Visie op de toekonst van het wetenschappelijk onderzoek: speerpunten voor beleid : hoofdrapport = Vision of the future of scientific research : focal points for policy : main report appendices

Bijlage 1: Namen van de participanten van de seminar games Seminar game deelnemers 17 april, BV Onderzoek Nederland, Aristo Amsterdam Mw. A. Boot

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen

Dhr. C. Choenni

Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

Dhr. D. van Delft

NRC Handelsblad

Dhr. M.M. Hubers

Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij

Dhr. J.L.A. Jansen

Interdepartementaal onderzoeksprogramma Duurzame Technologische Ontwikkeling, Kennisoverdrachts- en Verankeringsprogramma

Mw. S.F. Keij

Vereniging van de Nederlandse Chemische Industrie

Mw. M.M. von Lindern

Erasmus Universiteit Rotterdam, Instituut Hematologie

Mw. A. van Meeteren

Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer.

Dhr. G.H. Mulder

Biolateral BV

Mw. P.M. Slangen

Ministerie van Economische Zaken

Dhr. H. Smits

Consumentenbond

Dhr. D. Tijink

Ministerie van Verkeer en Waterstaat

Dhr. R.J.G. Venniker

Centraal Planbureau

Dhr. C.M. Vos

Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport

Dhr. R.W. van Zijp

Ministerie van Economische Zaken

1

This page intentionally blank

Observanten: Mw. M. van Hall

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen

Mw. R. Kleingeld

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen

2

Seminar game deelnemers 19 april, In the Footsteps of Van Leeuwenhoek, Holiday Inn Utrecht City Centre Dhr. G.H.L. Bakker

Ministerie van Economische Zaken

Dhr. J. A. Bartelse

VSNU

Dhr. C. Beenakker

Universiteit Leiden, Instituut Lorentz

Dhr. R. Derksen

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen

Mw. N. van Dijk-Koffeman

Kamer van Koophandel Haaglanden

Mw. A. Fischer

Technische Universiteit Delft

Dhr. R.D. van der Gaag

VU-BBO

Dhr. J.P.P. Groen

WL/Delft Hydraulics

Dhr. L.J. Halvers

STW

Dhr. H.J. Huizing

Innovatienetwerk, Groene Ruimte en Agrocluster

Dhr. H.C. van Latesteijn

Ministerie van Landbouw, natuurbeheer en Visserij

Dhr. E.G. Louzada

Syntens

Dhr. A.C. Nieuwenhuijzen Kruseman

College van Bestuur, Universiteit Maastricht

Mw. Y. Schaap

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen

Mw. P.W. Schrooyen

Centre for Russian Humanities Studies Katholieke Universiteit Nijmegen

Dhr. I.B. Ostendorf

Ministerie van Economische Zaken

Dhr. H.G. van Vuren

Foundation for Fundamental Research on Matter

Mw. D. E. van Welsen-Moonen

TNO-INRO

Observanten:

Mw. M. van Hall

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen

Dhr. M.J.A. van der Varst

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen

3

Seminar game deelnemers 1 mei, Champions’ Leagues of Research, Vredenburg 19, Vergader- en Zalencentrum, Utrecht Dhr. H. Albeda

Stichting Rekenschap

Dhr. T. van Barneveld

College van Zorgverzekeringen

Dhr. G.M.A. van Beynum

Biopartner network

Mw. L. Blok

Artsen Zonder Grenzen

Mw. J.A. van de Bandt-Stel

VNO-NCW

Mw. P.M. van Dijk

Universiteit Utrecht

Mw. M. Dogterom

Amolf

Dhr. E.H.S. Drenthe

Universiteit Maastricht

Dhr. S. Eschen

Ministerie van Justitie

Mw. B. Etty

Ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschappen

Mw. I.J. Gunning-Schepers

AMC, Universiteit van Amsterdam

Mw. H. de Hoop

Universiteit Leiden

Mw. B.S.C. Keijzer

VSNU

Dhr. A.B.A. Kemper

Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport

Dhr. K.A. Koekkoek

Ministerie van Buitenlandse Zaken

Dhr. G.A. Mulder

Universiteit Groningen

Dhr. D. Polman

Ministerie van Economische Zaken

Dhr. J.H.A. de Smit

Universiteit Twente

Mw. V. Timmerhuis

AWT

Mw. L.E.M. Vet

KNAW

Dhr. H. van der Voort

TU Delft, TBM

Mw. E.A. de Vries

Ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschappen

Dhr. F. de Zwaan

Ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschappen

Observanten: Dhr. J.P. Broersen

Ministerie van Economische Zaken

Mw. M. van Hall

Ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschappen 4

Seminar game deelnemers 3 mei, CAESAR, Hotel Belvoir, Nijmegen Dhr. E.A.A.M. Broesterhuizen

Ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschappen

Dhr. W.J. van Casteren

Ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschappen

Dhr. L.A.A.M. Coolen

KPN

Mw. R. van Dam-Mieras

Open Universiteit Nederland

Dhr. F.Y. Dijkstra

Ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschappen

Dhr. L. Faase

Sociaal Economische Raad

Dhr. E.W. Gerritsen

Technische Universiteit Eindhoven

Mw. P.L. Howard-Borjas

Wageningen Universiteit en Research Centrum

Dhr. J.G.H. Joosten

DSM

Mw. C.H.M. Julicher

Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij

Dhr. L. le Duc

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen

Dhr. G.W.J.M. Linssen

Ministerie van Economische Zaken

Mw. E. Luiten

Universiteit Utrecht

Mw. M. Kret

Erasmus Universiteit Rotterdam

Mw. G.J.M. van den Maagdenberg

Universiteit Utrecht

Dhr. C. Mollema

Universiteit and Research Centrum Wageningen

Dhr. J.A. Pals

Philips Research

Dhr. W. van Rossum

Technische Universiteit Twente

Mw. B. Slobbé

Universiteit Leiden

Dhr. J.W. Smeets

Technische Universiteit Delft

Mw. A. van Staa

HBO-Raad

Dhr. R. Timmer

Katholieke Universiteit Nijmegen

Dhr. J. de Wit

Akzo Nobel N.V.

5

Observanten: Dhr. P. Veen

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen

6

Bijlage 2: Aanwezige organisaties bij de seminar games Ministeries Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Buitenlandse Zaken Economische Zaken Justitie Landbouw, Natuurbeheer en Visserij Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen Verkeer en Waterstaat Volksgezondheid, Welzijn en Sport Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer Bedrijfsleven Akzo Nobel N.V Biolateral BV Biopartner network College van Zorgverzekeringen DSM KPN NRC Handelsblad Philips Research Universiteiten Erasmus Universiteit Rotterdam Katholieke Universiteit Nijmegen Open Universiteit Nederland Technische Universiteit Delft Technische Universiteit Eindhoven Universiteit van Amsterdam Universiteit Groningen Universiteit Leiden Universiteit Maastricht Universiteit Twente Universiteit Utrecht 7

Vrije Universiteit Wageningen Universiteit en Research Centrum Onderzoeksinstituten Amolf FOM STW TNO WL/Delft Hydraulics Intermediaire organisaties AWT Centraal Planbureau DTO-KOV HBO-Raad Innovatienetwerk, Groene Ruimte en Agrocluster Kamer van Koophandel KNAW Sociaal Economische Raad Syntens Vereniging van de Nederlandse Chemische Industrie VNO-NCW VSNU NGO’s Artsen Zonder Grenzen Consumentenbond Stichting Rekenschap

8

Bijlage 3: Scenario’s 1. 2. 3. 4.

BV Onderzoek Nederland (17-4-2001) In de voetsporen van Van Leeuwenhoek (19-4-2001) Champion’s Leagues of Research (1-5-2001) CAESAR (3-5-2001)

9

BV Onderzoek Nederland Een scenario voor wetenschappelijk onderzoek in Nederland in 2008

RAND Europe April 2001

11

1 Algemeen Bevolking groeit

Fig. 1: De Nederlandse bevolking in 2008

Ten opzichte van 2001 is de Nederlandse bevolking in 2008 met 3,5% gegroeid. Het aantal inwoners van Nederland bedraagt anno 2008 16,5 miljoen (CBS Statline).

+3,5%

Het positieve migratiesaldo (verschil tussen immigratie en emigratie) is stabiel en schommelt sinds de jaren '90 rond de 60.000 mensen per jaar. Dit betekent dat jaarlijks 60.000 mensen méér Nederland binnenstromen dan er vertrekken (CBS Statline).

Vergrijzing en ‘ontgroening’ Indien we de bevolkingsopbouw van Nederland in 2008 bekijken (figuur 2), valt op dat het aantal mensen tussen de 40 en 65 jaar is toegenomen (met ongeveer 12%) ten opzichte van 2001. Het aantal mensen tussen de 25 en 35 jaar is echter afgenomen (met 15%). Er is dus vergrijzing en ‘ontgroening’ van de beroepsbevolking opgetreden. Binnen publiek gefinancierde onderzoeksinstellingen1 is een zelfde verschuiving in leeftijd zichtbaar. Fig. 2: Bevolkingsopbouw Nederland in 2001 en 2008 Mannen

Vrouwen > 9 4 ja a r

2008 2001

9 0 - 9 4 ja a r 8 5 - 8 9 ja a r 8 0 - 8 4 ja a r 7 5 - 7 9 ja a r 7 0 - 7 4 ja a r 6 5 - 6 9 ja a r 6 0 - 6 4 ja a r 5 5 - 5 9 ja a r 5 0 - 5 4 ja a r 4 5 - 4 9 ja a r 4 0 - 4 4 ja a r 3 5 - 3 9 ja a r 3 0 - 3 4 ja a r 2 5 - 2 9 ja a r 2 0 - 2 4 ja a r 1 5 - 1 9 ja a r 1 0 - 1 4 ja a r 5- 9 jaar 0- 4 jaar

800

600

400

200

0

0

200

400

600

800

Bron: CBS Statline

1

Onder onderzoeksinstellingen worden zowel universiteiten als niet-universitaire onderzoeksinstellingen (bijvoorbeeld TNO) verstaan. 12

Tekort aan onderzoekers groeit minder dan verwacht Fig. 3: Verwachte en werkelijke tekorten aan wetenschappelijk onderzoekers in 2008

Tekort in fte's

In 1998 werd geraamd dat het tekort aan wetenschappelijk onderzoekers in 2008 ten opzichte van 1998 met 12% gegroeid zou zijn (CPB-onderzoek: De Arbeidsmarkt voor wetenschappelijk onderzoekers). Dat zou meer dan 2800 banen in absolute zin zijn. Door sterk verbeterde arbeidsvoorwaarden en betere carrièreperspectieven is het zover gelukkig niet gekomen en is het tekort met slechts 4% gestegen. Dit is vooral te danken aan het feit dat onderzoeksinstellingen zich meer zijn gaan toeleggen op contractonderzoek. Omdat dit type onderzoek financieel gezien lucratiever is dan fundamenteel onderzoek, kunnen daardoor de hogere kosten (die het gevolg zijn van de verbeterde arbeidsvoorwaarden) gedekt worden.

3500

3000 2886 2500

2000

1500

1000 954 500

0 Verwacht

Werkelijk

Bruto binnenlands produkt Tussen 1996 en 2001 steeg het bruto binnenlands produkt (BBP) nog met 3,7% per jaar (CPB, 2000). Deze stijging heeft Nederland daarna niet kunnen vasthouden. Tussen 2002 en 2006 groeide het BBP nog met 2,75% (CPB, 2001) en de twee jaar daarna met 2,5%. Dit is gelijk aan de rest van Europa.

Investeringen in R&D De investeringen in R&D in Nederland zijn zowel absoluut als relatief gestegen in 2008 in vergelijking met voorgaande jaren. Bedroegen de investeringen in R&D in 1999 nog 2,1% van het BBP (C&W, 1999), zo’n 6,3 mld Euro, in 2008 is dit gestegen tot 2,5% (= ruim 12 mld Euro). Verder hebben de investeringen van het bedrijfsleven in R&D die van de overheid ingehaald. Aanvankelijk financierden de overheid en het bedrijfsleven ieder ongeveer de helft van de R&D. Nu financiert het bedrijfsleven er 60% van (= ruim 7 mld). Enkele multinationals hebben een deel van hun R&D weer teruggehaald naar Nederland, wat gedeeltelijk de stijging veroorzaakt. Maar het zijn met name de kleine en middelgrote bedrijven die de belangrijkste stijging van de privaat gefinancierde R&D voor hun rekening nemen. Tot 2004 zijn de R&D investeringen door de overheid ten opzichte van het BBP gedaald (tot 0,75%). Vanaf 2004 is dit gestegen tot 1% in 2008.

13

Tabel 1: Enkele kengetallen over economie en R&D Kengetal Situatie 2008 BBP > 500 mld Euro Groei BBP 2,5% per jaar Investeringen in R&D > 12 mld Euro Relatieve investeringen in R&D 2,5% van het BBP Relatieve investeringen in R&D door bedrijfsleven 1,5% van het BBP Relatieve investeringen in R&D door overheid 1% van het BBP

2 Faciliterende overheid Fig. 4: Relaties tussen overheid, instituten en onderzoekers in Nederland in 2008

Overheid

Geld op basis van prestatie-indicatoren

Onderzoeksinstelling Management (stelt prioriteiten t.a.v. onderzoeksthema’s) verantwoording van resultaten

Onderzoeksteam (ontwikkelt nieuwe initiatieven)

Overheid alloceert geld op basis van prestatie-indicatoren De overheid hanteert in 2008 een aantal harde criteria op basis waarvan zij onderzoeksinstellingen middelen toekent. Hierdoor is een verandering opgetreden ten opzichte van de vroegere situatie, waarin de overheid financierde op grond van historische patronen.

14

In 2008 krijgen instellingen geld als zij aantoonbaar goed presteren, hetgeen inzichtelijk wordt gemaakt met prestatie-indicatoren: 1. Aantal publikaties 2. Aantal citaten 3. ‘Peer review’ 4. Aantal afgestudeerden 5. Aantal promoties 6. Aantal octrooien Bij het aantal publikaties gaat het om het totale aantal publikaties per jaar van de onderzoekers die in de instelling werkzaam zijn. Het betreft hier uitsluitend publikatie van gerenommeerde wetenschappelijke boeken of publikaties in gerenommeerde wetenschappelijke tijdschriften. Het aantal citaten houdt verband met het aantal keren per jaar dat onderzoekers van een instelling geciteerd worden in gerenommeerde wetenschappelijke boeken of tijdschriften. ‘Peer review’, betekent dat wetenschappers een oordeel uitspreken over het werk van andere wetenschappers. Op basis van de beoordeling van de zes indicatoren wordt vervolgens door de overheid de hoogte van de toe te kennen middelen vastgesteld. De wijze waarop deze vorm van ‘output-financiering’ wordt toegepast is niet uniform voor heel Europa, zoals tabel 2 toont. De algehele trend is dat vandaag de dag een groot aantal landen prestatie-indicatoren hanteert bij de toewijzing van onderzoeksbudgetten. Sommige landen hebben daarin echter een langere historie dan andere. Tabel 2: Allocatie van middelen voor wetenschappelijk onderzoek 1999 Onderhandling Engeland Polen Duitsland Italië Zweden Noorwegen Denemarken Finland Nederland Oostenrijk

Historisch

Aantal studenten+ onderzoekers

* * * * * * *

Prestatieindicatoren

2008

Onderhandling

* * * * *

* * * * * * Bron 1999 gegevens: Geuna et al. (1999). Bron 2008 gegevens: Anueg et al. (2008) Frankrijk

Historisch

Aantal studenten+ onderzoekers

* * * *

Prestatieindicatoren

* * * * * * * * * *

Geen overheidsbemoeienis op inhoudelijk vlak Instellingen worden afgerekend op resultaten maar op inhoudelijk vlak houdt de overheid zich zoveel mogelijk afzijdig. De inhoudelijke invulling van onderzoek wordt in de eerste plaats bepaald door de onderzoekers zelf. Ook het stellen van prioriteiten ten aanzien van onderzoeksthema’s en -programma’s is geen direkte overheidstaak. Deze taak ligt bij het management van instellingen. Wel voert de overheid een aktief beleid om multidisciplinair onderzoek zoveel mogelijk te stimuleren. Omdat dit op grond van bovenstaande prestatie-indicatoren niet mogelijk is, verbindt de overheid aan haar contractonderzoek (derde geldstroom) strenge eisen van multidisciplinariteit.

15

Onderzoekers zijn teamsgewijs resultaatverantwoordelijk Fig. 5: Aantal promoties per hoogleraar (in fte) in 2000 en 2008 3

2.5

2

2000

1.5

2008

1

0.5

0 KUN

VU

RUG

UvA

RUL

UU

UM

EUR

KUB

TUD

TUE

UT

WU

Universiteit

Onderzoekers werken zoveel mogelijk samen in teams. Een team houdt zich bezig met een bepaald onderzoeksthema, -programma, of een concrete opdracht. Het team als geheel legt verantwoording af aan het management van de instelling. Indien het team zijn verantwoordelijkheden niet serieus neemt of onvoldoende kwaliteit levert, kan het management besluiten tot een bijstelling van het budget of zich inhoudelijk met het project bezig houden. De samenwerking in teams in combinatie met de prestatie-indicator ‘aantal promoties’ zorgt voor een stijgend aantal promoties per hoogleraar ten opzichte van 2000, zoals figuur 5 laat zien. Het management van ieder van de instellingen beschikt over voldoende kwaliteiten om op deze wijze de organisatie te kunnen besturen en kan als professioneel betiteld worden. De bestuurders blinken met name uit in bestuurlijke- en management kwaliteiten. Wetenschappelijke kwaliteiten komen voor het management op de tweede plaats, maar er is voldoende inhoudelijke kennis om het onderzoek op zijn merites te beoordelen.

16

3 Competitie tussen instellingen Samenwerking en allianties binnen een comcurrerende omgeving De allocatie van geld op basis van prestatie-indicatoren nodigt onderzoeksinstellingen uit tot onderlinge concurrentie. Naast het verrichten van kwalitatief hoogwaardig onderzoek gaan instellingen zich steeds vaker afvragen of het onderzoek dat zij uitvoeren wel tot hun kerncompetenties behoort. Om succesvol te kunnen zijn in deze concurrerende omgeving is het voor een instelling van levensbelang dat zij in staat is zich van anderen te onderscheiden. Het wetenschappelijke landschap in 2008 kenmerkt zich dan ook door een toenemende dynamiek waarbij instellingen zich voortdurend concentreren op hun meest kansrijke onderzoeksprogramma’s en andere juist afstoten. Het aantal letterenfaculteiten in Nederland is bijvoorbeeld geslonken tot één. Fig. 6: Vorming van Randstad Universiteit

1999

2008

Erasmus Universiteit

Randstad Universiteit:

15.867 studenten 2.652 fte’s

50.000 studenten Rijksuniversiteit Leiden 15.000 fte's

13.781 studenten 3.774 fte’s

TU Delft 12.924 studenten 4.846 fte’s

Omdat deze dynamiek ook meer onzekerheid met zich brengt, is een consolidatietendens zichtbaar waarbij strategische partners naar elkaar toetrekken en een samenwerkingsverband of alliantie vormen. Voorbeelden hiervan zijn de Randstad universiteit – waarbij drie universiteiten hun krachten gebundeld hebben - en het Eindhoven Centre of Excellence (hierover later meer).

17

4 Relatieve groei derde geldstroom Fig. 7: Geldstromen (in relatieve zin) voor wetenschappelijk onderzoek in 2001 en 2008

Situatie in 2001 Marktpartijen

Nederlandse Overheid

NWO/KNAW

Onderzoeksinstituten

1e geldstroom 2e geldstroom 3e geldstroom

Situatie in 2008 Marktpartijen

Nederlandse Overheid -

= NWO/KNAW

+

=

+

= Onderzoeksinstituten

In 2008 zijn de bekende drie geldstromen nog steeds aanwezig, zij het dat ten opzichte van 2001 enkele verschuivingen hebben plaatsgevonden. De eerste geldstroom (onderzoeksinfrastructuur) is afgenomen ten gunste van de derde (contractonderzoek). De overheid hoopt op die manier het (contract)onderzoek naar actuele maatschappelijke thema’s (multidisciplinair) te stimuleren. Vanwege de toegenomen cooncurrentie tussen instellingen zijn veel instellingen zich aktiever op de markt gaan begeven. Dit

18

heeft geleid tot een hogere derde geldstroom in 2008. Het betreft hier uitsluitend de geldstroom afkomstig van Nederlandse partijen. Door de toegenomen concurrentie in internationaal perspectief (hierover later meer) ondervinden Nederlandse instellingen meer en meer hinder van buitenlandse partijen. Dientengevolge is de derde geldstroom afkomstig van het buitenland kleiner geworden ten opzichte van 2001. Vanuit een instelling bezien is het budget dat zij krijgt via de eerste en tweede geldstroom afhankelijk van de bovenbeschreven prestatie-indicatoren. Alle overige middelen hangen geheel af van de concurrentiepositie van de instelling op de nationale en internationale markt voor contractonderzoek.

5 Landen concurreren, onderzoek

overheid

stimuleert

Nederlands

Nederland ambieert excellente rol op kennisgebied Door de toegenomen internationalisering ondervinden Nederlandse onderzoeksinstellingen meer concurrentie van buitenlandse. Zo heeft Nederland internationaal terrein verloren op het gebied van astrofysica. Anderzijds zien Nederlandse instellingen goede mogelijkheden hun kennis te verkopen aan landen die op specifieke terreinen een achterstand hebben. Een voorbeeld hiervan vormt de kennis op het gebied van watermanagement die Nederlandse onderzoekers succesvol exporteren naar Indonesië en Bangladesh. Veel Nederlandse instellingen hebben samenwerkingsverbanden met instellingen op andere continenten. Nederland wil een excellente rol op kennisgebied vervullen door samen te werken met Amerikaanse topinstituten en tegelijkertijd te concurreren op de Europese onderzoeksmarkt. Zoals uit de geldstroom afkomstig uit het buitenland blijkt, is er ten opzichte van 2001 niets veranderd maar moet er nog veel gebeuren voor Nederland een leidende rol kan gaan vervullen.

Nederlandse overheid stimuleert wetenschappelijk onderzoek De Nederlandse overheid treedt nadrukkelijk op de voorgrond bij het scheppen van voorwaarden die een succesvolle rol van Nederlands onderzoek in internationaal perspectief mogelijk maken. Daarnaast voert zij een aktieve lobby bij de Europese overheid, om meer Europees onderzoeksbudget naar Nederland te halen. Inhoudelijke zaken laat zij zoveel mogelijk aan instellingen zelf over en zij voert een decentraal beleid, voornamelijk gericht op het stimuleren van multidisciplinariteit (derde geldstroom) en het aanzetten tot effectieve prestaties (eerste/tweede geldstroom).

19

Box 1: Eindhoven Centre of Excellence en MIT (V.S.) ontwikkelen in 2008 optische computer Het Eindhoven Centre of Excellence (opgericht in 2005 als onderdeel van de TU Eindhoven) heeft sinds enkele jaren wereldwijde bekendheid door de uitvinding van zogenaamde optische chips. Dit zijn uiterst snelle en compacte chips die geheel gebruik maken van optische technologie. Binnen een samenwerkingsverband met het Massachusetts Institute of Technology (MIT) is op basis van deze technologie een ultra-compacte computer ontwikkeld, ter grootte van 1 mm3, met de snelheid van de supercomputers uit het einde van de vorige eeuw. Met deze computer is het mogelijk en betaalbaar standaard in de kleinste gebruiksvoorwerpen een razendsnelle computer in te bouwen. Het Eindhoven Centre of Excellence en MIT ontwikkelden - samen met de enige overgebleven letterenfaculteit in Nederland - op basis van deze computer onder andere een mobiele telefoon die ‘real-time’ internationale gesprekken kan vertalen in elke gewenste taal. Of deze technologie daadwerkelijk op grote schaal toegepast gaat worden, is echter de vraag. De Zweedse en Finse regeringen stimuleren twee mobiele telefoonproducenten - Ericsson en Nokia - gezamenlijk een eigen systeem te ontwikkelen binnen een samenwerkingsverband met enkele Scandinavische Centers of Excellence.

6 Mensen blijven op hun plek zitten Verbeterde arbeidsvoorwaarden Ten gevolge van de verbeterde arbeidsvoorwaarden ‘voelt’ een onderzoeker een nauwere band met de instelling waar hij of zij werkt. Het veelvuldig wisselen van werkgever komt weinig voor. Door de sterke band met het team (of de verschillende teams) waarin een onderzoeker werkt, blijven onderzoekers op hun plek zitten. De verbeterde arbeidsvoorwaarden uiten zich als volgt: 1. Het aantal wetenschappers met een contract voor onbepaalde tijd is sinds 2000 met 15% gestegen. 2. De gemiddelde contractduur is met 50% gestegen ten opzichte van 2000. 3. Voor Aio’s geldt een promotiepremie: Indien de Aio promoveert krijgt hij/zij een eenmalig premie. Aan de promotie zelf zijn geen kosten verbonden voor de promotor. 4. Teamafhankelijke bonussen: Elk lid van een onderzoeksteam komt in aanmerking voor een dertiende maand als zijn/haar team bovengemiddeld heeft gepresteerd in dat jaar.

Tevredenheid onder onderzoekers Een arbeidsmarktenquête die in 2008 door NWO werd uitgevoerd, is tekenend voor deze situatie. Ten opzichte van een eerdere enquête (NWO, juni 2000) zijn enkele opmerkelijke verschuivingen zichtbaar.

20

Fig. 8: Toegenomen tevredenheid onder jonge wetenschappers in 2008 t.o.v. 2000

contacten met collega's

internationale uitwisselingsmogelijkheden

onderzoeksbudget 2008 2000 kwaliteit scholing

carrièreperspectieven

salariëring

0

1

2

3

4

5

6

7

8

gemiddelde score (0-7)

In deze enquête konden jonge wetenschappers de mate van hun (on)tevredenheid omtrent hun werk aangeven op een schaal van nul (helemaal niet tevreden) tot zeven (heel erg tevreden). Zoals uit figuur 8 blijkt is in 2008 met name de tevredenheid over salariëring, carrièreperspectieven en contacten met collega’s sterk verbeterd ten opzichte van 2000. Daarnaast zijn jonge wetenschappers meer tevreden over de kwaliteit van de scholing, het onderzoeksbudget en de internationale uitwisselingsmogelijkheden. Toch heeft dit alles ook een schaduwzijde. Jonge wetenschappers zijn over andere zaken juist minder tevreden in 2008 (figuur 9). Fig. 9: Afgenomen tevredenheid onder jonge wetenschappers in 2008 t.o.v. 2000

flexibele werktijden

zelfstandigheid

2008 2000

intellectuele vrijheid

intellectuele uitdaging

werkdruk

0

1

2

3

4

5

6

7

gemiddelde score (0-7)

Jonge wetenschappers hebben een deel van hun intellectuele vrijheid en zelfstandigheid moeten inleveren ten opzichte van 2000. Ook is men minder tevreden over werkdruk, intellectuele uitdaging en flexibele werktijden.

