I).,
TÜRK ŞIVELERiNİN TASNİF! R. Rahmeti Arat i. GIRIş
ll. TÜRK şIVELeRININ TASNIFl TECRüBElERl 1 . Adelung, J. Ch. (IS06) 2. Adelung, Fr. 8. Klaproth. H.]. (.1821:1) 4. Balbi, A. (1826) 6. Palmblad, W. Fr. (1827) 6. Hammer.J.(i836) 7. n 'erezin, ı. N. (1849) 8. Radloff, W. (1883) 9. V~mbery, H. (1885) 10. Katanov, N.F. (1894) ıl. Aristov, N. A.-(1896) 12. eahun, L. (1896) ıa. Korş, F. E. (HBO) 14. Ramst e dt, G. J. (1917) 15. Nemetb, J. (1917) 16. Bo g aroditskiy, V.A. (1922) 17. -Samoyloviç, A. (1922) 18. BngnToditskiy, V. A. (1934) 19. Ligeti, L. [Bamj, G.] (1941) 20. Riisinen, M. ' (1949) 21. Baskakov, N.A. (1952')
III, TÜRK ŞIVELERININ TASNIFl TECRÜBELERiNDEN ÇıKAN NETICELER.
s. 65 B. 65
s. 68 s. ö9 s.70 s. 72 s. 73 s. 75 s. B8 ,. 90
s. s. s. s. s. s. s. s. s. s.
s.
92 93 94 96 97 102 97
t02 105 106 110
s. 124-133 s. 124 s. 125
1. 2.
Tııanifin esaslUl
a.
Şive gurııpları
s. 126
-4. 5. 6.
Yakut ve Çuvaş leheeleri Taribi şiveler ve yıııı dili malzemesi Şive gurupları ve adlaııdırılması
s. 128
Şivel e rin
teski! eden ses
husüşiyetleri
s. 62-64 s. 65-124-
ııdlsndırılması
' IV. TüRK ŞiVELERI TASNiFININ BUGÜNKÜ DURUMU ı.
Tasııifiıı esasını te şkil
s. 128 s. 180
s. 133-1SS
edeli dil huausiy etleri ve
şive gurupları
2.
Şive guruplarıDIII
adlaııdırılmıısı
a.
Şiv e guruplarıDIn tasııİfi "edveli
s. lSS s. 135 s. lS7
60
R. Rahmeti Ara t
i.
G I' R i
Ş
Türk ş i vele rinin tasnifi ·meselesi türklük bilgisi nin birbirine girift meselelerinden yalnız bi rini teşkil eder. T ürklerde aile birlikini, Aile_ lerin birleşmesinden husüle gelen soy birliğini, soylan içine alan boy birliğini ve nihayet boy ların top lul uğu olan k avim birliklerini meydana getiren esas u n su r ların tesbiti ve bu birlikler ile bu birlik. lerin birbirleri ile olan münaseb etlerinin tü rk tarihi içind eki i nk işat. larının takibi bug ünün b aşlıca meselelerinden · biridir. Türk dili , türk ed ebi yatı, türk tarih i ve umumiy.etle türk kültürünün bir çok mes~_ leleri bu hu sus l a rın aydınlanması ile yakından ilgili bulunmaktadır. Sibirya kavimlerinin bir kı s mı ile son zama nlara kadar göçe be hayat tarz ı nı bir dereceye kadar muhafaza etmiş ~lan türk kavimlerinde mü şahede edil en kavmi birlikler hakkında bazı a r aştırmalar yapı lmış olmakla beraber, bunlar daha çok ba sit bi re r tavsiften ibaret ka lmış tı r. Bugün gerek bu birlikler a r asındak i münasebetler, gerek bu bir. likleri n in kişa fl arı hakkında kafi malümata sa hip bulunmuyoruz. Baz ı türk kavim leri nin yaba n cı te' s İri altında kalmış türk kavmi veya türkleşmiş yabancı kavim gibi telakkis inin bugün bile münakaşa mev· zuu o l mas ı , bu husustaki bilgilerimi.z hakkında bize bir fikir verebilir. Bu mesel e ile y ak ınd a n ilgilenmesi icap eden asıl türk muhitine gelince, itiraf etmeliy iz ki, bu meselelerde en umü mf bilgilerd ~ bile pek büyük açıklıklar mevcuttur ve bu sahad a araştı rmalar' yapmakla mü· kellef enstitülere henüz sahip bulunmadığımıza göre. bu aç ıklıkla r ın . kı sa bir zamanda doldurulması d;. pek mümkün görünmemektedir . Ayrı-ayrı şa hı s lar gibi, ictirnat bünyeler de tabi'j bir in k işaf yolu takip etmekte di r. Bu inkişah n asıl amili ictimai birliklerin kendi içler·indeki şartlar olmakla beraber, burada dı şa rıdan gelen te'sirlerin de, bir dereceye kadar, ehemm iyeti va·rdır. Türk miııeti gibi , faaliyetini bir kaç kıt 'a üzerine yayan milletlerde bu karşılıklı münasebetlerin te'siri, tabiatiyle, daha büyük olaca ktı r. Kavmi birli~in esasın ı teşkil eden unsurlardan biri de dildir. Onun için., türk lehce, şive ve ağ ızları bahi s mevzuu olurken , kavmi birlik meselesi ile karşılaşı.lması ve bazı hususların bu · birliklere göre iZ,lha ça. I l.ıılması tabi'j görülmelidir. Fakat unutulmamalıdır ki, şivelerin tasnifi
T ilr k
şivelerinin
tasnlfi
.,
gibi, müşahhas. .bir mevzuda bile yalnız kavmi ı'nünaseb.ete işaret etmek kafi gelmez ; bu tarzda bir izah yoluna girilince, bütün bir milli bünye ve bunun tarihi ink işa h göz önünde bulundurulmalıdır . Bütün bu meselelerin kar ş ılıklı münasebetleri ve tarihi sey ri tesbit ed ilinceye kadar, bu mevzüların hiç biri kendi başına tam olarak halledil emez ve elde edilen neti celer de ancak bu sahadaki araştırmaların ilerilem esi nisbetinde bir kıymet ifade .edebilir. Bu umumi esasları türk şivelerinin tasnifine tatbik etmek iste rsek, y apı lm as ı lazım gelen i şler şöyle hulasa edilebili r. Türk şiveleri n i n esaslı ve ilm i bir tasnifinin yapıl abilmes i için, ı. türk şive l eri, dil bilgisi bakımından, daha ince bir tetkike tabi tutularak, mu htelif şive hususiyetlerinin daha yakından tesbit edilm i ş olma sı; 2. bu hususiyetlei kendi araların da mukayese edilmek suretiyle, şivel er aras~nd ak i _muııasebetlerin tayin edilmiş o l mas ı; 3. şive l erde görülen farklı hususiyetlerin kavimlerin kendi bünyelerine veya kavmi kar:ışma l ara a'jt olup-olmadığım anlamak için , bu şiveleri .konuşan kavimlerin tarihi il e etnolüjik teşekkülle ri nin araştırılmış ve 4. her· şive nin mevcut en eski ve en yeni d il malzemesi mukayese edilerek, şivele r ın hususi tekamül temayüllerinin) hiç değilse ana hatları ile, teharüz ettir ilm İş bulunması icap eder. Bu şartlar yerire getirilinceye kada r, türk şivele ri nin ta snifi türk di l bilgisi nin daima göz önü nde bulunduracağı b ir mesele olarak kalmakta devam edecek ve yapılacak tecrübeleri n· neticeleri de araştırma ları n umumi ge lişmesine ba ğlı kalacak tır . Türk şiveleri n in tasnif tecrübelerinden, toplu olarak, ilk bahseden J. N. B e r ez i n olmuştur (1848 ; bk. nr. 7). Son zamanlarda B. ç o b a n z a d e ( Türk- Tatar dialektolojisi , Giriş , Bakü, 1927) de ay·nı mevzü üzerinde durmuştur. Tiirk dili ve edebiyatı sahasında umumi alakanın derinleşmesi ve geniş le mesi içi n çok istifadeli ese rler vermiş olan bu müeııif, kend isi bir tasnif ortaya koymam ı ş olm akla beraber, daha ö nce yapılmış olan be llj - başlı tasnifl eri esaslı bir tahlile t a~ i tu tm u ştur ..' 1926 'da Baku'da toplanan türkoloji ·kongresinde) türk ş ive ! eri arasındaki mür.asebetlere dair bir tebli~de bulun muş ola n ç o b a n·z a d e, ·~ türk. şive araştır maları il e ilgili çalışmalara temasla, bu tetkiklerin müstakil olarak ele alınmayıp, çok defa) diker sahalar ın aydın lat ılmasında ve bir tak ım tarihi, iktis5.di ve siyasi meseleleri n hallinde yardımcı bir faal iyet gibi telakki edil m iş o l du ğunu, türkolog f i l
62 ·
;
R. Rahmeti Arat
rıştırilmış bulundutunu belirtmiş ve bu noktalara kongrenin 9ikkatini celb etmiştir (bk. ayn. esr. ve Stenografiçeskig otçet iür/s.%giçeskogo s'ezdo, Bakü, 1926, s. 100). Kongrede ı. her dil ve şivenin ayrı - ay n tet.
kiki ve bunların dikkatli araş hr ma lara dayanan mufassa! !ılgat ve ilmI gra merleri nin hazırlanmasına, 2. türk dil ve şivelerinin mukayeseli grameri, mukayeseli i ştikak hlgati ve tasnifi için zarüri ola~ hazırlık ların yapılmasına karar verilmiş (lık. ayn. esr., s. 401) olmakla beraber, aradan uzun y ıllar geçti~i halde, bu arzu hala tahakkuk ettirilememiştir ve her vesile ile tekrar-tekrar hatırlatılmag"a değer mühi m bir mesele olarak ortada durmaktadır . . Burada türk şivelerinin tasnifi üzerinde şimdiye kadar yapı lmış olan tecrübeler, mümkün olduğu kadar toplu bir halde, bir araya ge. tirilmeğe ·çalışılm ı ştır . Okuyucular burada[ bir de İstanbul üniversite~ sinde tedrisatta kullanılmakta olan değişik tasnif şe klini bulacaklardır. Bu yazıda önce şivelerin tasnifi il e yakında n ilgili olan türk ka~ vimleri ile türk yazı dilinin ink i şiif devirlerine dair k ı sımların da eklenmes i düşünülmüştü. Fakat yazı hacminin fazla büyümemesi için, bu mevzuların ayrıca ele alı n mas ı uygun görü l müştür. Yaz ı matbaaya verildikten sonra, bu mevzu ile ilgili ik i makale i n tişar etmiştir : N. A. B a slk a k o vı K voprosu o klassifikaısii WrksfdfJ yazıkov ("Tü rk dWerinin tasnifi meseles ine dair"; İzvest. Akad. Nauk SSSR, old. Litaretun i yazıka, 1952, XI, 2, s. ]21- 134) ve S. E. M a i o v, Drevnie i novıe lürkskie yazıki ("Eski ve yen i türk d illeri" i ılgıl. esr.) S. 135 - 143). Bunlardan birincisi - esk i ve yeni, bütün türk dil ve şivelerin i , daha do ğrusu mevcut bütij .. dil malzemesini bir tasnif çerçevesi içine yerleşt i rme tecrübe si dir ; ikincis i - türk dil ve şiveleri nde eskilik ve yenilik meselesinin tayini hususu nda bazı esas lar üzerinde durmakta ve bunla rı bu bak ı mdan guruplara ayı r mak~ tadır. Baskakov'un mak alesi, türk şivelerinin tasn ifini de içine a l~ m ış olduğundan, baskı müşkilcitına ra ğme n, tasnif tecrübeleri sırasına alınmış, fakat Eeticeler k ı smında istift'ideye imkan bulunamamışt ı r. Ş i velerden ziyade tur k yazı dili meselesi ile ilgili o ları bu yazılara ileride temas edilecektir;
ii.
TüRK
ŞIVELERININ
T ASNIFI TECRüBELERI
1 A D E L U. N G. Johann Christoph (1732-1806 ) Mif/ıridales,
I, 1806.
2 A D E L U-N Gı Fr iedrich
( 1768-J843) UebersicM aller b.ekannten S prach.en und ih rer . DialeCıe, s. 32-35.
Gerek bu iki müellifin ve gerek bunlardan sonra bu mevzü ile :ilgilenmiş olan H. J. von K laproth,A. Balbi, W. F. Palmb l a d 've J von ı-ı a ın ın er 'in eserlerinden istifade etmek im kii nı, maalesef, bulunamam ış ve bunlar hakkıı;ıdaki . mahlmat L. N. B e rez i n 'in Re~ elı erches sur fes di aleetes mu~idm(!ns, ı. Sy~teme des dia/ecles tures .( Kazan, 1848) adlı eseri nden ahiııiııştı r (krş. aş. nr. 7). B e rez i n, bun~ la ra dola}lJsı ile temas etm i ~ olduğundan, türk şiveler inin tasııifi ile 'ilgili cedvelleri kendi eserine almış olmakla beraber, bu tasniflere esas .teşkil ed~n husüsiyetler üzeri nde ayrıca durmamış ve ancak ne ticele.rini kısaca terıkitle ikliM etmiştir . B e re z i n' e g'öre, J. Ch. A d e i u n g dünya dUleri sistemi ve ş i 'veleri üzerinde duruı ken , gramer ve lugat hu süsiyetlerin i göz önünde ,bu!unjurmak suretiyl e, türk diline de temas etmiş ve türk şiveleri n i bir tasnife tabi hıtmu§tu1". Bu malı.erne daha sonra yeğeni F. A d ei u n g tara fından ele aimrnış ve ikmaline çalışılmıştır . Fakat burada .da bir çok no!
niie itnıa! ejilmemiştir. Bu tasnifte yer a lan . şivekr , di! . h :ısü.:::yellcrincl(,!n , ir ade. kavi m isimleri ne göre sıralanm ı ş ve bun den c' o !ay ı lasn.f de Brzu edild iği kada r \'azıh olmam ı ştır. BunJara bir dl! Ur p!: 1IlL\!b Ll i,liM.ı!- ı ;)ı e klemek lazımdır. T2sn i f L~ b ;- k {:iv .. le ri Ş<.l Ş' kdJc sıralanmaktadı r.
6.
R. Rahmeti Arat
j. Ch. Adelun g ı.
Her ikisinde
müşterek
F. Adeluog
CEN OP TATARLAR ı VEYA TÜRKLER ı.
Türkistanhlar Kara.Kalpaklar 2. Türkmenler a. Afşarlar b. Begdeliler ,( Suriye) c. Mutu ali (Lübnan ) d. Uruklar (Anadolu) e. Novarlar (Suriye )
a. A f şar lar (Iran)
3. Özbekler ( eski Harzemliler) a. Taşkentliler b. A"I . b. Ar.bes (I) c. Bellıliler cl. Hi veliler
4. Buhara a. Büyük Buhara b. Küçük Buhara
c. Uygurlar 5. Karamanlılar 6. Osmanlılar, Türkler ii. ŞtMAL TATARLARı, ASIL TATARLAR (çq~atay,
esk.i tatar
şivesi)
A. Sat Tatarlar 1. Nogay v e ' Kirım tatarları a. Monkat b. Kundurlar ı. Bı.:cuk
a. Nogay b. Monkat c. Kundurlar
(Besarabya)
2. Yed88.n 3. Yanboylu], 4. Kuban
d. Mansurlar e. Terek tatarları f. Basi} anlar g . Kumuklar h. Karaçay
f.
K ırım tatarları,
Karaim yahudil eri!
Türk
şivelerinin
tasnili
g. Da~ıstan tatarları
h. Şiryan tatarları i. -Uytig ur k. Kumanlar 2. Kumanlar I. Kazan tatarları 3. Kazan tatarlan m . .Orenburg tatarlan 4. Oreiıburg tatarları 1. ·Ufa t:ıtıı.:rları 2. Mişerler 3. Başkırtlar 4. Kara·Kalpaklar
5.
Kırgız
Burutlar, büyük, orta ve küçük' Ordalar 6. Turan 'veya Sibirya
n. Kırgız BuruUar, büyük Orda o. Nijenovgorod· tatarları p. Turan veya Sibirya
tatarları
tatarları
1. Turahtar 2. Tobol tnt.arları
3. Tarahlar 4. T Oill9k latarları 5. Obı tatarları 6. Baraba lılar
7. V~ rhotur tatarları 8. Yekaterinburg 9. Onzlar
B. ı.
Krasnoyarsk Ku ı- netsk
10.
Zeubtinliler
LL.
Yasaklılar
Mo~ul-Ta t a' r
tatarları
ırkı
a. Krasnoyarsk
tatarları
tatarları
1. Boyçıtlar . 2. Kangatlar
Soyotlar
b. Kuznetsk . tatarları 1. Tom havzası ' 2. Bir havzası 3. Kaça h avzası ~. Kaçalılar
c.
Kaçalılar ı. Kaçalılar
2.
. a.
Kızılitlar
Kaydunlular
4. Bagaylar 5. Baltirler Türlı:iyd Meı;:moası .....0'...
• .~
..
'
'R. Rahmeti Arat
3. Culım tatarlan 4. Teleütler
d. çulım tatarları e. Teleütler; Telengüt!er f .. Kamasinliler, Karagaslar ı.
Kistin
tatarları
2. TuHbert 3. Abalıl ar
4. 5. 6. . 7.
tatarl",rı
Vel'ho-Tomsk tatarları Biriisler Sagau ' tatarları . Beltirler
5. Yakudar. 6. Çuvaşlar
g. Turuhan h. Yakutlar L Çuvaşlar
tatarları
3 KLAPROTH, H .
J.
von
(1783~ı835)
Asia polyglotio, Paris, 1823.
i. N. B e rez i n 'e göre
(aş.
bk. ). Asya kavi"rııl e rinin tasniii tecrübesini - yapmış ~Ian KI a pr o t h eserinde 14 türk kavmi zikretm:ekte, fakat esere ilave edilmiş olan atlasla 23 türk şivesine ait lugat malzem'esi vermektedir. Müellif, şivelerde"n bahsederken, gramer ' şekil lerine yer verfll:~miş •. yalnız lugat araştırmaları ile iktifa etm i şfir. Çok defa telaffuzları" bile h at~ h olan bu lu gat malzemesi,. şivelerin b~zı hu~ . süsiyetlerini göstermekle beraber, bu nl arı birbirinden ayırt etmeğe kafi g~lm edikindenl bu müellif d,e türk şiveleri için bir tas.nif sistemi VÜ~ cüda getirememiştir. Esere eklenmiş · olan dil atlasında (s. XXVI-XXXIX) tür~ şiveleri Ş!l şekilde sı ralanm~ktadır.
1, Uygur
2. Kazan 3. Başkırt 4, M i şer . 5. Nogay
6. Tobolsk . 7. Çaz 8. çulım
"9. Venisey K uznetsk ıı. · Baraba. 12. Kaı . baz 13, Teleüt 14. Yakut ı 0,
15. Kırgız 16. Hive
Tiltk
.şivelerini n
tasnifi
67
21). Kızılbaş 21. Kaza!) 22. Osmanlı
17. Türkmen 18. Karaçay 19. Kumık 23.
Çuvaş
4
BAL 'BI, Adriano ( 1782- 1848)
Atlas ethnographiq:u: du globe, Pa ris, '1826.
i. N. B e rez i n 'in, tasnifindeki esaslar hakkında 'izahat vermeme. ;sine, şivelerin guruplara taksimini hatalı ve malzeme bakımından pek tatminkar bulmamasına raR'men, B a i b Wnin, kendi d evrine göre, oldukça .istifadeli bir tasnif yapmış olduğu anlaş ıiinaktadır. ' A. B a i b i türk şivelerini 'şu şekilde guruplandll'mıştır. ' i. TORK DİLı
1. Uy'gu r 2.0s 'manll a. Rumeli h. Anadolu 3. Ça ga ta'y a. Özbekler b. Aral veya Kongratlar 4.
Kıp çak
a. T uralı tatarları b. Çazlar c. Başkırt l ar d. Mişe rler c. Kara-KalpaJ{lar
5. Tü r 'k ni e,n a . . Türkistan tü~m en l e ri b. Kabi l türkmenleri c. Iran türkmenleri d. Türkiye türkmenleri -
..
R. · Rahmeti Arat ı. Anadolu türkmenleri 2. Begdelil~r B. Novar . ı. Urukılır.
YÖrük.
5. Mutua1i1er
e. Rusya türkmenleri
6.
Kafkas·Tul'l:alı l ar
a. Basiyan ı. ~.
ABII Buiyanlar veya Balkar Karaçay . 8. Qerige veya Qegem
b. Nogay .c. Kumıklar
7.
Kırg ı z
a. Burutlar b. Kazak. . Kaysak 1. Büyük Drdi! 2. Orta Orda 8. Küçü k Orda
8. Cenu -b i Sibiryaldar a. b. c. d. e. f.
g. h. i. j.
k. ı.
m.
çulım, UranQat veya Tutal Baraba, Barama veya Barabalılar Kuznetsk veya Verbo-Tomsk. Abalıhi.r Kaçlar. Kaşkalar veya Kaçalılar Kanzaglar Yarınar veya Yarınh lar Yastalar veya Yastalılar Bobtalar veya Bahta lılar Tuba lar, Tubahlar veya Kırgıstar Beltirler .~_ $oyon lar< Birüsler Teleütler. Tölötler
li.
YAKUT DiLI
LLL.
ÇUVAŞ
DIU
'rürk
şivelerinin
.9
tasnifi
5
PAL MBL AD, Wilhelm Fredrik (1788-1852} Geogrophische und stalistische Ephemeniden, 1827, X1X, 225-240.
i. N. Berezin'e. göre, daha
geniş bir tasnif olmakla beraber,
.A cl e i u n g tasnifindeki hatalar burada da mevcuttur:. Uygur, Azeri ve Kazan şiveleri ile yakutça unutulmuştur.. Müellif tasnifinde dil hu- . sfisiy etlerin e dayanacağı yerde, daha çok kavimleri n tasnifini yapmıştır. Pa ı m b i a cl 'ın tasnifinde türk kavimleri şöy l e bif. s ıra takip .etmektedir. I.
AS IL füR K LER
ı. Osmanlılar 2~
Türkmenler 3. Özbekler 4. Kara-Kalpaklar S. Sibirya türkleri (veya tata rla rı) a. Turaİılar b. Tobolsk tatarları c. Tura ta tarları d. Tomsk tatarla rı ' II. KAR I Ş IK TüRKLER
1. Nogaylar a.
As ıl .
Nogaylar
1• .BLleult 2. KuodLlr 3. Kııbul-ı 4. Naourous
b. Basiyanlar veya Kuca ı. Karaırsy
2. Çerire 8. BII9iya olar veya Ba lkarla r
c. 2.
Kumıklar
Ba ş kırllar
tatarları
R. Rabwl!li Arat
a . Nogay • b . .·Sibirya başkırtları c. Kazan başkırtlan d . Osa başkırtları 3: Mişerl' er Kırgızlar
4.
a. Büyük Orda b. Orta Orda c. Küçük . Orda 4. III.
TÜRKÇE
Çolımıdar
KONUŞAN, FAKAT TÜRK ASLINDAN PLMAYAW KAVIMLER
.1. Tubalar
2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.
