WW-Zweden FTP-6.0
04-07-2008
11:53
Pagina 1
ZWEDEN
Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten
WW Nicaragua deel 01.indd 56
02-02-2007 14:18:17
Zweden TP-6.0
04-07-2008
11:56
Pagina 1
Auteur en uitgever hebben deze wereldwijzer met de grootst mogelijke zorg�vuldigheid samengesteld. De informatie is echter aan veranderingen onderhevig. Wij zouden het zeer op prijs stellen veranderingen, correcties en suggesties te ontvangen zodat deze in een volgende druk verwerkt �kunnen worden. Auteur en uitgever aanvaarden geen enkele aansprakelijkheid voor de gevolgen van foutieve of gewijzigde informatie. Voor informatie en opmerkingen wat betreft reisboeken is het adres: Elmar, afdeling Reishandboeken, Molslaan 131a, 2611 RL, Delft. E-mail:
[email protected] Internet: http://www.uitgeverijelmar.nl Aanvullende informatie over Zweden Voor aanvullende informatie, het nabestellen van de Wereldwijzer Zweden of gebruikt materiaal kun je terecht op het eigen webadres van Wereldwijzer Zweden: www.wereldwijzerzweden.net Meewerken aan een nieuwe druk? Wil je/wilt u meewerken aan een nieuwe druk van deze reisgids met uw/jouw mening over bestemmingen, activiteiten of overnachtingslocaties in Zweden, Kopenhagen en Oslo, stuur een bericht naar:
[email protected] Voor een persoonlijk bericht aan de auteur:
[email protected]
e-book 2011 Colofon Wereldwijzer Zweden is een uitgave van © Uitgeverij Elmar B.V., Rijswijk – 2008 © Tekst: Marcel Burger / Tekst! journalisten, ‘s-Gravenzande (NL) / Gävle (S), 2008 © Foto’s: Marcel Burger, tenzij het bijschrift een andere fotograaf vermeldt Vormgeving omslag: Wil Immink, Sittard Omslagfoto: De Dala Häst – symbool van de streek Dalarna én van Zweden (Foto: Marcel Burger) Lay-out: Dirk Pieters Kaarten: Grafisch Atelier Stenchlak, Tienhoven ISBN 978 90389 20993
WW Zweden 01.indd 4
5-5-11 12:39
Inhoud
Inleiding 11 Leeswijzer Wereldwijzer Zweden 12 ACHTERGRONDEN Zweden in vogelvlucht
15 15
Klimaat Temperaturen Zonlicht Weerupdates
18 19 20 21
Landschap
23
Geschiedenis: van Viking tot Amerikaan 25 Maatschappij Feest- en vrijedagenkalender Sami (Sámit) Religie Sport Media
34 38 39 39 40 40
Taal Andere talen in Zweden Zweeds Zweeds alfabet Zweeds voor onderweg Lijst van handige woorden
41 41 41 43 43 44
Keuken
48
Kunsten Design Mode Schilderijen Sculpturen Muziek Film Boeken
50 50 51 52 52 52 55 56
Natuur en milieu Duurzame energie Consumptiemaatschappij en recycling Leven en reizen in de natuur Dieren Flora
59 59
Politiek Tweede Wereldoorlog Koude oorlog Olof Palme Na de val van de muur Binnenlandse politiek Kijk- en leestips
65 65 66 66 67 67 68
PRAKTISCHE INFORMATIE Van A tot Z Alarm Accommodatie Afstanden (kilometers vs Zweedse mijl) Alcohol Ambassades Apotheken Autohuur Brandstof (auto / motor) Busvervoer Dieren Douane Drinkwater Drugs Elektriciteit Eten en drinken Feestdagen Fietsen / mountainbiken Geld Gevaren Internet Invoer van producten
69 69 69 69
60 60 61 64
69 70 70 70 70 70 71 71 71 71 71 71 71 72 72 72 73 74 74
zweden
6
Kaarten (papier / online) en routeplanners Kano / kajak Luchtvaartmaatschappijen Medische hulp Openbaar vervoer Overnachten Politie Post Reisdocumenten Roken Routeplanners Supermarkten en winkels Telefonie Taal Tijdzone Treinvervoer Veerboten Verkeer Vissen Wandeltochten / hiken Weer Wegenwacht BEZIENSWAARDIGHEDEN Stockholm Ontdek stockholm te voet Norrmalm Toertocht 1: Stadswandeling Stockholm-Norrmalm / Skeppsholmen Östermalm Toertocht 2: Stadswandeling Stockholm-Östermalm / Djurgården Stockholm Marathon Skeppsholmen Djurgården Gamla Stan Toertocht 3: Stadswandeling Stockholm-Gamla Stan (plus Södermalm) Alfred Nobel en de Nobelprijzen Södermalm , Långholmen & Globen Kungsholmen
74 75 76 76 76 76 76 78 78 78 78 78 78 80 80 80 80 81 82 82 84 84 85 85 90 91 94 102 102 103 108 113 116 117 121 126 130
Vasastan (Vasastaden) Rond Brunnsviken Rondom Stockholm-Stad Ontdek Stockholm per heteluchtballon
132 134 136 136
Ten zuiden van Stockholm 141 142 Tyresta Nationalpark Nynäshamn 142 Södertälje 144 Ytterjärna 144 Nyköping 145 Toertocht 9: Tistad Slott & Näs Slott (auto / motor / te voet) 147 148 Kolmården Djurpark Katrineholm 149 Eskilstuna 150 Strängnäs 151 Mariefred 153 Ten noorden van Stockholm Arlanda Flygplats Sigtuna Birka & Hovgården Enköping Västerås Fagersta Toertocht 10: Strömsholms Kanal (fiets / auto / motor) Sala Roslagen & Vallonbruk Norrtälje Vaxholm Uppsala Centrum | West Centrum | Oost Wiks Slott Kunst, cultuur en evenementen Natuur(wandelingen) De handelssteden van Östergötland Norrköping Linköping
155 156 158 160 162 163 166 167 168 169 174 175 177 183 187 189 189 190 193 194 198
IN H OUD
Söderköping Åtvidaberg
208 211
Göta Kanal Het oostelijk Göta Kanal Toertocht 4: Zeven keer Göta Kanal (auto / motor) Motala Het westelijk Göta Kanal
212 216
Rond Vättern De oostoever van Vättern Toertocht 5: In de voetsporen van Arn (auto / motor / fiets) Vadstena Huskvarna Jönköping De west- en noordoever van Vättern
222 223
Tussen Vättern en Vänern Skövde Falköping Skara Lidköping Götene Mariestad De noordwestkust (Zuid-Zweden) Trollhättan Uddevalla Strömstad Toertocht 6: De punt van Bohuslän (auto / motor / fiets) Halden (Noorwegen) Tussen Strömstad en Uddevalla Orust Tjörn Marstrand Göteborg Ontdekken Toertocht 7: Stadswandeling Göteborg (te voet) Centrum
216 219 221
224 229 231 232 236 240 241 242 244 245 247 247 249 250 253 254 254 255 256 259 260 261 265 270 272 272
7
Oostindiëvaarder Götheborg Buiten het centrum Rond Göteborg Kunst, cultuur en evenementen
273 280 283
De zuidwestkust Varberg Falkenberg Halmstad Laholm & Mjellbystrand
286 287 291 292 296
Skåne Helsingborg Helsingør (Denemarken) Landskrona Lund Toertocht 8: Stadswandeling Lund Trelleborg Ystad Kristianstad Hässleholm
297 301 304 307 309
Malmö Ontwikkeling Gamla Stan (oude centrum) Möllevång Kunst, cultuur en evenementen Recreatie en sport
318 320 321 326
København (Kopenhagen) Øresundsbron Prijzen van de Øresundsbron enkele reis Historie Zuidelijke binnenstad Noordelijke binnenstad De Deense koninklijke familie Christianshavn & Holmen Vesterbro Kamperen in Kopenhagen Nørrebro In de Øresund Kunst, cultuur en evenementen Recreatie en sport
330 334
284
310 313 315 316 317
327 328
335 336 338 340 342 342 343 344 344 344 344 347
zweden
8
De kust van Småland Västervik Oskarshamn Kalmar
351 352 354 356
Oostelijk Dalarna Falun Borlänge Ludvika
420 421 424 424
Öland Noordelijk Öland Centraal-Öland Zuidelijk Öland
358 360 361 362
Blekinge Kristianopel Karlskrona Ronneby Karlshamn
363 364 365 369 370
Rond Siljan Leksand Tällberg Rättvik Mora Orsa De zuidoever van Siljan
426 427 429 429 431 433 434
Het zuidelijke binnenland Nybro Växjö IKEA Eksjö Vimmerby
373 373 376 378 379 381
De bergen van Dalarna Älvdalen Särna Idre Grövelsjön Elgå & Femunden (Noorwegen) Sälen Malung
435 436 438 440 441
Gotland Visby Westkust (Gotlandroute 1) Varen naar Stora Karlsö Roma & de oostkust (Gotlandroute 2) Noord-Gotland & Fårö (Gotlandroute 3)
383 385 388 389
Gävle, Gästrikland en zuidelijk Hälsingland Julbocken Gävle Älvkarleby Söderfors Färnebofjärdens Nationalpark Oslättfors & Smörnäs Sandviken Ockelbo Bollnäs Trönö Sweden Solar System Söderhamn
391 393 397 398 399 411 411 411 412 413 414 415 417 417 418
Oslo en Zuidwest- Svealand Torsby Hagfors Sunne Oslo (Noorwegen) Årjäng Glaskogen Naturreservat Arvika Karlstad Kristinehamn Filipstad Karlskoga Örebro Norrlands zuidkust Hudiksvall & Delsbo Ljusdal & Järvsö Sundsvall Ånge Härnösand Sollefteå & Näsåker Höga Kusten Högakustenbron Toertocht 11: Skuleskogens
442 443 444 445 446 448 448 450 456 456 458 459 462 462 463 464 468 470 472 473 476 476 480 481 482
IN H OUD
Nationalpark voor macho’s en macha’s (te voet) Örnsköldsvik Jämtland Inlandsbanan, romantisch per trein Strömsund Östersund Åre
486 488 491 493 494 496 499
Härjedalen 504 Sveg 505 Funäsdalen 505 Vemdalen, Björnrike & Hede 505 506 Røros (Noorwegen) Recreatie, sport en 506 natuurwandelingen Västerbotten Umeå Holmön Skellefteå Lycksele
507 508 511 513 514
Norrbotten Piteå (Piitime / Biton) Luleå (Luulaja / Luleju) Boden (boden / suttes) Haparanda (Haaparanta) & Tornio (Torneå) Geodetische boog van Struve Pajala
515 518 520 525
Lappland in de poolcirkel Noorderlicht (norrsken) Jokkmokk (Dálvaddis) Kvikkjokk Gällivare (Váhtjer) & Malmberget
533 534 536 538
527 529 531
539
9
Kiruna (Giron) Kiruna verhuist Abisko Nationalpark Björkliden Jukkasjärvi & Icehotel Karesuando (Karesuvanto)
541 542 546 547 548 548
Narvik en de Lofoten (Noorwegen) Narvik Svolvær & Lofoten
550 552 555
Lappland onder de Â� poolcirkel 558 Arvidsjaur (Árviesjávrrie) 559 Arjeplog (Aarjepluevie of Árjjepluovve) 561 Sorsele (Suarsa of Suorssá) 562 Storuman 562 Tärnaby (Dearna) & Hemavan 563 Vilhelmina (Vualtjere) 565 Over de auteur
566
Register
567
Inhoudsopgave natuurgebieden www.wereldwijzerzweden.net/ natuurinhoud/ Inhoudsopgave kastelen en vestingen www.wereldwijzerzweden.net/ kasteelinhoud/ Inhoudsgave Zweedse thema’s www.wereldwijzerzweden.net/ themainhoud/
10
zweden
OPGENOMEN KAARTEN Zweden, ligging in Noord-Europa 13 14 Zweden, algemeen Zweden, fysisch 22 77 Zweden, vliegvelden Zweden, spoorwegnet en zeehavens 79 Stockholm, overzichts- kaart 86-87 Stockholm, Norrmalm 92-93 Stockholm, Östermalm 104-105 Stockholm, Skepps- holmen/Djurgården 110-111 117 Stockholm, Gamla Stan 127 Stockholm, Södermalm Wereldwijzerroutes, Zuid-Zweden 140 178-179 Uppsala, centrum
Norrköping Linköping Toertocht 4 Toertocht 5 De noordwestkust (Bohuslän) Göteborg, centrum Skäne, regiokaart Lund Malmö, overzicht Malmö, centrum Kopenhagen Wereldwijzerroutes, Noord-Zweden Het noorden van Norrland; regiokaart Luleå, centrum Kiruna, centrum
195 201 216-217 224 251 266-267 298-299 311 319 322-323 332-333 419 516-517 522-523 543
11
Inleiding Knabbelen aan knäckebröd, in je blootje in een meer springen, kamperen in het wilde weg, trektochten maken door bos- of berggebied, zeilen langs mooie kusten en bibberen in metershoge sneeuw tussen de rendieren. Dat is Zweden ten voeten uit. Maar het land van Volvo, IKEA, Hennes & Mauritz (H&M) en rode, houten huisjes is meer dan alleen eindeloze ruimte en rust. Stockholm en Göteborg (Gotenburg) behoren tot de hipste steden van Europa – met stoere, knappe mannen en trendy geklede, beeldschone vrouwen. Drink en praat in een van de honderden cafés, dans tot in de vroege uren in stijlvolle clubs en kijk de day after naar de klassieke gebouwen en het mooie licht – terwijl je op een terrasje geniet van een cappuccino of café latte. Zweden houden van tutoyeren. Zo zullen tieners en jongvolwassenen hun grootouders met gemak met ‘dig’ (je) aanspreken. Nederlanders zullen daar niet zo snel moeite mee hebben, maar woont u in België, dat voelt het vast erg ongemakkelijk. Desondanks is deze Wereldwijzer opgetekend met de Zweedse cultuur als achtergrond en gebruikt de auteur bewust ‘je’. Dit doet niets af aan het respect voor u als lezer.
Het in bevolking grootste land van Scandinavië is een oase voor gezinnen met kinderen. Zelfs in de relatief dichtbevolkte zuidelijke helft (gemiddeld 35 mensen per vierkante kilometer) is er bij campings, hotels of restaurants extra ruimte of aandacht voor de kids. Jeugdherbergen zijn in Zweden semihotels, met vaak zeer betaalbare familiekamers.
Nederlanders en Belgen Stel je prijs op Nederlandssprekende gastheren en -vrouwen op je overnachtingsadres, dan hoef je steeds minder ver te zoeken. Nederlanders vinden Zweden zó aantrekkelijk, dat er jaarlijks 900 tot 1500 een verblijfsvergunning aanvragen. Een aantal van hen zoekt in het toerisme een bron van inkomsten. De groene, heuvelachtige regio Värmland (aan de grens met Noorwegen) wist de laatste jaren veel Nederlanders aan te trekken. Maar in de regio Uppsala / Gävle – ten noorden van Stockholm – is ook een redelijk aantal Nederlanders neergestreken. De relatief lage prijs voor koophuizen, de ruimte en de nabijheid van een internationaal vliegveld met directe verbinding naar Europese bestemmingen zijn vaak doorslaggevend. Zelfs op het zuidelijke eiland Öland – voor reizigers een uithoek – loop je een verhoogde kans om geëmigreerde Nederlanders tegen het lijf te lopen. Belgen zijn er beduidend minder: de Zweedse ambassade in Brussel kreeg in 2007 ongeveer 400 verzoeken voor een verblijfsvergunning.
Zw eden
12
Leeswijzer Wereldwijzer Zweden De plaatsnamen en locatienamen in deze reisgids zijn in het Zweeds, omdat ze zo ook op de bewegwijzeringsborden staan en door de Zweden worden uitgesproken. Gotenburg heet in Wereldwijzer Zweden Göteborg (spreek uit: jeutebo(r)j). Kopenhagen wordt in zijn eigen hoofdstuk volgens de Deense spelling København weergegeven.
Doorlees online: www.wereldwijzerzweden.net Als alle verzamelde informatie in dit gedrukte boekwerk stond, had je een pil van bijna 1000 pagina’s moeten meeslepen op reis. Daarom zie je regelmatig een verwijziging naar de website www.wereldwijzerÂ� zweden.net. Je vindt daar onder meer een uitgebreide selectie van overnachtingslocaties, uitgebreide route-informatie en een overzicht van de openbaar-vervoerverbindingen en de speciaal door Wereldwijzer uitgezette toertochten in het land. Mocht je de informatie mee willen nemen op reis, dan kun je ze eenvoudig zelf in PDF-vorm downloaden.
Regio’s Wie Zweden ontdekt, zal het land en de afzonderlijke regio’s doorgaans via een van de steden – of het nabijgelegen vliegveld/zeehaven – binnenkomen. Deze reisgids houdt daar rekening mee. De hoofdstukken beginnen met de belangrijkste ‘toegangspoorten’ tot een bepaalde regio. Die regio’s houden in deze gids niet op bij gemeenteof provinciegrens, maar lopen langs een natuurlijker, landschappelijke afbakening. Wegen stoppen niet bij de grens en zo zal ook de reiziger niet stoppen. Bezoekers van Zweeds Lappland komen bijvoorbeeld per trein of auto gemakkelijk in het Noorse Narvik (eindstation vanuit Stockholm) of zelfs de Lofoten. Kopenhagen en Helsingør zijn logische stopplaatsen of uitstapjes en vind je daarom ook in deze gids. Ook aan zulke logische ‘doorstapjes’ besteedt Wereldwijzer Zweden aandacht.
Välkommen till Sverige, Marcel Burger
Inle id in g
13
N ▲ Noordkaap
Barentszzee Murmansk
Tromsø
ATLANTISCHE OCEAAN
●
●
RUSLAND
Narvik ●
●
Kiruna
ci rk el
Go
GE WE OR
Norrland
Sundsvall
Tampere ●
Botn
●
ische
F I NLAND
NO
Trondheim ●
Bergen ●
●
● Stockholm
Vänern
a Sk
ge
rr
Göteborg ●
Saaremaa
Riga
Gotland
Götaland
●
LETLAND Öland
● Malmö
Oostzee
LI TOUWEN Vilnius ●
Rusland
Bornholm (Den.)
●
WITRUSLAND
Gdansk
Hamburg
Amsterdam
●
Berlijn
●
NEDERLAND Antwerpen BELGIË
Tallinn ESTLAND
Hiiumaa
'
Noordzee
Go se Fin ●
Vättern
Kattegat
DENEMARKEN Kopenhagen ●
Turku Helsinki ● ● lf
Åland
ZWEDEN
Oslo
ak
● Oulu
lf
N
Luleå ●
RUSLAND
N oo rd po ol
POLEN
●
DUITSLAND
LUXEMBURG
0
250
500 km
zweden, ligging in Noord-Europa
Zw eden
14
100
0
E6
200 km
N ▲
E10
Narvik ●
Svolvær
●
Karesuando
●
Abisko
●
Sørvågen ●
E10
Kiruna ●
●
Nikkaluokta
E6
●
Bodø
● Porjus
●
E10
Jokkmokk ● Jäkkvik ●
Arjeplog
Ammarnäs Västansjö ●
Sorsele
●
Rovaniemi
Kåbdalis ●
Oulu ●
● Piteå
Jörn
● Storuman
Saxnäs
●
Övertorneå ●
●
●
E12
E4
●
●
Skellefteå
E75
●Vilhelmina ● Lycksele
Fågelberget ● Dorotea ●
E6
E12
Åsele
●
● ●
Funäsdalen
●
●Åsarna
●
●
●
● Ånge
Timrå
●
Ljusdal ●
● Särna
NOORWEGEN ● Lillehammer
Hamar ●
●
● Mora ●
Malung
Botnische Golf
E6
Stöllet
Oslo
●
●
Torsby
●
E4
Tampere ●
(Bottenhavet) Pori ●
● Söderhamn E12
●Rättvik ●
●
Kongsvinger
●
Orsa
E12
Hudiksvall ●
Bollnäs
Sälen
● Härnösand
●
● Sundsvall
Sveg ●
●Vaasa
Kramfors ●
Vemdalen Idre
FINLAND
Holmsund
E4
● Örnsköldsvik
Sollefteå
E14
Røros
E6
●
Östersund ●
●
●
● Junsele
Hammerdal
Åre Järpen ●
Storlien
Kokkola
Vännäs ● ● Umeå
Strömsund ● Trondheim ● E14
E75
Tornio Töre ●● Boden ● Haparanda Älvsbyn ● ● Arvidsjaur ● Luleå
●
●
● Kolari
●
Kvikkjokk
Mosjøen ●
Pajala ●
Gällivare
●
AT L A N T I S C H E OCEAAN
● Kittilä
Svappavaara
Leksand
Falun ●
● Vansbro Borlänge
● Uddeholm Ludvika Sunne ● ● ● Filipstad Arvika ●
Avesta ●
●Gävle
Åland
Östhammar ●
(Ahvenanmaa) ● Mariehamn/
Turku ●
Helsinki ●
lf Go
Uppsala Maarianhamina se Sala ● Norrtälje ● Fin ● ● Enköping Västerås Tallin ● ● E18 E18 Köping ● ● Karlstad Eskilstuna ● Moss Årjång Kil ● Karlskoga ● ● E67 ● ● ● Stockholm ● ● Örebro Grums Halden ● Hiiumaa Kristinehamn ● ● Katrineholm E4 Södertälje ● ESTLAND ● Kumla ● Strömstad ● Nynäshamn E20 Nyköping ● Askersund Mellerud Mariestad ● ● ● ● Oxelösund Motala Saaremaa Lidköping ● Norrköping Vänersborg ● Vadstena ● ● Uddevalla ● ● Skara ● ● Linköping ● Skövde ● Trollhättan● Mjölby ● Stenungsund ● E22 ● Falköping ●Tranås Fårösund Vårgårda Golf van Västervik ● Jönköping ● ● Göteborg ● ● Visby ● Riga Eksjö ● ● ● Vimmerby Borås Frederikshavn Ventspils ● Nässjö ● ● ● Kungsbacka Hemse Oskarshamn E4 Vetlanda Riga ● ● Gotland ● E6 Gislaved ● Värnamo ● Burgsvik ● Aalborg Varberg ● LETLAND Falkenberg Alvesta ●Lenhovda ● ● Kattegat ● ● Borgholm Ljungby● Växjö Kalmar ● ● Färjestaden Halmstad ● Liepaja ● DENEMARKEN E20 ● Markaryd Öland E22 Ängelholm ● Hässleholm Karlshamn ● Århus Helsingborg ● ● ● Karlskrona Helsingør ● ● ● (Östersjön) LITOUWEN Hörby Kristianstad E6 Klaipeda ● ● Kopenhagen ●Lund ● ●Malmö ● Simrishamn Odense E20 ● ● Trelleborg ● Ystad
Sk
ag
er
ra
k
●
OOSTZEE
zweden, algemeen
15
Achtergronden
Zweden in vogelvlucht Zweden leren kennen is het maken van keuzes, want alleen als je er gaat wonen heb je enige kans een land tot in de details te ontdekken. Wereldwijzer Zweden helpt je met tijdsbegrensde reisideeën voor een snelle verkenning of ter inspiratie. Check de details (richttijden, reistijden en planning) van onderbeschreven triptips online op www.wereldwijzer zweden.net/triptips/
City Life
Stockholm in 24 uur | Reistijd in juni, juli of augustus (evt. mei of september); voor een lange stapavond reizen op vrijdag. Zien & doen: stadswandeling NorrÂ� malm, koffie/thee op Drottninggatan, stadswandeling Gamla Stan, wisseling van de wacht bij het koninklijk paleis, lunchen in het oude stadshart, shoppen in het vooraanstaande warenhuis Nordiska Kompaniet, ontdek alles over het zeilschip Vasa, schiet je de lucht in in Grönalund Tivoli of bezoek het openluchtmuseum Skansen, vaar naar de zuidelijke binnenstad om te eten en/of te stappen en dans tot in de vroege uren. Göteborg
in feestbeesten
48 uur voor | Reistijd op een
Kerstshoppen in de Sergelgatan in
woensdag in juli. het centrum van Stockholm Zien & doen: Amusementspark Liseberg, stappen in Göteborg, stadswandeling en/of museabezoek, een danscruise vanuit het centrum naar de archipel, shoppen Göteborg in 48 uur, relaxed en cultureel | Reistijd van mei tot en met september Zien & doen: eten en stadswandeling in de binnenstad, bioscoop, varen over de rivier Götälven, museumbezoek, ontdek het zuiden van het centrum, opera, shoppen
ac ht ergr on den
16
Roadtrip Zelf met de auto of motor naar Zweden? Kiezen is lastig en daarom enkele tijdsbegrensde tips.
Westkust (1
week) | Kopenhagen of Malmö of Lund, de schiereilanden Orust of Tjörn of Göteborg of de kust van Bohuslän of Oslo, Helsingborg en Helsingør. Van kust naar kust (2 weken) | Overnachten in Kopenhagen of Malmö, ontdek Göteborg, bezoek het filmwalhalla Trollhättan en een van de mooiste kastelen bij Lidköping, reis langs de grote meren. Daarna kiezen tussen noord of zuid. Noord: ontdek Örebro en de kopermijnen van Falun, zie Uppsala en ontdek pittoreske fabrieksdorpjes, bezoek de archipel van Stockholm en slaap in Malmö. Zuid: ontdek de oostkust van Vättern, Linköping en Söderköping, bezoek de S:t Anna Skärgard, zie Stockholm, ontdek Lund of het nabijgelegen natuurgebied en Lövstabruks Herrgård in de Vallonbruk/ Roslagenregio van Uppland maak kennis met Kopenhagen.
Fly-drive (Fly-Openbaar vervoer) Door te vliegen naar Zweden spaar je al gauw vier reisdagen uit en het geeft je mogelijkheden om in korte tijd dieper het land in te trekken. Vanaf het vliegveld reis je bij voorkeur met een huurauto. Doe je de reis in Zweden met het openbaar vervoer, houd dan rekening met één of twee dagen extra per Wereldwijzer-reisidee.
Stockholm-Grövelsjön (10 dagen met huurauto) | Zie Uppsala, de kopermijnen van Falun, het Siljanmeer, de bergen van Grövelsjön en Idre, het meer Mälaren en Stockholm. Stockholm-Höga Kusten (9 dagen met huurauto) | Ontdek Gävle en Härnösand, de Höga Kusten en Örnsköldsvik, Sundsvall of Hudiksvall en Stockholm. S tockholm -L uleå -L ofoten (Noorwegen) (13 dagen met wisselend vervoer) | Ontdek Luleå, Haparanda, de grensrivier met Finland, Abisko Nationalpark, Narvik (Noorwegen) en per boot of bus Svolvær op de Lofoten (Noorwegen), ontdek Kiruna en Stockholm. Fiets bij de opera in Stockholm
zweden i n vo gelvl uch t
Fietsvakanties | Voor fietsvakanties kun je het beste in Skåne, rond het Göta Kanal en de handelssteden van Östergötland, rond het Siljanmeer en in Uppland zijn. De eilanden Gotland en Öland zijn eveneens bekende fietsgebieden. Wereldwijzer Zweden tipt je in vrijwel ieder hoofdstuk over fietsroutes in de buurt van je verblijfplaats. Wandelvakanties | Bijna iedere regio heeft verscheidene goede wandelroutes door een natuurgebied. Iedere provincie heeft bovendien zijn eigen leden: een wandeltocht van vaak honderden kilometers dwars door de regio. De meest indrukwekkende wandelroutes vind je in de bergen, met het gebied rond Grövelsjön en Idre, Härjedalen en Jämtland en Abisko Naturreservat als erg fraaie bestemmingen. Informeer bij de toeristeninformatiebureaus in de desbetreffende regio’s naar details over de verschillende routes. Wintersportvakantie | Skiën in Zweden kan in het uiterste noorden (Riksgränsen) vaak nog tot in juni, maar Zweden heeft een aantal andere interessante wintersportgebieden dichter bij Stockholm. Gelet op de noodzaak van stevige winterbanden (verplicht!) is het af te raden met eigen vervoer vanuit Nederland of België naar de wintersportgebieden te gaan. Ben je zeer ervaren met het rijden in sneeuw en in ijskoude condities, dan kun je natuurlijk altijd een huurauto boeken op het vliegveld, maar er is doorgaans goed openbaar vervoer naar de wintersportgebieden. De reistijd is sterk afhankelijk van de weers- en wegcondities. Watersportvakantie | Waar mogelijk tipt Wereldwijzer Zweden je per regio of bestemming over de watersportmogelijkheden in de buurt, inclusief adressen waar je kajaks, kano’s of boten kunt huren.
Skiën in Kopperåsen (Björkliden) in Lappland (Foto: www.imagebank.sweden.se © Henrik Trygg / Swedish Travel & Tourism Council)
17
ac ht ergr on den
18
Klimaat Zweden kent warme zomers en – afhankelijk van de regio – bitterkoude winters. Tot aan Uppsala kun je het weer ongeveer vergelijken met dat van de rest van West-Europa, want ook Zweden deelt in de warme golfstroom die vanuit de Golf van Mexico Europa er relatief warm bij laat zitten. Desondanks kan het, ook in bijvoorbeeld Stockholm, in de winter koud zijn: -15 graden Celsius om 12 uur ‘s middags is geen uitzondering in januari of februari. Met zoveel water en open plekken met regelmatig een straffe wind voelt het in de hoofdstad dan extra koud aan. Daar waar de ‘bult’ met Stockholm circa 200 km ten noorden van de stad op de kaart overgaat in een lange bijna rechte kustlijn begint officieel Norrland. Dit is de grootste regio van Zweden en vanaf daar wordt het doorgaans alleen maar kouder. Doordat de lucht droger is dan in Nederland of België is -10 graden hier meestal aangenamer, dan -5 in de Benelux.
Stand van de zon zorgt voor apart fotografisch licht en mooie luchten, zoals hier tijdens de oktoberschemering in Gävle
kli m aat
Extreme omstandigheden Wees bedacht op soms extreme weersomstandigheden in het hele land. Notoir is het begin van de winter van 1998, toen in Gävle in één dag de sneeuw lokaal tot boven de meter uitstak en mensen massaal vast kwamen te zitten. Gävle is de stad die precies daar ligt waar de ‘bult’ van Stockholm/Uppland ophoudt en geldt als de grensstad tussen Zuid- en Noord-Zweden. Echter, niet alle winters zijn streng. Neem wederom Gävle. In 2005/2006 lag er van oktober tot in april sneeuw, maar in 2006/2007 bleef het, op een lang weekend begin oktober na, tot in januari sneeuwvrij. De laatste sneeuwbui viel toen de eerste week van mei. Winter 2007/2008 was er eigenlijk alleen rond het Paasweekeinde, toen er plaatselijk tussen de 20 en 30 centimeter viel.
Bergen Trek je de bergen in, dan kan het weer tijdens de tocht snel omslaan en vooral wandelaars of fietsers dienen altijd – ook in midzomer – extra beschermende kleding mee te nemen voor trektochten door bergachtig gebied. Het hogergelegen Zweden vind je vooral langs de gehele grens met Noorwegen.
Temperaturen Koude winters De meest harde condities kom je tegen in het uiterste noorden van het land, waar 15 procent in de Poolcirkel ligt. Vaak kun je daar tot in juni nog skiën, met Riksgränsen als bekendste wintersportdorp. Het kouderecord staat op -53 graden Celsius in Malgovik (Laxbäcken) op 2 februari 1966. Bij die temperatuur kun je warme, drinkbare koffie in de lucht gooien en zie je de druppels als ijskristallen de grond raken. Gemotoriseerd vervoer is moeilijk aan de praat te krijgen als het niet is voorverwarmd. Daarom moeten alle auto’s die in Zweden nieuw worden aangekocht al decennia standaard een stopcontact bij de motor hebben, zodat de paardenkrachten – eenmaal verbonden met het stroomnet – zich alvast kunnen opwarmen. Daarom zie je op veel parkeerterreinen lage paaltjes met kleine kastjes: dat zijn stopcontacten.
Warme zomers De zomers kunnen, zeker in het zuiden, erg warm zijn. Doorgaans staat er in veel delen van het land een wat afkoelende bries, waardoor 30 graden in Zweden minder beklemmend is, dan 30 graden aan de Noordzeekust. Op 9 juli 1933 en 29 juni 1947 is in Ultana respectievelijk Målilla de hoogste temperatuur van 38 graden gemeten.
19
ac ht ergr on den
20
Zonlicht Midzomernacht Bezoek je Zweden in de zomer dan kun je genieten van het lange licht, vanwege de stand van de aarde ten opzichte van de zon. In Gävle – de stad halverwege het land – blijft er in juni en begin juli altijd een oranje gloed te zien als zon verstoppertje speelt achter de horizon. Tegen middernacht is het relatief donker, maar vanaf circa 1 uur ‘s nachts wordt het weer lichter. In de Poolcirkel blijft het gedurende de zomermaanden permanent licht, met het hoogtepunt op midzomernacht dat wisselend op 21, 22 of 23 juni valt.
Donkerteperiode Daar staat tegenover dat de winters grauw en grijs kunnen zijn in Zweden, zeker als er geen sneeuw ligt die het weinige licht nog kan weerkaatsen. In Gävle houdt de schemering tegen de Kerst rond 10 uur op en begint ze rond 2 uur ‘s middags weer. Ruim een uur later is het goed donker. Is het dan ook nog eens de gehele dag bewolkt, dan houdt de schemering beneden op de grond aan. Die donkerteperiode wordt hoe noordelijker hoe erger. In Kiruna zien de bewoners rond de jaarwisseling geen daglicht. Naar het zuiden wordt het uiteraard lichter, maar ook in Stockholm is het snel donker.
Weerprognoses online vormen een handig hulpmiddel
kli m aat
Kleurenfoto’s De aparte stand van de zon op de aarde heeft voor fotografen én agrariërs juist positieve gevolgen in de zomer. Het licht kan van lente tot herfst erg mooi zijn, dat tot uiting komt in de kleuren van je foto’s. Die zijn anders dan in Nederland of België. Ook de land- en tuinbouw profiteren van de midzomerzon. Op de ZweedsFinse grens is een belangrijk tuinbouwgebied, dat onder fijnproevers bekend staat om de speciale smaak van bijvoorbeeld zomerkomkommers en -tomaten.
Weerupdates Plan je een lastminute naar Zweden of heb je gemakkelijk toegang tot internet gedurende je reis, dan kun je de route laten afhangen van waar het mooie weer wordt verwacht. www.smhi.se
| De Zweedse meteorologische dienst SMHI heeft niet alleen een overzichtskaart met de weerprognoses en waarschuwingen, je kunt er ook satellietbeelden en een buienradar van heel Scandinavïe vinden. De site is in het Zweeds en Engels en heeft voor land-, berg-, kusten zeeweer aparte informatie.
http://dutch.wunderground.com/global/SN.html
| Bijna realtime de exacte metingen en weerprognoses bij de weerstations in het hele land (en de rest van de wereld). Wil je weten hoe warm of koud het nu is op je bestemming zonder daarvoor je hand uit het raam te steken, kijk dan hier. Let op: veel weerstations staan op de vliegvelden, die soms wel 10 km van een stad kunnen liggen.
Check Advies: Check zeker in bergachtig gebied ook in de zomer eerst de prognoses voor je eropuit trekt. Check in de late herfst, winter en vroege lente in het gehele land de voorspellingen, omdat de weerscondities ook voor automobilisten en motorrijders soms verraderlijk kunnen zijn. Zo is opvriezende stuifsneeuw een bekende gladheidsveroorzaker. Waarschuwing voor automobilisten: ga je met eigen vervoer naar Zweden, bedenk dan dat een groot deel van het jaar winterbanden verplicht zijn.
21
ac ht ergr on den
22
100
0
Pältsa ▲ 1518 m
200 km
Mu
AT L A N T I S C H E OCEAAN
v
älv
lv
●
Luleå
Sk
Storuman
1589 m ▲
U
eä
eft
eä
● Skellefteå Bjuröklubb
●
erm
●
Umeå
anä
Strömsund
Ång
Kallsjö Åreskutan ▲ 1420 m Sylarna ▲ Storsjö ● Östersund 1766 m 1582 m ▲
lv
lv
lv
1193 m ▲
m
ell
L ju n g
Haparanda
●
●Arvidsjaur
1703 m ▲
Kvarken
Örnsköldsvik ●
FINLAND
Sundsvall
an ●
Botnische Golf
L ju s
Ös rd
nan
te al
NOORWEGEN
leä
Pit eäl v Storavan
Hornavan
ne
Lu
▲ 1764 m
r To
1599 m ▲
N ▲
K al ix äl
on ioä lv Abisko N.P. Torneträsk Kebnekajse Kiruna ▲ To ● 2123 m rne Rago älv Stora-Sjöfallets N.P. N.P. ▲ 2090 m Sarek Gällivare 1914 m ▲ ● N.P. Muddus N.P.
äl
● Söderhamn
v
Siljan ● Gävle
Falun al D
ds
Västerås ● Mälaren Örebro ● Stockholm ● Hjälmaren
●
Nyköping Gotska Sandön
tte
● Linköping
Gö
Vä
ta
ag Sk
Göteborg ●
●
Oskarshamn ●
● Lagan
LETLAND Kalmar ●
Öland
So
nt
Karlskrona OOSTZEE Helsingborg ● Kalmar● ● DENEMARKEN Kristianstad sund Kopenhagen ● Hanöbukt ● Malmö
Zweden, fysisch
Saaremaa
Gotland
Växjö Halmstad
ESTLAND
Golf van Riga
Visby ●
Jönköping ●
Anholt
lf
Fårö
Laesø
Kattegat
Hiiumaa
o eG
●
rn
err
ak
Vänern
s Fin
ep
●
di
Uppsala Karlstad
Grenen
an
älv
äl
v
ar
Oslo ●
Åland Ål
Kl
●
Bornholm (Den.)
LITOUWEN
23
Landschap Van lichtglooiend in het zuiden, tot met sneeuw bedekte bergtoppen in het noordwesten: Zweden kent een zeer gevarieerd landschap met veel verrassingen. Een ding overheerst echter sterk: bos, honderden kilometers bos.
Bergpartijen Zwedens meest indrukwekkende bergpartijen liggen daar waar het buurland misschien nog wel imposanter in is: bij de grens met Noorwegen met de 2111 m hoge Kebnekaise als topper. Laat je niet beperken door de landsgrens in het ontdekken van reliëf, want je zou daardoor net een mooi vergezicht of een avontuur kunnen missen.
Zandstranden
Wilde rivieren, bossen en bergen in
De zuidkust – van Varberg bij het uiterste noorden, hier in Abisko Göteborg in het westen tot bij Naturreservat Kalmar in het oosten – is hét zomerparadijs met witte zandstranden. Bij Kalmar ligt het eiland Öland, de Zweedse rivièra waar zelfs de koninklijke familie een zomerhuis heeft. Gotland is het grootste Zweedse eiland en ligt midden in de Oostzee op ongeveer 3 uur varen met een veerboot uit Nynäshamn bij Stockholm of Oskarshamn.
Scherenkust Nagenoeg langs de hele kust liggen rotsige eilanden, maar de archipel bij Stockholm, de scherenkust bij het zuidelijker Söderköping en de kust van Bohuslän (tussen Göteborg en Noorwegen) staan bekend om hun grote schoonheid en het plezier voor watersporters en -recreanten.
Höga Kusten Höga Kusten (zie pag. 481) is misschien wel de meest indrukwekkende kust die het niet moet hebben van alleen een archipel. De kuststrook tussen Härnösand en Örnskoldsvik is 142.500 hectare groot (met 80.000 hectare water) en kenmerkt zich door heuvels die binnen een paar kilometer tot 350 meter hoog reiken, gecomplementeerd met een set meren, inhammen en eilanden. Dit kustgebied is sinds 2000 UNESCO-werelderfgoed.
ac ht ergr on den
24
Na het terugtrekken van bevroren water tijdens de laatste IJstijd 9600 jaar geleden veerde het land hier op en dat gaat tot de dag van vandaag met gemiddeld een meter per eeuw door. Nergens ter wereld is er zo’n tegenreactie op het ijs waargenomen. In 2006 breidde de UNESCO dit gebied uit met de Kvarken Archipel in Finland, dat tegenover Höga Kusten ligt.
Meren en rivieren Finland heeft de naam, maar met 96.000 grotere meren is ook Zweden een waterrijk gebied. De meren Vänern en Vättern in het zuiden zijn feitelijk binnenzeeën. Het Mälaren tussen Stockholm en Örebro is de derde in grootte, maar Siljan in centraal Zweden – dat is ontstaan door een meteorietinslag – is bij de meeste mensen bekender. In het noorden van Norrland vind je voorts waterstromen die niet of nauwelijks door de mens zijn verlegd. De Vindelälven van Ammarnäs naar Umeå of de Stora Luleälven zijn zulke wilde rivieren.
Oppervlakte De totale oppervlakte van Zweden is 449.964 km2. Dat is bijna 11 keer de omvang van Nederland of bijna 15 keer België. Met ongeveer 1600 km land van zuid naar noord en 500 km van west naar oost is Zweden Europa’s zesde land in oppervlakte, na Rusland, Turkije, Ukraïne, Frankrijk en Spanje. Daarentegen wonen er slechts 9,1 miljoen mensen, waarvan tweederde in de onderste helft.
Landschappelijke indeling Landschappelijk is Zweden in drie stukken op te delen: Götaland in het zuiden dat bij de twee grootste meren overgaat in Svealand. Trek vervolgens een denkbeeldige lijn vanaf Gävle (na de bult van Stockholm en Uppland) richting Trondheim en je hebt ongeveer het begin van Norrland te pakken, dat ruim de helft van Zweden beslaat. In de praktijk merk je van de landschapsgrenzen niet direct iets. Dat je een van de 25 historische subregio’s bent gepasseerd zie je vooral aan de toeristische promotie die ze maken. Het kan wat verwarrend zijn met de 21 provincies die uitmaken wie je als regionale openbaar vervoerder, ziekenbroeder of museumwachter hebt. De Wereldwijzer Zweden houdt landschappelijke grenzen zoveel mogelijk aan, omdat die tijdens het zien van land en volk van doorslaggevende invloed zijn. Zo heb je tijdens een bezoek aan het meer Vättern er geen boodschap aan dat de watermassa in vier provincies ligt, maar wel dat je moet omrijden om aan de andere kant te komen.
25
Geschiedenis: van Viking tot Amerikaan Ruige Vikingmannen is waar de ‘moderne’ geschiedenis mee begint. Mannen met helmen met horentjes die huishielden in Europa, zo is het beeld.
Vikingtijd Maar de strijders die met hun vrouwen en kinderen leven bij de zee (Vik is Zweeds voor baai) hebben het bedrijven van de handel en landbouw hoger in het vaandel, dan het in dronken, wilde en genadeloze toestand uitmoorden van buurvolken zoals de hoofdmoot van de overlevering vertelt. Al zijn er zeker Vikingtochten die het leegroven van andere gebieden – vooral aan de kust voor een snelle terugtocht – als doel hebben. Wat dat betreft zal er in de eeuwen daarna niet veel veranderen. Het hoogtepunt van de Vikingtijd is tussen 750 en 1050 na het begin van de huidige westerse jaartelling. Uit die tijd stamt het Valhalla (spreek
Foteviken in zuidwest-Skåne is de laatste ‘Viking-nederzetting’ van Zweden (Foto: Manuel Velasco)
ac ht ergr on den
26
uit: Walhalla): letterlijk een grote ommuurde zaal. Zij die sneuvelen in de strijd worden door Walkuren – mooie gevleugelde vrouwen – in dit rijk van de godin Odin gebracht, dat in Asgård (het godenrijk) zou moeten liggen. Daarvandaan kunnnen de krijgers de strijd iedere dag voortzetten. In werkelijkheid zetten de Vikingen die in het latere Denemarken en Noorwegen wonen vooral koers naar het latere Nederland, Duitsland, Polen en Groot-Brittannië. De Vikingen in het latere Zweden trekken oost- en zuidwaarts, naar Rusland, naar Byzantium (het latere Turkije) en komen tot aan Bagdad. Het eiland Gotland is een van hun steunpunten en volgens archeologen vertellen de runenstenen van een heftige handel met Zuidoost-Europa. Birka – een dorp op een eiland in het meer Mälaren bij Stockholm – staat in Zweden bekend als een van de authentieke herkomstplekken van de Vikingexpedities. Volgens een theorie zou Rusland zelfs zijn naam hebben te danken aan een Viking met de naam Rus. Het is in ieder geval bekend dat de Vikingen neerstreken in de latere stad Novgorod en het Holmgård noemden.
Stormännen Na de Vikingen krijgen de families van vooraanstaande mannen (Stormännen) het voor het zeggen, met de Stenkil-familie uit Västergötland in eerste instantie als machtigste. Ze kiezen een koning uit hun midden, maar die kan noch veel macht uitoefenen, noch zijn titel overdragen aan zijn zoon (of dochter). De Stormännen zijn eenvoudig te machtig, maar ook te verdeeld. Na de Stenkil-familie vechten de families Erik uit Västergötland en Sverker uit Östergötland om de macht. Maar als Birger Magnusson in 1248 onder koning Erik Eriksson rijksgraaf (riksjarl) wordt, zal hij onder de naam Birger Jarl tot 1266 feitelijk regent zijn over het land. Hij wordt bovendien gezien als de stichter van Stockholm, dat in 1252 stadsrechten krijgt. In 1350 zijn de adelijke families erg geïrriteerd over hun koning, Magnus Eriksson, die probeert meer voor het zeggen te krijgen. Bovendien lijdt Zweden onder de pest. De koning moet het veld ruimen. Hij wordt daartoe min of meer gedwongen doordat het Duitse hertogdom Mecklenburg troepen stuurt om de opstand tegen de koning te ondersteunen. De adel kiest Albert von Mecklenburg – zoon van de hertog – vervolgens tot hun koning. Onder meer zijn grove manier van het innen van belastingen – die deels hun weg vinden naar Mecklenburg – staat de Stormännen niet aan. Opnieuw een koning opzij zetten, is niet zo gemakkelijk. De adel probeert met succes hulp te krijgen van Margareta, koningin van de Denen en van de Noren, en Albert wordt bij Fallköping verslagen.
Unie van Kalmar De Unie van Kalmar tussen Zweden, Noorwegen en Denemarken ontstaat snel daarna en de statuten bepalen dat een Deen op de troon mag, maar dat de Zweden in eigen land regeren.
geschiedenis: van viking tot amerikaan
De Unie moet het van oorsprong Duitse Hanzeverbond het hoofd kunnen bieden. Die samenwerking is dan al lang geen Duitse aangelegenheid meer. De Belgische steden Brugge en Dinant doen mee, evenals veel Nederlandse steden met de IJsselgemeenten Kampen, Deventer en Zutphen wellicht als bekendste. Maar bijvoorbeeld ook Groningen en Arnhem doen zaken met het Hanzeverbond.
Bloedbad van Stockholm Margareta’s neef Erik av Pommern is niet zo coulant en het dondert weer snel tussen adel en koning. Ook de onvrede over de Unie groeit. Als Kristian II op de troon zit, wordt de machtige Sten Sture junior door de adel in 1512 gekozen als regent, maar de Deense koning grijpt in. Tijdens het Bloedbad van Stockholm op 8 en 9 november 1520 worden hij en tachtig medestanders door Deense troepen vermoord.
Gustav Vasa Onder de doden zijn Erik Johansson (Vasa) en twee van zijn zwagers. Zijn zoon Gustav Vasa is op dat moment in Mariefred om bij de aartsbisschop om advies te vragen. De Denen weten dat niet en houden een klopjacht door het hele land. Gustav Vasa vlucht naar Dalarna, dan het soort Wilde Westen van Zweden, waar bijna iedereen een wapen heeft. Daar een opstand tegen de Denen beginnen, is natuurlijk erg lonend. Vasa leurt in Rankhyttan, Ornäs, Svärdsjö, Isla, Marnäs, Rättvik, Mora, Utmeland en Sälen en valt volgens de overlevering een paar keer bijna in Deense handen. De vooral agrarische gemeenschappen hebben echter geen zin in gedoe en de leeftijd van de dan 24-jarige Gustav Vasa zal hem niet veel hebben geholpen. Teleurgesteld gaat Vasa op weg naar Noorwegen. Als het nieuws van het Bloedbad van Stockholm eindelijk in volle ‘glorie’ via andere kanalen Mora bereikt, zijn de mannen daar des duivels. Ze sturen twee skiërs achter Vasa aan en die weten hem bij Sälen te onderscheppen. Terug in Mora roepen de vooraanstaande mannen Vasa uit tot Hoofdman van Dalarna en het Zweedse rijk. De opstand tegen de Deense koning Kristian II is een feit. Slecht uitgerust weten de strijders van Vasa Kopparbergs Gruva (mijn) en Västerås in te nemen, waarna heel Dalarna, Gästrikland, Västmanland en Närke volgen. Een bestorming van Stockholm lijkt echter te riskant. Ieder jaar wordt de skitocht van de redder van het vaderland Gustav Vasa in maart herdacht met de Vasaloppet. In 2007 startten 14.000 deelnemers (inclusief 350 professionals) voor de 90 km lange route dwars door de bossen van Sälen naar Mora, met als recordtijd 3:38:57 in 1998 door Peter Göransson uit Åsarna. De Vasaloppet vormt het hoogtepunt van een feestweek in Dalarna.
27
ac ht ergr on den
28
Op 6 juni 1523 wordt Vasa wel alvast in de Rijksdag in Strängnäs bij Stockholm tot koning van de Zweden gekroond, maar pas met Midsommarafton op 23 juni weet hij met een boot in het centrum te komen en is de Deense koning definitief het gezag over Stockholm kwijt. De Denen heersen dan nog wel over een groot deel van het zuiden van Zweden en proberen nog zeker een eeuw hun macht terug te krijgen. De kroning van Vasa is nog ieder jaar dé nationale feestdag van Zweden.
Ingrijpende veranderingen Koning Vasa voert ingrijpende veranderingen door. Allereerst gaat het belastingstelsel op de schop. Niet langer is een boerderijgroep of dorp belastingplichtig, maar ieder bedrijf zelf. Natuurlijk komen boeren hier tegen in opstand, maar Vasa maakt ze een kopje kleiner. De tweede aanpassing is de reformatie van de kerk. Niet de paus of een andere geestelijke heeft het voor het zeggen. De koning is in het vervolg leider van de Zweedse kerk, waarmee Vasa controle krijgt over bijna het gehele, strenggelovige Zweedse volk. Dat moet vervolgens meer lijden, omdat met het invoeren van een centraal gestuurde religie de abdijen hun deuren sluiten en juist zij zorgden voor medische hulp en onderwijs. Vasa denkt van alles verstand te hebben en tot op het niveau van boeren ontvangen onderdanen brieven met ‘aanbevelingen’ van hoe ze hun werk moeten doen. Tot aan zijn dood op 29 september 1560 door een besmettelijke ziekte (mogelijk cholera of tyfus) regeert Gustav Vasta met ijzeren hand. Hij ligt begraven in de Domkyrka (domkerk) van Uppsala. Zweden bestaat dan uit het land uit begin 21e eeuw minus de provincies Blekinge, Skåne, Halland, Bohuslän en Jämtland, maar bijna heel Finland en enkele delen van Noord-Noorwegen zijn Zweeds. In Europa is Zweden onder Vasa’s eigenzinnige bestuur geïsoleerd geraakt.
Broers Gustav Vasa maakte van het koningschap een erfgoed, maar zijn zonen kunnen het maar niet eens worden over wie de baas is. De oudste, Erik XIV regeert acht jaar. Na drie politieke moorden in Uppsala Slott, die de paranoïde Erik XIV laat uitvoeren, wordt hij door Johan III in Örbyhus Slott gevangengezet. Hij vergiftigt zijn broer met ‘stevige’ erwtensoep. De broers hebben het druk, want ze bestrijden niet alleen elkaar, maar ook de Denen die tijdens de zevenjarige oorlog van 1563 tot 1570 tevergeefs proberen hun verloren territorium terug te krijgen. Onder Erik XIV knokken Zweedse troepen tegen het vorstendom Lübeck en Polen. Johan III sluit vrede met hen, om vervolgens een oorlog tegen Rusland te starten, Finland te consolideren als Zweeds grondgebied en Navra in het latere Estland in 1581 in te nemen.
Karl IX Als Johan III in 1592 overlijdt, breken er al snel meningsverschillen uit tussen Vasa’s derde zoon Karl – hertog – en de nieuwe koning Sigismund,
geschiedenis: van viking tot amerikaan
zoon van Johan III. Sigismund is al koning van Polen en bovenal katholiek. Het lukt Karl om met behulp van de geestelijken Sigismund via de Synode van Uppsala in 1593 te dwingen Zweden als protestantse staat te erkennen. Als hertog ondermijnt Karl IX de koning. Hij probeert de gouverneur van Finland aan zijn zijde te krijgen, met een burgeroorlog als gevolg. De twist eindigt in februari 1600 als de Rijksdag in Linköping besluit dat Sigismund afstand doet van de Zweedse troon en Karl IX wordt aangesteld als leider van het land, met in 1607 zijn kroning. Karl IX heeft het moeilijk. Hij is geen groot militair strateeg, terwijl de oorlogen met Rusland en Polen zijn continue aandacht vergen. In een poging Noors Lappland in te nemen, raakt hij in gevecht met Denemarken.
Rijkdom en macht Als zijn zoon Gustav II Adolf na Karl IX’s dood in 1611 de troon bestijgt, brengt hij Zweden in de jaren erna veel rijkdom en macht. Göteborg wordt door hem gesticht in 1619 en met Hollandse hulp aangelegd. In de eeuwen daarna zal het de tweede stad van Zweden en een vooraanstaand economisch centrum worden. Ondanks zijn uitstekend militaire inzicht heeft Zweden het moeilijk in Polen, waar tienduizenden Zweedse troepen en Poolse eenheden wisselend verliezen en successen boeken. Een Poolse soldaat weet de koning in 1627 zelfs zwaar te verwonden. Tijdens het Bestand van Altmark op 26 oktober 1629 krijgt Zweden Letland en Litouwen (Livland), Riga en veel Pruisische kuststeden in handen, maar het strategische Danzig – de belangrijkste handelsstad van de Oostzee – wordt niet Zweeds.
Nationale feestdag 6 juni voor het koninklijk paleis in Stockholm
29
ac ht ergr on den
30
Gustav II Adolf grijpt het bestand aan om zich in de Europese Dertigjarige Oorlog te storten, valt Duitsland binnen en dringt door tot bij München. Het wordt zijn dood als hij in 1632 tijdens de Slag van Lützen een cavalerieaanval over het mistige strijdtoneel leidt en het contact met de rest van zijn troepen kwijtraakt. Ondanks het verlies van hun leider weten de Zweedse generaals de winst te behouden tot de Vrede van Westfalen (Osnabrück/Münster) in 1648. Niet alleen ontstaat dan de Republiek der Verenigde Provinciën (het latere Koninkrijk der Nederlanden), Zweden belooft zich terug te trekken. Het behoudt echter West-Pommeren, Bremen en Verden en daarmee de controle over de rivieren Oder, Elbe en Weser. Als 6-jarige wordt Gustav II Adolfs enige kind Kristina koningin van de Zweden, maar omdat ze niet wil trouwen (recente theorie: omdat ze lesbienne is) doet ze onder grote druk afstand van de troon en beëindigt daarmee de Vasa-dynastie. Kristina stimuleert tijdens haar regering tot 1654 wel de wetenschap en de filosofie.
Oorlog aan Zweden Neef Karl X Gustaf neemt het stokje over en raakt verwikkeld in de voortdurende strijd in Polen, waar Warschau wordt ingenomen maar er geen beslissing valt. De Deense koning Fredrik III ziet zijn kans schoon en verklaart de oorlog aan Zweden. Halsoverkop haast een Zweedse troepenmacht zich vanuit Polen naar Denemarken, waar de 6000 geharde Zweedse soldaten Jutland innemen. Tijden de strenge winter van 1658 lijkt er een einde te komen aan de Zweedse opmars, maar ingenieur Erik Dahlberg rapporteert aan koning Karl dat het ijs over de Grote Belt stevig genoeg is om de strijdmacht van 10.000 man en duizenden paarden te dragen. Met soms het water tot aan de knieën, door het gewicht van troepen en uitrusting zakt het ijs, maken de Zweden korte metten met kleine Deense aanvallen en eind februari 1658 doen de Denen met de Vrede van Roskilde afstand van al hun Zweedse bezittingen. De Zweedse troepen liggen dan al voor de poorten van Kopenhagen en hun opmars wordt in heel Europa bewonderd.
Kopenhagen Ondanks de voor Denemarken vernietigende vrede, waarbij de macht van het land voorgoed wordt gebroken, smaakte de overwinning Karl X Gustaf naar meer. Zonder enige oorlogsverklaring ligt de Zweedse vloot in augustus plots voor Kopenhagen en blokkeert zo de toegang tot de havenstad. Als side-kick stuurt Karl zijn Baltische eenheden het hertogdom Kurland bij Letland in. Marienburg wordt op de Russen veroverd. In het westen veroveren de Zweden kasteel Kronborg (Helsingør) en Amager. Zweedse eenheden trekken de grens met Noorwegen over. Denemarken verliest ondertussen Holstein aan het Duits-Oostenrijks-Poolse verbond. Terwijl de Zweedse eenheden over land onderweg zijn, bereid de Deense
geschiedenis: van viking tot amerikaan
koning met steun van de bevolking zich voor op de aanval. De eerste aanval mislukt. Zweedse troepen belegeren de stad. Uit angst voor een oppermachtig Zweden dat de handelsstromen in de Oostzee beheerst, stuurt de Nederlandse republiek hulp naar de Deense hoofdstad. “Red Kopenhagen en sla iedereen op zijn bakkes die dat wil beletten” is de opdracht die vlootcommandant Jacob van Wassenaer Obdam en vlaggenkapitein Egbert Bartolomeusz Kortenaer meekrijgen als zij met 35 schepen met bij elkaar 1270 kanonnen, 4000 matrozen en 2000 voetsoldaten koers zetten naar Kopenhagen. Even lijkt het erop dat de Engelsen de Nederlanders dwars willen zitten, maar het Engelse eskader legt de vloot geen strobreed in de weg. De Zweden met 44 schepen en de artillerie van kasteel Kronborg als ondersteuning openen het vuur tijdens de Slag in de Öresund (Sont) op 29 oktober 1658, maar de Nederlanders hebben de wind mee. Hoewel diezelfde luchtstroom de zeven Deense schepen belet deel te nemen aan hun eigen bevrijding, wint de Nederlandse vloot. Met een verlies van twee schepen, 350 man – inclusief de viceadmiraals Witte de With (commandant voorhoede) en Pieter Florisse (commandant achterhoede) – en 850 gewonden. De Zweden zien zich met 296 gesneuvelden, 503 gewonden en vijf verloren schepen genoodzaakt het beleg van Kopenhagen op te geven. Dankzij de Nederlandse hulp is het voortbestaan van de Denemarken gewaarborgd. De Zweden krijgen het zwaar voor hun kiezen. Eerder bezette Deense gebieden op Jylland (Jutland) moeten worden opgegeven. De Zweedse troepen in Trondheim capituleren in december. Maar de strijd is nog lang niet voorbij, want in het daaropvolgende jaar nemen de Zweden bezit van veel Deense eilanden en in juli wordt een gecombineerde Nederlands-Deense vloot in de baai Ebeltoftviken verslagen. In november tekenen de Nederlandse republiek en Zweden de vrede. De Denen, Zweden en Noren knokken nog enige tijd door. Het Zweedse rijk is dan op haar hoogtepunt, met Härjedalen en Jämtland op Noorwegen veroverd en met zelfs een kleine Zweedse kolonie in de latere Amerikaanse staat Delaware.
Deens-Pools-Russische verbond Drie jaar nadat de 15-jarige Karl XII de troon in 1697 bestijgt, reageert hij op het nieuwe Deens(Noors)-Pools-Russische verbond met een oorlogsverklaring. De Denen dreigen de Öresund af te sluiten, wat tegen het zere been Kronborg in Zweedse handen is van Engeland en de Nederlan- beschiet Nederlandse schepen den. Die steunen daarom Karl (Foto: Thomas Rahbek, Slots- og XII’s opmars en in augustus 1700 Ejendomsstyrelsen)
31
ac ht ergr on den
32
tekent Fredrik IV van Denemarken met de staart tussen de benen de Vrede van Travendal. Nadat de Russische troepen van tsaar Peter de Grote Estland en Livland innemen, verslaat Karl XII het grote Russische leger bij Narva door van een sneeuwstorm gebruik te maken. Hij laat de resterende Russische troepen vluchten en besluit onderhandelingen met het Pools-Litouwse Gemenebest niet af te wachten, om het Pools-Saksische leger in 1702 te verslaan. Het gereorganiseerde Russische leger ontneemt de Zweden vervolgens Livland, waar ze Sint Petersburg sticht. Bij de beslissende Slag van Poltava in de Ukraïne raakt Karl XII in een coma, wordt een derde van zijn infanterie gedood en stokt de bevoorrading van zijn troepen. Met 10.000 man (de Karoliner) zoekt hij zijn toevlucht in Tighina, of Bender, in het huidige Roemenië dat dan deel uitmaakt van het Ottomaanse rijk. Aanvankelijk waren de Turken erg op Karl gesteld, maar hij wordt later alsnog gevangen gezet in Constantinopel (het latere Istanbul). Terwijl de koning in de gevangenis schaakt, nemen Polen en Rusland grote delen van het Zweedse rijk in. Finland valt in 1714 in handen van Peter de Grote, maar Rusland moet dit later weer opgeven. De Turken laten Karl XII twee jaar later gaan. In pogingen het Zweedse rijk te herstellen, vindt de koning tijdens de belegering van fort Fredriksten in het Noorse Halden de dood.
Parlement aan de macht Met een lege staatskas, een mislukte oogst en besmettelijke ziektes onder de bevolking krijgt het parlement na een grondwetswijziging in 1719 de macht in handen. Het is de tijd van wetenschappelijke ontwikkeling, met botanist Carl von Linné (Linnaeus) en filosoof Emanuel Swedenborg als bekendste geleerden. De gezondheidszorg krijgt een stimulans.
Staatsgreep Deze Zweedse verlichting wordt Vrijheidstijd genoemd en eindigt als koning Gustav III in 1772 met steun van zijn lijfwachten en het leger het parlement zijn macht ontneemt. Gustav III vecht kort tegen Denemarken-Noorwegen, maar heeft het tegen Rusland niet gemakkelijk. Tijdens de Russisch-Zweedse oorlog van 1788 tot 1790 vinden grote zeeslagen plaats en worden enorme delen van de kust van Zweden door het Russische leger geplunderd en tijdelijk bezet. De adel is nog altijd des duivels over de staatsgreep van de koning en tijdens een gemaskerd bal in de Opera van Stockholm wordt Gustav III door een edelman in 1792 doodgeschoten. Dit inspireert Giuseppe Verdi in de 19e eeuw tot het schrijven van zijn opera Un ballo in maschera (Gemaskerd bal). Onder druk van de heersende censuur wordt Verdi echter gedwongen om zijn werk te laten plaatsvinden buiten Europa. Hij kiest Boston en de koning wordt gereduceerd
geschiedenis: van viking tot amerikaan
tot koloniaal gouverneur. Het originele werk is recent nog door de opera van Malmö opgevoerd.
Noorwegen Napoleon is heer en meester in Europa als Gustav IV Adolf het tegen hem opneemt. Zweden verliest zijn Duitse bezittingen aan de Fransen. Rusland – dat aanvankelijk bondgenoot is – ontneemt Finland voorgoed van Zweden in 1809. De koning wordt afgezet en leeft met zijn familie verder in ballingschap, eerst in Duitsland, maar later onder de zelf aangenomen naam kolonel Gustafsson in Zwitserland. De oorlogen in Europa duren nog even voort, wat uiteindelijk resulteert in de Slag van Bornhöved in Noord-Duitsland in 1813. Daarbij worden de Denen verslagen en wordt Noorwegen in 1814 gedwongen tot een speciale unie Affiche van het Gemaskerd bal van met Zweden. Even spant het erom als Noorwe- Verdi in de Malmö Opera gen in 1905 onafhankelijk wil worden. De Zweedse vloot en het leger staan klaar, maar uiteindelijk gaan de twee Scandinavische landen op vreedzame wijze uit elkaar.
Samenspel Ondertussen wordt de absolute macht van de koning in 1809 afgeschaft en ontstaat een samenspel tussen koning, parlement, regering. Aftonbladet – na 2000 nog altijd een van de grootste kranten – is de spreekbuis van de nieuwe liberale middenklasse die naast de adel een belangrijke stempel op de maatschappij drukt. Door de vrede na 1814 krijgen mensen weer hoop op de toekomst en de Zweedse bevolking groeit in 30 jaar van één naar drieënhalf miljoen mensen. Het land is op zo’n groei niet ingericht en grote armoede leidt tot massamigratie naar Noord-Amerika. Als de Tweede Wereldoorlog uitbreekt is het aantal Zweden in eigen land bijna gehalveerd tot 2 miljoen.
33
ac ht ergr on den
34
Maatschappij Zweden is in veel opzichten een modelmaatschappij, waar het draait om orde, beleefdheid, arbeid, kinderen, rust, ruimte en geduld.
Persoonsnummer Vrijwel alles is in Zweden gelinkt aan het persoonsnummer en is door bevoegde instanties snel op te vragen: of je getrouwd bent, een rijbewijs hebt, je een ziekte hebt of een baan zoekt. Te pas en te onpas wordt ook in de dagelijkse maatschappij om het persoonsnummer gevraagd: nemen Nederlandse en Belgische winkeliers vaak genoegen met alleen de betaalkaart als teken van identificatie, in Zweden wordt doorgaans altijd bij het afrekenen met de pas – ook van kleine bedragen – om het ID gevraagd.
Orde De orde (Ordning och reda╯in het Zweeds) zie je bijna overal in de maatschappij terug. In winkels en bij het openbaar vervoer worden keurig rijen gevormd en wachten de Zweden geduldig op hun beurt. Natuurlijk zijn er af en toe mensen die voordringen, maar op meer dan een opgetrokken wenkbrauw zul je de rustig kijkende wachtenden niet kunnen betrappen. Het is absoluut not done je stem te verheffen en er iets van te zeggen.
Verkeersgedrag In het verkeer kun je de Zweden betrappen op wat Nederlanders rijden als een dweil noemen – alsof er ook in de zomer sneeuw ligt, maar feit is dat het minder gehaast rijden rust schept op de weg. Het is een rijstijl die de Zweden zich door hun lage bevolkingsaantal en ruimte waarschijnlijk kunnen veroorloven, want rond en in de grote steden Stockholm en Göteborg zie je wat meer haantjesgedrag in het verkeer. Zweden zullen zelden de claxon gebruiken of lichten met de koplampen als ze het niet eens zijn met de handelingen van een medeweggebruiker; liever nemen ze wat meer afstand, trappen op de rem en wachten rustig af tot de medemens zijn weg heeft gevonden.
Werk Werk is erg belangrijk voor de Zweden. De overheid gebruikt het persoonsnummer onder meer om de factor arbeid met de factor productie te matchen. Het kan ze niet schelen of je een sociaal leven hebt in een regio; ben je werkloos en is er een vacature elders in het land, dan dien je daarop te solliciteren. Ook als die functie 1000 km of verder is van waar je je huis hebt. Je kunt weigeren, maar dan loop je alle kans op steun van de overheid mis. Al kan natuurlijk altijd nog tijdens het sollicitatiegesprek blijken dat je niet geschikt bent voor de functie. Voor bedrijven en instellingen heeft het arbeidsbeleid van de overheid
maatsch app ij
Een van de vele Zweedse gezichten (Foto: Duncan Walker)
een nadeel: ze moeten zich vaak door honderden sollicitatiebrieven worstelen van werkzoekenden die helemaal niet gemotiveerd zijn om zich voor hun organisatie in te zetten. Een voordeel is dat je werklozen stimuleert om te blijven zoeken naar een baan.
Verspreid Zweden zijn gewend om op zoek naar een baan tot ver van de geboortegrond te verhuizen; zeker daar in sommige regio’s bepaalde functies erg schaars zijn. Familieleden leven vaak verspreid over honderden kilometers (of meer) en zien elkaar soms slechts een keer per jaar. Na een bloeiende studententijd ‘versaait’ voor veel jonge Zweden vaak het leven, zodra ze de studie hebben afgerond en de vriendengroep uitwaaiert over het land. De manier waarop de overheid omspringt met arbeidskracht, de afstanden en de soms slechte beschikbaarheid van een gewilde baan, maken dat Zweden bereid zijn hun dagelijks leven volledig naar arbeid – en kinderen – in te richten. Werkende Zweden gaan dikwijls vroeg naar bed, om in de ochtend om 08:00 uur op het werk te kunnen verschijnen. Daarvoor worden forensafstanden van 75 tot 200 km niet geschuwd.
Kinderen Het krijgen van kinderen is bijna een ongeschreven regel, dat door de overheid extra wordt gestimuleerd. Betaald ouderschapsverlof direct na de geboorte is bijna een jaar, dat de ouders onderling mogen verdelen. Vaak beginnen de ouders met halftijdwerk (de vader eerst) en
35
ac ht ergr on den
36
zo kunnen ze de ouderschapsverlofdagen over langere tijd spreiden en relatief veel aandacht aan hun kind schenken. Is een kind ziek dan kun je tot 120 dagen per jaar per kind aan verlof opnemen om hem of haar te helpen. Voor bedrijven hebben de overheidsregels als nadeel dat een waardevolle arbeidskracht een jaar van het toneel kan verdwijnen, maar aangezien het onderdeel is van de maatschappij kijkt niemand er van op. Tijdelijke arbeidskrachten worden aangetrokken om de capaciteit aan te vullen en zij krijgen dan mooi gelegenheid werkervaring op te doen. Dat vergroot later hun kans op een vaste baan. Critici van dit model noemen het verborgen werkloosheid.
‘Lagom’ Nog meer dan Nederlanders houden Zweden van het sluiten van compromissen, zonder de Nederlandse hardheid in de onderhandelingen. In Skåne zijn mensen meestal het meest recht door zee, maar doorgaans wordt in een omweg naar een onderwerp toe gesproken. Zweden geven niet graag gevraagd of ongevraagd een direct antwoord en dat kan de onderlinge communicatie soms bemoeilijken. De Zweden doen veel moeite om in hun communicatie niet te veel en niet te weinig uit te schieten. Lagom heet dit en je ziet het zelfs terug in de voedselketen. Naast volle en halfvolle melk bestaat er middelmelk, of mellanmjölk. En zo geldt het ook voor bier: mellanöl (3,5 procent) naast starköl (5,5 procent) en lättöll (2,1 procent; opvallend genoeg is er geen alcoholvrij bier).
Ruimte De luxe van een kleine bevolking op een groot landareaal maakt dat de Zweden van hun ruimte houden. Cafés en terrassen zijn vaak net wat ruimer opgezet dan in het relatief drukke Nederland en België. Een tweede huis in rustiger landsdelen – liefst in de regio waar je bent geboren – is een bijna standaardstreven. Voor het hele land lopen de schattingen uiteen van 600.000 tot 800.000 vakantiewoningen, met de kuststreken en de oevers van een van de vele meren als meest gewilde locaties.
‘Zweden zijn Europese Amerikanen’ Buitenlanders vinden Zweden soms halve Amerikanen. Aspecten uit de Amerikaanse cultuur zijn zeker zeer populair. Country en line dance bijvoorbeeld. In de stad Gävle wordt jaarlijks een van de bekendere countryfestivals georganiseerd. Amerikaanse klassieke auto’s zie je vaak. Veel Zweedse mannen snakken ernaar om zo’n classic car op te knappen en dan met hun vrouw te cruisen: in slow motion rijden en met country en rockmuziek knallend door de open ramen. In de zomer zijn er vaak cruise & classic car meetings op meerdere plaatsen in het land, vaak wat verder van de steden Göteborg en Stockholm. Zelfs in de wijde omgeving van Stockholm heb je kans tegen een onvervalste autobingo aan te rijden: een parkeerplaats vol met families in de
maatsch app ij
auto hopend op een volle speelkaart om vervolgens op de claxon te drukken voor ‘Bingo!’. Zweden kunnen hartelijk, maar soms wat oppervlakkig zijn in de contacten met buitenlandse toeristen, iets wat bijdraagt aan hun Americanimago. Eigenlijk willen Zweden niet in je investeren, tenzij ze weten dat het niet bij een vluchtige ontmoeting blijft. Dit ijs is overigens prima te breken tijdens een snaps- of bierparty, wanneer typische Zweden doordrinken totdat ze er letterlijk bij neervallen. En ook nu geldt: er zijn gelukkig miljoenen uitzonderingen op de regel. Twintigers en dertigers die zich in het uitgaansleven van de grote steden storten, zullen dikwijls weinig merken van de gereserveerdheid van de Zweedse tjejer (meiden) en killar (jongens/gasten). Jonge vrouwen zijn even initiatiefrijk als de mannen en de zomer is top om te stappen. De actieve houding van de jongeren kan deels worden verklaard door de soms lange, donkere winters. Als de zon eenmaal goed door is, moet je snel je partner aan de haak slaan, voordat hij of zij weer tot het volgende voorjaar is ingesneeuwd.
Omgangsvormen Elkaar de hand schudden, is zeer gebruikelijk in de Zweedse samenleving. Zoenen – zoals de Nederlanders drie keer op de wang – is dat absoluut niet. Vooral oudere Zweedse mannen maken bij het kennismaken soms ook een lichte buiging met het hoofd uit beleefdheid. Vrienden geven elkaar een omhelzing (kram), ook bij het feliciteren (ook nu absoluut niet zoenen!). Als iemand jarig is of iets heeft te vieren, wordt alleen hij of zij gefeliciteerd. Anderen – zelfs de partner – worden niet gelukgewenst met de bereikte mijlpaal. Dat bijvoorbeeld Nederlanders de gewoonte hebben alle visite, of in ieder geval de directe familie, te feliciteren met een verjaardag, vinden de Zweden maar gek.
Traditionele feesten
Midsommar | Volgens de beste Zweedse traditie wordt tijdens midzomer rond een speciale boom gedanst en gezongen. Dat maak je het best mee in Dalarna, rond Falun en Borlänge. Traditioneel wordt midzomer in de openlucht met de familie gevierd, of tijdens speciale midzomerfeesten in het noorden van Zweden. Zoals bijna ieder goed Zweeds feest begint het de dag voor het feitelijke Midsommar, op Midsommarafton (dat niet de avond, maar de gehele dag beslaat), die wisselend op 21, 22 of 23 juni valt. Sankta Lucia (Luciadagen) | Vooral Zweedse kinderen en studenten vieren op 13 december Sankta Lucia, wanneer Lucia in het wit gekleed met een kroon van kaarsen op haar hoofd het zingen leidt. Onder studenten en ouderen hoort Glögg (een soort glüwein) er bij. Valborgsmässoafton | De leukste plekken om Valborgsmässoafton – de komst van de lente – te vieren, is in de studentensteden Uppsala (zie pag. 177) en Lund. In de rest van het land wordt ‘Valborg’ – altijd
37
38
ac ht ergr on den
op 30 april – gevierd met grote en kleine vreugdevuren. Valborgsmässoafton valt toevallig samen met de verjaardag van de koning, waardoor in het hele land wordt gevlagd. De dag na Valborgsmässoafton, 1 mei, is traditioneel een vrije dag met arbeidersparades in de industriële Â�steden. Kräftskivor | Eind augustus. De viering van het einde van de zomer met rivierkreeft en snaps. Heb je contacten in Zweden, dan is het erg leuk om ze juist op deze dag op te zoeken. Inwoners van Norrland vieren het feest traditioneel met gegiste of rotte haring (surströmming), maar dit is niet voor iedere maag en neus weggelegd. Julafton | Kerst bestaat in Zweden maar uit één dag, maar in traditie wordt ook dit feest al een dag eerder gevierd: Julafton (Kerstavond, maar dus de hele dag). Aangezien Tweede Kerstdag in Zweden niet bestaat, maar wel vrij is, in lijn met de bankdag Boxer Day in Engeland, hebben de Zweden eigenlijk drie kerstdagen: 24, 25 en 26 december. De laatste wordt Annandag Jul genoemd. In aanloop naar kerst kun je in veel restaurants al vanaf half november genieten van een Julbord, een zeer uitgebreide maaltijd van meerdere gangen, of een van de vele kerstmarkten bezoeken. In Stockholm is die traditioneel op Stortorget in de Gamla Stan. Nationaldag | 6 juni viert Zweden zijn zelfstandigheid op bescheiden schaal, maar het feest is groeiende nu de overheid het probeert te stimuleren. In Stockholm en de andere grote steden zijn er kleine concerten, eetfestijnen en andere evenementen, maar het is niets vergeleken met bijvoorbeeld de Bevrijdingsfestivals in Nederland. Maar zoals gezegd: het feest is groeiende, dus wellicht in de toekomst. Feest- en vrijedagenkalender 1 januari: Nieuwjaarsdag 6 januari: Trettondedag Jul (kerkelijke afsluiting van de kerstperiode) Maart/april: Långfredag, Påsk, Annandag Påsk. Pasen wordt samen met Goede Vrijdag een mini-Kerst van traditioneel drie dagen met de familie en veel eten 30 april: Valborgsmässoafton 1 mei: Första Maj. Dag van de arbeid met vakbondsdemonstraties Mei/juni: Kristi Himmelfärds Dag. Hemelvaartsdag Mei/juni: Pingst, Annandag Pingst. Pinksteren Weekend van 21/22/23 juni: Midsommarafton en Midsommardag. midzomer (de data wijzigen ieder jaar, afhankelijk van hoe het weekend valt) Augustus: Kräftskivor. Viering van het einde van de zomer Een zaterdag eind oktober/begin november: Alla Helgons Dag. Allerheiligen 13 december: Sankta Lucia 24/25/26 december: Julafton, Juldag, Annandag Jul 31 december: Nyårsafton. Oud- en nieuwviering
maatsch app ij
Sami (Sámit) De fall-out van de nucleaire ramp in Tsjernobyl heeft voor een deel van de Sami – een bevolkingsgroep van circa 85.000 mensen in het noorden van Scandinavië – enorme impact gehad. Juist hun bron van bestaan, rendierkuddes, moest massaal worden afgemaakt vanwege de besmetting met radioTraditionele Sami-huizen in Arvidsjaur activiteit. 27.000 ‘Zweedse rendieren’ (78% van de populatie) bleken een besmetting van 1500 becquerel of meer te hebben, de maatstaf voor het afmaken. In Zweden heeft de staat financiële compensatie gegeven, maar nog altijd zijn de rendierpopulaties en de traditionele Sami de klap niet helemaal te boven. Al treft dit uiteindelijk slechts 10 procent van de naar schatting 17.000 Zweedse Sami. Het grootste deel van de Sami leeft zoals de nietSami’s. Ze hebben een gewone baan en een gewoon appartement in de stad of huis op het platteland. De Sami (Lapp is een scheldwoord, al heet de noordelijke regio in Zweden officieel Lappland) zijn niet staatgebonden. Hun leefgebied beslaat tweederde van Noorwegen, een derde van Zweden, een zesde van Finland en nagenoeg het gehele Kola-schiereiland van Rusland. De Sami in Noorwegen – grofweg de helft van de populatie – hebben de grootste autonomie. Er is zelfs een Sami-parlement en de Noorse regering kent speciale rechten toe aan de Sami. In Zweden hopen de Sami een parlement te kunnen inrichten in de stad Kiruna (Giron), maar verder dan tot een culturele promotieorganisatie is het niet gekomen. Dit mede door de houding van de Zweedse staat die het winnen van grondstoffen en energiebronnen in het noorden belangrijker vindt, dan meer rechten voor de lokale minderheden. Behalve Kiruna zijn de belangrijkste Zweedse Sami-steden Arjeplog (Arjepluowe), Jokkmokk (Johkamohki) en Gällivare (Jiellevárri). Op de wapperende Sami-vlag na zie je in het dagelijks leven in Zweden weinig van de Sami-cultuur. Jokkmokk heeft een Sami-museum, maar is vooral leuk in augustus tijdens de Sami-markt. In augustus is er ook in Arvidsjaur een Sami-happening.
Religie Gustav Vasa schaft na zijn kroning tot koning in 1523 alle kerkgemeenschappen af en richt de Zweedse kerk op met hem als leider. In 1860 mogen de Zweden die kerk verlaten, maar alleen als ze overstappen naar een andere goedgekeurde religie; een wet die pas in 1951 wordt afgeschaft.
39
ac ht ergr on den
40
Volgens meerdere peilingen onder de Zweden denkt nog geen kwart van de inwoners dat er een god bestaat; de helft vindt dat er een soort van levenskracht of geest moet zijn. Dalende kerkbezoeken leiden ook in Zweden tot het sluiten van kerken, die regelmatig een nieuw leven zijn begonnen als muziek- en tentoonstellingsruimte of als appartementencomplex. Volgens officiële schattingen uit 2005 zijn er ruim 90.000 praktiserende katholieken, 100.000 orthodoxe christenen en 200.000 moslims in het land. Alhoewel je in Zweden kunt trouwen met alleen een ambtenaar van de burgerlijke stand, is het traditie het huwelijk te sluiten in een kerk of in het bijzijn van een priester. Zweden trouwen niet eerst voor de staat en vragen daarna om de kerkelijke zegening; priesters van de Svenska Kyrkan zijn bevoegd ook het huwelijk voor de staat te voltrekken, waardoor het trouwen in Zweden bij één ceremonie blijft. De locatie van het trouwen Violiste bij een Zweeds huwelijk in de buitenlucht in Falun is in Zweden vrij.
Sport Skiën, langlaufen/biatlon, voetbal en ijshockey zijn dé sporten waar je veel Zweden ‘s nachts voor wakker mag maken.
Media Zweden kent een levendige roddelcultuur en sensatiepers, met de grootste kranten Aftonbladet (www.aftonbladet.se) en Expressen (www.expres sen.se) als belangrijkste boegbeelden. Landelijke kwaliteitskranten zijn Dagens Nyheter (www.dn.se) en Svenska Dagbladet (www.svd.se). Naast de landelijke media zijn er uiteraard veel regionale media, zowel in schrift als op de radio. Verreweg de populairste radiozender is het landelijk opererende RixFM (www.rixfm.se), dat overigens niet overal even helder kan worden ontvangen. Naast de staatstelevisie SVT (www.svt.se) zijn er meerdere commerciële zenders. De populairste zijn TV4 (www.tv4.se), TV3 Viasat (www.tv3.se) en Kanal 5 (www.kanal5.se). De overige zenders hebben een nagenoeg gelijk aanbod van Amerikaanse en Britse producties (series en dergelijk) die je ook op de Nederlandse en Vlaamse televisie kunt zien. Buitenlandse producties – ook in de bioscoop – worden zoals in Nederland en België ondertiteld.
41
Taal Andere talen in Zweden Fins | Hoewel Zweeds de belangrijkste taal van het grootste deel van het land is, kent het noorden een grote Finssprekende minderheid van ongeveer 30.000 mensen. Ze wonen bij de noordgrens langs de Torneälven-rivier. Reis je naar de zuid- en westkust van Finland, dan kun je ook daar Zweeds spreken. Nagenoeg de gehele zuidkust inclusief hoofdstad Helsinki is geheel of gedeeltelijk Zweedssprekend, evenals de circa 300 km lange en 100 km diepe westkuststrook met de Finse stad Vaasa als centrum. Finse steden hebben zo vaak dubbele namen. Vaasa is nog eenvoudig: Vasa in het Zweeds. Helsinki wordt lastiger: Helsingfors. Maar Turku is niet meer terug te zien in de Zweedse naam: Åbo. Samisch | De plaatsnamen in Zweeds Lappland worden niet alleen in het Zweeds, maar ook in het Sami weergegeven. De Sami in het noorden en zuiden hebben verschillende dialecten. Deens | Vooral Skåne kent een groeiend aantal geëmigreerde Denen, die in Zweden veel goedkoper wonen. De Deense en Zweedse talen zijn nauw met elkaar verbonden en met wat moeite kan een Zweed een Deen verstaan en andersom. Hetzelfde geldt voor het Noors. Servo-kroatisch | Servo-kroatisch wordt eveneens veel gesproken, zeker in Malmö, sinds er veel vluchtelingen van de Balkan door de oorlogen uit de jaren 1990 naar Zweden zijn gekomen. Zo zijn er nog meer dan 150 minderheidstalen. Engels versus Zweeds | Hoewel de meeste Zweden uitstekend Engels spreken, kom je er niet overal mee uit de voeten. Bovendien kan het spreken van een paar woorden Zweeds het ijs breken. Kom je er niet uit met de Zweedse woordenlijst of je kennis van het Engels, dan kun je altijd als laatste redmiddel proberen door langzaam en duidelijk het Nederlandse of Vlaamse woord uit te spreken. Je hebt zomaar kans dat dit zo sterk op het Zweeds lijkt, dat mensen je begrijpen. Zweeds Zweedse uitspraak De Zweden hebben de neiging delen van woorden in de uitspraak in te slikken. De uitspraak kan per regio verschillen. Zo wordt Göteborg (zeg: Jeuteborj) in de stad en langs de westkust tot in Skåne met een sterke, bijna rollende ‘r’ uitgesproken. In andere delen van het land wordt de ‘r’ minder hard aangezet. Een goed voorbeeld van waar de uitspraak de overstap naar het schrift heeft gemaakt, is het stadsdeel Vasastan in Stockholm, dat oorspronkelijk Vasastaden heet. Veel Zweedse worden lijken sterk op het Nederlands of op een combinatie van Nederlands met Engels en als je eenmaal doorhebt hoe een klank is, kun je snel Zweedse
ac ht ergr on den
42
termen lezen. De ‘å’ spreek je bijvoorbeeld als een soort lange ‘oh’. Båt spreek je zo uit als bòòt en ja, dat betekent inderdaad boot.
Basisklankregels g – klinkt als een zachte k zoals in het Engelse ‘go’, behalve met de klinkers ä en ö er achter of als de g aan het eind van een woord staat met een medeklinker er direct voor. Dan wordt de ‘g’ een ‘j’. Gällivare spreek je uit als Jelliewahre. Göteborg wordt Jeuteborj. k – als een harde k, behalve als er ä of ö achter staat. Köping spreek je uit als Sjeuping. y – als een ie, maar met de mond zo dat je een uu wilt uitspreken. Nyköping spreek je uit als een mengeling tussen Niesjeuping en Nuusjeuping, met de neiging naar het laatste. sj – wordt uitgesproken in een mix van sj naar tj, maar soms ook als chj (zachte g + j). Het Zweedse woord voor meer (watermassa) is sjön, uit te spreken als sjeun. In het zuidelijke deel van Zweden hoor je ook wel chjeun. Sjukhus (ziekenhuis) hoor je wisselend als sjuukhuus, dan wel chjuukhuus. v – wordt als een lichte w uitgesproken. Vilhelmina spreek je dus uit als Wielhelmiena. i – wordt doorgaans lang uitgesproken. Stig spreek je uit als Stieg, en de g klinkt als de g in het Engelse ‘go’.
Klinkers Het Zweeds kent lange klanken en korte klanken. Overdrijf in de lange klanken, want anders kan een woord iets heel anders betekenen. Een klank is lang als het een woord is van één lettergreep met de klinker aan het eind, of als er één medeklinker achter staat. Lang: bra = braa (laat de a klinken als een a in ‘father’, maar houd hem langer aan) = goed Lang: glas = glaaas (laat de g klinken als in ‘go’ en de a als in ‘father’ maar houd hem langer aan) = glas Kort: glass = glas (laat de g klinken als in ‘go’ en de a als in ‘father’, maar kort aanhouden Kort: tack = tak = dank je Er zijn nog veel meer basisklankregels en veel afwijkingen, maar het voert te ver die allemaal op te noemen. De verschillen in de uitspraak zijn soms zo klein tussen twee nagenoeg dezelfde woorden, dat je als buitenstaander onmogelijk weet wat wordt bedoeld. Met enige oefening zul je redelijk snel korte krantenberichten of de bewegwijzering kunnen lezen.
taal
Zweeds alfabet Houdt er rekening mee dat het Zweedse alfabet drie extra letters heeft ten opzichte van het Nederlands: å, ä en ö. Die extra letters kom je in die volgorde ook tegen in indexen of woordenboeken. Zo vind je alle woorden die beginnen met een ‘a’ vooraan, maar die beginnen met een ‘å’ komen achter de z. De ‘ä’ volgt achter de ‘å’ en de ‘ö’ komt op zijn beurt achter de ‘ä’.
Alfabet Zoals het Nederlands (...) x – y – z – å – ä – ö
Zweeds voor onderweg Vul je gegevens in Fylla i en blankett (fuula ie en blan-ket) = Vul het formulier in Namn, efternamn = achternaam Förnamn (furnamn) = voornaam Gata = straatnaam Postnummer = postcode Hemort (hem-oert) = woonplaats Kön (sjeun) = geslacht Civilstånd (siewielstond) = burgerlijke staat Gift / ogift (jieft / oe-jieft) = getrouwd / ongetrouwd Make (houd de a kort zoals in ‘father’) = echtgenoot Födelseort (feudele-oert) = geboorteplaats Körkort (sjeurkort) = rijbewijs
Begroeten en beleefdheidsuitwisselingen Hej! (heej) = hoi! hallo! Goddag! (goe-dag met de ‘g’ als in ‘go’) = goedendag (klinkt erg formeel. Doorgaans gewoon hej! gebruiken) God morgon (goe-morrón) = goedemorgen God kväll (goe-kwel) = goedenavond (goedemiddag wordt nauwelijks gebruikt) God natt (goe-nat) = goedenacht Hej då! (heej-doh) = dag! tot ziens! Jag heter Marcel (jog hetèr Marcel) = Ik heet Marcel Vad heter du? (Wad hetèr duu?) = Hoe heet je? Hur mår du? (Huur moor duu?) = Hoe gaat het met je? Tack, bra (tak, brah) = Dank je, het gaat goed. Tack så mycket (taksohmuuket) = Dank u wel (klinkt erg beleefd en wordt als groter dank je wel erg gewaardeerd) Jag kommer från Nederländerna / Belgien (Jog kommer froen Nederlendernah / Belièn) = Ik kom uit Nederland / België Jag bor i Haag / Brygge (Jog bor i Haag (g als in ‘go’) / Bruugge (houdt de uu wel kort) = Ik woon in Den Haag / Brugge
43
ac ht ergr on den
44
Jag är student / manager / lärare (Jog er stuudent / menijer / lehrahreh) = Ik ben student / manager / leraar of lerares Talar du engelska? (Taalar duu engelska?) = Spreek je Engels? (ook vragen als je ‘u’ wilt zeggen) Jag pratar holländska / nederländska / flamländska / flamsk (Jog praatar hollendska / nederlendska / flamlendska / flamsk) = Ik spreek Hollands / Nederlands / Vlaams Opmerking: alhoewel Hollands natuurlijk niet bestaat, maar Hollander wel, nemen niet alle Zweden je serieus als je zegt dat je Nederlander (Nederländare) bent of Nederlands spreekt, omdat Holländare het algemene woord is voor iemand uit Nederland. Ja, tack (jah tak) = Ja, dank je. Nej, tack (neej tak) = Nee, dank je. Hur mycket (huur muu-ket) = Hoeveel Ursäkta mig (uursjekta meej) = Pardon; zeg dit als je bijvoorbeeld de aandacht wilt vragen van een baliemedewerker of iemand op straat om hem/ haar een vraag te stellen Förlåt (fuurloot) = Pardon in de zin van sorry; zeg dit als je een fout maakt (je loopt bijvoorbeeld per ongeluk tegen iemand aan). Varsågod (wa(r)hsjuhgoe) = Alstublieft / Alsjeblieft. Lijst van handige woorden (Nood)hulp
Vervoer
ambulans = ambulance läkare (lehkareh) = dokter sjukhus (sjuukhuus) = ziekenhuis skadade = gewonden
ändhållplats (endholplats) = eindhalte båten (bohten) = de boot cykel (siekel) = fiets bil (biel) = auto färja (ferja) = veerpont personbilar (personbielar) = personenauto’s lastfordon (lastfoedon) = vrachtwagen busstationen (bussstachoenen) = busstation busshållplats (bussholplats) = bushalte tåg (tog) = trein
polisen = politie registeringsbevis (regiestreeringsbewies) = kentekenbewijs brandkåren (brandkoren) = brandweer larm = alarm bilverkstad (bielwerkstad) = garage larmtjänst = wegsleepdienst (Zweden kent geen georganiseerde wegenwacht)
taal
Verkeer norr (nor) = noord söder (seuder) = zuid väst (west) = west öster (uster) = oost avstängd (afstengt) = afgesloten / gestremd bensinmack (bensienmak) = pompstation ej genomfart (eej genomfart) = geen doorgaand verkeer enkelriktad trafik (enkelriektat trafiek) = eenrichtingsverkeer förkörsrätt (feursjeursret) = voorrang gågata (gogata) = voetgangersgebied gäller ej trafik (jeller eej trafiek) = geen dienst (bij openbaar vervoer) hastighet (hastieghet) = snelheid (lijkt op ‘haastigheid’) infart (ienfart) = inrit järnväg (jernveg) = spoorweg omkörning förbjuden (omsjeurning feurbjuuden) = inhalen verboden övergångsställe (euvergongsstelle) = oversteekplaats (voor voetgangers) motorväg (motorweg) = snelweg rakt fram = rechtdoor risk för kö (riesk feur sjeu) = filegevaar (letterlijk risico voor rijvorming) rondell = rotonde / rondpunt sidogata = zijstraat till höger (til heuger) = naar links till vänster (til wenster) = naar rechts trafikljus (trafiekljuus) = verkeerslicht tull (tul) = douane
vägarbete (wegarbeete) = wegwerkzaamheden (lijkt op wegarbeid) vägkorsning (wegkorsing) = kruising vägomläggning (wegomlegnieng) = wegomleiding vildstängsel (wieldstengsel) = letterlijk: wildafsluiting (hek om wild tegen te houden) vinterdäck (wienterdek) = winterbanden
Weer regn (reng) = regen molnig (moelnig) = bewolkt dimma (dimma) = mist solig (soelieg) = zonnig snö (sneu) = sneeuw kallt (kalt) = koud varm (warm) = warm hetta (hetta) = hitte vind (wiend) = wind
Overnachten bankomat = geldautomaat fungerar inte = buiten gebruik / kapot ledig / ledigt = vrij nyckel (nuukel) = sleutel stugor (stuugor) = huisjes utflyktor (uutfliektor) = excursies vandrarhem (wandrarhem) = herberg of wandelaarshuis. In Nederland of België zouden we het doorgaans jeugdherberg noemen, maar aangezien in Zweden alle leeftijden overnachten in de semihotels hanteert Wereldwijzer Zweden herberg als vertaling of gebruikt vandrarhem.
45
ac ht ergr on den
46
En glas mellanmjölk, tack! Eten & drinken alkoholfri = alcoholvrij and = wilde eend anka = eend barnmeny (barnmenuu) = kindermenu biff = rundvlees bär = bessen bönor (beunor) = bonen ekologisk = biologisch fläsk (flesk) = varkensvlees förrätt (feur-ret) = voorgerecht frukost (fruukost) = ontbijt glass (glas) = ijs gravad = gemarineerd griskött (griessjut) = varkensvlees gräslök (gressleuk) = bieslook gurka (goerka) = komkommer halstrad = gegrilled hallon = framboos hjortron (hjoerton) = braam (bij de grond groeiende soort) hummer = zeekreeft huvudrätt / varmrätt (huuwuudret / warm-ret) = hoofdgerecht jordgubbar (joerdgoebar) = aardbeien
juice (juus) = sap kaffe / te / grädde / socker (kaffeh / teh / gredde / sokker) = koffie, thee, koffiemelk, suiker kaka (kaaka) = cake/taart korv = worst kräftor (kreftor) = rivierkreeft kyckling (sjieklieng) = kip köttbullar (sjeutbullar) = gehaktballetjes köttfärs (sjeutfers) = gemengd gehakt (half-om-half) kål (kol) = kool lax = zalm lingon = vossenbes läsk (lesk) = frisdrank met koolzuur lök (leuk) = ui middag = diner morot (moeroet) = wortel / peen mjölk (mjeulk) = melk musslor (muuslor) = mosselen nötfärs (neutfers) = rundergehakt nudlar (noodlar) = noedels ost (oest) = kaas ostron (oestron) = oesters
taal
oxfilé (oksfilee) = runderlap paj (paaj) = hartige taart pannkakor = pannenkoek purjolök (puurjoeleuk) = prei päron (perron) = peer ren = rendier ris (ries) = rijst räkor (rekkor) = garnalen rödbetor (reudbeetor) = rode bieten rödspätta (reudspetta) = schol rökt (reukt) = gerookt senap (sen-nap) = mosterd sill (sil) = haring smultron = wilde aardbei småkakor = koekje smör (smeur) = boter smörgås (smeurgos) = boterham / sandwich soppa (soppaa) = soep stekt = gefrituurd strömming = haring uit de Oostzee sylt (suult) = jam sås (sos) = saus tonfisk (toenfiesk) = tonijn
torsk = kabeljauw tårta (torta) = taart vatten (watten) = kraanwater vin / vitt vin / rödvin (wien / witwien / reutwien) = wijn / witte wijn / rode wijn vinlista (wienliesta) = wijnkaart våfla (wofla) = wafel saft = limonadesirooop skinka (sjienka) = ham sparris (sparies) = asperges (voor Westlanders: sparries) sprit (spriet) = sterke drank (lijkt op het Engelse ‘spirits’) (vin)druvor ((wien)druuvor) = druiven vitling (wietlieng) = wijting vitlök (wietleuk) = knoflook ål (ol) = paling ägg (eg) = ei äfterrätt (efterret) = nagerecht älg (elj) = eland öl (eul) = bier
Een populair Zweeds ontbijt bestaat uit muesli (müsli) met yoghurt en thee (te) met melk
47
ac ht ergr on den
48
Keuken De originele Zweedse keuken mist wat van de gastronomie die je zeker in België gewend bent, maar kent zoveel buitenlandse invloeden en creativiteit dat er in veel restaurants uitstekende maaltijden worden geserveerd.
Husmanskost Husmanskost (‘huismenskost’; ‘kost die iedereen thuis eet’) is de verzamelnaam voor de vaak wat vettige, doch traditionele Zweedse gerechten. Er is een zekere opleving, waardoor er ook veel minder goede restaurants de eenvoudige maaltijden serveren om mee te liften op het succes. Typische ongezonde gerechten – maar vaak gegeten – zijn köttbullar med potatis (gehaktballetjes met aardappels, geserveerd met rode jam), pytt i panna (aardappelblokjes met rundvlees- of varkensvleesblokjes en uiÂ�snippers, geserveerd met een rauw of gebakken ei). Pannenkoeken en wafels met rode jam en slagroom zijn eveneens erg populair, maar pannenkoekrestaurants ontbreken opvallend genoeg. Zweden kent zijn McDonalds, Burger Kings en de vestigingen van de eigen Max, maar even populair zijn pizzeria’s en kebabrestaurants. Pizza’s in Zweden kennen doorgaans een dunne bodem en een wat waterige massa erop. Als je van de meer Italiaanse pizza’s houdt, moet je vaak lang zoeken…
Biologisch (ekologisk) vlees in de pan bij de moderne husman
keu kEN
Topmaaltijden Zoek je topmaaltijden, dan is verreweg het beste advies om de zogenoemde White Guide (www.whiteguide.se) te kopen. Daarin staan de beste Zweedse restaurants ingedeeld naar regio. Je koopt de gids in boekhandel of warenhuis. Een alternatief is Sveriges Bästa Bord (www. sverigesbastabord.se). Het is een trend steeds meer biologisch (ekologisk) te serveren.
Ontbijt Het Zweeds ontbijt bestaat vaak uit toast of muesli met yoghurt, maar er wordt ook wel een Engels ontbijt (worst, gehaktballetjes, bacon en ei) of een ontbijt met vis gegeten. Uiteraard ontbreekt het knäckebröd niet. Typisch bij het ontbijt is een gekookt ei dat je met kaviaar (een betaalbare versie uiteraard, in een tube) nuttigt.
Lunch Dagens rätt is de maaltijd van de dag die je tijdens lunchtijd (van 12:00 tot 14:00 uur) voor vaak 65 kronen - inclusief drankje, salade, koffie/thee – kunt krijgen. Een tweede kop koffie is doorgaans standaard.
Middag (diner) Het middag kan van alles zijn en wordt meestal rond 17:00 uur genuttigd. Veel Zweden brengen hun zomervakantie in Azië door en het aantal Thaise restaurants is daardoor enorm gestegen. Zalm is eveneens populair. Fijnproevers kiezen rendier- of elandvlees.
Fika Tussen de hoofdmaaltijden door maken de Zweden graag tijd voor een fika: een pauze voor het genieten van een kop koffie of thee (of ander drankje) met bullar (koffiebroodjes), småkakor (koekjes), tårta (taart), kåka (cake) of chocolade. Fika is lang geleden ontstaan door kaffé te verbasteren naar kafi en de lettergrepen om te draaien. Het is een begrip!