21

7 Samenwerking Fig. 10: Vraagstelling en wetenschappelijk onderzoek in 2008

geneeskunde

sociologie

psychologie

rechten

economie

Integrale onderzoeksvraag

Multidisciplinair team rookgedrag

Integraal onderzoek

Integrale onderzoeksvraag

Multidisciplinair team voetbalvandalisme

Integraal onderzoek

Integrale onderzoeksvraag

Multidisciplinair team Verslavingsproblematiek

Integraal onderzoek

Multidisciplinaire teams De van oudsher bestaande schotten tussen de afzonderlijke wetenschappelijke disciplines zijn in 2008 deels verdwenen. Multidisciplinaire programma's en teams lopen dwars door deze schotten heen. Deze ontwikkeling is in gang gezet nadat steeds meer nadruk kwam te liggen op integrale vraagstellingen als uitgangspunt voor onderzoek. Het resultaat hiervan is anno 2008 een opener wetenschappelijk debat, dat zich vrijelijk buiten de muren van een discipline begeeft (figuur 10). Onderzoekers maken deel uit van één of meerdere teams. Een team houdt zich altijd bezig met een integrale vraagstelling. Het resultaat van het onderzoek dat op deze wijze wordt verricht, is een integraal onderzoek, waarbij een bepaald maatschappelijk probleem vanuit verschillende invalshoeken wordt benaderd. Dit in tegenstelling tot vroegere tijden, waarbij dit debat zich binnen een discipline voltrok.

Masters-opleiding 'Verslavingsproblematiek' Een mooi voorbeeld van deze werkwijze is de aanpak van het drugsprobleem. Dit maatschappelijk belangrijke probleem wordt in 2008 inzichtelijker gemaakt door een onderzoeksteam binnen de Masters-opleiding 'Verslavingsproblematiek' aan de universiteit van Utrecht. Binnen dit team werken economen, juristen, psychologen, sociologen en medici aan integrale oplossingen voor het drugsprobleem. Dit team is in 2004 gestart en is wegens het grote succes van vier naar - op dit moment - 14 onderzoekers gegroeid. In al die vier jaar heeft slechts één onderzoeker het team verlaten, hetgeen duidt op een grote betrokkenheid van de onderzoekers bij 'hun' team.

22

8 Onderwijs in 2008 Vernieuwingen in BaMa-onderwijs In 2008 is het BaMa-systeem uit 2001 nog steeds van kracht. Masters-opleidingen zijn daarbij multidisciplinair. Dit in tegenstelling tot de Bachelors-opleiding die monodisciplinair is. Het onderwijs op Masters- en Bachelorsniveau is de laatste jaren gewijzigd. Steeds meer hoorcolleges worden door middel van mobiele en vaste breedbandtechnologie gevolgd. Deze methoden zijn ingevoerd om onderwijs internationaal te kunnen geven, om het gebrek aan docenten te kunnen opvangen en de studenten een vrijere indeling van hun tijd te geven. Op gezette tijden hebben docenten digitale spreekuren om vragen te kunnen beantwoorden. Bij de werkcolleges dienen studenten nog wel fysiek aanwezig te zijn. Met name in de laatste fase van de studie worden studenten steeds vrijer in het kiezen van eigen onderzoeksonderwerpen.

Veranderingen op het VWO De inhoud van het voorbereidend wetenschappelijk onderwijs (VWO) is sinds de invoering van het studiehuis veranderd. De leerlingen hebben een bredere algemene kennis gekregen en zijn beter in staat om zowel zelfstandig als in teams te werken en hun kennis toe te passen. In het BaMa-systeem is het havo-niveau voldoende om uiteindelijk een Masterstitel te kunnen halen. Op het VWO is de aandacht voor het Engels toegenomen. De reden hiervan is dat alle Mastersopleidingen in Nederland en Scandinavië Engels als voertaal hebben. Engels is een verplicht examenvak in deze landen. De taken binnen het middelbare onderwijs worden steeds meer ingevuld door docenten die geen docentenopleiding hebben afgerond. Het zijn veelal gepensioneerden uit het bedrijfsleven (met een academische graad) en pas afgestudeerde bachelors en masters. De salarissen zijn sterk gestegen, maar nog steeds is er een groot tekort aan docenten voor zowel de middelbare, als lagere scholen.

23

Literatuuroverzicht/bronnen

Anueg, B. et al. (2008). New trends in Resource Allocation in research. SPRU: University of Sussex at Brighton Don, F.J.H. (2001). CPB Document nr. 1 - Het Nederlandse groeipotentieel op middellange termijn, Den Haag. Geuna, A. et al. (1999). Resource Allocation and Research Performance: The Assessment of Research. A study carried out for the Higher Education Funding Council for England. SPRU: University of Sussex at Brighton. Keijzer, B.S.C. & E.H. Gordijn (2000). Resultaten Arbeidsmarktenquête Jonge Wetenschappers. Vakgroep Sociale Psychologie Universiteit van Amsterdam. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (2000). Wie Oogsten wil, moet zaaien, Wetenschapsbudget 2000, Den Haag. Nijeboer, H., iBMG Erasmus Universiteit – Persoonlijke communicatie

24

In de voetsporen van Van Leeuwenhoek Een scenario voor wetenschappelijk onderzoek in Nederland in 2008

RAND Europe April 2001

25

1 Algemeen Bevolking groeit

Fig. 1: De Nederlandse bevolking in 2008

Ten opzichte van 2001 is de Nederlandse bevolking in 2008 met 3,5% gegroeid. Het aantal inwoners van Nederland bedraagt anno 2008 16,5 miljoen (CBS Statline).

+3,5%

Het positieve migratiesaldo (verschil tussen immigratie en emigratie) is stabiel en schommelt sinds de jaren '90 rond de 60.000 mensen per jaar. Dit betekent dat jaarlijks 60.000 mensen méér Nederland binnenstromen dan er vertrekken (CBS Statline).

Vergrijzing en ‘ontgroening’ Indien we de bevolkingsopbouw van Nederland in 2008 bekijken (figuur 2), valt op dat het aantal mensen tussen de 40 en 65 jaar is toegenomen (met ongeveer 12%) ten opzichte van 2001. Het aantal mensen tussen de 25 en 35 jaar is echter afgenomen (met 15%). Er is dus vergrijzing en ‘ontgroening’ van de beroepsbevolking opgetreden. Binnen publiek gefinancierde onderzoeksinstellingen2 is een zelfde verschuiving in leeftijd zichtbaar. Fig. 2: Bevolkingsopbouw Nederland in 2001 en 2008 Mannen

Vrouwen > 9 4 ja a r

2008 2001

9 0 - 9 4 ja a r 8 5 - 8 9 ja a r 8 0 - 8 4 ja a r 7 5 - 7 9 ja a r 7 0 - 7 4 ja a r 6 5 - 6 9 ja a r 6 0 - 6 4 ja a r 5 5 - 5 9 ja a r 5 0 - 5 4 ja a r 4 5 - 4 9 ja a r 4 0 - 4 4 ja a r 3 5 - 3 9 ja a r 3 0 - 3 4 ja a r 2 5 - 2 9 ja a r 2 0 - 2 4 ja a r 1 5 - 1 9 ja a r 1 0 - 1 4 ja a r 5- 9 jaar 0- 4 jaar

800

600

400

200

0

0

200

400

600

800

Bron: CBS Statline

2

Onder onderzoeksinstellingen worden zowel universiteiten als niet-universitaire onderzoeksinstellingen (bijvoorbeeld TNO) verstaan. 26

Tekort aan onderzoekers groeit minder dan verwacht Fig. 3: Verwachte en werkelijke tekorten aan wetenschappelijk onderzoekers in 2008

Tekort in fte's

In 1998 werd geraamd dat het tekort aan wetenschappelijk onderzoekers in 2008 ten opzichte van 1998 met 12% gegroeid zou zijn (CPB-onderzoek: De Arbeidsmarkt voor wetenschappelijk onderzoekers). Dat zou meer dan 2800 banen in absolute zin zijn. Door verbeterde arbeidsvoorwaarden en het feit dat de overheid zich actief heeft ingezet voor het vergroten van de populariteit van wetenschappelijk onderzoek onder jonge mensen, is het tekort met slechts 4% gestegen.

3500

3000 2886 2500

2000

1500

1000 954 500

Bruto binnenlands product

0 Verwacht Werkelijk Tussen 1996 en 2001 steeg het bruto binnenlands product (BBP) nog met 3,7% per jaar (CPB, 2000). Deze stijging heeft Nederland daarna niet kunnen vasthouden. Tussen 2002 en 2006 groeide het BBP nog met 2,75% (CPB, 2001) en de twee jaar daarna met 2,5%. Dit is gelijk aan de rest van Europa.

Investeringen in R&D De investeringen in Research & Development (R&D) in Nederland zijn zowel absoluut als relatief gestegen in 2008 in vergelijking met voorgaande jaren. Bedroegen de investeringen in R&D in 1999 nog 2,1% van het BBP (C&W, 1999), zo’n 6,3 mld Euro, in 2008 is dit gedaald tot 1,9% (= ruim 12 mld Euro). De investeringen van het bedrijfsleven in R&D zijn vrijwel gelijk aan die van de overheid en bedragen ongeveer 4 mld Euro. In 2008 zijn de R&D investeringen door de overheid ten opzichte van het BBP vrijwel onveranderd op ongeveer 1,1% gebleven. Tabel 1: Enkele kengetallen over economie en R&D Kengetal Situatie 2008 BBP > 500 mld Euro Groei BBP 2,5% per jaar Investeringen in R&D > 9 mld Euro Relatieve investeringen in R&D 1,9% van het BBP Relatieve investeringen in R&D door bedrijfsleven 0,8% van het BBP Relatieve investeringen in R&D door overheid 1,1% van het BBP

27

2 Sturende, doelgerichte overheid

Fig. 4: Relaties tussen overheid, instellingen en onderzoekers in Nederland in 2008

Overheid Stelt prioriteiten t.a.v. onderzoeksthema’s

Geld op basis van prioritering overheid

Onderzoeksinstelling Management (implementeert/voert beleid overheid uit) verantwoording van resultaten

Onderzoeker (autonoom, individueel)

Overheid alloceert geld op basis van gestelde onderzoeksprioriteiten In 2008 kent de Nederlandse overheid financiële middelen toe aan onderzoeksinstellingen - hoofdzakelijk in eigen land - op basis van strategische keuzen die zij heeft gemaakt ten aanzien van terreinen van wetenschappelijk onderzoek. Bij de tweede en derde geldstroom3 maakt de overheid, al of niet via uitvoerende instellingen, een directe keuze voor individuele onderzoekers (hoogleraren) die voor haar als aanspreekpunt fungeren. De individuele onderzoekers hebben een sterke binding met een bepaalde instelling en zijn weinig mobiel. Zij zijn in grote mate autonoom en hebben slechts verantwoording aan het instellingsmanagement af te leggen, voorzover het om het proces (bijvoorbeeld voortgang) van hun onderzoek gaat. Op inhoudelijke punten heeft het management weinig over hen te zeggen. Het management is grotendeels faciliterend en voert een beleid op basis van de door de overheid gestelde onderzoeksprioriteiten. 3

Zie verder paragraaf 3 28

Tabel 2: Allocatie van middelen voor wetenschappelijk onderzoek 1999 Onderhandeling

Historisch

Aantal Prioritering Studenten+ overheid Onderzoekers

Prestatieindicatoren

Engeland

Italië Zweden Noorwegen Denemarken Finland

2008 Historisch

Aantal Prioritering Studenten+ overheid Onderzoekers

* *

Polen Duitsland

Onderhandeling

* * * * * *

* * * * * *

Nederland

* * * Frankrijk * * * Bron 1999 gegevens: Geuna et al. (1999). Bron 2008 gegevens: Anueg et al. (2008)

*

* * * * * * * * *

Prestatieindicatoren

*

Oostenrijk

*

Overheidsbemoeienis op inhoudelijk vlak Het stellen van prioriteiten ten aanzien van onderzoeksthema’s en -programma’s is een taak van de Nederlandse overheid. De overheid bepaalt welk type onderzoek binnen ons land prioriteit krijgt en welke onderzoeksinstellingen zich met dat onderwerp bezighouden. Dit heeft geleid tot een meer coherente tenuitvoerlegging van onderzoeksactiviteiten. Ook is men gekomen tot een sterk gecoördineerde benadering van de financiering van alle onderzoeksinstellingen in Nederland. Kortom, het wetenschappelijk onderzoek is in 2008 efficiënter dan in 2001, omdat overlap zo veel mogelijk wordt tegengegaan. Dit wordt gefaciliteerd doordat een onderzoeksdatabase (NOD Plus) is ontwikkeld waarin wordt bijgehouden welk onderzoek wordt uitgevoerd door welke instellingen.

Onderzoekers zijn individueel resultaatverantwoordelijk Onderzoekers ontwikkelen zich grotendeels individueel. Alle pogingen uit het verleden meer in teams te werken, bleken vaak te verzanden in ellenlange discussies tussen afzonderlijke onderzoekers en onderzoeksdisciplines. Elk individu houdt zich bezig met een bepaald onderzoeksthema, -programma, of een concrete opdracht. Het management bepaalt op basis van de prioriteiten van de overheid hoe de diverse onderzoeksprojecten zich tot elkaar verhouden. Zij stuurt zodanig dat een coherente set onderzoeksprogramma’s ontstaat. Het totaal van de onderzoeken aan een bepaalde onderzoeksinstelling is – afhankelijk van de kwaliteit van het management - daardoor meer dan de som van de afzonderlijke delen. Indien de onderzoeker onvoldoende kwaliteit levert, kan het management besluiten de onderzoeker een minder belangrijke rol te geven of het dienstverband te beëindigen. Het management van een onderzoeksinstelling beschikt over voldoende kwaliteiten om op deze wijze de kwaliteit van het onderzoek te waarborgen en het overheidsbeleid op juiste wijze te implementeren. De rol van bestuurders kan worden gezien als Primes inter Pares. Zij blinken in eerste instantie uit in voortreffelijke wetenschappelijke kwaliteiten, in plaats van bestuurlijke maar hebben wel voldoende managementkennis om de organisatie adequaat te kunnen besturen.

29

Fig. 5: Aantal promoties per hoogleraar (in fte) in 2000 en 2008 2.5

2

1.5

2000 2008 1

0.5

0 KUN

VU

RUG

UvA

RUL

UU

UM

EUR

KUB

TUD

TUE

UT

WU

Universiteit

Het feit dat onderzoekers en - daarmee ook promovendi - een grotere autonomie hebben en zelfstandiger werken heeft een negatieve invloed gehad op de snelheid waarmee onderzoekers hun promotie-onderzoek uitvoeren. Zoals figuur 5 laat zien, is het aantal onderzoekers dat promoveert ten opzichte van het aantal hoogleraren iets gedaald in vergelijking met het jaar 2000.

3 Relatieve groei tweede geldstroom In 2008 zijn de bekende drie geldstromen nog steeds aanwezig, zij het dat ten opzichte van 2001 een verschuiving heeft plaatsgevonden. De eerste geldstroom (onderzoeksinfrastructuur) is afgenomen ten gunste van de tweede. Op basis van strategische prioriteiten, zoals de verhouding alfa/bèta/gamma en de verhouding tussen onderzoek en onderwijs, beslist de overheid hoeveel middelen zij elke onderzoeksinstelling verschaft via de eerste geldstroom. De prioriteiten die de overheid ten aanzien van onderzoeksthema’s heeft gesteld, vertaalt zij in toe te wijzen middelen via de tweede geldstroom. Belangrijk hierbij is dat deze middelen altijd direct ten gunste van één of meerdere onderzoekers worden toegekend. Daarnaast kan de overheid via de derde geldstroom accenten aanbrengen en incidenteel contractonderzoek laten uitvoeren op die gebieden waar zij een acute noodzaak ziet, zonder dat dit ten koste gaat van middelen uit de eerste of tweede geldstroom.

30

Fig. 6: Geldstromen (in relatieve zin) voor wetenschappelijk onderzoek in 2001 en 2008

Situatie in 2001 Marktpartijen

Nederlandse Overheid

NWO/KNAW

Onderzoeksinstellingen

1e geldstroom 2e geldstroom 3e geldstroom

Situatie in 2008 Marktpartijen

Nederlandse Overheid

-

+

NWO/KNAW

=

=

=

+ Onderzoeksinstellingen

Via het contractonderzoek van de derde geldstroom heeft de overheid tevens de mogelijkheid nauwgezet de resultaatverplichting van de onderzoeker vast te leggen. Via de tweede geldstroom is dit veel moeilijker aangezien onderzoekers een grote mate van autonomie kennen.

31

4 Landen concurreren, overheid stimuleert Nederlands onderzoek Nederland ambieert excellente rol op kennisgebied Door de toegenomen internationalisering ondervinden Nederlandse onderzoeksinstellingen meer concurrentie van buitenlandse. Zo heeft Nederland internationaal terrein verloren op het gebied van astrofysica. Anderzijds zien Nederlandse instellingen goede mogelijkheden hun kennis te verkopen aan gebieden met een specifieke kennisachterstand. Een voorbeeld hiervan vormt de kennis op het gebied van watermanagement die Nederlandse onderzoekers succesvol exporteren naar Indonesië en Bangladesh. De overheid zorgt met haar centrale beleidsvorming op het gebied van wetenschap voor een enorme impuls inzake het belang van Nederlands onderzoek in internationaal perspectief. Veel Nederlandse instellingen hebben samenwerkingsverbanden met soortgelijke instellingen op andere continenten. Nederland wil een excellente rol op kennisgebied vervullen door samen te werken met Amerikaanse topinstituten en tegelijkertijd te concurreren op de Europese onderzoeksmarkt. Zoals uit de geldstroom afkomstig uit het buitenland blijkt, is er ten opzichte van 2001 niets veranderd maar moet er nog veel gebeuren voordat Nederland een leidende rol kan gaan vervullen.

Nederlandse overheid stimuleert wetenschappelijk onderzoek De Nederlandse overheid treedt nadrukkelijk op de voorgrond bij het scheppen van voorwaarden die een succesvolle rol van Nederlands onderzoek in internationaal perspectief mogelijk maken. Zij heeft een stevige grip op de inhoud en prioritering met betrekking tot Nederlands onderzoek en laat weinig aan het toeval over. De disciplines waar Nederland (en met name de Nederlandse toponderzoekers) hoog op scoren krijgen maximale prioriteit, zodat Nederland op juist die gebieden kan uitblinken in internationale zin. Box 1: Eindhovense Prof. brengt wereld in opschudding door ontwikkeling optische chip De vermaarde Prof. dr. ir. Pietersen van de faculteit Natuurkunde van de TU Eindhoven zorgde op 1 februari 2008 voor een aardverschuiving op het gebied van de optische technologie. De faculteit Natuurkunde – beroemd om haar baanbrekende technologieën, berucht om haar rigide visie alle wetenschappelijke problemen in natuurkundige termen te willen vervatten – is daarmee de eerste Nederlandse faculteit die op één dag de voorpagina’s van alle toonaangevende kranten wereldwijd wist te halen. Met enorme steun van de Nederlandse overheid werpt jarenlang natuurkundig onderzoek nu zijn vruchten af. Hoewel bij het onderzoek meerdere buitenlandse instellingen betrokken zijn (o.a. het Massachusetts Institute of Technology - MIT), kan het produkt gezien worden als een typisch Nederlandse ontdekking, niet in de laatste plaats door de prominente rol van Prof. Pietersen. Hij is natuurkundige in hart en nieren, is reeds 15 jaar verbonden aan de faculteit en was ook degene die in 2005 de ‘TopMasters of Science of Theoretical Physics’ opleiding opzette aan de TU Eindhoven. In een reactie verklaarde Prof. Pietersen dat het ‘een geweldige kick gaf de chip ontwikkeld te hebben’, echter dat ‘met name de tomeloze inzet van de overheid niet vergeten diende te worden’.

32

5 Mensen blijven op hun plek zitten Ten gevolge van de verbeterde arbeidsvoorwaarden voelt een onderzoeker een nauwere band met het instituut waar hij of zij werkt. Het veelvuldig wisselen van werkgever komt weinig meer voor. Door de sterke band met de discipline waarbinnen een onderzoeker werkt, blijven onderzoekers op hun plek zitten. De betere arbeidsvoorwaarden uiten zich als volgt: 1. Onderzoekers behouden de vrijheid hun onderzoek binnen de gestelde overheidsprioriteiten naar eigen inzicht uit te voeren. 2. Onderzoekers hebben meer mogelijkheden tot grote naamsbekendheid. Een arbeidsmarktenquête die in 2008 door NWO werd uitgevoerd, is tekenend voor deze situatie. Ten opzichte van een eerdere enquête (NWO, juni 2000) zijn enkele opmerkelijke verschuivingen zichtbaar. Fig. 7: Toegenomen tevredenheid onder jonge wetenschappers in 2008 t.o.v. 2000

flexibele werktijden

zelfstandigheid

2008 2000

intellectuele vrijheid

intellectuele uitdaging

werkdruk

0

1

2

3

4

5

6

7

8

gemiddelde score (0-7)

In deze enquête konden jonge wetenschappers de mate van hun (on)tevredenheid omtrent hun werk aangeven op een schaal van 0 (helemaal niet tevreden) tot 7 (heel erg tevreden). Zoals uit figuur 7 blijkt, is in 2008 met name de tevredenheid over intellectuele uitdaging, vrijheid en zelfstandigheid sterk verbeterd ten opzichte van 2001. Daarnaast zijn jonge wetenschappers meer tevreden over werkdruk en flexibele werktijden.

33

Toch heeft dit alles ook een schaduwzijde. Jonge wetenschappers zijn over andere zaken juist minder tevreden in 2008 (figuur 8). Fig. 8: Afgenomen tevredenheid onder jonge wetenschappers in 2008 t.o.v. 2000

contacten met collega's

onderzoeksbudget

2008 2000

kwaliteit scholing

carrièreperspectieven

salariëring

0

1

2

3

4

5

6

gemiddelde score (0-7)

Kennelijk hebben jonge wetenschappers een deel van hun collegiale contacten en carrièreperspectieven in 2008 moeten inleveren ten opzichte van 2000. Ook is men minder tevreden over de kwaliteit van de scholing (veelal erg eenzijdig) en het onderzoeksbudget (komt uitsluitend ten goede van een kleine elite).

6 Sterke disciplines Monodisciplinaire specialisatie De van oudsher bestaande schotten tussen de afzonderlijke disciplines bestaan in 2008 nog steeds. Hoewel er interdisciplinaire samenwerking bestaat, ligt de nadruk op de specialisatie van onderzoekers binnen een bepaalde discipline. Het uitgangspunt voor het onderzoek is altijd een specifieke onderzoeksvraag die aanzet tot monodisciplinair onderzoek. De ervaringen met multidisciplinair onderzoek in het verleden zijn dermate slecht (slechte communicatie, tijdrovend, methodologische problemen) dat monodisciplinair onderzoek een grote populariteit geniet. Er bestaat consensus over het feit dat een probleem eerst volledig vanuit de eigen discipline begrepen dient te worden, voordat het überhaupt zin heeft met andere disciplines kennis uit te wisselen.

Interdisciplinaire samenwerking Een mooi voorbeeld van deze werkwijze is de aanpak van het drugsprobleem. Dit maatschappelijk belangrijke probleem wordt in 2008 binnen verschillende faculteiten bestudeerd. Binnen de Masters-opleiding 'Verslavingspsychologie' aan de universiteit van Utrecht is men zeer ver gevorderd in het exact kunnen voorspellen van psychi34

sche en sociale determinanten van drugsverslaving op jonge leeftijd. Enkele vooraanstaande hoogleraren binnen deze Masters-opleiding combineren hun verschillende wetenschappelijke achtergronden in deze nieuwe specialisatie. Fig. 9: Vraagstelling en wetenschappelijk onderzoek in 2008 Specifieke onderzoeksvraag

sociologie

Interdiscipline fraude

Specifieke onderzoeksvraag

geneeskunde

Specifieke onderzoeksvraag

psychologie

economie

Specifieke onderzoeksvraag

rechten

Specifieke onderzoeksvraag

Interdiscipline rookgedrag

Interdiscipline voetbalvandalisme

Interdiscipline verslavingsproblematiek

Monodisciplinair onderzoek

Monodisciplinair onderzoek

Monodisciplinair onderzoek

Monodisciplinair onderzoek

Monodisciplinair onderzoek

7 Onderwijs in 2008 Vernieuwingen in BaMa-onderwijs In 2008 is het BaMa-systeem uit 2001 nog steeds van kracht. Masters-opleidingen zijn daarbij evenals de Bachelors-opleiding monodisciplinair. Het onderwijs op Masters- en Bachelorsniveau is de laatste jaren gewijzigd. Steeds meer hoorcolleges worden door middel van mobiele en vaste breedbandtechnologie gevolgd. Deze methoden zijn ingevoerd om onderwijs internationaal te kunnen geven, om het gebrek aan docenten te kunnen opvangen en de studenten een vrijere indeling van hun tijd te geven. Op gezette tijden hebben docenten digitale spreekuren om vragen te kunnen beantwoorden. Bij de werkcolleges dienen studenten nog wel fysiek aanwezig te zijn. Met name in de laatste fase van de studie worden studenten steeds vrijer in het kiezen van eigen onderzoeksonderwerpen.

35

Veranderingen op het VWO De inhoud van het voorbereidend wetenschappelijk onderwijs (VWO) is sinds de invoering van het studiehuis veranderd. De leerlingen hebben een bredere algemene kennis gekregen en zijn beter in staat om zelfstandig te werken en hun kennis toe te passen. Dit sluit goed aan bij de manier van werken op universiteiten en in het wetenschappelijk onderzoek. In het BaMa-systeem is het havo-niveau voldoende om uiteindelijk een Masterstitel te kunnen halen. Op het VWO is de aandacht voor het Engels toegenomen. De reden hiervan is dat alle Mastersopleidingen in Nederland en Scandinavië Engels als voertaal hebben. Engels is een verplicht examenvak in deze landen. De taken binnen het middelbare onderwijs worden steeds meer ingevuld door docenten die geen docentenopleiding hebben afgerond. Het zijn veelal gepensioneerden uit het bedrijfsleven (met een academische graad) en pas afgestudeerde bachelors en masters. De salarissen zijn gestegen, maar nog steeds is er een groot tekort aan docenten voor zowel de middelbare, als lagere scholen.

36

Literatuuroverzicht/bronnen

Anueg, B. et al. (2008). New trends in Resource Allocation in research. SPRU: University of Sussex at Brighton Don, F.J.H. (2001). CPB Document nr. 1 - Het Nederlandse groeipotentieel op middellange termijn, Den Haag. Geuna, A. et al. (1999). Resource Allocation and Research Performance: The Assessment of Research. A study carried out for the Higher Education Funding Council for England. SPRU: University of Sussex at Brighton. Keijzer, B.S.C. & E.H. Gordijn (2000). Resultaten Arbeidsmarktenquête Jonge Wetenschappers. Vakgroep Sociale Psychologie Universiteit van Amsterdam. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (2000). Wie Oogsten wil, moet zaaien, Wetenschapsbudget 2000, Den Haag. Nijeboer, H., iBMG Erasmus Universiteit – Persoonlijke communicatie

37

Champions’ Leagues of Research

Een scenario voor wetenschappelijk onderzoek in Nederland in 2008

April 2001

39

1 Demografische en economische ontwikkelingen Bevolking groeit

Fig. 1: De Nederlandse bevolking in 2008

Ten opzichte van 2001 is de Nederlandse bevolking in 2008 met 3,5% gegroeid. Het aantal inwoners van Nederland bedraagt anno 2008 16,5 miljoen (CBS Statline).

+3,5%

Het positieve migratiesaldo (verschil tussen immigratie en emigratie) is stabiel en schommelt sinds de jaren '90 rond de 60.000 mensen per jaar. Dit betekent dat jaarlijks 60.000 mensen méér Nederland binnenstromen dan er vertrekken (CBS Statline).

