi. Bunlar kura ç e k e r e k mebusları beş ş u b e y e b ö l d ü l e r . İ k i n c i ş u b e y e ayrılan m e b u s l a r a r a s ı n d a b u l u n u y o r d u m . Y a p t ı ğ ı m ı z t o p l a n t ı d a b e n i b a ş k a n seçtiler. C e l â l e d d i n A r i f b i r i n c i , M u s ­ tafa A r i f ü ç ü n c ü , S e z a i ise d ö r d ü n c ü ş u b e b a ş k a n l ı k l a r ı n a s e ç i l m i ş l e r -

180

di.

TAMU

Meclis,

YELLERİ

padişaha g ö n d e r i l e c e k heyet olarak, b i z i m d ö r d ü m ü z ü

g ö r e v l e n d i r d i . Sanki P a d i ş a h m e c l i s i severmiş v e b i z i m z i y a r e t i m i z d e n sevinç duyarmış gibi. G ö r e v yerine getirilecek. Kalktık, Meclis Başkan­ lığı o t o m o b i l i n e b i n e r e k h e p b i r l i k t e Y ı l d ı z S a r a y ı ' n a gittik. A k ş a m o l ­ m u ş t u . B i z i B a ş k â t i p A l i F u a d ' ı n o d a s ı n a aldılar. Ş i m d i Y ü z e l l i l i k l e r d e n o l a n yaver paşa geldi (adını a n ı m s a y a m a d ı m ) . Ne istediğimizi s o r d u . Bil­ d i r d i k . A d a m çıktı gitti. B i z b e k l i y o r u z . A k ş a m , geceye d ö n ü ş t ü . S o n u n d a yaver geri geldi. Padişah rahatsızmış, b i z i kabul e d e m e y e c e k m i ş . Yere b a k a r a k geri d ö n d ü k . K a r a V a s ı f ı n padişaha teşekkür önerisi üzerine salonda çınlayan alkışlar h e p kulağımdaydı. Üstelik bu öneriyi yapan, A n a d o l u ve R u m e l i Müdafaai H u k u k Heyeti Temsiliye üyesiydi. M e c l i s o gün, y e n i d e n çalışmalara b a ş l a m a k ü z e r e on gün ara veril­ mesini kararlaştırdı ve dağıldı. 8 - M e c l i s Çalışmalara Başlıyor V e r i l e n araya k a r ş ı n h e r g ü n F ı n d ı k l ı ' y a , M e c l i s ' e g i d i y o r , o r a d a b u ­ lunan mebuslarla, özellikle A n a d o l u ' d a n yeni gelenlerle konuşmaya ça­ l ı ş ı y o r d u m . Yeni gelenler v e g e l m e d e n ö n c e Mustafa K e m a l ' l e görüşmüş olanlar, Mustafa K e m a l ' i n ö n e r i l e r i n i anlatıyorlardı. Bunlar, daha yu­ karıda değindiğim bilgilere tıpatıp u y u y o r d u ve usun, mantığın gerekle­ riydi. Bu m e c l i s i n ç o ğ u n l u ğ u y l a yurtsever, ulussever kişilerden oluşmuş b i r t o p l u l u k o l d u ğ u n d a n kuşku y o k t u . A n c a k , b e n i m k a n ı m c a b u M e c ­ lis, h i ç b i r z a m a n u l u s a l i s t e n c i n k e n d i s i n d e t o p l a n d ı ğ ı , k e n d i s i n i n u l u ­ sal i s t e n ç o l d u ğ u b i l i n c i n e v a r a m a m ı ş t ı r . B u n u n b e n c e çeşitli n e d e n l e r i v a r d ı . B u n l a r ı n b a ş ı n d a , İ s t a n b u l ' d a işgalci g ü ç l e r ve ulusal kurtuluş ha­ reketine düşman bir padişah vardı. İşgalcilerin ve padişahın çıkarları T ü r k ulusunun çıkarlarıyla çatışıyordu. Ulus, " İ r a d e i milliyeyi h a k i m ve kuvayı milliyeyi âmil k ı l m a k " amacındaydı. Bu a m a ç , kendi egemen­ l i ğ i n d e n b a ş k a b i r şey d ü ş ü n m e y e n p a d i ş a h ı n v e ü l k e y i b ö l ü ş m e y i tasar­ layan i ş g a l c i l e r i n i ş i n e g e l m e z d i . P a d i ş a h v e işgalciler, k e n d i l i k l e r i n d e n , A n a d o l u ve Mustafa Kemal karşısında birleşmiş durumdaydılar. Çıkar­ ları b u n u gerektiriyordu. M e c l i s , b u n l a r ı n e g e m e n o l d u k l a r ı b i r ortam­ d a ç a l ı ş m a k d u r u m u n d a y d ı . Ö t e y a n d a n , a z ı n l ı k l a r v e irili u f a k l ı m u h a ­ lefet p a r t i l e r i s e ç i m l e r e k a t ı l m a l a r ı n a o l a n a k v e r i l m e d i ğ i b a h a n e s i y l e ortalığı karıştırıyorlardı. B u n l a r ı tutan basın ve yayın organları, İslâm Taali, K ü r t Taali, N i g e h b a n , İ n g i l i z D o s t l a r ı g i b i d e r n e k l e r d e b u n l a r l a

TAMU

181

YELLERİ

birlikte v e A n a d o l u karşısındaydılar. R u m l a r ı n k e n d i a r a l a r ı n d a k ı r k m e ­ bus seçtikleri, İstanbul'da bir ayaklanma çıkarmak için örgütlendikleri söyleniyordu. Türk ve Müslümanların tümüyle İstanbul'dan sürülecek­ l e r i s ö y l e n t i l e r i y a y g ı n d ı . A l i R ı z a Paşa K a b i n e s i tavşana k a ç t a z ı y a tut o y u n u o y n u y o r d u . Anayasaya g ö r e P a d i ş a h dilediği a n d a M e c l i s i kapata­ b i l i r d i . İşgalciler, h ü k ü m e t i , b i r e m i r e r i g i b i k u l l a n m a k i s t i y o r l a r d ı . B u k a r g a ş a i ç i n d e m e c l i s ü y e l e r i s i n d i r i l m i ş , k o r k u t u l m u ş t u . S ü r e k l i b i r ka­ p a t ı l m a tehlikesi p s i k o z u i ç i n d e y d i l e r . A ç ı k ç a A n a d o l u yanlısı g ö r ü n d ü k ­ l e r i n d e kesinlikle Meclisin kapatılacağına inandırılmışlardı. Gerçekte, M e c ­ lisin, a ç ı k ç a A n a d o l u yanlısı b i r tutum alması v e kapatılacaksa b u n u n i ç i n kapatılması, d a h a o n u r l u o l u r d u . A n c a k herkesten k a h r a m a n l ı k b e k l e n e ­ mezdi.

Çünkü

üyeler,

ayrıca,

Padişahın

ve

işgalcilerin

suyuna

g i d e r e k b i r ş e y l e r y a p ı l a b i l e c e ğ i n e , b i r ş e y l e r i n k u r t a r ı l a b i l e c e ğ i n e inan­ dırılmışlardı. Kimisi Ali R ı z a Paşa H ü k û m e t i ' n i n iyi niyetine inandığı için, kimisi ülkenin görünen d u r u m u n d a başka bir yol bulunmadığına i n a n d ı ğ ı v e k o r k t u ğ u i ç i n . Ü y e l e r a y r ı c a çeşitli b a s k ı l a r altındaydılar. H ü ­ k ü m e t vardı, yakında barış konferansına gidilecekti. Milletin seçtiği me­ b u s l a r d a n o l u ş a n b i r M e c l i s v a r d ı . B u n l a r d a yurtsever kişilerdi, b u n l a r ı n d a a k ı l l a r ı y e t e n e k l e r i v a r d ı . Ö y l e y s e , h ü k ü m e t i n r a h a t ç a l ı ş m a s ı n a yar­ d ı m e d i l m e l i , işleri kötüleştirecek d u r u m l a r d a n k a ç ı n ı l m a l ı y d ı . H ü k ü ­ m e t v e M e c l i s işbaşında o l d u ğ u n a göre, A n a d o l u v e R u m e l i M ü d a f a a i H u k u k C e m i y e t i ' n e ve b u n u n Heyeti Temsiliyesi'ne ne gerek vardı. Oysa b u H e y e t i Temsiliye h ü k ü m e t i ş l e r i n e m ü d a h a l e d e n v a z g e ç m i y o r d u . H ü ­ k ü m e t ç e verilen e m i r l e r i n yerine getirilmesini ö n l ü y o r d u . Bu davranış­ lar d o ğ a l o l a r a k i ş g a l c i l e r i k ı z d ı r ı y o r , e l d e e d i l e b i l e c e k iyi s o n u ç l a r ı geri b ı r a k t ı r ı y o r d u . M e c l i s k e n d i n i g ö s t e r m e l i , k e n d i s i n i s e ç e n m i l l e t i n isten­ c i n d e n b a ş k a b i r i s t e n c e b a ğ l ı o l m a d ı ğ ı n ı k a n ı t l a m a l ı , h ü k ü m e t i n işini kolaylaştırmalıydı. Üyeler, b ö y l e c e inanmadıkları görüş ve düşüncelere i n a n d ı r ı l m a k isteniyorlardı. İçtenlikle olmasa bile inananlar y o k değil­ d i . K e n d i l e r i n i b u görüş v e d ü ş ü n c e l e r e inanmaya z o r l a y a n l a r v a r d ı . İnan­ m a d ı k l a r ı halde, b u görüş v e d ü ş ü n c e l e r i k e n d i l e r i n e v e ç e v r e l e r i n e telkin etmeye çalışanlar vardı. A n a d o l u ve Rumeli Müdafaai H u k u k Cemiyeti T e m s i l H e y e t i üyesi o l u p d a k e n d i l e r i n i b u g ö r ü ş v e d ü ş ü n c e a k ı m l a r ı n a kaptırmış olanlar bile vardı. Öteyandan karamsarlık ve umutsuzluğun, k ö t ü p r o p a g a n d a l a r ı n e t k i s i n d e k a l a n k i m i kafalar, k e n d i a k ı l v e yete­ n e k l e r i n e uygun d ü ş ü n c e ve y ö n t e m l e r ileri s ü r ü y o r l a r d ı . K i m i üyeler, mebus seçilmekle özgürlük ve bağımsızlıklarına kavuşmuş olduklarını

182

TAMU YELLERİ

sanacak denli kendilerini şaşırmışlardı; bunlar daha ç o k Mustafa Ke­ m a l ' i n kişiliği, A n a d o l u hareketinin g ö r k e m i karşısında aşağılık duygu­ suna kapılmış olanlardı. Mustafa K e m a l k i m o l u y o r d u . S o n r a d a n yetme b i r i . U l u s a l h a r e k e t i n b a ş ı n a g e ç i p yerleşmiş, d e d i ğ i m d e d i k b i r t ü r e d i ! O y s a b u m e m l e k e t y ü z y ı l l a r d ı r p a d i ş a h v e h a l i f e l e r c e y ö n e t i l m i ş t i . İşte padişah da yerinde o t u r u p d u r u y o r d u ; millet de kendilerini seçmişti. Öy­ leyse y a p ı l a c a k i ş p a d i ş a h a v e o n u n h ü k ü m e t i n e y a r d ı m c ı o l m a k t ı . H e ­ yeti Temsiliye üyesi m e b u s K a r a Vasıf, M e c l i s i n A n a d o l u hareketinin ya­ n ı n d a o l m a s ı n ı ilân e t m e n i n , Padişaha d ü ş m a n l ı k ilân e t m e k l e b i r o l d u ğ u ­ nu söyleyebiliyordu. O n a göre bu ç o k tehlikeliydi; Padişah Meclisi d a ğ ı t a b i l i r , b ö y l e c e h e r şey s o n a e r e r d i ; A n a d o l u ' n u n e l i n d e n e o r d u , ne de silâh vardı; Kuvayı Milliye d a ğ ı n ı k ve kendi yararları i ç i n çalışan ç e t e c i l e r d e n o l u ş u y o r d u ; bu çetelerle düşmanlara karşı konulması ola­ n a k s ı z d ı ! R a u f , k a p a l ı b i r k u t u y d u . G ö r e v i , A n a d o l u yanlısı m e b u s l a r ı t o p l a y ı p g ü ç l ü b i r g r u p k u r m a k , M e c l i s t e A n a d o l u ' n u n d ü ş ü n c e s i n i ege­ m e n kılmaktı. Ne var ki, kararsız, ikircikli, bu iş için yetersizdi. İdrisi ayaklanmasındaki davranışını yakından görmüştüm. Hamidiye'nin top­ l a r ı y l a b i r k a ç m e r m i atsaydı o r t a d a n e İ d r i s i n e d e y a n d a ş l a r ı k a l ı r d ı . Karaya b i r k a ç asker çıkarsaydı da s o n u ç gene bu o l u r d u . Rauf, bunları y a p m a k ş ö y l e d u r s u n , İ d r i s i ' n i n g ö n d e r d i ğ i y i y e c e k v e a r m a ğ a n l a r ı ka­ b u l e t m i ş , k e n d i s i d e İ d r i s i ' y e t e s b i h a r m a ğ a n etmişti. B e l k i a t a c a k m e r ­ misi y o k t u , ya da m e r m i l e r i n i saklamak z o r u n d a y d ı . A s k e r çıkarmasına h i ç b i r e n g e l y o k t u . İ d r i s i ' y e b o y u n e ğ d i r e b i l i r , D e v l e t i n p r e s t i j i n i kurta­ r a b i l i r d i . B i z , zavallı g ö r ü ş m e c i l e r d e , İ d r i s i ' y e O s m a n l ı b a y r a ğ ı n ı ç e k ­ t i r m e k gibi b i r anlaşma maddesini bile k a b u l ettiremeden süklüm b ü k l ü m oradan ayrılmak zorunda kalmazdık. S o n İstanbul M e c l i s i M e b u s a n ı , ç o ğ u n l u ğ u A n a d o l u yanlısı üyeler­ d e n o l m a k l a birlikte, g e r ç e k t e n u l u s u n M e c l i s i o l d u ğ u n u anlayamamıştı b i l e . P a d i ş a h ı n m e c l i s i s a n m ı ş t ı k e n d i n i . P a d i ş a h isterse, v a r d ı ; isterse, y o k t u . P a d i ş a h ı n a d ı g e ç t i k ç e ayağa k a l k ı p a l k ı ş l a m a l a r , p a d i ş a h ı n d ü ­ şüncelerini ö ğ r e n i p o n a göre hareket etmeye çalışmalar, heyetler k u r u p huzura kabulü yalvarmalar utanç vericiydi. Oysa Mustafa K e m a l ne güç­ lükleri y e n e r e k b u M e c l i s i n açılmasını sağlamıştı; v e o n d a n ç o k şey, e n b a ş t a u l u s u n o n u r u n u k u r t a r m a s ı n ı b e k l i y o r d u . O y s a ü y e l e r , h e r şey süt l i m a n l ı k m ı ş gibi k e n d i l e r i n d e n b e k l e n e n g ö r e v l e r i u n u t u v e r m i ş l e r d i . M u s ­ tafa K e m a l , B ü y ü k S ö y l e v i ' n d e b u k o n u y u ş u s ö z l e r l e a ç ı k l ı y o r : " İ s t a n ­ b u l ö r g ü t ü m ü z ü n b a ş ı n d a b u l u n a n l a r k i , b i z e , Heyeti Temsiliye'ye v e o n u n

183

TAMU YELLERİ

v e r e c e ğ i bilgi ve komutlara göre d a v r a n m a k l a görevliydiler ve bu görev­ lerini içtenlikle yerine getirdikleri takdirde, çizilmiş bulunan yolda doğ­ r u c a y ü r ü n e b i l e c e ğ i n i b e n i m s e m e l e r i g e r e k i r d i ; O y s a b u kişiler, k e n d i u s l a r ı n a g ö r e a l d ı k l a r ı v e a l a c a k l a r ı ö n l e m l e r i , H e y e t i T e m s i l i y e ' n i n uya­ rılarından üstün görmüşler, uyarıları kendi ö z g ü r davranışlarına engel saymışlar, b u n l a r ı b i r ö z s a y g ı n l ı k k o n u s u y a p m ı ş l a r , s i n i r l e n m i ş l e r v e b u d u y g u l a r i ç i n d e işi, iğfal o l u n m a y a d e k g ö t ü r m ü ş l e r d i r . " Yukarıda da söylediğim gibi on gün aradan sonra Meclis toplanmış­ tı. B u t o p l a n t ı d a n i k i g ü n ö n c e , i ş g a l c i l e r h ü k ü m e t e b i r n o t a v e r e r e k b i r güç denemesine girişmişlerdi. Harbiye Nazırı Cemal ve Genel Kurmay B a ş k a n ı Cevat P a ş a l a r ı n h ü k ü m e t t e n ç ı k a r ı l m a l a r ı n ı i s t i y o r l a r d ı . N e d e n o l a r a k d a b u p a ş a l a r m Kuvayı Milliye'yi d e s t e k l e m e k i ç i n ç a b a d a b u l u n ­ d u k l a r ı ileri s ü r ü l ü y o r d u . B u istek ağır b i r d u r u m yaratmıştı. B i z i m M e c l i s o l a r a k i l k b u işle u ğ r a ş m a m ı z g e r e k i r d i . O y s a , d a h a b a ş k a n v e b a ş k a n ­ l ı k d i v a n ı s e ç i l m e m i ş t i . M e c l i s g e n e , g e ç i c i B a ş k a n H a c ı İlyas E f e n d i baş­ kanlığında

toplandı.

Ye

olağan

bir

dönemde

olağan

işlerden

söz

edilircesine, sudan işlerle uğraşılmaya başlandı. B i r ö r n e k o l m a k üzere s u n a c a ğ ı m . G e ç e n birleşimin tutanağı o k u n d u ğ u n d a , Samsun M e b u s u M e h m e t A l i , " O l a ğ a n ü s t ü " , d e y i m i n e karşı çıktı. M e c l i s d ö r t yıllık bir d ö n e m i ç i n t o p l a n m ı ş m ı ş , o l a ğ a n ü s t ü d e y i m i y e r i n d e d e ğ i l m i ş . . . O y s a dı­ ş a r ı d a k ı y a m e t k o p u y o r , H a r b i y e N a z ı r ı v e G e n e l K u r m a y b a ş k a n ı istifa e t m i ş l e r , H ü k ü m e t istifayı d ü ş ü n ü y o r m u ş . . B i z i ç e r i d e h a v a n d a s u d ö ğ mekle uğraşıyoruz. Bu toplantıda Celâlettin A r i f söz alarak, g e ç e n toplantıdaki karar g e r e ğ i n c e heyet h a l i n d e Saray'a gidildiğini ve M e c l i s ' i n t e ş e k k ü r l e r i n i n Padişah'a iletildiğini, Padişah'ın da yaveri aracılığıyla b ü t ü n mebuslara s e l â m v e t e ş e k k ü r l e r i n i b i l d i r d i ğ i n i s ö y l e d i . M e b u s l a r ayağa k a l k a r a k b u sözleri alkışladılar. Oysa P a d i ş a h heyeti k a b u l b i l e e t m e m i ş t i . R ı z a N u r ise ç o ğ u n l u ğ u n b u l u n u p b u l u n m a d ı ğ ı n ı n a r a ş t ı r ı l m a s ı n ı ö n e r m i ş t i . İkiyüzellialtı m e b u s seçilmesi gerektiğine göre, toplantıda y ü z y i r m i d o k u z k i ş i h a z ı r b u l u n m a l ı y d ı . B i r ç o k b ö l g e l e r d e işgal n e d e n i y l e s e ç i m yapıla­ m a d ı ğ ı n d a n , s e ç i l e n l e r i n e n ç o k yüzyetmiş kişi o l a b i l e c e ğ i h e s a p l a n ı y o r d u . B u n a g ö r e , t o p l a n t ı l a r i ç i n e n a z s e k s e n altı m e b u s u n b u l u n m a s ı g e r e k i ­ y o r d u . Birinci toplantıda yetmişiki üye andiçmişti. Bu ikinci toplantıda da yirminin üstünde üyenin and içeceği anlaşıldı. B u n d a n sonra seçim t u t a n a k l a r ı i n c e l e n i p o n a y l a n d ı . M u s t a f a K e m a l ' d e n , a y r ı c a b a ş k a ku-

184

TAMU

YELLERİ

ruluşlardan gelen kutlama telgrafları o k u n d u . B u n d a n sonraki toplantı­ d a , s a n ı r ı m ü ç y a d a d ö r t g ü n s o n r a y d ı , G e ç i c i b a ş k a n , rahatsızlığını i l e r i s ü r e r e k b i r b a ş k a s ı n ı n s e ç i l m e s i n i istemişti. O y l a m a d a C e l â l e t t i n A r i f , geçici başkan seçildi. Gerçekte Meclisin başkan seçmesi gerekirdi. A n c a k , kulaklar

bu

konuda

Saraydan

gelecek

öneriye

çevrilmiş

bulunuyor­

d u . Saray ise h e n ü z b i r b a ş k a n adayı b i l d i r m e m i ş t i . G e n e b i r ç o k y e r l e r d e n g e l e n t e l g r a f l a r v e i ş g a l l e r i p r o t e s t o telgrafları o k u n d u , b i r y a n d a n d a kulislerde k i m i n b a ş k a n seçileceği tartışılıyordu. Mustafa K e m a l ' i n , da­ h a ö n c e , b a ş k a n s e ç i l m e k istediği h e r k e s ç e b i l i n i y o r d u . A y r ı c a , gene M u s ­ tafa K e m a l ' i n , m e b u s l a r d a n b i r A n a d o l u v e R u m e l i M ü d a f a a i H u k u k G r u b u k u r u l m a s ı isteği v a r d ı . Ü y e l e r a r a s ı n d a h e r k a f a d a n b i r ses ç ı k ı ­ y o r d u . K i m i s i , Mustafa K e m a l ' i n istekleri doğrultusunda hareket edil­ diği takdirde, Meclisin A n a d o l u ' y a bağlılığının kesinlikle ortaya ç ı k a c a ğ ı m , b u n u n ise P a d i ş a h a b a ş k a l d ı r m a k d e m e k o l a c a ğ ı n ı , b u t a k d i r d e M e c l i ­ sin P a d i ş a h ç a k a p a t ı l a c a ğ ı m s ö y l ü y o r d u . O y s a , b u M e c l i s , p a d i ş a h a a ç ı k ç a k a r ş ı ç ı k m a d a n p e k âlâ u l u s a l ç ı k a r l a r a h i z m e t t e b u l u n a b i l i r d i . Siyaset, us ve mantık b u n u gerektirirdi. Saman altından suyu yürütmenin yolu b u y d u . A n k a r a ' d a M u s t a f a K e m a l ' l e g ö r ü ş m ü ş o l a n m e b u s l a r b i l e b u kar­ m a ş ı k d ü ş ü n c e l e r i ç i n d e b o c a l a m a k t a y d ı l a r . Ç ü n k ü , h e p i m i z e y ö n ver­ m e k l e görevli liderler, yani Heyeti Temsiliye üyesi mebuslar, susuyor, düşüncelerini her nedense açıklamaktan çekmiyorlardı. Bir de Ulusal A n d konusu vardı. Ankara'dan gelen kimi mebusların ellerinde, bu ko­ nuda yazılmış müsvetteler vardı. Başkanlık konusunda, kimileri, Mus­ tafa K e m a l ' i n g e r ç i b a ş k a n o l m a k i s t e d i ğ i n i a n c a k b a ş k a n s e ç i l s e b i l e İstanbul'a g e l e m e y e c e ğ i n i , b u t a k d i r d e M e c l i s i n başkanvekilleriyle yürü­ tülmesi, g e r e k e c e ğ i n i , b u n u n m e c l i s v e ü y e l e r i ç i n çeşitli sakıncaları o l d u ­ ğ u n u , b u n l a r ı n e n b ü y ü ğ ü n ü n , M e c l i s i n , h a z ı r b u l u n m a y a n b i r kişiye, dışarıda b u l u n a n b i r kişiye b a ğ l ı o l d u ğ u kanısının yaratılması o l a c a ğ ı , b u ­ n u n ise M e c l i s i n ü z e r i n e gölge d ü ş ü r e c e ğ i i d i . A y r ı c a , M e c l i s ü y e l e r i içinde

sanki

başkan

o l a c a k yetenekte

b i r kişi

bulunmadığı

yaratılmış olacaktı k i , b u d a M e c l i s i k ü ç ü k d ü ş ü r ü r d ü .

sanısı

da

Bu düşünce­

l e r e , M u s t a f a K e m a l ' e y a k ı n l ı ğ ı ile b i l i n e n l e r , s u s k u n l u k l a r ı , y a d a b a ş ve elleriyle yaptıkları hareketlerle katılmakta görünmekteydiler. B e n , Adnan, Şeref ve daha birkaç arkadaş ne yolda davranacağımızı bilemez durumdaydık. B u çeşitli d ü ş ü n c e l e r b e l k i g ü n ü n k o ş u l l a r ı n a , m a n t ı ğ a u y g u n d u . O n ­ ları i l e r i s ü r e n l e r b e l k i i ç t e n l i k l i y d i l e r ; h i ç d e ğ i l s e k i m i l e r i . A n c a k , b u

185

TAMU YELLERİ

d ü ş ü n c e l e r karşıtı o l a n , yani M u s t a f a K e m a l ' i n b a ş k a n l ı ğ a s e ç i l m e s i , M ü ­ dafaai H u k u k g r u b u k u r u l m a s ı k o n u s u n d a k i d ü ş ü n c e l e r d e g ü ç l ü b i r man­ tığa d a y a n m a k t a v e g ü n ü n k a r m a ş ı k k o ş u l l a r ı n a k e s i n ç ö z ü m l e r getire­ c e k nitelikteydiler. Ne var ki, ç o ğ u n l u k , İ s t a n b u l ' u n zehirli havasından etkilenmişti. Meclis üyeleri arasında Padişahın adamlarının bulunduğu da kuşkusuzdu. O n u n için, b e n de içlerinde b u l u n m a k üzere, Meclisi Me­ busan üyeleri, A t a t ü r k ' ü n B ü y ü k Söylevi'nde, b i z l e r i ç i n söylenmiş söz­ leri kesinlikle haketmişizdir. Şöyle söylemişti Mustafa K e m a l 1927'de: " . . . Ç ü n k ü efendiler, b u g r u b u teşkil etmeyi v i c d a n b o r c u , millet b o r c u b i l m e k v a z i y e t v e k a b i l i y e t i n d e b u l u n a n e f e n d i l e r , i m a n s ı z idiler.. c e b i n idiler.. c a h i l i d i l e r . İ m a n s ı z i d i l e r , ç ü n k ü , â m â l i m i l l i y e n i n c i d d i y e t v e k a t ' i y e t i n e v e b u âmâlin m e s n e d i o l a n Teşkilâtı m i l l i y e n i n salâbetine inan­ m ı y o r l a r d ı . C e b i n idiler, ç ü n k ü Teşkilâtı m i l l i y e y e m e n s u b i y e t i d a i ' i m e halik (üzerine tehlike ç e k i c i ) g ö r ü y o r l a r d ı . Cahil idiler, ç ü n k ü b i r i c i k kurtuluş dayanağının ulus o l d u ğ u n u ve olacağını algılamıyorlardı. Padi­ şaha y a l t a k l a n a r a k , y a b a n c ı l a r a h o ş g ö r ü n e r e k , ı l ı m l ı v e n a z i k d a v r a n a ­ rak, b ü y ü k amaçların elde edilebileceği aymazlığı içindeydiler." B u r a d a " i s t i t r a d e n b i r iki noktaya temas e t m e k i s t i y o r u m . " Toplandı­ ğımız o d a n ı n d u v a r m d a , b ü y ü k b o y d a b i r Sultan R e ş a d fotoğrafı asılıydı. Birisi, Sultan R e ş a d ö l d ü ğ ü n e göre, b u n u n artık kaldırılması ve y e r i n e Va­ hidettin'in b i r fotoğrafı asılması gerektiğini söylemişti. M e c l i s Başkanlığı o d a s ı n d a y d ı k , ç o ğ u n l u k h e p i m i z İ s t a n b u l m e b u s l a r ı y d ı k . B e n dayanama­ dım,

masanın ü z e r i n d e k i g a z e t e l e r d e n b i r i n d e k i Vahidettin'in resmini

göstererek, " Ş u n u n suratına v e d u r u ş u n a b a k ı n ı z , millete yan b a k ı y o r " , d e d i m . B u s ö z l e r i m a r k a d a ş l a r d a n ç o ğ u n u n h o ş u n a gitmiş o l a c a k , h e p b i r d e n gülüştüler. Ö z e l l i k l e A d n a n ( A d ı v a r ) , p e k h o ş l a n m ı ş o l a c a k k i , arasıra b u s ö z l e r i m i y i n e l e r v e g ü l e r d i . G e r ç e k t e n Vahidettin, sevimsiz, k ü ç ü k , birbirine yakın gözlü, Osmanlı Hanedanına özgü b u r u n l u , yarım kambur,

sağlıksız

b i r kişiydi.