Julbord Wil je echt genieten van alles wat de Zweedse keuken je te bieden heeft, bezoek dan een van de betere restaurants in de grote steden tussen half november en half december voor een Julbord. Een goed restaurant serveert vijf gangen met van alles en nog wat voor ongeveer 600 tot 700 kronen (70 tot 80 euro) per persoon.
Zelf Zweeds koken Zelf Zweeds koken? Rijd in Nederland of België naar de dichtstbijzijnde IKEA Food Market en haal er een boekje met Zweedse gerechten. Een gegarandeerd succes en de recepten zijn in het Nederlands natuurlijk gemakkelijker te lezen dan in het Zweeds.
49
ac ht ergr on den
50
Kunsten Design Typisch Zweeds design wordt gekenmerkt door elegantie en strakke lijnen, maar met een nadruk op functionaliteit. Glas, meubels, woningaccessoires en kleding zijn verreweg de bekendste designproducten. Je komt het tegen in speciale musea, maar natuurlijk ook in de vele winkels of gewoon op straat. Stockholm is the place to be, maar Göteborg doet erg zijn best de hoofdstad naar de kroon te steken.
Front Een van de trendy designers is een kwartet: de vrouwengroep Front (Tegeluiksgatan 20, Stockholm, www.frontdesign.se). Sofia Lagerkvist, Charlotte von der Lancken, Anna Lindgren en Katja Sävström vragen zelfs dieren hen te helpen met ontwerpen om woningen er een stuk interessanter uit te laten zien.
Vicke Lindstrand Een van de grootste glasdesigners was Vicke (Victor) Lindstrand (www. vickelindstrand.com). Geboren in 1904 in Göteborg werkte hij vooral in de twee grootste steden én in het Glasriket (zie pag. 374). Hij maakte onder meer vazen, maar was ook puur kunstenaar met het ontwerpen van hoge sculpturen, zoals de 4 m hoge Glas i Centrum in Nybro, de 9 m hoge Grön Eld in Umeå en Legend i Glas (5 m hoog) in Växjö. Vicke Lindstrand overleed in 1983 op 79-jarige leeftijd.
Åsa Jungnelius Een van de jongere, Zweedse, veelbelovende designers is Åsa Jungnelius (www.asajungnelius.se). Geboren in 1975 heeft ze in 2000 haar eerste tentoonstelling. Haar woningaccessoire Snippan krijgt in eigen land een goede ontvangst.
Industrieel design Zweeds design als dagelijks gebruiksvoorwerp. Er zijn ontelbare voorbeelden. Een van de in eigen land met applaus onthaalde industriële ontwerpen is de Trilobit voor Zwedens belangrijkste producent van huishoudelijke elektronica Electrolux (www.electrolux.se). Inese Ljunggren deed het industriële design van de stofzuiger, Elisabeth Piper Mäkitalo tekende voor het grafische design.
Trilobit van ontwerpers Inese Ljunggren en Elisabeth Piper (Foto: Electrolux)
k unsten
Sketch Furniture van Front (Foto: Front)
Wil je meer Zweeds design? Kijk bijvoorbeeld eens op www.svenskform. se (Holmamiralens väg 2 (Skeppsholmen), Stockholm) of www.design housestockholm.se (Norrmalmstorg 1, Stockholm).
Mode Zweden heeft een levendige wereld van modedesigners. Kijk eens op www.swedenfashion.com. Een van de bekendere Zweedse modedesigners is Anna Holtblad (www.annaholtblad.com), die haar inspiratie vindt in traditionele kleding en dit vertaalt naar eigentijds design. Op modegebied is er in Europa echter geen grotere impact geweest dan de kleding van het Zweedse concern H&M (www.hm.com), dat met postercampagnes in abri’s ook de Nederlandse en Belgische markten wist te veroveren. Voor zijn design maakt het concern ook gebruik van Nederlandse ontwerpers. Hennes begon in 1947 in Västerås. Het tot afkorting H&M omgedoopte Hennes & Mauritz heeft thans 1500 winkels in bijna 30 landen.
51
ac ht ergr on den
52
Schilderijen Van de Zweedse schilders is Anders Zorn (1860-1920; www.anderszorn. info) een van de bekendere, vooral door zijn portretten van de inwoners van de provincie Dalarna, maar ook door zijn naaktwerken. Andere bekende schilders zijn onder meer Alexander Roslin (1718-1798) en Carl Larson (1853-1919).
Sculpturen Carl Oscar Borg (1879 – 1947), Claes Oldenburg (geboren in 1929) en Kent Ullberg (geboren 1945) zijn beeldenmakers. De belangrijkste beeldenkunstenaar is echter Carl Milles (1875-1955; www.millesgarden.se). Milles studeert in 1897 anatomie in Parijs en zijn eerste publieke werk, het Sten Sturemonumentet in 1902 in Uppsala, maakt een enorme indruk. Hij werkt in de jaren erna Musicerande änglar (musicerende bij de Kungliga Konsthögskolan in engelen) van Carl Milles in Gävle’s Stockholm en in de Tate Gallery in stadspark Boulognerskogen Londen. Hij woont enige jaren in de Verenigde Staten, maar komt terug naar Europa. Carl Milles overlijdt op Lidingö bij Stockholm, waar je nu nog zijn Millesgården kunt bezoeken. Om zijn werken te kunnen zien, hoef je niet speciaal naar het eiland bij de hoofdstad te reizen; ze staan in veel Zweedse steden.
Muziek ABBA Melodramatiek heerst in de Zweedse muziek. Maar daar is weinig van te merken bij ABBA (www.abbasite.com), het bekendste Zweedse ‘muziekproduct’. De bandnaam is een acroniem van de voornamen van de leden: het echtpaar Agnetha Fältskog en Björn Ulvaeus en het echtpaar Benny Andersson en Anni-Frid ‘Frida’ Lyngstad. ABBA bestaat twee jaar als de groep in 1974 internationaal doorbreekt door het Eurovisiesongfestival te winnen met het lied Waterloo. De band scoort in de Nederlandse Top 40 tussen 1974 en 1981 veertien top 3-hits. De platenverkopen gaan ook na het uit elkaar gaan van ABBA in 1982 door. De teller staat in 2007 voorlopig op 350 miljoen verkochte platen. In 2009 opent een speciaal ABBAmuseum in Stockholm-Södermalm. Meer informatie over ABBA: www.wereldwijzerzweden.net/muziek/ abba/
k unsten
Kent De naar softrock neigende band Kent (www.kent.nu) is een van de populairste hedendaagse bands uit Zweden. Kent lanceert in 1995 het eerste album dat de naam van de band draagt en komt in de jaren tot en met 2007 met nog zeven andere albums, zowel in het Zweeds als in het Engels. Een internationale doorbraak kent de band met zanger Jaokim Berg als belangrijkste kracht niet echt. In 2002 krijgt Kent de MTV Europe Music Award voor beste Scandinavische band. In eigen land zijn ze zeer populair. Zo staat het nummer Colombus in december 2007 op nummer 6 in de belangrijkste Zweedse hitlijst.
The Cardigans The Cardigans (www.cardigans. com) uit Jönköping worden gedragen door de stem van zangeres Nina Persson, die de laatste jaren ook solo als A Camp muziek maakt. The Cardigans bestaan naast Persson uit vier mannen, van wie Peter Svensson vaak met Persson de liedjes schrijft. Het grootste succes in Nederland behaalt het quintet media jaren negentig met de hits Lovefool (zes weken in de Nederlandse Top 40 in 1997, met als hoogste de 24ste positie) en My favourite game (acht weken in Nina Persson van A Camp en de Nederlandse Top 40 in 1998). zangeres van The Cardigans De laatste track is afkomstig van (Foto: www.imagebank.sweden.se het populairste album tot nu toe: © Martin Bogren) Gran Turismo (1998), met Erase/ Rewind als bekende tweede track. De band verkocht ruim 5 miljoen platen wereldwijd. Het meest recente wapenfeit is Nina Perssons zang op het nummer Your love alone is not enough van de Manic Street Preachers. Perssons solorelease I can’t buy you (2001) was in Zweden een groot succes.
(Twelve) Caesars Indierockgroep uit Borlänge (Dalarna), waarvan het in 2005 uitgebrachte album Paper Tigers ook in Nederland en België een relatief warm onthaal krijgt. Hun song Jerk it out wordt gebruikt voor een commercial van de populaire muziekspeler Apple iPod. Electronic Arts stopt de muziek in twee computergames. Caesars (www.caesersweb.com) heeft nog vier oudere albums en twee maxi-cd-singels.
53
ac ht ergr on den
54
Cornelis Vreeswijk De Zweed/Nederlander is in Zweden na zijn dood nog altijd razendpopulair. In Stockholm is een museum. Zie pag. 121 van deze Wereldwijzer.
Roxette Dé Zweedse band uit begin jaren 1990 heet Roxette (www.roxette.se). Het duo Marie Frederiksson en Per Gessle breekt na 10 jaar succes in eigen land in Europa door met de single The Look (1989), die in de Nederlandse Top 40 twaalf weken blijft staan, met de eerste plaats als hoogste notering. Joyride is de tweede nummer-1-hit (1991, 13 weken in de Top 40), Listen to your heart (1989, 3e positie), It must have been love (1990, 3e positie) en How do you do (1990, 2e positie) scoren eveneens goed. Roxette bestaat nog steeds en produceerde in 2006 de single Reveal. De twee leden probeerden ook een solocarrière, Per Gessle met de band Gyllene Tider, maar die is minder succesvol.
The Hellacopters In de eerste dertien jaar van hun carrière staan The Hellacopters (www. hellacopters.com) op menig festival, ook in Nederland en België. Er rollen zeven albums van de persen, met Head Off in 2008 voorlopig als laatste.
The Hives Punkrockband (www.hives.nu) in klassiek zwartwitte outfits met als grootste hit tot nu toe Hate to say I told you so van het album Your new favourite band in 2002. De band uit Fagersta schijnt live een sensatie te zijn. Het laatste album uit 2007 heette toepasselijk The black and white album.
Alcazar Onder de discogangers is Alcazar (www.alcazarworld.com) zeker bekend, met hits als Shine on (1999) en Crying at the discotheque. Die laatste is in 2001 de grootste hit.
Hot in eigen land Wil je je wat meer verdiepen in Zweedse muziek die niet zo bekend is over de grens? Wereldwijzer Zweden heeft vijftien tips voor je. Kijk op: www. wereldwijzerzweden.net/muziek/
Verleden tijd Van tijd tot tijd zijn er Zweedse muziekartiesten die voor een korte periode hoge ogen gooien. Tot de bekendere horen Europe (1978-1992; met The Final Countdown als grootste hit), Ace of Base (1993-2002) en Army of Lovers (1997-2001).
Klassieke muziek Liefhebbers van klassieke muziek van Zweedse bodem kunnen het best op zoek naar werken van de componisten Hugo Alfvén (1872-1960), Kurt Atterberg (1887-1974) en Arne Mellnäs (1933-2002).
k unsten
Film Regisseurs Met de in 2007 overleden Ingmar Bergman (zie pag. 396) heeft Zweden zijn belangrijkste filmmaker aller tijden vaarwel gezegd, maar Svensk Film kent meerdere goede regisseurs. Kvarteret Korpen (1963) en Mannen på taket (1976) van Bo Widerberg zijn Zweedse klassiekers.
Lasse Hallström Lasse Hallström behoort tot de succesvolste hedendaagse Zweedse regisseurs, met internationale producties als The Ciderhouse Rules (1999), Chocolat (2000), Casanova (2005). Hallström is de man van de ABBA-videoclips en is getrouwd met een van Zwedens populairste actrices: Lena Olin (Alias, Mr. Jones, Chocolat).
Overige regisseurs Lukas Moodyssons, Josef Fares, Kjell Sundvall, Colin Nutley, Peter Farväl Falkenberg – het regiedebuut Lindmark, Anders Nilsson zijn van Jesper Ganslandt – was Zwedens slechts enkele andere Zweedse inzending naar de Oscars van 2006 regisseurs, met films die ook in (Foto: www.imagebank.sweden.se © Kristian Bengtsson) Nederland en België te zien zijn.
Acteurs/actrices Greta Garbo en Ingrid Bergman (geen familie van de regisseur) staan te boek als de grootste sterren van het Zweedse witte doek, maar ook de huidige generatie acteurs en actrices kent zijn (buitenlandse) successen. Internationaal erg succesvol is Peter Stormere, die tevens films heeft geregisseerd. Zijn belangrijkste rollen op het Engelstalige doek speelde hij in Constatine (2005), The Brothers Grimm (2005), de tv-serie Prison Break (2005-2006), Bad Boys II (2003), Bad Company (2002), Minority Report (2002), Chocolat (2000), 8mm (1999), The Lost World: Jurassic Park (1997) en Fargo (1996). Hij is gewild voor het spelen van wat gestoorde karakters met een niet-Engels of niet-Amerikaans accent. In eigen land speelde Stormere tevens de hoofdrol in Hamilton (1998): de verfilming van Jan Guillou’s boek over de Zweedse James Bond Carl Hamilton. Andere succesvolle Zweedse filmsterren zijn Stellan Skarsgård (Pirates of the Caribbean, The Hunt for the Red October), Mikael Persbrandt (bekendste acteur in eigen land), Mikael Nyqvist (As it is in heaven), Jakob Eklund (Wallander, Falck), Helena Bergström, Pernilla August (Star Wars), Marie Richardson (Eyes Wide shut). Meer Zweedse regisseurs, acteurs, actrices en film op www.wereldwijzer zweden.net/film/
55
ac ht ergr on den
56
BOEKEN August Strindberg August Strindberg wordt in 1849 geboren in Stockholm en zal daar in 1912 ook overlijden. Strindberg is dé belangrijkste Zweedse schrijver. Hij schreef romans, novellen en gedichten, maar hij schilderde ook, fotografeerde en deed wetenschappelijke experimenten. De meeste tijd gebruikte Strindberg echter als toneelschrijver; hij schreef ongeveer 40 toneelstukken. Enkele werken van Strindberg zijn in het Nederlands vertaald.
Selma Lagerlöf Selma Lagerlöf komt in Sunne in Värmland in 1858 ter wereld (haar vader is luitenant) en is na Strindberg Zwedens belangrijkste auteur. In Nederland wordt ze vooral bekend door de boeken en daarna de animatiefilms over de avonturen van Nils Holgersssons reis met de ganzen. In 1909 ontvang Lagerlöf de Nobelprijs voor de Literatuur, om vijf jaar later toe te treden tot het comité dat de prijzen geeft. Selma Lagerlöf overlijdt in Sunne (Mårbacka), na een week lang een combinatie van een hersenbloeding en longontsteking te hebben gehad. Wie wil weten hoe Selma Lagerlöf er in haar gezonde jaren uitzag: haar beeltenis staat op een 20-kronenbiljet.
Marianne Fredriksson Marianne Fredriksson (1927-2007) wordt geboren in Göteborg als dochter van een scheepsbouwer en een huisvrouw. Ze ambieert een carrière in de jounalistiek en werkt voor meerdere tijdschriften en kranten, waaronder Svenska Dagbladet. Ze raakt in een depressie en als therapie gaat ze schrijven. Evas Bok (1980) is haar debuut. Wie nieuwsgierig is naar haar schrijven: haar vijfde boek Simon och Ekarna (Simon en de eiken, maar in het Nederlands als Simon uitgebracht) uit 1985 is een goede tip. Marian Fredriksson overlijdt in Österskär.
Astrid Lindgren De schepster (1907-2002) van Pippi Langkous (in het Zweeds: Långstrump; zie pag. 381). Andere bekendere werken zijn Ronja de Roversdochter (Ronja Rövardotter) en Gebroeders Leeuwenhart (Bröderna Lejonhjärta).
Henning Mankell De creator van inspecteur Kurt Wallander. De wat humeurige, licht ontvlambare politiecommissaris. Menig Wallander-boek is in het Nederlands vertaald en ook de dvd-speler hoeft bijna geen moment Wallandervrij te zijn. In Mördare utan ansikte (Moordenaar zonder gezicht) maakt de inspecteur in 1991 kennis met de lezers. Het tiende boek schrijft Mankell vanuit het perspectief van Linda. Innan Frosten (Voor de vorst) verschijnt in 2002.
k unsten
Håkan Nesser Håkan Nesser wordt in 1950 in Kumla geboren en is opgeleid tot leraar. Tot zijn bekendste werk behoren de misdaadromans over de politie-inspecteur Van Veeteren, waarvan een aantal in het Nederlands is vertaald en de verfilmingen op de Nederlandse televisie zijn te zien. Håkan Nesser (Foto: www.imagebank. sweden.se © Cato Lein)
Per Nilsson
Per Nilsson (1954) begint als docent wiskunde en muziek in het middelbaar onderwijs, maar wijdt zich in 1999, elf jaar na het verschijnen van zijn eerste werk, geheel aan het schrijven van jeugdboeken.
Per Olov Enquist Per Olov Enquist wordt in 1934 in Sjön in Västerbotten geboren en is naast literair schrijver regisseur en toneelschrijver. Hij is ook in Nederland en België bekend om zijn historische romans.
Scène uit Ondskan, naar een boek van Jan Guillou (Foto: www.imagebank.sweden.se © Mathias Johansson / Moviola Film & Television)
57
ac ht ergr on den
58
Jan Guillou Jan Guillou (1944) is journalist schrijver en creator van Arn Magnusson – een Zweedse tempelridder die Guillou in historisch juiste omgevingen plaatst – en geheim agent Carl Hamilton. Van de elf Hamilton-boeken staan Vendetta (1991) en Madame Terror (2006) als hoogste aangeschreven. Vendetta is verfilmd met acteur Stefan Sauk in de hoofdrol. Hamilton is tevens als filmtitel verschenen met Peter Stormare en Lena Olin in de hoofdrollen. Eveneens verfilmd is het autobiografische werk Ondskan (1981; NL: Het Kwaad) dat als Guillous meesterwerk wordt beschouwd. Meer weten over Guillou’s roemruchte verleden als journalist: www. wereldwijzerzweden.net/boek/
Liza Marklund Vooral bekend van haar creatie als journaliste Annika Bengtzon. De boeken Paradiset (2000) en Sprängaren (1998) zijn later verfilmd. Marklund schreef tevens andere boeken waarvan Gömda (1995; NL: Ondergedoken) en het vervolg daarop, Asyl (2004; NL: Asiel), zijn vertaald.
Åke Edwardson Åke Edwardson wordt in 1953 in Eksjö geboren en is de schrijver van de misdaadromans met hoofdcommissaris Erik Winter in de hoofdrol, waarvan een aantal ook in het Nederlands is vertaald.
Maj Sjöwall & Per Wahlöö Schrijversechtpaar Maj Sjöwall (1935) en Per Wahlöö (1926-1975) schrijft van 1965 tot Wahlöö’s dood tien misdaadromans waarin commissaris Martin Beck als maatschappijkritische politieman de hoofdrol speelt. De boeken zijn allemaal verfilmd en zijn ook in Nederland en België te zien en te koop.
Stieg Larsson Stieg Larsson (1954-2004) deed schrijven naast zijn journalistieke werk en bekeek vooral extreem-rechts. Zijn werken Män som hatar kvinnor (NL: Mannen die vrouwen haten) en Flickan som lekte med elden (NL: De vrouw die met vuur speelde) zijn in het Nederlands uitgegeven.
Mikael Niemi Mikael Niemi wordt in 1959 in Pajala, in Norrbotten bij de Finse grens geboren. Tot nu toe heeft hij tien boeken op zijn naam staan van verschillende genres: gedichtenbundels, jeugdromans, science fiction, krimi, maar zijn beste werk is Populärmusik från Vittula (2000). Dit is in 2004 verfilmd en beschrijft in grappige details het opgroeien van een jongen in Zweden nabij de Finse grens. Gelukkig is deze absolute aanrader in het Nederlands vertaald: Popmuziek uit Vittula, al gaat er niets boven de originele Zweedse omslag. Weten welke boeken door de auteurs nog meer zijn geschreven: kijk op www.wereldwijzerzweden.net/boek/
59
Natuur en milieu Leven van en met de natuur maakt meer onderdeel uit van het maatschappelijk bewustzijn in Zweden dan in veel andere landen. Maar de filosofie kent tevens zijn keerzijde.
Duurzame energie Om het milieu zoveel mogelijk te ontzien, is de eigen energieproductie bijna volledig uitstootvrij. Biomassa en wind vormen groeiende bronnen van energie, maar waterkracht (44%) en nucleaire energie (47%) zijn de grootste Zweedse krachtpatsers. De waterkrachtwerken hebben veel grote rivieren, met name in het noorden, onherstelbaar aangetast.
Nucleaire energie Nucleaire energie (zie ook pag. 171) kent weliswaar een schone uitstoot, maar de gerapporteerde lekkages, protocolverwaarlozing, een hogere radioactiviteit in het water rond de centrales en het nucleaire afval vormen een groot gevaar voor het milieu en de mens. Ter illustratie: op 1 mei 1969 is er een zeer ernstig incident in een prototype kernreactor in Ågesta bij Stockholm. De bijna meltdown komt pas in de publiciteit als in 1993 de kwaliteitskrant Dagens Nyheter erover publiceert.
De kleine waterkrachtcentrale in het stadspark van Gävle
ac ht ergr on den
60
Desondanks is 70 procent van de Zweedse energieconsumptie fossielvrij; voor de overige 30 procent wordt olie geïmporteerd met de bedoeling dit in 2020 tot nul te hebben gereduceerd. Het gevolg van dit streven is dat de nucleaire installaties waarschijnlijk langer open zullen blijven dan 2020, dat vooralsnog het officiële sluitjaar is. In 1980 stemde een overgroot deel van de bevolking in een referendum voor de afschaffing van nucleaire energie en de regering heeft dit als officieel standpunt overgenomen. Het referendum was een reactie op de halve meltdown van de Three Mile Island-kernreactor bij Harrisburg in Pennsylviania, USA, in 1979 – het eerste grote civielnucleaire incident in de wereld en tot op heden het ernstigste na Tsjernobyl.
Consumptiemaatschappij en recycling De meeste Zweedse provincies hebben een vergaand inzamelings- en recyclesysteem, waarvan je in woonwijken met flats vaak het resultaat ziet in vakantieachtige huisjes tussen de hoge gebouwen waar de verschillende afvalcontainers staan. Naast de gebruikelijke inzameling van glas naar soort, batterijen, textiel en groen materiaal (voor compost), wordt papier in tijdschriften en verpakkingsmateriaal apart ingezameld, omdat ze andere papiervezels bevatten. Blik en hardplastic kennen elk een eigen container.
PET-flessen en drinkblikken PET-flessen (plastic flessen voor drank) kennen een statiegeld van twee kronen per grote en 50 öre (een halve kroon) voor een kleine fles. Drinkblikken (zoals voor bier) kennen eveneens een statiegeld van 50 öre, waardoor je ze heel dient te houden tot het inzamelingspunt: in een van de vele supermarkten. Let op: koop je je drank bij de Systembolaget, de staatswinkel voor dranken met een alcoholgehalte van meer dan 3,5 procent, dan kun je daar doorgaans niet je lege blikken en flessen inleveren. Dit doe je gewoon bij een supermarkt.
Leven en reizen in de natuur Je bent redelijk vrij om in Zweden te leven en te reizen in de natuur. Je kunt zelfs praktisch overal kamperen. Uitgangspunt is dat je je troep opruimt en dat je de natuur geen schade toebrengt. Een simpel voorbeeld: voor een kampvuur sprokkel je hout, je breekt geen takken af. Een reiswijze die natuurlijk al langer door ervaren hikers in bijvoorbeeld ook de Belgische Ardennen wordt gehanteerd.
Allemansrätten Zweden gaat echter nog een stapje verder. Er is een ongeschreven regel dat je toegang hebt tot alle natuurgebieden – ook de reservaten en de
natuur en mi li eu
privé-eigendommen. Of je nu te voet, met de ski’s, op de fiets of met de boot het gebied intrekt. Mits je wegblijft uit tuinen, afgesloten gedeelten en niet binnen 70 meter van huizen je kampement op slaat en de omgeving niet vervuilt – ook niet door je met zeep in een beek te wassen, want dit is ook het verstoren van de natuur. Sluit hekken waar je doorheen mag goed af en laat de dieren met rust. Deze Allemansrätten (www.allemansrätten.se) is echter in veel gebieden met aanvullende regels ingeperkt. Zo mag je in de kernen van reservaten en zeker de nationale parken vaak niet overnachten (let op de borden). Vind je eetbare natuurproducten als bramen of bosbessen, dan staat het je vrij deze volgens hetzelfde allemansrätten te plukken, mits de flora niet is beschermd.
Verbodsborden Kom je borden tegen met Ej motorfordon, dan is het niet toegestaan er met auto of motor overheen te rijden. Dit geldt ook voor alle open stukken land en privéwegen. Verder zijn er tijdgebonden verboden gebieden, bijvoorbeeld om vogels een kans te geven te broeden. Zie je Tillträde förbjudet (toegang verboden) op een bord, ga dan niet verder.
Dieren Zweden kent een rijk dierenleven, inclusief grote zoog- en roofdieren in het wild. Naturvårdsverket (www.naturvardsverket.se) is verantwoordelijk voor het natuurbeheer in Zweden. Alle wilde zoogdieren en vogels zijn beschermd, maar voor 50 soorten (waaronder elanden) worden in het jachtseizoen uitzonderingen gemaakt. Van de kleinere dieren is er een aantal dat met uitsterven wordt bedreigd, zoals 24 van de 25.000 insectensoorten, alle kikkers, padden en hagedissen en de drie slangensoorten.
Slangen De hazelworm (kopparödla) is een bruinige hagedis die vaak voor een slang wordt aangezien. Van de echte slangen is alleen de adder (huggorm) gevaarlijk. Mannetjesadders zijn doorgaans grijs, vrouwtjes bruin, maar er komen ook zwarte adders in Zweden voor. De ringslang (snok of vattensnok) en de gladde slang (hasselsnok) zijn onschuldig voor de mens, maar worden vaak voor adders aangezien.
Rendieren Rendieren (ren) leven zeer vrij in Zweden, maar zijn nagenoeg allemaal deel van door mensen beheerde kuddes. Je komt ze tegen vanaf Idre/ Grövelsjön in Dalarna tot de noordgrens, met een nadruk op de leefgebieden langs de grens met Noorwegen. Rendieren hollen meestal pas weg, zodra je uit de auto stapt. Blijf je binnen het voertuig, dan zijn ze niet bang voor je en kunnen ze de auto tot een halve meter afstand passeren. Geef rendieren de ruimte en tijd als je ze op de weg tegenkomt.
61
ac ht ergr on den
62
Een jong rendier schiet langs de auto in de buurt van Grövelsjön
Rendieren zijn uiteraard het meest bekend geworden als ‘paardenkracht’ voor de slee van de Kerstman, die ’natuurlijk’ in het noorden van Zweden woont.
Elanden Herten (hjorten) zie je op heel veel plekken in het land, maar de koningen van het bos, elanden (älg), zijn erg schuw en als je ze niet bewust opzoekt, moet je erg veel geluk hebben ze tegen te komen. Juist om problemen met de mens te voorkomen zijn nagenoeg alle doorgaande wegen in Zweden van een hek voorzien om de dieren en het verkeer niet met elkaar in aanvaring te laten komen. Geen overbodige luxe, want een eland kan met een gang van 50 km per uur plots tevoorschijn komen. Zelfs een stevige Volvo is niet opgewassen tegen de 500 kilo’s aan eland. Houd hier rekening mee op de wegen waar het hekwerk ontbreekt en waar waarschuwingsborden staan, met name in de schemering.
Beren Er leven ongeveer 2500 Europese bruine beren (björn) in Zweden, met de belangrijkste leefgebieden in de gemengde bossen van Dalarna, JämtÂ� land en Norrboten. De beren hebben de afgelopen jaren de neiging zich steeds zuidelijker en oostelijker te begeven.
natuur en mi li eu
Mannelijke bruine beren worden 1,7 tot meer dan 2,5 meter lang en wegen 100 tot 300 kilo. De vrouwtjesberen komen niet boven de 200 kilo uit. De beren eten veel bessen, planten en kadavers, maar een vers rendier of eland dient eveneens als maaltijd. Er zijn niet veel aanvaringen tussen mens en beer, maar voor de zekerheid kun je altijd even informeren bij de lokale autoriteiten voordat je een gebied intrekt. Het laatste incident voor het ter perse gaan van dit boek was een jager die door een beer in westelijk Dalarna werd gedood.
Veelvraten In geconcentreerde berggebieden, vooral in holen op rotshellingen of in dicht struikgewas langs de hele grens met Noorwegen vanaf noordelijk Dalarna komen ongeveer 575 veelvraten (järv) voor. Niet-kenners beschrijven ze als miniberen, met een lengte van 70 tot 90 centimeter en een gewicht van ongeveer 45 kilo. Veelvraten eten knaagdieren en vogels, maar ook planten. Ze zijn niet bang aangelegd en kunnen een beer of eland aanvallen vanuit een hinderlaag.
Lynxen De lynx (lodjur) is een katachtige ter grootte van een herdershond die het in de schemering voor zijn voedselvoorziening heeft voorzien op hazen en rendieren. In Zweden leven ze in het hele land, met uitzondering van Skåne, Öland, Gotland, de regio rond Stockholm en de noordoostkust bij Luleå en Piteå.
Wolven De wolf (varg) heeft het moeilijk in Zweden. Er zijn nog maar circa 200 dieren over, die in Värmland, Dalarna, rond Örebro en ten westen van Gävle leven. Ze hebben het vooral voorzien op elanden, maar jagen ook op andere dieren.
Roofvogels Er zijn tot nu toe zeker 480 vogelsoorten in Zweden geteld, waarvan de steenarend (kungsörn) de meest indrukwekkende is. De roofvogel leeft in de bovenste helft van Zweden – op de kustgebieden na – met ongeveer 600 paren. Maar de kustgebieden worden zuidelijker niet geschuwd, in het noordoosten van Uppland, in Halland, in Skåne en op Gotland komt de roofvogel eveneens voor. Een steenarend heeft een lengte van 75 tot 90 cm en een spanwijdte van doorgaans 2 tot 2,4 m. Een tweede indrukwekkende roofvogel is de sperweruil (hökuggla), die een vleugelwijdte van 75 tot 80 cm heeft en een lengte van ongeveer 40 cm.
Vissen De meeste vis en andere waterdieren in Zweden hebben zwaar te lijden onder overbevissing. Daarnaast is de Oostzee (Östersjön), maar zeker de Botnische Golf (Bottenhavet) op veel plaatsen ernstig vervuild. Surströmming, een haringsoort die in de Botnische Golf wordt gevangen, zit vol met schadelijke stoffen.
63
ac ht ergr on den
64
Bloem in Hemlingby Naturområde
Flora Wilde orchideeën zijn slechts een deel van de honderden bloeiende florasoorten in Zweden. Wil je een goede impressie krijgen van het floraleven in Zweden, dan kun je het best de volgende botanische tuinen bezoeken: Bergianska Trädgården bij Stockholm (www.bergianska.se) of Uppsala Linneanska Trädgårder (www.botan.uu.se). Het plantenleven heeft veel eetbare bessen, waarvan de hjortron (kruipbraam) tot ‘s lands belangrijkste delicatesse wordt gerekend. Weet je waar ze groeien, dan kun je aan de handgeplukte opbrengst een leuke bijverdienste hebben. De meest opvallende begroeiing is uiteraard bos, dat zo’n 55 procent van het landareaal bedekt. Wil je je natuurbewust voorbereiden op je vakantie, kijk dan zeker op de websites van de Naturskyddsföreningen (Natuurbescherming, http://www.snf.se/english.cfm) en Naturens Bästa (www.naturens bästa.se).
65
Politiek Het moderne Zweden is vooral gevormd dankzij de politiek vanaf de Tweede Wereldoorlog. Zweden probeert een balans te vinden tussen neutraliteit en vriendschap met West-Europa en de Verenigde Staten.
Tweede Wereldoorlog Het vinden van die balans krijgt in de 20e eeuw zijn eerste grote beproeving als de Tweede Wereldoorlog Europa in zijn greep houdt. Zweden mobiliseert het leger en houdt rekening met het ergste. Met delicaat politiek manoeuvreren hoopt Zweden uit de handen van de Duitse strijdkrachten te blijven. Zweden verklaart zich weliswaar tijdens de inval van de Duitsers in Polen – en de daaropvolgende oorlogsverklaring van Frankrijk en Engeland – neutraal, maar dit is geen garantie dat het land die positie kan waarborgen. De generaals van Hitler zijn vooral bang dat de geallieerden Scandinavië gebruiken als springplank om het Duitse Rijk aan te vallen. De geallieerde bevelhebbers willen voorkomen dat de Scandinavische landen in Duitse handen vallen. De grondstoffen in Zweden, zoals het ijzererts in Kiruna die via de ijsvrije haven van het Noorse Narvik (en in de zomer ook vanuit Luleå) wordt verhandeld, zijn gewild bij beide partijen. De Duitsers hebben een plan voor de militaire inname van Zweden: Operation Polarfuchs. Uiteindelijk speelt de Zweedse regering een hoog staaltje dubbelspel en blijft Zweden een vrij land. Neutraal is het tijdens de Tweede Wereldoorlog zeker niet, pragmatisch is een betere typering. Zo helpt het de Duitse industrie met ijzererts, worden 2,1 miljoen Duitse soldaten vervoerd (inclusief een SS-bataljon), maar laat het ook een Deense brigade en een Noorse divisie op het grondgebied trainen en geeft Zweden militaire steun aan Finland. Wil je meer weten over Zweden tijdens de Tweede Wereldoorlog, lees of download het supplement bij dit hoofstuk op: www.wereldwijzer zweden.net/politiek/. Het Zweedse ijzererts blijkt cruciaal te zijn voor de Duitse wapenfabrieken. Hoewel later door de Zweedse verantwoordelijken tot op de dag van vandaag wordt gezegd dat er ijzererts van een lage waarde naar Duitsland is verscheept, is dit niet onafhankelijk bevestigd. De Amerikanen zouden uit vergelding het spoorwegstation van Stockholm hebben willen bombarderen. De geallieerden ontwikkelden bovendien plannen voor een invasie van Noord-Zweden. Geallieerde schepen probeerden de Zweedse handelsvloot – 37 procent van de export van alle goederen gaat naar Duitsland – zoveel mogelijk te hinderen, wat ten koste gaat van het leven van ongeveer 1500 Zweedse zeevarenden.
ac ht ergr on den
66
Koude oorlog De oorlogspolitiek van Zweden legt de basis voor het blijven zoeken van de balans na de oorlog. Zweden probeert de neutraliteit te blijven handhaven, onder meer met een eigen, stevige defensie-industrie. Vliegtuigmaker SAAB (zie pag. 205), wapenfabrikant Bofors (in 1997 verkocht aan deels SAAB en deels BAE Systems) en Kockums AB (www.kockums.se) zijn daarvoor de belangrijkste spelers. Maar de onafhankelijkheid is schijn. Op wapentechnisch niveau wordt wel degelijk samengewerkt met de industrieën van de NAVO. Mocht het ooit tot een conflict tussen Oost en West zijn gekomen, dan had de Zweedse regering volgens onbevestigde bronnen het luchtruim opengesteld om de Noorse luchtmacht doorgang te geven naar Soviet-doelen.
Olof Palme Pas in de jaren 1970 en 1980 voert Zweden een bijna on-Zweedse confrontatiepolitiek in de contacten met het buitenland, als Olof Palme statsminister (premier) is. Hij levert directe kritiek op de Amerikaanse militaire operaties in Vietnam (en legt zelfs een link met nazi-Duitsland). Hij is de meest uitgesproken Westerse regeringsleider tegen het apartheidsregime in Zuid-Afrika. Palme heeft tevens geen goed woord over voor de dictator Franco in Spanje en de Soviet-inval in Praag (1968). Hij steunt echter Fidel Castro in Cuba en Salvador Allende in Chili. Veel andere Westerse regeringen, met de Verenigde Staten voorop, zijn allerminst blij met Palme. De premier wordt op 28 februari 1986 in Stockholm neergeschoten en een paar uur later officieel doodverklaard in het ziekenhuis. Palme weigerde voortdurend extra bescherming. De Palmemoord is nooit officieel opgehelderd. Alhoewel een kleine crimineel werd veroordeeld, is dat vonnis later door het Zweedse hooggerechtshof vernietigd. De toenmalige verdachte overleed in 2004. Speculaties over betrokkenheid van buitenlandse inlichtingendiensten zijn niet met bewijs ondersteund. Alhoewel de beveiliging na Palme’s dood wordt aangescherpt, neemt niet iedereen bescherming serieus. Minister van Buitenlandse Zaken – en een belangrijke kandidaat voor het volgende premierschap van Zweden – Anna Lindh wordt op 10 september 2003 in het warenhuis Nordiska Kompaniet op meerdere plaatsen met een mes gestoken en een dag later na een negen uur durende operatie doodverklaard. Ook zij wilde geen beveiliging. De Zweedse bevolking is geschokt. In het hele land huilen mensen. In 2004 wordt een Zweed van Servische komaf voor de moord veroordeeld. Hij zou de Zweedse opstelling over Kosovo niet waarderen.
po li ti ek
Na de val van de muur Nadat de muur in Berlijn die het Oosten van het Westen scheidt in 1989 wordt neergehaald en de Koude Oorlog tussen de NAVO en het Warschaupact wordt beëindigd, kiest de Zweedse regering voor een nauwere samenwerking met het Westen. Het land treedt toe tot de Europese Unie, inclusief de militaire poot, maar blijft uit de NAVO. Wel worden na 2000 steeds vaker NAVO-vliegtuigen toegelaten om in het dunbevolkte noorden van het land met wapens te trainen vanaf de vliegbasis in Vidsel en doen de Zweden mee aan grote Amerikaanse oorlogsoefeningen zoals Red Flag boven de woestijn van Nevada. Zweden werkt tevens op de grond hecht met de NAVO samen bij militaire operaties, bijvoorbeeld met 380 Zweedse militairen als onderdeel van de door de NAVO geleide troepenmacht ISAF in Afghanistan. Als Rusland en Duitsland in 2006 vergevorderde plannen ontvouwen voor een gaspijpleiding door de Oostzee, trekt de Zweedse krijgsmacht hard aan de bel: dit zou een bedreiging voor de Zweedse veiligheid vormen. Vlak voor het ter perse gaan van dit boek lijkt de politiek echter een draai van 180 graden te hebben gemaakt. Er zou een aftakking komen naar Gotland, waar gasbedrijf NordStream 11 miljoen euro zou willen investeren in een nieuwe haven in Slite, met een cultuur- en beschermingsproject. Daardoor zou ook Zweden economisch kunnen meeprofiteren van het gastransport. De Zweedse strijdkrachten lijken Gotland mogelijk steunpunt voor officieel geen gevaar meer te zien gaspijplijn Rusland-Duitsland voor de staatsveiligheid. (Foto: Westphalia)
Binnenlandse politiek Na 74 jaar hoofdzakelijk een sociaal-democratische regering (op twee regeringsperiodes na) neemt een centrumrechtse alliantie onder leiding van premier Fredrik Reinfeldt op 5 oktober 2006 zitting in de banken van het landsbestuur. In de decennia daarvoor is Zweden een ultieme verzorgingsstaat geworden. De regering-Reinfeldt wil de positie van de overheden als grootste werkgever in het land terugdringen, het aantal banen moet worden vergroot en de verborgen werkloosheid (zeker 3 procent van de arbeidsbevolking die onder meer in staatsprogramma’s participeert) moet worden aangepakt. Het kabinet wil tevens het belastingstelsel veranderen. De krijgsmacht wordt nog verder uitgekleed, met de waarschuwing van critici dat het land zichzelf niet langer kan verdedigen.
67
ac ht ergr on den
68
Kijk- en leestips
Inlezen, ‘inkijken’ of alvast in de sfeer komen, voordat je naar Zweden gaat? Dit zijn enkele tips.
Internet
Visit Sweden, www.visitsweden.com De officiële site van het Zweedse bureau voor toerisme. Kies bij Choose language voor Nederlands en je leest gemakkelijk in je eigen taal. What’s on Stockholm, www.stockholmtown.com In onder meer Duits, Engels en Frans alle actuele informatie over Stockholm, inclusief de doe- en evenementengids What’s on als pdf. Göteborg, What’s on, www.goteborg.com In het Engels actuele informatie over evenementen en meer voor toeristen die Göteborg bezoeken. Zie voor meer regionale links de diverse hoofdstukken van deze Wereldwijzer.
Boeken
www.wereldwijzerzweden.net/boek/ Wereldwijzers lijst van leestips voor Zwedenreizigers: met fictie en nonfictie
FILMS op DVD (verkrijgbaar in de Benelux met Nederlandse ondertiteling)
Muziek ABBA – In Concert (2004) ABBA – The Movie (2005) Cardigans – Live in London (2004) Cornelis Vreeswijk – Lever – Leeft (2005) Hives – Tussels in Brussels (2005) Roxette – Ballad & Pop Hits (2003)
Speelfilms As it is in heaven, Kay Pollak (dvd 2004) Fanny och Alexander, Ingmar Bergman (1982) Fucking Åmal, Lukas Moodysson (dvd 1999) Henning Mankell’s Wallander Collection (dvd 2007) Kops, Josef Fares (dvd 2004) Liza Marklund – Springstof (Sprängaren), Colin Nutley (dvd 2008)
69
Praktische informatie
Van A tot Z Alarm 112 (direct toetsen op je mobiele telefoon, geen netnummer of landnummer invoeren) ANWB-Alarmcentrale (voor Nederlanders): 9+31703141414
Accommodatie De belangrijkste overnachtingssoorten in het Zweeds: camping = camping vakantieboerderij = bo på lantgård bed & breakfast = rum att hyra huisje(s) / blokhut(ten) = stuga / stugor (jeugd)herberg = vandrarhem (de herbergen in Zweden zijn prima semihotels voor alle leeftijden) hotel = hotell Accommodatie in Zweden kun je grofweg onderverdelen in vier prijsklassen (met tussen haakjes de Wereldwijzeraanduidingen zoals je ze in de hoofdstukken vindt): Tot e╯45,00 (Budget) e╯45,00 - e╯95,00 (Midprijs) e╯95,00 - e╯140,00 (Topkeuze; in de hoofdstukken Stockholm en København Luxere keuze) Meer dan e╯140,00 (Topkeuze)
Campings | Campings kun je prima zoeken via www.campings.se
Stugor / Rum att hyra | Het best kun je huisjes/hutten of bed & breakfast boeken via de lokale of regionale bureaus voor toerisme, aangezien ze doorgaans door particulieren worden gerund. Zie de afzonderlijke hoofdstukken voor het Turistbyrån in de regio. Je kunt ook zonder te boeken naar een huisje rijden door bordjes langs de weg met stugor te volgen. Vandrarhem | Boek van tevoren je herberg, want het kan zeker in de zomer erg druk zijn. De meeste herbergen zijn aangesloten bij een van de volgende organisaties: Svenska Turistföreningen (www.stfturist.se; klik op de Engelse vlag en je krijgt direct een klikbare kaart voorgeschoteld) of Sveriges Vandrarhem i Förening (www.svif.se). Neem je eigen linnengoed mee of huur het bij de herberg. Hotels | Voor hotels zijn er algemene boekingssites (zoals www.bokahotell. se, www.expedia.nl, www.elmar.nl en www.booking.com), maar daarin zijn niet altijd alle hotels opgenomen. Kijk voor een vollediger selectie op: www.wereld wijzerzweden.net/overnachten/.
Afstanden (kilometers vs Zweedse mijl) De Zweedse bewegwijzering gebruikt gewoon kilometers als afstanden. Echter, in informatiefolders, op websites en in het dagelijks taalgebruik wordt heel vaak mil (mijl) genoemd als afstand. Het gaat dan om een Zweedse mijl die gelijk staat aan 10 km.
PRAKTISCHE INFORMATIE
70
Alcohol Het nuttigen van alcohol op straat is doorgaans verboden. Uitzonderingen worden gemaakt tijdens feesten of in studentengebieden. Zie ook Eten en drinken en Invoer van producten.
Ambassades Zweedse ambassade in Nederland, Jan Willem Frisolaan 3, 2517 JS, Den Haag, Nederland (NL), 9+31704120200,
[email protected] Ambassade van Zweden in België, Luxemburgstraat/Rue du Luxembourg 3, 1000 Brussel, België (BE), 9+32022895760,
[email protected] Nederlandse ambassade in Zweden, Götgatan 16 A, 104 65 Stockholm, Zweden / Sverige (S), 9+46855693300, www.netherlands-embassy.se Belgische ambassade in Zweden, Kungsbroplan 2, PO Box 1040, 101 38 Stockholm, Zweden / Sverige (S), 9+46853480200, www.diplomatie. be/stockholmnl, openingstijden: ma.-vr. 9.00-12.30, 13.30-15.00 uur, juli-augustus: 8.30-13.30 uur
Apotheken Zie Medische hulp.
Autohuur Voor autohuur (hyrbilar) kun je het best de Zweedse en de Nederlandse sites van de autoverhuurbedrijven naast elkaar openen. Ze zijn nagenoeg gelijk aan elkaar en het kan je soms tientallen tot zelfs meer dan honderd euro op de autohuur schelen door het voertuig via de Zweedse site te boeken. Ga niet af op combinatieaanbiedingen/kortingen van luchtvaartmaatschappijen, maar ga af op je eigen onderzoek. Kortingen zijn wel goed toepasbaar in combinatie met
zogenoemde bonusaanbiedingen van de luchtvaartmaatschappijen, zoals KLM’s Flying Blue of SAS EuroBonus. Hieronder de links naar de grootste autoverhuurbedrijven, maar je kunt ook bij veel autodealers (regelmatig aangesloten bij de grote verhuurders) of bij tankstations auto’s huren. A-kedjan Hyrbilar, www.akedjan.se Avis, www.avis.se, www.avis.nl, www.avis.be Europcar, www.europcar,se, www.europcar.nl, www.europcar.be Hertz, www.hertz.se, www.hertz.nl, www.hertz.be Sixt, www.sixt.se, www.sixt.nl, www.sixt.be Statoil, www.statoil.se
Brandstof (auto / motor) Zorg dat je een creditcard hebt (Visa / Mastercard zijn het meest geaccepteerd), want dan kun je nagenoeg bij iedere pomp tanken. Bemande tankstations zijn doorgaans open van 7 tot 21 of zelfs 23 uur en daar kun je ook cash betalen. Maar het aantal onbemande tankstations zit al jaren in de lift en daarvoor heb je een creditcard nodig. Je betaalt minder per liter bij de onbemande tankstations. Er is veel concurrentie. Op 300 meter kun je al drie tankstations tegenkomen, zelfs in dorpjes. Kijk dus waar de prijzen het laagst zijn. Hoewel de brandstof relatief goedkoop is (10 tot 25 cent goedkoper dan in Nederland), kent de dieselprijs relatief weinig verschil met de euro-95-brandstof en is dus relatief duur. Autogas is in Zweden moeilijker te krijgen. Kijk goed bij het afrekenen met de creditcard. In Zweden moet de kaart doorgaans met de zwarte strip naar boven de automaat in.
van A tot Z
Busvervoer
Douane
Zie Openbaar Vervoer.
Zie Reisdocumenten.
Dieren
Drinkwater
Neem je dieren mee op vakantie, dan gelden voor Zweden de volgende regels: • Het dier moet geïdentificeerd kunnen worden, door middel van het dragen van een elektronische chip of een tatoeage. Als je een andere chip dan die van het gewaarborgde ISO-system gebruikt, dan dien je de decoderingsapparatuur zelf mee te nemen bij de grenscontrole. • Het dier moet gevaccineerd zijn tegen rabies volgens de voorschriften van de vaccinproducent met een door de WHO goedgekeurd vaccin. • Het dier moet door een erkende dierenarts worden behandeld tegen lintworm (Echinococcus spp) met een preparaat van praziquantel, binnen 10 dagen voor het vertrek. • De Zweedse autoriteiten raden aan het dier ook te vaccineren tegen Leptospirose, en voor de honden, tegen hondenziekte. • Een antistoftest moet uitgevoerd worden op een bloedproef van het dier om de immuniteit tegen rabies te controleren (minstens 0,5 IE/ml gehalte van antistoffen). De test moet uitgevoerd worden ten minste 120 dagen na de laatste rabiësvaccinatie maar ook niet meer dan 365 dagen daarna. Alleen goedgekeurde laboratoria mogen gebruikt worden. Voor België is dat Instituut Pasteur. • Een paspoort voor het dier waarin een erkende dierenarts in het land van afkomst alle belangrijke gegevens heeft ingebracht. In België worden deze paspoorten afgeleverd door de volgende organisatie: Belgische vereniging voor identificatie & registratie van honden vzw.
Zweeds leidingwater is prima geschikt om te consumeren. Echter, in sommige gebieden (vooral in steden) zit er soms een licht smaakje aan. Vind je het water niet lekker, koop dan mineraalwater in de fles (naturel / utan kolsyrad).
Drugs Drugs zijn in Zweden in principe verboden. Je kunt met een stickie / blowen al in moeilijkheden komen.
Elektriciteit 220 V. Platte, 2-puntsstekkers kun je nagenoeg overal gebruiken. De geaarde stekkers zijn eveneens meestal toepasbaar.
Eten en drinken De goedkoopste manier van het gebruiken van een warme maaltijd is om tussen 12 en 14 uur de Dagens rätt / lunch te nuttigen, waarvoor veel cafés en restaurants reclame maken en die doorgaans 65 tot 80 kronen (7,5 tot 9 euro) kost, inclusief salade, een drankje en na de maaltijd koffie of thee. De Zweden zijn gewend om twee warme maaltijden per dag te gebruiken. Voor uitgebreidere maaltijden ‘s avonds kun je al voor omgerekend 20 tot 25 euro per persoon klaar zijn, maar houdt voor een standaard driegangendiner rekening met 30 tot 60 euro. Een glas bier (öl) is doorgaans 0,4 liter en kost ongeveer 4,50 tot 5 euro. Je betaalt ongeveer hetzelfde voor een doorgaans goedgevuld glas huiswijn (vin). Koop je zelf alcoholische dranken in, houd er dan rekening mee dat de super-
71
72
PRAKTISCHE INFORMATIE
Dagens ratt, menu van de dag, op een terras in Göteborg (Foto: www.imagebank.sweden.se © Göran Assner/Göteborg & Co)
markten niet verder gaan dan een percentage van 3,5 procent. Voor sterkere drank (ook een gewone pils dus) moet je naar de staatswinkel Systembolaget (www.systembolaget.se) die je in bijna ieder groter dorp of stad op een of meer plekken vindt. Bekende Zweedse biermerken zijn onder meer Spendrups, Norrlands Guld, Falcon, Åbro en Pripps, maar er zijn er nog veel meer. Het van oorsprong Deense Carlsberg wordt eveneens vaak gedronken. Zweden heeft één whiskymerk, Mackmyra (www.mack myra.se), met de fabriek in de buurt van de 13e stad van het land, Gävle. Reis je naar Noorwegen, houd dan rekening met een hogere restaurantÂ�rekening. Ook alcohol gekocht bij de staatswinkels in Noorwegen is 10 tot 20 procent duurder. Zweden die in de buurt van Denemarken wonen, slaan daar vaak hun alcohol in. Houd je van alcoholische dranken en heb je plek over in de bagage, neem dan
de drank mee uit Nederland of België. Zie het hoofdstuk Taal op pag. 41 voor een uitgebreide woordenlijst ZweedsNederlands.
Feestdagen Zie pag 37 en 38.
Fietsen / mountainbiken Zie de Praktische informatie per locatie in de hoofdstukken in het boek.
Geld Geld kun je het best uit de automaat (bankomat) halen in Zweden, mits je gewone bankpas (Maestro, Cirrus) daarvoor geschikt is. Dat is vaak voordeliger. Voor geld uit de automaat met de creditcard betaal je vaak een relatief hoge commissie. In de meeste Zweedse geldautomaten moet de zwarte strip op de
van A tot Z
achterzijde van de bankpas naar boven de automaat in. Kijk goed op de voorbeeldafbeelding. Doorgaans kun je bijna overal betalen met creditcards, ook in taxi’s. In de wat traditionelere cafés en restaurants is het soms niet mogelijk. Vraag het personeel vooraf of betaling met kreditkort mogelijk is. Banken zijn op werkdagen van 10 tot 15 uur geopend.
Wisselkoersen (richtkoersen 2008) 100 Zweedse kronen (SEK) = e╯11,00 500 Zweedse kronen (SEK) = e╯55,00 100 Deense kronen (DKK) = e╯14,50 500 Deense kronen (DKK) = e╯72,50 100 Noorse kronen (NOK) = e╯14,00 500 Noorse kronen (NOK) = e╯70,00
Gevaren Zweden geldt als een veilig land. Er zijn echter een paar zaken waar je rekening mee moet houden.
Achterstandswijken In Stockholm, Malmö, Göteborg en Helsingborg kunnen achterstandswijken ‘s nachts minder veilig zijn, zeker voor alleenreizende vrouwen.
Dieren
Slangen | Wees voorzichtig tijdens wandeltochten over paden met veel losliggende rotsen en stukjes groen met een hoog vochtigheidsgehalte. Het zijn prima leefgebieden voor slangen. Grote / gevaarlijke dieren | De kans dat je in een benarde situatie terechtkomt met overige wilde dieren (zoals beren; zie ook pag. 61) is uiterst klein. Doorgaans zijn de dieren banger voor jou, dan jij voor hen. Mocht je toch een wild beest tegenkomen, probeer rustig te blijven, je angst te onderdrukken en langzaam achteruit te lopen, weg van het dier. Blijf met je voorkant van je lichaam in de richting van het dier (niet de rug toedraaien) en ga in beginsel zeker niet rennen. Insecten | De grootste lastposten zijn kleine insecten zoals steekvliegen en
Zweeds papiergeld (Foto: Michael Cavén)
73
PRAKTISCHE INFORMATIE
74
muggen. Vooral in juli en augustus zijn ze erg irritant en steken kunnen leiden tot zwellingen of bloedingen (als steekvliegen aders raken). Zorg voor een goede, liefst milieuvriendelijk antimuggenmiddel, een klamboe, een extra fijnmazig muggengaas, maak vuur of gebruik speciale antimuggenkaarsen. Bezoek desnoods een apotheek, voordat je op pad gaat.
Verdwalen Verdwalen is een relatief groot risico. Neem altijd je mobiele telefoon mee (zie ook Telefonie), ook omdat hulpdiensten je locatie dan in uiterste nood kunnen peilen met behulp van de zendmasten. De afstanden zijn erg groot en zeker in gebieden van de hoofdwegen af in het noorden van het land kun je urenlang niemand tegenkomen.
Internet Draadloos internet op je eigen laptop is doorgaans goed en gratis in de meeste openbare bibliotheken in Zweden. Daarnaast vind je in de grote steden op heel veel plekken (zoals de 7-Elevens en de treinstations) rode Sidewalk Express-terminals, waarbij je voor een paar euro 60 of 90 minuten kunt internetten. De meeste hotels bieden eveneens internettoegang op de kamer aan. Dit is soms gratis, maar meestal moet je een kaartje van het breedbandnetwerk Telia HomeRun kopen. Dan krijg je voor 120 kronen (circa 14 euro) (sommige hotels berekenen een toeslag hier bovenop) 24 uur lang toegang tot het mobiele netwerk. Soms kun je zelfs uit meerdere aanbieders kiezen.
Invoer van producten Let op: reis je via Noorwegen, dan gelden daarvoor zeer strenge regels voor de invoer van producten. Noorwegen
is namelijk geen lid van de Europese Unie. De Noren houden steekproefsgewijs strenge controles aan de grenzen en hanteren hoge boetes. Kijk op www. noorwegen.nl voor meer informatie. Zweden en Denemarken zijn wel lid van de EU en dat maakt het meenemen van spullen een stuk gemakkelijker. Voor personen van 20 jaar en ouder, reizend binnen de EU, gelden de volgende beperkingen: 10 liter sterke drank 20 liter likeur 90 liter wijn (max. 60 liter mousserend) 110 liter bier 800 sigaretten of 100 sigaren of 1 kg tabak VERBODEN: Invoer van vers vlees
Medicijnen Medicijnen zonder verdovende middelen mogen vrij worden ingevoerd. Bevatten ze verdovende middelen, dan mogen ze voor ten hoogste vijf dagen worden ingevoerd. Voor langere periodes dien je een vergunning aan te vragen bij Socialstyrelsen, Lakemedelsavdelningen, P.O. Box 607, 751 25 Uppsala, Zweden/ Sverige (S). In de aanvraag moet je aangeven waartegen de medicijnen worden gebruikt, de datum van binnenkomst en de datum van vertrek. Tevens dient een medisch certificaat te worden bijgesloten. Zie ook Medische hulp.
Kaarten (papier / online) en routeplanners De kaarten van Freytag & Berndt (www. freytagberndt.com) zijn erg goed. Maar mis je een regio, dan kun je bij de meeste pompstations eveneens kaartboeken of losse kaarten kopen (vraag ernaar, want ze staan niet altijd in het zicht). Uitstekende gedetailleerde kaarten van de Zweedse topografische dienst Lantmateriet kun je eventueel online bestellen: www.lantmateriet.com.
van A tot Z
Zweden is lid van de EU (Foto: Levent Abrurrahman Cagin) Eniro De beste onlinekaartendatabase vind je bij Eniro: http://kartor.eniro.se voor Zweden (kaartmateriaal van Lantmateriet) of http://kort.eniro.dk voor Denemarken. Dit zijn ook routeplanners, met lucht- en satellietfoto’s. Van een aantal grotere steden heeft het Zweedse Eniro sinds november 2007 bovendien vogelvluchtfoto’s beschikbaar (zijaanzicht vanuit de lucht), waardoor je je erg goed op de te bezoeken locatie kunt voorbereiden. De Zweedse site heeft eveneens een directe link voor een weergave met symbolen van overnachtingslocaties (Övernattning), pompstations (Bensinstationer), parkeerplekken (Parkering), eetgelegenheden (Restauranger/Caféer), kunst en cultuur (Nöje/Kultur), banken (Bank) en geldautomaten (Uttagsautomater).
Google Maps Google Maps (http://maps.google. com) is een goed alternatief – zeker als routeplanner, maar niet altijd even nauw-
keurig in waar de grenzen lopen en heeft minder gedetailleerde luchtbeelden.
ANWB.nl / Routenet.nl Overige routeplanners op internet: www. anwb.nl of www.routenet.nl
Elektronische routenavigator Reis je met een elektronische routenavigator, bedenk dat satellietdekking niet altijd even vlekkeloos is. Wereldwijzer Zweden raadt aan altijd een papieren kaart als back-up mee te nemen.
Kano / kajak Zweden heeft uitstekende kano/kajakmogelijkheden en vaak ook voldoende adressen om boten te huren. Informeer bij de verschillende bureaus voor toerisme per locatie naar de mogelijkheden, zie de paragrafen Recreatie en sport per hoofdstuk van deze Wereldwijzer of kijk op www.wereldwijzerzweden. net/sport/.
75
76
PRAKTISCHE INFORMATIE
Luchtvaartmaatschappijen De meeste, belangrijkste luchtvaartmaatschappijen naar Zweden staan genoemd in het gratis supplement op www. wereldwijzerzweden.net/arlanda/. In die rij ontbreekt Ryanair (www.ryan air.com), dat onder meer vliegt naar Nyköping/Stockholm-Skavsta (zie pag. 147) en Växjö (zie pag. 376). Voor binnenlandse vluchten zijn de belangrijkste maatschappijen SAS (www.sas.se), Norwegian (www.norwegian.se) en SkyWays (www.skyways.se).
Medische hulp Neem altijd de Nederlandse verzekeringspas of de Belgische verzekeringsdocumenten mee onderweg. Heb je aanvullende medicijnen, zorg ervoor dat je de speciale reisdocumenten daarvoor bij je hebt (vraag je huisarts). Zie ook Invoer van producten. De meeste Zweedse artsen en verpleegkundigen spreken goed Engels, evenals het personeel van de meeste apotheken. De apotheken zijn in Zweden door de staat georganiseerd en doorgaans altijd goed te herkennen aan groene borden met witte letters Apoteket. Je vindt er voor bijna alles wel een goed middel, maar heb je professionele hulp nodig, volg dan de borden naar Sjukhus (ziekenhuis) en de bewegwijzering ter plekke naar Akut(mottagning) (Eerste hulp).
Openbaar vervoer De handigste site voor het plannen van je reis per openbaar vervoer is www. resplus.se. Voor treinreizen is de grootste aanbieder de voormalige staatsspoorwegmaatschappij Svenska Järnväger (www.sj.se). Kaartjes kun je online, bij terminals in de treinstations en bij balies kopen. De
website geeft ook aan als je met een regionale aanbieder reist. Veolia Transport (www.veoliatransport. se) heeft een aantal treinlijnen (en buslijnen) in beheer. Boeken van deze reizen kun je vooraf via www.bokatag.se. In Zweden koop je een treinkaart altijd per enkele reis en in beginsel op vertrektijd van de trein en soort treindienst. Daarmee kan er op hetzelfde traject een enorm prijsverschil zijn. Houd voor een afstand van 150 km rekening met 10 tot 20 euro (budget) tot ruim 60 euro voor een enkele reis (X2000-trein van SJ). Behalve in de directe omgeving van Stockholm en in lokale treinen, kun je voor een paar euro meer ook een vaste plaats bespreken als je met de voormalige staatsspoorwegen (SJ; www.sj.se) reist. De treinen van SJ, maar ook veel lokale treinen, zijn uitgerust met stopcontacten, waardoor je onderweg eventueel kunt doorwerken op de laptop of de mobiele telefoon kunt opladen. Vooral op lange reizen is deze faciliteit zeer handig. Het meeste busvervoer van/naar vliegvelden wordt uitgevoerd door Flygbussarna (www.flygbussarna.se), waarvoor je kaartjes in automaten in de luchthaventerminals of bij de buschauffeur koopt. Voor regionale vervoerders: check de Praktische Informatie per hoofdstuk in deze Reiswijzer.
Overnachten Zie Accommodatie.
Politie Bel voor nood 112. Houd er rekening mee dat ook de politie doorgaans grote afstanden moet overbruggen. De dichtstbijzijnde surveillancewagen of politiepost kan soms wel 250 km ver zijn.
van A tot Z 100
0
77
200 km
N ▲
Narvik
√
Kiruna
√
Pajala √
√ Bodø
AT L A N T I S C H E OCEAAN
Gällivare
√
Mosjøen-Kjærstad
√
Arvidsjaur
√ Luleå
√
√ Skellefteå
Vilhelmina √
√ Umeå Åre-Östersund
√
KramforsSollefteå
√
Trondheim
√ Örnsköldsvik
√
Sundsvall-Härnösand√ Midlanda
FINLAND
Sveg
√
NOORWEGEN
Botnische Golf
Mora-Siljans
√
Borlänge-Dala
√
Oslo-Gardemoen
√
Oslo ●
Västerås Karlstad
√
√
Örebro
√ Stockholm-Arlanda
s Fin
o eG
lf
■ Stockholm
√
√ Stockholm-Bromma
rra
k
√ Nyköping-Skavsta
Sk
age
√ LinköpingSAAB
Göteborg Jönköping Göteborg- √● √ Save GöteborgLandvetter
Visby √
√
Växjö
Kattegat DENEMARKEN
√
Ängelholm
Kristianstad
Kopenhagen Kopenhagen- ● Kastrup
√
√
Golf van Riga
Kalmar
√
√
OOSTZEE
√ Ronneby
√ Aanvlieghaven (directe vluchten) √
Overige vliegvelden (regionaal en/of internationaal)
Malmö ● √ Malmö-Sturup
zweden, vliegvelden
PRAKTISCHE INFORMATIE
78
Post De Zweedse postdienst Posten (www. posten.se) vind je vaak als agentschap in of bij een supermarkt. Bij de kassa van supermarkten kun je vaak postzegels krijgen als er geen agentschap is. Vraag naar: Frimärke för utrikes brev (spreek uit: friemerke feur uutriekes breev), tack! als je naar Nederland of België wilt versturen en je krijgt direct de juiste postzegel en een blauwe sticker voor luchtpost/1e klas. Een brief(kaart) binnen Europa kost je in 2008 11 kronen (omgerekend 1,20 euro).
Reisdocumenten Zweden is een Schengen-land wat betekent dat er geen geregelde controles aan de grenzen plaatsvinden. Je moet je echter altijd kunnen identificeren met een geldig paspoort of identiteitsbewijs. De Deense, Zweedse en Noorse douanes houden regelmatig steekproeven aan de grenzen. Zorg ervoor dat je een bewijs (kassabon) meeneemt dat dure apparatuur (zoals foto- of videocamera’s) ook daadwerkelijk jouw gebruiksvoorwerp is en dat je het niet het land invoert om te verkopen. Zie ook Invoer van producten.
Roken Horeca en openbare gebouwen in Zweden zijn al enige jaren rookvrij. Fijngemalen tabak (snus), dat je onder de bovenlip stopt, is echter traditie.
Routeplanners Zie Kaarten.
Supermarkten en winkels Supermarkten zijn in Zweden alle (!) dagen open (dus ook op zondag), meestal van 8 of 9 uur tot 20, 21, 22 of
23 uur (soms minder lang). Ze kennen aangepaste tijden op speciale feestdagen (zoals met kerst). Regelmatig staan de openingstijden groot op de gevel (soms zelfs met neonletters). Overige winkels zijn op werkdagen van 10 tot 17 uur open, maar sluiten op zaterdag om 16 uur. Vooral in de kleinere gemeenten sluiten sommige winkeliers met lunchpauze. Banken zijn op werkdagen van 10 tot 15 uur geopend.
Telefonie Neem je mobiele telefoon altijd mee. Zeker in afgelegen gebieden kan dit je enige vorm van communicatie zijn. In uiterste nood kunnen de hulpdiensten je locatie peilen via de zendmasten voor mobiele telefonie, ook als je toestel op stand-by staat of is uitgeschakeld. KPN, Vodafone en Proximus werken doorgaans goed in Zweden. Telia is de Zweedse aanbieder met de beste landelijke dekking. Wil je er zeker van zijn dat je goed bereikbaar bent, dan koop je bij een van de telecomwinkels een prepaidkaart van Telia. Alle telefoonnummers in deze Wereldwijzer zijn al voorzien van het landnummer, maar bel je naar Nederland zorg dat er +31 voor het netnummer staat; voor België is dit +32. Let erop dat mobiele telefonieaanbieders meer rekenen voor internationaal telefoonverkeer. Check de websites van de aanbieders voor detailÂ� informatie, want vaak zijn er ook kortingsregels. Tele2 is in Zweden een goedkope speler, ook op de mobiele markt. Neem je je notebook/laptop mee, dan kun je met bijvoorbeeld Skype (PrePaid) (www.skype.com) erg voordelig naar vaste nummers in heel Europa bellen. Meer informatie over internationaal telefoneren op de traditionele wijze: www. vakantiebellen.nl. De beste telefoongids voor Zweden vind je online: www.eniro.se.
van A tot Z 100
0
79
N ▲
200 km Narvik ●
Svolvær ●
●
Abisko ● Kiruna
AT L A N T I S C H E OCEAAN
● Gällivare
Porjus ● Jokkmokk ● ●●
Boden
● Luleå
●
Sorsele ●
Arvidsjaur Jörn ●
Storuman ●
Lycksele
Vilhelmina ●
Tornio
Haparanda
●
Älvsbyn ●
● Piteå
● Oulu
Skellefteå ● ● Skelleftehamn
●
Dorotea ● Vännäs ●
Strömsund ● Trondheim ●
Åre Järpen ● ●
●
Storlien
● Örnsköldsvik ● Sollefteå
● Östersund
● Kokkola
Umeå ● ● Holmsund ● Vaasa
●
Kramfors Åsarna ●
● Härnösand
● Ånge
FINLAND
● Sundsvall
Botnische Golf
Sveg ● Ljusdal ●
● Hudiksvall
NOORWEGEN
Tampere ● Pori ●
Bollnäs ● ● Söderhamn
Orsa ●
Mora ● ●Rättvik Leksand● Falun Malung ● ● Vansbro ● ● Borlänge
Oslo ●
Horten●
● Moss
Sk
Helsinki
Turku ●
●
Fin
se
lf Go
● Tallin
ESTLAND
● ● Oxelösund
Mariestad ●
Vänersborg ●
● Norrköping ● Mjölby ● Linköping ● Falköping ● Tramäs Västervik Visby Borås Jönköping ● ● ● ● ● Nässjö
OOSTZEE
Göteborg ●
● Frederikshavn
●
Varberg ●
●
Vetlanda
Värnamo ●
Kattegat
Alvesta ●
Ängelholm ● Helsingborg Helsingør ● ●
Kopenhagen
● DENEMARKEN
Ventspils ●
Oskarshamn ●
Riga LETLAND
● Kalmar
Hässleholm
● ● Karlskrona Karlshamn Kristianstad Lund ●
●
Aankomstzeehavens Spoorwegen
●
●
● Malmö ● Simrishamn
Trelleborg ●
Golf van Riga
●Växjö
Halmstad ● Grenaa ●
Åland
(Ahvenanmaa) Eckerö ● Grisslehamn ● Mariehamn ● Avesta ● (Maarianhamina) Sala ● Ludvika● ● Uppsala Filipstad ● Västerås ● ● Arvika Kapellskär Kil ● Karlstad Eskilstuna ● ● ● ● ●Örebro Stockholm ● Säffle ● ● Kumla Södertälje Hallsberg ● ● Nynäshamn Nyköping
ag
err
ak
Sandefjord ●● ● Larvik Strömstad
●Gävle
● Klaipéda
LITOUWEN
●Ystad
zweden, spoorwegnet en zeehavens
PRAKTISCHE INFORMATIE
80
Taal Zie het hoofdstuk Taal op pag. 41-47.
Tijdzone Zweden, Denemarken en Noorwegen hebben dezelfde tijdzone als Nederland en België. In Finland is het een uur later.
Treinvervoer Zie openbaar vervoer.
Veerboten De snelste route naar Zweden over de weg voert via de veerverbinding Puttgarden (Duitsland) – Rødby (Denemarken) en vervolgens via de Öresundsbron/ Øresundsbron/Brug over de Sont tussen Kopenhagen en Malmö. Het op een na snelste alternatief om van Denemarken in Zweden te komen is via het veer tus-
sen Helsingør en Helsingborg (www. hhferries.se en www.scandlines.de voor informatie over de veerverbindingen en prijzen). De veren varen zeer regelmatig dag en nacht en hoef je vooraf niet te boeken. Voor het oprijden van de parkeerplaats waar vandaan je de boot op mag, rijd je met de auto of motor langs een douaneachtig huisje met kassa, waar je cash of met creditcard kunt afrekenen. Je kunt in Puttgarden direct een combinatieticket ferry-brug of ferry-ferry, een enkele reis of een retour naar Zweden kopen. Reizigers naar Gotland kunnen met veerboten van Destination Gotland (www. destinationgotland.se) van/naar Visby varen vanuit Oskarshamn (zuidoostkust) en Nynäshamn (ten zuiden van Stockholm). Veel kleinere lokale veerverbindingen in Zweden worden gezien als verlenging van de weg en zijn gratis. Hieronder een lijst van de belangrijkste veerverbindingen.
Destination Gotland vaart van/naar Zwedens grootste eiland (Foto: Destination Gotland)
van A tot Z
Duitsland – Denemarken
Zweden – Noorwegen
Puttgarden – Rødby, www.scandlines. de
Strömstad – Sandefjord, www.colorline. com
Duitsland – Zweden
Zweden – Estland
Kiel – Göteborg, www.stenaline.se Puttgarden – Helsingborg, www.scand lines.de Rostock – Trelleborg, www.ttline.com Sassnitz – Trelleborg, www.scandlines. de Travemünde – Trelleborg, www.ttline. com
Stockholm – Tallinn, www.tallinksilja. com
Denemarken – Zweden Helsingør – Helsingborg, www.hhfer ries.se Grenå – Varberg, www.stenaline.se Frederikshavn – Göteborg, www.stena line.se Rønne (op het Deense eiland Bornholm) – Ystad, www.bornholmstrafikken.dk. Vanuit Bornholm zijn er tevens verbindingen naar Kopenhagen, Koge en Sassnitz (Duitsland).
Denemarken – Noorwegen Kopenhagen – Oslo, www.dfdsseaways. com
Polen - Zweden
Vwinoujvcie – Ystad, www.unityline.se en www.polferries.pl Gdansk – Nynäshamn, www.polferies. pl Gdynia – Karlskrona, www.stenaline.se
Zweden – Finland Grisslehamn – Åland (Eckerö), www. eckerolinjen.fi/sv/default.asp Kapellskär – Åland (Mariehamn), www. vikingline.aland.fi Stockholm - Helsinki (Zweeds: Â�Helsingborg), www.silja.com of www. vikingline.fi Stockholm – Turku (Zweeds: Åbo), www.silja.com of www.vikingline.fi Umeå – Vaasa, www.rgline.com
Zweden – Letland Stockholm – Riga, www.tallinksilja.com
Verkeer Het wegennet is doorgaans uitstekend en geasfalteerd. In meer afgelegen gebieden tref je tevens onverharde wegen, maar ook die zijn meestal goed begaanbaar.
Maximumsnelheden Zweden past in 2008 en 2009 geleidelijk in het hele land de maximumsnelheden aan. Mogelijk kunnen er lokaal verschillen gelden tussen zomer en winter. De nieuwe standaardmaximumsnelheden zijn: Binnen de bebouwde kom: 40 en 60 km/u Buiten de bebouwde kom: 80 of 100 km/u Autowegen: 100 km/u Autosnelwegen: 120 km/u Snelheidsborden hebben een geel vlak, omdat een wit vlak zoals in Nederland en België in de sneeuw niet goed leesbaar is. In Denemarken geldt vaak een snelheid van 130 km/u op snelwegen. In Noorwegen mag je buiten de bebouwde kom 80 km/u en op auto/snelwegen 90 km/ u. Houd er rekening mee dat met name de Noren zeer forse boetes uitdelen voor verkeersovertredingen.
Dimlicht verplicht In heel Scandinavië is het verplicht om ook overdag met de lichten aan te rijden.
81
82
PRAKTISCHE INFORMATIE
Als je wilt drinken, zorg er dan voor dat je niet hoeft te rijden of houdt het bij een enkele lättöl (2,1 procent) of mellanöl (3,5 procent) op 11/2 tot 2 uur.
Verkeerstermen en flitspalen Zie voor vertaling van enkele belangrijke verkeerstermen het hoofdstuk Taal op pag. 41. Flitspalen fotograferen in Zweden van de voorzijde en dienen zowel de bestuurder als het kenteken goed in beeld te vangen. Er zijn tevens controles met laserguns en mobiele flitspalen (die zijn verwerkt in normaal uitziende aanhangers).
Winterbanden verplicht Het gebruik van sneeuwkettingen is af te raden. Je hebt betere grip op de Scandinavische wegen door winterbanden (liefst met spikes, dus lokaal kopen) te laten monteren. In het grootste deel van Zweden zijn winterbanden VERPLICHT van december tot en met maart, maar doorgaans is het verstandig om ook in oktober, november en april met winterbanden te blijven rijden. Van mei tot en met september zijn zomerbanden verplicht.
Rijden in de schemering en nacht Veel wegen zijn onverlicht en ook op de hoofdroutes kunnen wilde dieren de weg kruisen. Hard rijden en een botsing met een eland of rendier kan zeer gemakkelijk fataal aflopen. Zelfs stevige Volvo’s zijn niet opgewassen tegen een eland van 500 kilo die met 50 km/u over de weg schiet, of berekend op trappelende hoeven door de voorruit. Rijd als er geen tegenliggers zijn ALTIJD met groot licht in schemering en donkerte, ook al kun je zelf nog goed zien. De lichten waarschuwen namelijk ook de dieren. Mistlampen voor kunnen eveneens zeer van pas komen. Rijd je per ongeluk toch een wild dier aan, dan moet je dit melden bij de politie.
Vissen Zweden is een prima visland. Je hebt echter wel een vispas nodig. Zie Recreatie en sport per hoofdstuk in deze Wereldwijzer of informeer bij de lokale toeristeninformatiebureaus.
Wandeltochten / hiken Maak je lange wandeltochten, zorg dan dat je goed voorbereid bent. Zeker in de bergen kan het weer snel omslaan. Hiernaast een voorbeeld van een checklist van wat aan te raden is om onderweg mee te nemen, ervan uitgaande dat je met een groepje van vier een wandeltocht maakt waarbij je ten minste drie dagen zelfvoorzienend wilt zijn. Als je met de auto naar het startpunt reist, kijk dan of je een weegschaal kunt meenemen, zodat je kunt zorgen dat het gewicht van de rugzak niet zwaarder is dan 20 kilo (mannen) of 15 kilo (vrouwen). Vergeet niet goede gedetailleerde kaarten (groene kaarten) van tevoren te regelen of in Zweden bij de betere boekhandels te kopen. Drinkwater kun je onderweg aanvullen in stromende (!) beken of bij de trekkershutten. Doorgaans heb je geen desinfectiepillen nodig. Enkele tips: stop je veters in je schoenen, zodat deze zo lang mogelijk droog blijven. Trek je je schoenen uit voor de nacht, doe je sokken dan over het open stuk van de schoenen aan de bovenkant om te voorkomen dat grote insecten in je schoen kunnen komen.
Voorbeeld paklijst (voor een wandeltocht van ten minste 3 dagen met minimaal 4 personen) Per groep • Grondzeil (evt. een tweede tegen regen), liefst met ogen en haringen
van A tot Z
• Pioniertouw en veiligheidstouw (ook handig om zeil te spannen tussen twee bomen) • Gasbrander en reservegasbus
• Lichtgewicht kook-/eetpannen • Lichtgewicht wateropwarmpannetje/ keteltje • Aansteker en aanmaakblokjes
Een goede uitrusting is ook belangrijk op de relatief nieuwe Skär gårdsleden van Uppland naar Åland/Finland (Foto: Magnus Wegler)
83
84
PRAKTISCHE INFORMATIE
• Boter, jam, smeerworst, hagelslag, pindakaas in kleine verpakkingen • Oploskoffie, theezakjes, oploschocolademelk • Oplossoep • Kruiden • Kompas, plus eventueel een gpsapparaat • Gedetailleerde kaarten van het gebied • Eerstehulppakket (denk ook aan second skin en aspirines) • Stevig antimugggenmiddel (liefst milieuvriendelijk) • Afwasmiddel/schuursponsje • Evt. een opvouwbare schop • Evt. verrekijker • Evt. fotocamera • Evt. videocamera
Plus per persoon • Drie warme maaltijden in opwarmbare blikken/pakken (voor alleen droogvoer heb je kostbaar water nodig) • Hardkecks (voedzame kaken) voor ontbijt + lunch (minimaal twee pakjes per persoon per dag) • Zaklamp (bij voorkeur een die je op het hoofd draagt, zodat je de handen vrij houdt) • Goede (ingelopen) loopschoenen • Goede rugzak die bij je lichaamslengte past • Regenkleding • Reserve T-shirt, sokken • Evt. reservebroek • Pet of zonnebril tegen de zon. Veel zonnebrandolie of crême werkt wel tegen de zon, maar trekt tevens insecten aan.
• Dikke trui plus evt. muts en handschoenen • Slaapzak en dunne (opblaasbare) mat • Vork, lepel, mes, mok (niet van dun metaal, want dat wordt gemakkelijk heet; een (dubbelwandige) thermomok is natuurlijk wel een goed idee) • 2x 1,5-literfles voor drinkwater per persoon • Evt. lichte versnaperingen voor onderweg (denk ook aan speciale energierepen) • Rol toiletpapier • Tandenborstel/-pasta • Zeep • Handdoek • Minimaal twee vuilniszakken (ook om de bagage af te dekken bij regen) • Zakmes
Weer Zie hoofdstuk Klimaat op pag. 18.
Wegenwacht Zweden heeft geen georganiseerde weghulp. Neem de papieren van je autoverzekering mee (inclusief de noodnummers!). Er zijn wel lokale georganiseerde sleepdiensten (vägtjänst) of garages (bilverkstad) die je kunnen helpen. Heb je een Volvo (en in mindere mate SAAB) dan hoef je je helemaal geen zorgen te maken, want daarvoor kun je in het hele land voor onderdelen terecht. Van de meeste andere automerken vind je in de grotere gemeenten een servicepunt.
85
Bezienswaardigheden
Stockholm Façades van glas, afgewisseld door crèmekleurige en terracotta gevels met prachtige versieringen omzomen de straten van Stockholm. Massa’s mensen begeven zich naar winkels, cafés of restaurants. De eenden in het donkerblauwe water bij de Operan lijken bijna hun schouders op te halen: een dag zoals andere. Terwijl de in blauw gestoken, met glimmend zilveren helmen uitgeruste erewacht zijn ronde langs het forse koninklijk paleis maakt, verlaat de ene na de andere boot de kades van de binnenstad om koers te zetten naar archipel of stadsdeel. Ze passeren Gröna Lund, waar waaghalzen even genieten van een fabuleus uitzicht en die daarna in een paar seconden van 60 meter hoogte weer met beide benen boven de grond bungelen. Ondertussen steken wandelwagentjes met ballonnen in Skansen en de masten van oude zeilschepen schril af tegen een grote witte bol een paar kilometer verder. De bijna op een kerncentrale lijkende globe is het summum voor ijshockeyfans. Maar dan gaat de zon onder achter de gouden toren van het ‘Nobelgala-stadhuis’, weg achter het land voorbij de bruggen die Stockholm met zichzelf verbindt. Prachtig uitgedoste vrouwen en keurig afgeklede heren duiken op in rijen voor de discotheken van de stad, aangevoerd door Porsche of limo. Herkomst De exacte geschiedenis van het ontstaan van Stockholm, noch de herkomst van de naam van de stad zijn ooit helemaal opgehelderd. Vaststaat dat de Vikingen niet ver van Stockholm ooit hun expedities begonnen. Birger Jarl zou de man zijn die de stad in 1252 heeft gesticht, als eerste bescherming van het binnenland tegen vreemde vloten. Letterlijk vertaald betekent de naam van de stad een boomstam op een eiland, maar of Birger Jarl dat ook zo zag, is niet duidelijk. In 1634 wordt de dan ruim 60.000 inwoners tellende nederzetting officieel de hoofdstad van Zweden.
Stockholm-Stad Stockholm-Stad heeft 775.000 inwoners; bij Stockholm behorende voorsteden meegerekend komt het inwoneraantal op 1,25 miljoen. Dat is meer dan een negende van de totale bevolking van Zweden. De stad is een magneet voor jongeren, internationale bedrijven, mensen die op zoek zijn naar werk, kunstenaars en artiesten.
bezienswaardigheden
86
Frösunda Brunnsviken Storskogen
E4 Råsunda
Sundbyberg
279
ö Fr
su
nd
led
a-
Hagaparken
en
Solna
Lilla Alby
Norra Djurgården
Stallmästargården
Ë
Ë E20-277
Ë Ë
T
E20 J
Norrbacka Ë E4
Karlberg
Ulvsund a s j ö n
Kristineberg
275
Drott
Essing
Traneberg
Ë Ë Norrmalm
T
Ë
E4-E20
T ning h väge olmsn
Äppelviken
T T
T
J
eleden
Ulvsunda
Ë
Vasastaden
Karlberg
Ë
T
275
T
T
Ë T
E4
Kungsholmen
275
T
T
J
Marieberg
T
C en tra lb
rbr
T
on
Mälaren
T
Gröndal
Horns
S
T
J T
si
S
ng
el
ed
en
Årsta gård Sundsta
J
Årsta
S
E4
tunnel
S
T
Hägersten
Ë
Ë
Årstadal
T
en
Fågelsången Es
E4 J
erled
S
Aspudden
T
Södermalm
T
Liljeholmen
gatan
Söd
E4-E20
T
n
Mälaren
ste
Stora Essingen
Gamla Stan
ro
Vä
E4
S
T
S
75 tunnel
S
S S
St ockholm
87 Näset
N ▲
Hersby
Lidingö 0
1
2 km
277
Hjorthagen
Lilla Värtan
Värtahamnen
Lid
ing
övä
gen
Sö
E20 T
dr
a
Ku
ng
Gärdet T
Va lh
sv
alla
väg
Frihamn en
Östermalm
na
st
la
nd
)
Lido
S
Sirishov
Djurgården S
Skeppsholmen
Ta llin (E
ar
Kälihagen
S
S
277
Ladug å r d s g ä r d e t
T S
en
Fågelbacken
T
S
äg
Djurgården S
Ålnäs
S
S
Kvarnholmen
S
T
222 Nacka Strand
Södermalm
Gäddviken
J
Värmdö
T
S
Hammarby Hammarbyhamnen
S
226
T
Nacka
- vägen
75 J
Sickla 75
222
J
Järlasjön Hästhagen
T T
E4 T
T
stockholm, overzichtskaart
88
bezienswaardigheden
Stockholm-Noord Norrmalm – op de noordoever – is met het Centralstation/Cityterminalen (gecombineerde trein- en busstation die doorgaans apart worden aangeduid), de belangrijkste winkels en kantoren hét hart van de stad. Het grenst in het oosten aan het chiquere Östermalm. Norrmalm gaat in het noorden vloeiend over in Vasastan en vooral de overnachtingsmogelijkheden aan de zuidkant van dit noordelijke stadsdeel zijn even interessant als die in Norrmalm. Ten westen van het centraal station ligt Kungsholmen, met een belangrijk stadsstrand en enkele overnachtingsmogelijkheden. Voor toeristen heeft dit deel verder niet veel te bieden.
Stockholm-Midden Het centrale deel van Stockholm-Stad bestaat voornamelijk uit drie hoofdeilanden. De Gamla Stan is Stockholms pittoreske oude binnenstad, met gebouwen die er al ruimschoots vier eeuwen staan. De GamlaStan wordt in het noorden officieel geflankeerd door Helgeandsholmen – met het parlementsgebouw – en in het westen door Riddarholmen. Voor het gemak worden de drie doorgaans met Gamla Stan aangeduid en ze zijn over land prima vanuit Norrmalm of Södermalm te bereiken. Het middelste eiland is vanuit het oosten van Norrmalm via een brug te bereiken: Skeppsholmen met het kleinere Kastellholmen aan de zuidoever. Dit was tot in de jaren zestig een marinebasis, maar is nu min of meer het museumeiland van Stockholm. Het Nationalmuseum in Norrmalm fungeert als toegangswachter tot Skeppsholmen. Als museumeiland concurreert Skeppsholmen overigens met het oostelijke Djurgården, waarop ook het amusementspark Gröna Lund en het openluchtmuseum Skansen zijn gevestigd. Het kleinere Beckholmen ligt ten zuiden van Djurgården. Veel interessanter zijn de uitgestrekte wandel- en fietsgebieden van Djurgården die via twee bruggen aan de oostzijde, met een bocht tegen de klok in via Ladugårdsgärdet uitkomen bij Östermalm.
Stockholm-Zuid Södermalm met het kleinere Långholmen is eigenlijk Stockholms tweede stad. Met een eigen centrum dat zich concentreert rond Medborgsplatsen en dat in het oosten door de wijk Nacka wordt geflankeerd. Nog verder naar het zuiden op het noordelijk deel van wat weer tot het vasteland mag worden gerekend staat Globen – de enorme witte ijshockeydome. In het zuidwesten ligt op de vaste oever de wijk Liljeholmen.
Rondom Stockholm-Stad Globaal gelden autowegen E4 en weg 75 als afbakening van wat tot de stadskern van Stockholm wordt gerekend, maar het bebouwde gebied gaat nog ver daarbuiten door. Binnen de snelwegen ligt de baai BrunnsÂ� viken, ten noorden van Vasastan. De groene ronde van Djurgården naar Östermalm kun je via een doorsteek op de oostoever van de baai nog enkele kilometers voortzetten.
St ockholm
Gamla Stan gezien vanaf de brug naar Skeppsholmen
Tegen de klok in vind je rond de stadskern vervolgens in een eerste ring van buitendelen Solna (ten westen van de E4 met het vooraanstaande Karolinska Sjukhuset (ziekenhuis)), Bromma (met het stadsvliegveld), Hägersten, Västberga, Johanneshöv, Lidingö en Djursholm. Daaromheen ligt nog veel meer Stockholm, met het toeristische Vaxholm en Gustavsberg – beide ver in de archipel – als vooraanstaande locaties.
Verkennen Alhoewel je met de auto prima Stockholm en zijn hotels kunt bereiken, sta je op de meeste tijdstippen van de dag vast voor een van de vele verkeerslichten. Het openbaar vervoer verdient – mede gelet op het parkeertarief van circa 30 euro per dag – absoluut de voorkeur. Al kun je wél prima hotels met eigen vervoer bereiken en die hebben zeker in weekenden goede parkeerkortingen (houd rekening met 20 tot 35 euro per weekend). Er gaat echter niets boven het ontdekken van de stad te voet.
Stockholm Card (Stockholmskortet) Vergeet niet de Stockholm Card voor 24, 48 of 72 uur te halen bij het toeristenbureau Stockholm Tourist Centre, Sverigehuset, op Hamngatan 27 (Entré Kungsträdgården) als je van plan bent veel met het openbaar vervoer te reizen en veel musea te bezoeken. Met de kortingen kun je veel geld besparen. Via www.stockholmtown.com kun je de Stockholm Card ook van tevoren kopen.
89
90
bezienswaardigheden
Ontdek stockholm te voet Heb je een paar stevige wandelschoenen en een goede conditie, ontdek Stockholm met de benenwagen. Dit ‘vervoermiddel’ is ideaal. Wereldwijzer Zweden zette drie hoofdroutes met twee subroutes uit die perfect op elkaar aansluiten. Je kunt de ruim 27 kilometer aan Wereldwijzer-wandelroutes in de hoofdstad prima in delen doen of ze onderbreken voor een van de bezienswaardigheden en een dag later verder gaan waar je gebleven bent. Kijk snel verder in dit hoofdstuk.
Internationale vliegvelden Alleen Bromma (BMA) ligt bij Stockholm-Stad. Hét internationale vliegveld van Zweden – Arlanda (ARN) – ligt 40 km ten noorden van de hoofdstad en wordt officieel niet meer tot de hoofdstad gerekend. Arlanda ligt precies tussen Stockholm en Zwedens vijfde stad Uppsala in, op ongeveer 30 minuten rijden met eigen vervoer. Alhoewel Skavsta door luchtvaartmaatschappijen als Stockholm wordt verkocht, ligt dit vliegveld in afstand én reistijd zelfs verder van Stockholm, dan Rotterdam van Antwerpen ligt. Skavsta (NYO) behoort tot de vijf drukste vliegvelden van het land, maar ligt bij de stad Nyköping op 111 km van het centraal busen treinstation van Stockholm (circa 1:25 uur met eigen vervoer of buspendel). Zie Wereldwijzers informatie op www.wereldwijzerzweden.net/ bromma/ en www.wereldwijzerzweden.net/arlanda/
Praktische Informatie Stockholm
i
Aanvlieghavens
Openbaar vervoer
Stockholm-Arlanda vanaf Schiphol met KLM, Sterling of SAS; vanaf Brussel met SAS; vanaf Luxemburg met Skyways (zie www.wereldwijzerzweden.net/ arlanda/) Stockholm-Bromma vanaf Brussel met Brussels Airlines (zie www.wereldwijzerzweden.net/bromma/) Nyköping-Skavsta vanaf DüsseldorfWeeze/Niederrhein met Ryanair, vanaf Frankfurt-Hahn met Ryanair (zie www. wereldwijzerzweden.net/skavsta/)
Een reisplanner vind je op www.res plus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/ De stad heeft ook een serie taxiboten, onder meer tussen Slussen en Djurgården, maar ook met eilanden in de archipel. De boten vertrekken doorgaans bij het Grand Hotel en nabij Berns/China Teatern. Daarnaast kent de stad een serie watertaxibedrijven. Fietsen huren in de stad kan op drie adressen: Cykel- & Mopeduthyrningen, Kajplats 24 Strandvägen, 9+4686607959; Gamla Stans Cykel, Stora Nygatan 20, 9+4684111670;
Auto/motor (bestemmingen) Route-informatie zie: www.wereld wijzerzweden.net/routeinfo/
St ockholm
Servicedepån, Scheelegatan 15, 9+4686510066. Neem contact op met Stockholm Tourist Centra in Sverigehuset (
[email protected]) als direct contact niet lukt. Swebus Express (www.swebusex press.se) en Svenska Buss (www. svenskabuss.se) hebben langeafstandverbindingen van/naar Stockholm.
Internet Voor internettoegang: Sidewalk ExÂ�press. Je komt de rode terminals bijna overal tegen. Op het station, in de 7-Elevens en op veel andere plekken. Afrekenen bij de kassa van de winkel of met creditcard. Veel hotels bieden ook internettoegang (vaak tegen betaling van circa 13 euro per 24 uur). Gratis internet in Stadsbiblioteket op Sveavägen 73.
NORRMALM Zwart-witvlakken weerspiegelen in de gevel van het Kulturhuset. Indianenmuziek galmt over de open ruimte, maar rond de lichtgevende Glasobelisken zijn het gevroem, witte en rode lichten die de dienst uitmaken. Op de trottoirs wachten voetgangers in de wind op hun beurt om over te steken, gadegeslagen door er warm bijzittende toeschouwers in het café van Kulturhuset. Norrmalm is hét centrum van Stockholm, met de hoofduitgang van het Centralstation (treinstation) aan de rand, met de belangrijkste winkelstraten en grootste warenhuizen, maar ook met tal van theaters, de nationale opera, de meest vooraanstaande hotels en zelfs de regeringszetel Rosenbad. Tot in de jaren vijftig van de vorige eeuw was Norrmalm een typische arbeiderswijk, maar met de groeiende bevolking roepen politici al sinds 1940 dat de ‘sloppen’ tegen de vlakte moeten voor nieuwbouw. Meer dan de helft van de bebouwing wordt vervolgens gesloopt en in de jaren zestig verrijst het ene kantoor na het andere. Pas na reconstructie van Sergels Torg (1974) groeit Norrmalm echt uit tot hét centrum van modern Stockholm.
Centralstation Stockholms Centralstation (treinstation) is Zwedens belangrijkste treinstation sinds de opening op 18 juli 1871. Adolf W. Edelsvård tekende voor het ontwerp van het stationsgebouw. De stationshal dateert van 1925. Deze is 119 meter lang, 13 meter hoog en 28 meter breed en biedt ruimte aan veel kiosken. Dagelijks komen een kwart miljoen mensen in het station. Een groot aantal van hen kiest na aankomst per trein voor de op 1 december 1958 gestarte metrolijn naar T-Centralen. In 1980 werd het aanpalende busstation Cityterminalen geopend.
Klara Kyrka Koning Johan III laat de Klara Kyrka in de tweede helft van de 16e eeuw neerzetten, met de Belgische bouwmeester Henrik van Huwen en architect Willem Boy als ontwerpers. De kerk is daarna vaak gerestaureerd.
91
bezienswaardigheden
92
N ▲
Hötorget T
neln atun Klar
n
gen avä Sve
ott
Dr nin gg ata n
g ko kyr ata
n
Sheraton
Jak
Rosenbad
ron
Stad
de
Mälaren
op
pl
et
E4
Strömsborg
on br
rk
sa Va
Sö
Stadshus
an
gat
obs
★ Stockholm
tralb
n shusbro
an
gat
les
ata
sg
ule
rk He
n ata
let
E4
tra
pp
n
n
ata
tng
Vat
Cen
Kungsholmen
sko
pe
ös
erg
am
tan
V
rku
sag
jör
B
He
Va
rab
ras
Stadsteatern
ga attn
n
ata
sag
Va
Kla
ra
T B
Centralstation J
Kla
Kla
Klara kyrka
Best Western ★Hotel Terminus
Centraal station S.
ata
n
ata
n ata gsg ber a r Kla Scandic Continental
★
B
K
tan
n
ata
sag
vi
rgs
be lara
en
ga
B
★
kt adu
Sergels torg T T-centralen
Kulturhuset
Radisson SAS Royal Viking
E4
ld Sjö
ta ga ing ttn Dro
og yrk .K
Va
B
B
B
N ra
n
ata
Kla
gsg
Hotel
Clarion Hotel ★ ★ Sign Nordic Sea Hotel Cityterminal
tan
gelg
tan
an
nvä
Jär
★ Nordic Light B gsnvä Jär tra atan s Ö g
staden
Rica Hotel Stockholm ★
rga
gga
Bry
an
gat
Bro
B
Ser
rga
gat
la Ma
sa Va
tra
Ös
Ga
mla
Ga
Hotel
Central ★ Hotel
ro
B mla
Comfort Hotel Stockholm ★
Hötorget Rica Hotel FilmKungsgatan★
★ ★ Freys
★ an gat
Konserthus
ga
ngs
Ku
City Lodge Adlon Hotel
tan
en
tan
sga
erg
elb
tan
g vä ea Sv
ta
Ap
sga
ng Ku
tan
f
★
ga
es
lm Pa
Olo
ga
Queens Hotel
tan
sga
erg
elb
Ap
fs Olo
★
tan
lga
nne
Tu
tan ga ing ttn Dro
City Backpackers Hostel
Norra Bantorget
n
ata
usg
rnh
Ba
St ockholm
93
arl rJ
Regeringsgatan
ge Bir
N N ▲ ▲
Brunnsgatan
a sg tan
Best West Premier Hotel Kung Carl
★
Kungsgatan Norrlandsgata
Kungsgatan
Lästmakargatan
Oxtorgsgatan
n atan
B
Hamngatan
gata
n
S
Halfwylska museet S China B Teatern
n
Dramatiska teatern
gata
Nordiska Kompaniet
dar
Sib ylle
Regeringsgatan
Malmskillnad
B
rlan
Nor
B
★ Berns Hotel
dsg atan
★ Scandic Sergel Plaza B
Sankt Eugeniakyrkan Radisson SAS Strand Hotel Nyb
★
ro
ka
ga
ta
Kungsträdgården
at
ieh
te
rg
olm
sg
at
Dro ing
tan
ga
Strombron
ttn
Medeltids-
museet
an
ta n
atan
Strömg
Grand Hotel S. Bla Stockholm sie ★ ho lm sh am ne n
lag ar ga
Operan
B
jen
an
as
Te a
tan
Jakobskyrkan
Arvfurstens Palats UD Sagerska palatset
Bl
Ho vs
sga
org
an gat
obs
Jak
Medelhavsmuseet
Kungsträdgården
T
gatan
lmt
Ma
Regerings
Kocksgr.
Dansmuseet
B
Berzeliipark B
all
sgatan
Gallerian
y
n
Hamngatan
St
B
B Smålandsg
Rid
n ata sg arl rJ ge
gatan
Mäster Samuels
T
Bir
ata Biblioteksg
atan Jakobsbergsg
Nyb rog ata n
n
B Malmskillnadsgr.
Nationalmuseum
Helgeandsholmen tan
a sg
Rik
Riksdag
jen
ka
tts
Slo
Gamla Stan
0
100
200 m
stockholm, norrmalm
bezienswaardigheden
94
Toertocht 1: Stadswandeling Stockholm-Norrmalm / Skeppsholmen Wereldwijzer Zweden zette in totaal 11 toertochten uit, zowel stadswandelingen als tochten die je te voet, met de fiets of met de auto/motor kunt maken. Om op het gewicht van deze Wereldwijzer te sparen, zijn de zeer gedetailleerde toertochten apart gebundeld en via het internet te downloaden: www.wereldwijzerzweden.net/toertochten/. Toertocht 1 brengt je te voet langs de hoogtepunten in Norrmalm en Skeppsholmen in circa 8 km (1:40 tot 2:00 uur) en sluit naadloos aan op de Toertochten 2 en 3, ook stadswandelingen in Stockholm.
Enkele curiosa: het dak van 1600 koperplaten weegt 10.000 kilo; de toren is met 116 meter een van de hoogste van Scandinavië. De Klara Kyrka heeft op sommige zondagen diensten in het Engels. Er is tevens een vaste groep in Swahili op zondagmiddag en Russischsprekende gelovigen ontmoeten elkaar in het kleine gebouw Lillkyrkan.
Sergels Torg Sergels Torg is een creatie van de Deense kunstenaar en wiskundige Piet Hein (1905 – 1996). De Glasobelisken (glazen pilaar) in het midden van het verkeersplein heet officieel Kristall-vertikal accent (cristal-verticaal accent) en is door Edvin Öhrström in 1974 gemaakt. In de 18e eeuw had beeldend kunstenaar Johan Tobias Sergel een klein atelier op de plek waar nu het plein is en aan hem dankt Sergels Torg zijn naam.
Kulturhuset & Stockholms Stadsteater Gebouwd in 1965 in het hart van Stockholms moderne centrum, herbergt het Kulturhuset deels gratis tentoonstellingen. Er worden ook muziekuitvoeringen, dansvoorstellingen en theateroptredens gegeven. Het heeft tevens een bibiotheek met grafische romans. Het Stadsteater ‘woont’ sinds 1990 samen met de andere gebruikers van het Kulturhuset en heeft negen podia die jaarlijks bijna een half miljoen bezoekers trekken. Je vindt het Kulturhuset mét het Stadsteater op Sergels Torg, www.kulturhuset.stockholm.se. Het Kulturhuset heeft een eigen café en restaurant en is rolstoelvriendelijk. Je bereikt het met de metro via station T-Centralen.