Vergrijzing en ‘ontgroening’ Indien we de bevolkingsopbouw van Nederland in 2008 bekijken (figuur 2), valt op dat het aantal mensen tussen de 40 en 65 jaar is toegenomen (met ongeveer 12%) ten opzichte van 2001. Het aantal mensen tussen de 25 en 35 jaar is echter afgenomen (met 15%). Er is dus vergrijzing en ‘ontgroening’ van de beroepsbevolking opgetreden. Binnen publiek gefinancierde onderzoeksinstellingen4 is een zelfde verschuiving in leeftijdsopbouw zichtbaar. Fig. 2: Bevolkingsopbouw Nederland in 2001 en 2008 Mannen

Vrouwen > 9 4 ja a r

2008 2001

9 0 - 9 4 ja a r 8 5 - 8 9 ja a r 8 0 - 8 4 ja a r 7 5 - 7 9 ja a r 7 0 - 7 4 ja a r 6 5 - 6 9 ja a r 6 0 - 6 4 ja a r 5 5 - 5 9 ja a r 5 0 - 5 4 ja a r 4 5 - 4 9 ja a r 4 0 - 4 4 ja a r 3 5 - 3 9 ja a r 3 0 - 3 4 ja a r 2 5 - 2 9 ja a r 2 0 - 2 4 ja a r 1 5 - 1 9 ja a r 1 0 - 1 4 ja a r 5- 9 jaar 0- 4 jaar

800

600

400

200

0

0

200

400

600

Bron: CBS Statline

4

Onder onderzoeksinstellingen worden zowel universiteiten als niet-universitaire onderzoeksinstellingen (bijvoorbeeld TNO) verstaan. 40

800

Tekort aan onderzoekers groeit minder dan verwacht

Tekort in fte's

In 1998 werd geraamd dat het tekort aan Fig. 3: Verwachte en werkelijke tekorten aan wetenschappelijk onderzoekers in 2008 ten wetenschappelijk onderzoekers in 2008 opzichte van 1998 met 12% gegroeid zou Tekort in fte’s zijn (CPB-onderzoek: De Arbeidsmarkt 3500 voor wetenschappelijk onderzoekers). Dat 3000 zou meer dan 2800 banen in absolute zin 2886 zijn. Zover is het gelukkig niet gekomen; in 2500 2008 blijkt het tekort met slechts 4% te zijn gestegen ten opzichte van 1998. Dit is 2000 vooral te danken aan het feit dat (a) de arbeidsvoorwaarden voor onderzoekers zijn 1500 verbeterd; (b) de maatschappelijke waardering voor wetenschappelijk 1000 954 onderzoek is toegenomen; en (c) Nederlandse universiteiten in staat zijn 500 onderzoekers uit het buitenland aan te trekken. Het zijn vooral de onderzoekers 0 Verwacht Werkelijk aan de betere universiteiten (hierover later meer) die profiteren van de hogere salarissen en veel maatschappelijke waardering krijgen.

Bruto binnenlands produkt Tussen 1996 en 2001 steeg het bruto binnenlands produkt (BBP) nog met 3,7% per jaar (CPB, 2000). Deze stijging heeft Nederland daarna niet kunnen vasthouden. Tussen 2002 en 2006 groeide het BBP nog met 2,75% (CPB, 2001) en de twee jaar daarna met 2,5%. Dit is gelijk aan de rest van Europa.

Investeringen in R&D De investeringen in research and development (R&D) in Nederland zijn in 2008 zowel absoluut als relatief gestegen in 2008 ten opzichte van voorgaande jaren. Bedroegen de investeringen in R&D in 1999 nog 2,1% van het BBP (C&W, 1999), zo’n 6,3 mld. Euro, in 2008 is dit gestegen tot 2,5% van het BBP (ruim 12 mld. Euro). Tabel 1: Enkele kengetallen over economie en R&D Kengetal Situatie 2008 BBP > 500 mld Euro Groei BBP per jaar 2,5% per jaar Investeringen in R&D > 12 mld Euro Relatieve investeringen in R&D 2,5% van het BBP Relatieve investeringen in R&D door bedrijfsleven 1,5% van het BBP Relatieve investeringen in R&D door overheid 1% van het BBP

Verder hebben de uitgaven van het bedrijfsleven in R&D die van de overheid ingehaald. Aanvankelijk financierden de overheid en het bedrijfsleven ieder ongeveer de helft van de R&D-investeringen. Nu financiert het bedrijfsleven 60% ervan (= ruim 7 41

mld. Euro). Het zijn de kleine en middelgrote bedrijven die een belangrijk deel van de privaat gefinancierde R&D voor hun rekening nemen. Tot 2004 zijn de R&D uitgaven door de overheid ten opzichte van het BBP gedaald (tot 0,75%). Vanaf 2004 is dit gestegen tot 1% in 2008. Een steeds groter gedeelte daarvan wordt verdeeld via de Europese Commissie.

2 Faciliterende overheid Fig. 4: Relaties tussen overheid, onderzoeksinstellingen en onderzoekers in Nederland in 2008

Overheid

Geld op basis van prestatie-indicatoren

Onderzoeksinstelling

Onderzoeksinstelling

Management

Management

(stelt prioriteiten t.a.v. onderzoeksthema’s)

(stelt prioriteiten t.a.v. onderzoeksthema’s) Concurrentie

verantwoording van resultaten

verantwoording van resultaten

Onderzoeker (autonoom, individueel, mobiel)

Samenwerking

Samenwerking

Bedrijven

Geen overheidsbemoeienis op inhoudelijk vlak Onderzoeksinstellingen worden afgerekend op resultaten, op inhoudelijk vlak houdt de overheid zich zoveel mogelijk afzijdig. De inhoudelijke invulling van onderzoek wordt in de eerste plaats bepaald door de onderzoekers zelf. Ook het stellen van prioriteiten ten aanzien van onderzoeksthema’s en -programma’s is geen directe overheidstaak. Deze taak ligt bij het management van onderzoekinstellingen.

42

Overheid alloceert geld op basis van prestatie-indicatoren De overheid hanteert in 2008 een aantal harde criteria op basis waarvan zij onderzoeksinstellingen middelen toekent. Hierdoor is een verandering opgetreden ten opzichte van de vroegere situatie, waarin de overheid financierde op grond van historische patronen en aantallen studenten. In 2008 krijgen instellingen geld als zij aantoonbaar goed presteren, hetgeen inzichtelijk wordt gemaakt met de volgende prestatie-indicatoren: 7. Aantal publicaties 8. Aantal citaten 9. ‘Peer review’ 10. Aantal afgestudeerden 11. Aantal promoties 12. Aantal octrooien Bij het aantal publicaties gaat het om het totale aantal publicaties per jaar van de onderzoekers die in de instelling werkzaam zijn. Het betreft hier uitsluitend publicatie van gerenommeerde wetenschappelijke boeken of publicaties in gerenommeerde wetenschappelijke tijdschriften. Het aantal citaten houdt verband met het aantal keren per jaar dat onderzoekers van een onderzoeksinstelling geciteerd worden in gerenommeerde wetenschappelijke boeken of tijdschriften. ‘Peer review’, betekent dat wetenschappers een oordeel uitspreken over het werk van andere wetenschappers. Op basis van de beoordeling van de zes indicatoren wordt vervolgens door de overheid de hoogte van de toe te kennen middelen vastgesteld. De wijze waarop deze vorm van ‘output-financiering’ wordt toegepast is niet uniform voor heel Europa, zoals tabel 2 toont. De algehele trend is, dat vandaag de dag een groot aantal landen prestatie-indicatoren hanteert bij de toewijzing van onderzoeksbudgetten. Sommige landen hebben daarin echter een langere historie, dan andere. Tabel 2: Allocatie van middelen voor wetenschappelijk onderzoek 1999 2008 Onderhandeling Engeland Polen Duitsland Italië Zweden Noorwegen Denemarken Finland Nederland Oostenrijk

Historisch

Aantal studenten+ onderzoekers

* * * * * * *

Prestatieindicatoren

Onderhandeling

* * * * *

* * * * * * Bron 1999 gegevens: Geuna et al. (1999). Bron 2008 gegevens: Anueg et al. (2008) Frankrijk

43

Historisch

Aantal studenten+ onderzoekers

* * * *

Prestatieindicatoren

* * * * * * * * * *

Relatie onderzoekers en management Onderzoekers ontwikkelen zich grotendeels individueel. Alle pogingen uit het verleden meer in teams te werken, bleken vaak te verzanden in ellenlange discussies tussen afzonderlijke onderzoekers en onderzoeksdisciplines. Elk individu houdt zich bezig met een bepaald onderzoeksthema, -programma, of een concrete opdracht. Het management bepaalt hoe de diverse onderzoeksprojecten zich tot elkaar verhouden. Zij stuurt zodanig dat een coherente set onderzoeksprogramma’s ontstaat. Het totaal van de onderzoeken aan een bepaalde onderzoeksinstelling is – afhankelijk van de kwaliteit van het management - daardoor meer dan de som van de afzonderlijke delen. Indien de onderzoeker onvoldoende kwaliteit levert (dat wil zeggen: niet goed scoort op de prestatie-indicatoren), kan het management besluiten de onderzoeker een minder belangrijke rol te geven of het dienstverband te beëindigen. Het management van een onderzoeksinstelling beschikt over voldoende kwaliteiten om op deze wijze de organisatie te kunnen besturen en kan als professioneel worden betiteld. De bestuurders van een instelling blinken met name uit in bestuurlijke- en managementkwaliteiten, in plaats van wetenschappelijke. Zij hebben echter wel voldoende inhoudelijke kennis om het gedane onderzoek op zijn merites te beoordelen. Fig. 5: Aantal promoties per hoogleraar (in fte) in 2000 en 2008 2.5

2

1.5

2000 2008

1

0.5

0 KUN

VU

RUG

UvA

RUL

UU

UM

EUR

KUB

TUD

TUE

UT

WU

Universiteit

Het feit dat onderzoekers en - daarmee ook promovendi - een grotere autonomie hebben en zelfstandiger werken heeft een negatieve invloed gehad op de snelheid waarmee onderzoekers hun promotie-onderzoek uitvoeren. Zoals figuur 5 laat zien, is het aantal onderzoekers dat promoveert ten opzichte van het aantal hoogleraren op veel universiteiten iets gedaald in vergelijking met het jaar 2000. Toch is er bij enkele universiteiten een stijging te zien. Deze universiteiten hebben een zeer actief promotiebeleid en spelen daarmee in op het aantal promoties als prestatie-indicator.

44

3 Concurrentie tussen onderzoeksinstellingen De allocatie van geld op basis van prestatie-indicatoren nodigt onderzoeksinstellingen uit tot onderlinge concurrentie. Naast het verrichten van kwalitatief hoogwaardig onderzoek gaan instellingen zich steeds vaker afvragen of het onderzoek dat zij uitvoeren wel tot hun kerncompetenties behoort. Om succesvol te kunnen zijn in deze concurrerende omgeving is het voor een instelling van levensbelang dat zij in staat is zich van anderen te onderscheiden. Zoals figuur 4 laat zien, vormt de individuele onderzoeker het hart van de wetenschappelijke organisatie. Er bestaat een concurrentiestrijd tussen instellingen om de beste onderzoekers aan te trekken. Hoe beter de onderzoekers, des te hoger kan de instelling scoren voor wat betreft de prestatie-indicatoren en – uiteindelijk - des te hoger het budget en het prestige van de instelling. Tegelijkertijd zien we dat er zich ook tussen onderzoekers een concurrentiestrijd afspeelt. Om bij de meest prestigieuze instellingen te mogen werken en de beste onderzoeksfaciliteiten te hebben, zal de individuele onderzoeker moeten uitblinken op zijn of haar vakgebied. Overigens kan de onderzoeker er ook voor kiezen een gedeelte van zijn werk buiten publiek gefinancierde instellingen te verrichten. Veel onderzoekers werken gedeeltelijk in het bedrijfsleven of worden voor tijdelijke opdrachten door een onderzoeksinstelling uitgeleend aan een bedrijf. Algemeen kan gesteld worden dat er een grote mate van samenwerking bestaat tussen instellingen en bedrijven. Het wetenschappelijke landschap in 2008 kenmerkt zich dan ook door een toenemende dynamiek waarbij instellingen zich voortdurend concentreren op hun meest kansrijke onderzoeksprogramma’s en andere juist afstoten. Het aantal letterenfaculteiten in Nederland is dientengevolge bijvoorbeeld geslonken tot één.

45

4 Europees onderzoeksgeld Fig. 6: Geldstromen (in relatieve zin) voor wetenschappelijk onderzoek in 2001 en 2008

Situatie in 2001 Marktpartijen

Nederlandse Overheid

NWO/KNAW

Onderzoeksinstellingen

1e geldstroom 2e geldstroom 3e geldstroom

Situatie in 2008 Marktpartijen

Nederlandse Overheid -

NWO/KNAW

=

+

Onderzoeksinstellingen

ESF

Europese Commissie

46

+

In 2008 zijn de bekende drie geldstromen nog steeds aanwezig, zij het dat ten opzichte van 2001 enkele verschuivingen hebben plaatsgevonden. De middelen die via de eerste en tweede geldstroom vanuit de Nederlandse overheid naar onderzoeksinstellingen gaan, nemen af als gevolg van de beperkte rol van de Nederlandse overheid ten aanzien van het wetenschappelijk onderzoek. Daartegenover staat een toename van Europese onderzoeksgelden en onderzoeksgelden vanuit het bedrijfsleven. Per saldo is daarmee de totale eerste geldstroom (Nederland en Europees) relatief kleiner geworden en de totale tweede geldstroom relatief iets groter. Vanwege de toegenomen competitie tussen onderzoeksinstellingen, zijn veel instellingen zich actiever op de markt gaan begeven. Door de toegenomen internationale samenwerking (hierover later meer) kunnen Nederlandse onderzoeksinstellingen beter profiteren van Europese onderzoeksgelden. De derde geldstroom is relatief gegroeid. Vanuit een onderzoeksinstelling bezien, is het geld dat zij krijgt via de eerste geldstroom afhankelijk van de bovenbeschreven prestatie-indicatoren. Bij de tweede geldstroom gaat het om ‘peer review’ van de ingediende onderzoeksvoorstellen. Ook wordt er bij deze geldstroom gekeken of teams wel multinationaal zijn samengesteld. Alle overige middelen hangen af van de concurrentiepositie van de instelling op de nationale en internationale markt voor contractonderzoek.

5 Europese integratie en internationale samenwerking Toenemende Europese integratie en de verdeling van Europese onderzoeksgelden In de afgelopen jaren is sprake geweest van een steeds verdergaande Europese integratie. De Europese Commissie en de European Science Foundation beheren een belangrijk deel van het geld dat in Europa voor onderzoek beschikbaar is. In Nederland concurreren vakgroepen van universiteiten onderling bij de vorming van strategische allianties met buitenlandse instellingen en bedrijven. Dit geldt ook voor afdelingen van niet-universitaire onderzoeksinstellingen. Sommige vakgroepen van Nederlandse universiteiten zijn er in geslaagd strategische allianties met vakgroepen van buitenlandse universiteiten te vormen op specifieke onderzoeksgebieden. Andere vakgroepen zijn daar minder goed in geslaagd en balanceren op de rand van faillissement. De voertaal van al het onderzoek dat binnen Nederlandse onderzoeksinstellingen wordt gedaan, is Engels. Dit geldt overigens ook voor veel onderzoeksinstellingen in de rest van Europa. Heel Europa bevindt zich in een proces waarvan de uitkomst zou moeten zijn dat Engels dé standaard taal binnen een onderzoeksinstelling is. Veel landen zijn hiermee al ver gevorderd, sommige hebben echter wat meer moeite om het tempo bij te houden. De Nederlandse overheid slaagt er niet in een duidelijke visie te ontwikkelen op de plaats van het Nederlands onderzoek in internationaal perspectief. De overheid kan dientengevolge geen richting geven aan de specialisaties die binnen Nederlandse universiteiten tot stand komen.

47

Box 1:Eindhovense Prof. richt Nederlands onderzoekscentrum op in Silicon Valley. De vermaarde Prof. dr. ir. Pietersen van de faculteit Natuurkunde van de TU Eindhoven is in februari 2008 een zeer prestigieus internationaal onderzoeksinstituut in Silicon Valley (VS) begonnen. De faculteit Natuurkunde – beroemd om haar baanbrekende technologieën, berucht om haar rigide visie alle wetenschappelijke problemen in natuurkundige termen te willen vervatten – is daarmee de vijfde Nederlandse faculteit met een buitenlandse dependance. Met steun van Philips (Nederland) en Siemens (Duitsland) is natuurkundig onderzoek in dit centrum voor zo’n honderd wetenschappers een feit geworden. Naast zo’n tien Nederlandse natuurkundigen werken in het centrum 30 Europeanen, 15 Japanners en vele andere nationaliteiten samen aan de ontwikkeling van specifieke componenten voor optische computers. In het centrum wordt tevens de ‘Masters of Science of Theoretical Physics’ opleiding aangeboden. Studenten kunnen na hun Bachelors diploma een arbeidscontract tekenen bij Philips en verplichten zich gedurende vijf jaar voor het bedrijf te werken. Tegelijkertijd volgen zij (zonder verdere kosten) de Masters opleiding in Silicon Valley. In een reactie verklaarde Prof. Pietersen dat het ‘een geweldige kick gaf het centrum op te zetten’, echter dat het ‘ook tijd werd nu na twee jaar een uitdaging elders te zoeken’. Volgens diverse bronnen is Prof. Pietersen onlangs benaderd door MIT (Massachusetts Institute of Technology) en Intel een soortgelijk centrum op te zetten. Vooralsnog heeft hij slechts een parttime leerstoel aan het MIT aanvaard.

Rangorde van onderzoeksinstellingen De internationalisering heeft geleid tot sterkere concurrentie tussen Nederlandse universiteiten, waardoor een soort hiërarchie tussen universiteiten is ontstaan. In andere Europese landen heeft een soortgelijk proces plaatsgevonden, waardoor op specifieke onderzoeksgebieden een Champions’ League met Europese topfaculteiten is ontstaan.

6 Mobiliteit en tevredenheid van onderzoekers Internationale mobiliteit onderzoekers De mobiliteit van onderzoekers is groot; onderzoekers zijn bereid om voor een functie aan één van de Europese topfaculteiten naar het buitenland te verhuizen, wanneer binnen Nederland op dat onderzoeksterrein geen topfaculteit is. Dientengevolge heeft er een brain drain van goede Nederlandse onderzoekers naar het buitenland plaatsgevonden. Om de tekorten aan onderzoekers op te vullen, trekken Nederlandse universiteiten talentvolle, jonge onderzoekers uit Oost-Europa, Afrika en Azië aan. Daarin zijn zij redelijk succesvol, mede dankzij wijzigingen in het Nederlandse immigratiebeleid waardoor onderzoeksinstellingen gemakkelijk hooggeschoold personeel kunnen aantrekken. Nederlandse topfaculteiten zijn in staat bekende onderzoekers uit westerse industrielanden aan te nemen. Vaak dragen internationale aanstellingen het karakter van een uitwisseling en zijn zij slechts tijdelijk. Bij de onderzoekers is niet alleen de bereidheid toegenomen om voor een baan naar het buitenland te verhuizen, maar ook de mobiliteit tussen onderzoeksinstellingen en bedrijfsleven is groot. Onderzoekers wisselen vaker dan voorheen van baan en switchen daarbij ook tussen onderzoeksinstellingen en bedrijfsleven. Als gevolg van de relatieve groei van de derde geldstroom ten opzichte van andere geldstromen en van de toegenomen mobiliteit van onderzoekers wordt steeds meer korte-termijn, toegepast onderzoek uitgevoerd. Dit gaat ten koste van lange-termijn fundamenteel onderzoek.

48

Internationale mobiliteit studenten Ook de mobiliteit van studenten is toegenomen, vooral in de Masters-fase. In de Bachelors-fase kiezen de meeste Nederlandse studenten voor een Nederlandse universiteit. In de Masters-fase wordt echter ook vaak voor een andere Europese universiteit gekozen. Er is sprake van concurrentie tussen studenten om toegang tot de beste universiteiten.

7 Arbeidsvoorwaarden onderzoekers Er bestaan verschillen tussen onderzoeksinstellingen in de arbeidsvoorwaarden die zij onderzoekers kunnen aanbieden. De Europese topfaculteiten beschikken over meer geld en kunnen dientengevolge betere onderzoekers aantrekken, waardoor zij weer onderzoek van hogere kwaliteit kunnen doen, etc. De Europese topinstellingen bieden onderzoekers salarissen die 50% hoger liggen dan de salarissen in 2001 en contracten voor langere termijn. Bij de universiteiten die lager in de hiërarchie staan, worden salarissen geboden die ongeveer 20% hoger liggen dan in 2001 en wordt vaker met kortlopende contracten gewerkt. Het werken (maar ook het studeren) aan één van de Europese topfaculteiten levert veel maatschappelijke waardering op. Een arbeidsmarktenquête die in 2008 door de European Science Foundation werd uitgevoerd, is tekenend voor deze situatie. In deze enquête konden jonge wetenschappers de mate van hun tevredenheid omtrent hun werk aangeven op een schaal van nul (helemaal niet tevreden) tot zeven (heel erg tevreden). Voor wat betreft het Nederlandse deel in dit onderzoek, zijn ten opzichte van een eerdere – nationale - enquête (NWO, juni 2000) enkele opmerkelijke verschuivingen zichtbaar.

49

Tevredenheid onderzoekers Figuur 7: Tevredenheid onder jonge wetenschappers in 2008 t.o.v. 2000

Tevredenheid werkdruk

Intellectuele uitdaging

Intellectuele vrijheid

Zelfstandigheid

Flexibele werktijden

2008 Overig 2008 Top

Salariëring

2001 Carrièreperspectieven

Kwaliteit scholing

Onderzoeksbudget Internationale uitwisselingsmogelijkheden Contacten met collega’s 0

1

2

3

4

5

6

7

Zoals uit de figuur blijkt, zijn er opvallende verschillen tussen de tevredenheid van jonge onderzoekers aan de Europese topfaculteiten en de tevredenheid van jonge onderzoekers die werkzaam zijn bij faculteiten die lager in de rangorde staan. De onderzoekers aan topfaculteiten zijn meer tevreden over internationale uitwisselingsmogelijkheden, salaris en carrièreperspectieven. Ook zijn ze meer tevreden over het onderzoeksbudget dat hen ter beschikking staat en de kwaliteit van hun scholing. Minder tevreden zijn ze echter over de mate van zelfstandigheid en de intellectuele vrijheid waarover ze beschikken. Ook vinden zij de werkdruk waaronder zij moeten functioneren te hoog. Deze laatste drie factoren zijn voornamelijk een gevolg van het feit dat een groot deel van het onderzoeksgeld van de topfaculteiten afkomstig is uit de derde geldstroom en met name uit het bedrijfsleven.

50

8 Publiek-private samenwerking Toenemende marktwerking Er is sprake van een toenemende marktwerking en een terugtredende overheid. Grote bedrijven hebben nauwelijks of geen eigen onderzoeksafdelingen, maar zetten hun onderzoek uit bij universiteiten. Zij gaan daarbij op zoek naar de Europese universiteit die het beste op hun onderzoeksbehoefte kan inspringen. Nederlandse bedrijven boren dus de gehele Europese markt aan. Door de relatieve stijging van het belang van derde geldstroom onderzoek gefinancierd vanuit het bedrijfsleven, wordt de kwaliteit van het wetenschappelijk onderzoek bedreigd. Vooralsnog zijn de universiteiten in staat gebleken de kwaliteit te waarborgen, maar zowel objectiviteit van onderzoek als de openbaarheid van resultaten staan onder druk.

Toenemende publiek-private samenwerking In 2008 is er op veel terreinen sprake van een vergaande publiek-private samenwerking. Op het gebied van onderzoek delen universiteiten en bedrijfsleven personeel. Er is een toename (t.o.v. 2000) van het aantal hoogleraren dat deels binnen een bedrijf en deels bij een universiteit werkzaam is. Zo zijn bijvoorbeeld binnen Corus en Shell veel deeltijdhoogleraren werkzaam. Daarnaast maken bedrijven het mogelijk dat hun werknemers met een bachelors-opleiding gedeeltelijk onder werktijd een mastersopleiding doen.

51

9 Sterke disciplines Fig. 8: Vraagstelling en wetenschappelijk onderzoek in 2008

Specifieke onderzoeksvraag

psychologie

Interdiscipline fraude

Specifieke onderzoeksvraag

geneeskunde

Specifieke onderzoeksvraag

sociologie

economie

Specifieke onderzoeksvraag

rechten

Specifieke onderzoeksvraag

Interdiscipline rookgedrag

Interdiscipline voetbalvandalisme

Interdiscipline verslavingsproblematiek

Monodisciplinair onderzoek

Monodisciplinair onderzoek

Monodisciplinair onderzoek

Monodisciplinair onderzoek

Monodisciplinair onderzoek

Specialisatie in specifieke vakgebieden Toenemende internationalisering en meer publiek-private samenwerking hebben geleid tot specialisatie. Het type specialisaties dat binnen Europese landen en universiteiten tot stand komt, wordt mede bepaald door onderzoeksvragen vanuit de Europese Commissie en het bedrijfsleven. In Nederland hebben we een aantal vakgroepen waar excellent onderzoek wordt gedaan (zoals astrofysica, bio-informatica, nanotechnologie, milieu-onderzoek en verkeerskunde). Deze vakgroepen hebben strategische allianties met andere Europese universiteiten gevormd.

Verdwijnen van vakgebieden In 2008 zijn veel van de kleine vakgroepen die in 2001 nog bestonden uit Nederland verdwenen. Dit geldt bijvoorbeeld voor een aantal kleine talen en de vakgroep vrouwenstudies. Ook een aantal grotere vakgroepen, bijvoorbeeld werktuigbouwkunde, dreigen de Europese concurrentieslag te verliezen.

52

Monodisciplinaire specialisatie De van oudsher bestaande schotten tussen de afzonderlijke disciplines bestaan in 2008 nog steeds. Hoewel er interdisciplinaire samenwerking bestaat, ligt de nadruk op de specialisatie van onderzoekers binnen een bepaalde discipline. De ervaringen met multidisciplinair onderzoek in het verleden zijn dermate slecht (slechte communicatie, tijdrovend, methodologische problemen) dat monodisciplinair onderzoek een grote populariteit geniet. Er bestaat consensus over het feit dat een probleem eerst volledig vanuit de eigen discipline begrepen dient te worden, voordat het überhaupt zin heeft met andere disciplines kennis uit te wisselen.

Interdisciplinaire samenwerking Een mooi voorbeeld van deze werkwijze is de aanpak van het drugsprobleem. Dit maatschappelijk belangrijke probleem wordt in 2008 binnen verschillende faculteiten bestudeerd. Binnen de Masters-opleiding 'Verslavingspsychologie' aan de universiteit van Utrecht is men zeer ver gevorderd in het exact kunnen voorspellen van psychische en sociale determinanten van drugsverslaving op jonge leeftijd. Enkele vooraanstaande Nederlandse, Franse en Engelse hoogleraren binnen deze Mastersopleiding combineren hun verschillende wetenschappelijke achtergronden in deze nieuwe specialisatie.

10 Onderwijs in 2008 Vernieuwingen in BaMa-onderwijs In de afgelopen jaren heeft een steeds verdergaande harmonisatie van het hoger onderwijs in Europa plaatsgevonden. In 2004 is het BaMa-onderwijs in alle Europese landen ingevoerd. Dit heeft tot een grotere transparantie van het onderwijs in Europa geleid, dat wil zeggen dat duidelijk is geworden welke diploma’s gelijkwaardig zijn, ook over de grenzen heen. Er wordt echter wel meer waarde gehecht aan een diploma van één van de Europese topfaculteiten. Binnen alle universiteiten is zowel de Bachelors- als de Masters-opleiding monodisciplinair. Het onderwijs aan universiteiten is door ontwikkelingen op het gebied van informatieen communicatietechnologie aanzienlijk gewijzigd. Hoorcolleges kunnen steeds vaker via video of internet worden gevolgd. Ook werkcolleges kunnen eventueel via teleconferencing facilities worden gevolgd. Dit maakt het gemakkelijker onderwijs aan een buitenlandse universiteit te volgen. Studenten die een voltijd opleiding aan een buitenlandse universiteit volgen, verhuizen echter wel naar het buitenland. Het onderwijs aan bijna alle Europese universiteiten wordt in het Engels gegeven.