Teleütler Barabahlar Çuvaşlar
Kuznetskliler, Abahlar Kaçalılar Yarınar
veya Cannar
Bohtolar Kaydınar
Beltirler Sayanlar Birüsler
6 Joseph, von (1774-1856)
HA MMER,
i. Billliotheca italiana, 1825 (Decembra), s. 364 - 365; II. Wiener }ahrhücher der Literatur, 1827. XXXVIII. s. 16-17; III. ayri. esr., 1839. LXXVI, s. 189-191. Muhtelif vesilelerle bu meseley.e temas et mi ş olan müellif. aşa~idaki s ırada n da anlaşılaca~ı gibi. gittikçe derinleşmiş ve i. N. B e rez i n 'e göre, bütün ku"SurIarına rağmen, diğerlerine nisbetle daha vazıh bir sistem vücuda getirmiştir . Şive guruplarının karışık olması , bazı ş .ive
Türk
şivel\!rinin
tasnifi
guruplarında
daha küçük zümreler zikredildiği halde, Sibirya şivelerinin gç;sterilmemesi, .Azeri şivesi ile, istifade 'ettiki : malzemeye rakmım.. komancayı tasnife almaması ve kırgızcanın ayrı" bir gurup halinde alın mış bu}unması, tasnifin başlıca kusurlannı · teşkil eder. H a m ın e r 'in gittikçe mektedir. ı.
inkişaf
eden tasnifi
şu gurupla rı
ihtiva "et..
(1825) 1. ça~atay;. 2. Türkistan, 3. Kıpçak 4. Kırgız
ll. (1827) ı. Uygur 2. Özbek 3. Türkmen 4." Kıpçak 5. "Nogay "6. Osmanlı 7. Dağıstan 8. Sibirya " 9. Kırgız
lll. (1836) A.
" Kıp çak ı. Kırım
2. Kazan 3. A stır"han 4. Nogay B. Büyük 5. 6. 7.
C.
ve küçük Buhara Uy gur vey~ çağatay Özbek Türkmen
Dağıstan
8. Dağıstan 9. Kaytak ve Kara-Kay tak 10. Kumuk ve Gazi-Kum'u k 1 ı. Kuvıç 12. Kara-Kalpak
.'
R. Rahmeli Arat
D.
K ırg ı z bozk ın
13.
E.
F.
,.
G. .
Kırgız
Sibirya 14 . . Ç u vaş 15. Yakut 16. Başkırt AnadolQ 17. Osmanlı Avr upa 18. Osmanlı, Rumeli
~
7 BEREZIN , lIya Nikolayaviç [E. Berezine] ( 1819 -1896)
Recherches sur lts dİa/ectes musıilmans. i. Systeme des dialectes turcs (Kazan, 1848), 95 ( Ay rı basım halinde çıkan b u eserin aynı isim al tında inti şar eden as lı için bk. Uçentya zapiski iz dav. imperalorskim kazanskim universitetom, 1849, Kazan, 1848).
s.
Önce Kazan ve sonra Petersburg üniversitelerinde profesörlük . olan müellif. 1842-1845 yıllarında, Kazan üniversitesinin yardımı ile, şarkta yapmış olduku ilmi ara ştı rm a larda t: müslüman şivelerini) (l. türk şiveleri sistemi, 2. yeni far s şivelerin in sistemi, 3. yeni arap şiveler ini n sistemi ve 4. türk dili üzerinde araştırmalar) tetkik etmiş~ f il". Müellifin y ukarıdak i eseri bu tetkiklerden elde edilen neticelerin ilk kısm ını teşkil etmek tedir. B e rez i n eserinde, · türk kavimleri sr..asında bizzat yapmış olduğu tetkiklerden başka, türkçe basm a ve y~zma eserler ile d aha evvel yapılmış olan' tas nif tecrübelerinden de iStifade etmiştir (bk. ı. J. Ch . Adelung, 2. E. A d e lun g, 3. H. J. Klaproth, 4.A. Balbi. 5. W.F. Palmblad ve 6.J.v. Hammer; bu müelliflerin tasn ifleri hakkındaki malümat B e rez i n 'in bu esrrinden alınmış tır) . B ere. z i n 'in eserinde, türk şiveleri .üzerinde .daha önce yapılmış. olan tasnif tecrübeleri kısa bir . tahlil ve tenkide tabi tutulduktan son-o Ila; kendisinin va r mış olduğu neticeler hulasa edilmektedir. Burada türk şiveleri, ı. eneski ve en yeni Ça~atay veya şark, 2. Tatar veya Ş i mal ve 3. Türk veya g a r p olmak üzere, üç gurup içinde e tmiş
T.ürk
şi v elerinin
tasnifi
10planmakta ve b unları birbirinden ay ıran ba ~ lı ca hususiyetlere işaret .edildikten sonra, bu g uruplara ' dahil şivelerin hususiyetleri .üzerinde ·durulm ak tadır. 'ı. ÇAGATAY VEYA ŞARK GURUBU (TüRKISTAN)
Bu guruba dahil türk şiveledni diğerlerinden ayıran başlı ca husu• .siyetler şunlardır: ı. d · yerine i· (temir cdemi n ). ·z yerine -s (bar:' mas _gitmez "). b ve p yerine m ( yaz~rm ı z.....:..yazarbız 'yaza rıu) sesle'rinin bulunması; 2. hal-i hazır için -{Ir, · er, -ur -ür, ·ır , -ir eklerinin ikullanılması;. 3. gramer şekillerinin ' daha ıIz Qlması ve kaideye . daha. .az tabi tutulması ; 4. di ğe r gurupl arın kind en farklı gramer şekillerine "tesad üf edilmesi ve · 5. eski türkçe ' kelimelerin daha çok ' muhafaza -.edilmi ş
olması .
Bu guruba
şu şiveler
dahildir:
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Uygur Koman ça~atay
Ozbek Türkmen (Tü rkistan ) Kazan (yazı d ili)
II. TATAR 'VEYA Ş I MAl GURUBU (KıPÇAK)
Edebi mahsüller
bakımından
daha fakir olmakla beraber, gramer gurubundan pek geri kalmayan bu gurupta bilhassa şu hıısusiyetler zikre d eğer: ı. ya, u ve ne seslerinin· · çokluğundan : ileri gelen telaffuz tatlılığı; 2. bir çok seslerin değişik · şe'" 'killerinin bulunması: 3. kaideye uymayan gramer ~ekilleri nin mevcudiy.eti: 4. ha!·j h azır için, muzari -r yerine, -a, · e gerundium şeklinin "ku ııanılma sı ve 5. diğer guruplarınkind e n farklı gramer şekillerinin
:şekilleri husuş unda çağatay
bulunması.
Bu guruba
ş u şiveler
dahildir:
1.
Kırgız
2. Başkırt 3. Nogay 4. Kumık 5. Karaçay 6. Mişer . 7. Sibirya
R. Rahmeti Arat
III . TÜRK VEYA GARP GURUBU
Edebi mahsuller bakımından çok zengin olan bu gurubun başlıca', hususiyetleri şunlardır: ı. tel.lffuzun latif, tatlı, c;lo~ru ve 'ünlü ahengiı:tin tam olması; 2. gramer şekillerinin çok, kaideye uygun ve mazbut bulunması; 3. -" isim-fiil şeklinin ha.l.~ hazır ve diğer zamanlar için. 'kullanılması; 4. arapça ve farsça kelimelerin çokluğu ve eski şekille· rin daha az muhafaza . edilmiş bulu'nması. Bu guruba şu şiveler dahildir:' 1.
Dağıstan
2. 3. 4. 5.
Azerbaycan Kırım
Anadolu Rumeli (1stanbul) 8.·
RADLOFF, Wilhelm ( 1837 -1918) ·
Phonetik de" 'nö"dlichen Tü"ksp"achen, Leipzig, 1882 - 1883, II, s. 280-291 (Cap. XVIII): Classification der tü"kdialecte' nach den' phonetischen E"scheinungen. "Ses hususiyetlerine göre, türk şivelerinin tasnifi, başlığından da anlaşıldığı gibi, Ra d i <> ff tasnifinde. esas olarak, ses hususiyetlerini ele almakta ve bunları önce guruplara ve sonra bu guruplara dahil şivelere gere sıralamaktadır. Türk şi\'elerinin mühim bır kısm ını bizzat tetkik etmiş olan müe.JIif eserinin bu kısmında ancak tasnif için mühim gördüğü hususiyetleri bir araya getirmiştir, Muhtelif şivelerdeki seslerin: durumu hakkında daha etraflı bir fikir edin~ek için, eserin bütününün göz Q,i lünde bulundurulması .zarUridir. Bu arada muhtelif şive ve şive guruptanna dair verilen geniş qıalümatın dahi aynen tekrarlanması, tasnif tecr:übelerini bir araya toplamak gayesini güden bir yazının hudutla~ 'nm asmakla beraher, şivelerin tasnilinde ses hususiyetlerinin ehemmİyetinden dolayı, faydalı görülmüştür.
I. ŞARK ŞIVELERI
Müsavi haklara sahip ola~ a, e(.€), o, u,
a, ,; i.
·ünıüleri. a~ız. boru ..
Türk
şivelerinin
7.
tasnifi
sunun durumuna .göre, her birir.de dörder olmak üzere, art - d ama k (a,o,ı, u),' ön - damak (e:.ö,i,ü). diş (a,ı. ~.i), duda.kfo,u.ö,ü) ve bunun genişleme ve darlaşma d~receIerine göre de g. e n i ş' (a, o, ô) ve dar (I. i, u/ü) ü,nlülere ayrılır (ge:niş-diş-art.damak~a, geniş dudak-art-damak - O, geniş-diş-ön·damak ....:.e. geniş-dlıdak-ön damak - ö, da· r - diş-art·damak - I . daı-dudak ,... ön-dama k - u, dardiş-ön-damak -i. dar-dudak- ön·damak - ü). Ön-damak benzer- liği ile şartlanmış olan muntazam ünlü sırası mevcuttur. Orta durumda bulunan tek ön·damak ünlüsü - i 'dir (msı' attıga < atligga _ atlıya>, yığan < yıgğan cyığan» . Geniş ...... diş-art-damak o.' nun kendisinden sonra gelen dar ünlülere zayıf tE?'sir ' etmesine mukabil (msı. (, 'dan sonra umümiyetle i. bazan u), dudak";""ön-damak ünlüsü ol~n ö, kendisinden sonraki dar ünlüyü kuvvetli ·te'siri altında bulundurur (msı: ö 'den sonra daima ü). . , Başta ve' sonda yalnız sadasız ünsüzler. (msı' ~aro't < ri.l~. gorod eşehip, Feyrem < beyrem < bayram (bayram» ve ortada • . ünlüler arasında; ya l nız sadalı patlayıc ı sesler (!Dsı' if. yerine g, t yerine 'd, p yerine b• .ş yerine ji ç sesi. t ş telaffuz edildiğınden, sadalılaşmaz: içip riçip . , pıçak ebıçakıt, paça < pofşa < plidişah) bulunu.r . . Üıııü ile . başlayan bir ek geldiği vakit, . sondaki patlayı cı sadasızlar daima sadalılaşır (msı' ot-~dı cateşi>, ' at-adım cahm>. sal ~sodayn c satayım». Her ikisi de ünsüz olmak şartı ile. 'ortada sadasız çift ses bulunabilir (msı' olf.lf.an. cakan>, safr.la- < safr.la- "'saklamak. , o~lıii <~lf.mii cakun» . Hece sonunda 'n , in, ii sesleri bulunduğu vakit, bunu takip eden he· cenin başındaki p sesi m olur. Kalın ve ince i sesi bulunur.
e,
+
1.
Asıl
Altay
şiveler . i
Geniş .
du dak ünlüleri o ve ö her hecede ,bulunabilir; o daima o 'dan geniş ünlülü ekler dört türlü dekişikliA'e (a, e, .o, ö) tabi tutulur. -Diftonglardan ancak · y-diftongu buluçu r (msı' uy "(sığır ~, uylf.ta.' cuyumah). Uzun ünlülerden ii, e, i ·s esleri aş.·yk. aa, eeı ii gibi telaffuz edilir (msı' sa L = saal < sogal < saJ:,al, fr.li.n = fr.aan < fr.agon)"; · uzun l bulunmaz ve bunun yerine i kullanılır . Son hecenin hafif ünlüsü kendisinden sonraki art"dil sesi ile birleşirse. daima uzun ii. ve il ünlülçri meyd~na gelir (msı' otiii ailıg c:atlı > , itfil< ,i tlig «itli. ). Mürekkep ön-dil sesi olan ç, sada lı şekli bu~ ' l unmadı~ı için, ' ortada, ünlüler ~ ara sında, sadasız şeklini muhafaza eder (msı' içip ciçip>, pıça~ cbıçab, fr.oyçu «koyuncu». Ortada, ön-damak ünlüleri ' arasında, . art· dil seslerinden yaIRIZ g sesi bulunur. Patlayıcı ve basit sızıcı sesler, iki ünlü arasında sadasız şekillerini muhafaza ' sonra,
ii 'ise ö 'den sonra gelir ve böylece
<
R. Rahmeti Arat
76
ederlerse,
ikizleşirler (~~,
geti .. yedi"
kk, pp, tl, ss; msı. ekki = eki dki" yefti = a/bassun = alm asun "almasın'), Sadasız art-dil sızıc ı !J.
bulunmaz. Sadalı I, L, n sesleri, sa.dasız ünsüzlerden sonra -t ve diğer ünsüzlerden (m, nı if ii) sonra - d olur, ·çift ünsüzlerden rı, rL-
sadalı
ses leri ortada değişmez (m~L If'lrltk., ~arlii < ~a.rlig (kar!ı'P, erlik <şeytan'ı . er/il < ederlig ("eye~li'). . Oosüzlerin durumu için bk. b ir de 370 -:- 375.
a . . Altay
Dudak ünlülerinin
şivesi
benzerliği
çok kuvvetli olup, ü 'den sonra daima btilunur. Çift ünsüz pJ:. ortada J:.p olur (ms~. ökpö <:: öpkö a ciğep, ya/:.f#:m < gapJ:.rln
ii gelir.
Baş~a yarı-ünlü y -
b.
Teleüt
şivesi
Dudak ünlülerrnin benzerliği daha zayıf olup, ü 'den sonra daima e gelir. Başta y' yerine y'(=dy) bulunur. Sk.bir de ünlüler için - 5 - 9 ve ünsüzler için -181,252,407-409, 435 ... 2.
Baraba
şivesi
Dudak ünlüleri benzerliği, Altay şive lerininkine nisbetle, daha o yalnız ilk hecede bulunur. ö ve ü ünlülerinin te'siri ~arklıdır. y-diftongdan başka, geniş ua üe (msı' uo~ cufak>, uol- ckır mak ı l ve dııdak eü (msı' leüdir- <' tegdir- cdeydirmek>, leübe . töbeı) diftonglarına da rastlanır. Son hecenin hafif ünlüsü, son art-di!' sesi birleşirse, asıl Altay şivelerinde olduğu gibi, daima uzun u, II olur. Onsüzlerin baş, son ve ortadaki durumu Altay şiveleri nde olduğu gibidir; fakat burada sonda sada lı z sesi bulunur. Altay şive l eri n deki 'g yeri ne g, ç (= t + ş) yerine ts (başta ve sonda) ve dz (ortada ünlü ve sadalılar arasında) geçer. Baraba şiyesinin diğer bir husüsiyeti de canlı eklerin başındaki I, n seslerinin, kelime sonundaki sadasız ünsüzlerden sonra bile, muhafaza edilmesid ir ve bu bakımdan şark şiyeleri arasınqa ayrı bir yer işgal etmektedir. Bk. bir de ünlüler için - .ı 1 ve ünsüzler için . - .252, 415 -416. zay ıftır;
ile
3.
Şimal!
Altay
şiveleri
Dudak ünlülerinin benzerliği bakımından, Baraba şivesine ben'zer; o yalnız ilk hecede bulunur. ö ve ü ünlülerinin te'sir kuvveti farklıdır.
şivelerinin
Türk
tasnifi
77
Kelime sonunda art-dil sesi g" bulunur. Mürekkep ön-dil sesi olan ve c olm}ık üzere, h~r iki şekli ~eveuttur. Art-damak-burun sesi ii ortada, çok defa, g sesi ile. de~işir (msı' Leb. lügey (çi~t·çiftJ = Alt. tünöy), s.adalı n, i sesltri sadasız ü·nsüzlerden sonra - t, burun sesi olan:n 'den sonra - d ve n, m seslerinden sonra - n ~olu~; sadalı g, r, i seslerinden sonra ise - de~jşmez.
ç 'nin," ç
a.
Leb ed
şivesi
Altayeadaki mürekkep ön· dil sesinin burada, sadalı ve sadasız olmak üzere, ' her. iki şekli mevcuttur: kelime başında, sonunda ve sadasız ünsüzlerden sonra - ç; ortada ünlüler arasında ve sadah ün· süzlerden sonra - c. Altay şivesi nde oldu~u g ibi, Lebed şivesinde de başta y - bulunur j fakat bu sesi takip eden ünlüden sonra nı ii, m seslerinden biri bulunursa, bu y sesi daima n (ny) sesine inkılap eder (msı' naiiıl·.:;:yanıl- (yanı lmak "
< "yanıs
nanrnur < yanrnur . ya~mtir J . nanıs
(yalnız', nan' < yan- (geri gelmek, dönmeb). Bk. bir de ünsUzler için - 179; 410-411 , 436.
b.
Şor' şivesi
Başta ve son da ç sesi yerine daima ş ve ortada, Lebed şivesinde oldl!kU gibi, c _bulunur. Kelime başında, Altay ve Teleüt şivelerindeki y ve y' sesleri yerfne." daima ç kullanılır (y- yerine n ile telaffuz edilen sözle! haric j bu n sesi Lebed şivesindeki ~ sesin~ tekabül eder ve bunu takip eden burun sesinin kayboldu~u sözlerde de . muhafaza edilir). Bir çok kelimelerde ilk hece sonunda, Altay şivesindeki y yerine, s ve ortada, ünlüleri müteakıp, z sesleri kullanılır (msı' aza~=aya~ (ayak _, ~ !l zm = lf. oym . kayın', pos=pog (boy -, tas- =
loy-
Bk:. bir de ünlüler için 4.
ı 1 "e
ünsüzler için -182, 276, 410-411,437.
Abakan
şiveler i
Dud-ak ünlülerindek'?benzerlik derecesi zayif ve de~i'şik.tii" r oqiaı- . nız ilk hecede ve ö .yalnız ilk iki hecede bulunur (msı' ~ra (çukur, h e nd ekı, ökpöde . ciğerdn, Oc/ö.'i • bo~az. j fakat aym şahıs bunları ara, ökpede ve 6des şekillerinde ~e söyleyebilir). Abakan şive ler inin bir husasiy~lini 9~, diğer şiveJ e ı:de r~stlanmayan, uzun ~'nın mevcüdiyeti teş~i hede[· (msı' ~rrf < ~ 'rı iiı .yanı, kenan -, [uli < tufınz (örgüsü _). Sadalı ünsüzlerı:!en ön ce, ortada ve sanda bir sadalı g ( = g ) ve
R. Rahmeti Arat
78
eb ( -e\7 - ) kelim esi nde de · bir' sadah b bulunur. Kelime başında y sesi yerine, Şor şivesinde oldu~u g ibi, n sesi geç~r; bazı keli melerde ise, başta - $ ve ortada, Şor şivesinde olduğu gibi, :z sesi lunur. Sk. ,bir de ünlüler için - 12- 14, ünsüzler içiq-376.
bu-
ııı . ASIL ABAK'AN ŞIVELERI '
tık hecede e daima çok kesin olarak telaffuz edilen
e sesine
in-
. kılap eder, fakat bu değişme ünlülerin sı r al anış ma te'sir etmez. 1.
Sagay
şivesi
Kelime başında, Altay şives ind ek i y - yerin"e. Şor şivesinde olduğu gibi, daima ç bulunur. Kelime başındaki ç ve ş sesleri yerine s sesi geçer . Ortada, ünlüler arasında, Altay ş i vesi ndeki z ve j ye:rine, z sesi kullanılır. Ortada, . Altay şivesindeki ç yerine, daima sadah c bulunur. Sk. bir" de ünsüzler için -18S, 377-379, 410- 41 1:. 437. 2.
Koybal
şives i
Kelime başında, Altay şivesi nd eki y yerine•. daima y' ( = Iy) ; s, ş ve ç sesleri yerine - s ve z, j ve c sesleri yer ine de - z kullanılır. ~~ ve ~p guruplarındaki sesleri n yerleri dekişir (s~ ve p/f. ). Kelime başınd a k i y ses i, ilk ünlüyü n ve ii sesleri takip ettiki vaki t, n sesine : inkılap eder ; il k ün!üyü m ses i takip ederse, m olur (msı' mumurtlf'I = Sag. numurtJ:.a
Kaça
şivesi
Kelime başındaki ve sonundaki bütün sesler Koybal şivesi nde olduku gibid ir . Koybal şi vesi nd e ortada, Altay şivesindek i ç sesi ne tekabül eden z yerine, aslında önceki hecen in sonu ise - z, aslında sonraki hecenin baş ı ise -J (d y) sesi geçer. ve p~ gunıpları , çok defa, olduğu gibi muhafaza edilir . .. Sk. bir de ' ünsüzler içi n - 186 ..
'5*
·4. Yüs ve
Kı .zd
şi, ves i
Ünlülerin durumu " şimali Altay şivelerind e kine benzer. Ortada. Altay- şiv.es i nde olduğu gibi, daima!J bulunur. Sonda, z ve Ş se~ l e ':i
'fürk
şivelerinin
79
tasnili
-yerine, ekseriya s ve orta.da z kullanılır. Altay şivesinde kelime ba' şındaki ç s'esi Kızıl şivesind.e de ll}evcuUur; ortada, bunun yerine, z, .ç ·ve c s.esleri geçer; sonda ise, yalnız ş sesi kullanılır .. 5.
IÇ'üerik eÇ 'o llm)
şives .i
Onluler ve unlü ·ahengi bakımından, şimali Aitay şiv~lerine yakın ' ·olup, geniş ua (-au, O, ii yerine) ve üe diftonglanna sık tesadüf edil· " mesi ,bu şivenin bir hususiyetini teşkil eder (m sı. ua '= ii~ !lU, agu -
<
80
R. Rahmeti Arat
7.
Karagas
' şivesi
Ünlüler ve kelime köklerinin sonundaki d ve t seslerini,n durumU'. Soyon şiveşinde 'oldu2"u giRidir.. Ortaqa ünlüler arasında s ve Ş ses· lerinin bulunması, ~ ve . g sesleri yerine, sızıcı h ve ortada b yerine/ sesinin ' geçmesi Karaga.s şivesinin dikkate değer hususiyetlerini teş kil eder. Bk. bir de ünlüler için - lS,' ünsüzler için - 184, 253-254. 8 . .uygur
şivesi
ÜnlÜıerin durumu bilinmemektedir. Dudak ünlülerinin benzerli~~ Soyon. şivesindekine yakındır. Soyon ve Altay şivelerinde oJdu~u gibi, sadalı ve sadasız ünsüzler purada da bulunur. Uygur şivesinde .de, Soyon şivesindeki 'gil?i, muayyen kelime köklerinin sonunda t veya' d sesine tesadüf edilir. Canll. eklerin başındaki i ve n sesleri, ünsüz ile biten köklerin sonunda... değişmez.
Bk. bi r de. ünsüzler için - 187.
. ıı. - GARP
ŞIVELERI.
i sesi, ön-damak i ve art-damak i olmak üzere, iki 'ünlü halinde. bulunur; uzun i orta durumdadır . Kelime başında hemen-hemen , yalnız sadıisı'i art-dil sesleri ~, le ile umurniyetle ön-dil sesi t ve bıizan da, nıidir olarak, sadıilı d bulunur; diğer taraftan sadah dudak sesi b umumi olup, nadir olarak sadcisız p sesine de tesıidüf edilir. Ke.1ime sonunda yalnız sadasız patl ayıcı sesler bulunur. Art-dil ve dudak sesleri ortada daima yumuşa tılır; kelime ' sonundaki t sesi ortada da sadasız şeklini muhafaza eder. Kalın ve ince olmak üzere, iki i sesi mevcuttur_Kelime başında; or·' tasında ve sonunda $, z ve Ş sesleri bulunabilir. .