Gustav Adolfs Torg Vanwege de positie van het standbeeld van Gustav II Adolf uit 1796 lijkt het Dansmuseet te domineren, maar een snelle blik leert al snel dat Gustav Adolfs Torg wordt omringd door belangrijke gebouwen. Met het openbaar vervoer is het plein het snelst te bereiken met de metro naar T-Kungsträdgården of T-Centralen. Bus 62 en 65 komen ook in de buurt.
St ockholm
Arvfurstens Palats Het gebouw op de westelijke hoek van Strömgatan en Gustav Adolfs Torg is het oude paleis van Sofia Albertina, de zus van Gusav III. Arvfurstens Palats dateert van 1794; het is een ontwerp van Erik Palmstedt. Het Utrikes Departementet (ministerie van Buitenlandse Zaken) heeft sinds 1906 het oude paleis als onderkomen.
Sagerska Palatset Direct ten westen van het ministerie van Buitenlandse Zaken heeft in het Sagerska Palatset de statsminister (minister-president) zijn kantoor en verblijf. Toen Ingvar Carlsson in 1986 de taken van de vermoorde Olof Palme overnam en zijn intrek nam in het Sagerska Palatset was de nieuwe politiek-correcte term Sagerska Huset. Carlsson – een sociaal-democraat – vond het namelijk niet kunnen dat de premier in een paleis resideert.
Rosenbad Aan de andere kant van de Drottninggatan – ten westen van het Sagerska Palatset bevindt zich Rosenbad (www.sweden.gov.se/sb/d/4142). Dit is het werkvertrek van de regering. Architect Ferdinand Boberg ontwierp het gebouw, dat in 1902 werd opgeleverd.
Medelhavsmuseet Dit is een archeologisch museum in een oude generaalswoning uit de 17e eeuw over oude culturen langs de Middellandse Zee. Op de hoek van
Sergels Torg is het hart van Norrmalm
95
bezienswaardigheden
96
De koninklijke opera op Gustav Adolfs Torg kun je niet over het hoofd zien. Aan de achterzijde bevindt zich een nachtclub
Fredsgatan en Gustav Adolfs Torg, www.medelhavsmuseet.se. Gratis/ korting met Stockholm Card. Eigen café, restaurant en kiosk.
Dansmuseet Museum over dans, theater, kunst en fotografie; over veel landen en culturen, www.dansmuseet.se. Gratis/korting met Stockholm Card. Eigen café en kiosk. Rolstoelvriendelijk.
Operan De statige koninklijke opera opende in september 1782 zijn deuren, maar als koning Gustav III op 16 maart 1792 in de foyer door edelman Jacob Johan Anckarström dodelijk met pistoolvuur wordt geraakt, betekent dit het einde van de opera voor twintig jaar. Tachtig jaar later gaat het hele gebouw tegen de vlakte en maakt in 1892 plaats voor wat er nu nog steeds staat. Estrella de Soria van Franz Berwarld is het eerste werk dat dan wordt uitgevoerd. De operaruimte (www.operan.se) binnen biedt plaats aan 1200 toeschouwers en de titel ‘koninklijke’ wordt nauwelijks nog gevoerd. Aan de achterzijde van het operagebouw is de entree voor de hippe discotheek en een feestzaal.
Kungsträdgården De oude koninklijke tuinen (Kungsträdgården; nu ‘omboomd’ promenadepark) strekken zich over een lengte van 300 meter uit van het water
St ockholm
Norrström tot aan de Hamngatan. Simpeler gezegd: vanaf de achterkant van de Opera tot aan warenhuis Nordiska Kompaniet (en café Friday). Erik Göthe’s standbeeld van koning Karl XIII staat in het midden van het park, en domineert in de winter wanneer er een ijsbaan omheen ligt. Aan de kop van het plein bevindt zich het standbeeld van Karl XII, gemaakt door beeldhouwer Johan Peter Molin in 1868 voor de 150e herdenking van de sterfdag van de vorst. Relatief nieuw zijn kleine cafés aan de oostzijde van het park. Kungsträdgården is een favoriete plek voor evenementen (www.kungstrad garden.se), waardoor de kans klein is dat je het ooit zonder tijdelijke bouwwerken als feesttenten en podia ziet.
Jakobs Kyrka De Belgische architect Willem Boy en bouwmeester Henrik van Huwen vormen de creatieve krachten achter de knalrode Jakobs Kyrka: de kleurgever van Kungsträdgården. De kerk werd onder koning Johan III gebouwd, met een tweede bijbouw na ’s konings dood in 1592. In 1634 werd de kerk door Henrik Blom van zandstenen deurlijsten voorzien. De kerk is in 1936 en 1976 uitvoerig gerestaureerd. Direct ten noorden ervan staat het zomerhuis van koningin Kristina.
Nordiska Kompaniet Het enorme complex uit 1915 van architect Ferdinand Boberg is Zwedens versie van de Nederlandse Bijenkorf, maar dan luxer. In de kelder is een ruim gesorteerde, overdekte markt. In december zijn de etalages langs Hamngatan een attractie op zich, evenals de kerstman die in de forse entréehal kinderen op schoot neemt.
Hötorget Hötorget, aan het einde/begin van de ‘koopgoot’ van/naar Sergels Torg is al sinds 1914 een marktplein en centrale ontmoetingsplek. Stockholms concertgebouw, een grote bioscoop, het oudste warenhuis (PUB) en een van de belangrijkste metrostations zorgen ervoor dat het Hötorget nog altijd een trefpunt van formaat is. De overdekte markt Hötorgshallen staat er sinds 1953. De vele budgeteetgelegenheden zitten rond lunchtijd stampvol.
Konserthuset Ivar Tengbom ontwierp in de jaren twintig van de vorige eeuw het blauwe Konserthuset (concertge- Hötorget is al marktplaats sinds 1914
97
bezienswaardigheden
98
bouw; www.konserthuset.se), dat in 1926 gereed was. Carl Milles maakt in 1936 het standbeeld Orfeusgruppen (Orpheus) dat er vlak voor staat. Het pand is de thuisbasis voor het 104 muzikanten tellende Kungliga Filharmonikerna (koninklijk filharmonisch orkest) en de plek waar in december de Nobelprijzen worden uitgereikt, waarna het gezelschap dineert in het Stadshuset op Kungsholmen. De Nobelprijs voor de vrede wordt overigens in Oslo op dezelfde dag aan de winnaar(s) gegeven. Op veel dagen in het jaar zijn er rondleidingen door het concertgebouw (gratis met de Stockholm Card).
Olof Palme Achter het concertgebouw loopt de Sveavägen. Op de hoek met Tunnelgatan (150 meter ten noorden van het Konserthuset) wordt op 28 februari 1986 toenmalig premier (Statsminister) Olof Palme van dichtbij doodgeschoten na een bezoek aan de bioscoop. Zijn vrouw raakt gewond. Tot op de dag van vandaag is de Palmemoord – de premier wilde liever geen lijfwachten – niet opgehelderd (zie ook pag. 66). Een gedenkplaat en de ‘nieuwe’ Olof Palmes Gata herinneren aan de ingrijpende gebeurtenis in de moderne Zweedse geschiedenis. Olof Palme ligt begraven bij de Adolf Frederikskyrka, op een steenworp afstand van de plek van de moordaanslag.
Berzelii Park Berns domineert op Berzelii Park. Twee schitterende balzalen bevinden zich in het statige pand. Een wordt doorgaans voor concerten of besloten feesten gebruikt, maar de ander kun je vrij inlopen en er is een opvallend betaalbaar restaurant annex café te vinden.
Berns Salonger
St ockholm
Op zondagochtend kun je hier stijlvol bijkomen van de ‘zaterdagavondkater’ op zachte eenpersoonsbanken, rustige jazzmuziek en een correcte ober. In de gewelven van het pand kom je nog veel meer ruimten tegen, maar de meeste zijn alleen toegankelijk voor genodigden. Het aanpalende hotel Berns is een luxueuze plek. August Strindberg woonde een groot deel van zijn leven in Stockholm en liet Berns de locatie zijn voor zijn roman Röda Rummet (De Rode Kamer) uit 1879.
China Teatern Het Berns-bedrijf beheert eveneens China Teatern (www.chinateatern.se), dat naast het hoofdgebouw staat. Hier koop je ook concert- en theaterkaartjes. Jöns Jacob Berzelius, een chemicus, waakt nog altijd als standbeeld over het parkje, maar het leukste kunstwerk bevindt zich aan de zijde van het Dramatiska Teater: de man in de put van Hans Alfredsson (kijk naar de grond). Pal ten zuiden van Berzelii Park ligt Nybroviken (baai) met de Nybrokajen (kade), waarvandaan watertaxi’s vertrekken.
Hallwylskamuseet Links (west) van het China Teatern vind je het Hallwylska Palatset (www. hallwylskamuseet.se). De buitenkant van het paleis doet misschien wat saai aan, maar de binnenplaats is magnifiek. Gravin Vilhelmina von Hall� wyl en haar man Walther zetten het pand in 1897 neer; de gravin woonde er tot haar dood in 1930. Het echtpaar laat architect Isak Gustav Clason zijn gang gaan en met meer dan 67.000 voorwerpen is het nog altijd een lust voor liefhebbers van statigheid en kunst. De schilderijen zijn bijna allemaal van Vlaamse schilders uit de 16e en 17e eeuw.
Kungliga Dramatiska Teatern Aan de andere zijde van Bigger Jarlgatan met uitzicht op Berzelii Park vind je het statige Kungliga Dramatiska Teatern (koninklijke schouwburg). Fredrik Lilljekvisteze maakte het ontwerp dat later beter bekend werd als Dramaten (www.dramaten.se). In 1908 opende het bijna Weens aandoende pand zijn deuren. Drie kunstenaars leverden hun bijdrage aan het ‘buitenuiterlijk’: Christian Ericsson, Carl Milles en John Börjesson. Carl Larson bewerkte het plafond binnen en Oscar Björk beschilderde een van de wanden.
Kunst, cultuur en evenementen
Konstakademien | Koninklijke kunstacademie, gesticht in 1735. Fredsgatan 12/Jakobsgatan 27C, www.konstakademien.se. Met OV: metro TCentralen; bus naar Tegelbacken. Nationalmuseum | Hét nationale museum van Zweden, het grootste in het land met aandacht voor de kunsten en design vanaf de middeleeuwen tot nu. Södra Blasieholmshamnen, www.nationalmuseum.se. Met OV: metro T-Kungsträdgården; bus 2, 55, 59, 62, 65, 76.
99
100
bezienswaardigheden
Observatoriemuseet | Sterrenwachtmuseum. Observatoriekullen, Drottninggatan 120, www.observatoriet.kva.se. Met OV: metro T-Odenplan. Stockholms Stadsmuseum | Bekijk de stedelijke ontwikkeling van Stockholm. Ryssgården, www.stadsmuseum.stockholm.se. Met OV: metro T-Slussen. Strindbergsmuseet | Hier leefde schrijver August Strindberg gedurende zijn laatste jaren. Met bibliotheek, schilderijen, boeken en foto’s. Drottninggatan 85, 3e verdieping. Met OV: metro T-Rådmansgatan. Nutida Svenskt Silver | Exclusieve galerie met zilverobjecten en sieraden van 60 Zweedse zilver- en goudsmeden. Arsenalsgatan 3. Eigen kiosk. Met OV: metro T-Kungsträdgården. Medio november is het Kulturhuset op Sergels Torg in Norrmalm het centrum van het Stockholm Filmfestival (www.stockholmfilmfestival.se). Voor ongeveer 55 euro (500 kronen) koop je een dagpas, of voor circa 140 euro (1300 kronen) een Bronskortet. Dan hoef je niet meer in de rij te staan voor de film naar keuze. Bezoekers kunnen kiezen uit 150 tot 170 films uit 30 tot 45 landen. Het is een komen en gaan van Zweedse en buitenlandse sterren, onder wie in 2007 de Nederlandse fotograaf en cineast Anton Corbijn. Uiteraard werd het festival dat jaar opgedragen aan de in 2007 overleden Zweedse filmmaker Ingmar Bergman.
Praktische Informatie Stockholm-Norrmalm
i
Informatie en geld
Overnachten
Stockholm Tourist Centre, Sverigehuset, Hamngatan 27 (Entré Kungsträdgården), 9+46850828508, info@svb. stockholm.se, www.stockholmtown. com. Via de site kun je ook de gratis brochure What’s on Stockholm downloaden, maar die vind je in gedrukte vorm bij veel kiosken en hotels in Stockholm. Geldautomaten op meer dan 30 plekken in Norrmalm, onder meer langs Master Samuelsgatan, op Hötorget, in het Centralstation, Regeringsgatan, Hamngatan, Drottninggatan en in Gallerian.
2x budget, 5x midprijs, 12x luxere keuze en 8x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie: www.wereld wijzerzweden.net/overnachten/
Eten In het hele centrum vind je talloze restaurants en eetcafés. Enkele tips: Berns Restaurang (eten in een fantastisch klassieke zaal), Berzelii Park John Chris Coffee, (ideale plek om na aankomst met de trein koffie met taart te eten voor je je in het winkelgeweld stort; vlak bij de Klara Kyrka), Drottninggatan 29 Dubliner, Smålandsgatan 8
St ockholm
Hötorget (voor budgetmaaltijden) Nalen restaurang, Regeringsgatan 74.
Uitgaan Enkele tips: Absolut Icebar, in het Nordic Sea Hotel, Vasaplan 4, www.nordichotel.se Aladdin (vijf bars en drie dansvloeren), Barnhusgatan 12, www.aladdin.nu Café Opera (achteringang Operan), Kungsträdgården Harry B. James (overdag een rustig café, in het weekend dé tijdmachine naar de hardrock uit de jaren tachtig; compleet met agressieloze punkers; voor dertigers een aparte ervaring), Regeringsgatan Sture Compagniet, Stureplan, www. sturecompagniet.se/nattklubbar.asp (De in andere gidsen aangeprezen Spy Bar heeft niet zo veel zin, de kans dat je binnengelaten wordt is heel, heel klein.)
Entertainment Enkele tips: Berns Salonger (Berzelii Park), www. chinateatern.se Casion Cosmopol, Kungsgatan 65 Jazzklub Fasching, Kungsgatan 63, www.fasching.se Konserthuset, Hötorget, www.kon serthuset.se
Recreatie en sport Download het supplement voor Stockholm vanaf: www.wereldwijzer zweden.net/sport/stockholm
Shoppen Norrmalm is hét shoppingdistrict van Stockholm. Tips: Nordiska Kompaniet (NK), Gallerian, Åhlens, Drottninggatan (dé winkelstraat van de stad van circa 1 km), Kungsgatan, Hötorget, Sergelgatan (koopgoot), ten oosten van Berzelii Park in de richÂ� ting van Birger Jarlgatan.
Schaatsen op Kungsträdgården in de winter
101
102
bezienswaardigheden
ÖSTERMALM Kleurrijke ingrediënten vragen om gekocht te worden, vissen staren je aan met een blik van: neem mij! Bij de kaasboer proberen twee voorbijgangers hun keuze van de dag. De Saluhall in Östermalm is de aardigste overdekte markt van Stockholm en een groot contrast met de chique kledingzaken er vlakbij richting Stureplan (en verder richting Berzelii Park). Want het gedeelte rond Birger Jarlgatan is vooral de plek voor het rijkere winkelpubliek. Maar in de Sturegallerian, het overdekte winkelcentrum bij de open ruimte Stureplan, kom je nog wel ‘gewone’ kledingzaken als MQ tegen. Wie even verder kijkt, ontdekt in Sturegallerian ook de ingang naar relaxcentrum Sturebadet. Östermalm is minder druk dan Norrmalm en daarom een heerlijke plek voor wandelingen en bij goed weer een topuitzicht over de stad. Östermalm was tot in de 17e eeuw grotendeels groen (zoals nu ten oosten van dit stadsdeel in Ladugårdsgärdet). Twee eeuwen later werd het gebied ontwikkeld met brede avenues, met het plein Karlaplan als geografisch centrum. Nog steeds kun je die structuur terugvinden met Karlavägen, Narvavägen, Valhallavägen en de aan het water gelegen Strandvägen als dé uitingen van de stadsplanologische mode van rond 1900. De grandeur van Östermalm – met nog altijd veel groen – trekt veel woningzoekenden, zeker waar het stadsdeel tegen het centrum van Stockholm aanligt. Er wonen ongeveer 40.000 mensen. Toertocht 2: Stadswandeling Stockholm-Östermalm / Djurgården Wereldwijzer Zweden zette in totaal 11 toertochten uit, zowel stadswandelingen als tochten die je te voet, met de fiets of met de auto/motor kunt maken. Om op het gewicht van deze Wereldwijzer te sparen, zijn de zeer gedetailleerde toertochten apart gebundeld en via het internet te downloaden: www.wereldwijzerzweden.net/toertochten/. Toertocht 2 brengt je te voet langs de hoogtepunten van Östermalm en Djurgården 6,6 km (1:30 tot 2:00 uur), met een optionele plusroute telt toertocht 2 zelfs 12 km (circa 3:00 uur). Toertocht 2 sluit naadloos aan op toertocht 1.
Kungliga Biblioteket De Kungliga Biblioteket (www.kb.se) is Zwedens nationale bibliotheek, die sinds 1871 in Humlegården een statig onderkomen heeft, ontworpen door architect Gustaf Dahl. Lees meer hierover op: www.wereldwijzer zweden.net/stockholm/ Het omliggende park Humlegården herbergt negen beelden van verschillende kunstenaars. De grasvelden zijn in de zomer een plek voor zonaanbidders.
St ockholm
Östermalms Saluhall
Olympiastadion Gebouwd naar ontwerp van Torben Grut was het Olympiastadion (www. stadiumguide.com/stockholm.htm) hét centrum voor de Olympische Spelen van 1912 in Stockholm. Daarna is het aan de noordkant van Östermalm gelegen complex van 105 bij 75 meter in gebruik als concertpodium en sportveld.
Stockholm Marathon Östermalm is dé startplaats van de Stockholm Marathon (20 en 42 km) die eind mei of begin juni duizenden lopers via Ladugårdsgärdet, Djurgården, Norrmalm, Gamla Stan, Södermalm, Långholmen, Kungsholmen, Vasastan terugbrengt bij startpunt Olympiastadion aan de Valhallavägen. In 2008 vond het evenement (www.stockholmmarathon.se) plaats op 31 mei. De zuidkade van Östermalm (Strandvägen) of de oostkade van Gamla Stan (Skeppsbron) zijn enkele goede kijklocaties, evenals Odengatan tussen Vasastan en Norrmalm. Relatieve rust vind je niet ver van de start in Langårdgärdet, waarvandaan de halvemarathonlopers direct terug Östermalm inlopen en de helemarathonlopers een omweg via Djurgården maken. De wedstrijd is erg populair. Van de meer dan 10.000 gegadigden mogen er uiteindelijk slechts 7500 aan de start verschijnen.
103
bezienswaardigheden
104
★ Scandic Park
an
Bra heg atan
Sib ylle gata n
Kar lavä gen Kar lavä gen
N N ▲ ▲
Jun
★
tan
Bra
heg
Sib
ylle
atan
n Stu
reg
ata
Kunglige Biblioteket
Mornington Hotel Stockholm
éga
gat an
Linn
gfru
gat
an
Nyb ro
gat
A & Be Hotell
★
Scandic ★ Anglais an
Nyb
n lleg ata
★
Armémuseum
Parlan Hotell
Sib y
Hotel Riddargatan
lerig
Jun
Clarion Collection Hotel Wellington
Östermalmstorg T
Artil
rog
Sto rga tan Hedvig Eleonorakyrkan
S
Vä
pna
Norr
Str
Berzeliipark
land
an
n
sgata
Sankt Eugeniakyrkan
T
dv
tan
dar
Kapte
nsga
Hotel
äg
en
gata
n
tan
★ Diplomat Strandvägen
Ny
br
Kungsträdgården
rga
Rid
gata n
Dramatiska Teatern
ppa r
Halfwylska museet
Ske
S
Musikmuseet
riga tan
tan
Smålandsga
Artil le
Nyb
rog ata
n
★
tan
atan
gat gfru
Östermalmstorg
n
Saluhallen
Sturegallerian
éga
ata
Linn
Trefaldighetskyrkan
ok
aj
en
★
St ockholm
Öst
Val
★
erm
alm
hal
Clarion Collection Hotel Karlaplan
sga
N ▲
lavä
gen
lerig atan
tan
105
100
200 m
Artil
0
Kar
lavä
Kar
gen
lavä
gen
Wit
T
tsto
cks g
n ata
rga ta
n
g tzen
n
vga ta
Nyb erg sga tan
Gre
Ske
ata
Karla plan
n
ppa
Lü
Kar
lavä
gen
lavä
gen
n
ata Ban
n gata
éga
tan
Sty rm
Gre
Linn
ans
vga
ppa Ske
erg
Maria Bebådelsekyrkan
tan
rga
n
tan
n
väge
väge
a Narv
a Narv
Kar
Historiska Museet
éga
rga
tan
tan
vga
Oscarskyrkan
Strandvägen
S
Sto
tan
rga t
an
rga
Ban e
nss ons gata
Tors te
Riddargatan
Sty rm
ans
gata
n
Gre vM
n
agn
iga
en
en
Gre
aväg
aväg
Narv
tan
tan
Narv
Sto
Linn
Strandvägen S
Strandvägen
Nybroviken
stockholm, Östermalm
bezienswaardigheden
106
Östermalms Torg Östermalms Torg is dankzij zijn metrohalte en nabije voorzieningen een belangrijke plek in het stadsdeel. Op de noordwesthoek vind je misschien wel de beste chocolaterie van Stockholm (probeer voor de grap het verschil met die in de Gamla Stan eens). Heb je geen zin in de metro; bussen 47 en 69 stoppen ook vlakbij op Nybroplan.
Östermalms Saluhallen Het prachtige rode pand op Östermalms Torg is de uit 1888 daterende Östermalms Saluhall (www.saluhallen.com). In het grijze verleden kon je in deze overdekte markt de koks van de adel tussen het gewone volk vinden. Vergaap je aan de bijna kathedraalachtige binnenruimte en proef van de lekkernijen. Voor de marktkoopmannen en -vrouwen zijn hun plaatsen in de hal vaak een felbegeerde plek. Veel bezoekers beschouwen de Östermalms Saluhall als de mooiste overdekte markt van Stockholm.
Hedvig Eleonora Kyrka Op de achtergrond kijkt de Hedvig Eleonora Kyrka uit op Östermalms Torg. De kerk is onder koning Karl X Gustav in augustus 1737 ingewijd. Architect was Fredrik Wilhelm Scholander, maar Bror Carl Malmberg werkte hard mee aan het uiterlijk. Het Grönlundsorgel heeft dankzij binnenhuisarchitect Carl Fredrik Adelcrantz een statige omlijsting gekregen.
Armémuseum Direct ten zuiden van de kerk vind je het Armémuseum (legermuseum; www.armemuseum.se), met de militaire geschiedenis vanaf de Vikingtijd tot nu, inclusief nabootsingen en relikwieën. In 2005 ontving het de
Zicht op Strandvägen, de zuidelijke avenue van Östermalm
St ockholm
107
stadsprijs voor beste museum van dat jaar. Het heeft een eigen café, restaurant en kiosk en met de Stockholm Card heb je financieel toegangsvoordeel. Het is een rolstoelvriendelijk museum.
Ladugårdsgärdet De groenzone die Östermalm met het zuidelijker Djurgården verbindt heet Ladugårdsgärdet. Je treft hier ruimte, vier musea en een fantastisch uitzicht. Bus 69 brengt je het dichtst bij het park.
Kaknästornet Na de Turning Torso in Malmö (zie pag. 326) en de tv-toren in Göteborg is Kaknästornet Zwedens hoogste gebouw. De 155 meter hoge tv-zendkolos van Teracom is onder auspiciën van Sven-Olof Asplund in 1967 opgeleverd en heeft een restaurant/café met adembenemend uitzicht. Heb je geen trek, dan kun je in 30 seconden vanaf de begane grond naar het observatieplatform worden gebracht.
Kunst, cultuur en evenementen
Etnografiska
museet | Museum over niet-Europese culturen. Djurgårdsbrunnsvägen 34, www.etnografiska.se. Tekniska Museet & Telemuseet | Techniekmuseum, tussen Etnografiska en Statens Sjöhistoriska Museet in. Officieel op de zijweg Museivägen 7, www.tekniskamuseet.se. Tegenover het zogenoemde science center vind je het aparte Telemuseum. Statens Sjöhistoriska Museet | Nationaal maritiem museum: schaalmodellen van oorlogs- en koopvaardijschepen, zeevaartschilderijen en foto’s. Djurgårdsbrunnsvägen 24, www.sjohistoriska.se. Historiska Museet | Nationaal historisch museum, met focus op prehistorie, middeleeuwen, de gouden eeuw en Vikingen. Narvavägen 13–17, www.historiska.se. Met OV: metro T-Karlaplan; bus 44, 47, 56, 69, 76. Magasin 3 Stockholm | Kunsthal voor moderne kunst, met mooie collectie en belangrijke tentoonstellingen. Frihamnen, www.magasin3. com. Niet altijd geopend. Met OV: bus 1, 76. Musikmuseet | Muziekmuseum met uiteraard veel aandacht voor ABBA. Sibyllegatan 2, www.musikmuseet.se. Met OV: metro T-Östermalmstorg, metro T-Kungsträdgården; bus 2, 47, 62, 69, 76.
Praktische Informatie Stockholm-Östermalm
Informatie en geld Stockholm Tourist Centre, Sverigehuset, Hamngatan 27 (Entree Kungsträdgården), 9+46850828508, info@svb. stockholm.se, www.stockholmtown.
i
com. Geldautomaten vind je op onder meer Grev Turegatan, Smålandsgatan, Humlegårdsgatan, Storgatan, Nybrogatan, Sibyllegatan, Narvavägen
bezienswaardigheden
108
Overnachten 2x budget, 1x midprijs, 8x luxere keuze en 5x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie van www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
Eten Enkele tips: Eriks Bakficka (Fredrikshovsgatan 4), Jacobs (Artillerigatan 14), Lisapåtorget (Östermalmstorg 2), Restaurang Paul & Norbert (Strandvägen 9), Sturehof (Stureplan 2)
Uitgaan Hells Kitchen/Neu (Sturegatan 4),
Hotellet (Linnégatan 8), Laroy (Birger Jarlsgatan 20), Soapbar (Nybrogatan 1, www.soapbar.se), Bioscoop Astoria, Nybrogatan
Recreatie en sport Download het supplement voor Stockholm vanaf: www.wereldwijzerzweden.net/ sport/stockholm
Shoppen Birger Jarlgatan, winkelcentrum Sturegallerian (Stureplan), Grev Turegatan, Östermalmstorg met de overdekte marktplaats Saluhall.
SKEPPSHOLMEN Museumeiland met een schitterende driemaster dat een keer per jaar wordt omgetoverd tot jazzeiland. De geschiedenis van het eiland Skeppsholmen (scheepseiland; ten zuiden van Norrmalm/Blasieholmen) is echter minder muzikaal.
Ex-marinebasis met nieuwe functie Tot 1968 was dit namelijk een van de belangrijkste bases van de Zweedse marine. De militaire structuur – die teruggaat tot 1634 – kun je nog goed terugzien in de circa 40 gebouwen op het eiland die allemaal een nieuwe functie hebben gekregen. Wereldwijzer Zweden bespreekt de belangrijkste tegen de klok in vanaf de Skeppsholmsbron (brug). In dit boek de hoogtepunten: wil je een vollediger beschrijving: www.wereldwijzerzweden.net/skeppsholmen/
Saluutkanonnen | Zoek op 6 juni (Nationaldag) een plekje op de oostkade van de Gamla Stan. Hoor de luide knallen van de vier 57-millimeterkanonnen nabij de brug van Skeppsholmen als rookpluimen en een beetje vuur de artilleristen in nevelen hult. Andere ‘saluutdagen’ zijn: 28 januari (naamdag koning), 14 juli (verjaardag kroonprinses), 8 augustus (naamdag koningin) en 23 december (verjaardag koningin). Amiralitetshuset | De oude Admiraliteit is het eerste grote gebouw op de westoever, duidelijk te herkennen aan de roze terracottakleur en torentjes. Het is in 1648 neergezet in wat officieel de Duits-Hollandse stijl schijnt te heten. af Chapman & Hantverkskasernen | De opvallende driemaster aan de kade van Skeppsholmen is het voormalige opleidingsschip af Chapman, genoemd naar een scheepsbouwmeester uit Göteborg. Het is in
St ockholm
1888 in Whitehaven, Engeland, gebouwd en in 1923 door Zweden ingezet. In 1949 kocht de gemeente Stockholm het vaartuig en richtte het in als (jeugd)herberg. Samen met het gele gebouw, de oude Hantverkskasernen (handwerkkazerne). De vandarhem op vaste wal opende in 1983 om
Een rondvaartboot bij Skeppsholmen met op de achtergrond het Amiralitetshuset en een van de saluutkanonnen
109
bezienswaardigheden
110
ajen
Nybrok
1. Östasiatiska Museet 2. Skeppsholmskyrkan 3. Moderna Museet 4. Aquaria Vattenmuseet 5. Biologiska Museet 6. Vasamuseet 7. Nordiska Museet 8. Fotografins Hus 9. Moderna Dansteatern 10. Styckekranen 11. Saluutkanonnen S Tramhalte B Bankomat (geldautomaat)
Nationalmuseum
n
aje
ok
r yb
N
Skeppsholmen
S
Sl
ke
up
pp
wandelpad
sk
8
sh
ju
lsv
ol m sb
1
ro n
2 11 ●
10
9
äg
en
3
Sl
up
sk
ju
lsv
äg
en
Skeppsholmen erc
Ex
★
af Chapman Vandrarhem
★
Lå
ng
Arkitekturskolan
äge
sundsv
is- plan
af Chapman Vandrarhem
Svensk
a
rad
en
Långa den
Långa ra
n
bro
s lm
N N ▲ ▲
llho
ste
Ka
S. Brobänken
en äg lsv ira Am
Konsthögskolan
St ockholm
111
0 0
Jachthaven vsvä gen
N ▲
Lu sth
n se Ro en
us -
porten
en
äg
lsv
da
6
S
väg rds
Galä rvar
rgå
7
200 m
Kaptensudden
Dju
Junlbacken
100
6
6
Djurgården
Rosendalsvägen
Djurg årdsv ägen
S
Hazeliusporten
5
0
Scandic Hasselbacken
en
4
en
väg
rds
rgå
Dju
Jachthaven
Lilljevalchs konsthall
★
S
Skansen
Skeppsholmen
a raden
B
acken
Djurgårds kyrka
gr.
Kastellb
nna
B
llmä
L. A
Gröna Lunds Tivoli
L. Allm gr.
änna
en äg
sv
log
Ör
Kastellet
s-
m ol
lh el
st
Ka kajen
Stockholm, skeppsholmen/djurgården
112
bezienswaardigheden
Stockholms Jazz Festival (www.stockholmjazz.com) viert in 2008 zijn 25-jarig jubileum. Vele groten der aarde spelen tijdens het evenement, waar niet alleen jazz centraal staat. Zo trad in 2007 reggaezanger Ziggy Marley op, maar ook Joshua Redman, India Arie, Blood – Sweat & Tears, Randy Crawford en nog meer dan 30 artiesten of groepen. Kungsträdgården, Gröna Lund, de Scandic Hotels Anglais en Continental, Hågelbyparken, het Konserthuset en natuurlijk jazzcafé Fasching zijn ondergeschikte podia tijdens het festival.
de drukke af Chapman te ontlasten. Het werd in 1835 gebruikt als barak voor de scheepsbouwers. Je vindt in de herberg (met een receptie die 24 uur per dag is bemand) een prima eetcafé. Exercishuset & Moderna Museet | De verschillende gebouwen die samen een flink complex vormen, zijn nu het niet te missen Moderna Museet (www.modernamuseet.se). In 1850 werd het marinepersoneel in het Exercishuset getraind in nieuwe methodieken, waarna het meerdere keren is uitgebreid. Drie gebouwen | De drie gebouwen in de uiterste noordwesthoek zijn gezien van noord naar zuid het Råseglarhuset (razeilhuis / touwslagerij),
Af Chapman – in 2007 gerenoveerd herbergschip (Foto: Elmer van Hest)
St ockholm
113
Mindepartementet (Mijnendienst) en het Torpeddepartementet (Torpedodienst), met links ervan het oude torpedomagazijn. De gebouwen zijn in 1908 neergezet. Fotografenshus is gevestigd in het oude Mijnendienstdepartement. Dit is Stockholms grootste tentoonstelling van Zweedse en internationale fotografen (www.fotografinshus.se). Een eigentijdse dansgroep (www.modernadansteatern.se) is sinds 1986 gevestigd in het voormalige gebouw van de Torpedodienst. Tyghuset & ÃŒstasiatiska Museet | Het Östasiatiska Museet (www. ostaiatiska.se) heeft een zeer bijzondere kunsttentoonstelling uit China, maar ook voorwerpen uit Japan, India en Korea – verzameld gedurende langere tijd. Het museum opende in 1963 zijn deuren in het voormalige materieelmagazijn. Het noordelijkste deel van het Tyghuset werd gebruikt voor uniformen, in de andere delen vind je vooral wapentuig.
Kastellholmen Behalve het kasteel vind je op het eiland Kastellholmen aan de zuidzijde van Skeppsholmen nog negen andere grote gebouwen die in de tijd van oorlogsbasis onder meer dienden als verblijfplaatsen voor soldaten en onderofficieren en munitiedepots. De vesting ontplofte in 1845 en is daarna herbouwd. Er is een eigen nog actieve saluutbatterij.
Informatie
Praktische Informatie Stockholm-Skeppsholmen
| Stockholm Tourist Centre, Sverigehuset, Hamngatan 27 (entree Kungsträdgården), 9+46850828508,
[email protected], www.stockholmtown.com Geldautomaat | Dichtstbijzijnde geldautomaat op Kungsträdgårdsvägen (langs de kade) in Norrmalm.
i
Overnachten
| Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/ Eten | Eetcafé van af Chapman och Skeppsholmen STF Vandrarhem op de vaste wal langs de westoever van het eiland.
DJURGÅRDEN De blauwe tram trekt langzaam zijn ronde over het westelijk deel van Djurgården. Kinderen en ouders verzamelen zich voor het openluchtmuseum, terwijl gegil een paar honderd meter verderop de start van een ander avontuur aankondigt. Djurgården is niet alleen Stockholms pretparkeiland, maar ook natuurgebied. Met 279 hectare land is vooral het oostelijk deel erg groen en zelfs een semibeschermd ekopark en Nationalstadspark. Een reeks van Stockholms (en Zwedens) belangrijkste musea vind je op Djurgården en daarmee concurreert het eiland met Skeppsholmen. Vooral de mix van fun
bezienswaardigheden
114
Djurgården is hét wandeleiland van Stockholm – in de zomer én in de winter. Museumschepen liggen aan de westzijde
voor de kids, kunst en plezier voor ouderen maakt dat het op Djurgården in de musea drukker is dan op Skeppsholmen. Lees meer over Djurgården op www.wereldwijzerzweden.net/djurgarden/
Skansen Het openluchtmuseum Skansen (www.skansen.se) heeft niet alleen historische gebouwen en taferelen, maar ook een dierentuin. Op het terrein vind je tevens een van de belangrijke theaters van de stad: Cirkus (www. cirus.se) uit 1891. In Skansen staat ook Zwedens tweede lucifermuseum (http://tobaccoandmatch.museum/), ook al doet de website je geloven dat dit hét enige echte museum is. Dat staat echter in Jönköping, maar liefhebbers van tabak en lucifers kunnen dus tevens in Stockholm terecht. Skansen is het hele jaar open en staat bekend om zijn traditionele kerstmarkt in december.
Gröna Lunds Tivoli Hét pretpark van de stad kun je niet missen: Gröna Lunds Tivoli (www. gronalund.com). Wellicht de meest angstaanjagende attractie – mede vanwege het uitzicht de moeite waard – is de Fritt Fall Tilt, met 80 m vooralsnog Europa’s hoogste vrije val. In luttele seconden word je losgelaten en bundelen je benen weer boven de grond. Vergeet in de spanning niet bovenin om je heen te kijken. Adembenemend in dubbele zin. Het amusementsterrein biedt meer. Natuurlijk ontbreekt het spookhuis niet en zo zijn er nog bijna dertig attracties. In de zomer ben je tevens getuige van muziekoptredens.
St ockholm
Vasa Museet Het museum over de ondergang in 1628, de vondst en de berging in 1961 van het oorlogsschip Vasa, dat je in volle glorie kunt aanschouwen. Niet te missen, want de masten steken triomfantelijk boven het gebouw uit. Lees hoe de Vasa tegen het advies van de scheepsbouwer te water en ten onder ging op: www.wereld wijzerzweden.net/djurgarden/
Kunst, cultuur en evenementen
Nordiska Museet | Ontdek Zwedens geschiedenis en traditie via voorwerpen en beelden. Djurgårdsvägen 6–16, www.nordiska museet.se. Met OV: bus 44, 47; Vasa Museet veerboot naar Djurgården; tram vanaf Norrmalmstorg. Junibacken | Astrid Lindgrens wereld, vol met magie en optische trucjes. Djurgården, www.junibacken.se. Met OV: bus 44, 47; tram vanaf NorrÂ� malmstorg; veerboot naar Djurgården. Aquaria Vattenmuseum | Museum over ecosystemen met regenwoud, tropen en Scandinavische gebieden. Falkenbergsgatan 2, www. aquaria.se. Met OV: bus 44, 47, veerboot naar Djurgården, tram vanaf Norrmalmstorg. Liljevalchs Konsthall | Kunsthal op Djurgården met Zweedse en internationale kunst uit de 20e eeuw. Djurgårdsvägen 60, www.liljevalchs. com. Met OV: bus 44, 47; tram vanaf Norrmalmstorg, veerboot vanaf Slussen. Prins Eugens Waldemarsudde | Een mooie collectie Scandinavische schilderijen en beelden vanaf begin 1900 in een voormalig privépaleis. Prins Eugens väg 6, Djurgården, www.waldemarsudde.se. Met OV: bus 67; veerboot naar Djurgården; tram vanaf Norrmalmstorg. Thielska galleriet | Museum met fraaie collectie van Ernest Thiel. Met werken van onder andere Munch, Zorn, Larsson en Liljefors en mooie beelden buiten. Sjötullsbacken 8, Blockhusudden, www.thielska-galleriet.se. Met OV: bus 69. Nordiska Museet
115
bezienswaardigheden
116
Praktische Informatie Stockholm-Djurgården
Informatie en geld Stockholm Tourist Centre, Sverigehuset, Hamngatan 27 (Entree Kungsträdgården), 9+46850828508, info@svb. stockholm.se, www.stockholmtown. com Geldautomaten in Skansen, Gröna Lund en op Allmänna gränd
Overnachten Download gratis Wereldwijzers selectie via www.wereldwijzerzweden.net/ overnachten/
Eten Café Blå Porten (mooi!, bij Liljevalchs Konsthall), Café Ektorpet (bij Walde-
i
marsudde), Djurgårdsbrons Sjöcafe (mooie plek bij de brug), Josephine (nabij het Vasa Museet), Skansen Restauranger (www.profilrestauranger. se), Wärdshuset Godhtem (www. godthem.se), Wärdshuset Ulla Winbladh (www.ullawinbladh.se)
Entertainment Cirkus bij Skansen
Transport Zie algemene praktische informatie van dit hoofdstuk op pagina 90. Je bereikt (Södra) Djurgården met bus 44 of 47, de ferry van Slussen naar Djurgården of de tram vanaf Norrmalmstorg.
GAMLA STAN Smalle steegjes, terracottagevels, oude kelders en leuke winkels, inclusief een die volledig is gewijd aan Cornelis Vreeswijk. De Gamla Stan is Stockholm oudste gedeelte en een levend museum. Stap terug in de tijd in 10 minuten lopen van het Centralstation van Stockholm: de Gamla Stan is een officiële woonwijk, maar tevens de bakermat van de huidige hoofdstad. Het centrale eiland in het meer Mälaren (lokaal Saltsjön genoemd) ziet regent Birger Jarl in 1252 aan als dé perfecte locatie voor een nederzetting die het binnenland kan beschermen tegen aanvallen van buitenlandse vloten. In de Gamla Stan is en wordt geschiedenis gemaakt en gelukkig kunnen de meeste gebouwen van de afgelopen eeuwen nog live getuigen van wat er binnen hun muren en voor hun deuren heeft plaatsgevonden. Ontmoet ze in smalle straten, donkere gewelven en met bobbelstenen bedekte pleinen. Kanoën rond Gamla Stan Je kunt onder begeleiding en met enige ervaring in zeekanoën te water rond de Gamla Stan. Paddling Stockholm HB is het beste contactadres: www. paddlingstockholm.se,
[email protected] of 9+46707992527 (John) dan wel 9+46705576302 (Tobias).
St ockholm
117
Toertocht 3: Stadswandeling Stockholm-Gamla Stan (plus Södermalm) Wereldwijzer Zweden zette in totaal 11 toertochten uit, zowel stadswandelingen als tochten die je te voet, met de fiets of met de auto/motor kunt maken. Om op het gewicht van deze Wereldwijzer te sparen, zijn de zeer gedetailleerde toertochten apart gebundeld en via het internet te downloaden: www.wereldwijzerzweden.net/toertochten/. Toertocht 3 brengt je te voet langs de hoogtepunten van de Gamla Stan in circa 2,6 km (0:30 tot 0:50 uur) en heeft een optionele plusroute door Södermalm van 5,2 km extra (2:30 tot 2:45 uur voor totale toertocht). Toertocht 3 sluit naadloos aan op toertocht 1. Samen vormen ze de door toeristen meest bewandelde paden van Zwedens hoofdstad.
0
N ▲
100 m Sagerska palatset
Medeltids-
museet
Rosenbad
ep
tan
Sk
sga
Rik
jen
ps
ka
al br
Kungtiga Slottet
on
an n at tg gata
äs Pr
n ★ brin ho Archipelago Hostel Gamla Stan a sk y ★ T Rica Hotel Gamla Stan
n psbro Skep
★
Baggens- gata n Österlångg atan
Castanea Vandrarhem Gamla Stan
-
ng
lå n ke
n bro
er
st
n
de
le ro kb
2 Kronor Tull ★Vandrarhem gr. N. D
ryck esg r.
Cen
N N ▲ ▲
. gr
Sc
un M
T
ts ld fe
★First Hotel Reisen
Tyska kyrkan
Vä
on
br
k
rin
kb
Kå
Mälaren
en
t torge
ps ep
k un
M
★
Stor
Hotel Sven Vintappare
backen
torg
★
Victory Hotel
Börsen
d sun n ata stg Prä
Lady Hamilton ★ Hotel Lord Nelson ★ Hotel
ns
s-
en ack ttsb Tessinska palatset
Slo
Finska kyrkan
tts-
Ja
rholm
★
Mälardrottningen Hotel & Restaurant ha mn en
ng Tra
an at
er
idda
Svea hovrät en back elska Wrang
Storkyrkan Slo
ivg
k Ar
rg
Bi
S. R
E4
a
tg
yn
M
n ta
Sk
Högsta domstolen Riddarhuset
n
tr
on
tts
Slo
bro
br
en
sa
Va
C
Strömsborg
tral
Slussplan
bro n
E4
spla
n
- strand
alar
er M
Söd
Slus
Södermalm tunnel
stockholm, gamla stan
118
bezienswaardigheden
Riksdagshuset (Helgeandsholmen) Formeel staat het Zweedse parlementsgebouw (Riksdagshuset) op het eiland Helgeandsholmen, maar doorgaans wordt het als één gezien met de Gamla Stan. Rond 1900 werkten bouwers zeven jaar lang aan het ontwerp van Aron Johansson. In 1905 is het Riksdaghuset af. De westelijke en oostelijke gebouwen zijn verbonden met twee bogen met de Riksgatan als doorlooproute. Het oostelijk deel is vanaf het begin parlementsgebouw,
Västerlånggatan – centrale straat van de Gamla Stan
St ockholm
maar het statiger westelijke deel is eerst de nationale bank (Sveriges RiksÂ�bank). Het oude parlementsgebouw van voor 1905 bestaat ook nog steeds, ingeklemd tussen Birger Jarls Torg en de Mälaren op het eiland Riddarholmen, dat tegen de westoever van de Gamla Stan aanligt. Het Zweedse parlement (www.riksdagen.se) bestaat niet – zoals in Nederland en België – uit een Kamer van volksvertegenwoordigers en een senaat. De Riksdagen (Rijksdag) heeft sinds 1971 slechts één Kamer met 349 gekozen leden. Natuurlijk is dit niet het enige officiële rijkspolitieke toneel, want de Zweedse volksvertegenwoordigers werken ook in groepen en comités. Iedere vier jaar kiezen de Zweden een nieuw parlement. Tussentijdse verkiezingen kunnen in theorie, maar zijn sinds 1958 niet meer voorgekomen. In 2006 behaalde een alliantie van vier partijen – Moderaterna, Folkpartiet, Centerpartiet en Kristdemokraterna – een meerderheid tijdens de verkiezingen en is de Moderat (liberaal) Fredrik Reinfeldt als alles goed gaat tot november 2010 de premier. De grootste partij is de Socialdemokraterna. Zie pag. 65 met meer over Zwedens politiek.
Västerlånggatan Dé belangrijkste straat van de Gamla Stan sluit perfect aan op de Riksgatan. De Västerlånggatan was samen met de Österlånggatan (inderdaad, aan de oostzijde) de locatie van de eerste stadsmuur van Stockholm. Je struikelt op mooie dagen bijna letterlijk over de vele (mede)toeristen, dus als je daar niet van houdt, weet je dat je de weekenden en de zomerperiodes in ieder geval moet mijden. De Västerlånggatan zit vol met souvenirwinkels, mooie boetieks, restaurants en cafés. Het is een geliefde plek voor straatartiesten… en zakkenrollers, dus let op je eigendommen. Aan het zuideinde van de Västerlånggatan wacht het Järntorget op je. De enkele terrassen zijn gewild, maar liggen vanwege de hoge gebouwen in de buurt niet altijd in de zon en dus is het in het hoogseizoen azen op een warm, zonnig plekje. Bij nummer 81 begint Mårten Trotzigs Gränd, de smalste steeg van Stockholm met drie adressen en 36 traptreden. De Duitse koopman Mårten Trotzig is tussen 1597 en 1617 de rijkste inwoner van de stad, dankzij zijn handel in koper. Hij werd bij een overval op weg naar de gemeente Falun vermoord. De steeg is ruim 100 jaar afgesloten geweest, dat je nog kunt zien aan de poort op Västerlånggatan, als hij in 1945 voor het publiek weer open gaat.
Tyska Kyrkan Officieel de Tyska S:ta Gertruds Kyrkan (www.st-gertrud.se/deutsch/ dtindex.htm), maar het van binnen erg stijlvol ingerichte gebedshuis op
119
bezienswaardigheden
120
Svartmangatan 16 heet doorgaans de Tyska Kyrka (Duitse kerk). Koning Johan III gaf in 1571 de Duitse gemeenschap de vrijheid een eigen kerk te bouwen. Een brand in 1878 richt grote vernielingen aan in de kerk. Zo vallen de klokken op het orgel en liggen alle ramen eruit. In 1884 is de schade grotendeels hersteld. Kunstenaar F. Zettler maakte tussen 1878 en 1911 de nieuwe glasin-loodbeschilderingen. De kerk heeft officieel 2000 leden, van wie er ongeveer 250 regelmatig naar een van de diensten komen.
Stortorget Nu het toneel van terrasgangers en passanten, in een ver verleden een roodgekleurd plein. Stortorget De Tyska Kyrka siert de Gamla – het centrale plein van de Gamla Stan; uit veel steegjes kun je de Stan heeft een vaste plaats in de klokkentoren zien Zweedse geschiedenis dankzij Kristian II. De Deense koning laat er 8 en 9 november 1520 de in zijn ogen opstandige regent Sten Sture junior en 79 aanhangers vermoorden. Een van de doden, van wat later het Bloedbad van Stockholm wordt genoemd, is de vader van de latere koning Gustav Vasa. Zie pag. 27 voor informatie over wat er toen gebeurde. Stortorget is vooral geliefd bij toeristen, die zich in een van de cafés of op een van de vele terrasjes vermaken. Stortorgets Brunn is de ongeveer 6 m hoge stenen stulp annex fontein. Lang geleden haalden de inwoners hier uit de waterput hun dagelijkse voorraad. Stortorget is erg leuk tegen kerst, wanneer je de sinds 1915 gehouden Julmarknad bezoekt. Bij de rode, houten stalletjes kun je proeven van pepparkakor (peperkoeken), korv (worst) en våfflor (wafels). Natuurlijk ontbreken brandewijn, rendier- en elandvlees (ren en älg) niet.
Börsen & Nobelmuseet Het gebouw Börsen of Börshuset (beursgebouw) uit 1778 domineert het plein. In het pand, ontworpen door Eirk Palmstedt, huist sinds 2001 het Nobelmuseet (www.nobelmuseet.se). Dat gaat uiteraard over Alfred Nobel, zijn nalatenschap, de Nobelprijzen, de Nobelprijswinnaars en hun ontdekkingen. Het heeft een eigen café (Kafé Safir) en een museumboetiek (Museibutik). Het is rolstoelvriendelijk. De metrohalte T-Gamla Stan aan de westzijde van het oude stadshart is het dichtst bij voor wie er met het OV probeert te komen.
St ockholm
Alfred Nobel en de Nobelprijzen Chemicus Alfred Nobel vereeuwigt zichzelf door in 1895 in zijn laatste testament aan te geven dat bijna zijn volledige rijkdom moet worden gebruikt voor een prijs voor wie zich het meest verdienstelijk heeft gemaakt in de natuurkunde, scheikunde, geneeskunde, literatuur en vrede. In 1968 verzint Sveriges Riksbank (de Zweedse nationale bank) er een Nobelprijs voor de economie bij. Lees meer over Alfred Nobel, dynamiet en het prijzengeld op www. wereldwijzerzweden.net/nobel/
Cornelis Vreeswijkmuseum Verreweg de bekendste Nederlander in Zweden is de troubadour, componist en dichter Cornelis Vreeswijk. In Nederland en België het meest bekend door zijn lied Van de nozem en de non. Na zijn dood in 1987 noemt Stockholm een park naar hem. Nog altijd beïnvloedt Vreeswijks werk hedendaagse Zweedse artiesten, zoals de populaire Lars Win- Cornelis Vreeswijkwinkel en museum nerbäck (www.winnerback.net). op Trängsund (Foto: Aad van den Bos) Soms spelen ze zelfs een lied van hem, zoals Bo Kaspers (Orkester) (www.bokaspers.com) tijdens zijn concerttoer in 2006 en 2007. Bijna iedere Zweed van 27 jaar en ouder kent wel een Vreeswijk-song en nog altijd zijn er vooral dertigers die hem, zijn sarcasme en zijn sociale engagement ontdekken. De Cornelis Vreeswijkvereniging in Zweden (www.cornelis.nu) greep zijn geboortejaar 1937 (in IJmuiden) aan voor een 70-jarig jubilieumconcert in 2007. Aan de Trängsund vind je een Cornelis Vreeswijkwinkel en -museum, waarin het ook voor niet-liefhebbers van zijn muziek leuk is om even binnen te wandelen. Sinds 2000 bestaat er in Nederland een Cornelis Vreeswijk Genootschap (www.cornelisvreeswijk.nl). Lees meer over Corenlis Vreeswijk op: www.wereldwijzerzweden.net/ vreeswijk/
Storkyrkan Achter het oude beursgebouw langs de Trängsund vind je de Storkyrkan, de grote kerk van de Gamla Stan uit 1306. Er zijn regelmatig trouwerijen en andere evenementen (met een duidelijk bord voor de ingang dat je er niet in mag), maar buiten de diensten zie je binnen de opvallende rode stenen op de draagkolommen van het complex. De meest bekende huwelijksvoltrekking is op 19 juni 1976 (Midsommar), tussen koning Carl XVI Gustav en Silvia Sommarlath.
121
122
bezienswaardigheden
In de kerk vind je het uit 1489 door Berndt Notkes gemaakte beeld S:t Göran och Draken (heilige Joris en de draak). De legende wil dat de ridder Göran de stad Silene bevrijdt van het monster. Op Kömantorget, de verhoging aan Österlånggatan, vind je van het beeld een kopie uit 1912.
Kungliga Slott / Stockholms Slott (Koninklijk Paleis) Kungliga Slott (www.kungahuset.se) is het officiële koninklijke paleis sinds 1981, maar in de praktijk zijn de royals vaak elders in het land. Het barokpaleis wordt derhalve op velerlei manieren benut met zeven losse musea in en direct bij het UNESCO-werelderfgoed, waarvoor je zonder Stockholm Card omgerekend 7 tot 12 euro neertelt per museum. De losse delen zijn alle met een rondleiding te bezoeken; reken op 45 minuten per deel/museum. Fans kunnen een dagtocht maken van het bezoeken van het hele paleis. De residentie van de koninklijke familie is een enorm complex met 605 kamers. Kungliga Slott is gebouwd op de resten van het 13e-eeuwse kasteel Tre Kronor (De Drie Kronen), dat in 1697 afbrandde. Nicodemus Tessin den Yngre ontwierp een nieuw barokpaleis in Franse stijl, waarvan de totale bouw en inrichting een halve eeuw in beslag nam. In 1754 is het pand gereed. In de praktijk komt de koning in de 21e eeuw alleen werken in Stockholms Slott en ontvangen hij en zijn gezin er buitenlandse gasten; de familie woont doorgaans in Drottningholms Slott (zie pag. 138). (Buitenlandse) gasten overnachten altijd aan de westzijde van het Koninklijk Paleis, waarin een fraai trapportaal hen toegang geeft tot de rijk gedecoreerde vertrekken. Ze kunnen uit hun raam de wisseling van de erewacht op het buitenhof gadeslaan. De noordzijde bevat onderin de Bernadotte-verblijven met een fraaie bibliotheek, genoemd naar de portretten van het huis Bernadotte waar de huidige koninklijke familie haar herkomst vindt. Karl XI Galleri is de statige ruimte op de bovenste etage, waarin de officiële staatsbanketten plaatsvinden. Aan de noordelijke vleugel bevindt zich op de oosthoek een lager gebouw, dat Gustav III:s Antikmuseum bevat: naar verluidt Europa’s oudste, nog bestaande museum dat al sinds 1794 open is en vooral bekend is van zijn beeldengalerij. In het oostelijk deel bevinden zich werkvertrekken van de koninklijke familie en het paleispersoneel. De Logården (tuin) aan de oostzijde leidt naar de zuidoostelijke vleugel en de Livrustkammaren. De voormalige koninklijke wapenkamer (www. livrustkammaren.se) is nu museum van koninklijke geschiedenis in Zweden van de afgelopen 500 jaar. Het heeft een eigen kiosk. Op de bovenste etage rechts in het zuidelijk deel van het paleis is de Slottskyrkan, waarin regelmatig orgelspel en klassieke muziek te beluisteren is. Het zuidelijke middenportaal biedt toegang tot de kerk én de Skattkammaren (schatkamer), met de meest belangrijke symbolen van de Zweedse monarchie. De schatkamer is slechts enkele keren per jaar open.
St ockholm
Wisseling van de wacht op het buitenhof van het Kungliga Slott
Linksbovenin (west) het zuidelijk gedeelte is de Riksalen (staatszaal), gebouwd in een mengeling van rococo en classicisme. Pronkstuk hier is de zilveren troon die koningin Kristina in 1650 tijdens haar kroning kreeg van Magnus Gabriel de la Gardie.
Högvaktavlösning (Wisseling van de wacht) Ze komen tegenwoordig van alle militaire eenheden uit het land: de in blauwe pakken en zilvermetalen, glimmende helmen gestoken erewachters (www.hogvakten.mil.se) van het koninklijk paleis, al marcheren ze soms in gevechtstenue. De Yttre Borggården (Buitenhof) aan de westzijde van het complex is hun domein waar op doordeweekse dagen om 12:00 uur en op zon- en feestdagen om 13:00 uur de wisseling van de wacht plaatsvindt (in de lente en zomer doorgaans om 12:15 respectievelijk 13:15 uur). Op woensdagen, zaterdagen en zondagen is er een muziekkorps bij en duurt de toeristentrekker circa 40 minuten. Zonder muziek neemt de wisseling ongeveer 15 minuten in beslag.
Museum Tre Kronor In de gewelven van het paleis over het oude kasteel Tre Kronor dat in 1697 door brand is verwoest. De ingang is op Lejonbacken.
Kungliga Myntkabinettet Koninklijke munten (www.myntkabinettet.se). ’s Maandags gratis toegang. Gratis/korting met Stockholm Card. Eigen café, restaurant, kiosk. Rolstoelvriendelijk. Het muntenkabinet bevindt zich direct ten zuiden van het paleis.
123
bezienswaardigheden
124
Tessinska Palatset Naast het Myntkabinettet staat Tessinska Palatset, met een fraaie gevel. Nicodemus Tessin den Yngre ontwierp het pand dat in 1697 gereed is. Jammer genoeg kun je de binnenplaats met baroktuin niet zien, want de residentie van de gouverneur van de provincie Stockholm (sinds 1968) is gesloten voor publiek.
Riddarhuset Nog net op de westoever van de Gamla Stan zie je het in Hollandse barokstijl gebouwde Riddarhuset (www.riddarhuset.se) uit 1647. Simon en Jean de la Vallée, Heinrich Wilhelm en Justus Vingboons ontwierpen het pand waarin de bijeenkomsten van de ridders van Stockholm plaatsvonden. Het riddermotto Arte et marte (kunst en oorlog) kun je nog altijd lezen op de voorgevel van het pand. De normen en waarden lees je af aan de beelden op het dak: Nobilitas, Studium, Valor, Honor, Prudentia en Fortiduo (edelheid, ijver, moed, eer, wijsheid en kracht). De Riddarhussalen (Ridderzaal) is sinds 1994 jaarlijks een podium voor een klassiek kamerconcert van Stockholm Simfonietta. Het Riddarhuset is nog altijd een locatie van de Zweedse adel, met 698 edelmannen en -vrouwen en 26.100 overige leden.
Riddarholmen Het eiland Riddarholmen ligt aan de westzijde van de Gamla Stan en wordt voor het gemak doorgaans tot het oude stadshart gerekend. Het is de plek van koninklijke begrafenissen en een serie prestigieuze gebouwen, met Birger Jarls Torg als centrum van het kleine eiland.
Evert Taubes Terras Vanaf Evert Taubes Terras en Södra Riddarholmshamnen heb je mooie uitzichten op Kungsholmen (met het Stadshuset), Södermalm en in de verte Långholmen. Evert Taube is tussen 1890 en 1976 een populaire singer/songwriter en dichter. Willy Gordon maakte in 1990 een bronzen beeld van hem, dat je op het plein kunt zien.
Riddarholmskyrkan Gebouwd als franciscanenklooster in de 13e eeuw kreeg de Riddarholmskyrkan (kerk) in 1835 zijn nieuwe toren, toen een brand de oude verwoestte. De kerk is dé begraafplaats van alle ‘moderne’ koningen van Zweden, met uitzondering van de gevluchte koningin Kristina (zie pag. 30), die haar graf in de Sint Pieterskerk in Rome heeft, en de in Haga begraven Gustav IV Adolf. De oudste graven zijn van de middeleeuwse koningen Karl Knutsson en Magnus Ladulås bij het altaar. De jongste graftombe is in 1860 gemaakt voor het huis Bernadotte: de huidige koninklijke familie van Zweden.
Wrangelska Palatset Na de brand in het kasteel Tre Kroner in 1697 fungeert het Wrangelska Palatset op Riddarholmen als tijdelijk verblijf van de koninklijke familie,
St ockholm
totdat Stockholm Slott af is. Wrangel was veldmaarschalk in de dertigjarige oorlog (zie pag. 30) en verbouwde het pand dat aanvankelijk door edelman Lars Sparre in 1670 was neergezet. De Svea Hövrat, het hof van beroep van Zweden, gebruikt het paleis sinds 1756.
Binnenplaats bij Master Olofslunchcafé in de Gamla Stan
125
126
bezienswaardigheden
Kunst, cultuur en evenementen
Forum för levande historia | Forum voor levende geschiedenis: tentoonstelling over Anne Frank en Amsterdam in de tijd van de nazi’s. Stora Nygatan 10–12, www.levandehistoria.se. Met OV: metro T-Gamla stan. Postmuseum | De geschiedenis van Posten (Zweedse postdienst) en postzegels. Lilla Nygatan 6, www.postmuseum.posten.se. Met OV: metro T-Gamla Stan; bus 3, 53. Stockholms medeltidsmuseum | Stockholm in de middeleeuwen, gebouwd rond een 16e-eeuwse stadsmuur. Strömparterren, Norrbro, www.medeltidsmuseet.stockholm.se. Met OV: metro T-Gamla Stan, metro T-Kungsträdgården; bus 43, 62.
Praktische Informatie Stockholm-Gamla Stan
Informatie | Stockholm Tourist Centre, Sverigehuset, Hamngatan 27 (entree Kungsträdgården), 9+46850828508,
[email protected], www.stockholmtown.com. Geldautomaten | Op Stora Nygatan, Kornhamnstorg, Mynttorget, Riksdagshuset en Västerlånggatan Overnachten | 3x budget, 3x luxere keuze en 4x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie via www.wereld wijzerzweden.net/overnachten/
i
Eten | Op Stortorget, maar ook: Fem Små Hus (Nygränd 10, www. femsmahus.se), Den Gyldene Freden (Österlånggatan 51, www.gyldenefre den.se), Leijontornet (Lilla Nygatan 5, www.leijontornet.se), Mäster Olofsgården (Svartmangatn 6 (ook cursuscentrum! Met binnenplaats), www. masterolofsgarden.se), Sundbergs Konditori (Järntorget)
SÖDERMALM , LÃ¥ngholmen & GLOBEN Taxi’s rijden af en aan, cafés zitten er vol twintigers, dertigers en veertigers. Muziek in velerlei stijlen is zelfs buiten af en toe te horen. In restaurants wordt rustig genoten van een goede maaltijd of een lekkere kop koffie of thee. Södermalm is eigenlijk Stockholms tweede binnenstad en is erg populair bij jongeren. Behalve de Götgatan en het centrum Medborgsplatsen (plein) moet je even zoeken, maar dan kun je veel kleine en uitstekende restaurants en leuke winkels vinden. Onder meer rond Skånegatan.
Katarinahissen De Katarinahissen, de lift in de zwarte loopbrug direct op de zuidoever bij (metrostation) Slussen, bracht al in maart 1883 belangstellenden naar 38 meter hoogte, maar wordt in de jaren dertig van de 20e eeuw door
St ockholm
127
een nieuwe vervangen. Geniet in de bar of het restaurant Gondolen van het uitzicht over de Gamla Stan en Götgatan – Södermalms hoofdstraat. De Nederlandse ambassade bevindt zich eveneens aan deze weg, vlak bij Slussen.
Medborgsplatsen Met metrostation en parkeergarage hét centrum van Södermalm aan Götgatan. In de zomer heeft het noordelijk gedeelte bij kroeg/discotheek Snapps (in het Lillienhoffska Palatset uit 1723) een flink terras, maar het geelkleurige (Forsgrénska) Medborgarhuset domineert het plein. Dit ontwerp van architect Martin Westerberg is zwembad (33 meter) én bibliotheek sinds 1939. Het verticaal glazen gevaarte bij de trappen is een monument voor de op 9 september 2003 vermoorde populaire politicus
1. Stadsmuseet 2. Maria Magdalena Kyrka 3. Söderhöjds Kyrkan 4. Hobby och Leksaksmuseet 5. Södra Teatern 6. Andreas Kyrkan E4
★
Hilton Stockholm Slussen
gr.
3 B
8
tan
atan
Salt sjou tfar Stadsgården ten Katari naväg Sta en Klevgr. Gustaf af Klint dsg ård ★ Vandrarhem 5 Kat slede Scandic n arin ★ gata Sjöfartshotellet s n a e k v äge Hö n n sgata n e rt 222 Fjällgatan Sva
h
J
T
h
h
6
Moskee
h
★
Kocks
atan
n egata
Skån
Sofia Kyrkan
n
Östg tan ötaga
n
ata Götg
Ë
gatan
ta naga
Åsög
atan
Åsög Bonde
rman
tan
atan
E4
gatan
Hotell ★ Renstiernå Folkungagatan
★
Klippgatan
T
Kyrkan Norska Ersta Hotel
Söde
7
el
ötaga
Åsög
★
Alexandra Hotel
Â
tunn
Västg
allen
lms erma
Söd
B Medborgs- Scandic B platsen Malmen ★ B
Columbus Hotel ★ sgatan ov jä T rh n agata g n u Folk
atan
Fatburgs Parken
n
ata
rsg
bu Fat J
Katarina Kyrka
rgsg Nyto
Hotel Tre Små Rum
∫
tan ötaga Östg
kullsg
B
■
nsga
Hotel Rival
W. Yx
2
1
atan Götg atan lagarg n Reps orgsgata rab e l Ska
a Bellm
4 ★
tunn
atan
Hornsg
N ▲
Slussen
★
Puste
Rygerfjord Hotel & Vandrarhem Bastugatan
N N ▲ ▲
7. Forgrenska Badet (zwembad) 8. Nederlandse Ambassade T Metrostation J Treinstation B Bankomat (geldautomaat)
Vita bergen Acapulco Lagenhetshotel
0
250 m
★
stockholm, SöDERMALM
bezienswaardigheden
128
en minister van Buitenlandse Zaken Anna Lindh. Naar verluidt zat zij vaak op de trappen van het Medborgshuset, maar ze is in Norrmalm in Nordiska Kompaniet neergestoken en later in het Karolinska Sjukhuset aan haar verwondingen overleden.
Fatbursparken Onder Medborgsplatsen en Götgatan lag vroeger het meer Fatburen, waarvan je nu alleen de naam nog terugvindt in het ten westen van het plein gelegen parkje Fatbursparken – een populaire lunchplek voor veel werknemers van nabijgelegen kantoren. Het bijna paleisachtige halve hoefijzer is een woonflat met circa 300 inwoners. Bedacht door de Spaanse architect Ricardo Bofil is Bofills Båge sinds 1939 een dominerend pand in het stadsdeel, zeker gelet op de toren die er vlakbij staat. Loop twee straten naar het zuiden vanuit Fatbursparken en je komt enkele betaalbare Aziatische restaurants tegen.
Skånegatan en Vita Bergen Zoek aan het einde van de middag een plekje op de kleine terrasjes van de restaurants aan de Skånegatan, maar vergeet niet kort het hoger gelegen parkje Vita Bergen ten zuiden van deze straat aan te doen. Er staan oude arbeidershuizen en de Sofia Kyrka (kerk) uit 1900. In het zuidoosten bevindt zich een amfitheater. Het parkje is heuvelachtig en een uitstekende plek om even te ‘onthaasten’.
Långholmen Långholmen is lange tijd hét bekendste gevangeniseiland van Zweden, maar de 102 cellen van de oude penitentiaire inrichting vormen nu de basis van een vandrarhem ((jeugd)herberg) en hotel (www.langholmen. com). Je kunt op delen van het eiland rotsen beklimmen (zie Recreatie en sport). Naar de Gamla Stan lopen duurt ongeveer 25 minuten.
Globen Een kilometer ten zuiden van Södermalm staat langs weg 73 een enorme witte bol. Volgens sommigen lijkt het op een supergolfbal, anderen zien er een kerncentrale in. Dit is de Globen (www.globearena.se): ‘s werelds grootste koepelgebouw. Op 10 september 1986 begon de bouw en nog geen tweeënhalf jaar later is Globen klaar. De arena wordt vanaf dat moment veel voor ijshockey gebruikt, waarvoor 55.000 liter water direct op de betonnen vloer van 30 bij 60 m in 30 uur wordt bevroren, tot een dikte van 3 cm. Jaarlijks zijn er ongeveer 250 evenementen, waaronder veel motorcross en concerten. Afhankelijk van het festijn heeft Globen ruimte voor tussen de 11.200 en 16.000 toeschouwers die in geval van nood in 11 minuten geëvacueerd zouden moeten zijn. Er zijn nog drie andere arena’s (Annex, Hovet en Söderstation) rond Globen, plus kantoren en een Quality Hotel. Vanaf 2009 kun je met de Globen Skyview, een gondellift, een ritje over de bol maken. Lees meer over de Globenconstructie op: www.wereldwijzerzweden.net/ globen/
St ockholm
De noordoever van Södermalm (Foto: Marcin Kaminski)
Kunst, cultuur en evenementen
Almgrens Sidenväveri & Museum | De laatste zijdefabriek van Scandinavië, Repslagargatan 15, www.kasiden.se. Met OV: metro T-Slussen. Art Café & Galleri | 250 m2 aan werken van gevestigde kunstenaars. Hornsgatan 70, www.art.se. Met OV: metro T-Mariatorget. Färgfabriken | ’Kleurfabriek’. Een experimenteel centrum voor moderne kunst, architecttuur en design. Lövholmsbrinken 1 in Liljeholmen (ten zuidwesten van Södermalm), www.fargfabriken.se. Met OV: metro T-Liljeholmen, Tvärbanan naar Trekanten. Konsthantverkarna | Klassiek en modern Zweeds handwerk, met sieraden, mokken en kleding. Södermalmstorg 4. Met OV: metro T-Slussen. Leksaksmuseet | Speelgoedmuseum, inclusief modelspoorbanen en kindertheater. Tegelviksgatan 22, www.leksaksmuseet.se. Gratis/korting met Stockholm Card (tot 18 jaar altijd gratis). Eigen café en kiosk. Rolstoelvriendelijk. Met OV: bus 2, 53, 55, 66. Spårvägsmuseet | Stockholms transportmuseum over trams, bussen, treinen en de ondergrondse. Tegelviksgatan 22, www.sparvagsmuseet. sl.se. Met OV: bus 2, 55, 66. Stockholms Läns Museum | Stockholms provinciemuseum. Volg de ontwikkeling van Stockholm aan de hand van tien hoofdpersonen die in de stad leefden en leven. En meer. Dieselverkstaden, Sickla Industriväg 5A, Nacka (direct ten oosten van Södermalm), http://stockholms.lans. museum. Met OV: Saltsjöbanan naar Sickla Station. Stockholms Stadsmuseum | Zie de hoofdstad in oude foto’s en relikwieën. Ryssgården, Slussen, www.stadsmuseum.stockholm.se. Met OV: metro T-Slussen.
129
bezienswaardigheden
130
Praktische Informatie Stockholm-Södermalm
Informatie en geld Stockholm Tourist Centre, Sverigehuset, Hamngatan 27 (entree Kungsträdgården), 9+46850828508, info@svb. stockholm.se, www.stockholmtown. com Geldautomaten op onder meer Nytorget, Götgatan, Fokungagatan, Katarina Banggatan, Rosenlundsgatan, Hornsgatan. Ten zuiden van Södermalm: Arenaväg, Gullmarsplan, Slakthusplan en in de Globen. In Liljeholmen op Årstaängsvägen, Hornsgatan en Liljeholmstorget
Overnachten 5x budget, 13x midprijs, 1x luxere keuze en 4x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
Eten
i
platsen. Tevens langs Skånegatan en Bondegatan in de buurt van de Sofia Kyrka/Vita Bergen. Vergeet ook niet rond Högalids Kyrkan en Skolan (ten oosten en westen van de de Långholmsgatan op het westelijk deel van Södermalm. Tip: Sonjas Grek, Bondegatan 54, www.sonjasgrek.se
Uitgaan Rond Medborgsplatsen en langs Götgatan.
Recreatie en sport Download het Recreatie en sport-supplement voor Stockholm vanaf: www.wereldwijzerzweden.net/ sport/stockholm
Shoppen Götgatan en Medborgsplatsen, Hornsgatan en straten er omheen (Söho)
Langs Götgatan en rond Medborgs-
Kungsholmen Bidden en stilte. Munklägret is begin 15e eeuw het eiland van franciskaner monikken, maar twee eeuwen later werd de eerste bescheiden woonwijk gebouwd. Het eiland kreeg in 1672 de naam Kungsholmen en groeide sinds 1926 uit tot een door toeristen vaak vergeten stadsdeel van Stockholm. Sinds 2003 is Kungsholmen een van de groeikernen van de stad, met veel wijkvernieuwing. Het niet willen zien van Kungsholmen heeft vast te maken met de aantrekkingskracht van Norrmalm en de Gamla Stan die aan de hoofdingang van het station liggen. Voor Kungsholmen moet je onder het spoor en autoweg door en de eerste kennismaking na het Stadshuset maakt veel mensen niet enthousiaster.
Rålambshovsparken Als je de zon wilt aanbidden en verkoeling zoekt, is Kungsholmen zo gek nog niet. Pak, als je niet wilt flaneren langs de aangemeerde boten en
St ockholm
Het Radshuset met 106 m hoge toren is het visitekaartje van Kungsholmen
strakke bomenrijen van Norr Mälarstrand, de metro naar Fridhemsplan en wandel 500 meter zuidwaarts de heuvel af over de Sankt Eriksgatan. Je staat in de kleine groenzone Rålambshovsparken. De Kungsholmernas zoeken hier verkoeling en vooral twintigers en jonge dertigers zullen zich hier ondanks de drukte op hun gemak voelen tussen de felgekleurde bikini’s, hippe zwembroeken maar ook kinderwagens. De groene weiden hebben een strand van een paar meter breed waarvan je op een zinderende zomerdag in het meer Mälaren kunt springen.
Stadshuset Stadshuset / Tornmuseet (www.stockholm.se/cityhall) op Hantverkargatan 1 is de locatie van het Nobelprijzenbanket, maar ook daarbuiten fungeert het stadhuis regelmatig als locatie voor recepties. Je moet dus niet gek opkijken als er een keer geen rondleiding om 10 of 12 uur is (in mei tot en met augustus loopt het aantal rondleidingen op tot vijf per dag) in het Zweeds, Duits of Engels. Zonder een gids kom je er niet in. In de grote Blauwe Zaal dineren de Nobelprijsgasten. Het is er altijd vol en iedereen heeft slechts 50 cm bewegingsruimte. Op de gastheer en -vrouw na, want de koning en koningin zitten relatief riant met ieder 70 cm aan tafelruimte. De echte ‘geheimen’ kom je in de andere delen van het stadhuis tegen, met misschien de Gouden Zaal als topattractie. Het oosterse mozaïek dat de koningin van het Mälarmeer voorstelt, is begin 20e eeuw door Elnar Forseth met onder meer 19 miljoen stukjes bladgoud vervaardigd.
131
132
bezienswaardigheden
Geniet na de rondleiding in de strakke tuinen van het uitzicht op Riddarholmen en Södermalm. Je zou bijna vergeten dat voor enkele honderden gemeenteambtenaren het stadhuis dagelijks werkterrein is. Voor hen werd het stadhuis namelijk tussen 1911 en 1923 gebouwd, met ongeveer 250 kantoren. De nationaal-romantische stijl van het pand is van architect Ragnar Östberg, met Italiaanse bouwstijlen als inspiratie. De 106 meter hoge toren van het Stadshuset heeft een opvallend bladgouden afwerking met drie kronen op de top. De toren is soms onder begeleiding te beklimmen. Eenmaal boven heb je een mooi uitzicht over Norrmalm, de Gamla Stan en Södermalm (Fotografen: kom hier zo laat als mogelijk, anders heb je tegenlicht).
Praktische Informatie Stockholm-Kungsholmen
Informatie | Stockholm Tourist Centre, Sverigehuset, Hamngatan 27 (Entree Kungsträdgården), 9+46850828508,
[email protected], www.stockholmtown.com. Geldautomaten | Op onder meer S:t Eriksgatan, Hantverkargatan, Kungholms Torg, Drottningholmsvägen Overnachten | 3x budget, 1x midprijs en 1x luxere keuze: download Wereldwijzers selectie via www.wereldwijzer zweden.net/overnachten/
i
Eten | Noordelijk deel S:t Eriksgatan, Fleminggatan (grofweg tussen metro T-Fridhemsplan en het Tullmuseum) en S:t Göransgatan. Uitgaan | The Viper Room, S:t Eriksgatan 46 Shoppen | Noordelijk deel S:t Eriksgatan met Västermalm Gallerian (www.vastermalmsgallerian.com), Fridhemsgatan, S:t Göransgatan, Fleminggatan naar het Tullmuseum (douanemuseum)
VASASTAN (VASASTADEN) Vasastan wordt altijd tekortgedaan, want de Stockholmarna (de inwoners van Stockholm) hebben het gebruik van het inslikken van delen van woorden ook in de schrijfwijze van het stadsdeel toegepast dat officieel als Vasastaden begon (en soms nog zo wordt geschreven). Vastastan wordt evenals Östermalm getypeerd door lange avenues – met Odengatan als topper. Statige ronde pleinen en opvallend veel groene tussenruimten en rijen bomen maken het af. Het stadsdeel van circa 50.000 inwoners is een uitvalsplek voor de hele binnenstad. Je vindt er namelijk een serie sport- en recreatieactiviteiten, maar ook drie ziekenhuizen. De zuidzijde heeft een serie overnachtingslocaties die ideaal tegen het centrum (Norrmalm) aanliggen en dus zeker niet onder hoeven te doen voor de concurrenten in Norrmalm en Östermalm bij het selecteren van een hotel of herberg (vandrarhem).
St ockholm
Stockholms Stadsbiblioteket Aan bezienswaardigheden heeft Vasastan de meeste toeristen niet veel te bieden. Stockholm Stadsbiblioteket (www.ssb.stockholm.se) op Sveavägen 73 (op de hoek met Odengatan) is het architectonisch hoogtepunt, maar wel een van formaat. Ook niet-liefhebbers van functionalisme zullen waarschijnlijk te kennen moeten geven dat Asplundshuset – zoals de stadbibliotheek eveneens heet – op z’n minst een opvallende verschijning is, waar je binnen overigens ideaal gratis kunt internetten. Stockholm Stadsbiblioteket is een boegbeeld van het typisch Zweedse functionalisme in stadsplanologie dat in het hele land veel aanhangers kent en de veroorzaker is van het verdwijnen van veel authentieke binnensteden. Bij veel Europeanen komt het inrichten naar functionaliteit in binnensteden soms over als het resultaat van een wederopbouw na een bombardement, waaraan veel Duitse steden – maar ook Rotterdam – hun naoorlogse stijl hebben te danken. Zweden was bij de Tweede Wereldoorlog echter niet direct militair betrokken (zie pag. 65) en de functionele gebouwen dateren niet alleen uit de jaren zestig en tachtig, maar tevens uit de jaren dertig. Stockholms Stadsbiblioteket (1928) wordt gezien als het neusje van de zalm van de toonaangevende Zweedse functionalisme-architect Gunnar Asplund (1885 – 1940). Zijn eerste werk, Heliga Korsets Kapell, bij een begraafplaats 6 km ten zuiden van Stockholm, staat zelfs op de UNESCO-werelderfgoedlijst.
Karlbergs Slott Het statige witte paleis dat tussen snelweg E4 en Vasastan staat ingeklemd, is het Karlbergs Slott uit 1630. Moeilijk te bezoeken (alleen op speciale afspraak in groepen), want dit is de Militär Högskolan (militaire hogeschool; www.mhsk. mil.se).
Kunst, cultuur en evenementen
Bonniers Konsthall | Een relatief nieuwe plek voor moderne kunst. Torsgatan 19, www.bon nierskonsthall.se. Met OV: metro De opvallende Bonniers Konsthall T-S:t Eriksplan (400 m lopen) Judiska museet | Museum over van glas in Vastastan (Foto: Thomas joodse leven en tradities in Zwe- Winstedt/Bonniers Konsthall)
133
bezienswaardigheden
134
den. Hälsingegatan 2, www.judiska-museet.a.se. Met OV: metro T-Odenplan; bus 4, 47 naar Dalagatan. Platina | Galerie van moderne sieraden, sinds 1999. Odengatan 68.
Praktische Informatie Stockholm-Vasastaden
Informatie en geld Stockholm Tourist Centre, Sverigehuset, Hamngatan 27 (entree Kungsträdgården), 9+46850828508, info@svb. stockholm.se, www.stockholmtown. com. Geldautomaten op onder meer Dalagatan, Odengatan, Norrtullgatan, S:t Eriksplan, Vanadisplan, Karlbergsvägen
Overnachten 1x budget, 5x midprijs, 5x luxere keuze en 2x topkeuze: download Wereldwijzers selectie via www.wereldwijzer zweden.net/overnachten/
Eten Onder meer rond het metrostation
i
T-S:t Eriksplan en T-Odensplan, maar ook rond het plein Vanadisplan.
Uitgaan Hot & Company (discotheek met gratis entree, minimale leeftijd 18 jaar), Odengatan 60, www.hotcompany.se N’See Bar (kleine kroeg met minimale leeftijd 18 jaar), Kungstensgatan 25, www.nseebar.com Storstad (voor iets ouder publiek), Kungstensgatan 41, www.storstad.se Tranan (minimaal 21 jaar, met in het weekend een deejee), Karlsbergsvägen 14, www.tranan.se Treat, Roslagsgatan 2 (minimaal 18 jaar) Vimmel, Hagagatan 4
ROND BRUNNSVIKEN Carl von Linné (Linnaeus) had in 2007 zijn jubileumjaar (zie pag. 187). De oevers van het meer/de baai Brunnsviken mogen zich met recht Linné’s naam een beetje toe-eigenen.
Bergianska Trädgården De Bergianska Trädgården (www.bergianska.se) heeft meer dan 9000 soorten flora. De tuinen zijn alle dagen gratis toegankelijk, maar E. Anderson’s Conservatorium en het Victoria Greenhouse (broeikas) vragen een kleine entree – die je met de Stockholm Card vervolgens ongedaan kunt maken. De botanische tuinen liggen 3 km ten noorden van Roslagstull en hebben een eigen café. Vlakbij is de universiteit en de metro moet je dus tot T-Universitetet nemen. Bus 40 en 540 komen er overigens ook langs.
Hagaparken Hagaparken – op de westoever van Brunnsviken in de gemeente Solna is een uitloper van het Ekopark dat in Stockholms Djurgården begint. Vooral
St ockholm
135
tijdens het weekend is het hier best druk met wandelaars of andere recreanten. Koning Gustav III had er grootse plannen, maar het kasteel dat hij voor ogen had is er nooit gekomen. Desondanks was Hagaparken wel de leefomgeving waar de huidige koning van Zweden opgroeide. Koppartälten in Hagaparken, waar de Koppartälten (de Koperlijfwachten woonden (Foto: Michael Cavén) tenten) is gebouwd in 1787 als huisvesting voor de lijfwachtgarde van de koning. Nu vind je er een museum, restaurant en café. Ekotemplet (tempel van Echo) is Gustav III’s eetzaal, gebouwd in 1790. Fluisteren had hier geen zin, omdat de geluiden doorklonken. Gustav III’s Pavilion is ontworpen door architect Olof Tempelman en bewerkt door Louis Masreliéz; met spiegelzaal. Alleen in juni, juli en augustus open voor publiek. Haga Slott is het paleis waar de huidige koning van Zweden en zijn zussen opgroeiden in de jaren veertig. Slottsruinerna zijn de fundamenten van een kasteel in Hagaparken, duidelijk vanuit de lucht te zien, maar Gustav III’s eigen versie van Versailles is nooit voltooid.
Kunst, cultuur en evenementen
Carl Eldhs Ateljémuseum | Huis en studio van de Zweedse beeldend kunstenaar Carl Eldh (1873-1954) met meer dan 400 werken. Lögebodavägen 10 (nabij Roslagstull). Met OV: metro T-Odenplan; bus 2, bus 40, bus 52 naar Sveaplan. Fjärilshuset Haga trädgård | Vlindermuseum en Aziatische tuinen. Haga Trädgård, Hagaparken (Solna), www.fjarilshuset.se. Met OV: metro T-Odenplan; bus 515 naar Haga Norra. Naturhistoriska
riksmuseet med
Planetarium Cosmonova |
Het natuurhistorisch rijksmuseum met Zwedens enige IMAX-filmtheater en het grootste planetarium. Frescativägen 40. www.nrm.se. Met OV: metro T-Universitetet; bus 40, 540.
Praktische Informatie Rond Brunnsviken
Informatie | Stockholm Tourist Centre, Sverigehuset, Hamngatan 27 (entree Kungsträdgården), 9+46850828508,
[email protected], www.stockholmtown.com Geldautomaten | Op Universitets-
i
vägen (oostoever) en bij Karolinska Sjukhuset (Solna) Overnachten | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
bezienswaardigheden
136
Rondom Stockholm-Stad (de voorsteden) Lidingö Lidingö (www.lidingo.se) is een eiland (30.000 inw.; 34e gemeente van Zweden) ten oosten van de stad op 15 minuten rijden van het centrum. Het is een goede plek voor liefhebbers van de beelden van Carl Milles en voor sportievelingen. Wandelaars kunnen enkele kilometers paden verkennen in het noordwesten, noordoosten en midden van Lidingö.
Millesgården Het voormalige huis van beeldende kunstenaar Carl Milles en zijn vrouw Olga. Met studio, terras, fonteinen en beelden. Zijn standbeelden staan in veel Zweedse steden. Herserudvägen 32, Lidingö, www.millesgarden. se. Gratis/korting met Stockholm Card. Eigen restaurant en kiosk. Met OV: metro T-Ropsten (Stockholm), gevolgd door bus 207 of de Lidingö trolley naar Baggeby.
Lidingöloppet Zwedens grootste crosscountryloop, de Lindingöloppet (www.lidingolop pet.se) wordt al sinds 1964 ieder jaar tegen het einde van september op Lidingö gehouden, met voor de hoofdklasse een afstand van 30 km. Het sportevenement wordt omlijst met feesten. De loop is razend populair. In 2007 trotseerden ruim 33.000 deelnemers de regen – een recordaantal deelnemers (2400 meer dan het jaar ervoor). In 2008 is het evenement van 26 tot 28 september, voor 2009 en 2010 waren de data bij het ter perse gaan van deze Wereldwijzer nog niet bekend.
Ontdek Stockholm per heteluchtballon Stockholm en omgeving kun je prima verkennen per heteluchtballon. Er zijn verschillende aanbieders. Kijk onder meer op www.nordicbal loons.se, www.balloons-sweden.se, www.uppner.se, www.ballong. se of www.farochflyg.se.
Solna Solna (60.000 inw.) is een stadsdeel van Stockholm ten noorden van de binnenstad. Vooral de flank van snelweg E4 naar Uppsala – die het oosten van de gemeente doorsnijdt – is interessant voor bezoekers.
Ulriksdals Naturreservat Een groene long als uitloper van Haga Parken bij Brunnsviken, ten oosten van snelweg E4 op de oever van het meer(/baai) Edsviken. Sommige oude kaarten laten langs de westzijde van de E4 nog een golfbaan zien, maar die is op last van de gemeente Solna sinds 2006 gesloten en verhuisd naar Tyresö.
St ockholm
Kottiasjön op Lindingö (Foto: Anna Yu)
Ulriksdals Slott Ulriksdals Slott ligt aan het water en is in de 17e eeuw gebouwd en fungeerde begin 20e eeuw als huis voor koning Gustav VI Adolf en koningin Louise. Carl Malmsten maakte het trouwcadeau van de Stockholmarna (inwoners van Stockholm) in 1923: een grote tekenkamer. Fredrik W. Scholander ontwierp onder Karl XV in de jaren zestig van de 19e eeuw het interieur. Ulriksdals Slott is alleen in juni, juli en augustus toegankelijk. 200 m ten zuidoosten staat de Slottkapellet (kasteelkapel).
Confidencen Langs de Slottallén, 500 m ten zuiden van Ulriksdals Slott staat Zwedens oudste rococotheater: Confidencen (www.confidencen.se). Koning Gustav III en Carl Michael Bellman gebruikten dit zeer fraaie theater in 1753. Je kunt er in de zomer nog altijd terecht voor opera, ballet en concerten.
Bromma Bromma biedt meer dan alleen een locatie voor Stockholms stadsvliegveld. Aan de zuidzijde ligt tussen de wijken Södra Ängby en Nockebyhov een park rond het meer Judan, met een uitloper naar de nudistenbadplaats Solviksbadet.
Bromma Flygplats Koning Gustav V opende in 1936 Bromma Flygplats (www.brommaflyg plats.se), dat tot begin jaren zestig dé luchthaven van Stockholm is. Dan verhuist de Scandinavische nationale maatschappij SAS (een samen-
137
138
bezienswaardigheden
werking tussen Noorwegen, Zweden en Denemarken) zijn buitenlandse vluchten naar het dan nieuwe Arlanda (40 km naar het noorden), in 1983 gevolgd door alle lijnvluchten. Malmö Aviation en Brussels Airlines zijn vaste gebruikers van Bromma. Lees meer over Bromma op www.wereld wijzerzweden.net/bromma/
Solvalla Travbana Solvalla Travbana (www.solvalla.se) in Bromma is Zwedens drukste paardenrenbaan, die je bovendien met de Stockholm Card gratis kunt bezoeken. Ongeveer 80 keer per jaar is er een race.
Praktische Informatie Stockholm-Bromma
Informatie | Website Bromma Flygplats van luchtvaartgroep LFV, www. brommaflygplats.se (klik rechtsboven op In English) Geldautomaat | In de aankomst- en vertrekhal. Overnachten | 2x budget, 2x midprijs, 2x luxere keuze en 1x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie
i
via www.wereldwijzerzweden.net/ overnachten/ Eten | Op het bedrijventerrein direct ten oosten van Bromma, langs de Drottningholmsvägen (weg 275) in de wijk Åkesund, in Vällingby (ten zuidwesten van het vliegveld; langs weg 275), of in het centrum Solna (ten noordoosten van het vliegveld).
Drottningholm Drottningholm Slott (www.kungahuset.se) is de ‘bescheiden’ woning van de Zweedse koninklijke familie sinds 1981, die in het zuidelijke deel van het slot haar vertrekken heeft. Het landgoed staat op de UNESCOwerelderfgoedlijst sinds 1991 en heeft ook een Chinees paviljoen, een theater en natuurlijk een omvangrijk park. Samen met delen van het koninklijk paleis zijn de tuinen het grootste deel van het jaar open voor het publiek. Nederland en België haalden hun koninklijke familie uit Duitsland, de Zweden zien na het einde van de Vasa-dynastie wel iets in Frans bloed. De maarschalk Jean-Baptiste Bernadotte wordt door het Zweedse parlement in Örebro in augustus 1810 op de troon benoemd en nog altijd is de koninklijke familie van het huis Bernadotte. H.M. Konung Carl XVI Gustaf zit sinds 15 september 1973 op de troon. H.K.H. Kronprinsessan Victoria (geboren 14 juli 1977) is zijn opvolger. Meer weten over de Zweedse koninklijke familie? Lees erover op www. wereldwijzerzweden.net/royals/
St ockholm
Drottningholm Slott Drottningholm Slott wordt algemeen gezien als het best bewaarde koninklijk paleis van Zweden en dateert van 1600. Koning Johan III laat er al een pand verrijzen in 1500, maar dat brandt op 30 december 1661 af. Nicodemus Tessin den Äldre (de Drottningholm Slott Oudere) en zijn zoon (den Yngre) (Foto: Marcus Lindström) bouwen vervolgens tot in 1700 het statige complex. Het moet een toonbeeld zijn van de macht van Zweden, dat na de vrede van Westfalen in 1648 een van Europa’s meest vooraanstaande landen is. Rond het kasteel ligt een Frans barokpark met werken van een topbeeldhouwer uit die tijd, Adriaen de Vries uit Den Haag. Koning Gustav III maakt in 1777 van Drottningholm zijn woning en de huidige koninklijke familie volgt in 1981 zijn voorbeeld.
Museum de Vries | De beelden van de Hagenaar Adriaen de Vries (1556-1626) staan niet alleen in de tuin, maar ook in Drottningholms Wärdshus: Museum de Vries. Slottskyrka | In 1746 wordt Drottningholms slotskerk in gebruik genomen. De gelovigen uit de gemeenschap van Lovö (in Zweden is iedere inwoner automatisch ingedeeld bij de kerkgemeenschap in zijn woonwijk), houdt er nog iedere zondag dienst. Slottsboden | Altijd al eens een koninklijke handdoek of schaal willen hebben. De eigen boetiek van het kasteel kan je eraan helpen. Tegen betaling natuurlijk. Kina Slott | Kina Slott – of het Chinese paviljoen – is wat de Zweden een lustslot noemen. Koning Adolf Fredrik geeft het opvallende minipaleis zijn vrouw Lovisa Ulrikas cadeau voor haar verjaardag in 1753. Het is opgetrokken in een mix van rococo en Chinese stijl. Carl Fredrik Adelcrantz ontwierp het Kina Slott. Slottsteatern | Adelcrantz tekent ook voor het koninklijke theater op Drottningholm. Koningin Louise Ulrike laat het hem bouwen, maar geeft hem niet zo veel geld als waar Adelcrantz op hoopt. Hij ziet zich genoodzaakt het theater uit eenvoudig materiaal op te trekken. Begin 20e eeuw geldt het als een van de fraaiste theaters ter wereld en is dit het oudste theater dat in oorspronke- Herfst in de koninklijke tuinen van Drottningholm (Foto: Anna Yu) lijke staat bewaard is gebleven.
139
bezienswaardigheden
140
N ▲
100
0
AT L A N T I S C H E OCEAAN 0 1 2 3
E6
200 km
Stockholm en omgeving Go west ! Zuidoost-Zweden Centraal Zweden en Oslo
● Umeå Trondheim ● E14
● ●
●
E6
●
Åre Järpen
Funäsdalen
●
●Åsarna
●
●
●
Kramfors ● Timrå ● Härnösand
● Ånge
●
● Sundsvall
Vemdalen
Botnische Golf Hudiksvall
Sveg ●
Idre
Ljusdal
●
●
● Särna
NOORWEGEN ● Lillehammer
Hamar ●
●
Bollnäs ●
Orsa
●Sälen
● Mora ●
Malung
●
E4
( B ottenhavet)
● Söderhamn
FINLAND
●Rättvik
● Leksand●
E6
● Örnsköldsvik
Sollefteå
E14
Røros
Holmsund
E4
Östersund ●
Storlien
●
● Junsele
Hammerdal
Åland
●Gävle
Falun ●
(Ahvenanmaa)
Mariehamn/ Östhammar Maarianhamina
Sk
ag
er
ra
k
● Stöllet● Vansbro Borlänge Kongsvinger ● Avesta Torsby ● ● ● ● Oslo Uddeholm Uppsala Sala ● ● Ludvika Sunne ● Norrtälje ● ● ● Filipstad ● Arvika Västerås Enköping ● ● ● E18 ● Köping ● Årjång Kil ● Karlstad Eskilstuna E18 Moss ● Karlskoga ● ● ● ● ● Stockholm ● ● ● Örebro Halden Grums Kristinehamn ● Södertälje ● ● Katrineholm E4 ● Kumla Strömstad ● ● Nynäshamn E20 ● Askersund Nyköping Mellerud Mariestad ● ● ● Oxelösund ● Motala Lidköping ● Norrköping Vänersborg ● Vadstena ● ● ● Linköping Uddevalla ● ● Skara ● ● Skövde ● ● Trollhättan Mjölby ● Stenungsund ● E22 ● Falköping ●Tranås Fårösund Vårgårda Västervik ● Jönköping ● ● Eksjö Göteborg ● Visby ● ● ● ● ●Vimmerby Borås Nässjö Frederikshavn ● ● Vetlanda ● Kungsbacka Hemse Oskarshamn E4 ●
E6
Gislaved
● Aalborg Varberg ●
●Värnamo
●
Lenhovda
●
Gotland
● Burgsvik
Falkenberg Alvesta ● ● ● ● Borgholm Ljungby● Växjö Kalmar ● ● Färjestaden Halmstad ● E20 DENEMARKEN ● Markaryd Öland E22 Ängelholm ● Hässleholm Århus ● Helsingborg ● ● ● Karlshamn Karlskrona Helsingør ● ● ● (Östersjön) E6 Hörby Kristianstad
Kattegat
●
OOSTZEE
Kopenhagen
Odense ●
●
●Lund ●Malmö ● Simrishamn E20 ● Trelleborg ● Ystad
●
wereldwijzerroutes, zuid-zweden
141
Ten zuiden van Stockholm De naam van het land van de mannen uit het zuiden – Södermanland – geeft aan hoe nauw de regio ten zuiden van de hoofdstad met Stockholm is verbonden. Immers, vanuit Malmö en Karlskrona is Nyköping – de belangrijkste stad in de streek met vliegveld Skavsta (NYO) – ver naar het noorden. Södermanland heeft evenals Uppland (zie pag. 155) prachtige kastelen en heerlijke oevers aan het meer Mälaren. De streek is tevens de thuishaven van Scania, het bekende vrachtwagenmerk uit Zweden.
Ontdekken In Wereldwijzer Zweden vormt Södermanland het begin, of het einde, van de door Nederlanders en Belgen meest bereisde route door Zweden: van/ naar Stockholm naar/van Malmö via Göteborg. Södermanland is aantrekkelijk als uitstapje vanuit de hoofdstad en voor passagiers van Ryanair naar Nyköping-Skavsta Flygplats (verkocht als Stockholm-Skavsta) is de regio hét begin van de ontdekking van Zweden. Voor het gemak rekent Wereldwijzer Zweden Södertörn, het pijlpuntvormige land direct ten zuiden van Stockholm, tot Södermanland. Nynäshamn ligt in de punt van die ‘pijl’ in het zuiden en is hét vertrekpunt voor een bezoek aan Gotland (zie pag. 383) of zelfs Gdansk in Polen. Södertälje ligt precies op de grens van Södertörn met Södermanland. Van daar loopt de reis globaal langs de E4 naar Nyköping, over weg 52 naar Katrineholm en verder via weg 55 naar de zuidoever van het meer Mälaren, en gaat via Eskilstuna en Strängnäs (snelweg E20) terug oostwaarts. Nyköping – de stad waar je landt als je met Ryanair vanaf bijvoorbeeld Düsseldorf-Weeze bij Nijmegen vliegt – is de beste uitvalsbasis voor het ontdekken van Södermanland, met Katrineholm en Eskilstuna als alternatieven. Eventueel zijn Stockholm en Norrköping startplekken, maar ze liggen verder weg.
Praktische Informatie Ten zuiden van Stockholm
Aanvlieghavens Nyköping-Skavsta vanaf DüsseldorfWeeze/Niederrhein met Ryanair, vanaf Frankfurt-Hahn met Ryanair (zie www. wereldwijzerzweden.net/skavsta/) Stockholm-Bromma vanaf Brussel met Brussels Airlines (zie www.wereld wijzerzweden.net/bromma/)
i
Stockholm-Arlanda vanaf Schiphol met KLM, Sterling of SAS; vanaf Brussel met SAS; vanaf Luxemburg met Skyways (zie www.wereldwijzerzweden.net/ arlanda/) Linköping-SAAB vanaf Schiphol met KLM (sinds maart 2008)
bezienswaardigheden
142
Transport
Zie www.wereldwijzerzweden. net/routeinfo/. Een OV-reisplanner vind je op www.resplus.se.
Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/.
Tyresta NationalPark & Naturreservat Voor een snelle, doch uitgebreide kennismaking met de Zweedse natuur kun je direct ten zuiden van Stockholm terecht in Tyresta Nationalpark en Naturreservat (www.tyresta.se). Het nationale park omvat 1970 hectare, het natuurreservaat 2700 hectare. Bij elkaar dus 4670 hectare aan beschermde omgeving. Het verschil in reservaat en park zit hem in de mate van bescherming en in hoeverre het gebied wordt gerekend tot onaangetast of uniek in Zweden. Tyresta is licht glooiend en rijk aan zowel naald- als loofbos, dat soms eeuwenoud is. Er zijn diverse meren en kliffen. Het reservaat loopt door tot in de zuidelijke archipel van Stockholm. Er leven 8000 verschillende diersoorten, waarvan sommige geheel afhankelijk zijn van het oerbos in het gebied. Elanden – de koningen van de bossen – komen er uiteraard voor, maar ook sneeuwhazen, uilen, hermelijnen, eekhoorns en vleermuizen. Tyresta herbergt in totaal 55 km aan met kleuren gemarkeerde wandelroutes (www.tyresta.se/tyresta-img/vandringsledskarta.htm). Bij de hoofdingang ligt het 18e-eeuwse dorp Tyresta, met een café, een boerderij en een dorpswinkel (Lanthandel). Extra informatie: Nationalparkernas hus, Tyresta by, Haninge, 9+4687453394,
[email protected], www.tyresta.se
Nynäshamn Nynäshamn (13.100 inw.) ligt bijna in het uiterste zuiden van het pijlpuntvormige land Södertörn en is vooral belangrijk als havenplaats voor het reizen naar Gotland, Zwedens grootste eiland (3 uur varen). Het centrum is niet geweldig aantrekkelijk, maar er is veel te doen in en rond Nynäshamn.