53

Veranderingen in het VWO Het studiehuis dat aan het eind van de vorige eeuw in het voorbereidend onderwijs (VWO) werd ingevoerd, is geen groot succes geworden. De opleiding werd te breed gevonden en stelde te veel eisen aan de zelfstandigheid van de scholieren. Daarom werd ervoor gekozen terug te gaan naar het ‘oude’ onderwijssysteem. Engels is verplicht voor alle scholieren, zodat zij in staat zullen zijn het Engelstalige onderwijs aan universiteiten te volgen. De taken binnen het middelbaar onderwijs worden steeds meer ingevuld door docenten die daarvoor geen specifieke opleiding hebben, zoals gepensioneerden uit het bedrijfsleven. Ook bestaat er een soort dienstplicht voor pas afgestudeerden om een jaar lang werk in het belang van de maatschappij te verrichten; een gedeelte van deze mensen kiest daarbij voor een baan als onderwijzer.

54

Literatuuroverzicht/bronnen

Anueg, B. et al. (2008). New trends in Resource Allocation in research. SPRU: University of Sussex at Brighton Don, F.J.H. (2001). CPB Document nr. 1 - Het Nederlandse groeipotentieel op middellange termijn, Den Haag. Geuna, A. et al. (1999). Resource Allocation and Research Performance: The Assessment of Research. A study carried out for the Higher Education Funding Council for England. SPRU: University of Sussex at Brighton. Keijzer, B.S.C. & E.H. Gordijn (2000). Resultaten Arbeidsmarktenquête Jonge Wetenschappers. Vakgroep Sociale Psychologie Universiteit van Amsterdam. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (2000). Wie Oogsten wil, moet zaaien, Wetenschapsbudget 2000, Den Haag. Nijeboer, H., iBMG Erasmus Universiteit – Persoonlijke communicatie

55

CAESAR (Co-ordinated Advanced European Science Area for Research)

Een scenario voor wetenschappelijk onderzoek in Nederland in 2008

April 2001

57

1 Demografische en economische ontwikkelingen Bevolking groeit

Fig. 1: De Nederlandse bevolking in 2008

Ten opzichte van 2001 is de Nederlandse bevolking in 2008 met 3,5% gegroeid. Het aantal inwoners van Nederland bedraagt anno 2008 16,5 miljoen.

+3,5%

Het positieve migratiesaldo (verschil tussen immigratie en emigratie) is stabiel en schommelt sinds de jaren '90 rond de 60.000 mensen per jaar. Dit betekent dat jaarlijks 60.000 mensen méér Nederland binnenstromen dan er vertrekken (CBS Statline).

Vergrijzing en ‘ontgroening’ Indien we de bevolkingsopbouw van Nederland in 2008 bekijken (figuur 2), valt op dat het aantal mensen tussen de 40 en 65 jaar is toegenomen (met ongeveer 12%) ten opzichte van 2001. Het aantal mensen tussen de 25 en 35 jaar is echter afgenomen (met 15%). Er is dus vergrijzing en ‘ontgroening’ van de beroepsbevolking opgetreden. Binnen publiek gefinancierde onderzoeksinstellingen5 is een zelfde verschuiving in leeftijdsopbouw zichtbaar. Fig. 2: Leeftijdsopbouw Nederland in 2001 en 2008 (Bron: CBS Statline) Mannen

Vrouwen > 9 4 ja a r

2008 2001

9 0 - 9 4 ja a r 8 5 - 8 9 ja a r 8 0 - 8 4 ja a r 7 5 - 7 9 ja a r 7 0 - 7 4 ja a r 6 5 - 6 9 ja a r 6 0 - 6 4 ja a r 5 5 - 5 9 ja a r 5 0 - 5 4 ja a r 4 5 - 4 9 ja a r 4 0 - 4 4 ja a r 3 5 - 3 9 ja a r 3 0 - 3 4 ja a r 2 5 - 2 9 ja a r 2 0 - 2 4 ja a r 1 5 - 1 9 ja a r 1 0 - 1 4 ja a r 5- 9 jaar 0- 4 jaar

800

600

400

200

0

0

200

5

400

600

800

Onder onderzoeksinstellingen worden zowel universiteiten als niet-universitaire onderzoeksinstellingen (bijvoorbeeld TNO) verstaan. 58

In 1998 werd geraamd dat het tekort aan wetenschappelijk onderzoekers in 2008 ten opzichte van 1998 met 12% gegroeid zou zijn (CPB-onderzoek: De Arbeidsmarkt voor wetenschappelijk onderzoekers). Dat zou meer dan 2800 banen in absolute zin zijn. Zover is het gelukkig niet gekomen en het tekort is met slechts 4% gestegen. Dit is onder andere te danken aan: (1) verbeterde arbeidsvoorwaarden voor onderzoekers, en (2) succes van onderzoeksinstellingen bij het aantrekken van buitenlandse onderzoekers.

Fig. 3: Verwachte en werkelijke tekorten aan wetenschappelijk onderzoekers in 2008

Tekort in fte's

Tekort aan onderzoekers groeit minder dan verwacht

3500

3000 2886 2500

2000

1500

1000 954 500

0 Verwacht

W e rkelijk

Bruto binnenlands produkt Tussen 1996 en 2001 steeg het bruto binnenlands produkt (BBP) nog met ongeveer 3,7% per jaar (CPB, 2000). Deze stijging heeft Nederland daarna niet kunnen vasthouden. Tussen 2002 en 2006 groeide het BBP nog met 2,75% (CPB, 2001) en de twee jaren daarna met 2,5%. De groei van het BBP in Nederland is sterk gekoppeld aan de groei van het BBP in de rest van de Europese Unie. In de afgelopen jaren is de groei van het Nederlandse BBP steeds gelijk geweest aan de gemiddelde groei van het BBP in Europa.

Investeringen in R&D De investeringen in research and development (R&D) in Nederland zijn in 2008 in absolute zin gestegen ten opzichte van 1999; in relatieve zin zijn ze echter gedaald. In 2008 bedroegen de investeringen in R&D 1,9% ten opzichte van 2,1% van het BBP in 1999 (C&W, 1999). Absoluut bedroegen de investeringen in 2008 ruim 9 mld. Euro (ten opzichte van 6,3 mld. Euro in 1999). De overheid en het bedrijfsleven financieren ieder ongeveer de helft van de R&D-investeringen. In de afgelopen jaren heeft, met name in de tweede geldstroom, een verschuiving plaatsgevonden van R&Dinvesteringen door de Nederlandse overheid naar R&D-investeringen door de Europese Commissie. Tabel 1: Enkele kengetallen over economie en R&D Kengetal Situatie 2008 BBP > 500 mld. Euro Groei BBP per jaar 2,5% per jaar Investeringen in R&D > 9 mld. Euro Relatieve investeringen in R&D 1,9% van het BBP Relatieve investeringen in R&D door bedrijfsleven 1,0% van het BBP Relatieve investeringen in R&D door overheid 0,9% van het BBP

59

2 Doelgerichte Europese en nationale overheid Fig. 4: Relaties tussen overheid, onderzoeksinstellingen en onderzoekers in 2008

Overheid Stelt prioriteiten t.a.v. onderzoeksthema’s

Geld op basis van prioritering overheid

Onderzoeksinstelling Management (implementeert/voert beleid overheid uit)

Verantwoording van resultaten

Onderzoeksteam (ontwikkelt nieuwe initiatieven) Samenwerking

Bedrijven

Europese integratie In de afgelopen jaren is er sprake geweest van Europese integratie. In 2008 vindt de ontwikkeling van beleid op het gebied van wetenschappelijk onderzoek voornamelijk plaats op Europees niveau. De belangrijkste doelen van de Europese Commissie zijn het wegwerken van: • versnippering van onderzoeksinspanningen • verkokering in nationale onderzoekstelsels • verschillen in regelgeving en administratie De Europese integratie leidt tot meer contacten tussen Europese onderzoeksinstellingen. De toegenomen interactie tussen onderzoeksinstellingen doet zich echter niet alleen op Europees, maar ook op wereldwijd niveau voor.

60

Definitie van onderzoeksprioriteiten door Europese en Nederlandse overheid De Europese Commissie stelt vast welke onderzoeksthema's prioriteit verdienen bij de ontwikkeling van beleid en de financiering van wetenschappelijk onderzoek in Europa. Zij doet dit in nauw overleg met de centrale overheden van de lidstaten van de Europese Unie. Bepaald wordt welk type onderzoek binnen de Europese Unie prioriteit krijgt en welke landen en onderzoeksinstellingen zich voornamelijk met dat thema zullen bezighouden. Het merendeel van de eerste geldstroom wordt besteed aan de financiering van onderzoeksinstellingen die zich bezighouden met onderzoek dat binnen de Europese onderzoeksprioriteiten valt. In aanvulling daarop reserveert de Nederlandse overheid een gedeelte van de eerste geldstroom voor wetenschappelijk onderzoek dat specifiek is toegesneden op de Nederlandse situatie. Tabel 2: Allocatie van middelen voor wetenschappelijk onderzoek 1999 Onderhandeling

Historisch

Aantal Prioritering Studenten+ overheid Onderzoekers

Engeland

Italië Zweden Noorwegen Denemarken Finland Nederland

Onderhandeling

2008 Historisch

Aantal Prioritering Studenten+ overheid Onderzoekers

* *

Polen Duitsland

Prestatieindicatoren

* * * * * * *

* * * * * *

* * * Frankrijk * * * Bron 1999 gegevens: Geuna et al. (1999). Bron 2008 gegevens: Anueg et al. (2008)

*

* * * * * * * * *

Prestatieindicatoren

*

Oostenrijk

*

Bovenstaande ontwikkelingen hebben geleid tot een meer coherente uitvoering van nationale en Europese onderzoeksactiviteiten. Ook is men gekomen tot een gemeenschappelijke benadering voor de financiering van één grote onderzoeksinfrastructuur in Europa. Als gevolg van deze afstemming van onderzoeksprioriteiten op Europees niveau worden de gelden die beschikbaar zijn voor onderzoek efficiënter besteed, onder andere doordat minder overlap in onderzoek bestaat. Dit wordt mede gefaciliteerd doordat een Europese onderzoeksdatabase is ontwikkeld waarin wordt bijgehouden welk onderzoek wordt uitgevoerd door welke onderzoeksinstellingen.

Prioriteit bij multidisciplinair onderzoek dat aansluit bij maatschappelijke problemen De Europese onderzoeksprioriteiten liggen in 2008 voornamelijk bij de aanpak van grote maatschappelijke problemen, zoals groeiende milieuproblemen, verspreiding van ziektevirussen en effecten van genetische modificatie. Deze problemen vragen veelal om een multidisciplinaire aanpak. De Nederlandse overheid definieert, zoals eerder is aangegeven, ook onderzoeksprioriteiten die specifiek zijn toegesneden op de Nederlandse situatie. De komende jaren krijgen de volgende onderzoeksgebieden daarbij prioriteit: verkeerskunde, watermanagement, ruimtelijke ordening en Nederlandse taal en cultuur. Met uitzondering van het onderzoek naar de Nederlandse taal en cultuur, vereisen ook deze onderzoeksgebieden een multidisciplinaire aanpak.

61

Samenwerking in multidisciplinaire onderzoeksteams Gezien het multidisciplinaire karakter van de prioritaire onderzoeksthema's werken onderzoekers uit verschillende vakgebieden een groot gedeelte van hun tijd samen in teams. Deze samenwerking is nodig om een antwoord te vinden op de complexe maatschappelijke vraagstukken waarvoor men in 2008 een oplossing probeert te vinden. Fig. 5: Aantal promoties per hoogleraar (in fte) in 2000 en 2008 2.5

2

1.5

2000 2008 1

0.5

0 KUN

VU

RUG

UvA

RUL

UU

UM

EUR

KUB

TUD

TUE

UT

WU

Universiteit

Een team houdt zich bezig met een bepaald onderzoeksthema, -programma, of een concrete opdracht. Het team als geheel legt verantwoording af aan het management van de instelling. Indien het team zijn verantwoordelijkheden niet serieus neemt of onvoldoende kwaliteit levert, kan het management besluiten tot een bijstelling van het budget of zich inhoudelijk met het project bezig houden. De samenwerking in teams zorgt bij veel instellingen voor een stijgend aantal promoties per hoogleraar ten opzichte van 2000, zoals figuur 5 laat zien. Evenwel zijn er ook enkele instellingen waar dit is gedaald. Deze instellingen zijn zich in de loop der tijd meer gaan richten op contractonderzoek voor bedrijven, waardoor promoties een ondergeschikte rol hebben gekregen. Het management van iedere instelling beschikt over voldoende kwaliteiten om op deze wijze de organisatie te kunnen besturen en kan als professioneel betiteld worden. De bestuurders blinken met name uit in bestuurlijke- en management kwaliteiten. Wetenschappelijke kwaliteiten komen voor het management op de tweede plaats, maar er is voldoende inhoudelijke kennis om het onderzoek op zijn merites te beoordelen.

62

3 Coördinatie van onderzoeksactiviteiten Vorming van strategische allianties Zoals eerder is aangegeven werken onderzoekers samen in teams. Een team kan bestaan uit onderzoekers die binnen eenzelfde instelling samenwerken. Vaak overstijgen deze samenwerkingsverbanden de landsgrenzen en soms ook de grenzen van de Europese Unie. Het meest tastbaar zien we dit verschijnsel optreden bij de vorming van zogenaamde internationale alliances for excellence. Een alliance for excellence is een virtuele onderzoeksinstelling bestaande uit een netwerk van hoogstaande onderzoeksgroepen uit verschillende landen die zich bezighouden met één specifiek onderzoeksterrein. De voortschrijdende ontwikkeling op het gebied van de informatie- en communicatietechnologie, zoals het ontstaan van nieuwe interactieve communicatie-instrumenten, heeft nauwe samenwerking tussen deze onderzoeksgroepen mogelijk gemaakt. Een voorbeeld hiervan is het ontstaan van een alliance for excellence op het gebied van optische technologie. Op dit gebied hebben vakgroepen van de universiteiten van de Technische Universiteit Eindhoven, de University of Cambridge, Philips NV, en de Massachusetts Institute of Technology en een onderzoeksteam van de Tokyo University of Technology hun krachten gebundeld wat in een aantal interessante ontdekkingen heeft geresulteerd. Fig. 6: Vorming van Alliance for Excellence

Western European Alliance of Technology

Tokyo University of Technology, Japan

Technische Universiteit Eindhoven, Nederland University of Cambridge, Groot-Brittannië

Philips NV

Massachusetts Institute of Technology, Verenigde Staten

Financiering van onderzoek door bedrijven Grote bedrijven hebben eigen onderzoeksafdelingen en zetten daarnaast onderzoek uit bij specifieke universiteiten. Zij gaan daarbij op zoek naar de alliance for excellence dat het beste op hun onderzoeksbehoefte kan inspringen. Bedrijven boren daarbij de gehele Europese markt aan.

63

Door de relatieve stijging van het belang van derde geldstroom onderzoek voor specifieke universiteiten en het feit dat de overheidsprioriteiten met name bij toegepast onderzoek liggen, wordt de kwaliteit van het wetenschappelijk onderzoek bedreigd. Vooralsnog zijn deze universiteiten in staat gebleken de kwaliteit te waarborgen, maar zowel de objectiviteit van onderzoek als de openbaarheid van resultaten staan zwaar onder druk.

Toenemende publiek-private samenwerking In 2008 is er op vele terreinen sprake van een vergaande publiek-private samenwerking. Op het gebied van onderzoek delen universiteiten en bedrijfsleven personeel. Er is een toename (t.o.v. 2000) in het aantal hoogleraren dat deels binnen een bedrijf en deels bij een universiteit werkzaam is. Zo zijn bijvoorbeeld binnen Corus en Shell veel deeltijdhoogleraren werkzaam. Daarnaast maken bedrijven het mogelijk dat hun werknemers met een bachelors-opleiding gedeeltelijk onder werktijd een mastersopleiding doen. Tenslotte zetten overheid en bedrijven soms gezamenlijk onderzoek uit bij publieke onderzoeksinstellingen. Dit wordt gestimuleerd door specifieke cofinancieringsmechanismen die in de afgelopen jaren zijn ontwikkeld. Box 1: Europese universiteiten ontwikkelen samen optische computer Het Centre of Excellence on Optical Technology (opgericht in 2005 door de TU Eindhoven, Philips en MIT) heeft sinds enkele jaren wereldwijde bekendheid door de uitvinding van zogenaamde optische chips. Dit zijn uiterst snelle en compacte chips die geheel gebruik maken van optische technologie. Binnen het Centre is op basis van deze technologie een ultra-compacte computer ontwikkeld, ter grootte van 1 mm3, met de snelheid van de supercomputers uit het einde van de vorige eeuw. Met deze computer is het mogelijk en betaalbaar standaard in de kleinste gebruiksvoorwerpen een razendsnelle computer in te bouwen. De samenwerkende universiteiten ontwikkelden samen met letterenfaculteit van de University of Cambridge op basis van deze computer onder andere een mobiele telefoon die ‘real-time’ internationale gesprekken kan vertalen in elke gewenste taal. Met enorme steun van de Europese overheid werpt jarenlang multidisciplinair onderzoek nu zijn vruchten af. Hoewel bij het onderzoek ook een Japans instituut betrokken is, kan het produkt gezien worden als een typisch Europese ontdekking.

64

4 Geldstromen

Fig. 7: Geldstromen (in relatieve zin) voor wetenschappelijk onderzoek in 2001 en 2008

Situatie in 2001 Marktpartijen

Nederlandse Overheid

NWO/KNAW

Nederlandse onderzoeksinstellingen

1e geldstroom 2e geldstroom 3e geldstroom

Situatie in 2008 Marktpartijen

Nederlandse Overheid -

NWO/KNAW

=

+

Nederlandse onderzoeksinstellingen

ESF

Europese Commissie

65

=

Allocatie van de eerste en tweede geldstroom De eerste geldstroom wordt in 2008, evenals in 2001, grotendeels door de Nederlandse overheid over Nederlandse onderzoeksinstellingen verdeeld. Bij de allocatie van het geld over onderzoeksinstellingen wordt rekening gehouden met de rol die die onderzoeksinstellingen hebben bij de uitvoering van de onderzoeksprioriteiten die door de Europese en Nederlandse overheid zijn gedefinieerd. De allocatie van de tweede geldstroom echter, wordt in 2008 voor het overgrote deel gedaan door de European Science Foundation. Daarbij wordt uitgegaan van de Europese onderzoeksprioriteiten. De creatie van een Europese organisatie voor verdeling van de middelen in de tweede geldstroom heeft geleid tot betere afstemming van het onderzoek. In principe wordt bij toekenning van onderzoeksgelden de voorkeur gegeven aan multinationale onderzoeksgroepen. De European Science Foundation huurt mensen van NWO en KNAW – en hun equivalenten in andere Europese landen – in, om inhoudelijke ondersteuning te geven bij de toekenning van onderzoeksgelden. Deze uitwisseling heeft met zich meegebracht dat een virtueel netwerk van NWO-achtige organisaties is ontstaan. De allocatie van middelen voor aan NWO-gelieerde onderzoeksinstellingen verloopt nog steeds via de (sterk geslonken) Nederlandse tweede geldstroom. De verhouding tussen de totale eerste geldstroom (dus het Nederlandse én het Europese deel) en de totale tweede geldstroom is in 2008 veranderd ten opzichte van 2001. De totale eerste geldstroom is relatief gedaald, terwijl de totale tweede geldstroom relatief gestegen is. Wel is het zo dat de totale eerste geldstroom nog steeds groter is dan de totale tweede geldstroom.

Allocatie van de derde geldstroom Daarnaast kan de overheid via de derde geldstroom accenten aanbrengen en incidenteel contractonderzoek laten uitvoeren op die gebieden waar zij een acute noodzaak ziet, zonder dat dit ten koste gaat van middelen uit de eerste of tweede geldstroom. Door een toename van de publiek-private samenwerking in combinatie met de toegenomen internationalisatie zien we enerzijds een stijging in de derde geldstroom afkomstig van buitenlandse marktpartijen, echter geen stijging in de derde geldstroom afkomstig van Nederlandse marktpartijen. Dit komt omdat Nederlandse bedrijven er vaker dan in 2001 voor kiezen onderzoek uit te besteden aan een buitenlandse onderzoekinstelling.

66

5 Mobiliteit en tevredenheid van onderzoekers Internationale mobiliteit De mobiliteit van onderzoekers is groot; onderzoekers zijn bereid om voor een functie aan een van de internationale alliances for excellence naar het buitenland te verhuizen. Dientengevolge heeft er op specifieke onderzoeksgebieden een brain drain van goede Nederlandse onderzoekers naar het buitenland plaatsgevonden. Op enkele onderzoeksgebieden waar we in Nederland goed in zijn, heeft echter juist een brain gain plaatsgevonden. De balans is voor Nederland positief. Verschillende onderzoeksinstellingen hebben te kampen met een tekort aan onderzoekers (als gevolg van onder andere de vergrijzing en het vertrekken van goede onderzoekers naar het buitenland). Om deze tekorten aan onderzoekers op te vullen, trekken universiteiten talentvolle, jonge onderzoekers uit Afrika en Azië aan. Daarin zijn zij redelijk succesvol.

Mobiliteit tussen overheid en bedrijfsleven Bij de onderzoekers is niet alleen de bereidheid toegenomen voor een baan naar het buitenland te verhuizen, maar is ook de mobiliteit tussen onderzoeksinstellingen en bedrijfsleven groot. Onderzoekers wisselen vaker dan voorheen van baan en switchen daarbij ook tussen onderzoeksinstellingen en bedrijfsleven. In 2008 is een groot deel van het wetenschappelijk onderzoek dat wordt uitgevoerd toegepast onderzoek (onder andere doordat de Europese onderzoeksprioriteiten met name bij maatschappelijke problemen liggen en doordat de mobiliteit van onderzoekers is toegenomen).

Mobiliteit van studenten Ook de mobiliteit van studenten is toegenomen, vooral in de Masters-fase. In de Bachelors-fase kiezen de meeste Nederlandse studenten voor een Nederlandse universiteit. In de Masters-fase wordt echter ook vaak voor een andere Europese universiteit gekozen.

6 Arbeidsvoorwaarden onderzoekers De onderzoekers hebben een nauwe band met de onderzoeksgroep waarvan zij deel uitmaken. Er wordt veelal gewerkt in multidisciplinaire onderzoeksteams die als echt team functioneren. Dit is ook noodzakelijk gezien de complexiteit en het multidisciplinaire karakter van de onderzoeksvragen waaraan de teams werken. Er bestaan echter wel verschillen tussen onderzoekgroepen in de arbeidsvoorwaarden die zij hun onderzoekers kunnen aanbieden. De alliances for excellence beschikken 67

over meer geld en kunnen dientengevolge betere onderzoekers aantrekken, waardoor zij onderzoek van hogere kwaliteit kunnen doen, weer meer geld binnenkrijgen, etc. De alliances for excellence bieden onderzoekers betere arbeidsvoorwaarden dan vakgroepen en onderzoeksinstellingen die geen onderdeel vormen van een alliance for excellence. Ook levert het werken bij één van de alliances for excellence veel maatschappelijke waardering op.

Tevredenheid onderzoekers Een arbeidsmarktenquête die in 2008 door NWO werd uitgevoerd, is tekenend voor deze situatie. In deze enquête konden jonge wetenschappers de mate van hun tevredenheid omtrent hun werk aangeven op een schaal van nul (helemaal niet tevreden) tot zeven (heel erg tevreden). Ten opzichte van een eerdere enquête (NWO, juni 2000) zijn enkele opmerkelijke verschuivingen zichtbaar. Fig. 8: Toegenomen tevredenheid onder jonge wetenschappers in 2008 t.o.v. 2000

c o n t a c t e n m e t c o lle g a 's

In t e r n a t i o n a l e u itw is s e lin g s m o g e l i j k h e d e n 2008 2000

carrièreperspectieven

s a la r i ë r i n g

0

1

2

3

4

5

6

7

g e m iddelde score (0-7)

De bovenstaande figuur beschrijft in hoeverre onderzoekers tevreden zijn over diverse aspecten van hun werk en geeft een gemiddelde over alle onderzoekers. Er bestaan echter geringe verschillen tussen onderzoekers die werkzaam binnen de alliances for excellence en onderzoekers die in andere onderzoeksgroepen werkzaam zijn. Gemiddeld genomen zijn de onderzoekers die binnen een alliance for excellence werken iets tevredener dan hun collega's.

68

Fig. 9: Afgenomen/onveranderde tevredenheid onder jonge wetenschappers in 2008 t.o.v. 2000

Kwaliteit scholing

Onderzoeksbudget

flexibele werktijden

2008

zelfstandigheid

2000

intellectuele vrijheid

intellectuele uitdaging

werkdruk

0

1

2

3

4

5

6

7

gemiddelde score (0-7)

De onderzoekers zijn met name meer tevreden over internationale uitwisselingsmogelijkheden, maar ook over hun salaris en hun carrièreperspectieven. Minder tevreden zijn ze echter over de mate van zelfstandigheid en de intellectuele vrijheid waarover ze beschikken. Ook vinden zij de werkdruk waaronder zij moeten functioneren te hoog. Deze laatste drie factoren zijn voornamelijk een gevolg van het feit dat in 2008 een groter deel van het onderzoeksgeld van onderzoeksinstellingen afkomstig is uit de tweede geldstroom dan in 2001; in de tweede geldstroom worden normaliter striktere eisen gesteld aan het onderzoek gesteld dan in de eerste en tweede geldstroom.

69

7 Samenwerking Fig. 10: Vraagstelling en wetenschappelijk onderzoek in 2008

geneeskunde

sociologie

psychologie

rechten

economie

Integrale onderzoeksvraag

Multidisciplinair team Rookgedrag

Integraal onderzoek

Integrale onderzoeksvraag

Multidisciplinair team Voetbalvandalisme

Integraal onderzoek

Integrale onderzoeksvraag

Multidisciplinair team Verslavingsproblematiek

Integraal onderzoek

Multidisciplinaire teams De van oudsher bestaande schotten tussen de afzonderlijke wetenschappelijke disciplines zijn in 2008 deels verdwenen. Multidisciplinaire programma's en teams lopen dwars door deze schotten heen. Deze ontwikkeling is in gang gezet nadat steeds meer nadruk kwam te liggen op integrale vraagstellingen als uitgangspunt voor onderzoek. Het resultaat hiervan is anno 2008 een opener wetenschappelijk debat, dat zich vrijelijk buiten de muren van een discipline begeeft (figuur 10). Onderzoekers maken deel uit van één of meerdere teams. Een team houdt zich altijd bezig met een integrale vraagstelling. Het resultaat van het onderzoek dat op deze wijze wordt verricht, is een integraal onderzoek, waarbij een bepaald maatschappelijk probleem vanuit verschillende invalshoeken wordt benaderd. Dit in tegenstelling tot vroegere tijden, waarbij dit debat zich binnen een discipline voltrok.