1.
Kırgız
şiveleri
, . Şark şivele~iiide' lölduğu -gibi .. bu şivele'rde~'de sekiz asli ünlü mev-cuUur. ıık· hece'd eki e sesi, Abakan şivelerindeki gibi, e olur. Ünlü: sırası çok muntazam bir s;raya tabidir. ö sesi bütün hecelerde . bulu·· nabilir; ·ü sesinden sonra - ü ve ö. ·ö sesinden sonra -:- Ö ve ü bulunur. Dudak-art-damak ünlüleri olan o ve u seslerinden sonra daima u sesL gelir.
Tür.k
şivelerinin
<81
tasnifl
Sadalı ünsüzlerden n, i sesleri, sadasız ünsüzlerden sonra da.i~ ma. i ve sadalı ünsüzierden sonra ise, d olur. Sonda sadalı ü·nsüzler~ den ancak z ve j sesleri bulunabilir. Birleşme yolu jle. kelime ortasın .da sadalı çift ünsüzlerden ~g, zg, zd ve ·zb ·sesleri · vücüda: gelebilir··; bit i şik terkiplerde bd seslerinede tesadüf edilir.: Canlı ekleri n başında p (ünsuzlerden son~a) ve m Lünlülerden sonra) sesleri detişik kull anılır •. Sk. bir de ünsüzl.e r için - 412 - 41 3. 438.
a.
Kara- Kırgız şivesi
o sesi he r · hecede bulunabilir · (Altay şivelerinde olduku gibi).ck sondaki art· dil sesi son geni ş ünlü· ile -0,8 ve dar ünlü ile - il, il şek linde bi rleşir; · bu şekilde .vücüda gelen o ve ;:; seslerinin dudak: ben· zeriikleri ·yoktur: Altay şivesinde olduğu gib i, burada da mürekkep::ç .sesi bulunur .. Kelime başmda il sesi mevcutlur. Sk. bir de ·ünı üler .için -16 ve ünsÜzler için -176,255,315,386·- 388.
.
b~
Kazak · Kırgız
şivesi
Gen i ş dudak- art-damak ünlüsü olan o ancak ilk hecede bu1ı:ınabi
jir (bolgan4a
=
Kara - Kırgız bolgorıdo
(olunca, olduku vak.ib,
*01!D~
~ K;:ı.ra':"Kırg1z If.ono/r.
dudak diftonglarından au, eü, au, öü diftonglan bulunur. Kara- KırglZ .şivesind~ki ş sesi bura:da s ·sesine · ve ç sesi ise. ş sesi ne inkılap eçle[.; · k~liml:! bıış l I)(iaki y sesi yerine, burada c bulu nur. B,k . b'ir de ünlüler için - 1.7 ve ünsüzler için - 175, 255, 3t~ . 382-385.
c. Henüz iyice
Kara-Kalpak
şivesi
araştırılmamıştır.
2. lrtiş
şiveleri
" frtiş şiveleri ünlüler .bakımından umu"uıiyelle -şimali Altay şiveleR ninkinin aynıdır; dudak benzerliği · değişik olup, o ancak ilk hecede . bulunur. Burada kökteki· · ünıüler değişmesini n bir ; ·çok ,.iıl er,ine ·tesadüf .edili~ (e > i, o :> "ll., ö> ü, ll. . .-. Kelime başı nda " y sesin in durumu Altay şivesindekin e benzer .. Al. ·tay şive sin deki ·ç sesi. çok defa is olur· ve iki · ünlü. arasında · d a · '.sadasız şe kli ni muhafaza eder. ·S onda .yalnız sadasız ön-dÜ sızıCi· s , ve
i>:
Türkiyat
Meemuası ~;,.G
R. Rahmet'i Arat
18~ ,
·ş-bulunabilir. Ünsüzlerden 1)., hı c seslerine ancak yabançı kelimelerde t6iadüf edilir. Sadalı 'ünsüzlerden i ve n sesleri, her durumda, mu- o 'halaza, edilir. . Bk. bir de ünlüler için - 2'2 ve ü'nsüzıer ' için - 174, 252, 31"5,.· 4.15-'-416.
a.
Turah
şivesi"
Ünlülerin durumu bakımından, Baraba şivesine benzer. Köklerde' cl.> ü ve e>"i değişmesi umümiyetle tamamlanmıştır. - ç sesi her ,' ri~d~ olmuştur. .
ts
b. Kurdak
şivesi
Ünlüler bakımından, Turah şivesine benzer. Dudak ' diftongları au, ' .ü (sonu~cusu çok defa Kaz;:ı.k-Kırgız şivesindeki aıı yerine .kullanılır) 'şiveninbir hususiyetini teşkil eder. - ç sesi um'ümiyetle 'muhafaza edilir. Ortada çift-ünsüz gl bulunur '( diğer garp şivelerinde if sesi, i önünde .. çok defa
ünlüleşir).
c. Tobol ve Tümen
şiveleri
. .. Onlüleril"l: durum.u bakımından, gaı'bİ Rusya Tatar şivelerinin he,.men-hemen .aynıdır ', o> u değişmesi umuriliyetle tamaİnlanmışbr . .- ç '>is ··ta!llamiy!.e .y'erleşmiştir. Bk . ..bir .de ünlüler için --:- 22 ve ünsüzler için 3.
Başkırt
174.
şive, si
kökünde o > u, Ö > ü değişmesi tamamlanmıştır. Ekierde ap e, I, i, u, ü bulunabilir. Şark şivelerinde kelime köklerindeki ' e burada, e· ve ,i olmak üzere, iki şekilde, i ise '- i şekii~de bulunur. ç sesi her durumda ön-dama:k s sesine inkılap etmiştir (msı' sil{tı .< Çl~iı, . s~1f. < ça~, sus~~ çUr~"l )._ BaştaH y sesi j (önüne 'ç ok hafif teJaffuz edilen bir "i eklenmesi ile J olmuştur; Keli~e
<
Bk. ~ir de ünlüler içi~ - 26 ve ün~üzler için.- 173,256,315, 380-381. a.
Ova Başbrt şivesi
Kelime: başındaki s sesi yerine, diş,."arasi sızıcı :i,'. sesi geçmişti r .~msL iin < sin esen', ı.}z:<: siz ~siz'" i Of.ç.lc:- .saklam<.ık~).
Türk şivelerinin tasıiifi
"b.
<
Kelime _ başındaki sin ~sen', .hizge
$
.,.
Dağ Başkırt '_şivesi
sesi yerine, .nefes h s~si .geçmiştir · (. m~l. hin <size' him < sarı (sarıı, halç.la- < sa~./a
< sizge
-.:"saldamak... ). 4.
Volga veya
şarki Rusyaşiv~ıeri
Kelim'e kökünde o > U, U > g. ö > ii, ii > if,i > i ve e > i de· :ğiş~eıeri tamamlanıtııştır. Dud.a k benzerliği yalnız L.J. ve if ünlülerinde ibulunur; bu seslerden sonra geniş ünlülerden ancak a, e bulunabilir. 'Dudak diftonglarından au, ei!- ve geniş"diHongiardan ua bulunur (msı' .ua~ " ~ ufak"J ~uala- (kovmab, yuaş ~ yavaş . ). . Ortada yı:m-ürilü v(~) çok yaygındır. Yabancı kelimelerde 1), h,J .0( sonuncuya, na.dir olarak, türkçe kelimelerde de rastlanır) sesleri bu_ .Iu~ur. i sesi, m ve' n "sesle"rinden sonra, çok defa n sesine inkılap_ .eder ;. canlı ekferin başında bulundukları v.a kif değişmez. Sonda sadalı -ünsü.zlerden z ve j sesleri, ortada ıse, çift-ünsüzlerden' zg, zg, zd, zb, .hz sesleri bulunur. . . . Bk. bir de ünlüler için' - 23-2~ ' ve ünsüzl~r için -172. 256, 315, · 391-392, 415 ~416. a.
Mişer
şivesi
o,
Kelime kökleri~deki' u, i, ii ..ünlüleri .kuvvetli telaffuz ~dilir. Baş ·taki y umurniyetle . muhafaza edilir, ancal: i 'önünde ön~dö.mak ls' se~ .sine inkılap eder (msı' yaş 'iyap, ya.I!:-a.u· etenbel», yu/ç.. · "yok .. , " · .!lul ayolı, yür(!k ekaıp'; fakat ts'"1n < yın < ytpln
c. S-im bii"
şi.vesi
Kelime b~şındaki y se.sinin durumu Kama şivesindeki , gibidir. ç ..sesi daima ön-da~ .. k ç sesi ş:!klinde' teıaffuz.edilir~ ··
R.
d.
Rabmııli
Arat
Kazan
şivesi
Kelime başındaki y ses i umümiyetle c olmuştur. ç sesi başta ·ve . . ortada muhafaza edilir; sondaki ç ise, ön-damak ç veya f şeklinde telaffuz 'edilir. e. K~lime başındaki
-
Belebey
şivesi
g, geniş ünlüler önünde - z, dar ünlüler önünde-
j olur.
f.
Kasım şivesi .
Bu şiven in başlıca husüsiyellerind~n birini art·damak seslerind en, k, g, g 'sesleri nin kelime başında ve ortasında düşerek, bunlar~n yerine, ses tellerinin ·kapanıp·açılmasından husfıle gele n ) sesi geçer' . (msı' )aldı <~aldı . kal!3p, 'ildl < ki/di .:geldb, )il'en < kitken « g idenı)_ Bu . şiv~ henü~ iyice tetkik edilme mi ştir . ~,
ııı.
ORTA. ASYA ŞIVELERI
Ünlüleri n durumu . umümiyetle şark şi' ve l eri nin kine benzer; fakat burada geniş dudak ünlüleri a ncak ilk hecede bulunur. Mühim huso.· siyellerden biri ni orta durumda bulunan tek bir i sesinin mevcüdiyet i. te şkil eder. . Kelime ' başındaki ünsüzlerin durumu garp şiveleri n inkine çok yakındır; yaln~z . burada sadalı art-dil g ve g seslerine daha çok tesiidüfedilir. Sondaki patlayıcı ~, k, p, t sesleri, fiil kökünün sonunda . bulundukları vakit, iki ünlü arasında sadalı l aşrrı.az. Ön-dil sın:::ı ses,lerinin durumu "Altay şivesininkine benzer. ç sesi her durumda muhafaza "edilir. Orta .A sya şivelerinin di~er mühim bir hususiyetini de tek. bir in ce i sesinin bulunması teşkil eder. Ünsüzlerden h, z, tl, c,. i sesleri kelime başında yalnız yabancı ."kelimelerde bulunur. Yabancı. kelimelerdeki f sesi bunun sadasız " mukabili olan p ile de~işlirilir' .( msı. paNip fii.ti~~). . Bk. bir de i1nsüzler için - 438-443.
<.
1.
Tarançı
şivesi
par ünlü i sesi. çift ünsüzle aynlmamış olan hiillerde, .ker:dinden. önceki o sesi ne te'sir eder (ve Q > e de~işınesi husüle gelir ; msı' etl<. ail calp; olesı < "alas! .. babası», 'eg'r < ag ı r - ağır :. ). Sondaki i daima. uzun i halinde bulunur.; "Sonda dudak 'ünlüs~ olan sesi bulunur. Ün-
a
Türk
şivelerin in
tasnin
85
~ü1erin s ıral anışı gay r-i muntazamdır ' ( ~sı. a 'dan sonra a , e, i , u, il. ses-o .Ierf gelebilir). ' . Sa'd ah r sesı her yerde kahn telaffuz edilir . Sondaki n sesi, ekin :başmda i sesi bulundu~u vak it, ben zeşme yolu ile, i olur (m sı' [l.iiller < k(inler, Iiiller < tü"nler, yürgeller < yürgenler '" yürüyenler» ); ii + i birleşmesi" ise, ii'; şeklini a lır ( m sı' köiinı köiili < köiiiili cgö'nülü -, ' aiin! < aiili < aniZi celbisesi. ). Ünlüler öıiünde r ve h sesleri. çok defa .dü şe r (m sı' ~iiligaç < ~arlıgaç, J:.iiga < ~o rg o, Qoa < ao/~; fak i'lt 'ıolaI .. halkp). .. . Bk. bir de ünl üler için' - .1 9-21 ve ünsüzler için - 170,257,315, .:\89-390, 414.
<
2. Henüz tetkik .,
Hami
ed ilm em iştir .
3 . . Aksu Henüz' t etkik
şi .vesi
şivesi
e dilm e m iştir.
4. Henüz tetkik .
Kaşgar
ş iv ~s i
ediln:ıemiştir .
, .5.'..çağatay
şivel· er i
Bu ş i velerd e i sesi, Tarançı ,şives inde o l du~u' gibi k e nd.İhderı · e'vvelki a sesine te'sir etmez. Bk:. bir de ünsüzler için =-171, 257. çağatay .şiye leri
ses
ba~ımından,
henüz tetkik
edilmemiştir' .
a. Ş imiili Sart şivesi b. ' Kokand -şivesi c. Z~refşan ovası şivesi d. Buhara şivesi e. Hive şivesi LV: .CENOP Ş IVELERI
Bu şivel~rde de, şa rk ş ivele rind e o l duğu gibi. sekiz ünlü mevcu.t tur. o ve ö ünlüleri yalnız ilk .hecede bulunur "ve u. ü ünlülerinde: olduğu gibı ; bunları daima dar dudak üiıiüleri takip eder. Ya.bancı kelimelerde çok defa ünlü 'ahengine uyulmaz; kalıiı v~ inte iinlüler
86
R. Rahmeti Arat
yan-yana ~ulunabilir (m sı' !isan, z.iya/et, ilıUyar). 'Uzun i orta durumda bulunur. Kelime başında sadah patlciyıcı g, d, b sesleri umumi olarak kullanılır. Sonda, sada lı ön-dil, sızıcı z ve sadalı art· dil' g. g seslerinden' başka.] bir de ' sadalı dudak ve öı:-dil b ve d sesleri'de kullanılır. Başta,. b sesi yerine, bazan dudak SIZIC I tl sesi geçer. ç' sesi başta, ortada sonda kl,s men c ile ' dekişir.
ve:
1. Henü~
tetkik
Türkmen
şivesi
edilmemiştir.
2.
şivesi
Azerbaycan
Bu şivede eü diftongu bulunur. Başta, art· ve ön-damak ünlüleri önünde, sadalı art-dil g sesi, umumi olarak kullanılır (Qrta durumda. dır); aynı ünlüler önünde çok defa k sesine de rastlanır (msı" garın' < !form, gayş < ~ayış. gd- < ~l-, KirlJ- <~ırl;.-, 'goca <ı;'oca . ihtiyap,. gol < ~ol, gice ve klce < keçe, köhne ve göhne, gizlen- ve kizlen-. ve . -J:.arış, *,orun-, künder- cgöndermek" kölge cgölge,). Soncla; kalın ünlülerden sonra, . çok defa Jı. ve nadir olarak, g bulunur · (msı' og < a*,~ logul; < tavuJ:.).· Ortada, t, s, Ş ve ç sesleii önünde, ~ ve k yerine, da. ima !J ve lı' bulunur (·msl. a'ı-tı < aJ:.tı , aalar- a~tar-. a'ı-sa- < a*,'s~-~ çörelJ' çi < çörekçi, eJı.' sik < ek~ik eflikip). 1+ t, benzeşme yolu iIe~ -lt, d+i ' dd, ii + l=nn, n+l=nn ve olur (msı' anna- < aiila-, tünne < tünle, agırrıJı. < agır-ltJı., kirli < kirli, errik < erlik ). Bk. bir de ünlüler için - 18 ve, ünsüzler için - 167,259,3.15,393,419.
<
r+I =-rr
3.
Kafkasya
şiveler i
Ses bakımından henüz tetkik edilmemişt ir.
4: . Anadolu Henüz iyic;e tetkik
edilmemiştir
ş i· veleri
(ünsüzler için
a. Hüdavendigar'
lık.
168, 258).
şivesi
. Kuvvetli nefesle telaffuz edilen art-dil kC ve yüz eder.
Il
sesleri i"le tema-
Türk
b. 5. . Kı r i m
Sadaıı sızıcı
Ş
şivelerinin tasııili
Karaman
ş i vesi ,
i v.e s i (Karaim telaffu zuna göre)
sesi Yarı.Ünlu J! şekline g irer (msı.· uar< J!a"r' < bo&..., Kelime başıpda, kalın ünlüler önünde ince ünlüler önünde ekseriya ~ g v.e nadir olarak k bulunur. ii sesi, şimU ş ivel er.inde o ldu ~u gibi, çok kalın telaffuz edilir. Başta ön-dil t ve '1"d seslerinin her ikisi de bulunabilir; fakat . d ses i daha çok kullanılır (ms ı' da,yan-, daş, deg-, dol-, diş, dil, düşM; fakat taş-, tip ", dip.>.. türkü). g sesi ortada bazan yolu!". n L . iil'dir . (m s ı' caiilı tl
*-.
~uM <.tle r.., < ber-).
< - I·
· ·
+
.
Sk. bir d e ünlüler için - 18 ve unsüzler için - · 166, 260, 3l..5. 393, 41 8. 6. Sonda, *-~. k, Ö'
g
Osma. nlı
şives i
ve g seslerinden başka, bir de yelile,şfT!,iş " ve
g sesleri . bulunur i .. ince ünlülerden sonra daima g kull a nılır (bazi ağızlarında bu· .s~s yeılje ş miş d sesine inkılap eder). Başta d sesi, i se~
sine nisbetle, daha çok g.e çer, g sesi or tada, · in ce ünlüler çok ."defa y oiur .( msı' deyil tegil, degirmen < tegirmen). Bk. bi r de ünlüler için - 18 ve ünsüzler ·için - 169.
<
Balkan
yarım-adasındaki şiveleri n
arasınd~
hususiyetleri henüz tetkik edil-
memişti~.
9
V A MBE R Y , Hermann (Armın Bamberger) (1532..,- 1913 i .Das "Türkentlolk in sehı'n en. elhnologi~chen und ethnographischen Beziehungen, [eipzig; 1885.
v
y
ii m b ·e r Ra d lo ff 'un tasflifini dil bakımından do ğru bu.ım akla beraber, heyet-i umllmiyesi bakımından tatmin ed ici bir tasnif sayma. m akta dır, Bu tasnitlel'de tü.rklerin kavmi teşekküllerinin de . dikkate . alınmasının lüzümunu ileri süreı;ı. m.üellif, ş iv elerden +iyiide, cOğrafi · durumları ile tarihi inkişaUarını g öz önünde tutarak, türk kavimlerini . şu beş g!lrup içinde toplamış,tır.
R. RahmeÜ Arat ı.
SiBIRYA rÜRKLERI
1. Yakut 2. Teleüt (Telenget-kişi) 3. Altay " (Altay-kişi~ Altay Kalmıkları, Dvoedanlar) 4. Şor (Kandoma.> 5. Tuba (Tuba·kişi, Yış·kişi, Ure"n bay, Çernevo) 6. Kumandı (Kumandı - kişi, Ak-Kalmıklar) 7. Kı z ıl 8. çolım 9. Sagay 10. Beltir 11. Kaça 12. Koybal (Kaybal) 13. Karagas '14. Soyon (Soyot) 15~ Kaınas
16. Baraba (Tobol, idari bakımdan: Taralık, Tobolluk, Tümenlik, Turalık). . 17. Tuva (Tuba, Urenhay, Altay, Soyon, Sayanlı): II. ORTA .ASYA TÜRKLERI ı.
Kara-Kırgız
2. Kazak.Kırgız 3. Uygur ve şarki Türkistan · 4. Özbek (Kurama, Çilla-Kazak) 5. Kara-Kalpak 6. Türkmen (menşe. bakımından garp türklerine dahildir) III. VOLGA TÜRKLE.RI
1. 2. 3. 4. 5.
Kazan (Kazan,
Astırhan,
Kun.d ur)
Çuvaş B;:ışkırt Mişer
Tepter (Orenburg, Ufa, Vyatka, Perm) .
Türk
şivelerinin
tasnili
89
LV. PONTUS TüRKLERI
l. 2. 3. 4. 5.
Kırım .
Nogay Kundur (Karagaç) Kumuk Karaçay v.b.
v. GARP TüRKLERI 1. 2.
A.zerbaycan (Kafkasya , ' Iran ). Osma n lı (1. Yerleşik. 2. Göçebe: Yürük, Türkmen)
10 · . KAT A N O V, Nikolay Fedo roviç ( 1862-1922) Etnografiçeski'y obzor turelsko·lalorskilJ plemen. Vstupi t~ elnaya lektsiya v kurs obozreniya ' tur.e tsko-tatarskih plemen, proçitannaya v fmparatorskom Universitete 29 yanva'rya 1894 goda (Uçenl.fJo ZQ/Jisku İmp.r. Kazansk, Unive'rsteta, god LXI, kniga 3, May-fyün ), Kazan, 1894, s. 186-206.
Aslen Altay' türklerinden olup, '1894 . yılında n itibaren Kazan 'üniversitesinde profesörlük . yapmış olan müellif, türk kavimlerinin yayı- " dışı, dil, yaz ı ; din ve yaşay ı ş tarzları ile . vücüda getirmiş o ld u kl arı d ev~ ,Jetler hakk ın da toplu bir fik ir. verme~i istihdaf eden giri ş dersinde ;türk . şiveler i n in ·tasnifine de k ı saca ' temas etmekte ve dil hususiyetleri 'üzeri nde durmayara'k, türk şivel erini şu dört gurup' içinde to'plamaktadı r.
ı.
Obi
ŞtYAl GURUBU
havzası
türklerini n
ş i veleri.
II. CENOP GURUBU
1.
2:
. Kırı m
Balka n yarım-adası
9ö
R. Rohm. ti Mo<
. 3. Anadolu 4. Filistin 5. Şimali Afrika 6. Iran ve Kafk~ sya. III. ORTA VEYA ' MERKEZ GURUBU ı.
2.
Volga havz ası Garbi ve şarki Türki&tan
3• . Türkmen
4. Kara-Kalpak 5. Öz bek LV.
ŞARK
GURUBU
.1. . Ktrgız 4 Kazak 2•• Kırgız 3. Tomsk ~e ' Y,enisey vilayetleri 4. Karagas (Irkutsk vilayeti) . 5. Urerıgay (şim a li Mo~ulistan) 6. Yakut Kat a n ov dfiha sonra
neşretmiş oldu~u
ve türk
şivelerinin
mu-
kayeseİi ara-ştırılmas ı için çok mühim ol an di~er bir es erinde (Qpıt
issledovaniga urganIJayskogo yazıka s ukazaniem glavnegşifı rod5t'CJen~ . nrQ alnoıenli ego k drugim yazıkam lürkskogo kornga, Kazan, i903)O' istifade ettiA'i şiveleri göstermek için, bunların isimlerini . kaydetmek-o tedir. Tasnif ile ' ilgili olmamasına ' rağnı e n , tasniflerde adları geçen> bu şivelerin burada zikri faydalı görülmüştür. A. TARiHi ŞiVELER ı.
2. 3. 4.
Orhun Uygur Kuman çağatay
5: Selcuk B. . CANLI
. ı.
Altay 2. Azeri
ŞiVELER
3.
Baraba
4.
Başkırt
Türk
şivelerinin
25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40: 41. 42.
5. Beltir (Yenisey) 6.
7. 8. 9. 10.
ll. 12. 13.