Torö Het Gotland van het vasteland. Dat is Torö: het schiereiland van 3 bij 6 km op ongeveer 23 km (0:45 uur met auto/motor) rijden ten zuidwesten van Nynäshamn. Stenstrand is de meest zuidelijke punt van Torö. De golven die daar op de stenen kust rollen zijn populair bij surfers, al moet je natuurlijk wel geluk hebben. Het eiland in de verte is Landsort, waar je kunt overnachten in een oude uitkijktoren van de loodsen en wakker worden met fantastische uitzichten over zee. Informeer bij het toeristeninformatiebureau als je naar Landsort wilt.
ten zuiden van Stockhol m
143
Met het openbaar vervoer bereik je Stenstrand met bus 852 naar Torö tot halte Herrhamra. Daarvandaan is het nog 2 km lopen. Met de auto/motor rijd je naar Torö, langs de kerk, winkel en school en dan na een kilometer bij Herrhamra Gård rechtsaf.
Praktische Informatie Nynäshamn
Informatie | Nynäshamn Turistbyrå, Fiskargränd, 9+46852073700, www. visitnynashamn.se; Destination Gotland, www.destinationgotland.se/ publish/eng/portal/start_uk.htm Geldautomaten | Op Centralgatan, Lövlundsvägen en Nynäsvägen Overnachten (6x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
i
Transport
| Zie www.wereld wijzerzweden.net/routeinfo/. Een OV-reisplanner vind je op www.res plus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www.wereld wijzerzweden.net/ov/. Recreatie en sport | Download het Recreatie en sport-supplement van Rond Stockholm vanaf: www.wereld wijzerzweden.net/sport/rondstock holm
Ondergaande zon tekent de contouren van een lokale bus bij de antroposofische commune in Ytterjärna
144
bezienswaardigheden
Södertälje Södertälje is de meest zuidelijke voorstad van Stockholm. Het treinstation Södertälje Syd, op de 48 m hoge brug Ingstalabron, is een belangrijk overstappunt voor bus/treinreizigers. De vrachtwagenfabrikant Scania heeft er zijn thuisbasis. Södertälje (60.000 inw.) wordt tijdens de Zweeds-Russische oorlog in 1719 zwaar getroffen. Een derde deel van de stad wordt platgebrand en als de pest uitbreekt, zakt het inwoneraantal tot 200. De gemeente krijgt iets van haar handelsstatus uit het eerste millennium terug in 1819: het Södertälje Kanal gaat open dat het Mälaren verbindt met de Oostzee. In 1860 start de eerste spoorverbinding met Stockholm; Södertälje Syd op de 2140 m lange Ingstalabron volgt in 1995. Södertäljes lokale lekkernij is een zachte versie van de krakeling: de kringelgumman. Maak een wandeling rond en door Södertälje, fiets langs de Måsnaren of leer meer over Scania op: www.wereldwijzerzweden.net/sodertalje/
Praktische Informatie Södertälje
i
Informatie | Södertälje Turistbyrå,
Overnachten (8x) | Wereldwijzer
Saltsjögatan 2/Saltsjötorget, 9+46 855022700, www.sodertalje.nu Geldautomaten | Onder meer langs Gästgivaregatan, Storgatan, Nygatan
selecteerde de meest interessante overnachtingslocaties. Kijk op www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
Ytterjärna Ytterjärna is een antroposofische commune nabij Södertälje. De inwoners probeerden met de architectuur van de gebouwen zoveel mogelijk rechthoekige vormen tegen te gaan. Niet alleen de muren en daken zijn dikwijls ‘kromgetrokken’, ook de ramen zijn niet altijd kaarsrecht. Architectuur Ytterjärna (www.antroposofi.info/jaerna/ytterjaerna/), deel van Järna (6300 inw.), is niet alleen leuk voor liefhebbers van aparte architectuur. Ben je begaan met een balans tussen natuur en mens, stop dan zeker in het dorp. Als het geen biologisch (in het Zweeds: ekologisk) eten is, komt het Ytterjärna niet in. Proef ervan in het restaurant of in het Linas Café. Ytterjärna heeft een eigen biologische tuinderij en een gymnasium voor biologisch landgebruik.
ten zuiden van Stockhol m
Het Kulturhuset in Ytterjärna
Kulturhuset Kunstenaar Arne Klingborg stichtte de Rudolf Steinerseminariet (werkcollege) in Ytterjärna in 1964. Samen met architect Erik Asmussen maakte hij het tot een volwaardig antroposofisch dorp. In 1992 bouwde de gemeenschap het Kulturhuset, met een zaal voor 500 toeschouwers. Ytterjärna heeft een eigen medische kliniek (Vidarkliniken), waar geheel in lijn met de antroposofische leer behandelingen plaatsvinden. Enkele tienduizenden mensen bezoeken jaarlijks het dorp om er te kijken en te genieten.
Nyköping Autoarme winkelstraten, een oude vesting, winkels, restaurants, een slingerend riviertje. Nyköping (28.000 inw.) wordt door buitenlandse toeristen vaak vergeten in de haast om naar Stockholm te komen en dat is best zonde. Al tussen 1800 en 500 voor de moderne westerse jaartelling wonen er mensen in Nyköping. Meer dan 300 steenbeschilderingen uit die periode zullen later worden ontdekt. De gemeente groeit tot een volwaardige nederzetting als Birger Jarl, de latere stichter van Stockholm, tegen 1200 de vesting Nyköpingshus neerzet. Nyköping is dan de Zweedse hoofdstad. Koning Knut Långe slaat zijn munten in Nyköping rond 1230 in een tijd dat dit betaalmiddel nog verre van gewoon is.
Nyköpingshus Aanvankelijk is Nyköpingshus aan het begin van de 12e eeuw een militair bastion aan de rivier Nyköpingsås. Hertog Karl bouwt het tussen 1573
145
146
bezienswaardigheden
en 1610 om in een functioneler kasteel in de renaissancestijl. Het Nyköpingshus is vooral bekend van het Gästebud in 1317. Birger Jarl laat tijdens dit diner zijn tegenstanders opsluiten en verhongeren, waarna hij zelf moet vluchten. Tijdens het 10-daagse bruiloftsfeest van de dan nog hertog Karl in 1592 zijn de 600 gasten niet zo gelukkig met een Engelse toneelspeler. Ze jagen hem de tuinen in en vermoorden hem. Karl wordt een jaar later ongestoord koning Karl IX. Karl IX’s zoon Gustav Adolf is gek op spelen in de tuinen. Ook hij wordt koning en trekt onder meer ten strijde tegen Duitsland tijdens de 30-jarige oorlog die op het Europese continent woedt. Koning Gustav II Adolf komt om tijdens de strijd bij München. Zijn lichaam wordt in Nyköpingshus opgebaard. Nyköpingshus noemt zich in de 21e eeuw ‘een culturele ontmoetingsplaats’. Zeker de jongere Nyköpingsbos (inwoners uit Nyköping) komen er op zomerse dagen in bikini en zwembroek bruinbakken. Er is een café en het provinciemuseum van Södermanland is er gevestigd. In de ruïne van het complex worden theatervoorstellingen gegeven.
Nyköpingshus bij de rivier Nyköpingsås, met zijn dramatische geschiedenis, is nu een culturele trekpleister
ten zuiden van Stockhol m
Nyköping-Skavsta Flygplats Nyköping-Skavsta Flygplats (NYO) wordt verkocht als Stockholm-Skavsta (www.skavsta.se), maar het vliegveld ligt verder weg van Stockholm, dan dat Antwerpen van Rotterdam ligt. Met de bus is het ongeveer nog 1:20 uur naar de hoofdstad, met de auto ongeveer 1:00 uur. Skavsta ligt 10 km van het centrum van Nyköping. Ryanair (www.ryanair.com) is de belangrijkste vervoerder en doet vanaf het vliegveld tientallen bestemmingen aan. Lees meer over Skavsta, vervoersinformatie van/naar het vliegveld en de vliegbestemmingen op: www.wereldwijzerzweden.net/skavsta/
Tistad Slott & Näs Slott Tistad Slott (www.tistad.com) is afgeleid van Tysk Slott (Duits slot) en sinds 1983 officieel Zweeds cultureel erfgoed. Het uit 1632 daterende neoklassieke hoofdgebouw is later uitgebreid. Generaal Gustaf Wachtmeister trok er in 1812 in en nog altijd is het eigendom van zijn nazaten. Tussen april en oktober leiden Annelie en Gustaf Wachtmeister je er graag rond. Wel even boeken van tevoren, zodat ze weten dat je onderweg bent. Toertocht 9: Tistad Slott & Näs Slott (auto / motor / te voet) Wereldwijzer Zweden zette in totaal 11 toertochten uit, zowel stadswandelingen als tochten die je te voet, met de fiets of met de auto/motor kunt maken. Om op het gewicht van deze Wereldwijzer te sparen, zijn de zeer gedetailleerde toertochten apart gebundeld en via het internet te downloaden: www.wereldwijzerzweden.net/toertochten/. Toertocht 9 is gemakkelijk vanaf de terminal van Skavsta Flygplats te maken en is dan ongeveer 15,5 km lang. Met de auto/motor doe je er ongeveer 0:25 uur over; te voet 2:30 tot 3:15 uur.
Wreta Gård Nyköpings eigen versie van Stonehenge vind je bij Svärt: Wreta Gård en de Sjungande Stenarna. De oude stenen zijn een ’moderne’ set uit 1695, met een stevig psalmenboek in steen. Desondanks is het een fotogenieke plek. Wreta Gård in Svärt ligt ongeveer 10 km ten noorden van Nyköping.
Kunst, cultuur en evenementen Sörmlands Museum (www.sormlandsmuseum.se) is gevestigd binnen de muren van Nyköpingshus. Dit is Södermanlands provinciemuseum en je vindt er wisselende tentoonstellingen. Evenementen in Nyköping • Hertig Karls Marknad (markt), de derde donderdag van augustus in Nyköpingshus • Julmarknad (kerstmarkt), de zondag voorafgaand aan de eerste adventzondag, in Nyköpingshus
147
bezienswaardigheden
148
Recreatie en sport Nyköping is een prima startplek voor de Näckrosleden: een fietstoertocht van 700 km door Södermanland, bestaande uit 14 dagetappes. Download voor meer recreatie en sport Wereldwijzers-supplement vanaf: www. wereldwijzerzweden.net/sport/rondstockholm
Praktische Informatie Nyköping
Informatie
| Nyköpings TyristÂ� Rådhuset, Stora Torget, byrå, 9+46155248200, turism@nykoping. se, www.visitnykoping.se; Skavsta Turistbyrå, aankomsthal Skavsta Flygplats, 9+46155248727,
[email protected], www. visitnykoping.se; Provinciale toerismeinformatie, www.sormlandsturism.se Geldautomaten | Op Västra Storgatan en Östra Storgatan
i
Overnachten (9x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/ Transport | Zie de geselecteerde reisinformatie op www.wereldwijzer zweden.net/routeinfo/. Een OVreisplanner vind je op www.resplus. se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www.wereld wijzerzweden.net/ov/.
KolmÃ¥rden Djurpark Zwedens grootste dierenpark ligt 30 km van Norrköping en 50 km van Nyköping: Kolmården Djurpark (www.kolmarden.com). Er is een dolfinarium, een tijgerhal, een roofvogelgedeelte, een safaripark, een kolosseum (met olifanten en neushoorns), een aparium (met apen) en een tropicarium (aquarium). Als smakelijk bijgerecht kun je er leren terreinrijden; voor de kinderen is er een avonturenkamp en een Barnens Värld (Kinderwereld). Vanaf 18 jaar (of 15 met toestemming van de ouders) kun je over een hindernisbaan op 10 meter boven de grond tussen de bomen en er is meer, zoals een gondelbaan over drie kilometer (0:25 uur) Dolfinarium in Kolmården Djurpark (Foto: Roine Magnusson/Kolmården) afstand.
ten zuiden van Stockhol m
149
Kolmården is in 1965 ontstaan na een idee dat Ulf Svensson drie jaar eerder had. Een creatieve kaart van het park kun je vinden op: www.kolmar den.com/uploads/images/4753.jpg. Om bij Kolmården te komen verlaat je 20 km ten noorden van Norrköping snelweg E4 (volg de borden).
Katrineholm Katrineholm (21.400 inw.) ontstaat in 1862 als de spoorweg van Stockholm naar Göteborg (Västra Stambanan) en die naar Malmö (Östra Stambanen) elkaar ontmoeten op het land tussen de meren Duveholmsjön en Nänaren. De naam dankt de nederzetting aan het landgoed Catrineholm dat eigenaar Jacob von der Linda naar zijn vrouw Catharina Gyllenhorn noemde. Djulö Fritidsområde is een mooie locatie om een duik te nemen in het meer Djulö, maar ook om het water per gehuurde kano (www.kanot center.nu) op te gaan, eventueel na een instructie. Djulö Fritidsområde ligt ten zuidoosten van het centrum. Ten oosten van de stad ligt een uitgestrekt groengebied met aangegeven wandelpaden die deels onderdeel zijn van de Sörmlandsleden. Informeer bij het toeristeninformatiebureau naar de details.
Julita Gård Het Nordiska Museet (www.nordiskamuseet.se) uit Stockholm kreeg Julita Slott en landgoed in 1944 als gift van eigenaar luitenant Arthur Bäckström. Nu is het een statig museum voor landgebruik, met onder meer parken, een fruitboomgaard, een kruidentuin en een kapel.
Sparreholms Slott (musea) Je moet er even voor om, maar dan heb je bij Sparreholm Slott (www. sparreholmsslott.com) wel een redelijk unieke autoverzameling. Routeinformatie en details vind je op: www.wereldwijzerzweden.net/sparre holm/.
Praktische Informatie Katrineholm
i
Informatie | Katrineholms Turist-
Overnachten (5x) | Wereldwijzer
byrå, Stortorget 2, 9+4615057241,
[email protected], www.stock holmcountryside.com Geldautomaten | Op Köpmangatan (3x) en Kerstinbodagatan
selecteerde de meest interessante overnachtingslocaties en zette ze in pdf-vorm voor je klaar. Kijk op www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
150
bezienswaardigheden
Eskilstuna Eskilstuna (60.200 inw.) is vooral sinds de komst van een sneltreinverbinding met Stockholm in 1997 een groeistad. Dankzij de X2000 kunnen de inwoners nu in een uur forensen naar Stockholm. De 16e stad van Zweden is groot genoeg om alle stadsvoorzieningen te hebben, maar minder druk dan Stockholm. De regio rond het meer Mälaren zit flink in de lift en Eskilstuna zal de komende decennia daarvan volop meeprofiteren. Een karaktervol beeld van Eksilstuna’s oude binnenstad (de Gamla Staden) heb je vanaf de westoever van rivier Ekskilstunaån, bij de Fors Kyrka (kerk). Voor een nadere kennismaking wandel je over de Köpmangatan. Eskilstuna heeft zijn naam overigens te danken aan de Engelse missionaris St. Eskil die rond 1100 naar het gebied kwam.
Kunst, cultuur en evenementen Eskilstuna Stadmuseum (Faktorigatan 3, www.eskilstuna.se) is de plek voor als je meer wilt weten over het industrieel verleden van de stad. Je vindt er 250.000 historische foto’s. Eskilstuna Konstmuseum (Portagatan 2, www.eskilstuna.se) kent gratis toegang, dus geld kan geen reden zijn om buiten te blijven. Het museum
Gamla Staden van Eskilstuna (Foto: Carsten Madsen)
ten zuiden van Stockhol m
151
bestaat sinds 1937 en richt zich hoofdzakelijk op Scandinavische kunstenaars. Eskilstuna heeft een eigen dierentuin, Parken Zoo (www.parkenzoo.se), met onder meer een witte tijger en een komodovaraan als exoten. Het dierenpark ligt ten westen van het centrum. Het park beheert ook een zwembad.
Informatie
Praktische Informatie Eskilstuna
| Eskilstuna Turistbyrå, Rademachermedjorna 50, 9+46167107000,mailto:info@turism. eskilstuna.se, www.eskilstuna.nu Geldautomaten | Onder meer in Centralstationen en op Strängnäsvägen, Gårdskälsgatan, Sturegatan, Kungsgatan en Stenkvistavägen
i
Overnachten (8x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/ Recreatie en sport | Download het Recreatie en sport-supplement vanaf: www.wereldwijzerzweden.net/ sport/rondstockholm
SträngNäs Het gebied rond Strängnäs (12.300 inw.) heeft al sinds 8000 jaar inwoners. Rond 1000 na het begin van de westerse jaartelling vestigt zich er de Engelse missionaris St. Eskil. St. Eskil zorgt voor een run op kerkenbouw in Strängnäs en het nabijgelegen Mariefred. In 1120 is Strängnäs al een bisdom, maar het duurt nog tot 1260 voor de domkerk wordt opgetrokken. Gustav Vasa wordt in Strängnäs op 6 juni 1523 tot koning benoemd en die dag is nog altijd Zwedens nationale feestdag. Voor de kerken en het Vårufruberga Kloster uit 1289 is dat minder goed nieuws, want als koning maakt Vasa zich hoofd van de kerk en hij sluit menig klooster, ook dat van Strängnäs. Vasa’s Zweden is een stimulans voor de lokale economie: Åkers Bruk ziet in 1584 het levenslicht – een bedrijf dat zich toelegt op buskruit- en ijzerproductie. Het bedrijf bestaat in de 21e eeuw nog altijd onder de naam Åkers International (www.akersrolls.com) en produceert ijzer/metaalrollen voor de metaalindustrie. Het geldt nu als Zwedens oudste, nog bestaande onderneming.
Centrum Het centrum van Strängnäs is goed te voet te ontdekken, met de DomkyrÂ� kan als centrale middelpunt. Samen met Storgatan ten westen ervan en Västervikstorget (bij de jachthaven) daar weer ten noordwesten van kun je goed in de gaten houden waar je bent in het compacte centrum.
152
bezienswaardigheden
De Domkyrkan (domkerk; www.svenskakyrkan.se/strangnas/rundv/van dring_swe_.htm) ligt op een verhoging en je kunt hem daarom uit zijstraatjes mooi tegemoet lopen. Het oudste deel dateert van 1250, maar de kerk wordt meermalen gerestaureerd, deels vanwege beschadigingen door stadsbranden. Het altaar is gemaakt in Brussel, een geschenk van bisschop Rogge. De kerk heeft in prinses Isabella haar beroemdste ‘inwoner’. De dochter van koning Johan III wordt in Gripsholms Slott geboren, maar sterft daar ook – in gevangenschap. Boerenland in de stad: Grassagården dateert van 1600 en bleef wonderlijk gespaard tijdens de grote stadsbrand in 1871. Het is nu een milieumuseum met café en alleen open in de zomer. Met uitzicht op de domkerk bouwt bisschop Kort Rogges eind 15e eeuw zijn kleine burcht Roggeborgen, dat van 1626 tot 1930 dienstdoet als gymnasium. Sinds 1968 heeft de koninklijke bibliotheek van Zweden er de oude bisschops- en lyceumbibliotheekverzameling (70.000 werken) ondergebracht. De meeste bezoekers waarderen de Rikssalen (rijkszaal) het meest. Evenementen in Strängnäs • Nabootsing van de kroning van Gustav Vasa, aan de zuidelijke zijde van de Domkyrkan, www.gustavvasa.nu, 6 juni • Vikingafestivalen (Vikingfestival) in Stallarholmen, www.stallarhol mensvikingar.se, augustus
Mälsåkers Slott Op de uiterste zuidoostpunt van het eiland Selaön vind je de geschiedenis van de andere kant van Zweden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Mälsåkers Slott (www.malsaker.nu) is van 1943 tot 1945 het geheime subhoofdkwartier van het Noorse leger. Ruim 15.000 van de 60.000 naar Zweden gevluchte Noorse militairen – veelal infanteristen – trainen twee jaar lang in het geheim als het ‘politiepeloton’op het eiland Selaön om Noorwegen opnieuw binnen te trekken, zodra nazi-Duitsland capituleert. Lees het verhaal achter Målsakers Slott op: www.wereldwijzerzweden. net/malsaker/
Praktische Informatie Strängnäs
Informatie | Strängnäs╯Turistbyrå, Västerviken, 9+4615229699, turism@ strangnas.se, www.strangnas.se
i
Overnachten (8x) | Download╯gratis Wereldwijzers selectie via www.wereld wijzerzweden.net/overnachten/
ten zuiden van Stockhol m
Mariefred Mariefred dankt zijn naam aan een oud klooster, Pax Mariae, dat de vrede van Maria of in het Zweeds ‘Marias fred’ heet. Het dorp van 3800 inwoners kreeg van koning Karl IX in 1605 stadsrechten. De verfilming van het boek Kasja Kavat van Astrid Lindgren vond in Mariefred plaats. In Mariefred vonden drie Poolse onderzeeboten en hun bemanningen in 1939 onderdak (zie www.wereldwijzerzweden.net/mariefred/). De belangrijkste bezienswaardigheid nu is een prachtig kasteel.
Gripsholms Slott Bo Jonssons Grip bouwde Gripsholms Slott (www.royalcourt.se) in 1370, maar koning Vasa maakte er in 1537 een Vasaborg van, schitterend gelegen aan het meer Mälaren. Volgens het koninklijk huis zijn hertog Karls kamer uit de 16e eeuw en Gustav III’s Teater uit de 18e eeuw de absolute hoogtepunten van een rondleiding door het kasteel. Slottsboden is de eigen boetiek van het paleis. Daar kun je producten kopen om je huis een koninklijk tintje te geven, zoals replica’s van het Gustav III’s Gripsholmsservies. Gripsholms Slott ligt direct ten zuidwesten van Mariefred.
Skottvångs Grufva Middenin een groenzone ligt het oude mijngebied Skottvångs Grufva (www. skottvangsgrufva.se). Nu is het een museum, maar er zijn tevens een theater, muziekvoorstellingen, een restaurant en een psycholoog. Volg vanuit Mariefred de route naar Marvikarnas Naturrservat en Skottvångs Grufva. Je vindt gedetailleerde route-informatie op: www.wereldwijzerzweden.net/ routeinfo/
Gripsholms Slott (Foto: Adrian Beesley)
153
154
bezienswaardigheden
Museumspoorlijn Östra Södermanlands Järnväg (Foto: Adrian Beesley)
Kunst, cultuur en evenementen Grafikens Hus (Gripsholms Kungsladugård; www.grafikenshus.se), in de oude koninklijke stallen van Gripholms Slott: een internationaal centrum voor de fijne kunsten in printvorm. De oude spoorlijn tussen Mariefred, Läggesta en Taxinge (Östra Södermanlands Järnväg) is nu een museumspoorlijn (www.oslj.nu) met de oude stoomtrein Lucia. Al lukte het de vereniging niet om de trein in 2007 operationeel op het spoor te krijgen.
Praktische Informatie Mariefred
i
Informatie | Mariefred Turistbyrå
Overnachten (6x) | Wereldwijzer
(in het Rådhuset dat op zichzelf het bekijken waard is), 9+4615929790,
[email protected], www.imarief red.nu
selecteerde de meest interessante overnachtingslocaties. Kijk op www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
155
Ten noorden van Stockholm Zwedens meest bekende historische Vikingnederzetting, de grootste kathedraal van Scandinavië, de noordoevers van het derde meer van het land, de oudste post-Vikingstad, de vierde stad, de mooiste ijzerertsdorpjes en niet te vergeten: ‘s lands grootste luchthaven. De regio ten noorden van Stockholm is vol superlatieven. Het leuke aan Uppland, de streek direct ten noorden van de hoofdstad, is dat je het op iedere denkbare manier kunt verkennen. De regio kent een uitstekend openbaar vervoer, prima doorgaande wegen, grote groene gebieden waarin het perfect wandelen is en genoeg secundaire wegen die fietsen meer dan waard maken. De regio is zo rijk aan water, dat het bijna roept om per kano of boot te worden ontdekt, op het binnenmeer, in de archipel ten oosten van Stockholm of noordelijker in de Botnische Golf. Uppland is, op de grensstreek in het ‘hoge noorden’ na, het Zweden dat het dichtst bij Finland ligt. De Finse eilandengroep Ahvenanmaa / Åland bevindt zich met ongeveer 44 km afstand zo dicht bij de kust, dat sommige kaartenmakers (let op Google Maps-liefhebbers) het Zweedssprekende land ten onrechte aan het Zweedse koninkrijk toebedelen. Als bezoeker kun je hier alleen maar van genieten, door evenals veel Zweden vanuit Stockholm, Kappelskär of Grisslehamn een uitstapje te maken.
Uitvalsbases Het leuke aan Uppland is dat het ontdekken voor snelreizigers – zeker voor wie vanaf Schiphol vertrekt – vaak al in de lucht kan beginnen. Zoek een plekje aan de linkerzijde van het toestel (stoelnummers die eindigen op A) en grote kans dat de streek zich 20 minuten voor de landing voor je ontvouwt. Mits er natuurlijk geen bewolking is en er een westelijke of zuidelijke wind waait op het internationale vliegveld Arlanda, waar je kist zijn wielen aan de grond zet. Västmanland Met je neus tegen het raam gedrukt, kun je meestal nog net de uitloper van de Mälaren bij de stad Västerås zien – de provinciehoofdstad Västmanland dat aan Uppland grenst. De enkele landingsbaan ten zuidoosten van de stad wordt door Ryanair en de uitbaters van het vliegveld als Stockholm (VST) verkocht; de stad kan voor passagiers vanuit LondenStansted een uitvalsbasis zijn. Uppsala en Stockholm Landt je vliegtuig naar het zuiden, dan kun je vlak voordat het toestel naar rechts zwenkt nog net Uppsala zien, vanwege zijn oppervlakte en de flatgebouwen van de studentenwijk Flogsta in het zuidwesten moeilijk te missen. Uppsala is een heerlijk levendige stad om als uitvalsbasis te hebben, of natuurlijk om als dagtrip vanuit Stockholm aan te doen. Vliegveld Arlanda ligt zelfs een paar kilometer dichter bij Zwedens vier-
bezienswaardigheden
156
de stad, dan bij Stockholm. Wereldwijzer Zweden geeft Uppsala graag de ruimte en daarom lees je alles over die stad in het eigen hoofdstuk vanaf pag. 177. IJzerertsdorpen Landt je toestel naar het westen en loopt de aanvliegroute tijdens jouw vlucht ten noorden van Arlanda, dan kun je nog wat langer genieten van Uppland. Bij echt helder weer en zonneschijn kun je in een hoekje bij de zee (Botnische Golf) drie oplichtende blokjes waarnemen. Dit zijn reactoren 1, 2 en 3 van Forsmarks Kärnkraftverk. De kerncentrale is natuurlijk geen uitvalsbasis, maar aan de voet ervan liggen een serie zeer pittoreske oude ijzerindustriedorpen.
Praktische Informatie Ten noorden van Stockholm
Aanvlieghavens Stockholm-Arlanda vanaf Schiphol met KLM, Sterling of SAS; vanaf Brussel met SAS; vanaf Luxemburg met Skyways (zie www.wereldwijzerzweden.net/ arlanda/) Linköping-SAAB vanaf Schiphol met KLM (sinds maart 2008) Stockholm-Bromma vanaf Brussel met Brussels Airlines (zie www.wereld wijzerzweden.net/bromma/) Nyköping-Skavsta vanaf Düsseldorf-
i
Weeze/Niederrhein met Ryanair, vanaf Frankfurt-Hahn met Ryanair (zie www. wereldwijzerzweden.net/skavsta/)
Transport Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/
Arlanda Flygplats Met circa 170 bestemmingen, 75 luchtvaartmaatschappijen, 50.000 reizigers per dag en 16.000 werknemers bij 250 bedrijven is StockholmArlanda Airport (www.arlanda.se) verreweg de grootste luchthaven van Zweden.
Terminal 5 Het internationale vliegverkeer verliet in de jaren zestig Bromma in Stockholm en verhuisde naar Arlanda, dat 40 km ten noorden van de hoofdstad ligt. Jezelf verplaatsen door de lucht is dan al geen excentrieke bezigheid meer en om het aantal vluchten het hoofd te bieden, werd de terminal Arlanda International in 1976 geopend. Deze wordt later Terminal 5 genoemd en is nog altijd de ‘aanvliegplek’ voor nagenoeg alle vluchten uit de Benelux.
ten noorden van S tockho l m
157
De verkeerstoren van Stockholm-Arlanda Flygplats (Foto: LFV/Lasse Modin)
Arlanda Express & F-pier In 1999 startte Arlanda Express: opvallende gele treinen die passagiers in 20 minuten naar de hoofdstad Stockholm brengen. Arlanda krijgt een nieuwe, 83 meter hoge luchtverkeersleidingstoren in 2001 en een nieuwe brandweerkazerne. Het eerste vliegtuig van de nieuwe F-pier van Terminal 5 vertrekt in 2002.
Praktische Informatie Arlanda Flygplats
Informatie | Website Arlanda: www. arlanda.se of www.arlanda.com; Overzichtskaart en spotterslocaties (met uitleg): www.plane-spotter. com/Airports/Sweden/ARN/Spot terGuide_ARN.pdf Overnachten | 1x budget, 5x midprijs en 4x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie via www.
i
wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
Transport / Luchtvaartmaatschappijen | Reizen op en rond Arlanda of naar overige bestemmingen, plus de vliegveldgeschiedenis: download de detailinformatie in pdfvorm van www.wereldwijzerzweden. net/arlanda/
bezienswaardigheden
158
Sigtuna De kleinste, grote straat van Zweden wordt geflankeerd door pastelkleurige huizen. Op het Sigtunafjärden peddelen twee kanoërs voorbij, maar de golfers hebben daar geen oog voor. Sigtuna (7200 inw.) is Zwedens oudste nog bestaande nederzetting met stadsrechten. Olof Skötkonung geeft ze aan zijn stad rond 1010, als de gemeente al 700 jaar het economisch en cultureel centrum van de regio is. De koning die leeft van 980 tot 1022 heeft zelfs een eigen munt en is daarmee de eerste die zo’n betaalmiddel in Zweden introduceert. Sigtuna groeit echter nooit uit tot de stad die Skötkonung voorziet. Al snel domineren Uppsala en Stockholm. De nederzetting is in de 21e eeuw niet meer dan een dorp met stadsrechten, maar wel een met het grootste vliegveld van het land binnen de stadsgrenzen (waar twee keer zoveel mensen werken als er in Sigtuna wonen) en een stop waard, onder meer voor een van de twee prachtige kastelen.
Sigtuna Rådhus Het lijkt op een bruingele kerk, maar is feitelijk het kleinste stadhuis van Zweden, al heeft het die administratieve functie niet langer. Burgemeester Eric Kijhlman laat het in 1744 neerzetten. Sigtuna Rådhus is een populaire trouwlocatie, maar in de zomertijd ook voor ieder ander toegankelijk.
S:t Olofs kyrkoruin en Mariakyrkan Je moet ervan houden, maar de S:t Olofs Kyrka is een van de meest fotogenieke kerkruïnes in Zweden. Je vindt het nabij de Mariakyrkan. Ben je gek op oude steenmassa’s, dan is er in de tuin van de priester (prästgården)
De Storagatan van Sigtuna
ten noorden van S tockho l m
159
nog de ruïne van de S:t Perskerk, die in 1100 in volle glorie was neergezet. De echt oude beschreven stenen (runestenen) vind je overigens rond de Mariakyrkan en nog op ongeveer 120 andere plekken in de gemeente Sigtuna.
Rosersbergs Slott Sigtuna behoudt, dankzij de nevengemeente Märsta min of meer zijn koninklijke status van meer dan duizend jaar oud. Rosersberg Slott (www.royalcourt.se/dekungligaslotten/rosersbergsslott/) is een kasteel uit 1630 in de empirestijl. De Zweedse royals beschouwen dit als het best bewaarde koninklijk paleis van het land. Koning Karl XIV Johan en zijn koningin Desideria brengen er hun zomers door. Het paleis is op voorhand alleen door groepen te boeken, maar eenmaal binnen kun je zien hoe het koninklijk leven er rond 1800 uitzag. Rond het complex ligt een Frans barokpark met oevers aan Zwedens derde meer Mälaren. Het park heeft een eigen, 600 meter lange vijver. Ten westen van het Rosersbergs Slott liggen Engelse tuinen, want daar hield hertog Karl XIII van. Op een steenworp afstand van het slot staat Zwedens op een na grootste grafheuvel, waar koning Nordian ligt begraven.
Skoklosters Slott Skoklosters Slott is een van de allermooiste kastelen van Zweden, vooral vanwege zijn collectie binnen de muren. Gelet op zijn omvang is het wonderbaarlijk dat dit lange tijd privé-eigendom is. Het is veldmaarschalk Carl Gustaf Wrangel (1613-16767) die een Europees uitziend kasteel als visitekaart wil. Hij laat uit heel Europa tapijten, kunst, boeken, wapens en meubels komen. Tijdens de verkoop door de laatste erven, in 1967 aan de Zweedse staat, zijn er 50.000 voorwerpen gedocumenteerd. Rondleidingen door het flinke complex zijn zonder meer indrukwekkend, waarbij je ook de Rustkammaren met glanzende ridderuitrusting bezoekt. De prachtige bibliotheek en de verzameling uit de 18e eeuw zijn alleen met een speciale boeking te bezoeken.
Praktische Informatie Skoklosters Slott
Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/ Tussen 19 mei en 19 augustus kun je ook met de boot M/S Kung Carl Gustaf (9+46702938161, www. kungcarlgustaf.se) naar Skokloster. Ook vanuit Sigtuna en Stockholm vaart
i
er een boot (http://lsh.it-norr.com/ Skokloster/Redaktionellt/Global/ PDF/NW_Skokloster_std_AS.pdf). Reisroute per auto, motor of fiets: zie www.wereldwijzerzweden.net/sko kloster/ Overnachten kan voor midprijs in het Skoklosters Wärdshus, 9+46 018386100, www.skokloster.se
bezienswaardigheden
160
Kunst, cultuur en evenementen Steninge Slott (www.steningeslott.com), 5 km ten westen van Sigtuna, is een aardig cultureel centrum en een fraai in Italiaanse stijl door Nicodemus Tessin den Yngre opgetrokken landhuis, omgeven door baroktuinen. Je kunt hier zelf proberen glas te blazen, kaarsen een eigen kleur te geven of van lunch en koffie genieten in Glasmästarfruns Kök. Ook leuk met kinderen. Van half november tot kerst vind je hier een Julmarknad. Het slot heeft een eigen kiosk. Evenementen in Sigtuna • Middeleeuwse feesten, midzomer • Stadsfeesten, augustus
Natuur(wandelingen) Rävsta Naturreservat ligt een paar kilometer ten oosten van Sigtuna bij Flottviken en het meer Mälaren. Het is een populair gebied van 187 hectare groot, met loofbossen. Aan het natuurreservaat ligt een recreatiegebied met onder meer een zwemplek in Mälaren, wandelpaden, een balspeelveld en ruiterpaden. Liefhebbers van flora en fauna kunnen het best het ruim 180 hectare (110╯ha land) grote natuurgebied Fysingen ingaan aan de oostzijde van snelweg E4.
Praktische Informatie Sigtuna
Informatie
| Sigtuna Turistbyrå, Stora gatan 33, 9+46859480650,
[email protected], www.sigtuna.se Geldautomaat | Op Stora Torget in Sigtuna. In Märsta in Märsta Centrum en Stationsgatan Overnachten (10x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www.
i
wereldwijzerzweden.net/overnachten/ Entertainment | Kulturum (theater met 454 zitplaatsen en 7 rolstoelplaatsen in Sigtuna); BioKällan (bioscoop), Stockholmsvägen 25, Märsta; Gröna Ladan (bioscoop), Stora Gatan 41, Sigtuna
Birka & HovgÃ¥rden Birka op het eiland Björkö in de Mälaren, 25 km ten westen van Stockholm, is feitelijk Zwedens eerste stad, toen steden nog slechts honderden inwoners telden. Hier vandaan voeren Vikingen naar Europa en het Midden-Oosten. Birka is in de zevende eeuw een internationale handelsen havenplaats en feitelijk de bakermat van het latere Zweden.
ten noorden van S tockho l m
Viking en familie op Birka (Foto: Bengt A Lundberg/RAA)
161
bezienswaardigheden
162
Sinds 1993 staan Birka en Hovgården op de UNESCO-werelderfgoedlijst. Download de reisinformatie naar Birka op: www.wereldwijzerzweden. net/birka/
Enköping Gek op kastelen en middeleeuwse kerken? De omgeving van Enköping (19.000 inw.) is the place to be. Er zijn zeker 33 middeleeuwse kerken te bezichtigingen, met de Härkeberga kyrka, Härnevi kyrka en Vårfrukyrkan als belangrijkste.
Grönsöo Slott Grönsöo Slott (www.gronsoo.se) ligt aan het Mälaren, 25 km ten zuiden van Enköping. Rijksraadsheer Johan Skytte liet het in 1611 optrekken. Uiteraard ligt er een park omheen, maar ook een Chinees lusthuset of zomerhuisje. Er is een kiosk en café. In de zomer zijn er meerdere culturele activiteiten, waaronder de appelmarkt iedere vrijdag en zondag in het seizoen. Je bereikt Grönsöö Slott door op de E18 afrit 144 richting Häjarö te nemen. Bij Veckholms Kyrka (kerk) volg je de borden Grönsöö.
Ekolsunds Slott Ekolsunds Slott (www.ekolsundsslott.se) is in de 14e eeuw een koninklijk paleis, waar in het begin van de 18e eeuw een barokpark bij wordt aangelegd. Het was een favoriete plek van koning Gustav III en naar verluidt fungeerde Ekolsund als voorbeeld voor de latere koninklijke residentie Drottningholm (zie pag. 138). In het bijbehorende Wärdshus (uit 1772; 9+46171472200, www.ekolsundsslott.se/wardshuset/) kun je niet alleen eten, maar ook overnachten. Ekolsunds Slot ligt tussen Enköping en Bålsata bij weg 263.
×ngsö en Engsö Slott Engsö Slott (www.engsoslott.com) ligt op het grotere eiland Ängsö (gemeente Västerås) in de Mälaren, waardoor de bewoners er tot de aanleg van een brug nogal geïsoleerd leven. Carl Hårleman krijgt in 1740 de opdracht het kasteel te bouwen naar Frans voorbeeld. Zoals het een goed slot betaamt, heeft het een eigen spook. Op Ängsö (gemeente Västerås, provincie Västmanland) is ook een 18holesgolfbaan (9+46171441041), met vlakbij Sundängens camping (9+46171441043). Aan de zuidwestzijde is een aangegeven zwemplek. Je kunt op het eiland vis kopen bij de familie Vidlund. Ga je liever zelf het water op, dan moet je voor het huren van een boot in het dorp Skurusund zijn (9+46171444040). Ängsö Islandhäster (www.engso-icelandichorse.com) op Ryssbo Gård is een manege waar je kunt leren paardrijden of een rit kunt boeken. Engsö Slott ligt 10 km ten zuiden van Enköping in de richting van Västerås.
ten noorden van S tockho l m
163
Härkeberga Kyrka met Kaplansgården 10 km ten noordoosten van Enköping staat bij Örsundsbro de Härkeberga Kyrka, volgens kenners de mooiste van de 33 middeleeuwse kerken in de regio. Dat komt vooral door de kalkschilderingen van Albertus Pictor, die zichzelf afbeeldt met het werk Gergorii mässa in het kerkportaal. De Härkeberga Kyrka is een modelkerk voor alle soortgelijke gebedshuizen in Uppland uit 1300. Het huis van de priester uit 1840 ligt ten westen van de kerk in de Kaplansgården.
Praktische Informatie Enköping
Informatie | Enköpings Turistinformation, Kungsgatan 42, 9+46171625040, turism@enkoping. se, www.enkoping.se Geldautomaten | Op Kungsgatan, Torgatan en Vårfrugatan (station)
i
Overnachten (10x) | Wereldwijzer selecteerde de meest interessante overnachtingslocaties en zette ze voor je klaar in het gratis supplement op www.wereldwijzerzweden.net/ overnachten/
VästerÃ¥s Hoofdstad van het meer Mälaren noemt Västerås zichzelf. Zwedens vijfde stad (102.000 inw.) en provinciehoofdstad van Västmansland trekt honderduizenden toeristen per jaar. Je kunt je natuurlijk door de stad laten overtuigen met het riviertje Svartån, de drie kastelen in de omgeving, de concertzaal, de twaalf musea en zeventien hotels, de domkerk met koninklijk graf, de acht golfbanen binnen 40 km afstand, de 200 publieke kunstwerken, de 340 km aan fietspaden en de zeven nachtclubs. Västerås is populair bij Zweden die het 50 minuten verderop gelegen Stockholm willen ontvluchten en toch alle voorzieningen van een stad willen hebben. In 2013 hoopt de stad Nye Havn, een woonwijk met appartementencomplexen aan het water, af te hebben. In het centrum is al een flinke spiegeltoren (Skrapan, 81 m) met het Aros Congress Center en First Hotel Plaza gekomen die met de domkerk (92 m) het Stadshustornet (65 m) en Ottarkontoret (64 m) de skyline bepaalt.
Västerås Domkyrka Het meest markante gebouw van de stad dankt die kwalificatie vooral aan zijn klokkentoren. Het oudste deel dateert uit de 13e eeuw, maar Nicodemus Tessin den Yngre gaf het zijn barokuitstraling in 1693. In de zomer kun je in het café zelfgebakken brood en ijsjes eten. Iedere zaterdag speelt het orgel om 12:00 uur. De toren kun je beklimmen, maar niet tot de top van de 92 m hoge punt. Koning Erik XIV ligt begraven in deze domkerk. Ten oosten van het gebedshuis liggen de botanische tuinen.
bezienswaardigheden
164
Tidö Slott Tidö Slott (www.tidoslott.se) is het mooiste van de drie kastelen van Västerås. Het is door Storman (zie pag. 26) Axel Oxenstierna – Gustaf II Adolfs rijkskanselier – neergezet tussen 1620 en 1642. Simon de la Vallée en Nicodemus Tessin den Äldre helpen hem daarbij. De zandstenen poorten zijn erg opvallend. In de latere eeuwen wisselde het slot vaak van eigenaar, totdat Carl-David von Schinkel het in 1890 koopt. Zijn nakomelingen beheren het complex nog altijd. Het oostelijk deel van het kasteel herbergt het Tidö Leksaksmuseet (speelgoedmuseum), dat in juni 1974 zijn deuren opende. Rondleidingen door het kasteel met Riddersalen, zoals Axel Oxenstierna het naliet, zijn mogelijk. De familie von Schinkel heeft zijn best gedaan het in originele staat terug te brengen. Tidö Slott ligt 10 km ten zuiden van Västerås en is behalve vanuit de stad ook via een afslag op weg 53 te bereiken. Overigens kun je de twee andere kastelen in Västerås ook bezoeken: het Västerås Slott ligt in de stad en herbergt het provinciemuseum, Engsö Slott ligt dicht bij Enköping (zie pag. 162).
Anundshög Met 14 m hoogte en 60 m in diameter is Anundshög Zwedens grootste grafheuvel, maar het nabijgelegen stenen schip (een serie stenen die in de vorm van een schip zijn neergezet) is eigenlijk veel leuker om naar te kijken. Je vindt het in de Badelundaområdet, ten oosten van Västerås. Neem bus 40 vanaf de busterminal naar Tortuna.
Kunst, cultuur en evenementen Modern design in messing op een historische plek: Skultuna Messingsbruk (Bruksgatan 8, Skultuna, www.skultuna.com) ten noorden van de stad. Proeven aan chocola? Bezoek de Mälarchocolaterie (www.mcl.se) op Kopparbergsvägen 1.
Recreatie en sport Djäkneberget is het stadspark, met de oprichter van ‘s lands eerste gymnasium, Johannes Rudbeckius, als initiatiefnemer tot het park in 1623. Je vindt 500 stenen met inscripties op Djäkneberget. Taal- en gymnastiekleraar Sam Lidman liet ze vanaf 1800 maken. De Västeråsbos (inwoners van Evenementen in Västerås • Power Big Meet is een enorme meeting van klassieke auto’s en hun liefhebbers (70.000 bezoekers) met een cruisingfeest door de straten, in de zomer • Västerås Mälarveckor, de feestweken van de stad met 300.000 bezoekers, gehele maand juni
ten noorden van S tockho l m
165
Het riviertje de Svartån stroomt door de stad (Foto: Västerås Stad)
Västerås) vertoeven er graag. Een kinderspeelplaats, restaurant en een dansvloer (alleen in de zomer) ontbreken niet. Download voor meer activiteiten het Recreatie- en sportsupplement voor Stockholm en omgeving op: www.wereldwijzerzweden.net/sport/rond stockholm
Praktische Informatie Västerås
Informatie en geld Västerås Turistbyrå, KopparbergsÂ� vägen 1, 9+4621390100, malarÂ�
[email protected], www.vasteras.se Geldautomaten onder meer op Stora Gatan (2x), Vasagatan (2x), Stora Torget, Hantverkgatan (2x)
Overnachten 5x budget, 8x midrpijs en 4x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie via www.wereldwijzerzweden.net/ overnachten/
i
Eten Tips: Atrium (Grieks restaurant), Smedjegatan 6 en Ericssons Ost Frukt Té (pittoreske buurtsuper), Stora Torget
Uitgaan Blue Moon Bar, Kunsgatan 4, www. bluemoonbar.se Harrys, Stora Torget 1, www.harrys.se Konrad, Kopparbergsvägen 16 (min. leeftijd woensdag 18 jr., min. leeftijd vrijdag 20 jr., min. leeftijd zaterdag 22 jr.), www.restaurant-konrad.com
bezienswaardigheden
166
Pluto, Torggatan 1 (min. leeftijd woensdag 18 jr.; vrijdag geboortejaar 1987 of eerder; zaterdag geboortejaar 1983 of eerder), www.plutomatsa lobar.com Silk, Stora gatan 34 (min. leeftijd vrijdag 18 jr.; zaterdag 20 jr.), www.clubsilk. nu
Entertainment Filmstaden SF Bio, Gallerian 34, 9+46856260000, www.sf.se Elektra Bio, Culturen, Sintervägen 6, 9+4621123060, www.elektrabio.se
Small’s, La Tapita, Stora Gatan 46 (twee live sets), www.smalls.se Sigurdsgatan 25 Gamla Village Nya Prisma, Sigurdsgatan 25, www.pris mamusik.se Teater Västmanland, Slottsgatan 11, www.teatervastmanland.se 4:e teatern, Sintervägen 4, www.4e.se Teater Tropos, Växhuset, www.teater tropos.se Västerås Konserthuset, Västmanlandsmusiken, Kopparbergsvägen 1, www. vmu.nu
Fagersta Zilver schittert in de lentezonnestralen. Zes stuks op rij liggen de kajaks ondersteboven te wachten op de eerste bezoekers die het water op durven te gaan. De bomen rond de houten sluis zijn nog kaal, maar het witte kerkje lijkt volop te genieten van de mooie dag. Västanfors Hembygdsgård is een van de kleine parels van Fagersta (10.890 inw.), dat bij liefhebbers misschien nog wel bekender is vanwege Engelsberg Bruk: UNESCO-werelderfgoed dat ooit een van de belangrijkste ijzerertsmijnen op de aardbol was. Bij een kleinere groep is Fagersta bekend van de alternatieve punkachtige rockband The Hives (www.hives. nu).
Västanfors Hembygdsgård Oude houten huisjes (stugor), een museum (Rune Lindström Museet), een kiosk met biologische producten (handelsbod), een fraaie witte kerk (Västanfors Kyrka), het huis van de sluiswachter (Slussvaktarstugan) en kanofaciliteiten. Västanfors Kyrka (kerk) ligt op de noordzijde van de oever. Bij het oude sluiswachtershuis kun je er via een bruggetje komen. De kerk dateert van 1827. In 1988 is hij grondig gerenoveerd. Mårten Eskil Winge maakte het altaar. Ten noorden van de kerk is een schoolmuseum in Fagersta’s eerste Skolhus uit 1854. Västanfors Hembygdsgård ligt ideaal aan de zuidzijde van het centrum langs de doorgaande routes 68 (Gävle/Sandviken – Lindesberg/Örebro (50)) en 66 (Västerås – Ludvika) bij het Statoil-tankstation.
Engelsbergs Bruk & ×ngelsberg Engelsberg Bruk Volgens de internationale organisatie voor cultureel erfgoed UNESCO is Engelsberg ‘het best bewaarde en meest complete voorbeeld van de
ten noorden van S tockho l m
Toertocht 10: Strömsholms Kanal (fiets / auto / motor) Het Strömsholms Kanal is uitstekend voor een ontdekking per fiets (cykel). Op de website van het kanaal en bij de toeristeninformatiebureaus kun je een fietskaart en route-informatie (ook in het Engels en Duits) krijgen. De fietskaart bestaat online uit drie afzonderlijke pdf’s en hebben uitstekende symbolen over wat er bij de verschillende bezienswaardigheden is te doen of waar te overnachten is. Voorzover bekend heeft Fagersta geen fietsverhuur, maar daarvoor kun je wel terecht bij STF Vandrarhem Surahammar aan Stationsvägen 2 in het zuidelijker gelegen Surahammar (vandrarhem.
[email protected], 9+4622033008 of 9+46707361758). De fietsroutekaarten langs het kanaal bevatten ook de hoofdwegen, dus per auto of motor kun je eveneens toertocht 10 maken.
Zweedse ijzerwerken die het land marktleider maakte in de 17e en 18e eeuw’. Veel technische apparatuur van het ijzerertswindorpje Engelsberg – nu deel van Fagersta – is nog altijd inzetbaar. Vlak bij het oude fabrieksÂ� terrein is naar verluidt ‘s werelds oudste, nog bewaarde olieraffinaderij: Engelsberg Oljefabrik. Lees meer over Engelsbergs Bruk en Oljefabrik op: www.wereldwijzerzweden.net/engelsberg/
Strömsholms Kanal & Sluizen De gemeente Fagersta deelt met de buren Smedjebacken, Surahammar en Hallstahammer het Strömsholms Kanal (www.stromsholmskanal.se).
Västanfors Kyrka in Fagersta. Zodra de bomen hun bladeren hebben, verdwijnt de kerk in het groen
167
bezienswaardigheden
168
Dit is 110 km lang en loopt van Smedjebacken in het noorden tot Kolbäck bij Västerås. Er zijn 26 sluizen met een totale stijghoogte van 100 m, meer dus dan het beroemde Göta Kanal in het zuiden van Zweden.
Praktische Informatie Fagersta
Informatie | Fagersta Turism, Norbergsvägen 19, 9+4622313100,
[email protected], www.fagersta.se; Voor wandelkaarten van het gebied als het toeristeninformatiebureau dicht is: ga langs bij de betere boekwinkels in de grotere steden (zoals Västerås, Örebro, Uppsala of Gävle) voor de ‘groene kaarten’. Van de Bruksleden zijn prima printbare kaarten online te downloaden in pdfvorm: www.bruksleden.se Geldautomaten | Op Centralvägen en Stationsvägen Overnachten (7x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
i
Evenementen | In Fagersta/Norberg Engelbrektsloppet (skitocht van 30 km; www.svenskidrott.se), februari Engelbrektslöpet (hardlooptocht van maximaal 10 km), juli Norbergs Festival (www.norbergfesti val.dk), eind juli Norbergs Rocken (rockfestival; www. norbergsrocken.se), augustus Bergslagens Visfest (muziek- en familiefeest; www.bergslagensvisfest), augustus Natuur(wandelingen) | Ten zuidwesten van Fagersta en naar Ängelsberg zijn prima wandelroutes. Download de aanvullende informatie op www.wereldwijzerzweden.net/ fagersta/
Sala Een stadje om even wat te eten, te drinken of benodigdheden in te slaan. Dat is Sala: een prima stop op de route van Uppsala naar Falun. De zilvermijn van Sala (www.salasilvergruva.se) is lange tijd een grote bron van inkomsten voor Uppland en Zweden. De Ulricagruvan (Ulricagrot) ligt 155 meter onder de grond en heeft een eigen meertje: Christinasjön. De mijn van Sala is tussen 1500 en 1900 gebruikt en kent een gangenstelsel van bij elkaar 20 km. Het is de grootste zilvermijn die Zweden heeft gekend. Boven de grond heeft het mijnterrein een diameter van ongeveer 700 m met historische gebouwen. 4 huisjes dateren van begin 18e eeuw. De zilvermijn van Sala is te bezoeken en wordt sinds 1995 door een stichting zorgvuldig in historische staat gehouden, met regelmatig opvallend moderne activiteiten – je kunt er bijvoorbeeld trouwen en eten of zomaar een vuurspuwer tegen het lijf lopen. De mijn heeft een eigen kiosk en museum. Zie aanvullende informatie over Sala op www.wereldwijzer zweden.net/sala/
ten noorden van S tockho l m
Praktische Informatie Sala
169
i
Informatie | Sala Turistbyrå is alleen
Overnachten (12x) | Wereldwijzer
van juni tot medio augustus geopend op Stora Torget, 9+4622455202,
[email protected], www.sala.se Geldautomaten | Op Norrbygatan en Gillegatan
zette de meest interessante overnachtingslocaties voor je klaar op www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
ROSLAGEN & VALLONBRUK Roslagen – ten noordoosten van Uppsala – is een uitgestrekt gebied dat zich kenmerkt door voormalige ijzerindustriedorpjes gesticht door Walen – vandaar dat het ook Vallonbruk wordt genoemd. De licht glooiende wegen, veel bossen en een onregelmatige kustlijn met de Botnische Golf maken het een heerlijk gebied om doorheen te trekken. Uppsala en Gävle zijn de beste uitvalsbases, met auto en motor als de meest effectieve vervoermiddelen.
Örbyhus Örbyhus (1900 inw.) is deel van de gemeente Tierp. Het kasteel op 4 km afstand is een reden om het dorp aan te doen. Een portie stevige erwtensoep is niet goed voor de gezondheid. Dat blijkt maar weer in Örbyhus Slott (www.orbyhus-slott.com) als koning Johan III de maaltijd in 1577 aan zijn broer Erik XIV geeft. Erik had net een decennium eerder een paar tegenstanders laten vermoorden in Uppsala Slott en werd daarna aan de kant geschoven. Johan III is er niet gerust op dat zijn broer in gevangenschap blijft en stopt arsenicum in het gerecht. Vader Gustav Vasa laat Örbyhus in 1548 bouwen. Met 18 m hoge muren, kazematten en een flinke voorraad voedsel en andere materialen zou het een belegering van een jaar moeten kunnen weer- Relaxen in Sätra Brunn in Sala (Foto: Mats Wikman/Sätra Brunn) staan.
bezienswaardigheden
170
In de 21e eeuw zijn er in Örbyhus Slott concerten en van april tot begin augustus ook rondleidingen. Nabij Örbyhus Slott ligt een 18-holes golfbaan.
Lövstabruk Lövstabruk (120 inw.) is na Forsmark het meest beeldschone oude industriedorpje van de Vallonbruk-regio. Toegangspoorten en gele arbeiderswoningen verwelkomen de reiziger. Door een prachtige tuin wandel je naar het oude landhuis. Lövstabruk mag je niet missen als je in de buurt bent. De vader van de Zweedse industrie, de Waal Louis de Geer begint in 1600 aan de uitbouw van de een eeuw eerder gestarte ijzerindustrie in de regio. Hij noemt deze locatie Leufsta Bruk (www.sfv.se/cms/sfv/vara_fastigheter/ sverige/c_uppsala_lan/Lovstabruk.html en www.leufstabruk.se) – dat sterk lijkt op een verbastering van de fabriek (bruk) van Leuven. In 1719 brandt het hele dorp af, maar in 1720 staat het er weer – compleet in de dan moderne barokstijl. Een groenzone met drie meren scheidt de arbeiderswoningen (west) van het landhuis (oost). Zie voor meer informatie: www.wereldwijzerzweden.net/midoosten/
De tuinen van Lövstabruk Herrgården
ten noorden van S tockho l m
Forsmark Statige witte arbeiderswoningen markeren het gezichtsveld van kerk naar landhuis, of van landhuis naar kerk. Wilgen omzomen het meer, met het rode kruis van het oude hospitaal nog pontificaal prijkend op een van de witte gevels langs de oever. Forsmark (55 inw.) begint in 1570 als kroondomein, maar krijgt in 1624 dankzij Gerhard de Besche en Peter Rochet zijn hoogoven. De Russen branden Forsmark tijdens de oorlog met Zweden in 1719 af. Als vanaf 1767 het nieuwe landhuis door bouwmeester Jean Eric Rehn wordt neergezet, leeft Forsmark weer wat op. Samuel af Ugglas koopt het industriedorp in 1786 en legt de Engelse tuinen aan. De kerk in neo-antieke stijl volgt in 1800 naar een ontwerp van Olof Tempelman. De hoogovens in Forsmark stoppen tegen 1900 en als ook de smederij in 1968 de deuren sluit, ziet het er slecht uit voor de ontwikkeling van het dorp Forsmarks Kraftgrupp koopt het dorp in 1975, kort daarna heeft de nederzetting op hemelsbreed 4 km afstand drie kernreactoren. Met dertig tot veertig gebouwen, veelal van witte steen met oranje daken, juicht het dorp Forsmark je bijna toe om te voet te worden ontdekt. De Valö-Forsmarks Hembygdförening (vereniging) probeert ze zoveel mogelijk in goede staat te houden. Meer info op: www.wereldwijzerzweden.net/midoosten/
Forsmark Kärnkraftverk & Zweedse kernenergie De kernenergiefaciliteiten in Forsmark van het bedrijf Vattenfall (www. vattenfall.se/forsmark) halen 26 april 1986 het wereldnieuws. Werknemers voeren tijden de lunchpauze de reguliere stralingsmetingen uit op hun kleding en ontdekken een verhoogde radioactiviteit. Aanvankelijk vermoeden ze een lek in de centrale en alle 600 medewerkers worden geëvacueerd. Na onderzoek blijkt er met de installaties in Forsmark niets mis. Duizenden kilometers verderop is op 26 april echter reactor-4 van de nucleaire energiefabriek van Tsjernobyl ontploft. Een radioactieve wolk drijft vooral naar Scandinavië en van heel Europa treft de fall-out juist de Zweedse kust van Gävle tot Umeå het ergst (zie voor een kaartje met fallout enkele dagen na de ramp www.esri.com/news/arcnews/fall03articles/ fall03gifs/p35p2-lg.jpg). Twee dagen na de ramp erkent de Sovietunie via een bericht van het staatspersbureau TASS dat er een incident is geweest in het Oekraïnse Tsjernobyl, dat dan nog onderdeel is van de USSR. Forsmark heeft zelf nog recentelijk een zogenoemd categorie-2-incident gehad. Lees er alles over op www.wereldwijzerzweden.net/midoosten/
Östhammar, Öregrund & Grässö Östhammar (4600 inw.) en zeker het nabijgelegen Öregrund (1550 inw.) zijn vooral in de zomer erg in trek bij recreanten met een eigen boot, vanwege de jachthaven in Öregrund. Voor recreatie zijn de dorpen een prima plek. De Russen hielden overigens ook hier in 1719 huis en de dorpen moesten volledig worden herbouwd.
171
bezienswaardigheden
172
Gräso is een langwerpig eiland van 24 bij 5 km pal ten noorden van Öregrund, dat je daar vandaan ook met de auto en per boot kunt bereiken. Je kunt er een kano huren (www.grasokanot.nu) en er woont/werkt op Västerbystrand een verdienstelijke zilversmid (www.silverstenen. com). Geoefende en beginnende paardrijders zijn bij Gräsö Islandshästar (www.grasoislandshastar.se) op het juiste adres. Lees over recreatie en sport in Östhammar, Öregrund & Grässö energie in Zweden op: www.wereldwijzerzweden.net/midoosten/
Gimo Ongetwijfeld het allerfraaiste landgoed in de omgeving vind je in Gimo (2700 inw.). De Gimo Herrgård (www.gimoherrgard.se) is een ontwerp van Jean Eric Rehn uit 1760 in de Gustaviaanse stijl – een toonbeeld van de door Frankrijk geïnspireerde Zweedse architectuur uit de 18e eeuw. Zelfs het interieur is bewaard gebleven. De Gimo Herrgård is hét topkeuzehotel van de Vallonbruk & Roslagenregio; samen met het prima restaurant is dit een tip van de auteur voor een romantisch weekend. Het landgoed ligt aan het meer Gimodam; in de winter kun je hier schaatsen, in de zomer vind je 500 m ten noorden van het slot een aangewezen zwemplaats. Gimo Herrgård heeft een eigen dressuurveld; paardrijden kun je zelf ook (www.gimork.tal.se). Het Knutmasso Muséet (www.knutmasso.se) is bijzonder: vol met maskers en andere attributen van het wintercarnaval Knutsmasso dat op 13 januari in Zweden eigenlijk pas echt het einde van de kerstperiode betekent. De Gimo-carnavalsoptocht op Knuts dag is bijzonder vanwege de professioneel ogende uitmonsteringen van de vaak jonge deelnemers. Vliegtuigverver Jörgen Mattson is een van de motoren achter de optocht en naar verluidt werkt hij het hele jaar in zijn vrije tijd aan de objecten voor het nieuwe jaar.
Österbybruk Louis de Geer was in Österbybruk in 1643 om er de ijzerindustrie op te bouwen. De oudste nog bestaande delen komen uit 1730; de Brukskyrkan (kerk) uit 1735 en het hoofdgebouw uit 1763, naar een ontwerp van Erik Palmstedt. De boomgaard is in 1769 aangelegd door Carl Hårlemans. Bij sommige Zweden staat Österbybruk bekend om zijn sleutel/tanggereedschap (nyckeharp). Österbybruk (2230 inw.) is een regionale verzorgingsgemeente, met verschillende winkels, een postkantoor, een ziekenzorginstelling, een school, kinderopvang, een bibliotheek en een bank. Houd je van bloemen en planten, ga dan zeker even langs bij de Föreningen Orangeri Trädgården (www.orangeritradgarden.se).
Grisslehamn Grisslehamn (275 inw.) is al 200 jaar een redelijk belangrijke passagiershavenstad, vanwege het veer naar Åland (Ahvenanmaa in het Fins): een Zweedssprekend, autonomisch deel van Finland dat uit 5000 eilanden bestaat. Grisslehamn kan in de zomer heel erg toeristisch zijn.
ten noorden van S tockho l m
Tijdens de Russisch-Zweedse oorlog in 1808 en 1809 is Grisslehamn frontstad. De haven is de plek waar de verslagen Zweedse troepen van Åland over het ijs een veilig heenkomen zoeken, maar de Russen zetten de achtervolging in en een kozakkenleger van generaal Kulneff bezet kort Grisslehamn. Na de vrede met Rusland blijft Grisslehamn een belangrijke frontstaat. Tijdens de Krimoorlog meren er zelfs Engelse schepen aan. De visserij wordt in de daaropvolgende eeuw belangrijk voor Grisslehamn en in 1917 is de eerste rokerij een feit. Rond 1950 telt de vissersvloot 30 schepen, maar na de viscrises die volgen blijft daar niets van over. De zee voor Grisslehamn is op 5 november 1942 het toneel van een treffen tussen een Russische onderzeeër en een Finse verdediger. De Russische U-boot SC 305 wordt in Zweedse wateren tot zinken gebracht en rust op een diepte van 136 m.
Åland In 1870 vaart de eerste postboot naar Åland. Nu is er dagelijks een lijndienst tussen Grisslehamn en de autonome Zweedssprekende eilandengroep van Finland (bijna 26.000 inw.), dankzij de Eckerö Linjen (www. eckerolinjen.fi/sv/default.asp). De 44 km afstand wordt in 2:00 tot 2:15 uur afgelegd en dit is een populair uitstapje bij de Zweden. Niet in de laatste plaats, omdat Åland geen BTW heeft op de producten (een status aparte binnen de EU). De boot naar Åland wordt daarom ook wel eens de ‘drinking ferry’ genoemd.
Skärgårdsleden De Skärgårdsleden (www.skargards leden.com) is een Zweeds-Finse toeristische samenwerking om de scherenkust (skärgård) tussen Uppland, Åland en het Finse vasteland te promoten. Wie zich niet aan Zweden wil ‘vastbinden’, heeft met de Skärgårdsleden een zeer mooie zomervakantie. Er zijn uitgezette wandel-, fiets- en paardrijdpaden, maar ook aangegeven kanoactiviteiten, hotels, restaurants en meer. De Skärgårdsleden is een project dat mede door de Europese Unie wordt gefinancierd. Aan Zweedse zijde doen alle kustgemeenten vanaf Östhammar tot Vaxholm mee. In Finland vind je de participanten in de kuststrook van Uusikaupunki, via Turku Kajakken voor de kust van Roslagen, tot aan Helsinki . Plus natuurlijk onderdeel van de Zweeds-Finse SkärÂ� gårdsleden (Foto: Magnus Wegler) de eilandengroep Åland.
173
bezienswaardigheden
174
Praktische Informatie Roslagen & Vallonbruk
Alle overnachtingslocaties, route-informatie, details voor het reizen met het openbaar vervoer, meer bestemmingen en meer achtergronden download je van: www.wereldwijzerzweden. net/midoosten/ Evenementen | In Grisslehamn: Postrodden in juni. Een race tussen 50 tot 60 allmoboten. Dit zijn oude post-
i
boten die vroeger brieven en pakketten van Zweden naar Åland brachten. Een deel van de boten is 100 jaar oud. De snelste hebben de 44 km in 3,5 tot 6 uur afgelegd. Sport en recreatie | Zwemmen, kajakken, duiken en varen: download het supplement www.wereldwijzer zweden.net/midoosten/
Norrtälje Norrtälje (16.300 inw.) is aanvankelijk een van hout gebouwde stad met de wortels in 1409, maar krijgt uiteindelijk toch stenen huizen, al zijn er nog karakteristieke plekjes overgebleven. Stora Torget (het Grote Plein) is het hart van de stad, met onder meer het Rådhuset uit 1792. Het voormalige stadhuis doet nu dienst als restaurant en heeft in de zomer een terras. Norrtäljes oude centrum ligt op de noordoever van het riviertje dat de stad splijt, direct ten westen van Roslagsgatan. Hier woonden de Duitse arbeiders die de gewerenfabriek van de stad bouwden. Dit gedeelte loopt door tot aan de Estunavägen en Stockholmsvägen.
Kapellskär Kapellskär is een landpunt ten oosten van Norrtälje. Het ligt aan het oostelijk einde van snelweg E18, waarvandaan je met de Vikingline (www. vikingline.aland.fi) naar Mariehamn op het Finse Åland kunt varen. Vanuit Stockholm Cityterminalen en vanaf Norrtäljes buststation (0:45 uur) rijden er bussen naar de landpunt.
Praktische Informatie Norrtälje
Informatie | Turistbyrå Norrtälje, Danskes gränd 4, 9+4617671990,
[email protected], www2.norrtalje. se/turist/evenemang/ Geldautomaten | Op Stora Torget,
i
Kyrkogatan, Klövergatan en Dankses Gränd Overnachten (3x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www.wereld wijzerzweden.net/overnachten/
ten noorden van S tockho l m
VAXHOLM Genietend van een ijsje kijk je uit over de baai van Vaxholm (4800 inw.). De kleine gele autoferry vaart heen en weer over de uitlopers van de Oostzee tussen Vaxholm en het eiland Röndö. Het Vaxholm Kastellet laat zich er niet door verstoren.
Vaxholms Kastellet / Vaxholms Fästning Vaxholms Kastellet werd in 2003 als museum vernieuwd en de koning opende het Vaxholms Fästnings Museum (www.vaxholmsfastning.se). Het museum laat 500 jaar geschiedenis van de verdediging van de archipel van Stockholm zien. Vaxholm Kastellet is sinds 1549 in delen neergezet. Uit angst voor aanvallen van de Denen krijgt het in de eeuw erna verstevigingen. De enige keer dat het fort wordt beschoten is in 1872. Het verlies van Finland en de strijd met de Russen doen de marine besluiten de verdedigingswerken te testen. Pantserboot Hildur schiet met zijn moderne kanonnen een muur van Vaxholm Kastellet kapot. Het is het begin van het einde van het kasteel als verdedigingswerk, zeker als in hetzelfde decennium op het nabijgelegen Rindö de dan hypermoderne vesting Oskar-Frederiksborg in gebruik wordt genomen.
Bogesunds Slott Per Brahe bouwt Bogesunds Slott (www.bogesundsslott.se) in de jaren veertig van de 17e eeuw, maar de eigenaren in de eeuwen erna gaven er hun eigen stijl aan. Bogesunds Slott vind je ongeveer 3 km ten zuiden van Vaxholm op Pålsund, langs de Per Brahes Väg. De brug met Pålsundsvägen leidt je vanuit Vaxholm er naartoe.
Stockholms Skärgård (Archipel) Vaxholm is een perfect startpunt om de archipel van Stockholm te ontdekken. Rindö Rederi (www. rindorederi.se) heeft taxi-, visen sightseeingdiensten, maar de klassieke reiziger kiest natuurlijk voor de stoomboot. Waxholmsbolaget (www.waxholms bolaget.se) heeft met de Västan (1900), Storskär (1908) en Norrskär (1910) fraaie oude schepen in de vaart die je in de zomer langs meerdere eilanden in de archipel brengen. Heen en terug naar Vaxholm zonder uitstappen duurt 2,5 tot 3 uur. Kaartjes koop je in de haven van Vaxholm, vlak bij het vertrekpunt van de boten.
Schepen van soms een eeuw oud zijn een toeristische attractie én noodzakelijk vervoermiddel in de archipel van Stockholm
175
176
bezienswaardigheden
Praktische Informatie Vaxholm
Informatie | Vaxholms Stads Turistbyrå, Rådhuset, 9+46854131480,
[email protected], www.vax holm.se; Internet in de bibliotheek op Hamngatan 5
i
Geldautomaat | Op Hamngatan Overnachten (3x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
Kleine gele autoveren zijn in de archipel het natuurlijke verlengstuk van doorgaande routes
177
Uppsala Het water ruist over de metershoge waterval, terwijl even verderop het eerste vlot verschijnt – een wonder dat het blijft drijven. Vol leedvermaak kijken de Uppsalabos (inwoners uit Uppsala) toe hoe gierende studenten van het drijvend object afrollen.
Valborgsmässoafton Uppsala (128.000 inw.) is naast Lund de belangrijkste stad in Zweden voor Valborgsmässoafton: het vieren van de komst van de lente, op 30 april. Studenten maken lol, studentenkoren zingen, studenten gooien typische petjes in de lucht en ook de niet-studenten hebben het doorgaans erg naar hun zin. In de rest van het land kom je op de meest onverwachte plekken tijdens Valborgsmässoafton (kortweg: Valborg) vreugdevuren tegen. Verbaas je niet als je de warmte van de soms flinke brandstapels door de gesloten ruiten van je auto voelt. Het maakt een surrealistisch landschap van het land en doet nog het meest aan de viering van oud en nieuw denken. Maar dan bijna overal zonder de typische relletjes en oproerpolitie, zoals je die in Nederland en België tegenkomt. De uitgehangen nationale vlaggen op 30 april zijn overigens niet voor het feest van de lente, maar ter ere van de geboortedag van koning Carl XVI Gustaf. Bezoek je Uppsala tijdens Valborgsmässoafton? Download het supplement met de dagplanning van www.wereldwijzerzweden.net/midoosten/
Ontdekken Uppsala ontdekken is heel gemakkelijk. Zwedens vierde stad (ter grootte van Arnhem of, zoals je wilt, met 10.000 mensen meer dan Brugge) heeft de belangrijkste attracties in een compact centrum. Je kunt de meeste te voet bezoeken of via een huurfiets bereiken (zie Praktische informatie). Fyrisån Vanuit de ingang van het treinstation van Uppsala (aan de westzijde) beland je via de Bangårdsgatan na 300 meter bij de Fyrisån. Dit riviertje deelt het centrum in een westelijk en oostelijk deel. De meeste bezienswaardigheden en mooie oude straten vind je in het westelijk deel. Het oostelijk deel is vooral winkelgebied en heeft door toegepast functionalisme een flinke metamorfose ondergaan in de jaren zestig en zeventig. Nog altijd wordt hier doorgegaan met het moderniseren van het stadsbeeld, waarvan de Dragarbrunnsgatan een recenter voorbeeld is. Afbakenen Het ruimere centrum kun je afbakenen met de Odensgatan in het noorden, de Kungsgatan in het oosten, de Strandbotgatan in het zuiden en de Kyrkogårdsgatan in het westen met een uitloper aan die zijde tot aan de botanische tuinen bij het kasteel van Uppsala.
bezienswaardigheden
178
St
m lo
ss
G
ta
a
öt
n
n
ta
ga
th
Lu
n ta
ga
ol Sk
ga
s
an
at
sg
r To
O
s an
an pl
de
n
ta
ga
ns
an at
n
e ad
e gs
eg ur
Sy
N ▲
tan dga tran
sg
at
at
n de
tra S Väs
an
n ta
m
ga
lo
r To
an
sg
n
ata
sg
ss
re
Sy
u St
n
ta
ga
ns
e Od
an
O
Sy
ss
an
an
t ga
an
a Sv
n
ta
ga
sg
rd
gå
ko
rtm
s ne
ar
sg
ata
n
at
an
n ta ga B
fs
lo
O :t
an
oh
e vr
Ö
an
at
tJ
S:
.L
sg
S
yr k op
g ol Sk
St
Norrbyska ★ Studenthemmet
mk
an
at
r Ky Ekonomikum
lom
lan
Biologiska museet
Sl
Do
ga
ts ot n
Biskop
atan
opsg
Bisk
e
vr
Ö ot
Sl
.O
St
Universitetshuset
n
ta
ga
s of
l
1
ta
Observatoriet
ga
➤
.
n
ta
gr
p ro
11
Åsgr.
ts
Kungsgärdets center
Akademihotellet
★
Ås
gr .
G
gg
in
ttn
o Dr
1. Domkyrkan 2. Konstmuseum 3. Upplandsmuseet 4. Linnémuseet 5. Stadsteatern 6. Katolska Kyrkan 7. Uppsala Konstmuseum 8. Slottet 9. Stadsbiblioteket 10. Uppsala Konsert & Kongress 11. Heliga Trefaldighets Kyrka J Treinstation B Bankomat (geldautomaat) i Toeristeninformatie @ Internet/webmail
Öv
Carolina Rediviva
n
äge
gsv
ber
n Thu
re
h
h Botaniska trädgården (Botanische tuinen)
h
n
äge
byv
Nor
h
U ppsala
n ta
ta n
n
ta
ns
un ga ta n
ng
n
ag br n
an
at sg
ng
n
Ë
tan
a Åg
ta
. gr et Vr
ga
ga
Hörnan
aÅ
ts
a str
g
Vä
ot
tr Ös
an
Sl
★Grand Hotell
6
at
e
ta
sa
sg
rd
n
a at
ga
ng
gå
dr
ns
Ku
äd
Tr
Ne
un
an
at
ar
B
an
Åg
at
Dr
Åg
an
at
sg
ta
ga
ds
är
g an
Ku
Best Western Hotel Svava
. gr
ra
ra
D
B
★
B
st
st
ro
R
J
5
ed
Br
Ö
n
ta
ga
ng
i ttn
B
N
Vä
et
rg
B
n
ro
yb
Sm
★
ga
br
ar r. sg
y
or
Centraal station
ag
D
2
g
la
sa
k Va
Dr
n
ta
ga
g in ttn ro B
a at
St
n
Pa
Park Inn Uppsala
n
B
ed
rto
ga
ga
B
Sv Clarion Hotel B Scandic Upplandia Gillet ar tb äc an at ks sg ga er P ta s n S:t re a ick Sn r. g
10
S:
★
l ve
n
ta
ga
rs
e tP
★
★
Centralbadet
3
n
ns
ata
Åg o
Kl
ks
ta
un
tra ste
ng sg at Uppsala a Vandrarhem City n
a al
Va
ga
br
Ös
n
K
Ku
n
ta
ga
or
ar
★
Hotel Uppsala
y9
ta
te los
St
ag a at
@
a rg
a at
rg
g
fs
lo
tO
S:
a idd
la
S: n
n
psgatan
n
ta
ga
rs
e tP
Sa
n
n
ta
ta
Li
S:
Dr
at
ég
nn
4
ga
an
ga
h
n
ta
ga
fs
lo
tO
or
Linnéträdgården Kun gs
St
★ First Hotel Linné
179
tan
N
n
n
Flustret Ha
h
e äg
tan Åga
h
v us kh
rs ma
n
h
tra
Sju
h
am
gH
Da
Ös
8
en
ad
an
pl
s ne
m
Slottet
7
gs ls
Mu
ta
gr .
n
ata
nkg
ga
a at
ägen Sjukhusv
h
ts
sg
ot
Kå
Sl
g an
re
an
än
ed
at
gs
tsg
n Ku
ot
n
Sl
ta
e
a sg
rd
gå
äd
Tr
rns
ve
Bä
Samariterhemmete Gasthem ★
gr.
h
h
lds kjö
h
väg
Akademiska sjukhuset
0
100
200 m
Ë
uppsala, centrum
180
bezienswaardigheden
Vaksala Torg Het grootste contrast tussen oud en nieuw vind je op Vaksala Torg, 200 m aan de oostzijde van het station met de oude Vaksalas Skolan en het nieuwe concert- en congresgebouw aan één plein. Vooral om het plein en in straatjes aan de noordzijde ervan vind je enkele winkels die niet door veel toeristen worden bezocht. Op het plein zijn vaak kleine kraampjes met prullaria.
Het westelijk deel van het centrum bij de trappen naar de domkerk (Foto: Uppsala Kommun)
U ppsala
Uppsalakortet Ben je van plan veel musea en andere bezienswaardigheden te bezoeken, ben je minder goed ter been of reis je gewoon graag met het OV, denk eraan dat Uppsalakortet (Uppsala Card; www.whatson.se) een goed idee is. Hij kost 125 kronen per dag voor één volwassene plus twee kinderen tot 15 jaar (zie kader Praktische informatie Uppsala). Je krijgt ermee vervolgens gratis entree tot veel trekpleisters, musea en het stadsbusvervoer.
Historie Uppsala is een stad incognito. Het historische Uppsala ligt namelijk 5 km ten noorden van het centrum van de stad die zich de naam Uppsala heeft toegeëigend. Het hart van het huidige Uppsala heette aanvankelijk Östra Aros en groeide als haven- en handelsplaats aan de rivier Fyrisån snel door.
Uppsala en Östra Aros In het oude Uppsala (in geschriften soms aangeduid als Ubsola) zetelden de Vikingkoningen en de vorsten van Svealand sinds het jaar 500. Veel Zweden – zeker die uit de omgeving – beschouwen Uppsala daarom als bakermat van de huidige staat. Daarin is niet veel veranderd sinds 1600. Uppsala betekent letterlijk ‘de hogere zaal’. Het christendom Rond de eerste millenniumwissel zien de Vikinggoden hun invloed decimeren als de mensen het christendom aannemen. De eerste kerk werd gebouwd en in 1164 kwam de bisschop er permanent wonen. Ruim een eeuw later (1270) koos hij een nieuwe plek in het naburige dorp Östra Aros en gaf daarmee het startschot voor het langzaam verlaten van Gamla Uppsala. De Domkyrkan (domkerk) uit 1534 geeft het nieuwe Uppsala – dat de naam van het oude overneemt – een impuls, maar de bevolking blijft lange tijd op enkele duizenden inwoners steken. Gamla Uppsala (www.raa.se/gamlauppsala) is nu een museum met oude huizen en beroemde grafheuvels. Het is gevestigd aan de DisaÂ� vägen waar je zeker tijdens zomerse weekenden met de auto rustig aan moet rijden om niet per ongeluk een van de vele bezoekers aan te rijden. Auto’s staan dan vaak langs de weg geparkeerd, wat de doorgang voor het van beide kanten komende verkeer niet vergemakkelijkt. Daarnaast is het een populaire bestemming voor bezoekers op de fiets. Met de auto/motor/fiets bereik je Gamla Uppsala via de route naar BjörkÂ� linge (de voormalige E4) en volg je de borden. Een prima alternatief is via weg 290 te rijden. Reizen met het openbaar vervoer: bus 2 of 110 vanuit Uppsala-centrum (www.ul.se).
181
bezienswaardigheden
182
De grafheuvels van Gamla Uppsala (Foto: Alice Millikan)
Grafheuvels In al hun voorspoed vergaten veel inwoners van Uppsala waar ze vandaan kwamen, totdat het hoofd van de rijksmonumentenzorg, Bror Emil Hildebrandt, in 1846 een opgravingsonderzoek doet ten noorden van de stad. Hij stuitte op een grote grafheuvel. In de oudheid werden er alleen heel belangrijke mensen in een grafheuvel begraven en dat er een tweede grote grafheuvel (Östhögen) en een derde (Västerhögen) direct naast de eerste heuvel (Odins Hög) worden gevonden, onderstreept volgens Hildebrandt het belang van de oude stad voor Svealand. Identiteit Tot op de dag van vandaag blijft de identiteit van de personen in/onder de heuvels van het huidige Gamla Uppsala in nevelen gehuld. Zelfs paus Johannes Paulus II weet de zaak tijdens zijn bezoek aan de plek in 1989 niet op te helderen. De historici gaan er van uit dat de oude koningen hier begraven liggen en noemen het de Kungshögar. Overigens maken de heuvels op niet-geschiedkundigen niet altijd een verpletterende indruk.
Gustav Vasa Uppsala was een favoriete plek voor de toespraken van Gustav Vasa. Hij werd later zelfs in een sarcofaag in de domkerk begraven en gaf daarmee zelfs na zijn dood blijk van wat criticasters een arrogante houding noemen. Hij ligt namelijk met zijn drie vrouwen sinds 1560 in de kapel die tot de verbanning van de katholieke kerk was gereserveerd voor de heilige Maagd Maria. Het is koning Vasa die alle kerken, behalve de Zweedse
U ppsala
met hem als religieus leider, verbood. Een zure appel voor de katholieken, die het tot vandaag de dag met drie kleine gele sterren op een blauwe achtergrond in het dak van de kapel moeten doen als symbool van de heilige Maria.
Wederopbouw Begin 17e eeuw wordt een flink deel van Uppsala in de as gelegd, waarna de stedenbouwkundigen het centrum herindelen met bredere wegen om overslaan van brand tegen te gaan. De stad ontkomt niet aan het functionalisme, dat veel Zweedse steden in de jaren zestig en zeventig van de 20e eeuw treft als ware het de wederopbouw na een luchtbombardement. De meest recente ‘wederopbouw’ is evenmin zonder veel slag of stoot gegaan: panden uit de 19e eeuw zijn neergehaald om plaats te maken voor het nieuwe concertgebouw. Zie paragraaf Uppsala Konsert & Kongress verderop.
CENTRUM | WEST Upplandsmuseet Het Upplandsmuseet (www.upplandsmuseet.se) is er voor de geschiedenis van Uppland in woord en beeld, maar de museumboetiek en de locatie van het gebouw zijn veel interessanter. Het provinciemuseum staat op misschien wel de mooiste plek van de stad bij de waterval op het Kvarnholmen (moleneiland) aan het riviertje Fyrisån. Direct ten noorden van het museum is bij de Saluhallen een heerlijk terras aan de rivier Fyrisån.
Västra Strandgatan en Linnégatan De Västra Strandgatan bij de Linnégatan (bij de Linnaeustuin), even ten noorden van het Upplandsmuseet, zijn vooral aardig voor fotogenieke lente- en zomerplaatjes, als studenten (onder meer van de priesteropleiding Fjellstedska Skolan (www.fjellstedtska.se)) op de steiger aan de Fyrisån wat eten of genieten van de zon. Wandel over de aardige voetgangersbrug naar het oosten de Linnégatan in en je vindt er eetcafés. Vooral die links en rechts op de hoek met de Kungsgatan zijn erg populair.
Uppsala Domkyrkan De domkerk van Uppsala (www.uppsaladomkyrka.se) is met 118,7 m hoge torens het hoogste kerkgebouw van Scandinavië. De bouw begon in 1287, maar de officiële opening van het in de Hollandse renaissancestijl opgetrokken pand was pas in 1435. In 1702 werd ook de domkerk bij de grote stadsbrand beschadigd en zette architect Carl Hårleman er toen twee koepelvormige torens op. Collega Helgo Zetterval gaf de kerk tijdens de restauratie tussen 1885 en 1893 een Franse-gothisch uiterlijk. Zetterval wijzigde de torens naar Frans voorbeeld en zette er een derde
183
184
bezienswaardigheden
bij. Hij herbouwde veel muren om de kathedraal kleiner te doen lijken. Veel van Zettervals aanpassingen zijn later hersteld. De kerk is een begraafplaats geworden van belangrijke lieden: koning Gustav Vasa met zijn drie vrouwen, Johan III en zijn vrouw, botanicus Carl von Linné, anatomist en ontdekker van het lymfestelsel in de mens Olof Rudbeck, de 18e-eeuwse wetenschapper Emanuel Swedenborg, aartsbisschop Nathan Söderblom, de 12e-eeuwse koning Erik IX en Zwedens eerste lutherse bisschop Laurentius Petri. Vasa ligt in/onder een sarcofaag in de kapel van de heilige Maagd Maria.
Helga Trefaldighets Kyrka De Bondkerk (www.uppsala.com/org/org_pres.php3?nr=263621) die niets met 007, maar wel met 1200 te maken heeft. Als de bisschop in de 13e eeuw de domkerk bouwt moet de dan bestaande kerk ervoor wijken, juist nu de legende wil dat de heilige Erik hier in 1160 verscheen. De boeren (bönderna) pikken dit niet en zetten een eigen kerk naast de nieuwe dom: Bondkyrkan (boerenkerk) die officieel Helga Trefaldighets Kyrka heet. Dit is een van de favoriete plekken in Uppsala om te trouwen.
Universitetshuset Uppsala heeft de oudste universiteit van Scandinavië, opgericht in 1477 door Jakob Ulvssons. Daarmee is de stad twee jaar eerder dan Kopenhagen, waar het studeren in tegenstelling tot in Uppsala continu doorgaat. Gedurende de reformatie moet de universiteit in Zweden namelijk in 1515 de deuren sluiten, maar na de synode van Uppsala zwaaien ze in 1595 weer open. De universiteit heeft beroemdheden voortgebracht. Olof Rodbeck is een invloedrijke professor in de medicijnen (ontdekker lymfesysteem), Anders Celsius wordt professor in de astronomie, botanicus Carl von Linné studeert er medicijnen, fysicus en Nobelprijswinnaar Kai Siegbahn en de latere secretarisgeneraal van de Verenigde Naties Dag Hammarskjöld studeren er. Architect Herman Holmgren ontwerpt het Universitetshuset uit 1887, dat een erg fraaie hal en een nog mooiere aula met koepelvorm boven het podium heeft. Jammer genoeg is de aulazaal doorgaans voor bezoekers gesloten en wordt hij alleen voor speciale gelegenheden gebruikt. In de kelders van het pand zit overigens een aardig studentencafé voor het nuttigen van een fika: een kopje koffie met Hal van het Universitetshuset koekje of taart.
U ppsala
Nationshuset De Uppsala-studenten zijn ingedeeld in 13 zogenoemde naties, voor de meeste Zweedse regio’s één (onder meer Blekinge en Skåne ontbreken). Ze hebben doorgaans opvallende verenigingshuizen. Een van de mooiste is die van Norrlands Nation (www.norrlandsnation. se), met 7000 leden tevens de grootste natie. Op Västra Ågatan 14 in het centrum vind je hun Villa mot Tibern. In 1883 koopt de natie een stuk grond in het centrum en laat architect Isak Gustaf Clasonsom het pand in Hollandse neorenaissancestijl optrekken. Het Nationshuset staat er sinds 1889. Twee adressen verder, op Västra Ågatan 18 staat het uit rode steen met gele elementen en torentje uitgeruste gebouw van de Västgöta-natie (1200 leden; www.vastgotanation.se). Het komt uit 1604 en is een van de weinige gebouwen die de stadsbrand van 1702 overleeft. Van een heel andere stijl is het pand dat door de Finse architect Alvar Aalto in 1965 voor de Västmanlands-Dala-natie nieuw wordt gebouwd na een inzameling bij de leden. Het voor die tijd hypermoderne witbetonnen gebouw met glaselementen (nu thuis voor 5000 leden) vind je op S:t Larsgatan 13.
Gustavianum Genoemd naar geldschieter koning Gustav II Adolf wordt in 1622 onder bouwmeester Casper van Panten een anatomisch theater voor professor Olof Rudbeck neergezet: met een koepel in het midden van het pand. De onderwijskundige houdt er voor collega’s en studenten demonstraties in het ontleden van mensen. Een Grieks amfitheater dient als voorbeeld voor de ruimte, waarin 200 toeschouwers een plekje vinden. De koepel heeft voor die tijd grote ramen, zodat er voldoende natuurlijk licht de schijnsels van olielampen versterkt. Het Gustavianum (www.gustavianum.uu.se) is de eerste in Europa in zijn soort. Sinds 1997 is het een museum.
Carolina Rediviva Samen met het kasteel en de domkerk is Carolina Rediviva (www.ub.uu. se/arv/carolinarediviva.cfm) een van de drie gebouwen waarnaar de skyline van Uppsala zich bij regels van het gemeentebestuur dient te schikken. Geen gebouw mag hoger zijn, al doet het nieuwe Uppsala Konsert & Kongress zijn best en ziet de oplettende kijker ook een flinke industriepijp in het zuiden van de stad. Carolina Rediviva is vanaf de opening in 1841 de universiteitsbibliotheek en fungeert nog steeds in die rol, samen met de Karin Boye-biblioteket (KBB) uit 2004. Carolina Rediviva – een ontwerp van Carl Fredrik Sundvall – herbergt de verzamelingen in de onderwerpen humanologie, theologie en sociologie.
Silverbibbeln De Silverbibbeln (Codex Argenteus; de Zilveren Bijbel) is het meest bekende met de hand geschreven boek, waarvan je iedere keer maar
185
bezienswaardigheden
186
een pagina mag zien. Andere opzienbarende documenten in de collectie zijn handgeschreven bladmuziek van Wolfgang Amadeus Mozart en Carl Gustaf Nordins Nordinska handskriftssamling. Nordins (1749-1812) was bisschop, historicus en politicus.
Uppsala Slott De gouverneur van Uppland heeft het geluk te mogen resideren in het immense Uppsala Slott (www.uppsalaslott.se), dat enkele jaren geleden in roze kleur is herbeschilderd. Volgens historici was dat namelijk de originele kleur van het in de 16e eeuw op een heuvel gebouwde complex. Lange tijd was het kasteel roodgekleurd. De zuidelijke toren – de oude gevangenis en watertoren – is Uppsala’s hoogste gebouw en herbergt nu onder meer een modern reclame- en pr-bedrijf. Als de vesting naar ontwerp van de Duitser Henrik van Cöllen bij de grote brand in Uppsala in 1702 beschadigd raakt, wordt het complex door Carl Hårleman in de Franse klassieke stijl herbouwd. In 1762 is het geld op en blijft de bouw van de noordelijke vleugel uit. Die zal in de eeuwen erna niet meer worden bijgebouwd. Gustav Vasa vindt in het kasteel een handige plek om zijn vijanden op te sluiten. Zijn paranoïde zoon Erik XIV laat er uit angst voor zijn positie op 24 mei 1567 graaf en rijksmaarschalk Gustaf Johansson Tre Rosor, graaf Svante Sture den Yngre, zoon Nils Svantesson Sture en zoon Erik Svantesson Sture vermoorden. De volgende ochtend wordt de koning 15 km ten zuiden van Uppsala bij Alsike in verwarde toestand gevonden. De Rijksraad verklaart de vorst twee jaar later ongeschikt voor de troon. Erik XIV brengt daarna de rest van zijn leven in gevangenschap door in meerdere kastelen en wordt door zijn broer in Örbyhus Slott vergiftigd. Voormalig VN-secretaris-generaal Dag Hammarskjöld groeit overigens ook op binnen de muren van het kasteel, omdat zijn vader gouverneur (Landshövding) is. Voorzover bekend zijn er na Hammarskjöld geen plotselinge doden meer gevallen die een band hebben met Uppsala Slott.
Musea Het kasteel is niet alleen de hedendaagse zetel van de gouverneur van de provincie, maar herbergt drie musea: Uppsala Konstmuseum (www. uppsala.se/konstmuseum), Fredsmuseum (www.fredsmuseum.se) en Vasaborgen (www.vasaborgen.se).
Botaniska Trädgården Vanaf het voorplein van het kasteel heb je het mooiste uitzicht over de botanische tuinen van Uppsala (www.botan.uu.se/BTindex.html). Carl von Linné neemt de tuinen in 1741 over van Olof Rudbeck en maakt er zijn visitekaartje van. Sinds 1900 hebben de tuinen een educatieve functie. Er groeien 10.000 verschillende soorten flora in de baroktuinen, maar ook in het Tropiska växthuset (kas) en de statige Orangeriet (een tempelachtig gebouw). De Orangeriet heeft een eigen café. Verwar de botanische tuinen niet met de Linnaeustuinen. Die vind je iets
U ppsala
Carl Linnaeus/Von Linné legde de basis van de moderne plantenkunde (Foto: Uppsala Universitet)
noordelijker in het oostelijk deel van het centrum langs de Kungsgatan, Linnégatan en Skolgatan. Daar is ook het Linnémuseet (Svartbäcksgatan 27, www.linnaeus.se/museet/museet.htm). Wil je weten wie Carl von Linné, alias Linnaeus, is: lees over de grondlegger van de plantkunde, over zijn werk en over zijn tijd in Nederland op www.wereldwijzerzweden.net/carlvonlinne/
CENTRUM | OOST Uppsala Konsert & Kongress Er is geen gebouw in de recente historie van Uppsala waar zoveel over te doen is geweest, als het concert- en congresgebouw (http://peab.ukk. se/hem/index.php), dat in augustus 2007 zijn deuren opende. De tegenstanders zijn nog altijd woedend over het in hun ogen onnodig neerhalen van 19e-eeuwse panden (Kvarteret Gerd / Bodénska Huset) en de extreme kosten; de voorstanders roemen de eigentijdse architectuur en het op de kaart blijven zetten van Uppsala als vooraanstaande culturele stad van Scandinavië. Na een debat van ruim vier decennia is het 2002 als de uit Kopenhagen afkomstige architect Henning Larsen zijn Uppsalakristallen presenteert: een gecombineerd concert- en congresgebouw. Het krijgt al snel bijnamen: Diamanten, Kristallen, Musikens Hus, Koko-huset (van Konsert en Kongress), maar ook Konserven (conservenblik), Pengagraven (graf van
187
bezienswaardigheden
188
Stora Salen (hoofdzaal) van het nieuwe concert- en congresgebouw van Uppsala
geld), Vaksala Borg (de burcht van het plein Vaksala Torg), Borg-skeppet (vooral onder fans van Star Trek) en Forsmark-4 (naar de drie nucleaire centrales 70 km verderop). Lees over de historie van het concertgebouw op: www.wereldwijzerzweden.net/midoosten/
Vaksalas Skolan Oud naast nieuw aan het Vaksala Torg, met de opvallende pastelkleurige Vaksalas Skolan (www.vaksalaskolan.uppsala.se). De neoklassieke stijl maakt dit ontwerp van Gunnar Leche (stadsarchitect van Uppsala) in 1927 een toonaangevend schoolgebouw. Uppsala telt dan 30.000 inwoners. Bouwmeester is Anders Diös. Het pand is nog steeds een onderwijsinstelling.
Stora Torget Stora Torget en de omliggende winkelstraten in het oostelijk deel van het centrum zijn een goed voorbeeld van hoe het functionalisme ook Uppsala in de jaren zestig en zeventig wist te raken. Het plein én de ingang van warenhuisketen Åhlens zijn een vaste ontmoetingsplaats voor wie met vrienden of collega’s afspreekt in de stad. Stora Torget ligt namelijk op loopafstand van het treinstation, het westen van de stad en van de bushaltes van Kungsgatan en natuurlijk die van Stora Torget zelf.
U ppsala
Wiks Slott Nu hotel en conferentiecentrum, ooit een voor Gustav Vasa onneembare vesting: Wiks Slott (http://wiksslott.net/wikparken.html) is een onvervalste middeleeuwse burcht uit de eerste helft van de 15e eeuw. Massieve muren geven het kasteel zijn kracht tegen potentiële aanvallers. Bankier Alfred Berg kocht de burcht in 1912 en legde er een park omheen met stenen huis voor zijn wapen- en kunstverzameling. Hij gaf in 1917 bouwmeester Ivar Tengbom de opdracht een rood bijgebouw neer te zetten. Tengbomska Huset herbergt nu Wiks Folkhögskola (volksuniversiteit). De provincie Uppsala koopt het complex in 1923, als Berg is overleden. In Wikparken rond de burcht staan nog een paar andere gebouwen, die het terrein uitstraling geven. Het park is circa 700 bij 200 tot 500 m groot (zie kaart http://wiksslott.net/bilder/wikparken.png). Reizen naar Wiks Slott: www.wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ of www. wereldwijzerzweden.net/ov/.
Kunst, cultuur en evenementen Evolutionsmuseet Botanik, Evolutionsmuseet Paleontologi en Evolutionsmuseet Zoologiska (Norbyvägen 16, www.evolutionsmuseet.uu.se) zijn drie afzondelijke musea bij elkaar. Het Botaniska gaat uiteraard over de planten, het Paleontologiska heeft Zwedens grootste verzameling dinosauriërs, maar ook fossielen. Het Zoologiska heeft opgezette dieren en skeletten van over de hele wereld, met een bijna compleet overzicht van de soorten die je in Zweden aantreft. Samen met die van andere werelddelen zijn er 2 miljoen exemplaren in totaal. Zonder Uppsalakortet moet je bij ieder museum afzonderlijk ongeveer 5 euro entree betalen. Bussen 6, 7, 21 en 52 stoppen bij de musea, die ten zuidwesten van het centrum liggen. Biotopia (www.biotopia.nu) is het oude Biologisk Museum in een wit, kerkachtig gebouw op Vasagatan 4. Met het openbaar vervoer: stadsbus 5 of 22 (halteplaats Ekonomikum), of de regionale bussen 804, 877, 848 en 895 (zie www.ul.se). Evenementen in Uppsala • Valborgsmässoafton, 30 april • Fyrisfestival, begin juni • Uppsala Reggae Festival, augustus • Kulturnatt, tweede zaterdag van september • Uppsala International Short Film Festival, oktober (www.shortfilmfestival.com)
189
190
bezienswaardigheden
Natuur(wandelingen) Ten zuidwesten van Uppsala ligt een groot groengebied. De totale afstand voor de korte route Björns Hög/Nåsten is ongeveer 10 tot 12 km, met het zuidelijke stuk erbij leg je ongeveer 17 tot 19 km af. Zoals iedere provincie heeft ook Uppland zijn provinciale wandenroute: de Upplandsleden. Een fraai stuk loopt van het wijkje Lugnet in het gebied Lunsen. Lees erover op www.wereldwijzerzweden.net/midoosten/.
Herfst in een van de stadsparken van Uppsala (Foto: Gustav Solberger)
U ppsala
Praktische Informatie Uppsala
Informatie en geld Uppsala Turistinformation, Fyristorg 8, 9+46187274800, info@uppsalaÂ� tourism.se, www.uppsalatourism.se en www.whatson.se Gratis internet in Uppsala Stadsbibliotek, Svartbäcksgatan 17 Geldautomaten onder op Svartbäcksgatan, Vaksalagatan, Kungsgatan, Östra Ågatan, Dragarbrunssgatan, Stora Torget en in Centralstationen
Overnachten 4x budget, 4x midprijs en 7x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie via www.wereldwijzerzweden.net/ overnachten/
Eten Het centrum ten oosten van de Fyrisån is bezaaid met eetcafés en restaurants.
Tips op de westoever: Eko Caféet, Drottninggatan 5 Konditori Fågelsängen, Munkgatan 3 Saluhallen (verschillende eetgelegenheden op een overdekte markt, Zweedse cultuur), S:t Eriksgränd Tzatziki (budget en snel, maar geen fastfood), aan Fyrisån bij de waterval, ingang S:t Eriksgränd
Uitgaan People/Seven (trendy nachtclub voor twintigers en jonge dertigers), Vaksalagatan 10-12, www.wearepeople.se (zet jezelf online op de gastenlijst voor gratis entree tot 22:30 uur) Orange bar, restaurang och klubb (regelmatig livemuziek; voor twintigers en dertigers), Svartbäcksgatan 29, www.orangeuppsala.se
191
i
Fyris Park (Uppsalas Dansvereniging, voor vijftigers en zestigers), http:// kdfuppsala.se/ Katalin (op het station aan de oostzijde van het spoor; zomers groot terras, vaak livemuziek)
Entertainment Flustret, Svandammen, www.flustret. se Regina Teater, www.reginateatern.se Uppsala Konsert & Kongress, http:// peab.ukk.se/konsert/index.php Filmstaden/Spegeln SF Bio, Västra Ågatan 12 SF Bio Royal, Dragarbrunnsgatan 38
Shoppen Ten oosten van de Fyrisån-rivier. Zie onder meer Affärshuset Kvarnen (www.affarshusetkvarnen.se), Draget hus och hem (www.draget.info), Forumgallerian (forumgallerian.se), Galleria Dragarbrunn (www.galle riadragarbrunn.se), Gränby (www. graenbycentrum.se), S:t Per (www. stper.se) en Svavagallerian (www. svava.se).