Gözleri h e p

yarıkapalı,

ne

düşündüğü

belli o l m a z , içinden pazarlıklı bir adamdı. K a m b u r l u ğ u n u belli etme­ m e k i ç i n h e p b i r k a n a p e y e o t u r u r , k a r ş ı s ı n d a k i l e r e y a n b i r d u r u m alır­ dı. Fotoğrafları da h e p böyle çekilirdi. Cahildi, çevresindekileri de h e p kendisi gibilerden seçerdi. Ahlaksız bir a d a m d ı da. B i r gün ne için ol­ duğunu

şimdi

anımsayamadığım

bir

nedenle

Topkapı

Sarayı'

n a g i t m i ş t i m , y a d a o y ö r e d e b u l u n u y o r d u m . Ş u , A b d ü l h a m i d ' i n eşyala­ rını koyduğumuz odayı anımsamıştım. Oraya vardım. Kapı ardına d e k

186

TAMU YELLERİ

açıktı. K o y m u ş o l d u ğ u m m ü h ü r s ö k ü l m ü ş v e eşyalar t ü m ü y l e y o k o l m u ş t u . Valide Sultan o d a s ı n a v e D e u t s c h e B a n k a k o y m u ş o l d u ğ u m u z d e ğ e r l i eşya ların, tahvil, altın v e p a r a l a r ı n n e o l d u k l a r ı n ı b i l e m e m . S o r u ş t u r d u ğ u m d a , V a h i d e t t i n ' i n e m r i y l e o d a l a r ı n a ç ı l d ı ğ ı , e ş y a l a r ı n v e d e ğ e r l i ş e y l e r i n alın­ d ı ğ ı , a y r ı c a , B a n k a d a n d a , d i ğ e r d e ğ e r l e r i n geri a l ı n d ı ğ ı , b u n l a r ı n g ü y a varislere ve özellikle Selim Efendi'ye verilmiş o l d u ğ u n u söylediler. Ger­ ç e k t e n , b u işler y a p ı l m a k gerekse bile, y a p ı l m a d a n ö n c e b i z l e r e h a b e r verilmesi, mühürlerin ö n ü m ü z d e açılması, Bankadaki değerlerin bizim de h u z u r u m u z l a geri alınması, varislere gene b ö y l e verilmesi gerekirdi. Vahidettin'in, M e ş r u t i y e t ' t e n ö n c e A b d ü l h a m i d z a m a n ı n d a . M e ş r u t i y e t ' t e n s o n r a , b u n a b e n z e r ç e ş i t l i d a v r a n ı ş l a r ı o l m u ş t u r . " Ş a h s ı g i b i , h e r işi de m e ş ' u m ve uğursuz b i r k i ş i y d i " Uğursuzluk ve şeameti padişahlığı zamanında da sürmüş, ülkemiz ve milletimiz bu y ü z d e n mateme bulan­ mıştır. Ş ü k ü r k i , m ü c a d e l e i m i l l i y e n i n t a m z a f e r i y l e n e t i c e b u l a n h a r e ­ kât

üzerine,

milletin

başından

defolup

gitmiş,

millet

de

selâmete

erişmiştir. Kurulan grup üzerine üyelerin dağınık, ikircikli, karmaşık düşün­ c e l e r i , b i r d e n , tılsımlı b i r s ö z c ü k ü z e r i n d e toplanıvermişti. K i m i n orta­ y a attığı b i l i n m e y e n b u s ö z c ü k " F e l â h ı v a t a n " d ı . F e l â h ı v a t a n (Vatanın k u r t u l u ş u ) , Padişahın M e c l i s i açış s ö y l e v i n d e kullanılan b i r t e r i m d i . Ka­ n ı m c a bu dışarıdan gelmiş b i r telkindi. Ne var ki, bir anda herkesi çev­ resinde

toplayıvermişti.

Heyeti

Temsiliye

üyesi

mebuslar

da

bunu

b e n i m s e y i v e r m i ş l e r d i . B ö y l e c e şiş d e k e b a p d a y a n m a k t a n k u r t u l m u ş ola­ caktı! Padişah kendi kullandığı b i r terim dolayısıyla mutlu olacak, m e c ­ lisi k ü ç ü m s e m e k t e n v a z g e ç e c e k t i . Ö t e y a n d a n , A n a d o l u ' n u n i s t e d i ğ i d e dolayısıyla yerine getirilmiş olacaktı, ç ü n k ü " F e l â h ı vatan", vatanın kur­ tarılması d e m e k t i ; A n a d o l u d a vatanı k u r t a r m a k i ç i n ç a b a l ı y o r d u . B u ad ü z e r i n d e ç a b u c a k anlaşıldı, grup k u r u l d u . B e l l e ğ i m d e yanılmıyorsam, R a u f , B e k i r S a m i , K a r a Vasıf, (ki b u n l a r H e y e t i T e m s i l i y e ü y e s i m e b u s ­ l a r d ı ) , Y u n u s N a d i , C a m i ( k i , b u n l a r A n k a r a ' y a y a k ı n l ı k l a r ı y l a tanın­ mışlardı)

ve

Manisa

Mebusu

İbrahim

Süreyya,

yönetim

kuruluna

seçilmişlerdi. B i z , mebusların çoğunluğu da gruba katılmıştık. Sıra b a ş k a n s e ç i m i n e g e l m i ş t i . M u s t a f a K e m a l P a ş a ' n ı n a d a y l ı ğ ı s ö z k o n u s u y d u . Rauf, u z u n u z u n konuşarak, Mustafa K e m a l Paşa'nın m e c ­ lis b a ş k a n l ı ğ ı n a a d a y g ö s t e r i l m e s i n i n y a r a r v e s a k ı n c a l a r ı n d a n s ö z etti: H ü k ü m e t d ü ş t ü , d ü ş m e k ü z e r e y d i ; H a r b i y e N a z ı r ı v e G e n e l K u r m a y Baş-

187

TAMU YELLERİ

k a n ı i ş g a l c i l e r i n isteği ü z e r i n e g ö r e v l e r i n i b ı r a k m ı ş l a r d ı ; A l i R ı z a Paşa istifa e d e c e k o l u r s a , b i r h ü k ü m e t b u n a l ı m ı y l a k a r ş ı l a ş ı l a b i l i n i r d i ; d a h a kötü b i r h ü k ü m e t işbaşına gelebilirdi. Bu bunalımlı günlerde Mustafa K e m a l P a ş a ' n ı n M e c l i s b a ş k a n l ı ğ ı n a s e ç i l m e s i , P a d i ş a h ı v e i ş g a l c i l e r i büs­ b ü t ü n kızdırabilir, Meclisin kapatılması s o n u c u n u d o ğ u r a b i l i r d i . Barış kon­ feransı hazırlıklarına

girişildiği,

M e c l i s i n h e n ü z y e n i işe başladığı şu

sıralarda, b ö y l e b i r davranış, " m e m l e k e t i n âli m e n f a a t l a r ı n a " , a y l a r ı o l u r ­ d u . Ö t e y a n d a n , Mustafa K e m a l Paşa'nın M e c l i s b a ş k a m s e ç i l m e s i n i n her­ kesin b i l d i ğ i y a r a r l a r ı v a r d ı . A n c a k b u yararlar, " i s t i k b a l e matuf, yani Meclisin kapatılması halinde geçerliydi; ç o k şükür bu gün b ö y l e b i r du­ r u m y o k t u . A n c a k Mustafa K e m a l Paşa b a ş k a n seçilirse b ö y l e b i r d u r u m b i r d e n ortaya çıkabilirdi. M e c l i s i n v e H ü k ü m e t i n d u r u m l a r ı m tehlikeye dü­ ş ü r m e m e k g e r e k i r d i . A y r ı c a b i r s a l a n c a d a Mustafa K e m a l ' i n aday göste­ rildiği h a l d e s e ç i l e m e m e s i y d i . B u ise, b a ş k a n s e ç i l m e s i n d e n d a h a b ü y ü k sakıncalar

getirirdi.

E d i r n e M e b u s u A v u k a t M e h m e t Ş e r e f s ö z a l d ı v e M u s t a f a K e m a l Pa­ ş a ' n ı n b a ş k a n s e ç i l m e s i g e r e k t i ğ i n i , b u n d a sayısız y a r a r l a r o l d u ğ u n u söy­ ledi. Daha birkaç kişinin bu k o n u d a konuştuklarını anımsıyorum. A n c a k adları usuma gelmiyor. R a u f Bey yeniden kürsüye çıktı. Konuşmacıla­ rın sözlerine katıldığını, ancak, oyları bu m e r k e z d e toplamanın güç ol­ duğunu bildirdikten sonra,

Mustafa K e m a l Paşa'dan aldığı

son bir

telgrafta, k e n d i s i n i n b a ş k a n s e ç i l m e k t e n v a z g e ç t i ğ i n i , u l u s u n b a ş ı n d a ka­ larak M e c l i s e y a r d ı m c ı o l m a y ı yeğlediğini s ö y l e d i . B u s ö z l e r alkışlarla kar­ şılandı. B u n d a n s o n r a yapılan M e c l i s t o p l a n t ı s ı n d a , Sarayın adayı o l d u ğ u anlaşılan, sam

Reşat

Abdülaziz

Hikmet Mecdi

Meclis ve

başkanlığına

Hüseyin

Kâzım

seçildi. da

reis

Yanılmıyor­ vekilliklerine

seçilmişlerdi. Bu Reşat H i k m e t Bey, anlaşılmayan b i r n e d e n l e işgalciler tarafından ç o k g e ç m e d e n tutuklanmış, kısa süre s o n r a salıverilmişti.

9-Ulusal Ant (Misakı Milli) M e c l i s M u s t a f a K e m a l ' i n i s t e k l e r i n d e n i k i s i n i b ö y l e c e y e r i n e getire­ m e m i ş t i . A l i R ı z a Paşa i s t i f a d a n v a z g e ç m i ş , F e v z i P a ş a ' y ı H a r b i y e N a z ı ­ rı y a p m ı ş ve 9 Şubat'ta, M e c l i s e gelerek, p r o g r a m ı m o k u m u ş t u . Özetle, ç o k g ü ç g ü n l e r d e s o r u m l u l u k y ü k l e n m i ş o l m a s ı n a k a r ş ı n , A n a d o l u ile k e s i l m i ş o l a n i l i ş k i l e r i y o l u n a k o y d u ğ u n u , s e ç i m l e r i y a p t ı r t m a k suretiy­ le ulus yararına ö n e m l i bir iş başardığını, artık meşrutiyet yöntemleri-

188

TAMU

YELLERİ

nin geçerli olacağını, b ü t ü n g ü c ü n ü Padişah, ulus ve h ü k ü m e t arasında­ k i b i r l i ğ i sağlama y o l u n d a h a r c a y a c a ğ ı m , b a r ı ş anlaşması k o n u s u n d a Wil­ s o n İ l k e l e r i n e d a y a n ı l a c a ğ ı n ı -kısaca P a d i ş a h ı n a ç ı ş s ö y l e v i i ç e r i ğ i n d e , -bir p r o g r a m d ı . Beş on m e b u s söz alarak görüşlerini açıkladılar. Şeref Bey, mütarekeye aykırı olarak işgaller yapıldığını; Rauf, A n a d o l u dire­ nişinin, işgallere ve T ü r k ulusuna karşı girişilen z u l ü m l e r i n b i r s o n u c u o l d u ğ u n u , ö z e t l e h e p s i , g e ç m i ş h ü k ü m e t l e r i n yanlış u y g u l a m a l a r ı n d a n v e işgalcilerin t u t u m l a r ı n d a n y a k ı n a n s ö z l e r söylediler. S o n u n d a , H ü k ü ­ m e t , 108 o y d a n 1 0 4 o y l a g ü v e n o y u a l m ı ş o l d u . Meclisi M e b u s a ' n ı n H ü k ü m e t e güvenoyu vermesi, hükümet üzerin­ d e H a r b i y e N a z ı r ı v e G e n e l K u r m a y B a ş k a m i ç i n işgalcilerce y a p ı l a n baskı ve m ü d a h a l e y e b i r t e p k i g ö s t e r m e m e s i , işgal k o m u t a n l a r ı n ı ve Sarayı yür e k l e n d i r m i ş t i . İ s t a n b u l v e ü l k e o g ü n l e r d e t a m b i r k a r g a ş a , ateş v e k a n d e r y a s ı i ç i n d e y ü z ü y o r d u . Y u r d u n h e r y a n ı n d a n b u k o n u d a telgraflar M e c l i s i M e b u s a n ' a a k m a k t a y d ı . B u n l a r d a n b i r i s i n d e n s ö z e t m e d e n ya­ p a m a y a c a ğ ı m , k ı s a c a : " V a n ' d a n gelen 5 Şubat 1920 g ü n l ü telgraf ö r n e ğ i ­ dir. A s k e r giysili b i r k a ç y ü z E r m e n i e ş k ı y a s ı n ı F r a n s ı z a s k e r l e r i a r a s ı n a s o k a r a k M a r a ş ' a g i d e n G e n e r a l K e r t ' i n , h ü k ü m e t k o n a ğ ı n ı işgal, halk­ t a n i l e r i g e l e n l e r i h a p i s v e k a s a b a ü z e r i n e t o p v e m i t r a l y ö z l e r l e ateş a ç ­ m a k l a birlikte katliam gibi b i r vahşete de başladığını, ü z ü n t ü y l e h a b e r a l d ı k . . . T ü r k l e r , a l e y h i n e y a p ı l a n b u s u i k a s t l a r ı ö n l e m e k t e n v e k a r ş ı ha­ rekâta geçmekten âciz değildir. Sükûnetimiz barış ve düzenliği bekledi­ ğ i m i z d e n ve İtilâf Devletlerinin âdil kararlarına güvendiğimizdendir..." A l i R ı z a Paşa d a M e c l i s t e n g ü v e n o y u alır a l m a z b i r d e n y ü r e k l e n m i ş t i . T ü m ülkeye b i r b i l d i r i g ö n d e r e r e k , h ü k ü m e t p r o g r a m ı n ı n M e c l i s ç e o n a n ­ dığını, ulusal istencin toplantı halinde b u l u n a n Mecliste yoğunlaştığını, böy­ lece, ulus adına Meclisten başka h i ç b i r kimsenin ve yönetimin artık söz sahibi o l a m a y a c a ğ ı m , b ö y l e davranışların h ü k ü m e t işlerine m ü d a h a l e sayılarak cezalandırılacağını

bildirmişti.

B i z m e b u s l a r b u sıralarda P a d i ş a h ı n M e c l i s i açış söylevine v e r i l e c e k yanıtı g ö r ü ş m e k ve d ü z e n l e m e k l e uğraşıyorduk. Oysa, yapılacak ö n e m l i b i r işimiz vardı, bu da Ulusal A n t ' ı n b i r an ö n c e dünyaya ilânıydı. Edir­ n e M e b u s u M e h m e t Ş e r e f b u i ş i n ateşli v e y o r u l m a z ö n d e r i y d i . H e r k e s l e b u k o n u y u konuşuyor, hazırladığı metinleri gösteriyor, b u n l a r ü z e r i n d e görüş birliği sağlamaya uğraşıyordu. B i z , " F e l â h ı v a t a n " g r u b u n a bağlı m e b u s l a r ı n sayısı s a n ı y o r u m d o k s a n k a d a r d ı . B e ş o n fire verilse bile, M e c -

TAMU YELLERİ

189

liste e g e m e n d i k . G e n e d e t a m b i r b i r l i k m e y d a n a g e t i r e m i y o r d u k . O gün­ l e r d e M a z h a r M ü f i t d e A n k a r a ' d a n gelmiş a r a m ı z a katılmıştı. K e n d i s i n i n a n l a t t ı k l a r ı n d a n , A n k a r a ' n ı n , yurtta v e İ s t a n b u l ' d a o l u p b i t e n l e r d e n , b i z Meclisi M e b u s a n ü y e l e r i n d e n daha ç o k bilgili o l d u ğ u n u öğrenmiştik. M a z h a r M ü f i d ' i n gelişi b i z l e r e yeni b i r g ü ç katmıştı. Mustafa K e m a l ' i n görüş, d ü ş ü n c e ve uyarıları, sanki kendisi aramızdaymışçasına, üyeleri canlandırmıştı. G r u p , Ulusal A n t , konusunu g ö r ü ş ü y o r d u . S o n u n d a bu k o n u d a h a z ı r l a n a n m e t i n ü y e l e r i n i m z a s ı n a a ç ı l d ı . B u m e t n i n a l t ı n d a yal­ nız Celâlettin A r i f ' i n ve b e n i m imzalarımız vardır. Bu imzalı ve basılı k a r a r suretleri b u g ü n d e M i l l e t M e c l i s i d o s y a l a r ı n d a b u l u n m a k t a d ı r . A n ­ c a k , g e n e d e b i r t a k ı m ü y e l e r , " h e n ü z n e t i c e g a y r i m a l û m o l d u ğ u n u ile­ ri sürerek ihtiyaten i m z a d a n i m t i n a " etmişlerdir. O g ü n l e r d e d ü ş ü n c e l e r i n n e d e n l i k a r m a ş ı k , i k i r c i k l i o l d u ğ u n u an­ latmaya çalışacağım. H ü k ü m e t ü ç b ü y ü k güç karşısında n e yapacağını b i l e m e z d u r u m d a y d ı . B e l k i i ç t e n l i k l i , iyi niyetli, n e v a r k i y e t e r s i z d i . G ü ç ­ l e r d e n b i r i n c i s i işgal k o m u t a n l a r ı y d ı . B u n l a r H ü k ü m e t i sürekli baskı al­ tında tutarak Kuvayı Milliye'nin dağıtılmasını, b u n u istemeyen Mustafa K e m a l ' i n etkisiz d u r u m a getirilmesini H ü k ü m e t t e n bekliyorlard. İ k i n c i güç Padişahtı. H ü k ü m e t y ü z y ı l l a r ı n etkisiyle v e g e l e n e k l e r l e b u g ü c ü n b o y u n ­ d u r u ğ u altındaydı. Ü ç ü n c ü g ü ç ise Mustafa K e m a l ' d i . İ l k iki g ü ç ç o k ya­ kındaydılar, dolayısıyla h e r b a k ı m d a n d a h a etkili g ö r ü n ü y o r l a r d ı . M u s ­ tafa

Kemal

ise

uzaktaydı.

Ali

Rıza

Paşa

Hükûmeti'nin

ilk

iki

güce

karşı d u r m a s ı o l a n a k s ı z d ı . Oysa, b u n l a r a ve M e c l i s e dayanarak uzaktaki Mustafa K e m a l ' e karşı koyabileceği sanısındaydı. B u n u denemiş, dene­ meye çalışmış, başarısız kalmıştı. Ç ü n k ü Mustafa K e m a l tâ Ankara'dan o l a y l a r ı g ü n ü g ü n ü n e i z l i y o r , u l u s a l i s t e n ç v e k a r a r l a r a karşı d a v r a n ı ş l a ­ r ı g e c i k m e d e n , ç o ğ u z a m a n ö n c e d e n almasını b i l i y o r d u . Mustafa K e m a l ' i n çabalarının şöyle ya da b ö y l e kesinlikle ö n l e n m e s i g e r e k i y o r d u . H ü k û m e t ' i n bu k o n u d a yayınladığı bildiri bir sonuç vermemişti. Mustafa Ke­ m a l aldığı karşı ö n l e m l e r l e bu bildirinin yurt ve ulus i ç i n sakıncalı e t k i l e r i n i b i r a n d a sıfıra i n d i r m e y i b a ş a r m ı ş t ı . İşte U l u s a l A n t , b u kar­ m a ş ı k g ü n l e r d e , 17 Şubat 1 9 2 0 ' d e M e c l i s e s u n u l m u ş ve ü y e l e r i n ç o ğ u n ­ luğuyla k a b u l e d i l e r e k dünyaya ilân edilmiştir. B a ş k a n Reşat H i k m e t , E d i r n e M e b u s u M e h m e t Şeref B e y ' i n bir önergesi o l d u ğ u n u bildirdi ve o k u t t u . Ş e r e f B e y k ü r s ü y e ç ı k a r a k , ulusa o l a n b o r c u m u z u n ö d e n m e s i za­ m a n ı n ı n g e l d i ğ i n i , b u n u n d a u l u s ç a b e l i r l e n m i ş s ı n ı r l a r i ç i n d e , t ü m hak-

190

TAMU YELLERİ

lanınız e l i m i z d e b u l u n d u ğ u h a l d e y a ş a m a k isteğimizin dünyaya ilânı o l d u ğ u n u , b a r ı ş ı n a n c a k b u i s t e ğ i m i z i n d ü n y a c a k a b u l e d i l m e s i y l e ku­ r u l a b i l e c e ğ i n i , b u isteğin a d ı n ı n Ulusal A n t o l d u ğ u n u söyledi. Ulusal Ant"ın tam m e t n i n i aşağıya a k t a r ı y o r u m : "Aşağıda imzası olan biz Osmanlı mebusları meclisi üyeleri, Devlet ve ulusun geleceği b a k ı m ı n d a n haklı ve sürekli bir barış sağlanması için k a t ı l a b i l e c e ğ i f e d a k â r l ı k l a r ı n e n b ü y ü ğ ü n ü i ç e r e n a ş a ğ ı d a k i e s a s l a r a tü­ m ü y l e uyularak e l d e edilebileceğini ve s ö z ü geçen esaslar dışında b i r Os­ manlı devlet ve t o p l u m u n u n var olmasının olanaksız bulunduğunu duyurur ve onaylarız. " M a d d e 1- Osmanlı Devleti'nin, A r a p çoğunluğunun oturduğu ve 30 E k i m 1 9 1 8 ' d e s i l â h l a r ı b ı r a k m a a n l a ş m a s ı n d a d ü ş m a n o r d u l a r ı işgali al­ tında b u l u n a n bölgelerinin geleceği, oralar halklarının ö z g ü r c e açıkla­ yacakları oylara göre saptanması g e r e k e c e ğ i n d e n , sözü g e ç e n silahları b ı r a k m a anlaşması sınırı i ç i n d e kalan ve d i n ve soy b a k ı m l a r ı n d a n b i r o l a n b i r b i r i n e k a r ş ı saygı v e f e d a k â r l ı k d u y g u l a r ı y l a d o l u , g e l e n e k s e l v e toplumsal h u k u k ve yöresel koşullara bağlı Osmanlı İslâm ç o ğ u n l u ğ u n u n oturduğu bölgelerin tümü gerçekte ve tüzel olarak h i ç b i r nedenle birbi­ rinden ayrılmaz bir bütündür. " M a d d e 2 - H a l k ı ö z g ü r k a l ı r k a l m a z ö z g ü r o y l a r ı y l a A n a v a t a n a ka­ t ı l m a y ı ö z ü m s e m i ş o l a n E l v i y e i Selâse ( Ü ç v i l â y e t , B a t u m , K a r s , A r d a han)nin,

gerektiğinde

yeniden

özgür

oylarına

başvurulabileceğini

özümseriz. " M a d d e 3 - T ü z e l d u r u m u n u n s a p t a n m a s ı , T ü r k i y e ile y a p ı l a c a k b a ­ rış s o n u c u n a b a ğ l a n m ı ş o l a n T r a k y a ' n ı n , o r a d a o t u r a n h a l k ı n ö z g ü r o y ­ larıyla gerçekleşeceğini ö z ü m s e r i z . " M a d d e 4 - O s m a n l ı D e v l e t i ' n i n , Halifeliğin v e H ü k ü m e t i n m e r k e z i o l a n İstanbul'un ve M a r m a r a D e n i z i ' n i n güvenliği h e r b a k ı m d a n korun­ malıdır. B u ilke g e ç e r l i o l m a k koşuluyla, A k d e n i z v e K a r a d e n i z boğaz­ l a r ı n ı n t i c a r e t v e u l a ş ı m a a ç ı k t u t u l m a s ı , b i z i m v e b ü t ü n ilgili d e v l e t l e r i n birlikte v e r e c e k l e r i karara bağlıdır. " M a d d e 5- İttilâf devletleriyle karşıtları ve k i m i ortakları arasında kararlaştırılan a n l a ş m a esasları ç e r ç e v e s i n d e , a z ı n l ı k l a r ı n h u k u k u , k o m ş u ü l k e l e r d e k i M ü s l ü m a n h a l k l a r ı n d a aynı h a k l a r d a n y a r a r l a n a c a k l a r ı gü­ vencesi koşuluyla, b i z c e sağlanacak ve pekiştirilecektir.

TAMU YELLERİ

191

" M a d d e 6- Ulusal ve e k o n o m i k gelişmemize olanak b u l m a k ve yöne­ timde çağdaş ve düzenli yöntemler k u r m a k için, h e r devlet gibi b i z i m d e , b a ğ ı m s ı z l ı k v e t a m ö z g ü r l ü k i ç i n d e b u l u n m a m ı z , y a ş a m a m ı z ı n v e var­ l ı ğ ı m ı z ı n esasıdır. B u n e d e n l e , siyasa, a d a l e t , e k o n o m i a l a n l a r ı n d a geliş­ m e m i z e engel olabilecek tüm koşulların karşısındayız. Belirlenecek b o r ç l a r ı m ı z ı n ö d e n m e s i k o ş u l l a r ı d a b u esasa a y k ı r ı o l a m a y a c a k t ı r . 2 8 Ocak

1920"

G ö r ü l d ü ğ ü gibi ö n e r g e n i n tarihi 2 8 O c a k ' t ı r . Ulusal t a r i h i m i z i n ö n e m l i b i r belgesi olan bu Ulusal A n t ' ı n gerçekleşmesinin girişimi b a k ı m ı n d a n t ü m o n u r u E d i r n e M e b u s u M e h m e t Ş e r e f B e y ' e aittir. O g ü n l e r d e İstan­ b u l ' u n d u r u m u , m e b u s l a r ü z e r i n d e k i çeşitli baskılar, kişisel ve ulusal kaygılar, d ı ş e t k e n l e r i n a l l a k b u l l a k ettiği d ü ş ü n c e l e r y ü z ü n d e n , ö n e r ­ g e s i n e y e t e r i n c e i m z a t o p l a m a y a n M e h m e t Ş e r e f B e y , k ö t ü m s e r l i ğ e ka­ p ı l m ı ş ve kişisel b i r davranışla 17 Şubat'ta, d o ğ r u d a n M e c l i s başkanlığına başvurmuştur. Kendisi ç o k sinirli, d i n a m i k ve güçlü b i r k o n u ş m a c ı y d ı . N i t e k i m M e c l i s k ü r s ü s ü n d e n y a p t ı ğ ı ateşli k o n u ş m a , t ü m ü y e l e r i e t k i l e ­ m i ş , ö n e r g e M e c l i s ç e alkışlar i ç i n d e onaylanmıştır. Ulusal A n t ' ı n M e c l i s ç e k a b u l ü n d e n b i r k a ç gün s o n r a , ü z e r i n d e gün­ l e r c e çalışılmış o l a n " A r ı z a i C e v a b i y e " ( M e c l i s i n p a d i ş a h ı n söylevine yanı­ tı) d a s o n b i ç i m i n i almış v e s u n u l m u ş t u . B u n d a , P a d i ş a h ı n s ö y l e v i n d e d e ğ i n d i ğ i t ü m k o n u l a r a katılındığı b i l d i r i l m e k t e , M e c l i s i n H ü k ü m e t e yar­ d ı m c ı o l a c a ğ ı anlatılmaktaydı. Bu arada, b i r gün, Sadrazam A l i R ı z a Paşa, yanında Bahriye ve Da­ hiliye N a z ı r l a r ı d a o l d u ğ u h a l d e M e c l i s e gelmişti. " F e l â h ı v a t a n " g r u b u t o p l a n t ı y a p m a k t a y d ı . S a d r a z a m v e y a n ı n d a k i l e r g r u p t o p l a n t ı s ı n a katı­ larak, A n k a r a ' n ı n ve Mustafa K e m a l ' i n ikinci b i r h ü k ü m e t gibi davran­ m a l a r ı n d a n y a k ı n m ı ş l a r , b u y ü z d e n işgal k u v v e t l e r i n i n m ü d a h a l e l e r i n e n e d e n olduklarını bildirmişler, Meclis çalışmakta ve kendi hükümetleri de işbaşında b u l u n d u ğ u n a göre, Heyeti Temsiliye'nin artık a r a d a n çekil­ mesinin y e r i n d e olacağını, bu yolda b i r karar alınması z a m a n ı n gelmiş b u l u n d u ğ u n u ifade etmişlerdi. O y s a İ s t a n b u l ' d a işgal k o m u t a n l a r ı h e r g e ç e n g ü n b i r a z d a h a m ü d a ­ h a l e l e r i n i a r t t ı r m a k t a y d ı l a r , İ z m i r d o l a y l a r ı n d a Y u n a n işgali g e n i ş l i y o r ­ d u . G ü n e y d e E r m e n i l e r F r a n s ı z o r d u s u y l a b i r l i k t e a ç ı k ç a b i z e karşı savaşmaktaydılar. M e c l i s ' i n v e M e c l i s ç a l ı ş m a l a r ı n ı n t a m b i r g ü v e n c e al-

192

TAMU YELLERİ

tında o l d u ğ u s ö y l e n e m e z d i . İşgal g ü ç l e r i n d e belli b i r sinirlilik ve kıpır­ d a n m a , İstanbul halkında yaygın b i r k o r k u vardı. İşgalciler hükümete i s t e d i k l e r i n i y a p t ı r a m ı y o r l a r d ı , ç ü n k ü h ü k ü m e t M u s t a f a K e m a l ' e s ö z geç i r e m i y o r d u . Gerçekte h e r ne olursa olsun, işgalcilerin ve Saray'ın köle­ si olduğu kuşkusuz böyle bir hükümetin Meclisçe düşürülmesi gerekirdi. A n c a k M e c l i s ü y e l e r i a r a s ı n d a b u k o n u d a t a m b i r g ö r ü ş b i r l i ğ i sağlanam ı y o r d u . R a u f B e y , g r u p t a , M u s t a f a K e m a l P a ş a ' d a n b u k o n u l a r d a aldı­ ğı uyarılar karşısında tepkisiz d u r u m d a y d ı . N e r e d e n aldığı b i l i n m e y e n g ü v e n c e l e r e i n a n ı y o r d u . O n a göre, M e c l i s e karşı h i ç b i r harekete geçile­ m e z d i ; g e ç i l i r s e , b u b e l k i d e A n a d o l u h a r e k e t i i ç i n iyi o l u r d u ; k e n d i s i n e k a r ş ı d a h i ç b i r şey y a p ı l a m a y a c a ğ ı n a i n a n m ı ş t ı . K a y g ı s ı z l ı k d i y e n i t e l e ­ n e b i l e c e k böylesine bir tepkisizlik ve düşüncesizlik usun almayacağı bir şeydi. B i r k a ç kez kendisine, d u r u m u n ağırlaşması halinde h e m e n kaça­ b i l e c e k ö n l e m l e r i almasının y e r i n d e o l a c a ğ ı m anımsatmıştım, gülümse­ yerek

yüzüme

bakmış,

düşüncesi

başka

yerlerde

ve

dalgın,

m e r a k l a n m a m a m ı , k o r k u l a c a k b i r d u r u m o l m a d ı ğ ı n ı s ö y l e m i ş t i . İşte b u günlerde, İ z m i r B ö l g e s i n d e Yunanlılar saldırıya geçmişlerdi. İşgalcile­ r i n istek v e g ü v e n c e s i y l e K u v a y ı M i l l i y e ' n i n ü ç k i l o m e t r e geri a l ı n m a s ı n ı istemiş, hatta K u v v a y ı M i l l i y e ' n i n , H e y e t i T e m s i l i y e ' n i n v a r l ı ğ ı n a n e d e n k a l m a d ı ğ ı n ı s ö y l e m i ş o l a n A l i R ı z a Paşa H ü k ü m e t i , ç e k i l m e k z o r u n d a kalmıştı. 1 0 - İstanbul İşgal Ediliyor A l i R ı z a Paşa H ü k ü m e t i ü ç b ü y ü k g ü ç a r a s m d a sıkışmış, ezilmiş, y e r e s e r i l m i ş , 3 M a r t ' t a istifa e t m e k z o r u n d a k a l m ı ş t ı . B e l k i iyi n i y e t l i , n e v a r k i , y e t e r s i z , y e t e n e k s i z b u a d a m , k o ş u l l a r ı d e ğ e r l e n d i r m e s i n i , daya­ nacağı gerçek gücü bilememişti. O g ü n l e r d e M e c l i s B a ş k a m Reşat H i k m e t ö l d ü ğ ü i ç i n , M e c l i s başkan­ lığına, yapılan seçim s o n u c u n d a Celâlettin A r i f seçilmişti. Bu haris, be­ c e r i k l i , c i n g i b i b i r a d a m d ı . M e c l i s t o p l a n d ı ğ ı n d a , h ü k ü m e t istifa ettiği i ç i n o gün çalışmalara ara vereceğini b i l d i r e r e k toplantıyı kapatıvermişti. O y s a , y u r d u n ç e ş i t l i y ö r e l e r i n d e n g ö n d e r i l e n b i n l e r c e t e l g r a f b i r i k ­ miş bekliyordu. H ü k ü m e t i n ç e k i l m e s i . M e c l i s ü y e l e r i v e h a l k a r a s m d a belirli b i r te­ dirginlik uyandırmıştı. Bu istifanın, Saray ve işgalciler tarafından plan­ l a n m ı ş b i r o y u n o l d u ğ u k a n ı s ı y a y g ı n d ı . Saray, Ferit P a ş a ' y ı y e n i d e n