Masters-opleiding 'International Studies on Drug-addiction' Een mooi voorbeeld van deze werkwijze is de aanpak van het drugsprobleem. Dit maatschappelijk belangrijke probleem wordt in 2008 inzichtelijker gemaakt door een multinationaal onderzoeksteam binnen de gezamenlijke ISODA (International Studies on Drug-addiction) Masters-opleiding aan de universiteiten van Utrecht en Porto (Portugal). Binnen dit team werken economen, juristen, psychologen, sociologen en medici aan integrale oplossingen voor het drugsprobleem. Met name de internationale aspecten – distributie, handel en gezondheid – krijgen grote aandacht. Dit team is in

70

2004 gestart en is wegens het grote succes van vier naar - op dit moment - 14 onderzoekers gegroeid. In al die vier jaar heeft slechts één onderzoeker het team verlaten, hetgeen duidt op een grote betrokkenheid van de onderzoekers bij 'hun' team.

8 Onderwijs in 2008 Vernieuwingen in BaMa-onderwijs In de afgelopen jaren heeft harmonisatie van het hoger onderwijs in Europa plaatsgevonden. In 2004 is het BaMa-onderwijs in alle Europese landen ingevoerd. Dit heeft tot een grotere transparantie van het onderwijs in Europa geleid, dat wil zeggen dat duidelijk is geworden welke diploma’s gelijkwaardig zijn, ook over de grenzen heen. Er wordt echter wel meer waarde gehecht aan een diploma van één van de Europese topfaculteiten. Binnen alle universiteiten is zowel de Bachelors- als de Mastersopleiding monodisciplinair. Het onderwijs aan universiteiten is door ontwikkelingen op het gebied van informatieen communicatietechnologie aanzienlijk gewijzigd. Hoorcolleges kunnen steeds vaker via video of internet worden gevolgd. Ook werkcolleges kunnen eventueel via teleconferencing facilities worden gevolgd. Dit maakt het gemakkelijker onderwijs aan een buitenlandse universiteit te volgen. Studenten die een voltijd opleiding aan een buitenlandse universiteit volgen, verhuizen echter wel naar het buitenland. Het onderwijs aan bijna alle Europese universiteiten wordt in het Engels gegeven.

Veranderingen in het VWO Het studiehuis dat aan het eind van de vorige eeuw in het voorbereidend onderwijs (VWO) werd ingevoerd, is geen groot succes geworden. De opleiding werd te breed gevonden en stelde te veel eisen aan de zelfstandigheid van de scholieren. Daarom werd ervoor gekozen terug te gaan naar het ‘oude’ onderwijssysteem. Engels is verplicht voor alle scholieren, zodat zij in staat zullen zijn het Engelstalige onderwijs aan universiteiten te volgen. Bovendien wordt het eindexamen Engels centraal vanuit Europa gecoördineerd en krijgt elke scholier hiervoor een apart uniform getuigschrift. De taken binnen het middelbaar onderwijs worden steeds meer ingevuld door docenten die daarvoor geen specifieke opleiding hebben, zoals gepensioneerden uit het bedrijfsleven. Ook bestaat er een soort dienstplicht voor pas afgestudeerden om een jaar lang werk in het belang van de maatschappij te verrichten; een gedeelte van deze mensen kiest daarbij voor een baan als docent.

71

Literatuuroverzicht/bronnen

Anueg, B. et al. (2008). New trends in Resource Allocation in research. SPRU: University of Sussex at Brighton Don, F.J.H. (2001). CPB Document nr. 1 - Het Nederlandse groeipotentieel op middellange termijn, Den Haag. Geuna, A. et al. (1999). Resource Allocation and Research Performance: The Assessment of Research. A study carried out for the Higher Education Funding Council for England. SPRU: University of Sussex at Brighton. Keijzer, B.S.C. & E.H. Gordijn (2000). Resultaten Arbeidsmarktenquête Jonge Wetenschappers. Vakgroep Sociale Psychologie Universiteit van Amsterdam. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (2000). Wie Oogsten wil, moet zaaien, Wetenschapsbudget 2000, Den Haag. Nijeboer, H., iBMG Erasmus Universiteit – Persoonlijke communicatie

72

Bijlage 4: Aanbevelingen van de groepen tijdens de seminar games Tijdens de groepsdiscussies hebben de deelnemers steeds de opdracht gekregen om op basis van een SWOT-analyse (analyse van de sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen) van de scenario’s aanbevelingen te doen. Deze aanbevelingen hebben betrekking op de situatie van 2008 en zijn bedoeld voor ná 2008. Steeds heeft één persoon uit de groep tijdens de plenaire sessie de beleidsaanbevelingen gepresenteerd. De meeste groepen hebben zich aan de onderwerpindeling (mens, inhoud, onderwijs, geld, omgeving) gehouden; in sommige groepen werd de nadruk op één onderwerp gelegd. Hier volgen de belangrijkste onderwerpen die tijdens het groepswerk zijn besproken. De presentaties waren veelal puntsgewijs, maar hier en daar hebben wij de vrijheid genomen een clustering aan te brengen. BV Onderzoek Nederland

Producenten Conclusies en beleidsaanbevelingen producenten (BV Onderzoek Nederland): de mens 1.

De rol van het management dient faciliterend te zijn. De producenten zijn van mening dat – geheel los van dit scenario – wetenschappers in het algemeen slechte managers zijn. Bij een professioneel management (door nietwetenschappers) zien zij het probleem in dit scenario dat het management zich boven de onderzoekers stelt, zoals dat ook in de figuur van het scenario wordt gepresenteerd. De producenten zijn van mening dat dit niet het geval mag zijn. In plaats daarvan dient het op dezelfde hoogte als de onderzoekers te staan en hen te ondersteunen (faciliteren) in hun professionele werk. Zij zien als belangrijkste rol voor het management van een universiteit die van procesbewaker. Hun beleidsaanbeveling luidt daarom dat deze faciliterende cq. procesmatige rol expliciet in het karakter van het instellingsmanagement tot uitdrukking komt.

2.

Onderzoekers moeten mobieler worden. De producenten zien in dit scenario een probleem ontstaan door het feit dat de mobiliteit van onderzoekers

73

zeer beperkt is. Teneinde dit probleem op te lossen doen zij de aanbeveling dat onderzoekers moeten worden gestimuleerd om mobieler te worden. 3.

De ambtenarenstatus van wetenschappers moet afgeschaft worden. De producenten zien in het algemeen een probleem ten aanzien van de aansturing van het onderzoek. Dit probleem wordt expliciet door het scenario. Daarin is namelijk sprake van sturing op basis van prestatie-indicatoren en meer ruimte voor contractonderzoek. De producenten staan in principe positief tegenover deze zaken. Zij zien echter de ambtenarenstatus van wetenschappers als een belangrijke barrière. Ambtenaren kunnen namelijk niet ontslagen worden op het moment dat de instelling minder geld krijgt ten gevolge van een afname van het contractonderzoek of slechte prestaties. Zij doen dus de aanbeveling de ambtenarenstatus van wetenschappers af te schaffen. Alleen in dat geval zal een instelling meer risico’s ten aanzien van het budget willen aanvaarden en akkoord gaan met sturing op basis van prestatie-indicatoren en een toename van het contractonderzoek.

Conclusies en beleidsaanbevelingen producenten (BV Onderzoek Nederland): de inhoud 4.

Controle dient via ‘peer review’ te geschieden, prestatie-indicatoren moeten worden gewogen. Van alle prestatie-indicatoren zien de producenten ‘peer review’ als de belangrijkste. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld het aantal promoties, omdat deze indicator slecht is voor de kwaliteit van het onderzoek. Hiermee zou je immers in de hand kunnen werken dat niet de kwaliteit van de promoties, maar het aantal promoties dat jaarlijks binnen een instelling plaatsvindt, de belangrijkste drijfveer wordt voor een instelling. De producenten zien dus problemen bij het gebruik van bepaalde prestatieindicatoren, en doen als aanbeveling zoveel mogelijk via ‘peer review’ te controleren. Verder bevelen zij aan de prestatie-indicatoren te wegen ten aanzien van het type indicator en het type onderzoek.

Conclusies en beleidsaanbevelingen producenten (BV Onderzoek Nederland): het geld

5.

Een gedeelte van de financiering door de overheid moet veilig gesteld worden voor fundamenteel onderzoek. De producenten zien in dit scenario 74

een duidelijke bedreiging van het fundamentele onderzoek. Zij vragen zich af of de derde geldstroom hier niet meer op gericht zou moeten worden. Dit zou kunnen door een 15%-regel in te voeren: 15% van het onderzoek dat contractueel wordt afgesloten is verplicht ‘vrij’ in te vullen door de onderzoeker. De producenten stellen dat fundamenteel onderzoek geen luxe is, maar een ‘must’. Verder zijn zij van mening dat creatief onderzoek ook goed op contractbasis kan worden verricht. Deze twee stellingen tezamen resulteren in de aanbeveling nieuwe voorwaarden aan contractonderzoek te stellen, zodanig dat het fundamentele onderzoek én de creativiteit gewaarborgd zijn. 6.

De financiering moet worden toegespitst op de bevordering van continuiteit, kwaliteit en carrièreperspectief. Op basis van het scenario zien de producenten drie belangrijke vereisten aan het financieringssyteem. In de eerste plaats dient dit gericht te zijn op de continuïteit van het onderzoek. Met name het fundamentele onderzoek mag nooit in de knel komen. In de tweede plaats dient het financieringssyteem de kwaliteit van het onderzoek te bevorderen. De producenten wijzen daarbij op het onderscheid tussen inhoudelijke en procesmatige kwaliteit. In de derde plaats moet het voldoende carrièreperspectieven voor de onderzoekers genereren. Dit hangt samen met de aanbevelingen ten aanzien van het afschaffen van de ambtenarenstatus (waardoor tevens meer doorstroommogelijkheden voor jong talent worden gecreëerd) en het bevorderen van de mobiliteit van onderzoekers.

7.

Ontwerp een nieuw financieringsmodel. De producenten zien in het model zoals gepresenteerd in het scenario veel overlap tussen de drie geldstromen en bepleitten daarom een eenvoudiger model op basis van twee geldstromen. Het volgende model ten aanzien van de geldstromen wordt voorgesteld:

Onderzoeker

Contract Fundamenteel

Peer review

Gebruiker

Contract

Output

Men wil hiermee tot uitdrukking brengen dat feitelijk al het onderzoek op contractbasis dient te worden uitgevoerd. Een contract wordt daarmee gezien als een afspraak waarin wordt vastgelegd wat de verplichtingen van onderzoeker en financier/gebruikers zijn. Dit kan op initiatief van gebruikers dan wel op ini75

tiatief van onderzoekers gebeuren. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen twee soorten onderzoek: fundamenteel en niet-fundamenteel. Onderzoekers zullen met name vragen om fundamenteel contractonderzoek en in enkele gevallen om niet fundamenteel contractonderzoek. Gebruikers zullen met name vragen naar niet-fundamenteel contractonderzoek en in enkele gevallen om fundamenteel contractonderzoek. De beoordeling van het fundamentele onderzoek geschiedt op basis van peer review, het niet-fundamentele onderzoek wordt beoordeeld op basis van output. Conclusies en beleidsaanbevelingen producenten (BV Onderzoek Nederland): de omgeving 8.

Het contact tussen onderzoeker en financier moet intensief zijn. De producenten signaleren in het scenario het mogelijke probleem dat het contact met de financiers niet direct via de onderzoekers loopt, maar via het management van de instelling. Hierdoor zouden onderzoekers en financiers te ver van elkaar verwijderd kunnen raken. Zij doen de aanbeveling dat onderzoekers en financiers direct met elkaar in contact moeten staan, zonder veel tussenkomst van managers.

9.

Er moet meer aandacht komen voor het ‘verkopen’ van de wetenschap aan het publiek. De producenten signaleren een trend dat het verkopen van de wetenschap aan het publiek steeds belangrijker zal worden. Zij stellen dat de onderzoekers en het management gezamenlijke verantwoordelijkheid dragen voor het communiceren van wetenschappelijke resultaten. Hun aanbeveling luidt dan ook dat de communicatie van wetenschappelijke producten een grotere rol dient te krijgen.

Financiers Conclusies en beleidsaanbevelingen financiers (BV Onderzoek Nederland): de mens

1.

Beperken administratieve lasten onderzoekers: De deelnemers constateren dat het gevaar dreigt dat onderzoekers in 2008 worden geconfronteerd met een bureaucratisch systeem dat hoge administratieve lasten voor de onderzoekers met zich meebrengt, onder andere als gevolg van de introductie van prestatie-indicatoren. Zij bevelen dan ook aan maatregelen te nemen om 76

de administratieve lasten van onderzoekers te beperken, bijvoorbeeld door het globaler formuleren van de prestatie-indicatoren. Conclusies en beleidsaanbevelingen financiers (BV Onderzoek Nederland): de inhoud 2.

Garanties inbouwen voor behoud van fundamenteel onderzoek: Het scenario draagt het gevaar in zich dat het fundamenteel onderzoek langzaam maar zeker zal verdwijnen. Om behoud van fundamenteel onderzoek te garanderen, worden verschillende aanbevelingen gedaan. Ten eerste wordt aangeraden om een deel van het onderzoeksbudget te reserveren voor fundamenteel onderzoek met een looptijd van acht tot tien jaar. Ten tweede moet de kruisbestuiving tussen fundamenteel en toegepast onderzoek worden gestimuleerd, onder andere door versterking van cofinancieringsmechanismen.

Conclusies en beleidsaanbevelingen financiers (BV Onderzoek Nederland): het geld

3.

Verschuiven van een gedeelte van de derde naar de tweede geldstroom. In 2008 is de omvang van de derde geldstroom volgens de deelnemers te groot. Een deel van deze geldstroom zou moeten worden overgeheveld naar de tweede geldstroom, omdat daarbinnen minder sprake is van een keurslijf opgelegd vanuit de overheid. Dit wil echter niet zeggen dat de overheid volgens de deelnemers geen invloed mag hebben op de tweede geldstroom; zij zijn namelijk van mening dat de overheid wel een adviserende rol mag hebben bij de formulering van grote thema's binnen de tweede geldstroom.

4.

Prestatie-indicatoren behouden, maar globaler formuleren. De deelnemers staan in het algemeen positief ten opzichte van prestatie-indicatoren. De wijze waarop de prestatie-indicatoren in dit scenario zijn geformuleerd, leidt echter tot bezwaren. Het gevaar is dat prestatie-indicatoren meer doel dan middel worden en veel formulierwerk voor de onderzoekers met zich meebrengen. Aangeraden wordt dan ook om de prestatie-indicatoren minder gedetailleerd te formuleren.

5.

Stimuleren van cofinanciering. Om een kruisbestuiving tussen fundamenteel onderzoek en toegepast onderzoek te realiseren, moeten marktpartijen bij het onderzoek worden betrokken. De overheid zou dan bijvoorbeeld het fundamenteel onderzoek kunnen financieren, terwijl het bedrijfsleven zorgt voor financiering om de resultaten van het fundamenteel onderzoek toe te 77

kunnen passen. Ook is het belangrijk een kruisbestuiving tussen Nederlandse en buitenlandse onderzoeksinstellingen te realiseren. Hierbij kan bijvoorbeeld worden gedacht aan cofinanciering vanuit de Europese Commissie en de Nederlandse overheid. 6.

Tweede geldstroom beter alloceren. De deelnemers zijn van mening dat de tweede geldstroom efficiënter moet worden verdeeld en breder toegankelijk moet zijn. Het gevaar bestaat dat teveel tijd wordt besteed aan het schrijven van onderzoeksplannen en het afleggen van verantwoording en te weinig aan het eigenlijke onderzoek. Verder geven de deelnemers aan dat geld uit de tweede geldstroom ook toegankelijk zou moeten zijn voor onderzoekers die ouder dan 40 jaar zijn.

Conclusies en beleidsaanbevelingen financiers (BV Onderzoek Nederland): de omgeving 7.

Tegengaan van monopolievorming in kennisinfrastructuur. Het gepresenteerde scenario draagt het gevaar van monopolievorming in de kennisinfrastructuur in zich. Monopolievorming moet worden voorkomen om 'verkalking' van kennis tegen te gaan. Daarom moet een balans worden gevonden tussen schaalvoordelen die door samenwerking ontstaan en gezonde concurrentie tussen onderzoeksinstellingen. Het is daarom belangrijk dat meerdere onderzoeksinstellingen zich met een specifiek onderwerp bezig houden. Wanneer dit niet binnen Nederland lukt, kan ook concurrentie met buitenlandse onderzoeksinstellingen een oplossing vormen.

8.

Creëren van draagvlak bij gebruikers van wetenschappelijk onderzoek en bij burgers. De deelnemers geven aan dat het van groot belang is dat er draagvlak voor de besteding van onderzoeksgeld bestaat bij de gebruikers van wetenschappelijk onderzoek. Dit kan bijvoorbeeld worden bereikt door platforms te creëren die mee kunnen beslissen over het type onderzoek dat zal worden uitgevoerd. Ook is het belangrijk dat burgers het nut van wetenschappelijk onderzoek inzien. Dit kan bijvoorbeeld worden bereikt met behulp van televisieprogramma's.

78

Gebruikers Conclusies en beleidsaanbevelingen gebruikers (BV Onderzoek Nederland): de mens

1.

Goede arbeidsvoorwaarden zijn een voorwaarde voor goed onderzoek. Er is kort gesproken over het onderwerp mens. De voornaamste aandachtspunten binnen dit onderwerp zijn de arbeidsvoorwaarden. Als gebruiker is dit punt niet zo belangrijk, want het heeft niet zo’n hele directe invloed op de gebruiker. Natuurlijk moet het allemaal goed geregeld zijn voor de onderzoekers, maar dit is niet iets waar de gebruiker zich hard voor moet maken.

2.

Een onderzoeker heeft een bepaalde mate van autonomie nodig. In het scenario loopt de autonomie van de onderzoeker gevaar. Dit wordt door de gebruikers als een bedreiging gezien.

3.

Wat is de positie van de gebruiker? In het scenario wordt niet duidelijk gemaakt wat de positie van de gebruiker is en wat de macht van de gebruiker is. Het maakt het moeilijk om aanbevelingen te doen vanuit het gezichtspunt van de gebruiker als dit onbekend is.

Conclusies en beleidsaanbevelingen gebruikers (BV Onderzoek Nederland): de inhoud 4.

Betrokkenheid bij en transparantie van onderzoeksprioritering. Voor de gebruikers van wetenschappelijk onderzoek is het zeer belangrijk dat zij invloed kunnen hebben op de uitvoering van het onderzoek en op de keuze van de onderzoeksthema’s. Zij zijn tenslotte de personen die de uitkomsten zullen gaan gebruiken. Dat betekent dat er betrokkenheid bij en invloed op onderzoeksprioritering gewenst is, want er moet onderzoek uitgevoerd worden waar gebruikers iets aan hebben. Nu sluiten vraag en aanbod lang niet altijd bij elkaar aan en dat zal waarschijnlijk ook niet het geval zijn in het scenario. Om dezelfde reden is transparantie van onderzoeksprioritering gewenst.

5.

Ontwikkel prestatie-indicatoren die de bruikbaarheid van onderzoek kunnen meten. Voor gebruikers is het belangrijk dat onderzoek- en resultaten bruikbaar zijn. Deze eis is van dezelfde belangrijkheid als bijvoorbeeld kwaliteit en objectiviteit. Daarom pleiten de gebruikers voor de ontwikkeling van een prestatie-indicator die de bruikbaarheid van onderzoek kan meten.

79

6.

Overheid moet bepaald onderzoek en bepaalde opleidingen stimuleren. Er bestaat behoefte (hier wordt meer vanuit het heden geredeneerd, dan vanuit het toekomstscenario) aan bepaald soort onderzoek, wat niet erg populair is, zoals pijnbestrijding. Daarom is er een tekort aan kenniswerkers op dat gebied. Als de overheid meer onderzoek op dat gebied stimuleert, bijvoorbeeld door contractonderzoek, kan het gevolg zijn dat er meer studenten en onderzoekers op dat gebied komen. De reden hiervoor is dat ze meer het idee krijgen dat het een belangrijk onderzoeksveld is en dat specialisatie op dat gebied de toekomst heeft.

7.

Het systeem van disciplines dient behouden te blijven. De disciplines vormen een goed fundament voor wetenschappelijk onderzoek en kunnen dus als uitgangspunt worden genomen.

8.

Er moet voor worden gewaakt dat het lange termijn onderzoek niet in het gedrang komt. Het multidisciplinair werken, zoals het in het scenario wordt beschreven, wordt positief gewaardeerd door de gebruikers. Er moet echter wel voor gewaakt worden dat dit niet het fundamentele en/of lange termijn onderzoek en het voortbestaan van de disciplines in gevaar brengt. De gebruikers raden een basisbekostiging voor fundamenteel onderzoek aan binnen de eerste en de derde geldstroom.

9.

Waarborgen van de toegang tot internationale kennis. Gebruikers, maar ook producenten en financiers van wetenschappelijk onderzoek moeten op de hoogte zijn van wat er op het gebied van wetenschappelijk onderzoek om hen heen gebeurt. Wie doet wat, waar, hoe en wat zijn de uitkomsten? Deze informatie moet vrij toegankelijk zijn en makkelijk te vinden. Dit vergemakkelijkt ook de keuze tussen zelf onderzoeken of onderzoek kopen.

10.

Nationale concurrentie is goed, maar niet als het om internationale projecten gaat. op het gebied van nationale thema’s is het goed om interne concurrentie te hebben, want dat houdt de markt gezond en scherp. Vanuit dit oogpunt is het verstandig om van alle soorten instituten enkele in stand te houden. Dat betekent dat het overblijven van slechts één letterenfaculteit geen goed idee is. Maar als het om internationale thema’s gaat, zal er samengewerkt moeten worden, om zo de positie van Nederland hoog te houden, maar ook omdat je samen meer kans maakt.

80

Conclusies en beleidsaanbevelingen gebruikers (BV Onderzoek Nederland): het geld 11.

Gebruikers en andere partijen zouden meer inzicht in en invloed op de toewijzing van geld moeten hebben. Het scenario is te onduidelijk over de manier waarop geld wordt toegewezen aan onderzoeksinstituten en soorten onderzoek. Een eerste stap is om daar meer duidelijkheid in aan te brengen. Maar deze moet aangevuld worden met een grotere mate van betrokkenheid door andere partijen, dan de overheid, met betrekking tot de toewijzing.

12.

Het bestaan/ontbreken van publiek-private samenwerking (PPS) is onduidelijk in het scenario. PPS wordt door de gebruikers als een nuttig en belangrijk goed gezien en moet dan ook worden aangegrepen. De vraag gaat op waarom de Randstaduniversiteit als voorbeeld wordt aangehaald en waarom daar geen private partijen bij betrokken zijn. Er worden echter geen aanbevelingen gedaan over hoe PPS meer gestimuleerd zou kunnen worden.

13.

Meer geld en aandacht naar de vorming van netwerken en kenniscentra. Het scenario besteedt met name aandacht aan soorten onderzoek en in mindere mate aan onderzoeksinstellingen. De netwerkeconomie wordt min of meer buiten beschouwing gelaten, terwijl dit van groot belang is voor het wetenschappelijk onderzoek. Het opbouwen en uitbreiden van netwerken moet dus meer gestimuleerd worden door zowel de overheid als andere partijen.

Conclusies en beleidsaanbevelingen gebruikers (BV Onderzoek Nederland): de omgeving 14.

Ontwikkel een prestatie-indicator die de toegankelijkheid van kennis kan meten. Gebruikers dienen toegang te hebben tot kennis/ onderzoeksresultaten, anders hebben zij er niets aan. Dit is lang niet altijd het geval, nu en waarschijnlijk in het toekomstscenario ook niet. Daarom pleiten zij voor de implementatie van een prestatie-indicator die de toegang tot de kennis kan meten.

15.

Bij een groeiende derde geldstroom moet er voor gewaakt worden dat de informatie toegankelijk blijft. Het scenario spreekt van een groter wordende derde geldstroom. Dit wordt met name veroorzaakt door de toename van onderzoek uitgezet door de private sector. Onder de gebruikers bestaat de twijfel of de onderzoeksresultaten dan wel toegankelijk zijn voor niet-

81

bedrijven. Een betere kennisrelatie tussen gebruiker en producent zou hierbij kunnen helpen. Conclusies en beleidsaanbevelingen gebruikers (BV Onderzoek Nederland): het onderwijs 16.

Zorg ervoor dat er genoeg capaciteit is voor de toekomst. Hiermee wordt bedoeld dat er voldoende opleidingsplaatsen zijn, zodat er voldoende onderzoekers zullen zijn op alle terreinen. De vraag die hierbij speelt is wie er kan inschatten en bepalen hoeveel kenniswerkers er nodig zijn op bepaalde terreinen. Hier wordt geen verder uitgewerkte aanbeveling voor gedaan.

17.

Zorg voor een goede status van het beroep docent. De gebruikers zijn van mening dat middelbaar onderwijs ontzettend belangrijk is ter voorbereiding van het leren onderzoeker te worden. De status van het beroep leraar is momenteel echter niet goed en in het scenario ook nog niet, hoewel de salarissen daarin omhoog gegaan zijn. De gebruikers vinden het geen goed idee om gepensioneerden voor de klas te zetten. Er moet acties ondernomen worden om het beroep leraar meer aanzien te geven. Salaris is een begin. Er worden geen verdere aanbevelingen gedaan.

18.

Zorg voor een uitdagend voorbereidend wetenschappelijk onderwijs. Er zou meer aandacht kunnen komen voor wetenschappelijk onderzoek op de scholen. Dit kan bijvoorbeeld worden bewerkstelligd door onderzoekers op scholen langs te laten gaan om over hun werk te vertellen.

19.

Maak de BaMa-structuur flexibel. De gebruikers zijn het niet met elkaar eens over wat een juiste BaMa-structuur zou zijn. Ze zijn het er wel over eens dat er voldoende keus moet zijn tussen brede en smalle bachelor- en masteropleidingen.

82

In de voetsporen van Van Leeuwenhoek Producenten

Conclusies en beleidsaanbevelingen producenten (In de voetsporen van Van Leeuwenhoek): de mens

De beoordeling van het scenario op het onderwerp mens is erg afhankelijk van persoonlijke voorkeur voor wel of niet monodisciplinair werken. Indien - als onderzoeker zijnde - daar je voorkeur naar uitgaat, dan is dit een heel fijn scenario. Werk je liever multidisciplinair dan spreekt dit scenario minder aan. 1.

Laat het management niet alleen uit onderzoekers bestaan, maar ook uit echte managers. In het scenario bestaat het management uit onderzoekers. Onderzoekers zijn soms slechte managers. Ze zijn ook niet opgeleid voor die taak. Daar een onderzoeksinstelling vergelijkbaar is met een bedrijf, heeft het een goed management nodig. Het is wel aan te raden om enkele onderzoekers in het management op te nemen, omdat zij kennis van de inhoudelijke zaken hebben.

2.

De overheid moet meer samenwerkingsverbanden propageren. Het scenario is erg op het individu en de discipline gericht. Er lijkt een gebrek aan contact te bestaan met onderzoekers binnen andere disciplines, met name bij de jonge, nog niet bekende onderzoekers. Deze groep vergelijkt de individuele onderzoekswereld met een gouden kooi. Binnen de kooi, de discipline, lijkt alles wel in orde, maar je kunt er niet uit. Meer samenwerking en contact tussen verschillende disciplines komt het onderzoek ten goede (dan is de stap van fundamenteel naar toegepast beter te maken) en zal de onderzoekers ook meer plezier in hun werk geven. Met het contact tussen vakgenoten zit het goed in dit scenario. Dat wordt ook erg door de onderzoekers gewaardeerd.

83

Conclusies en beleidsaanbevelingen producenten (In de voetsporen van Van Leeuwenhoek): de inhoud 3.