Transport Zie www.wereldwijzerzweden.net/ routeinfo/. Een OV-reisplanner vind je op www.resplus.se. Upplands Lokaltrafik (www.ul.se) verzorgt het stadsen streekvervoer. Behalve bussen beheert dit bedrijf ook de trein UppÂ� tåget van Arlanda-Flygplats naar Gävle. SJ (www.sj.se) heeft eveneens zeer regelmatige treindiensten van/naar Stockholm, Gävle, Borlänge en Falun.
192
bezienswaardigheden
Het Arbetets Museum, ofwel Strykjärnet (het Strijkijzer), in Norrköping
193
De handelssteden van Östergötland De bij elkaar gelegen steden Norrköping en Linköping (köping = handelsstad) zijn de economisch vierde regio van Zweden – na Stockholm, Göteborg en Malmö. Vanuit Stockholm gezien is Norrköping de toegangspoort tot Zuidoost-Zweden, maar Linköping is als regionale hoofdstad (Östergötland) met zijn universiteit veel belangrijker.
Uitvalsbasis Linköping Vooral Linköping vormt een ideale uitvalsbasis voor het ontdekken van het oostelijke Göta Kanal en zelfs Vättern, aangezien de stad voor bezoekers architectonisch, cultureel en gastronomisch meer te bieden heeft dan het aan Vättern gelegen Jönköping. Linköping ligt bovendien dichter bij het aantrekkelijkste deel van Vättern: de oostelijke oever tussen Motala en Ödeshög.
Ontdekken Het gebied rond de twee steden is ideaal om met auto, motor, fiets, boot of kano te ontdekken. Vergeet niet het Göta Kanal oostwaarts af te rijden/ te varen naar het charmante, compacte centrum van Söderköping. Ook het fameuze Kolmården-dierenpark (zie pagina 148) ligt relatief dichtbij (circa 30 kilometer ten oosten van Norrköping). Sinds maart 2008 vliegt KLM twee keer per dag tussen Schiphol en LinÂ� köping-SAAB (ook wel City Airport genoemd). Norrköping heeft eveneens een burgervliegveld, maar daar gaan geen directe vluchten uit Nederland en België naartoe. Doorgaans reis je het voordeligst via NyköpingSkavsta, Stockholm-Arlanda of Stockholm-Bromma.
Praktische Informatie Handelssteden Östergötland
Aanvlieghavens Linköping-SAAB vanaf Schiphol met KLM (sinds maart 2008) Nyköping-Skavsta vanaf DüsseldorfWeeze/Niederrhein met Ryanair, vanaf Frankfurt-Hahn met Ryanair (zie www. wereldwijzerzweden.net/skavsta/); Stockholm-Arlanda vanaf Schiphol met KLM, Sterling of SAS; vanaf Brussel met SAS; vanaf Luxemburg met Skyways (zie www.wereldwijzerzweden.net/
i
arlanda/); Stockholm-Bromma vanaf Brussel met Brussels Airlines (zie www. wereldwijzerzweden.net/bromma/)
Transport Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ OV-reisplanner op: www.resplus. se. Verzamelde OV-reisinformatie op: www.wereldwijzerzweden.net/ov/
194
bezienswaardigheden
Norrköping Hard geruis overstijgt het geluid van het autoverkeer dat zich over de Bergsbron (Bergbrug) van noord naar zuid haast. Opgetrokken uit vooral donker gesteente zie je tal van oude fabrieken. Even denk je op een aftands industrieterrein te zijn beland. Het lawaai in Norrköping (83.500 inwoners) behoort aan de paar brede watervallen in de Motala-rivier die midden door de stad stroomt. In de zeventiende eeuw stonden ze garant voor ongekende welvaart, door textiel- en papiermachines van stroom te voorzien. De vader van de Zweedse industrie, de uit Luik afkomstige Louis de Geer (1587 – 1652), gebruikte de waterkracht in de zeventiende eeuw aanvankelijk voor de wapen- en papierindustrie. Norrköping wordt pas echt de belangrijkste Zweedse industriestad als textielfabrieken een plek vinden langs de rivier, te beginnen met een pand waarin uniformen voor het Zweedse leger worden gemaakt. De waterkrachtmachines staan in de kelders van de textielfabrieken.
Industrilandskapet Norrköping bereikte eind negentiende eeuw zijn economisch hoogtepunt en leverde 70 procent van alle textiel in Zweden. Uiteindelijk nekte de textielcrisis na de Tweede Wereldoorlog ook de florerende industrie in Norrköping. De laatste kledingfabriek sluit in 1970 de poorten. Het Industrilandskapet (industrielandschap) raakt in verval tot een grote renovatie in de jaren negentig van de vorige eeuw oude fabrieken nieuw leven inblaast. Het zijn nu faculteiten van de universiteit van Linköping, ICT-ondernemingen, een concertgebouw en musea. Volg de borden Industrilandskapet of wandel vanaf het station zuidwaarts naar de Motalarivier en je staat in het hart van een pronkstuk van Zweedse innovatie.
Arbetets Museum De indrukwekkendste watervallen vind je bij de De Geerhallen (het concertgebouw), waar je in de zomer op een steenworp afstand buiten aan een tafeltje kunt lunchen (restaurant Kråkholmen), en ten westen van de Bergbron. Die brug is gemakkelijk te vinden door borden naar het Arbetets Museum (www.arbetetsmuseum.se) te volgen. Het arbeidsmuseum biedt op zeven etages in een elegante, geelgekleurde oude textielfabriek een permanente tentoonstelling over de werkomstandigheden in Norrköpings industrie door de jaren heen. Vanwege zijn vorm heeft het gebouw de bijnaam Strykjärnet (het strijkijzer) meegekregen. Het museum staat op het eiland Laxholmen, oftewel zalmeiland, middenin de Motala-rivier. Nog altijd kun je middenin de stad vissen naar zeebaars en zalm. Een dagkaart koop je bij CityFiske i Norrköping aan de Fleminggatan (in de buurt van het Grand Hotel; www.cityfiskeinorrÂ� koping.com).
d e handelss teden van Österg öt l a n d
S
gsg
ata
n
n
tan Hörng a
atan
Parkg
an
at
ng
vo n
n nade
n
tan
h
ome
a Pr
gatan
Butgata
Östr
pare
gata
n
nade
ome
S. Pr
S
Gustaf Adolfs plan
naga
de
Li
6
Skep
erals
Kristi
y@
Kristinaplatsen
aden
atan
men
Gen
gatan
a Pro
ansg
gatan
Styrm
pare
Östr
Skep
Kun
ron
nb
tan
n
tan
Nyga
7
n
atan
ersg
S:t P
S
ge
B
B
enaden
vä
n
gatan
S. Prom
Hospitalsgatan
S Lindövägen
erkare Hartv
gata
rng
Linghallen Gym nasti an gatan kat ng Gamla se Lasarettsgatan e Le
atan
Skolg
Präs
ning
n B tgata Präs ata n Best Western Parces Hotel S:t Pers gatan ★ B Hotel ★ Hornans S
Kva
Campus Fenix
tan
tgata
Drott
Kallvinds
m Ha atan
Komvux
Reps
3
la
ralsg
n
Nygatan
naga
ugata
n
sga
S
gatan tagare
Gamla Torget
ata
Pa ck
hu
Gene
dstug
5
S B
Kristi
atan
italsg
Hosp
n
2 rng
la Rå
1
n
sgata
gärd Träd
gata
Gam
★
atan tugug
ds ya Rå
N
n
ggata
Flemin
4
ning Drott
Hotel Centric
1
Kva
★ S
tan Bredga
1
Strömsholmen
Elite Grand Hotel
atan areg Garv
n
tan
★
gata
atan
atan Hamng
Hotel Isabell
n Vatte
eriga
dg
Bråd
8
atan
ngsg
Saltä
ngsg
Saltä
atan
★
atan
Slott
ingg
Hotel n President sgata
n
sgata
n Drott
Folketshus
Slott
n
agata
Rodg
n
de mena
N. Pro
den
mena
N. Pro
Above
★
g Oran
J
Ω Da
gs vä ber ge gs n -
Ö
am
G
N ▲ 0
250 m
1. Industrilandskapet 2. Arbetetsmuseum 3. Louis de Geerhallen 4. Hedvigs Kyrka 5. Sankt Olai Kyrka 6. Konstmuseum 7. Stadsbibliotek 8. Östgötateatern J Treinstation S Tramhalte B Bankomat (geldautomaat) i Toeristeninformatie @ Internet/webmail
norrköping
195
bezienswaardigheden
196
De Kungsfallet (koningswaterval) bij de De Geerhallen
Centrum Pleinen en stadsparken maken het centrum van Norrköping plezierig om doorheen te wandelen. Loop je vanuit het Industrilandskapet de binnenstad in, vergeet dan even dat je een enorme witbetonnen parkeerkolos bent tegengekomen. De geelgroene trams die op de autovrije Drottninggatan tussen Repslagaregatan en Nygatan het winkelpubliek afzetten, maken veel goed. Tramliefhebbers kunnen hun hart pas helemaal ophalen in de laatste week van juni tot de eerste week van augustus, als de oude ‘werkpaarden’ van stal worden gehaald (www.ss.se/norrkoping/) en je mee mag. De oudste, nog rijdende tram, dateert van 1902 en is als een bistrowagen door particulieren af te huren. Een keuze aan cafés en restaurants vind je langs Gamla Torget (het oude plein) en de daar langslopende Gamla Rådstugugatan. Onder meer Källaren Bacchus, Stopet en Pub Wasa zijn de moeite waard. Zoals vrijwel iedere grote Zweedse stad heeft ook Norrköping zijn Bishop’s Arms: een pub in Engelse stijl. In Norrköping vind je die in het Grand Hotel aan Tyska Torget. Wayne’s Coffee (Hantverkargatan 20) en concurrent Coffeehouse by George (Drottninggatan 41 en 60) ontbreken evenmin. De twee ketens zijn een favoriete plek voor betaalbare maaltijden of een fika (koffie met koek/gebak).
d e handelss teden van Österg öt l a n d
Löfstad Slott Grandeur ‘opsnuiven’ doe je in stijl in Löfstad Slott (www.lofstad.nu), een goed bewaard gebleven paleis van lokale notabelen dat zijn oorsprong kent in de 15e eeuw. Tweehonderd jaar lang was het in bezit van de Lilie-familie, daarna was het eigendom van wisselende eigenaars. De Piper-familie kocht het in de 18e eeuw en hield het in bezit totdat de laatste eigenaresse, Emilie Piper, in 1926 overleed. In het paleis kun je niet alleen goed zien hoe de notabelen en hun dienaren in het begin van de vorige eeuw leefden, maar je kunt bovendien heerlijk wandelen in de typisch Engelse tuinen eromheen. De herberg van het slot is het hele jaar geopend. Rijd snelweg E4 tien kilometer in zuidelijke richting of neem bus 481 om bij het Löfstad Slott te komen.
Kunst, cultuur en evenementen Loop via S:t. Persgatan aan de zuidkant van het centrum via Drottninggatan naar Trädgårdgatan aan de noordkant van het centrum en je komt enkele kunstgalerieën tegen, waarvan Galleri Sander (www.gallerisander. se) misschien wel de opvallendste is. Norrköpings Konstmuseum (Kristinaplatsen) met beeldentuin heeft wisselende tentoonstellingen (www. norrkoping.se/kultur-fritid/museer/konstmuseum/). Behalve het Arbetets Museum verdient ook het Stadsmuseum (aan Holmbrogränd) een bezoek als je geïnteresseerd bent in het industriële verleden van Norrköping. De machines werken nog. Holmens Museum (Strykbrädan) toont de geschiedenis van de papierfabriek van Louis de Geer.
Rotstekeningen Het gebied rond Norrköping was al ver voor onze jaartelling bewoond en er zijn zo’n 7000 rotstekeningen gevonden die teruggaan tot 500 tot 1800 voor Chr. Samen met gebruiksvoorwerpen kun je er een groot aantal bewonderen in het Hällristningsmuseet (www.brin.se) aan de Himmelstalund, 2 km ten westen van het centrum. De toegang is gratis. De eerste anderhalve kilometer kun je eventueel ook met bus 115 afleggen tot halte Riksvägen, waarna je de laatste 500 meter moet lopen. Brandweervoertuigen Voor een ruime collectie oude brandweervoertuigen moet je 25 km ten noorden van de stad in Simonstorp langs weg 55 zijn: het Brandkårsmuseet (www.brandmuseet.se). Zwedens grootste brandweermuseum telt ruim 150 voertuigen plus ontelbare uitrustingsstukken. Evenementen Norrköping • Nationaldagsfirandet, 6 juni, met optredens van artiesten, kermis, markt en koren (www.upplevnorrkoping.se) • Agustifesten, straatfeest in augustus met muziek, kermis, markt (www.upplevnorrkoping.se)
197
bezienswaardigheden
198
Praktische Informatie Norrköping
Informatie en geld Norrköpings Stadsbibliotek, Södra Promenaden 105 (aan de zuidelijke ingang van Drottninggatan), gratis internettoegang, www.nsb.norrkoping.se Toeristeninformatie Norrköping, Dalsgatan 16 (bij het concertgebouw), 9+4611155000, www.destination. norrkoping.se Toeristeninformatie Östergötland, www.ostgotaporten.com Geldautomaten onder meer langs de Drottningsgatan (SEB, Nordea)
Overnachten 7x budget, 2x midprijs en 2x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie via www.wereldwijzerzweden.net/ overnachten
Cafés & restaurants Källaren Bacchus, Gamla Torget (ideaal gelegen nabij concertgebouw, met tuinterras), 9+4611100740, www. bacchus.se Fräcka Frökens, Kungsgatan 43 & S:t Persgatan 101 & Prästgatan 22 (drie trendy cafés van dezelfde keten), frackafroken.com
Uitgaan Otten, Slottsgatan 114-118, 100 m van treinstation, 6 bars en 2 dansvloeren, vooral twintigers, www.otten.se
i
Palace, Bråddgatan 13, dancing/nachtclub/café net op de noordoever van de Motala-rivier, 250 m van treinstation, www.palacenorrkoping.se SalsaHuset, salsadansschool met gemiddeld twee keer per maand salsafeesten, Drottninggatan 12, 9+46 11180008, www.salsahuset.se
Entertainment Bio Harlekinen, filmhuis in het Konstmuseet aan Kristinaplatsen, 9+46 11152600, www.harlekinen.nu SF Bio/Filmstaden (bioscoop), Drottninggatan 56, 9+4611101010, www. sf.se Louis de Geer Konsert & Kongres, Dalsgatan 15, 9+46011155030, www. louisdegeer.com
Recreatie & sport of natuur(wandelingen) Download het Wereldwijzer-supplement bij dit hoofdstuk: www.wereld wijzerzweden.net/zuidoosten/
Transport Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/
Linköping Zittend op een blauwe toren kijk je uit over rijen boeken en leeslampjes, die doorlopen tot waar fauteuils van lichtbruin kunststofleder tegen metershoge glaswanden staan. Aan de andere kant van het glas vliegt een bal vastbesloten over een gespannen net. Vlak voor het raken van het groene gras weet een jonge twintiger hem nog net terug te meppen.
d e handelss teden van Österg öt l a n d
Linköping: een stad van kennis en wetenschap, waar studenten (20.000 op een totale bevolking van 97.500 inwoners) veldjes, parken, pleinen, straten en kroegen omtoveren tot een levendige omgeving waar altijd wel iets valt te beleven.
Linköpings Stadsbibliotek Een centrale ontmoetingsplaats is vaak Linköpings Stadsbibliotek (www. linkoping.se/bibliotek): de opvallende glazen constructie met houten steunelementen is een van de architectonische visitekaartjes van Zwedens zevende stad. De transparante muren brengen de maatschappij en de kenniswereld in direct visueel contact met elkaar, terwijl een zee van natuurlijk licht de zeer fraaie en open binnenarchitectuur verder accentueert. Twee ronde torens, blauw en rood, zijn aangevuld met een groene en gele vierkante kolos en bieden plaats aan lees/werktafels bovenop, een voorleesruimte en werkkamers. Neem je eigen laptop/notebook mee en je kunt ongestoord gratis internetten via breedband bovenop een van de torens, in een stoel bij het raam of – zoals je wilt – zelfs languit liggend op de eerste meters van het groene grasveld vlakbij. In de bibliotheek vind je overigens ook tientallen vaste computers die over breedbandinternet beschikken. Het verzamelen van gebundelde kennis gaat in Linköping terug naar het jaar 1287, als bisschop Bengt zijn boeken doneert voor gebruik in onderwijs en kerk. De huidige bibliotheek is sinds de lente van dit millennium open, nadat een grote brand op 20 september 1996 het oude pand geheel in de as legde. Zo’n 170.000 boeken en andere media gingen erbij in rook op.
Linköpings Stadsbibliotek
199
bezienswaardigheden
200
Domkyrkan Stap de bibliotheek uit, ga bij het grasveldje de hoek om en wandel zo een karakteristiek gebouw uit een heel andere tijd tegemoet: de Domkyrkan (kathedraal) die de skyline van Linköping sinds de start van de bouw in 1230 domineert. De kerk werd stukje bij beetje gebouwd onder aanvoering van bisschop Bengt, de broer van koning en stichter van Stockholm Birger Jarl. De bouwers lieten zich zeer inspireren door de Engelse stijl en die schoonheid kun je vandaag de dag in volle glorie bewonderen. De eeuwen die volgden lieten de kerk niet onberoerd. Diverse keren moest schade door brand of oorlog worden hersteld, of werd het interieur veranderd. Daarbij kreeg het altaarstuk van de Nederlandse schilder Maarten van Heemskerck (1498-1574) een andere plek. Sinds begin jaren 2000 ondergaat het vooraanstaande gebouw, dat tot de oplevering van de dom in Uppsala in 1890 de hoogste kerk van het land was, een 6,5 miljoen euro kostende renovatie. Daarbij wordt onder meer een nieuw digitaal besturingssysteem voor licht, geluid en klokkenspel geïnstalleerd.
Gymnastiklokal plus Slotts & Domkyrkomuseum Vergeet bij het verlaten van de domkerk niet om even een blik te werpen op het Gymnastiklokal uit 1881, dat direct tegenover de ingang van de kerk staat. Verdiep je je liever in de historie van kerk en staat of het gebekvecht tussen de bisschop en koning Vasa, wandel dan door de hekken van het Slotts- & Domkyrkomuseum (www.lsdm.se), kortweg Linköpings Slott, 75 m ten westen van de kathedraal.
Centrum Linköpings centrum zit geclusterd rond de Domkyrkan, Stora Torget (het grote plein) 200 m naar het oosten, S:t Larskyrkan nog eens 200 m naar het oosten en Lilla Torget (het kleine plein) daar weer 150 m ten zuiden van. Uit veel straten rond deze drie trekpleisters wordt het gemotoriseerde verkeer geweerd. Stora Torget, Lilla Torget en de aangrenzende straatjes zijn dé plekken in de stad voor een kop koffie en thee, gebak, lunch of diner. Al is het zeker de moeite waard door te lopen richting het noordoosten naar de Tullbron over de Stångån-rivier. In een 200 jaar oud pakhuis dicht bij de brug kun je uitstekend dineren bij Stångs PM&Co, waarvan de koks de traditionele Zweedse keuken goed weten te combineren met moderne invloeden.
Trädgårdsföreningen Picknicken, zonnebaden, beachvolleyballen of wandelen langs met naambordjes gemarkeerde vegetatie doen veel Linköpingabos (inwoners van Linköping) in het park rond Linköpings Slott, maar liever nog in het grote stadspark aan de zuidkant van het centrum dat alleen bekend is als naam van de eigenaar: Trädgårdsföreningen (boomgaardvereniging). Er is een tropische tuin (Tropikhuset, www.tropikhuset.nu) in een glazen pirami-
d e handelss teden van Österg öt l a n d 0
300 m
ta n
Centraal station
tan
sga
tan n
Enge
gata
atan
Stångå Hotell
regata
ötag
n
Snicka
tan
ga S:t Lars
★★
Hotel Ostergyllen
n
Östg
ta
Kun
tan
Badhusga
Scandic Linköping City
a Hamng tan
★
Linköpings STF Vandrarhem & Hotel
atan
Linnég Linnég
gatan
Trädgårdsföreningen
★
h
Quality Hotel Eköxen
Sporthall
S:t Lars
h gatan Kloster
Djurgårds
gatan
atan
tts re sa n La gata
Dj ur ga gård ta sn
Hamngatan
n regata
tan
Drottn
tan
ergsga
Torkelb
Simhall (Zwembad)
Â
h Belvederen
n
ttsgata
Lasare
Universitetssjukhuset Linköping
Ë
Rosengatan
1. Domkyrkan 2. Länsmuseum 3. Stadsbibliotek 4. Stadshus 5. Sankt Lars Kyrka 6. Vasahallen 7. Teater i Toeristeninformatie @ Internet/webmail (gratis) B Bankomat (geldautomaat)
★
Snicka
tan
B
ingga
lsgr.
Dro Kommunhus ttnin gga tan
garega
n
B tan Nyga
B
Hospita
n
★
atan
Storg
Repsla
5
rsgata
Storg
6
n
ata
Åg
S:t La
★
Nygata
First Hotel
ga
gsgatan
n sgata
4
gs
★
Politie
n Plate
n
Slottet
vä
(Polishus)
Ågatan Radisson SAS B Stora B Torget B atan
1
3
B
rn
tan
Kungsga
Ågatan
y@
an Klostergat
atan
Teaterg
ata
dag
brö
Grå
7
Jä
Hotel du Nord
★
n
Storgatan
Park Hotel
ektsplan Engelbr Scandic Frimuræ
Vasaväge
2
J
★
an
Sturegat
lbrek
tens
Pla
6
Jä rn vä gs av en yn
dolf
A av
st Gu
tsga
Östgötagata n
a sg
tan nsga Plate
äg nv
r Jä
N ▲
S:t
Stadion Lar
sga
tan
h
Bäckgata
n
h
RamsBerga Hage
h
linköping
201
bezienswaardigheden
202
de met restaurant, er staan kunstwerken in de stad en op de uitzichttoren Belverderen (www.belvederren.se) werp je een blik over het park. De hoofdingang van Trädgårdsföreningen (gratis toegang) ligt zo’n 250 m ten zuiden van Stora Torget aan de Drottninggatan.
Gamla Linköping & Valla Fritidsområde Twee kilometer ten westen van het stadscentrum ligt Gamla Linköping (oud-Linköping), tegen het grote universiteitsterrein aan. Dit museumdorp van zes straten en zo’n 90 houten huizen is een absolute aanrader. Dé chocoladefabrikant van Zweden, Cloetta (spreek uit: kloe-etta), heeft hier zijn minifabriekje, maar Gamla Linköping kent ook een spoorwegmuseum, een fenomenenmuseum (wetenschap), een wegmuseum, een techniekmuseum, een schoolmuseum, een apotheekmuseum, een touwslagerijmuseum, een grafisch museum, een bankmuseum, een politiemuseum, een brandweermuseum, een postmuseum en een blikslagerijmuseum. Tussen dit museumgeweld vind je zeer aardige boetieks en handwerkateliers, waarvan Kanevad Träsnideriet (houtsnijwerk) zeker de moeite waard is. Nabij de halte van de buslijnen 202, 213, 232 aan de rand van het openluchtmuseum bevindt zich Wärdshuset Gamla Linköping (www.wards huset.com) met plafondschilderingen uit de achttiende eeuw. Loop je vanuit het museumdorp naar het westen dan kom je vanzelf in Valla Friditsområde (vrij vertaald: vrijetijdsgebied), met het landgebruikmuseum Valla Gård. Je waant je hier al snel middenin het boerenland door het geluid van een startende tractor, het gehinnik van zo’n 60 paarden, het gemekker van circa 20 geiten en de in blauwe overall gestoken vrijwilligers die Valla Gård in topconditie houden. De toegang tot Gamla Linköping én Valla Gård is gratis. Ben je bang dat je niet alles in een dag kunt zien: Valla Gård heeft een eigen, niet bij STF Turist aangesloten Vandrarhem (jeugdherberg) met 28 bedden.
Kinda Kanal Een groot deel van de rivier Stångån is gekanaliseerd en dat deel wordt Kinda Kanal genoemd (www.kindakanal.se). Loop bij daglicht gerust over de oevers er van en je zult merken dat veel inwoners van Linköping hetzelfde doen. Het aantrekkelijkste stuk op loopafstand van het centrum ligt tussen de brug van Drottninggatan (400 m ten zuiden van Stångs) en de sluizen van Tannefors bij Slussgatan: een wandeling van zo’n 1,8 km. Bij de waterwerken kun je gemakkelijk oversteken naar de andere kant en op de zuidoever op krachten komen in café en grillrestaurant Tannefors Slussar (www.slusscafet.com). Een misschien wel aardiger en ruimtelijk alternatief vind je op de noordoever van de rivier, grofweg halverwege de wandeling langs dit deel van het kanaal. Meer weten over het Kinda Kanal? Download het supplement over Linköping en omgeving op: www.wereldwijzerzweden.net/zuidoosten/
d e handelss teden van Österg öt l a n d
In de abdij van Berg/Vreta Kloster
Berg(slussar) / Vreta Kloster Een perfecte start van een lange fietstocht langs het Göta Kanal, een rustgevende plek om te overnachten of een van de ideale locaties om te zien wat het Göta Kanal in het kort inhoudt. Dat is Berg(slussar), met het Vreta Kloster – 12 kilometer ten noorden van Linköping en te bereiken met buslijnen 521 en 522. Stap vooral binnen in de kloosterkerk uit de 13e eeuw, naast de ruïne van het Vreta Kloster (klooster), dat gesticht in 1120 het oudste van Zweden is. STF Turist heeft hier eveneens een zeer aardige jeugherberg. Vierhonderd meter noordwaarts heb je vanaf de brug in Tsjärnorpsvägen links en rechts uitzicht op het Göta Kanal (zie pag. 212). De Bergslussar (de sluizen van Berg) zie je direct aan de oostzijde. Net ten zuiden van de brug is de inrit naar de (betaalde) parkeerplaats, waar het in de zomer erg druk kan zijn. Van daaruit wandel je rustig naar een van de mooist gesitueerde sluizen van het Göta Kanal aan de andere zijde van de kanaaldijk, neem je een duik in het water bij de parkeerplaats of eet/drink je wat in een van de horecagelegenheden, zoals Fröken Jennys Restaurang och Café direct bij de brug over het Göta Kanal.
Ekenäs Slott Hoge witte muren en drie bruinzwarte torenkoepels geven het Ekenäs Slott (9+46708152526, www.ekenasslott.nu), 20 km ten zuidoosten van Linköping, een statig karakter. In dit volgens kenners best bewaarde renaissancekasteel van Zweden kun je meubels en kunst van 400 jaar geleden bewonderen, maar pas op: volgens de overlevering spookt het er.
203
bezienswaardigheden
204
Ekenäs Slott is lange tijd nauw verbonden geweest met de royals van Zweden. Een van de eerste drie tot hertog benoemde Zweden is Svante Sture, dan de eigenaar van Ekenäs-landgoed. Ter illustratie van zijn aanzien bouwde Sture in 1562 een stenen huis op de rotsen. Bloedbad van Linköping Niet lang daarna braken donkere tijden aan. Nadat hij de Slag om Stångebro – ten zuiden van het huidige vliegveld van de stad – won, liet hertog Karl de belangrijkste adviseurs van zijn tegenstander Koning Sigismund executeren (het Bloedbad van Linköping). Onder hen de eigenaar van Ekenäs, Gustav Banér. Gustavs zoon Peder redt begin 17e eeuw het leven van Gustav Adolf als de aanstaande koning met zijn paard door het ijs zakt. Uit dank is Peder Banér bij de kroning in Uppsala in 1617. Als baron en adviseur van Gustav Adolf bouwt Peder Banér tussen 1630 en 1644 het fortkasteel in Ekenäs. Hoofdkwartier De originele status van het fortkasteel leeft op gedurende de Tweede Wereldoorlog, wanneer Ekenäs Slott het lokale militaire hoofdkwartier wordt. Het leger verlaat in 1945 het pand met groot achterstallig onderhoud en de lokale bevolking gaat in die jaren regelmatig ‘shoppen’ naar meubels en andere voorwerpen. Pas in 1974 erkent de Zweedse staat Ekenäs Slott als nationaal cultureel erfgoed en komt een enorme restauratieoperatie op gang. Ook de binnenhuisarchitectuur wordt teruggebracht in de stijlen van de drie voorgaande eeuwen. Ridderspelen Het hoofdgebouw is momenteel museum, met meubilair dat wonen in de 17e, 18e en 19e eeuw weerspiegelt. In juli is het iedere week van dinsdag tot en met zondag geopend, maar in mei, juni en augustus alleen in de weekeinden. Tussen mei en november zijn er ook diverse speciale evenementen, zoals concerten, eind mei is Ekenäs Slott het toneel van ridderspelen. Rondleidingen door het museum zijn veelal in het Zweeds, maar er zijn er een paar in het Engels. Informatiefolders zijn ook in het Duits en Frans te krijgen. Vergeet voor het beklimmen van de heuvel met kasteel niet naar het toilet te gaan bij de parkeerplaats, omdat er in het kasteel nog altijd geen stromend water is. Ekenäs Slott ligt circa 25 minuten ten oosten van Linköping en staat vanaf snelweg E4 richting Norrköping goed aangegeven.
Kastelen Krijg je niet genoeg van kastelen, dan is er 10 km ten zuiden van Linköping (volg de weg naar Brokind) het eveneens mooi gelegen, maar minder indrukwekkende Sturefors Slott. Neem afslag 2 Ljung langs weg 36 naar het noorden en je komt bovendien Ljungs Slott tegen, dat vooral op een groot landhuis lijkt.
d e handelss teden van Österg öt l a n d
Flygvapenmuseum Wandel onder vleugels, klim in een draak of vlieg zelf – al is het in een computersimulatie. Het kan allemaal in het Flygvapenmuseum (www. sfhm.se/flygvapenmuseum) dat grenst aan de militaire vliegbasis Malmslätt in Linköping-Malmen. Het gratis toegankelijke museum, bij de plek waar in 1911 de eerste Zweedse vliegschool werd gevestigd, geeft een uitstekend beeld van de historie van de Zweedse luchtmacht en heeft van alle gebruikte toestellen een of meerdere exemplaren binnen en/of buiten staan. Het Flygvapenmuseum ligt circa 7 km ten westen van Linköpings centrum. Neem afslag 111 van de E4 en volg weg 34 richting Vimmerby of de borden naar het museum. Bus 213 vanuit Linköping heeft een eigen halte voor de deur. Meer info over het Flygvapenmuseum (zeker voor spotters en fotografen): kijk op: www.wereldwijzerzweden.net/flygvapenmuseum/
Svenska Aeroplan Aktiebolaget (SAAB) Er is slechts één ander object dat in Linköping de hoge Domkyrkan de loef afsteekt: een vliegtuig van Saab. Saab (Svenska Aeroplan Aktiebolaget) werd in 1937 in Trollhättan ten noordoosten van Göteborg opgericht om te voorzien in de binnenlandse vraag naar militaire vliegtuigen. Pas na de Tweede Wereldoorlog begon Saab aan de ontwikkeling van auto’s, doordat de vraag naar vliegtuigen in vredestijd een stuk kleiner werd.
Het Flygvapenmuseum; een Saab Gripen op de voorgrond
205
206
bezienswaardigheden
De Saab 92 is de eerste auto van het bedrijf, waarin de aerodynamische bouw uit de vliegtuigindustrie goed zichtbaar was. De eigen look van Saab-auto’s is gebleven, al is Saab Automobile AB sinds 2000 een integraal onderdeel van het Amerikaanse General Motors, dat weer deel uitmaakt van het Duitse Opel. De vliegtuigpoot bestaat ruim 70 jaar na de oprichting nog altijd onder de originele naam Saab AB (www.saabgroup.com), maar is uitgebreid met 10 nieuwe aandachtsgebieden voor vooral militaire luchtvaart, (militaire) ICT en ruimtevaart. De Gripen is de jongste bemande straaljager die door Saab is ontwikkeld. De luchtmachten van Zweden, Tsjechië, Hongarije, Zuid-Afrika en binnenkort ook Thailand vliegen met dit toestel. Het (burger)vliegveld aan de oostkant van Linköping heet SAAB en is de thuisbasis van de Zweedse vliegtuigindustrie. Wil je meer weten over de unieke vliegtuigen van SAAB? Lees erover op www.wereldwijzerzweden.net/saab/
Kunst, cultuur en evenementen Langs de Ågatan in het centrum van Linköping en in Trädgårdföreningen vind je enkele kleine kunstgalerieën. Ook Galleri Sander (www.galleri sander.se) uit Norrköping heeft langs de Apotekaregatan in Linköping een stek gevonden. Passagen Linköping Konsthal | Het nieuwe en gratis (!) toegankelijke Passagen (www.linkoping.se/passagen) is een aan te raden stop voor liefhebbers van moderne kunst en vind je op Stora Torget. ÃŒstergotlands Lansmuseum | Archeologische voorwerpen, fototentoonstellingen en ook traditionelere kunst kun je bewonderen in Östergötlands Lansmuseum (museum van de provincie Östergötland, www. ostergotlandslansmuseum.se) aan de Raoul Wallenbergsplats. Ann & Bengt Gewecke | Sinds 1989 ontwerpen Ann & Bengt Gewecke hun eigen keramiek en sinds 1996 hebben ze daarvoor een eigen studio (9+46703705669 of 9+46704590201, www.gewecke.se) aan de Klockaregården bij Sköggetorp Kyrka (kerk) aan de noordwestzijde van de stad toegankelijk via de Nygårdsvägen.
Evenementen Linköping • Ridderspelen in Ekenäs Slott, pinksterzondag • Linköping Jazz & Bluesfestival, in 2008 gehouden in maart/april: 12 podia in één avond/nacht • Valborg bij de sluizen van Tannefors, 30 april. Viering van de komst van de lente • Kindadagen, eind mei langs het Kinda Kanaal • Hamnfesten, havenfeesten van Linköping, begin juni • Zomerfeesten, diverse plekken in Linköping, vanaf 2e week juli tot eind augustus
d e handelss teden van Österg öt l a n d
Praktische Informatie Linköping
Informatie en geld Hoofdbezoekadres toeristeninformatie Linköping / Linköpings Stadsbibliotek (met gratis draadloos internet!), Östgötagatan 5, tel 9+4613206603, www.linkoping.se/bibliotek Toeristeninformatie Östergötland, www.ostgotaporten.com Geldautomaten onder meer langs Stora Torget, Storgatan, Nygatan en Teatergatan
Overnachten (zie tevens Göta Kanal) 3x budget, 8x midprijs en 1x topkeuze: Wereldwijzer selecteerde de meest interessante overnachtingslocaties en zette ze voor je klaar in het gratis supplement op www.wereldwijzer zweden.net/overnachten/
Cafés & restaurants Berget Café & Tehus, Klostergatan 38, verhoogd gelegen woonhuis omgetoverd tot café op de route van Stora Torget naar Trädgårdsföreningen, 9+4613131811 Café Zero (universiteitscafé met boekwinkel), campusterrein Linköpings Universiteit Hagdahls (regionaal traditioneel), Vasavägen 16 (de weg die van/naar het treinstation loopt), 9+4613141498, www.hagdahls.se Riva (Italiaans met Amerikaanse inslag), Ågatan 43 (in het centrum), 9+4613144515, www.riva.se Schelins Konditori (roemrucht café/ bakker), Nygatan (zijstraat van Stora Torget), tel 9+4613126333 Stångs PM&Co, Södra Stånggatan 1 (bij de Stångån-rivier/Kinda Kanal), 9+46132000
i
Wärdshuset Gamla Linköping (regioÂ� naal traditioneel), Gästgivaregatan 1 (bij Gamla Linköping, 9+4613133110, www.wardshuset.com En verder veel cafés en restaurants aan Stora Torget (bijvoorbeeld Santinis), Klostergatan (bijvoorbeeld Gula Huset) en Ågatan (bijvoorbeeld Kikkobar).
Uitgaan BK, Ågatan 47 (in het centrum), nachtclub en restaurant/café, www.baroch kok.se Folkets Park, Majgatan 4 (ten westen van het centrum, zijstraat Malmslättsvägen), iedere week een dansavond, www.foreningenfolketspark.se Harrys, Ågatan 43 (in het centrum), restaurant, bar, casino en 2 dansvloeren, www.harrys.se Plåta, Platensgatan 4 (loop vanaf Stora Torget naar het noorden) The Rock, Drottninggatan 23 (loop vanaf Stora Torget naar het zuiden), de rockclub van Linköping
Entertainment Cloëtta Center (het equivalent van Sportpaleis Ahoy of Antwerpen), Gumpekullavägen 1 (1,5 km ten noordoosten van het treinstation aan de Kallerstadsleden), 9+46131900000, www.cloettacenter.se Konsert & Kongress (het concertgebouw met 1200 plaatsen), Konsistoriegatan 7 (op de hoek met Vasavägen), 9+4613356600, www.konsert-kon gress.se Linköpings evenementenkalender, www.lkpg.nu
207
bezienswaardigheden
208
Recreatie & sport of natuurwandelingen Zwemmen, golfen, kanoën of een wandeling maken door het Kungsbro dan wel Svartåmynningen Naturreservaat? Download Wereldwijzers supplement op: www.wereldwijzerzweden.net/ zuidoosten/
Transport Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/
Söderköping De Rikstelefon (openbare rijkstelefoon) staat er verlaten bij op het Rathustorget (Raadhuisplein). Genietend van een ijsje, dat je op de hoek van het plein koopt, verwonder je je over de lieflijke bruggetjes over het Storån-riviertje en bewonder je de smalle straten van het centrum, gevarieerd gekleurd door houten panden, uithangborden en etalages, die zich van de op hen neerkijkende heuvel Ramunderberget niets lijken aan te trekken. Söderköping (7000 inwoners) lijk je als doorgaande reiziger zo snel te passeren over de route van Stockholm/Norrköping naar het zuiden of westen, dat je gemakkelijk vergeet een tussenstop te maken. Dat is zonde, want dit Zweedse Zutphen-in-het-klein kan je hart veroveren. Loop vanaf het Rathustorget 300 tot 500 meter in een willekeurige richting en je hebt de Söderköping-sightseeing (in hoogtepunten) op zak. Althans, dat denk je. Want vergeet niet dat de S:t Anna Skärgård, een uitgestrekte scherenkust met honderden rotseilandjes, ook tot Söderköping behoort en het stadje is voor varende bezoekers een ideale aanlegplaats langs het Göta Kanal met de laatste set sluizen die toegang bieden tot de Oostzee vlakbij.
Kanalhamnen De Kanalhamnen van Söderköping vormt de eerste/laatste stop van het Göta Kanal met de Oostzee. De eenvoudige haven (een aanlegsteiger) wordt geflankeerd door goed onderhouden, veelal rode houten oude pakhuizen. De havenkade en de aanpalende 30 meter landinwaarts bieden ruimte aan maar liefst vier cafés, vijf restaurants en een pension/jeugdherberg. Samen met nog twee hotels, twee pensions, twee jeugdherbergen (een ten noordwesten van het centrum), twee campings (een ten noordwesten van het centrum), 14 restaurants en vijf cafés is Söderköping een belangrijk toeristenoord voor met name varende Zweden. Op twee plekken in het centrum kun je bovendien fietsen huren: bij de jeugdherberg in de stad en bij Café Korsullen op het campingterrein aan de oostkant van het centrum.
d e handelss teden van Österg öt l a n d
Ramunderberget Heb je een goede conditie, loop dan naar de noordzijde van het kanaal (er is een brug in route E22) voor een flinke beklimming van Ramunderberget. Eenmaal boven heb je uitzicht over het dorp en het achterland. Fotografen zorgen dat ze de heuvel van 70 m vroeg in de ochtend beklimmen om geen tegenlicht van de zon te hebben. De Ramunderberget is tevens natuurgebied.
Centrum De haven ligt aan de noordzijde van het centrum, waarvan het hart ligt ingeklemd tussen de middeleeuwse kerken Drothemskyrka en S:t Laurentiikyrka en Nybrogatan. De Nybrogatan komt uit op het trein- en busstation van Söderköping. Wil je meer weten over de kerken: kijk op www. wereldwijzerzweden.net/zuidoosten/
Centrum van Söderköping in de lente
209
210
bezienswaardigheden
Stegeborgs Egendom Het landgoed Stegeborg (www.stegeborg.se) heeft eigenlijk alles wat een mens nodig heeft: een haven met kroeg, een hotel, een sportvliegveld, ouderwetse huisjes, parken, visgronden en een landhuis. Maar de kasteelruïne op een met een brug verbonden eiland vervolmaakt dit gebied. Het omvat 1001 hectare land en 368 hectare water in Slätbaken, de inham die van de Oostzee naar het Göta Kanal bij Söderköping leidt. In de middeleeuwen is het kasteel vanwege zijn strategische ligging langs een van de belangrijkste handelsroutes een zeer voornaam militair bastion. Het dient eveneens als koninklijk paleis. Zo wordt in 1537 koning Johan III geboren in Stegeborg en is het kasteel met omliggend terrein het toneel van veldslagen en onderhandelingen. De huidige private eigenaar, de familie Danielsson, richtte in 1988 de kruidentuin bij het kasteel in, maar de palen rond het eiland komen nog uit de Vikingtijd. Boomgaardshotel Het klassieke Stegeborgs Trädgårdshotell (boomgaardshotel) heeft acht kamers met douche en toilet en op tijd boeken is dus zeker belangrijk (9+4612142001 of online in het Zweedse gedeelte van www.stegeborg.se). Dat geldt ook voor de twee huisjes op 300 meter van het historische dorpje Yxeltorpen. Vanuit de havenkroeg wordt een seizoenscamping beheerd. Stegeborg ligt 20 km ten oosten van Söderköping langs de kustweg naar Bottna of via de afslag op weg 201. Bus 452 stopt er ook.
Sankt Anna Skärgård De gemeente Söderköping heeft een juweel aan Sankt (S:t) Anna Skärgård (www.sanktanna.com), een scherenkust, die loopt van Aspöja in het noorden tot het 15 km zuidelijker gelegen Södra Finnö. De uit het water stekende rotsen strekken zich uit tot 25 kilometer in de Oostzee. De ontelbare eilanden zijn alleen per boot te ontdekken. De met vogels rijk voorziene archipel kent drie natuurreservaten met S:t Anna als verzamelnaam, waartoe toegang vanaf februari tot eind augustus grotendeels verboden is om de dieren niet te storen.
Praktische Informatie S:t Anna Skärgård
Over de weg kom je het dichtste bij S:t Anna Skärgård door route 210 vanuit Söderköping naar het oosten af te rijden tot eindpunt Tyreslöt, op schiereiland Norra Finnö. Daarvandaan kun je met een boot de archipel in. Op tientallen plaatsen op het schiereiland
i
kun je een boot of kajak huren en er zijn vele overnachtingsmogelijkheden. Bovendien is er iedere week in de zomer wel een evenement of festiviteit.
d e handelss teden van Österg öt l a n d
Kunst, cultuur en evenementen Met veel enthousiasme biedt een groepje liefhebbers in het gele Rådhus (gemeentehuis, gebouw in 1770) een beperkte verzameling van kunst- en handwerkattributen onder de naam BlandArt (www.blandart.com). Meer handwerk vind je langs de kanaalhaven in Café Lilla Kanalmagasinet. Voor meer kunst en lokaal handwerk, sieraden en andere voorwerpen van zilver, keramiek en textiel kun je overwegen 25 km naar het oosten te rijden. In Bottna vind je Konst- och hantverkscaféet i Bottna met een bed & breakfast voor 11 personen, zelfgebakken brood en andere gerechten (9+4612140061, www.konst-hantverk.com).
Praktische Informatie Söderköping
Informatie | Söderköpings Turistbyrå, Stinsen (busstation), 9+4612118160; Sankt Anna Turiststuga, Gränsö, Norra Finnö, 9+4612151488 (in juli/augustus 10:00 – 18:00 uur); Söderköping Kommun, www.soderkoping.se Geldautomaten | Op Ågatan (Handelsbanken) en Prästgatan (Nordea) Overnachten (18x) | Wereldwijzers selectie via www.wereldwijzer zweden.net/overnachten/ Cafés & restaurants | In het cen-
i
trum van Söderköping vind je binnen een straal van 750 meter rond Rådhustorget 9 cafés en 19 restaurants. Entertainment | Söderköpings Bio, Salong Ramunder, Ringvägen 45, 9+4612114151, www.bio.soderko ping.se Evenementen | Söderköpings Gästabud – Vikingar och medeltid, Vikingfeesten in het centrum van Linköping, tweede weekend van september, www.gastabud.se
Åtvidaberg Ratelende rekenapparaten en koper, omlijst met voetbalhistorie en met een meer als centraal middelpunt. In en rond Åtvidaberg (7000 inwoners, 36 km ten zuiden van Linköping) kun je kanoën, een duik nemen in een van de vele meren of op zo’n 240 verschillende locaties vissen. Wandel door het dorp en ontdek dat klassieke rode houten huizen zo dicht bij de grote steden niet alleen in openluchtmusea voorkomen, maar gewoon deel van een woonwijk kunnen zijn. Lees alles over de mijnbouw, Facit, Bysjön, kunst en cultuur, recreatie en sport, natuurwandelingen en Praktische informatie over Åtvidaberg in Wereldwijzers supplement bij dit hoofdstuk: www.wereldwijzerzweden.net/zuidoosten/
211
212
bezienswaardigheden
Göta Kanal De negen grote natuurlijke waterbassins en twee zee-inhammen ten zuiden van de denkbeeldige lijn Stockholm-Oslo vormen een landschappelijke barrière tussen het onderste en middelste deel van Zweden. De afgelopen anderhalve eeuw zijn ze met elkaar verbonden dankzij het ruim 190 kilometer lange Göta Kanal, dat in 2007 zijn 175e verjaardag vierde. Dit ‘blauwe lint’ verbindt de Oostzee met Vättern en Vänern, het op een na grootste respectievelijk grootste meer van Zweden. De door de mens gemaakte delen van het Göta Kanal beslaan slechts 87,3 kilometer. De overige 104 kilometer is een natuurlijke waterweg. Groot economisch belang Het Göta Kanal is voor de Zweden wat de Afsluitdijk en de Deltawerken zijn voor de Nederlanders: de grootste, technisch bouwkundige prestatie en een voorname toeristische attractie. De binnendoorweg tussen Zwedens oost- en westkust, of tussen Stockholm en Göteborg, is lange tijd van groot economisch belang. Zowel de handel als het leger profiteert van de ingebruikneming van het Göta Kanal, waarvan het niet-natuurlijke deel tussen 1802 en 1832 werd uitgegraven door ongeveer 60.000 soldaten en een kleine groep burgers. De legerleiding laat bovendien in Karlsborg, de toegangspoort tussen het westelijk deel van het Göta Kanal en Vättern, een ontzaglijk militair fort uit de grond stampen. Het westelijk deel van het kanaal vergroot als bonus de verdedigbaarheid van het land tussen de twee grootste meren, dat in tijden van oorlog Zwedens vluchtoord zou moeten zijn voor de militaire staven, de regering en de koning als Stockholm niet langer kan worden gehandhaafd. De forse militaire infrastructuur bestaat nog altijd tot op de dag van vandaag in dit gebied, met legerkampen en een van de drie belangrijkste vliegbases van het Flygvapnet (de Zweedse luchtmacht). 58 sluizen De grootste prestatie van de bouwers van het Göta Kanal is vooral het succesvol overbruggen van een hoogteverschil van 91,7 meter tussen Oostzee en het meer Vänern met bij elkaar 58 sluizen. Tussen de meren Roxen en Boren worden boten 40 meter omhooggebracht – vooral door de Bergsslussar. In Vättern is de waterspiegel ruim 88 meter. Ten westen van Karlsborg wordt in het meer Viken het hoogepunt van bijna 92 meter bereikt, waarna schepen over het westelijk deel van het kanaal tot een niveau van 44 meter boven de zeespiegel afdalen in het meer Vänern. Nieuwe technieken uit het begin van de 19e eeuw kwamen de bouwers goed van pas. Baggermolens, kranen, heimachines, cementmolens en meetinstrumenten haalde het bouwteam onder leiding van Baltzar von Platen eerst uit Engeland, maar later maakte een eigen fabriek in Motala meer bouwmaterieel.
Göta kanal
Bergsslussar (Foto: AB Göta Kanalbolag)
213
214
bezienswaardigheden
Recreatieve trekpleister Het Göta Kanal is sinds medio 20e eeuw vooral een recreatieve trekpleister voor waterfanaten, fietsers en wandelaars. Jaarlijks varen zo’n 7000 tot 10.000 boten door het Göta Kanal. Vliegtuig, auto en trein hebben het nut van het kanaal voor handel en leger vrijwel geheel ontnomen. Zwedens vierde economische regio, de steden Linköping en Norrköping, op de zuidoever van het kanaal heeft zijn kracht echter weten te behouden. Ontdekken De watermassa’s van en tussen het Göta Kanal zijn te omvangrijk om in korte tijd te ontdekken. Bovendien is de omgeving van het kanaal te interessant om links – of rechts – te laten liggen. Het Göta Kanal, Vättern en Vänern (of hun oevers) zijn ideaal als basis om tientallen kilometers landinwaarts meer van Zweden te zien. De aanpalende handelssteden van Östergötland (zie pagina 193) bieden op zichzelf bijvoorbeeld al voldoende voor een aparte vakantie. Huur je geen eigen boot, dan kun je vanuit zowel Stockholm als Göteborg het hele stuk in een vier- tot zesdaagse cruise afleggen, waarbij de belangrijkste bezienswaardigheden worden aangedaan. In meerdere dorpen en steden langs het kanaal of de grote meren vind je bovendien kortere vaartochten. Delen Het flinke meer Vättern splijt het Göta Kanal op natuurlijke wijze in een oostelijk en westelijk deel. Het westelijke deel komt uit in het enorme meer Vänern. Het oostelijk deel van het Göta Kanal begint in Mem, bij Söderköping (zie pagina 208) en eindigt bij Motala in Vättern. De natuurlijke waterlichamen Roxen en Boren worden hier aangedaan. Glan, Norrbysjön en de zee-inham Bråviken naar Norrköping liggen er iets ten noorden van. De belangrijkste sluizen in dit deel liggen ten westen van Söderköping (tussen de dorpen Dalhem en Värby op de zuidoever) en ten noorden van Linköping (Bergslussar in Berg). Steek vervolgens Vättern over en je begint bij Karlsborg aan het kortere deel van het Göta Kanal, dat bij het noordwestelijk daarvan gelegen Sjötorp in Vänern uitkomt. De belangrijkste sluizen liggen iets ten zuiden van dit dorp. Het meer Unden ligt iets ten noorden van de waterweg. De meren Bottensjön en Viken worden wel ontsloten door het Göta Kanal. Wie vervolgens door wil navigeren naar de Zweedse westkust moet in de zuidwestpunt van Vänern bij Vänersborg het Trollhätten Kanal of Götaälv op, passeert ten zuiden van Trollhätten de belangrijkste sluizen en komt dan bij Göteborg in het Skagerrak uit. Deze waterweg van Vänern naar de westkust hoort niet bij het Göta Kanal. Bootcruises Er zijn vijf rederijen die het Göta Kanal bevaren. Royal Stockholm Cruiseline doet dat met de M/S Vimman (9+4611127801, www.royalcruiseline. se). Söderköping Brunn (Skönbergagatan in Söderköping, 9+4612110900,
Göta kanal
215
Cruisschip M/S Juno bij de Bergsslussar (Foto: AB Göta Kanalbolag)
www.soderkopingsbrunn.se) organiseert trips van 3 uur met M/F Lindön. Rederi AB Göta Kanal (9+4631806315, www.gotakanal.se) maakt met M/S Juno, M/S Wilhelm Tham en M/S Diana cruises over het ‘blauwe lint’ van 2, 4 of 6 dagen. Motala kanaltrafik vaart met M/S Kung Sverker, 9+46706260249, www.kungsverker.se.
Praktische Informatie Göta Kanal
Aanvlieghavens Linköping-SAAB vanaf Schiphol met KLM (sinds maart 2008); NyköpingSkavsta vanaf Düsseldorf-Weeze/ Niederrhein met Ryanair, vanaf Frankfurt-Hahn met Ryanair (zie www. wereldwijzerzweden.net/skavsta/); Stockholm-Arlanda vanaf Schiphol met KLM, Sterling of SAS, vanaf Brussel met SAS; vanaf Luxemburg met Skyways (zie www.wereldwijzer zweden.net/arlanda/); StockholmBromma vanaf Brussel met Brus-
i
sels Airlines (zie www.wereldwijzer zweden.net/ bromma/); GöteborgLandvetter vanaf Schiphol met KLM, vanaf Brussel met Brussels Airlines
Transport Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/
bezienswaardigheden
216
HET OOSTELIJK GÖTA KANAL Het oostelijk deel van het Göta Kanal is bijna 85 kilometer lang en heeft behalve de startplaatsen Söderköping (oost) en Motala (west) als belangrijkste gemeenten Ljungsbro en Borensberg op zijn oevers. In Motala worden kanaal en meer Vättern van elkaar gescheiden. De grote steden Norrköping en Linköping liggen zeer plezierig enkele tientallen kilometers landinwaarts op de noord- respectievelijk zuidoever. Behalve per boot of auto/motor is het oostelijk (en westelijk) deel van het Göta Kanal vooral erg goed met de fiets te ontdekken. De trajecten waar vroeger paarden de boten voorttrokken zijn nu fiets- en wandelpaden, met op veel punten een café en af en toe een goede overnachtingsplek.
Söderköping Zie hoofdstuk Handelssteden van Östergötland op pagina193.
Västra Husby In tegenstelling tot sommige kaarten is het aardige kerkje in het dorp Västra Husby (500 inwoners) – 10 km ten westen van Söderköping langs weg 210 – niet authentiek uit 1820. De fundamenten gaan weliswaar terug naar 1100, maar alleen de muren bleven overeind na een brand in 1977. Toertocht 4: zeven keer Göta Kanal (auto / motor)
➤
Wereldwijzer Zweden zette in totaal 11 toertochten uit, zowel stadswandelingen als tochten die je te voet, met de fiets of met de auto/motor kunt maken. Om op het gewicht van deze Wereldwijzer te sparen, zijn de zeer gedetailleerde toertochten apart gebundeld en via het internet te downloaden: www.wereldwijzerzweden.net/toertochten/. Toertocht 4 brengt je langs het Göta Kanal in westelijke richting naar Motala in 123 km (2:30 uur excl. stops).
Stubba 211 ●
naar Örebro Askareby ● Ervasteby 50 ● Kärsby
Karlshult
Offerby
Borenshult
Motala ● Rässnäs
50
Boren
Ärnestad ● 32
√
naar Mjölby
➤
naar Jönköping
Grytstorp ●
Högby ● 36 Borensberg ●
Vedemö
Vättern Norsten ●
36
Strandbaden
Bjärka ● Bulttorp Bänorp ● ● Räby Ljungs-Säby
● Olofstorp ● Österstad Klockrike ● ● Älvan ● Fornåsa
Gottorp ● Kottorp Veda
Korsvik Perstorp ● ● Roxenbade
Ljungsbro ●
Väger 36
● Berg
Kulla
Östernäs ●
➤
● Lund naar Linköping
➤
Göta kanal
217
Het in oorspronkelijke stijl herbouwde gebedshuis was in 1979 klaar. Ten noordwesten van het dorp ligt de Hylinge Golfbaan (www.soderkopings golf.se) aan het Göta Kanal met 27 holes.
Kimstad Kimstad (1400 inwoners) was in de eerste helft van de 20e eeuw een spoorwegknooppunt, maar sinds 1970 is daarvan geen sprake meer. De Kimstad Kyrka (kerk) behoorde vroeger tot het landgoed van Norrköpings Löfstad Slott (zie pag. 197). Een grafkist en een muur dateren nog uit 1000 respectievelijk 1100, het grafveld uit 1650. De huidige kerk dateert van 1730. Kimstad is het snelst te bereiken door afslag 117 op snelweg E4 te nemen.
Grensholm Ten zuiden van de nederzetting Grensholm ligt op de oever van het meer Roxen Grensholms Herrgård, dat evenals het dorp zijn naam dankt aan ridder Magnus Gren die in de tweede helft van de 14e eeuw hier leefde. Het landhuis zelf is rond 1700 gebouwd. Je kunt er eten en luxueus overnachten. (9+4612231175, 9+46708531175, www.grensholm.se). Bij het landhuis, dat wordt omgeven door een Frans park met spiegelmeer, bevindt zich een burchtruïne uit de middeleeuwen. De baai ten zuiden van het dorp Grensholm is een prima badplaats met een klein strand. 2,5 km naar het westen is op de oever van Göten een nog kleiner strand met badplaats. Grensholmen bereik je via afslag 111 Berg(slussar) of 116 Norsholm op de E4 en ligt circa 30 km ten westen van Norrköping.
Berg(slussar) Zie pagina 203.
Ljungsbro Voor de liefhebbers van waterbouwtechniek heeft Linköpings voorstadje Ljungsbro (ca. 7000 – 8000 inwoners) twee waterkrachtcentrales: Malfors
●
● Brink
Sörby ●
Alhagen ● Fröjerum ●
en
Eksund ●
Ribbingsholm
Boberg ●
215
E4
Eda
Skärblacka ● Folsby ●
Norrköping √ 209 ●
Ensjön Kärtorp ● ● Äselstad ● Hollstad Ensjön
Resebro
Ludden ●
Aspa
Grensholm
Norsholm ●
Roxen
● Melby
Öjeby E4
➤
● Tägheby
naar Linköping
210
● Hestad
N ▲
Luddingsbo ● Loddby ● 210 Varby
● Lundby
Söderköping ● 0
5
10 km
toertocht 4
bezienswaardigheden
218
Goed aangegeven fiets- en wandeltrajecten langs het Göta Kanal
en Nykvarns met een valhoogte van 28 respectievelijk 4 meter. Het Göta Kanaal kruist een doorgaande weg in Ljungsbro sinds 1972 via een aquaduct, een van de vier van zulke waterwegkruisingen die Zweden rijk is. Ljungsbro ligt 17 km vanaf het centrum van Linköping en is te bereiken via weg 36 (afslag Linköping V(ästra) op de E4).
Brunneby Brunneby Musteri in Motala’s deelgemeente Brunneby is een op de oevers van het Göta Kanal gelegen landgoed dat bekendstaat om zijn appels, vlierbessen, zwarte bessen en frambozen. Gekocht in de winkel of in het café van het landgoed kun je er van genieten in cider, sap, jam of marmelade. Brunneby Kyrka (kerk) kent zijn oorsprong in de 13e eeuw, maar het huidige gebouw komt uit 1826. Brunneby ligt 26 km vanaf het centrum van Linköping en is te bereiken via weg 36 (afslag Linköping V(ästra) op de E4).
Borensberg Het uit 1908 daterende Göta Hotell, pittoresk gelegen aan het kanaal, is een belangrijke trekpleister in Borensberg (2700 inwoners). Wetenswaardigheid: Zwedens Urmakarskolan (School voor Horlogemakers, www. urmakarskolan.com) is gevestigd in deze deelgemeente van Motala. Borensberg ligt 30 km vanaf het centrum van Linköping en is te bereiken via weg 36 (afslag Linköping V(ästra) op de E4).
Ekeby Ulvåsa Slott op de zuidoever van Boren bij de nederzetting Ekeby is privébezit en slechts drie zondagen per jaar (in juli en augustus) voor
Göta kanal
publiek onder begeleiding van een gids geopend (info: Motala Turistbyra, 9+46141225254,
[email protected]). De Engelse tuinen en de bij het landhuis (uit 1700) gelegen ruïne van een kasteel uit 1100 zijn wel alle dagen toegankelijk. Aan de westelijke noordpunt van de baai die bij het landgoed ligt, is een uitzichtpunt over Boren en het eiland Brittnäs. Landgoed en uitzichtpunt liggen ongeveer 5 km ten oosten van Motala.
Motala Baltzar von Platen, de aanvoerder van het bouwteam achter het Göta Kanal, heeft in Motala (30.000 inwoners) zijn laatste rustplaats gevonden. Motala is dan ook de officieuze hoofdstad van het Göta Kanal. Lange tijd stond de gemeente in de wereld bekend om zijn schepen en nautische apparatuur uit Motala Verkstad, gesticht in 1882, waarvan je de oude, rode, houten arbeiderswoningen nog altijd langs de Verkstadsvägen kunt zien. Motala Industrimuseum (www.motalamuseum.com/ industrimuseum.htm) laat de tijd van weleer herleven.
Motala Långvågstation/Rundradiostation De meeste oudere Zweden kennen Motala echter vooral als thuisbasis van het Zweedse nationale langegolfradiozendstation: Motala Långvågstation of Rundradiostation. De gemeente ligt precies halverwege de belangrijkste steden Stockholm en Göteborg. Het radiostation uit 1927 is nu een museum, maar doet al sinds 1962 geen dienst meer doordat de omroep verhuisde naar Orlunda, waar ze in 1991 helemaal werd beëindigd. Heel af en toe zendt dit museum nog op de lange golf uit, maar dat mag alleen nog voor ontvangst in Motala. Waaghalzen kunnen de 120 meter hoge radiomast onder begeleiding beklimmen (zie Recreatie en sport).
Uitzichtpunten Zeven kilometer ten noorden van Motala zijn er twee aardige uitzichtpunten. Ten westen van weg 50 bij het dorp Övralid, ten oosten van weg 50 ten noorden van het dorp Askareby op de noordelijke toegangsweg naar het dorp Björka.
Kunst, cultuur en evenementen Verreweg de belangrijkste cultuurplek van de regio is het Motala Museum (www.motalamuseum.com) in Charlottenborgs Slott, 2 km ten oosten van het centrum. Graaf Ludvig Wierich Lewenhaupt liet het in 1660 ter ere van zijn vrouw Charlotte bouwen, maar in de 19e eeuw is het verbouwd tot het huidige aanzicht. Sinds 1984 is het museum erin gevestigd en zoals het een goed slot betaamt, zou het er spoken.
Recreatie en sport Indoorzwemmen, fitness en relaxen doe je gemakkelijk in Ljungsbro Fritidscenter (Hanorpsvägen, Ljungsbro, 9+4613206825, www.medley.
219
220
bezienswaardigheden
Fietsen langs het Göta Kanal (Foto: AB Göta Kanalbolag)
se/ljungsbrofritidscenter), met nabijgelegen herberg waar je gelet op de locatie opvallend betaalbaar kunt overnachten. Echte (ervaren) avonturiers kunnen in groepen van maximaal zes in twee uur tijd de 120 meter hoge radiomast van Motala beklimmen. Voor SEK 500 (circa 50 euro) heb je een mijlenver uitzicht, bij helder weer natuurlijk en alleen in de zomermaanden. Informatie bij Lasses Turistservice (9+46705451354). Hardlopen, zwemmen, fitness en meer: download het supplement bij dit hoofdstuk: www.wereldwijzerzweden.net/zuidoosten/
Praktische Informatie Oostelijk Göta Kanal
Informatie en geld Toeristeninformatie Norrköping, Dalsgatan 16 (bij het concertgebouw), 9+4611155000, www.destination. norrkoping.se Hoofdbezoekadres toeristeninformatie Linköping / Linköpings Stadsbibliotek (met gratis draadloos internet!), Östgötagatan 5, 9+4613206603, www. linkoping.se/bibliotek
i
Toeristeninformatie Motala, bij de haven, 9+46141225254, turistbyran @motala.se Toeristeninformatie Borensberg, Skänningevägen 4 (bij de haven), Borensberg, 9+46141225874, turistbyran.
[email protected] Toeristeninformatie Östergötland, www.ostgotaporten.com Geldautomaten in Norrköping, Linkö-
Göta kanal
ping, Borensberg (Husbyvägen), Ljungsbro (Cloettavägen) en Motala (Kungsvägen).
Overnachten (12x) Download gratis Wereldwijzers selectie via www.wereldwijzerzweden.net/ overnachten/
Cafés & restaurants Borensberg/Brunneby Brunneby Musteri (café en restaurant op landgoed), Brunneby (ten oosten van Borensberg), 9+4614140204, www.brunnebymusteri.se Borensbergs Gästgivaregård (restaurant, pub en pension aan het Göta Kanal), Husbyvägen 4, Borensberg, 9+4614140161, www.gastgivare garden.com Göta Hotell (pittoresk, klassiek en direct aan het kanaal met traditionele regionale gerechten), Götagatan 2, Borensberg, 9+4614140060, www. gotahotell.se
Cafés & restaurants Motala Balkan Restaurang (voor de vleesliefhebber), Prästgatan 4, Motala, 9+46141217050 Bella Notte Restaurang & Café (stijlvol en betaalbaar Zuid-Europees), BispÂ�motalagatan 3, Motala, 9+46141235360, www.bella-notte. se Wärdshuset Berggrens Källara (hotel, restaurant, pub en conferentiecentrum), Verkstadsvägen 9, Motala,
9+46708850590, 9+4614150590, www.berggrenskallara.se Wetternmagasinet café & kök (bij de haven van Motala), Motala, 9+4614158814, www.wetternma gasinet.se
Uitgaan Bolaget Motala (trendy discotheek, restaurant en lounge bar), Repslagaregatan 4, Motala, www.bolagetmotala. se Hugo’s (bar/restaurant en nachtclub met terras), Stora Torget, Motala, www. hugos.nu Twins Restaurang & Discothek (disco op vrijdag en zaterdag vanaf 18 jaar), Poppelgatan 2, Motala En natuurlijk in Norrköping of Linköping (zie pag. 194 en 198).
Entertainment Bioscoop Royal, Drottninggatan 20, Motala Folkets Hus, heeft regelmatig concerten van Norrköping Symfoniorkester, Östgöta Blåsarsymfoniker en de Motala Jazz & Bluesklubb Meer entertainment in Norrköping of Linköping (zie pag. 194 en 198).
Transport Fietsen of fietstoebehoren huren/ kopen en informatie over goede fietsroutes kun je krijgen in Borensberg bij Cykel Äventyr (Husbyvägen 6, 9+4614141626, www.cykelaventyr. se).
HET WESTELIJK GÖTA KANAL De schoonheid van het westelijk deel van het Göta Kanal staat in de schaduw van wat er in de directe omgeving allemaal te doen is. Zie het hoofdstuk Tussen Vättern en Vänern (pag. 240).
221
222
bezienswaardigheden
Rond Vättern Lucifers, naaimachines, bloeiend koolzaad en water, vooral heel veel water. Zwedens op een na grootste meer Vättern heeft zijn parel vooral op de oostoever rond Vadstena, maar een rondje langs het uitgerekte meer brengt je op meer bijzondere plaatsen. Ontdekken De centrale locatie in het midden van Zuid- en Centraal-Zweden maakt Vättern geschikt om vanuit vrijwel alle aankomstplekken aan te doen. Of je nu per auto/motor via de brug tussen Kopenhagen en Malmö, per boot in Helsingborg of Göteborg of per vliegtuig in Zweden of het Noorse Oslo-Gardermoen voet aan wal zet. De regionale vliegvelden van Jönköping en Linköping (SAAB) zijn ook prima landingsplekken voor wie gek is op vliegen en zo dichtbij als mogelijk is bij de plek van bestemming landt. KLM heeft sinds maart 2008 twee keer daags een directe vlucht naar Linköping, maar bedenk dat vanaf de andere directe aanvlieghavens treinen, bussen of een huurauto je veelal ook goedkoop op de oevers van het meer brengen. Linköpings stadsvliegveld is ook de thuisbasis van een visitekaart van de Zweedse industrie, vliegtuigfabriek SAAB, en draagt die naam met trots.
Praktische Informatie Rond Vättern
Aanvlieghavens (directe vluchten) Linköping-SAAB vanaf Schiphol met KLM (sinds maart 2008) Nyköping-Skavsta vanaf DüsseldorfWeeze/Niederrhein met Ryanair, vanaf Frankfurt-Hahn met Ryanair (zie www. wereldwijzerzweden.net/skavsta/) Stockholm-Arlanda vanaf Schiphol met KLM, Sterling of SAS; vanaf Brussel met SAS; vanaf Luxemburg met Skyways (zie www.wereldwijzerzweden.net/ arlanda/) Stockholm-Bromma vanaf Brussel met Brussels Airlines (zie www.wereld wijzerzweden.net/bromma/) Göteborg-Landvetter vanaf Schiphol met KLM; vanaf Brussel met Brussels Airlines
i
Transport Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/ Fietsen huren is het gemakkelijkst bij de haven van Motala bij Velocipéde (9+4614152111). Cykel Äventyr (Husbyvägen 6, 9+4614141626, www.cykelaventyr.se) is gespecialiseerd in fietsenverhuur, fietstoebehoren en route-informatie.
rond Vättern
Vättern in cijfers Met 1893 km2 en een volume van 77,6 km3 is Vättern eigenlijk geen meer, maar een binnenzee en Zwedens op een na grootste watermassa. Het meer ligt 88,5 meter boven zeeniveau en is tussen de 40 en 128 meter diep.
Uitvalsbases Zoek je een grotere gemeente om te gebruiken als uitvalsbasis voor een rondje langs Vättern, dan lijkt Jönköping op de zuidoever de eerste keuze. De meeste bezoekers zullen echter het levendige Linköping meer waarderen: de provinciehoofdstad van Östergötland ligt bovendien dichter bij het in landschap en bezienswaardigheden misschien wel meest aantrekkelijke deel van de oevers van Vättern: de denkbeeldige driehoek Vadstena – Mjölby – Ödeshog. De kleinere gemeenten Motala (zie pag. 219) en Vadstena zijn eveneens prima verblijfplaatsen. Iets lastiger te bereizen, maar wel een prima alternatief als grotere uitvalsbasis is Örebro (zie pag. 464). Deze zeer aardige hoofdstad van de provincie Närke, op de noordoever van Vättern, ligt perfect midden Â�tussen de drie grootste Zweedse meren (Vänern, Vättern en de Mälaren (Stockholm-regio)) en is op de route van/naar Oslo gemakklijk te bereiken. Dit boek verkent de bezienswaardigheden rond Vättern met de klok mee vanuit Motala, met als ‘subklok’ het gebied tussen deze gemeente, snelweg E4 bij Mantorp en Ödeshog. Dit is misschien wel het leukste stuk van (de oevers van) Vättern, dat zich prima leent voor een toertocht per auto, motor of fiets met ridderachtig of literair tintje.
De Oostoever van vättern Tempelridder Arn Magnusson is de schepping van Jan Guillou. Deze Zweedse schrijver en journalist – een van de bekendste van het land – laat zijn held leven rond 1150, tijdens het hoogtepunt van de Zweedse riddertijd. De oostoever van Vättern is grotendeels zijn thuis. Arns belevenissen zijn gebaseerd op historische feiten. Veel van de plekken waar Arn komt, bestaan nog steeds. Tijdens toertocht 5 doorkruis je het leefgebied van Arn. Meer weten over waar hij zijn voetsporen heeft achtergelaten? Kijk op www.arnmagnusson.se. Jammer genoeg moet je het Zweeds machtig zijn om het echte historische ridderleven in de boeken van Guillou op te kunnen snuiven. Tidernes Landskap Op de oostoever wordt het gebied in de denkbeeldige driehoek Skänninge – Ödeshög – Vadstena het Tidernas Landskap genoemd. Het is een van de historische natuur- en cultuurgebieden van Zweden. Je kunt er fraaie toertochten maken, naar vogels kijken of tot rust komen.
223
bezienswaardigheden
224
Toertocht 5: In de voetsporen van Arn (auto/motor/fiets) Wereldwijzer Zweden zette in totaal 11 toertochten uit, zowel stadswandelingen als tochten die je te voet, met de fiets of met de auto/motor kunt maken. Om op het gewicht van deze Wereldwijzer te sparen, zijn de zeer gedetailleerde toertochten apart gebundeld en via het internet te downloaden: www.wereldwijzerzweden.net/toertochten/. Toertocht 5 sluit perfect aan op de auto/motortoertocht 4 van Het oostelijk Göta Kanal en brengt je in 144 km langs de mooiste plekken op de oostoever van het meer Vättern. Met de auto/motor is de geschatte reistijd 3:30 uur. Met de fiets doe je er 9:45 uur over, of splits je het in twee delen: 5:15 uur van Motala naar Ödeshog en 4:30 uur van Ödeshog terug naar Motala.
Vinnerstad De kerk van het dorpje Vinnerstad is in de 12e eeuw gebouwd en heeft een kenmerkende poort met ronde boog. De decoraties zijn van de hand van de beste vakmeester destijds: Bestiarius van het eiland Gotland. Het altaargedeelte is van laatgotische stijl, de middenpartij en de deuren
0
5
Motala
10 km
Boren
y
4
●
● Ekebyborna Ask
N ▲
Nässja
●
50
●
●
●
Habebyhöga
y
~
● Åbylund ● Herrestad ● Rogstösa
● Väversunda ★
Älgsjö ●
●
Heda
●
●
Hästhdmen
● Rök
●
Järnstad St.Aby
●
4 ●
➤
∞
Ödeshög
toertocht 5
●
E4
naar Jönköping
●
Narvered Normlösa ●
Järstad
●
206 ● Herrberga
Roxtorp ●
➤
Appuna
Kumla
●
● Väderstad Lundby ●
Mjölby
●
Ljuna
● Särstad ●
Torpa
E4 naar Linköping
Hogstad
●
● Valla
●
●
Skänninge
●
●
Sättra
Sjöstorp
Götevi
Bjälbo
●
Kyleberg
●
Furåsa
Tåkern
Renstad ●
y ●
●
50
●
D
Tornby●
✺
Vallerstad
Hov
Skedet ●
●Varv 32
206
●
● Källstad
●
● Orlunda
●
Borghamn
Fågelsta
●
Strå ●
Vilseberga
Fornåsa
Fivelstad
Vadstena
50
D ●
●
4
● Örberga
V. Stenby
Medhamra ● Östnässja
● Österstad
Vinnerstad
●
Vättern
●
●
Kulla
●
∞
● Lövsberg ● Hulterstad
●
Lunnarp
Rinna Ekeby
V. Harg
●
32
Åsbo
●
Laggarp
●
●
rond Vättern
dateren uit de 16e eeuw. De bouwmeesters lieten zich inspireren door voorbeelden uit het Duitse Lübeck, maar de kerk is geheel van Zweedse makelij. In 1952 vond de laatste grote restauratie plaats. Vinnerstad ligt pal ten zuidoosten van Motala op de Linköpingsvägen naar Fornåsa.
Normlösa Liefhebbers van oude kunst vinden in de stenen kerk van Normlösa kalkschilderingen uit omstreeks 1100.
Skänninge Skänninge (3200 inwoners) is sinds de middeleeuwen een centrale regiogemeeente, met een redelijk niveau van diensten. Zo werd lang geleden Zwedens eerste ziekenhuis hier ingericht. Nu is er onder meer een eigen toeristeninformatie (handig voor het zoeken van een stuge (huisje)), een geldautomaat en een bibliotheek waar de bioscoopvereniging GalaXen af en toe voorstellingen regelt. Ten westen van de Vadstenagatan ligt een klein bos met het meertje Mänsjön als aangewezen zwemplaats. Het Rådhus (gemeentehuis) aan Stora Torget (grote plein) en LinÂ� köpingsgatan is nu een museum en biedt onderdak aan het toeristenÂ� informatiebureau. Door de regionale architectuurraad is het in 2001 zelfs gekozen tot het mooiste gebouw van de gemeente Mjölby – waar Skänninge nu toe behoort. C.F. Adelcrantz tekende voor het ontwerp, dat in 1770 werd neergezet. Door de eeuwen heen fungeerde het niet alleen als bestuursgebouw. Het was ook politiebureau, gevangenis, school, telefooncentrale, danslokaal en zelfs hospitaal voor infectieziekten. Ten zuiden van het gemeentehuis staat de Mariakerk, die in de 14e eeuw door een Duitse koopman werd gebouwd.
Bjälbo Dit centrum van de macht in Zweden tussen 1250 en 1375 heeft nu behalve een opvallende kerktoren en een klein sportvliegveld ten oosten van het dorp weinig meer te bieden.
Tåkern Naturreservat Tåkern is sinds 1975 een natuurreservaat en bestaat vooral uit een meer van 12 bij 8 km. Het meer is rijk aan vogelleven; een uitkijktoren bevindt zich op de zuidoever bij Kyleberg en Svanshals. Wie het gebied in wil, moet vóór april of vanaf augustus komen. In de tussenliggende periode hebben flora en fauna (270 soorten) het voor het zeggen. De vier bezoekersgebieden van Tåkern staan op borden aangegeven.
Rök / Heda Tussen Rök en Heda liggen in de buurt van de beek drie archeologische plaatsen: twee grafvelden en een runesteen uit de 9e eeuw met bijna 800 tekens met een bijbehorend informatiepunt. De Rökstenen is ooit door een vader neergezet na het overlijden van zijn zoon.
225
226
bezienswaardigheden
Koolzaadvelden ten westen van Skänninge
rond Vättern
Ödeshög Ödeshög (2700 inwoners) is, gelegen op de kruising van weg 50 en snelweg E4, een moeilijk te vermijden knooppunt dat niet kan tippen aan het pittoreske Vadstena. Desondanks vormt het dorp een prima tussen- of overnachtingsstop, met onder meer een postkantoor, politiepost, ziekenzorgcentrum, winkels, herberg, camping en een golfbaan (gelegen tussen Ödeshög en Hästholmen). De kerk uit 1100 is het meest opvallende bouwwerk.
Hästholmen Werp een blik over Vättern bij de witte, houten vuurtoren op de rotspunt aan de westkant van de kleine, vernieuwde (jacht)haven in Hästholmen (370 inwoners). Tijdens de Zweedse middeleeuwen was Hästholmen een van de belangrijkste handelsplaatsen in de regio. De nederzetting is nu een goede uitvalsbasis voor boot- en visliefhebbers. Zwemmen kan in de baai ten westen van de haven.
Alvastra Franse monniken stichtten in 1143 een klooster met abdij in Alvastra, aan de voet van de Omberg. Zwedens oudste klooster is al sinds 1544 een ruïne, toen koning Gustav Vasa de sluiting beval en stenen van het klooster werden gebruikt voor het kasteel van Vadstena.
Omberg Ekopark Het natuurreservaat van Omberg Ekopark (www.ekopark.se) is een absolute ‘must’ voor wie in de buurt is. Je hebt er schitterende uitzichten over het meer Vättern en het achterland. Je kunt in het deels auto/motorvrije gebied prima wandelen over uitgezette routes, of onder begeleiding van een ervaren gids. Op de oevers van het meer aan de zuidkant van het park ligt Ellen Key’s Strand: het uit 1910 daterend zomerhuis van de vooraanstaande Zweedse schrijfster, pedagoog en strijder voor de rechten voor vrouwen (18491926). Een van Zwedens oudste toeristenhotels staat in Omberg (uiterste zuidzijde), maar je kunt ook in het iets ten noorden daarvan gelegen Höje en Stolklycke overnachten. Het best rijd je naar het op borden aangegeven Omberg Ekocentrum/ Naturrum voor alle relevante informatie in het Zweeds, Engels of Duits.
Väversunda Het is de moeite van een kleine omweg waard: de apart vormgegeven, met trapsgewijs dak uitgevoerde 12e-eeuwse kerk in Väversunda. Ooit lag het op de oever van Tåkern, maar met het dalend waterniveau is dat al een paar kilometer verderop gelegen. Binnen in de kleine kerk bevinden zich rijen bogen en schitterende afbeeldingen.
Vadstena Zie pagina 229.
227
bezienswaardigheden
228
Gränna Wie Zwedens grootste ruïne op de gevoelige plaat wil vastleggen, moet geluk hebben. Ingeklemd tussen snelweg E4 en het meer Vättern is het Brahehus in Gränna regelmatig in nevelen gehuld door opkomende mist vanaf het water. Dat is ook jammer van het uitzicht dat je hier bij goed weer hebt op het meer en het grote eiland Visingsö. Graaf Per Brahe liet het kasteel, dat het Brahehus ooit was, bouwen in 1640 en stichtte Gränna. Misschien nog wel een beroemder inwoner is Salomon August Andrée. Zijn noordpoolexpeditie per heteluchtballon eindigde in 1897 fataal op 300 kilometer vanaf de laatste tussenstop. Geïnspireerd door de avonturen van Andrée is Gränna ondanks de slechte afloop van zijn bekende inwoner nu een oord van de ballonsport geworden en kun je ook als bezoeker op een veilige manier genieten van het uitzicht (www.flyg-ballong. nu). De reis van Salomon August Andrée zelf is nog dagelijkse realiteit in het Grenna Museum (www.grennamuseum.se) aan de Brahegatan in Grenna Kulturgård. De cultuurtuin zelf vierde in 2007 zijn vijfjarig bestaan; er vinden gedurende het hele jaar evenementen plaats. Polkagrisar Na het houten paard van Dalarna en Zweeds glas is het belangrijkste souvenir van Zweden misschien wel de Polkagrisar. De rood-wit gestreepte, naar pepermunt smakende snoepstok wordt al sinds 1859 in Gränna gemaakt. De arme weduwe Amalia Erikkson begon ermee (haar huis behoort nu tot een hotel), maar vandaag de dag kun je ze op een dozijn plekken in de gemeente kopen.
Recreatie en sport Pal ten oosten van Gränna ligt het meer Bunn. Otto en Katharina runnen in hun Ottorina Bunn niet alleen een café, maar ook een kano- en bootverhuurbedrijf (9+463654016, www.ottorina.se). Je kunt er tevens een viskaart kopen. Georganiseerde boottochten (www.trolska.se) vind je bij Trolska Båtturer 4 km ten oosten van Gränna. Een trektocht per paard kost een paar tientjes in Fingalstorp (9+463652001 of 9+46705431139, www.fingalstorpsislandshastar.se), bij de afslag op de E4 naar Ölmstad, zo’n 12 km ten zuiden van Gränna.
Visingsö Visingsö is het grootste eiland van Vättern (15 bij 3 km). Het ligt ongeveer 5 km ten westen van Gränna en dagelijks pendelen er regelmatig boten op en neer. Visingsö is een ideaal fietseiland. Er ligt een golfbaan en er zijn meerdere bezienswaardigheden. Kinderen kunnen er ponyrijden of op de kar achter de Remmalagspaarden. Nieuwsgierig? Download uitvoerige informatie in Wereldwijzers supplement op www.wereldwijzer zweden.net/vatternvanern/
rond Vättern
Informatie
Praktische Informatie Oostoever van Vättern
| Toeristeninformatie Skänninge, Rådhus, 9+4614285003,
[email protected]; Toeristeninformatie Ödeshög, in de bibliotheek, Torget (zaterdag/zondag gesloten); Toeristeninformatie Omberg Ekopark, in Ekocentrum/Naturrum,www.ekopark. se; Toeristeninformatie Gränna, Grenna Kulturgård, 9+4639041010; ToerisÂ� teninformatie Gränna-Visingsö, www. grm.se; Toeristeninformatie Tidernas
229
i
Landskap, www.tidernaslandskap. se; Toeristeninformatie Östergötland, www.ostgotaporten.com Geldautomaten | Op Stora Torget in Skänninge, aan Klubbgatan in Odeshög, op Brahegatan in Grannä. Overnachten (16x) | Wereldwijzer zette de meest interessante overnachtingslocaties voor je klaar op www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
Vadstena Als de laatste zonnestralen over het meer Vättern schijnen, maakt binnen de muren van het kasteel het geluid van klinkende zwaarden plaats voor roerend vrouwengezang. Seconden later rijzen de klanken van strijk- en blaasinstrumenten hoog boven het slot uit. Het dorp Vadstena (5600 inwoners) weet historie en cultuur te mengen. Vadstena Slott is niet alleen een museum, feestruimte en conferentiecentrum, van half juli tot medio augustus arrangeert de stichting VadÂ� stena-Akademien (www.vadstena-akademien.org) operavoorstellingen van hoog niveau op de binnenplaats. In het verleden waren dat bijvoorbeeld voorstellingen met G.F. Händels Saul en Jacopo Foroni’s Christina di Svezia als uitgangspunt. Ook buiten de voorstellingen heeft Vadstena de bezoeker iets te bieden.
Vadstena Slott Om Stockholm enigszins een vooruitgeschoven bescherming tegen de Denen te bieden, beval koning Gustav Vasa rond 1545 de bouw van de vesting in Vadstena. Arendt de Roy was de bouwmeester en de Vlaming overleed in 1589 in het dorp; zijn steen prijkt fier op Vadstena’s kloosterbegraafplaats. Vadstena Slott was overigens niet De Roy’s grootste verdienste: dat was namelijk de wederopbouw van Eksjö na de aanval van de Deense bevelhebber Daniel Rantzau. Zijn leger van 8500 man hield flink huis in ZuidZweden tussen 1566 en 1568. Het ene na het andere Zweedse bolwerk viel, maar de Zweedse troepen in de vesting Vadstena wisten Rantzau’s belegering te weerstaan, terwijl het dorp zelf in brand stond. Rond 1600 liet de toenmalige Zweedse koning Vadstena Slott verder verbouwen, met onder meer een eigen kapel. Een deel van de vesting werd in de 19e eeuw gesloopt om de nabijgelegen haven aan te kunnen
bezienswaardigheden
230
Vadstena Slott
leggen, maar rond het jaar 2000 is Vadstena Slott in zijn oude glorie hersteld. Fotografen bezoeken Vadstena Slott bij voorkeur tegen het einde van de dag, als de zon op de fraaie, op Vättern uitkijkende westelijke muur schijnt.
Centrum Behalve het kasteel domineert Vadstena Klosterkyrka (kloosterkerk) de skyline van het dorp. Deze ‘blauwe kerk’ werd in 1430 in gebruik genomen op aanwijzing van de heilige Brigitta en biedt nu een goed gesorteerd overzicht van kerkkunst. Het oude klooster zelf is nu een hotel (www.kloster hotel.se). De nonnen zijn gebleven in een nieuwer onderkomen. De kloosterkerk ligt aan de noordzijde van het centrum. Het hart van Vadstena heeft een pareltje aan het uit 1400 daterende Rådhuset: Zwedens oudste nog overgebleven stadhuis. Een prima trefpunt om van daaruit de restaurants, cafés en (handwerk)boetieks in het centrum te ontdekken. Vergeet bij het slenteren door de straten niet Rödtornet (de rode toren )aan te doen.
Kunst, cultuur en evenementen Tussen medio juli en half augustus zijn er niet alleen de operavoorstellingen in Vadstena Slott. In het oude theater en de kloostertuin worden doorgaans in de zomermaanden een of twee multiculturele en/of
rond Vättern
231
Â� theaterfestivals geörganiseerd. Het Kulturcentrum (www.kulturcentrum. vadstena.se) heeft hiervoor de benodigde informatie. Meer kunst en cultuur in het supplement op www.wereldwijzerzweden. net/vatternvanern/
Praktische Informatie Vadstena
Informatie en geld Toeristeninformatie Östergötland, www.ostgotaporten.com Toeristeninformatie Tidernas Landskap, www.tidernaslandskap.se Geldautomaten (2x) langs Storagatan.
Overnachten 3x budget, 3x midprijs en 2x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie via www.wereldwijzerzweden.net/ overnachten/
Cafés & restaurants Cafés vind je rond het Rådhuset en aan Stortorget. Restaurant Valven (betaalbaar dineren in mooi gewelfde kelder), Storgatan 18, 9+4614312340, www.valven.se Vadstena Klostercafé (op het kloosterhotelterrein in het voormalige ‘krijgsmannenhuis’ (soldatenvertrek)),
i
9+4614314455, www.klosterhotel. se Restaurant Munkklostret (op het kloosterhotelterrein), 9 4614313000, www.klosterhotel.se
Entertainment Teater mitt i Maten i Vadstena (theater met een maaltijd vooraf), Järnvägsgatan 3, 9+4614312211, www.teater mittimaten.se
Transport Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/ Een fiets huren kan ook, bij Sporthörnan op Storgatan 8 (9+4614310362).
Huskvarna Ratelende naaimachines. Menig Nederlands en Belgisch huishouden heeft kleren kunnen maken dankzij de apparaten van Husqvarna. Op de relatief smalle (ca. 7,5 km brede) zuidoever van Vättern staat het moederbedrijf. In Huskvarna met een ‘k’ (21.000 inwoners), dat ook bestuurlijk al sinds 1960 één is met grotere broer Jönköping.
Husqvarna & Smedbyns De geschiedenis van de producent van ook keuken- en bosbouwapparatuur is minder vredelievend. Op ’s konings bevel werd in 1689 een wapenfabriek neergezet bij de watervallen van het toen nog kleine Huskvarna.
bezienswaardigheden
232
Pas in 1872 rolde de eerste symaskinen (naaimachine) met de naam Nordstjernan van de band. De oude fabriek is nu een erg aardig museum – aan de Jönköpingsvägen en goed aangegeven op bewegwijzeringsborden vanaf snelweg E4; met parkeerplaatsen en een bushalte voor de deur (www.husqvarna-museum.nu). Langs het museum stroomt een klein beekje, dat een keer in het jaar tot woeste rivier wordt omgetoverd door de sluizen die de waterval temmen open te zetten (Vattenfall Dag). Het toeristeninformatiebureau in Jönköping kan je vertellen wanneer. Loop vanuit de poort van Husqvarna Fabriksmuseum 150 meter de heuvel op tot de splitsing bij Storgatan en je kijkt uit op het oude arbeidersdorp. De woningen in Smedbyns Hantverkare zijn nu kleine kunstateliers en handwerkboetieks.
Natuur(wandelingen) Twee kilometer ten noorden van de machinefabriek ligt Huskvarnabergen Naturreservat van circa 3 bij 1 km, met afgronden, uitzichten over Vättern, loofbos en uitgezette wandel- en skiroutes. In het noordwesten van het gebied ligt Brunstorp met een fruit- en kruidentuin. Het natuurgebied is een goed startpunt voor een veel langere trektocht over de John Bauerleden (leden = het traject) van 50 km naar Gränna via het meer Brunn (waar je kano’s en boottochten kunt maken). Informatie vind je bij startpunt IKHP Stugan. Daarvandaan loop je ook in 60 km over de uitgezette Södra Vätterleden naar Bottnaryd.
Praktische Informatie Huskvarna
Informatie | Toeristeninformatie Huskvarna, Hamn (bij de haven), 9+4639041010; Toeristeninformatie Huskvarna/Jonköping, www.jonko ping.se en www.jonkoping.net Geldautomaten | Langs de planaden van Kungsgatan en op de Drott-
i
ningsgatan nabij Husqvarna Hotell & Vandrarhem STF. Overnachten (4x) | Wereldwijzer zette de meest interessante overnachtingslocaties voor je klaar op www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
Jönköping Als Jönköping kon worden opgetrokken uit luciferhoutjes, was het vast daarmee gebouwd. Tussen 1800 en begin 1900 produceerden niet minder dan vijf fabrieken er tändstickor. Veel Zweden beschouwen Jönköping als een van de saaiste en minst fraaie steden van het land, maar dat weerhoudt gelovigen er niet van samen te komen in de Stad van de lucifer (Tändsticksstaden).
rond Vättern
Jönköping wordt in de volksmond ook wel Jerusalem genoemd. De Pinkstergemeenten en andere zogenoemde vrije kerken hebben er stevige wortels. In het centrum alleen al zijn er een dozijn gebedshuizen, met de Sofia Kyrka (Sofiakerk) als architectonisch middelpunt. De hele stad heeft 29 geregistreerde religieuze locaties. Voor de meeste toeristen zal Jönköping (56.000 inwoners in de stadskern; 84.500 in het stadsdeel Jönköping binnen de gelijknamige gemeente) schoonheid missen zoals je die elders in Zweden tegenkomt. Maar de stad is door zijn locatie, dienstenniveau en verblijfsaanbod een goede uitvalsbasis, voor het ontdekken van de grote meren of het binnenland van Zuid-Zweden. M/S Nya Skärgården van Rederi Kind (www.rederiab kind.se) vaart tussen april en september over meer Vättern en biedt zelfs maaltijden aan boord. De stad zelf is in aantal inwoners de negende, de hele gemeente (inclusief Huskvarna en kleinere delen 122.000 inwoners) de tiende stad van Zweden. Jönköping is de hoofdstad van de provincie Småland.
Tändsticksmuseet De in Stockholm werkende chemicus en professor Gustav Erik Pasch zorgde in de 19e eeuw voor een doorbraak in de luciferindustrie. Door onder meer het giftige gele of witte fosfor te vervangen door het ongevaarlijke rode fosfor ontdekte hij een manier om lucifers veel veiliger te maken. De tot dan toe gebruikte zwavellucifers veroorzaakten vaak brandwonden. Pasch kreeg in 1844 patent op zijn vinding en overal in Zweden duiken nieuwe luciferfabrieken op – tot meer dan 30 rond de voorlaatste eeuwwisseling.
Jönköping gezien vanaf de oostoever van Munksjön
233
bezienswaardigheden
234
Johan en Carl Lundström begonnen in Jönköping in 1848 als eersten in Zweden en nemen in 1853 het patent van Pasch ter hand. De wereld leert de veiligheidslucifers (säkerhets tändstickor) vervolgens kennen op de wereldtentoonstelling in Parijs in 1855. Met de beurscrash en economische crisis in 1929 sluiten veel luciferfabrieken de deuren, maar de dan al door Svenska Tändsticks (het latere Swedish Match) overgenomen hoofdfabriek in Jönköping houdt het nog tot het begin van de Tweede Wereldoorlog uit. Een tweede fabriek in het westen van Jönköping blijft doorproduceren tot 1970, maar nu is alleen het Tändsticksmuseet (Tändsticksgränd 27, 9+4636105543, www.jonko ping.se/kultur/matchmuseum/) nog overgebleven. Multinational Swedish Match heeft in Zweden alleen nog in Vetlanda en Tidaholm luciferfabrieken. Het bekendste merk in eigen land dat nog steeds wordt verkocht, is Solstickan – met het logo van een jongetje. De lucifers werden aanvankelijk vanaf 1936 uitgebracht om geld binnen te halen voor het welzijn van kinderen en een deel van de inkomsten gaat nog steeds naar de Solstickan-stichting. Die geeft nog altijd geld aan projecten voor kinderen en ouderen. De in de Benelux bekendste Zweedse ‘branders’ kwamen overigens niet uit Jönköping. Zwaluwlucifers werden tot 1938 verscheept vanuit Uddevala, ten westen van het meer Vänern. De link tussen Zweden en Nederland in lucifers is wél gebleven: het internationale hoofdkantoor van Swedish Match staat in Valkenswaard en een productiefabriek is nog altijd actief in Assen.
Taberg “Smålands mirakel” noemde de bekende Zweedse botanicus Carl von Linné de Taberg: een heuvel die 100 m (343 m boven zeeniveau) boven de
Solstickan-lucifers voor het welzijn van kinderen
rond Vättern
235
omgeving uittorent op 15 kilometer ten zuiden van Jönköping. Met helder weer kun je tot 70 kilometer ver kijken. De Taberg (www.taberg.info) herbergt 400 bloemen- en varensoorten. In een door de mens uitgegraven gangenstelsel van bij elkaar 1,5 kilometer lang wonen zes vleermuissoorten het jaar rond. De grotten en omgeving zijn sinds 1986 een beschermd natuurreservaat, maar er zijn rondleidingen.
Natuur(wandelingen) Voor een snelle wandeling moet je aan de westzijde van de stad zijn in het Stadsparken, met zijn Fågelmuseet (vogelmuseum) en Friluftsmuseet (openluchtmuseum). Een van de grootste moeras- en veengebieden in Zweden ligt 40 km ten westen van Jönköping, Komosse Naturreservat. Het gebied van 2850 hectare wordt niet alleen gewaardeerd door de wetenschap, maar ook door wandelaars. De beste manier om Komosse te ontdekken, is door het Björnleden-voetpad te volgen vanaf Mörkö. Dit heeft een lengte van 5 km en brengt je langs de belangrijkste plekken. Volg weg 40 van Jönköping naar Ulricehamn en neem afslag Köttkula. Borden wijzen je de weg. Er is een parkeerplaats met informatiepunt in Mörkö. Ook de uitgezette wandelroutes beginnen hier. Hökensås Naturreservat ligt langs weg 195, 30 km ten noorden van Jönköping op de route naar Karlsborg. Dit bosrijke en sterk heuvelachtige gebied wordt gedomineerd door rolstenen, gruis, zand en diepe kuilen. Maar ook het groen en een aantal meren ontbreken niet in Hökensås. De uitgezette route Västra – Vätternleden loopt dwars door het gebied.
Praktische Informatie Jönköping
i
Informatie en geld
Overnachten
Smålands Turism, Västra Storgatan 18A, 9+4636351270 of 9+4636351280 voor boekingen van accommodatie,
[email protected], www.visit -smaland.com Toeristeninformatie Jönköping, www. jonkoping.net Geldautomaten aan de Barnapsgatan (2x) en Skolgatan in het westelijk landsdeel, in het winkelgebied rond Östra Storgatan (4x) in het oostelijk stadsdeel en op het A6-koopcentrum
6x budget, 3x midpijs en 5x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie via www.wereldwijzerzweden.net/ overnachten/
Cafés & restaurants In het oostelijk winkelgebied, rond de Sofiakyrka (kerk) in het westelijk stadsdeel en rond de Hamnpiren (havenpier). De moeite van een blokje om waard: Sandéns Konditori, Klostergatan 47 (ten zuiden van het centrum), 9+4636713172
bezienswaardigheden
236
Mäster Gudmunds Källare, Kapellgatan 2 (nabij het station), 9+4636100640
Uitgaan Sveas Bar & Nattklub bij het TänsticksÂ� museet is een goede plek voor studenten en jonge twintigers, zo ook de nabijgelegen Bongo Bar. Voor jonge dertigers is de Nattklubb Huset op Norra Strandgatan 6 interessanter. In het oostelijk stadsdeel zijn een paar aardige kroegen, waaronder de Bishop’s Arms.
Entertainment Eind augustus/begin september is er het Jönköping Filmfestival in Fokuse, Folkets Bio, Jönköpings teater, Filmstaden en Stadsbiblioteket. Restaurang Harrys aan de Brunnsgatan heeft zeker in de zomer bijna iedere week een jazz- of bluesoptreden; voor het klassieke werk moet je in Jönköpings Konserthus zijn.
Transport Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/ Wie van verder weg komt, kan ook vliegen op Jönköping-Axama flygplats. Er zijn lijnvluchten vanaf Stockholm (SAS en Skyways, www.sas.se en www. skyways.se) en Kopenhagen (SAS). Langeafstandsbussen van Swebus (www.swebusexpress.se) en Svenska Buss (www.svenskabuss.se) doen Jönköping ook aan. Marinbod op de havenpier heeft fietsen te huur. Even ten oosten van het oostelijk stadsdeel zit Haralds Cykel & Reparation op Lönnholmsgatan 8, met niet ver daarvandaan Öster-Cykel i Jönköping op de Källgatan.
Kunst, cultuur en recreatie Download Wereldwijzers supplement op: www.wereldwijzerzweden.net/ vatternvanern/
DE WEST- EN NOORDOEVER VAN Vättern De trekpleisters op de west- en noordoever van Vättern zijn op één hand te tellen, maar een ronde Vättern staat uiteraard goed op je reis-cv. Houd rekening met relatief veel kilometers: 198 km van Jönköping naar Motala of ruim 300 km het hele meer rond. Bezienswaarsdigheden Dankzij de bezienswaardigheden op de west- en noordoever laat de route van Jönköping naar Motala zich gemakkelijk in zeven etappen delen. De eerste bijna 40 km leidt naar Hökensås Naturreservat. Vervolgens is het bijna 30 km naar Hjo. Vestingstad Karlsborg – het beginpunt voor het westelijk Göta Kanal – is dan nog 30 km. Uit de auto of van motor of fiets vervolgens in Tivedens Nationalpark. De afstand naar het relatief weinig door buitenlandse toeristen bereisde Askersund op de noordpunt van Vättern is even groot. Terug op de noordelijke oostoever ben je in 26 km
rond Vättern
in spa-gemeente Medevi en 16 km later rijd je Motala binnen. Jönköping is dan nog 100 km ver. Pauzes niet meegerekend kost het je met auto of motor 3,5 uur van Jönköping naar Motala; het meer rond duurt circa 60 minuten langer. Wie reist met het openbaar vervoer of fiets kan in Karlsborg of Askersund prima overnachten. Vätternrundan Stalenrostoeristen zijn niet de eerste die een rondje rond het meer maken. Sinds 1966 rijden ieder weekend voor midzomer veel fietsers de Vätternrundan, die begint/eindigt in Motala (www.vaetternrundan.se) en negen tussenstops kent. Het evenement is in vier decennia gegroeid van ruim 300 deelnemers naar 15.000 fietsers.
Hjo Hjo staat bij sommige Zweden vooral bekend vanwege zijn specifieke houtenhuizenbouw, maar beschouw Hjo vooral als rustplaats om even de benen te strekken onderweg naar Karlsborg. Hjo (6000 inwoners) werd vanaf 1400 dé haven- en handelsstad van de huidige provincie Västra Götaland aan het meer Vättern. S/S Trafik – gebouwd in 1892 – heeft Hjo nog altijd als thuishaven en is een van de best bewaarde stoomschepen van Scandinavië. In de weekenden kun je mee het meer op. Een verzameling van de bekroonde houten huizen die dateren van rond de voorlaatste eeuwwisseling vind je in het Stadsparken, op korte loopafstand van de haven. Dit vrij toegankelijke mini-openluchtmuseum had tijdens het maken van deze reisgids (2007) wel een redelijk ‘afgeblakerde verf’-uitstraling.