TAMU YELLERİ

193

işbaşına getirerek istibdadını k u r m a k n i y e t i n d e y d i . İşgalciler d e b u a m a c a u l a ş m a k i ç i n A l i R ı z a Paşa'yı b i r köşeye sıkıştırmayı b a ş a r m ı ş l a r d ı . Çeşitli olasılıklar söylentiler h a l i n d e d o l a ş m a k t a y d ı . B e l k i d e Tevfik Paşa y e n i d e n S a d r a z a m o l a c a k t ı . B e l k i d e V a h i d e t t i n , F e r i t P a ş a ' y ı g e t i r e m e z , b u tak­ d i r d e A l i R ı z a Paşa'nın istifasını k a b u l e t m e y e r e k , o n u y e n i d e n h ü k ü m e t i k u r m a k l a görevlendirebilirdi. B u n l a r i y i m s e r l e r i n d ü ş ü n c e l e r i y d i . K ö t ü m ­ serler, Padişahın b i r h ü k ü m e t b u n a l ı m ı yaratarak v e b u n d a n y a r a r l a n a r a k M e c l i s i f e s h e d e c e ğ i n i ileri s ü r ü y o r l a r d ı . O n d a n s o n r a d a gelsin Ferit Paşa v e b a ş l a s m istibdat, A n a d o l u direnişini e z m e k i ç i n g i r i ş i m l e r ! Celâlettin A r i f ise, M e c l i s i n yeni b a ş k a m niteliğiyle Padişahla görüş­ m e y i tasarlamıştı. K e n d i s i n d e b ü y ü k yetenekler b u l u n d u ğ u kuruntusu i ç i n d e y d i . M e c l i s e g e l e n t e l g r a f l a r ı , R a u f l a b i r l i k t e h a z ı r l a n d ı ğ ı n ı san­ d ı ğ ı m b i r de " a r i z a " (padişaha sunulan yazılı bildiri)yı, meclis başkanv e k i l l e r i n i , i d a r e c i ü y e l e r i d e y a n ı n a a l a r a k , h e y e t h a l i n d e Saraya gitti. Padişahı, b ö y l e c e , yeni h ü k ü m e t başkanını s e ç m e k k o n u s u n d a etkileye­ ceğine inanıyordu. Bunalımın b i r an ö n c e sona erdirilmesini seçilecek y e n i h ü k ü m e t b a ş k a n ı v e ü y e l e r i n i n , u l u s a l y a r a r l a r a h i z m e t e d e c e k ni­ telikte o l m a l a r ı n ı ö n e r e c e k t i . V a h i d e t t i n b u h e y e t i y a n ı n a k a b u l e t m e d i . Başkâtibi aracılığıyla görüştü; başkâtip, Celâlettin A r i f e ne istedikleri­ ni sormuş. M e c l i s başkanı da, ulusun ve M e c l i s i M e b u s a n ' ı n Padişah'a karşı sadakat ve bağlılıklarını a r z e t m e k istediklerini, ayrıca M e c l i s e ge­ len telgraflardan s ö z e t m e k istediklerini söylemişti. Başkâtip, "telgraf­ ları göstermeye g e r e k y o k o n l a r ı n b i r e r ö r n e k l e r i b i z d e var," d e m i ş . B u n u n üzerine Celâlettin Arif, k u r u l a c a k yeni h ü k ü m e t t e n sözetmiş, hazırladı­ ğı " a r i z a " y ı başkâtibe vermiş; başkatip bu kâğıdı k e n d i masası üzerine koyarak Padişah'ın yanına girmiş, az sonra geri d ö n m ü ş , Vahidettin'in yanıtını heyete iletmiş: " K i m i sadarete getireceğimi b e n b i l i r i m , Sadra­ z a m o l a c a k da k i m l e r l e çalışacağını k e n d i bilir, b a n a da bildirir. Bu ko­ n u d a hiç merakları olmasın. Mebuslara da selâmı şahanemi bildirsinler". H e y e t a y r ı l ı r k e n Salih P a ş a Saraya g i r m e k t e y m i ş . B u k a r ş ı l a ş m a , sa­ d a r e t i n o n a v e r i l m e s i o l a s ı l ı ğ ı n ı g ü n d e m e g e t i r d i . S o n r a d a n b u n u n ger­ çekleştiğini öğrendik. B u arada Mustafa K e m a l Paşa'dan d a M e c l i s e b i r telgraf gelmişti. B u n ­ d a , ulusun bağımsızlık için h e r fedakârlığa hazır o l d u ğ u , Kuvayı Milli­ ye'nin düşmanla çarpışmakta olduğu, ulusun tam güvenine lâyık bir F. 13

194

TAMU YELLERİ

hükümetin işbaşına gelmesinin ulusça istendiği ve b e k l e n d i ğ i mebusla­ rın görevlerini ulusun istekleri doğrultusunda yapacaklarına güvenildiği b i l d i r i l i y o r d u . Padişah'a da b i r telgraf ç e k e n Mustafa K e m a l b u n u n b i r ö r n e ğ i n i d e M e c l i s e g ö n d e r m i ş t i : " U l u s u n v i c d a n ı n ı tatmin e d e m e ­ y e c e k b i r hükümete t a h a m m ü l edilmeyecekti". Üyeler arasında, R a u f d a n k a y n a k l a n d ı ğ ı a n l a ş ı l a n s ö y l e n t i l e r d o l a ş ı y o r d u : P a d i ş a h , d a m a t Fer i d ' i y e n i d e n işbaşına g e t i r m e k ve istibdadını k u r m a k için, işgalcilerle b i r l i k t e o l m u ş , A l i R ı z a P a ş a ' y ı y e r i n e g e t i r e m e y e c e ğ i i s t e k l e r karşısın­ da bırakmıştı. Öte yandan, eski Dahiliye Nazırlarından M e h m e t A l i ' n i n Fransız v e İ n g i l i z l e r l e gizli g ö r ü ş m e l e r y a p m a k t a o l d u ğ u ileri s ü r ü l ü y o r d u . B u görüşmeler, Padişahın isteğiyle yapılmakta v e b i r şeyler b e k l e n d i ğ i s a n ı l m a k t a y d ı . T e v f i k Paşa v e A l i K e m a l ' i n a d l a r ı d a ç e ş i t l i s ö y l e n t i l e r e karışmaktaydı. R a u f ' u n b i r ara Padişah'ın yakınlarına Mustafa K e m a l Paşa'yı Sadrazam olarak ö n e r m i ş o l d u ğ u da yayılmıştı. T ü m b u s ö y l e n t i l e r d o ğ r u y a d a g e r ç e k , s o n u n d a , Salih Paşa S a d r a ­ z a m olmuştu. Bu paşa, Amasya G ö r ü ş m e l e r i n d e Mustafa K e m a l ' i ve o n u n d ü ş ü n c e l e r i n i y a k ı n d a n t a n ı m a k ş a n s ı n a s a h i p o l m u ş , n e y a z ı k k i , uyanamamıştı ve İ s t a n b u l ' u n işgalini k e n d i sadrazamlığında g ö r m e k baht­ sızlığına

uğrayacaktı.

M e c l i s , S a l i h Paşa H ü k ü m e t i n e g ü v e n o y u v e r m e m e k e ğ i l i m i n d e y d i . Ç ü n k ü , g i d e n h ü k ü m e t t e n beş nazır yerlerini k o r u m u ş , ayrıca üç neza­ r e t d e v e k â l e t e n , b a ş k a n a z ı r l a r a v e r i l m i ş t i . B u h ü k ü m e t i n , Ferit Paşa­ nın işbaşına geçmesini hazırlamak için kurulduğu kanısı yaygındı. Bu­ nun için Rauf, bu hükümete güvenoyu verilmemesi düşüncesindeydi. Beni ve daha birkaç arkadaşı bu konuda üyeler üzerinde hazırlık yapmakla g ö r e v l e n d i r m i ş t i . Öte y a n d a n Salih P a ş a n ı n M e c l i s l e d a m ş m a l a r d a bulu­ n a r a k v e M e c l i s ü y e l e r i n d e n ü ç n a z ı r a l m a k niyetiyle işe giriştiği söylen­ mişti.

Gerçi

Salih

Paşa,

hükümeti

kurmadan

önce

Meclise

gelmiş,

R a u f l a birlikte b i r o d a y a k a p a n m ı ş t ı . R a u f , Salih Paşa'nın ö n e r i s i n i grup­ la konuştuktan sonra yanıtlayacağını bildirmiş. A n c a k bu k o n u gruba intikal e t m e d e n Salih Paşa H ü k ü m e t i b i r o l d u bittiyle k u r u l u vermişti. V a h i d e t t i n ' i n , Salih P a ş a ' y ı M e c l i s l e g ö r ü ş t ü ğ ü i ç i n a z a r l a m ı ş o l d u ğ u işitilmişti. H ü k ü m e t M a r t ı n h a f t a s ı n d a V a h i d e t t i n t a r a f ı n d a n o n a y l a n m ı ş t ı . L o n d r a ' d a n i ş g a l c i l e r i n t u t u m l a r ı k o n u s u n d a b e k l e n e n t a l i m a t ı n gel­ diği söyleniyordu. Herkes kuşku ve k o r k u içindeydi. A n c a k R a u f iyim­ serliğini k o r u y o r d u . M e c l i s e b i r şey y a p d a m a y a c a ğ ı m v e M e c l i s i n görevini

TAMU YELLERİ

195

sonuna d e k sürdürmesi gerektiğini savunuyordu. O n a göre, işgalcilerin M e c l i s e karşı g i r i ş e c e k l e r i b i r h a r e k e t , d ü n y a k a m u o y u n d a b i z i m lehi­ m i z e b i r y a n k ı y a r a t a b i l i r , d o l a y ı s ı y l a u l u s a l d a v a m ı z b u n d a n yararla­ nabilirdi.

Rauf,

M e c l i s işgal e d i l i p d e kendisi t u t u k l a n a r a k Malta'ya

götürülünceye d e k bu inanışında direnmiştir. Oysa Mustafa K e m a l ' d e n g e l e n s o n b i r telgrafta, k e n d i s i n i n v e A n a d o l u t e m s i l c i s i k i m i ü y e l e r i n h e m e n A n k a r a ' y a u l a ş m a l a r ı i ç i n u y a r ı l d ı k l a r ı b i r g e r ç e k t i r . B i z d e ken­ disine ve Heyeti Temsiliye üyesi m e b u s l a r a , Mustafa K e m a l ' i n uyarıları doğrultusunda hareket etmeleri gereğini yinelemiştik. Ç ü n k ü onlar to­ p u n a ğ z ı n d a y d ı l a r . N e Saray, n e h ü k ü m e t , n e i ş g a l c i l e r e h o ş g ö r ü n m e k , ya da onlardan uygarca davranışlar b e k l e m e k onları kurtarabilirdi. Bu d e n l i g ö r ü n ü r b i r tehlike karşısında R a u f ' u n soğukkanlı davranışı b e n i h e p şaşırtmıştır, b u g ü n bile şaşırtmaktadır. O g ü n l e r d e , R a u f , Yunus N a d i , M a z h a r M ü f i t , K a r a Vasıf, İ b r a h i m S ü r e y y a ö z e l b i r t o p l a n t ı y a p a r a k d u ­ r u m u değerlendirmişler. Ertesi gün ö ğ r e n d i k . Rauf, b u d u r u m d a A n k a ­ ra'ya gitmenin k a ç m a k l a b i r o l a c a ğ ı m , b ö y l e b i r hareketin M e c l i s ü z e r i n d e k ö t ü etki yapacağını, İngilizlerin b u n u sağlamak i ç i n bu çeşit h a b e r l e r y a y d ı k l a r ı n ı , a m a c ı n , k e n d i s i n i n v e a r k a d a ş l a r ı n ı n k a ç m a l a r ı n ı sağlaya­ r a k M e c l i s i i ç e r i d e n ç ö k e r t m e k v e k ü ç ü k d ü ş ü r m e k o l d u ğ u n u , gerçekte h i ç b i r şey y a p m a y a c a k l a r ı m , sıkı d u r m a k g e r e k t i ğ i n i s ö y l e d i . İ n g i l i z l e r eyleme geçerlerse o z a m a n k a ç m a k düşünülebilirdi. Bu k o n u d a gerekli ö n l e m l e r h a z ı r d ı . O t a r i h t e A n a d o l u ' y a k a ç m a y o l u , Ü s k ü d a r ' d a Sultantepe'de Ö z b e k D e r g â h ı ' n d a n g e ç i y o r d u . B u dergâha sığınan v e A n a d o l u y a n l ı s ı o l d u ğ u b i l i n e n kişiler, K u v a y ı M i l l i y e g i z l i ö r g ü t ü n ü n y a r d ı m ı y ­ la, M a l t e p e v e K o c a e l i ü z e r i n d e n A n k a r a ' y a u l a ş t ı r ı l ı y o r l a r d ı . B u y o l ç o k gizli, y a l n ı z A n a d o l u yanlısı k i ş i l e r c e b i l i n e n b i r y o l d u . K a ç a c a k l a r ı n ad­ ları, fotoğrafları ö n c e d e n A n k a r a ' y a g ö n d e r i l i y o r d u , i z i n i s t e n i y o r d u . R a ­ uf ve öteki Heyeti Temsiliye üyesi m e b u s l a r için b ö y l e b i r işleme de gerek y o k t u . O z a m a n l a r , Ü s k ü d a r J a n d a r m a K o m u t a m R e m z i v e M a l t e p e atış o k u l u n d a n Y e n i b a h ç e l i Ş ü k r ü b u işi ö r g ü t l e m i ş v e ü s t l e n m i ş l e r d i . B u n ­ l a r g ö z ü n ü b u d a k t a n s a k ı n m a y a n yiğit k i ş i l e r d i . K a ç m a k g e r e k t i ğ i n d e R a u f d a b u y o l d a n k a ç a b i l e c e k t i . Ö n e m l i o l a n k a ç m a z a m a n ı n ı i y i sap­ tamaktı. R a u f işte b u z a m a n ı saptayamamış, y a d a s a p t a m a k t a gecikmiştir. B u k a r a r s ı z l ı k l a r , y a d a k a r a r l a r i ç i n d e 1 3 M a r t ' a v a r m ı ş t ı k . O gün­ kü toplantıda b i r ç o k üye söz almış, İzmir'de genişlemekte o l a n Yunan i ş g a l i n d e n y a k ı n m ı ş l a r d ı . M e h m e t Şeref, u l u s l a r ı n o n u r l a r ı y l a y a ş a m a k

196

TAMU YELLERİ

ya da onurlarıyla ö l m e k z o r u n d a olduklarını, b u n d a n başka çıkar yol o l m a d ı ğ ı n ı k e n d i n e ö z g ü ateşli b i r k o n u ş m a y l a y e n i l e m i ş t i . S a n ı y o r u m ertesi g ü n ü , V a h i d e t t i n ' i n , M e c l i s B a ş k a n ı C e l â l e t t i n A r i f Başkanvekili A b d ü l a z i z M e c d i , R a u f ve Vehbi'yi, 16 M a r t günü görüş­ m e k ü z e r e Saray'a çağırdığını ö ğ r e n d i k . 16 M a r t günü sabahleyin, M e c l i s ' e gitmek üzere Ü s k ü d a r ' d a n Beşik­ taş'a g e ç m i ş , F ı n d ı k l ı y ö n ü n d e y ü r ü m e y e b a ş l a m ı ş t ı m . H e p y ü r ü y e r e k giderdim. Tam D o l m a b a h ç e Sarayı'nın yüksek bahçe duvarları ö n ü n d e n g e ç m e k t e b u l u n d u ğ u m sırada, k a r ş ı d a n , M e c l i s t e görevli m e m u r l a r d a n birinin hızlı hızlı gelmekte o l d u ğ u n u g ö r d ü m . Karşılaştığımızda d u r d u k . Daha doğrusu o, tam karşımda durunca ben de durmuştum. Heyecanlı v e y ü z ü s a p s a r ı y d ı ; s o l u k s o l u ğ a : " İ n g i l i z l e r İ s t a n b u l ' u işgale b a ş l a d ı ­ lar. S a b a h Ş e h z a d e b a ş ı K a r a k o l u ' n u b a s m ı ş l a r . M e c l i s i n d e işgal e d i l e ­ ceği söyleniyor.

Meclise gelmiş olan üyelerden ç o ğ u kaçtı.

Ben de

k a ç ı y o r u m . Siz d e M e c l i s e g i t m e y i n " , d e d i . S ö z l e r i n i b i t i r i r b i t i r m e z , B e ­ şiktaş y ö n ü n d e u ç a r c a s ı n a u z a k l a ş t ı , H e m e n R a u f v e ö t e k i a r k a d a ş l a r usuma geldi. Acaba onlar da kaçmışlar mıydı. Gerçi günlerden beri bir şeyler olacağı b e k l e n i y o r d u . A n c a k , gene de b u z gibi d o n u p kalmıştım. B u kaçan k ü ç ü k b i r m e m u r d u . Ç o k k o r k m u ş olduğu belliydi. Kaçtığını söylediği öteki üyeler kimler olabilirlerdi. Bu d u r u m d a b e n ne yapma­ lıydım. Düşlerde uğranılan durumlardan birine düşmüş gibiydim. Hani i n s a n k a ç m a k ister k a ç a m a z , y a d a k a ç a c a k y e r d e k o r k u l a n şeyi b e k l e r , o n a d o ğ r u sürüklenir. Dünya başıma yıkılmıştı sanki, ne süre kararsız, d ü ş ü n c e l e r i ç i n d e k a l m ı ş o l d u ğ u m u b i l e m e m ; b i r y a n d a n Beşiktaş, öte yandan Fındıklı yönüne bakarak, yeniden bakarak. Bu m e m u r u kolun­ d a n yakalayarak d a h a ç o k a ç ı k l a m a istemeyişime i l d e m o l m u ş t u m . Verdiği h a b e r i n ü z e r i m d e b i r ş o k etkisi y a p m a s ı b u n a n e d e n o l m u ş t u . K a ç m a k , Meclise gitmemek doğru o l u r d u belki. A n c a k haberin doğruluğunu öğren­ m e k isteği ü s t ü n g e l i y o r d u . B u n u a n c a k M e c l i s e g i d e r e k ö ğ r e n e b i l i r d i m . B e l k i söylediği şey o l a ğ a n b i r çatışmaydı. B e l k i İstanbul gerçekten işgal edil­ m e k t e y d i . A n c a k M e c l i s i n d e işgal e d i l e c e ğ i d o ğ r u o l m a y a b i l i r d i . A y r ı c a o gün

Padişah

Meclis

liderlerini

görüşmeye

çağırmıştı.

Sonunda

meclise gitmeyi, d u r u m u n ne o l d u ğ u n u orada öğrenmeyi kararlaştırdım. D o l m a b a h ç e alanına geldiğimde kıyıda b i r ç o k deniz eri g ö r d ü m . Birbi­ ri a r d ı n d a n rıhtıma yanaşan istimbotlardan da karaya erler ç ı k ı p duru­ yorlardı.

Hepsi

de

tepeden

tırnağa

silâhlıydılar.

Gelip

geçenlere

karışmamaları, d ü z e n l i sıralar halinde b e k l e m e l e r i dikkatimi çekti.

197

TAMU YELLERİ

Y o l u m u s ü r d ü r e r e k F ı n d ı k l ı ' d a M e c l i s M e b u s a n ' a v a r d ı m . G e r e k ora­ da, gerek yanındaki Meclisi Ayan binaları dışında ve çevresinde h i ç b i r o l a ğ a n ü s t ü d u r u m u n v a r l ı ğ ı n ı k a n ı t l a y a c a k b i r g ö r ü n ü ş y o k t u . İ ç e r i gir­ diğimde, hademelerin yerlerinde oturmakta olduklarını gördüm. Mec­ lis b a ş k a m m n o d a s ı n a y ö n e l d i m . B u sırada M e h m e t Ş e r e f B e y ' i n k o r i d o r d a sinirli sinirli dolaşmakta o l d u ğ u n u g ö r d ü m . O da b e n i g ö r m ü ş t ü . Hızla yaklaştı. Ç o k sinirliydi. " G ö r d ü n m ü , diye bağırdı, g ö r d ü n m ü , sonun­ d a b u n u d a y a p t ı a l ç a k l a r . İ s t a n b u l ' u işgal e d i y o r l a r . B u r a y ı d a işgal e d e ­ c e k l e r . A r t ı k h e r şey m a h v o l d u . Y ü z l e r c e k e z s ö y l e d i m b u n u n b ö y l e olacağını. " K e n d i s i n i dinginleştirmeye çalıştım. Boşunaydı, biliyordum. B e n d e o n u n gibi ü z g ü n v e u m u t s u z d u m . B o ş avunçlara katlanamayan ç o k sıkılan insanlar gibi b i r d e n b e n i b ı r a k a r a k uzaklaştı. D o ğ r u başkan odasına gittim. İ ç e r i girdiğimde, A b d ü l a z i z M e c d i , Rauf, K a r a Vasıf m orada oturmakta olduklarını gördüm. Ç o k üzgün bir durumdaydılar. B e n d e b i r sandalyeye o t u r d u m . A b d ü l a z i z M e c d i başkanvekili idi. A l ç a k b i r sesle: " C e l â l e t t i n A r i f ortada y o k " , d e d i , sonra, evine a d a m gönderdik­ lerini, evinin İngiliz askerleriyle kuşatılmış o l d u ğ u n u , kendisinin de ne­ r e d e o l d u ğ u n u n bilinmediğini söyledi. A n c a k İngilizlerin eline geçmediği k e s i n m i ş . D ü n g e c e d e n b e r i o r t a d a n k a y b o l m u ş . R a u f a b u d u r u m d a , ken­ d i s i n i n d e v a k i t y i t i r m e m e s i n i s ö y l e d i m . İ s t a n b u l ' u n işgal e d i l m e k t e o l ­ d u ğ u b i r sırada k a ç m a n ı n d o ğ r u o l m a y a c a ğ ı yanıtını v e r d i . " M e c l i s i işgal e d e m e z l e r , g ö r e c e k s i n i z " , d e d i . P a d i ş a h l a g ö r ü ş m e , ö ğ l e d e n s o n r a y a er­ telenmiş, Celâlettin A r i f i n b i r y o l u n u b u l u p M e c l i s e geleceğini u m u t edi­ y o r l a r d ı . O sırada, V e h b i , d a h a b i r k a ç m e b u s telâşla i ç e r i girdiler. M e c l i s t e l g r a f d a i r e s i n d e y m i ş l e r . H a r b i y e N e z a r e t i ' n i n işgal e d i l m e k t e o l d u ğ u ­ nu söylediler. Herkesin yüzleri sapsarıydı. Kimsenin ağzını b ı ç a k açmı­ y o r d u . L i d e r l e r i n b u d u r u m d a Padişahla g ö r ü ş m e k t e n v a z g e ç m e l e r i n i , b i r a n ö n c e M e c l i s t e n ayrılarak, k a ç m a l a r ı gerektiğini, " m ü n a s i p b i r lisanla" söyleyecek o l d u m . A b d ü l a z i z M e c d i , bu görüşmenin k a ç gün ö n c e kararlaşmış olduğu­ n u , g i t m e k y e r i n d e olacağını b i l d i r d i . R a u f , M e c l i s ayakta d u r d u k ç a kim­ senin b i r şey y a p a m a y a c a ğ ı m , M e c l i s i ayakta t u t m a m n l i d e r l e r i n görevi ol­ d u ğ u n u , b u n u n için k i m s e n i n ve h e l e kendilerinin k a ç m a m a l a r ı gerektiğini, Padişahla kararlaştırılan g ö r ü ş m e n i n y a p ı l a c a ğ ı m , hatta b u n u n yararlı ola­ cağını,

işgalin

geçici

olabileceğini,

Meclisin

"mukavemet

ve

r a s a n e t i y l e " hatta ö n l e n e b i l e c e ğ i n i , d u r d u r u l a b i l e c e ğ i n i s ö y l e d i . Vakit

198

TAMU YELLERİ

öğle olmuştu. K i m s e d e y e m e k d ü ş ü n e c e k ve y i y e c e k b i r hal yoktu. Oda­ c ı n ı n getirdiği ç a y v e k a h v e l e r l e b o l b o l c ı g a r a i ç i l i y o r d u . A b d ü l a z i z M e c d i , C e l â l e t t i n A r i f b u l u n m a d ı ğ ı n a g ö r e , g ö r ü ş m e saatinin yaklaştığını, n e ya­ p ı l a c a ğ ı n ı s o r d u . R a u f , V e h b i ' y i g ö s t e r e r e k , " s e n , b e n V e h b i , b i r l i k t e gi­ deriz",

dedi.

İşgal

s a b a h e r k e n saatte b a ş l a m ı ş , k a r a k o l d a b u l u n a n

e r l e r i m i z h e n ü z u y u m a k t a imişler, o sırada b a s k ı n l a şehit edilmişler. Baş­ ka y e r l e r d e çatışma o l u p o l m a d ı ğ ı bilinemiyor. H ü k ü m e t i n ve işgalcile­ r i n tebliğler yayınladıkları, b u n l a r d a işgalin g e ç i c i o l d u ğ u söylendiği b i l d i r i l i y o r . A n c a k , h e n ü z e l i m i z e y a z ı l ı b i r kâğıt g e ç m i ş d e ğ i l . Sonunda, Rauf, A b d ü l a z i z M e c d i ve Vehbi, başkan arabasına bine­ r e k Saray'a gittiler. B i z M e c l i s t e k i az sayıda m e b u s l a b e k l e m e y e koyul­ d u k . S a b a h , işgal h a b e r i i l k a l ı n d ı ğ ı n d a , k o r k u y a k a p ı l ı p k a ç a n l a r d a n b i r b ö l ü m ü yavaş yavaş g e r i d ö n ü y o r l a r d ı , b i r y a n d a n d a , işgal h a b e r i n i h i ç a l m a m ı ş l a r , y a d a ö ğ r e n e r e k g e l e n l e r v a r d ı . E l l i altmış k i ş i k a d a r o l ­ muştuk. S o n u n d a saraya g i d e n h e y e t g e r i d ö n d ü , Telâşla b u n l a r ı n ç e v r e s i sa­ rıldı. Yüzleri sapsarıydı, ağızlarını b ı ç a k a ç m ı y o r d u . A r a b a d a n inmele­ rine karşın yüzlerce kilometre yol yürümüşçesine yorgun görünüyorlardı. Meclis Başkanlığı odasına d e k güçlükle gidildi. Kendilerini birer külçe g i b i k o l t u k l a r a b ı r a k t ı l a r , o d a k a p ı a ğ z ı n a d e k m e b u s l a r l a d o l m u ş t u . Va­ hidettin, düşmanların h e r istediklerini yapacak denli güçlü oldukları­ n ı , g e ç i c i o l m a k l a b i r l i k t e İ s t a n b u l ' u işgal e t m e l e r i n i n d e o n l a r ı n b u g ü c ü n ü kanıtladığını, " P a y i t a h t ı n v e Saltanatın selâmeti m a t l û p " ise, b u n ­ d a n b ö y l e , M e c l i s i n v e m e b u s l a r ı n söz v e davranışlarında ç o k dikkatli o l m a l a r ı g e r e k t i ğ i n i s ö y l e m i ş t i . H a t t a k e n d i l e r i n d e n , b u n u sağlayacak­ larına dair söz v e r m e l e r i n i istemiş. B i z i m heyet, A n a d o l u ' d a k i hareke­ tin, " P a y i t a h t ı ve Saltanatı, h i l â f e t i " k u r t a r a c a k denli güçlü o l d u ğ u n u , g ü n d e n g ü n e d e g ü ç l e n d i ğ i n i a n l a t m a y a ç a l ı ş m ı ş , a n c a k k e n d i s i n i inan­ dırmak olanaksızmış. R a u f " F e l â h ı Vatan" g r u b u n u n toplanmasını, k o n u n u n orada görü­ ş ü l m e s i n i i s t e d i . İşte t o p l a n t ı y e n i a ç ı l m ı ş t ı k i , İ n g i l i z p o l i s l e r i n i n , yan­ l a r ı n d a E r m e n i iki t e r c ü m a n o l d u ğ u h a l d e M e c l i s e geldikleri, R a u f ' l a K a r a Vasıf'ı i s t e d i k l e r i b i l d i r i l d i . B i r a n d a s a l o n d a ses k e s i l d i . S o n r a h e r k a f a d a n b i r ses ç ı k m a y a b a ş l a d ı . S ö y l e n e n l e r i a n l a m a k o l a n a ğ ı y o k t u . A b d ü l a z i z M e c d i , g ü ç l ü k l e d u r u m a e g e m e n o l d u . N e y a p ı l a c a k t ı ? Evet

199

TAMU Y E L L E R İ

işte ş i m d i b e k l e n e n l e k a r ş ı k a r ş ı y a g e l i n m i ş t i . K a r a r v e r m e k g e r e k i y o r ­ d u . İ s t e n e n l e r M e c l i s ü y e l e r i , h e m d e ileri gelen ü y e l e r i y d i , a y r ı c a Heyeti Temsiliye ü y e l e r i y d i . İngiliz polisleri v e E r m e n i t e r c ü m a n l a r , " M e c l i s M u ­ hafız

Birliği"

komutanının

odasına

oturmuş

bekliyorlardı.