Houd rekening met de doorvertaling van resultaten van onderzoeken en daarmee met de maatschappelijke relevantie van wetenschappelijk onderzoek. Het scenario lijkt erg op het fundamentele onderzoek gericht. Er wordt weinig rekening gehouden met een vertaalslag waarin resultaten worden uitgelegd en er over eventuele toepassing wordt gesproken. Hierdoor kan de maatschappelijke relevantie uit het oog worden verloren.

4.

Laat ruimte over voor verschillende partijen om de eigen onderzoeksprioriteiten te stellen. In dit scenario stelt de overheid de onderzoeksprioriteiten vast. De onderzoekers zijn van mening dat de overheid niet altijd in staat is om de juiste onderzoeksthema’s te kiezen. Tevens laat je op deze manier creativiteit van onderzoekers onbenut. Onderzoekers moeten ruimte hebben om eigen onderzoek te kiezen. Volgens de onderzoekers zou dit binnen de eerste geldstroom moeten gebeuren. Hetzelfde geldt voor maatschappelijke organisaties. Deze zouden een bepaalde hoeveelheid geld of een stem moeten hebben ten aanzien van het kiezen van onderzoeksthema’s.

5.

Probeer maatstaven te vinden waarmee de relevantie van onderzoek gemeten en gemonitoord kan worden, uitgedrukt in economische, maatschappelijke, sociale en culturele waarden. De onderzoekers zijn van mening dat er vaak alleen naar de mogelijke economische waarde van onderzoek wordt gekeken. Maar de betekenis van onderzoek is breder. Het is moeilijk om hier goede maatstaven voor te vinden, maar het is belangrijk om dit wel te proberen. Als de culturele en maatschappelijke waarden van bepaald soort onderzoek duidelijker worden, wordt het bestaansrecht ervan groter en hierdoor kan voorkomen worden dat dat onderzoek verdwijnt.

Conclusies en beleidsaanbevelingen producenten (In de voetsporen van Van Leeuwenhoek): het geld 6.

Reserveer geld voor doorvertaling van onderzoeksresultaten. Zie punt 3 voor deze aanbeveling.

7.

Reserveer ruimte voor eigen onderzoeksthema’s, gekozen door onderzoekers en maatschappelijke organisaties. Zie hiervoor punt 4. 84

Conclusies en beleidsaanbevelingen producenten (In de voetsporen van Van Leeuwenhoek): de omgeving

8.

Er moet meer oog komen voor demografische en economische ontwikkelingen en de invloeden die daarvan uitgaan. Het scenario praat hier niet over. Maar er moet steeds in de gaten gehouden worden wat dit voor invloed heeft/kan hebben op het wetenschappelijk onderzoek. Te denken valt aan soort onderzoek (de vergrijzing zal bijvoorbeeld de behoefte aan onderzoek dat te maken heeft met ouder worden, zoals gezondheidsonderzoek, stimuleren), kenniswerkers (zijn er in de toekomst nog wel genoeg kenniswerkers op de verschillende gebieden), aan financiering van onderzoek (is er nog wel voldoende geld voor onderzoek als er een recessie komt), etc. De invloed van dit soort ontwikkelingen zouden, waar mogelijk, gespecificeerd moeten worden naar alfa, bèta en gamma-onderzoek.

9.

Internationale kansen moeten benut worden. Het scenario is erg nationaal georiënteerd. Dit vinden de producenten van wetenschappelijk onderzoek niet erg realistisch. Daar komt bij dat het met betrekking tot wetenschappelijk onderzoek niet logisch is, met name voor een klein land als Nederland. Internationale kansen, met name op het gebied van samenwerking, moeten dan ook aangegrepen worden. Er valt te denken aan: gebruik maken van elkaars informatie, apparatuur (zoals bijvoorbeeld dure synchrotrons, grote telescopen en NMR-installaties) en uitwisseling van onderzoekers. Hiervoor is ontwikkeling en onderhoud van internationale kennisnetwerken nodig. Grote faciliteiten kunnen regionaal worden afgestemd.

Conclusies en beleidsaanbevelingen producenten (In de voetsporen van Van Leeuwenhoek): het onderwijs 10.

Zorg voor een goede begeleiding van studenten. Loopbaanbegeleiding, sturing, ontwikkeling van extramurale activiteiten en competenties, zijn allemaal belangrijk voor de studenten. Op deze manier kan er onnodige uitval worden voorkomen en krijg je betere kenniswerkers. Hiervoor zijn natuurlijk wel goede begeleiders nodig die voldoende tijd vrij moeten kunnen maken om al in de beginfase van de opleiding de studenten te kunnen helpen.

85

Algemeen 11.

Zorg voor een goede balans tussen onderwijs, onderzoek en begeleiding. Deze groep hechtte veel waarde aan een goede balans tussen onderwijs, onderzoek en begeleiding. Deze aanbeveling kwam binnen iedere categorie terug, omdat het volgens de onderzoekers op iedere categorie invloed heeft. Er is een groot aantal redenen te noemen waarom dit belangrijk wordt geacht: (a) Om onnodige uitval te voorkomen. (b) Om kwaliteiten van mensen (tijdig) te ontdekken en verder uit te bouwen en mensen te laten doen waar ze echt goed in zijn. Een onderzoeker hoeft dan niet per se onderwijs te geven etc. Begeleiding met het oog op carrière-advies, etc. (c) De opleidingsstelsels hebben ook een sociale rol. Ze leiden niet alleen mensen op maar geven ze ook waarden, normen en vaardigheden mee (bijvoorbeeld kunnen samenwerken).

Gebruikers De gebruikers hebben aangegeven dat zij het belangrijk vinden een visie op wetenschappelijk onderzoek te formuleren alvorens over te gaan tot specifieke aanbevelingen. Belangrijke elementen van een dergelijke visie zijn volgens de gebruikers een goed wetenschappelijk onderwijs en een hoge kwaliteit van het wetenschappelijk onderzoek. Dit wetenschappelijk onderzoek moet zowel sociale en economische doelen dienen.

Conclusies en beleidsaanbevelingen gebruikers (In de voetsporen van Van Leeuwenhoek): de mens 1.

Creëren van trajecten waarin jonge onderzoekers tot hun recht komen. De deelnemers vrezen dat onderzoeksgelden in 2008 voornamelijk naar onderzoekers gaan die hun sporen reeds hebben verdiend. De tevredenheid onder onderzoekers is in 2008 naar verwachting laag. Jonge onderzoekers moeten ruimte krijgen om zich breed te oriënteren en hun carrièreperspectieven moeten worden verbeterd. De brede oriëntatie van onderzoekers zou onder andere kunnen worden gestimuleerd door hen een reisbeurs ter beschikking te stellen. 86

2.

Verbeteren van contacten tussen onderzoekers onderling en tussen onderzoekers en de 'buitenwereld': Het is belangrijk dat onderzoekers niet geisoleerd binnen hun eigen discipline functioneren, maar samenwerken binnen disciplines (met andere onderzoeksinstellingen in binnen- of buitenland) en buiten disciplines (met andere disciplines of met het bedrijfsleven). Wat betreft contacten tussen bedrijfsleven en onderzoeksinstellingen moet vooral worden geprofiteerd van bilaterale contacten; op hoog niveau zal het naar verwachting moeilijk zijn samenwerking te realiseren.

Conclusies en beleidsaanbevelingen gebruikers (In de voetsporen van Van Leeuwenhoek): de inhoud 3.

Bottom-up vaststellen van onderzoeksthema's. De deelnemers zijn bevreesd voor de wijze waarop binnen dit scenario de grote onderzoeksthema's worden vastgesteld. Er wordt geen rekening mee gehouden waar de wetenschappelijke uitdagingen liggen. Het stellen van prioriteiten moet bottom-up (vanuit onderzoekers en gebruikers) gebeuren. Daarbij moet vooral worden gekeken: (a) waar we goed in zijn; en (b) wat het bedrijfsleven en de samenleving nodig heeft.

4.

Vinden van een balans tussen monodisciplinair en multidisciplinair onderwijs en onderzoek. Er is veel discussie binnen de groep over de vraag of onderwijs en onderzoek mono- of multidisciplinair georganiseerd moet worden. De meerderheid van de groep is van mening dat onderzoekers monodisciplinair opgeleid moeten worden; zij kunnen dan vervolgens vanuit hun monodicipline in een multidisciplinair team gaan werken. De gebruikers hebben echter meer baat bij breder opgeleide mensen; deze extra vaardigheden zijn echter ook middels cursussen aan te leren.

Conclusies en beleidsaanbevelingen gebruikers (In de voetsporen van Van Leeuwenhoek): de geld

5.

Tweede geldstroom laten stijgen en in competitie verdelen. De hoeveelheid geld die in 2008 via de tweede geldstroom wordt verdeeld, zou nog iets groter kunnen zijn dan in het scenario is beschreven. Daarbij is het belangrijk dat geen monopolies op vakgebieden ontstaan, maar dat competitie tussen onderzoeksinstellingen bestaat. De prioriteiten binnen de tweede geldstroom 87

moeten, zoals eerder is aangegeven, bottom-up tot stand komen en het geld moet in competitie worden verdeeld op basis van excellentie. 6.

Rekening houden met het bedrijfsleven bij het verdelen van de derde geldstroom. Bij de toedeling van de derde geldstroom moet bij het bedrijfsleven worden aangesloten. Er zou bijvoorbeeld kunnen worden gedacht aan co-financieringsmechanismen waarin de overheid budget toevoegt aan specifieke onderzoeken van bedrijven. Bij het toedelen van geld moet rekening worden gehouden met het commitment van de gebruikerskant (waaronder het bedrijfsleven).

Conclusies en beleidsaanbevelingen gebruikers (In de voetsporen van Van Leeuwenhoek): het onderwijs

7.

Goed wetenschappelijk onderwijs garanderen. De deelnemers hechten veel belang aan goed wetenschappelijk onderwijs. Dit wordt in hun ogen gekenmerkt door kwaliteit, stimuleren van creativiteit, expertise (diep) en vaardigheden (breed).

Financiers Conclusies en beleidsaanbevelingen financiers (Van Leeuwenhoek)

De financiers konden in deze game geen beleidsaanbevelingen opstellen, gezien de grote meningsverschillen die binnen de groep bestonden. De discussie die zij hebben gevoerd is echter wel van waarde geweest voor de uitkomsten van de plenaire sessie. Hoewel er geen concrete aanbevelingen zijn gedaan is het materiaal afkomstig uit de discussie wel gebruikt voor de analyses in het onderzoek.

88

Champions’ Leagues of Research Producenten

Conclusies en beleidsaanbevelingen producenten (Champions’ Leagues of Research): Inhoud

1.

Er dient minimaal één van elke studie/onderzoeksrichting in Nederland te worden gehandhaafd. De producenten zien in het scenario de perfecte manier om een maximaal resultaat te bereiken. Echter, door het sterke competitie-element vragen zij zich af of bepaalde vakgebieden niet zullen verdwijnen. In ieder geval zien zij een clustering van vakgebieden in verschillende landen ontstaan. Aldus gaat men op zoek naar waarborgen ten aanzien van de breedte van het onderzoeksveld en doet men als aanbeveling dat minimaal één van elke studie of onderzoeksrichting voor Nederland behouden dient te blijven. Deze studierichtingen moeten echter wel aan de normen voldoen. Normen kunnen worden gebaseerd op prestatie-indicatoren. Deze zullen intern per vakgebied moeten worden vastgesteld.

Conclusies en beleidsaanbevelingen producenten (Champions’ Leagues of Research): Geld 2.

De eerste geldstroom moet omhoog ten koste van de tweede geldstroom. De producenten zien in het scenario een spanningsveld tussen mobiliteit en loyaliteit. Men ziet een probleem in het feit dat de situatie in het scenario te ver is doorgeslagen en de loyaliteit aan een instelling (en daarmee de continuïteit) in gevaar komt. Om dit evenwicht te herstellen doet men de aanbeveling om de eerste geldstroom te laten toenemen, ten koste van de tweede geldstroom. Het doel hiervan is om lange termijn planning mogelijk maken, evenals stabiliteit en continuïteit.

89

Conclusies en beleidsaanbevelingen producenten (Champions’ Leagues of Research): Omgeving 3.

De Europese verdeling van geld dient zo efficiënt mogelijk plaats te vinden. De producenten zien een toename van bureaucratische procedures rondom het verkrijgen van Europese onderzoeksgelden als een probleem voor onderzoekers. Zij zijn van mening dat de bureaucratie gereduceerd dient te worden. Dit kan door samenstelling van wetenschapscommissies waarin politieke overwegingen geen rol mogen spelen. Zij doen de algemene aanbeveling dat de Europese verdeling van geld zo efficiënt mogelijk dient plaats te vinden.

Conclusies en beleidsaanbevelingen producenten (Champions’ Leagues of Research): Mens 4.

Mobiliteitsobstakels moeten worden weggenomen. De producenten reageren op de mate van mobiliteit van onderzoekers in dit scenario. Zij zijn van mening dat onderzoekers in dit scenario weliswaar mobiel zijn, maar dat zij in hun mobiliteit toch nog erg belemmerd worden door bepaalde mobiliteitsobstakels, met name waar het gaat om internationale mobiliteit in relatie tot sociale zekerheid. Zij pleiten dan ook voor goede arbeidsvoorwaarden voor mobiele onderzoekers binnen één Europees sociaal beleid.

Financiers

Alvorens tot specifieke aanbevelingen te komen, formuleren de financiers eerst hun visie op de toekomst van het wetenschappelijk onderzoek. Centraal staat daarin dat zij onderzoek van hoge kwaliteit willen financieren. Het onderliggende doel is om Nederland tot de Europese top en vervolgens ook tot de wereldtop te laten behoren. Conclusies en beleidsaanbevelingen financiers (Champions’ Leagues of Research): de mens 1.

Zorgen voor tevreden onderzoekers: De kwaliteit van het onderzoek staat en valt bij de kwaliteit van de onderzoekers. De beste onderzoekers krijg je alleen als onderzoeker een aantrekkelijk beroep is en onderzoekers 90

tevreden zijn. In 2008 is de onderzoeker best tevreden over de mate van intellectuele vrijheid. Minder tevreden zal de onderzoeker zijn over de werkdruk en de bureaucratie van het systeem. De deelnemers raden aan de bureaucratie te verminderen en CAO’s af te schaffen. 2.

Zoeken naar een evenwicht tussen autonomie en verantwoording. Om onderzoekers tevreden te houden is het, zoals eerder is aangegeven, belangrijk dat zij over intellectuele vrijheid beschikken. Om dit te bewerkstelligen wordt gedacht aan een systeem van verantwoording achteraf. Dit heeft echter ook een keerzijde: financiers van onderzoek zullen namelijk geneigd zijn de kwaliteit van het door hen uitgezette onderzoek te verdedigen, ook als dit niet goed is. Financiers moeten immers ook verantwoording afleggen over hun investeringen.

Conclusies en beleidsaanbevelingen financiers (Champions’ Leagues of Research): de inhoud

3.

Zorg dragen voor het overeind houden van fundamenteel onderzoek. De deelnemers maken zich zorgen over de verschuiving richting korte termijn derde geldstroomonderzoek. De derde geldstroom is geen goede manier om hoge kwaliteit te bereiken. De financiers hechten dan ook veel belang aan het overeind houden van fundamenteel onderzoek.

4.

Matchen van vraag en aanbod van het wetenschappelijk onderzoek. Volgens de financiers bestaat een spanning tussen vraag en aanbod van wetenschappelijk onderzoek. Enerzijds moeten onderzoekers de ruimte hebben te doen waarin ze geïnteresseerd zijn; anderzijds is het belangrijk dat onderzoek is gespreid over een aantal thema's. Voor de financiers is het een grote vraag of zij de keuze van onderzoeks-prioriteiten aan onderzoekers durven over te laten.

Conclusies en beleidsaanbevelingen financiers (Champions’ Leagues of Research): het geld 5.

Aanvullende criteria voor de allocatie van onderzoeksgeld ontwikkelen. De deelnemers vinden prestatie-indicatoren wel een geschikte manier om kwaliteit binnen een onderzoeksgebied te beoordelen, maar dat deze niet kunnen worden gebruikt voor het vergelijken van vakgebieden. Voor de allo91

catie van onderzoeksgeld over vakgebieden heen moeten dan ook aanvullende criteria worden ontwikkeld. Er moet rekening worden gehouden met: (a) het belang van kennis als vestigingsfactor; (b) het belang van kennis in Nederland om af te kunnen tappen van internationale kennis; (c) differentiatie van kennis (het vinden van een balans tussen breedte en diepte); (d) Nederland heeft als rijk land een verplichting bij te dragen aan kennisontwikkeling; (e) bijdrage van onderzoek aan maatschappelijke vraagstukken; en (f) onderzoek als cultureel erfgoed. Conclusies en beleidsaanbevelingen financiers (Champions’ Leagues of Research): de omgeving 6.

Verbeteren van de communicatie tussen onderzoeker en maatschappij. De deelnemers benadrukken dat een goede communicatie tussen onderzoekers en maatschappij noodzakelijk is. Dit kan op verschillende wijzen gebeuren. Zo kan bijvoorbeeld worden gedacht aan een wetenschapsforum. Communicatie over onderzoek is niet alleen een taak van de onderzoeker; ook het management van de onderzoeksinstelling en de financier van het onderzoek kunnen daarin een rol spelen. Bovendien moet er rekening mee worden gehouden dat niet alle onderzoekers ook goed in communicatie over hun onderzoek zijn.

Conclusies en beleidsaanbevelingen financiers (Champions’ Leagues of Research): het onderwijs

7.

Stimuleren van belangstelling voor wetenschappelijk onderzoek binnen het onderwijs. In 2008 bestaat een tekort aan onderzoekers en een gebrek aan belangstelling voor het wetenschappelijk onderzoek. Bij jongeren kan interesse voor het onderzoek worden gestimuleerd door daar op het VWO en tijdens de universitaire opleiding aandacht aan te besteden. Om dit te bereiken is het belangrijk dat docenten op het VWO affiniteit hebben met onderzoek en dat hoogleraren inspirerend over onderzoek kunnen vertellen.

8.

Stimuleren van mobiliteit van onderzoekers. Uitwisseling van onderzoekers tussen diverse organisaties moet worden gestimuleerd. Daarbij kan worden gedacht aan een roulatiesysteem waarin uitwisselingen tussen onder-

92

zoeksinstellingen, overheid en bedrijfsleven worden gerealiseerd. Dit stelt echter wel hoge eisen aan het management van instellingen. Gebruikers Conclusies en beleidsaanbevelingen gebruikers (Champions’ Leagues of Research): de mens De gebruiker heeft niet zo veel te maken met het onderwerp mens. Er wordt gesproken over de onafhankelijkheid van onderzoekers. Het is voor een onderzoeker moeilijk om totaal onafhankelijk en objectief te zijn. Hetzelfde geldt voor de instituten. Met name door meer private investeringen kunnen er duo-functies ontstaan die de objectiviteit in gevaar brengen. Het scenario buigt volgens de gebruikers te ver naar het marktdenken door. Tevens vinden de gebruikers dat er te weinig informatie openbaar is.

Conclusies en beleidsaanbevelingen gebruikers (Champions’ Leagues of Research):de inhoud 1.

Meer aandacht en geld voor maatschappelijke vraagstukken. De groep gebruikers introduceert het woord ‘koekoeksjong’, waarmee ze aangeven dat ze angst hebben dat bepaalde delen van wetenschappelijk onderzoek die minder interessant lijken/minder populair zijn (met name in economische zin), zullen verdwijnen. Hierdoor zou belangrijk maatschappelijk onderzoek kunnen verdwijnen, waarmee ook kennis en expertise verdwijnen. Te denken valt aan criminaliteitsbestrijding, veiligheid- en gezondheidsonderzoek. Dit soort vraagstukken zijn vaak multi- of interdisciplinair. Met name organisaties die niet zoveel geld hebben, kunnen hier moeilijkheden door ondervinden. Daarom raden de gebruikers aan om een soort systeem te introduceren waarbij maatschappelijke organisaties een soort strippenkaart krijgen, waarbij iedere strip een bepaalde waarde heeft, die uitgegeven kan worden aan onderzoek. Ook de overheid zou op belangrijke thema’s kunnen aansturen die niet vanzelf tot onderzoek komen. Bijvoorbeeld door middel van de derde geldstroom. Of de overheid kan een orgaan in het leven roepen dat bepaald soort onderzoek veilig stelt. Op die manier kan het taboe op thematische sturing doorbroken worden. 93

Tevens zou er een soort prestatie-indicator ontwikkeld moeten worden die de maatschappelijke waarde van onderzoek weergeeft. 2.

Maak overzichtelijk welk onderzoek er wordt uitgevoerd, door wie en voor wie. Het is, ook in het scenario, onduidelijk wie wat doet. Daarom pleiten de gebruikers ervoor dat er een mechanisme komt dat in kaart brengt wat voor soort onderzoek er momenteel wordt uitgevoerd en alle informatie daar omheen (door wie, voor wie, etc.).

3.

Het is beter om citaten en octrooien niet als prestatie-indicator voor de eerste geldstroom op te nemen. De gebruikers zijn van mening dat citaten en octrooien niet als prestatie-indiator voor de eerste geldstroom moeten worden gebruikt. Met name de octrooien zouden bèta-onderzoek bevoordelen. Het is het advies van de gebruikers om met name octrooien, maar misschien ook citaten alleen in het derde geldstroomonderzoek als prestatieindicator op te nemen

4.

Er moet beter nagedacht worden over de prestatie-indicatoren. De gebruikers vinden de prestatie-indicatoren zoals ze in het scenario beschreven staan erg beperkt. Er is een aantal punten te noemen waarop de indicatoren meer aandacht en aanpassing nodig hebben: ze kunnen moeilijk gewogen worden. Verder is het de vraag of ze voldoende sturend werken binnen alle geldstromen. De gebruikers hebben het idee dat ze niet echt kunnen sturen binnen het derde geldstroomonderzoek. Ook geven ze weinig ruimte voor echt vernieuwend onderzoek. Daar komt bij dat de indicatoren echt gericht zijn op de kwaliteit van het onderzoek. Dat is een goed punt, maar er mag niet uit het oog worden verloren dat onderzoek ook op de maatschappelijke vraag hoort in te spelen en dat er dus prestatie-indicatoren nodig zijn die de maatschappelijke waarde van onderzoek kunnen weergeven. Als laatste wijzen de gebruikers erop dat je wellicht niet alle soorten onderzoek in de prestatieindicatoren kunt vangen.

Conclusies en beleidsaanbevelingen gebruikers (Champions’ Leagues of Research): het geld De gebruikers van wetenschappelijk onderzoek hebben geen aanbevelingen gedaan op het gebied van geld. Wel is er over dit onderwerp gesproken. De gebruikers lieten bijvoorbeeld blijken behoefte te hebben aan meer helderheid omtrent de besteding van het onderzoeksgeld. 94

Ook wordt er gesproken over de invloed die je via de derde geldstroom kunt uitoefenen op de eerste geldstroom. Met name de overheid kan hierin een rol spelen. Als deze bepaald soort onderzoek uitzet via de derde geldstroom dan is dit een signaal voor de onderzoeksinstituten om binnen de eerste geldstroom ook aandacht te besteden die onderzoeksthema’s. Als laatste punt binnen het onderwerp geld wordt door gebruikers gesproken over het feit dat er binnen dit scenario te veel fixatie op het geld ligt. Dit kan een bedreiging voor het onderzoek vormen. Hierdoor verandert de inspiratiebron van waaruit onderzoek wordt gedaan, zal de eenzijdigheid toenemen en wordt er veel op de korte termijn gedacht. Conclusies en beleidsaanbevelingen gebruikers (Champions’ Leagues of Research): de omgeving 5.

Neem maatregelen om de maatschappelijke waardering te vergroten. De maatschappelijke waardering voor wetenschappelijk onderzoek en voor het beroep onderzoeker lijkt te zijn toegenomen volgens het scenario. Dit is een positief feit. Het moet echter voortgezet worden. Met name door meer communicatie door onderzoekers richting publiek over de urgentie van onderzoek, bijvoorbeeld in populaire bladen en tv-programma’s.

Conclusies en beleidsaanbevelingen gebruikers (Champions’ Leagues of Research): het onderwijs

6.

Geef onderwijs een zelfstandige rol. De gebruikers vinden de omstandigheden in het scenario dramatisch voor het onderwijs. Onderwijs volgt de manier waarop onderzoek wordt aangestuurd en is daarom ondergesneeuwd geraakt en heeft een ondergeschikte rol ten opzichte van onderzoek gekregen. Er is hier een soort ommezwaai nodig die de positie van het onderzoek verbetert, een Champions’ League voor Onderwijs dus. Hiervoor zou een aantal stappen kunnen worden genomen: de geldstromen van onderwijs en onderzoek zouden gescheiden kunnen worden. Dan hoeft er bij investeringen in onderwijs geen rekening te worden gehouden met investeringen in onderzoek en gaat het een niet ten koste van het ander. De inhoudelijke interactie moet uiteraard blijven bestaan. Tevens is er kennis nodig omtrent het niveau van 95

het onderwijs in het buitenland en daar moet op ingespeeld worden. Verder moeten er prestatie-indicatoren voor onderwijs komen. De gebruikers hebben hun twijfels over de invloed van toponderzoeksinstellingen op het bijbehorende onderwijs. Toponderwijs zal duur zijn en daardoor minder toegankelijk. 7.

De overheid moet zorg dragen voor het in stand houden van opleidingen. De gebruikers zijn geschrokken van het feit dat er in dit scenario nog maar één letterenfaculteit over is. Dit is volgens hen te weinig, want deze faculteit kan ook de basis zijn voor toekomstige docenten. Volgens hen moet de overheid ervoor zorgen dat er voldoende opleidingen blijven bestaan. Met name omdat de maatschappij behoefte heeft aan het voortbestaan van bepaalde opleidingsinstellingen.

8.

Meer maatschappelijke waardering voor het beroep leraar. In het scenario lijkt het niet zo goed te gaan met het middelbare onderwijs. Een stap in de goede richting zou een verhoging van de salarissen van docenten kunnen zijn. Maar de waardering zou ook op andere manieren verhoogd kunnen worden. De gebruikers komen echter niet met specifieke voorstellen hiervoor.

96

CAESAR Producenten

Alvorens beleidsaanbevelingen te formuleren, hebben de producenten van onderzoek de drie belangrijkste probleemgebieden uit het scenario geïdentificeerd. Dit zijn volgens hen (a) de link tussen monodisciplinair onderwijs en multidisciplinair onderzoek; (b) de sterke rol van de overheid; en (c) de manier waarop het geld wordt verdeeld. Beleidsaanbevelingen producenten (CAESAR): de mens 1.

Verlengen van de looptijd van tijdelijke onderzoekscontracten. De toename van mobiliteit en van het belang van contractonderzoek lijken impliciet te leiden tot weinig zekerheid voor onderzoekers; zekerheid waar zij wel behoefte aan hebben. Met het oog daarop is het belangrijk de looptijd van onderzoekscontracten te verlengen. Bovendien bieden langer lopende contracten een betere basis voor het opbouwen van multidisciplinaire onderzoeksteams.

2.

Wetenschappelijke nieuwsgierigheid van onderzoekers bevredigen en fundamenteel onderzoek zeker stellen. In het gepresenteerde scenario voelen onderzoekers zich beknot in hun wetenschappelijk denken. Door de toename van het belang van contractonderzoek kunnen zij hun wetenschappelijke nieuwsgierigheid onvoldoende bevredigen en wordt fundamenteel onderzoek bedreigd. Er moeten maatregelen worden genomen om dit te voorkomen, bijvoorbeeld kiezen van ruimere thema's en het bedrijfsleven stimuleren in fundamenteel onderzoek te investeren.