14.
Çernevo Gagauz Hami Hüdavendigar. lşim (Tobol) .Kaça (Yenisey) Kamasin (Venisey) Karagas Karaman
15.
Kaşgar
16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24.
Kazak . Kazan
.,
tasnm
Mariopol·Grek Mişer
Nogay . 5a:gay (Yenisey) Sart Şor
Tar Tarançı
Teleüt T~pter
Tpbol Tölös Tura Turfan Tümen Türk (Osmanlı) Türkmen Ufa 4t · Yakut · 44. Yaı'kend
Kırgız
Kırım . Kırım ·( Karaim)
<. y. c;nisey ) Koybal (Yenisey) Kumul<. Küerik (Tomsk) Kızıl :
11
ARlsTOV, N. A. Zametki ob etn·içeskom·. sostave ·t ürkski6 plemen (Jioaya slarina, i J • 1896, s. 45~-456).
Ra d i o f f 'un tasni(ine karşı V ~ ın b e r y 'nin yapmış olduğu · itirazı, esas itibarı ile ı· haksız bulan Ari s t o v dil hususiyetlerini ı~k ve kavim meseleleri .ile karıştırmağı · doğru bulmamakta ve Sibirya türklerinden ba·şka, diker bütün türklerin ~ygurlardan neş'çt ettiklerini, ne ~arihi ve ne de kavmi deliller ile isbat etmek mümkün olmadıo ğını kaydetmekte~ir. Mamafih Ari s t o v Ra d ı o f f 'un dil hususiyetleri. ne göre sırala.mış olduğu şive guruplarını kavmi bakımdan da dOğru bulmakta ve bu guruplarda şu kavmi hususiyetleri görmektedir. i.
ŞARK
GURUBU
Bu guruba dahil bulunan Altay ve Soyon kavimleri türk"lerin eski ·yurdunda oturmakta ve· ırk ·bakımından da bunları temsil etmektedir·
R. Rahmeti Ara t
9'
ler. Bunlar, ancak bir dereceye kadar, Samoyed ve Yen!sey k;avimleri ile karışmışla,rdır. ıı .
GARP GURUBU
Bu guruba dahil türk kavimleri, Alfay'dan çıkınca, önce Samoyed ve Dinlin kavimleri ilı; karışmışlar, daha sonra, şimal·j garbideki mem~ leketlere vasıl olunca, başlıca Fin-Ugur kavimleri ile ' temasta bulun~ muşl ard'f. Garba do~rıı ileriledikç'e, ırk i karışıklıkları artar. En çok karışıklık Volga havzasında , 'Nogaylarda ve sonra Başkırtlarda görü' IÜr. Kazaklar nisbeten az ve Kırgızlar ise, daha az dış te'sir altında kalmışlardır. ııL
o
ORTA ASYA GURUBU
Buraya dahil kavimlerde şarkı-iran tabakasının bulunması bir husasiyet teşkil eder. Bir az da Tibet te'siri mevcuttur. Yaba'ncı ların te'sirine maruz kalmadan önce de, bu kavimler kendi aralarında karışm ı ş bulunuyorlard ı .
LV.
CE.NOP GURUBU
Bu guruba giren türk kavimleri ba şlıca Kanlı ile bir mıkdar Kıp"· çak unsurları n dan terekküp etmekte ve ırk bakımın~an, Iran. Balkan ve Anadolu 'daki yerli kavimlerin kuvvetli te'siri altında bulunmaktad ı rlar.
12 CAHUN,
Leon
Intr:oduction d ·l'histoire de I'Asie, 1896, s. 34-3 5. . Daba çok türk tarihi sahasında çalışmış olan bu ·müellif, bu eserinde .. dolayısı ile, türk şiveleri arasındaki mÜİlasebetlere de temas elmekte ve bu·nları üç gurupta toplamaktadır . . . . i . GARP GURUBU
1. Osmanlı -. 2 . . Azer.i (Iran . ve Kafkasya)
Tfirk
şivelerinin
93
tasnifi
.. ii. ·Ş~RK GURUım
Uygurİ·ar çlan neş'et elt~ğini söylediği
bu guruba şu ş iveler dahil
buturimaktadır. ı.
çağatay
2. Özbek 3• . Rusya· türkleri 4. . Sibirya türkleri 5. ' Kaşgar 6. Türkmen 7. Kırgız S. Altay 9. Taranç ı lA. Karaim (Kırım ~e
Litvany~)
iii. ŞiMAl GÜRUSU ı.
Yakut
2.
Yakutçanın
ibaret olan
değişjk diğer
şekillerinden
şiveler
13 K O R ş, Fedor Evgeneviç (IS43 ~ 1915)
i
Klassifikatsiya turetski!; plemen po ya~,kam Etnografiçeskoe ·obozrenie, kn. 84-85, Moskva; 1910) .
.Türk şive l erinin . tasnif{ tecrübeleri arasında ehemmiyetli bir yer ·işgaı eden bu tasnifin esasları ile·.elde edil en neticeleri müellifin kendi yazısından takip etmek, şüphesiz, çok faydal! olurdu, Fakat makaleyi ihtiva eden meç,mua, bütün araştırmalara ra~men, bulunarnamış· ve burada bu tasnif l1akkmda ancak dolayısı ile ve ri lmiş 'olan malumatla iktifa etmek zarureti has!! olmuştur. . . ·R:a d ·) o f f ile K o r Ş 'un tasnifleriı:ıden istifade suretiyle yeni .bir tasnif tecrübesi v~cı1da getirmiş olan S a m o y i o v i ç (bk, · 17), kend ı görüşünü izah ederken, 'bu iki tasnife s ı k· sık temas et"mekte ·ve . böylece K o r Ş 'un tasniii hakkında da· bir bil·gi edinmek fırsatını vermek- · tedir, Burad~ K o r ş· ·un tasn·Hi hakkında söylenenler S m o y i o v i ç 'in
a
••
R. R3hmeti Arat
kayıtlarından çıkarılmı~tır. K o r ş, daha sonra kendi tasnifinde yapıniş _oldu~!J bazı tashihler hakkında, Moskova . arkealoji cemiyetinin şark komisyonunda bir tebliR' yapmış ise de. bu tebliğ I).e:_şredilm~miştir ( bk. Samoyloviç, ayn esr., s. 7, not 2 ). . . . . K o rş kendi tasnifini, biri s e s (g .sesinin ayrı ş iv e .guruplarındaki durumu) ve diğeri ş .e k i i (hıil·j hazır sigası~ın teşkili) olmak üzere, başlıca iki hususiyet üzerine esasla ndırm ak ta ve türk şivelerini, so nun.cusu iki bölümd~n ibaret olmak ü~ere; dört gurup içinde toplamaktadır.
I.
ŞIMAL' GURUBU
Bu gurubun husfısiye ti ı. g sesinin hece sonunda . '0 ' şeklinde inkişSh (msı' tav < tag (dağ:.) ve 2. hci.l-i haz ır siga'Sln,ın ' fiillerin -o zarf-
iiil şekli ( bu şekil baza n bir yardımc·ı mı ile birleşebilir) ile ifade edilmesidir"( m s ı. 'kele-turur-men
ŞAR K
GURUBU
Bu gurubun husüsiyeti, 1. g sesinin her duru\nda muhafaz.ası " (m sı' ve 2. hal-i hazır s' iga sının -r isim-fiH şekli ile ifade edi!.mesi.dir (m s ı' hlür-men ( geliyorum~). . Bil gu ruba şu "şivele~ dahildir: e s",k i i e r d e n - " ı . "Orhun (Yenisey) .abideleri: 2. Uygur, 3: çağatay ve 4. Korn,,"n " metinlerinin dili ve y e n i i er d e n - 1. Karaga~ ve 2. (bazı kayıtlar ile) Koybal; Sagay -ve Salar şiveled. t.ıg . dat~ )
Bu g"urubun hus'üıi y e ti ı.
ünsüzlerden sonra , dü şmes i ve; 2. hal·j haz ı r sigasın ı~, şark guru." hunda olduğu gibi, _r isim-fiil şekli " ile ifade edilmesidir. S"a ın" o Y ı o v\j-ç K o i' Ş 'u,ı bu gurubunun ,)R 7(d r.o~fl'~tas niiindeki . ,cenüp gurubtina tamamiyle tekabü l ettiğ"ini k,aydediyor (R a d ı o"f f 'ia" 'bu guruba "şu" şiveler dah ildi r: 1. Türkm en, 2. A.zerbaycan_ 3. Kafkasy a; "4 Anadolu, 5. Kırım ( Karaim} v"e 6. Ostrfanlı ); (msı' /f-nlall
< ~l/g ın
g s~sinio,
,k alan ~)
Türk· eivelefinin .t asnifi LV.
KARIŞIK
."
GURUP
Şark il e şimal · g urupları arasında bir mevki alan bu gurup iki böJume ayrılmakta olup, S a ni o·y i o v i ç '.a göre, bunlardan a-bölümu.Ra dı off 'un Orta-Asya gurubuna tekabül etmektedir (R a d i o f f 'ta bu .guruba ş u şiveler dahildir: 1. Tar~n çıı 2. Hami, 3. Aksli~ 4. Kiişgar ,ve S• ..ça~atay 'şiveleri l ı bo böıümü·ne ise. - Yakut, Çuvaş lehceleri. dahil buJun maktadır. · . . .. S a.m o y ~. o v ~ Çı Altay, . Teleüt, -çe.rnevo v.b. şivelerinden bahs.ederken, bunlar üzerinde ayric·a durmayarak, bunları.n K o r Ş 'ta · kısmen ,.ş i ın ii i ve kısmen · kar i Ş i tc" gurbun a-bölümüne idhal ediİmiş oldu·~unu kaydetmekle iktifa· etmiştir. .
.
14 RAMSTEDT, G.
•
J..
.-Ti~to·sanaklrja; ıx, · 2039-2040; 1917; Iso Tie losanakirja• XIV, . 295-296 ve ayn esr., iX, 19.38•
. Ram S t e d t 'in türk şivelerinin "tasnifi için kabül ettiği es~slar ile ""Varmış oldu~u neti celeri mllellifin as;1 yazısından tetkik etmek imki-nı bulunamamıştır. Aşağıdaki" tasnif cedveli, bunun lin ansiklop·e disin..deki kı sa bir ·huıasasından alınmış ·o lduğunda n , g~ rek · husıisiyetlerin .belirtilmesi ve gerek ş iveleriri sı ralanması hu susunda tam bir fikir edinmek için , kafi gelmemekted ir. R ii. s ii. n e n (bk . 20) 'in kendi ·tasnifinde ::R a m s t e.d t 'i esas alarak, onu daha sonraki tasnif tecrübeleri ile geni ş .Jetmiş olduğunu ifade ettiğin e· ve · bunlar arasindaki f.arklara ay_O ..rı c~ işaret edilmediğ!ne · bakılırsa, bu iki tasnifi~; esas hatla~ı ile., .birbirine be nzedi ğ i düşünülebilir. Onun içi n bu hususta RiisaneR .tasnifi '.1in göz önünde bulun.d ~r ulma s ı fa yda lı ola.caltır. Müellif önce türkçen in dahil bulundu~u Ural-Altay dil ailesi hak. kında , kısaca rM lumat ·verdi.kfen .. sorı~a, türk şiv~leriiıi . şu guruplar . -jçinde toplamakta·dır : · (Aı. ··ÇUVAŞ
{lu
DILI
< l f!g.,
.. il (B ı . YAKUr [?ILI (ltrı
,96
R. Rahmeti Arat III (C). ŞİMAL GURUBU ı.
d-bölümü (tag) ı.
Urenbay, Sayet
2. Karagas 2. z-bö!ümü 3, Koybal, Şor ,4. Çalım 3. g-bö!ümü ("lo veya iii < taif) S. Baraba ' 6. Altay (Altay Kalmıkları, Teıeüt, Lebecl, Kumandı) LV (D ) .
ŞARK'
GURI,1BU
(y
1. Sart (Buhadi, Hive) 2.
Şarkı
Türkistan ' (Yarkend, Kaşgar, Turf,an, Hami, Tarançı, çağatay) V (F). CENÜP GURUBIJ
(dag ve da
15 NEMETH, Julius
Türkische Grammalik (Sammlung GÖschen).. Berlin-Leipzig, 19ı7.
Macar -alimi eserinin ' mukaddimesinde, türkçenin diğer diller ara. yerini izah ederken, büt.ün türk şivelerinin tek bir aiıe~ teşkil ettiğini ve bugünkü türk şivelerini başlıca şu iki guruba ayır~ . . mak ' mümkün' oIdu~unu söylemektedir. sındaki
ı.
. Kelim-e şiveler .
B-
GURUBU
ba~ında, · ·di~er şivelerdeki
y sesi yerine, s sesini kullanan.
Türk
1. 2.
~i\·eıeı·jniu t:ı.snifi
Yakut Çuvaş
(bu şivede bir de türk. ş> i o lmakta dır) Y - GURUBU
ll.
Kelime başında 9 sesini muhafaza eden şivel er. Bu guruba bütün türk ş i veleri ile eskilerden Kök·Türk, Uygur ve Kuman ş ivel e r i dahildir. canlı
16 bk, 18
17 SAMOYLOvIç, A.
Nekoforre dopo lneniya k klassijikatsij turetski~ yaz ı kov 1922); alm. bulasas ı içi n bk. R. Ra c lı mat i, Zıır Klassifikation der Türk·Spraelıen ( Ungarisehe }afı r biicfıer, iX, 321-324).
(Petrogradı
Ra d i of f 'un tasnifiııi esas v e , K o r Ş 'unkini ya r dımcı olarak alan Samoyloviç, bazı ilavele r de y<:ı.pmak suretiyle, bu iki tasnifi birleştirmek te ve z ...... r. d > y, tek heceli sözler ile birden fazla h eceli sözleri n sonu nd a -g, eklerin başındak i . g- ve 01- -..... boL- husüsiyetIeri·n e göre, t ürk şiveler i ni altı gurup içinde toplamaktadır . i
n -G U~UBU
(BULGAR )
Du guru bun hususiyetleri şunlaı dıl': 1. r < z (t;lı;r < t alf/l z );"'2,. r< z. bol·, 4. -t!,-<-g (t;v--/ıı
VOliII
2. Tun.
b.
Bulguları BQlgarları
Bugünkülerden: Çuvaş
Türkiyat
M . emuası
- -;o
..
R. Rahmeti Arat II. D- GURUBU (UYGUR, ŞIMA L. I Ş ARKı )
Bu gurubun hususiyetl eri şunlardır: ı. z (to~uz) 2. d (ada~ ). 3. böl -, 4. -İl (laif), 5. -İl ('aİlI'İI), 6. İI- (~aIİlan). d sesinin değişik şekillerine (d ı t, z) göre, bu gurup üç bölüme a.yrılır ve bunlara d ahil şivele r şu nlardır.
A. a.
d.böıümü
Eskilerden ı. Orhun 2. Uygur
b. Bugünkülerden 1. Soyon (Soyot veya Urenbay) 2. Karagas 3. Saliir B.
i-bö lümü Yakut
C, z -bölümü ı.
2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. nı .
Sang Uygur Kamasi n Koybal Sagay Kaça Beit jr Şor Kızıl
Küerik
TAV-GURUBU (K ıPÇAK, ŞIMAL.I GARBi)
Bu gurubun hususiyetleri ş unl a rd ır . ]. z (to*'uz ), 2. y < d ( aya~ 3. bol-, 4. 'v <-g (tau
6,
ii-
( ~alilan).
Bu g uruba
ş u şiveJer
dahildir. a.
Eskilerden K ı pçak
Türk şivel e rinin tasnili
b.
.9
Bugünkülerden
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
Altay Teleüt Kumandı Kırgız Kumık
Karaçay Balkar
8. Tobol 9. 10. 11. 12. 13. 14. IS. 16.
Baraba Iç Rusya şiveleri Mişer Başkırt
Kırım (cenı1p
Karaim Nogay Kazak
sahili haric) olanlar haric)
(o sman lıla şmış
Bu gurupa dahil şiveler, birbirlerine olan bölümlerde toplanabilir.
1.
Mo~ul
devrinden önceki
yakınlıklarına
göre,
şu
şive ler
a. 1. Altay 2. Teleüt 3. Kırgız b. 1. Kumık 2. Karaçay 3. Balkar
4. Karaim ş.
2.
Mo.~ıil
Tatar
devrinden sonraki
1.
şiveler
Kazak
2. Nogay LV. TAGLl{(- GURUBU (ÇAd.ATA Y CENÜB·I ŞARKİ)
Bu gurubun hususiyetleri şun l ard ı r : 1. z (lolr-uz) 2. y < d (ayalf. < .adoq, 3. bol-, 4. -g (log). 5. -~ <. g (I"gh~ < (aghg), 6. g- (~aıgan).
100
R. Rahmeti Arat
Bu guruba şu şiveler dahildir.
a. Eskilerden
Çakatay b. Bugünkülerden ı.
Şark i
'1..
Garbi Türkista n şiveleri (Hive Sart akz ı hiiric) Özbek (Fergana , Taşkentı Semerkand ve Buhara)
3.
V.
Türkistan şiveleri ve Salar şiveleri haric)
(Sarı
Uygur
TAGLI-GURUBU (KIPÇAK·TÜRKMEN, ORTA ı.
Bu grubun hu susiyetleri ş u nlardır : 1. z (to~:ız), 2. 9 < d (oya~ < adaq, 3. bol-, 4. -g (lag), 5.-<-g (/ogh
Bu guruba
şu şiveler
GAhildir.
a. T omsk vilayeti
1.
çolım
2.
Abin
3.
çerr.evo
b. Ceo'lb-j garbi
gı.:rubu
hususiyetleri ile
karış ı k
4.
olanlar Özbek (H ;ve)
J.
Sar t (Hive)
LV. ve V. guruplar birleştirilerek, birbirinden farklı 'şiveler ayn bölümler halinde de sıralanabLlir. vı. OL-GURUBU (TÜRKMEN, CENOB·I CARB1)
Bu gurubu il hususiyetıeri şunlardır: ı. z (do~u z ) 2. y
< adoif), 3. 01-, 4. -g (d ag <: lag), - < -g (If -dar..
şu şiveler
5. -
< -ğ
(dagıt
dahildir. 2.
Hive cümhGriyeli ahalisi BuLara. ~
3.
Efgan istan Türkistan 'ı
1.
<
toglıg),
6~
T ihk
lO,
şivcı1el'inin t;ısnifi
4. Türkmen istan cUmhuriyeti 5. ıran '( Azerbaycan, Esterabad, Horasa n v.b.) 6. Azerbaycan cümhuriyet i 7. Ermenistan :> . 8. Gürcistan :> 9. Anadolu 10. Suriye ( şima! kısmı) '11. Istanbul ve ci~arı 12. Balka n yarım - adas ı 13. Besarabya 14. K ırı m (cenup sahili) 15,. Türkmen (Stavropol = şimali Kafkasya, Astır h an) SAMOYLOviç 'iN TASNIF CEDVELI
Li 2.
.
.
{~hBr
ura·Gr.
3.
-••5. -6.
,-
-
i
to~uı: ada~.Gr.
ra g -Gr.
ı-Gr.
k-G r.
~alan (~Inı:ı)1 i
ı
i
II
r·Gr.
d·Gr.
BUliar
Un ıır
--
,
aga/f.·Gr.
bol- {pal· pul. ,
t;fJ (tul . Gr. ı
{da/f.u::;)-Gr.
i , i
tav· Gr . ı-Gr.
i ı
if- {tl·Gr.
LV
tatı·Gr.
tajlı/f.-G r
Kıpçak
Çakahy
Şimil- i şarki Şim"1
j
ol-Gr.
tag (dag)-Gr.·
i
ı-Gr .
~a/tan·Gr.
III
-
i
buı_ı_Gr.
i~ rbi Ceııub·jşarH
i
v ta g/ ı - Gr. Kıpçak .
T ürkmen Orta
i ı
i
If-alan Gr.
Vi
ol· Gr. Türkmen
--
C eııub.igarbi
102
R. Rahmeti Arat
18 BOGOROOİTSKİY,
Vasiliy Alekseviç. (1857-7)
Vvedenİe
'l.i
tatarskoe yazrkoznanie v svyazi s drugimi yaz~kami. Kazan, 1934.
lürkskimi
Müellif daha 1921 'de, İzvestiya Vsefafarskogo Tsinlr. Ispoln. Komiteta Sovetov gazetesinde (sayı 237 ve 239), türk dilleri için, aşa4 ğıdaki tasnife yakın bir tasnif teklifinde bulunduğunu yazmakta (bk. s. 5, not 1) ve bu makalesi hakkında Selişçev'un Veslnik Prosveşçeniya TSSR (1921, sayı 6-7, s. 218) mecmuasındaki bibliyografya notuna işaret etmektedir. Burada zikredilen ,gazete ve mecmua kollek- ' siyonları İstanbul'da bulunmadığı için, bu tasnifin esasları ile şive gurupları hakkında ffialümat edinmek mümkün olmamıştır. Fakat aynı müellifin ertesİ sene intişar etmiş olan Vvedenie v fürko'falarskoe yazıkoznanie (I. kısım, Kazan, 1922) adlı eserinde, -Ural· Altay dil aile~ sinden bahsedilirlcen, türk şivelerinin esas gunipları zikredilmiştir ki,. bu yukarıdaki makalenin bir hulasası olmalıdır (bk. s. 38, not 1). Burada şarktan garba doğru şu -şive g urupl a rı yer almaktadır.
1. 2. 3. 4. 5.
Yakut.dili Orta Sibirya Garbi Sibiry_a
şiveleri
(Karagas, Urenbay, Abakan ve Altay)(Bara ba, Tobol v.b.) Volga~Ural şiveleri (Tatar, Başkırt v.b.)-e s k i 1e r d e n: Kıpçak Orfa Asya şiveleri (Çin tatarları ve Sart, Kara·Kırgız, _ Kazak~ Kırgız v.b.) - eskilerden: çağatay 6. Cenilp şivele ri (Türkiye, Azerbaycan v.b.)-eskilerden : Selçuk 7. Çuvaş dili (menşei henliz, sari h olarak, tesbit edilmiş değildir). şiveleri
Bogoroditskiy, bu son eserinde (1934, yk. bk.) türk kavim üzerinde daha etraflıca durmakta ve muhtelif kavimleri n bulundukları yerleri tesbitle, bunların menşe meselelerine, yaşayış tarzlarına ve şive husı1siyetlerine de temas etmektedir. Müellif türk şivelerini,· çuvaşça haric, yedi gurup içinde toplamaktadır.
ve
şiveler-i
i. ŞiMAL·' ŞARKİ GURUBU Coğrafi
bakımdan
birleştirilmiş
olan bu gurup içinde Yakut ça diğer ikisinden oldukça -farklı bir durum arzetmektedir. Son iki şive ayrıca _ şark gurubuJ olarak da gösterilebilir.
Türk
şive1erinin
..
,
tasnifi
diğer türk şivele rinden bir t~kım hususiyetlerle aynı .. kelime ba şındaki s- sesi kaybolmuş (u<su <SU., en~ sen 4Sen!) ve geniş diftonglar inkişaf etmiştir (ıq -I;] burada a ile ' e arasında bulunur-, ie, UO, üö) v.b. Karagas ve Tuva. şivelerinde ana-türkçede kelime başındaki y- sesi ç (çer
Yakut dili
maktadır; msı'
ı.
Yakut Karagas Tuva (Urenbay, Soyon veya Soyot)
2. 3.
11. HAKAS (ABAKAN) GURUBU
Bu guruba dahil şivelerin ilk ikisi ç sesini Sı diker üçü de ş olarak inkişaf eHirmiştir (msı' Sag. ve BeIt. iSiç-, Koyb., Kaç. ve Kız . iş - < iç- (içmek:. ).