Bunların

ü ç b e ş kişi o l d u k l a r ı anlaşılmıştı. M e c l i s i k o r u m a k l a g ö r e v l i o l a n l a r b u n ­ ları pekâlâ etkisiz d u r u m a getirebilirlerdi. A n c a k , karar a l m a k gereki­ y o r d u , k a r a r a l m a k ise g ü ç t ü , h e m e n d e o l a n a k s ı z d ı . Ç ü n k ü h e r k e s b a ş k a b i r şey s ö y l ü y o r d u . B u h a r e k e t i n M e c l i s i n n a m u s v e haysiyetini i h l â l e d e r m a h i y e t t e " o l d u ğ u n u bağıranlara karşı, başkaları, istenilenlerin teslim edil­ melerini,

böylece

Meclisin

çalışmalarım

sürdürebileceğini

savunu-

n u y o r l a r d ı . B e n , M e h m e t Ş e r e f v e d a h a b a ş k a l a r ı , p o l i s l e r i n oyalanmasını b u arada R a u f ' l a Kara Vasıf'ın, kaçırılmasını s a v u n u y o r d u k . K a ç m a k i ç i n h e n ü z vakit v a r d ı . R a u f k a ç m a k istemediğini, k a ç m a s ı m n M e c l i s i n so­ n u d e m e k o l a c a ğ ı m , b u y ü z d e n M e c l i s i n dağılmasına n e d e n o l a c a k y e r d e k e n d i s i n i f e d a e t m e y e h a z ı r o l d u ğ u n u s ö y l ü y o r d u . K a r a Vasıf k a ç m a k i ç i n ç o k g e ç o l d u ğ u k a n ı s ı n d a y d ı . N e y l e d e n i z i g e ç i p k a r ş ı k ı y ı y a ulaşa­ c a k l a r d ı . K i m i ü y e l e r k e n d i başlarının d e r d i n e d ü ş m ü ş l e r d i . İstenilen­ l e r teslim e d i l m e z s e M e c l i s kuşatılır t ü m ü y e l e r tutuklanırlar;

"Viran

o l a s ı h a n e d e e v l â d ü ayal v a r d ı r " . B u a r a d a , s a l o n yavaş yavaş b o ş a l m a k ­ t a y d ı . B i r y o l u n u b u l a n s ı v ı ş ı y o r d u . Y i r m i y i r m i b e ş kişi k a l m ı ş t ı k . S o ­ n u n d a Rauf, tartışmaların kesilmesini, teslim olmaya karar verdiğini, K a r a V a s ı f ' ı n d a t e s l i m o l a c a ğ ı n ı b i l d i r d i . A r t ı k h e r h a n g i b i r ö n l e m al­ m a k için gerçekten ç o k geçti. A b d ü l a z i z M e c d i , İngiliz polislerden R a u f ve K a r a Vasıf adlı mebusların Meclisten zorla alındıklarım bildiren b i r belge v e r m e l e r i n i istedi. B e l g e alındıktan s o n r a , R a u f ve K a r a Vasıf, yaşlı gözle­ r i m i z ö n ü n d e , İ n g i l i z p o l i s l e r i n a r a s ı n d a M e c l i s t e n çıktılar, k a p ı n ı n ö n ü n ­ d e b e k l e y e n o t o m o b i l e b i n e r e k u z a k l a ş t ı l a r . B u R a u f v e K a r a Vasıf'ı s o n görüşüm oldu.

1 1 - Meclisi M e b u s a n ' ı n S o n Toplantısı İ s t a n b u l z a t e n işgal a l t ı n d a y d ı . A n c a k b u işgal ü s t ü k a p a l ı , ö r t ü l ü b i ç i m d e s ü r d ü r ü l ü y o r d u . 16 M a r t eylemi, işgalin a ç ı k l a n m a s ı , resmiye­ t e d ö k ü l m e s i n d e n b a ş k a b i r şey d e ğ i l d i . O z a m a n b u e y l e m i n y ü z d e y ü z H a l i f e S u l t a n h a y ı n V a h i d e t t i n ' l e İ n g i l i z l e r a r a s ı n d a b i r a n l a ş m a y a da­ yandığını düşünmüş ve söylemiştim. Yıllar sonra b u g ü n de bu kanımda d i r e n i y o r u m . A n a d o l u ' d a başlayan Mustafa K e m a l hareketi, Ankara'ya

200

TAMU YELLERİ

y e r l e ş m i ş v e u l u s ç a b e n i m s e n m i ş t i . A ç ı k y a d a ö r t ü l ü b i ç i m d e işgal al­ tında bulunan bölgeler halkının ve İstanbul halkının morali bu yüzden ç o k y ü k s e l m i ş t i . İ z m i r ' d e b a ş l a t ı l a n Y u n a n istilâsı ç o k g ü ç l ü k l e gelişe­ b i l i y o r d u . İşgalciler k e n d i l e r i n e ve Yunanlılara karşı k o n u l m a m a s ı i ç i n İstanbul h ü k ü m e t l e r i n i ve Padişahı sıkıştırmaktaydılar.

Oysa,

İstanbul

h ü k ü m e t l e r i ve Vahidettin, Ankara'ya karşı giriştikleri t ü m e y l e m l e r d e başarısızlığa uğramışlardı. Başarı şöyle dursun, Mustafa K e m a l , Anka­ ra'da o t u r d u ğ u y e r d e n , işgalcilerin ve Saray'ın en ç o k güvendikleri b i r h ü k ü m e t i , D a m a t Ferit b a ş k a n l ı ğ ı n d a k i h ü k ü m e t i d ü ş ü r e b i l m i ş t i . M u s ­ tafa K e m a l , M e c l i s i M e b u s a n ' ı n a ç ı l m a s ı n ı d a sağlamıştı. M e b u s l a r ı n b ü ­ y ü k ç o ğ u n l u ğ u n u n M u s t a f a K e m a l v e U l u s a l K u r t u l u ş yanlısı o l d u k l a r ı b i l i n i y o r d u . B u M e c l i s i M e b u s a n , Sivas K o n g r e s i ' n i n U l u s a l A n d ' ı n ı b e ­ n i m s e m i ş v e dünyaya ilân etmişti. Başta M u s t a f a K e m a l o l m a k ü z e r e , U l u ­ sal K u r t u l u ş h a r e k e t i n i n ö n c ü l e r i b u M e c l i s ' i n ü y e l e r i y d i . B ö y l e b i r M e c l i s ' i n d e n e t i m i altında b u l u n a c a k b i r H ü k ü m e t , işgalcilerin v e Padi­ şahın işine g e l m e z d i . G e r ç i Mustafa K e m a l M e c l i s ' e katılmamıştı, ne var ki en yakın eylem ve düşünce arkadaşları Meclis'teydiler. Padişah, An­ k a r a ' n ı n k e n d i s i h a k k ı n d a iyi d ü ş ü n c e l e r i o l m a d ı ğ ı n ı s e z i n l e m i ş t i . İşgal­ c i l e r l e g i r i ş e c e ğ i b i r p a z a r l ı k l a k e n d i s i n i v e tahtını k u r t a r a b i l i r d i . B u n u n i ç i n M u s t a f a K e m a l ' i n g ü c ü n ü k ı r a c a k ö n l e m l e r g e r e k l i y d i . M e c l i s dağı­ tılmalı, Padişahın v e işgalcilerin i s t e k l e r i m y e r i n e g e t i r e c e k b i r h ü k ü m e t k u r u l m a l ı y d ı . K a n ı m c a İ s t a n b u l ' u n işgalinin açıklığa kavuşturulması, Pa­ dişahla İngilizler arasındaki b u pazarlığın ilk aşamasıydı. B ö y l e c e M u s ­ tafa K e m a l ' e i l k b ü y ü k d a r b e v u r u l m u ş o l a c a k t ı . V a h i d e t t i n ' i n k e n d i s i ­ ni ziyaret e d e n M e c l i s Heyeti'ne, İngilizlerin ç o k güçlü olduklarını, İ s t a n b u l ' u işgal e d e r e k b u g ü ç l e r i n i kanıtladıklarını, m e b u s l a r ı n k o n u ş m a v e d a v r a n ı ş l a r ı n d a ç o k d i k k a t l i o l m a l a r ı n ı salık v e r m e s i d e , İ n g i l i z l e r l e b i r l i k o l d u ğ u k o n u s u n d a M e c l i s i v e ü y e l e r i b a s k ı a l t ı n d a t u t m a isteğin­ de bulunduğunda kuşku bırakmıyordu. R a u f v e K a r a Vasıf, t u t u k l a n a r a k g ö t ü r ü l d ü k t e n s o n r a , M e c l i s ' t e b e ş o n kişi k a l m ı ş t ı . Ü y e l e r i n ç o ğ u , k e n d i b a ş l a r ı n ı n v e a i l e l e r i n i n ç a r e s i n e b a k m a k i ç i n savuşup gitmişlerdi. H a d e m e l e r bile sıvışmışlardı. Şimdi anımsadığım kadarıyla, A b d ü l a z i z M e c d i , H ü s e y i n K â z ı m , Şeref, R ı z a Nur, Tunalı H i l m i , A l i R ı z a ve b e n , b i r süre daha, -sanıyorum b i r k a ç kişi d a h a v a r d ı , a n c a k a d l a r ı n ı a n ı m s a y a m ı y o r u m - , o t u r u p d u r u m u tar­ tıştık. M i l l e t i n s e ç t i ğ i m e b u s l a r ı n M e c l i s ' t e n t u t u k l a n a r a k a l ı n ı p g ö t ü -

TAMU

201

YELLERİ

r ü l m e l e r i n i n , m i l l e t e v e M e c l i s ' e k a r ş ı b ü y ü k b i r saygısızlık o l d u ğ u k o n u s u n d a d ü ş ü n c e birliği vardı. B u k o n u d a M e c l i s ' e d ü ş e n görevi yeri­ n e g e t i r m e l i y d i k , y a p ı l a n h a r e k e t i n yersizliği t ü m dünyaya ilân e d i l m e l i y d i . Eve gitmek üzere M e c l i s ' t e n ayrıldığımda ortalık kararmıştı. Sokak­ l a r d a işgal a s k e r l e r i , a r a ç l a r l a d o l a n m a k t a y d ı l a r . K a r ş ı l a ş t ı ğ ı m i n s a n l a r hızlı hızlı bir yerlere, kuşkusuz evlerine gitmekteydiler. E v e v a r d ı ğ ı m d a e ş i m telaş v e k o r k u y l a b e n i k a r ş ı l a d ı . T u t u k l a n m ı ş o l m a m d a n kaygılanmıştı. Kendisiyle d u r u m u u z u n u z u n görüştük; Ra­ u f l a K a r a V a s ı f t a n b a ş k a k i m s e n i n t u t u k l a n m a d ı ğ ı n ı , t u t u k l a n m a s ı ola­ sılığının

da

bulunmadığını

söyledim.

Böyle

söylerken

kendimi

kandıracağımı, ya da o n u dinginleştirmeye çalıştığımı sanıyorum. Öyle günler yaşıyorduk ki, pekâlâ başkaları da b e n de tutuklanabilirdik. Ce­ lâlettin A r i f i n ortada b u l u n m a d ı ğ ı n ı söylediğimde, e ş i m , o n u n d a belki tutuklanmış o l d u ğ u n u , ya da kaçmış olabileceğini ileri sürdü. Bekir Ağa b ö l ü ğ ü n d e , Nemrut Mustafa Divanı h a r b i n d e o l u p bitenlerle r u h u kor­ k u içindeydi. B u n u d ü ş ü n d ü k ç e b e n d e korkuyla ü r p e r i y o r d u m . Tutuk­ lanacak olursam, k e n d i m d e n ç o k eşimin ve ç o c u k l a r ı m ı n başlarına g e l e b i l e c e k şeyler b e n i korkutmaktaydı. Eşim z a m a n yitirmeksizin kaç­ mamı önerdi. Cesur bir kadındır. Yemen'de, Trablusgarp'ta her durum­ da yanıbaşımda o l m u ş t u . G e c e geç saatlere d e k d u r u m u i r d e l e d i k . O z a m a n b e n ellisekiz yaşındayım ü ç o ğ l u m , o n i k i v e o n ü ç yaşlarında iki k ı z ı m vardı. Paramız y o k t u . M e c l i s i M e b u s a n ü y e l i ğ i n d e n aldığım bir­ k a ç k u r u ş tahsisatın b ü y ü k b ö l ü m ü y l e , B a k k a l F e h m i E f e n d i ' n i n b o r ç ­ larının

ancak

bir

bölümünü

ödeyebilmiştim.

Ayrıca

o

durumda

İstanbul'dan Ankara'ya k a ç m a k günlerce yürümek, bulunursa at bin­ m e k , g i z l e n m e k g e r e k t i r e n b ü y ü k b i r s e r ü v e n d i . Y e m e n d ö n ü ş ü y ü z li­ raya satınaldığım b i r evimiz vardı, b u b a k ı m d a n b i r e n d i ş e m i z y o k t u . A n c a k , kaçtığım takdirde, ailem ne yeyip içecekti. Eşim eskiden olduğu gibi Bakkal Fehmi E f e n d i ' n i n bize yardım edeceğine güveniyordu. Be­ n i m d e b u n d a n k u ş k u m y o k t u . A n c a k , k a ç m a n ı n gerektirdiği sıkıntılara k a t l a n a b i l e c e k v e A n k a r a ' y a sağ v a r a b i l e c e k m i y d i m . Y o l l a r d a ö l d ü ğ ü m y a d a ö l d ü r ü l d ü ğ ü m z a m a n n e o l a c a k t ı . A n k a r a ' y a sağ ulaşsam b i l e , hangi y o l l a r l a p a r a k a z a n a b i l e c e k v e b u n u e ş i m e g ö n d e r e b i l e c e k t i m . B ö y l e ka­ ramsar düşünceler içinde, b i r k a ç gün daha b e k l e m e y i ve olayları gözle­ meyi

kararlaştırdık.

202

TAMU

YELLERİ

Ş i m d i d ü ş ü n ü y o r u m d a n e l e r k u r c a l a m ı y o r u s u m u ! R a u f v e K a r a Va­ s ı f a b i r a n ö n c e A n k a r a ' y a k a ç m a l a r ı n ı salık v e r e n b e n d i m . A n c a k , b e n kendim, daha ö n c e kaçmayı hiç düşünmemiştim. İnsan olayların içinde y a ş a d ı ğ ı s ü r e c e s a ğ l ı k l ı d ü ş ü n e m i y o r , y a d a o l a y l a r ı n b i r ç e ş i t etkisi al­ tında kalıyor, karar veremiyor. K a ç m a y ı daha ö n c e düşünemeyişimin ne­ denleri arasında yukarıda saydıklarım vardı; ancak bunların yanında başka b i r n e d e n d e vardı. B u tümüyle sübjektif bir n e d e n d i . Mustafa K e m a l P a ş a , R a u f B e y ' i n b i r a n ö n c e A n k a r a ' y a d ö n m e s i n i ö n e r d i ğ i ya­ z ı l a r ı n d a , Heyeti Temsiliye üyesi m e b u s l a r devlet ve h ü k ü m e t işlerin­ de deneyimli kişilerden, bunların da bir an ö n c e Ankara'ya gitmelerinden s ö z e t m e k t e y d i . İşte b e n i d a h a ö n c e k a ç m a k t a n a l ı k o y a n b i r n e d e n d i b u . Gerçi fotoğraflarımız ve hüviyetlerimiz Ankara'ya bildirilmişti. A n c a k , ortaya atılmakla, k e n d i m i , Mustafa K e m a l ' i n aradığı nitelikleri haiz bi­ r i o l a r a k s a y d ı ğ ı m ı a ç ı k l a m ı ş o l a c a k t ı m . G e r ç e k t e n k e n d i m d e o nitelik­ leri g ö r m ü y o r d u m .

Bu y ü z d e n gülünç d u r u m a düşmek yürekliliğini

gösterememiştim. Yurda ve ulusa hizmet sözkonusu olunca şu düşünce­ m i n ne denli gülünç o l d u ğ u n u şimdi anlıyorum. Başka bir n e d e n de, he­ n ü z işlerin o d e n l i k ö t ü o l m a d ı ğ ı k a n ı s ı y d ı . M e c l i s v a r d ı , A n k a r a ' d a ulusal direniş g ü ç l e n i y o r d u , öyleyse kalınabilir ve göreve devam edilebilirdi. G e r ç e k t e b u s o n n e d e n , i ç i n d e b u l u n u l a n ç e v r e v e k o ş u l l a r ı n yarattığı b i r çeşit iyimserlikten d o ğ u y o r d u . Ayrıca, insan, ç o k korktukları şeyler karşısında ansızın ve âciz kalanların uğradıkları bir ruhsal inme diyebi­ leceğim, bir tepkisizlik içine düşüyordu. O g e c e e ş i m l e b i r l i k t e h e r şeyi e n i n e b o y u n a d ü ş ü n ü p b i r s ü r e b e k l e ­ m e y e k a r a r v e r d i ğ i m i z z a m a n , e n ö n e m l i b i r şeyi g ö z d e n k a ç ı r d ı ğ ı m ı z ı b i l m i y o r d u k . B u ö n e m l i şey, işgalle b i r l i k t e , İ s t a n b u l ' d a n A n a d o l u ' y a a d a m , silâh, c e p h a n e taşıyan ö r g ü t l e r i n d e , t u t u k l a n a n l a r d a n i ş k e n c e ile e l d e e d i l e n b i l g i l e r l e , d a ğ ı t ı l m ı ş , s i n d i r i l m i ş , ç a l ı ş a m a z d u r u m a getiril­ m i ş o l a b i l e c e k l e r i y d i . B i r k a ç g ü n d a h a b e k l e y e r e k , k i m i şeyleri g ö r m e k , k i m i i ş l e r i d ü z e n l e m e k v e o n d a n s o n r a k a ç m a y a k a l k ı ş m a k k a r a r ı n ı ve­ r e n b e n , g e r ç e k t e n , d a h a işgal g ü n ü k a ç m a o l a n a ğ ı n ı y i t i r m i ş o l d u ğ u m u düşünememiştim. Ertesi gün öğleye d o ğ r u Meclis'e gittim. G e r ç i toplantı yoktu. A n c a k ö n c e k i g ü n k ü k o n u ş m a l a r ı m ı z ı d e r l e y i p t o p l a m a k ü z e r e arkadaşlarla sözl e ş m i ş t i k . B i n a ç e v r e s i n d e v e y o l l a r d a ç o k sayıda İ n g i l i z a s k e r i d o l a n ­ maktaydı. Gelip geçenlere karışmıyorlardı. Meclis'e vardığımda, birkaç

TAMU YELLERİ

203

h a d e m e v e b i r iki m e m u r d a n b a ş k a k i m s e y o k t u . B u n l a r l a k o n u ş a r a k yeni b i r şeyler o l u p olmadığını öğrenmeye çalıştım. H i ç b i r bildikleri yok­ tu. Odalardan birinde oturarak, ö n c e k i gün konuştuğumuz k o n u üze­ rinde

düşüncelerimi

kısaca

bir

kâğıda

yazdım.

Öğle

olmuştu.

H a d e m e l e r d e n b i r i s i n e h e l v a e k m e k a l d ı r a r a k a ç l ı ğ ı m ı g i d e r d i m . B u sı­ rada başkanvekillerinden Hüseyin K â z ı m geldi. Celâlettin A r i f t e n hiç­ bir haber alınamadığını o n d a n öğrendim. Tutuklanıp tutuklanmamış ol­ d u ğ u k o n u s u n d a d a h i ç b i r bilgi y o k t u . H ü s e y i n K â z ı m , Ş e r e f v e N u m a n ' ı n t u t u k l a n m ı ş o l d u k l a r ı n ı işitmişti. B u k o n u d a d a k e s i n b i r şey b i l m i y o r ­ d u . Birlikte b e k l e m e y e başladık. Ç o k g e ç m e d e n R ı z a Nur, Fazıl, O s m a n N u r i , Z e k i , H i l m i , T u n a l ı H i l m i , A h m e t v e İlyas b i r b i r i a r d ı n d a n s ö k ü n ettiler. Ş e r e f v e N u m a n ' ı n gelişleri ise b i z i şaşırtmıştı. Ç ü n k ü o n l a r ı n tu­ tuklanmış olduklarını başka arkadaşlar da işitmişlerdi. A n c a k sevinci­ m i z ç o k kısa sürdü. G e r ç e k t e n , k o r i d o r l a r d a ayak sesleri, k o n u ş m a l a r işitmiştik. B u l u n d u ğ u m u z o d a n ı n k a p ı s ı a r d ı n a d e k a ç ı l d ı . İ k i İ n g i l i z su­ bayı içeri girdiler. Yanlarında b i r d e E r m e n i t e r c ü m a n vardı. B u E r m e ­ n i , Şeref v e N u m a n ' ı n t u t u k l a n d ı k l a r ı m b i l d i r d i . H e m e n teslim o l m a l a r ı n ı istedi. D u r u m ö n c e k i g ü n d e n farklıydı. Ö n c e k i gün kalabalıktık v e böy­ le b i r d u r u m l a karşılaşmış, az ç o k d i r e n m e y e çalışmıştık. Başaramamış­ tık.

Oysa

bugün

işgal k e s i n l i k

kazanmıştı.

Önceki

günün

coşkusu,

k ö t ü m s e r l i ğ i e l i m i z i d i l i m i z i b a ğ l a m ı ş t ı . D i r e n e c e k g ü c ü m ü z y o k t u . Şe­ ref: " Ü z ü l m e y i n a r k a d a ş l a r T a n r ı n e isterse o o l u r . Ş e r e f s i z y a ş a m a k ­ tansa ö l m e k e v l â d ı r " d e d i . N u m a n ş a ş k ı n v e t e p k i s i z d i . İ n g i l i z s u b a y l a r ı i k i s i n i d e a l ı p g ö t ü r d ü l e r . G e r ç e k t e h e p i m i z i a l ı p g ö t ü r e c e k l e r i n i san­ mıştık. Bizlere d o k u n m a m ı ş , bizleri istememişlerdi. Bu d e m e k değildi k i , k u r t u l m u ş t u k . B i r a z s o n r a , y a d a ertesi g ü n k ü t o p l a n t ı d a y e n i d e n g e l i p b i r k a ç k i ş i y i , y a d a t o p u m u z u g ö t ü r ü p g ö t ü r m e y e c e k l e r i b i l i n e m e z d i . Şe­ r e f l e N u m a n ' ı n Meclis'te tutuklanmaları, Millet'e ve o n u n vekillerine indirilmiş yeni b i r d a r b e y d i . Kısa süren b i r sessizlik i ç i n e g ö m ü l m ü ş ­ tük. K i m s e b i r b i r i n i n y ü z ü n e b a k a m ı y o r d u . İlk kendilerini toparlanan­ lar Tunalı H i l m i ve R ı z a N u r oldular. Tunalı H i l m i , elimizi ç a b u k tutmamız gerektiğini, kararlaştırdığımız k o n u y u b i r a n ö n c e konuşarak yazıya d ö k m e m i z i , yoksa ç o k geç kalacağımızı söyledi. R ı z a Nur, b u ko­ n u ü z e r i n e b i r m e t i n h a z ı r l a d ı ğ ı n ı s ö y l e y e r e k c e b i n d e n ç ı k a r d ı ğ ı b i r kâ­ ğıdı masanın üzerine koydu. B u n u n üzerine b e n de biraz ö n c e yazmış o l d u ğ u m düşüncelerimi içeren kağıdı ç ı k a r d ı m . Bunları okuyarak he­ m e n bir önerge hazırlanması kararlaştırıldı. R ı z a N u r yazdığı metni oku-

204

TAMU

YELLERİ

d u . B e n de düşüncelerimi açıkladım. Bu arada gelen birkaç arkadaş, Faik'in M e c l i s e g i r m e k ü z e r e y k e n İ n g i l i z l e r c e t u t u k l a n d ı ğ ı m söylediler. B u n l a r ı n i ş i t t i k l e r i n e g ö r e , C e m a l v e Cevat Paşalar, ayan ü y e s i Ç ü r ü k s u lu, Aydın M e b u s u Tahsin de tutuklanmışlardı. H e p i m i z i , yeni bir k o r k u almıştı. A r k a d a ş l a r d a n b i r ç o ğ u , m e t n i ç a b u c a k h a z ı r l a y ı p i m z a l a m a m ı ­ zı, d u r u m u b ö y l e c e dünyaya ilân e d e r e k başımızın çaresine b a k m a m ı z ı öneriyorlardı. Oysa, ö n c e k i gün, 18 Martta t o p l a n m a k üzere dağılmış­ tık. K i m i a r k a d a ş l a r d a s a y ı m ı z ı n ç o k a z o l d u ğ u n u , oysa y a r ı n k i t o p l a n ­ tıda b ö y l e b i r m e t n i n o k u n m a s ı v e k a b u l e d i l m e s i n i n d a h a a n l a m l ı o l a c a ğ ı k a n ı s ı n d a y d ı l a r . S o n u n d a m e t n i n h a z ı r l a n m a s ı v e ertesi g ü n k ü t o p l a n t ı ­ da o k u n u p oylanması kararlaştırıldı. Kısa süren bir tartışmadan sonra metni hazırladık. T o p u t o p u onaltı kişi kalmıştık. H e p i m i z bu m e t n i im­ z a l a d ı k v e ertesi g ü n k ü i ç t i m a d a s u n u l m a k ü z e r e g e r e k e n i n y a p ı l m a s ı n ı kararlaştırdık v e d a ğ ı l d ı k . B u ö n e r g e n i n altında imzası b u l u n a n arka­ daşlar şunlardır: Tunalı H i l m i ( B o l u ) , Tahsin (Maraş), R ı z a N u r ( S i n o p ) , Osman Nuri ( R i z e ) , Celâl ( G e n c e ) , Hilmi (İçel), Zeki (Gümüşhane) Ah­ m e t ( T o k a t ) , H ü s e y i n A v n i ( E r z u r u m ) , H ü s r e v ( T r a b z o n ) , A l i ( İ z m i t ) , Fazıl ( Ş a r k i K a r a d e n i z ) , Ş e v k i ( T o k a t ) , H a c ı İlyas ( B u r s a ) , H a l i l ( E r z i n c a n ) , ve b e n K â m i l (İstanbul). Ertesi g ü n ü 18 M a r t ö ğ l e d e n sonra M e c l i s top­ landığında, ö n c e k i u m d u ğ u m u z kalabalığı b u l a m a d ı k . T o p u t o p u yirmi kişi k a d a r d ı k . B u n l a r d a n onaltısı, ö n c e k i gün buluşmuş ve önergeyi im­ zalamış o l a n b i z l e r d i k . A b d ü l a z i z M e c d i d e yoktu. B u n u n i ç i n toplantı­ y ı H ü s e y i n K â z ı m a ç t ı v e y ö n e t t i . K e n d i s i i k i n c i başkanvekili i d i . Ö n e r g e y i s u n m a y ı R ı z a N u r ü s t l e n m i ş t i . G ö r ü ş m e a ç ı l ı n c a s ö z i s t e d i . İ ç i n d e yaşa­ dığımız tarihi d u r u m d a n , İmparatorluk ve Hilâfet merkezinin eylemli o l a r a k işgal a l t ı n d a b u l u n d u ğ u n d a n , s ö z e t t i k t e n s o n r a , R a u f , K a r a Va­ sıf, Ş e r e f v e N u m a n v e F a i k a d ı n d a k i m e b u s l a r ı n , i ş g a l c i l e r t a r a f ı n d a n silah z o r u y l a M e c l i s i M e b u s a n ' d a t u t u k l a n d ı k l a r ı n ı , b u e y l e m i n M e c l i s e tecavüz anlamı taşıdığını ve h e r çeşit h a k ve h u k u k a aykırı o l d u ğ u n u , b u d u r u m d a , m i l l e t i n t e m s i l c i l e r i n i n v i c d a n v e d ü ş ü n c e ö z g ü r l ü ğ ü n e iye olamayacaklarını, dolayısıyla M e c l i s ' i n çalışmasına eylemli olarak engel o l u n d u ğ u n u , oysa y a s a m a m e c l i s l e r i n i n h e r t ü r l ü t e c a v ü z e k a r ş ı k o r u n ­ ması b u l u n d u ğ u n u , bu k o r u n m a n ı n eylemli olarak ortadan kalktığını, b u d u r u m u , b ü t ü n d ü n y a ö n ü n d e , M e c l i s ' i M e b u s a n o l a r a k p r o t e s t o et­ tiğimizi söyledi. B u n u n üzerine başkanvekili önergeyi okuttu. Hazırla­ dığımız önergede şöyle deniliyordu:

TAMU YELLERİ

205

"Anayasa'nın 7 ' n c i m a d d e s i gereğince barış, ticaret, toprak bırakıl­ m a s ı y a d a e k l e n m e s i , O s m a n l ı t e b a a s ı n ı n ö z l ü v e k i ş i s e l h a k l a r ı y l a ilgili ve devletçe h a r c a m a gerektiren andlaşmalar M e c l i s ' i n onayına bağlıdır. G e n e l savaşın ü l k e m i z i ç i n ç o k k ö t ü k o ş u l l a r i ç i n d e s o n a e r m e s i ü z e r i ­ ne, acı b i r tarihsel görevi yerine getirmek üzere toplanan Meclisi M e b u ­ san, s o n g ü n l e r d e H i l â f e t v e Saltanat m e r k e z i n d e o l a ğ a n ü s t ü d u r u m l a r ı n meydana gelmesi ve Meşrutiyet'le yönetilen tüm ülkelerde milletvekille­ rine tanınan d o k u n u l m a z l ı k ve k o r u m a n ı n olaylar y ü z ü n d e n işlerliğini yitirmesi dolayısıyla, milletvekilliğinin gerektirdiği görevlerin ülkenin i ç i n d e b u l u n d u ğ u d u r u m l a bağdaştırılması o l a n a ğ ı n d a n y o k s u n kalmış­ tır. H e r ş e y d e n ö n c e d ü ş ü n c e v e v i c d a n ö z g ü r l ü ğ ü n e d a y a n m a s ı g e r e k e n b u kutsal görevin tam güven i ç i n d e yerine getirilmesine o l a n a k v e r e c e k d u r u m u n y e n i d e n elde edilmesine k a d a r M e c l i s toplantılarının ertelen­ mesini öneririz." Ö n e r g e oya k o n u l d u v e d o ğ a l , b e n i m s e n d i . Ö n e r g e o k u n u r k e n , ç o ğ u arkadaşlar ve

" â c i z l e r i " , gözyaşlarımızı tutamamıştık.