Beleidsaanbevelingen producenten (CAESAR): de inhoud 3.

Belanghebbenden betrekken bij de vaststelling van onderzoeksprioriteiten. Het is belangrijk dat bij het vaststellen van onderzoeksprioriteiten de juiste partijen om de tafel zitten. De deelnemers bevelen een overlegachtige structuur aan, waarin overheid, wetenschappelijke instellingen en gebruikers plaats hebben.

4.

Nadenken over de beste manier om de wetenschappelijke output van multidisciplinair onderzoek te beoordelen. Met het toenemende belang 97

van multidisciplinair onderzoek wordt het steeds belangrijker een goed evaluatiemechanisme voor multidisciplinair onderzoek te ontwikkelen. De deelnemers kunnen niet precies aangeven hoe een dergelijke mechanisme eruit zou moeten zien, maar geven aan dat prestatie-indicatoren daarin op de één of andere manier een rol moeten spelen. Beleidsaanbevelingen producenten (CAESAR): het geld 5.

De eerste geldstroom laten stijgen. De eerste geldstroom is belangrijk voor een goede basis voor het wetenschappelijk onderzoek: deze geldstroom kan worden gebruikt om fundamenteel onderzoek te financieren en meer onderzoekers een vaste aanstelling te bieden. De stijging van de eerste geldstroom kan worden bereikt door geld terug te schuiven van de Europese (tweede) geldstroom naar de Nederlandse (eerste geldstroom).

6.

Bottom-up vaststellen van onderzoeksthema's in tweede geldstroom. De deelnemers zijn van mening dat onderzoek dat wordt gefinancierd via de tweede geldstroom niet per definitie snel resultaat op hoeft te leveren. De prioriteiten in de tweede geldstroom moeten bottom-up tot stand komen, via een structuur waarin overheid, onderzoeksinstellingen en gebruikers zijn vertegenwoordigd.

Beleidsaanbevelingen producenten (CAESAR): het onderwijs 7.

Jongeren interesseren voor een baan als onderzoeker. Het is belangrijk op het VWO reeds interesse te wekken voor onderzoek en met name bètaonderzoek. Dit zou gestimuleerd kunnen worden door onderzoekers uit het bedrijfsleven en universiteiten op middelbare scholen te laten vertellen over onderzoek.

8.

Verbeteren van de koppeling tussen onderwijs en onderzoek. De deelnemers constateren een aantal problemen bij de aansluiting tussen monodisciplinair onderwijs en multidisciplinair onderzoek, zoals gepresenteerd in het scenario. Zij vragen zich af wie het onderwijs moet geven als onderzoekers multidisciplinair werken; ook vragen zij zich af of onderzoekers wel optimaal worden voorbereid op het werken in multidisciplinaire onderzoeksteams. De deelnemers bevelen aan om te komen tot een '4+2'-systeem, waarin de stu-

98

denten in de Bachelors-fase vakkennis opdoen en zich in de Masters-fase bijvoorbeeld meer richten op vaardigheden en de ethiek van hun vak. Financiers Conclusies en beleidsaanbevelingen financiers (CAESAR): de mens

1.

Garandeer voldoende capaciteit. De financiers maken zich zorgen over de capaciteit van de onderzoekers: of er wel voldoende onderzoekers zullen zijn binnen de benodigde gebieden. Al in 2001 waren er tekorten te bespeuren in bepaalde gebieden. De angst bestaat dat dit in 2008 nog veel erger zal zijn. Het scenario heeft het wel over immigranten die dit soort plaatsen in kunnen nemen, maar de financiers hebben hun twijfel over het rendement van buitenlandse onderzoekers. Ook denken ze dat er problemen kunnen ontstaan met name op taal- en cultuurgebied bij een toename van buitenlandse onderzoekers. De financiering van de onderzoeksinstellingen zou hier misschien wat meer sturing aan kunnen geven.

2.

Vrijheid voor de onderzoekers/voor het onderzoeksteam. Het onderzoeksteam moet zelf invulling kunnen geven aan het onderzoek. Er moet dus voldoende ruimte zijn voor de eigen creativiteit. Ze moeten uiteraard wel verantwoording afleggen. Hoewel het erg moeilijk is om als team verantwoording af te leggen.

3.

De kwaliteit van onderzoek is gebaat bij een goed personeelsbeleid. Dit is niet zozeer een beleidsaanbeveling, maar een voorwaarde. Onderzoeksinstellingen hebben een goed en gespecialiseerd personeelsbeleid nodig.

Conclusies en beleidsaanbevelingen financiers (CAESAR):de inhoud 4.

Voer prestatie-indicatoren in. Het scenario CAESAR bevat geen prestatieindicatoren. De financiers vinden dat prestatie en kwaliteit gemeten en beoordeeld moet kunnen worden en stellen daarom voor om prestatie-indicatoren in te voeren. Er wordt verder niet gesproken over de invulling van deze indicatoren.

5.

Verander de organisatiestructuur. De onderzoekswereld is een dynamische, daarom wordt aangeraden om faculteiten af te schaffen of om ze bijvoorbeeld tijdelijk te combineren. De onderzoeksteams zouden van tijdelijke 99

aard moeten zijn. De bestaanstijd moet wel lang genoeg zijn om een onderzoek geheel of voor een groot gedeelte af te kunnen ronden. Het team kan zelf zijn budget beheren of het kan integraal beheerd worden. De disciplines vormen de thuisbasis voor de onderzoekers (de teams zijn tijdelijk en zijn dus geen goede thuisbasis). De universiteit moet op concernniveau sturing geven. Het is de vraag of dat top-down of bottom-up zou moeten gebeuren.

Conclusies en beleidsaanbevelingen financiers (CAESAR): het geld 6.

Maak meer en beter gebruik van intermediaire organisaties. Er is geen goed onderscheid tussen de verschillende geldstromen. Wellicht zijn het er te veel. Onderzoekers moeten dan te veel adressen af om geld voor onderzoek te verwerven, wat veel tijd kost. Daarom stellen de financiers voor om meer en beter gebruik te maken van intermediaire organisaties. Wellicht moeten er intermediaire organisaties bij komen. Intermediaire organisaties kunnen advies geven over wie wat het beste kan doen en onderzoekers helpen om de juiste financiering te vinden. Er kan samen met intermediaire organisaties worden nagedacht over doelstellingen. Verder kunnen zij ook een financierende rol vervullen, zoals NWO in 2001 geld verdeelt over individuele onderzoekers en over onderzoeksinstituten. De European Science Foundation, die in het scenario een belangrijke rol speelt, zou verdeeld kunnen worden in gespecialiseerde afdelingen die zich ieder op een apart terrein richten, naar de situatie zoals in de VS. Meer werken via intermediaire organisaties zal de transparantie van het onderzoekssysteem waarschijnlijk zeer ten goede komen. Uiteraard moet geprobeerd worden om de intermediaire organisaties zo onafhankelijk mogelijk te houden. En ze mogen geen invloed uitoefenen op de werkwijze van de onderzoeksteams.

Conclusies en beleidsaanbevelingen financiers (CAESAR): de omgeving

7.

Meer transparantie in spelers. De financiers zien in dit zeer internationale scenario het probleem van ondoorzichtigheid van organisaties opkomen. Het is de financiers niet duidelijk wie wat doet, zowel op het gebied van financierende als van onderzoekende organisaties. Er is behoefte aan een duidelijke afbakening van soorten instellingen en hun taken en doelstellingen. Als finan100

cier heb je behoefte aan duidelijkheid omtrent de rollen van de verschillende organisaties. Het moet duidelijk zijn door wie je welk bepaald onderzoek kunt laten uitvoeren. De financiers zien zich zelf in de positie om bij te dragen aan transparantie. Zij kunnen dat namelijk eisen van de onderzoeksinstellingen. 8.

Eigen onderzoeksorganisaties op orde brengen. Dit scenario heeft een zeer internationale invalshoek. In dat geval moet je er eerst voor zorgen dat de eigen nationale instellingen op orde zijn.

Conclusies en beleidsaanbevelingen financiers (CAESAR): het onderwijs 9.

Voorkom een ontkoppeling van het onderwijs en onderzoek. De financiers zijn bang dat de binding tussen onderwijs en onderzoek zwakker wordt en uit elkaar dreigt te vallen. Dit moet voorkomen worden. Instituten die zich zowel met onderwijs als onderzoek bezig houden, moeten beide taken blijven uitvoeren.

10.

Maak de BaMa-structuur flexibel. De financiers raden aan om BaMa flexibeler te maken dan het in het scenario beschreven staat. Met name om het voor mensen uit het bedrijfsleven aantrekkelijker te maken om terug te keren naar de onderzoekswereld. Tevens is er gewoon sprake van een groot aantal verschillende soorten onderzoeken die allemaal hun eigen soort onderzoekers nodig hebben die allemaal specifieke leerrichtingen gevolgd dienen te hebben.

Gebruikers

Conclusies en beleidsaanbevelingen gebruikers (CAESAR): Inhoud 1.

Kennis moet wereldwijd toegankelijk zijn. De gebruikers haken in op het sterk internationale karakter van dit scenario door te wijzen op de voorwaarde dat zij – wanneer onderzoek steeds meer internationaal wordt uitgevoerd – waarborgen willen voor de toegang tot onderzoek in het buitenland. Tevens stippen zij hierbij het punt van de Noord-Zuid verhoudingen aan en het feit dat barrières voor gebruikers om buitenlanders aan te trekken, moeten worden opgeheven. Hun aanbeveling is dat kennis wereldwijd toegankelijk dient te zijn.

101

2.

Meer ruimte voor creativiteit onderzoeksteams. De gebruikers hechten veel waarde aan de creativiteit van onderzoeksteams om zelf te bepalen welke onderwerpen het uitgangspunt van onderzoek dienen te zijn. Zij zien een probleem bij te veel top-down benadering inzake deze prioritering. Als de intellectuele vrijheid daalt, gaan de goede onderzoekers naar topinstituten. De gebruikers zijn bang dat zij dan hoofdzakelijk te maken zullen krijgen met de ‘mindere’ onderzoekers. Zij bevelen dus aan dat de creativiteit van onderzoeksteams gebruikt wordt ten aanzien van de prioritering van onderzoek. Kortweg: ‘Let the winners pick’ in plaats van ‘Pick the winners’

3.

Kennis die voortkomt uit publiek-private samenwerking dient openbaar toegankelijk te zijn cq. blijven. De gebruikers herkennen een probleem in het feit dat kennis die voortkomt uit publiek-private samenwerking (en die dus mede vanuit publieke middelen gefinancierd wordt) mogelijkerwijs slechts beperkt toegankelijk is ten gevolge van de wensen van de private partijen. Zij doen daarom de aanbeveling dat kennis die voortkomt uit publiek-private samenwerking openbaar toegankelijk dient te zijn en ook te blijven.

4.

Communicatie en maatschappelijk verantwoordelijkheid moeten continu op de politieke agenda staan. De producenten waren bang dat in dit scenario communicatie en maatschappelijke verantwoordelijkheid ten aanzien van het wetenschappelijke onderzoek te weinig aandacht zouden krijgen. De overheid moet het initiatief nemen voor een maatschappelijk debat over het gebruik en de uitkomsten van onderzoek. Daarnaast dient de wetenschap gepopulariseerd te worden. Zij bevelen daarom aan communicatie en maatschappelijke verantwoordelijkheid continu op de politieke agenda te zetten.

Conclusies en beleidsaanbevelingen gebruikers (CAESAR): Geld 5.

Kwaliteitsverbetering van het management bij de overheid en de instelling is vereist. De gebruikers hebben problemen met het managementmodel zoals dat in het scenario wordt gepresenteerd. Zij vinden dat dit anders moet en dat met name de kwaliteit van het management bij de overheid en instellingen verbeterd dient te worden.

6.

Europese samenwerking/dimensie moet gestimuleerd en versterkt worden. De gebruikers zijn positief over de Europese dimensie in het scenario. Zij vinden echter wel dat het financiële systeem zich beter zou moeten ver102

houden tot Azië en Amerika. Zij vatten dit samen met de aanbeveling dat de Europese samenwerking versterkt dient te worden. 7.

Geldstromen moeten blijven bestaan, met waarborgen voor continuïteit van goedlopend onderzoek. De gebruikers willen meer waarborgen ten aanzien van de continuïteit van goedlopend onderzoek – met name in de monodisciplines - en bevelen dit daarom aan.

8.

Transparantie. De gebruikers zien een “meerdere-petten” probleem inzake de publiek-private samenwerking in het scenario. Zij eisen daarom meer transparantie. Deze moet het ook mogelijk maken zaken weer te kunnen stoppen. Een nieuw financieel model moet deze transparantie mogelijk maken.

9.

Vertaling van monodisciplinair onderzoek in implementatietraject. De gebruikers zien een gevaar in het mogelijk onbenut blijven van de resultaten van monodisciplinair onderzoek en wijzen op de noodzaak dit te vertalen in een implementatietraject.

Conclusies en beleidsaanbevelingen gebruikers (CAESAR): Onderwijs 1.

Toponderzoek en toponderwijs moeten gekoppeld zijn. De gebruikers zijn bang voor een ontkoppeling van toponderzoek en toponderwijs. Zij menen dat de koppeling van onderzoek en onderwijs zeer bepalend is en doen de aanbeveling dat dit ook in de hoogste regionen van het onderwijs en onderzoek gekoppeld is.

2.

AWT-advies ten aanzien van universiteiten. De gebruikers doelen hierbij op het feit dat concentratie van universiteiten volgens het AWT-advies dient te geschieden.

3.

BaMa moet in stand worden gehouden met nieuw type promotietraject. De gebruikers pleiten voor het instandhouden van de BaMa-structuur. Daarbij moet de Bachelorsfase algemeen en breed zijn. Deze moet drie jaar duren en overal worden aangeboden (onder andere via informatie- en communicatietechnologieën). De Mastersfase moet een specialisatie betreffen. De gebruikers stellen tevens een nieuw promotietraject voor. Dit zou bijvoorbeeld toepassingsgericht moeten zijn met excellentie in multidisciplinariteit. Het zou gebaseerd moeten zijn op het snijvlak van fundamenteel en innovatief onderzoek, waarbij het mogelijk is te promoveren op multidisciplinair onderzoek. 103

4.

Een nieuw systeem van kwaliteitszorg is gewenst. De gebruikers vinden de kwaliteit van het opleidingssysteem zeer bepalend voor het wetenschappelijk onderzoek. Zij bevelen daarom een nieuw systeem van kwaliteitszorg in het onderwijs aan. De nadruk moet daarbij liggen op het feit dat niet kennis, maar competenties belangrijk zijn. Aan de andere kant wijzen zij ook op het gevaar dat niemand behoefte heeft aan afgestudeerden die van alles niets weten.

104

Bijlage 5: Kwantitatieve analyse Deze bijlage bevat een beschrijving van de kwantitatieve analyse, zoals die is uitgevoerd op de 26 vragen in de vragenlijst.

Analyses op het niveau van de (26) afzonderlijke vragen Voor elk van de 26 vragen in de vragenlijst is het gemiddelde en de standaarddeviatie berekend, op basis van de scores (-2, -1, 0, 1, 2) zoals die door de respondenten (n=79) zijn ingevuld. Vervolgens zijn deze gemiddelden en standaarddeviaties nogmaals berekend, maar dan per scenario en per groep (financiers, gebruikers en onderzoekers). Dit is zowel voor de ochtend- als de middagsessie gedaan. De resultaten van deze analyse zijn opgenomen in tabel B5.1 t/m B5.4. Per vraag is vervolgens een variantie-analyse uitgevoerd, waarbij de gemiddelden van de verschillende scenario’s met elkaar vergeleken zijn. Om vast te stellen of de gemiddelden van de verschillende scenario’s ook significant van elkaar afwijken is een F-toets uitgevoerd. Indien de 0hypothese, luidende dat er voor een bepaald aspect uit de vragenlijst geen verschil bestaat tussen de scenario’s, wordt verworpen (op basis van een significantieniveau van p<0,05) is dit in de laatste kolom van elke tabel aangegeven met een ‘*’. Met andere woorden: Daar verschillen de weergegeven gemiddelden significant van elkaar en kan worden gesteld dat het type scenario van invloed is geweest op de mening die de respondenten ten aanzien van dat aspect uit de vragenlijst hebben. Op deze wijze is niet alleen het scenario-effect getoetst, maar vervolgens ook het groeps-effect. Dat wil zeggen of er verschillen bestaan tussen de groep producenten, financiers en gebruikers.

Analyses op het niveau van de totale vragenlijst Teneinde uitspraken te kunnen doen op een hoger aggregatieniveau dan dat van de individuele vragen, hebben wij twee verschillende benaderingen toegepast. In de eerste plaats door, voordat de meting plaatsvond op basis van eerder onderzoek, zelf thema’s op te stellen en per thema verschillende vragen te formuleren. Op deze wijze hebben wij de vragenlijst geconstrueerd. De 26 vragen op de vragenlijst waren oorspronkelijk onderverdeeld in vijf categorieën: (1) carrière en imago; (2) waarde van 105

het wetenschappelijk onderzoek voor de samenleving; (3) aard van het onderzoek; (4) samenwerking en concurrentie van onderzoeksinstellingen; en (5) financiering van onderzoeksinstellingen. Analyse van de vragenlijst maakt echter duidelijk dat de vragen binnen één categorie nauwelijks met elkaar correleren en in sommige gevallen zelfs een negatief verband tonen. Daarom kunnen de antwoorden van de deelnemers zowel in de eerste als de tweede vragenlijst niet in deze vijf categorieën worden gegroepeerd. In de tweede plaats hebben wij deze achterliggende thema’s, nadat de meting had plaatsgevonden, geconstrueerd met behulp van een veel voorkomende statistische techniek, de factoranalyse. Daarbij is de volgende werkwijze toegepast: Uitgaande van een principale componentenanalyse vonden wij het vier-factor model het meest aantrekkelijk op basis van het patroon van eigenwaarden. Vervolgens hebben we het vier-factormodel inhoudelijk vergeleken met twee-, drie-, en acht-factormodellen. Ook op basis van deze inhoudelijke vergelijking bleek het vier-factormodel het meest aantrekkelijk. Rotatie van het vier-factormodel op basis van de Varimax techniek en toekenning aan de factoren op basis van factorladingen groter dan 0,40 in absolute zin, leidde tot een bevredigende 'simple structure', zodanig dat slechts 1 item (2015-lijst) in geen van de factoren was opgenomen en slechts negen items (zes van de 26 in de 2008-lijst en drie van de 26 in de 2015-lijst) vertegenwoordigd waren in meerdere factoren.

Tabel B5.5 beschrijft uit welke aspecten de cognitieve dimensies van de deelnemers zijn opgebouwd. Daarbij wordt een onderscheid gemaakt tussen de 2008-lijst en de 2015-lijst. Een ‘X’ in een cel geeft aan dat het aspect representatief is voor die specifieke dimensie, terwijl een ‘-X’ aangeeft dat het tegenovergestelde het geval is. Bestudering van Tabel B5.5 leert dat dimensie 2008A een combinatie is van de dimensies 2015D en 2015B, dat dimensie 2008B grotendeels gelijk is aan 2015C, dat dimensie 2008C grotendeels gelijk is aan 2015A en dat factor 2008D niet is vertegenwoordigd in de vragenlijst die 's middags is ingevuld. Het benoemen van de dimensies in de factoranalyse is meer een kunst dan een kunde. De bestudering van de aspecten die samen een dimensie vormen (zie Tabel B5.5), leidt tot identificatie van gemeenschappelijke kenmerken van die aspecten en

106

uiteindelijk tot een benaming voor de dimensie. Het RAND Europe onderzoeksteam is gekomen tot de benamingen voor de dimensies, zoals beschreven in paragraaf 3.3: 2008A Toegepast onderzoek als een inherent onderdeel van de maatschappij 2008B Aantrekkelijkheid van onderzoek als professionele topcarrière 2008C Onderzoek als een goede publieke dienaar 2008D Pure wetenschap als waarde op zich 2015A Onderzoek als goed geleide publieke dienaar 2015B Onderzoek van waarde voor de maatschappij 2015C Aantrekkelijkheid van onderzoek als professionele topcarrière 2015D Onderzoek op juiste wijze geleid voor sociaal voordeel

Voor elk van deze acht dimensies werd vervolgens per deelnemer een score berekend. Deze score was gelijk aan het gemiddelde van de aspecten uit de vragenlijst die samen de dimensie vormen De gemiddelde score voor dimensie 2015C ('Aantrekkelijkheid van onderzoek als professionele topcarrière'), bijvoorbeeld, werd berekend door de scores voor de aspecten 1, 2, 3, 19 en 20 op te tellen en door vijf te delen. Wanneer er sprake is van een negatieve correlatie ligt de berekening van de score voor een dimensie wat gecompliceerder. In dat geval wordt een negatieve score afgetrokken van de overige scores, wat er (als gevolg van de toekenning van een negatieve waarde) in feite op neer komt dat deze bij de overige scores wordt opgeteld. Dit is bijvoorbeeld het geval bij dimensie 2008D ('Pure wetenschap als waarde op zich'). De gemiddelde score voor deze dimensie werd berekend door de scores voor de aspecten 4, 7, 10, 11, 12 en 14 op te tellen en door zes te delen (waarbij de scores op de aspecten 4 en 7 vanwege de toekenning van de negatieve waarde ('-X') worden afgetrokken in plaats van opgeteld). Tenslotte is op basis van de gecalculeerde scores 2008A….D en 2015A…D een variantie-analyse uitgevoerd. Om vast te stellen of de gemiddelden van de verschillende scenario’s ook significant van elkaar afwijken is een F-toets uitgevoerd. De resultaten hiervan zijn weergegeven in tabel B5.6.

107

Tabel B5.1: Gemiddelde en standaarddeviatie (…) per vraag uitgesplitst naar scenario voor de 2008-lijst BV Onder- Van ChampiCAESAR Sign. Overall 2008 zoek Leeuwons’ Leaenhoek gues 1 De motivatie van jongeren om een carrière 0.60 0.35 0.74 0.39 0.53 in het WO te beginnen (0.91) (1.06) (0.69) (0.66) (0.82) 2 0.47 0.29 0.96 0.39 0.55 Het vermogen om getalenteerde onderzoekers aan te trekken en te behouden (0.83) (1.26) (1.02) (0.78) (1.00) 3 Het imago van het beroep van wetenschap0.67 0.94 0.87 0.52 0.74 pelijk onderzoeker (0.49) (0.66) (0.46) (0.67) (0.59) 4 1.00 -0.18 0.18 0.82 * 0.45 Het belang van WO voor de samenleving (0.65) (1.29) (1.18) (0.66) (1.08) 5 De toegankelijkheid/openbaarheid van on0.33 -0.19 -0.28 0.47 0.09 derzoeksresultaten van het WO (1.11) (0.91) (0.89) (0.96) (1.00) De toegankelijkheid van onderzoekers en 6 0.07 -0.76 -0.26 0.55 * -0.07 onderzoeksmateriaal (0.8) (0.97) (0.81) (0.8) (0.96) 7 De invloed van de maatschappelijke vraag 0.73 -0.53 0.05 0.70 * 0.25 op het WO (0.96) (1.37) (1.25) (0.76) (1.19) 8 Het multidisciplinaire karakter van het WO 1.29 -1.59 -0.25 1.17 * 0.18 (0.47) (0.51) (1.07) (0.65) (1.36) De autonomie van de onderzoeker met be9 -0.53 1.12 0.64 -0.43 * 0.19 trekking tot de methode van onderzoek (0.64) (1.05) (0.85) (0.84) (1.09) 10 De autonomie van de onderzoeker met be-0.80 -0.06 0.04 -1.04 * -0.46 trekking tot het onderwerp van onderzoek (0.41) (1.48) (1.19) (0.71) (1.12) 11 De objectiviteit van het WO -0.47 0.12 -0.35 -0.65 * -0.36 (0.52) (0.99) (0.59) (0.71) (0.76) 12 Alomvattendheid onderzoeksthema’s 0.23 -1.19 -0.80 0.29 * -0.37 (0.93) (0.98) (1.01) (1.15) (1.19) 13 De relatieve omvang van universiteiten, 0.50 -0.18 0.18 0.48 * 0.25 faculteiten en (top)instituten in het WO (0.65) (0.73) (0.91) (0.79) (0.82) 14 De verdeling van fte’s WO over alfa, bèta en -0.79 -0.12 -0.64 0.05 * -0.35 gamma (0.97) (0.99) (0.9) (0.65) (0.92) 15 De nationale samenwerking tussen onder0.93 -0.59 0.17 0.74 * 0.32 zoeksinstellingen (0.26) (1.12) (0.89) (0.69) (0.97) 16 De nationale samenwerking tussen onder0.47 -0.71 0.74 1.09 * 0.47 zoeksinstellingen en andere organisaties (1.13) (1.1) (0.69) (0.51) (1.07) 17 De internationale samenwerking tussen -0.27 -1.00 1.09 1.26 * 0.42 onderzoeksinstellingen (0.96) (0.94) (0.29) (0.45) (1.15) 18 De internationale samenwerking tussen -0.27 -1.06 0.74 1.20 * 0.24 onderzoeksinstellingen en andere organisa(0.96) (1.00) (0.56) (0.62) (1.17) tiesconcurrentiepositie van WO op de Ne19 De 0.79 0.24 0.90 0.43 * 0.59 derlandse arbeidsmarkt (0.58) (0.97) (0.62) (0.79) (0.79) 20 De concurrentiepositie van WO op de inter0.07 0.00 0.95 0.48 * 0.43 nationale arbeidsmarkt (0.73) (1.12) (0.67) (0.79) (0.9) 21 Het management van instellingen voor WO 0.57 -1.12 0.68 0.35 * 0.16 (1.02) (0.93) (0.78) (0.83) (1.11) 22 De verdeling van het overheidsbudget over 0.27 -0.29 0.05 -0.36 * -0.11 geldstromen (1.16) (0.99) (0.94) (1.18) (1.08) 23 De verdeling van het overheidsbudget over 0.07 -0.19 0.15 -0.22 -0.05 instellingen (0.96) (0.91) (0.88) (1.00) (0.93) 24 De doelmatigheid van de inzet van het be0.64 -0.47 0.53 0.26 * 0.23 schikbare budget (0.74) (1.01) (0.9) (0.92) (0.98) 25 De interdepartementale coördinatie over -0.07 -0.06 -0.37 0.05 -0.11 financiering van multidisciplinair WO (0.73) (1.09) (0.76) (0.79) (0.85) 26 Rechtvaardigheid van de totale financiering 0.14 -0.59 0.19 0.18 * 0.00 van het wetenschappelijk onderzoek (0.86) (0.87) (0.81) (0.66) (0.84)