<
1. 2. 3. 4. 5.
Sagay . Beltir Koybal Kaç Kızıl
111. ALTAY GURUBU
Bu guruba giren şiveler arasında büyük bir benzerlik mevcut eluJl, ses ve şekil bakımından K ı rgız diline yakındır . .
bazı
a. ı.
Cenüp bö lümü
Asıl
Altay (Altay kişi, Altay ) Teleüt (Telenget, Telenel) Kalm ı kları
2.
b.
Şima.ı
bölümü
3. Kumandı ~ 4. Tuba (Çerneve tatarları) 5. Şor (bir kısmı - Kondam)
ı
..
R. Rahmeti Arnt
LV,
GARSl SIBIRYA GURUBU
Işi m ş ivesi haric, bu guruba dahil ş ivel erin ba ş lıca husüsiyetlerinden birini ana-türkçedeki ç sesinin ts olarak inkişaf et mi ş olm'ası teş kil eder. ı.
çulım
2. 3. 4. ' 5. 6.
Baraba Tobo,!
( Küerik )
Işi m
Tümen Tura
V. VOLGA-URAL GURUBU
Bu guruba dahi! şiveler dil bakımından bü y ük bir benzerlik gös'(erirl er ve ünlüleri n inkişa.tı (o > u, ö> ü) husüsund a da ay nı durumda 'biı lunm aktad ıri ar . Başkırt şi vesind e eski ç sesi ye rine s sesi ge çmi şt ir ve -bu bakım - ' dan garbi Sibirya ş i ve,l e rin e benzer. ı.
2.
Tatar (Kaza n, Ufa, Astırhan, Kasım; Mişer Tatar istan, Penza, Saratav, Simbir, Niigorod.). Ba şkı rt (Yurınat, Bun.~an, Kvakan ; sonun cusu . yaz ı diline esas olan a~ızd ı r ). Vi.
ORTA ASYA GRUBU
Bazı
tali farklar mevcut olmakla ber2.be r, bu guruba "dahil ilk dört şive, esasınd a bir birlik arzeder ve bunla r bazan ~ K aşg ar şivesi:o ismi altında birleştirilir . Kazak şivesi nde, s < Ş inkişafı do lay ı s ı ile. eski ş ve s sesleri birl eşmiştir (~us < ~uş -k uş - ); di ğe r taraftan esk i ç sesi ş' ( aş'
1. . a.
Şarki
Türki stan
( Kiişgar, .
Ya rken d, Turfan , Hami) . b.
Tarançı
'O,
Türk şivelerinin tasnili
c. San- Uygur d. Salar 2. Kazak-Kırgız (Kaz ak) 3. Kara-Kırgız ( Kırg ız) 4. O,bek (O,bek ve Sart) 5. Kara-Kalpak Y ıl .
1. 2. 3. 4. S.
CENOB-,I GARBY ( TüRK) GURUBU
Türkme n (Türkmenistan, Efgani stan Türkistanı, Esterabad, Iran) Azerbaycan (Azerbaycan, Iran). Şimali Kafkasya (Karaçay, Balkar, Kumuk) Kırım
Türkiye
B o g o r o cl i t s k i y ilk tasnifinde (1922 yk . bk.) çuyaşçayı, türk yedincisi olarak zikretmişken, bu defa bu lehceyi türk dil ailesi içinden çıkararak, Moğu! ve Mancu-Tunguz sırasında, Altay dilleri gurubuna idhill etmiştir,
:şive · guruplarının
19
LIGETI. Lajos
[bk. Barezi Geza, Magyar st6fejtö
sıô!Cır,
Budapest, 1941].
L ilg e t i 'ıdn kendi tasnifinİ hangi esaslara göre yaptığı ve hangi busCisiyetleri göz önünde bulundur!=ıuğu hakkında malCimatımız yoktur. Aşağıdaki cedvel, macar arkadaşlarımız Eckmann 'ın yardım ı ile, Bar c z i 'nin yukarıda zikredilen eserinden alınmıştır. Lig e t i türk şivelerini altı gurup içinde toplamaktadır. ı.
uz (. OGUZ)
DILLERI
ı. Azerbaycan 2. Kırım A 3. Türk (Osmanlı) 4. Türkmen
Buraya bir de Selçuk, K a ş g ari 'de guz
işareti
ile gösterilen
106
R. Rahmeti Arat
malzeme, H o u t s ni a ve di~er Kıpçak lügatierind eki Türkmen malzemesi dahildir. KıPÇAK
ll.
DILLERI
8.
1. Balkar
Kırım
B.
2. Başkırt 3. Karaçay 4. Karaim 5. Kara·Kırgız 6. Kazan
9. Kumuk 10. Kurdak 11. Mişer 12. Nogay
7.
14. Tobol
13. Özbek A.
Kaz ak·Kırg ız
15. Tura v.b. Buraya birde Peçenek, Kuman ve Hout s ma, ıbn Mühenna, Ebü Hayyan lugatl eri malzemesi dahildir. iii. SIBIRYA DiLLERI
10.
Kumandı
2. Altay
LL.
Küerik
3.
12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.
Lebed
ı.
Abakan
Baraba 4. Kaça 5. Kandak 6. Karagas 7. Kızıl 8. Koodom 9. Koybal ıv .
TüRKI DILLERI
1. ça~atay 2. . Yo~ur 3. Çin türk
şiveleri
4. Özbek B (Hive
5. Salar 6. 7.
Şor '-
Sagay Soyot Teleüt Tuba Urenl]ay
Tarançı Asıl
Türki
v.
ÇUVAŞ
Vı.
YAKUT
tatarları şivesi)
Türlt
şivelerinin
tasnifi
107
Türkçenin e ski edebi dilleri: ı. Türk, 2. Uygur ve .3. Türkistan dil yadigarları (buraya K a ş g ari lugatindeki malzemenin de bir kısmı dahildir).
20 RAsANEN, Ma rtii Malulalien zur Lautgeschichte der Türkischen Sprachen (Studia Orienialia, edidi t Sosietas Orientalis Fennica, XV). He.lsinki, 1949, s. 2ô-31.
R ii S ii n e n, esas olarak, Ra ın s t e d t 'in tasnifini a lmış ve bunu Radloff ve Samoylov i ç'in tasnif/eri ile tamamlama~a çalı ş mı ştı r. Tasnifi n temelini burada da seslerin inkişafı teşkil etmektedir (r ...... z : çuv. tôh"ar __ türk . tolf,uz; .g: tag>taY, tii, lo, tü; ·ı g> - ı, -l ~; ~algan > '~alan; ortada ve sonda d (4» t, z, y , r; baştaki b-'nin durumu: bol- ve 01-). Müellife göre, uzun ve kı sa ün lüler ile sadas ı z kapanma, ı şıldama ve kapanma·sürtünme yolu ile meydana gelen ünsüzlerin sonda, iki ' ünlü arasında ortada, bilhassa ı. ve 2. hecelerin hududun daki durumları da tasnifte dikkate alı nm alıd ır. Müell if, aynı zamanda, türk. kavimlerinin ktimat bünyesi ve tarih lerinin seyrinden do~an şartlar içinde, tür.k dil ve ş i veleri zaman-zaman ka y n aşa r ak, ar ala rınd ak i farklar ortadan kalkm ış o ldu~ un d a n, eski devirlerde görülen şive farklarının tarih boyunca takibinin ve seslerin tarihi ink işa fınd a n, tasnif için , istifadenin güçleşmiş o ld u~un u da belirtmektedir. Türk şive l e ri burada allı (S a m o y i o v i ç ' teki bir gurubun ilavesi ile, yedi) gurup içinde toplanmaktadır. i (A)". ÇUVAŞ DILI
Çuvaş dilinin, bilhassa etnografik sebeplerden dolayı, türkleşmiş bir Fin·Uygur kavmini~ karışık dili ol du ~u nu ileri sürenl er olmuştur . Fakat çuvaşça karışık bir dil olmay ı p (ms ı . çe re m işçenin te'siri pek azdır), di ~e r türk şive l eri nd e kaybolan bir çok eski husüsiyetleri muhafaza eden, tam manası ile, bir türk şives id ir. çu vaşçay ı altaycanın . ayrı bir gurubu olarak kabul etmek ( P o P pe) veya yakutça ile birlikte bir s- gurubu içinde birleştirmek için, bir sebep yoktur. Çu v aşçanı n başlıca husüsiyetleri : rı> r.. d> r j ' tag > tu ....... if/v v.b.; sonda (ve başta) - sadasız ünsüzler ve ortada - sa d alı patlayı c ıl a r .
108
R. Rabmeti Arat
Bu guruba Tuna ve Volga
Bulgarlarının
dilleri de dahildir.
ii (B). YAKUT DtLl D j~er şivelerden f arklı olmasına rağmen" yakutçayı müstakil bir gurup olarak almayıp, bunu .şimal-j şark gurubuna id hal eden S 84 ın o y i O v'i ç Le karşı hayretini gizlerneyen müellif, yakutç anın, aslında z-şivesi olmakla beraber, yabancı di llerin (Sameyed ve Tunguz) bazı hususiyetlerini benimsemiş _ve uzun zaman diğer türk şivele rin d en ayrı kalarak, kapalı bir ' ınkişaf takip etmiş olan bir şive olarak kabul edilebileceğin i ileri sürmektedir. fakat yakutça her halde ayn bir gurup telakki edilmelid ir. Yakutçanın başlıca hususiy etleri : z > s, i; d> i; tag> iıa .. orman) v.b. ; d eğişikli k yalnız kapanış yolu ile meydana gelen art-damak ve dudak ünsüzleri saha3ındadır (bk . IV).
III (C). ŞIMAL-I ŞARKİ GUROBU (Ram ı te dt: « Şimi! . )
Bu guruba, umurniyetle, · Altay civarında konuşulan diller olup, d sesi nin durumuna "göre, şu bölümlere ayrılır"
1.
dahil
d·böıümü
1.
Eski türkçe dil malzemes i Soyot (Urennay) : şimcil-"j garbi Mo~ulistan, bugünkü Tannu-Tu va cümhüriyeti ) 3. Karagas (Sayan daklarınm şimal yamacı ": tag muhafaza edilir) 2.
2.
z - bölümü
Abakan ve yüz istepler inde şiveler; bugün- . Hakas -, ı . Kaça 2. Sagay
3. Koybal 4. Kızıl 5. Şor 6: Küerik 7. çolım "8. Beltir
konuşulan
Türk
şivelerinin
tasnili
9. Kamas
10. San'Uyg-ur (Çin)
3. y_ bölümü Şimali
Altay şiveleri
ı.
2. 3.
Baraba (B<ıraba Kumar.da (log) Lobed ("il)
4.
Tuba (Yı Ş kişi) ("la!!)
Asıl Alt<ıy şiveleri
bazkın)
(AlLay
IÇalmıklan;
bug-ün - Oyrat) 5. 6. 7.
Altay
(til)
Teleüt (lfi) Tölös
(ıü)
Bu şivelerin iyice . araştırılmemış olm a sı ve birbirlerinin te'siri aııında bu l unmaları tasnifi güçleştirmekledir. Bu şive gurubunda son da (ve başla) - sadasız, ortada - sadah ünsüzler bulunur; Karag-as, bu bakımdan, VI. guruba daha yakındır. ıv (D). ŞlMAL·! GARBI GURUBU (Ram~t e dt: c Ga~p")
Bu gurupla değişikJik yalnız kapanma yolu ile meydana gelen arl·damak ve dudak ür.süzleri sabasındadır (bk. 11.). Buraya dahil şiveler şunlardır: ı.
. 2. 3. 4.
5. . 6. 7. 8.
9. 10.
Kırg-ız (Kara·Kırgız; tö
Kumık (' Karaçay (Kafkasya) Balkar . Karaim (şark Kar.-Kırım, garp Kar. - Lehi3tan ve Litranya) Volga türkleri (Talar, Mi~er)
J
Başkirt
R. Rahmeti Arat
110
11. Koman (Peçenek, Polovets) '12. Kıpçak (Houtsma, TA G; Ebü Hayyan) Bu guruba bir de
şu şive l er
dahildir.
Samoyloviç 'e göre 1. Oyrat 2. Teleüt Ligeti 'ye göre 3. 4. 5. 6.
v
Tobol Kurdak Tura Özbek A
CE). CENOB·t ŞARK GURUBU (Ramstedt: . -Şıı r lc» )
Bu gurupta umurniyetle seslerin asli durumu muhafaza edilir; art· damak ve dudak seslerindeki değişiklik ancak 2; ve 3. hece hudutl arında v.e sözlerde görülür. Buraya dahil
şive ler şu nlardır.
ı. Turki (şarki Türkistan) ( · 1· . tog·1i k < ,ag ıg 2. Taran çı (yenı Uygur) . 3. Özbek B (Hive tatarları) 4. Sart (Buhara ve Hive şehirleri ahalisi; aslında iranh olup, farsça da konuşurlar). 5. ça~atay Vi (F). CENO S·j GARSf GURUaU (Ramstedt:
ceenup .)
'I
husüsiyetleri: ol. < bol-, dağ < tagltg; sadasız !:-' k, p, t~ kısa ünlül erden sonra, 1. ve 2. hece hu dütlarında muhafaza edilir; asli uzun ünlülerden sonra, aynı durum~a ve sözlerde sadahlaşır (bu durum kısmen sonda da varittir). Başlıca
ç sesleri - asli
Bu guruba dahil ı.
2.
şiveler şunlardır.
Türkmen (Hazer denizinin şark41 ve Azerbaycan ( Kafkasya ve han)
cenı1bu)
Türk
~iveıerinin
tasnifi
3. Osmanlı (Anadolu, Balkanlar, 4. Gcigauz (Rumanya)
111 Kırım 'ın
cenübu
VII (G). ORTA VEYA TÜRKMEN· KıPÇAK GURUBU (Samoyloviç 'e göre)
Tomsk vilayeti
' şiveler i
1. Çohm 2. Abin 3. Çernevo
21 BASKAKOV,
IÇ voprosıı
O
N. A.
klassifakatsii lürksklIJ. yazıkov (Izvest. Akad. Nauk yazıka, 1952, Xl, 2, s. 121-134).
SSSR, otd. Literatun i
tasnifi tecrübelerinde, türk şiveleri arasına, kısmen .:ayn şive ' guruplarının eski devirlerle olan alakasına işaret etmek ve kısmen de mevcut dil malzemesini bu guruplara bağlamak maksadı ile. yazı dili malzemesini yerleştirmek temayüıü umümiyetle mev cüttur. :Fakat bunlarda esas gaye bugünkü şivelerin tasnifi olup, tarihi devir· Jere ait malzeme daha çok izah mahiyetini taşımaktadır . B a s k a k o v 'un bu tecrübesi ise, bu çerçeveyi aşmakta ve şimdiye kadar bilinen bütün türk dil malzemesini bir tasnife tabi tutmak gayesini gütmekte· _dir. Daha önceki tecrübelerde de o ldu ğu gibi , burada da dilin tarihi jnkişafı ve bunun ay n merhalelerine iiit hususiyetler ile bugünkü şi. 'velerin dar manada şive hususiyetini teşkil eden hususlar, .aralarında .hiç bir fark gözetilmeksizin , aynı sı r aya konulmuş bulunmaktadır. Müellif türk dil malzemesi şöy l e tasnif etmektedir. Türk
şivelerinin
A. TÜRK DILLE..q,iNIN GA R Sİ HUN DALı
Bu daim, bilhassa bunu şarki Hun dalından ayıran, başlıca husfi~ :siyetleri şunlardır : s e s b i l .g i s i s aha s ı n d a - a. eski z, d ve · t sesleri yerine r veya 9 seslerinin b ulunması (msı' ado~, a:ı:a~, ata/ı v.b. yerine [Ira, ogclf. v.b.), b. sadalı ve sadasıl. s esler arasındaki büyük fark ...derecesi ( b - p, k - g s - z, ri - t), c. birbirinden farklı ünsüzlerin
R.
12
(b,
Rılııneti
Arat
h ,v.b.)mevcudu; . gra·merbünyesinde-a. mürekkepcümle daha çok inkiş.!if e tm iş _olması ve aralarında diğer diHer. den de geçenler olmak üzere, bir çok baklama edat l arı nm mevcüdiyeti", b. İsim ve mı şekillerinde klsaltma-bJrleşmeıer~ daha az .tesadüf edil· mesi; söz haz i n e s i n cl e - meycüt farklar, arap ~e han dil!erinden\ geçme bir çok ve moğulcadan nisbeten az ' kelime bulunması, Bu dala dahil diller şu gurup lara ayrılmaktadır: i. Bulgar, IL Oğuz, III. Kıpçak ve . IV. Karluk gurupları. 'tl,
teşekkülünün
BULGAR GURUBU
Eski dillerden Bulgar ve Hazar dilleri ile bugünkü Çuvaş dilini' içine. alan Bulgar gurubu, Volga havzasının en eski ahalisi. Bulgarlaı (VI.- X I Vasırlar) ile tarih bakımından bir az daha sonra gelen Tuna" Bulgarları ile Hazarlar gibi, do~rudan-do~ruya garbi Hunlann teşekkü lüne 'd,a hil kavimlerin muhilinde vficut bulmuş olup, bunların halefieri. olan Çuvaşlann dilinde eski bünyesini muhafaza etmekted ir. Bu guruba dahil diııeri ve bunlar arasında çuvaşçay ı di~cr gu -· ruplarınkinden ayıran husfisiyeller şup.lardır: S e s b i l.g i s i s a lı a s i nd a'- a. üçü geniş ve altısı dar ünlüden teşekküı eden ayrı bir ünlü sisteminin mevcfidiy eti, b. kelime başında, di~er' dillerdeki "baz ı ünsüzlerin yerine, diftong ve diftonga benzer birleşmelerin geçmesi (msı' ert ~ yeriney eri- - götüfmeb, egev yerine yekev (e~e •• iz yerine y'::r «iz 0, ol yerine vai ea teŞ :t, ortn yerine vıran eyer :t v.b.), c_ r-Ieşme, yan i di~er dillerde biri yerine di~eri geçen sIz ....... t jd......,y ünsüzleri yerine r sesi nin: geçmesi (ınsl. kelime 'sonunda zls ......, r: ogız./I avız yerine cuvar - a~ız~ •. buz. yerine par cbuz~ ~IZ yerine IJ-~ r, küz. yerine ker _ güz~ v.b., keli. me ortasında ada~, aza/ç" ayc/ç, v.b. yerine uıa v.b.id. l-Ieşme, yani ' diker dillerdeki ş ""- s yeı ine Lses inin geçmesi (msı' Ir- , ş ""-/ç, ı s yerine!Jel ekıp, iüş ""- tüs yerine teJ'ek ,düş:t, işik.-... esi k yerine a/ak (kapı _ v.b.); gr a ın e r b ü n y e s i n d e - di~er guruplarlOkinden mühim nisbette ayrılan farklı şekil ve cümle husfisiyetlerinin ' bulu nması; söz. hazinesind e - a. di~er lürk dillerinde bulunma}'ıp, yalnız bu gurupta bulunan mühitn bir kelime tabaka :; ınm mevcüdiyeti (msı' camsa cburun ." , curam, kacun o arkaı, aram ekad ırı " , calma c tava~, kurkw ckepçe :t c~ce ;"aya~ ~ , lulu (bu~day ' , muy:Jr "ceviz, fındıb, v.b.), b. is · lav. ve fin-o gur menşe'li mühim bir kel ime tabakasının bulunması. ii. 'OGUZ GURUBU
Oğuz gurubunun hı.:süsiyelleri: ses
bilgisi sahasıiıda-a_
Türk
şivelerinin
tallDifi
,di~er
dillerde (msı' Kıpçak ve Karluk) Altı ile dokuz arasında deği ünlü yerine, kaide halinde, sekiz kısa ünlüriün mevcüdiye ti. Q. ek lerde darodudak ii.nlül erinin bıilunmas ı (msı' yarı* yerine yarD! " aydınlık, şüle ~ ), c. beg gibi kelimelerde sonda·ki g .. g seslerini n muhafazası ve bazı eklerde bu sesle rin düşmesi (ms1. kelgen yerine gelen, ' aıgon . yerine aian v.b.), d. keliır.e başınd~ -.ik ve i seslerinin sadalılaşması (msı' kör- yerint: gör·, iii yerine dil)..-J!01- v.b.), d. dilek sı gasında, -gu./-gii yerine, -ası /- esi elcini n kullanılması (msı' k t lgii yerine keiesi - gelesi» , e. gereklik sıgas ı':' nın -m.a" J· mefi şekli, J. kıp çakçadak i isim-fiil şekli -ganl·gen yerine - mış/-71l iş ' şeklinin kullanılması; söz haz i n e s i nd e - diğer gurupla;.. rınki nden farklı baz ı köklerin mevcüdiyeti: msı' şen
O~U'l
Kıpçak
ilgeri
burun eönce, böri
~urt
el aLın
O~uz
gu ru bu üç bölüme ayrılmaktadır: · O~u'l - Bulgar ve 3. Og-uz-Selçuk. , 1.
O~u'l -Türkmen
1.
O~u! · Türkmen,
.:2.
bölümü
O~uz· Türkmen bölümü, tarih bakımından, O~uz dillerinin daha eskı bir devirdeki birlig-ine ait olup, buraya Mahmud Kaşgari 'de tesbit edilen Og-uz dili ile bugünkü Türkmen ve şimali Kafkasya 'daki Tru\}men dilleri dahildir ve .daha sonrak i bir kavmi b irlik olan Oğuz-Sel... .çuk bölümüne mukabil, şu husüsiyetleri taşımaktadır; ses bi l gi.si sa h a s 1n d a '- o. Oguz·Selçuk bölümündeki diş eti sesleri s - z seslerine mukabil, tı1rkmencenin ba.:iı şivelerinde diş· arası s. -.ii seslerinin mev~ cüdiycti (ır,sl. Trk. söz yerine Trkm. s.~z. cSÖzı v.b.), b. kelime başında ).Iatlayıcı b sesinin muhifazası ve sızıcılaşması- türkçede fJ sesin i geç-.
T.ü rkiyat
Mecmuuı - J ,
R. Rahmeti Arat
mektedir (msı' ver- yerine ber-
Oğuz - Bulgar
bölümü
Oğu z -Bul gar böt.ümüne bir taraftan e s k i d i II e r d e n - Peçenek ve Uz (Tork, Berendi, Kovuy v.b.) ve bu g ünkülerd e n - Ga gauz dili dahildir. Esa s ında Oğuzlar il e müşterek bir dile sahip bulunan ve bugünkü Gagauzl arın kavm i bünyesine d e karışmış olan Peçenek ve Uz kavimleri, Bulgar ve sonra Kıpçak muhitine girince, önce Bulg,ş.~ ve daha sonraki devirlerde Kıpçak dili hususiyetlerini benimsemişl er ; fak at aynı zamanda Oğuz lugat hazinesi ile gramer bünyesini muhafaza etmişler dir. Mahmud Kaşgari 'nin de işa ret e tmiş olduğu gibi, Bulgar hususiyet. leri y alnız peçenekçeye girmekle kalmamış, aynı zamand a bugünkü tfrrk dillerinin bünyesi ~d e d e muhafaza edilmiştir: bu bilhassa ön ünlüler önündeki. ün süı lerin incelm esi hususiyetini taşıyan Karaim veGagauz dillerinde görülmekte ve çuvaşçanın da bir hususiyetini teşkil etmektedir ki, bu Bulgar unsu run bu lund u~una delalet eder. çın ünlül er önündeki ünsüzlerin incelme kanunu Karaim ve Gagauı dillerin de bir de bu seslerden sonra gelen ön ünlülerin şeki l de~i.şti rme s in,e ve bunların muk abilleri olan art ünlü/ere inkıhibıO! intac ettirmişti r (msı' e'lJe yerine ev'a . eve" kesme ye rine kes'm'n
3.