B u M e c l i s i M e b u s a ' n ı n s o n toplantısıdır. H a y ı n Vahidettin 1 1 Nisan'da b u M e c l i s ' i feshetti. 1 2 - Ç e m b e r Daralıyor, İzleniyorum Evet, k a ç m a k için geç kalmıştım, b u n u anlamakta da gecikmeyecek­ tim. Arkadaşlarla vedalaşarak h e r birimiz y o l u m u z a düştük, evlerimi­ z i n y o l u n a . Beşiktaş y ö n ü n d e hızlı adımlarla y ü r ü m e y e b a ş l a d ı m . Elli metre uzaklaşmamıştım ki, ileride kaldırım kıyısında oturmakta olan bir d i l e n c i g ö z ü m e çarptı. Başı ve y ü z ü n ü n b i r yanı pis b e z l e r l e ö r t ü l ü y d ü . S a ç ı sakalı b i r b i r i n e karışmıştı. B a ş ı n d a k ı r m ı z ı b i r k ü l a h , ü s t ü n d e r e n g i belli olmayan yamalı b i r c ü p p e vardı. B u n u n b i r " m i s k i n " o l d u ğ u n u dü­ ş ü n d ü m , ( M i s k i n o z a m a n l a r İ s t a n b u l ' d a p e k b o l o l a n c ü z a m hastaları­ na

verilen

bir

addı;

bunların

Karacaahmet,

mezarlığında

bir

arada

b a r ı n d ı k l a r ı b i r d e tekke vardı) U z a k ç a g e ç m e y i d ü ş ü n d ü ğ ü m sırada, dilenci

ayağa k a l k a r a k

önüme

dikildi.

" A l l a h rızası için bir

sada­

ka", d i y e r e k karşımda d u r d u , uzattığı eline b i r k a ç kuruş atıp savuşmak ü z e r e d a v r a n d ı ğ ı m d a , d i l e n c i : " B e n t e ş k i l â t t a n ı m , d e d i . S a k ı n Sultant e p e ' d e k i t e k k e y e g e l m e y e k a l k ı ş m a y ı n . T e k k e g ö z l e n i y o r . A y r ı c a siz d e i z l e n i y o r s u n u z . E v e g i t m e s e n i z i y i o l u r " . T ü m b u n l a r ı b i r s o l u k t a yalva­ r ı r d u a e d e r m i ş ç e s i n e a l ç a k sesle s ö y l e m i ş t i . Ş a ş k ı n l ı ğ ı m i ç i n d e b u l d u -

206

TAMU YELLERİ

ğ u m b i r kaç kuruşu uzattığı avucuna bıraktım. D i l e n c i gene dua e d e r gibi: " Ş a ş ı r m a y ı n , b i r süre y ü r ü y ü n , n e r e y e g i d e c e ğ i n i z e k a r a r v e r i r s i n i z " d e d i . K e n d i m i t o p a r l a d ı m . H ı z l ı a d ı m l a r l a D o l m a b a h ç e a l a n ı n a geldi­ ğimde, saat kulesine b a k a r a k ve k e n d i saatimin a y a r ı m y a p m a k isterce­ sine d u r a k l a y a r a k , ç e v r e y i ç a b u c a k g ö z d e n g e ç i r d i m . O n o n b e ş m e t r e g e r i d e fesli, u z u n b ı y ı k l ı , t o m b u l c a b i r a d a m , d e n i z e b a k ı y o r d u . Ü s t ü n ­ d e k o y u r e n k b i r giysi v a r d ı . B e n i i z l e y e n b u a d a m o l a c a k t ı . E v e g i t m e ­ m e y e k a r a r v e r d i m . Beşiktaş y ö n ü n d e n b i r fayton g e l i y o r d u . B o ş m u d o l u m u o l d u ğ u n u g ö r e m i y o r d u m . G e n e d e hızla karşı k a l d ı r ı m a g e ç t i m . E l e t t i m . Fayton b o ş m u ş d u r d u . H e m e n a t l a d ı m v e K a r a k ö y ' e ç e k m e s i n i söy­ l e d i m . T o m b u l g ö r e v l i n i n ö n ü n d e n g e ç t i k . O n u atlatmış o l d u ğ u m u san­ m ı ş t ı m . A r a b a d a , g i d e b i l e c e ğ i m y e r l e r i d ü ş ü n d ü m . Fatih'te b i r a k r a b a m vardı. A n c a k K a r a k ö y ' d e a r a b a d a n i n i p tramvaya b i n m e k daha d o ğ r u olurdu. Karaköy'e gelince inmekten vazgeçtim. Arabacıya beni Sirkeci'y e g ö t ü r m e s i n i s ö y l e d i m . S i r k e c i ' d e n tranvaya b i n d i m . Fatih'te i n e r e k , hızlı adımlarla akrabamın evine ulaştım. T o m b u l adamı görememiştim. D e m e k k i o n u a t l a t m ı ş ı m . A k r a b a m a d u r u m u anlattım. B e n i yatıştırmaya çalışan ev halkı, h e m e n b i r kahve y a p ı p getirdiler. K a r a n l ı k b a s ı y o r d u . G e r g i l e r i ç e k t i l e r . A k r a b a m a b u işi y a p a r k e n , h a f i y e y e b e n z e r b i r i n i n g ö r ü n ü p görünmediğini s o r d u m . A k r a b a m , bir adamın, karşıdaki bir evin duvarına yaslanmış d u r m a k t a o l d u ğ u n u , a n c a k b u n u n b i r hafiye o l u p o l m a d ı ğ ı n ı b i l e m e y e c e ğ i n i s ö y l e d i . Y e r i m d e n k a l k a r a k g e r g i l e r i n arasın­ dan baktım, Yüreğim ağzıma geldi. B u , b e n i izleyen a d a m d ı . Ye şimdi yanında b i r başka a d a m l a cıgara i ç e r e k konuşmaktaydı. A k r a b a m ı n oğ­ lunu, eşim kaygılanmasın diye haber ulaştırmak üzere Üsküdar'a gön­ derdik.

Geceyi orada geçirecektim.

Ertesi günü b a k a l ı m Tanrı ne

gösterirdi. G e c e y i o r a d a g e ç i r d i m . S a b a h e r k e n d e n k a l k t ı ğ ı m d a i l k i ş i m , gergi­ lerin arasından dışarıyı g ö z l e m e k o l d u . Yüzünü ve giysilerini tanıdığım hafiye y o k t u , a n c a k başka b i r a d a m , duvara dayanmış, b i r tesbihle oy­ n a y a r a k eve d o ğ r u b a k m a k t a y d ı . B e n i i z l e y e n l e r i n b i r k a ç kişi o l d u k l a r ı anlaşılıyordu. A k r a b a m ı n e v i n d e daha u z u n kalarak o n u rahatsız etme­ l e r i n e e n g e l o l m a l ı y d ı m . B e n n a s ı l o l s a t a n ı n ı y o r v e i z l e n i y o r d u m . Başı­ m a n e g e l e c e k s e e v i m d e gelmeli v e başkaları i ç i n b i r d o k u n c a o l m a m a l ı y d ı . A k r a b a m y u r t v e u l u s s e v e r b i r k i ş i y d i . B e n i m b u d ü ş ü n c e l e r i m e h i ç al­ dırış e t m e z g ö r ü n m ü ş t ü . A n c a k o n u n d a ç o l u k ç o c u ğ u v a r d ı . Öğleye d o ğ r u

TAMU YELLERİ

2

0

7

e v d e n ç ı k t ı m . V a p u r l a Ü s k ü d a r ' a g e ç t i m . Ö n c e a v u k a t l ı k y a p t ı ğ ı m ı z ya­ z ı h a n e y e u ğ r a d ı m , iş a r k a d a ş ı m N a c i o r a d a y d ı . B a ş ı m a gelenleri o n a an­ l a t t ı m . S o ğ u k k a n l ı l ı k l a b e n i d i n l e d i . İşgal a l t ı n d a v e v a t a n h a y ı n ı b i r y ö n e t i m d e h e r ş e y i n o l a b i l e c e ğ i n i , d u r u m u s a b ı r v e t e v e k k ü l l e karşıla­ m a k g e r e k t i ğ i n i , b u a r a d a k a ç m a y o l l a r ı n ı b i r l i k t e a r a y a b i l e c e ğ i m i z i söy­ ledi. B e n d e aynı d ü ş ü n c e d e y d i m . N a c i ile e l i m i z d e n g e l d i ğ i n c e h a b e r t o p l a m a y ı v e h e p y a z ı h a n e d e b u ­ luşmayı kararlaştırdık. B e n y a z ı h a n e d e b u l u n d u ğ u m sürece, b e n i izle­ yen hafiyenin,

sokakta dolanarak beklemekte o l d u ğ u n u p e n c e r e d e n

g ö r ü y o r d u m . S o n u n d a eve gitmek üzere dışarı ç ı k t ı m . B a l a b a n Sokağın­ dan, Eski H a m a m önünden geçerek İmrahor yokuşunu çıktım. Eczahan e S o k a ğ ı ' n d a k i evime v a r d ı m . Hafiye d e a r d ı m d a y d ı . B e n eve girdikten s o n r a da sokakta, biraz daha y u k a r ı d a atkestanesi ağaçlarının altında ç ö m e l i p o t u r d u . E ş i m e o n u g ö s t e r d i m h e r şey b e k l e n e b i l e c e ğ i n i , s a b ı r l ı v e y ü r e k l i o l m a k gerektiğini s ö y l e d i m . O n u n b u s ö z l e r e g e r e k s i n m e s i y o k ­ tu. Gerçekten yürekli kadındır. T ü m üzüntüsü tutuklandığım takdirde başıma gelecek şeylerden kaygılanıyordu. Kendisini ve çocukları çoktan i k i n c i p l a n a atmıştı. U z u n u z u n k o n u ş t u k . Ş i m d i y e d e k t u t u k l a n m a d ı ğ ı ­ ma göre, beni izlemelerinin b i r başka n e d e n i olabilirdi. Belki beni izle­ mekle,

başkalarını tutuklamayı,

başkalarına ulaşmayı ummaktaydılar.

O n u n i ç i n e v d e n ç ı k m a m a y a , a n c a k y a z ı h a n e y e gitmeye, b a ş k a tanıdık­ ları k ö t ü d u r u m l a r a d ü ş ü r m e m e k i ç i n k i m s e y l e g ö r ü ş m e m e y e k a r a r ver­ d i m . Bu arada olup bitenleri izleyecek, elde o l d u ğ u n c a ç o k haber t o p l a m a y a ç a l ı ş a c a k , k a ç m a y o l l a r ı n ı a r a ş t ı r a c a k t ı k . E s k i d e n e ş i m e al­ m ı ş o l d u ğ u m b i r k a ç k ü ç ü k h e d i y e d e n k i m i l e r i n i s a t m ı ş t ı k . G e n e d e ka­ ç a b i l m e m i ç i n satabileceğimiz ü ç d ö r t altın bileziği vardı. K a ç t ı ğ ı m takdirde eşime ve ç o c u k l a r ı m a b i r k ö t ü l ü k yapılması en b ü y ü k kaygımd ı . A r t ı k n e y l e g e ç i n e b i l e c e ğ i , nasıl y a ş a n a c a ğ ı i k i n c i p l a n d a k a l m ı ş t ı . Avukatlık i ş l e r i n d e n k a z a n c ı m ı z iki evi g e ç i n d i r m e k t e n ç o k uzaktı. M e ­ bus seçildiğimden bu yana, yazıhane gelirlerinin t ü m ü n ü N a c i ' y e bırak­ mıştım. Şimdi y e n i d e n parasızlıkla karşı karşıya i d i k . Ö y l e b i r d u r u m yaşanıyordu ki, parası o l d u ğ u n u bildiğimiz tanıdıklara bile başvuramazd ı k . B u b a k ı m d a n B a k k a l F e h m i ' n i n soylu davranışı daha d a soylulaşıyordu. Bu düşünceler, izlenme ve tutuklanma k o r k u s u n u n ilk anlarda ru­ h u m u z d a yarattığı k o r k u y u s i l i p s ü p ü r m ü ş t ü . İ n s a n l a r b i r k e z k o r k t u k ­ ları şeylerle karşılaşınca o n a alışıyorlar, yürekleniyorlar.

208

TAMU YELLERİ

" T e ş k i l â t ' t a n o l d u ğ u n u söyleyen d i l e n c i kılıklı kişinin b e n i uyarma­ s ı n d a n i l k a n d a k u ş k u l a n m ı ş t ı m . A n c a k , i z l e n d i ğ i m i a n l a r a n l a m a z kuş­ kum yok olmuştu. Bu yurtsever biriydi. Nitekim, birkaç gün sonra, Ö z b e k l e r T e k k e s i ' n i n İ n g i l i z l e r t a r a f ı n d a n b a s ı l d ı ğ ı n ı , b e n i m g i b i uyarılmamış, ya da uyarıldığı halde b u n a aldırış etmemiş, ya da uyarılma olanağı b u l a m a y a r a k T e k k e ' y e sığınanların t u t u k l a n d ı k l a r ı m işitince artık hiç kuşkum k a l m a d ı . Tekke basıldığında, Şeyh Atâ Efendi kaçabilmiş, daha b i r k a ç kişiyle birlikte kurtulmuştu. A d n a n (Adıvar), İsmet (İnö­ n ü ) , Saffet ( A r ı k a n ) , H a l i d e E d i p , işgal g ü n ü T e k k e a r a c ı l ı ğ ı y l a k a ç a b i ­ l e n l e r a r a s ı n d a y d ı . Celâlettin A r i f ' i n , d a h a işgalden b i r g ü n ö n c e T e k k e ' y e sığınarak k a ç m a y ı başardığını da işitmiştik. C a m i , İsmail Fazıl, Yunus N a d i ' d e k a ç a n l a r a r a s ı n d a y d ı . Ö t e y a n d a n h e r g ü n y e n i t u t u k l a m a ha­ b e r l e r i a l ı y o r d u k . A l i ( Ç e t i n k a y a ) , F e y z i , Z ü l f ü , H a c ı İlyas S a m i , H a c ı Veli, A l i C e n a n i d e t u t u k l a n m ı ş l a r d ı . R a u f , K a r a Vasıf v e ö t e k i t u t u k l u ­ l a r ı n M a l t a ' y a g ö t ü r ü l d ü k l e r i n i i ş i t m i ş t i k . K a ç m a y ı b a ş a r a n l a r ı n ise n e durumda bulundukları bilinemiyordu. Gerçekten İngilizlerin İzmit'te yolları kestiklerini işitmiştik. Padişah yanlısı çeşitli ç e t e l e r de A n k a r a ' y a g i d e n y o l l a r ü z e r i n d e k o l g e z i y o r l a r d ı . K a ç m ı ş o l a n l a r ı n b u n l a r ara­ sından sıyrılıp Ankara'ya varabilecekleri ç o k kuşkuluydu. Bu kargaşa günlerinde, sanıyorum, M a r t ' ı n sonlarına d o ğ r u , hükü­ m e t i n A n k a r a ' y a b i r heyet g ö n d e r m e y i kararlaştırdığını, heyetin görevi­ nin

de

Mustafa

Kemal

Paşa'yla

görüşerek

nasihatlarda

bulunması

olduğunu ö ğ r e n d i k . Asıl ilginç olan, bu heyetin üyeleri arasında R ı z a N u r v e Y u s u f K e m a l ' i n b u l u n m a l a r ı y d ı . Sırası g e l m i ş k e n , R ı z a N u r hak­ k ı n d a k i d ü ş ü n c e l e r i m i b e l i r t m e k i s t e r i m ; b u kişi ç o k b i l g i l i v e ç o k ha­ risti. H e r k o n u d a ö n e atılır, ille k e n d i d e d i ğ i n i n o l m a s ı n ı isterdi. İ k i y ö n l ü ç a l ı ş a n b i r kafaya s a h i p o l d u ğ u n u , h ı r s ı n ı t a t m i n i ç i n h e r ç a r e y e b a ş v u ­ r a b i l e c e k b i r tip o l d u ğ u n u sanıyorum. B ö y l e bir heyetin Ankara'ya gön­ d e r i l m e s i gereğine H ü k ü m e t i ve dolayısıyla İngilizleri nasıl k a n d ı r m ı ş ol­ duğunu b u g ü n bile anlayamamışımdır. A n c a k o, bunu başarmış herkesin b i n g ü ç l ü k l e v e ö l ü m ü g ö z e a l a r a k u l a ş m a y a çalıştığı A n k a r a ' y a , " A l a y ı v â l â " ile, İngilizlerin ve H ü k ü m e t i n görevlisi olarak, Haydarpaşa'dan trene b i n m e k suretiyle gitmiştir. Y ü k l e n d i ğ i g ö r e v d e içtenlikli o l m a d ı ğ ı n a y ü z d e y ü z k a n ı m vardır. A n c a k b u b e c e r i k l i a d a m , A n k a r a ' y ı d a k a n d ı r m a y ı başarmıştır. Hatta ilk A n k a r a h ü k ü m e t i n d e Eğitim bakanı olmayı bile başarmıştır.

TAMU

209

YELLERİ

N i s a n b a ş l a r ı n d a S a d r a z a m S a l i h Paşa istifa e t m i ş v e y e r i n e D a m a t Ferit H ü k ü m e t i k u r u l m u ş t u . B u h ü k ü m e t t e Ş e y h ü l i s l â m D ü r r ü z a d e A b ­ d u l l a h a d ı n d a b i r h a y ı n d ı . A n k a r a ' y a v e M u s t a f a K e m a l h a r e k e t i n e kar­ şı, ç e ş i t l i ö n l e m l e r a l ı n m a y a b a ş l a n d ı . A n z a v u r h a r e k e t e g e ç i r i l d i , B o l u , Geyve, Adapazarı ve Biga çevrelerinde, Padişah güçleriyle, Kuvvayı Mil­ l i y e a r a s ı n d a ç a r p ı ş m a l a r y o ğ u n l a ş t ı . B u a r a d a , M u s t a f a K e m a l Paşa v e a r k a d a ş l a r ı h a k k ı n d a i d a m f e t v a l a r ı ç ı k a r ı l d ı . O y s a , M u s t a f a K e m a l Pa­ şa, A n k a r a ' d a y e n i b i r M i l l i M e c l i s t o p l a m a k ü z e r e h a r e k e t e g e ç m i ş t i . B i z i m g i b i Vatan C e p h e s i g r u b u n d a n o l a n m e b u s l a r ı n b i r a n ö n c e A n k a ­ r a ' y a u l a ş m a m ı z i ç i n g i z l i t a l i m a t g e l m i ş t i . B e n i i z l e y e n l e r i n sayısı d ö r ­ d e ç ı k t ı . B u n l a r ı n k i m i z a m a n t e k b a ş l a r ı n a , k i m i z a m a n i k i ş e r ikişer, a r d ı m d a n a y r ı l m a d ı k l a r ı n ı g ö r ü y o r d u m . K a ç a b i l m e k i ç i n Teşkilât m e n ­ s u b u o l u p d a h e r b i r i b i r tarafa d a ğ ı l m ı ş o l a n l a r ı b u l m a m g e r e k i y o r d u . A n c a k onlar da b e n i m gibi izlendikleri için, saklanmakta ya da kaçmış bulunmaktaydılar. Ayrıca b e n , izlendiğim için onları arayıp b u l a c a k du­ r u m d a d e ğ i l d i m . B u a r a d a , b e n n e y a p a c a ğ ı m ı b i l e m e z b i r d u r u m d a ya­ z ı h a n e y l e e v i m a r a s m d a d o l a ş ı p d u r u r k e n , 2 3 Nisan'da A n k a r a ' d a T ü r k i y e B ü y ü k M i l l e t M e c l i s i açılmıştı. S o n r a d a n , k a ç a b i l e n a r k a d a ş l a r ı n b u M e c ­ lise k a t ı l d ı k l a r ı n ı ö ğ r e n d i m . K a ç ı p k a t ı l a m a y a n l a r ı n ise, b e ş E y l ü l ' e d e k yeni Meclis'e katılmaları kabul edilmişti. İ ç i m içimi yiyor, h i ç b i r çıkış yolu bulamıyordum. Mayıs başlarındaydı s a n ı y o r u m . B i r g ü n Naci ile birlikte İstanbul'a inmiştik. K ö p r ü ü z e r i n d e Nurettin Paşa'yla karşılaştık. Paşa, b e n i ko­ l u m d a n tutarak N a c i ' d e n birkaç a d ı m uzaklaştırdıktan sonra, A n k a r a ' ya gitmek üzere Hükümetten izin aldığını, bu k o n u d a Mustafa Kemal Paşa ile d e temasta o l d u ğ u n u , o n u n m u v a f a k a t i n i alır a l m a z h a r e k e t e d e ­ ceğini, eğer istiyorsam kendisiyle birlikte gidebileceğimi söyledi. Hükü­ metten

ve

İngilizlerden

izin

alarak

gideceğini

söylemesi

beni

d ü ş ü n d ü r m ü ş t ü . B u d ü ş ü n c e m i v e ş a ş k ı n l ı ğ ı m ı g i z l e y e r e k , b i r l i k t e git­ m e k t e n m u t l u o l a c a ğ ı m ı , A n k a r a ' y a n e a m a ç l a gittiğini, o r a d a n ç a ğ r ı l ı p ç a ğ ı r ı l m a d ı ğ ı n ı , s ö y l e d i m v e s o r d u m . Ö n e m s e m e z c e s i n e , A n k a r a ' d a k i ar­ kadaşların b i r şeyler yapmaya çalıştıklarını, yeni bir meclis kurdukları­ nı, o n l a r ı n gerçekten b i r şeyler yapıp yapamayacak d u r u m d a olduklarını y a k ı n d a n g ö r m e n i n yararlı o l a c a ğ ı n ı , b u kargaşa i ç i n d e b a ş a r ı d a n ken­ disinin p e k de umutlu o l m a d ı ğ ı m , ne var ki, başarı u m u d u g ö r e c e k olursa vatana hizmetten geri kalmayacağını söyledi. B e n o n u n b u girişiminden F. 14

210

TAMU

YELLERİ

gene d e H ü k ü m e t i n v e İngilizlerin p a r m a ğ ı o l d u ğ u kuşkusuna k a p ı l d ı m . B u k u ş k u m u a ç ı k ç a s ö y l e m e y e r e k , d o l a m b a ç l ı y o l d a n , H ü k ü m e t i n izniy­ le Ankara'ya gitmenin Ankara'ca makbul karşılanmayabileceğim, iznin kendisine verilmiş olduğunu, b e n i m böyle bir iznim olmadığını, bunun­ la birlikte gene de kendisiyle g i d e b i l m e k t e n mutlu o l a c a ğ ı m ı , a n c a k iz­ l e n m e k t e o l d u ğ u m u v e o n a d ı m k a d a r g e r i d e n a r k a m ı z d a n iki a d a m gelmekte o l d u ğ u n u d a s ö z l e r i m e e k l e d i m . Paşa göz u c u y l a hafiyelere baktı, sonra h e m e n k o l u m u bıraktı. İzleniyorsam kesinlikle kendisinden u z a k d u r m a m ı söyleyerek, hızla yanımdan ayrıldı. İşgal ve H ü k ü m e t i n baskısı g ü n g e ç t i k ç e ağırlaşıyordu. İstanbul'da m a l , c a n , ırz güvenliği k a l m a m ı ş t ı . H a l k y o k s u l v e yarı açtı. B u a r a d a h e r g ü n Hükümet

yeni

idam

listeleri

yayınlıyordu;

Anadolu

hareketine

karışanlar bu listelerle i d a m e d i l e c e k l e r d i ; d o ğ a l d ı r ki, ö n c e o n l a r ı n ele geçirilmeleri g e r e k i y o r d u . H a y ı n D a m a t Ferit, bu amaçla Kuvayı İnzi­ batiye adı altında b i r o r d u k u r m u ş , başına da Süleyman Şefik Paşa'yı komutan yapmıştı. B o l u ' d a , Zile'de, Balıkesir ve İzmit çevresinde, padi­ şah v e h ü k ü m e t y a n l ı s ı ç e t e l e r , y u r d u v e u l u s u k u r t a r m a k i ç i n d ü ş m a n ­ larla

çarpışan

Mustafa

Kemal

güçlerine

karşı

saldırıya

geçmişlerdi.

Padişah o r d u l a r ı n ı n her gün yeni utkular kazandıkları, yakında, Hali­ feye v e D e v l e t e b a ş k a l d ı r a n l a r ı n y o k e d i l e c e k l e r i h a b e r l e r i y a y ı l m a k ­ taydı. Nurettin Paşa'yla karşılaştığımız g ü n l e r d e m i y d i , p e k iyi anımsaya­ m ı y o r u m ; b i r g ü n y a z ı h a n e d e N a c i ile o t u r m a k t a o l d u ğ u m u z s ı r a d a , ka­ p ı v u r u l d u , i ç e r i t e m i z p a k b i r a d a m g i r d i . İ k i r c i k l i b i r hali v a r d ı . B i r dava i ç i n g e l m i ş o l d u ğ u n u d ü ş ü n e r e k , N a c i ' y i işaret e t t i m , o n u n l a k o ­ n u ş m a s ı g e r e k t i ğ i n i a n l a t m a k i ç i n . A d a m , kısa s ü r e sessiz k a l d ı . S o n r a , a l ç a k sesle, h a n g i m i z i n a d ı n ı n " K â m i l " o l d u ğ u n u s o r d u . B e n i m o l d u ğ u ­ m u söyleyerek, y a n ı m d a k i iskemleye b u y u r ettim, a n c a k h e r h a n g i b i r dava i ç i n k o n u ş a c a k s a , N a c i ile k o n u ş m a s ı n ı s ö y l e d i m . A d a m , y a n ı m a o t u r ­ d u . K e n d i s i n i M a z h a r M ü f i t ' i n g ö n d e r d i ğ i n i , Van m e b u s u H a y d a r ' l a b i r ­ likte, iki g ü n s o n r a , S a l a c a k ' t a n b i r F r a n s ı z i s t i m b o t u y l a k a ç a c a k l a r ı n ı , A v r u p a l ı k ı l ı k v e ş a p k a g i y e c e k l e r i n i , i s t e d i ğ i m t a k d i r d e , ş a p k a v e giysi­ ler bularak onlara katılabileceğimi bana b i l d i r m e k l e görevli o l d u ğ u n u s ö y l e d i . Ç o k kısa s ü r e , b u a d a m ı n b i r h a f i y e m i , y o k s a g e r ç e k t e n M a z ­ har Müfit tarafından gönderilmiş bir yurtsever mi olduğunu d ü ş ü n d ü m . S o n r a ayağa k a l k a r a k , a d a m ı p e n c e r e y a n ı n a g ö t ü r d ü m , a ş a ğ ı d a k i k a h -

211

TAMU YELLERİ

v e d e o t u r a n i k i hafiyeyi k e n d i s i n e g ö s d e r d i m . İ z l e n m e k t e o l d u ğ u m u , e ğ e r b u h a f i y e l e r i a t l a t a b i l i r s e m seve seve M a z h a r M ü f i t ' e k a t ı l a c a ğ ı m ı , atlat a m a z s a m , o n l a r ı n da tehlikeye g i r m e l e r i n i ö n l e m e k i ç i n h i ç b i r girişim­ de bulunmayacağımı söyledim, selâm ve sevgilerimi ve başarı dileklerimi iletmesini de rica ettim. A d a m gitti. K o n u y u N a c i ile u z u n u z u n i r d e l e d i k . O z a m a n a d e k b u hafiyelerden kurtulma olasılığı b u l a m a m ı ş t ı m . Ö y l e k i , onlarla neredey­ s e i ç l i d ı ş l ı o l m u ş t u k . Ş a p k a v e giysileri G a l a t a ' d a k i m a ğ a z a l a r d a n satın a l m a k olasılığı v a r d ı . N a c i b u n l a r ı satın a l a b i l e c e ğ i n i s ö y l e d i . A n c a k , b e n , b u h a f i y e l e r d e n n a s ı l k u r t u l u p , n e r e d e i k i g ü n k a l a b i l i r d i m . N a c i kala­ b i l e c e ğ i m yerler o l d u ğ u n u söyledi. B u n u b e n de b i l i y o r d u m . Ne var ki, yazıhaneden çıktığımda adamlar da ardımdan yürümeye koyuluyorlar­ d ı . Nereye gitsem oraya g e l e c e k l e r d i . N a c i , şapkayı, giysileri oraya gön­ derecekti. A n c a k , b e n bunları giyerek sokağa çıktığımda hafiyeler b e n i tanımayacaklar mıydı. Aylardır beni izleyen bu adamların beni tanıma­ yacaklarını d ü ş ü n m e k ve sanmak budalalık o l u r d u . Kesinlikle b e n i iz­ leyeceklerdi. B ö y l e c e M a z h a r Müfit ve H a y d a r ' ı n k a ç m a girişimleri de başarısızlığa uğrayacaktı. B ü t ü n bu d ü ş ü n c e l e r s o n u n d a , hiç değilse on­ l a r ı n k a ç m a l a r ı n ı s a ğ l a m a k i ç i n b e n i m b u işten v a z g e ç m e m g e r e k t i ğ i n e k a r a r v e r d i k . A n c a k d i k k a t i m i ç e k e n b i r n o k t a v a r d ı . D e m e k k i , işgalci­ ler arasında b i r ayrılık baş göstermişti. O y l e k i , Fransızlar, İngiliz dost­ larına ihanet ederek, onların düşmanlarına yardımcı olabiliyorlardı. Bu ç o k iyi b i r alâmetti. Balkan Savaşı'nda da galipler arasında çıkan görüş v e y a r a r ç a t ı ş m a s ı n d a n b i z k a z a n ç l ı ç ı k m ı ş , E d i r n e ' y i geri a l m ı ş t ı k . İtal­ y a n l a r ı n d a b i r s ü r e d i r İ n g i l i z l e r e v e F r a n s ı z l a r a k ü s m ü ş o l d u k l a r ı işiti­ liyordu. Ankara'dakilerin özellikle Mustafa K e m a l Paşa'nın, galipler arasındaki sürtüşmelerden b ü y ü k ö l ç ü d e yararlanacağı kuşkusuzdu. B u a r a d a Y u n a n l ı l a r İ n g i l i z l e r i n d e y a r d ı m ı y l a T r a k y a ' y ı işgal etmiş­ l e r d i . B i r y a n d a n d a E g e B ö l g e s i ' n d e i l e r l e m e k t e y d i l e r . Ö t e y a n d a n , ga­ liplerin

Avrupa'da

kendi

aralarında

yaptıkları

toplantılarda

barış

koşullarını saptamış o l d u k l a r ı öğrenilmişti. Bu koşullar T e m m u z sonla­ rına d o ğ r u İstanbul H ü k û m e t i ' n e de bildirilmişti. Koşullar ç o k ağırdı. A n c a k , Sarayın ve hükümetin kendilerini k u r t a r m a k için bu koşulları benimseyeceklerinden kimsenin kuşkusu yoktu. G e n e de halkı uyutmak a m a c ı y l a o l a c a k , D a m a t Ferit H ü k ü m e t i , T e m m u z s o n l a r ı n d a istifa etti. Ne var ki, Vahidettin yeni kabineyi kurmaya gene D a m a t Ferit'i m e m u r

212

TAMU YELLERİ

etti. Z a t e n b a ş k a t ü r l ü d e y a p a m a z d ı . N i t e k i m S a r a y d a y a p ı l a n b i r t o p ­ lantıda, barış koşullarının b e n i m s e n m e s i kararlaştırıldı. Bu barış andlaşması, s o n r a d a n , S e v r ' d e O s m a n l ı delegeleri tarafından i m z a e d i l d i , Ağustos'ta. Bu bir barış andlaşması değil Osmanlı ülkesinin parçalan­ ması ve Osmanlı D e v l e t i ' n i n o r t a d a n kaldırılmasıydı. Gerçekte, Osman­ lı Devleti olarak elde İstanbul'dan başka bir yer kalmıyordu. Padişahın tahtı v e k e n d i s i k o r u n u y o r d u . T r a k y a v e E g e B ö l g e s i Y u n a n l ı l a r a verili­ y o r d u . D o ğ u d a Ermenistan, güneydoğu da Kürdistan devletleri kurulu­ y o r d u . H a y ı n D a m a t Ferit, Mustafa K e m a l Paşa'yı v e o n u n l a birlikte y u r d u k u r t a r m a k i ç i n silaha sarılan ulusu bolşeviklikle s u ç l u y o r d u . " A c i z l e r i a r t ı k b u m e v z u l a r d a tafsilâta g i r i ş m e k t e n i c t i n a b e d i y o r u m . T a r i h k i t a p ­ larında bu m e v z u l a r d a teferruatlı malûmat vardır."