108

Tabel B5.2: Gemiddelde en standaarddeviatie (…) per vraag uitgesplitst naar groep voor de 2008-lijst Financiers Gebruikers Producenten Sign. 2008 1 De motivatie van jongeren om een carrière in 0.50 0.38 0.69 het WO te beginnen (0.71) (1.06) (0.62) 2 Het vermogen om getalenteerde onderzoekers 0.46 0.65 0.54 aan te trekken en te behouden (0.99) (1.09) (0.95) 3 0.65 0.77 0.81 Het imago van het beroep van wetenschappelijk onderzoeker (0.49) (0.71) (0.57) Het belang van WO voor de samenleving 4 0.23 0.44 0.68 (0.99) (1.00) (1.22) 5 0.21 -0.04 0.10 De toegankelijkheid/openbaarheid van onderzoeksresultaten van het WO (0.93) (1.12) (0.97) De toegankelijkheid van onderzoekers en on6 -0.04 -0.08 -0.09 derzoeksmateriaal (1.06) (0.95) (0.9) 7 De invloed van de maatschappelijke vraag op 0.08 0.04 0.64 het WO (1.09) (1.34) (1.08) Het multidisciplinaire karakter van het WO 8 0.38 0.00 0.13 (1.42) (1.32) (1.36) 9 De autonomie van de onderzoeker met betrek0.15 0.23 0.20 king tot de methode van onderzoek (1.12) (0.86) (1.29) 10 De autonomie van de onderzoeker met betrek0.00 -0.73 -0.65 * king tot het onderwerp van onderzoek (1.17) (1.12) (0.98) 11 De objectiviteit van het WO -0.16 -0.54 -0.38 (0.75) (0.86) (0.65) 12 Alomvattendheid onderzoeksthema’s -0.29 -0.41 -0.42 (1.12) (1.22) (1.28) 13 De relatieve omvang van universiteiten, facul-0.12 0.40 0.46 * teiten en (top)instituten in het WO (0.73) (0.82) (0.81) 14 De verdeling van fte’s WO over alfa, bèta en -0.16 -0.56 -0.32 gamma (0.9) (0.87) (0.99) 15 De nationale samenwerking tussen onder0.31 0.15 0.50 zoeksinstellingen (0.97) (1.08) (0.86) 16 De nationale samenwerking tussen onder0.38 0.38 0.65 zoeksinstellingen en andere organisaties (1.17) (1.1) (0.94) 17 De internationale samenwerking tussen onder0.42 0.38 0.44 zoeksinstellingen (1.14) (1.13) (1.23) 18 De internationale samenwerking tussen onder0.29 0.04 0.41 zoeksinstellingen en andere organisaties (1.08) (1.20) (1.26) 19 De concurrentiepositie van WO op de Neder0.58 0.44 0.75 landse arbeidsmarkt (0.86) (0.82) (0.68) 20 De concurrentiepositie van WO op de interna0.50 0.20 0.58 tionale arbeidsmarkt (0.81) (0.96) (0.93) 21 Het management van instellingen voor WO 0.19 0.46 -0.21 * (0.98) (1.07) (1.22) 22 De verdeling van het overheidsbudget over -0.16 0.00 -0.17 geldstromen (1.21) (1.04) (1.01) 23 De verdeling van het overheidsbudget over -0.04 0.23 -0.39 instellingen (0.93) (0.91) (0.89) 24 De doelmatigheid van de inzet van het be0.00 0.23 0.50 schikbare budget (0.96) (1.18) (0.67) 25 De interdepartementale coördinatie over finan-0.16 -0.17 0.00 ciering van multidisciplinair WO (0.94) (0.82) (0.80) 26 Rechtvaardigheid van de totale financiering -0.04 0.00 0.05 van het wetenschappelijk onderzoek (0.66) (0.94) (0.95)

109

Overall 0.53 (0.82) 0.55 (1.00) 0.74 (0.59) 0.45 (1.08) 0.09 (1.00) -0.07 (0.96) 0.25 (1.19) 0.18 (1.36) 0.19 (1.09) -0.46 (1.12) -0.36 (0.76) -0.37 (1.19) 0.25 (0.82) -0.35 (0.92) 0.32 (0.97) 0.47 (1.07) 0.42 (1.15) 0.24 (1.17) 0.59 (0.79) 0.43 (0.90) 0.16 (1.11) -0.11 (1.08) -0.05 (0.93) 0.23 (0.98) -0.11 (0.85) 0.00 (0.84)

Tabel B5.3: Gemiddelde en standaarddeviatie (…) per vraag uitgesplitst naar scenario voor de 2015-lijst BV OnderVan Champi- CAESAR Sign 2015 zoek Leeuwons’ Leaenhoek gues 1 De motivatie van jongeren om een carrière 0.20 0.71 0.83 0.70 * in het WO te beginnen (0.41) (0.59) (0.58) (0.80) 2 Het vermogen om getalenteerde onderzoe0.67 0.53 0.78 0.71 kers aan te trekken en te behouden (0.72) (0.72) (0.67) (0.78) 3 0.47 0.29 0.57 0.75 Het imago van het beroep van wetenschappelijk onderzoeker (0.52) (0.85) (0.66) (0.85) 4 Het belang van WO voor de samenleving 0.53 0.88 0.86 0.43 (0.64) (0.81) (0.48) (0.87) De toegankelijkheid/openbaarheid van on5 0.75 0.57 0.16 0.59 derzoeksresultaten van het WO (0.75) (0.94) (0.76) (0.51) De toegankelijkheid van onderzoekers en 6 0.27 0.71 0.30 0.70 * onderzoeksmateriaal (0.7) (0.69) (0.56) (0.57) 7 De invloed van de maatschappelijke vraag 0.67 0.94 0.78 0.33 op het WO (0.82) (0.75) (0.80) (1.06) Het multidisciplinaire karakter van het WO 8 0.13 0.88 0.23 0.38 * (0.64) (0.50) (0.87) (0.86) 9 0.13 0.06 0.22 0.30 De autonomie van de onderzoeker met betrekking tot de methode van onderzoek (0.35) (0.83) (0.60) (0.86) 10 De autonomie van de onderzoeker met be0.27 0.24 0.13 0.33 trekking tot het onderwerp van onderzoek (0.7) (1.25) (0.81) (1.11) 11 De objectiviteit van het WO -0.07 0.12 0.13 0.38 (0.27) (0.93) (0.63) (0.74) 12 Alomvattendheid onderzoeksthema’s 0.21 0.47 0.55 0.33 (0.70) (1.07) (0.83) (0.69) 13 De relatieve omvang van universiteiten, 0.27 0.18 0.25 0.63 faculteiten en (top)instituten in het WO (0.59) (0.53) (0.72) (0.60) 14 De verdeling van fte’s WO over alfa, bèta en 0.14 0.38 0.63 -0.10 gamma (0.66) (0.81) (0.76) (0.79) 15 De nationale samenwerking tussen onder0.73 0.59 0.33 0.55 zoeksinstellingen (0.59) (0.62) (0.66) (0.76) 16 De nationale samenwerking tussen onder0.47 0.71 0.76 0.55 zoeksinstellingen en andere organisaties (0.74) (0.59) (0.62) (0.89) 17 De internationale samenwerking tussen 1.00 0.75 0.48 0.80 onderzoeksinstellingen (0.55) (0.77) (0.6) (1.01) 18 De internationale samenwerking tussen 0.75 0.79 0.44 0.53 onderzoeksinstellingen en andere organisa(0.45) (0.70) (0.62) (1.07) ties 19 De concurrentiepositie van WO op de Ne0.20 0.29 0.43 0.38 derlandse arbeidsmarkt (0.41) (0.47) (0.60) (0.74) 20 De concurrentiepositie van WO op de inter0.33 0.12 0.29 0.33 nationale arbeidsmarkt (0.49) (0.60) (0.56) (0.73) 21 Het management van instellingen voor WO 0.43 0.24 0.33 0.58 (0.51) (0.75) (0.58) (0.84) 22 De verdeling van het overheidsbudget over 0.40 0.47 0.70 0.81 geldstromen (0.83) (0.80) (0.56) (0.60) 23 De verdeling van het overheidsbudget over 0.14 0.29 0.52 0.67 instellingen (0.53) (0.77) (0.67) (0.73) 24 De doelmatigheid van de inzet van het be0.36 0.82 0.45 0.45 schikbare budget (0.74) (1.01) (0.74) (0.94) 25 De interdepartementale coördinatie over 0.00 0.12 0.27 0.00 financiering van multidisciplinair WO (0.55) (0.70) (0.83) (0.86) 26 Rechtvaardigheid van de totale financiering 0.07 0.53 0.79 0.20 * van het wetenschappelijk onderzoek (0.27) (1.07) (0.71) (0.77)

110

Overall

0.64 (0.65) 0.68 (0.72) 0.53 (0.74) 0.67 (0.73) 0.48 (0.76) 0.49 (0.64) 0.67 (0.89) 0.39 (0.79) 0.19 (0.69) 0.24 (0.98) 0.16 (0.7) 0.41 (0.83) 0.34 (0.63) 0.26 (0.80) 0.53 (0.67) 0.63 (0.72) 0.73 (0.77) 0.61 (0.76) 0.34 (0.58) 0.27 (0.60) 0.39 (0.69) 0.62 (0.69) 0.44 (0.70) 0.52 (0.87) 0.11 (0.76) 0.41 (0.81)

Tabel B5.4: Gemiddelde en standaarddeviatie (…) per vraag uitgesplitst naar groep voor de 2015-lijst Financiers Gebruikers Producenten Sign 2015 1 De motivatie van jongeren om een carrière in 0.69 0.54 0.68 het WO te beginnen (0.79) (0.51) (0.63) Het vermogen om getalenteerde onderzoekers 2 0.73 0.48 0.84 aan te trekken en te behouden (0.72) (0.59) (0.80) 3 Het imago van het beroep van wetenschappe0.42 0.50 0.68 lijk onderzoeker (0.7) (0.59) (0.90) Het belang van WO voor de samenleving 4 0.42 0.79 0.83 (0.70) (0.66) (0.78) De toegankelijkheid/openbaarheid van onder5 0.57 0.33 0.55 zoeksresultaten van het WO (0.51) (0.97) (0.76) 6 De toegankelijkheid van onderzoekers en on0.42 0.68 0.38 derzoeksmateriaal (0.50) (0.63) (0.77) 7 De invloed van de maatschappelijke vraag op 0.35 0.76 0.92 het WO (0.89) (0.83) (0.86) 8 0.31 0.40 0.48 Het multidisciplinaire karakter van het WO (0.84) (0.82) (0.73) 9 De autonomie van de onderzoeker met betrek0.46 -0.04 0.13 king tot de methode van onderzoek (0.65) (0.68) (0.68) 10 De autonomie van de onderzoeker met betrek0.38 0.24 0.08 king tot het onderwerp van onderzoek (0.80) (1.09) (1.04) 11 De objectiviteit van het WO 0.27 0.12 0.08 (0.53) (0.83) (0.72) 12 Alomvattendheid onderzoeksthema’s 0.29 0.68 0.26 (0.69) (0.84) (0.92) 13 De relatieve omvang van universiteiten, facul0.39 0.39 0.24 teiten en (top)instituten in het WO (0.66) (0.50) (0.72) 14 De verdeling van fte’s WO over alfa, bèta en 0.05 0.54 0.17 gamma (0.58) (0.78) (0.94) 15 De nationale samenwerking tussen onder0.29 0.64 0.67 zoeksinstellingen (0.69) (0.57) (0.70) 16 De nationale samenwerking tussen onder0.46 0.72 0.71 zoeksinstellingen en andere organisaties (0.78) (0.68) (0.69) 17 De internationale samenwerking tussen onder0.63 0.64 0.95 zoeksinstellingen (0.77) (0.81) (0.72) 18 De internationale samenwerking tussen onder0.45 0.48 0.90 zoeksinstellingen en andere organisaties (0.76) (0.75) (0.72) 19 De concurrentiepositie van WO op de Neder0.04 0.40 0.56 * landse arbeidsmarkt (0.62) (0.50) (0.51) 20 De concurrentiepositie van WO op de interna-0.04 0.32 0.52 * tionale arbeidsmarkt (0.62) (0.48) (0.59) 21 Het management van instellingen voor WO 0.26 0.25 0.67 * (0.69) (0.53) (0.76) 22 De verdeling van het overheidsbudget over 0.58 0.88 0.40 * geldstromen (0.70) (0.44) (0.82) 23 De verdeling van het overheidsbudget over 0.31 0.64 0.38 instellingen (0.74) (0.70) (0.65) 24 De doelmatigheid van de inzet van het be0.46 0.68 0.41 schikbare budget (0.76) (0.85) (1.01) 25 De interdepartementale coördinatie over finan-0.28 0.36 0.26 * ciering van multidisciplinair WO (0.61) (0.70) (0.81) 26 Rechtvaardigheid van de totale financiering 0.13 0.67 0.45 * van het wetenschappelijk onderzoek (0.54) (0.87) (0.91)

111

Overall 0.64 (0.65) 0.68 (0.72) 0.53 (0.74) 0.67 (0.73) 0.48 (0.76) 0.49 (0.64) 0.67 (0.89) 0.39 (0.79) 0.19 (0.69) 0.24 (0.98) 0.16 (0.70) 0.41 (0.83) 0.34 (0.63) 0.26 (0.80) 0.53 (0.67) 0.63 (0.72) 0.73 (0.77) 0.61 (0.76) 0.34 (0.58) 0.27 (0.60) 0.39 (0.69) 0.62 (0.69) 0.44 (0.70) 0.52 (0.87) 0.11 (0.76) 0.41 (0.81)

Tabel B5.5: Opbouw van de cognitieve dimensies van de deelnemers

2008 Aspect

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

Korte omschrijving

2008A

Motivatie om een carrière in het WO te beginnen Vermogen om getalenteerde onderzoekers aan te trekken Imago van wetenschappelijk onderzoeker Belang van WO voor de samenleving Toegankelijkheid van onderzoeksresultaten Toegankelijkheid van onderzoekers en -materiaal Invloed van de maatschappelijke vraag op het WO Multidisciplinaire karakter van het WO Autonomie van de onderzoeker--methoden Autonomie van de onderzoeker--onderwerpen Objectiviteit van het WO Alomvattendheid onderzoeksthema’s Relatieve omvang van diverse instellingen Verdeling van fte’s WO over alfa, bèta en gamma Nationale samenwerking—onderzoeksinstellingen Nationale samenwerking—andere organisaties Internationale samenwerking—onderzoeksinstellingen Internationale samenwerking—andere organisaties Concurrentiepositie van WO—Ned. arbeidsmarkt Concurrentiepositie van WO—internat. arbeidsmarkt Management van instellingen voor WO Verdeling van het overheidsbudget over geldstromen Verdeling van het overheidsbudget over instellingen Doelmatigheid van de inzet van het beschikbare budget Coördinatie over financiering van multidisciplinair WO Rechtvaardigheid van WO totale financiering

2015 2008B

2008C

2008D

2015A

2015B

X X X X X X X X -X

2015 C X X

2015D

X -X

X X X

X

-X

X X -X

X X X

X

X

X

X X X

X X X X X

X

113

X

X X X X

X

X

X

X

X X X X X X

X X X X

X X X X X

X X

Tabel B5.6: Variantie-analyse na factoranalyse 2008A: 2008B: inherent aantrekonderkelijkdeel van heid maatcarrière schappij Gemiddelde (scenario) BV Nederland +0,44a +0,44a Van Leeuwenhoek -0,79b -0,21b Champions' League +0,17c +0,56a a CAESAR +0,69 +0,30a F (scenario) 51,79 8,66 df (scenario) 3 3 p (scenario) 0,00 0,00 Toegekende rol Financier +0,11 +0,02 Gebruiker +0,06 +0,06 Producent +0,21 +0,14 F (rol) 1,00 0,33 df (rol) 2 2 p (scenario) 0,37 0,72

2008C: goede publieke dienaar

2008D: wetenschap als waarde op zich

2015A: publieke dienaar

2015B: waarde voor maatschappij

2015C: aantrekkelijkheid carrière

2015D: sociaal voordeel

+0,39 -0,09 +0,26 +0,16 2,09 3 0,11

-0,34 +0,05 -0,14 -0.32 2,92 3 0,04

+0,22 +0,50 +0,52 +0,40 2,07 3 0,11

+0,50 +0,68 +0,43 +0,44 1,30 3 0,28

+0,37 +0,39 +0,62 +0,62 1,84 3 0,15

+0,29 +0,30 +0,23 +0,46 1,36 3 0,26

+0,06 +0,21 +0,28 0,96 2 0,39

-0,02 -0,30 -0,25 2,82 2 0,07

+0,26a +0,64b +0,33a 6,33 2 0,00

+0,31a +0,57b +0,66b 4,17 2 0,02

+0,40 +0,44 +0,66 2,74 2 0,07

+0,32 +0,31 +0,33 0,02 2 0,99

114

Bijlage 6: De oude en de nieuwe vragen Oorspronkelijke lijst met kernvragen 1.*

Kan er één beleid worden uitgestippeld dat leidt tot een hechte kennisinfrastructuur en een productief nationaal innovatiesysteem?

2.

Hoe kan meer coördinatie worden bereikt in alle investeringen van overheden in wetenschappelijk onderzoek?

3.*

Wat zijn de rollen en verantwoordelijkheden van personen en instellingen in het gehele systeem en hoe kunnen die worden verduidelijkt?

4.

Hoe kunnen tegelijkertijd excellentie (het individuele accent) en samenwerking (het groepsaccent) in het wetenschappelijk onderzoek worden bevorderd?

5.

Wat zijn de kenmerken van een functionerend systeem van persoonlijke resultaatverantwoordelijkheid?

6.

Op welke wijze kan worden nagegaan hoeveel universiteiten en faculteiten er nodig zijn, en hoe kan daaraan vervolgens uitvoering worden gegeven?

7.

Welk niveau van financiering van wetenschappelijk onderzoek is in overeenstemming met het belang ervan (voor de kenniseconomie) en wat is de verdeling van verantwoordelijkheden over publieke en private partijen?

8.

Hoe kan een stabiele financiering van het wetenschappelijk onderzoek worden bewerkstelligd met prikkels voor kwaliteit, flexibiliteit, multidisciplinariteit, en een nadruk op fundamenteel onderzoek?

9.

Moet er meer variëteit in financieringsbronnen worden aangebracht, of moet het stelsel juist worden vereenvoudigd? Wat zou in dat verband een verstandige verdeling zijn tussen eerste, tweede en derde geldstroom? Hoe sluit dit aan op de visie op het nationale innovatiesysteem?

10.*

Kan inputfinanciering deels plaats maken voor outputfinanciering en hoe kan dat worden bewerkstelligd?

11.

Hoe kunnen mensen en de taken van mensen worden verdeeld over fundamenteel onderzoek, maatschappelijk onderzoek en onderwijs?

12.

Hoeveel en welk onderzoek is er eigenlijk nodig? Waar baseer je de keuzen op?

13.*

Hoe kunnen verkenningen worden omgezet in agenda’s voor wetenschappelijk onderzoek?

14.

Hoe kan derde geldstroom-onderzoek worden gefinancierd zonder de objectiviteit van dat onderzoek in gevaar te brengen?

115

15.

Op welke wijze kan het imago van wetenschappelijk onderzoek worden verbeterd, opdat op alle denkbare niveaus - ook het topniveau - wetenschappelijk onderzoek expliciet op de agenda komt? Welke rol kan de wetenschappelijke wereld daar zelf in spelen?

16.

Welk beleid kan internationalisering omzetten in een voordeel voor Nederland?

17.

Wat is de invloed van internationalisering - met name de ‘European Research Area’ en het ‘Bachelors-Masters’ model - op de samenwerking tussen Nederlandse onderzoeksinstellingen onderling en tussen Nederlandse en buitenlandse onderzoeksinstellingen en hoe moeten beleidsmakers daarop inspelen?

18.

Welke positie wil en kan Nederland innemen binnen het wetenschappelijk onderzoek op mondiaal niveau?

19.

Hoe kunnen de beste mensen worden geïnteresseerd en geworven voor een carrière in wetenschappelijk onderzoek?

20.

Hoe kunnen goede onderzoekers worden behouden en blijvend worden gemotiveerd?

21.*

Hoe kan een grotere mobiliteit van onderzoekers worden bewerkstelligd?

22.*

Wat is de invloed van de introductie van de zogenaamde ‘tweede fase’ van het VWO op de kwaliteit en interesse van de toekomstige onderzoekers?

23.*

Hoe kun je bereiken dat onderzoek in multidisciplinaire teams materieel en immaterieel wordt beloond?

Tijdens de opzet van de seminar game werd duidelijk dat het beantwoorden van enkele vragen uit de bovenstaande lijst minder haalbaar was dan gedacht, terwijl enkele andere belangrijke vragen niet op bovenstaande lijst voorkwamen. De eerste lijst is om die reden enigszins herzien. De vragen 1, 3, 10, 13, 21, 22 en 23 zijn weggehaald. Hieronder wordt de motivatie daartoe toegelicht. Deze vragen zijn in de vorige lijst aangegeven met een sterretje (*).

Vraag 1: kan er één beleid worden uitgestippeld dat leidt tot een hechte kennisinfrastructuur en een productief nationaal innovatiesysteem is niet meer als aparte vraag weergegeven omdat deze vraag erg algemeen is en niet in deze vorm behandeld kan worden in de seminar games. Hij komt impliciet terug in veel andere vragen en in hoofdstuk 4.

Voor vraag 3: wat zijn de rollen en verantwoordelijkheden van personen en instellingen in het gehele systeem en hoe kunnen die worden verduidelijkt geldt hetzelfde. Ook deze vraag is erg algemeen. Maar de aspecten eruit komen in meerdere vragen

116

terug, onder andere in vraag 3 (over persoonlijke resultaatverantwoordelijkheid en prestatie-indicatoren), in de nieuwe vraag 5 (de rol van intermediaire organisaties) en 9 (over de verdeling van taken). Tevens is het aantal organisaties en daarbinnen het aantal verschillende soorten functies te veel om hier te bespreken. Vraag 10: kan inputfinanciering deels plaats maken voor outputfinanciering en hoe kan dat worden bewerkstelligd, is niet op deze manier in de scenario’s gevarieerd. Er zijn andere aspecten van financiering gebruikt omdat deze beter te gebruiken waren, zoals bijvoorbeeld allocatie van geld op basis van prestatie-indicatoren. Vraag 13: hoe kunnen verkenningen worden omgezet in agenda’s voor wetenschappelijk onderzoek, komt in verschillende vragen omtrent soorten onderzoek terug en wordt tevens in hoofdstuk 4 besproken. Onder andere in vraag 9 (over de taakverdeling tussen fundamenteel en toegepast onderzoek) en 10 (over welk soort onderzoek er nodig is).

Vraag 21, over het vergroten van de mobiliteit van onderzoekers, is niet aan de orde gekomen omdat het ons nuttiger leek om de consequenties van meer mobiliteit eerst te onderzoeken. Dit komt in meerdere vragen terug. Hoe mobiliteit vergemakkelijkt kan worden, wordt in hoofdstuk 4 besproken. Vraag 22, over de gevolgen van de invoering van het Tweede Studiehuis, hebben wij niet opgenomen omdat het niet echt in het scenario-ontwerp paste. Vraag 23, over beloning van multidisciplinair teamwerk, is meer veralgemeniseerd tot de vraag: is wetenschappelijk onderzoek gebaat bij een mono- of een multidisciplinaire aanpak? Dit is vraag 12 geworden. De volgende vragen zijn gecombineerd of toegevoegd: De oorspronkelijke vraag 5: wat zijn de kenmerken van een functioneel systeem van persoonlijke resultaatverantwoordelijkheid is uitgebreid met de vraag: hoe kunnen prestatie-indicatoren worden ingezet als persoonlijk verantwoordingsmechanisme? Dit is vraag 3 geworden. Prestatie-indicatoren zijn twee keer als variabele gebruikt in de scenario’s. In de twee scenario’s waar ze niet in opgenomen waren werden prestatie-

117

indicatoren door de deelnemers naar voren gebracht. Het leek ons dan ook goed om dit aspect in een vraag op te nemen. De vraag: wat zou de rol van intermediaire organisatie kunnen zijn is toegevoegd omdat intermediaire organisaties zoals bijvoorbeeld NWO een zeer belangrijke rol spelen in het wetenschappelijk onderzoek.

Vraag 16 en 18: welk beleid kan internationalisering omzetten in een voordeel voor Nederland en welke positie wil en kan Nederland innemen binnen het wetenschappelijk onderzoek op mondiaal niveau zijn zodanig met elkaar verbonden dat wij ze samen hebben gevoegd. Omdat het duidelijk werd dat onderzoek en onderwijs grote invloed op elkaar uitoefenen hebben wij enkele onderwijsvragen toegevoegd: welke stappen moeten er in het middelbare onderwijs gemaakt worden met het oog op wetenschappelijk onderzoek; wat is, met het oog op de kwaliteit van het toekomstig wetenschappelijk onderzoek de beste invulling voor het Bachelors-Masters model; zijn er aanpassingen nodig ten aanzien van beleid en bestuur op de onderwijsinstellingen? Dit zijn de vragen 18 tot en met 20. Hier volgt de nieuwe lijst met kernvragen. De vragen die toegevoegd zijn, zijn aangeven met een sterretje (*). Nieuwe lijst met kernvragen 1.

Hoe kan meer coördinatie worden bereikt in alle investeringen van overheden in wetenschappelijk onderzoek?

2.

Hoe kunnen tegelijkertijd excellentie (het individuele accent) en samenwerking (het groepsaccent) in het wetenschappelijk onderzoek worden bevorderd?

3.*

Wat zijn de kenmerken van een functionerend systeem van persoonlijke resultaatverantwoordelijkheid? Kunnen prestatie-indicatoren worden ingezet als persoonlijk verantwoordingsmechanisme?

4.

Op welke wijze kan worden nagegaan hoeveel universiteiten en faculteiten er nodig zijn en hoe kan daaraan vervolgens uitvoering worden gegeven?

5.*

Wat zou de rol van intermediaire organisaties kunnen zijn?

118

6.

Welk niveau van financiering van wetenschappelijk onderzoek is in overeenstemming met het belang ervan (voor de kenniseconomie) en wat is de verdeling van verantwoordelijkheden over publieke en private partijen?

7.

Hoe kan een stabiele financiering van het wetenschappelijk onderzoek worden bewerkstelligd met prikkels voor kwaliteit, flexibiliteit, multidisciplinariteit, en een nadruk op fundamenteel onderzoek?

8.

Moet er meer variëteit in financieringsbronnen worden aangebracht, of moet het stelsel juist worden vereenvoudigd? Wat zou in dat verband een verstandige verdeling zijn tussen eerste, tweede en derde geldstroom? Hoe sluit dit aan op de visie op het nationale innovatiesysteem?

9.

Hoe kunnen mensen en de taken van mensen worden verdeeld over fundamenteel onderzoek, maatschappelijk onderzoek en onderwijs?

10.

Hoeveel en welk onderzoek is er eigenlijk nodig? Waar baseer je de keuzen op?

11.

Hoe kan derde geldstroom-onderzoek worden gefinancierd zonder de objectiviteit van dat onderzoek in gevaar te brengen?

12.*

Is wetenschappelijk onderzoek gebaat bij een mono- of bij een multidisciplinaire aanpak?

13.

Op welke wijze kan het imago van wetenschappelijk onderzoek worden verbeterd, opdat op alle denkbare niveaus - ook het topniveau – wetenschappelijk onderzoek expliciet op de agenda komt? Welke rol kan de wetenschappelijk wereld daar zelf in spelen?

14.

Welk beleid kan internationalisering omzetten in een voordeel voor Nederland? Welke positie wil en kan Nederland innemen binnen het wetenschappelijk onderzoek op mondiaal niveau?

15.

Wat is de invloed van internationalisering op de samenwerking tussen Nederlandse onderzoeksinstellingen onderling en tussen Nederlandse en buitenlandse onderzoeksinstellingen en hoe moeten beleidsmakers daarop inspelen?

16.

Hoe kunnen de beste mensen worden geïnteresseerd en geworven voor een carrière in wetenschappelijk onderzoek?

17.

Hoe kunnen goede onderzoekers worden behouden en blijvend worden gemotiveerd?

18.*

Welke stappen moeten er in het middelbare onderwijs gemaakt worden met het oog op wetenschappelijk onderzoek?

19.*

Wat is, met het oog op de kwaliteit van het toekomstig wetenschappelijk onderzoek de beste invulling voor het Bachelors-Masters model?

20.*

Zijn er aanpassingen nodig ten aanzien van beleid, zowel inhoudelijk als bestuurlijk, op de universiteiten?

119