Oğuz - Selçuk
bölümü
".
Ogtlz-Selçuk. ddleri, tarioh bak ııını ı::ı dan , diker iki bölüme nisbetle d aha sonraki bir birliği temsil etmek tedir. Bu bölüme e s k i ı e r d e n Selçuk dili ve eski Osmar,h ile b u gün k ü i e r-d e n türkçe dahitdir. Bu bölümün hususiyetleri yukarıda Oguz Türkm en LÖ!ı.imündek i tekabüll erde gösterilmiştir.
Türk III.
şivelerinin KıPÇAK.
115
tasnifi
GURUBU
Kıpçak gurubu şu bölümleri ihtiva eder: Kıpçak-Bulgar, Kıpçak Oğuz veya Uz-Kıpçak (Polovets) ve Kıpçak-Nogay. Kıpçak gurubuna dahil dillerin bailıca hususiyetleri: s e s b i i g i s i
s aha s ı n d a - a. sekiz-dokuz ünlü mevcut olup, bunlar arasında dar ünlülerin (ı, i, U~ ü) henüz tamamiyle te şekkül etmemiş bir durumda bulunması, b. ünlü ve ünsüz birleşmelerinin daha eski şekilleri olan og, eg, Qg v,b. yerine av, ;g, üg birleşmelerinin tekabülü (msı' tag yerine tav . dağ~, teg- yerine tig- cdeı1'mek~, ögren- yerine ügren:' cöğ renmeh v,b.) ve bir de bazı şekil ve lôgat hu susiyetleri' (bk. Oğuz ve Karluk hususiyetleri arasında gösterilen karşıla ştı rmalar). 1.
Kıpçak-Bu l gar
bölümü
Kıpçak-Bulgar böI,ümüne o rtı a - çağ ı n Altın·Ordu edebi dilinin garp şekli ile bugünkü iki türk dili (Tatar ve Başkırt) dahildir. 'Tatar ve -Başkır t dilleri, menşe'leri itibarı ile, Kıpçak ve Bulgar kavmi dillerinin karşılıklı te'siderİ altında vücüde gelmiş olup, Kıpçak - Bulgar bölümünün başlıca ŞU , lJIüşterek husüsiyetlerini taşımaktadır: s e s b i Lg i s i s aha s i ıl d a - a. bu bölüme dahil dillere. has dokuz ünlüden ibaret ünlü sistemi Bulgar gurubundakine (msı' Çuvaş} yakın' olup, bu so'Ouncudan ancak köklerde, rusçadaki e (a) sesine tekabül eden sesin yerine a bulunması ve tamamiyle teşekküı etmemiş olan l' "ve 1', o' "Ve ö' ünlülerinin Tatar ve Başkırt dillerindek i telaffuzlarının bir az farklı .olması (buradaki o' ve ô" ünlülerini n telaffuzu çuvaşçadaki diıdak ünlüJeleri olan II ve seslerine "çok yakındır), Ünsüzler sisteminde Kıpçak-Bulgar bölümü, çu'{aşçadan bilhassa bazı ünsüzlerin incelmiş şekillerini n · bulunması ile ayrılır (p, p'; b. bı; m, m'; d. d' v.b.), s' (bunun yerine y. j veya c sesleri geçer") ve v ,( J5:lpçak· Bulgar dillerinde' b u sesancak son devirlerde ve yahaneı keli. m,elerde kullanı l mağa başlanmıştır) ses lerin in bulunması.
e
"2.
Kıpçak-Oğuz
Kıpçak-Oğuz
nJz.Polovets) .
böıü . mü
-,
bölümüne e s k i i e r d e n - Polovets ve b u gün k ü -
:ı e r d e n - Karaim, Kumuk v.b, dahil olup, başlıca -husüsiyetleri şu"nlar l
-dır: s e s b i i g i s i s aha s i n d·a - a. K ı pçak-Nogay büıiimündeki s .yerine ş (msı' tas yerir.e ·teı dap) ve Ş yeriRe ç (msı. *aş: yeriı',e ~~ç_ -c kaçmak> bulunması (baz ı Polovets şive ve ağızları ile karaimeada . Kıpçak.NogilY husüsiyetteri de mevcuttur):; b. kelime başında diker ~bölümlerdeki j lc Y8rine y bulunur (msı' jolicol yeriiıe goL" c.yol _).
.
R. Rahmeti Arat
liG
3.
Kıpç · ak -N ogay
bölümü
Kıpçak dillerinin yalnız bugünkü Nogay, Kara-Kalpak ve Kaiak dillerini ihtiva eden bu bölümün vücüt bulması, yukarıda da işaret edildi~~ gibi, Altın-Ordu devletinin da~ılma devrine tesadüf etmekte· ve di~er diııerin inkişafı ile ilgili bulunmakt~d ır. Kıpçak-Nogay bölümü, tarih bakımından daha eski olan Kıpçak · Bulgar ve Kıpçak_O~uz bölümlerinden şu husUsiyetler ile ayrılmakta dır: a. ç ve $ sesleri yerine $ ve s seslerinin geçmesi (msı' ~aç- yerine' ~aş - .. kaçmab, kış yerine Ips (kış) v.b.); b. bazı durumlarda ve bir.Iikte bu l undukl arı unsüzlerin te'siri altında, mlhlp ve nldll seslerinin. de~işik ku ll anılmas ı.
LV.
KARLUK GURUBU
Karluk gurubu türk dillerinin şark ve garp dalları aras ın da orta. bir durumda bulunmaktadır. Nisbeten son devreye (X.-XI. asır"Iar). ait olan bu dil birligi, Kara·Hanlılar devrinde bir taraftan garbi ve_ şarki türk dilleri ile diğer tarafta n orta Asya Iran dillerinin karşılıklı , · te'sirleri neticesinde vücüt bulmu.ştur. Karluk gurubu, Karluk-Uygur ve Karlı:ı.k-Harzem olmak üzere. iki. bölümden ibarettir. Bu gurubu n husüsiyetleri: ses bilgisi sahasında - a. gerek ayn dillerde ve gerek bunların şivelerinde, ünlii say ı sının altı-dokuz ara.sından (bazan daha fazla) değişmesi, b. k ünsüzünün muhtelif incelm~ dere :eleri: c. p, i , k ünsüzlerinin sadalılaşmaması; d. g sesinin muha· · · fazası veya kelime sonlarında k olması (msı' sang veya sarı yerine · sarrg/$arı~ « sarı', iirik - diri), öliik _ öıü . v.b.): gramer bünyesin. d e -:- a .. gan/·gen isim.fiil şeklinin yaygın o lm as ı (O~uz dillerinde bunun . yerine ya kısaltalmış şekli olan ' an /-en veya . dı~ / .dik şekill e ri kullanılır ),. b. -ma~ /-m~k yerjne, -gu/-gü isim şekillerinin kullanılması, c. ilgi halinde~ -nı n! nin ekinin tam şekli ile kullanılması ve ünsüzlere göre, de~işik . şe!
Türk
1.
şivelerinin
tasnifi
117
Karluk-Uygur bölümü
Karluk-Uygur dil bölümü, X.-XI. asır lard a teşek kü! eden ve tarihte devleti ismi ile ta nın a n kavim ve halklar top lulu ~u n a ait olup, başlıca iki dilden teşekkôl etmektedir. Bunlardan biri - Uygur, Tü rgeş, Yagma 'v e Karluk kavimlerini içi ne alan Kara-Hanlılar devletinin edebi dilidir. Iran kavimlerinin dilleri ile ka rş ılaşmada galip çıkan bu dil, bu karşılıklı te'sirler a ltında, aynıiamanda mühim mık darda, önce arap ve sonra Samfmi devletinin Iran edebi dillerinden -olmak üzere, iran-arap lfigat hazinesini benimsemi~ti r. Kara-Ha nlıl a rı n dil abideleri nden, biri Balasagunlu Yusuf Has Hacib 'in Kutadgu Bilig 'j ve di~e ri Mahmud Kaşgari 'nin Di()a~ [Ilgati 'i -türk 'ü olmak üzere, iki büyük eser mevcuttur, \ Bu bölüme dahil i.ki nci dil ise, daha sonraki bir devrin edebi dili olup, XII.-XIV. asırlara, yani M o ~ur i stilasınclan so nraki bir devreye .ait bulunmaktadır. Bu dil esasmda Kara-Hanhlar ( Uygur ) dilinin an'ane ve husfisiyetlerini muhafaza etm i ş olmakla beraber, ayrı edebi eserl erin yazılmış' olduğu muhit ve mahallerin hususiyetlerini a lmı ş ve bundan dolayı, daha sonraki eski Özbek dilinde gö rüldü~ü gibi, umumi kaidelerin d ı şına ç ıkm ıştı r. Bu dilde yazılmış edebi eserler şun l a rdır: Nasıreddin . Rabgı)zi, Kı sasu 'l- enbiya ( XIV. asır), Edib Ahmed Yüg neki, Atebetü ' [-Hakayık (XL -XII. asır ). Bu edebi dilin un su rla rını , Uygur katipleri elino.en çık a n Al tın-Ord u yarhk la rında da görmekteyiz. Karluk-Uygur bölümü husfisiyetl eri şunla rdır: a. y' >..ı: veya d t ekabülünün mevcudiyeti (msı' diğer dillerdeki iygi yerine ez.kü. ........ edkü . ( iyi>, aygır yerine a*gir ........ adgir v.b.), b. ' u,' -yu zarf-fiil şekli nin buI~nması (m sı' oilayu), c. _inça, -ginça zarf-fiil şekli, d . ·gusı isim.fiil ve . gıı[u/.:/- gü.[ü.k hareket is im şekilleri ve e. ilave n sesinin bulun. ması (ms. içinde v.b.) ile gramer bünyesinde ve esas söz hazi nesindeki hususiyetler. Kara·Hanlılar
2.
KarJuk· .H ~lT zem .
bölümü
Karluk-Harzem bölümüne, tarih bakımından, dahil so nraki devire ait yazı ve ko nu şma dilleri dahildir. Bunların en eskisi XII. asra ait olan Hoca Ahmed Yesevi 'nin Di'Oan-ı Hikmet 'inin dili olup, Oğu z ve K ı pçak husfisiyetlerini taşıyan bir konuşma dilinden meydana gelmiş · tir. Yesevi: ve aynı zamanda onun halefi-tilmizlerinin (msı' Har. zemli Süleyman Bakırgani, Hakim Ata), yaşayan Oğuz-Kıpçak şive leri ile Kara-Hanlılar ede bi dili. üzerine kurul an dili, orta ' çağ Kara-
R. Rahmeti Arat
118
Haiılılar-Harzem
dili olarak da isimlendirilebilirdi. Bu dil, bilindiği gibi, daha sonra, artık Mağul istilasını müteakip, tarih bakımından, daha yakın bir devirde meydana gelen ve aynı " bölüme dahil iki dilin esasını teşkil etmiştir: biri- Cuci ulusunun şarki kısmının, yani Harzem 'in edebi dili (en büyük abidesi - şair Harezmi 'nin 1353 'te kaleme aldığı Muhabbe"t.nô.me ' dir)t diğeri - çağatay ulusunun edebi eski-Özbek dili. Bu sonuncusu, yani eski Özbek edebiyatının parlak devri. TimurIular devrinİn sonlarına doğru, eski Özbek dilini yaratan dahi şair Ali Şit Nevai (1441-1501 )'nin faaliyet ve icat devrine rastlar ve Zahiteddin Muhammed Babur (1483- 1530; Buhur-name )t Muhammed Salih ( ölm . "1535; Slbani-n6me) v,b. eserlerini bu dilde yazmışlardır. Bu dil, Timurlular devletinin daA'llması ile ortaya çıkan Buhara,' Hive ve Hokand hanlıklarının da edebi dili olmuştur. Böylece Karluk-Harzem bölümüne şu diller dahil bulunmaktadır: . Q. orta çağ dillerinden-Kara· Hanlılar-Harzem (Hoca Ahmed Yesevi 'nin eserleri ile tilmizleri Haki"m Ata v.b. dili), Harzem edebi dili üzerine teessüs eden Altun-Ordu dili ve en yüksek şeklini Timurlular devrinde bulan eski Özbek dili, b. bugünkü dillerden -Uyg'ur (muhtelif şiveleri ile birlikte) ve Özbek (bütü~ şiveleri ile) dilleri. Bunlardan ilki - Uygur dili , Karluk-Uygur bölümünün bazı husüsiyetlerini ihtiva ettiği" gibi, ikincisi - Özbek dili, yalnız Karluk-Harzem bölümünün husüsiyetlerini havidir. . Bu bölümü Karluk-Uygqr bölümünden ayıran başlıca husüsiyetler şunlardır: a. ~ y (msı' azğır ___ ndgır yerine aygır . caygıp), b. i-ı > orta i, c. yükleme hali ekinin tam şekli (msı' ~ızın yerine kızım ckızını) ve ilave n sesinin bulunmaması (msı' içinde yerine içide ~içinde.; orta-çaA' dilleri haric), d. ön-damak ahenginin kaybolması ve ünlülerde dudak ahenginin zayıf te'siri, e. bazı dillerde husüsi ünlü uyumu, /. isim ve mı şekillerindeki farklar ve bilhassa Karluk ve OA'uz şekillerinin yan-yana bulunması · (msı' fiil isimlerinde. ·ğu /.gü, -gulu~1 .güıük ile yan-yana -ma~/-mek, -ma~lı~/-meklik; isim-hil şekillerinde -gusı, ·aca~ ve -kay ve g. söz hazinesinde görülen husüsiyetler.
>
B. TORK DILLERiNIN ŞARKı HUN DALı Şarki
Hun dalına dahil dil ve halklar, sırası ile, şarki Hun ka'/mi Gök · Türk hakanbA'I, eski Uygur devleti ve Kırgız kavmi birliğini teşkil eden türk kavimlerinden ' terekküp etmiş ve bunlardan, birliA'i~ şarki
Türk
şivelerinin
tasnili
böy lece, biri- Uygur ve di ~er i - Kır gız-Kıpçak gurubu olmak üzer:c, . iki kavmi birlik ve bunların dili meydana gelmişt i r. Şa rki Hun dahnı garbi Hun dalından ayıran başlıca husOsiyeller şunlard ı r: s e s b i i g i s i s aha s i n a - eski d iller (Gök-Türk, Yeni sey. Orhun ve eski Uygur) haric, şa rk dalına dahil dillerin ço~unda, -oKI-eg ses gu rupl arı nın birleşmesi neti cesinde vücOda gelen uzun ünlülerin . bulunması (bu husüsiyet yeni Moğul ş i ve l er ind e de mevcuttur),.b. Türk dilinin garp dalındaki y yerine, muhtelif şivelerde z, d, t seslerinin kuııanılması (msı' ayo~ yerine adolf.laza~ v.b.; nisbeten yeni olan Kırgız ve· Altay dilleri haric) , c. sadah ve sadasız d-t, b- p, k-g,·s-z ünsüzleri arasındaki farkın zayıf veya hiç bulunmam ası ; bunların her çifti aynı sesi n · farklı şekilleri gibi telakki edilmektedir (ancak bugünkü Altay, Hakas v.b. edebf dillerinde bu sesler birer ay rı kıymet ka zan. mağa başlamıştır), d . garp dalı~da umGmiyetl e kullanılmakta olan t4 lı seslerinin şar k dalında bulunm amas ı; gr a m e r b ü n y e s i n d e - a.. mürekkep cümle şeklinin daha az inki şaf etmiş olması ve bundan do. l ayı bağlama edatlannın a:zlı~ ı , b. isim ve fiii ter·kiplerinde çok inki şaf e tmiş olan şek il birleşmeleri; söz ha z i n e s i n d e - söz hazinesinde görülen farklar ve bir de, garp dalındaki arap-fars kelimeleri yerin~ şark d a lında mühim miktarcia m oğu lea kelimelerin bulunma s ı. Burada ancak şark dalını garp dalından ayıran esas farklara işa ret edilmiştir: her iki gurup içinde kendilerine has dah a bir çok husOsiyetler mevcuttur. ı.
UYGUR GURUBU
Uygur g urubu şark dalına d ahil dillerin ço~unu ıçıne alm aktaCilL. Bu gu ruba dahil bütün diller, Uygur kavimlerinin , mil adın ilk asırla· nndan başlaya r ak, Hun, Siyanbi, Gök-Türk, Uygur v.b. kavmi birlik... lerin içinde bulundukları ve uzun s üren bir devirde te şek kül e tmiştir. Uy gur gurubunun bu d a lın ikinci gurubu olan Kırgız- Kıp çak gurubundan ayıran umômf va s ıfları şunlardır: a. kelime ortasında...y · ye. rine, t --- d ........ .z seslerinin bulunm ası (m s ı' aya/:. yerine alalı ........ ada~~ azo~ ( ayab), b. kelime sonunda, y yerine, t---s seslerinin bulunması (msı' ~uy- yerine ~ut . cdökmeb ve boy; boyım yerinepos, po%ım - ken-dim } ), c. keli_me sonunda sadah K·sesinin muhafazası (msı. tog (dak~ v.b.).
.
,
.
Uygur gurubu, bunlardan başka, gramer bünyesi ve kelime hazi-nesi bakımından da müh.im farld ar arzetmektedir. Uygur gurubu, Uygur-Tukyu, Yakut ve Hakas olmak üzere, :ij,ç bölüme ayrılmaktadır.
R. Rahmeti Arnt
!2t)
1.
Uygur-Tukyu bö.!ümü
Uygur- Tukyu bÖlümü, tarih bakımından, Uygur gurubunun en esTt'!;ini teşkil etmekte ve eski dillerden - Yenisey-Orhun abidelerinin dili ile eski-Uygur dilini ve bugünkülerden - Tuva il e Karagas " dillerini İÇi n e almaktad ı r. , Bu bölümün b aşlıca husüsiyetleri: ses bilgi s i sahasında a .. kelime ortasında, di~er dillerdeki t- ........ z ........ 9 yerine, d sesinin bullihması" (ms"!. ata!;, aza~, agalf yerine ada~ «ayab, agırılmaz yerine admlmaz (aynlmazlt, iggi yerine edgü ciyh, ~1.l!Jrıı~ """' ~uzrl.l~ yerine ~udru~ ekuyrub v.b.), b. kelime sonunda, di~ e r dillerd eki s -g yerine f (m s ı' ~ug - ........ /f.us- yerine #.ut - cdökmeb), c. lt, ri ünsüzle!İndeki ben zeş memezlik (m s ı. kördi yerine körti cgördü" öldi yerine ölti <öldüıı v.b.), d. ünlülerde dudak ılhenginin "bulunmaması, e. kelline sonunda sadılh g, g seslerinin muhafazası (m sı' tog c~aR" - , &eg ebep v.b.), f. gelecek zaman için, -arı-er yerine daha çok -ur/-ür ve .ır/- ir şekillerinin kullanılması, g. n sesinin mevcüdiyeti. Bu bölüme dahil dillerde "SÖZ hazinesinin e sk ili ği ve mühim mıkdarda çin ve sans_ i:ritçe kelimelerin "bulunması da bir husüsiyet teşkil eder. Bu bölümün söz haz inesind eki husüsiyetleri göstermek üzere, Orhun abid elerindeki , Ş kelimelere işaret edilebilir: sabım «sözüm », budun _halb, süle-
Yakut
bölümü
Yakut bölümünd e yalnız Yakut dili bulunmaktadır. Yakutlar, di ie:r tür"k kavim ve dillerinden, çok dilli kavimler. bilhassa TU!'l guı ve eski Asya kavimleri ile tecrit e dilmiştir . Bugünkü Yakut dili, Uygur dili ile müşterek bılzı husüsiyetlere sahip olmakla beraber, Uyg ur gurubundan şu noktalarda ayrılmakta du:: a. kelime ortasında, g ......... d ........ z yerin e, f sesinin bulunması (m s ı' ay.a~ ......... ~da~ -- a%o& yerine aiaa cayab.), b. kelim e ba şında. g ........ j ......... c ......... dr.-- ç yerine, $ sesi nin bulunma s ı (msı' gzl .......jıl ........cıl ....... d'zl. çzl yerine sıl « yıl' , g~l-....-jal ........ cai.......,çol yerine su.al (yol ,), c. bazı kelimel erde söz başındaki s sesinin kaybolması (msı' segiz yerine agıs «sekiz'. sen ~ıine e~ (sen-), d. kelime ortasında s«ş<ç) sesinin h olması (msı' hrsa!ı. = h ışa#. . pışa/f. yerine b/ha!J cbıçab). e. diter türk dillerinde bnlunmayan ve ıa, ie, uo üö şeklinde yükselen diftongların "mevcüdiyeti. Rtın l ardan b<ışka Yakut dili gramer bünyesi ve bilhass, şekil bilgisi He söz hazinesindede bir çok husüsiyetlere m"Alik bulunmaktadır._
Türk 3.
şivelerinin
H""akas
121
bölümü
kısma-Hakas dili - Sagay. ve Beltir :şive l eri, 2. cızıldayan - Kaç, Koybal, Kızıl ve Şor ş iv eler i; Şor dilinin ",uras şive s.i, Sarı-Üygur şivesi, bugünkü Hakas diline dahil olmayan Kamas ve Küerik a~ızlan). ikinci kısma -.:. Şor dilinin Kondam şivesi, .Altay dilinin şimal şiveleri (Çernevo veya Yış-Kiji (Tuba) şivesi, Ku~ ·mandı (Kubandı) şivesi, Lebed veya Kuu·Kiji (Çalkanduu, Şalkan- · ,duu şivesi) dahildir. Bu bölümün hususiyetleri: a. kelime ortasında, diter dillerdeki y ....... d .-.. t sesleri yerine, z sesinin bulunması (msı' aya~ . ada~, atal;. "yerine azal; c'ayak_ v.b.; K'o ndom şi vesi ile Altay dilinin şimal şiveleri ..haric), b. kelime sonunda, diger dillerdeki y yerine, s - z seslerinin bu.dunması (msı' kiy· yerine kes· cgiymeb v.b.; Kondam şives i ile Altay ·dilinin şimal ş iveleri haric), c. kelime başında, di~er dillerdeki Y""'" j.-... c .-... d· ...... s sesleri yerine, ç ve n'-" nt seslerinin bulunması (msı' yıl, jıl, .cd, d'ıl, szl yerine çıl cyıl, ve yagmır ....... yamglr yerine nağmır/fn'amırff ..n.ağburl/nanrriu r .. ya~mur v.b.,)ı d. kelime ortasında m ılb,....... n seslerinin karışık kullanılması (msı' , keme yerine kebe cgemh, temir yerine iebir (demip v.b.), e. pilgeçil/pileeçi cbilen, bilici . tipinde isim-fiillerin 'mevcudiyeti ve diğer ses ve şekil hususiyetleri ile söz hazinesinde .görülen farklar.
Hakas bölümü iki
kısımdan
tasnlfi
ibaret olup, birinci
!( iki ş ive gurubu nu içine almaktadır:
ıı.