1 3 - S o n u n d a A n a d o l u ' y a G e ç m e Olanağına K a v u ş u y o r u m D a m a t Ferit H ü k û m e t i ' n i n S a r a y ' l a v e i ş g a l c i l e r l e b i r l i k t e giriştiği v e A n a d o l u ' d a k i d i r e n i ş i savaşla v e silâhla o r t a d a n k a l d ı r m a y ı a m a ç l a ­ y a n e y l e m , s o n u n d a başarıya ulaşamamıştı. Sevr B a r ı ş A n d l a ş m a s ı ' ı n M u s ­ tafa K e m a l e l i n i n tersiyle İ s t a n b u l ' u n v e i ş g a l c i l e r i n s u r a t l a r ı n a b i r t o k a t gibi indirmişti. Bu arada, Yunan ilerlemesi durdurulmuş, ulusal direniş g ü ç k a z a n m a y a b a ş l a m ı ş t ı . D a m a t Ferit p o l i t i k a s ı n ı n t u t a r y a n ı k a l m a ­ d ı ğ ı g ö r ü l m ü ş t ü . B u a l ç a k a d a m E k i m s o n l a r ı n a d o ğ r u istifa e t m e k z o ­ runda kaldı. Ne var ki, b e n de bu arada Meclis'e katılmak olanağını z a m a n ı n d a , yani beş Eylül'e d e k A n k a r a ' y a ulaşamadığım i ç i n yitirmiş o l d u m . A n c a k , bu olanağı yitirmiş o l m a m önemli değildi. B e n i m için ö n e m l i o l a n , b i r a n ö n c e o r a d a k i y u r t s e v e r l e r e k a t ı l a r a k , k a r ı n c a kara­ r ı n c a y u r d u m u n v e u l u s u m u n k u r t u l m a s ı y o l u n d a ç a l ı ş m a k t ı . T e v f i k Pa­ şa'nın S a d r a z a m l ı ğ a getirilmesiyle, Sarayın, d a h a ö n c e İ z z e t P a ş a ' n ı n Sad­ razamlığı

sırasında

uygulanmasına

çalışılan,

yumuşak,

aldatıcı

ve

kandırıcı b i r politika izlemek kararında olduğu anlaşılıyordu. Ankara' y ı z o r l a v e k o r k u t a r a k y e n e m e y e c e k l e r i n i a n l a m ı ş l a r d ı . Ş i m d i a r t ı k baş­ k a sinsi y ö n t e m l e r u y g u l a n a c a k t ı . K a s ı m ayı b a ş l a r ı n d a , b e n i i z l e y e n k i ş i l e r i n sayısının a z a l d ı ğ ı n ı an­ ladım. Ya da izleyenler değişmiş, ve b e n yenilerini tanıyamıyordum. Üze­ r i m d e n b ü y ü k bir yük kalkmış gibiydi. A n c a k büsbütün sevinmek için henüz erken olduğunu düşünüyor, dikkatli olmaya devam e d i y o r d u m .

TAMU YELLERİ

213

K a s ı m ayı s o n l a r ı n d a b i r g ü n y a z ı h a n e d e n eve g i t m e k ü z e r e ç ı k t ı m . Karanlık basmıştı. Hızlı adımlarla Balaban'dan İ m r a h o r yokuşuna yö­ n e l d i ğ i m d e , a r d ı m d a h ı z l ı ayak sesleri i ş i t t i m . D ö n ü p b a k m a d ı m . K ı s a süre s o n r a , eski H a m a m ö n ü n d e , a r d ı m d a n t a n ı m a d ı ğ ı m b i r sesin, a d ı m l a b a n a seslendiğini işittim. K o r k u y l a i r k i l d i m . D u r d u m . G e r i d ö n d ü m , u z u n c a b o y l u , fesli s a r k ı k b ı y ı k l ı , g ü ç l ü b i r a d a m y a n ı m a yaklaştı. Ay­ lardır beklediğim korku, d e m e k sona eriyordu. Tutuklanıyordum. An­ cak, adam karşımda durduğunda, yüzündeki gülümsemeye benzer bir aydınlık, yüreğime b i r parça su serpmişti. Ve o anda hiç b e k l e m e d i ğ i m b i r şey o l d u . A d a m , b i r d e n e ğ i l d i v e e l l e r i m i y a k a l a d ı k o r k a r a k g e r i ç e ­ kilmeye çalıştığım sırada, a d a m ı n ellerimi ö p t ü ğ ü n ü g ö r d ü m , Sonra doğ­ r u l d u . Y u m u ş a k , d i n g i n , ü z g ü n b i r sesle, k e n d i s i n i b a ğ ı ş l a m a m ı , " e m i r k u l u " o l d u ğ u n u , beni izlemeye m e m u r hafiyelerin başı kendisi olduğu­ n u , b u n u d a y ü k s e k m a k a m l a r d a n a l d ı ğ ı e m i r g e r e ğ i n c e y a p t ı r d ı ğ ı n ı söy­ ledi.

Kendisini

bağışlamamı

yalvarıyordu.

Benim

yurtsever

bir

kişi

o l d u ğ u m a inandığını, kendisinin d e yurtsever b i r kişi o l d u ğ u n u , e k m e k p a r a s ı i ç i n vatan v e u l u s h a y ı n l a r ı n a h i z m e t e t t i ğ i n d e n a r t ı k u t a n d ı ğ ı n ı , o l a y l a r ı n M u s t a f a K e m a l Paşa v e y a n d a ş l a r ı n ı n n e d e n l i h a k l ı o l d u k l a r ı ­ nı ortaya çıkardığını, Sevr Andlaşması'nın b u n u n en b ü y ü k kanıtı oldu­ ğ u n u , D a m a t F e r i t ' i n istifasından s o n r a , b e n i izlettiği h a f i y e l e r i n sayısını a z a l t t ı ğ ı n ı , s o n g ü n l e r d e h e p s i n i geri ç e k t i ğ i n i , a r t ı k i z l e n m e y e c e ğ i m i , dilediğim gibi davranmakta özgür o l d u ğ u m u , ç o l u k ç o c u ğ u n u güvenilir e l l e r e b ı r a k ı r b ı r a k m a z k e n d i s i n i n d e A n k a r a ' y a k a ç a c a ğ ı n ı , asıl d ü ş ­ manların kimler ve nerelerde olduğunu şimdi iyice anladığını söyledi. B u n l a r ı s ö y l e r k e n sesi t i t r i y o r d u . Ş a ş k ı n l ı k t a n b i r şey s ö y l e y e m e m i ş t i m . S o n u n d a k e n d i m e geldim. Teşekkür ettim ve başarılar d i l e d i m . Kucak­ laştık v e a y r ı l d ı k . E v e d ö n d ü ğ ü m d e b ü y ü k b i r hafiflik d u y u y o r d u m i ç i m d e . E ş i m , olan­ ları a n l a t t ı ğ ı m d a s e v i n ç t e n g ö z y a ş l a r ı n ı t u t a m a m ı ş t ı . E r t e s i g ü n d e n baş­ layarak y o l c u l u k i ç i n gerekli hazırlıklara başladı. E ş i m ve ç o c u k l a r ı m ı a r k a d a ş ı m N a c i , S a b u n c u z a d e A b d u r r a h m a n ' a v e B a k k a l F e h m i ' y e ema­ n e t e d e r e k , A r a h k ayı b a ş l a r ı n d a İ n e b o l u ' y a g i t m e k ü z e r e v a p u r a b i n d i m . D a h a ö n c e , t e k k e b a s ı l d ı ğ ı n d a y o k o l a n f o t o ğ r a f v e k â ğ ı t l a r ı , yeni­ d e n k u r u l a n g i z l i Teşkilâtla t e m a s e d e r e k t a m a m l a d ı m , h e p s i A n k a r a ' y a g ö n d e r i l d i . İ s t a n b u l M e c l i s i M e b u s a n ı ' n ı n k a p a t ı l m a s ı ü z e r i n e , Mustafa K e m a l P a ş a ' n ı n y a p t ı r d ı ğ ı s e ç i m l e r d e , e s k i a r k a d a ş ı m K a r a c a b e y Müf-

TAMU

214

YELLERİ

tüsü Mustafa F e h m i B u r s a ' d a n m e b u s s e ç i l m i ş v e y e n i k u r u l a n M e c l i s e katılmıştı. M e c l i s ç e y a p ı l a n s e ç i m l e r s o n u c u n d a d a k u r u l a n i l k h ü k ü ­ mette ş e r ' i y e v e k i l i o l m u ş t u . B u n u n ü z e r i n e , b i r s ü r e g e ç m e d e n , İstan­ bul'da h u k u k ö ğ r e n i m i y a p m a k t a o l a n o ğ l u Tevfik'i tutuklamışlar, B e k i r Ağa b ö l ü ğ ü n d e hapsetmişlerdi. Mustafa Fehmi, bana h a b e r g ö n d e r m e k yolunu b u l a r a k o ğ l u y l a i l g i l e n m e m i istemişti. H i ç b i r suretle ilgilenmek olanağı y o k t u . O r a l a r a s o k u l u n a m a z d ı . A n c a k s o n u ç b e k l e n e b i l i r d i . B e ­ n i m y o l a ç ı k a c a ğ ı m s ı r a l a r d a T e v f i k ' i n D i v a n ı H a r p t e k i y a r g ı l a m a s ı so­ n a e r m i ş , v e ç o c u k b e r a a t etmişti. O n u v e T i r e l i A h m e d ' i d e y a n ı m a alarak v a p u r a b i n d i m . "Salimen" İ n e b o l u ' y a v a r d ı k . K a r a y a ayak b a s a r bas­ m a z , T a n r ı ' y a ş ü k ü r l e r e d e r e k , d o ğ r u p o s t a h a n e y e gittim. A n k a r a ' y a d a h a ö n c e kaçmayı başarmış olan A d n a n (Adıvar) da yeni kurulan hükümette içişleri bakanlığına seçilmişti. K e n d i s i n e ve Mustafa F e h m i ' y e b i r e r telgraf çekerek, İ n e b o l u ' d a o l d u ğ u m u z u , Ankara'ya d o ğ r u yola ç ı k m a m ı z için gerekli iznin verilmesini istedim. Mustafa Kemal izin vermiş. Mustafa F e h m i ' d e n v e A n k a r a Valisi I h s a n ' d a n a l d ı ğ ı m t e l g r a f l a r d a b e k l e n m e k t e olduğumuz bildiriliyordu. Bunun üzerine Kastamonu üzerinden Anka­ r a ' y a a t a r a b a l a r ı y l a y o l a ç ı k t ı k . K a s t a m o n u ' d a k u m a n d a n M u h i t t i n Pa­ şa, vali de Reşit Paşa i d i . B i z i iki g ü n k o n u k ettiler. K a r kış k ı y a m e t , gene arabalarla Çankırı ve Çandarlı ü z e r i n d e n Ankara'ya d o ğ r u yola ko­ y u l d u k . S o n u n d a A n k a r a ' y a y a k l a ş t ı ğ ı m ı z d a , M u s t a f a F e h m i v e d a h a baş­ kaları, b i z i y o l d a karşıladılar v e H a c ı B a y r a m Veli D e r g â h ı şeyhinin e v i n d e k o n u k ettiler. B i r k a ç g ü n s o n r a b i r e v k i r a l a d ı m . Vali İ h s a n b i z e y a t a k y o r g a n v e g e r e k l i d i ğ e r ş e y l e r i v e r d i l e r , a y r ı c a i k i y ü z lira d a p a r a g ö n d e ­ r i l m i ş t i . M e c l i s e k a t ı l m a m i ç i n s a p t a n a n yasal süre g e ç m i ş o l d u ğ u i ç i n m e b u s l u k niteliğini yitirmiştim. A n c a k , k i m i arkadaşlar, b e n i m l e bir­ likte çeşitli n e d e n l e r l e g e c i k m i ş d a h a b a ş k a kişilerin de M e c l i s e katıl­ m a l a r ı m sağlamak için b i r önerge hazırlamış olduklarını ö ğ r e n d i m . B e n , y u r d a h i z m e t i ç i n ille m e b u s o l m a k g e r e k t i ğ i k a n ı s ı n d a d e ğ i l d i m . M u s ­ tafa K e m a l Paşa'yla g ö r ü ş m e y i i s t i y o r d u m . B u k o n u d a girişimde b u l u n ­ muştum.

1 4 - Mustafa K e m a l ' l e İ k i n c i K a r ş ı l a ş m a m O sıralarda Ç e r k e z Ethem'in kıpırdanmakta ve bazı tertipler içinde bulunduğu söylenmekteydi. D e m i r c i M e h m e t Efe'nin de onunla birlik o l d u ğ u ve Mustafa K e m a l ' e , M e c l i s e ve h ü k ü m e t e karşı ayaklanmaları

TAMU

215

YELLERİ

o l a s ı l ı ğ ı d ü ş ü n ü l m e k t e y d i . B u y ü z d e n M u s t a f a K e m a l Paşa o l a ğ a n ü s t ü m e ş g u l d ü . B u n u n l a b i r l i k t e , b e n i m l e g ö r ü ş m e y i k a b u l e t m i ş t i . B i r ak­ şam üstü, istasyondaki dairesine gittim. B e n i g ü l e r y ü z l e karşıladı. Oturttu. C ı g a r a i k r a m etti. C ı g a r a i ç m e d i ğ i m h a l d e saygısızlıkta b u l u n m u ş o l m a m a k i ç i n a l d ı m . M u s t a f a K e m a l Paşa b a n a İ s t a n b u l ' d a k i s o n d u r u m l a r h a k k ı n d a n e l e r bildiğimi ve düşündüğümü sordu. G ö r d ü k l e r i m i , bildiklerimi ve düşün­ d ü k l e r i m i anlattım. G e c i k m e m i n nedenini s o r d u . O n u da ayrıntılarıyla a n l a t t ı m . B u n u n ü z e r i n e İ s t a n b u l ' u n işgali s ı r a s ı n d a k i o l a y l a r ı R a u f v e Kara V a s ı f ' ı n niçin kaçmayarak tutuklanmayı yeğlemiş olabileceklerini s o r d u . D ü ş ü n d ü k l e r i m i s ö y l e d i m . M e c l i s e k a t ı l m a m i ç i n g e r e k l i yasal sü­ renin geçmiş o l d u ğ u n u , ne var ki, k i m i arkadaşlarımın beni Mecliste g ö r m e k istediklerini ve b u n u n için bir önerge hazırlamış olduklarını, a n c a k s o n r a d a n b u ö n e r g e y e d a h a b e ş kişinin d e e k l e n d i ğ i n i , oysa M e c ­ liste, g e r e ğ i n d e n ç o k m e b u s b u l u n d u ğ u n u s ö y l e d i . B e n d e b u n u n ü z e r i ­ ne,

y u r d a v e u l u s a salt m e b u s o l a r a k h i z m e t v e r i l i r d i y e

b i r kural

o l m a d ı ğ ı n ı , b e n i m kişisel o l a r a k m e b u s o l m a k h e v e s i n d e b u l u n m a d ı ğ ı ­ mı, herhangi bir alanda y u r d u m a ve ulusuma hizmet e d e b i l e c e k durum­ d a b u l u n d u ğ u m u s ö y l e d i m . B e n i m y a r g ı ç o l d u ğ u m u b i l d i ğ i n i , Sivas'ta Yargıtay k u r u l m a s ı i ç i n b i r yasa ç ı k a r ı l m ı ş o l d u ğ u n u , b e n i m Y a r g ı t a y ı n k u r u l m a s ı n d a v e i ş l e m e s i n d e , d ü p e d ü z m e b u s o l m a k t a n d a h a y a r a r l ı ola­ b i l e c e ğ i m i d ü ş ü n d ü ğ ü n ü s ö y l e d i . " B i z e M e b u s ' t a n ç o k çeşitli m e s l e k l e r d e yetişmiş yetenekli kişiler gerek. Bu Devleti a n c a k b ö y l e kişilerle yönete­ b i l i r i z . B e n d e s i z i n Sivas'a g i d e r e k Y a r g ı t a y d a g ö r e v a l m a n ı z ı i s t e r d i m " d e d i . Bu göreve hazır o l d u ğ u m u b i l d i r d i m . Çeşitli n e d e n l e r l e , arkadaşlarca hazırlanan önergenin geçmesini istemediğini anlamıştım. O zaman M u s t a f a K e m a l Paşa ayağa k a l k t ı . B ö y l e c e g ö r ü ş m e n i n s o n a e r d i ğ i n i an­ layarak b e n d e ayağa k a l k t ı m . B e n i o d a k a p ı s ı n a d e k g e ç i r d i . H a y ı r l ı yol­ c u l u k l a r v e b a ş a r ı l a r d i l e y e r e k uzattığı e l i n i s ı k t ı m . E l i ateş g i b i y d i . Tam k a p ı d a n ç ı k a c a ğ ı m s ı r a d a : " A r a p l a r a d a ğ ı t m a k i ç i n size e m a n e t ettikle­ ri o altınlar şimdi elimizde olsaydı ç o k işimize yarardı, d e d i ve ekledi, n e y a z ı k k i , i n s a n g e l e c e ğ i ö n c e d e n k e s t i r e m i y o r " . B ö y l e c e b e n i tanımış ve Şam'daki karşılaşmamızı anımsamış olduğunu belirtmişti. B i r k a ç g ü n s o n r a , Sivas'a d o ğ r u y o l a ç ı k t ı m . K a r kış k ı y a m e t i ç i n d e K a y s e r i ' d e i k i g ü n d i n l e n d i k t e n s o n r a , Sivas'a u l a ş t ı k . H e m e n çalışmaya k o y u l d u m . A z s o n r a vali a z l e d i l d i . Vali v e k i l l i ğ i d e b a n a v e r i l d i .

TAMU YELLERİ

216

B u n d a n s o n r a k i o l a y l a r T a r i h ' e m a l o l m u ş t u r . M u s t a f a K e m a l Paşa' y a d u y d u ğ u m g ü v e n , K u r t u l u ş S a v a ş ı ' n ı n i y i k ö t ü g ü n l e r i n d e h i ç b i r za­ m a n sarsılmadı. B ü y ü k U t k u ' d a n s o n r a v e C u m h u r i y e t i l â n ı n d a n s o n r a , Yargıtay Es­ kişehir'e taşındı. Arabalarla Ulukışla'ya, o r a d a n da trenle Eskişehir'e gittik. Sivas'a v a r d ı k t a n b i r s ü r e s o n r a p a r a g ö n d e r e r e k , e ş i m i v e ç o c u k ­ l a r ı m ı d a Sivas'a g e t i r t m i ş t i m . E s k i ş e h i r ' e y e r l e ş t i k v e a r t ı k 1 9 3 0 y ı l ı n ­ da, üç yıl uzatmalı o l a r a k e m e k l i oluncaya d e k o r a d a çalıştık. 1 5 - Emeklilik 1930 y ı l ı n d a , Yargıtay b a ş k a n l ı ğ ı n d a n e m e k l i o l d u ğ u m d a , D e v l e t b a n a a l t ı b i n l i r a i k r a m i y e v e r d i v e a y d a 8 0 l i r a e m e k l i aylığı b a ğ l a d ı . K ı z l a ­ r ı m d a n b ü y ü ğ ü n ü Sivas'ta e v l e n d i r m i ş t i m . O ğ u l l a r ı m d a n e n b ü y ü ğ ü li­ seyi b i t i r i y o r d u . O r t a n c a o ğ l u m i l k o k u l u b i t i r m i ş t i , k ü ç ü k o ğ l u m ise ilkokulu bitirmek üzereydi. İstanbul'a giderek evimize yerleşecektik. A n ­ c a k aylığımla ç o c u k l a r ı m ı n öğrenimini s ü r d ü r m e k olanaksızdı. Anka­ r a ' y a g i d e r e k B a ş b a k a n İ s m e t P a ş a ' y a d u r u m u a n l a t t ı m . O t a r i h t e , altısı İstanbul'da, beşi Beyoğlu'nda o l m a k üzere onbir noterlik vardı. İsmet Paşa, d u r u m u anladı. B e y o ğ l u ' n d a altıncı noterlik açılarak b e n i m de bu noterliğe a t a n m a m ı emretti. B e ş yıl süreyle. B u süre i ç i n d e d e ç o c u k l a r yetişmiş olurlardı. B ö y l e c e İstanbul'da Ü s k ü d a r ' d a k i e v i m i z d e yerleştik. İkramiyenin b i r b ö l ü m ü y l e , Galata'da, Tünel yanında Billur Sokak'ta N o ­ t e r y a z ı h a n e s i n i a ç t ı m . 1 9 3 5 y ı l ı n d a süre d o l d u . A n c a k b ü y ü k o ğ l u m H u k u k ' u b i t i r m i ş t i . O r t a n c a o ğ l u m lise s o n sınıfta, k ü ç ü k o ğ l u m d a , b i r y ı l s o n r a liseyi b i t i r e c e k d u r u m a g e l m i ş t i . Y e n i d e n A n k a r a ' y a gidip, s ü r e n i n uzatılması k o n u s u n d a D e v l e t a d a m ­ larını rahatsız etmekten ç e k i n d i m . E v i m d e oturmayı, b a h ç e m l e , kitap­ larımla uğraşmayı y e ğ l e d i m . Ev kirası v e r m i y o r d u k . Ü ç b e ş k u r u ş u m u z vardı ve aylıklarımla idare e d e r e k gelecek günleri karşılayabilirdik. Gi­ d e r l e r i m i z i b ü y ü k ö l ç ü d e k ı s m a k g e r e k e c e k t i . Ç o c u k l a r i ç i n b u n u yapa­ bilirdik. A r a d a geçen süre i ç i n d e ülke h e r y ö n d e n ilerliyordu. D e v r i m l e r bir­ birini izlemişti. B e n de Millet M e k t e b i ' n e giderek, eşimle birlikte, yeni yazıyı ö ğ r e n m i ş t i m . Mustafa K e m a l Paşa k i , b u g ü n artık o n a A t a t ü r k d i y o r u z , u l u s a v e r d i ğ i h e r s ö z ü t u t m u ş , y u r d u m u z u d ü ş m a n l a r d a n te-

TAMU

YELLERİ

217

m i z l e m i ş , yeteneksiz padişahlardan, halifelerden, hayınlardan kurtar­ mış, A r a b i ç o r a b ı etkisiz b i r d u r u m a getirmiş, b i z e yepyeni pırıl pırıl b i r D e v l e t , bağımsızlık v e ö z g ü r l ü k a r m a ğ a n etmiştir. U l u s u n e k o n o m i y ö n ü n d e n de kurtulması için, her yerde fabrikalar kurdurmuş, yabancı şirketleri kapı dışarı etmiş, memleketi demirağlarla örmüştür. Bunları g e l e c e k kuşakların bilmesi, ö ğ r e n m e s i gerekir. B i z i m g e n ç l i ğ i m i z d e ve yaşamımız boyunca neler çektiğimizi ve Atatürk'ün bizi y o k olmaktan k u r t a r d ı ğ ı n ı b i l m e s i ö ğ r e n m e s i g e r e k i r . İşte b e n b u d ü ş ü n c e l e r l e , yaşa­ m ı m b o y u gördüğüm olayları karınca kararınca bir hizmet o l u r umu­ duyla b ö y l e c e yazmaya karar verdim ve Tanrı'nın yardımıyla yazdım. O k u n u r o k u n m a z , b u b e n i m b i l e c e ğ i m şey d e ğ i l d i r . B u g ü n y e t m i ş b e ş ya­ şımdayım. Tanrı daha u z u n yıllar B ü y ü k Atatürk'e bu ulus ve yurt için giriştiği t ü m i ş l e r d e b a ş a r ı l ı o l m a s ı i ç i n y a r d ı m e t s i n . Üsküdar

1937

DİZİN - A Abdullah (Mekke Şerifi Hüseyin'in oğlu): X I X ,

Akaba: 1 4 5 . Akdeniz: XIV, 112, 1 3 2 , 1 9 0 .

117.

Akhisar: 37, 3 8 .

Abdullah Efendi (Kilisli): 2 2 .

Aksaray Camisi: 119.

Abdurrahman (Sabuncuzade): 2 1 3 . Abdurrahman (Yemen Belediye Başkanı): 9 1 .

Alaçeşme: 3 .

Abdurrahman Mezcaci (Özel yasa gereği Yargıç

Albay Rasim: 136.

Hüseyin Kâmil'in atadığı Şafii üye): 9 1 .

Aleşkirt: 6 0 .

Abdülaziz (Padişah): 5, 10, 13, 14, 5 5 , 6 4 , 87.

Ali (Çetinkaya): 2 0 8 .

Abdülaziz Mecdi (Meclisi Mebusan'da Başkan

Ali (Binbaşı): 7 3 .

Vekili): 197-200, 2 0 4 .

Ali (İzmir Mebusu): 2 0 4 .

Abdülhakim (Arvaş ailesinden): 5 5 .

Alipaşa Çarşısı: 2 7 .

Abdülhamid (Padişah): X I , XIV. 10, 11, 1 3 , 2 8 , 2 9 , 31, 3 3 , 37, 3 8 , 4 0 , 4 3 , 4 5 , 4 6 , 47, 4 8 , 5 2 , 5 5 , 57, 5 8 , 61, 6 3 , 6 5 , 7 0 , 7 3 , 7 4 , 7 9 , 118, 126-131, 133-136, 139-143, 148, 149, 155, 185, 186.

Ali Cenani: 2 0 8 . Ali Fuat (Saray Başkatibi): 1 8 0 . Ali İhsan Paşa: 154. Ali Kemal: 1 5 9 , 1 6 2 , 174, 194. Ali Molla (Cerrah): 2 5 .

Abdülmecid (Padişah): 6 4 . Abdülmecid (Yusuf İzzetin'in kardeşi sonradan

Ali Rıza Paşa (Sadrazam): 163, 1 6 4 , 1 7 4 , 1 7 5 , 187, 188, 191, 193, 2 0 0 .

Halife): 1 2 3 .

Ali Rıza Paşa Hükümeti: 1 6 5 , 1 6 9 , 1 7 0 , 1 7 4 , 1 7 7 ,

Acem Süleyman: 113.

179, 181, 189, 1 9 2 , 1 9 4 .

Adagide: 7 4 , 97, 9 9 . Adana: 155.

Alman(lar): 141, 1 4 2 .

Adapazarı: 2 0 9 .

Almanya: 112, 147, 154.

Aden: X I , 6 4 , 8 3 , 8 7 .

Amasya Görüşmeleri: 170, 1 7 4 , 1 9 4 .

Adil (Bahriye Nazırı): 174.

Amerika: X V I , X X , X X I , 1 5 3 , 171.

Adil (Mehmet Ali Paşa'nın Yaveri): 9 1 . Adnan (Adıvar): 168, 176, 1 8 4 , 1 8 5 , 2 0 8 . Adriyatik kıyıları: XIV, 1 2 3 .