Karlsborg Militairen domineren al eeuwen Karlsborg, met een enorme vesting nog altijd als centraal middelpunt. Het bastion is nu gedeeltelijk toegankelijk voor toeristen en andere niet-militairen, maar houd er rekening mee dat op veel plaatsen nog altijd niet mag worden gefotografeerd. Let dus op kleine gele gebodsborden.
Karlsborgs Fästning De bouw van de enorme vesting van Karlsborg duurde maar liefst 90 jaar en bij de ingebruikneming in 1909 was het al weer verouderd. Desondanks zijn het terrein en het fort een belangrijke garnizoensplek gebleven. ‘Inspiratie’ tot het bouwen van het complex kregen de Zweden tijdens de oorlog met Rusland in 1808 en 1809. Grote delen van de Zweedse oostkust waren in handen van het Russische leger en de vernielingen die het aanrichtte, waren enorm. Stockholm was plots een grensstad geworden. Zweden moest zich een betere defensieve strategie aanmeten, was de algehele opvatting. Drijvende kracht achter het Göta Kanal, Baltzar von Platen, pleitte bij militairen en politiek om een centraal gelegen vesting die in tijden van
237
238
bezienswaardigheden
Vuurtoren in Vättern op de noordpunt van militair terrein Karlsborgs Fästning
oorlog kon dienen als uitwijkhaven voor de regering, de koninklijke familie en de goudreserves. Ter bescherming moesten er 6000 tot 8000 soldaten worden gelegerd. Slutvärnet Meesterwerk binnen het complex is Slutvärnet: een 678 meter lange, ‘defensieve’ kazerne van massief kalksteen met 287 schietgaten en dakopeningen voor artilleriekanonnen. Nog altijd worden jaarlijks 500 dienstplichtigen opgeleid op Karlsborgs Fästning en is onder meer de parachutistenschool van het Zweedse leger er gevestigd. Grote delen zijn nog altijd niet toegankelijk voor buitenstaanders. De vesting heeft een eigen toeristeninformatie en STF Vandrarhem (herberg) in de Gula Villan op de Ankarvägen. Het Soldathemmet (soldatentehuis) is een café. Slutvärnet zelf is alleen een aantal keren per dag toegankelijk onder begeleiding van een gids. In de centrale middenpartij van Slutvärnet zit het vestingmuseum onder de oude Garnisonskyrkan (garnizoenskerk). Voor civiele en militaire Karlsborgers is het militaire terrein van 1,5 km lang en 1 km breed een vaak gebruikt wandel- en hardloopgebied. Op de noordpunt – rond het voormalige garnizoensziekenhuis en de nu private koninklijke villa – is een klein bos met aardige doorsteekjes en een vuurtoren.
Tivedens Nationalpark Rare wezentjes zijn het en je moet goed kijken wil je ze zien: de trollen van Tivedens Nationalpark die samenkomen in de grote en kleine trollenkerk in het midden van het park.
rond Vättern
239
Wie ze heeft gemist, zal de schoonheid van de natuur van het park vast niet zijn ontgaan. Tivedens Nationalpark heeft zich de afgelopen 11.000 jaar gevormd tot een wild landschap van 1350 hectare met grote stenen (zwerfkeien uit de ijstijd van soms 10 m hoog), heuvels, kloven met oerbossen en een aantal meren en beken. Sinds 1983 is het een beschermd gebied en heeft het uitgezette wandelroutes van bij elkaar 25 km, variërend van een relaxte 1,5 km tot een stevige tocht van 15 km. Ze zijn gemarkeerd met oranje ringen op de bomen. Tärnekullen (kloof) en de Vitsandsgrottorna (de grotten van Vitsand) zijn de andere meest indrukwekkende plekken van het park. Je kunt zwemmen bij Vitsand in het meer St. Trehörningen. Je bereikt Tivedens vanaf weg 49 via de zuidingang, de afslag is bij Bocksjö. Bij de zuidingang is een parkeerplaats. Voor Vitsand moet je 10 km omrijden en het park eerst aan de noordzijde verlaten. Je ziet dan wel direct het bezoekerscentrum (met toilet).
Askersund De Vikingen wisten Askersund (4000 inwoners) te vinden, zo ook koning Vasa en menig Zweedse recreant. Veel buitenlandse bezoekers laten de ‘top’ van Vättern aan zich voorbijgaan, omdat het niet langs de doorgaande route van noord naar zuid of van west naar oost ligt. Of het komt door zijn bescheidenheid, zijn houten huizen, de kleine haven of door het aantal cafés, restaurants en winkeltjes, in Askersund voel je je snel thuis.
Praktische Informatie West- & noordoever Vättern
i
Informatie | Turistbyrå Hjö, Floragatan
Geldautomaat | Aan Stora Torget in
1, www.hjo.eu; Turistbyrå Karlsborg, Gulla Villa, Ankarvägen 2 (in herberg), 9+4650517350, www.vastsverige. se; Turistbyrå Askersund, Lilla Bergsgatan 12 A, 9+4658381088, www. askersund.se; Regionale toeristeninformatie op www.tiveden.se
Hjo, op Kungsgatan (2x) in Karlsborg en op Sundsbrogatan in Askersund Overnachten (17x) | Wereldwijzer zette de meest interessante overnachtingslocaties voor je klaar op www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
Medevi Op de noordoostoever van Vättern, 15 km ten noorden van Motala ligt Zwedens oudste spa. Urban Hjärne en Gustaf Soop begonnen er in 1678. Het spalandgoed Medevi Brunn (http://welcome.to/medevibrunn) is nu een hotel, herberg, museum en een plek voor het huren van een huisje (stuga). Het Medevi Brunnsorkester (kopersextet) houdt er in de zomer regelmatig concerten.
240
bezienswaardigheden
Tussen Vättern en Vänern De groene, glooiende heuvels tussen Vättern en Vänern – Zwedens grootste meren – herbergen de mystiek van de reuzen van Scandinavië. Volgens sommige Zweden ligt de oorsprong van de Zweedse staat niet in Uppsala of Dalarna, maar hier, in de mistige dalen rond Skövde. De staat ontbeert echter de krachten die hier volgens de vertelling aan het werk zijn geweest. Lang, lang geleden stonden hier de voeten van een reus, of trol in de Scandinavische overlevering. Boos geworden van het klokgelui – trollen houden niet van ‘kerkengebel’ – haalde hij twee enorme stukken land weg en gooide ze in de Oostzee. De meren Vänern en Vättern, plus de eilanden Öland en Gotland zijn zo ontstaan. Althans, volgens Zweedse sagen. Of er werkelijk reuzen rondwandelden, wie zal het zeggen. Maar het land tussen Vättern en Vänern is in ieder geval rijk aan archeologische opgravingen en vindplaatsen. Vooral tussen Mariestad, Skövde, Falköping en Skara struikel je bijna over de historische plekken. Een bijzonder hoogtepunt ligt juist buiten dit gebied op de punt van de landtong die vanuit Lidköping in Vänern steekt: Läckö Slott. Afbakening Het gebied tussen Vättern en Vänern wordt in het noorden grofweg afgebakend door de meren Skagern en Unden, of de wegen 200 en 202. Route E20 doorkruist de regio. In het zuiden zijn de wegen 42 en 40 een goede grens, die lopen van Vänersborg aan Vänern via Borås naar Jönköping. Skövde, Mariestad en Lidköping zijn de belangrijkste uitvalsplaatsen in dit gebied.
Praktische Informatie Tussen Vättern en Vänern
Aanvlieghavens Göteborg-Landvetter vanaf Schiphol met KLM, vanaf Brussel met Brussels Airlines; Göteborg-Save vanaf Frankfurt-Hahn met Ryanair; Linköping-SAAB vanaf Schiphol met KLM (sinds maart 2008); Nyköping-Skavsta vanaf Düsseldorf-Weeze/Niederrhein met Ryanair, vanaf Frankfurt-Hahn met RyanÂ�air (zie www.wereldwijzer zweden.net/skavsta/); StockholmArlanda vanaf Schiphol met KLM, Sterling of SAS, vanaf Brussel met SAS, vanaf Luxemburg met Skyways (zie www.
i
wereldwijzerzweden.net/arlanda/); Stockholm-Bromma vanaf Brussel met Brussels Airlines (zie www.wereld wijzerzweden.net/bromma/)
Transport Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/
T ussen Vä ttern en Vä ner n
Geschiedenis herleeft tussen Vättern en Vänern (Foto: Götene Kommun)
Skövde Skövde (33.000 inwoners) is vooral handig als centrale startplaats voor ontdekkingen van de omgeving. De 30e stad van Zweden heeft een serie goede overnachtings- en eetmogelijkheden, maar blinkt als industriestad niet uit in schoonheid. Al ligt het eraan waar je van houdt. Het centrum van Skövde is zeer compact. Vanaf het Gamla Rådhuset (oude raadhuis) en de nabijgelegen Sankta Helena Kyrka bereik je de ‘rondweg’ om het centrum én het station binnen 250 meter. De geldautomaten, de belangrijkste gebouwen, de meeste winkels, de toeristeninformatie en drie hotels hebben hun stek eveneens in dit gebied. Skövde brandde tot de grond af in 1715, maar opmerkelijk genoeg hadden de vlammen genade voor Helénsgården, dat nu met het Gamla Rådhuset en het Gamla Kanslihuset (oude gouvernementsgebouw) het Stadsmuseum vormt (Rådmansgatan 26, www.skovde.se/stadsmuseum). Tegenwoordig heeft ieder zichzelf respecterende gemeente in Zweden een cultuurhuis, maar architect Hans-Erland Heineman ontwierp ‘s lands eerste in Skövde (1964). De bibliotheek, het kunstmuseum en een galerie van moderne Zweedse kunst hebben onderdak in het Kulturhuset.
Billingen Hét populairste recreatiegebied van Skövde bevindt zich bijna 3 km ten noordwesten van het centrum: Billingen. Het ligt 300 meter boven zeeniveau en heeft uitgezette wandel- en skiroutes, een ijsbaan, een verwarmd
241
bezienswaardigheden
242
buitenzwembad, vismeren, vakantiehuisjes en kampeerplaatsen. Je vindt er ook een sportmuseum, in het chique Billingehus Hotel. Billingen is rijk aan paddenstoelen en bosbessen. 300 m ten noorden van het Billingehus vind je een kleine bergrug met steile afgrond. Vlak bij Billingehus is het Rhododendrondalen (rododendrondal), dat aan het begin van de 20e eeuw is aangelegd.
Kunst en cultuur Ben je onderweg vanaf Skövde naar het noorden over weg 200, stop dan even in Tidan. In een onopvallend wit pand op Östra vägen 1 laat Jan Andersson zich voor zijn kleurrijke schilderijen inspireren door Amerikaanse indianen. Zijn galerie/atelier heet Indijan Art Rododendrons in Billingen (Foto: Vera Gummesson) (www.indijanart.se).
Praktische Informatie Skövde
Informatie | Turistcentrum Skövde, hoek Rådhusgatan en Torgatan (Sandtorget, Staketgatan 12), www.vastsve rige.com; Gameheaven Internetcafé, Trädgårdsgatan 6 Geldautomaten | Langs Rådhusgatan (3x) en Storgatan (1x) Overnachten | 2x budget, 3x midprijs en 4x topkeuze: download gra-
i
tis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
Recreatie & sport of natuur (wandelingen) | De opties zijn gebundeld in Wereldwijzers supplement bij dit hoofdstuk op: www. wereldwijzerzweden.net/vattern vanern/
FAlköping Wie gek is op de Nederlandse provincie Drenthe voor zijn hunebedden, is op zijn plek in het Zweedse Falköping (15.300 inwoners). De megalieten maken deel uit van de stadsplanologie; onder meer in het stadspark met vlakbij het Falbygdens Museum. Dit museum heeft een zeer fraaie verzameling archeologische voorwerpen.
T ussen Vä ttern en Vä ner n
243
Åsle Tå Uniek in Zweden: kleine huisjes ooit bedoeld voor de armen en invaliden om zich in leven te houden. Åsle Tå (www.asleta.se) is een oude boerengemeenschap van een dozijn blokhutten annex boerderijtjes op 6 km ten oosten van Falköping. Sla langs weg 184 direct ten noorden van Falköpings Flygplats af naar het oosten.
Ekehagens Fortidsby Twintig kilometer naar het zuiden langs weg 46 richting Ulricehamn ligt een nagemaakt prehistorisch dorp: Ekehagens Fortidsby (www.eke hagensforntidsby.se). Ook dit is erg leuk voor ouders met kinderen. Dieren zoals zwijnen lopen er vrij rond, maar de beren worden wel binnen hekken gehouden. Gedurende de zomermaanden is het open voor iedereen, daar buiten alleen voor groepen op afspraak.
Kunst, cultuur en evenementen Het Daléns Museet (www.dalensmuseet.se) en het Dalenium, 15 km ten noorden van Falköping bij Stenstorp, zijn een leuke plek. Meer informatie op: www.wereldwijzerzweden.net/vatternvanern/
Recreatie en sport Een mooi gelegen golfterrein vind je 7 km ten oosten van Falköping op weg 46 naar Skövde (www.falkopingsgk.com). Pal ten zuidoosten van Falköping ligt op de Ålleberg een van Zwedens belangrijkste zweefvliegvelden, met naar verluidt Europa’s grootste zweefvliegmuseum (een ruime hangar) en een aanpalende camping. Dit is ook een geliefde plek voor parasail- en paraglideliefhebbers. Volg weg 47 vanuit Falköping circa 5 km naar het oosten en sla dan af naar het zuiden.
Natuur(wandelingen) Verreweg de beste wandeling in de omgeving is de circa 40 km lange pelgrimsroute van Falköping via Gudhem, Broddetorp en Hornborgasjön naar Varnhem, dwars door het landschap van Platåbergen. Je komt langs een middeleeuwse kerk en een klooster en hebt mooi zicht vanaf de berg. Je kunt het rijke vogelleven van Hornborgasjön waarnemen. De route is een idee van Gudhem Kloostermuseumvereniging (www.gudhem.se).
Praktische Informatie Falköping
Informatie | Turistcentrum Falköping, Odengatan 24, 9+46515777050, www.falkoping.nu; Regionale toeristeninformatie, www.vastsverige.com Geldautomaten | Langs Stora Torget,
i
Järnvägsgatan (station) en Storgatan
Overnachten (5x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
bezienswaardigheden
244
Skara Brullende motoren, opspattend water en joelende kinderen. Skara (11.000 inwoners) is de droom van kinderen met op 8 km van het centrum Skara Sommarland. De stad – met in het centrum een indrukwekkende dom uit 1894 – is bovendien een ideale uitvalsbasis voor het vogelrijke meer en natuurgebied Hornborgasjön.
Skara Sommarland Space bowl, karten, motorcross, een ‘avonturiersbad’, een camping met 800 plaatsen en 300 huisjes. Alles voor kids en ouders is te vinden in Skara Sommarland (www.sommerland.se). De camping heeft een eigen dienstencentrum, restaurant, supermarkt, minigolfbaan, minitennis en een speelhal. Skara Sommarland is open tussen begin juni en medio augustus. Typische pakketten van twee overnachtingen en toegang tot het park voor twee volwassenen plus twee kinderen kosten tussen de 1400 en 2100 kronen (circa 160 tot 230 euro). Skara Sommarland ligt langs weg 46 tussen Skara en Skövde.
Skara – Lundsbrunn Järnväger Een oude stoomtrein tuft van juni tot september over het smalspoor van Skara naar het noordelijker gelegen Lundsbrunn en terug. De rit van circa 12 km begint bij de oude remise in Skara, waar ook een Järnvägsmuséet (spoorwegmuseum) is gevestigd. Het kost ongeveer 10 euro voor een vol-
Actie in Skara Sommarland (Foto: Skara Sommarland)
T ussen Vä ttern en Vä ner n
245
wassene, maar kinderen en families krijgen korting. In Lundsbrunn kun je overigens ook op een historische bus naar Forshem stappen. Vanaf daar gaat er een moderne regionale trein naar Lidköping, vanwaar je de bus van Västtrafik kunt nemen naar Skara. Informatie bij het Järnvägsmuséet (www.sklj.info) op Tullportagatan 1.
Hornborgasjön Wees tussen eind maart en media april live getuige van de trek van de kraanvogels tijdens hun tussenstop in Hornborgasjön. Ze landen tussen de zwanen, ganzen, eenden en andere soorten bij Naturum Trandansen (www.hornborga.com) in de nederzetting Bjurum aan de zuidzijde van het meer. Daar zijn vogeluitkijkpunten, parkeerplaatsen, toeristeninformatie, souvenirverkoop en een eetcafé. Bjurum ligt langs weg 185 tussen Skara en Falköping. Op de oostoever van Hornborgasjön ligt het dorp Broddetorp met een aardig kunstatelier annex eetcafe: Löfwings Ateljé & Konstcafé (www.lofwings. com/ny/welcome.htm).
Praktische Informatie Skara
i
Informatie | Skara Turistbyrå, Skolga-
Overnachten (6x) | Download gra-
tan 1, 9+4651132580, www.skara.se Geldautomaten | Langs Hötorgsgatan en Skaraborgsgatan
tis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
Lidköping Marktkramen met rekken vol kleding en tassen staan op Nya Stadens Torget, onder het wakende oog van de torenklok van het rode houten oude stadhuis van Lidköping. Niet iedereen bekommert zich om de verkoop. Rustig genieten van de zon op een bank aan de rand van het plein of aan de tafels rond het Gamla Rådhuset is even prachtig. Behalve de doorgaans rustige atmosfeer van Lidköping (25.000 inwoners) is er buiten verschillende evenementen in de zomer niet zo gek veel te beleven in de stad. Het plein met het oude stadhuis is het belangrijkste stadsgezicht.
Läckö Slott Misschien wel het allermooiste kasteel van Zweden vind je 20 km ten noorden van Lidköping. Läckö Slott (www.lackoslott.se) ligt op een landpunt in Zwedens grootste meer Vänern en is daar in beginsel in 1298 neergezet door bisschop Brynolf Algotsson, maar het moest na een brand eind 15e eeuw uitvoerig onder handen worden genomen.
246
bezienswaardigheden
Läckö Slott (Foto: Fabbe, Ulf Fabiansson/Läckö Slott)
Läckö Slott kwam pas goed tot leven in 1615 toen veldheer Jacob Pontusson De la Gardie er zijn intrek in nam. Het kasteel wordt daarom ook wel De la Gardie Slott genoemd; de veldheer verbouwde het flink. Zijn zoon graaf Magnus Gabriel De la Gardie nam het slot over toen hij 30 was en begon in 1654 een enorme reconstructie van het kasteel. Hij liet nieuwe kamers, verblijfplaatsen voor het personeel in het poorthuis, een keukenvleugel, een kapel en een vierde verdieping op het woongedeelte maken. Het kasteel dat je nu bewondert, staat er dankzij de graaf. Vlakbij is een jachthaven. Je kunt er boten en kajaks huren, of een tocht maken met M/S Magnus Gabriel. De kasteelgronden herbergen een restaurant, een café en een eigen camping (info 9+46510484660, boekingen op 9+46510484668).
Kunst, cultuur en evenementen Afgeprijsd stijlvol porselein inslaan, of er gewoon naar kijken, kan heel goed in Rörstrands Museum (Fabriksgatan 4 (begin van de haven ten westen van het havenkanaal), http://rorstrand-museum.se). Dit is naast het geologie- en wetenschapscentrum Vänermuseet (www.vanermuseet. se, het museum van Zwedens grootste meer/binnenzee; 1 km ten westen van het stadshart bij de sportvelden van Framnäs) de meest vooraanstaande culturele attractie in de stad Lidköping zelf.
T ussen Vä ttern en Vä ner n
Praktische Informatie Lidköping
247
i
Informatie | Turistbyrån i Lidköping,
Overnachten | 3x budget, 5x mid-
Stationshuset, Bangatan 3, 9+46 51020020,
[email protected], www.lackokinnekulle.se Geldautomaten | Langs Nya Stadens Torg (het plein met oude stadhuis) (4x)
prijs en 1x topkeuze: Wereldwijzer Zweden zette de meest interessante locaties gratis voor je klaar op www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
Götene Götene is een dorp (4700 inwoners) langs de doorgaande route tussen Lidköping en Mariestad. Niet het dorp zelf, maar zijn ligging aan de voet van Kinnekulle (www.kinnekulle.se) maken het een aantrekkelijke stop. Het uitgestrekte natuurgebied heeft een 45 km lange wandelroute, maar ook kortere trajecten van tussen de 2 en 7,5 km. Kaart en routebeschrijving vind je in het Turistbyrån in Lidköping, maar ook op diverse infopunten op het plateau, dat Kinnekulle is.
Husaby Het aparte, met drie torens uitgevoerde gebedshuis in Husaby is zeker een blik waard als je in de buurt bent. Het uit omstreeks 1000 daterende bouwwerk is Zwedens eerste bisschopskerk. De torens stonden er eerst, een eeuw later is pas het schip bijgebouwd. De doopfontein en de triomfcrucifix dateren uit de 13e eeuw en behoren tot Zwedens oudste meubels. Vanaf de kerk gaat een pelgrimsroute van bijna 20 km naar Forshem, dwars door het Kinnekullegebied.
Mariestad Witte zeilen rijzen richting blauwe lucht als slanke schepen het meer opglijden. Helder water wordt afgewisseld door groene en soms rotsige eilandjes, terwijl het Göta Kanal niet al te ver er vandaan Vänern instroomt. Je kent snel de weg in het overzichtelijke Mariestad (15.500 inwoners), dat Karl IX (een zoon van Gustav Vasa) in 1583 stichtte en noemde naar zijn vrouw Maria af Pfalz. Na Lidköping is Mariestad de belangrijkste nederzetting aan Zwedens grootste meer en doorgaans de eerste aanmeerplek voor schepen die het Göta Kanal via het dorp Sjötorp hebben verlaten. De domkerk (een zonder bisschop) torent hoog boven het stadje uit. Vanaf de punt heb je goed zicht over stad en omgeving.
bezienswaardigheden
248
Sjötorp Het idyllische Sjötorp is de laatste stop van het Göta Kanal (zie pag. 212), voordat Zwedens belangrijkste historische bouwtechnische prestatie verdwijnt in Vänern. De laatste – of zoals je wilt de eerste – 20 km van Sjötorp naar Töreboda kun je bevaren met M/S Bellevue. Een ultieme ‘onthaasting’, want het motorschip doet er ongeveer 5 uur over. In Töreboda kun je gratis op de bus terug naar Sjötorp stappen. In de zomer vaart de Bellevue op woensdagavonden van Töreboda naar Viken en terug. Rivierkreeftensoep, brood en salade worden dan aan boord geserveerd. Op vrijdagavonden is er een soortgelijke trip naar Kristinehamn. Göta Kanalbolag op Slussvägen 112 in Sjötorp verhuurt in de zomer drijvende saunahuisjes (9+4650151201, www.gotakanal.se).
Brommö Er is geen autoverkeer op Brommö, een eiland in Vänern dat over de weg circa 30 km ten noorden van Mariestad ligt. Fietsen worden er wel toegelaten en er ligt 16 km aan uitgestippelde fietspaden. Zandduinen, bomen en witte stranden met prima zwemplekken maken Brommö tot een favoriete recreatiebestemming van de Mariestadbos (inwoners van Mariestad).
Norrqvarn Een leuke stop voor kinderen en ouders is Norrqvarns Slussområde met Baltzar von Platenlodge långs Göta Kanal (www.norrqvarn.se). Bij de sluizen in het echte kanaal is een minikanaal annex speelplaats voor de kids, een kindertheater, fietsverhuur, camping, trolstugor (trolhutten om in te overnachten), STF Vandrarhem (herberg) en een middenklassehotel met chique kamers.
Kunst, cultuur en evenementen Voor het echte Zweedse glaswerk moet je honderden kilometers naar het zuiden zijn (zie pag. 374), maar ben je onderweg tussen Göteborg/Oslo en Stockholm, dan kun je een prima stop maken in Lyrestad. Het ligt 20 km ten oosten van Mariestad langs weg E20. Op Kanalvägen 9 is Jema Studioglas (www.jemastudioglas.se) gevestigd, waar Mattias Harrysson in een gecontroleerde, schone omgeving kleurrijke glasvoorwerpen als vazen, schalen en sculpturen blaast.
Praktische Informatie Mariestad
Informatie | Mariestads Turistbyrå, Kyrkogatan 2, 9+46501755850, www.turism.mariestad.se Geldautomaten | Langs Esplanaden/bij het Stadshotellet (3x).
i
Overnachten (9x) | Zie www.we� reldwijzerzweden.net/overnachten/ Recreatie en sport | Kijk op www. wereldwijzerzweden.net/vattern vanern/
249
De noordwestkust (Zuid-Zweden) Golven zout zeewater klotsen vanuit het Skagerrak tegen de rotsige kust van Bohuslän, van de Noorse grens tot aan Göteborg. Vlak bij Zwedens tweede stad zien stevige vierwielers het levenslicht, terwijl in het achterland Lights… a-a-an-d action klinkt – op z’n Zweeds natuurlijk. Het westelijk kustgebied met kleine dorpjes is zeer in trek bij de Kust bij Marstrand Zweden die regelmatig doorreizen naar Denemarken of Noorwegen. Göteborg (in een apart hoofdstuk vanaf pagina 265) is dé uitvalsbasis voor dit gebied, maar natuurlijk zijn er tal van andere locaties waar je kunt vertoeven. Tip van de auteur: de schiereilanden Orust en Tjörn. Ontdekken De noordwestkust van Zweden strekt zich uit over circa 150 kilometer en laat zich gemakkelijk per vliegtuig/auto aandoen vanuit Göteborg of Oslo, of per boot/auto vanuit Frederikshavn (Denemarken) of het populairdere Kiel (Duitsland). Behalve Göteborg (met eigen provincie Göteborgslän) zijn de grootste steden Trollhättan (23ste gemeente van Zweden in inwoneraantal) in het achterland van Västergötland en Uddevala (34ste) in de kustprovincie Bohuslän. Wereldwijzer Zweden verkent eerst de twee grootste steden naast Göteborg, gaat dan richting Noorwegen en zakt vervolgens langs de kust terug naar het zuiden en Zwedens tweede stad.
Praktische Informatie De noordwestkust
i
Aanvlieghavens
Transport
Göteborg-Landvetter vanaf Schiphol met KLM, vanaf Brussel met Brussels Airlines; Göteborg-Save vanaf Frankfurt-Hahn met Ryanair; Oslo-Torp vanaf Frankfurt-Hahn met Ryanair; Oslo-Gardermoen vanaf Schiphol met KLM, SAS en Sterling, vanaf Brussel met Brussels Airlines, SAS en Sterling
Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie vind je in Wereldwijzers gratis supplement op: www.wereldwijzer zweden.net/ov/
250
bezienswaardigheden
De helft van alle Zweedse films wordt (mede) geproduceerd door Film i Väst, een cinebedrijf uit Trollhättan dat als eerste een eigen studio bouwde in Trollywood. Aanraders zijn onder meer twee films over tempelridder Arn (zie ook pag. 58) en Solstorm uit 2007. Fucking Åmal van regisseur Lukas Moodysson is – naast Dogville van Lars von Trier – misschien wel de bekendste cineproductie die in Trollhättan is opgenomen en dus niet werd gefilmd in het stadje Åmal dat ten noorden van Trollywood ligt. Björk en Catherine Deneuve schitterden in Dancer in the Dark – dat ook uit Trollhättan komt en door de Deen Lars von Trier werd geregisseerd. In Zweden bekende eigentalige producties uit de stad zijn Livvakterna (met Jakob Eklund als Johan Falck), Leva livet en Alla älskar Alice!
Trollhättan Delen van Trollhättan (44.500 inw.) lijken zo een filmset uit de jaren dertig of veertig, maar het is juist de moderne Zweedse cinema die er zijn thuisbasis heeft. Trollywood wordt de stad langs het Trollhätte Kanal ook wel genoemd, met een jaarlijkse cinefestival, een eigen Walk of Fame en een serie filmstudio’s. Zestien bronzen stenen op het trottoir zijn Trollhättans eigen Walk of Fame. Top of the bill is Nicole Kidman. De Deense regisseur van dogmafilms Lars von Trier nam in Trollhättan Dogville (2003) met de in Amerika wonende Australische actrice op. De vijftien andere sterren zijn op Lauren Bacall na Zweedse grootheden met soms een internationale status: Stellan Skarsgård (Pirates of the Caribbean, The Hunt for Red October), Lena Olin (Alias, Mr. Jones, Chocolat), Mikael Persbrandt (Zwedens meest bekendste acteur in eigen land), Mikael Nyqvist, Jakob Eklund, Helena Bergström, Pernilla August (Star Wars), Marie Richardson (Eyes Wide shut), Kjell Bergqvist, Rolf Lassgård, Lena Endre, Claes Eriksson, Josef Fares, Samuel Fröler. Lees meer over de sterren van de Zweedse film op www.wereldwijzerzweden.net/film/
Olidanstationen Olidanstationen, oftewel Trollhättans kraftverk (waterkrachtcentrale) ten zuiden van het centrum, is aangelegd in de Göta älv (rivier (het gekanaliseerde deel heet Trollhätte Kanal)): de centrale is in 1910 het eerste grote waterkrachtbouwwerk van Zweden. De Trollhättan-waterkrachtcentrale Olidenstationen heeft een maximale capaciteit van 550 m3/sec. en levert 10 megawatt aan stroom per jaar. Het eerste aggregaat was operationeel in 1910. Van de huidige 13 aggregaten, zijn er altijd 10 in gebruik. De overige dienen als reserve.
d e noordwestkust (zuid-zw e d e n ) Kebal ● Strömstad ●
Sandefjörd
Noorwegen
N ▲
(Norge)
● Skee
251
E6 164 166
● Ed 164 166
Tanumshede
Grebbestad
●
●
● Bäckefors
E ● Hällevadsholm
Ödeborg ●
●
n Vä
●
●
● Ammenäs ●
Orust
Hälleviks ● Svanvik ● ● Mollösund
●
Stenungsund ●
Lilla Edet
●
169
● Göta
● Hallerna
Stora ● ●
Bleket ●
Nygård ●
● Jörlanda Diseröd ●
Kungälv
Kärna ●
●
Säve ● Nolvik ●
Hälsö ● Öckerö ● ● naar Hjulvik
√
●
Sollebrun ●
Stora Melby ● ●Gräfsnäs
Jonslund ● E20
● Skepplanda
● Älvängen
45
●●
●
● Väne-Åsaka ●Velenda Främmestad ● Upphärad ● Nossebro ●
● Lödöse
E6
Tjuvkil ●
Grästorp
Sjuntorp ●
●
Tjörn
Marstrand ●
● Trollhättan 45
E Ödemål ●
44
√
Hjärtum ●
●Varekil
n
●
●
● ●Ljungskille
160
er
Vänersborg ●
●
● Henån
● Ellös
45
Uddevalla
Herrestad ●
●
Brålanda ●
173
● Frändefors
E
Fiskebäckskil ● Grundsund ●
naar Kiel
● Stigen
E6
Hogstorp ● Lysekil
Frederikshavn
●
● Munkedal
● Brastad
Malmön ●
●
Färgelanda
Hunnebostrand ● 162
Rostock
● Högsäter
●Dingle
●
166
● Rabbalshede
Hamburgsund ●
Skärhamn
45 Bränna ● ● Åsensbruk
172
Sjövik ●
● Rödbo Björboholm ● Surte ●Gråbo ● Olstorp Olofstorp ● ●
Vårgårda ● ●
Alingsås
● Ingared
Göteborg ●
●
● ● E20 Lerum Tollared ● Öjersjö ● Töllsjö ● Landvetter Mölndal Mölnlycke ● ● ●Rya ●Hindås ● ● E6 Landvetter 0 40 ●
√
● Hedared ● Bredared 25 km
De noordwestkust (Bohuslän)
➤ ➤
252
bezienswaardigheden
Olidenstationen wordt nu beheerd door energiemaatschappij Vattenfall (Foto: Vattenfall)
Trollhätte Fallen en het Trollhätte Kanal De watervallen (fallen) van Trollhätte, nabij Trollhättan in de Göta älv (rivier) zijn op zijn mooist in de zomermaanden, wanneer het waterbedrijf de waterkrachtdam kort openzet voor 300.000 liter water. In mei, juni en september is dat iedere zaterdag om 15:00 uur. Van 1 juli tot 26 augustus op alle dagen om 15:00 uur, maar dinsdag en vrijdag ook om 23 uur. Neem contact op met het toeristencentrum van Trollhättan om er zeker van te zijn dat de tijden voor de dag actueel zijn. Al vanaf 1700 zijn er plannen geweest om de watervallen te omzeilen door een systeem van sluizen. Een eeuw later is het werkelijkheid. De sluizen die je thans bij Trollhättan kunt zien (www.fallochsluss.se) dateren uit 1916. De trappen langs de sluizen zijn met 32 m Europa’s hoogste. Gedurende de zomer kun je mee met M/S Strömkarlen of M/S Elfkungen voor een 2,5 tot 3 uur durende tocht over de Göta-rivier en het Trollhätte Kanal. Met koffie en koffiebroodje (www.stromkarlen.se).
Kunst, cultuur en evenementen Saab begon in 1947 in Trollhättan. Het Saab Museet (Åkerssjövägen 10, 9+4652084344,
[email protected], www.saab.com/main/ GLOBAL/en/museum.shtml) in de stad heeft permanent 45 voertuigen paraat en leidt belangstellenden gedurende anderhalf uur door de personenautofabriek in Trollhättan. General Motors – en daarmee Opel – is sinds 2000 eigenaar van de Saab-autodivisie. Zie ook pag. 205 voor vliegtuigen van Saab.
d e noordwestkust (zuid-zw e d e n )
253
Het Innovatum Science Center is erg leuk voor kinderen en hun ouders. Hier kunnen de kids kennismaken en experimenteren met techniek, natuurwetenschap, energie, media en industrie. Innovatum Science Center zit op dezelfde stek als het Saab Museet (Åkerssjövägen 10, 9+46520488480, http://kh.innovatum.se/). Vanaf het Innovatum kun je met een 400 m lange kabelbaan in een gesloten compartiment op 30 m hoogte over Trollhättan en het kanaal zweven.
Praktische Informatie Trollhättan
Informatie | Trollhättans Turistbyrå/ Visit Trollhättan, bij het Innovatum langs Åkersjövägen, 9+46520488472, www.visittrollhattan.se Geldautomaten | Langs Storgatan (1x), Kungsgatan (3x) en Drottninggatan Overnachten (10x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/ Transport | Zie ook algemene praktische informatie van dit hoofdstuk op pagina 249. Trollhättan heeft een eigen zakenvliegveld ten noorden van de stad (sluit aan op het bedrijventer-
i
rein). Er zijn dagelijks directe vluchten naar Stockholm-Bromma met GoldenÂ� air (www.goldenair.se) of met Skyways naar Stockholm-Arlanda (www. skyways.se). Fietsen kun je voorzover bekend niet huren, maar fietswinkels vind je op: Ladugårdsvägen 12 (Sportson Cykelbutik), Kungsgatan (Sportex), Göteborgsvägen 44 (Skoftebyns Cykelaffär) en Österlånggatan 32 (Jörgens Cykel o. Sport).
Recreatie & sport of natuurwandelingen | Download Wereldwijzers supplement: www.wereld wijzerzweden.net/zuidwesten/
Uddevalla Misschien wel de Phoenix van Zweden: Uddevalla (30.000 inw.). Vooral door de oorlogen tussen de Denen en de Zweden brandde het strategisch gelegen knooppunt van verbindingen – tussen 1560 en begin 1800 – zes keer nagenoeg tot de grond toe af. Uddevalla werd iedere keer herbouwd.
Kunst, cultuur en evenementen Landschappelijke geschiedenis van het mooie kustgebied van Bohuslän in het Bohusläns Museum (www.bohusmus.se) aan Museigatan 1 in Uddevalla. Het museum heeft een ‘dependance’: ‘s werelds grootste schelpenheuvels (circa 7 tot 10 meter hoog) aan weg 172 ten oosten van Uddevalla, vlak bij de aansluiting op weg 44 (Skalbanksmuseet). Hun oorsprong is zo’n 10.000 jaar geleden. Jammer genoeg is er nog zo’n 10 procent over van de oorspronkelijke heuvels, nadat in de 19e en 20e eeuw de rest werd ontgonnen voor bouwmateriaal en grondverbeteringsmiddellen.
254
bezienswaardigheden
Praktische Informatie Uddevalla
i
Informatie | Uddevalla Turistbyrå,
Transport | Zie ook algemene prak-
Södra Hamnen 2 (in de haven), 9+4652299720, www.uddevalla. com; Regionale toeristeninformatie: www.vastsverige.com Geldautomaten | Langs Kungsgatan (4x), Norra Drottninggatan (1x), Fjällvägen in het noorden (1x) en Göteborgsvägen in het zuiden (1x) Overnachten (8x) | Download Wereldwijzers selectie: www.wereld wijzerzweden.net/overnachten/
tische informatie van dit hoofdstuk op pagina 249. Mountainbikes kun je huren bij Upplevelsebolaget, Torggatan 4, in Gustafsberg Naturreservat, 9+4652213100, www.upplevelse bolaget.com Recreatie en sport | Download het supplement op www.wereldwijzer zweden.net/zuidwesten/
Strömstad Een zware toeter is duidelijk hoorbaar in het kleine Strömstad (6100 inw.). De eerste bewoners die zich 5000 voor Christus op de heuvels rond het huidige dorp vestigden, zouden zich een hoedje zijn geschrokken van het geluid waarmee autoveren M/S Color Viking en M/S Bohus hun afvaart naar het Noorse Sandefjord aankondigen. Lees meer over Strömstad, de omgeving en de wandelroute Bohuslänleden op: www.wereldwijzerzweden.net/zuidwesten/ Toertocht 6: de punt van Bohuslän (auto / motor / fiets) Wereldwijzer Zweden zette in totaal 11 toertochten uit, zowel stadswandelingen als tochten die je te voet, met de fiets of met de auto/motor kunt maken. Om op het gewicht van deze Wereldwijzer te sparen, zijn de zeer gedetailleerde toertochten apart gebundeld en via het internet te downloaden: www.wereldwijzerzweden.net/toertochten/. Toertocht 6 heeft een aantal keuzeopties, waardoor de lengte tussen de 93,2 tot 128 km is en je er met de auto/motor 2:00 tot 3:10 uur over doet. Met de fiets ben je ongeveer 6:30 tot 8:45 uur onderweg. Er zijn overnachtingsplekken onderweg. Met toertocht 6 kom je ook in Noorwegen.
Nord- en Sydkoster (Kostereilanden) De grootste eilanden in de archipel van Strömstad zijn het duo Nord- en Sydkoster, die zelf worden omgeven met ruim 50 rotseilandjes. Vanaf de noordpunt van Nordkoster naar de zuidpunt van Sydkoster is ongeveer 6 km, van west naar oost maximaal 2 km.
d e noordwestkust (zuid-zw e d e n )
255
500 meter ten noorden van Ekenäs op Sydkoster is een aangegeven zwemplaats, maar vanaf de baai middenin de oostkust van Sydkoster kun je evengoed een frisse duik nemen. Omdat er geen directe geregelde bootverbindingen zijn vanaf het vasteland met Nordkoster is vooral het noordelijk deel van dit kalere eiland wat rustiger met uitgezette wandelpaden. De Kostereilanden hebben geen vaste oeverbinding, ook niet onderling. Vanuit Strömstad vaart Kosterfärjan (het Kosterveer) uit de Norra Hamn pal naast het toeristeninformatiebureau naar de nederzetting Ekenäs op Sydkoster.
Praktische Informatie Strömstad
Informatie | Strömstad Tourist, Ångbåtskajen 2 (Norra Hamn (de haven op de noordoever), Gamla Tullhuset, 9+4652662330, www.stromstad tourist.se. Regionale toeristeninformatie: www.vastsverige.com en www. bohuslan.org
i
Geldautomaat | Op Parkgatan Overnachten (11x) | Wereldwijzer Zweden selecteerde de meest interessante overnachtingslocaties en zette ze gratis voor je klaar op: www.wereld wijzerzweden.net/overnachten/
Halden (Noorwegen) Halden is uniek in Noorwegen dankzij de wederopbouw na een grote brand in 1826. De stad herrees in de architectonische stijl van die tijd, ook wel de keizerrijkstijl genoemd. Halden (27.800 inw.) is de enige Noorse stad die pal op de grens met Zweden ligt. Halden is een zwarte bladzijde in de Zweedse geschiedenis en een van de trotse Noorse hoofdstukken. Begin 18e eeuw werden ‘de pagina’s geschreven’ rond Fredriksten Festning (Noorse spelling), aan de zuidkant van de stad. Op 28 juli 1660 gaf de Noorse koning Fredrik III opdracht tot het bouwen van een sterke vesting op de grens met Zweden. Op twee heuvelruggen verrees een flink complex met een totale muuroppervlakte van 20.000 m 2. De Zweedse koning Karl XII was niet onder de indruk van de citadel en om zijn macht en grondgebeid ten noorden van Strömstad uit te breiden legde hij met een flinke troepenmacht in 1716 een kordon om de vesting. De poging mislukte en in 1718 probeerde Karl XII het opnieuw. Die belegering kwam ten einde toen Karl XII bij een beschieting vanuit het complex dodelijk werd getroffen. In totaal werd het fort zes keer belegerd (door de Zweden), de laatste keer in 1814, maar iedere keer hield het Noorse garnizoen stand. Nazi-Duits-
bezienswaardigheden
256
land is de eerste en enige vreemde mogendheid in de geschiedenis die het complex in handen kreeg, maar in 1940 was het al 35 jaar (sinds de Noorse afscheiding in 1905) geen militair bolwerk meer. Nu kun je de krijgsgeschiedenis opsnuiven in musea, waaronder de oude bakkerij en brouwerij (die 5000 broden en 3000 liter bier produceerde). Er zijn georganiseerde spooktochten (jawel) en er ligt een golfbaan bij het complex.
Rød Herrgård Het museum Rød Herrgård is een van de best bewaarde landgoederen van Noorwegen, omgeven met baroktuin en Engels landschapspark. De meubels, de kunst, de jachttrofeeën en de wapenverzameling van het landgoed dateren deels uit de 18e eeuw. In Galleri Rød tref je een kunstverzameling aan en in het stalcafé van het landgoed worden naar eigen zeggen ‘de betere maaltijden’ geserveerd.
Frederikshalds Teater Noorwegens best bewaarde, in barokstijl ingerichte theater vind je in Halden. Het is in 1838 gebouwd op basis van tekeningen van genie-officier Balthazar Nicolai Garben. In 1982 is het in originele staat gerestaureerd. Bezichting kan alleen in groepen (9+4769185411)
Praktische Informatie Halden (Noorwegen)
Informatie | Halden Turist, Torget 2, 9+4769190980, www.visithalden. com Geldautomaten | Langs Storgatan (4x) en Torget (1x). Overnachten (6x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
i
Transport | Tussen Ed in Zweden en Halden is een treinverbinding. Het Zweedse Västtrafik en het Noorse Østvold Kollektivtrafikk onderhouden sinds 2005 een buspendel tussen Halden (Noorwegen) en Strömstad (Zweden). Dit proefproject liep aanvankelijk tot juni 2007, maar is vooralsnog verlengd. Informatie bij de bureaus voor toerisme in Halden en Strömstad.
Tussen Strömstad en Uddevalla Onderweg tussen Strömstad en Uddevalla maakt het kustgebied van Bohuslän het zeer interessant om regelmatig van de doorgaande E6route naar het westen af te slaan.
Grebbestad Grebbestad (1350 inw.) vind je langs weg 163 bij Tanumshede. Een taxi-
d e noordwestkust (zuid-zw e d e n )
boot vaart van de haven naar het natuurgebied en eiland Otterön, even ten zuidwesten van Grebbestad. Vooral de schelpenduinen zijn kenmerkend voor de Bohuslänkust en het eiland is rijk aan orchideeën. In het midden is een plateau dat 61 meter boven zeeniveau uitstijgt en waarvandaan je een mooi zicht hebt op de scherenkust. Op de noordpunt van het eiland ligt strand Ragnhildskär – een aangewezen zwemplek in de zomer.
Fjällbacka Fjällbacka (800 inw.) ligt 7 km ten zuiden van Grebbestad aan weg 163 en behalve zijn typisch Zweedse houten huisjes heeft het een zeventig meter hoge rotsheuvel voor een mooi uitzicht. Een flinke kloof splijt het dorp in tweeën. Het dorp was een favoriete zomerbestemming van actri-
Fjällbacka (Foto: TT)
257
bezienswaardigheden
258
ce Ingrid Bergman. Astrid Lindgrens boek Ronja Rövardotter (Ronja de Roversdochter) is onder meer in Fjällbacka verfilmd.
Hunnebostrand Nordens Ark (www.nordensark.se) maakt het dorp Hunnebostrand (1800 inw.) aantrekkelijk. Het is een natuur- en dierenpark bij Åby Säteri met bijna 40 Scandinavische en exotische dieren. Door het park loopt een 3 km lange wandelroute.
Kungshamn / Smögen Kungshamn (2800 inw.) met het aan de westzijde van het water gelegen Smögen (1400 inw.) vormen een van de historische vissersnederzettingen van Zweden. De visveiling is een belangrijke trekpleister en fotografen zijn gek op het haventje van Smögen bij ondergaande zon. Van Smögen naar Hunnebostrand loopt een 6 km lang kanaal, met ten westen ervan een natuurreservaat. Een kleiner reservaat is het eiland Hållö, waar je met een bootje vanuit de haven van Smögen naartoe kunt. Je hebt dan zicht op de oudste vuurtoren (1842) van de kuststreek Bohuslän, die een kilometer verder op een rotspunt staat.
Hamburgsund Hamburgsund (800 inw.) is te bereiken door bij Kville of Edsten van weg 163 af te slaan richting de kust. De Gerlesborgsskolan i Bohuslän is een kunstenaarsschool en galerie, vlak bij de aangegeven zwemplek, met voor bezoekers de kans van tevoren een lunch te reserveren (9+46523 51710, www.konstskola.nu).
Lysekil 140.000 liter zout water, 40 aquaria en 100 soorten vis. Havets Hus (Strandvägen 9, www.havetshus.se) in Lysekil (7500 inw.) is een van de attracties die dit dorp zo opvallend aantrekkelijke maken. Je kunt er door een glazen tunnel onder water lopen. Lysekil ligt aan de zee-inham Gullmarsfjorden, dat tot 32 meter diep gaat. Het Havets Hus laat zien wat je ook in de wilde natuur kunt tegenkomen: haaien, zalmen, platvissen en makrelen bijvoorbeeld. Er is een bioscoop waar zeebiologische films draaien. Havets Hus organiseert samen met rederij Dejligcruise (www.dejlig cruise.se) sälsafari’s in de archipel. Spot zeehonden zonnend op de rotsen in de archipel van een afstandje op M/S Windros gedurende tochten van ongeveer 1,5 uur. De boten vertrekken van Fiskebäcksil, aan de zuidkant van de baai waar ook Lysekil aan ligt. Fiskebäcksil is te bereiken met een veerpont tussen Finssbo en Skår ten oosten van Lysekil en dan de weg afrijden naar het westen. Het oude centrum van Lysekil heeft zich in de afgelopen 200 jaar gevormd tot een aantal pittoreske wit- en roodhouten huisjes, met bij de haven de traditionele woningen van vissers. Samen met de aanlegsteigers voor kleine en grote boten en de rotskust is Lysekil een mooi plekje op de route tussen de Noorse grens en Göteborg.
d e noordwestkust (zuid-zw e d e n )
Informatie
Praktische Informatie Lysekil
| Lysekils Turistbyrå, Södra Hamngatan 6, 9+4652313050, www.lysekilturist.se Geldautomaat | Op Kungstorget
259
i
Overnachten (8x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
Orust De flinke, tegen de kust geplakte eilanden Orust en Tjörn lenen zich uitstekend om te verkennen met auto, motor of fiets. Niet dat ze nu uit hun voegen barsten van de bezienswaardigheden, maar de natuur en de idyllische kustdorpjes maken ze een fijne vakantiebestemming, waar het een genot is om te rijden en te rusten. De eilanden zijn alleen over de weg of per boot te benaderen. Orust (15.000 inw. in meerdere dorpen) is te bereiken door vanuit het zuiden bij afslag 91 (Stenungssund) op snelweg E6 te kiezen voor weg 160. Je komt dan eerst een stukje over Tjörn. In het noorden zijn er twee veerverbindingen vanaf het schierland Bokenäs: via Sodra Munkeby en het eiland Flatön (2x varen) of van Grundsund naar Ellös. Het enige directe noordelijke alternatief is bij Herrestad (afslag 96) weg 161 en vervolgens weg 160 te nemen. Dit is de aangewezen route vanuit het noorden én Uddevalla/Trollhättan. Je komt dan als eerste in Orusts hoofdgemeente Henån (1850 inw.) en kunt van daaruit tegen de klok in gemakkelijk het eiland verkennen. Vind de belangrijkste trekpleisters in het supplement: www.wereldwijzerzweden.net/zuidwesten/
Edhultshall ten zuiden van Hälleviksstrand op Orust
bezienswaardigheden
260
Praktische Informatie Orust
Informatie | Toeristeninformatie en de bibliotheek met computers met internetaansluiting vind je in het cultuurhuis Kajutan op Hamntorget middenin het centrum van Henån, 9+46304334494, www.orust.se
i
Geldautomaat | Op Södra Strandvägen in Henån
Overnachten (10x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
Tjörn Tjörn (15.000 inw.) is evenals Orust een plezierige bestemming voor automobilist, motorrijder, fietser en waterliefhebber. Tjörn bereik je over de weg zeer gemakkelijk door bij Stenungssund snelweg E6 (afslag 91) te verlaten bij afslag 91 en via weg 160 het eiland op te rijden. Neem weg 169 en je kunt doorrijden tot de zuidwestpunt van het eiland of op meerdere plakken die te verlaten voor een bestemming noordelijker op het eiland. Voor wie per openbaar vervoer vanuit Göteborg naar de eilanden reist, neemt de bus TjörnExpressen (zie Västtrafik, www.vasttrafik.se).
Het dorp Skärhamn op Tjörn (Foto: Jonas Engström)
d e noordwestkust (zuid-zw e d e n )
261
Skärhamn Skärhamn (3100 inw.) is de belangrijkste nederzetting op Tjörn en de kerk is zoals in veel dorpen het centrale gebouw. Het gebedshuis is even klein als het dorp zelf en dateert van 1932. Kunstenaar Gustav Ström tekende voor het altaar. De kerk wordt omgeven door graven van visserslui van Skärhamn.
Bohusläns Scherenkust (archipel) Tjörn is een uitgelezen plek om de archipel van Bohuslän te verkennen. Een serie te charteren boten – soms met reguliere diensten – heeft Skärhamn als thuishaven. Tevens kun je op een paar plekken op Tjörn kajaks huren om de scherenkust van nog dichterbij te verkennen. Boottochten Gunnars Båtturer (9+46304672680 of 9+46706775855, www.gunnars batturer.com) is een van de grotere spelers. Boten kun je huren, maar de onderneming heeft ook een reguliere boottaxi (båttaxi) op enkele lijnen in opdracht van openbaar vervoerder Västtrafiken. Vaardetails, het huren van een kajak, een vischarter of een luxe boot? Download Wereldwijzers supplement op www.wereldwijzerzweden.net/zuidwesten/.
Informatie
Praktische Informatie Tjörn
| Toeristeninformatie Tjörn, Södra Hamnen, 9+46304601016; Regionale informatie: http://sodrabohuslan.vast Â�sverige.com Geldautomaat | Op Charlie Docksvägen in Rönnäng, op Hamngätan in Skärhamn (2x) en Centrum Huset in Myggenäs Overnachten (11x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
i
Transport | Zie algemene praktische informatie van dit hoofdstuk op pagina 249. Västtrafik (www.vasttrafik.se) verzorgt het openbaar vervoer. Fietsen huur je in Björnholmens Marina (9+46304663900, www.bjorhol mensmarina.se) of bij de jachthaven van Skärhamns (9+46304601185).
Recreatie & sport of natuurwandelingen op Tjörn | Download het supplement op www.wereld wijzerzweden.net/zuidwesten/
Marstrand Metershoge muren, gedomineerd door een flinke toren die neerkijkt op zee. Door hoge snelheid golven veroorzakende, slanke zeilboten haasten zich naar de haven achter het fort.
262
bezienswaardigheden
Marstrand (1400 inw.) is bij watersportliefhebbers in Europa een bekende locatie, vanwege zijn jaarlijkse regatta. De enkele overnachtingsplekken, restaurants en cafés zijn dan tot de nok toe gevuld met racers en toeschouwers. Het water heeft logischerwijze altijd een centrale rol gespeeld sinds Marstrand in de 13e eeuw door de Noorse koning Håkon IV werd gesticht. Het dorp was vrijwel direct een belangrijke handels- en havenplaats, met de visserij als een derde inkomstenbron. Natuurlijk kun je ook zonder eigen schip genieten van de wateren en scherenkust rond Marstrand. Marstrands Sjötransporter (www.mars trandsjotransporter.se) verzorgt een rondvaart van circa een uur en doet
Carlstens Fästning in Marstrand
d e noordwestkust (zuid-zw e d e n )
263
onder meer Ärholmen aan met zijn oude gasfabriek. Je kunt bij het bedrijf een tocht op maat afspreken, bijvoorbeeld om te zwemmen op de exact door jou gewenste plek, een zeehondenkolonie te bezoeken of te vissen. Er is eten aan boord; verse garnalen, krabben, kreeften en mosselen zijn de specialiteit. Het bedrijf organiseert tevens RIB-tochten (Rigid Inflatable Boats of rubberboten). Swede Charter (S. Strandgatan 15, 9+4630361689, www.swedecharter. com) verhuurt Crescent 465-zeilboten, waterski’s en wakeboards. Tweeën Wie buiten de regatta Marstrand bezoekt, moet ook rekening houden met een behoorlijk aantal toeristen. Zo dicht bij Göteborg gelegen is het in tweeën gespleten dorp goed voor een ideale dagtrip. Auto’s parkeer je bij voorkeur op de oostoever in de wijk Arvidsvik, maar niets is minder leuk dan met de blauwe veerpont naar de overkant te gaan – naar het idyllischer deel van Marstrand met Carlstens Fästning, dat sinds 1882 geen dienst meer doet als militair bolwerk. Iets ten noorden van de fortruïne is op een heuvel het mooiste uitzichtpunt over het dorp, maar ook over de rotskust naar het Skagerrak.
Carlstens Fästning Er valt niet te ontkomen aan Carlstens Fästning (www.carlsten.se) op het westelijk deel van Marstrand. Bereik je het stadje vanuit het oosten over de weg of per boot vanuit het noorden, zuiden of westen dan spreekt de locatie als snel tot de verbeelding. De burcht is vandaag de dag nog vaak ‘gastheer’ voor groepen tot 1500 mensen. Naast de vestingsspelen met marcherende Karolinersoldaten en knallende kanonnen, zijn er georganiseerde bezichtingsrondes, spooktochten en themafeesten. Bij het fort staat tevens een hotel uit 1840, waar je nu nog met maximaal 130 andere gasten in twee- of vierpersoonskamers kunt logeren in een historische ambiance. Lees meer over Carlstens Fästning op www. wereldwijzerzweden.net/zuidwesten/
Informatie
Praktische Informatie Marstrand
| Toeristeninformatie in Marstrand (alleen open in het zomerseizoen), Hamngatan 33, 9+4630360087, www.marstrand. se; Södra Bohuslän Turist, Kulturhuset Fregatten, Fregatten 2, Stenungsund, 9+4630381550, http://sodrabo huslan.vastsverige.com
i
Geldautomaat | Op Hamngatan (havenstraat in op het westelijk deel)
Overnachten (9x) | Wereldwijzer Zweden selecteerde de meest interessante overnachtingslocaties en zette ze gratis voor je klaar op: www.wereld wijzerzweden.net/overnachten/
264
bezienswaardigheden
Läppstiftet / Lipstick met GötheborgsUtkiken (Foto: Ferran Traite Soler)
265
Göteborg Nippend aan koffie in een kartonnen bekertje genieten Göteborgbos op de trappen van Södra Hamn Kanalen van de zon, terwijl een blauwwitte tram over de brug reizigers van A naar B brengt. Op loopafstand worden joelende mensen de lucht in geschoten. Göteborg (520.000 inw.) bruist in het compacte centrum, omsloten door een bijna Amsterdams ogend kanaal, in de groene zone om het centrum en langs boomrijke alleeën, in de cafés, restaurants en theaters, rond de universiteit en in Liseberg, het grootste pretpark van Scandinavië. Ben je het ‘bruisen’ zat, hop met de waterbus door de haven naar het westen of – nog beter – laat je naar een van de tientallen grotere eilandjes in de archipel brengen, waar je zonnend op een gladde stenen kust het lezen van een boek of het voeren van een goed gesprek afwisselt met een duik in het koele Kattegatt. Göteborg (Gotenburg) is Zwedens tweede stad met de drukste haven van Scandinavië, maar desondanks heeft het zijn bescheidenheid behouden. De stad is erg goed bereikbaar, zelfs met eigen vervoer. Vanaf snelweg E6 sta je in 5 tot 10 minuten in een parkeergarage of op een parkeerplaats middenin het centrum.
Praktische Informatie Göteborg
Aanvlieghavens Göteborg-Landvetter vanaf Schiphol met KLM; vanaf Brussel met Brussels Airlines Göteborg-Save (City) vanaf FrankfurtHahn met Ryanair
Transport Afstanden, reistijd en route-informa-
i
tie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/ Flygbussarna (www.flygbussarna.se) vervoert reiziger per bus van/naar de vliegvelden Save en Landvetter.
ontwikkeling ‘Hollandse periode’ Het leuke van Göteborg is dat zeker Nederlanders zich er gemakkelijk thuis kunnen voelen. De binnenstad is namelijk gemodelleerd naar Amsterdam; met grachten rond het centrum voor transport en verdediging. Sterker nog, Hollandse steden- en waterbouwkundigen legden de stad van 1619 tot 1621 aan, daarbij geholpen door niet alleen Hollandse, maar
Clarion Collection Hotel Odin
★
Stampgatan
Slussgatan
★
★ Hotel Royal
n
n
gata
S
ning
Drott
★
L. to
rget
n gata
Pa
Best Western Hotel Göteborg
hu
sg
ata
n
Skeppsbroplatsen
★
Sk
ep
N ▲
n gata
ning
ck
Haven
9
n
pebro
Käm
Elite Plaza Hotel
en
ta
Drott
a le n
amn
kan
S. H
ogata
Tyskabron
-
n
6
gsga
★
mn a Ha
n
gata
Kun
Hotel Vanilj
S
n
ngata
Ham
Kyrk
Stor
atan Postg
8
ed
Maritiman
5
sgata
tal
4
man
ls-
Köp
nmå Span tan ga
en
N. Kvarnbergsgatan
gatan
ed
al öt
G
Sankt Eriks
n
gata
F
Östra
amn
atan
gatan
3
2
Torg
gata reds
Fontänbron
N. H
s-
Östr
n
atan
rg
atan
mng a Ha
■
ingg
G Postg
rget
tadsto
Bioscoop
n Drott
atan
lto
na
tan ötga
Gö
6
Radisson SAS Scandinavia Hotel
S
Nords
●
h
mng
Ka
en ed tal n Gö lede ta Gö Operan
Palmhuset
a S. H
n
ata
sg
lag
ta
0
h
First Hotel G Hotel Opera ★ sson Hotel Eric n s il a t N ga Scandic ★ Robinson★ S Europa 1
ı
rgs
wko ra nK n rte gata
Be
Ma
★
S
Lilla Bommen
★
Drottning- torget
egrev Burg tan ga
Hotel Eggers
Lipstick/ Utkiken Hotel ★ Barken Viking
Parkgatan Nya Allen
★
ga
nd
tra ss
rg
e llb
Gu
m
L. Bo
Ω
Scandic Crown Hotel
J
men
Stadion Ullevigatan
★
Smålandsgatan
Stampgatan
1. Nordstan (winkelcentrum) 2. Börsen 3. Gustav Adolfs Torg 4. Rådhuset 5. Christinae Kyrka (Tyska Kyrka) 6. Göteborgs Stadsmuseum 7. Domkyrkan 8. Kronhuset 9. Residenset J Treinstation S Tramhalte i (Toeristen)informatie @ Internet/webmail
Ullevigatan
bezienswaardigheden
266
St
.B
ad
hu
ps
sg at
an
br
on
G öteborg
en äg S. v
n ha nn eb er gs ga ta n
vä g
Parkgatan
Västergatan S
Folkets Hus
Haga nygatan
tan
kan
svägs
gatan
n
or
ge
t
Skolg
atan
h tan
n
ngata
st
Skansen Kronan atan
österg atan Haga
tan
tan
nsgata
Mella
Land
sga
n
a Ska
Pilga
aS
jargata
Västr
an
n
h
h
ga
Haga östergatan
S. Allegatan
Sk
Kapon
Nya alle S. Allega
N. Allega
tan
o Br
n
rgata
Östr
n
N. Allegatan
Pus terv iksp lats en
Arsenalsgatan
ga
gata
Husa
Frigå ngsg
en äg S. v
Ω tan
atan gsg enin
För
en- gatan
tan
rhäll
tsga
Feskekörka
Västergatan
Haga Kyrka S
Sprängkulls-
kanalen
Ötte
sgatan
lbrek
atan
g Vasa
Viktoriagatan
tan
r Vikto
atan
-
atan
nds
n
h
S
avs ust lG Kar gatan
iaga
ansg Bellm
enlu
bro
Storg
h
Ros
ps
tan
tsen
vsGusta n gata
n
tan
Enge
gata
llen
usga
n ta
n
Park
aA
Ny
n adh
ata
n
atan
sgata St. B
ep
ag
ta
ldtsg
Hvirfe
Kung
Comfort Hotel
★ City Center
a tsg ek
s Va
n
ga
tan
atan
gsga
Vallg
Kun
n ogata
Kyrk
ldtspla
n
S
iaga
n
gata
ergs
ahlb
gata
Karl
s-
erg hlb Da n ik gata Er
E
r Vikto
Hvitfe
he
D Erik
ergs
ahlb rik D
sg ber
Asc
S
en
S
n
ata
plats
Viktoriabron
n S gata amn H a Vastr
Mo
ta
rk
ga
Pa
★
Vasa Kyrkalinsgatan
h
Vasa
h
Hotel Flora
Sk
or St
an
atan
Bioscoop
lbr
an
Vallg
h
■ Bioscoop
7■
★
h
rget
gsto
Kun
Kor
Hotel Poseidon
Kungsparken
Saluhallen
n sgata
at
h
s ng Ku Avalon Hotel
ge
n
n
le
ts
r po
sg
al
Ch
h
h
n ata
r me
Stora Teatern
h
Röhsska Museet
n
ea
n
se
t pla
s
er
g ter
T
En
ta
Al
K
n
ta ga
Ch
ata
gs
Konsthall
Konserthuset
alm
S
n ye
G
Arkivgatan
T
n
ve
tsa
r po
un
★
g sa Va
ga
a
h
y
sp n ng nye Ku ave
an at tsg ek
rk
Ny
Botaniska Trädgården
Konstmuseet
Stadsn @ se bibliotek lat ap ts ot or
Scandic n Rubinen nye ★ tsave n or ta sp ga er ng at u e K
Ω
Pa
★
S
e
Sportterrein
Sportterrein
Hotel Allén
Stadsteatern
Ekman
at
lbr ge En
St
naar Hotel Aveny Liseberg
★ ★ Steens Pensionat
an
eg
ur
St
en
S
W
Ris ås
n
ata
S
n
ata
sg
an
m ad
S.
e
ur
St
➤
då
He
Jo
sg
n te
n
ata
sg
an at tsg ek lbr ge En
hu
Bo
an
t ga
267
atan
Sveag
0
300 m
an
Linnégat
göteborg, centrum
268
bezienswaardigheden
ook Schotse, Engelse, Duitse en natuurlijk Zweedse arbeiders. Velen van hen bleven er wonen in de wijk Haga, maar hun woningen zouden in de eeuwen erna grotendeels verdwijnen. Tijdens de ‘Hollandse periode’ zijn er zelfs korte tijd plannen om het Nederlands de officiële taal te maken. De Hollanders nemen zitting in het stadsbestuur en stadswetten zijn in de 17e eeuw vaak gebaseerd op de Hollandse. In 1652 overleed de laatste Hollandse stadsbestuurder. Verdedigingswerken De Hollanders kwamen op uitnodiging van de Zweedse koning Gustav II Adolf, die een tegen de Denen versterkte ijsvrije haven en handelscentrum aan de westkust wilde. Inwoners uit de dan al aanwezige nederzettingen Nya Lödöse en Ålvsborg moesten op koninklijk bevel verhuizen naar de nieuwe stad, maar ze ontbeerden de kennis om op de sompige gronden te kunnen bouwen. De Hollanders hielpen Gustav II Adolf ook met het aanleggen van de verdedigingswerken. De oude vesting Ålvsborg werd verlaten en in plaats daarvan verrezen er drie nieuwe forten: Elfsborgs Fästning op een eiland in de riviermonding; Skansen Kronan en Skansen Westgötha Lejon dichterbij de stad. Göteborg werd genoemd naar de Götar (de inwoners van Zuid-Zweden) en is in de 17e eeuw een van Europa’s meest beveiligde steden.
Zweedse ‘hoofdstad’ Niet zonder reden, want pas vanaf 1658 kreeg de stad wat meer lucht. Tot dan toe stonden Deense troepen bijna aan de zuidpoorten en Noorse eenheden bedreigden de stad vanuit het noorden. Bij de vrede van Roskilde raakten de Noren Bohuslän kwijt en verloren de Denen Halland (de huidige kustprovincie ten zuiden van Göteborg). Vermoedelijk hebben de Zweedse koningen het nooit aangedurfd van Göteborg de Zweedse hoofdstad te maken vanwege de nabijheid van de oude vijanden Denemarken en Noorwegen. Britse transitiehaven Door de nieuwe veiligheidssituatie kon Göteborg groeien tot het belangrijkste economische, strategische en culturele centrum van Zweden in de 17e eeuw. De Ostindiska Companiet (Oostindische Compagnie), die in 1731 werd opgericht voor handel en het aanvoeren van grondstoffen uit Azië, verrijkte Göteborg nog verder. Als Napoleon heerst over een groot deel Europa fungeert Göteborg als transitohaven voor de Britse handel met het vasteland. Dit stimuleert de bedrijvigheid. Britse zakenlui gaan in de stad wonen en werken. Massamigratie Vanaf 1840 domineren drie scheepswerven de industrie in de stad. Het is niet verwonderlijk dat Göteborg vanwege zijn ligging in de 19e en 20e eeuw een belangrijke vertrekpunt is voor Zweedse massa-emigratie naar de Verenigde Staten (zie pag. 33) en tot grote verontrusting bij de
G öteborg
Zweedse regering leidt. In de USA zijn de Zweden een van de klassieke pioniers en nog altijd is er een stadje Gothenburg in de Amerikaanse staat Nebraska. Port of Göteborg Vanaf de Tweede Wereldoorlog blijft Göteborg verder groeien. Met de helft van de gehele Zweedse industriële capaciteit binnen 300 km afstand blijft de haven een belangrijke inkomstenbron. Port of Göteborg zorgde in 2006 voor afhandeling van 644.000 vrachtvoertuigen, 328.000 personenwagens, 820.000 containers (65 procent van alle containers die Zweden in/uitgaan) en bijna 21 miljoen ton olie. Een kwart van de totale Zweedse handel met het buitenland verloopt via de haven van Göteborg. Andere vooraanstaande bedrijven in Göteborg zijn Volvo, een deel van SAAB Aerospace, SKF, het gerenommeerde cameramerk Hasselblad, AstraZeneca, Ericsson, Esab, Nobel Biocare en Mölnlycke Health Care. Studenten Ondanks het belang van de industrie is Göteborg voor bezoekers een aantrekkelijke stad gebleven. De ruim 62.500 studenten van Chalmers Tekniska Högskola (CTH; 11.000 studenten) en Göteborgs Universitet (met 52.500 studenten Scandinaviës grootste) houden de stad jong en levendig, zonder dat je je als oudere bezoeker misplaatst voelt.
Södra Hamn Kanalen splijt de noordelijke en centrale binnenstad. Zicht op de Tyskabron (Duitse brug) met uiterst links Göteborgs Stadsmuseum en Christinae Kyrka (kerk)
269
270
bezienswaardigheden
Ontdekken Göteborg is het best te voet te ontdekken (zie ook toertocht 7). Parkeergarages en het treinstation liggen aan de rand van het stadshart, waarvan de kern tussen de Södra Hamn (kanaal) en de oude verdedigingsgracht ongeveer 800 m (west-oost) bij 400 m (noord-zuid) groot is. Je vindt er veel cafés, restaurants, bezienswaardigheden en winkels. Wandel via de kleine bruggen de Södra Hamn over en je komt in het rustiger noordelijk deel, met enkele bezienswaardigheden en nabij het station het grote Nordstan-winkelcentrum. Zuidoever Op de zuidoever van de verdedigingsgracht is een groene gordel van stadsparken met daaromheen een ring van woonwijken (circa 3 km westoost, 500 m noord-zuid) met eveneens veel theaters, restaurants en hotels. Scandinaviës grootste pretpark Liseberg ligt hier ten zuidoosten van en kun je het best met de tram bereiken, al kom je er ook door vanuit het centrum in circa 1500 meter er naartoe te lopen over Södra Vägen. Trek vanuit Liseberg een denkbeeldige lijn naar het noorden en westen en je komt langs die twee routes wederom een relatief groene gordel tegen, met in het westen Skansparken en in het noorden Burgårdsparken dat tegen het stadion eindigt. Noordoever en uitzichtpunten De noordoever is vanwege zijn uitgestrekte industrieterreinen en minder aantrekkelijke woonwijken niet uitnodigend om te bezoeken, maar vanaf Randberget (beklim de rotsen) heb je wel een mooi uitzicht over de binnenstad en de havenkade. In de verte in het westen kun je zelfs de havenkranen van de grotere havens, de Älvsborgsbron (brug) en het begin van het Kattegatt (officieel heet het daar Hake fjord) zien. Göteborg heeft drie andere belangrijke uitzichtpunten, waarbij de Lisebergtornet (Rotterdammers zullen ongetwijfeld een Euromast-gevoel krijgen) van 85 m (cabinehoogte; totale hoogte 110 m) de bekendste is. Durfals kunnen in Lisebergs Höjdskräcken in de open lucht naar 60 m hoogte worden gebracht om vervolgens als een projectiel richting aarde te worden teruggeschoten. Kan je hart Höjdskräcken of een van de achtbanen voor een ‘hapsnapuitzicht’ niet aan, dan is er ook nog ‘de Lipstick’. Het panoramaplatform (86 m) in de rood-wit gestreepte toren bij het operagebouw op de zuidoever van de Göta älv (rivier) ten noordwesten van het centrum heet officieel GöteborgsUtkiken. Stena Line & vliegvelden De Stena Line-ferry uit Kiel (Duitsland) meert op ongeveer 1,5 km ten westen van het stadshart aan, waarvandaan het te voet minder aantrekkelijk is om op zoek te gaan naar een hotel. De Stena Line-veerboot uit Denemarken vind je 500 m dichter bij het centrum.
G öteborg
Uitzicht vanaf Randberget op de binnenstad
Flygbussarna (buspendels van/naar het vliegveld) brengt je vanaf Göteborg-Landvetter (25 km) en Göteborg-Save (8 km) naar de stad. Bus- of boottoer De eenvoudigste manier voor het ontdekken van de stad is een toer in een open bus. Toermaatschappij Borjessons (www.borjessons.com) vertrekt in september tot mei op donderdagen en in juni, juli en augustus iedere dag vanaf Stora Teatern net ten zuiden van de binnenstad. De bustocht duurt ongeveer een uur en je ziet de belangrijkste bezienswaardigheden. Dan kun je altijd nog achteraf er naartoe lopen voor een nadere blik. Bekijk je de stad liever vanaf het water, dan loodst de Paddanbåt van Borjessons je vanaf de Kungsportsbron (brug bij Stora Teater) in circa 50 minuten door de vestinggracht en haven. De boten varen doorgaans tussen april en oktober, maar als er geen ijs ligt, blijven ze tot kerst in de vaart. Rondvlucht Een rondvlucht tot vlak bij Göteborg is de meest ultieme manier om snel de stad te ontdekken. Omdat vliegveld Göteborg-Save dicht tegen de toegestane 58.000 vluchten per jaar aanloopt, zijn er wat beperkingen, maar voor circa 100 euro heb je een mooi avontuur met Göteborgs Aeroklubben (www.aeroklubben.se). Göteborgspasset (GöteborgPas) Voor een paar tientjes (zie www.goteborg.com) kun je een speciale Göteborgspasset kopen voor 24, 48, 72, 96 of 168 uur. Met die pas kun je daar-
271
bezienswaardigheden
272
Toertocht 7: Stadswandeling Göteborg (te voet) Wereldwijzer Zweden zette in totaal 11 toertochten uit, zowel stadswandelingen als tochten die je te voet, met de fiets of met de auto/motor kunt maken. Om op het gewicht van deze Wereldwijzer te sparen, zijn de zeer gedetailleerde toertochten apart gebundeld en via het internet te downloaden: www.wereldwijzerzweden.net/toertochten/. Toertocht 7 is de stadswandeling door Göteborg en bestaat uit vier losse delen die je apart of in een keer kunt lopen. Ze sluiten perfect op elkaar aan. De afzonderlijke delen zijn respectievelijk 3,1 km (0:45 tot 1:00 uur), 2,1 km (0:30 tot 0:45 uur), 2,2 km (0:30 tot 0:45 uur) en 3,3 km (0:45 tot 1:00 uur). De route in één keer is dus 10,7 km (circa 2:30 tot 3:00 uur).
na zonder extra kosten reizen met het openbaar vervoer, op veel plaatsen in de stad parkeren of de stad zien per sightseeingbus of -boot. Je krijgt bovendien korting in sommige winkels, cafés en restaurants en gratis toegang tot veel bezienswaardigheden.
Centrum Noordelijke binnenstad Centralstationen Centralstationen is Zwedens oudste treinstation waar je overdekt uit en in kunt stappen. Het dateert uit 1800.
Gustav Adolfs Torg Koning Gustav II Adolf blijft in brons waken over Göteborg vanaf wat voorheen Stora Torg heette. Op zijn bevel werd Göteborg aangelegd. Het witte gebouw op de hoek met Östra Hamngatan is Börsen of Börshuset en dateert uit 1849. Op de gevel prijken zes sculpturen die Göteborg symboliseren: nijverheid, geluk, handel, scheepvaart, rijkdom en industrie. Gustav Adolfs Torg met het OV: tramlijnen 1, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10 en 11 stoppen bij halte Brunnsparken.
Christinae Kyrka Christinae Kyrka aan Norra Hamngatan wordt ook wel ‘de Duitse kerk’ genoemd, wat de naam van de voetgangersbrug voor de kerk verklaart. De Duitse protestanten die met de bouw van Göteborg vanaf 1619 naar Zweden kwamen, stichtten in 1623 hun eigen kerk, eerst in een privéhuis langs de Västra Hamngatan. De funderingen voor de huidige kerk aan Norra Hamngatan werden in 1634 gelegd en in 1648 – op de dag van St. Martin – was de eerste dienst. De kerk is genoemd naar de Zweedse koningin Christina, die de bouw financieel ondersteunde. Samen met veel andere panden in de noordelijke binnenstad brandde de kerk in 1669 tot de grond toe af. Het schip is in 1672 hersteld, maar in 1746 lag het opnieuw in de as door een stadsbrand. Het duurde twee jaar voordat er opnieuw diensten werden gehouden.
G öteborg
Relaxen in Kungsparken
De oudste kerk van Göteborgs binnenstad is in 2000 uitvoerig gerenoveerd. Het klokkenspel uit 1961 bestaat uit 42 delen. Vier keer per dag (8, 12, 18 en 20 uur) kun je het horen.
Göteborgs Stadsmuseum en Ostindiska Compagniet Je verdiepen in de historie van de stad Göteborg kun je het best in het forse Göteborgs Stadsmuseum (www.stadsmuseum.goteborg.se) aan Norra Hamngatan. Het museum bevindt zich in het Ostindiska Huset, en was het voormalige hoofdkantoor van de Ostindiska Companiet (OostIndische Compagnie). De in 1731 door de Zweedse zakenman Niclas Sahlgren en de Schot Colin Campbell opgerichte compagnie dreef handel met China. Het eerste schip bereikte in augustus 1733 het Verre Oosten. De compagnie bouwde Ostindiska Huset op grond opgekocht na een grote stadsbrand. Toen de handel Oostindiëvaarder Götheborg Op de noordoever van de Göta älv (rivier) ligt een replica van het OCschip Götheborg (www.soic.se). De kopie van het oorspronkelijke vaartuig uit 1745 keerde in juni 2007 terug van een historische reis van 20 maanden naar China en terug. Van de indrukwekkende trip zijn beelden, tekst en boeken te koop op Pir 4 (pier 4) in de wijk Eriksberg op de noordoever van de stad. Daar kun je natuurlijk ook het schip zelf bewonderen. Je bereikt het schip het gemakkelijkst door vanuit de haven Lilla Bommen bij de opera de rivierexpress Älvsnabben te nemen. De vijfde halte is Pir 4.
273
bezienswaardigheden
274
met China tussen 1807 en 1813 opdroogde, hield de Svenska Ostindiska Compagniet er mee op en het gebouw werd per opbod verkocht.
Residenset Alhoewel hij officieel op de zuidoever ligt, is Residenset het best te bekijken vanaf de noordelijke binnenstad. Södra Hamngatan 1 is Göteborgs oudste bewoonde huis. Koning Karl X Gustav overleed hier in 1660.
Kronhuset Het oudste gebouw van Göteborg misstaat niet in menig Nederlandse stad. Het Kronhuset (www.kronhusbodarna.nu) werd namelijk als magazijn voor de artillerie tussen 1642 en 1654 in Hollandse stijl opgetrokken. Later kreeg het aan de westzijde uitbreiding met een oorspronkelijk houten materieel- en wagenhuis, dat in 1750 afbrandde. Het nieuwe westelijk deel dateert uit 1861. De oostelijke bijbouw komt uit 1759 en deed aanvankelijk dienst als pistoolsmederij, zadel- en geweermakerij. Nu doet het Kronhuset dienst als concertzaal. Het professionele blaasorkest GöteborgsMusiken heeft er zijn thuis. Kom je met het OV, dan is het vanaf halte Brunnsparken (tramlijnen 1, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10 en 11) een stukje lopen.
Maritiman Göteborgs Maritiman Upplevelsecentrum, kortweg Maritiman (www. maritiman.se), is een grotendeels drijvend scheepvaartmuseum van formaat. Vrachtvaarder Fryken uit 1938 is het grootste (1024 ton) civiele schip, maar de pronkstukken van de collectie zijn ooit voor minder vredelievende omstandigheden ontworpen: torpedobootjager J19 Småland (3344 ton) en onderzeeboot Nordkaparen (837 ton). Lees meer over de schepen in Wereldwijzers supplement: www.wereldwijzerzweden.net/zuidwesten/
Göteborgs Operan Göteborgs Operan uit 1994 van architect Jan Izikowitz is prestigieus, maar oogt tegelijkertijd strak doch vriendelijk. De cijfers liegen er echter niet om: 160 meter lang, 85 meter breed en 32 meter hoog herbergt de opera 28.700 m2 vloer. De ventilatie is gebouwd om per uur 350.000 m3 lucht te verplaatsen. Het Stora Scenen (grote toneel) is 500 m2. Vier in hoogte verstelbare scènepodia kunnen 15 ton aan gewicht dragen. Tot 1000 lampen kunnen het podium verlichten en ze hebben 250 kleurenwisselaars en 900 dimmers. De zaal van het operagebouw heeft een klassieke hoftheatervorm met parket en balkons. Er kunnen 1301 toeschouwers in, die kunnen luisteren naar tot 100 muzikanten in de orkestbak. Naast opera zijn er in het gebouw ook dans-, musical- en operettevoorstellingen. Je vindt Göteborgs Operan (9+4631131300, www.opera.se) aan de kade van de Göta älv in het noordelijk deel van de binnenstad bij het haventje Lilla Bommen. Tramlijnen 5 en 10 stoppen bij halte Lilla Bommen.
G öteborg
Göteborgs Operan (Foto: www.imagebank.sweden.se © Kjell Holmner/Göteborg & Co)
De Lipstick Läppstiftet of Lipstick (Lippenstift) is de bijnaam van de rood-wit gestreepte toren aan de oostzijde van Lilla Bommen. Van maandag tot vrijdag tussen 11:00 en 16:00 uur kun je met de lift naar 86 meter hoogte voor een panorama-uitzicht over de stad. In juni, juli en augustus is GötheborgsUtkiken ook in het weekend open. Tramlijnen 5 en 10 stoppen bij halte Lilla Bommen.
Centrale binnenstad Antikhallarna Axel en Hjalmar Kumlien tekenden in 1882 voor het ontwerp van het nieuwe onderkomen van de toenmalige Skandinaviska Kredit-Aktie Bolaget. In 1905 was het gebouw klaar. Skandinaviska Enskilda Banken huisde er kort van 1973 tot 1975 en sindsdien is de Antikhallarna (www.antikhal larna.se) op Västra Hamngatan 6 een van de grootste antiekwinkels van Zweden. In 2002 grootscheeps gerenoveerd. Antikhallarna met het OV: tramlijnen 1, 6, 9 en 11 stoppen bij station Domkyrkan.
Domkyrkan De Domkyrkan (domkerk) uit 1815 is gemaakt naar een ontwerp van architect C.W. Carlberg. Tussen 1978 en 1980 is hij aan de buitenkant flink gerenoveerd, de binnenkant is tussen 1983 en 1985 herzien, waarbij de oorspronkelijke, klassieke stijl van de kerk waar nodig is hersteld. Het orgel uit 1962 bestaat uit 46 pijpen. Het uurwerk is het oudste deel, uit 1751.
275
bezienswaardigheden
276
Zuidelijke binnenstad Feskekörka Sinds 1644 wordt in Göteborg in vis gehandeld, eerst op Lilla Torget, maar ook bij de Christinae Kyrka en op Gustav Adolfs Torg. In 1874 wordt in het westelijke binnenstadsdeel Rosenlund de Feskekörka gebouwd, naar ontwerp van Viktor von Gegerfeldt. Nu nog kun je er als visliefhebber je hart ophalen, want de vismarkt is nog altijd volop in bedrijf. Tramlijnen 3, 6, 9 en 11 stoppen bij halte Järntorget het dichtst bij.
Saluhallen Saluhallen is een overdekte markt op Kungstorget waar je ook lekker kunt lunchen. Scheepsbouwer Götaverken zette het gebouw in 1888 en 1889 neer, naar ontwerp van architect Hans Hedlund. Sinds 1848 wordt dan al op Kungstorget gehandeld in onder meer vlees, meel, kaas en boter. Tramlijnen 3, 4, 5, 7 en 10 stoppen bij halte Kungsportsplatsen.
Promenade naar de kunst Kungsportsavenyn De horeca en winkeliers noemen het zelf Zwedens bekendste straat: Kungsportsavenyn (www.avenyn.se), die vanuit het centrum naar Götaplasten leidt. De paradeavenue van Göteborg is samen met Götaplatsen een plek waar je niets merkt van Göteborgs bescheidenheid.
Götaplatsen Götaplatsen ligt vanuit het centrum gezien aan het eind van Kungsportsavenyn, die in de volksmond wel eens de Champs Elysées van Göteborg wordt genoemd. Götaplatsen is het culturele centrum van de stad, maar in de ring rond de binnenstad kom je nog veel meer culturele trekpleisters tegen. Götaplatsen dankt zijn bouw aan de viering van 300 jaar stad Göteborg uit 1923. Het Konstmuseet domineert, maar het standbeeld Poseidon van Carl Milles kun je niet missen. Behalve het Konstmuseet tref je de Konsthallen, Hasselblad Center (van het gerenommeerde cameramerk), het Konserthuset, het Stadsteatern en de Stadsbiblioteket aan Götaplatsen. Met het OV kom je op Götaplatsen door bus 40, 45, 49 of 58 te nemen.
Göteborgs Konstmuseum & Hasselblad Center Het huidige Göteborgs Konstmuseum (www.konstmuseum.goteborg. se) is evenals de Konsthall in 1923 gebouwd naar ontwerp van Sigfrid Ericson en Arvid Bjerke, de hoofdarchitecten van de 300-jarige viering, maar de stad kent het Kunstmuseum al sinds 1861. In 1925 was de basis van het huidige museum pas echt af, maar in de jaren zestig is er een nieuw stuk aangebouwd. De laatste grote wijziging is uit 1996, als een nieuwe entreehal, Hasselblad Center (www.hasselbladcenter.se), een boekhandel en een café worden bij- en ingebouwd. Het cameramerk Hasselblad komt uit Göteborg, dus een eigen stek is logisch. Het Hassselblad Center heeft ieder jaar ongeveer vijf verschillende tentoonstellingen.
G öteborg
Het hoofdgedeelte van het museum heeft een serie tentoonstellingen die teruggaan naar de 15e eeuw. Uiteraard zijn de Scandinavische kunstenaars goed vertegenwoordigd, maar je komt er ook Nederlandse en Franse kunst tegen. Er zijn werken van onder meer Rembrandt, Van Gogh, Monet en Picasso. De Fürstenbergska Gallerie is ontworpen in een stijl van de tijd van de schilderijen en heeft werken van Scandinavische schilders als Ernst Josephson, Carl Larsson, PS Krøyer en Anders Zorn. Het uit 1968 daterende deel van het museum bevat moderne kunst sinds 1945. De Stenasalen laat de nieuwste West-Zweedse kunst zien. Blik vanaf de trappen van Göteborgs Konstmuseum over Göteborgs Konsthall (www.konst Kungsportsavenyn. Op de voorgrond hallen.goteborg.se) is in 1923 het standbeeld Poseidon
Göteborgs Konsthall
neergezet naar ontwerp van de hoofdarchitecten van de 300-jarige viering Sigfrid Ericson en Arvid Bjerke. De kunsthal heeft groeps- en solotentoonstellingen van Zweedse en internationale moderne kunst. Het is van dinsdag tot donderdag geopend tussen 11:00 en 18:00 uur, op vrijdag en in het weekend van 11:00 tot 17:00 uur. Woensdagavond is het museum tot 20:00 uur open.
Konserthus Nils Einar Eriksson was de grondlegger van het Konserthus (concertgebouw, www.gso.se) dat in 1935 aan Götaplatsen de deuren opende. Het huisorkest heeft zich sinds 1905 ontwikkeld van klein, regionaal muziekverband tot een professioneel GöteborgsSymfonikerna van 109 muzikanten en is Zwedens nationale orkest onder de bezielende leiding (2007) van chef-dirigent Mario Vanzagos. Sinds 1991 wordt het gebouw stukje bij beetje gerenoveerd. De grote zaal (Stora Salen) kan 1247 toeschouwers herbergen; de Stenhammersalen (kleine concertruimte) is goed voor 390 zitplaatsen.
Stadsteatern Göteborgs Stadsteatern (www.stadsteatern.goteborg.se) is Zwedens oudste stedelijke podium. Twee in Duitsland opgeleide Zweden introduceerden het moderne theater in 1918 in Zweden. In 1934 betrok het theater zijn nieuwe pand aan de Götaplatsen.
277
bezienswaardigheden
278
Röhsska museet Zwedens grootste design- en handwerkmuseum Röhsska Museet (Vasagatan 37-39, www.designmuseum.se) vind je in de wijk Lorensberg. De vaste tentoonstelling belicht Chinees handwerk vanaf 2000 voor onze jaartelling. Er is een designshop en een café. Tramlijnen 3, 4, 5, 7 en 1 stoppen bij halte Valand.
Haga De Hollandse, Engelse, Schotse en Duitse arbeiders die van 1619 tot 1623 Göteborg aanlegden, woonden merendeels in Haga in provisorische behuizing. Pas in 1660 is er een officieel stadsplan voor Haga. Het militaire garnizoen in de vesting Skansen Kronan hield lange tijd de echte ontwikkeling van het stadsdeel tegen. Pas vanaf 1800 kwam Haga tot leven toen het belang van de militaire vestingswerken afnam. Als zich vanaf 1840 nieuwe industrieën in Göteborgs vestigen, vinden veel arbeiders in Haga een onderkomen en groeit de bevolking in 40 jaar Hagabadet – spa en rustmoment op historische grond (Foto: www.imagebank.sweden.se © Christer Brosché)
G öteborg
tijd van 3000 naar 10.000 mensen, van wie 85 procent ‘blauwe borden’. Veranderende sociale omstandigheden en daaraan verbonden eisen begin 20e eeuw en vervolgens verloedering van de oude wijk vanaf 1950 zorgden ervoor dat de bevolking van Haga afneemt naar een schamele 3000 begin jaren zeventig. De artillerie-eenheid van het leger verdween in 1980 uit Haga, waardoor voormalige militaire huisvesting vrijkwam. Mede dankzij een sanering van het stadsdeel woonden er eind 2005 bijna 5800 mensen in Haga. De wijk lijkt langzaam op weg om iets van zijn glorietijd van rond 1920 terug te winnen.
Hagakyrkan De Hagakyrkan (Haga-kerk) ligt op een verhoging en is 46 m lang en 16╯m breed. Het middenschip is 14,8 m, de toren 49 m hoog. Het huidige uurwerk is uit 1913, maar de beide klokken van 1150 respectievelijk 2367 kg zijn al in 1882 in Göteborg gemaakt. Architecten Sigfrid Ericcson en Erik Holmdal ontwierpen tussen 1956 en 1957 de nieuwe sacristie. In 1992 werd in de Hagakyrkan het in orgelland bekende Brombaughorgel in gebruik genomen. Tramlijnen 3, 6, 9 en 11 stoppen bij halte Hagakyrkan.
Skansen Kronan Tussen 1698 en 1806 is Skansen Kronan (www. skansenkronan.se) een van de drie militaire bolwerken die Göteborg moesten beschermen tegen Denen, Noren en andere vijanden. Met muren van vier tot vijf meter dik en 23 kanonnen zag het fort nooit oorlog. Later doet het complex dienst als gevangenis en vanaf 1904 is het een eeuw lang militair museum. Sinds 2004 is Skansen Kronan een feest-, congres- en evenementencentrum, maar je kunt in het park vrij rondwandelen. Tramlijnen 1, 2 en 6 stoppen bij halte Prinsgatan.
Oscar Fredriks Kyrka Een halve kilometer ten westen van Haga / Skansen Kronan en de doorgaande weg Linnégatan ligt – aan de rand van de wijk Olivedalen – misschien wel Göteborgs mooiste kerk. Helg Zettervall ontwierp Oscar Fredriks Kyrka in een neogotische stijl. Met Pasen 1893 werd de kerk in gebruik genomen. Kunstenaar Albert Eldh tekende voor de raamsierkunst en de muurschilderingen bij het koor. Van maandag tot vrijdag is de kerk open voor bezoekers. Neem tramlijn 6 en stap uit bij halte Prinsgatan.
279
bezienswaardigheden
280
Buiten het centrum Noord Keillers Park Met Keillers Park op Ramberget (op de noordoever van de Göta älv (rivier)) weet de directeur van de grote scheepswerf Götaverken zich voor lange tijd te vereeuwigen in Göteborg. Hij schenkt het namelijk in 1906 aan de stad. Het park is een mengeling van geplant en natuurlijk groen. De rotsen van Ramberget zelf zijn een mooi uitzichtpunt (86 m) op de zuidoever. In de verte in oostelijke richting kun je de grotere havens en de toegang naar zee zien. Tramlijnen 5, 6 en 10 stoppen bij halte Rambergsvallen. Je kunt vervolgens aan de klim beginnen. Met de auto kun je ook tot bijna bovenaan komen. Pas op met regen, dan zijn de rotsen glad.
Lek & Buslandet Een speelwalhalla voor kinderen bevindt zich iets ten oosten van Keillers Park. Klauterstellingen, glijbanen, racewagens, softbalkanonen, Lek & Buslandet (Het Speel en Kattenkwaadland, www.lekobus.se) heeft 100 activiteiten op 5000 m2. Het complex ligt vlak bij weg 155. Tramlijnen 5, 6 en 10 stoppen op halte Backaplan.
Volvo Museum Volg Volvo sinds het ontstaan van het bedrijf in 1927 in het Volvo Museum (www.volvo.com/museum), op de noordoever van de Göta älv. Je ziet hier niet alleen de eerste auto’s van het bedrijf, maar ook experimentele prototypes zoals de VESC, een voorloper van de 240-serie, de eerste elektrische auto, de concepttruck ECT en de conceptbus ECB. Behalve de personen- en vrachtauto’s zie je in het museum ook objecten van de overige divisies van de nog altijd Zweedse Volvo Group. Zo ontwikkelt Volvo Penta motoren voor de scheepvaart en uit het ‘archief’ van Volvo Aero komt de eerste straalmotor van de Zweedse luchtmacht. Liefhebbers van Scandinavische auto’s kunnen van de noordwestkust van Zweden houden, want dit is hét gebied van Volvo. Vrachtwagens, bussen, constructiematerieel, bootmotoren en natuurlijk niet te vergeten het glimmend brok staal dat iedere met een ruim budget voor een gemotoriseerde vierwieler tot zijn beschikking heeft, komen uit de fabrieken van Volvo. Dubbel meervoud, want de personenwagendivisie met meerdere locaties is sinds 1999 geen Zweeds bedrijf meer, omdat het management van het concern het kroonjuweel verkocht aan het Amerikaanse Ford. Fords Volvo Car Corporation heeft in Zweden in Uddevalla én Torslanda zijn productiefabrieken. Volvo startte in 1915 als een dochteronderneming van een kogellagerfabriek. Wil je meer weten: kijk op www. wereldwijzerzweden.net/volvo/
G öteborg
Tramlijnen 5 en 10 stoppen bij halte Eketrägatan. Met bus 32 naar Sörred moet je er uit bij Götaverken Arendal of Arendal Skans. Borden geven de looprichting naar het museum aan. Vanaf snelwegen E6, E20 en de wegen 40 en 45 moet je richting Hisingen rijden en dan over weg 155 naar Öckerö/Torslanda. Volg de borden Volvo Arendal en Volvo Museum.
Aeroseum Een van de meest imposante luchtmachtmusea ter wereld is het Aeroseum: een tot 1999 van de vorige eeuw supergeheime ondergrondse basis van het Flygvapnet (het Zweedse vliegwapen). Uitgehakt in massief steen vind je dit unieke museum op de zuidpunt van vliegveld Säve, dat vroeger een militair veld met F9 Göta Wing als eenheid was. De basis bestaat uit twee ondergrondse hangars en taxibanen. De eerste was al in 1942 klaar en is 8000 m2 groot. De tweede – Nya Berget – wordt aangelegd aan het begin van de koude oorlog in de jaren vijftig en uit angst voor een atoomaanval is de 22.000 m2 30 meter onder grond gestopt. De collectie van het museum bestaat uit ruim 30 verschillende typen vliegtuigen, waaronder een serie van zes ex-Nederlandse Koninklijke Luchtmacht Alouette III-helikopters geverfd in Zweedse kleuren. Er staat ook een Agusta-Bell AB 240B van de Nederlandse Marineluchtvaartdienst met naar verluidt mysterieuze kogelgaten. Voor 75 kronen per persoon krijg je een begeleide toer (alleen per groep te boeken) door het complex (neem een warme jas mee). Buslijn 35 vertrekt vanaf Hjalmar Brantingsplatsen in Göteborg; stap uit bij halte Granhäll en het is dan nog 5 minuten lopen (Säve Depå, Holmvägen, 9+4631558300, www.aeroseum.se).
West Klippan Kulturreservat Bijna 4,5 km ten westen van het centrum, aan de voet van de opvallende Älvsborgsbron (brug) aan weg 45 ligt Klippan Kulturreservat (www.geo cities.com/SoHo/Museum/9789/klippan0). Hier zijn de resten van Gamla Älvsborgs Fästning (fort) en de nederzetting die de voorbode vormde voor het latere Göteborg. Het is nu een openluchtmuseum met onder meer ook een oud scheepvaartmagazijn en kantoor (Corps de Logiet) van de Zweedse Ostindiska Kompaniet. De indrukwekkende suikerrafinaderij dateert uit 1839 en is nu deels het hotel Novotel. Er staat nog een hele serie andere gebouwen op het terrein, dat grofweg uit zeven subgebieden bestaat. Je kunt vanuit de oostoever van het haventje Lilla Bommen bij het operagebouw met de expresboot Älvsnabben naar Klippan varen. Tramlijnen 3 en 9 stoppen er ten zuiden van bij halte Vagnhallen Majorna.
Nya Älfsborgs Fästningen Met een boot van rederij Börjessons kun je vanuit Lilla Bommen (kleine haven bij het operagebouw) Nya Älfsborgs Fästning op het eiland Kyrkogårdsholmen in de Göta älv (rivier) bezoeken. Het is er gebouwd in
281
bezienswaardigheden
282
1650 en was een van de drie bolwerken van de stadsverdediging. Tramlijnen 5 en 10 stoppen bij halte Lilla Bommen.
Oost Kviberg Een militair complex is het officieel niet meer maar het kazernekasteel Kviberg en omliggende gebouwen spreken snel tot de verbeelding. Dit cultureel erfgoed diende van 1895 tot 1994 als basis voor Göteborgs garnizoen dat bestond uit een artillerie-eenheid, een luchtverdedigingseenheid, de radarschool en enkele gespecialiseerde eenheden. De gebouwen zijn nu huisvesting voor instellingen, studenten, bedrijven en een garnizoensmuseum (http://web.telia.com/~u32229458/). Ook is er een jeugdherberg. Je kunt vrij rondlopen over het voormalige kazerneterrein. Vanaf het Centralstationen ben je in circa 9 minuten met tramlijnen 7 en 11 bij halte Kviberg. Bus 21 en 58 stoppen bij halte Brovägen. Met de auto volg je de borden naar Gamlastaden en dan circa 700 meter naar Koredala. Volg na de rotonde de borden Kvibergs Museum, maar je kunt dan al het kazerneslot zien.
Zuid Universeum Hoe mensen, dieren en natuur zich verhouden tot techniek kunnen kinderen en hun ouders ontdekken in het Universeum (Södra Vägen 50, www.universeum.se). Volg de weg van het water van bergsneeuw en regenwoud tot open zee en wandel daarbij onder een met haaien gevuld aquarium. Zie op 10.000 m2 hoe vogels, vissen, kaaimannen, papegaaien en giftige slangen leven. Universeum ligt relatief dicht bij amusementspark Liseberg. Tramlijnen 4, 5, 6, 8, 13 en 14 stoppen op Korsvägen.
Världskulturmuseet De moderne kolos die nabij het Universeum niet te missen valt, is het Världskulturmuseet (Museum van de Wereldcultuur; Södra Vägen 54, www.varldskulturmuseet.se). Het biedt onderdak aan opvallende, soms uitdagende, eigenwijze en bovenal moderne kunstvormen met een vaak kritische toon over wereldproblemen. Världskultuurmuseet is zeer aardig Fair Trade is een typische tentoon voor wie de traditionele schilde- stelling van het Världskulturmuseet rijen en sculpturen zat is of eens (Foto: Daniel Grizelj)
G öteborg
iets anders wil. Het museum is op dinsdag, vrijdag, zaterdag en zondag geopend van 12:00 tot 17:00 uur. Op woensdag en donderdag zelfs tot 21:00 uur. Tramlijnen 4, 5, 6, 8, 13 en 14 stoppen op Korsvägen.
Liseberg Liseberg (www.liseberg.se) is het grootste pretpark van Scandinavië, met alles wat je daarvan mag verwachten, zoals achtbanen, een reuzenrad, een uitzichttoren, wildwaterboten, maar natuurlijk ook speciale attracties voor de kinderen. Maar er zijn ook optredende artiestengroepen, zoals dat ook bij de opening in 1923 ter gelegenheid van 300 jaar Göteborg het geval was. Ook dan is er een achtbaan, op dat moment ‘s werelds grootste. Wat eeuwen later het domein is voor vertier en verhoogde adrenalineniveaus is vóór de bouw van Göteborg in 1621 nog een van de twee voorlopers van Zwedens huidige tweede stad: Nya Lödöse. Na de bouw van de stad werd er een tabaksplantage ingericht en eigenaar Johan Anders liet er een huis op bouwen. Hij noemde de plantage Lisas Berg, een ode aan zijn vrouw Elisabeth Söderberg, die hij liefkozend Lisa noemde. Als zij in 1768 overlijdt, heet de plantage in de volksmond al lang Liseberg. Rond de volgende eeuwwisseling koopt Andreas Andersson, een hoge ambtenaar bij de Kamer van Koophandel, Liseberg en restaureert het landhuis. In 1801 wordt het met een groot bal geopend en eeuwen later is dit het Wärdshuset in pretpark Liseberg. Het moderne Liseberg heeft de Lisebergtornet als belangrijkste uitzichtpunt (85 m cabinehoogte; toren is 110 m hoog) en is het snelst te bereiken met tramlijnen 4, 5, 6, 8, 13, 14 naar halte Korsvägen.