KıRGıZ-KıPÇAK
ı. ısııdayan
GURUBU
Türk dillerinin müstakil bir gurubu nu teşkil eden K ır gız-Kıpçak gurubu bugün, Kırgız ve Altayolmak üzere, iki yaşayan dil ile temsil .edilmektedir. Bu gurubu n başlıca hususiyetleri şunlardır: a. tam teşek kül etmiş ·olari sekiz normal ve sonradan vücuda gelen altı-sekiz uzun ünlü, b. ünlülerde dudak uyumunun daha' çok inkişaf etmiş olması, c. sadah ve sa.dasız ünsüzlerin şivelen:e zayıf ayırt edilmesi, d. Kıpçak-Nogay gurubundaki ç-s sesleri yerine, ç-ş seslerinin bulunması (msı' ~aş- yerine lf,aç- «kaçma b ve bas yerine baş c bap), e. kelime başında umumiyetle sadasız ünsılzlerin bulunması (bilhassa Altay dilinde), f. ünlüler ara'.. .sında bulunan ünsüzlerin sa dahlaşma s ı (bilhassa. Altay dilinde i bir çok .şivelerinde müşahede edilmekle' beraber, bu husüsiyet ' K"iırgız di!i için 'umumi değildir), g: eski ·türk dilleri ile müşterek bir çok gramer şe killerinin mevcudiyeti, h. şahıs eklerini kısaltma temayülü (birinci ve
R. Rahmeti Arat
ikinci şahıslarda iyelik ekleri ile, şekil bakımından, birleşmiiş oldu~it. halde, manaca ayırt edilmektedir) v.b. Kırgız-Kıpçak gurubuna giren diller, türkçenin şark dalına dahil. bulunduklarından, gar.p dalına dahil dillerden büyuk mikda.r da mo~ul ve daha az miktard ~ (Altay ,diline nisbetle, Kırgız dilinde daha fazla} arap-fars kelimelerinin bulunması ile de ayırt edilmektedir. Böylece türk dilleri, tarih bakımından ve dil husüsiyetlerine göre~ şöyl e bir tasnife tabi tutulabilir: A. TORK DtLLERİ:'iiN GARBI HUN DALı ı.
BUl...GAR .GURUBU
a. Eskiierden 1, Bulgar 2. Hazar . b . Bugünkülerden 3. Çuvaş 11, OGUZ GURUBU Oğuz·
1.
Türkmen bölümü
a. Eskilerden 1. Oğuz (X.-XI. asırlar; Mahmud Kaşgari)
. b. Bugünkülerden 2. Türkmen 3. Truomen 2.
Oğuz - Bulgar
bölümü
a. Eskilerden 1. Peçe nek 2. Uz b. Bugün külerdeı:ı .. 3. Gagauz 3.
Oğuz-Selçuk
a. Eskilerden 1. Selçuk
bölümü
Türk
şive !erinin
tasnili
2. Eski Osmanlı b. Bugünkülerden 3. Azeri 4. Türk (Osmanlı) LU.
1.
KıPÇAK
GURUBU
K ı pçak - Bulgar
bölümü
a: Eskilerden 1. Altın-Ordu (garbi) b. Bugünkülerden 2. Tatar (Ka s ım,. Mişer v.b. ) 3. Başk ı rt 2.
K ı pçak - O~uz
( Uz - Polovets) bölümü
a. Eskilerden 1. Polovets
(Mo~ul
sonra =
devrinden önce ve K ı pçak, Kuman)
b. Bugünkülerden 2. Karaim 3. Kumuk ' J
3.
Kıpçak - Nogay
bölümü
Bugünkülerden 1. Nogay 2. Kara-Kalpak 3. Kazak LV.
KARLUK GURUBU
1. Karluk - Uygur
bö l ümü
Eskilerden 1. Kara - Hanl ılar devleti türk dili (Divan lugall 'i-türk, Kuiadgu Bilig) 2. Kara-Hanlılar devrinden' sonraki türk dili (Hibeiü 'I-hakay'ık, Kısas u 'I-enbiya)
R. Rahmeti Arat
124
2.
Karluk-Harzem
bölümü
a. Eskilerden ı. Karluk - Harzem (Ahmed Yesevi, Divan-ı Hikmet v.b.) 2. Altın- Ordu (şarki; Muhabbet-name v.b.) 3. Eski Özbek b. Bugünkülerden 4. Özbek (Kıpçak şiveleri haric) 5. Uygur ( yeni, bütün şiveleri ve bunlar ' arasında Salar ve Hoton)
B. TüRK DI LL ERİN iN ŞARKİ HUN DAlı ı.
UYGUR
GURU~U
1. Uygur-Tukyu bölümü a. Eskilerden ı. Orhun abidelerinin eski 'Okuz dili (- Tukyu)
2. Eski Uygur b. Bugünkülerden 3. Tuva ( = Urenlıay . Soyot, Soyon) 4. Karagas (Tofa) 2. Yakut bölümü BugünkÜıerden
Yakut (Dolgan ile birlikte) 3.
Hakas bölümü Bugünkülerden 1. Hakas (bütün 2. Kamas 3. Küerik 4.
Şo r
ş iveleri)
Türk
şivelerinin
taenifi
126
5. Altay dilinin şimal şiveleri (Tuba, Şalkanduu, Kumandı) . 6. Sarı Uygur ıı.
KIRGIZ-KIPCAK GURUBU
Bugünkülerden ı.
Kırgız
2. Altay ( Altay, Teleüt, Telengit şiveleri) nı.
TORK
Ş IVELERINi
TASNIF TECRüBE LERINDEN NETICELER
Ç ıKAN
1. Tasnifin
esasını
te şk il
eden ses husüsiyetleri.
Yukarıda neşir tarihlerine göre sırala nmış o:lan mevcut tasnif tecrübeler'j gözden geçirpirse, bunların büyülç bir kısmının şive tasnifi olmaktan ziyade, türk kavimlerini co~rafi esasla~a göre sıralama tecrübesinden ibaret o ldu~u görülür. Türk şiveleri arasındaki esas farkların azlı~ından dolayı kavimler ile şive hudutlan çok defa birleştiği için, bunlar ancak bir dere : eye kadar şive tasnif i gibi telakki edilebilir; fakat asıl gaYe ·bakımından, şive tasnifi olmaktCln uzaktır. B e rez i n zamanında şive tetk:klerinin henüz başlangıç devrinde bulunduğu dü' şüni'ıürs.c:. asıl ta~ni'f teerübesi Ra d i o f f ile başlamıştır denilebilir. K o r Ş ~un tasnifi buna yeni bir görüş tarzı ilave etmiş ve S a m o y] o v i ç ise, bu iki esası birle.ştirmek, şive gurup larına bunların tarihi malzemesini eklemek ve guruplan co~rafr-tarihi · kavmi isimler ile adlandırmak suretiyle, daha vazıh ve kullanışlı bir şekil vermiştir. Bogoroditskiy ile Rasanen .bu esasları bir az daha genişıet miş ve derinleştirmişlerdir. N e m e t h 'iıı işaret etmiş oldug-u ses un~ su ru çok mühimdir; kendisinin bu meseleye anc;:ı.k dolayısı ile temas ederek, şiveler i n tasnifini bir bütün olarak ele almamış olması te'essüfe şayandır . . .Tü~k 'şivel.e rinin:·7tetkikinde R a'd i o f (.'un malzemesi, bütün·; ku"sl).r~, Ianna "rag-men, nasıl hala bir temel teşkil ediyorsa, türk şivelerinin tasnifinde de en mühim esasları yine bu alime borçluyuz. Türk şive lerinde görülen başlıca farkları sesleri n muh.telif şiv~lerde almış olduku. şekiller teşkil etliki için, şivelerin tasnifinde de, esas olarak, ses hususiyetlerinin alınması tabiidir. Ra d i o f f 'un s('s hususiyetlerini. tas ni-
126
R. Rahmeti Arat
ii olmaktan ziyade, tavsifi bir şekilde ele almış olması . türk dil bilg,isinin o zamanki durumu ile ilgilidir. Daha sonraki tasnif tecrübeleriı:ıd e, şive l erin bir çokları için müşterek olup, şive guruplan arasın daki m~nasebetleri göstermek bakımından büyük ehem'lliyeti olmayan hususiyetler yerine, her şive gurubunda ayrı - ay rı inkişaf yolu takip ' etmiş olan bazı mühim sesler üzerinde durulmak suretiyle, daha umumi esaslara doğru gid ilmi ştir. Şimdiye kadar türk şivelerinin tasnif i tecrübelerinden elde edilen neticeye göre, tasnifin esas ını teşkil eden ses husfisiyetleri, bunların daha yakından belirtilmesi ile, şöyle hulasa edilebilir:
.ı. 2.
3: 4. 5. 6.
asli veya inkişaf yolu (msı' d> z) ile meydana gelen z sesı nin muhafazası veya r sesine inkilap etmesi; " t ve d sesleri ile d sesinin z ve y şekl i nde inkişafı; tek heceli sözlerin sonundaki ğ sesinin muhafaza edilmesi veya'U U.ı) o lm ası; birden fazla heceli sözlerin sOhundaki g sesinin muhafazası veya sadasızlaşarak J:. olıpas ı yahut düşmesi: lasrif eklerinin başındaki g sesinin muhafazası veya düşmes i : kelime başındaki y""'" s sesleri husüsiyeti.
~una göre, türk şivelerinin tasnifinde esas teşkil eden hususiyetler z"""'r, y . ........,s· ile d (t) ve g seslerinin muhtelif ş iv e g uruplarında airnış ' oıdu~u şekillere inhisar etmektedir. 0/' ve bol- söz farkı tasnifin ·esasına ait olmayıp, daha çok bir tek şive gu.rubunun vashnı teşkil .eder. -Jan ve -sn ekleri şekil bilgisi sa hasına girmekle beraber, alın.an midlde, ekten ziyade, g sesini n eklerin başındaki durumu ile ilgilidir. Ileride bu esasların bir az daha genişl etilmesi mümkündür. Şive lerin tasnifinde ses hususiyetIerinden başka, şekil bilgisi sahasında g~rüıen hususiyetlerden de istifade edilebilir. Türk dilinde mevcut ek- . leri n bir kısmı türkçenin tarihi inkiş.iif seyrinde ayrı merhalelerin ' malı olmuş, bir kısmi ise, bugünkü şivelerde ve bu şivelerin birer hu su· siyetini teşkil edecek mahiyette, şekil, mana ve elimledeki kullanılışına göre, kıymetini , az· çok deg-iştirmiştir. Bu bakımdan ' bazı eklerin de tasnifte muayyen bir yer almas ı mümkündür. Bunlara bir de, bir tas nif unsuru olarak, bazı kelim~leıÜl. a:\,rl şive guruplarınd a ktijl~J)ılıp.",:, kullan ılmaması ilave edilebilir . , Türk şivele rinin tasnifi henüz tatmin edici bir hile gelmemiş olmakla bemberı yukarıdaki tecrübelerden açıkça görlildliğü gibi, gittikçe vaııh bir şekil almağa doğru gitmektedir. Bu sahada daha saıih bir neticeye ulaşılma sı ise, daha evvelce de i şaret edildi~i gibi, şivede .
Türk
127
şi vel erinin tasııifi
:rin ytasnifinde göz önünde bulundurulması idip eden esas meseleler ',üzeri ndeki araştırmalarin gelişmesine bağlıdır. 2. Şivelerin
adlandırılması
' Türk şive:l erinin tasnifinde karşılaşılan mühim meselelerden birini eden şivelerin adlandırılması üzerinde ayrıca veya dolayı s ı ile durulmu ş olmakla beraber, henüz sarih bir netice elde edilememiştir. Yalnız tasnife ait olmayıp, aynı zamanda türklük bilgisinin bütününü ' d e ilgilendiren bu meseleyi ileride de ısrarla takip etmek lazım gele.cektir. ,Türk ş i velerinin bu şivele ri konuşan kavim isimleri ile adlandınl -ması en tabii bir hal çaresi olabilirdi. Fakat türk kavimlerinin bir kısmı şon zamanlara kadar kendi kavmi bünyesini ve dolayısı ile kavnii ismini muhafaza etmiş o ldu ğu halde, di,ğe r bir kısmı, bilhassa ..çok eskide n yerleşik hayat ve medeniyete geçmiş olan kısım, artık kavmi' bün yesini ve bununla birlikte kavmi ismini terk et miş bulunmak· tad ır. Türklerin kavmi teşekkülü henüz ay rı bir tetkik mevzuu olarak ,ele a lınm f1m ış olduğundan, mevcut kavimler a rasındaki mümisebet!er il e bunların tarihi devirlerde mensup bulunduk ları kavmi gurupların ,;tesbiti, şimdilik, im~an sızdır. Onun içi n türk kaviı:nlerinin ve dolayısı ile şivel er i ni n bir kısmının kavim is iml eri ile, bir k ısm ının da coğrafi mevkilerine göre adlandırılması, ister·istemez, daha bir müddet devam ,edecektir. Türk 'kavim ve şivelerin in adlandırılmasında görülen tuhaflıklardan 'biri de. aynı kavim ve şive ' için muhtelif isimlerin kullanılmakta olma· ,.gıd,ır. Bunlar arasında bu kavimleri n kendi leri tarafındaA kullanılan :isimler yanında. bunl ara komşuları tara fından verilen isimler ile üze'rin'd e veya yakinında yaşadıkla rı şe hir, nehir, da~ v.b. veya idari :taksimalta , dahil · bulundukları idari bölgelere göre verilen isimler de mevcuttur. Bunların çok defa gelişi · güzel kullanılması ve bir çok ilmi .eserler ile el kitaplarına geçmiş bulu nm ası , i şi n aslına va kıf olmayanlar için, bazan 'içindeiii çıkılması güç ', bir durum yaratmaktad,ır. Bu, vflziye· :tin birdenbire de~işLirilmesine imkan yoktur, Fakat bu meselenin, ayrı bir me vzu olarak ele alınmas ı ve her kes tarafından ' tereddü tsüi kulJanılabilecek ' bir sistemin \ıücfida getirilmes i zarurid ir . 'teşkil
. 3.
Şive
gurupla
rı
Türk şiveleıinin tasnifinde karşılaşılan güçlüklerden biri d e mev· ,cut ş i ve!enn muhtelif guruplar iç i n dek ı yer inin açık o:arak ~yiDi ' ~e·
128
R. Rahmeti Arat
şimdiye kadar hiç tetkik edilmemiş OlmaSir ise, mevcut bilginin kati gelmemesi, bunların şu veya bu: ş ive guruQuna idhali nde tereddüt yaratmaktadır. Kavmi teşekkül veşive bakımından, komşularının kuvvetli te'siri altında kalmış olan şive . lerde de aynı güçlüklerle karşılaş ı lmaktadır. Türk şive l erin in tasnifind e,. bilhassa cehüb-i şark i Sibirya ile Türkistan mıntakalarındaki şivel erin . guru'pl an dırılma sında görülen k a rı ş ı k durum, bu şiveler hakkındaki malumahn azlı~ ın da n ileri gelmek tedir. Şimdiye kadar ayrı -ayn şive l e r halinde guruplarda ' yer alan b az ı dil zümrelerinin birleşt i ri l mesi d e· belki mümkün Qlacaktır; böylelikle bir tarafta n tasnif gurupları ha fifler, dig-er taraftan da şive l erde ki ağızların tesbitine doğru gidil ebili r •. Türk şivelerinin tasnifinde görülen vuzfihsuzluğun sebepleri nden b ir,ini de asıl şive mefhfimunun henüz sarahatle tay in edilmemiş olmasL ve tas niJte bu mefhfimun d ı şına çıkılara k, umfirniyetle mevcfit bütün, dil malzemesin in, ufki bir şek ild e, yan-yana s ır a l anmış bu l unması · teş kil etmektedir. Mevcut .şiveler, muayyen şartlar alt ında ve dilin her hangi bir devresinde ,cana dilden J ayrı l arak , dilin um~mi i nkişah ile birlikte, bir de kendi hu dfitl arı içinde ve husfisi bir inkişar seyri takip etmiş olduklarınd an, bupların başlıca farklarını teşki l eden ,s es, ek ve kelim e hususiyetler i o devrenin dil malzemesi ile izah edil ebilmelidir; başka. bir' tabirle, böyle bir devrenin malzemesi ile iiah edilebilen şivele r bir' · gurup içinde toplan malıdır, (Msı' türk .şivelerinin tasnifinde esAs un. sur olarak kabfil edi len bazı seslerin farklı inkişafları için krş . i. L~ t a,g, log, doğ. t o'U(~ ), da, fo , fii < lag: 2. b ağ. pag, bav(y), paul!!) bo,. pii < bağ; 3. yag, yog, çag, yau(!;!'), yo,. ço, yu < yağ; 4', sağ. sau(!!),. · sa; sö, sii < soğ; 5. yoğ- , go'Uı!!) · , cau(Yh ya- , eli-, çij -
selesiclir.
Bazı şivel er in
bazılarında
Türk
129 ._
şivelerinin :taıınili
tebligde, bu devrenin _ adlandırılmasına tem~sla, bunun, <eski türkçe~ . . malzemesinin en mühim 'kısmını teşkil · eden ;Uygur metinler.ine. nisbet ile,
Yakut : ve
çuvaş ·
J.ehceleri
Türk dili ailesi içinde: bulunmakla beraber, diker. şivelerinkine nis_ betle daha-: farklı. husüsiyetler .gösteren· ve bu husüsiyetlerin -bir kısmı, diğer şivelerde olduğu gibi, türkçenin mevcüt eski miilzem.esi ile izah edilemeyen .ikj lehce (şive tAbiri ile kasdedilen mefhümu karıştırmamak için, şive yerine; bunların lehce 'tabiri ile karşılanması daha münasip olacaktır) mev'cüttur: Yakut ve Çuvaş lehceleri. Bu iki lehce dik.e r şive- .. lerle aynı hizada mütalea edilmeyip, bunlara tasnif cedvelinde h.usüsi bir yer ayrılması . daha ·· d.oğru olacaktır. Bu lehcelerde müşahe"<;!e edilen. ve diğer . şivelerinkiı.den farklı olan. husüsiyetler türk dilinin (daha eski~ bir devrindç mevcülıunsurların farklı inkişafı ile izah edilmelidir.. Buna göre, bugünkü şive husüsiyetlerinj kendinde ' birleştiren (eski~ ~bir devirden başka, Yakut ve çuv.aş lehceleri. ile diğer şivelerin - eski~ devrini bitleştiren _daha esk~ •. bir. devrenin kabül edilmesi lazımdır. Bugün için daha çok nazart ,olan bu devreyi aydınlatacak malzemeye. sahip bulunmamakla. beraber, .zamanla böyle bir malzemenin, daha eski devirlerden kalan l11etiiılerin- .. bı!lunması veya mukayese yolu ile te'sis edilmesi suretiyle, elde edilebileceğini ümit .etmemek için de bir sebep yoktur. Türk . şivelerinin· tasnifinde, mevcüt şive guruplarım y~r1eştjrir ken, .bunların .yalnız . ufki dekiı, aynı zamanda amudi sıralarını da: dü. şünmek doğru olaçaktır. . . .
.
:5. T' ariht
,
;
şi ' veler
v'e
yazı
dili- mal·zemesi
",.
Türk şivelerinin tasnifinde mevzuun esasına muhalif olan cihetler~ , den biri de, bugünkü _şivel·er · üzerinde .. durulurken, türk dilini~ ~arihi inkiş4fı meseıesinin göz önünde tutulmayarak, dilin muhtelıf: iJlkişaf merhalelerine ait olan malzemenin doğı:udan~dokruya bugünkü :şiv~ gunjplan içinde mutalea edUrnek istenUmesidir. Bir dilin umumi .bünyesine' ve dolay.ısı .i1e onun bütün şü~elerine şamil bir gelişmesi Qldu; _ ğu. gibi r yalnız . ayrı şube hudutları içinde kalan nusüsi bir gelişmesi d~ Türkiyat
Mecntua.ı . ___
9
ıso
vardır. Bunlardan: diliıi bünyesine ~ait oıanları~dilin:. inkişaf -IU'erlıalçle rini .v.e: ~, şuhelere . ait olanl{irı ;,ise ~ :şive guruplarını' . çerçeveıetl~r:..:'!("
'.Türkleriri' kavıpr ' bün"y'esİ,' ictimM teşeKküı tariı; siyasi ve ' kültür ' tarJhinin seyri, 'zaman~zaİnan- ve yer-yer ' vukua gelen ' kaynaşmalara '.' raa-men, - muhtelif şivelerin meydana gelmesin~ "ve, muayyen şartlat':al,; ',~ tında bunların içindeki husüst: gelişmelere müsait' bir zemin hazırlamış-:,; hr. Tarihin en"-eski devirlerinden beri -türk kavimlerinin kendi-d8(:, mu- hitleri içinde de. birbirinden az-çok farklı, şiveler vücuda gelmiş olduğu tasavvur edilı;ıQ.i!ir ,'- Şivııbusjl.şiyç.t~rini .teb.a~~z.':~ttirql.ek bakımından bugünkü ihtiyacıarı tamame~ karşılamamakia beniberı XI. asır ortalarında türk kavim , ve şiveleri ,.hakkında: -Mahmfid K.i ş g cl t i ~jıin :MetJhiş olduku' malıımak mühimdir ·: v.er bu "mCs_c.lenin . i~ce'l.eninesindeJ~,-y-a:rdım,"1 edecek ' mahiyetteClir. Daha sonuki:. devjrlerdç~ killem~ --alınmış: :b\l.na :> benzer di-ğer , eserleröen de:;_bu ' hususta istHad~ etme"- mÜ01kÜnd.ü"r.: :, Eski devil'lere a:if 'dil malze'mesinin tetkikinde ·şiv.elere · işare.t ola.bil~c,e~· : . hususiyetler 'üz-eiinde daha ..dikkam durul!Dası ile,ı bu m.eselenin;" aygıp-.';ı laWması için baz~ esasnı.rın -elde, edilqıesi. de 'mümkündür:,;' ,.. tt ...i-; ~~ Şive ' ve. şive gur.uplarımn tarihi . inkişafinı " takip husı1sı,ında- i_stif'iide \, edilebilmekle beraber, ' yalnız -şive-.:mahsütü ·, olatak tbakılo:ıaınasl .:I~I~.-; gelen'!-''malzemenin en mühim kısmı n'ri , bilhassa taTihi: : dev:irler i-için, !Uj:l~~J-' . dilk.~ahsfilü teşkil etmektedir_ Her yazı diliriin 'iibaşhtpg(çta muayy~Q. p bir:ışi'veye .dayandığı . kabfil edilebilir:, Türk ...yazı ;dilinin daha sQO!oaki ~. inkişat ! merhalelerinde de muhteliLşiveleiin "büyük te~:Siri 0Im4Ştur_~ F.A~~t !, yazJ ~ dili, hiç 'bir deYirde, yalnız 'o devrenin~ ":.Vey.a bir r tekr,şive ı"ve - ş,ivE:: guiubunun dar.. ~·hudü.tlan ' içinde. -,kalmamıştır;': Yazı dilini, :, umı1mi te'-şir:-" lerhrie kadar>*uv-vetli olursa.-olsun, muhfelif kültün: çevreleri; jle " ~u:; dOUandırmak da mümkün ' değildir: Yazı, dili muayyen . şarıtar~ ij;lhoda meydana g~lmiş olmakla 'beraber, ..kendi inkişaf seyrind.e -bir'Nç9k-,§jve gur-uplannı, bir- ~ok ·kültü.,..idairelerini ·.Jçi~e almıŞ ' ve btınl.arı " bi"ı:-,J:tüt,iin ,:..: halinde, birbirine batlamışhr. Bu durum ,karşısmda yazı dili~rv;'taliem~,~i:. sinin şivelerden ve hatta şive guruplarından yalnız bir tanesine ait telakki edilrrıesiMr {tapii:. Hnık~[! yokt!1ı:. 'Yazı dilil).e •. J:ft-yj.mler, . kÜıtQr daireleri, ' devirler, ve şiveler üstünde, türk milletinin kültür faaliyetinin tarih /seyri içinde vücfida rgetirmiş oldutu bir varlık : olarak , bakıi.ması ve . bir butü'rPofafak ,. ele '-, alınm'asıdcap eder, T.ürk oO yazı djlirıhı ipkişaf ~: merlialeleriiır ·tayln :,ederken, dilin iç bünyesinde vücfida, gelen jıı.ısüsi- , yetler esas olmak üzeı:e; türk fikir ı hayatının s,eyri ve dolayisı ,Ue t;ıu~;~, nun.-dile; mal etmiş olduğı:ı:, kıynietlerin :,de göz önünde bulu'nduı.ulı:ı:ıa,sı ';. ıazıindırü:.~. .. " ' ",'~~' !.". "-': , . ~. Türk şiv.eleri ile y:azı dillerınin tasoifinae birbirinden ,farklı <:sa.-sları ::.