Amman: X I X . Anadolu: XV, X V I I , X V I I I , X X , 7 9 , 8 5 , 9 8 , 1 0 5 , 1 2 5 , 154, 181, 182, 184, 186, 199-202,

Afgan (Afganistan): 6 5 , 116, 119. Afrika: XIV, 6 3 , 8 0 , 1 0 2 , 1 1 5 , 1 1 6 , 1 2 3 , 1 4 8 , 1 5 3 , 156. Ağa Han (İsmailiye mezhebi başkanı): 8 6 .

212.-Hareketi: 182, 192, 198, 210. Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiye­ ti: 170, 171, 173, 176, 181, 184, 185. Anafartalar: 1 3 9 , 161.

Ahad: X V I I I , X I X . Ahmet (Tireli): 214.

Ankara: X I , XIV, 161-165, 169, 170, 172, 173,

Ahmet Fevzi Paşa (Müşir): 147, 148.

175, 1 7 6 , 1 8 4 , 1 8 6 , 1 8 9 , 1 9 1 , 1 9 5 , 1 9 9 - 2 0 2 ,

Ahmet (Tokat mebusu): 2 0 3 , 2 0 4 .

208-214, 216.

Ahmet Ramiz Efendi: 18.

Antalya: 1 5 4 .

Ahmet Refik Efendi: 4 4 . Ahmet

Safa

(İmam

Yahya'nın

Seyfülislamı

Harbiye Nazırı): 101. Ahmet Tevfik Paşa Kabinesi: 1 5 8 .

Anzavur: 2 1 9 . Arabistan: 3 4 , 6 3 . Arabiyan Hanı: 1 5 5 , 157.

220

DİZİN

Arap: X V I I I , X X , X X I I , 2 2 , 2 3 , 3 4 , 4 8 , 6 3 , 6 5 ,

Babüssabah: 9 0 .

9 2 , 101, 111, 117, 118, 124, 1 4 2 , 1 4 3 ,

Babüssahbe: 9 0 .

145-147,

Babüşşuub: 9 2 .

161. —İmparatorluğu:

102. —

Yarımadası: 7 9 , 8 0 , 8 8 , 97, 102, 111, 114,

Bâcil: 8 4 .

117, 142, 144, 1 4 5 .

Bağdat: 3 3 , 4 3 , 123, 143, 145, 149, 1 5 3 .

Ardahan: 123, 153.

Bahaettin (Yenişehir Göçmeni): 3 0 .

Ardeşen: 6.

Bakû: 153.

Arnavut(-lar): X V I I , X V I I I , 3 2 , 6 3 , 6 4 .

Balaban Sokağı: 2 0 7 , 2 1 3 .

Arnavut Abdurrahman: 67.

Baldari: 6 9 , 7 0 , 7 2 , 7 3 .

Arnavut Asım (yargıç): 8 4 .

Balıkesir: 3 5 , 3 8 , 41, 210.

Arnavut Emin: 8 4 .

Balkan Savaşı: 3 4 , 1 0 0 , 102, 104, 113, 115, 126,

Arnavut Tevfik Hoca: 1 0 3 .

145, 169, 177, 211.

Arta: 4 6 .

Balkanlar: 8 0 .

Arvaş: 5 5 .

Banco Di Roma: Bkz.:İtalyan Devlet Bankası.

Asir: 8 6 , 9 0 , 9 2 , 9 4 , 9 6 , 102.

Bandırma: 3 0 , 3 2 , 3 5 .

Askeri Bey: 6 6 .

Basra: XIV, 1 4 5 .

Asmalı Han: 4 3 .

Başkale: 5 2 - 5 4 , 5 8 , 124, 151.

Assuvan: 118.

Başmabeyinci: 126, 130, 132.

Asya: XIV, 6 5 , 1 4 2 .

Batı Anadolu: 172.

Aşık Adası: (Kızıldeniz'de): 101.

Batı Karadeniz: XIV.

Aşkale: 51, 61.

Batı Trakya: X V I I I , 8 0 .

Atatürk: IX-XII, X V I , X X - X X I I , 3 4 , 6 5 , 81,117,

Batum: XIV, 14, 5 8 , 123, 163, 1 9 0 .

1 3 2 , 1 5 3 , 1 8 5 , 1 9 0 , 216, 217. Ayr.Bkz. Mus­

Bayburt: 5 0 , 61.

tafa Kemal Paşa.

Bayındır: 1, 3.

Atatürkçülük:

XXIII.

Bayramoğlu: 37.

Atıf (Talebe müfettişi): 18, 7 5 .

Behçet Bey: 7 3 .

Attar köyü: 8 5 .

Behram Kethüda: 3.

Avni Paşa: 104.

Bekir Ağa Bölüğü: 2 0 1 , 214.

Avrethisar: 4 4 , 4 6 , 4 9 , 1 0 2 .

Bekir Sami: 6 8 , 7 2 , 111, 176, 186.

Avrupa (-Avrupalı): XIV, 13, 17, 4 5 , 6 3 , 6 4 , 6 5 ,

Belçika: 4 8 .

8 0 , 102, 148, 210, 211.

Belgrat: 13, 2 8 .

Avustralya: X X I .

Berlin Barış Antlaşması: 4 6 .

Avusturya: 18, 2 0 , 4 6 , 47, 61, 8 3 , 107, 1 4 7 . -

Berriye: 7 0 .

Ordusu: 1 4 2 .

Berut: 2 4 , 27-29, 3 4 , 4 8 , 4 9 , 111, 125, 144.

Avusturya-Macaristan: 147.

Ber'ülazep (San'a'da bir Kale): 9 0 , 91.

Ayan Meclisi: 175.

Beşiktaş: 133, 196, 2 0 5 , 2 0 6 . - S a r a y ı : 126.

Ayasofya Camisi: 21, 126.

Beşir Ağa (Yusuf İzzettin'in adamlarından): 120.

Ayastefanos (Yeşilköy): 11,14,139.—Antlaşması:

Beyanname: Bkz.: Cihadı Ekber.

46,

Beyazıt: 1 3 , 16, 17, 18, 4 3 .

Ayazma: 1

Beylerbeyi Sarayı: 2, 77, 126, 127, 1 3 3 , 1 4 3 .

Aydın: 3 , 13, 1 6 . - Beyleri: 2 . - Bölgesi: 170.

Beytülaziz: 9 8 . Biga: 2 0 9 . Bilecik: XV.

— B —

Billur Sokak: 216. Bingazi: 2 0 , 6 9 , 7 4 .

Babıâli Baskını: 1 4 0 , 141.

Birinci Abdülhamit Vakfı: 2 5 .

Babülbelağ: 9 0 , 9 2 .

Birinci Dünya Savaşı: X X , X X I , 3, 6 0 , 6 6 , 111,

Babürrum: 9 0 , 9 2 .

115, 126, 140, 147.

221

DİZİN

- Ç -

Bitlis: 77, 114, 123, 153. Bizans: 176. Bolşevik İhtilâli: 143.

Çamlıca: 113, 118.

Bolu: 2 0 9 , 210.

Çanakkale: 2 4 , 1 1 3 , 1 1 4 , 1 2 3 , 1 2 4 , 1 2 5 , 1 3 1 , 1 4 0 ,

Bombay: 9 9 .

142, 145, 154, 157, 160.

Bosna Hanı: 2 5 .

Çandarlı: 214.

Bosna-Hersek: 10, 4 6 .

Çankırı: XV, 214.

Bosnalı: 27, 2 8 .

Çapakçur: XV.

Boyabat: 2 8 .

Çarşamba: 2 5 .

Breslau: 112, 113, 125, 142.

Çatalca: 7 4 , 104.

Bulgar(-lar): X V I I , 13, 16, 4 5 , 4 8 , 4 9 , 6 3 , 104,

Çelebizade Hüseyin Hüsnü: 77. Çemşit oğulları: 138.

108, 110, 111, 142. Bulgaristan: 16, 4 6 , 47, 6 3 , 147.

Çerkez: X V I I .

Burhan (Şehzade): 133.

Çerkez Ethem: 214.

Bursa: 2 9 .

Çerkez Hasan: 13.

Bükreş: 47.

Çin: 116, 117.

Büyük Kabine: 108.

Çorum: XV. XVI.

Büyük Savaş: Bkz.: Birinci Dünya Savaşı.

Çölde

Büyük Söylev: X V I , X X , 8 1 , 1 7 0 , 1 7 4 , 1 8 2 , 1 8 5 .

Çölemerik: 5 6 .

Ayaklanma:

Büyük Suikast: X V I , X X , X X I , X X I I , 152.

Çırçır: 19.

Büyük Zafer: 81, 216.

Çuh (Güzeldere): 5 2 . Çürüksulu (Ayan üyesi): 2 0 4 .

-

C

-

— D —

Calthorp (İngiliz Akdeniz Donanması Komuta­ nı): 148.

Dağıstan: 8 9 .

Cami Bey: 186, 2 0 8 .

Dahhâk'i Mari: 137, 138.

Camii Kebir: 3.

Dahiliye Nezareti (Nazırı): 107, 191.

Camir Hafız Efendi: 9.

Damat Ferit (Sadrazam): 149, 1 5 8 , 1 5 9 , 1 6 1 - 1 6 4 ,

Camiyülemevi: 27.

174, 192, 193, 2 0 0 , 209-212.

Cebeli Lübnan: 27, 9 4 , 144.

Damat Şerif (Dahiliye Nazırı): 1 6 5 , 172, 175.

Celal (Bayar): 176.

Darülfünun: 6 6 .

Celal (Gence): 2 0 4 .

Darülhikmeti İslâmiye: 147, 149.

Celâlettin Arif: 1 3 8 , 1 6 6 , 1 6 8 , 1 7 6 , 1 7 9 , 1 8 3 , 1 8 4 ,

Davut Hanı: 16.

189, 192, 193, 196-198, 2 0 1 , 2 0 3 , 2 0 8 .

Değirmen Deresi: 2.

Cemal (Aşar memuru): 37.

Demirci Mehmet Efe: 214.

Cemal Paşa (Harbiye Nazırı): 140-143,145, 146,

Denizli: 124.

154, 161, 169, 183, 2 0 4 .

Dere Mahallesi: 1.

Cemalettin (Şeyhülislâm): 2 0 , 3 4 , 67.

Derne: 7 4 .

Cesar: X X I I .

Dersim: 168.

Cevat: 5 3 .

Derviş Efendi: 2 6 .

Cevat Paşa (Manisa Mutasarrıfı): 17.

Derviş Vahdeti: 7 5 .

Cevat Paşa (Meclisi Mebusan üyesi): 183, 2 0 4 .

Deutsche Bank: X I , 122, 136, 186.

Cezayir: 6 4 , 8 9 .

Deve Hanı: 16.

Cibuti: 87

Dicle: 6 3 , 145.

Cidde: 9.

Diliman: 5 8 .

Cihadı Ekber Beyannamesi: 113-117, 141, 145.

Dilsaz Kalfa: 119.

Cumhuriyet: 3 4 , 6 5 , 216.

Direklerarası: 3 4 , 7 6 , 77.

222

DİZİN

Divanı Harp: 7 5 , 214.

Etniki Eterya: 154.

Diyarbakır: 1 5 3 .

Eytam Riyaseti: 4 0 , 7 6 .

Doğu Anadolu: 1 4 3 .

Eytam Sandığı: 5 0 , 6 1 , 6 6 , 6 8 .

Doğu Rumeli: 4 6 , 4 7 , 6 3 .

Eyüp Sultan: 7 4 .

Doğu Rua Cephesi: 1 4 5 . Dolmabahçe: —Alanı: 196, 2 0 6 . —Sarayı: 118, 1 2 3 , 1 2 6 , 1 3 0 . 1 4 8 , 1 5 4 , 1 9 6 . -Vapuru: 2 4 .

— F —

Dümeke: 3 8 . Fahri (Hasankale yargıcı): 51.

Dürrizade Abdullah (Şeyhülislâm): 2 0 9 .

Faik (mebus): 2 0 4 .

Düyunu Umumîye: 107.

Faik (yarbay): 77. Farsça: 114. -

E

Fas: 6 5 , 8 9 .

-

Fatih (II Mehmet): X X I I . Fatih (semti): 16, 19, 2 4 , 3 2 , 7 4 , 77, 133, 159.

Ebiureyş: 9 6 , 104. Ebul ûla Mardinli (Meşihat mektupçusu): 117, 118, 126, 176.

Fatma Hanım: 5. Faysal (Şerif Hüseyin'in Oğlu): X I X , 117.

Ebülhüda (Abdülhamid'in Şeyhi): 4 3 .

Fazıl (Şarki Karadeniz Milletvekili): 2 0 3 , 2 0 4 .

Edirne: 4 0 , 1 0 2 , 108, 157, 170, 211.

Fehmi Efendi (Bakkal): 151, 2 0 1 , 2 0 7 , 2 1 3 .

Efe: 27, 2 8 .

Felâhı Vatan: 186, 188, 191, 198.

Ege Bölgesi: 3 6 , 8 0 , 211, 216.

Feridun: 138.

Ege Denizi Adaları: 8 0 , 111, 1 2 3 .

Ferit Ağa: 3 0 .

Ekmekçizade Mustafa: 18, 2 8 .

Ferit Paşa: Bkz.: Damat Ferit.

Elazığ: 1 5 3 .

Fetah: X I X .

Elviyei Selâse: 1 9 0 .

Fetvahane Müsevvidi: 10.

Emin (arkadaş): 113.

Fevzi (Muhallefatı umumiyeden): 120.

Emin Ağa (kahveci): 152.

Fevzi Paşa (Osmanlı müşiri): 87, 187.

Emin (Niğde Mebusu): 168.

Fevziye Medresesi: 17.

Emin (Şamlı): 3 6 .

Feyzi: 2 0 8 .

Emirülmüminin: 7 9 , 8 8 , 103.

Fındıklı: 180, 196, 197.

Emperyalist: X X I . Enver Paşa: X I , 126-129,131-133, 139, 140-143, 153, 154

Fırat: 6 3 . Filibe: 16, 2 5 , 2 9 . Filistin: X I X , 145.

Epir: 4 6 . Ermeni (-ler): 19, 3 2 , 4 0 , 4 7 , 51, 57, 6 3 , 7 4 , 1 2 4 , 126,127,133,148,154,155,156,191,198. —Çeteleri:

Fatih Camisi: 2 5 , 6 5 .

154.

—Eşkıyası:

188.

—

Tercümanlar: 199, 2 0 3 . Ermenistan: X V I I I , X X , 2 1 2 . Erzincan: 5 0 . Erzurum: XV, 5 0 , 51, 114, 1 2 3 , 1 5 3 , 1 6 2 . Kongresi: 169, 173, 176. Esat (Bitlis yargıcı): 7 5 , 8 2 .

Fizan: 7 3 . Fransa: X X I , 47, 4 8 , 6 4 , 1 1 2 , 1 1 5 , 1 4 2 , 1 6 0 , 1 7 1 . Fransız(-lar): X V I I , X X , 4 5 , 6 3 , 8 0 , 8 7 , 1 0 2 , 1 0 5 , 1 0 6 , 1 4 2 , 143, 145,154-157, 163, 1 8 8 , 1 9 4 , 211. —İstimbotu: 2 1 0 . —Konsolosu: 13. — Ordusu: 19. Fransızca: 9 3 . Fuat Murat: 5 2 . Fuat Paşa: 51.

Esat (Şeyhülislâm): 1 0 0 , 117. Esat Efendi (Üryanizade): 2 0 .

- G -

Eski Hamamönü: 207. Eskişehir: XV, 9 5 , 124, 126. Eşref Bey (Şair, Kaymakam): 3 8 - 4 0 .

Galata: 19, 136, 211, 216. - B a n k e r l e r i : 5 9 . Sarrafları: 47, 118.

DİZİN

Galiçya: 114.

Halil (Tabur İmamı): 31.

Gazi Ahmet Muhtar Paşa: 8 6 .

Halil (Adliye Nazırı): 157.

Gazi Osman Paşa: 14.

Halil Hamdullah (Arnavut): 31.

Genel savaş: Bkz.: I. Dünya Savaşı.

Halit Ağa: 51.

Geredeli Yunus: 7 6 , 77.

Hamdi (Telgraf Müdürü): 5 4 .

Gevar: 5 9 .

Hamdi (Kayserili): 7 5 .

Geyve: 2 0 9 .

Hamdi (Zıllateyn Yargıcı): 8 2 .

Giresun: XV.

Hamdullah Suphi (Mebus): 168.

Girne: 21.

Hamid: 1 3 5 .

Goben: 112, 113, 125, 142.

Hamidettin (İmam Yahya'nın Babası): 87.

Grasko: 2 9 .

Hamidiye: 5 2 , 5 3 . -Alayları: 47, 5 5 , 5 9 .

Gümüşdere: 51.

Gemisi: 1 0 6 , 107. —Medresesi: 2 5 .

Gümüşhane: 5 0 , 6 1 .

Hamit (Mebus): 168.

Günaltay, M. Şemsettin: 156.

Hamsi Köyü: 5 0 .

Güzeldere: Bkz.: Çuh..

Hanya: 7 4 .

Güzelhisar: 16. Güzelsu: Bkz.: Hamidiye.

Harbiye Nezareti: 2 9 , 157, 197. Hareket Ordusu: 7 3 , 7 4 . Harem Dairesi: 136, 148.

— H — Hacı Bayram Veli Dergâhı: 214. Hacı İlyas (Bursa mebusu): 179, 183, 2 0 4 , 2 0 8 . Hacı Veli: 2 0 8 . Haca (Yer adı): 107. Hacer Köyü: 8 6 . Hacı Ali Efendi: 2 6 . Hacı Ali Paşa: 13, 14. Hacı Evliya (Müsteşar): 118, 126. Hacı Evliya Efendi (Yusuf İzzettin'in çocukla­ rına vasi): 123.

Harmanlı: 113. Hasan Efendi (Van Yargıcı): 51. Hasan Fehmi: 7 5 , 176. Hasan Kâzım: 3 2 . Hasan Yargıç: 5 2 . Hasankale: 61. Hatay: 147, 153. Havuzlu Bahçe: 2. Haydar (Fetva Emini): 126. Haydar (Van Mebusu): 2 1 0 , 211. Haydar Paşa: 141, 2 0 8 . Haymana: XV.

Hacı Hafız Efendi, (Aydınlı): 6, 7.

Hayri (Şeyhülislâm): 6 6 , 111, 117, 118, 126.

Hacı Hüseyin (Duhani): 2 5 .

Hayri (Adliye Nazırı): 147, 148.

Hacı İbrahim Ağa: 14.

Hayrullah: 16 18, 19.

Hacı Mehmet (Sudanlı): 2 4 .

Hayrullah Efendi (Şeyhülislâm): 14.

Hacı Mehmet Efendi: 5 2 .

Hazım Bey: 126, 1 3 0 , 1 3 2 , 134, 1 3 5 .

Hacı Rainiz Efendi: 19.

Hazreti Ali: 128, 138, 139.

Hacile: 8 4 , 8 5 .

Hazreti Davut: 4 1 .

Hafair (Kızıldeniz'in doğusundaki su kuyuları):

Hazreti Hüseyin: 87.

105, 106. Hakkâri: 4 9 , 51, 5 2 , 5 8 , 6 0 , 61, 6 3 , 7 9 , 81, 114, 123.

Hazreti İsa: 2 3 . Hazreti Muhammet: 2 2 , 5 2 . Hazreti Ömer: 138, 139.

Hakkı (İzmirli): 3 0 .

Heyeti Vükela: 119.

Halaskâran (kurtarıcılar): 141.

Hınçak: 4 1 .

Halet Nakşibendi Şeyhi: 2 8 .

Hıraz: B k z . : Menaha Kasabası.

Halide Edip (Adıvar): 159, 2 0 8 .

Hıristiyan: X X I I , 8 0 , 8 9 , 9 0 , 102, 114.

Halife(-lik): 81, 87, 103, 113, 114, 117, 118, 1 3 2 ,

Hırkai Şerif: 5 2 .

190, 198, 2 0 4 , 2 0 5 , 210. Halil (Erzincan Mebusu): 2 0 4 .

Hicaz: X V I I I , 9 , 2 4 , 51, 6 3 , 6 5 , 111. Hidiv Vapuru: 16.

224

DİZİN

Hikmet Arif: 51.

İhsan Bey (sonradan paşa): 9 4 .

Hindistan: X X I , 8 3 , 8 6 , 9 9 , 116, 1 4 5 .

İhsaniye Hanım: 4 9 .

Hint (-li): 117, 156.

İkinci Dünya Savaşı: I X .

Hintli Hacı Ali: 9 3 , 97.

İlyas (Bacil Kaymakamı): 8 4 .

Hoca Bekir Efendi: 14.

İmam Yahya: XIV, 7 9 , 8 0 , 81, 8 4 , 8 6 , 8 8 , 91, 9 2 ,

Hoşab: Bkz.: Hamidiye.

9 5 , 9 6 , 9 8 , 101, 102, 104, 106, 108.

Hotanlı: 3 0 .

İmparatorluk Türkiyesi: X V I I .

Hudeyde: 8 4 , 9 0 , 9 3 , 9 4 , 97-99, 102, 104, 108,

İmrahor Yokuşu: 2 0 7 , 2 1 3 .

109, 112.

İmroz Adası: 149.

Hukuk Mahkemesi: 7 5 .

İnayetullah Efendi: 5 2 .

Hukuk Mektebi: 2 9 .

İnebolu: 154, 213, 214.

Hulusi (Selanik Vilayeti İdare Meclisi üyesi): 4 9 .

İngiliz(-ler): X X , 11, 2 0 , 21, 2 3 , 2 4 , 6 3 , 8 0 , 8 3 ,

Humus: 66-68, 7 0 , 71, 124.

87, 97-99, 101-103, 105, 111, 118, 123,

Hurşit: 5 2 .

142-145,148,149,153,154,158,160,177,

Hürriyet ve İtilâf Fırkası: 7 4 , 77, 7 9 , 1 5 5 , 165, 172.

194, 199, 2 0 0 , 2 0 2 , 2 0 4 , 2 0 9 , 210, 211. Bayrağı: 112. - C a s u s u : X I , X V I , 9 8 , 104.

Hüsamettin (Yemen Topçu Komutanı): 9 1 . Hüseyin Ağa (Hancı): 31, 4 1 .

—Muhipler Cemiyeti: 1 5 4 , 180, 211. Somalisi: 102. —Valisi: 2 0 , 2 6 . İngiltere: X V I , X X , X X I , 46-48, 8 4 , 102, 112,

Hüseyin Avni Paşa: 13. Hüseyin Avni (Erzurum Mebusu): 2 0 4 .

115, 142, 148, 160, 161, 171.

Hüseyin Elcesir: 2 7 .

İnönü, İsmet: I X , 9 4 , 9 5 , 97, 9 8 , 2 0 8 , 216.

Hüseyin Efendi (Karlovalı): 2 5 , 4 4 .

İran: 5 3 , 57, 6 5 , 114, 116, 137-139.

Hüseyin Kâmil (İstanbul Mebusu, Yargıç): X -

İranlı Rıza (Hacile Nahiye Müdürü): 8 4 .

XV, X X I I I , 131, 136, 167, 2 0 4 , 210. Hüseyin Kâzım (Aydın Mebusu): 172, 187, 2 0 0 ,

İskender: X X I I . İskender (Yemen Marşı'nın yazarı): 9 4 . İskenderiye: 112.

203, 204. Hüseyin Şevket: 3 0 .

İskenderun: 2 4 , 147, 148, 153, 154.

Hüsrev: 2 0 4 .

İslâm Taali Derneği: 180. İslâm (İslâmiyet): 37, 4 8 , 6 3 , 8 0 , 111, 115, 116, 1 3 8 , 1 3 9 . -Dünyası: 115. -Halifeliği: 115, -

I-İ-J

-

117. - H ü k ü m e t i : 138. İsmail Fazıl Paşa (Ali Fuat Paşa'nın babası): 176,

Ilıca: 51.

208.

İbni Kayyım Mahallesi: 1.

İsmail Hakkı: 1 2 3 .

İbni Melik: 2.

İsmail Paşa (Altunizade): 113.

İbrahim (Bosnalı öğrencilerden): 2 8 .

İsmaili mezhebi: 8 6 , 9 4 .

İbrahim (Lazkiyeli): 27.

İsmet Bey: Bkz.: İnönü, İsmet.

İbrahim: 5 0 .

İstaminka Köyü: 25

İbrahim Efendi: 6.

İstanbul: XIV, XV, 13, 15-19, 21, 2 2 , 2 4 , 26-29,

İbrahim Efendi (Tatar): 14.

4 3 , 4 4 , 4 6 , 4 8 , 4 9 , 51, 5 6 , 5 9 , 61, 6 5 , 7 3 ,

İbrahim Efendi (Arnavut): 18.

87, 8 8 , 9 2 , 9 4 , 1 0 0 , 1 0 1 , 1 0 3 , 108, 111-113,

İbrahim Haydari: 148. İbrahim Süreyya (Manisa Mebusu): 186, 195. İdrisi: X I , XIV, 79, 97, 9 8 , 1 0 0 , 1 0 1 , 1 0 3 - 1 0 9 , 1 4 7 , 182. İhsan (Ankara Valisi): 214. İhsan (Kurmay Subay): 91.

124-126, 140, 141,147, 148, 151, 152, 154, 156-158, 1 6 0 , 1 6 3 , 1 6 5 , 1 6 9 , 1 7 1 , 1 7 6 , 1 7 7 , 1 8 1 , 1 8 4 , 1 8 5 , 1 8 8 - 1 9 2 , 1 9 4 , 196-202, 2 0 9 , 210, 212, 214-216. - H ü k ü m e t i , 161, 162, 1 6 4 , 1 7 0 , 1 7 1 , 1 7 2 , 1 7 3 , 1 8 1 , 1 8 7 , 1 8 9 , 191, 2 0 0 , 208-211. - M e b u s l a r ı : 167. İstanbul Meclisi Mebusanı: 182, 213.

DİZİN

225

İstibdat: 4 4 , 5 5 , 6 3 , 8 4 .

Kaptan Paşa Mahallesi: 151.

İstinaf mahkemeleri: 9 8 , 9 9 .

Kara Kemal: 7 6 , 87, 8 8 , 124, 167.

İşgalciler: 163, 164, 173, 180.

Kara Vasıf (Heyeti Temsiliye'den): X I , 176, 179,

İşkodra: 1 0 2 .

1 8 0 , 1 8 1 , 1 8 2 , 1 8 6 , 1 9 5 , 1 9 7 , 1 9 8 , 1 9 9 , 200,

İtalya: 6 3 , 8 0 , 9 6 , 9 8 , 160.

2 0 1 , 2 0 2 , 2 0 4 , 2 0 8 , 215.

İtalyan(-lar): X X , X X I , 87, 105, 145, 1 5 4 , 156, 158, 163, 211. —Savaşı: 104. —Konsolosu:

Karacabey: 30-33, 3 5 , 3 6 , 4 1 , 1 2 4 . -Mahkemesi: 30. Karadağlar: 13.

70, 72. İtalyan Devlet Bankası: 6 9 , 7 0 , 7 2 .

Karadeniz: 3 2 , 5 0 , 125, 1 3 0 , 1 9 0 .

İtilâf Devletleri: 177, 188, 190.

Karakilise (Karaköse): 6 0 .

İttihat ve Terakki: 7 2 , 7 3 , 76, 7 9 , 8 0 , 8 8 , 140, 141, 144, 148, 154, 155, 167.

Karlı Dağ: 2 2 , 5 3 . Kars: 6 0 , 141.

İttihatçılar: 111, 140.

Kartacalılar: 7 0 .

İzmir: 1, 3, 13, 16, 18, 2 4 , 2 8 , 4 8 , 7 3 , 7 4 , 124,

Kasımpaşa: 19.

154, 158, 160, 177, 191, 192, 195, 2 0 0 . -

Kasrı Sait: 4 9 .

Valisi: 37.

Kastamonu: XV.

İzmirli Hakkı: 3 0 .

Kâve (Demirci): 137, 138.

İzmit: 31, 3 2 , 1 5 4 , 163, 2 0 8 , 2 1 0 .

Kazan: 116.

İzzet Paşa (Harbiye Nazırı ve sonra Sadrazam):

Kâzım: 51.

5 3 , 5 4 , 6 8 , 72-99, 1 0 4 , 1 0 5 , 108, 140, 147, 148, 212.

Kâzım Bey: 136. Kerbela: 115.

İzzi (İmam Yahya'nın Evkaf Nazırı): 104.

Kert (General): 188.

Japonya: X X I , 8 3 .

Kestaneli Camisi: 3.

Jöntürk(-ler): X V I I , 2 8 , 6 5 .

Kıbrıs: 11, 2 0 , 2 2 - 2 9 , 4 9 , 123, 140. - M ü f t ü s ü : 2 8 .-Onikiler Meclisi: 2 9 . Kılkış: 4 3 , 4 4 , 5 8 , 113.

— K —

Kırcalı: 47. Kırım: 116. —Savaşı: 4 6 , 6 3 .

Kabataş: 2 5 .

Kırkağaç: 4 4 , 81.

Kabe: 143.

Kızıldeniz: XIV, 8 3 , 8 4 , 101, 1 0 2 , 1 0 5 , 111,122,

Kadı Mektebi: 2 9 , 31.

145.

Kadı Suyu: 1.

Kızılsultan: Bkz.: Abdülhamid.

Kadınlar Pazarı: 3, 5.

Kilis: 2 2 , 2 4 .

Kadri Efendi: 4 9 .

Kirmastı: 41.

Kafkasya: 8 9 .

Kocaeli: 195.

Kâğıthane: 19.

Konfuda: 103.

Kahire: 8 3 .

Konya: 125.

Kahveler: 1.

Kop Dağı: 5 0 , 61.

Kâmil Efendi: Bkz: Hüseyin Kâmil.

Kovacı Vapuru: 8 4 , 101.

Kâmil Paşa (Kıbrıslı): 2 6 , 37.

Kozpınar: 13.

Kâmil Paşa (Sadrazam): 2 2 , 140.

Köprübaşı: 2.

Kanada: X X I .

Köprülü Konak: 77.

Kandilli Rasathanesi: 2 5 .

Kudüs: 2 3 , 115, 1 4 5 .

Kandiye: 7 4 .

Kuran: 4 8 , 124, 128.