Rond Göteborg Gunnebo Slott Een aardig kasteel met landgoed vind je ten zuidoosten van Göteborg. Gunnebo Slott heeft behalve het landhuis uiteraard strak aangelegde tuinen, een café, een kroeg en een boetiek.
Göteborgs Skärgård (archipel / scherenkust) Vanuit Lilla Bommen en Klippan in het westen van de stad varen er regelmatig boten de archipel in, waar je vervolgens kunt relaxen op een eiland en genieten van zon, zee en stenen kusten. Borjessons (www.borjessons. com) is een rederij die veel soorten boottochten (inclusief stadsrondvaarttochten) aanbiedt. De Bohusline (www.bohusline.gs2.com) biedt je met M/S Poseidon een cruise van 4 uur door Göteborgs scherenkust (Skärgård) aan, compleet met schelpdierenbuffet en muziek. De boot vertrekt tussen mei en september vanaf de Packhuskajen 11, aan het westelijke einde van het centrumkanaal Norra Hamn. De Skargardslinjen (www.skargardslinjen.se) is een derde aanbieder voor reizen naar de archipel en vertrekt uit Lilla Bommen.
283
bezienswaardigheden
284
Kunst, cultuur en evenementen Gehuisvest in een gebouw uit 1903 is Aftonstjärnans (www.aftonstjarnan. se) het theater voor populaire revues. Bus 99 stopt op halte Sannegårdshamnen. De plek voor cabaretvoorstellingen vind je op Kungsportsavenyn 36-38 bij Cabaret Lorensberg (www.lorensberg.com), niet te verwarren met het theater. Chapmanstorg ligt een stuk ten westen van de binnenstad langs weg E45 en herbergt Dockteater Sesam (www.teatersesam.se): een vrije poppentheatergroep waarvan de voorstellingen ook redelijk zijn te volgen zonder Zweedse kennis. Een straatblok ten westen van Södra Vägen vind je in Lorensbergsparken het Lorensbergs Teater (www.lorensbergsteatern.se). Dit is de plek voor nieuw, Zweeds theaterplezier met muziek. Meer kunst en cultuur in Göteborg in Wereldwijzers supplement: www. wereldwijzerzweden.net/zuidwesten/
Natuur(wandelingen) Göteborgbos (inwoners van Göteborg) wandelen graag in Slottskogen, een stadspark van ongeveer 1 bij 1,5 km op ongeveer 2,5 km ten westen van de binnenstad. Je ziet er flamingo’s en tropische vogels en voor de kinderen is er in de zomer een Barnens Zoo. Tramlijnen 1 en 6 stoppen bij halte Linnéplatsen.
Praktische Informatie Göteborg
i
Informatie en geld
Uitgaan
Göteborgs Turistbyrå, Kungsportsplatsen 2, 9+4631612500, www.gote borg.com Göteborgs Turistbyrå Nordstan, Nordstadstorget, 9+4631612500, www. goteborg.com Geldautomaten in binnenstad in onder meer Nordstans, Östra Hamngatan, Kungsgatan, Drottninggatan en langs Kungsportsavenyn
Neferti (jazz, beat, club, soul, funk en hiphop), Hvitfeldstplatsen 6, www. nefertiti.se Danskryssning (danscruise). Rederij Borjessons (www.borjessons.com) organiseert speciale danscruises naar het eiland Brännö Brygga in de archipel van Göteborg. De boten vertrekken vanaf Lilla Bommen en hebben een restaurant met bier en wijn en een dansvloer op het dak. Na circa 2,5 uur bij Brännö Brygga vaart de boot Deep Nightclub (met dakterras. Publiek merendeels tussen 30 en 35 jaar), Kungsportsavenyn 15, www.deep nightclub.com
Overnachten 11x budget, 13x midprijs en 13x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie via www.wereldwijzer zweden.net/overnachten/
G öteborg
Excet (nachtclub/dancing), Vasagatan 52, http://excet-gbg.se Restauarang Tradgår’n (de naam doet anders vermoeden, maar hier is een flinke discotheek voor 1700 man), Nya Allén 11, www.tradgarn.se RA (houseclub), Magasinsgatan 3, www.klubbra.nu Respekt night club (voor zowel hetero’s als gays een goede bestemming), Järntorget 7, www.respekt-gothen burg.com
Uitgaan gay-scene Café Habit (combinatie van gaycafé, gayboekhandel en terras), Stora Badhusgatan 6, www.rfsl.se/goteborg Castro bar på restaurang Haket (gaybar voor mannen en vrouwen. Met Zweedse schlager (niet te verwarren met de Duitse schlager) en een dansvloer, Första Långgatan 32, www.castro.se Gretas (populaire gaydiscotheek), Drottninggatan 35, www.gretas.nu Respekt Night Club (voor zowel hetero’s als gays een goede bestemming), Järntorget 7, www.respekt-gothen burg.com
Entertainment Casino Cosmopol (alle dagen geopend van 13:00 tot 04:00 uur), Packhusplatsen 7, www.casionocosmopol.se/ goteborg.asp Eriksberghallen (op de noordoever van de rivier; onderdeel Quality Hotel; met o.m. concerten zoals Elvis-show), www.hotel11.se Scandinavium (onder meer met paardenshows), Valhallagatan 1, www. gotevent.se
Shoppen Nordstans Shopping Center (www. nordstan.se), maar Fredsgatan (http://kompassen.se) is een goede tweede. Daarnaast Kungsportavenyn
Winkelen in Göteborg (www.gbgcity.se). Haga Nygatan en omgeving.
Recreatie en sport Zwemmen, sporten, golfen, fitnessen, kajakken in de archipel of een natuurwandeling? Download het supplement bij dit hoofdstuk van www.wereld wijzerzweden.net/zuidwesten/
Transport Zie algemene praktische informatie van dit hoofdstuk op pagina 265. Västtrafik (www.vasttrafik.se) verzorgt het openbaar vervoer. Fietsen huur je bij Cykelkungen (de ‘Fietsenkoning’) op Chalmersgatan 19 (9+4631184300, tram 3, 4, 5, 7 en 10 stoppen bij halte Valand). De archipel van Göteborg bezoek je met boten van Borjessons (www.borjessons.se), die onder meer vertrekken uit het haventje Lilla Bommen. Borjessons heeft de rivierexpres Älvsnabben die op vijf plekken op de noord- en zuidoever van de rivier bij Göteborg stopt.
285
286
bezienswaardigheden
De zuidwestkust Het domein van de vijand. Gelegen dicht bij bij het moederland wapperde lange tijd de rode vlag met wit kruis langs de zuidwestkust van Zweden. Pas in de tweede helft van de 17e eeuw kwam aan de Deense heerschappij een eind. De zuidwestkust van Zweden bestaat vooral uit de provincie Halland en het westelijk deel van Skåne, dat in een eigen hoofdstuk (zie pag. 297) aandacht krijgt. Behalve Göteborg zijn Halmstad en Varberg goede uitvalsbases. Vanuit Halland varen er veerboten naar Grenå in Denemarken. Helsingborg in Skåne is een potentieel aankomstpunt voor auto- en motorrijders en kan eveneens dienen als startpunt voor een dagtrip naar Halmstad en het zuiden van Halland. Direct invliegen gaat het gemakkelijkst op GöteborgLandvetter, maar Kopenhagen-Kastrup is een goed alternatief. Vanaf Kastrup rijdt er ongeveer iedere 20 minuten een trein naar Malmö over de Öresundbrug. Vanuit Malmö kun je verder met het openbaar vervoer of een huurauto.
Zandstranden van Tylösand bij Halmstad (Foto: Halmstad / Patrik Leonardsson)
De zuidwestkust
Praktische Informatie Zuidwestkust
Aanvlieghavens (directe vluchten) Göteborg-Landvetter vanaf Schiphol met KLM; vanaf Brussel met Brussels Airlines Göteborg-Save vanaf Frankfurt-Hahn met Ryanair Kopenhagen-Kastrup vanaf Schiphol met KLM, SAS, Sterling, Transavia; vanaf Brussel met Brussels Airlines, SAS, Sterling; vanaf Luxemburg met
287
i
SAS; vanaf Düsseldorf met Air Berlin, SAS (zie www.wereldwijzerzweden. net/kopenhagen)
Transport Voor afstanden, reistijd en routeinformatie zie: www.wereldwijzer zweden.net/routeinfo/. Een OV-reisplanner vind je op www.resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie: www. wereldwijzerzweden.net/ov/
Varberg Warm en gloeiend verlaten mensen het warme bad, vlakbij gevolgd door als herboren kijkende genieters van het koude bad. Een slok van de zwarte bron is bijna heilig. De warme baden en de koude baden hebben Varberg, de eerste belangrijke nederzetting ten zuiden van Göteborg, beroemd gemaakt. Al na 1800 ontwikkelde Varberg zich tot bijna nationale spa. Koning Oscar II kwam er zelfs voor naar de westkust, maar ook de schilder Carl Larsson was er vaak te vinden. Baden in modder of zeewier zou helende werkingen hebben op tal van ziekten en aandoeningen. Water uit Svartekällan (De Zwarte Bron) in het nabijgelegen Apelviken zou daar nog een schepje bovenop doen. Twee eeuwen later is het water overigens gewoon in plastic flessen te koop in menige supermarkt. In het nieuwe millennium bestaan de spa’s van Varberg nog altijd, met meerdere hotels en bedrijven die een relaxbehandeling aanbieden. Er is sinds 2003 zelfs een nieuwe hogeschool (Campus Varberg) die reclame maakt voor gezond leven. Het historische Kallbadhuset biedt een combinatie van sauna en naakt zwemmen in koud zeewater – mannen en vrouwen gescheiden. Varberg (26.000 inw.) is gelet op zijn ligging en omgeving erg in trek bij inwoners van de nabijgelegen steden Göteborg, Borås en Halmstad. Het kan er soms erg druk zijn. Er is een veerverbinding met Grenå op het Deense vasteland bij Århus en Aalborg, waardoor er veel goederenstromen door Varberg gaan – met de haven uiteraard als centraal punt. De gemeentelijke en provinciale overheden zijn echter nog altijd de belangrijkste werkgevers, met een pulp- en papierproducent en een betonfabriek als vierde en vijfde werkgever. De derde werkgever in aantal personeelsleden (1500 banen) is de belangrijkste energievoorziener van Zweden: Vattenfal (www.vattenfal.se) met
bezienswaardigheden
288
op 20 km van de stad binnen de gemeentegrenzen van Varberg het Kärnkraftverk Ringhals. Dit complex met vier nucleaire reactoren voorziet in 20 procent van de totale Zweedse stroomvoorziening. Iedere zomer kun je via de toeristeninformatie een paar dagen van tevoren een rondleiding boeken door de kernenergiecentrale van Varberg.
Centrum Het stratenplan van Varbergs centrum is ingedeeld in rechte vierkanten, wat navigeren erg gemakkelijk maakt. Het treinstation sluit het centrum aan de westzijde mooi af. Ten westen ervan liggen de industriële terreinen van de haven. Ten zuidwesten het niet te missen fort Varberg.
Ten noorden van het kerkplein Drottninggatan 10 is Hayska Huset, het oudste huis van Varberg. Varberg ontstond nadat de voorganger van Varberg, Platsarna, in 1666 afbrandde. De gemeenschap wilde de huizen wat verder van het fort neerzetten. De straten werden recht gemaakt, zodat de kanonniers van het fort erop vrij zicht hadden en eventueel zo op indringers konden schieten. Hayska Huset werd aan de randen van de stad gebouwd.
Ten zuiden van het kerkplein Lundquistska Huset, op het plein bij de kerk, is een van de eerste stenen huizen van begin 19e eeuw. De bevolking neemt het risico van houten woningen pas echt serieus nadat in 1863 bij een brand Varberg ten zuiden van het kerkplein in vlammen opgaat. Musikens Hus (het huis van muziek) werd in 1865 naar ontwerp van de eerste stadsarchitect Frans Heilbom als stadhuis neergezet. De gronden zijn duur en zo duurt het even voor de stad de brand te boven komt. De huidige Varbergs Sparbank staat op een plek waar tot bijna de 19e eeuw agrarisch land was. In 1898 verrees de Sparbanken naar Franse kasteelstijl in graniet, zandsteen en kleisteen. De stadsregenten waren zo jaloers op de Sparbanken, dat ze een nieuw stadhuis lieten bouwen. Ruim een eeuw later kun je hier overnachten, want het is nu Stadshotellet. Steen was duur en veel inwoners bouwden voort met hout, maar gebruikten een stenen fundament. Het blok gebouwen ten oosten van de spaarbank, grenzend aan Östra Långgatan en Prästgatan, is daar een goed voorbeeld van.
Ten westen van het spoor Brunnsparken, langs Västra Vallgatan, werd als spa neergezet voor mensen die niet per paard en wagen naar Apelviken wilden voor een spa, maar de echte warme baden vind je waar de Hamnvägen in de Strandgatan overgaat, ten westen van de binnenstad het spoor over. Het Varmbadhuset (kijk naar het noorden) dateert uit 1925 en hoewel het sinds 1990 officieel geen spa meer is, zijn de baden zelf gebleven en is er een fitnessruimte bijgekomen. Je loopt bijna vanzelf Socitetsparken in, hét sociale centrum dat ooit
De zuidwestkust
Kallbadhuset na een eeuw nog volop in bedrijf (Foto: Dave Elderfield)
Badhusparken heette. Om de bezoekende celebrity’s een dak boven hun hoofd te bieden, wordt in 1886 Socitetshuset gebouwd. De bouwers lieten zich inspireren door het Alhambra in Spanje. Socitetsparken heeft zijn functie behouden. In de zomer worden er regelmatig concerten gehouden, maar er zijn midgetgolfbanen, tennisbanen en tentoonstellingen in het gele Lottastugan. Wellicht het opvallendste gebouw van de stad is het Kallbadhuset (koude baden), ten westen van de haven gebouwd in zee nabij de haveningang ten noorden van het fort. Een frisse duik in zeewater kwam in trek rond 1820. Aanvankelijk gingen spabezoekers in een bootje het water op, maar vanaf 1850 werkte Varberg aan vastere structuren. Het fraaie Kallbadhuset (www.kallbadhuset.se) is in 1903 gebouwd met de Moorse bouwstijl en Turkse badcultuur in het achterhoofd en je kunt er ook thans nog relaxen in een sauna, afkoelen in het water en bijkomen met een Luikse wafel.
Varbergs Fästning Al vroeg dient de rots waar later Varbergs Fästning verrijst als veiligheidspunt. De rotspunt zelf wordt in de 13e eeuw de Wardberg genoemd, waarbij ward zoveel betekent als wachter. Vanaf de punt heeft het leger goed zicht en de Deense graaf Jacob Nielsen laat er een kasteel verrijzen, dat later door de Deense koning Cristian IV en de Hollandse architect Hans van Steenwinckel wordt uitgebreid. Lange tijd bleef Varbergs Fästning een van de modernste Europese verdedigingswerken, maar als in 1645 de vrede van Brömsebro wordt gete-
289
bezienswaardigheden
290
kend, verliest het fort zijn waarde en zijn nationaliteit. Halland en Varberg komen Zweden toe. Tot 1830 dient het fort nog als militair bastion, maar dan verhuizen de strijdkrachten naar het grotere, modernere en veiliger gelegen Karlsborgs Fästning (zie pag. 237). Fort Varberg doet daarna dienst als gevangenis, totdat er na 1900 een museum (www.lansmuseet.varberg.se) van wordt gemaakt.
Grimeton Grimeton ligt 10 km ten oosten van Varberg en heeft twee opzienbarende communicatie-attracties.
Radiostation Grimeton Geschrokken van de Eerste Wereldoorlog probeert Zweden verwoed te zoeken naar een manier om draadloos te kunnen communiceren met de Verenigde Staten met een zo minimaal mogelijke kans op vernietiging in tijden van oorlog. De Zweed Ernst Alexandersson ontwikkelde de langegolfradiocommunicatie en in 1925 opende Radiostation Grimeton (www. grimetonradio.se). Vijf jaar later neemt de efficiëntere kortegolfcommunicatie het over, maar Grimeton weet zich vooralsnog staande te houden naast de modernere techniek. De zes 126 meter hoge masten zijn sinds 2004 officieel UNESCO-werelderfgoed en een van de opzienbarendste constructies in het landschap van Halland. Gedurende de zomer is het terrein open voor bezoek. Het radiostation functioneert nog steeds; een groep enthousiastelingen houdt het operationeel. Volg weg 153 en ga vanaf de kerk in Gödestad richting Grimeton. Na ongeveer 2 km volg je het bord Radiostation.
Sprekende stenen van Bexell Alfred Bexell is in de tweede helft van de 19e eeuw een Zweeds parlementslid. Hij bewondert veel mensen. Om een ode aan hen te brengen en de Zweedse taal hopelijk voor altijd te bewaren laat hij ambachtslieden 550 namen van bekende en minder bekende personen in stenen op zijn landgoed kerven. Onder hen schrijvers, filosofen en artiesten, maar ook opperhoofden van indianengroepen. Hij laat er bovendien 150 citaten bij zetten. De ‘sprekende stenen van Bexell’ liggen over een groot gebied bij Grimeton en volgens kenners zijn niet alle stenen gevonden. Dat maken ze op uit oude banknota’s, waaruit zou blijken dat de ambachtslieden betaald zouden zijn voor meer namen en spreuken. Zie route-informatie op www.wereldwijzerzweden.net/routeinfo/
Recreatie en sport Erg leuk voor de kids is FunCity (www.funcityvarberg.se), met een avonturenbad, een indianendorp, een pretpark, een minicross, een dierenpark en een laserzone. FunCity ligt circa 10 km ten zuiden van Varberg, langs de kustweg naar Falkenberg bij Himle (volg de borden), en heeft
De zuidwestkust
291
een eigen camping. Voor meer recreatie en sport (paintball, avontuur en meer): download Wereldwijzers supplement: www.wereldwijzerzweden. net/zuidwesten/.
Natuur(wandelingen) Åkulla Bokskoger (het beukenbos van Åkulla) is een groengebied van 50 vierkante kilometer aan de oostkant van de gemeente Varberg. Het heeft zeker tien beschermde natuurreservaten, acht grotere meren en veel wandelpaden. In de winter zijn er skiroutes, desnoods met kunstsneeuw op een klein deel.
Praktische Informatie Varberg
Informatie | Turistbyrån, BrunnsÂ� Vallgatan 39, parken/Västra 9+4634086800,
[email protected], www.turist.varberg.se Geldautomaten | Op Östra Vallgatan, Drottninggatan, Torgatan, Bäckgatan (2x) en in het ziekenhuis. Overnachten (19x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/ Eten en drinken / Uitgaan | Het centrum heeft tal van gelegenheden. Transport | Zie algemene praktische informatie van dit hoofdstuk op
i
pagina 287. Hallandstrafiken (www. hallandstrafiken.se) verzorgt het openbaar vervoer. Fietsen huur je bij: B F Cykelsport, Östra Långgatan 47 (9+46340611255), bij Cykelhuset – Fåglum, Birger Svenssons väg 14 (9+46340611060), bij Erlan Cykel & Sport, Västra Vallgatan 41 (9+4634014455) of bij Cykelverkstaden No 1, Snidaregatan 6A (9+4634014353). Skyways vliegt dagelijks direct op het zuidelijker gelegen Halmstad (www.skyways.se), maar je kunt evengoed direct op Göteborg-Save of Landvetter vliegen.
Falkenberg Falkenberg (18.970 inw.) is een van de vele nederzettingen langs de westkust die zich in het strijdtoneel van de Zweden en de Denen bevonden, maar de historie gaat terug tot naar het begin van onze jaartelling. De oudste opgraving, de gele oude man (Guldgubban), dateert uit ergens tussen het jaar 550 en 800. Dan is de omgeving van het huidige Falkenberg een vooraanstaand politiek en handelscentrum in Noord-Europa. De gemeente leeft op als soldaten tussen 1756 en 1761 de stenen Tullbron bouwen, een brug waarvoor moet worden betaald om hem over te steken. Sinds 1984 is de vaste oeververbinding over de Ätran officieel beschermd monument. Ten noorden van Brogatan, de route die naar de historische Tullbron loopt, is een korte voetgangersstraat, Storgatan. Ten zuiden ervan vind
bezienswaardigheden
292
je bij de S:t Laurentii Kyrka – een van de belangrijkste historische gebouwen, Falkenbergs Gamla Stan: een straat met oude houten huizen. Een ervan is Falkenbergs Hembygdsmuseum en daar wordt in de zomer het oude leven nagespeeld. Op de oostoever ten noorden van de oude brug Tullbron is een van Zwedens beste plekken voor het vissen naar zalm. De oever wordt de Doktorspromenaden genoemd. Arts Gustaf Adam Ehrengranath (in functie van 1856 tot 1877) wilde mensen de mogelijkheid van een stevige wandeling bieden en liet van eigen geld in 1861 het 2 km lange wandelpad aanleggen. Meer info: Download Wereldwijzers supplement: www.wereldwijzer zweden.net/zuidwesten/
Praktische Informatie Falkenberg
Informatie | Falkenbergs Turistbyrå, Holgersgatan 11, 9+46346886100,
[email protected], www.visitfal kenberg.se Geldautomaten | In de binnenstad op Nygatan (4x) en Torget (1x). Overnachten (15x) | Download
i
gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/ Uitgaan | Grand Hotel, Hotellgatan 1;l Harry´s Restaurang & Pub, Rådhustorget; Restaurang Gustaf Bratt, Brogatan 1
Halmstad Halmstad (55.600 inw.) vierde in 2007 zijn 700-jarig bestaan. De Deense koning Valdemar Sejrs relaxte er al in 1231, in 1264 is het een redelijke gemeente en in 1307 krijgt Halmstad stadsrechten. Halmstad ligt dan nog wat hoger langs de rivier Nissan, bij het latere Övraby, waar in de 21ste eeuw een kerkruïne herinnert aan vergane glorie. De stad verhuisde in 1320 naar zijn definitieve locatie. De Deense Christian IV bouwde tegen het einde van de 16e eeuw een vesting in Halmstad, dat stand moet bieden tegen de Zweden, maar hij ontmoette de Zweedse koning Gustav II Adolf op het slot in 1619 in vredelievende omstandigheden. In hetzelfde jaar brandde bijna de hele stad af, op het kasteel, een kerk en een paar stenen huizen na. Het blijft nog wel rommelen tussen Denemarken en Zweden tot in 1645 een voorlopige vrede wordt getekend in Brömsebro en Halland inclusief Halmstad Zweeds wordt voor 30 jaar. Maar ruim een decennium later wordt tijdens de vrede van Roskilde (1658) besloten dat stad en streek definitief Zweeds blijven. Het komt dan nog een keer tot een treffen op een paar kilometer van Halmstad. Tijdens de slag van Fyllebro op 17 augustus 1676 vaagden 5300 Zweden onder leiding van koning Karl XI en Simon Grundel-Helm-
De zuidwestkust
felt de Deense eenheden met een sterkte van 4000 man weg. Tegenover ongeveer 1500 doden en 1000 gewonden aan Deense kant, verliezen de Zweden slechts tussen de 50 en 100 man en raken er 140 gewond. In 1734 besluit de Rijksdag dat de fortificaties van Halmstad worden afgebroken, al blijft het slot bewaard. Het leger verdwijnt niet en zelfs in de 21e eeuw is het een garnizoensstad. Halmstad anno 21e eeuw is een plek waar toeristen in de zomer ‘s avonds massaal naartoe gaan, na zich bruin gebakken te hebben op de zandstranden van Tylosänd, 8 km naar het westen aan het Kattegatt. Halmstad heeft daardoor een relatief levendig uitgaansleven.
Centrum Het centrum van Halmstad ligt op de westoever van de rivier Nissan, maar met het treinstation en de busterminal op de oostoever wordt de eerste 250 meter van de oostoever ook tot het centrum gerekend. In Halmstad vind je beelden van bekendere kunstenaars, onder wie Carl Milles en Pablo Picasso.
Halmstads Slott Halmstads Slott is vanaf 1600 in opdracht van de Deense koning Christian IV gebouwd. De uitvoering van het ontwerp van architect Hans van Stenvindkel is in 1618 klaar. Nu vind je er de toeristeninformatie en dient het als de residentie van de gouverneur van de provincie. Voor het kasteel kun je de sculptuur RåmärÂ� ke uit 1995 van Carl Magnus bewonderen. Aan de kade in rivier de Nissan trekt het opleidingsschip Najaden uit 1897 doorgaans meer belangstelling. In de zomer zijn er rondleidingen op het schip. Rond het slot ligt een klein park met wat restanten van de oude fortificaties, waar je na aankomst in de stad even kunt bijkomen, maar wat zeker te klein is voor een echte wandeling.
Stadsbiblioteket Het andere opvallende gebouw van Halmstad is de Stadsbiblioteket, op Axel Olsons gata 1 op de oostoever. Met lange façades van glas strekt het elegante gebouw zich uit tot in de rivier de Nissan. Het Deense bureau MAA Schmidt, Hammer & Lassen (Århus) ontwierp het opvallende gebouw, gevormd rond een oude kastanjeboom. Ze hoopten bezoekers niet alleen een weidse blik over het omliggende park te bieden, maar met de vorm ook een verbinding te zoeken tussen het historisch Stadsbiblioteket van Halmstad, een centrum en de andere wijken van ontwerp van MAA Schmidt, Hammer de stad. De Stadbiblioteket van & Lassen (Foto: Adam Mørk)
293
bezienswaardigheden
294
Halmstad is een van de pronkstukken van moderne architectuur in Zweden en staat er sinds 2006. Je kunt er gratis internetten.
Pablo Picasso’s Kvinnohuvud Tweehonderd meter ten zuiden van de Stadbiblioteket vind je in de groenstrook aan de rivier de Nissan het beeld Kvinnohuvud (vrouwenhoofd) van Pablo Picasso uit 1971. Het is 15 meter hoog. Picasso – die overleed in 1973 – gaf de aanwijzingen aan de Noorse betonkunstenaar Carl Nejsar. Picasso’s vrouw Jaqueline Roque stond model voor de kolos.
Stora torg Stora torg is, zoals de naam zegt, vooral een groot plein; in het stadshart op de westoever. Aan de zuidkant wordt het afgesloten door het stadhuis, restaurant Trej Härten en Sankt Nikolai Kyrka.
Halmstad zegt ‘golfhoofdstad’ van Zweden te zijn (Foto: Halmstad / Patrik Leonardsson)
De zuidwestkust
295
Voor het stadhuis vind je de sculptuur Kungamötet van Edvin Öhrström. Geplaatst in 1952 is het een herinnering aan de ontmoeting tussen de Zweedse koning Gustav II Adolf en zijn Deense tegenspeler Christian IV in Halmstads Slott in 1619. Restaurant Trej Härten (Vardshus) is een van de toonaangevende horeca-etablissementen van de stad. De drie harten zijn het stadswapen van Halmstad. Het gebouw diende ooit als ziekenhuis. Sankt Nikolai Kyrka is een van de weinige originele gebouwen van de stad die de grote brand van 1619 wist te weerstaan. De kerk komt uit de 14e eeuw en is in 1988 uitgebreid gerenoveerd. Het glas in lood is gemaakt door Erik Olson en Einar Forseth. In juni, juli en augustus zijn rondleidingen in de kerk mogelijk. Opvallend in het midden van het plein Stora torg staat sinds 1926 de fontein Europa och tjuren van Carl Milles. Het beeldt de Griekse mythologie uit, waarbij Zeus als stier er met koningsdochter Europa vandoor lijkt te gaan.
Lilla Torget Aan het einde van Storgatan vind je het kleine plein, Lilla Torget, met het oude Fattighuset (armenhuis), waar nu handwerkwinkeltjes en andere boetiekjes zijn. Liefhebbers van keramiek en kunstvoorwerpen kunnen overigens ook hun hart ophalen bij Halländska Hemslöjden aan de Storgatan.
Norre Port Ten oosten van het centrum op de westoever biedt Norra Katts park – met in de zomer een terras – een mooie loop naar Norra Port. Het uit 1601 daterende poortgebouw is de enige nog overgebleven stadsport.
Galgberget Ingeklemd tussen Halmstads Flygplats (vliegveld) in het westen, de legerplaats in het noorden en het centrum in het oosten ligt de heuvel Galgberget (circa 1000 bij 750 meter in omvang). Het is in 1860 beplant met bos en biedt niet alleen ruimte aan het openluchtmuseum Hallandsgården, maar op de zuidoostpunt heeft het ook een uit 1897 daterende uitkijktoren (Utsiktornet). Die is ‘s zomers geopend.
Praktische Informatie Halmstad
Informatie en geld Halmstads Turistbyra, Halmstads Slott, 9+4635132320,
[email protected], www.halmstad.se Geldautomaten onder meer in de bin-
i
nenstad op Storgatan (3x), Brogatan en op de oostoever bij Högskolan en Nyhemsskolan (Laholmsvägen) Gratis internet in de Stadsbibliotek op de oostoever van de rivier.
bezienswaardigheden
296
Overnachten (26x)
Entertainment
Download gratis Wereldwijzers selectie via www.wereldwijzerzweden.net/ overnachten/
Laatste nieuws op entre.hallandspos ten.se Halmstads Filmstudio, Majvägen 15, www.halmstadsfilmstudio.se Midnight Rock (bijna iedere week een liveband), Brogatan, www.midnight rock.se
Uitgaan Laatste nieuws op entre.hallandspos ten.se Bond International Club (30’ers en 40’ers), Storgatan 36, www. bondhalmstad.se Lilla Helfwetet, Hamngatan/Bastionsgatan (wat koele sfeer), www.lillahelf wetet.se
Kunst & cultuur, recreatie & sport of natuur(wandelingen) Download Wereldwijzers supplement van www.wereldwijzerzweden.net/ zuidwesten/
Laholm & Mjellbystrand Een kronkelende rivier, kronkelende straatjes, een klein plein met markt, een oude vesting op een eiland. Laholm is zo’n heerlijk rustige verrassing waar je even pas op de plaats maakt. Om je daarna in Mjellbystrand – de andere helft van de twee-eiige tweeling – met veel geweld in het Kattegatt en het strandgejoel te gooien. Laholm (23.000 inw.) kent zijn nieuwbouwwijken, een zeer aardige kartbaan en zijn bedrijven, maar het centrum is een oase van pittoreske kleinschaligheid. De oudste stad van de provincie Halland wordt vaak vergeten in het voorbijrazen van Malmö naar Göteborg en dat is echt zonde. Het opvallendste gebouw in het centrum is het witte, kleine Rådhuset (stadhuis), waarin ook de toeristeninformatie is gevestigd. Het Teckningsmuseet (tekeningenmuseum) heeft een bijzondere collectie van 15.000 werken (www.teckningsmuseet.se). Je vindt het op Hästtorget.
Praktische Informatie Laholm
Informatie | Laholms Turistbyra, Rådhuset, Stortorget, 9+4643015450, www.laholm.se Geldautomaat | Op Stortorget
i
Overnachten (4x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
297
Skåne De graanschuur van Zweden, dat is Skåne. De provincie in de uiterste zuidwesthoek van het land heeft gezien zijn ligging en de lange Deense overheersing een eigen atmosfeer en cultuur die wat meer recht door zee is dan elders in Zweden. Het landschap van Skåne is niet alleen boerenland, al zijn de lichtglooiende groene heuvels een genot om doorheen te fietsen of te toeren. De 400 kilometer lange kust heeft witte zandstranden. Het blijft relatief warm in Skåne, met slechts korte perioden sneeuw – als die er al ligt. Skåne is een heerlijk gebied om welke manier dan ook te ontdekken. Het biedt tal van sportmogelijkheden, heeft de nodige kanovriendelijke meren, interessante kastelen, landhuizen en boomgaarden en het heeft veel pittoreske wegen. In het noordwesten kun je zelfs rotsklimmen. Öresundsbron Wie met de auto, motor of trein via de Öresundsbron direct in Malmö (zie eigen hoofdstuk op pag. 318) aankomt, zal de verwantschap tussen de derde stad van Zweden en de Deense hoofdstad Kopenhagen niet ontgaan. Pas na de bouw van destijds ‘s werelds langste brug in 2000 is die echt tot bloei gekomen. Kopenhagen is de duurste stad ter wereld. In Malmö daarentegen is het leven nog betaalbaar. Veel Denen én Zweden wonen in Malmö en forensen iedere dag in een halfuur tijd naar Kopenhagen om te werken. De 16 km lange Sontbrug, met pijlers die 204 m boven het water uitsteken, gaat bij Denemarken over in een tunnel. Ze hebben de hele regio sinds de bouw een impuls gegeven. Het internationale vliegveld Kastrup bij Kopenhagen is plots interessanter geworden dan ooit als aanvlieghaven, met relatief goedkope vluchten vanaf Schiphol of Brussel en met twee tot drie keer per uur een treinpendel naar Malmö. De sporen bevinden zich onder het autodek. Het aantrekkelijke Ystad is nu geen omweg meer, terwijl je er vroeger – met de veerboot van de zogenoemde Vogelvluchtroute van Helsingør (Denemarken) naar Helsingborg (Skåne) – speciaal voor om moest rijden. Het beste uitzicht op de brug heb je in de auto of op de motor tijdens het passeren van de pijlers. Of door vanaf Lernacken bij restaurant Luftkastellet ten zuidwesten van Malmö uit/af te stappen. De brugpeilers zijn de hoogste bouwwerken van Zweden, maar het land deelt de vaste oeververbinding uiteraard met Denemarken. Helsingborg, Kristianstad en Lund Helsingborg merkte aanvankelijk weinig van de opening van de Öresundsbron (zoals de brug in het Zweeds heet). Vracht- en personenverkeer bleven, misschien wel uit gewoonte, kiezen voor de kortste oversteek en kortste route naar Göteborg en Stockholm. Maar nu veel bedrijven en toeristen ontdekten dat je met wachttijd er langer over doet, zijn de verkeersstromen wat gedaald. Mede dankzij zijn strategische ligging en de
bezienswaardigheden
298
N ▲
Förslöv ●
naar Oslo (Noorwegen)
Mölle
Arlid ●
●
Kattegat
Halland
E6
√
Ängelholm
Ängelholm ●
Orkelljunga ●
Munka● ● Ljungby
●
● Eket
● Jonstorp
Höganäs ●
Ingelsträde ● Strövelstorp ●
●
E4 ● Slidsvig ● Ö Ljungby
●
●
●
Kattarp ● ●
Allerum ● ●
Krik ●
h
●● Helsingborg ●
● ●
● Bårslöv
●
DENEMARKEN
Ven
●
● Röstånga Bilinge ●
● Härslöv
●
●
Ljungbyhed
● Kågeröd
E
Glurnslöv ●
E●
E
● Vallåkra
●
Perstorp ●
Klippan
● Klippansbruk ●
● Mörarp Bjuv ●
●
Helsingør ●
Åstorp
Stehag
● Svalöv
●
Landskrona ●
●
●
E47/ E55
●
● Häljarp
Öresund
●
●
Hurva ●
Kävlinge ●
●
● Löddeköpinge
●
Fläde ●
●
●
E6 ● ●
●
√ Kastrup
● ●
● ●
●
●
● Klågerup
● Bara ● E65 Svedala Oxle
● Bunkeflostrand ● Berg Tygelsjö ● ● Hököpinge
Vellinge ●
●
●
Ö Grevle ●
●
Skanör ●
11
h
●
Malmö
● ● ● ● ●
● Dalby
● Staffanstorp
●
E20
●
E
102
√Sturup E65
Skurup ●
Anderslöv ●
Rängs ●
E
Klagstorp
● ● Trelleborg
9
Beddingestrand ●
● Simremarken
na itz ssn d Sa ar itslan (Du
Tra naar ve (Du münde itsla nd naar R o s to c k (D u it s la n d )
●
na ar T ra ve m ün de (D ui ts la nd
●
● Køge
Hjärun
● ●
●
●
Lund ● ● ●
Lomma ●
●
●
● Löberöd Flyinge ● Revinge● ●
●
●
Kopenhagen
E55
E22
● ●
E20
Snogeröd ●
Eslöv
●
●
skåne
299
Glimåkra ●
● Bjärnum 117
Broby ●
Olofström ●
Immeln
● Sibbhult
h
Jämshög ●
23
Hässleholm
●
●
● Hanaskog
E
● Sjörröd
● Näsum
Arkelstorp ●
●
●
Karlshamn Pukaviksbukten
Färlöy ● 21
Bromölla ● ●
Kristianstad
Önnestad ● Sösdala ●
●
23
● Nymölla
●
● Hörvik ● Sölvesborg ● Nogersund
● Vanneberga ● Rinkaby
●
Tollarp ●
●
E22
●
●
● Höör
Torarp ●
● Gränum
E
Knislinge ● Tyringe ●
Blekinge
● Gärds
√ Kristianstad
● Åhus
Everöd ● 19
● Vittskövle Huaröd Degeberga 118 ● ●
● Hörby
Hanöbukten
Skåne
d
● Harlösa
Brösarp ● Vitaby ●
● Bjärsjölagård 13
E
● Sjöbö
Lövestad ● ● Äsperöd
E ● Sövde
● Blentarp
h
S:t Olaf ●
19
Kivik ● Stenshuvud ● Stenshuvuds nationalpark ● Vik ● Baskemölla
● Onslunda
11
Tomelilla
13
●
11
● Simrishamn
E ●
Rydsgård
Sövestad ●
9
St. Herrestad ●
9
Ystad ●
● Brantevik
Borrby ●
19
● ● Svarte Skivarp
● Simris
9
● Skillinge
● Löderup
● Nybrostrand
Oostzee (Östersjön)
na
ar
naar
Rø
nn
e
(B
' ie ' w in o u js c S n) ( P o le
or
Allinge ● nh
olm
,D en
Bornholm (Denemarken)
.)
0
25 km
skäne, regiokaart
300
bezienswaardigheden
Skåne is de landbouwprovincie van Zweden (Foto: Anders Hoynala)
veerverbinding kon Helsingborg in het verleden groeien tot de tweede stad van Skåne. Om de economie in de gemeente een nieuwe impuls te geven, overwegen de autoriteiten samen met Helsingør een treintunnel aan te leggen. In het oosten van Skåne is Kristianstad de derde belangrijke stad van de regio en vormt de toegangspoort vanuit het westen tot de zuidelijke uithoek van Zweden: de streek Blekinge die door veel West-Europese bezoekers vaak wordt vergeten. Lund – ten slotte – is naast Uppsala Zwedens belangrijkste universiteitsstad. Het rustige doch levendige karakter ervan en zijn nabijheid bij Malmö maakt de vierde stad van Skåne ideaal voor een dagtrip.
Praktische Informatie Skåne
Aanvlieghavens (directe vluchten) Kopenhagen-Kastrup vanaf Schiphol met KLM, SAS, Sterling, Transavia Vanaf Brussel met Brussels Airlines, SAS, Sterling
i
Vanaf Luxemburg met SAS Vanaf Düsseldorf met Air Berlin, SAS
Transport Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www.
skåne
wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/ SAS (www.sas.se) en Sterling (www. sterling.dk) vliegen beide vanaf Stockholm-Arlanda naar Malmö-Sturup Airport; Malmö Aviation (www.malmo
aviation.se) pendelt met StockholmBromma. DirektFlyg doet vanaf Sturup Borlänge en Örebro aan. Flygbussarna (www.flygbussarna.se) vervoert reizigers op Sturup per bus van/naar Malmö, Lund en Kopenhagen. Skyways (www.skyways.se) onderhoudt een lijndienst tussen StockholmArlanda en Kristianstad Flygplats.
Helsingborg Helsingborg profileert zich uitdrukkelijk samen met het Deense Helsingør. De veerboten die af en aan varen tussen de twee grenssteden zijn in 20 minuten aan de andere kant. Wachtend op de ferry kun je vanaf de parkeerplaats vaak al de overkant van de Öresund zien, ruim 4 kilometer verderop. De ÃŒresund was lange tijd een binnenzee van Denemarken. Helsingborg (92.000 inw.) en Helsingør deelden veel, maar leerden ook apart op te groeien. Ze gaan definitief uit elkaar als het Deense leger voor de laatste keer na jaren strijd door de Zweden wordt verslagen tijdens de slag van Helsingborg in 1710. Helsingborg in Zweden kon toen sterk profiteren van de geavanceerdere haven en groeide tot Zwedens achtste stad in aantal inwoners. Helsingør in Denemarken raakte niet in vergetelheid, maar door de lagere industrialisatie zijn veel oude gebouwen in die gemeente bewaard gebleven. Die kenmerken nu het karakter van Denemarkens tiende stad in aantal inwoners. Bezoek je de beide steden, dan zul je merken dat het leven in Helsingborg erg gericht is op de haven en het havenleven, terwijl na een bezoek aan Helsingør de haven bijna als een verrassing opduikt. Mits je natuurlijk komende uit Zuid-Europa goed de borden volgt, want de veerverbinding staat uiteraard duidelijk aangegeven. Uit Helsingborg komt een van Zwedens bekendste drinkwatermerken (met of zonder bubbels, met of zonder smaakje): Ramlösa.
Centrum Triomfantelijk kijkt Helsingborgs Rådhuset (stadhuis) uit over Stortorget (het grote plein). Het neogotische gebouw van architect Alfred Hellerström heeft een in het oog springende toren met uurwerk van 65 meter hoog. De klokken laten zich drie keer per dag gelden. Het kasteel Sofiero (www.sofiero.helsingborg.se) is vooral in mei en juni een bezoek waard. Het kijkt uit op de Rhododendronvallei en de 10.000 stuks van 300 soorten staan dan in bloei. Bossen, gemaaid grasland en bloempartijen omsluiten het slot. De huidige aanblik kun je sinds 1876 maken, want toen was de laatste aanbouw af van het uit 1864 daterende
301
bezienswaardigheden
302
kasteel. Aankomende koning Oscar II en zijn vrouw Sofia lieten het als ‘zomerhuisje’ neerzetten. Sofiero is van medio april tot half september dagelijks geopend. Het heeft een eigen restaurant dat – naar eigen zeggen – de betere maaltijd serveert. Zeker geen zomeroptrekje, maar een noodzakelijk kwaad: de 34 meter hoge toren Kärnan. De muren van dit 600 jaar oude verdedigingswerk zijn 4,5 meter dik. Vroeger maakte het deel uit van de stadsmuur. De meeste gebouwen rond Kärnan werden na de vrede met Denemarken afgebroken en de toren raakte in verval, maar rond 1900 reconstrueerde de gemeente Kärnan.
Råå Iets ten zuiden van Helsingborg is Råå een van de grootste jachthavens van Zweden. Tussen 1800 en 1900 was dit Zwedens grootste vishaven. Wandel door nauwe straatjes en langs oude vissershuisjes.
Kullabygden Het schiereiland Kullen heeft een uniek natuurreservaat, maar ook een ruim 78 meter hoge vuurtoren. Door het interessante zeeleven is dit misschien wel de belangrijkste duikplek van Zweden. Het schiereiland heeft verder een serie vissershaventjes. Kunstenaar Lars Vilk bouwde er van drijfhout een serie torens en bruggen. De constructie is zo’n 150 meter lang. De Kullaberg zelf is een prima plek voor een grotwandeling of wandklimmen. Ervaren gidsen en meer informatie voor een grotwandeling, een klimpartij of een snorkelsafari bij Turistbyrå in Helsingborg.
Kunst, cultuur en evenementen Stadsteatern (1976), Grafiska Museet, Kulturmagasinet en Dunkers Kulturhus (2002, Kungstatan 11, www.dunkerskulturhus.com). Het cultuurhuis heeft 3200 m2 tentoonstellingsruimte, maar ook een concertzaal, een theater, kunstspeelruimten voor kinderen, een winkel, een bar, een bistro en een restaurant. Je vindt het in veel Zweedse steden: een gamla stan (oude stad). Bij Helsingborg heeft oud-Zweden de vorm gekregen van een toeristische attractie met Frederiksdal Museet och Trädgårder (Gisela Trapps väg╯1, www.frederiksdal.helsingborg.se). Oorlogsfreaks en bunkerliefhebbers opgelet: Beredskapsmuseet (www. beredskapsmuseet.com) is een van de ondergrondse militaire bezienswaardigheden annex musea in Zweden. Op 400 m2 met 30 ton wegende kanonnen kun je alles leren over hoe de Zweden zich tijdens de Tweede Oorlog voorbereidden op de strijd tegen nazi-Duitsland die anders uitpakte dan velen hadden gedacht (zie pag. 65). Het paraatheidsmuseum ligt langs weg 111 in Djuramossa.
Sport en recreatie Öresund is een paradijs voor duikers. Aan Zweedse kant kun je in Högenäs en Mölle uitrusting en boten huren. Ga naar de toeristeninformatie in Helsingborg voor meer informatie. Voor zeevissen, zeilen, golfen
skåne
303
Norra Hamnen – jachthaven in Helsingborg (Foto: Eugene Suslo)
en meer: download het Wereldwijzer-supplement op www.wereldwijzer zweden.net/zuidwesten/.
Natuur(wandelingen) Söderåsen (www.soderasen.com en www.nationalpark-soderasen.lst. se) kent een aantal onverwacht mooie uitzichten. Het park heeft een serie waterstroompjes en is Europa’s grootste oorspronkelijk ononderbroken loofbosgebied. Söderåsen is niet alleen geschikt voor wandelaars. Fietsers, paardrijders, vissers en kanoërs, zelfs motorsporters en kartrijders kunnen er terecht. Het ligt ten oosten van de dorpen Åstorp en Bjuv. Bij Skäralid (met een zeer aardige jeugdherberg) 20 km landinwaarts en Röstånga kun je het park in. Tussen Båstad en Torekov ligt Hovs Hallar Naturreservat. De drie kilometer wandelpaden hier zijn onderdeel van de langere Skåneleden. Het traject is in Hovs Hallar bijzonder, omdat het op een korte afstand een hoogteverschil van 70 meter kent.
Praktische Informatie Helsingborg
Informatie en geld Helsingborgs Turistbyrå, Rådhuset, 9+4642104350, www.helsingborg. se
i
Gratis internet in Helsingborgs Stadsbibliotek (met Café Birger), Bollbrogatan 1, www.helsingborg.se/bibliotek Geldautomaten op Stortorget (2x),
bezienswaardigheden
304
Nelly Krooksgatan, Kullagatan, Södergatan (2x), Norrbroplats, Drottninggatan, Järnvägsgatan
Overnachten 7x budget, 4x midprijs en 7x topkeuze: zie www.wereldwijzerzweden.net/ overnachten/
Entertainment Konserthuset (thuisbasis Helsingborgs Symfoniorkester (HSO); kaarten by Tyristbyrån in het Rådhuset),
Drottninggatan 19, 9+4642104350 of 9+4642107400, www.helsing borgssymfonieorkester.se Stadsteatern (met restaurant Teaterkatten), Henry Dunkers plats, 9+4642106810, www.stadsteatern. helsingborg.se
Transport Zie algemene praktische informatie van dit hoofdstuk op pagina 300. Fietsen huur je van mei tot september via toeristeninformatie.
Helsingør (Denemarken) Klinkerstraatjes, kleurrijke oude gebouwen, lekker eten en dat in de buitenlucht. De oude binnenstad van Helsingør (60.000 inw.) is een genot en prima als dagtrip vanuit Kopenhagen of Helsingborg te doen – of als stopplaats onderweg. Helsingør vindt zijn oorsprong in de 15e eeuw. In 1429 wordt het stadje flink gestimuleerd als de Deense koning Erik van Pommern een tol heft op alle schepen die de zee-engte tussen Helsingør en Helsingborg passeren. Tot de afschaffing onder internationale druk in 1857 is dit een goudmijn voor de Deense staat.
Kronborg Slott Wie in een keer vanuit Nederland doorrijdt naar de boot, ziet waarschijnlijk pas op het dek een flink kasteel te hebben gemist: Kronborg (www. kronborg.dk). Sinds 2000 staat het op de UNESCO-werelderfgoedlijst, onder meer vanwege zijn grootste ridderzaal van Scandinavië, een eigen kerk, zijn voorkomen en natuurlijk vanwege de rol die het speelde in Shakespeares Hamlet. In de zomer worden er binnen de muren van Kronborg Deens- en anderstalige Hamlet-toneelspelen (Halmet Sommar, www.halmetsommer.dk) gedaan. Wie vanuit Helsingborg naar de overkant kijkt en het kasteel ziet, kan met enig gevoel voor historie vast niet ontkennen dat het voor een vijand als Zweden er wel erg aanlokkelijk bij ligt. Zweden viel Denemarken in 1658 binnen en Kronborgs toren lag in puin. De zalen werden geplunderd van hun vele schilderijen en andere waardevolle bezittingen. De Denen wisten nog wel koninklijke tapijten gemaakt door Hans Knieper uit Antwerpen te redden. Kronenburgs Slott kent ook de jaren voor de Zweedse inval problemen. In 1629 gaat het verloren bij een brand, 44 jaar na de bouw als koninklijk paleis, maar het wordt herbouwd. Na de oorlog met de Zweden maakte het Deense leger er een kwartier. De soldaten blijven tot 1923.
skåne
Sct. Mariæ Kyrka en Karmeliterklostret Waarschijnlijk het mooiste gebedshuis van de zustersteden HelsingørHelsingborg is de Sct. Mariæ Kyrka (www.sctmariae.dk) en Karmeliterklostret aan de Deense zijde van de Öresund. In de kerk kun je de laatmiddeleeuwse sfeer bijna proeven. Het Karmeliterklostret (klooster) werd na de Reformatie gebruikt als bejaardenhuis, maar tussen 1901 en 1907 werd het in oude glorie hersteld. Er zijn dagelijks rondleidingen in het klooster.
Frederiksborg Slot Wellicht het fraaiste kasteel van Denemarken is Frederiksborg Slot in Hillerød. Neergezet in de Hollandse renaissancestijl in de 17e eeuw was dit jarenlang hét koninklijk paleis. Het brandde nagenoeg helemaal af in 1859, maar de kerk is nog de originele uit de tijd van koning Christian IV. Het kasteel is nu Det Nationalhistorske Museum, met oude en moderne kunst in een zeer mooie omgeving.
Fredenborg Slott Met veel geluk tref je een van de Deense royals in Fredenborg Slott (www. slotte.dk), want dit is hun zomeroptrekje. In juli zijn het gebouw en de privétuinen voor iedereen toegankelijk. In alle andere maanden mag je alleen de normale tuinen betreden. Gemaakt in barokstijl kenmerken ze zich door brede paden en veel beelden.
Hammermøllen Als je toch een mooie plek zoekt voor een kopje koffie in de zomerzon,
Binnenruimte Kronborg Slott in het Helsingør (Denemarken) (Foto: Thomas Rahbek, Slots- og Ejendomsstyrelsen)
305
306
bezienswaardigheden
vergeet Hammermøllen niet. De ‘hamerwatermolen’ was een vuurwapenfabriek tussen 1765 en 1870. Nu is het een café met terras. Je vindt het op Bøssemagergade 21 in Hellebæk (www.hammermollen.dk).
Kunst, cultuur en evenementen In de zomermaanden leeft Helsingør op tijdens verschillende haven- en zee-evenementen. De belangrijkste zijn de regatta in juni en het havenfestival Baltic Sail (www.balticsail.dk) in augustus. Informeer bij toeristeninformatie over de exacte data. Tomarps Kungsgård (koningstuin; www.tomarps-kungsgard.com) herbergt een aardige kunstgalerie, een café en een boetiek. Het landhuis dateert uit de 15e eeuw en is sinds 1658 privébezit. Een must voor liefhebbers van moderne kunst: Louisiana (www.louisiana. dk) aan Gl. Strandvej 13 in Humlebæk. Tussen de sculpturen, schilderijen, foto en tekeningen werken van Miró, Moore, Picasso, Giacometti en de Deense kunstenaars Kirkeby en Heerup. Voor de kinderen is er het
Haven van Helsingør (Foto: Willem Dijkstra)
skåne
307
Børnehus. Het museum heeft een perfect gesitueerd café en terras met uitzicht over de Öresund. Het lijkt een allegaartje, maar liefhebbers zullen aan Danmarks Tekniska Museum (www.tekniskmuseum.dk) een leuk uitstapje hebben. Handwerk, industrie, mechaniek en techniek staan centraal, met extra aandacht voor vliegtechniek, met onder andere een Catalina-vliegboot en een Caravelle III-passagiersvliegtuig uit de jaren vijftig. De Sct. Mariæ Kyrka had Dietrich Buxtehude in de 17e eeuw als organist, onder kenners bekend. De kerk organiseert in juli een internationaal orgelfestival met muziek van Bach en Buxtehude. St. Olai Kerk heeft in juni en juli ‘s avonds regelmatig orgelconcerten.
Praktische Informatie Helsingør (Denemarken)
i
Informatie | Helsingør Turistbureau,
Entertainment | Axeltorv, van mei
Havnepladsen 3, 9+4549211333, www.visithelsingor.dk Geldautomaten | Langs Stengade (3x), Bjergegade, Jernbarnevej (station) en Stjernegade Overnachten (13x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
tot augustus iedere donderdag en vrijdag jazz, blues of rock Transport | Zie algemene praktische informatie van dit hoofdstuk op pagina 300. Fietsen huur je bij Helsingør Camping op StrandÂ� alleen 2 (9+4549281212) of Michael Cykler op Kongevejen 17 (9+4549200844).
Landskrona Het vierpuntige land, de drie slotgrachten, de groene ruimte naast de stad en zijn ligging aan zee maken de citadel van Landskrona (www.citadellet. com) goed zichtbaar vanuit de lucht. In de kuststad (28.600 inw.) schreef Selma Lagerlöf haar debuutroman Gösta Berlings Saga, toen ze daar tussen 1885 en 1895 woonde. Landskrona’s Citadellet is in 1549 neergezet door koning Christian III, toen Landskrona een belangrijke handelsstad was. Nu wordt Citadellet vaak gebruikt voor evenementen en dineren op een ouderwetse manier. Kijk niet gek op als je een ridder tegen het lijf loopt. Aan de oostzijde van de slotgracht vind je een landgebruiksmuseum (Kolonimuseum) dat er ooit als aardappelplantage werd aangelegd. De slotgracht is een goede plek om te vissen en voor 150 kronen mag je een dag lang proberen maximaal drie vissen te vangen. Visinformatie op de zuidoever van de binnenste slotgracht. Aan de overzijde van de haven ligt overigens een restant van een tweede fort, met stervorm ook goed uit het vliegtuig te zien.
bezienswaardigheden
308
Ven Ven is een eiland midden in de Öresund dat de Deense koning in de 16e eeuw schonk aan astronoom Tycho Brahe. Hij bouwde er het observatorium Uraniborg en legde er zo de basis voor moderne astronomie. In 2005 opende een nieuw museum (www.tychobrahe.com) zijn deuren op het eiland van 4,5 bij 2,4 kilometer. Ven is een leuk uitstapje uit zowel Helsingborg (www.raabatarna.se), Helsingør (www.sonteshipping.dk) als Landskrona (www.ventrafiken. se). De verbindingen uit Helsingborg en Helsingør worden alleen in de zomermaanden in stand gehouden. Ven heeft een eigen golfbaan, een camping en een jeugdherberg. Zie www.ventrafiken.se voor alle relevante informatie.
Trollenäs Slott Bij Eslöv, ten oosten van Landskrona staat Trollenäs Slott (www.trollenas. com). Het slot wordt nu vaak gebruikt voor evenementen, maar je kunt er ook overnachten en in een zeer mooie ruimte dineren. Trollenäs Slott ligt langs weg 17 tussen Landskrona en Eslöv op circa 25 km van Landskrona.
Kunst, cultuur en evenementen Landskrona Konsthall (kunsthal; www.landskronakultur.se) van architecten Sten Samuelsson en Fritz Jaenecke ademt door de Japanse tuin van Ulla Mohlin uit 1989 een oosterse sfeer uit. Het gebouw dateert uit 1963. Er zijn wisselende tentoonstellingen en een beeldenpark. Landskrona Teater op Östergatan 18 drijft op de krachten van vrijwilligers. Het biedt plaats aan 254 bezoekers en heeft een theaterrestaurant.
Trollenäs Slott (Foto: Andreas Hoynala)
skåne
Praktische Informatie Landskrona
309
i
Informatie | Landskrona & Vens
Transport | Skånetrafiken verzorgt
Turistbyrå, 9+46418473000, www. landskrona.se; Gratis internet in Landskrona Biblioteket, Regeringsgatan Geldautomaten | Op Ringvägen, Rådhustorget en Östergatan. Overnachten (6x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
een treindienst met Kävlinge en van daar naar Lund en Malmö. De vervoerder heeft tevens een spoorverbinding met Helsingborg. Landskrona is Zwedens enige stad met trolleybussen, die vier lijndiensten heeft. Recreatie en sport | Download Wereldwijzers supplement: www. wereldwijzerzweden.net/zuidwes ten/
Lund Tromgeroffel suist door de oude viskarrenstraat en over het plein van het stadhuis, terwijl studenten op het ene bankje zitten en ouderen genieten van de zon op het andere bankje. Lund (77.000 inw.) is gebouwd op het land waar een van de bloedigste Scandinavische veldslagen is uitgevochten. Tijdens de slag van Lund op 4 december 1675 vonden bij elkaar 10.000 Denen en Zweden de dood. Militair was de winst voor de Zweden. Een monument op het toepasselijke Monumentparken ten noorden van de stad herinnert aan het historische treffen en is Lunds grootste oorlogsmonument.
Centrum Authentieke gevels, een bruisende maar niet dwingende atmosfeer, lekker winkelen, een domkerk en veel groen in de stad: Lund – de op een na oudste stad van Zweden. De Denen stichtten het in het jaar 1000. Lund is een typische studentenstad, maar ook als niet-student voel je je er vast snel thuis. Met nog geen 20 minuten van Malmö met het openbaar vervoer heb je eigenlijk geen enkel excuus er niet even te gaan shoppen of om even rond te kijken in Lund. Bezoek bijvoorbeeld de markt op Mårtenstorget, of neem een hap in de aanpalende Saluhallen (overdekte markt) als er geen kraampje te zien is.
Lunds Universitetet Het opvallendste gebouw is ongetwijfeld het hoofdgebouw van het oude universiteitsziekenhuis in toepasselijk wit steen, maar de 100-jarige universiteitsbiblioteek (www.ub.lu.se) van rood steen met witte elementen mag er ook zijn. Het is voor iedereen open. De collectie beslaat meer dan 100.000 meter aan planken vol materiaal en is tot 1000 jaar oud. Het gebouw met de toren is de academische vereniging.
bezienswaardigheden
310
Toertocht 8: Stadswandeling Lund Wereldwijzer Zweden zette in totaal 11 toertochten uit, zowel stadswandelingen als tochten die je te voet, met de fiets of met de auto/motor kunt maken. Om op het gewicht van deze Wereldwijzer te sparen, zijn de zeer gedetailleerde toertochten apart gebundeld en via het internet te downloaden: www.wereldwijzerzweden.net/toertochten/. Toertocht 8 brengt je te voet langs de hoogtepunten van Lund in circa 5,6 km (1:15 tot 2:00 uur).
Kungshuset flankeert de fontein aan de zuidzijde. De Deense koning Fredrik II liet het in 1579 neerzetten als residentie voor de gouverneur en als koninklijk gastenverblijf. Sinds 1600 is het onderdeel van de universiteit. Samen met Uppsala (zie pag. 177) is Lund dé stad om het begin van de lente (Valborgsmässoafton) op 31 april te vieren, als studenten in koor het leven bezingen en gekke dingen doen in de stad.
Domkyrkan De bouw van Lunds Domkyrkan (domkerk; www.lundsdomkyrka.org) aan de Kyrkogatan begon in 1080. Voor de bouw van de kerk is er hulp ingeroepen uit Italië. De crypte is het oudste deel van de kerk, met Jätten Finn, zijn vrouw Gerda en hun zoon Sölve erin. De kerkbanken dateren uit de 17e eeuw. Het uurwerk binnen is erg bijzonder – van deze soort zijn er slechts drie in Europa. Het komt uit de 14e eeuw. Je kunt dagelijks om 12 en 15 uur horen dat er nog altijd geluid in zit. Het uurwerk bestaat uit drie delen. Het bovenste is het astronomische uur. Het middelste deel heeft de twee ridderpoppen die tijdens de activiteit hun trompetten omhoog steken en het Dulci Jubilo meespelen. Ondertussen passeren de drie wijze mannen met hun vrouwen Maria en het kind Jezus. Het onderste deel is een kalender.
Stortorget Stortorget, het niet zo grote plein is een favoriet trefpunt van de inwoners van Lund. Het Rådhuset en de Stadshallen kijken uit over een terras. Voor het maken van foto’s kun je hier het best in de avond komen, als de zon tegen de gevels van de twee gebouwen aan schijnt. Architect Klas Anselm tekende voor het ontwerp van de Stadshallen die er in 1968 verrezen.
Strindbergshuset (Toneel)schrijver August Strindberg (zie pag. 56) woonde enkele jaren in Lund en schreef op de hoek van Grönegatan en Stålbrogatan zijn werken Inferno, het drama Advent en het tweede deel van Till Damaskus.
Stäket Sinds 1950 kun je er zeer fraai dineren in een gewelfde kelder, maar in 1570 werd Stäket op Södra Södergatan 6 neergezet als woonhuis voor
skåne
Ny
tan
ns gr.
derga
St. Sö
n egata
s-
rga
tan
Grön
de Sö L. n rgata
Helgea ndsgatan
St. S
öde
enk r allé oks
Gyll
n gata
tan
jövä gen Påts
en
ad
S.
n pla
Es
Gylleholmsgatan
en
Spyken Södra
öväg
19
n
äge
S. V
S. Vä
gen
Lilla Hotellet i Lund
Revingegatan
Malm
n
Prennegatan
va ll
ge
yvä
atan
vä
★
Dalb
Arkivg
h
Skolgatan
iaMar n gata
h
ng
Spyken
gatan
h
B B 17
Östra Mårtensgatan
are-
14
h
h
15 16
B
Högevallsbadet
h h
Hotell
Grynmal
Hö
ge
h
7
h
8
Kattesund
Staffa
an
Tunavägen
★Ahlström
18 B
gat
ga
gatan
ga
tan
re-
★
4
B
iska
Universitet
Arkivgatan
L. F
y
1
y
Hotel Concordia
h
2
Lundagård
B
Hj or
Trollebergsvägen
3
n
13
t-
Bytare gatan
★
12
Juridicum
Grand Hotel
11 Ë
ata
n
B
ng
ta
Bangatan
★
Hotel Duxiana
Fin
a sg
★
B
300 m
6 op sk Bi
Hotel Lundia
Klosterkyrkan
Ri
5
Universitet
10 B
Tingshus
Bredgatan
★
tL
S:
0
h
au
orne
Clemenstorget
STF Vandrarhem Tåget J
an
at
tiig
n re
St. T
Spolegatan
N ▲
311
EOShallen
gen
Solvä
9
gen
1. Domkyrkan 2. Kungshuset 3. Stadshus 4. Kulturhistoriska Museet 5. Skissemas Museum 6. Antikmuseet 7. Botaniska Trädgården 8. Rådhuset & Stadshallen 9. Sankt Laurenti Kyrka 10. Centralstation 11. Universitetshuset
12. Palaestra et Odeum 13. Universitetsbiblioteket 14. Gamla Observatoriet & Stadsparken 15. Mårtenstorget 16. Bioscoop 17. Lunds Stadsteatern 18. Filmhuis 19. Månteatern B Bankomat (geldautomaat) i (Toeristen)informatie/internet
stadswandeling
lund
bezienswaardigheden
312
Uurwerk van de Domkyrkan van Lund
vrouw Görvels Faderstotter Sparre. De naam die het uit rode stenen opgetrokken pand – een van de pareltjes van Lund – heeft, dankt het aan kunstenaar J.M. Stäck, die er in de 19e eeuw woonde.
Karl XII:s hus Op het plein van de Katedralskolan (zie ook kader toertocht 8) zit in de zuidelijke hoek koning Karl XII’s huis verwerkt (Stora Södergatan 22). Het uit rode stenen, in Hollandse renaissancestijl opgetrokken gebouw is een ontwerp van Corfitz Viffert die het in 1500 liet neerzetten. De koning sleet er zijn jaren tot aan zijn dood van 1716 tot 1718. Het is nu onderdeel van de Katredralskolan.
Stadsparken en Gamla Observatoriet De groene long rond Gamla Observatoriet is Lunds officiële stadspark, waar je nog kunt proeven van de grandeur van Lund in de 19e eeuw. Je vindt er een vijver, een café en een kleine doolhof, die er pas sinds 1990 is dankzij professor Oscar Reutersvärd. Aan de westzijde wordt het stadspark geflankeerd door het overdekte zwembad Högevallsbadet en de sporthal.
Tetra Pak Al eens goed gekeken naar de opening van het pak melk of yoghurt op je ontbijttafel, of de yoghurt? Grote kans dat daar het Tetra Pak-logo op prijkt. Tetra Pak (www.tetrapak.com) komt oorspronkelijk uit Lund, waar dokter Ruben Rausing een piramidevormige melkverpakking bedacht met
skåne
313
een plastic binnenlaag. Samen met Erik Wallenberg richtte hij in Lund in 1950 het bedrijf op en ook in Nederland werden de pakken – bijvoorbeeld voor schoolmelk – snel gebruikt.
Bosjökloster Bosjökloster (www.bosjokloster.se) in Höör is een uniek benedictijnenklooster uit 1080. De nonnen moesten verdwijnen tijdens de reformatie in de 16 eeuw, maar hun voetsporen zijn te volgen in gebouw en gevonden spullen. De nonnen liggen begraven onder simpele stenen, met een 1000-jarige eik als wachter. Met Skånetrafiken reis je naar Höör om bij Bosjökloster te komen. Met eigen vervoer volg je weg 23 richting Höör. Na 33 km (circa 0:35 uur) sta je bij Bosjökloster en de golfclub op de oevers van Östra Ringsjön.
Informatie
Praktische Informatie Lund
| Lunds Turistbyrå (bij de domkerk), Kyrkogatan 11, 9+46355040, www.lund.se; Gratis internet in Stadsbiblioteket, S:t Petri Kyrkogata 6, en in Lunds Universitetsbiblioteket op Helgonabacken. Geldautomaten | Op Stora Södergatan (2x), Getingeväg, Knut den Storesgatan, Kyrkogatan (2x), Scheeleväg, Mårtenstorget. Overnachten | 3x budget, 2x midprijs en 5x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
i
Transport | Skånetrafiken (www. skanetrafiken) is de regionale vervoerder, maar de grijsblauwe bussen in Lund zijn van Stadstrafiken i Lund – een Arriva-bedrijf. Arriva bezit ook de Pågatåg(strafiken) met treinlijndiensten in Skåne, inclusief tussen Lund en Malmö. Bergkvarabuss (www.berg kvarabuss.se) heeft zes lijndiensten naar Lund en ook Veolia Transport vervoert in Lund.
Kunst & cultuur en natuur (wandelingen) | Download Wereldwijzers supplement www.wereld wijzerzweden.net/zuidwesten/
Trelleborg Trelleborg (25.600 inw.) is Zwedens tweede goederenhaven in verhandelde tonnage, na Göteborg. De haven bepaalt de sfeer in de stad. Je kunt er inschepen naar Sassnitz, Rostock en Travemünde in Duitsland. Met de buurgemeenten Skurup, Svedala en Vellinge vormt Trelleborg de regio Söderslätt en de vier profileren zich gezamenlijk. Hoewel het kwartet in bezienswaardigheden niet de rijkste toeristische regio is, heb je op het 35 km lange zandstrand bij Trelleborg prima surfmogelijkheden of je kunt er een frisse duik nemen. De kust is populair bij vissers. Ze halen er zeebaars en haring boven en je kunt een van hen zijn. De voornaamste
bezienswaardigheden
314
visgebieden zijn Abbekå, Böste, Falsterbo, Gislövs läge, Smyge, Skanör en Skåre. De regio Söderslätt is eigenlijk vooral ‘onbekend beroemd’ vanwege een klein mannetje dat de zon ontdekt. Nils Holgersson – een begrip ook onder dertigers vanwege de latere tekenfilmserie – vliegt dankzij Selma Lagerlöf sinds 1905 met ganzen naar de zon vanuit het dorpje (Västra) Vemmenhög, 20 km ten noordoosten van Trelleborg langs weg 101. Je zult er weinig vinden en het is ook niet duidelijk of de schrijfster het dorp daadwerkelijk bezocht.
Smygehuk Het dorp Smygehuk heeft eigenlijk niets meer te bieden dan dat het de zuidelijkste punt van Zweden is. Het trekt daardoor jaarlijks toch nog toeristische aandacht. Je bereikt Smygehuk vanuit Trelleborg via de kustweg 9.
Falsterbonäset Falsterbonäset, of Skanör en Falsterbo, is het schiereiland dat in de zuidwesthoek van Skåne in de Oostzee steekt. Het is een gewilde plek voor wie houdt van witte zandstranden en een rijk vogelleven. Volg de borden Falsterbo Fågelstation voor een vogelwacht. Je loopt in Foteviken Vikingen tegen het lijf. De laatste ‘echte Vikingen’ van Zweden zijn namelijk in dit ‘reservaat’ neergestreken, met twee dozijn replica’s van Vikinghuizen. Let op: dit is niet alleen een museum, maar een echt dorp waar mensen leven zoals het er vroeger aan toe ging. Ze leven deels van het rondleiden van toeristen en als die weg zijn, blijven de oude Vikingregels gelden. Eind juni is het Vikingweek, maar in de weken ervoor kun je de nabootsing van de Slag van Foteviken uit 1134 zien. Vikingareservatet vid Foteviken (www.foteviken.se) en Fotevikens Museum liggen langs weg 100 (afslag op snelweg E6) een paar honderd meter ten noorden van Höllviken.
Praktische Informatie Trelleborg
Informatie | Falsterbonäsets Turistbyrå, 9+4640425454; Trelleborgs Turistbyrå, Hamngatan 9, 9+46410733320, www.trelleborg.se Geldautomaten | Op Algatan (3x), Östergatan, Hedväg en Johan Kocksgatan Overnachten (4x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www.
i
wereldwijzerzweden.net/overnach ten/ Transport | Skånetrafiken (www. skanetrafiken.se) is de regionale vervoerder. Scandlines (www.scand lines.se) vaart dagelijks meerdere keren naar Sassnitz en Rostock. TT-Line (www.ttline.se) vaart niet alleen naar Rostock, maar ook naar Travemünde.
skåne
Ystad Criminelen opgepast: politiecommissaris Kurt Wallander en dochter Linda waken over Ystad. De wat humeurige, licht ontvlambare creaties van schrijver Henning Mankell hebben hun werk en woonterrein in de zuidelijke havenstad van Skåne. Menig Wallander-boek is in het Nederlands vertaald en ook de dvd-speler hoeft bijna geen moment Wallander-vrij te zijn. In Mördare utan ansikte (Moordenaar zonder gezicht) maakt de inspecteur in 1991 kennis met de lezers. Het tiende boek schrijft Mankell vanuit het perspectief van Linda. Innan Frosten (Voor de vorst) verschijnt in 2002. Henning Mankell schrijft nog steeds nieuwe afleveringen, maar heeft ook een theaterbedrijf in Maputo, Mozambique, waar hij een groot deel van het jaar woont. Het Nederlands dagblad De Volkskrant verspreidde een deel van de verfilmingen van de populaire Mankell-serie via lezersaanbiedingen. Acteurs Rolf Lassgård en Krister Henriksson tekenden voor de filmrollen van Wallander. Johanna Selström speelde aanvankelijk Linda, maar in februari 2007 overlijdt zij op 32-jarige leeftijd.
Centrum Het centrum van Ystad (17.200 inw.) is een mooie verzameling straten met klinkerstraatjes en honderden vakwerkwoningen, die je op Stora Östergatan en Stora Norregatan het best kunt zien. Sankta Maria Kyrka staat er al sinds 1250 en traditiegetrouw blaast de nachtwaker hier iedere 15 minuten op zijn hoorn. Ystad was ooit een van de belangrijkste havens van het Deense rijk. Nu kun je nog altijd met de ferry naar Polen en het Deense eiland Bornholm (zie kader Praktische informatie).
Ales Stenar / Kåseberga Langs de kust bij Kåseberga vind je Ales Stenar (de stenen van Ales): een schipvormige kring van 59 kwartszandstenen die ieder ongeveer 5 tot 18 ton wegen. De uitstalling dateert van circa 2500 tot 1000 jaar geleden: de bronstijd en de vroege ijzertijd. De geleerden zijn er nog niet uit welke functie de stenen schepen hadden voor de mensheid, maar volgens een van de theorieën zou het een soort van zonnekalender geweest kunnen zijn. Een andere zegt dat het graven zijn, maar niet altijd worden er resten gevonden. De stenen van Ales vormen Zwedens grootste stenen schip. Volg de kustweg naar Kåseberga. Ongeveer 700 meter ten zuiden van de parkeerplaats (het loopt omhoog) vind je Ales Stenar. In de haven van Kåseberga kun je vervolgens genieten van een kop koffie, taart, diner of gerookte vis.
Glimmingehus Glimmingehus is de best bewaard gebleven, oudste burcht van Scandinavië. Jens Holgersen Ulfstand liet het in 1499 bouwen en nog altijd zou het er spoken. Ridder Ulfstand en familie hadden het breed. Zeer
315
bezienswaardigheden
316
exclusieve voorwerpen uit de 16e eeuw, waaronder Venetiaans glas en Spaanse keramiek, zijn rond de burcht opgegraven. Glimmingehus, omgeven door een slotgracht, staat fier overeind op ongeveer 5 km ten zuidoosten van de afslag naar Glimminge (Vallbyvägen) op weg 9 bij Halledal. Halledal ligt halverwege de weg Lund – Simrishamn.
Informatie
Praktische Informatie Ystad
| Ystads Turistbyrå, 9+46411577681, S:t Knuts torg, www.ystad.se Geldautomaten | Op Hamngatan (2x), Regementsgatan en Thorssons väg Overnachten (8x) | Wereldwijzer zette de meest interesse locaties voor je
i
klaar op www.wereldwijzerzweden. net/overnachten/ Kunst & cultuur, recreatie & sport en natuur(wandelingen) | Download Wereldwijzers supplement op www.wereldwijzerzweden.net/ zuidwesten/
Kristianstad Stad van levensmiddelen en daardoor veel bedrijvigheid. Kristianstad, Skånes derde conglomeratie heeft meer dan 1600 bedrijven in de food business en veel toeleveranciers. De stad (33.000 inw.) kenmerkt zich mede daardoor als transportknooppunt en mist toeristisch elan. Je kunt je bijna niet voorstellen dat de filmindustrie in Zweden eigenlijk hier begon. Kristianstad wordt door de Zweden als een van de meest Deense steden gezien, nadat het door koning Christian IV in 1614 wordt aangelegd. Konings’ C4-symbool is nog altijd een veelgebruikt beeldmerk in Kristianstad. De stad heeft in het noorden nog een restant van de vesting die er ooit was, met drie landpunten stekend in een slotgracht, maar de binnenoever en de buitenwal zijn bebouwd met een school, woningen en bedrijven. Het architectonisch hoogtepunt is de Heliga Trefaldighetskyrkan (kerk), tegenover het station, uit 1628. Hier kun je veel van de Deense oorsprong terugvinden. Een tweede is het theater in het park Tivoli aan de Helge å (rivier), ten zuiden van het station. Kristianstads Vattenrike of waterrijk ligt vooral ten noorden van de stad langs de rivier Helge å en strekt zich over een lengte van 35 kilometer uit. Het is een van de karakteristieke biosferen op aarde. Grote toeristenboten (www.flodbaten.se) vertrekken in de zomer nagenoeg iedere dag voor een rondvaart en doen onderweg Ekomuseum Biosfärkandidat en het jachthavendorp Åhus aan.
skåne
Praktische Informatie Kristianstad
317
i
Informatie | Turistbyrå Kristianstad,
Transport | Zie algemene praktische
Stora Torg, www.kristianstad.se en www.spiritoffood.se Geldautomaten | Op Tivolgatan, Långebrogatan en Östra Boulevarden Overnachten (7x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www.wereld wijzerzweden.net/overnachten/
informatie Skåne op pagina 300. Skyways (www.skyways.se) vliegt dagelijks meerdere keren tussen Kristianstad Flygplats en Stockholm-Arlanda.
Hässleholm Nationaal cultureel erfgoed sinds 1947 vind je ten zuiden van Hässleholm (17.700 inw.): Hovdala Slott (www.hovdalaslott.se), dat in 1511 tot stand kwam. Het is een mooi, compact slotsterrein met witte gebouwen en rode daken en in de zomer appeltjesgroen gras. Een bescheiden toren domineert het complex. Tienduizend vierkante meter aan steen in Ingnaberga verbergt 20.000 m2 aan gangenstelsels tot 12 meter onder de grond. Aanvankelijk bedoeld als kalksteenwinningsgebied zijn de Tykarpsgrottan (9+4645135087, www. tykarpsgrottan.se/uk/index.html) sinds de jaren vijftig een toeristische attractie. Van mei tot september zijn er begeleide wandelingen, maar je kunt er ook een groepsdiner regelen. Neem een warme jas mee, want het hele jaar door is de temperatuur er 8 graden. Pas op de vleermuizen.
Hovdala Slott (Foto: Hovdala Slott / Pierre Fauvelle)
318
bezienswaardigheden
Malmö Malmö is de Zweedse toegangspoort van/tot Europa en heeft een sterke multicultisfeer. Vooral rond Möllevångstorget. Noem een internationale keuken en je vindt het vast in een van de omliggende straten. Malmö (258.000 inw. in de stad) heeft zich de afgelopen kwart eeuw omgevormd van industriestad naar een cultuurstad, met de Malmö Opera als een traditioneel hoogtepunt. Pas sinds 1998 heeft de derde plaats van Zweden een eigen hogeschool: competitie voor de traditionele universiteitsstad Lund (zie pag. 309) op 15 minuten rijden. Met 21.000 studenten (en 1300 medewerkers) is de Malmö Högskula (www.mah.se) nu de achtste hogere opleiding van het land. De continue drang van de stad om zich te vernieuwen, is ten koste gegaan van het authentieke karakter van sommige wijken. Toch wist de stad een interessante mix van oud en nieuw te bewaren, met de Turning Torso als moderne visitekaart – 190 m uittorenend over de Öresund ook uit Denemarken goed te zien. Västra Hamnen is dé groeikern van de stad, met een mengeling van verschillende architectuurstijlen en zogenoemde duurzame woningen om het milieu minder te belasten.
Malmö Citykort Voor 100 kronen (omgerekend 11 à 12 euro) koop je de Malmö Citykort bij Turistbyrån in Centralstationen, bij de McDonald’s op Triangeln of op Gustav Adolfs Torg. De kaart is na aankoop een halfjaar geldig en je krijgt er bij 350 winkels en restaurants korting mee op je aankopen. Multicultureel Malmö 27 procent (cijfers januari 2007) van de bevolking van Malmö is niet geboren in Zweden. Tel je er in Zweden geboren inwoners met buitenlandse ouders bij op, dat kom je zelfs tot 36 procent. In Malmö spreken 160 nationaliteiten 100 talen. Inwoners uit voormalig Joegoslavië zijn verreweg de grootste etnische groep, met 16.250 mannen en vrouwen, onder wie Serviërs en Montenegrijnen op plaats één (8800 inw.) en Bosniërs op plaats vijf (5600 inwoners). Maar de Denen zijn in opmars. Economische ‘vluchtelingen’ uit het dure Kopenhagen forensen gemakkelijk iedere dag in een halfuur naar de overzijde van de Sont en terug. In 2006 kwamen er ruim 2000 Deense inwoners bij en naar verwachting zal hun aantal nog verder toenemen tot boven de 8000 in 2008. De 6000 Polen in de stad zijn ook gevlucht vanwege het geld, maar proberen juist werk te vinden in Zweden. Strubbelingen in het Midden-Oosten hebben hun impact op Malmö, met 7100 Irakezen, 3300 Libanezen en 3000 Iraniërs als derde, zesde en zevende etnische groep. Het aantal Nederlanders en Belgen komt in de top 20 niet voor.
Mal m ö
319
Öresund Termin
Haven Öst s arv ra V
~
arvs St. V
gat
-
an
3■
Innerstaden
2
s- gata
7
s vä g
n lvä be
h
No
son
ge
Ë nE rics
Borgmästaregården
Sofielund
N ▲
ge lvä be
1. Malmöhus 2. Malmö Opera och Musikteater 3. Stadshus 4. Turning Torso 5. Konserthuset 6. Sankt Johannes Kyrka 7. Malmö Stadion 8. Mollevångstorget J Treinstation
No
n
8
n
Solbacken
Frü
h Joh
6 MöllevångenFolketspark
Pildammsparken
s vä g
tan
an
■
PildammsFågelbacken staden
son
ga
5
Davidshall
n
n
ng
at
sgata
tni
Rörsjöstaden
n
Korsörvägen
nE rics
ot Dr
lsg
lback
an
gata ements
h Joh
tan
ira
Fåge
gat
yga St. N
gatan
Slottsstaden
Innerstaden
Reg
J
Am
ents Regem
Kungsparken
h
n
Gamla Stan tan
Ribersborg
atan
h
n
ägen
allg N. V
sga
ns
e väg
ata
atan N. Vallg
gen
1
d
dalsv
Lim
m ha
an
Centraal station
Slott
b
str
byg
cksgatan Jorgen Ko tan Carlsga
gkajen
Marie
Ri
sb er
g or
svä
ms
rcis
Â
dell
Gri
Exe
Cita
~
arvs St. V n gata
n Bassä
Kallbadhuset
n
Rådmans- gata
Sundspromenaden
Malmömässan
kaje
ferry
an
4
n
6 Hull
~
gat
Västra hamnområdet
algata
0
500 m
malmö, overzicht
320
bezienswaardigheden
Ontwikkeling Malmö wordt voor het eerst in documenten uit 1170 genoemd, maar is dan nog een dorpje. Het behoort lange tijd tot het Deense rijk en de roerige relatie met de Zweden maakt van Malmö een vestingstad. De Zweedse koning Magnus Eriksson neemt Malmö in 1332 in, maar dertig jaar later is het de Deense koning Valdemar Atterdag die Malmö inneemt. De Zweden doen er drie eeuwen over om de Denen van halverwege ZuidZweden uit het land te krijgen (1658). Rond 1775 concentreert Malmö zich op de verhandeling van textiel, leer, tabak en suiker en groeit uit tot een vooraanstaande economische regio. In de 19e eeuw is het eerst binnenlands transport van graan dat de boventoon voert, maar export wordt steeds belangrijker nadat binnen Zweden de aanleg van spoorrails en betere wegen haventransportfuncties overnemen. Als in 1840 de scheepsbouwer Kockums Mekaniska Verkstad zijn poorten opent, zal die tot bijna de millenniumwissel de grootste economische motor van de stad zijn. Mede door de aantrekkingskracht van deze werkgever groeit Malmö tot de derde stad van Zweden in aantal inwoners. In 1973 en 1974 slaat de oliecrisis toe en krijgt Malmö’s industrie een eerste klap. Meer tegenslagen en de toenemende globalisatie van de wereldeconomie begin jaren negentig zorgen voor een vlucht van werkloosheid naar 27.000 verloren banen in vijf jaar als veel bedrijven hun deuren sluiten. Het is dan dat de metamorfose naar cultuurstad langzaam begint en de Öresundsbron (zie pag. 297) wordt gepland.
Gamla Stan ten westen van Storatorget (Foto: Adrian Beesley)
Mal m ö
Praktische Informatie Malmö
Aanvlieghavens Kopenhagen-Kastrup vanaf Schiphol met KLM, SAS, Sterling, Transavia; vanaf Brussel met Brussels Airlines, SAS, Sterling; vanaf Luxemburg met SAS; vanaf Düsseldorf met Air Berlin, SAS (zie www.wereldwijzerzweden. net/kopenhagen) Malmo-Sturup vanaf Stockholm-Arlanda met SAS; vanaf Stockholm-Bromma met Malmö Aviation; vanaf Borlänge
321
i
met DirektFlyg; vanaf Örebro met DirektFlyg
Transport Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/
Gamla Stan (oude Centrum) Het oude centrum van Malmö heeft de afgelopen jaren concurrentie gekregen als bruisend middelpunt van het ten zuiden daarvan gelegen stadsdeel Möllevång. Möllvångstorget (2 km van Stortorget) en omgeving zijn het kloppend hart van smeltkroes Malmö. Ben je voor het eerst in Malmö en rijd je nietsvermoedend de stad in, dan zou je dit zelfs kunnen aanzien als hét centrum van de stad. Citytunneln Desondanks heeft het oude centrum (Gamla Stan) de bezoeker veel te bieden. Het stadshart is omringd door een oude verdedigingsgracht en is ongeveer 750 meter lang en 1,6 km breed. Aan de westzijde vind je rond de citadel Malmöhus een groene long en populair recreatiegebied. Het Centralstationen ligt op de noordoever van de gracht; treinen vanuit Kopenhagen bereiken het centrum via een omtrekkende beweging langs de oostzijde van de stad. Nog wel, want Malmö werkt aan verbetering van de verbinding met de buitenwereld. De stad startte in 2005 met de Citytunneln (www.citytunneln.com): een spoortunnel van zes kilometer lang die met 11 km nieuw bovengronds spoor het forensen met Ystad, Trelleborg en Kopenhagen over de Öresundsbron nog sneller moet maken. In 2011 zou het stadstunnelproject klaar moeten zijn.
Op en rond Stortorget Stortorget (het grote plein) kun je niet missen als je vanuit het station de Skeppsbron (brug) oversteekt en rechtdoor de Hamngatan inloopt. Het plein is een ideaal startpunt voor een stadswandeling, maar die functie heeft burgemeester Jörgen Kock niet in gedachten als hij de nieuwe marktplaats in 1536 laat aanleggen. Het is direct een van Noord-Europa’s grootste stadspleinen. De waterput van de stad bevindt zich zelfs
bezienswaardigheden
322
Comfort Hotel Malmö First Hotel ★ ★ Jörgen Kock
ipsAnckargr gatan
n psbro Skep
jen Beljerska
6 Haven
atan
Bassängg
n
ngkaje
Bassä
y
Börshuset tan
tuniga
N. Nep
Elite Hotel Residens Elite Hotel Savoy ★
Hotel n l e n Duxiana Malmö ata na terg k aBest Western Väs n 10 ★ ★ am H Scandic a Royal V ä s tr n Kramer ★ ata Storallg N. V B torget n Hotell ★ ta a terg s ★ ä Astoria V ★ Best Western Rica Hotel Mäster Johan Malmö tan
n
Mäste
väge
dells
r Joh
Cita
en
väg
ells
ad Cit
Hovrätten
ansg
Slo
atan
atan
ttsg
a
11
reg
Hy
h
n
n
Pa
Agnesgata
5
rk
h
ka
h
na n
n a le n
Slott
P a rk k a
le
Os
ca
rs
h
Slottsparken
g
g
s vä
scar
gO
Kun
vä
y
9
@
n
sgata
lback
Fäge
Vår Frälsares kyrka
S. L
Erik Dahlbergsgatan
Ka
g
rgs
lbe
Dah
12
atan
väg
Helgeandskyrkan
Erik
sg Davidshall
tafs
Gus
sportveld
n ata
Davidshallstorg
Carl
an
gat
érs
Fersens väg
gatan
ments
Ban
n
tsgata
men Rege
h Rege
Gustaf Adolfs torg
h
n sgata
h
gatan
St. Ny
h
h h
n
gata
Kungsparken
h
★
Western ★ Best Noble House ★ Clarion Collection n Grynbodgata Hotel Temperaree B
h
Bastionen Stenbock
gata
ekts
Continental Malmö
h
ng
zars
elbr
1
Ku
Balt
Eng
h
Holmgatan
STF Vandrarhem ★ Malmö City ★ Teaterhotellet Östra
Rönne
holms
-
B
vägen
Trian
Mal m ö
323
tan
Carlsga tan
Carlsga
J
0
Centraal station
m n ka n a Ö st ra h a
N ▲
200 m
le n
an
N. Vallgat
an N. Vallgat
Södergatan
n
n
ron
els
ga
tan
atan
tan
Baltzarsgatan
.
St
★
St. N
B
ata
ksg n
D
n
ata
sg
6
nri
n
ata
igg
tn rot
Fä
sgatan
den
ena
rom S. p
Ku
j
rs
Rö
a ög
h
ng
n
ta
n ygata
Maimborg
Södergatan
First Hotel B Garden
D
n
ata
g Ny
tan
ga
nig
t rot
L.Kvarng
Norrega
Hotell Baltzar
Scandic St. Jorgen
gata
Carolib
nd
Djäknegatan
B
★
Förs
gata
Ru
★
Östra tan isga Exerc
B
dels
2
Östergatan
Radisson SAS Hotel
4
3
Run
★
tan Norrega
The Mayflower ★ Hotel
B
naden prome
Östra
atan
B
tan
Österga
Bagersgatan
Bruksg
★
atan
N. Vallg
Stu
n
ata
ata
reg
sg
ng
Ku
n
✝
Quality Hotel Konserthuset
Storgatan
gata tens
Kap
h
asinogatan
ge n
★
vä
Hotel Plaza
ngeln
★ 7
n
Länggatan
n ata lsg ira
Am
B
n
ata
sg
ng
Ku
lms
eho
tra
Ös
B
nn Rö
8
1. Malmohus / Konstmuseum 2. Rådhuset 3. Sankt Petri Kyrka 4. Carolikyrka 5. Casino Cosmopol 6. Sankt Pauli Kyrka 7. Konserthuset 8. Stadshus 9. Stadsbibliotek 10. Residenset 11. Lilla Torg 12. Viktoriateatern i (Toeristen)informatie @ Internet/webmail (gratis)
malmö, centrum
324
bezienswaardigheden
op Stortorget wordt vijf eeuwen later door een bronzen watersculptuur gemarkeerd. Het Rådhuset aan de noordoostzijde van het plein is eveneens door Kock neergezet, met restaurant. Helgo Zettervall herontwierp de voorgevel van het stadhuis in 1860 conform de Hollandse renaissancestijl, maar het restaurant Rådhuskällaren (de kelders van het stadhuis) blijft. Burgemeester Kock is in 1500 een machtig man en hij woont graag prachtig in het centrum. Kocksa Huset is het gevolg, gemaakt van rode stenen en rijk versierd. In het nieuwe millennium vind je het toonaangevende restaurant Årstiderna in dit gebouw. Het blanke Residenset is een ontwerp van architect F.W. Scholander en komt uit de 17e eeuw. De huidige gevel is uit laat 19e eeuw. Het gebouw is nu de residentie van de gouverneur. Hotell Kramer lijkt sterk op een Frans renaissancepaleis en werd in 1870 gebouwd. Vergeet niet even binnen te kijken bij Apoteket Lejonet in het zuidoosten van het plein. Het heeft veel van de charme van 1890 weten te behouden: binnen in gotische stijl, buiten in Duitse renaissancestijl. De S:t Petri kyrka (Sint-Pieterskerk) vind je net achter het raadhuis en is Malmö’s oudste gebouw: een kopie van de Mariakerk in het Duitse Lübeck. De middeleeuwse muurschildering is tijdens de Reformatie verloren gegaan, maar in de Krämarkapellet (kapel) zijn originele tekeningen bewaard gebleven. Steek door in de zuidwesthoek en wandel Lilla Torg (het kleine plein) op. De Hedmanska Gården is een binnentuin met deels uit hout opgetrokken huizen uit de 16e eeuw: in juli verrijkt met livemuziek. Het huidige Form/Design Centre dateert uit de 19e eeuw. Heerlijk eten kun je in de Saluhallen (overdekte markt), maar van voorjaar tot herfst kun je je natuurlijk evengoed neervlijen op een van de terrassen op Lilla Torg.
Ten oosten van Stortorget Bij de compacte Caroli Kyrka vind je aan de overzijde van het Östergatan S:t Gertrud. De vier panden in het hoekkwartier behoren tot Europa’s best gerestaureerde middeleeuwse handelsposten.
Ten westen van Stortorget Loop door oude straatjes naar het stadspark rond de citadel Malmöhus. Het oostelijk deel heet Kungsparken en heeft in de uiterste noordpunt het Hovrätten (gerechtshof) langs Malmöhusvägen. Je kunt er het standbeeld Pegasus van Carl Milles bewonderen. De oude citadel – waarin nu Malmö Konstmuseum is gevestigd – kun je natuurlijk niet missen, maar vergeet niet de wandeling over de zuidwal te maken langs de tuinen van de Slottsträdgården (www.slottstrad garden.se), waar je biologisch (in het Zweeds: ekologisk) geteelde groenten en bloemen kunt kopen. Werp een blik op Bastionen Stenbock. In het oog springend is de donkerbruine Holländarmölla (Hollandse molen) uit 1851. Op het gras rond de wentelwiek worden regelmatig concerten gegeven.
Mal m ö
Stadsbiblioteket (Foto: www.imagebank.sweden.se © Malmö Turism)
Malmöhus Slott is het oudste renaissancekasteel van Scandinavië. Koning Erik av Pommern regeerde er in 1436, maar zijn citadel werd vernietigd. De Deense koning Christian III liet tussen 1537 en 1542 het huidige complex neerzetten. Zweedse troepen versterkten de verdedigingswerken rond het slot vanaf 1658, als Skåne, Blekinge en Halland door de vrede van Roskilde niet langer Deens grondgebied zijn. Zoals met zoveel kastelen fungeerde Malmöhus Slott na het verlies van zijn militaire betekenis in de 18e eeuw als gevangenis. Na de in Europa heersende Eerste Wereldoorlog neemt Malmö Museer het complex over. Inclusief het Kommendanthuset (Commandantswoning) ten noordwesten van het fort. Het zuidelijk deel van het stadspark – aan de overzijde van het kanaal – heet Slottsparken, met in de zuidwesthoek sportvelden. Dé trekpleister in Slottsparken is Stadsbiblioteket (stadsbibliotheek; www.malmo.se/bibliotek). Het ontwerp van de Deense architect Henning Larsen werd in 1997 in gebruik genomen, met de oudere delen van architecten John Smedberg en Fredrik Sundbärg daterend uit 1899.
Ten noorden van Stortorget Västra Hamnen is het Malmö van het heden en de toekomst. De gevarieerde architectuur, de uitzichten en wandelpaden over en langs de Öresund, de jachthavens, zwemplekken en de ICT-bedrijven nabij maken dit een geliefd woongebied bij de bovenmodale en rijkere inwoners.
325
326
bezienswaardigheden
Niet te missen is de enorme stulp die je zelfs tot in Denemarken kunt zien: Santiago Calatrava’s appartementencomplex Turning Torso (www.turningtorso.com). Het gebouw is 190 m hoog en was in 2005 af. De architect liet zich inspireren door een zelfgemaakt beeld: Twisting Torso. Het gebouw draait van beneden tot boven 90 graden om zijn as en heeft 54 verdiepingen. Heb je geld over, dan kun je op 179 m boven zeeniveau een conferentieruimte, met bij goed weer fantastische uitzichten, boeken. Een publieksobservatorium kent het wooncomplex niet. Op weg naar Västra Hamnen zou je twee replica’s van getande middeleeuwse schepen (www.medel tidsskeppen.se) kunnen tegenko- Turning Torso draait 90 graden om men bij de Skeppsbron, waarvan zijn as (Foto: Markus Thor) de grootste 29 meter lang is.
Ten zuiden van Stortorget Gustav Adolfs torg ligt bij de uitloper van Kungsparken op de zuidpunt van de binnenstad. Aanvankelijk zou dit een van de paradepaardjes van Malmö als tweede hoofdstad van Zweden moeten worden, maar koning Gustav IV werd voor het uitvoeren van zijn plan al afgezet. Het is nu een marktplein en de bekende warenhuisketen H&M heeft hier een aardige behuizing die vroeger diende als Malmö Lyriska Teater. Loop via Södra Tullgatan de gracht over de Södra Förstadsgatan in. Tot en met het plein Triangeln (waar je tegen Triangels winkelcentrum aanloopt) is deze 450 meter autovrije zone winkelgebied.
MöllevÃ¥ng Möllevångstorget is hét centrum van het multiculturele Malmö. In de straten rond het plein vind je veel restaurants en cafés met zeer gevarieerde keukens. De markt is hier nog een belangrijk deel van het dagelijks leven. Möllevång is van oudsher een arbeiderswijk. De krant Arbetetsbladet en de bond Solidar vinden er hun oorsprong. Loop vanaf Möllevångstorget over Simrishamngatan en sla linksaf. Bij het kleine pleintje kom je uit op Folkets Park (www.malmo.se/folkets park) – het eerste volkspark van Zweden in 1893. Voor kinderen een leuke trekpleister en voor volwassenen een moment om even bij te komen. Het Moriska Paviljongen (Moorse Paviljoen) en het Japans ogende Lilla
Mal m ö
Ingången zijn een van de eerste gebouwen met het amusementspark Tivoli in Kopenhagen als role-model. Amiralen is tijdens de opening in de jaren dertig van de vorige eeuw het grootste danspaleis van Scandinavië. De hoofdweg die langs Möllevångstorget loopt is Berggatan. Volg je die richting stad (noord) dan kom je na ongeveer 350 meter aan je linkerhand bij hét nieuwe cultureel centrum van de stad: Kulturhuset Â�Mazetti. Op de hoek met Friisgatan maakte Mazetti, en later Karl Frazer, ooit chocolade.
Kunst, cultuur en evenementen Malmö Konstmuseum Malmö Konstmuseum bezit de grootste verzameling Scandinavische kunst vanaf 1800 van Zweden. Het heeft een bijzondere collectie oude muziekinstrumenten, waaronder naar verluidt ‘s wereld oudste nog werkende orgel uit 1400. Het museum heeft onder meer werken van rococokunstenaar Alexander Roslin, maar ook het beroemde landschap van 1870 van Carl Frederik Hills, een zelfportret van Sigrid Hjertén en een groot schilderij van Bjarne Melgaard. Ruimtes zijn afwisselend ingericht in bijvoorbeeld empire-, rococo- en barokstijl. Malmö Konstmuseum is gevestigd in Malmöhus Slott. Entrée kost 40 kronen (ongeveer 5 euro).
Malmö Opera Malmö Opera (Rönneholmsvägen/Fersen väg, 9+4640208500, www. malmoopera.se) is een erg goede, klassieke tip voor entertainment. Het Gemaskerd Bal van Giuseppe Verdi en andere grote werken zijn hier op het toneel verschenen. De opera heeft jaarlijks verschillende voorstellingen van grote klasse. Door het theatrale element van de opera’s zijn ze doorgaans goed te volgen, ook al versta je geen Zweeds. Er zijn tevens operettes en muziekvoorstellingen.
Malmö Konsthall | Malmö Konsthall (www.konsthall.malmo.se) op S:t Joahnnesgatan 7 opende in 1975 zijn deuren. Kals Anshelm tekende voor het ontwerp dat in beton, glas, hout en aluminium is neergezet, dat in de mode van Zweden toen bovenal functioneel is. Form/Design Center | Form/Design Center (www.formdesigncenter. com) op Lilla Torg heeft tentoonstellingen en een winkel voor design en handwerkvoorwerpen. Galleri Artholia | Galleri Artholia op Stora Nygatan 79 (www.artho lia.se) probeert een podium te zijn van bekende en minder bekende kunstenaars, onder wie Carl Henzel (www.byhenzel.com). Elastic, Teater Lilith en meer galeries | Verspreid over Malmö vind je nog veel meer kleine kunstgaleries. Enkele tips: Elastic en Teater Lilith (Performance Studio) op Ystadvägen 22/Bragegaten 15 (www.elastic gallery.com), Galerie Leger op Engelbrektsgatan 5 (www.galerie-leger. se), Galleri Estetica op Helmfeltsgatn 7 (www.galleriestitica.se), Galleri
327
328
bezienswaardigheden
Gamla Väster op Jakob Nilsgatan 5 (www.gallerigamlavaster.se) en GKM op Stora Nygatan 30 (www.gkm.se). Malmö SymfoniOrkester / Konserthuset | Malmö SymfoniOrkester en het Konserthuset (Föreningsgatan/Amiralsgatan, 9+4640343500, www.mso.se) zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Skånes Dansteater | Skånes Dansteater (www.skanesdansteater.se) treedt op in onder meer de Båghallarna en de Malmö Opera, maar is ook regelmatig on the road. Malmö Festivalen | In juni, juli en augustus is het Pildammsteatern (amfitheater in het zuiden van Pildammsparken) regelmatig het toneel van openluchtvoorstellingen. Informeer bij toeristeninformatie naar het programma. In de tweede helft van augustus viert de stad feest met het Malmö Festivalen.