Ttit'k
şivelerinin
tasnif!
181
bahis mevzuu· oldu~undan, bilhassa bugünkü araştırma ve tecrübe ,devrinde, bunların ayrı-ayrı meseleler halinde ele "alınması ve her birinin kendi çerçevesi içinde incelenmesi faydalı oiacaktır . Heride, bu ,sahadaki tetkiklerin gelişmesi ile, şiveler in tarihi devirlere do~(u götürülmesi husüsunda yazı dili mahsüllerİnin bir kısmından istifade' ediJebilece~i tabi'idir. Ayrı şive ve şive guruplarıoa ait husüsiye tleri daha eski devirlere . do~ru takip· husüsunda türk dil bilgisi oldukça müsait bir durumda bulunmaktadır. Şive husüsiyetlerinin mühim bir kısmı, hiç de~ilse esas · temay~ııer bakımından, yazı dili malzemes.ine ba~lanal:1llmekte ve bu .durumda bulunmayan şiveler için de bir asırda n beri toplanmakta olan .şive malzemesi, bir dereceye kadar, bu vaziteyi görecek ehemmiyettedir . 6.
Şive
gurupla .rı
ve
adlandırılması
Şive guruplarının say ısı ve bunların adlandırılması, tasn if saha_ .slnda elde edilen tecrübelerin artması ile mütenasip olarak, bir tekamül seyri takip etmiştir . Bu tekamül tabirinden artık bir neticeye · -va rılmış oldu~u manası anlaşılmamalıdır. Bu tabirler ancak ortaya atıl · mış .birer teklif olup, bunlar üzerinde, bu mesele .ile yakından ilgili ·olanlar arasında bile, henüz bir anlaşma husüle ·gelernemiştir. Onun için bilhassa gurupların adlandırılması için _kuııanılan tabirlerin, toplu ,halde, göz önünde bulundurulması faydalı olacaktı r. Türk şivel eri hakkındaki bilgilerin artması nisbetinde, tasnitlerdeki .gurup sayıları da tedrici bir artış göstermektedir; msı' i k i (biri - 2 bölüm; bk. 1, 2), üç (bk. 4, 5, 7, 12), dört (bk.~, 10, ll), dört ·(biri-2 bölüm; bk. J3),beş (bk.9), altı (biri -3 bölüm; bk. ı7), . altı (ve eski diller; bk.19), yedi (biri -3 bölüm; bk. 20») yedi ,( Çuvaş haric, biri - 2 bölüm; bk. 18). Şive guruplarını adlandırmak için kuııanılmış olan tabirler çok kalabalık bir yekün teşkil etmektedir. Bunların başlıcaları, gUl'uplar .halinde, şu nl a rdır.
A.
Co~rafi . ı.
2. 3. 4.
cihetlere göre
Şim'l (bk. ı, 2, 7, ıo, ı2, 13, 14) Ce",ip (bk. ı, 2, 8, 10, ll, 14, 18) Şaı·k (bk. 7, 8, 10, ll, 12. 13, 14) G.rp (bk. 7, 8, 9, ıı, ı2, 13, 14)
132
R. Rahmeti Arat
5. 6. 7. 8. 9. 10.
B.
Şimal~i şarki (lık.
17, 18, 20) garbi (bk. 17, 20) Cenüh-i şarki (lık. 17, 20) . Cenıih-i garbi (lık. 17, 18, 20) Orta (bk. 10) . Merkez (bk. 10) Şim.l-i
Coğrafi
ı.
isimlere göre
2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
Abakan (bk. 18) Altay (bk. 18) K,pçak (bk. 7) Orta Asya (bk. 8, 9, 11, 16, 18) Pontus (bk. 9) Sibirya (bk. 9, 19) Garhi Sibirya (bk. 16, 18) Orta Sibirya (lık. 16, 18)
9.
Türkistan (bk. 7)
10. Volga (bk. 9) 11. Volga· Ural (bk. 16, 18) C.
Kavmi isimlere göre ı.
Bulgar (bk. 17) .2. Çagatay (bk. 7, 17) 3. Çuvaş (bk. 4, 14, 16, 19, 20) 4. Hakas (bk. ı8) 5.
Kıpçak (lık.
7, 17. 19)
6. K,pçak-Türkmen (bk. 17) 7. Tatar (bk. 7) 8. As.ıtata, (bk. 1, 2) 9. Cenılp tatarları (bk. 1, 2) 10. Moguı-tatar (bk. 1, 2) ıı. Saf tatar (bk. ı, 2) 12. Şimil tatarları (lık. I, 2) 13. Türk-Tat'r (bk. 1, 2) 14. Türk (bk. 1, 2, 4. 7, 18) ı5. As.ı türkler (bk. 5) 16.
Karışık
türkler
(lık.
5)
Türk
17. 18. 19. 20. 21.
22.
şiveler i nin
tasnifi
Türkçe konuşan, fakat türk olmayan kavimler (bk . 5) Tü,kmen (bk. 17) Kıpçak- Tü,kmen (bk. 17) Uygu, (bk. 17) Uz (bk. 19) Yakut (bk. 4, 14, 16,19,20)
133 aslından
D. Dil hususiyetlerine göre , 1.
2. 3. 4. 5. 6. , 7. ' 8. 9. 10. 11..
d-Gurubu (bk. 17) ,-Gurubu (bk. 17) s-Gurubu (bk. 15) g -Gurubu' (bk. 15) ol-Gurubu (bk. 17) tav-Gurubu (bk. 17) t aglı - Gurubu· (bk. 17) ' Iaglı~-G"mbu (bk. 17) Karışık (bk. 12, 13) Orta (bk. 17,20) Tu,ki (bk. 19)
E. Tabirlerin 1.
•
2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.
karışık kullanılmasına
göre
Cenôb·i g"bi (türk) (bk. 'l8) Cenüp tatarları (türkler) (bk. 1, 2) Şimal tatarları (Asıl tatarlar) (bk. 1, 2) Orta (Tü,kmen-K ı pçak) (bk . 20) Çakatay,' Şark (Tü,kistan) (bk. 7) Tat", Şim"1 (Kıpçak) (bk. 7) Türk, Garp (bk. 7 ) Hakas (Abakan) (bk. 18) r-Gurubu (Bulgar ) (bk. 17) d-Gumbu (Uygur, Ş im"l-i şarkı) (bk. 17) ol-Gurubu (Türkmen, Cenüb-i garbi) (bk. 17) tav~Gurubu (Kıpçak, Şimal-i garbi) (bk. 17) laglık-Gumbu (Ç akatay, Cenbôb·i şarki )(bk. 17) taglr:Gurubu (Kıpçak-Türkmen, Orta) (bk. 17)
-Y ukarıdaki Hi.birlerin ifade ettikleri mana ve
kullanılış
tanıarı
,,<
R. 'Rahmeti Arat
hakkında
bir fikir edinmek için, dil husıisiyeti bakımından aynı gurup. gelen şivelerin muhtelif tasniflerdeki yerleri ile bunların dahil bulunduğu gun.ıpların isimlerini gözden geçirmek kafidir. Msı' şivelerin oldukça mGhim bir kısmını toparlayan tav (lo, iii) < tat'" husOsiyeti alınırsa. şöyle bir manzara ile karşııaşılır . ~
içinde
bulunması lazım
ı. Şimal Tatarları (Asıl Tatarlar) (bk. 1,2) 2. Türk (bk. 4) · . 3. a. Asıl türkler, b. Karışık türkler, c. Tür.kçe konuşan .. fakat türk aslından olmayan kavimler (h"e r üç gurupta: dağınık) (bk. 5) 4. a. çağatay veya Şark gurubu (Türkistan'), b. Tatar veya. Şim.!! gurubu (Kıpçak) (iki gurupta dağınık) (bk. 7) 5. a. Şark şiveleri, b. Garp şiveleri (iki gurupta dağınık)· (bk. 8) 6. a. Sibirya türkleri, b. Orta Asya türkleri, c. Volga türkleri, d. Pontus türkleri (her dört gurup içinde da~ınık) (bk. 9)· 7. a. Orta veya Merkez gurubu, b. Şark gurubu (iki gurupta dağ ı nık) (bk. ·10) 8. Şark gurubu (bk. 12) 9. Şim.1 gurubu (bk. 13) 10. tav-Gurubu (Kıpçak, şimal-i garbi) (bk. 17) ll. a. Altay gurubu, b. Garbi Sibirya gurubu, c. Volga-Ural gurubu, d. Orta Asya gurubu (her dört gurupta dağınık) (bk. 18) 12. a. Kıpçık dilleri, b. Sibirya dilleri (her iki gurupta dakı nık) (bk. 19) 13. a. Şimal - i şarki gurubu. b. Şim al-i garbi gurubu (her iki gurupta dağınık) (bk. 20) ıv.
TORK şIVELERI TASNIFININ BUGÜNKÜ DURUMU Yukarıda verilen izahattan da anlaşılacağı gibi, türk dili bilgisi ve umurniyetle türklük bilgisinin bugünkü durumunda, her bakımdan tam bir tasnif vücOda g.e tirmek mümkün de~i1dir. Fakat mevciit . malzemeyi yeniden gözden geçirerek, tasnifi daha va.zıh ve daha küll anışlı bir hale getirmek yollarını aramak faydalı olacaktır .
Türk
1. Tasn·ifin
şivelerinin
esasını teşkil
ve
şive
tasnifi
ıso
eden dil 'hususiyetleri
gurupları
Türk dilinin lehce ve şiveleri, vaktiyle J. N enı e t h 'in de işaret etgibi, kelime başındaki y- ......... s- hususiyetine ·g öre, bir tarafta Yakut ve Çuvaş lehceleri .i1e . di~er tarafta bütün di~er · şiveler olmak üzere, iki büyük kısma ayrılmaktadır. Şivelerin tasnifinde kabUl edilmiş .olan ·umu·mi esaslardan z-.Jr ve z «d) . . . . . r hususiyetine göre de Çuvaş lehcesi hem Yakut lehcesinden hem de di~er şivelerden farklı bir durumda bulunmaktadır; buna bir de bu lehceyi di~er ' lehce ve şiv€iIer den ayıran ş"" i hususiyetini eklemek mümkündür. Türk dilinin bütününü göz önünde tutan bütün tasnitlerde (ılk. msı' B o g o r o d i t s k i y, 18 ) Çuvaş lebcesinin .türk dili içinde ayrı bir gurup teşkil etmesi icap etti~i neticesine varılmış olduğundan, bu hususun münakaşası artık bahis mevzuu d eğildir. Yakut lehcesi de, y- ......... s- hususiyetinden · başka, d ........ i hususiyeti ile, di ğe r lehce ve şivelerd,en ~arklı ayrı bir gıırup t eşkil eder. · Bu lehcenin S a m o y i e v i ç 'te d-gurubu (Uygur, Şimal-i' şarki )'nun i-bölümüne tek ba şına ve B o g o r o d i t s k i y ' de, Karagas ve · Tuva şive leri ile birlikte, şimaı·j. şark i gurubuna idhal edilmiş olması yanlıştır. Bu iki lehce üzerinde duruhırken, bilhassa şu n oktaların göz önünde bulundurulması lazımdır. Çuvaş · lehcesi ndeki.· Z « cl) ....... r hususiyeti . nisbeten son devirlere ait bir durum olarak kabul ~dilse bile, bu inkişAfa rehberlik etmiş olan z __ r hususiyeti ile ş ....... l ve y- . . . . s- münasebetleri ve Yakut1ehcesindeki y- ....... s- ile t ....... d hususiyetieri , diğer türk şiv.elerinin bug ün.kü durumları ile ilgili olmadığı gibi, bu şivelerin irca edilebildikleri eeeki> devrenin nialzemesi ile de izah edilememektedir. Onun için, yu~arı,da da işAret edildiği gibi; bu farklı inkişalın sebeplerini kendinde· bulunduran ,daha eski, bir devrenin kabulü iaruridir ve bundan. dolayı bu lehcelerin. tasnifte, dig-er ş iv e guruplarının ufki sırasına konulmayıp, tarihi i n kişiifı beliı:tmek üze re, amtidi bir sı raya miş oldu~u
yerleştirilmesi doğ ru olacaktır. Diğe.r şivelere gelince, bunları ilk önce şivelerin tasnifinde esas olarak kabUl edilen se·s lerden· d sesinin inkişaf şekillerine göre ayır mak icap·eder. Buna göre, bir tarafta-d sesin.in muhafaza edilmesi ve diğer tarafta:-buı:ıun .. ·se.sine inkilap etmesi hususiyetleri ile, kendiliğin, den ·iki gurup meydana çıkmaktadır. . . Geri kalan bhtün şiveler, d > y bakımından, y kısmına dahil bulunduklarından, bunların tasnifinde bu .hususiyetin dış~nda, başka bir esas . bulmak lazım gelmektedir; bu da ğ sesinin muhtelif durumlarda ş ive·
1:36'
R. Rahmetl ·t Arat
lerde arzetli~i inkişAf şe killerinde bulunmaktadır. .su suretle tek he~ celi kelim elerin sonunda g > v(~) hususiyetine göre, ayrı bir gurup ve bird en fa zla heceli sözlerin so nundaki iJ sesinin , sedas ızlaşarak, if sesine inkilap etm esi hususiyetine göre d e, b aşka bir gur up 'ayrılabilmekted i r. Yukarıdaki şive gu r uplan b öylece tanzim edildikıen son ra,_ geride daha iki şive g urub u kal maktadır . Bu gurupların ik'isi de tek heceli sözleri n so nundaki iJ ses inin muhafaza edil~esi ve ' birden fazla heceli sözlerin sonundaki iJ sesi ni~ düşmesi husu sunda birleşmekte, faka t tasrif eklednin başınd a ki iJ sesi nin durumu bakımından, birbi: riild ~ n ayrılmak t adı r. Tasrif eklerinin başındaki iJ sesi ni .dü ş üren şi ve gurubu ay nı zamanda kelime ba'iındak i· 1- sesi ni sa dalıl aştıra rak, dşekline sokmakta dı r. Ş i ve gurupla rı nın işar~tirıde bir·lig-i muhafaza etmek bakımından, bu son hu sus iy etin d e tasnitin esas unsurlan a r asına alınm as ı faydalı olur. Bu hususiyetlere göre, türk lehce ve şive g uruplan ve h.ususiy ~ t - . le,ri şu ş.ek i lde sıra lanab ili r . A. Turk lehce guruplan .ı.
. II :
r-Gurubu (r ....... ~, I ....... ş •. ! t-Gurubu (t ';'-' d, s ...... g- ) B. Türk
....... y-)
şive gu tiı p l arı
i d· Gurub u ( a d o k , trg, [oghg, Ifa/c ı n) ii. z-G utubu (ozoJ:,. ·tag, t ag l ıg , *"algan) . III. tav-Gurubu (ayaif . t av, tarıh : *"algan) IV . taglı-Gurubu (ayoJ:" l og, laglı, lf.aliJun ). V. . tagbJ:"Gurubu (a yaif, [ag, to g h J:,;. J:,algan ) . VI. daglı · Gurubu (a yo*-, dag, daiJ lı , *-o l on )..
2.
Şive
gur upl .a ·rrnın
ad land -ırılma ·S"t .
Tas nif 't ecrübeleri nd en de görü l dü~ü gibi, lehce v,e şive gurqp:lannı" as ı l maksada uygun bir şekilde adla'ndırmak için münasip tabi r~ ler bulmak cidden güçtür. Şimdiye kadar bilhassa .· b u noktada ameli . bir , neticeye henüz yaklaş ılmamış oldu~u yukarıd ak i karşılaşt ı rmada _ (bk . ILI. 5) aç ı k olarak görülmektedir. Bu karışıklık bilhaşsa şiv e lı~ r in.. tasnifinde henuz kat ' ileşmemiş bwlunan ve bir çoklanDI n, şahs i temayüllere göre, farklı · imlaşılması mümkün olan tabirIeri n kullanılm as ından') ileri gelm ektedi r.
Türk şi·velerinin tasnili .
tasnifi ile doğruçlan-doğruya ilgili olanlar ve türk için, şive guruplarının dil hususiyetlerine göre .ad l andırılmas ı mü him d ir. Her gurup için tasnifte esas olan bir ses ·veya bu sesin durumuna i şare t eden bir kelimenin zikri maksadı anJatmağa kafi gelmekt edir. Tüı:k dil bil gisi ile doğrudan-doğruya ilgi.li olmayıp,. d o l ay ı sı ile bu meseleye temas eden ilim şubeleri ~ensup ları ile daha gen i ş okuyucu kitlesi için, bu guruplar ın daha umümi ·bir isimle işa r e tlenm es i, tabii, d aha faydalı olacaktır. Böyle bir i şaret in ·umumi o lma sı ve fazla ince teferrua ta girmemesi, fakat aynı zamanda maksada uy g un bulunm ası icap eder. So n devirlerde türklerin kavm i, kültür ve siyasi bünyesindeki inkişa! sey ri, bu guruplara k'lvmi teşekküllerine göre bir isim ve rm eği :zorlaştır~aktadır. Şimdiy.e kadar en çok tatbik edilen, şive guruplarını eoğrafi Hi.birleile adl andırmak usuıu· de pek muvaffak olm u ş bir usul sayılamaz; bu maksatla cihet isim lerin in kulla nı lması ile de bir taraftan ·çıkış noktasının tesbitinde · görüş bir li ğin in te'min edilememesi ve di ğer t araftan birden fazla şive gurubu için aynı tabiri kullanma zarureti kar.ş ı sın d a karışıkliğı ö nl emek mümkün olmamıştır . Bütün gu rupl a rı co~ raH isimlerle a dl a ndırm akta da aynı mahzurlar mevcuttur . . Şimdiye kadar yapılmış olan tecrübelerdahilinde kalmak üzere. :ş i ve gurupları, dil hususiyetini gösteren işaretler yanında, bir de 1. kav.mi, 2. coğrafi, 3. cihet isimleri ile ad l andırı l abilir. Bu gu ruplardan ikisi - eskiden beri kavmi isimleri ile tanınan Çuvaş ve Yakut guruplarıdır_ JII. ve ı v . guruplara dahil şiveler i kon uşan kavimleri n menşe durumu . açık olarak belli olmadı ğında n, bunların kavmi isimlerle ad landırılması• . :sarahat bakımından, bir fayda te'min etmez i bun l ar ın bulunduklan ·mıntakal ara göre jsimlendirilmesi, şimdilik , . daha iyi olur. VI. gurup için münasip bir isim bulmak güçtü r. Tom ismi aslı nd a cokran bir isi m olmakla ·beraber. aynı zam.a nda idari bir bölgenin ad ıdı r. Buna .rakmen. diğer guruplara uymak ve cokraU isim manasına gelmek üze.re, şimdiljk bu ismin k uııanılma sında büyük bir mahzur yoktur. Zaten bu şive gurubu daha çok dilcileri ilgilendiren küçok bi~ zümreden iba- · :rettir. Türk kavimlerinin büyük k ı s ımlarını içine ala n ve türk dilinde gerek şive ve. gerek yazı dili malzemesi bakımından mühim olan diker .\iç gurup (V., VII. ve vnı.). kavmi ve coğ"rafi isimleri n kafi gel m eyeceği bir durum arzeder. Bunların türk muhitinde çok yaygın tabirleri olan ·cilıet isimleri ile adİandırılmasının maksada daha uygu n düşeceği ka. naatindeyim: Bu şekil aynı zamanda türk yazı dili tasnifi için d e en ~müm il eş rrii ş bir keyfiyetti\". Buna göre, mevcüt lehce ve şive gu ru pl arını şöy l e s ıralayabiliriz_ Türk
şi ve l erinin
137
sahasın d a çalışanlar
138
R. Rahmeti Arat
A. Türk lehce
g u rupları
i. r-Curubu (Çuvaş) Il. '-Grubu (Yakut) B. Türk
şive
gur uplan
i.
d-G urubu (Sayan) II . %·Gurubu (Abakan) III: tav· Gurubu ( Şimal ) IV. taglr-Gurubu (Tom) V. "ioğlı~ · Gurubu (Şark) VI. dağlı-Gurubu (Cenup) Bu k ı saltılmış isimler, ko n uşma dilinde, umumi ifadede-t~·rkçesİ .. için-gurubu ve lehce ve şiveler kasdedildi ğ i vakit - leh- ' çesi, şiveleri tabirleri ile gen iş l eyec ekt ir . Ş ive gu ru plarını tarihi de"vir ler ile baklama ve bunu tasnifte beHrtme meselesine gelince, bunun bugünkü türk şivelerini n tasnifinde zarürİ bir mecb üriye t alınadlkI ve türk dil bilgis inin bugü nkü purumunda bunun sa rih olar ak belir tilmesine imkan . bu l u nm adı~ ı kanaatindeyim. Ş imd iy e kadar yapıla n tecrübeler b unun çok yan lı ş neticelere götüre. bileceg-ine açık bir misal teşkil eder. (Ms!. Çuvaş le ncesi için, bunun m enşei olarak düşünülen Bu lgar tabiri bir dereceye kadar bir işaret sayılabilir; fak at bu da Bulgar tabirinden kasdedilen mana nın müp. hemliği nden dolayıdır. Bulgar isminin kavmi veya siyasi bir isim olup ' -olmadı g-ı henüz bir münakaşa mevzuudur. f o, do, z- ve ve g -gurup· l arını içine alan bir gurup ' ile Uygur tabiri arasında bir münasebet ta· savvur .etmek, cidden, güçtür. Kıpçak isminin tarihi bakımdan doğru olabileceg-i dü şü nüise bile, bu tabirin ifade ettiği kavim ve saha ile bu gu rubun mümessillerini birleştirmenin ne kadar güç olduğu aşikar dır. Türkm en tabiri bugün bir şive ile bir siyasi teşekkü lün ismi ol· dU ğundan , bunun daha ge niş bir mefhüm için kullanılması, sarahatten ziyade, bir çok karışıklıklara sebebiyet verebilir) . Bu mesele, şivelerin tasnifinden ziyade, türk dilinin tarihi inkişaf merhalele rinin tesbiti ile ilgilidir.
şive gurupları
3.
Şive
g u rup larının
tasnif ce d veli
Türk şivelerinin tasnifi hakkında verilen izahat, şema halinde, şöy'lc hu~sa edilebilir.
ANA TÜRKÇE v eya
ESKi
TÜRKÇE
s- O U"R U B U
Y-CUR U BU
S·GURUBU
ESKiçuVAŞÇA
ESKI TüRKÇE veyıı U "YGUR DEVRI
ESKI YAKUTÇA
I.
,.-Oıırubu
lI.t-Guru bu
ÇUVAŞ
YA K UT
II.
ı.
d- Ourubu
SAYAN
%-
Curııbu
""'BAKAN
tafl'
III. Gu ru bu
şIMAL
In giı'
IV. Gu ru bu
TÜM
(aibi!' Gurubu
VI. dail" Gurubu
ŞARK
CENÜP
V.