Kanuni Sultan Süleyman: 2 2 .

Kurtuluş Savaşı: XV, X X I , 4, 5, 81, 139.

Kapitalist: X X I .

Kuvvayı İnzibatiye: 2 1 0 .

Kapitülasyon: 6 4 .

Kuvvayı Milliye: 1 6 3 , 182, 1 8 3 , 189, 192, 193,

Kaplan Deresi: 2.

195, 2 0 3 .

226

DİZİN

Kuvayı Umumiye: 9 3 , 9 4 .

Manisa: 3 4 .

Küçük Cami: 125.

Marangoz Hasan: 2 2 .

Küçük Hamdi: 7 8 .

Maraş: 188.

Küme Dağı: 2.

Marmara: 4 4 , 124, 125, 140, 151.

Kürdistan:

Marmaris: 154.

XVIII.

Kürsü Muallâyı Hilâfet (Yüce Hilafet Kürsüsü): 116.

Marne: 142. Mavri Mira: 154.

Kürt(-ler): 47, 5 3 , 54, 6 3 , 6 5 . -Subayları: 51, 6 3 . Kürt Taali Cemiyeti: 163.

Mazhar Müfit (Mebus): 176, 181-184, 186-189, 191-205, 210-212.

Kütülemmare: 1 4 5 .

Meclis: XIV, 6 8 , 78, 8 2 , 1 6 3 , 1 6 6 , 1 6 8 , 1 7 1 , 1 7 3 , 177, 185, 188, 189 192-194, 197, 199, 201, 2 0 2 , 2 0 4 , 2 0 5 . Başkanlığı: 185, 187, 197,

- L —

198, Heyeti: 2 0 0 . — Kürsüsü: 191.— Üyele­ ri: 184, 1 9 2 . - Muhafız Birliği: 199.

Lahiç Sultanı: 8 3 .

Meclisi Ayan: 197.

Lahya Kasabası: 101, 104, 106, 107.

Meclisi İdare: 4 0 .

Larnaka: 2 0 , 2 2 , 2 3 , 27.

Meclisi İntihap: 3 3 .

Lawrance: X V I - X X I , 142, 145.

Meclisi Mebusan: Bkz.: Meclis.

Lazkiye: 2 9 .

Meclisi Mevalihi İlmiye: 2 6 .

Lefkoşe: 2 0 - 2 4 .

Medeni Kanun: 132.

Libya (Lebde): X V I I I , 7 0 .

Medine: 115, 138, 144, 146.

Liman von Sanders: 145, 147, 1 5 3 .

Medresetülkudat: 7 5 .

Limni Adası: 147.

Mehmet (Diyarbakırlı): 2 8 .

Liva İdare Meclisi: 3 8 , 4 1 .

Mehmet (Kara Uhut köylü): 16, 19, 2 4 .

Lonca Pazarı: 2.

Mehmet Ali (Eski Dahiliye Nazırı): 194.

Londra: 8 6 , 97, 194.

Mehmet Ali (Samsun Mebusu): 188.

Lütfü: 5 4 .

Mehmet Ali Efendi: 3 0 , 4 1 .

Lütfü Fikri: 165, 168.

Mehmet Ali Efendi (Yargıç Hüseyin Kamil'in Ba­ bası): X I I . Mehmet Ali Paşa (Yemen vali ve kumandam): 8 4 ,

— M —

9 0 , 91, 9 3 , 9 4 , 9 6 , 9 7 9 9 , 1 0 5 , 140. Mehmet Bey: 1.

Macaristan: 142, 147

Mehmet Efe: 6 5 .

Maçka: 5 0 .

Mehmet Efendi: 5 0 , 5 3 .

Magosa: 2 0 .

Mehmet Esat Efendi: 2 8 , 2 9 .

Mahkemei Nizamiye: 3 6 , 4 5 .

Mehmet Paşa (Rumi): 3.

Mahmut II: 6 4 .

Mehmet Reşat (Padişah): 14, 47, 77, 108, 114,

Mahmut Nedim (Yemen'de kaymakam, sonra vali vekili,

Meşrutiyet'de

Yemen

Mebusu):

96-99, 101. Mahmutpaşa (semt): 125. Mahmut Şevket Paşa (Cemisi): 7 6 , 1 2 5 , 140. Makasçılar Çarşısı: 18. Makedonya: 4 6 , 6 3 , 8 0 .

123, 130-132, 140, 143, 144, 185. Mehmet Sıddık Bey: 5 6 , 57. Mehmet Şemsettin (Günaltay): 156. Mehmet Şeref (Avukat, Edirne Mebusu): 187-189, 191, 195, 197, 199, 2 0 0 , 2 0 3 , 2 0 4 . Mekke: 115, 117, 143, 144. Menaha Kasabası: 8 5 , 8 6 , 8 9 , 9 4 .

Makedonya Orduları Başkomutanı: 169.

Mersin: 2 4 , 1 5 4 .

Malatya: XV.

Meryem: 2 3 .

Malta: 154, 195, 2 0 8 .

Mesai Fırkası: 167.

Manastır: 2 9 , 3 2 .

Mesut Efendi (Manisalı): 2 2 .

227

DİZİN

Meşihat: 2 6 , 2 9 , 3 3 , 3 9 , 4 3 , 5 8 , 6 0 , 6 5 , 7 4 , 7 5 , 8 2 , 111, 124, 126, 147, 1 4 9 . - Müsteşarı: 179.—Daire Başkanları: 117. Meşrutiyet: 3, 3 4 , 51, 67, 71, 8 0 , 8 9 , 103, 111,

176, 180, 182-187, 189, 195, 199, 2 0 0 , 202-216. Ayr. Bkz. Atatürk. Mustafa Sabri (Şeyhülislam): 158, 162. Muş: 114, 1 2 3 . Müfit (Genel müdür): 123.

186, 2 0 5 . Mezopotamya: XVII-XIX.

Müftü Hacı Ali: 2 6 .

Mısır: XIV, X I X , 9 , 1 6 , 2 2 , 3 4 , 47, 6 4 , 1 0 2 , 1 0 3 ,

Müslüman: X X I I , X X I I I , 3 , 19, 21, 37, 4 0 , 4 5 ,

123, 142, 145. Mısrata: 6 9 , 71, 7 8 .

6 5 , 8 9 , 103, 106, 114-117, 154, 156, 159, 1 8 1 . - Hintliler: 9 3 .

Midi: 104, 107. Midilli: Bkz.: Breslau. Miftahı

Hakikat:

—N—

88.

Mihalıççık: Bkz.: Karacabey. Millet Meclisi: Bkz.: T . B . M . M .

Naci: 152, 207, 209-213.

Milliyetçi Arap Komitesi: 8 0 .

Nakibüleşraf: 5 5 .

Misakı Milli: Bkz.: Ulusal And.

Nakşibendi Şeyhi Halet: 2 8 .

Mithat Paşa: 13, 14, 125.

Napolyon: X X I I .

Moğol: 135.

Nasârâ: 9 0 .

Moka: 8 4 .

Nasturi: 5 6 , 6 0 .

Molla Camii: 18.

Nazende Hanım: 121.

Molla Fenari: 18.

Nazım Paşa (Harbiye Nazırı): 108, 140.

Mondros Limanı: 147, 1 5 2 , 153.

Necef: 115.

Mondros Mütarekesi: 152, 153, 159.

Necip Paşa (Aydın Valisi): 2.

Moskof: 115.

Necmettin Molla: 118.

Moskova: 139.

Nemrut Mustafa Divanı Harbi: 155, 157, 2 0 1 .

Mütareke: Bkz.: Mondros Mütarekesi.

Neslihan Medresesi: 14.

Muaviye: 2 2 .

Nigehban: 180.

Mudanya: 2 0 , 31.

Nuhun Gemisi: 1 2 5 .

Muharrem Kararnamesi: 4 8 .

Numan Efendi (İstanbul Mebusu): 1 6 6 , 1 6 7 , 1 6 8 ,

Muhittin Paşa: 5 8 , 214.

177, 2 0 3 , 2 0 4 .

Muhittin: 91.

Nurettin Bey (sonradan paşa): 9 0 , 2 0 9 , 210.

Muhtar (Kiyef Büyükelçisi): 168.

Nuri: 31.

Murat V (Padişah): XIV, 13, 41.

Nuri (Eski Ayan Üyesi): 118.

Murat Suyu: 6 0 .

Nuri (Liva İdare Meclisinden): 3 8 .

Murdasa Köyü: 27.

Nuri Efendi: 14.

Musa Kâzım: 75-77, 8 2 , 117, 126, 157.

Nusret Efendi: X I I .

Musavva: 87.

Nutku Hümayun: 177.

Musul: 6 0 , 148. Mustafa: 3 3 . Mustafa (Cumalı): 18.

-

O

-

Mustafa (İstanbul kadısı): 126. Mustafa Ağa (Jandarma Komutanı): 4 5 .

Ordu: XV.

Mustafa Arif (Mebus): 179.

Orta Asya: 115.

Mustafa Asım: 149.

Orta Avrupa: 115.

Mustafa Fehmi: 4 3 , 7 6 , 77.

Ortadoğu: X V I I , X I X , X X .

Mustafa Fehmi (Karacabey Müftüsü): 217, 214.

Osman Ağa (odacı): 148.

Mustafa Kemal Paşa: X I , XIV, XV, 8 1 , 1 2 3 , 1 3 9 ,

Osman Efendi: 2 2 , 3 5 .

144-147, 152-154, 158, 160-165, 169-174,

Osman Nuri (Rize Mebusu): 2 0 3 , 2 0 4 .

228

DİZİN

Osmaniye oteli: 6 1 .

— R —

Osmanlı (Devleti): X , XIV, X X I , 13, 4 5 , 4 6 , 8 0 , 8 3 , 8 5 , 9 5 , 102, 1 0 3 . - 105, 113, 114, 134,

Rafet: 5 8 .

1 5 2 , 1 6 8 , 1 7 5 , 2 1 0 . - Bayrağı: 1 8 2 . - Dele­

Ragıp: 3 4 , 7 6 .

geleri: 212.— Hanedanı: 185.— Ordusu: 16,

Rasim (Albay, Manisalı): 127, 130.

142, 143, 1 4 5 . - Padişahları: 1 4 3 . - Salta­ natı: 8 9 . - Tarihi: 8 7 . - Tebası: 2 0 5 . - Ulu­ su: 3 8 , 178, 2 1 2 . - Ülkeleri: 1 1 5 . - Valisi: 18.

Raşit (Kaymakam): 71. Rauf Bey (Bahriye Nazırı): X I , 106-108,147,162, 167, 182, 186, 187, 188, 192-199, 2 0 0 . Recep (Hudeyde mutasarrıfı): 1 0 2 , 1 0 4 , 1 0 6 , 1 1 2 .

Osmanlı Bankası: 47.

Recep Paşa: 6 8 , 6 9 , 71, 7 2 .

Osmanlı İmparatorluğu: 1, 5, 2 8 , 6 5 , 111, 141, 142, 152, 160, 2 0 4 . - Arşivi: 125.

Reddi ilhak: 158. Refet (mebus): 176.

Osmanoğlu: X V I I , X V I I I , X X .

Refik (Eytam müdürü): 123.

Otyam, Fikret: XV.

Refik (Hazinei Hassa Nazırı): 148. Refik Halit (Posta Telgraf Müdürü): 174. Reis Paşa: 7 2 , 7 3 . -

Ö

-

Remzi (Üsküdar Jandarma Komutanı): 1 9 5 . Reşat Hikmet (Maraş mebusu): 147, 170, 187, 189, 192.

Ödemiş: 3, 2 8 . Ödemişli Mustafa: 7 6 .

Reşit (Çerkez Ethem'in ağabeyi-mebus): 176.

Ömer (Elbistanlı): 6 6 .

Revan: 5 8 .

Ömer (Geredeli): 2 5 .

Rıdvan Paşa: 6 5 .

Ömer Hulusi (Şeyhülislam): 147, 148.

Rıza (Albay, Çopur Rıza Paşa): 9 5 .

Ömer Hulusi (Kazasker): 126.

Rıza (Binbaşı): 127, 129.

Ömer Mümtaz (Mebus): 176.

Rıza (İstanbul kadısı): 120.

Ömer Paşa: 71.

Rıza (Fetva Emini): 148.

Özbek Dergâhı (Tekkesi): 195, 2 0 8 .

Rıza (Yargıtay Başkanı): 123.

Özdemir Osman Paşa (Habeşistan Fatihi): 8 5 .

Rıza Nur: 168, 183, 2 0 0 , 2 0 3 , 2 0 4 , 2 0 8 . Rodop: 47. Romanya: XIV.

— P —

Romanya Arazi Kanunu: 2 3 . Romen: 6 3 , 8 3 . Rum(-lar): 1, 3, 4, 19, 21, 37, 3 8 , 4 0 , 4 5 , 124,

Padişah güçleri: 2 0 9 . Panislamizm: 6 3 , 6 5 .

148, 153-156, 181. Rumeli: 4 4 , 102, 111.

Paris: X V I . —Barış Antlaşması: 4 6 .

Rumenler: 14, 112.

Paşaoğlu Medresesi: 4 3 .

Rus(-lar): 11, 14, 4 5 , 4 6 , 6 0 , 74,102,111-113,139,

Pasarofça: 4 6 .

142,

Pasinler: 61.

İmparatorluğu: 142.— Orduları: 139.— Sa­

Paşakapısı: 7 2 . Patire: 2.

143.-

Donanması.—

vaşı: 14, 4 6 . Rusya: 11, 13, 14, 3 8 , 47, 112, 143.

Perima Adası: 8 3 .

Rüstem bin Sad: 138.

Perlepe: 2 3 .

Rüştü: 13.

Peygamber: Bkz.: Hazreti Muhammet. Pırnal Kapanı: 5 1 , 6 1 . -

Pire: 112. Plevne: 11, 14. Pontus Devleti: 154.

S

-

Saad bin Vakkas: 138, 139. Sabri: 7 8 .

125.

-

229

DİZİN

Sabri (Şeyhülislâm): 149.

Sırbistan: 13, 16.

Sabya Kasabası: 102.

Sırp(-lar): 13, 16, 45-49, 6 3 , 111.

Sadaret: 2 9 , 1 2 6 . - Konağı: 147.

Sırt Kazası: 7 0 .

Sadık: 43

Sina Çölü: 1 4 5 .

Sadr Ender Sadr: 128, 139.

Sinan Paşa: 8 5 , 8 9 , 9 0 .

Sadullah (Mebus): 176.

Sinop: XV, 140.

Sadullah (Kurmay Subay): 148.

Siragüze: 6 8 .

Saffet (Arıkan): 2 0 8 .

Sirkeci: 2 0 6 .

Sahip Molla: 7 4 , 77.

Sisam: XIV, 123.

Sait: 67.

Sivas: 19, 2 1 5 , 216.

Sait (müsteşar): 148.

Sivas Kongresi: 169, 170, 173, 2 0 0 .

Sait Halim Paşa (Sadrazam): 118, 140, 144.

Sivastopol: 1 2 5 .

Sait Paşa: 41, 104.

Soğuk Çeşme: 13.

Sakallı Mehmet Paşa (Çerkez Paşa): 6 6 , 67.

Soma: 3 5 , 37, 3 8 .

Salacak: 210.

Süleyman: 2 0 , 37, 4 5 .

Salih Paşa: 1 2 6 , 1 2 7 , 1 3 0 , 1 3 1 , 1 3 3 - 1 3 6 , 1 6 9 , 1 7 0 ,

Süleyman Emin (Doktor): 6 9 , 71, 7 2 , 7 4 .

193, 194, 2 0 9 .

Sudan: XIV.

Salim Paşa: 5 3 .

Sultan Ahmet Camisi: 17.

Salıpazarı: 1 2 5 .

Sultan Mahmut Türbesi: 12.

Samancı Hanı: 4 9 .

Sultan Reşat: B k z . Mehmet Reşat.

Samancı Medresesi: 27.

Sultan Selim Medresesi: 2 8 .

Sami: 4 9 .

Sultantepe: 195, 2 0 5 .

Samsun: XV, 160, 162.

Sultanzade Sabahattin Bey: 166.

San'a: 8 3 , 8 4 , 8 9 , 9 0 , 9 4 , 9 5 , 9 6 , 97, 9 9 , 101,

Sûr: 3 4 .

107-109.

Suriye: X V I I - X I X , 2 8 , 105, 1 4 3 , 145, 147, 154.

Saraçhanebaşı: 18, 4 3 .

Surre Emini: 1 3 3 , 143-145, 147.

Sarayburnu: 136.

Süleyman Paşa: 13.

Sarı Hoca Camisi: 41.

Süleyman Şefik Paşa: 168, 174, 210.

Sarıgöl: 4 4 .

Süleymaniye: 17, 159.

Sarıyer: 31.

Süveyş: 47, 112, 114, 1 4 5 .

Sasaniyan: 138. Sayda: 3 4 . Selâhattin Efendi: 119.

- ş -

Selanik: 2 9 , 4 4 , 4 8 , 61, 6 3 , 102, 126, 128. Selçuk: 3.

Şadan (Danıştay üyesi): 118.

Selçuk, İlhan: X I I I .

Şakir: 66-68.

Selçuklu(-lar): X V I I , 2.

Şakir (Kesebir): 67-68.

Selim III: 6 4 .

Şam: 27-29, 3 3 , 4 8 , 4 9 , 105, 108, 125, 146, 147,

Selim Efendi: 134, 135, 136, 186. Semii Bey: 6 0 . Seven

Pillars

of Wisdom:

215. Şamil: 6 5 .

XVI..

Şamlı Muhittin (Şafii Kadı): 9 1 .

Sevr Antlaşması: 153, 212, 213.

Şarkî Karahisar: XV.

Seyit Abdullah (İmam sülalesinden): 91.

Şehre Kasabası: 9 8 .

Seyit Ali (bir derviş): 102.

Şehzade Kulübü: 7 6 .

Seyit bin Zait: 7 0 .

Şehzadebaşı: 2 4 , 4 3 . — Karakolu: 196.

Seyit Talip: X V I I I .

Şemdinan: 5 6 .

Sezai (mebus): 179.

Şeref: 184, 188.

Sıçanoğlu: 37.

Şerif Ağa: 3 0 .

230

DİZİN

Şerif Haydar: 144.

Tevfik Cafer Medresesi: 2 5 .

Şerif Hüseyin, Mekke Emiri: X I X , 105,117, 124, 143, 144.

Tevfik Paşa: 193, 194, 2 1 2 . Tire: X I I I , 1-6,10,13-19, 2 4 , 2 5 , 2 8 , 3 3 , 7 4 , 77.

Şerif Yargıç: 3 0 .

Tokat: XV.

Şevki: 2 0 4 .

Tokatlı Şakir: 7 5 , 7 6 .

Şeyh Ata Efendi:206.

Topal Çerkes Sait Paşa: 103.

Şeyh Bedrettin: 2 8 .

Tophane: 19, 2 5 .

Şeyh Esat: 2 8 .

Topkapı Sarayı: 5 2 , 126, 136, 1 8 5 .

Şeyh Raşit: 67, 6 8 .

Toroslar: 155.

Şifaı Şerif: 1 2 8 .

Tortum Yargıcı Süleyman: 51.

Şükrü (Yenibahçeli): 1 9 5 .

Torul: 6 1 . Trablus: 6 8 . Trablusgarp: X I , XIV, 6 6 , 6 9 , 7 3 , 7 4 , 8 0 , 9 6 , 9 8 ,

-

T

-

9 9 , 1 2 3 , 2 0 1 . - Savaşı: 9 9 . Trabzon: 51, 5 3 , 6 1 .

Taha: 5 5 .

Trakya: 154, 157, 170, 1 9 0 , 211, 2 1 2 .

Tahame: 8 4 , 8 5 , 9 8 , 164.

Tuna: 123.

Tahıl pazarı: 2.

Tunalı Hilmi (Bolu mebusu): 2 0 0 , 2 0 3 , 2 0 4 .

Tahir

Paşa:

2 2 , 51, 6 0 .

Tunus: XIV, 6 4 , 8 9 , 1 2 3 . - Beyi: 4 7 .

Tahsin (Aydın mebusu): 2 0 4 . Tahsin (Maraş mebusu): 2 0 4 . Tahtakale: 16.

Tuzla (Larnaka İskelesi): 2 2 .

Taiz: 9 9 . — Kapısı: 9 2 .

Tünel: 216.

Talât Bey Hanı: 8 0 . Talât Paşa: 8 4 , 8 7 , 8 8 , 9 6 , 1 4 0 - 1 4 2 , 1 4 4 , 1 4 7 , 1 5 4 . XXI.

Yelleri:

Tanrı: XXIIII, 3 9 , 114, 115, 117, 120, 144, 177, 179, 214.

Gazetesi:

111, 112, 154, 1 8 1 . - Alman saldırıları: 1 5 2 . — Egemenliği: X X . — Filistin ordusu: X I X . - Sancağı: 1 5 2 . - Ulusu: X V I I , X X I , 5 , 111, 118.

Tanzimat Fermanı: 4 5 , 6 4 . Efkâr

Türk(-ler): X I X , X X I I I . 3 , 1 9 , 2 1 , 3 4 , 4 0 , 4 5 , 1 0 6 , 1 4 2 . - Askerleri: 8 7 , 8 8 , 1 4 9 , - Devleti: XV,

Tanem: 8 4 , 8 5 , 164.

Tasviri

Tutak: 6 0 . Tuzgölü: 7 0 .

Taif: 14.

Tamu

Turgut Şevket Paşa (Harbiye Nazırı): 160.

165.

Taşnak: 4 7 .

Türkçe: 21, 2 3 , 27, 104, 111, 112. Türkistan: X V I I , X X , 190.

Tatar, Ahmet: 16.

Türkiye: 190.

Tataristan: 8 9 .

Türkiye Büyük Millet Meclisi: 1 6 2 , 1 6 3 , 1 7 0 , 1 8 9 ,

Tatvan: 51.

209.

Tavuk Hanı: 4 3 , 7 6 . Tavurga: 7 0 , 7 1 . Tawnsend (General): 124, 1 4 5 .

-U-

Tebriz: 1 5 3 , 154. Teceddüt: 154, 1 6 5 . Teke: 5 0 .

Ubeydullah: 107.

Tensikat Heyeti: 7 5 .

Ulahlar: 112.

Tepecik: 2 0 .

Ulukışla: 216.

Tesalya: XIV, 4 6 .

Ulusal And (Misakı Milli): XIV, 163, 173, 184,

Teşkilatı Milliye: 1 8 5 .

187-191, 2 0 0 .

Tetkikatı Şer'iye Reisliği: 111, 113.

Ulusal Meclis: Bkz.: T B M M .

Tevfik: 214.

Umman Denizi: 6 3 .

DİZİN

-

Ü

-

231

Yeşil İmaret: 3. Yeşilköy: 11, 4 6 , 139.

Ürdün: X I X .

Yezdicird Şahı: 138.

Üsküdar: 2 0 , 2 5 , 195, 196, 2 0 6 , 207, 216.

Yıldırım Ordusu: 1 4 5 .

Üsküdar Livası: 77, 7 8 , 113.

Yunan(-lı-lar): X V I I , X X I , 16, 37, 38, 47, 4 8 , 6 3 , 108,111, 1 1 2 , 1 5 3 , 1 5 7 , 1 6 0 , 1 6 3 , 1 9 2 , 2 0 0 , 211, 2 1 2 . - Gemileri: 1 5 4 . - İşgali: 3 0 , 58,

— V —

1 6 0 , 1 9 1 , 1 9 5 , 2 0 5 . - Papazlar: 3 6 - 3 8 . - Sa­ vaşı: 3 8 .

Vahidettin: X I , XIV, 1 3 4 , 1 4 4 , 1 4 8 , 1 4 9 , 1 5 4 , 1 5 5 , 158,175,177,185,186,193,194,196-198, 2 0 5 , 211.

Yunanistan: X X . Yunus Nadi: 169, 186, 195, 2 0 8 . Yusuf: 5 8 .

Van: 51, 5 4 , 5 6 , 5 8 , 6 0 , 114, 123, 153, 188. Vatan Cephesi: 2 0 9 . Vehbi: 137, 196-198. Vıkıf: 128, 137-139. Viktoria, Kraliçe: 8 3 .

Yusuf İzzettin (Abdülaziz'in oğlu-Veliaht): 118, 120, 123, 134, 1 3 5 . Yusuf Kemal (Tengirşek): 176, 2 0 8 . Yüzbaşı Selâhattin: XV, X X I .

Vladivostok: 8 3 , 112. Viyana: 119.

— Z —

Viyanalı Müneccim: 4 4 . Wilson, Amerika Cumhurbaşkanı: 1 6 0 , 1 7 5 . — İl­ keleri: 187.

Zahle Köyü: 27. Zanbuk: 101, 107. Zebid: 8 4 .

— Y — Yafa: 1 4 5 . Yahudi(-ler): XVII, 4 , 1 3 , 7 4 , 9 0 , 9 2 - 9 4 , 1 5 5 , 1 5 6 . Yahşi Bey: 3. Yahya (Üsküplü): 3 2 . Yakın ve Uzak Doğu: X I X , 115. Yakup Kadri: 156. Yalınayak Camii: 3. Yargıtay: 2 1 5 , 216. Yavuz: Bkz.: Cohen. Yemen: XIV, XV, X V I I I , 7 8 , 8 0 , 82-85, 87-89, 95,97-99,102,104,108,111,118,124,140, 147, 164, 201. Yeni Cami: 3, 4, 6. Yeni Zelanda: X X I . Yenişehir: 16, 3 0 , 3 8 .

Zebur: 4 1 . Zekeriya Köyü: 31. Zeki (Gümüşhane Mebusu): 2 0 3 , 2 0 4 . Zeyd, (Zeynelabidin'in oğlu): 87. Zeydi mahkemeleri: 9 8 , 9 9 . Zeydi mezhebi: 9 8 , 9 9 . Zeynelabidin (Hazreti Hüseyin'in torunların­ dan): 8 7 . Zeynelabidin: 7 8 . Zıllateyn: 6 9 , 7 1 . Zigana Dağı: 5 0 , 6 1 . Zile: 210. Zincirli Kuyu: 118, 119. Ziraat Bankası: 6 9 . Ziyaettin (Şeyhülislam): 117. Zonguldak: XV, 154. Zulmetten

Nur'a:

Zülfü: 2 0 8 .

156.

BELGELER

YARGIÇ HÜSEYİN KÂMİL

BELGE Ia-Ib — Yusuf İzzettin'in intiharından sonra yapılan inceleme ve saptamaların, Yargıç Hü­ seyin Kâmil'in elyazısıyla tutanak müsveddeleri.

BELGE lb

BELGE II — İttihat ve Terakki Hükümetince özel görevle Yemen'e gönderilen ve sonradan vali ve­ killiği de yüklenen Hüseyin Kâmil ile, İmparatorluğa karşı ayaklanan İmam Yahya arasında kimi yazışmalar olmuştur. Bu mektup, İmam Yahya'nın yazdığı otuzbeş ya­ zıdan biridir. İmam'ın mektubunun tepesinde görülen mühür ilginçtir. Bu mühürde, "Emirül'mü'minin. Elmütevekilül alelleh" yazısı açıkça okunmaktadır. Bu orun, ancak Osmanlı padişahlarına ve halifelere özgüdür. İşte, Hüseyin Kâmil, böyle bir savla ayak­ lanan İmam'la görüşüp anlaşmak üzere gönderilmiş, ancak, kendisi Yemen'e varma­ dan, oradaki İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin yayımladığı ve dağıttığı bir bildiri dolayısıyla, daha başlangıçta tökezlenmiş olduğundan, İmam'la ılımlı bir tutum için­ de bulunmak zorunda kalmıştır.

BELGE III — Padişah Reşat'ın Taht'a çıkışını kutlayan "İttihat" gazetesinin süstü ön ve arka say­ faları. Sağda, "Otuzaltıncı Padişahımız Sultan Reşat Han Hamis", solda, yukarıda, "yaşasın Millet'i Osmaniye, Yaşasın Kanunu Esasi, Yaşasın Meşrutiyet'i Meşrua" ya­ zısı; bunların da altında kırmızı ve yeşil bayraklar; bunlar arasında "Sultan Meh­ met Reşat Han Hazretleri, Hükümeti Meşruai Meşrutai Osmaniye'nin birinci hükümdarı zişanı, 1327". Bayraklar arasında "Yaşasın Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti"

BELGE IV — Yargıç Hüseyin Kâmil'in, Padişah'ça (Sultan Reşat), Surre Eminliğine atandığını bil­ diren Meşihat mektubu. Kâanunu Evvel 1333 (Aralık 1917)

BELGE V — Yargıç Hüseyin Kâmil'in İstanbul Mebusu seçildiğini gösteren tutanak.

BELGE VI — Tasviri Efkâr gazetesinin anılarda sözü edilen yazılarının yayımlandığı nüshası. Ya­ zıların başlıkları şöyle: "Kimi kime tercih ediyorlar". Maskeli biri, elinde bir tera­ zi tutuyor; kefelerden ağır basan da "Amele mebusu Numan Efendi", ötekinde ise, "Prens Sabahattin"in fotoğrafları. Yandaki çift sütunun başlığı ise şöyle: "Gizli kuv­ vetin mebusları etrafında". Bu yazıda, İstanbul mebusu seçilen Yargıç Hüseyin Kâ­ mil'in de, "Gizli Kuvvet"in mebusu olduğu bildiriliyor.

BELGE V I I — Mustafa Kemal'in zorlamasıyla, İstanbul'da toplanan Mebuslar Meclisinde, Vahidettin'in, Meclisi açış nutku. Vahidettin, rahatsızlığını ileri sürerek, açılışa gelme­ miş, nutku bir başkasına okutturmuştur.

BELGE VIII - İlginç bir telgraf kâğıdı. "Devleti Aliye-Posta ve Telgraf Nazareti" Berut'dan 23/9/332'de çekilen bu telgraf, "Devleti Aliye"yi gerçekte kimlerin yö­ nettiğini gösteriyor. Berut o zaman Osmanlı yönetiminde. Telgraf Lâtin harfleriyle çekilmiş.

BELGE IX — Başka ilginç bir telgraf kâğıdı. Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemlerinde, Devlet'in çeşitli görevleri yabancıların elindeydi. İşte, Osmanlıca ve Fransızca yazılı bir telgraf kâğıdı.