Recreatie en sport Behalve het Slotts- en Kungsparken rond de citadel zijn er twee andere veelgebruikte recreatiegebieden in Malmö. Ribersborg is een twee kilometer lang zandstrand aan de westzijde van het stadshart waar de Mälmobos (inwoners van Malmö) in de zomer graag naartoe trekken om te zwemmen, te barbecuen, te zonnebaden of te sporten. Ook de omliggende groene zoom is populair. Schrik niet als je in de winter mensen in het water ziet. Het in zee gelegen Kallbadhuset (www.ribban.com) – verbonden met het vasteland via een 150 m lange steiger – met hete sauna maakt een traditie van het afwerpen van de warmte door in de Öresund te springen. In het westen liggen een jachthaven en een golfterrein. Pildammsparken, 350 m ten zuiden van Triangeln, trekt dankzij de grote en de kleine vijver ook relatief veel vogels. Het park en de grote vijver lijken op een pijlpunt en daaraan dankt het gebied zijn naam: Pijlvijverpark. Het is een van de favoriete relaxplekken voor zonaanbidders, joggers en wandelaars.
Praktische Informatie Malmö-stad
i
Informatie en geld
Overnachten
Malmö Tourism, Centralstationen, 9+4640341200,malmo.turism@malÂ� mo.se, www.malmo.se/turist/ Geldautomaten onder meer langs Linnégatan, Södra Förstadsgatan, Spångatan, Södergatan, Kattsundgatan, Landmangatan, Kopenhamsvägen
4x budget, 7x midprijs en 6x topkeuze: Wereldwijzer zette de meest interessante overnachtingslocaties voor je klaar in een te downloaden pdf per regio op www.wereldwijzerzweden. net/overnachten/
Mal m ö
Uitgaan Buddha Lounge (bar en nachtclub met veel twintigers), Djäknegatan 9, www. buddhalounge.se Club Privé, Malmborgsgatan 7 (house en R&B op 2 dansvloeren en in 5 bars), www.clubprive.nu Etage (muziek uit de jaren 70 en 80; met 2 dansvloeren, vier bars en 3 casinospelen midden in de stad), Stortorget 6, www.etage.se Hipp (overdag en begin van de avond chic eten, daarna party!), Klendegatan 12, www.hipp.se Jeriko (jazz en wereldmuziek), Spångatan 38, www.jeriko.info Panora (filmhuis, club, café en livemuziek), S:t Gertrudsgatan 4, www. panora.nu Slakthuset (lugubere naam, maar toegankelijke nachtclub, voor twintigers en dertigers), Jörgen Kocksgatan 7A, www.nattklubb.com Swing Inn Nightclub (minimaal 28 jaar; twee etages, muziek van de jaren zeventig, tachtig en negentig), Stadt Hamburgsgatan 2, www.malmbor gen.nu The Watt (restaurant en club met gevarieerde wisselende thema’s (van heavy metal tot gay tot reaggae), vaak livemuziek, Bergsgatan 20, www.bodoni. se/klubbar.html
Uitgaan gay-scene Club Indigo, Monbijougatan 15, www. rfsl.se Deep (op vrijdagen en zaterdagen), Amiralsgatan 20, www.deepclub.se
Entertainment Amiralen (restaurant in Folkets Park met vaak shows), www.profilrestau ranger.se/rest/amiralen/calender. php
Casino Cosmopol (met restaurant), Slottsparken 33 (bij Malmohüs Slott), www.casinocosmopol.se Filmstaden (bioscoop), Storgatan 22, www.sf.se Kulturbolaget (livemuziek), Bergsgatan 18, www.kulturbolaget.se Malmo SymfoniOrkester / Konserthuset, Föreningsgatan/Amiralsgatan, 9+4640343500, www.mso.se Malmö Opera, Rönneholmsvägen/Fersen väg, 9+4640208500, www.mal moopera.se Palladium (muziek- en dansvoorstellingen), 9+4640191921, www.pal ladium.nu Panora (filmhuis, club, café en livemuziek), S:t Gertrudsgatan 4, www. panora.nu Royal (bioscoop, met 198 m2 het grootste filmdoek van Zweden), Södra Tullgatan 4, www.sf.se Victoria (bioscoop en theater), Södra Förstadsgatan 18, www.victoria.se The Watt (restaurant en club met gevarieerde wisselende thema’s (van heavy metal tot gay tot reaggae), vaak livemuziek, Bergsgatan 20, www.bodoni. se/klubbar.html
Shoppen Södergatan en Södra Förstadsgatan, maar ook rond Möllevångstorget (voor als je zelf kookt). Baltzar City, bij het Stortorget, heeft veel leuke boetieks. Aan Triangeln – gezien vanuit het centrum aan het einde van de hoofdwinkelstraat – zit een overdekt winkelcentrum. Koopjes van de dag rond Davidshallstorg, met vaak tweedehands spullen.
Transport Zie algemene praktische informatie van dit hoofdstuk op pagina 321.
329
bezienswaardigheden
330
København (Kopenhagen) København (Kopenhagen in het Nederlands; Köpenhamn in het Zweeds; Copenhagen in het Engels), is ‘s werelds duurste stad om in te wonen, maar op de route van/naar Zweden is het een zeer aantrekkelijke tussenstop. København heeft pittoreske straatjes en haventjes, een hypermoderne opera, een wild uitgaansleven, het pretpark Tivoli, leuke winkels, zonnige terrassen (in de zomer natuurlijk) en de zeemeermin op de rots. Waarom zou je niet stoppen in de Deense hoofdstad? Met de auto, motor, bus of trein (of zoals je wilt: de fiets) scheer je rakelings langs København op weg naar Zweden of terug. Of je nu de veerboot van Helsingør naar Helsingborg neemt of door/over de tunnel-brugverbinding over de Øresund (in het Zweeds: Öresund; in het Nederlands: Sont) gaat. Voor heel Zuidwest-Zweden is Kastrup (www.cph.dk), de internationale luchthaven van Kopenhagen, een goede landingsplek met betaalbare vluchten. Per trein ben je vervolgens in een halfuur in Malmö, Zwedens derde stad.
Dagtrip en overnachten De 1,7 miljoen mensen tellende Deense conglomeratie (stad plus voorsteden) is prima als dagtrip te doen. De hoogtepunten van København kun je in circa 5,5 uur zien, zonder je te hoeven haasten. Echt heel veel zakgeld hoef je nu ook weer niet mee te nemen in ‘s werelds duurste woonstad. Houd rekening met ongeveer 40 Deense kronen (5 euro) voor een bier van 40 centiliter, of ongeveer 5,5 euro voor een stevige boterham. Hotels zijn aan de prijzige kant, met 110 tot 130 euro per nacht met ontbijt als gangbare ‘midprijs’.
Verkennen København-City (503.000 inw.) is op drie manieren het best te ontdekken: te voet, met een rondvaartboot, maar ook per fiets.
Bycycklen Dankzij een speciaal project rijden er nu 2000 zogenoemde Bycycklen (stadsfietsen, www.bycyklen.dk) rond, die je ook als bezoeker kunt huren. Ze zijn alleen toegestaan in de binnenstad; daarbuiten krijg je een boete als je wordt gesnapt op zo’n opvallende witte fiets. De stad heeft 110 stallingen speciaal voor de stadsfietsen. De Bycyklenorganisatie onderhoudt ze; met vier mobiele teams voor reparaties ter plekke. Neem contact op met het toeristeninformatiebureau (zie www.visitkopenhagen.dk). Laat je je liever vervoeren, dan kun je op diverse plekken in het centrum in een riksja stappen.
Waterbus Een toertocht met gids over het water duurt ongeveer 60 minuten, waar-
Ko penhagen
bij de boten vertrekken uit Nyhavn. Er zijn twee aanbieders: Canal Tours (www.canaltours.com) en Netto Bådene (www.netto-baadene.dk). Er is ook een zogenoemde waterbus (Vandbusser), waarbij je op diverse plekken uit en in kunt stappen.
Het stadsdeel Christianshavn heeft Amsterdam als voorbeeld (Foto: Hanne Melbye-Hansen)
331
s da Øs te r
Sø
ga de
rte
gsg a ima
Vo ldg ad e
Fa r Nør re
rre Nø
e sg ad Hamme rich
de ga 17
ro rb ste Ve ★9
★2
de
e rv to
1★
t
0
300 m
ge r sl ev s g
m
l Ha
e ad sg en
tg Tie
ade
de
Station
e ad
★3
ga
Istedga
y
★ ★7 6
Ti v o l i
★
8★ 5
y
Rådhus Pladsen
18 Cirkus ★ Sala
In
Forh
de
de ns ga se
Vester Sø
★
4★
ed Ist
20
15
★
10
★ ★
19 ★
g rffs
★
22
★
21
sto
Alham
So
So rte da m
ø
★
gade
Skt. Jørg ens Sø
en
16
Vesterport S Station
48
★
h
rn Be
★
Vesterbro Torv
Fr
de
★23
Kampm an
★
Sø ga de
Na n
Nyropsga de
øgade Vester S
en Sy rrerygg
Skt. Jørg ens
Danasv
e
Ørstedsparken
Sø
ro Vo d
11
12
m
Do ss er i ng
de ga org sb vn Ra
sg ad e
ffs v
★
ej
45
Syrrerygg
sholm åbnin g
eS Nø rr e
ve
s Allé
Ve j ds
Pe
46
★ ★
43
bli
blin g Pe
★
44
ng
eD
oss
er in g
ad e
the rsg ad
de ga old ard r V hr. ulev C o ste Ve ans ns B H rse de An
.Ø rste
Sø
vej Fæ lled
de Gri
rsg
14 Tycho Brahe vej Planetarium nge o K mel Gam
★
Go
ga rs
H.C
g Br Lou o ise
de
Vesterb
nin
nsgade
★
rogade
de
n Ve
ej
Ry es ga de
ad e
j
øl le g
lve
M
pe Ka
sga
ga
ffen
feld
bro
ga d
e
Sø Torvet
ø nl lde
brave j
rre
on
Ko
ej
ngev
en s
gd
s
ffsv dro Vo
el Ko
Fr ed
ej
am
e Bl
Dr
13
e Kingosgad
Nø
ej
Gamm
sv
Skt. Hans Torv
h
Gy
27. Danhostel Copenhagen City 28. Radisson SAS Scandinavia 29. Hotel Opera 30. Kobenhavn Strand 31. Best Western Hotel City 32. Hotel Maritime 33. First Hotel Skt. Petri 34. Hotel d’Angleterre 35. 71 Nyhavn Hotel 36. Copenhagen Admiral 37. Front Hotel 38. Clarion Collection Hotel Neptune 39. Phoenix Copenhagen 40. Hotel Christian IV 41. Comfort Hotel Esplanaden 42. Comfort Hotel Østerport 43. Ibsens Hotel 44. Hotel Kong Arthur 45. CAB Inn Scandinavia 46. Avenue Hotel 47. Hotel Twentyseven 48. First Hotel Vesterbro S Metrostation
d ar lev ou Åb
1. DGI-Byens Hotel 2. Hotel Tiffany 3. Absalon Annex 4. Hotel Centrum 5. Hotel Selandia 6. Hotel Axel 7. Comfort Hotel Europa 8. Comfort Hotel Excelsior 9. Hotel Grand 10. Copenhagen Crown 11. Hotel Savoy 12. City Public Hostel 13. Hotel Guldsmeden Carlton 14. Scandic Copenhagen 15. Imperial Hotel 16. Norrlandia Mercur Hotel 17. Copenhagen Plaza 18. Radisson SAS Royal 19. Ascot Hotel 20. The Square 21. Hotel Alexandra 22. Hotel Kong Frederik 23. Hotel Fox 24. Le Meridien Palace Hotel 25. Hotel Danmark 26. CAB Inn City
➤
Nørre Allé
bezienswaardigheden
332
Ko penhagen
Ø
orv Amagert
Ho
eb
e
e
Th
or
sh a
vn sg ad
Br yg g od
eb
Am alie ga d e Tol dbo dga de e
Tol dbo dga d
gad e
n usb roe sth
dg ad e St ra n
de
S t ad s gr a v e n ger B
★
28
ad e
eg
ss
To rv e
ga
de n
ade
ro
Ama
de
rg a
Langebrog
e ad lv Ka
Vor Frelsers Kirke
oule vard
avns r. H Ch Ch. Møllers Plads
ej pev elop ven Env ra g s Stad Ved
Ved Amagerport
ng
Christiania
Pr in se
n ne av
roc ks Ga de
rh
e sg ad
Nie ls B
Christians Kirke
g ffs
tor
ns
r Be
La
de
ga ve
27
★ de sga O. Monsteds Plads
bro
Ham
Chr. IV's Bro
r To
Ny Carlsberg Glypotek
★
32
Koninklijke Bibliotheek / Black Diamond
al
26
de sga
29
Teatermuseet
an sK olm
en
Operæn
de ★ ★ ga ★ 30★Havne
Chr.borg Bø Slotsplads r sg ade Christiansborg Børsen
de ga ns ge n An Ko V de es r s Ha te en n rV s sC ol Bo h dg ad ul r. ev e ar d
★
rg lbe
31
.H Fr
Dansk Design Centrer
35
Konselise Teater
G
National Museet
★ 36
Pla ds
Nyh av n Nyhavn Nyh avn
ls pe ip o Kn Br
★ Storm
Am alie
e
g ad
Kongens Nytorv
de rga ste
38
➤
e æd
34 ★
Sk ★ t. A n ★ næ
Kvæ
str
de
de ga
. str
Rådhus
25
us
ga
dh
★47
Vo ld
37
Charlottenborg
de d t ræ ran es St ni g l. g a bro p e m nd Ko Vi
Ra
★
Bre d
ade
Thorvaldsen Museet
24
Bre dga de
de sga
39★
rsg
Højb ro
Nytorv
de
P
de
Amalienborg
gen sT væ r ga
rge r ga de
the
ile
Vimmelskaffet
torv
nge n
de Go
Grabrdr. Torv
de træ ies tud Gammel-
e
ag e rga
nnin
er sg a
de
e
ild
øb m
Dro
Holmens Kanal
de Vo ldg a rre
træ
Fiols
Nø
Det Danske Rundetårn Filminstitut K ●
ad gg er .b Fr
ins
Hauset Plads
S
h
ade
Kultorvet
★ rystalgad K
er
er s g
★
40
Bo
S Nørreport Station
de
33
Ve st
Konsens Have
npr
ga
ess ega
h Go th
Ade lga de
de
Rosenborg
Ad elg ade
naden
★ 41
de
org
ade
In
ks b
rsg
lvg ad
➤
Esp la
h
Kro
the
Øs
Go
Sø
e
te
h
tg Tie
h
rV ol dg a
h
Ga de
W
ag sg ad e
Øs te rF ar im
Botanisk Have
n ge nin
Ë
øn
auls
Palmehus
De Kleine Zeemeermin
de
St. P
Statens Museet for kunst
h
n sga onge
e
Gr
ad ldg Vo
ter Øs
N ▲
h St. K
h
eri
h
Østre Anlæg
ad e
red
42
h
St. Ko
ro
Sø lvg
★
de
a sg
olm kh oc St
ve
sb
O
en
Ø ste r
ed
Kastellet
. Pl
Fr
S o sl O
Sø ga d
e
Østerport Station
333
kopenhagen
bezienswaardigheden
334
CPH Card Wees slim en haal een CPH Card (Copenhagen Card) als je op de culturele toer gaat. Die is met bijna 30 en 60 euro voor 24 respectievelijk 72 uur prijzig, maar je krijgt ermee gratis toegang tot 60 musea en bij 17 andere attracties ontvang je korting. Bovendien reis je gratis met het openbaar vervoer. Ben je vooral in København om de stad te zien, ben je goed ter been en heb je alleen vervoer vanaf het vliegveld nodig, laat dan die dure kaart zitten. De CPH Card kun je krijgen bij het toeristeninformatiebureau, maar je kunt hem tevens online bestellen op www.visitcopenhagen.com/tourist/ what_to_see_and_do/ CPHCARD.
Praktische Informatie København-Kastrup
Aanvlieghaven KøbenhavnKastrup (internationaal vliegveld) Vanaf Schiphol met KLM, SAS, Sterling, Transavia Vanaf Brussel met Brussels Airlines, SAS, Sterling Vanaf Luxemburg met SAS Vanaf Düsseldorf met Air Berlin, SAS
Naar København-stad per metro Vanuit Terminal 3 (daarin zijn ook de ticketmachines), reis je overdag
i
iedere 4 tot 6 minuten en ‘s avonds laat/’s nachts iedere 15 minuten via metrolijn M2 in een kwartier naar het centrum van de stad (Nørreport StaÂ� tion). De kaartjesautomaten accepteren Deens muntgeld, maar ook de meeste creditcards. Uitgebreide aanvullende informatie over reizen van/naar KopenhagenKastrup, naar de binnenstad en naar Zweden: www.wereldwijzerzweden. net/kopenhagen/
ßresundsbron De vaste oeververbinding over de Øresund (Öresund / Sont) van Denemarken naar Zweden begint bij København met een tunnel van ruim 4 km, gevolgd door een brug van bijna 18 km lang – inclusief een deel dat loopt over het 4 km lange kunstmatige eiland Peberholm aan Deense zijde. De verbinding staat sinds de opening in juli 2000 in een groeiende belangstelling, ondanks de tol die moet worden betaald (de verbinding moet zichzelf kunnen bedruipen): volgens het Øresundsbronbedrijf gebruikte in 2006 61% van het personenautovervoer (5,4 miljoen voertuigen) en 56% van het busvervoer (56.000 touringcars) de verbinding; met 23% respectievelijk 26% voor de veerverbinding van Helsingør naar Helsingborg. Vrachtvervoer maakt nog altijd massaal gebruik (47%) van de nachtboten
Ko penhagen
De pilaren van de Øresundsbron als poort naar Zweden
tussen Duitsland en Zweden (met Kiel-Göteborg als bekendste); slechts 15% neemt de brug en 19% het veer naar Helsingør-Helsingborg. Het aantal treinpassagiers steeg sinds de opening van 2,6 miljoen in 2000 naar 7,7 miljoen in 2006; onder wie een groeiend aantal forensen (in 2006 ieder dag 14.000 met zowel trein als auto) dat met name in Malmö en omgeving woont, maar in København werkt. Veel Denen (4300 van het eiland Sjælland (met de hoofdstad)) verhuizen naar het goedkopere Skåne (zie pag. 297), maar houden hun baan in Kopenhagen (circa 9000 dagelijkse forensen in 2006). Sjælland en Skåne met hun hoofdsteden Kopenhagen en Malmö vormen een van de meest hechte zogenoemde euregio. Prijzen van de Øresundsbron enkele reis Personenwagen (tot 6 m): e╯36,00 Personenwagen met aanhanger / bestelwagen / woonwagen (groter dan 6 m): e╯71,00 Motor: e╯20,00 Personenwagens en busjes 6-9 m: e╯71,00 Bussen (groter dan 9 m): e╯151,00 Er zijn combinatie- en retourtickets mogelijk met veerverbindingen vanuit Duitsland of Denemarken/Zweden. Zie www.oresundsbron.com voor actuele informatie.
335
bezienswaardigheden
336
historie København is een stad met een rijke historie. De naam ontstaat sinds 1100 uit de handelsfunctie, als de nederzetting ‘Købmannehavn’ (koopmannenhaven) heet. Sinds 1417 is het de hoofdstad van het land met het oudste, nog heersende koninklijk huis ter wereld – koningin Margrethe II’s bloedlijn gaat terug tot de Vikingtijd van rond het jaar 1000. De stad ontstaat als bisschop Absalon in 1167 besluit er een burcht met haven te bouwen. De stad ligt tot aan de vrede van Roskilde in 1658 middenin het grote Deense rijk. Denemarken bezit tot dan namelijk al eeuwen grote delen van Zweden (Halland, Skåne en Blekinge). De Deense vorst is tevens de heerser van Noorwegen dat Bohuslän (tussen Göteborg en Oslo) onder zijn hoede heeft. Als waker over de toegang tot de Oostzee heeft de stad aan de Øresund (Sont) bovendien een strategische positie. De continue oorlog met de Zweden duurt eeuwen en brengt het Deense rijk een aantal keren tot wankelen. In september 1658 is het een vloot van de jonge Nederlandse republiek die København uit een belegering van de Zweden ontzet. Daarmee is het Deense koninkrijk gered en zijn de Zweden genoodzaakt zich uit omliggende ingenomen gebieden terug te trekken. Ook daarna blijft het vaak rommelen tussen de Scandinavische landen (zie pag. 30). Een van de overblijfselen uit de strijd zijn de vele fortificaties, burchten en kastelen langs de Deense en Zweedse kust.
Handel København heeft sinds de stichting zijn handels- en transportfunctie behouden. Het is in de 14e eeuw een van de belangrijkste Hanzesteden en beleeft zijn hoogtijdagen onder koning Christian IV, die in 1596 in de hoofdstad wordt gekroond en in 1648 overlijdt. Denemarken is dan in militair, religieus en cultureel opzicht het machtigste land van NoordEuropa. Het stadsdeel Nyboder wordt gebouwd en het nieuwe Christianshavn krijgt een structuur naar voorbeeld van Amsterdam. De oorlogsvloot vindt er onderdak, beschermd door een vesting en bastions. De stad wordt volgezet met statige panden van Duitse en Nederlandse architecten. Vanaf 1700 is Denemarken het oorlogvoeren moe. De economie is erg sterk en uit kleine nederzettingen in Indië, Afrika, Azië en Noord-Amerika vinden velerlei producten via de havens van København hun weg naar het achterland. Weten wat Denemarken en Nederland met de Faeröer en Groenland hebben? Of nieuwsgierig naar uit hoeveel eilanden Denemarken bestaat? Download Wereldwijzers supplement: www.wereldwijzer zweden.net/denemarken/
Ko penhagen
Tegenslagen Rond de eeuwwisseling krijgen het Deense rijk en København een serie tegenslagen. Christiansborg en delen van de rest van de stad branden in 1794 af, waardoor veel oudheid verloren gaat. Denemarken probeert tijdens de napoleontische oorlogen onafhankelijk te blijven, maar moet in 1801 een zeestrijd met de Engelsen voeren. In 1807 vindt volgens de Denen het eerste terreurbombardement van een burgerbevolking plaats als de Engelsen de stad beschieten en de Deense vloot in de pan hakken. Tot aan de opkomst van nazi-Duitsland, de Verenigde Staten en Rusland zullen de Engelsen hun heerschappij over de zee niet meer prijsgeven. Door de oorlog met de Engelsen is de Deense staat na het einde van het conflict in 1813 nagenoeg failliet. Na de beëindiging van het conflict leven kunst en cultuur op. Het zijn de tijden van sprookjesverteller Hans Christian Andersen en balletmeester August Bournonville. Park Tivoli opent in 1840 zijn poorten.
Tweede Wereldoorlog Vanaf 1901 groeit København snel naar zijn huidige omvang, met de Tweede Wereldoorlog als vervelende onderbreking. Duitse troepen bezetten van 1943 tot 1945 het land, maar de hoofdstad blijft veel materiële schade bespaard. De Denen krijgen zelfs een bepaalde mate van zelfbestuur; de koning blijft op de troon. Als een Duitse medewerker van de ambassade in København hoort van Hitlers plan om de Joodse bevolking te deporteren, probeert Georg Ferdinand Duckwitz samen met de Deense bevolking in zo’n beetje alle inzetbare boten de Joden naar de andere kant van de Øresund te brengen, waar de Zweedse regering hun asiel verleent. Zo lukt het 7000 van hen de oorlog te overleven. Van de resterende duizend Joden deporteert naziDuitsland de helft. De Zweedse regering staat tevens toe dat de Deense marine in 1943 in Zweedse havens voor anker gaat; een Deense landmachtbrigade traint tot de bevrijding in Zweden.
Moderne tijd Sinds de Tweede Wereldoorlog neemt de Europese samenwerking toe. Denemarken gaat in de NAVO en de drie Scandinavische landen rond de Sont en het Skagerrak werken zeer hecht samen; onder meer met een fusie van de drie afzonderlijke nationale luchtvaartmaatschappijen tot het Scandinavian Airlines System (SAS) in 1946. Dit verklaart mede de groei van het internationale vliegveld Kastrup tot hét knooppunt van vliegbewegingen in Noord-Europa. De Denen blijven echter hechten aan hun vrijheid. De studentenprotesten tegen de NAVO, de atoombom en de Vietnamoorlog leiden in 1971 tot het bezetten van een deel van de terreinen van de marinebasis Christianshavn in Kopenhagen. De bezetters noemen het Christiania en pas sinds 2004 probeert de Deense overheid deze zelf uitgeroepen vrijheidsstaat een beetje terug in het gareel te krijgen.
337
bezienswaardigheden
338
Deense kroon Denemarken sluit zich in 1973 aan bij de Europese Unie, maar als rond het nieuwe millenium de euro zijn intrede doet, houdt het land evenals Zweden vast aan de eigen munt: de Deense kroon (100 DKK is ongeveer 12,50 euro (2007)). Voor de beste wisselkoers gebruik je geldautomaten in København om aan cash te komen. Aanschaffen bij Belgische of Nederlandse banken is vaak onvoordelig.
zuidelijke BINNENSTAD De zuidelijke binnenstad van København loopt grofweg van het centraal station in het zuiden naar de doorgaande Gothersgade (een blok ten noorden van metrostation Nørreport) en de Nyhavn. Het ligt ingeklemd tussen meren in het westen en de haven in het oosten. De meeste topbezienswaardigheden bevinden zich hier.
Tivoli Met een gil vallen de jonge twintigers en dertigers naar beneden, hun oudere buurman kijkt licht geschokt na plotseling van het mooie uitzicht te zijn beroofd. Det Gylde Tårn (de Gouden Toren) is een topattractie van Tivoli (wwww.tivoli.dk): het amusementspark dat al sinds 1843 harten sneller laat kloppen. Voel de adrenaline gieren in Dæmonen (de demon); een achtbaan van rijen stoeltjes met drie loopings plus een serie zwenkingen waar menig straaljagerpiloot jaloers op zou zijn. Of het nieuwe Himmelskibet, een carrousel op 80 m (!!) hoogte. Of – voor de iets minder grote waaghalzen: het reuzenrad Ballongyngen, dan wel de duikende en stijgende achtbaan (Rutschebanen) uit 1914 (die niet over de kop gaat). Tivoli bevindt zich precies tussen het Københavns Hovedbanegård (hoofdspoorstation / centraal station; doorgaans afgekort tot København-H) en het Rådhusplan (Raadhuisplein). Er is een eigen concertzaal, dus ook voor entertainment kun je in het opvallend compacte amusementspark terecht. In de zomer is er iedere vrijdagavond een rock- of popconcert (Fredagsrock i Tivoli) dat om 22:00 uur begint. Op 400 bij 400 m is het gelukt 32 eetgelegenheden, 27 hoofdattracties, 400.000 bloemen, 110.000 lampjes, 150 concerten per jaar, artiestenshows en nog veel meer te stoppen.
Christiansborg Slot Het flinke Christiansborg Slot bestond in 2007 honderd jaar en was ooit het volledige domein van de koninklijke familie. Na een grote brand in 1794 verhuisden de royals naar Amalienborg. Een tweede brand bijna een eeuw later (1884) richtte opnieuw schade aan. De herstelwerkzaamheden en vernieuwingen leidden tot een allegaartje van stijlen. Het hoofdgedeelte is pas in 1928 neergezet in neobarokstijl en is het derde paleis op deze plek. De kapel komt nog uit de tijd van het tweede paleis uit 1800, maar het exercitieterrein is origineel, uit de 18e eeuw.
Ko penhagen
Achteringang van Christiansborg Slot (Foto: Ray Roper)
Op Christiansborg Slot vind je een theatermuseum en de koninklijke stallen. De koninklijke familie kan nog altijd over de slotkapel en het grootste deel van het Ridebaneanlægget beschikken. Het Deense parlement gebruikt het grootste deel van het hoofdpaleis, waarin ook de werkvertrekken van de minister-president (Statsministeriet) en het hooggerechtshof (Højesteret) zijn te vinden, plus enkele koninklijke representatieruimten.
Det Kongelige Bibliotek De Zwarte Diamant is de bijnaam van de koninklijke bibliotheek (www. kb.dk/en/) van Denemarken, gelegen bij Christiansborg. Je zou het op het eerste gezicht niet zeggen, maar het opvallende complex van staal, glas en zwart graniet is niet meer dan een uit 1999 daterende uitbouw van de originele bibliotheek. Architectenbureau Schmidt, Hammer & Lassen zeggen zich te hebben laten inspireren door het noorderlicht voor de indeling binnen; vanaf een passerende boot zie je het water als kleine sterretjes weerspiegelen in de gevel. Een flink atrium met balkons splijt het pand in tweeën. De Zwarte Diamant biedt plek aan drie afzonderlijke bibliotheken: de Nationalbiblioteket, Københavns Universitetsbibliotek en Det National Fotomuseum (met 22 miljoen (!) foto’s). Er zijn naast boeken uitgebreide collecties kaarten, luchtfoto’s muziekstukken, theaterwerken, Aziatische werken, pamfletten, Joodse werken en manuscripten.
339
340
bezienswaardigheden
Noordelijke binnenstad De noordelijke binnenstad is in het zuiden duidelijk af te bakenen bij de Nyhavn (de haven) en de groenzone bij Rosenborg Slot. In het noorden eindigt de binnenstad bij de havens en de stervormige vesting Kastellet. Er pal ten oosten van zit hét symbool van Købnhavn, de Kleine Zeemeermin, versteend op haar rots in het water.
Rosenborg Slot Een statiger entree tot de noordelijke binnenstad kun je je niet wensen met Rosenborg Slot (www.rosenborgslot.dk), opgetrokken in de Hollandse renaissancestijl door de architecten Bertel Lange en de van oorsprong Vlaamse Hans van Steenwinckel. De eerste stenen zijn in 1607 gelegd, toen koning Christian IV een huis dichter bij de hoofdstad wilde dan zijn Frederiksborg op 35 km afstand. Vanaf 1615 verbleef de koning er vaak, maar de uitbreidingswerkzaamheden aan het pand gingen door tot 1624. Rosenborg bleef tot 1710 een koninklijke residentie, maar de aanpassingen aan het complex stopten pas in 1758. Daarna fungeerde het kasteel nog twee keer als uitwijklocatie voor de royals: in 1794 nadat Christiansborg afbrandde en in 1801 tijdens de Engelse aanval op København. Momenteel herbergt Rosenborg meer dan 250 losse museumcollecties, waaronder de kroonjuwelen. Aan de oostzijde liggen de koninklijke tuinen, aan de westzijde de botanische tuinen.
Botanisk Have (Botanische tuinen) De botanische tuinen zijn van de universiteit van København. Ze bevinden zich al sinds 1600 op deze plek. Op het terrein hebben tevens een museum en instituut (Botanisk Institut), het Palmehus en het Astronomist Observatorium een plek gekregen.
Rundetaarn / Trinitatis Komplekset Wil je een mooi uitzichtpunt over de binnenstad, bezoek dan de Rundetaarn (de Ronde Toren, www.rundetaarn.dk) aan de Store Kannikestræde. Dit oude sterrenobservatorium heeft een uitkijkplatform op 35 m hoogte, waarvoor je eerst jezelf 7,5 keer om de as van het gebouw moet draaien. De omhoog lopende gang zou plat neergelegd 209 meter lang zijn. De sterrenwacht in de toren fungeert nog steeds, die in 1642 als onderdeel van de universiteit opende. De verlichting van Kopenhagen-stad speelt de kijker natuurlijk wel parten bij het zien van de hemellichamen. De voormalige universiteitsbibliotheek zat in een ruimte van 900 m2, die je nog altijd kunt bezoeken. De zaal wordt nu vaak gebruikt voor tentoonstellingen of concerten. Rundetaarn maakt samen met de oude universiteitsbibliotheek en de voormalige studentenkerk deel uit van het zogenoemde Trinitatis Komplekset.
Ko penhagen
Rundetaarn (Foto: Morten Jerichau/Wonderful Copenhagen)
Den Lille Havfrue (De Kleine Zeemeermin) De kleine zeemeermin van København laat voor het eerst van zich horen via de pen van Hans Christian Andersen in 1837. De eerste ode is er in 1909, tijdens het ballet Den Lille Havfrue van Hans Beck en Finni Henriques. Uiteindelijk brengt beeldhouwer Edvard Eriksen de kleine zeemeermin op haar rots bij de Langeliniekajen, waar ze al sinds 1913 op haar droomprins wacht. Haar verblijf wordt betaald door Carl Jacobsen, oprichter van bierbrouwerij Carlsberg, die zorgt dat beeldhouwer Eriksen de financiële middelen heeft om de vrouw mooi te maken. De stad København krijgt de permanente voogdij over de zeemeermin. De schone dame heeft geen gemakkelijk leven. Niet alleen is na decennia haar kroonprins nog altijd niet op komen dagen, ze is regelmatig slachtoffer van geweld. In 1963 wordt ze van top tot teen in rode verf aangetroffen en bijna een jaar later wordt ze onthoofd. Toch weet ze zich vast te houden aan de rots, en wordt in 1976 opnieuw in rode verf ondergedompeld. Vanaf juli 1984 kan ze belagers alleen nog met haar vin en een arm weren, want haar andere arm wordt dan afgehakt. Ook nu weet ze zich te herstellen en in 1990 overleeft ze een nieuwe onthoofdingspoging – die uiteindelijk in 1998 toch lukt. Tot slot verdwijnt ze in 2003 in het water als belagers haar van de rots afduwen. Geschrokken klimt ze terug naar haar oude plek. Om haar voor het nageslacht te blijven behouden hebben de kleinkinderen van de beeldenmaker een collectief opgericht dat kleine beelden van de zeemeermin verspreidt (www.mermaidsculpture.dk).
341
bezienswaardigheden
342
Amalienborg Slot Amalienborg Slot is niet één, twee of drie, maar vier paleizen groot: Christian VII’s Palæ, Christian VIII’s Palæ, Christian IX’s Palæ en Freddriks VIII’s Palæ. Ze bevinden zich tegen de klok in van noordwest naar noordoost aan hetzelfde plein op ongeveer 300 m van de Nyhavn (de pittoreske oostelijke binnenstadshaven). De Deense koninklijke familie brengt de winter doorgaans door op Amalienborg, al sinds 1794. Zorg dat je om 12:00 uur bij het paleis bent om de wisseling van de wacht mee te maken. De Deense koninklijke familie Het officiële Deense koningshuis (www.kongehuset.dk) bestaat uit elf leden, met H.M. Dronningen – koningin Margrethe (1940) – als hoofd. De koningin zit sinds 1972 op de troon. Ze trouwde in 1967 met de Fransman Henrik Marie Jean André. Lees meer over de afzonderlijke paleizen van Amalienborg én de Deense koninklijke familie in Wereldwijzers supplement: www.wereldwijzer zweden.net/denemarken/
Nyhavn Nyhavn, dat vanuit het havenkanaal bijna 400 m landinwaarts steekt tot aan Kongens Nytorv, is de relaxplek van de stad. Terrassen, cafés, kleurrijke oude pakhuizen, rondvaartboten en veel toeristen karakteriseren deze plek. Hygge De Denen komen ook graag naar de Nyhavn (www.copenhagenet.dk/ CPH-Nyhavn.htm) voor wat ze hygge noemen: pak met een stel vrienden of vriendinnen een drankje, ga rustig zitten en vergeet al je zorgen. In Nyhavn is het bungelen met de benen boven het water, terwijl je een bierflesje of sigaret aan de lippen zet, de lokale sport. Wil je er helemaal bijhoren, wandel dan ook een paar keer op en neer over de noordkade. Nyhavn wordt ook wel de langste bar van Scandinavië genoemd, maar was rond 1800 hét economische centrum van de zeevarende stad. Sprookjesverteller Hans Christian Andersen leefde er gedurende zijn leven op drie adressen: nummer 20, 67 en 18. Nyhavn is met de bussen 550S, 901 en 902 te bereiken. Vanaf het Rådhuspladsen ben je te voet ruim een halfuur onderweg.
Christianshavn & HOlmen Het stadsdeel Christianshavn en het eiland Holmen hebben de vorm van een vesting en zijn lange tijd marinehaven. Vanaf 1971 is het vooral bekend vanwege de hippievrijstaat Christiania. Via de brug Knippelsbro
Ko penhagen
Nyhavn
steek je het havenkanaal van het eiland Sjælland naar het eiland Amager over en sta je snel in het stadsdeel Christianshavn. Holmen ligt er in het noorden aan vast. Uit protest tegen de Vietnamoorlog, de NAVO en de atoombom bezet een groep hippies in 1971 lege militaire barakken in het marinecomplex van København. Ze maken hun eigen regels en roepen de vrijstaat Christiania (www.christiania.org) uit. De Deense regering gedoogt dit lange tijd. Drugs Pas als de drugs weelderig tieren en openlijk in Pusherstreet worden verkocht, grijpt de regering in 2004 in. Nog altijd raadt de gemeente toeristen af foto’s te nemen in deze straat en vermijden veel inwoners van København dit gedeelte van de wijk. Kunst Voor kunstliefhebbers is Christiania echter the place to be, want je struikelt bijna over de schilderijen, beelden, theatervoorstellingen en muziekÂ� optredens.
Vesterbro Ooit de thuishaven van de vrouwen van de lichte zeden, nu een populair woon- en uitgaansoord: Vesterbro. Het ligt aan de ‘andere’ (zuid) kant van København-Hovedbanegård en is vooral rond Halmtorvet erg hot.
343
bezienswaardigheden
344
Kamperen in Kopenhagen Met redelijk hoge prijzen voor hotels (zie www.wereldwijzerzweden. net/overnachten) kan kamperen in København erg plezierig zijn. Direct rond de binnenstad zijn er drie mogelijkheden: • City Camp Camping, Tømmergravsgade 2, København • Bellahøj Camping, Hvidkildevej 66, København • Camping Charlottenlund Fort, Strandvejen 144B, Charlottenlund Slechts iets verder weg heb je nog zeker negen andere kampeerplaatsen. Check de mogelijkheden met een van de medewerkers van het toeristeninformatiebureau, 9+4570222442,
[email protected], www.visitcopenhagen.dk
Nørrebro Nørrebro, het stadsdeel ten westen van de meren die aan de noordelijke binnenstad grenzen, is hip en trendy København. Met leuke winkels, cafés en prima restaurants. Sankt Hans Torv wordt als centrum gezien van het stadsdeel. Nørrebro is een favoriete plek van jonge kledingontwerpers, maar je vindt er ook tweedehandshops.
In de ßresund Buiten de stad liggen in de Øresund drie oude forten die voor vestingliefhebbers zeker leuk zijn: Middelgrundsfortet, Flakfortet en Trekroner. Ze zijn alledrie op kunstmatige eilanden aangelegd. Middelgrundsfortet is het grootste. De bedoeling van de militaire bolwerken was uiteraard het beschermen van de hoofdstad, maar de invasie die vandaag de dag plaatsvindt, is alleen nog die van toeristen. Er zijn begeleide bezichtigingen en je komt bij de forten door vanuit Nyhavn een boot te nemen. Ben je met een grote groep, dan kun je zelfs diners of overnachtingen regelen op de forteilanden. Informeer hiervoor bij het toeristeninformatiebureau (zie Praktische informatie verderop).
Kunst, cultuur en evenementen Nationalmuseet | Frederiksholms Kanal 12 (zuidelijke binnenstad), www.natmus.dk) is het grootste culturele museum van Denemarken in een klassiek gebouw uit de 18e eeuw. Niet ver van de winkelavenue ‘Strøget’. Voor de snelle bezoeker heeft het museum een papieren doe-het-zelfrondleiding, waarmee je in ongeveer een uur door het 10.000 m2 grote museum wordt geloodst. Er zijn ook audiogidsen in het Engels en Deens. Statens museum for Kunst | Het nationaal kunstmuseum (Sølvgade 48-50, www.smk.dk) biedt 700 jaar aan westerse kunst in een fraai gebouw
Ko penhagen
uit 1896. Het museum ligt 150 m ten noorden van Rosenborg Slot, circa 600 m vanaf metrostation Nørreport in de noordelijke binnenstad. Ny Carlsberg Glyptotek | Kunstmuseum (Dantes Plads 7, www. glyptoteket.dk) met meer dan 10.000 werken verdeeld in een mediterreane collectie en een verzameling van Deense en Franse kunst uit de
Een voorstelling uitzoeken in het oorspronkelijke koninklijk theater aan Kongens Nytorv
345
346
bezienswaardigheden
19e en 20e eeuw. Ny Carlsberg Glyptotek bevindt zich pal ten oosten van Tivoli en is met het openbaar vervoer het best te bereiken door een bus naar Rådhuspladsen te nemen. Tycho Brahe Planetarium og Omnimaxteater | In het Tycho Brahe Planetarium (Gammel Kongevej 10, www.tycho.dk) voel je je weer even klein, dankzij reusachtige planeten die desondanks vele malen kleiner zijn weergegeven dan hun origineel. Maar ook dankzij het IMAXÂ�theater en 3D-films. Tycho Brahe Planetarium og Omnimaxteater vind je aan de zuidpunt van de rechthoekige meren die de binnenstad aan de westzijde afsluiten. Dansk Design Center | Goede plek voor liefhebbers van Scandinavische ontwerpen, met wisselende tentoonstellingen; H.C. Andersens Boulevard 27, www.ddc.dk. Kunstidustrimuseet | Het museum voor industrieel design (Bredgade 68, www.kunstindustrimuseet.dk), van woninginrichting tot sieraden. Stijlvol aangekleed. Met het openbaar vervoer: bussen 1a, 15, 19 en 29; Stog (sneltram) naar station Østerport of de metro naar Kongens Nytorv. Det Kongelige Teater & Operan | Het koninklijk theater (www. kglteater.dk) ondergaat na 250 jaar aan Kongens Nytorv in 2005 zijn eerste grote verandering, als op Holmen de moderne Operaen zijn deuren opent. De twee vormen samen een organisatie en je kunt dus op één adres voor meerdere locaties boeken. Het nieuwe operagebouw is een ontwerp van architect Henning Larsen. Er komt in 2008 zelfs een derde locatie bij: een toneel in Kvæsthusbroen van architecten Boje Lundgaard en Lene Tranberg. Odrupgaard | Monet, Renoir, Degas, Sisley, Pissaro en meer. Je vindt het in museum Ordrupgaard (Vilvordevej 110, Charlottenlund, www. odrupgaard.dk). Met het openbaar vervoer: de trein naar Klampenborg of Lyngby Station. Daarvandaan bus 388 naar de Vilvordevej en dan nog 2 minuten lopen. Vikingeskibsmuseet | Het Vikingschipmuseum (Vindeboder 12, Roskilde, www.vikingeskibsmuseet.dk) van Denemarken bevindt zich op 30 km ten zuidwesten van København in Roskilde. Het dankt zijn oorsprong aan vijf Vikingschepen die in 1962 in het fjord van Roskilde zijn gevonden. Het museum zit pal naast Roskildes Vandrerhjem ((jeugd)herberg). Evenementen København Mode, design & architectuur • Copenhagen International Fashion Fair, Catwalk en shows, februari en augustus • CphADD (kunst, design en architectuur), mei • Frue Plads Kunsthændværkermarked (kunsthandwerkmarkt), Frue Plads en Domkirkepladsen, augustus • Golden Days (theater, opera, ballet, klassieke muziek, design, cultuur en veel meer), september
Ko penhagen
Muziek, theater, opera & ballet • Vikingspillene i Frederikssund (theater, ballet, opera en klassieke muziek) op Vikingebopladsen, Havnegade 5, Frederikssund), juni • Copenhagen Jazz Festival, eerste vrijdag van juli en 10 daarop volgende dagen • Roskilde Festival (35 km ten zuiden van de hoofdstad; muziek & film), juli • Golden Days (theater, opera, ballet, klassieke muziek, design, cultuur en veel meer), september • Copenhagen Blues Festival, september • Kulturnatten (de nacht van de cultuur), oktober
Film • NatFilm festival (internationaal nachtfilmfestival), eind maart • Copenhagen International Furniture Fair (meubelbeurs), mei • Roskilde Festival (35 km van de hoofstad; muziek & film), juli • Buster (international jongerenfilmfestival), september • Copenhagen International Film Festival, september
Sport • Copenhagen Marathon, mei • Copenhagen Historic Grand Prix, in Fælledparken, augustus
Thema • Pinsekarneval (Zuid-Amerikaans carnavalfeest) rond Fælledparken, mei • Skt. Hans Aften (Midzomerfeest), 22 of 23 juni • Copenhagen Pride (Deense gay-pride-parade), augustus • Copenhagen Cooking, augustus • Tivoli Halloween, oktober • Tivoli Julemarked (kerstmarkt in Tivoli), van eind november tot medio december
Familiefeesten • Julemændenes Verdenskongress (familiefeesten), amusementspark Bakken in Klampenberg (ten noorden van de stad), juli • Kulturhavn (familiefeesten), Havneparken, Islands Brygge, augustus • Efterårsferien (najaarsfamiliefeesten), oktober
Recreatie en sport Dyrehaven is een gebied van duizend hectare 10 km ten noorden van København-stad. Je vindt er onder meer grazende herten. Bij het station Klampenborg ligt Bakken (www.bakken.dk), een van ‘s werelds oudste amusementsparken met meer dan 150 attracties; open vanaf maart tot medio september.
347
348
bezienswaardigheden
Amager Strand is het nieuwe strand van de stad met de vorm van oude verdedigingswerken. Het is ruim 4,6 km lang en ligt bijna onder de aanvliegroutes van het internationale vliegveld Kastrup. København heeft twee zwembaden in het havenkanaal. Copencabana vind je bij de kruising van Havenholmen met Dybbelsbro, waar sneltrams A, E en H stoppen. Islands Brygge was het eerste havenbad en biedt plaats aan maximaal 600 badgasten. Het ligt ruim 100 m ten zuiden van de brug Langebro en heeft zonneweides. Je kunt van 1 mei tot 1 oktober een begeleide kajaktoer (www.kajakole. dk) door de haven en grachten boeken van 1,5, 2 of 3 uur. De start is op Strandgade 50 bij Wilders Plads en je materialen krijg je van de organisatie. Onderweg vertelt de gids je over de geschiedenis van de plaatsen waar je langs komt.
Praktische Informatie København (Denemarken)
i
Informatie en geld
Eten
Wonderful Copenhagen Turistinformation, Vesterbrogad 4A, 94570222442,
[email protected], www.visitco penhagen.dk Geldautomaten in de zuidelijke binnenstad onder meer langs RådhusÂ� pladsen, Vesterbrogade, Store, Ny Adelgade, centraalstation, Kongens Nytorv, Holmens Kanal, Højbro Plads en Frederiksborgade Geldautomaten in de noordelijke binnenstad onder meer op Kongens Nytorv, Store Kongensgade, Amaliegade, Oslo Plads Geldautomaten bij Christianshavn & Holmen onder meer op Torvegade en Knippelsbrogade Geldautomaten in Vesterbro onder meer langs Vesterbrogade, Halmtorvet, Enghave Plads. Geldautomaten in Nørrebro onder meer langs Nørrebrogade, Falkonerallee, Fredensgade
Onder meer langs Nyhavn, Store Kongengade, Sankt Annæ Plads en Øster Farimagsgade in de noordelijke binnenstad en op heel veel locaties in de zuidelijke binnenstad. Cafe Krudthuset, Krudtløbsvej 8 (noordoosten van Holmen) maar ook langs Prinsessegade en Sankt Annæ Gade Veel cafés en restaurants in meerdere straten tussen Gammel Kongvej in het zuiden van Nørrebro, Falkoner Alle in het westen en Tagensvej / Fredensgade in het noorden.
Overnachten (54x) Wereldwijzers selectie ingedeeld naar stadsdeel en klasse: www.wereld wijzerzweden.net/overnachten/
Uitgaan Club Mambo (Zuid-Amerikaans georiënteerd restaurant, café en loungebar), Vester Voldgade 85 (bij het Rådshus), www.clubmambo.dk The Rock (underground-rock & metal met veel optredens), Skindergade 45-47 (bij Gammeltorv), http://rock. xstream.dk Celcius (exclusieve nachtclub voor cocktailliefhebbers met enigszins futuristische uitstraling), Rådhuspladsen 16, www.celcius.dk
Ko penhagen
Luux Copenhagen (exclusieve nachtclub met mix van house, disco, funk en hiphop), Nørregade 41, www.luux cph.dk Park Nightclub (café, restaurant en nachtclub), Østerbrogade 79, www. park.dk Søpavillonen (bar, terras en discotheek aan een van de meren, precies tussen binnenstad en Nørrebro), Gyldenløvesgade 24, www.soepavillonen.dk Grock (café/bar met officieuze dansvloer), Allegade 7-11, Frederiksberg (ten westen van Nørrebro), www. grock.dk
Entertainment Jazzhuset, Rådhusstræde 13 (vlak bij Christiansborg Slot; niet te verwarren met Rådhuspladsen) Tivoli Rust (bar met regelmatig concerten) Guldbergsgade 8, www.rust.dk
Nørrebro Teater, Nørrebrogade, www. nbt.dk Evenementenkalender: www.visitco penhagen.com/tourist/what_to_ see_and_do/events/event_calendar
Shoppen ‘Strøget’ is dé (autovrije) winkelboulevard die uit meerdere straten bestaat. Aan de noordzijde (vanaf Kongens Nytorv) vind je de duurdere ketens, waaronder Prada, Mulberry, Chanel, Karen Millen en Boss. De vriendelijker geprijsde shops zoals Hennes & Mauritz vind je dichter bij het Rådhuspladsen (raadhuisplein). Istedgade in Vesterbro is een goed alternatief.
Transport Plan je reis eventueel via www.rejse planen.dk. Zie ook www.wereld wijzerzweden.net/routeinfo/ en www.wereldwijzerzweden.net/ov/
Strøget bij Vimmelskaftet met de Helligånds Kirke (kerk) op de achtergrond: toeristentrekkers bij uitstek
349
350
bezienswaardigheden
Smålands historie ten top in het herinneringsmonument aan de Unie van Kalmar in de gelijknamige stad
351
De kust van Småland De kust van Småland (deel van de zuidoostkust van Zweden) is voor veel Zweden de toegangspoort tot hun eigen rivièra: het eiland Öland. Vanuit de stad Kalmar – waar ooit een ongelukkige unie van Zweden, Denemarken en Noorwegen ontstond – leidt een lange brug naar de zomerbestemming voor ook de Zweedse koninklijke familie. Pippi Langkous Als Småland door Nederlanders en Belgen wordt aangedaan, is het vaak voor Näs en Vimmerby: de wereld van Pippi Langkous-creator Astrid Lindgren. Of voor de glasblazerijen in het binnenland van de uitgestrekte streek. De hele streek Småland is bijna zo groot als België en behoort toe aan de provincies Jönköpings Län (met hoofdstad Jönköping), Kalmar Län, Kronobergs Län en in mindere mate Hallands Län en Östergötlands Län. De doorgaande kustroute – snelweg E22 – verlaat je onderweg vanuit of naar Stockholm bij voorkeur in Västervik en Kalmar, die toeristen het meest te bieden hebben. Oskarshamn is vooral handig voor het veer naar Zwedens grootste eiland Gotland. Kalmar is de meest interessante uitvalsbasis. Daarvandaan ben je ook snel op Öland en in de glasregio. De beste aanvlieghavens zijn Linköping-SAAB en Växjö-Småland Airport.
Praktische Informatie De kust van Småland
Aanvlieghavens Linköping-SAAB vanaf Schiphol met KLM (sinds maart 2008) Växjö-Småland Airport vanaf Düsseldorf-Weeze/Niederrhein met Ryanair (vanaf Småland Airport rijdt een lokale bus naar Växjö) Nyköping-Skavsta vanaf DüsseldorfWeeze/Niederrhein met Ryanair; vanaf Frankfurt-Hahn met Ryanair (zie www. wereldwijzerzweden.net/skavsta/) Kopenhagen-Kastrup vanaf Schiphol met KLM, SAS, Sterling, Transavia; vanaf Brussel met Brussels Airlines, SAS, Sterling; vanaf Luxemburg met SAS; vanaf Düsseldorf met Air Berlin, SAS Stockholm-Bromma vanaf Brussel met
i
Brussels Airlines (zie www.wereld wijzerzweden.net/bromma/) Stockholm-Arlanda vanaf Schiphol met KLM, Sterling of SAS; vanaf Brussel met SAS, Sterling; vanaf Luxemburg met Skyways (zie www.wereldwijzer zweden.net/arlanda/)
Transport Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/
bezienswaardigheden
352
Västervik De houten huizen in het centrum van Västervik, de jachthaven, de ligging aan het water en route E22 maken van het stadje (21.000 inw.) een pleisterplaats op zonnige dagen.
Skolgatan met de Sankta Gertruds Kyrka in Västervik
D e kust van Sm å land
353
Västervik is een typisch zomers kustdorp. Rijen geparkeerde auto’s, boten die af en aan varen, toeristen die op het terras van een ijsje smullen. Västervik is een ‘bedevaartsoort’ voor ABBA-fans; Björn Ulvaeus groeide erop. Ook oud-tennisspeler Stefan Edberg komt er vandaan. Pastelkleurige en witte houten huizen en klinkerstraatjes bepalen het straatbeeld in het compacte centrum van Västervik. In de Bredgatan, Storgatan en Hamngatan vind je enkele eetcafés en restaurants. Kom ook zeker langs in juli voor het VisFestivalen met folklore en muziek. De meest geadverteerde houten huisjes van Västervik zijn de Båtsmansstugorna, aan de rand van het stadshart. Je moet echter de nodige moeite doen van de oude visserswoningen een ongestoorde plaat van te maken, want ze zijn op krap twee handen te tellen en er staan karakterloze appartementenblokken op de achtergrond. Desondanks kun je rustiek ontbijten in een kleine kruidentuin als je een van zes huurhuisjes voor een dag of week boekt. Het terras is ook open voor passanten. Reizen zoals het vroeger ging op het smalspoortraject van Västervik naar Hultsfred (www.smalsparet.se). De 70 km lange baan wordt thans als museumspoorlijn met maximaal 70 km/u afgelegd en overbrugt een hoogteverschil van 4 m tot 126 m boven zeeniveau. In juli en augustus kun je mee als een oude trein de trajecten van Västervik naar Ankarsrum en naar Verkebäck aflegt. De museumspoorlijn wordt mede gefinancierd door de EU.
Gränsö & Västerviks Skärgård Västervik heeft een uitgebreide scherenkust. Het schiereiland Gränsö is van het vasteland gespleten door een kanaal en is dankzij een brug eventueel per auto of motor te bereiken. Er zijn zes aangegeven zwemplekken op de west- en oostoevers van Gränsö en in het zuiden kun je langs de kustlijn lopen in een rondje van ongeveer 8,5 km. Op de noordpunt van het kanaal (ten oosten van het dorp Vitudden) heb je een uitzicht over de kusteilanden, op de zuidpunt op Västervik. Aan de westoever van Gränsö staat het Gränsö Slott (www.swedishcand les.com), waar apart gevormde, stijlvolle kaarsen worden gemaakt en waar je kunt overnachten of eten (www.granso.se).
Praktische Informatie Västervik
i
Informatie | Västerviks Turistbyrå,
Overnachten (8x) | Download gra-
Strömsholmen, 9+4649088900,
[email protected], www.vaster vik.se Geldautomaten | Op Kvarngatan en Folkparksvägen
tis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
bezienswaardigheden
354
Oskarshamn Aan bezienswaardigheden heeft de stad Oskarshamn (17.200 inw.) niet veel te bieden. Je hoeft echter niet stil te zitten tijdens het wachten op de ferry naar Gotland. De verbinding met het grootste Zweedse eiland (zie pag. 283) is een reden om toch in Oskarshamn te zijn. De watertoren uit 1913 in nationaalromantische stijl is het architectonisch hoogtepunt van Oskarshamn. Via het toeristeninformatiebureau boek je een begeleide bezichtiging, tijdens welke je kunt genieten van een goed uitzicht over de stad en de omgeving.
Blå Jungrun & Skärgård Een populaire vaarexcursie voert naar Blå Jungrun: een granieteiland van 600 m breed en 1 km lang met spleten en grotten, tussen Oskarshamn en Öland. Het hoogste punt is 86 m boven zeeniveau en bij goed weer heb je mooie vergezichten. Voor vaartochten kun je het best terecht bij Solkusturer (www.solkustturer.se/en/index.html). Of bij Marcus Höglund (9+46704445708) die op zijn rubberboot (Rigid Inflatable Boat of RIB) maximaal plaats heeft voor 12 passagiers.
Simpevarp Huisjes uit de 17e eeuw en drie kernreactoren uit de 20e eeuw. Een vreemde combinatie, maar Simpevarp heeft het. OKG Aktiebolaget – een onderdeel van energiegigant E-On, runt de kookwaterreactoren O1 (Oskarshamn 1), O2 en O3 sinds 1972 respectievelijk 1974 en 1985. Met een effectieve productie van 2215 megawatt zorgt Oskarshamn voor een tiende van de totale Zweedse energieproductie. Wil je een rondleiding, bel dan met OKG Aktiebolaget op 9+46491786000. Je bereikt Simpevarp via snelweg E22 en de afslag bij Fårbo. Meer informatie over Zweedse kernenergie op pag. 59 en 171.
Urbergs ×spölaboriet Iets ten noorden van de kerncentrales van Simpevarp kun je 500 m de diepte in, met Urbergsturer (www.skb.se) in Urbergs Äspölaboriet. Daar wordt Zweeds kernafval uit de energie- en medische industrie opgeslagen. Een begeleide tour boek je via Oskarshamns Turistbyrå op 9+4649188188.
Kunst, cultuur en evenementen Het Döderhultarmuseet (Hantverksgatan 18-20) van Axel Petersson (1868 – 1925) heeft een unieke verzameling van 200 houten sculpturen, vaak een komische weergave van het leven in Småland eind 19e begin 20e eeuw. Het museum bevindt zich samen met het Sjöfartsmuseet (scheepvaartsmuseum) in het Kulturhuset (cultureel centrum) van Oskarshamn. Er is een kiosk en het museum is handicapvriendelijk. Als je meer uitleg wilt, kun je een begeleide tour bestellen (9+4649188040). Zie het beeld Blå Pojken, Fransyskan of Vindorgeln in het openluchtatelier van Arvid Källströms: de Källstromsgården in Påskallavik (Kust-
D e kust van Sm å land
355
Rondleiding door Urbergs ×spölaboriet (Foto: Curt-Robert Lindqvist / SKB)
vägen 65, http://user.tninet.se/~xqq839y/kallstromsgarden.html). Open van 15 juni tot 15 augustus. Het dorp ligt ongeveer 15 km ten zuiden van Oskarshamn langs weg E22. Voor meer lokale kunstenaars langs route E22, kijk op http://user.tninet. se/%7euge855d/eart22.html. Bezoek de Frederiksbergs Herrgård begin juni voor de Herrgårdsstallet (Linnékväll) (in 17e-eeuwse sferen)
Praktische Informatie Oskarshamn
Informatie | Turistbyrån Oskarshamn, Hantverksgatan 18, 9+4649188188,
[email protected], www.oskars hamn.se; Destination Gotland, www. destinationgotland.se/publish/eng/ portal/start_uk.htm Geldautomaten | Onder meer op Postmästaregatan en Flanaden Overnachten (8x) | Wereldwijzers selectie zie: www.wereldwijzer zweden.net/overnachten/
i
Transport | Zie kader Praktische informatie aan begin hoofdstuk op pag. 351. Varen naar Gotland? Kijk op www. destinationgotland.se/publish/eng/ portal/start_uk.htm.
Recreatie en sport / natuurwandelingen | Download Wereldwijzer Zwedens supplement: www. wereldwijzerzweden.net/zuidoos ten/
bezienswaardigheden
356
Kalmar Een waanzinnig kasteel waakt over Kalmar. De binnenstad weerspiegelt de schoonheid met statige panden, klinkerstraatjes, bloemrijke stadswallen en een klein, maar rijk winkel- en uitgaansleven. Kalmar (36.000 inw.) is de prestigieuze toegangspoort tot Öland en bloeit mede door de toeristenstroom naar deze Zweedse Rivièra. Zelfs als je Öland voorbij laat gaan, is Kalmar voor stedenliefhebbers een omweg zeker waard. Kalmar is een tijd onder Duitse controle geweest, maar was tevens de bakermat voor de Unie van Kalmar: een verbond van Zweden, Noorwegen en Denemarken. Bij het centraal station van Kalmar staat sinds 14 juni 1997 bovendien een opvallend monument dat herinnert aan de Unie van Kalmar. Kunstenaar Rolf Friberg maakte het voor de 600-jarige viering. Centraal staat koningin Margareta, met Erik av Pommern links en de bisschop rechts. Wil je meer weten over de rijke historie van Kalmar: download Wereldwijzers supplement op: www.wereldwijzerzweden.net/zuidoosten/
Lärmtorget vlak voor Pasen. De toren op de achtergrond is de Västerport: vroeger een vast toegangspunt tot Kalmar
D e kust van Sm å land
357
Kalmar Slott De eerste toren van wat later Kalmar Slott (www.kalmarslott.kalmar.se) wordt, is al op 1160 opgetrokken ter verdediging van de stad. Het kasteel is vaak betwist en even zo vaak in de strijd beschadigd. Ga je Kalmar Slott binnen, dan is de kamer van koning Erik XIV een aanrader. De paranoïde Erik liet een geheime gang maken in het toilet. Zijn verhoogde bed is zo vernield dat Deense spoken hem niet achterna kunnen zitten. De kapel is een favoriete trouwlocatie, maar de gouden zaal is eveneens erg fraai.
Centrum (Kvarnholmen) Kvarnholmen, ten noordoosten van Kalmar Slott, is het centrum van de stad. Sommige bezoekers zullen er een Middelburg of Zierikzee van Zweden in zien. Kvarnholmen heeft vestingwallen, klinkerstraatjes, een groot plein, oude gebouwen en een rustige sfeer in de straten. Je kunt er prima winkelen. Lärmtorget heeft terrassen en in de straten van Stortorget vind je meer (eet)cafés en restaurants. De Domkyrkan (domkerk) van Kalmar is ontworpen door Nicodemus Tessin den ×ldre en in de tweede helft van de 17e eeuw gebouwd. Je kunt dit lichtoranje/zandkleurige pand niet missen, aangezien het pontificaal op Stortorget staat. In uiterlijk lijkt de kerk erg veel op wat Tessin junior in Karlskrona (zie pag. 365) bouwde. De smalle, rode toren die uitkijkt over Kvarnholmen is de oude stadspoortbewaker van Kalmar. Västerport wordt daarom ook wel Högvakten (de hoge wachter) genoemd. Gebouwd in 1658 was dit de officiële toegang tot de stad tot 1870. Nu vind je er een glasblazerij en een glaskiosk. Västra Vallgatan is het adres voor de opvallende toren.
Praktische Informatie Kalmar
Informatie | Kalmar Turistbyrå, Ölandskajen 11, 9+46480417720,
[email protected], www.kal mar.se Geldautomaten | Onder meer op Smålandsgatan, Storgatan, Skeppsbrogatan en Drottning Margaretas väg Overnachten | 2x budget, 4x midprijs en 5x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
i
Transport | Zie kader Praktische informatie aan begin hoofdstuk op pag. 351. Fietsen huur je in Kalmar Marina (9+4648010600, www.bal ticskeppsfournering.se) op Ölandskajen in de jachthaven of op Stensö Camping (goedkoper!; 9+4648088803, www.stensocamping.se).
Kunst & cultuur, recreatie & sport, wandelen | Download Wereldwijzers supplement op: www. wereldwijzerzweden.net/zuidoos ten/
bezienswaardigheden
358
Öland Kreta of Rhodos van Zweden. Niet in temperaturen, al kan de meter hier meer dan 30 graden aangeven, maar zonder meer als bestemming. Öland ligt gemakkelijk voor de kust van Småland. Zelfs de koninklijke familie viert vakantie op Zwedens grootste eiland na Gotland, dat actief Nederlandse inwoners werft. Zwedens kleinste landschap is 137 km lang en 16 km breed, met een oppervlakte van 1344 km2. Öland is een botanische trekpleister. Het landbouwgebied in het zuiden (Södra Alvaret) heeft een beschermde UNESCO-werelderfgoedstatus. Öland bestaat uit de gemeenten Borgholm en Mörbylånga (met ieder afzonderlijke subdorpen) en telt bij elkaar ruimt 24.000 inwoners. Daarnaast tref je 73 afzonderlijke natuurreservaten op Öland. Er zijn kliffen en duinen, bossen en meren. Een vaste bezienswaardigheid vormen de circa honderd door erosie gevormde pilaren, rauker genaamd, vooral bij Byrum. Ze zijn zoals een abstract schilderij: je kunt er in zien wat je wilt. Öland is bekend om zijn molens. De eerste keer zul je vol enthousiasme uit de auto, van de motor of van de fiets springen, maar als je ze alle 400 hebt gezien, ben je een heel toffe peer.
Ontdekken Kalmar op het vasteland is een centrale uitvalsbases. Een van Europa’s langste bruggen verbindt de stad met het eiland. Liever nog kies je voor Färjestaden (midden), Borgholm (noord) of Mörbylånga (zuid). Het aantal overnachtingsmogelijkheden is in ieder dorp beperkt, maar op tal van andere plaatsen op Öland vind je aanvullende slaapplekken. Wereldwijzer Zweden deelde het eiland op in drieën en gebruikte de genoemde dorpen als startplek. Grote kans dat je in sommige dorpen in je moerstaal kunt spreken met de inwoners, want de gemeente Borgholm werft actief Nederlanders om het dorp vooral bedrijfslevendig te houden. Er is zelfs een Hollands Kantoor (Företagshuset op Löttorpsvägen 57 in Löttorp). Ölandsbron (brug naar Öland) Start bouw: 30 december 1967 Ingebruikneming: 30 september 1972 Lengte: 6072 m Breedte: 13 m Hoogste punt: 41,6 m Max. hoogte voor schepen: 36 m Diepte onder water: 22 m Kosten: 130 mln kronen (circa 16 mln euro nu) Arbeiders tijdens de bouw: 116 tot 160 man
ÃŒl and
359
ÃŒlands landschap is deels UNESCO-werelderfgoed (Foto: Henrik Jynnesjö)
Tot op heden zijn er zeker acht Nederlandse gezinnen neergestreken, maar Reiswijzer Zweden mist de laatste officiële gegevens. Het is niet bekend of en zo ja waar er Belgen op Öland wonen. Ben je als Vlaming gevallen voor de schoonheid van Öland, dan kun je natuurlijk altijd even het Hollands Kantoor binnenstappen. Ölandpasset Ölandpasset is een speciale kaart die je bij bezienswaardigheden, winkels en overige toeristische instellingen voordelen geeft. De kaart kost 95 kronen (ruim 10 euro) en kun je eventueel via de website van het toeristenÂ� informatiebureau (www.olandturist.se, 9+4648530380) bestellen.
Praktische Informatie Öland
i
Aanvlieghavens
Informatie en geld
Växjö-Småland Airport vanaf Düsseldorf-Weeze/Niederrhein met Ryanair (vanaf Småland Airport rijdt een lokale bus naar Växjö) Linköping-SAAB vanaf Schiphol met KLM (sinds maart 2008)
Borgholms Turist/Resecentrum, Stationshuset, Sandgatan 25i, 9+46 48589000, www.olandsturist.se Träffpunkt Öland, Brofästet. 9+46 485560600, www.olandsturist.se Geldautomaten op Storgatan (2x) in
bezienswaardigheden
360
Borgholm, op Storgatan en in Ölands Köpstad in Färjestaden en op Köpmangatan in Mörbylånga Overnachten Download gratis Wereldwijzers selectie via www.wereldwijzerzweden.net/ overnachten/
Transport Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/ M/S Solsund (www.olandsfarjan.se) vaart uit Oskarshamn naar Byxelkrok op Öland. Destination Gotland (www. destinationgotland.se) heeft een snelboot op de route van Grankullavik naar Visby. Er geldt van 15 mei tot 3 september een fietsverbod over de Ölandsbron tussen 06:30 en 19:30 uur. Ölands
Turistbyrå zet daarom een speciale fietsbus (Cykelbuss Öland/Kalmar) in: www.olandsturist.se/res/tidtabellcy kelbuss.4.7671d7bb110e3dcb1fd8 000125124.html. Fietsen huren kan op heel veel plekken op Öland: Byxelkrok cykeluthyrning (Byxelkrok, 9+46705796100), Hornsjön Pensionat & Restaurang (Löttorp, 9+4648521009), Sahlbergs Cykel & Sport Eftr. (Löttorp, 9+46709208107), Sandviks Café/restaurang (Sandvik, 9+4648526270), Preem-mack (Köpingsvik, 9+46 48572027), Solberga Gård (Köpingsvik, 9+46 48572646), Hallbergs Hojjar (Borgholm, 9+46705141937), Färjestadens Cykelaffär (Färjestaden, 9+4648530074), Bengt Cykel och Motor (Mörbylånga, 9+46739933030), Degerhamns Cykelverkstad (Degerhamn, 9+46 485660452), ICA Grönhögen (Grönhögen, 9+46485661009), Ottenby Vandrarhem o camping (Ottenby, 9+46485662062).
Noordelijk ÃŒland Borgholm | Borgholms Slott, de kasteelruïne van Borgholm (3100 inw.) was in goede tijden het favoriete slot van koning Karl X. Nu is er iedere zomer een rockfestival met bekende Zweedse en soms buitenlandse artiesten. Tom Jones trad er op, maar bijvoorbeeld ook The Ark uit eigen land. Solliden Slott | is de zomerresidentie van de Zweedse koninklijke familie. Koningin Victoria, de moeder van de grootvader van de huidige koning, liet het in 1906 bouwen, op een steenworp afstand van Borgholm Slott. De huidige koninklijke familie is nog altijd gelukkig met de warme temperaturen, schone lucht en verkoelende bries die Ölands zomers kenmerken. Ze komt er het hele jaar door. Störlinge Kvarnrad | Störlinge is een van de mooiste plekken op het eiland om de typische molens die je op Öland tegenkomt te zien. Hier staan zeven van zulke stolpmolens op rij. Kapelludden | In de middeleeuwen een belangrijke handelsplaats. Nu vind je er een 32 meter hoge, houten vuurtoren uit de 19e eeuw. Jordhamn | Ölands enige slijpfabriek voor kalksteen, ooit een bloeiende business, vind je bij Jordhamn.
ÃŒl and
Löttorp | De grootste nederzetting op het noorden van het eiland is het grootste plezier voor autoliefhebbende kinderen: Lådsbilslandet (www. nykvarn.com/ladbilslandet/oland/) heeft een 6 km lang miniwegenstelsel, waar de kids met minitrucks en bussen, desgewenst compleet met aanhanger de weg onveilig maken. Byrums Rauker | Op Gotland zijn ze erg mooi, de door erosie vreemdgevormde stenen pilaren, maar je vindt de raukar ook in het noorden van Öland. Bij Byrum kun je vlak bij de stenen een duik in de Oostzee nemen. Trollskogen & Långe Erik | Raar gevormde boomstammen waar volgens de verhalen trollen leven. De uiterste noordwestpunt van het eiland heeft een aparte natuur. Je vindt er graven en restanten van verdedigingswerken. Aan de overzijde van de baai zie je duidelijk Långe Erik (Lange Erik): een van de oudste vuurtorens van Zweden.
Centraal-ÃŒland Färjestaden | Färjestaden (4700 inw.) ligt aan de brug naar het vasteland en is prima om het centrale deel van Öland te verkennen Halltorps Hage | Neem een goed (milieuvriendelijke) anti-insectenmiddel mee als je de haag van Halltorp bezoekt. De oude eiken zijn een pleisterplaats voor insecten. Karums Gravfält | Op Karums Gravfält vind je oude stenen, graven en stenen schepen, zoals Noaks Ark. Ismantorps Borg | Ismantorp herbergt een van de overblijfselen van een burcht uit de 4e eeuw, met bossen eromheen.
De kasteelruïne Borgholms Slott (Foto: www.imagebank.sweden.se © Anders Johansson / ÃŒlands Turist)
361
362
bezienswaardigheden
ZuidelIjk ÃŒland Mörbylånga | Mörbylånga (1800 inw.) is dé plek om het oogstfeest in de zomer (zie kader Evenementen) mee te maken én een goede start voor een rondrit over het zuiden van het eiland. Rönnerums Fornby | Oude, verdwenen dorpen laten resten na. Öland heeft 1500 van zulke plekken; in Rönnerum vind je een van de fraaiste restanten met tien huizen. Gräsgårds Hamn | Natuurlijk beheerste de visserij het leven op het eiland. Vanuit de haven van Gräsgård kun je nog altijd naar zalm en kabeljauw hengelen. Haal jij geen vissen boven, dan doen de vele vogels het wel. Ottenby Lund | De bosschage (lund) van Ottenby is voor vogelliefhebbers een must. Je vindt een uitkijktoren tussen de eiken. Ottenby was in de 17e eeuw privé-eigendom van Gustav Vasa en zijn zonen. Ottenby is het zuidelijkste dorp van het eiland en op de landpunt zie je de vuurtoren Långe Jan. Gråborg Fornborg | De restanten van Ölands oudste vesting vind je in Gråborg. De handelsplaats was in de middeleeuwen al een belangrijke rustplek. Karlevistenen | Een van de opmerkelijkste runenstenen vind je in Karlevi. De inscripties komen uit de 10e eeuw. Beijershamn | De tweede must voor vogelliefhebbers is Beijershamn. Vanuit meerdere uitkijktorens kun je op gemak het gevleugelde leven waarnemen. Dit is tevens een populaire wandelplek: de havenpier op en af lopen neemt ongeveer twee km in beslag. Stenåsa-Slagerstad | De oude huisjes van Stenåsa-Slagerstad zijn een van de redenen waarom Öland werelderfgoed is. Bårby Fornborg | Een burcht uit de 5e eeuw boven op een klip. Er zijn Romeinse munten gevonden, dus als je goed zoekt... Gettlinge Gravfält | Gettlinge heeft een van de meest bekende oude grafvelden, van kalksteen en met een stenen schip. Recreatie en sport of natuur(wandelingen) op Öland? Download Wereldwijzers supplement op www.wereldwijzerzweden.net/zuidoosten/ Evenementen op Öland • Markt, over het hele eiland, met als tips Algutsrums Sommarmarknad, Färjestaden, Byxelkrok, van april tot oktober • Markt Borgholm, april tot juni • Markt Mörbylånge, begint op een avond in juli en duurt daarna nog een dag • Rock’n’roll i Kalles Slott, rockfestijn in het kasteel van Borgholm • Ölands Skördefest (oogstfeest), over het hele eiland met als een van de hoogtepunten de parade van grote poppen in Mörbylånga, 27 tot 30 september
363
Blekinge Blekinge is de zuidelijke uithoek van Zweden en wordt daarom zelfs door Zweedse toeristen vaak overgeslagen. De doorgaande routes tussen de belangrijkste regio’s komen er niet langs; Kalmar in Småland is vaak de zuidelijkste stop. Duitsers komen er echter graag. De streek ligt voor hen relatief dichtbij en je kunt er nog betaalbaar een zomerhuisje kopen. Blekinge is nog altijd van enorme strategische waarde in de Oostzee. De Zweedse marine controleert vanuit Karlskrona – de grootste stad – al eeuwenlang de kust. De enorme marinebasis en stad vormden lange tijd één en worden zelfs door de UNESCO om die reden tot het werelderfgoed gerekend. Provincie De hele streek Blekinge heeft bijna 160.000 inwoners. In sommige delen heeft een derde tot de helft tijdens de laatste verkiezingen van 2006 op extreem rechts (Sverigedemokraterna, SD) gestemd. Er zijn regelmatig demonstraties van radicale groepen in Karlskrona, Rönneby en Karlshamn. Mede door de uithoek waarin het ligt, vinden sommige Zweden (ten noorden van Blekinge) de streek een achterlijke provincie. Als bezoeker hoef je je in Blekinge doorgaans geen zorgen te maken. Je kunt als Nederlandssprekende op straat worden gediscrimineerd, maar de kans is even groot dat je er tijdens je verblijf niets van merkt. De beste uitvalsbases zijn Karlskrona en Karlshamn.
Praktische Informatie Blekinge
i
Aanvlieghavens
Transport
Kallinge/Ronneby Flygplats vanaf Stockholm-Arlanda met SAS; vanaf Stockholm-Bromma met Blekingeflyg (vanaf Ronneby rijdt Flygbussarna (www.flygbussarna.se) in 70 minuten naar Karlskrona) Växjö-Småland Airport vanaf Düsseldorf-Weeze/Niederrhein met Ryanair (vanaf Småland Airport rijdt een lokale bus naar Växjö) Kopenhagen-Kastrup vanaf Schiphol met KLM, SAS, Sterling, Transavia; vanaf Brussel met Brussels Airlines, SAS, Sterling; vanaf Luxemburg met SAS; vanaf Düsseldorf met Air Berlin, SAS
Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Blekingetrafiken (www. blekingetrafiken.se) verzorgt het lokale en regionale vervoer. Het heeft onder meer een treinverbinding tussen Malmö/Kopenhagen en Karlskrona. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www.wereld wijzerzweden.net/ov/ Stena Line (www.stenaline.se) onderhoudt een veerverbinding tussen Karlskrona en het Poolse Gdynia).
364
bezienswaardigheden
Kristianopel Kristianopel, een prachtig dorp op de route van Kalmar naar Karlskrona, is in 1600 door de Deense koning Kristian IV gesticht. Het moest een militair bolwerk worden en kreeg daarom een lange muur mee. Nu vind je er vooral rust, een kleine jachthaven, een rozentuin (met 400 soorten), een leuke dorpswinkel (Lanthandel) bij de entree van Kristianopel en kleine straatjes met mooie huizen. Het architectonisch hoogtepunt is de Kristianopel Kyrka, gebouwd in 1624. Opvallend detail: het dorp heeft met Pama Records (www.pamarecords. se) een eigen opnamestudio. Ten zuiden van het dorp kun je in een baai zwemmen. Kristianopel (www.kristianopel.se) is officieel onderdeel van Fågelmåre (328 inw.) dat weer aan Karlskrona toebehoort. In de zomer is het dorp populair onder de Zweden als dagtrip of pleisterplaats en daardoor voor de rust leuker om op een zonnige lentedag te bezoeken. In het relatief grote, rode, houten Kristianopels Gästgiveri kun je eten à la carte, kiezen uit 47 soorten maltwhiskey en in de zomer ook een kamer huren (9+46455366030, www.kristianopelsgastgiveri.se).
Kristianopel Kyrka uit 1624
Bl ekinge
Karlskrona Karlskrona staat helemaal in het teken van de marine. De oude stad is vanaf het begin in zijn geheel de basis van de Zweedse oorlogsvloot en wordt zo gebouwd dat basis en stad vrijwel één zijn. Juist daarom krijgt het in 1998 de UNESCO-werelderfgoedstatus. Karlskrona (32.606 inw.) is gebouwd op water zo lijkt het. De stad bestaat grotendeels uit losse eilanden met havens en baaien. Zeker in het centrum is het niet moeilijk voor te stellen dat matrozen in lange rijden paraderen door de straten. Je ziet ze nog steeds, maar nu vaak na dienst als ze bij de supermarkt hun avondmaal kopen.
Trossö (Centrum) Het eiland Trossö is het centrum van de stad en kent een onverwacht stijgingspercentage van het noorden naar Stora Torget en dan heuvelafwaarts naar de zee. Het grote plein is niet alleen imponerend door de open ruimte, maar ook door de twee zeer schone kerken. Loop naar het zuiden richting de Amiralstorget. Van noord naar zuid gaat de oude spoorrails onder Stora Torget door om te verdwijnen onder de grond bij Admiralstorget. Het spoor was vroeger bedoeld om voorraden naar de oorlogsvloot te brengen. Alles ten zuiden van Vallgatan is verboden gebied en kom je alleen op met een Zweedse militaire legitimatie of met een vooraf geboekte toeristische rondleiding langs het UNESCO-werelderfgoed. Pas hier ook op met fotograferen: het vastleggen van militaire installaties is verboden en kan in uiterste gevallen tot aanhouding of zelfs arrestatie leiden. Gele bordjes waarschuwen je bij menig object hiervoor. Veel van de huidige woonblokken tussen de huidige militaire basis en de straten parallel aan de zuidzijde van Stortorget waren tot enige decennia geleden militaire scholen en barakken. De Ronnebygatan en zijstraten vormen het winkelgedeelte. De cafés en restaurants vind je in de noordelijke helft van het eiland Trossö.
Stora Torget Rond Stora Torget staan de belangrijkste gebouwen van de stad. In het noordwesten de Konserthall, direct ten westen van het plein het Rådhuset, ten zuiden ervan de koepelvormige Heliga Trefaldighetskyrka. Rechts van de dubbele wegen een van Karlskrona’s eerste fortificaties en aan de oostzijde van Stora Torget de Fredrikskyrkan.
Heliga Trefaldighetskyrka De stad Karlskrona beschouwt de heilige drie-eenheidskerk als zijn architectonisch hoogtepunt. Sommige oude inwoners van Karlskrona noemen het nog altijd de Duitse kerk, aangezien dit gebedshuis tot 1846 de plek was voor de Duitse gemeenschap in de stad. Nicodemus Tessin den Yngre ontwierp de kerk naar voorbeeld van het Pantheon in Rome. De bouw duurde van 1709 tot 1750, maar werd veertig jaar later bij de grote stadsbrand verwoest.
365
bezienswaardigheden
366
Olof Tempelman leidde de herbouw van de kerk en ontwierp een wat simpelere koepel (de vorige was van koper) om in stijl te blijven met het Pantheon. De herbouw nam 12 jaar in beslag, maar het frontportaal werd pas in 1862 aangebouwd in lijn met de originele plannen van Tessin.
Fredrikskyrkan In de Fredrikskyrkan laat Nicodemus Tessin den Yngre opvallend veel weerspiegeling zien in wat Tessin de Äldre in de kerk op het Stora Torget van Kalmar heeft verwerkt. Beide kerken lijken door Italiaanse architectuur te zijn geïnspireerd; die van Karlskrona lijkt in de nabootsing het meest geslaagd. De barokkerk werd in 1744 ingewijd. De zuidelijke toren heeft 35 klokken die drie keer per dag van zich laten horen.
Amiralitetskyrka Ulrica Pia De koninklijke Amiralitetskyrka Ulrica Pia is Zwedens grootste houten kerk en dateert uit 1685. De kerk in een zijstraat van de Vallgatan (tegenover de Drottninggatan) wordt omgeven door de afschermende muren van het marinecomplex. Het mannetje Rosenbom voor de kerk is een grappig detail; over zijn functie zijn de historici het niet eens.
Brändaholm Brändaholm is een kleine door de stad opgeslokte nederzetting uit de jaren twintig. De kleine, rode houten huisjes zijn vooral van afstand, gefotografeerd vanaf de oevers van de wijk Långö leuk om te zien. Brändaholm is de oostelijke uitloper van het eiland Dragsö, waar je aan de zuidwestkant kunt zwemmen. Je bereikt het door vanuit het centrum over de noordelijke kadewegen Bjorkholmskajen en Strandvägen te reizen.
Stumholmen Tot in de jaren zeventig is Stumholmen een militaire basis. Het eiland is met een brug met het oosten van het centrum van de stad verbonden. De 300 jaar verdedigingshistorie kun je nog goed zien, al is de basis prachtig getransformeerd tot woonwijk. Er zijn nieuwe gebouwen neergezet die prima mixen met de voormalige militaire complexen. Stumholmen is het gemakkelijkst toegankelijke deel van het UNESCO-werelderfgoed in Karlskrona. Stumholmen moest de marine 300 jaar lang voorzien van voldoende opslagruimte en werkplaatsen. De eerste objecten zijn uit 1683, de laatste militaire gebouwen zijn in de jaren vijftig neergezet, twintig jaar voor de afstoting van het complex. Oude Zweden herinneren zich Stumholmen vooral als pioniersgebied voor de luchtvaart in Zweden. In 1914 waren namelijk eenheden van de Marines Flygverksamhet gestationeerd op het eiland. Stumholmen leent zich uitstekend voor een korte wandeling. Het eiland rond is ongeveer een kilometer en direct na het passeren van de brug tref je een duidelijk informatiebord met een kaart en Engelse tekst van wat je onderweg tegenkomt.
Bl ekinge
Een nagenoeg volledige beschrijving van de gebouwen op Stumholmen vind je in Wereldwijzers supplement op: www.wereldwijzerzweden.net/ zuidoosten/
Marinmuseum (gebouw 5) De militaire geschiedenis leeft voort in het Marinmuseum (www.marin museum.se) op Stumholmen, dat in 1997 zijn deuren opende. Vooral door de oorlogsschepen buiten heb je het gevoel terug te zijn in de tijd dat Stumsholmen een militaire basis was.
Fyran Karlskrona Nedre (de kleine vuurtoren van Karlskrona) op Stumholmen
367
368
bezienswaardigheden
Marinebasis en fortificaties Behalve Stumsholmen bestaat Karlskrona’s UNESCO-werelderfgoed (www.navalcity.org) grotendeels uit nog actieve militaire objecten. Dat maakt een bezoek gecompliceerder, omdat je niet direct toegang krijgt tot de faciliteiten. Er zijn begeleide rondleidingen en de tickets moet je altijd van tevoren, samen met het laten zien van een paspoort of identiteitskaart, boeken via het toeristeninformatiebureau.
Oude scheepswerf en marinehaven | Zwedens langste houten gebouw, de touwslagerij van 300 m, en een van de oudste droogdokken, Polhelmsdockan, vind je binnen het militaire complex. Het dok werd in 1692 opgeleverd en bracht lange tijd het neusje van de zalm van de Zweedse marine voort. Dit is nog altijd militair gebied, maar er zijn begeleide rondleidingen. Kungsholmen | Kungsholmen is een flink complex in de zee-engte tussen de eilanden Aspö en Tjurkö. Samen met Drottningsskär bewaakt dit fort de toegang tot Karlskrona, ongeveer 5 km ten zuiden van de stad. Het fort is nog altijd van militaire betekenis, maar er zijn in de zomer speciale toertochten van vier uur (per boot). Tot enige jaren geleden waren ze alleen voor Zweden toegankelijk, maar nu kunnen buitenlandse bezoekers ook mee, mits je bereid bent je paspoort of identiteitskaart te tonen. De toertocht vertrekt vanaf Fisktorget op dinsdagen en vrijdagen van begin mei tot medio september. Info bij het toeristeninformatiecentrum van Karlskrona of in het Marinmuseum in de stad. Drottningskärs Kastell | Drottningskärs Kastell fungeerde van 1710 tot 1895 als een van de belangrijkste verdedigingswerken rond Karlskrona. Een eenheid van 250 soldaten bemande de kanonnen en zou indien nodig het fort met kleinkaliberwapens verdedigen. Uiteindelijk wordt het fort als verdedigingswerk verlaten wanneer de dan nieuwe Ellenabben-vesting op Aspö in gebruik wordt genomen. ‘s Zomers varen er boten langs het kasteel, op het eiland en bij de dorpskern van Drottningskär (328 inw.). Godnatt & Kurrholmen | Gebouwd op rotsige eilanden in zee, relatief ver buiten Karlskrona, staan de oude zeeforten Godnatt en Kurrholmen. Kurrholmen – 1,3 km ten zuidwesten van de stad – heeft nog wat land om het fort, maar op Godnatt – 700 m ten zuidoosten van de stad – is fort en eiland één. Tijdens de middeleeuwen waren het belangrijke verdedigingswerken. Daarna leefden de vuurtorenwachters op Godnatt. Hoe geïsoleerd dat was, kun je zelf ondervinden door in de zomer een van de begeleide tours naar de forten te maken. Vraag ernaar bij het toeristenÂ� informatiebureau. Kunst, cultuur en evenementen Galleri Trappaner op Västra Prinsgatan (www.galleritrappaner.se) heeft een redelijke verzameling van Zweedse, Scandinavische en internationale kunst. Galleri No Hands (Landsvägsgatan 8, www.munochfotkonst.se) laat zien dat je met een handicap of na een ongeluk zonder handen nog altijd
Bl ekinge
369
kunt schilderen. Negen kunstenaars uit Blekinge maken de werken met de mond of met de voet. Museum Lionardo da Vinci Ideale (Drottninggatan 28, www.museum ldv.com) heeft zijn collectie gebaseerd op een familieverzameling van 500 jaar. Het werk de Jonge Madonna wordt toegeschreven aan Leonardo da Vinci (ergens tussen 1452 en 1519) en is de basis van de naam van het museum. Het heeft verder werken aan de muur van Boulle, Braque, Brue� gel, Fragonard, Friedrich, Van Gogh, Hill, Le Prince, Lionardo, Matisse, Melendez, Moitte, Rembrandt, Reni, Schjerfbeck en Steer.
Natuur(wandelingen) Even het stadsleven achter je laten? Ga naar de Skärfva Herrgård en Naturreservat. Het is ontstaan rond het huis dat scheepsontwerper Fredrik Henrik af Chapman er liet bouwen in 1785 en je nog steeds kunt bewonderen. Stenen muurtjes, loofbossen en hagen wisselen elkaar af in 160 hectare land dat door 70 hectare waterareaal wordt aangevuld. Skärfva ligt ongeveer 5 km van de stad, langs snelweg E22 bij Trafikplats 61 en 62.
Praktische Informatie Karlskrona
i
Informatie | Karlskrona Turistbyrå,
Shoppen | Vanaf Ronnebygatan naar
Stortorget 2, 9+46455303490, www.karlskrona.se/turism Geldautomaten | Op Ronnebygatan (2x) en Börgmästaregatan Overnachten | 3x budget, 3x midprijs en 4x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
het noorden. Gallerian Wachtmeister aan Borgmästaregatan is hét overdekte shoppingcentrum van de stad. Een tip voor kids en ouders: de kleine kindercadeauwinkel Saft & Sagor o Bellatrix, Södra Smedjegatan 4, vlak bij Stortorget.
Ronneby Ronneby (11.750 inw.) is bij veel Zweden vooral bekend om zijn voormalige kuuroord Ronneby Brunn en het omliggende Ronneby Brunnsparken (stadspark) en politiek/militair als basis voor het belangrijkste deel van de luchtpoot van de Zweedse snelle militaire reactiemacht. In 1387 is Ronneby vooral een Deense handelsplaats voor het uitwisselen van goederen met de Zweden. Het blijft lange tijd in Deense handen, tot de vrede van Roskilde in 1658 heel Blekinge voorgoed Zweeds maakt. Bijna een eeuw voor de ondertekening van het vredesverdrag vindt het grootste drama in Ronnebys geschiedenis plaats. Zweedse troepen omsin-
370
bezienswaardigheden
gelen de stad op 3 september 1564 en geven de inwoners de opdracht te capituleren. Maar de stadsbevolking bemant de stellingen en hoopt op snelle versterking van Deense troepen die zich tientallen kilometers ten westen van de stad zouden bevinden. De hulp komt echter te laat en de eigen kracht is niet groot genoeg. Op 4 september nemen de Zweden onder leiding van koning Erik XIV de stad in. Ze plunderen en moorden ter illustratie van de grote zege tegen de Denen. De witte Helige Kors Kyrka (www.blekingemuseum.se/bmcd/ blodbad/kyrka.html) is de belangrijkste getuige. Veel inwoners weten de stad desondanks te ontvluchten voor wat later het Bloedbad van Ronneby wordt genoemd.
Kunst, cultuur en evenementen Kulturcentrum (Kallingevägen 3) heeft naast wisselende tentoonstellingen een permanente display van de werken van Uno Svensson, een in Kallinge (gemeente Ronneby) geboren kunstenaar (1929) van wie ook werken in Malmö, Parijs en Nice hangen. In het Kulturcentrum zijn vaak concerten.
Praktische Informatie Ronneby
i
Informatie | Ronneby Turistbyrå,
Overnachten (6x) | Download gra-
Västra Torggatan 1, 9+46457617570,
[email protected], www.ronneby.se Geldautomaten | Op Kungsgatan, Västra Torggatan, Östra Torggatan
tis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
Karlshamn Lichtglooiende straatjes met blauwe, roze, rode, gele, oranje en soms grijze houten of stenen huizen vormen samen het centrum van Karlshamn: een vriendelijk voormalig vissersdorp dat tijdens zijn groei van naam veranderde. Karlshamn (19.000 inw.) krijgt zijn naam pas nadat de Zweden het in handen krijgen als Denemarken de vrede van Roskilde in 1658 ondertekent. Het is als Bodekull een van de belangrijkste havenstadjes in het Zweedse deel van Denemarken. Na de overname door de Zweden onder leiding van koning Karl X Gustav is Karlshamn nog meer dan Ronneby de aangewezen plek voor de Zweedse oorlogsvloot. De stad krijgt fortificaties in 1675 en een 400 man sterk garnizoen neemt er zijn intrek. Ze kunnen niet voorkomen dat een Deens landleger in 1678 de aanval opent en 20 gebouwen in de as legt, waar-
Bl ekinge
Evenementen in Karlshamn • Östersjöfestivalen (muziek, bootrace, parade; groot festival!), juli • Kulturnatt, oktober
onder het raadshuis. De Denen doen in 1710 opnieuw een aanval met brandschade tot gevolg en een jaar later moet de bevolking van ongeveer 900 mannen, vrouwen en kinderen het wederom ontgelden vanwege de massale uitbraak van pest. Ondanks dat het nabijgelegen Karlskrona de belangrijkste marinestad wordt van Zweden, blijft Karlshamn een vooraanstaande ondersteuningsfunctie vervullen voor de strijdende partijen. Tijdens de napoleontische oorlogen in de 19e eeuw is Karlshamn dankzij ondersteuning van de Engelse vloot juist een enorme smokkelhaven voor goederen naar Europa, als de Fransen de meeste havens in hun gebied voor buitenlandse handel blokkeren. In deze tijd wordt ook de nog altijd in Zweden bekende alcoholische drank Carlshamns Flaggpunsch aan boord van de smokkelschepen meegenomen. Zuivelproducten en ijs zijn andere belangrijke producten uit de omgeving van Karlshamn.
Centrum Het meest opvallende gebouw vind je op de westhoek van de zuidzijde van Stortorget: het Rådhuset (stadhuis) van 1899. Architect Gustaf Adolf Lindberg combineerde Jugendstil met Hollandse renaissancestijl. Direct links ervan staat het oude Rådhus dat in 1682 ook voor die rol was ontworpen en ook wel Asschierska Huset wordt genoemd. De Carl Gustafs Kyrka (kerk) direct ten noorden van Stortorget is in 1702 gebouwd naar ontwerp van de architect en stadsplanner Erik Dahlberg. Dit is de fraaiste kerk van Karlshamn. De naam dankt het gebedshuis aan de grondlegger van de stad Carl X Gustaf. Nabij de kerk aan de Kungsgatan vind je de oude kerkelijke klokkentoren (Klockstapeln) uit 1792. Skottsbergska Gården op Drottninggatan 91 is een oud handelscentrum uit 1760 en toont je hoe een typisch handelarenhuis er toen uit zag. Carl Gustafs Kyrka
371
372
bezienswaardigheden
Rond het centrum Ten zuiden van het centrum in het recreatiegebied Vägga vind je in de Väggaskolan een ontwerp van Zwedens belangrijkste functionalisme-architect Gunnar Asplund. De school staat er sinds 1917. Loop een klein stukje naar het zuidwesten en je kijkt uit over de haven. Het eiland voor je (met de olietanks op de achtergrond) heet Kastellet en bevat de restanten van het oude verdedigingswerk van Karlshamn. Voor een redelijk uitzicht over stad en omgeving moet je op de PenKungsgatan met de klokkentoren gaberget zijn, ten oosten van de stad. Je komt er door 200 m voor het treinstation de Långakärrvägen in te slaan, de derde of vierde weg links in te slaan (Hagaslättsvägen) en dan vlak na het woonwijkje rechtsaf.
Kunst, cultuur en evenementen Het Karlshamn Museum (www.karlshamnsmuseum.se) is gevestigd op Drottninggatan 87. Eveneens een oude handelsgaard. Hier tref je onder meer het Punschmuseet en de Konsthallen. Leuk voor de Nederlanders: binnen de museummuren staat het Holländarehuset (Hollandershuis) uit 1700. Het is vanuit de haven naar hier verplaatst om symbool te zijn voor de Hollanders die de ijzerertsindustrie in Zuid-Småland opstartten en de haven van Karlshamn gebruikten als uitvoerbasis.
Praktische Informatie Karlshamn
Informatie | Turistbyrån Karlshamn, Ronnebygatan 1, 9+4645481203, www.karlshamn.se/NL/Karlshamn/ (Toeristeninformatie in het Nederlands!) Geldautomaten | Op Kungsgatan en Drottninggatan Overnachten (12x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
i
Recreatie en sport / Natuurwandelingen | Download Wereldwijzers supplement op: www.wereldwijzer zweden.net/zuidoosten/ Shoppen | Ben je op zoek naar een kleurrijk cadeau of verrijking voor je woonkamer of de kamer(s) van je kinderen: ga dan langs bij Skapa! op Ronnebygatan 6. De eigenaresse is een geëmigreerde Nederlandse en biedt juist iets anders dan wat je in veel Zweedse winkels ziet.
373
Het zuidelijke binnenland SiO2 is waar het grotendeels om draait in het zuidelijke binnenland van Zweden. Oftewel silica of kwarts. De grondstof uit zand wordt op de juiste temperatuur aan een lange buis gehangen en blazen maar. Glasriket is de idyllische naam voor het zuiden van het binnenland van Zuidoost-Zweden. Hier is het procedé van glasblazen, ooit uitgevonden in het latere Syrië en door de Romeinen in Europa verspreid, dagelijkse koek. Met Växjö en Nybro als de ‘hoofdsteden’ van het glasrijk. Pippi Langkous Meer naar het noorden tref je de oude garnizoensstad Eksjö en daarna kom je in Vimmerby terecht in de wereld van Pippi Langkous (Pippi Långstrump) en haar schepper Astrid Lindgren. Het binnenland van Zuidoost-Zweden ligt verhoogd ten opzichte van de zeespiegel en je vindt er opvallend heuvelachtige wegen. Behalve de glasblazerijen hebben de stadjes Växjö en Nybro aan bezienswaardigheden niet veel te bieden, maar ze vormen desondanks goede uitvalsbases. Kalmar is een alternatief. Verkennen Het noordelijk deel van het binnenland kun je prima vanuit Jönköping of Linköping verkennen, of natuurlijk door een overnachting in Eksjö en Vimmerby zelf te boeken.
Praktische Informatie Het zuidelijke binnenland
i
Aanvlieghavens
Transport
Växjö-Småland Airport vanaf Düsseldorf-Weeze/Niederrhein met Ryanair (vanaf Småland Airport rijdt een lokale bus naar Växjö) Linköping-SAAB vanaf Schiphol met KLM (sinds maart 2008)
Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/
Nybro Nybro ontstaat na 1824 als ondernemer Hindric Nyberg zijn woning en leerlooierij bouwt. In 1932 is het de grootste gemeente in de regio van glasproductiebedrijven. Nybro (12.700 inw.) is naast Växjö – nu de grootste woonkern in de buurt – een goede uitvalsplek voor het rijk van glas.
bezienswaardigheden
374
Glasriket Het Rijk van Glas (www.glasriket.se) kan je leven beheersen met Nybro als uitvalsbasis. Boda Glasbruk heeft een galerie, maar geen rondleiding. Johansfors Glasbruk (Kvarnvägen 2, Brokulla, www.johansfors-glasbru. se) heeft een kristalmuseum, kunstglasgalerie en rondleidingen voor groepen. Mats Jonasson Målerås (Industrigatan 20, Målerås (228 inw.), www. matsjonasson.com) laat kunst- en sierglas zien, maar ook kristalreliëfs. Er is een café en groepen kunnen een rondleiding krijgen. Nybro Glasbryk (Herkulesgatan, Nybro, www.nybro-glasbruk.se) heeft fabrieks- en sierglas, maar ook glazen manchetten. Rondleidingen in groepen. Orrefors Glasbruk (Orrefors (969 inw.), www.orrefors.se) laat in het museum en aan groepen en individuele bezoekers fabrieks- en kunstglas zien, maar ook kristal en een smeltoven. Kinderen van 8 tot 15 jaar kunnen er leren glasblazen in de zomer en in weekenden. Pukebergs Glasbruk (Nybro, www.pukeberg.se) toont huishoud- en kunstglas. Je kunt als groep een rondleiding krijgen, met op verzoek een kijkje in de smeltoven. Er is tevens een museum. Studioglas Strömbergshyttan (Hovmantorp) toont objecten in de buitenlucht. Er is geen rondleiding.
Kunst, cultuur en evenementen Alhoewel de Zweden met Carl Hamilton (een creatie van schrijver Jan Guillou) hun eigen James Bond hebben, gaat er natuurlijk niets boven de echte 007. Her Majesty’s geheim agent heeft op Emmabodavägen 20 in Nybro zijn eigen steunpunt (www.jamesbond-shop.com).
Praktische Informatie Nybro
Informatie | Nybro Turistinformation (15 juni – 31 augustus), Kommunhuset, Dunderbergsgatan 2, 9+4648145085,
[email protected], www.nybro.se; Turistinfo Glasriket (hele jaar open), Kommunhuset, Dunderbergsgatan 2, 9+4648145215,
[email protected], www.glasriket.se Geldautomaten | Op Emmabodavägen en Storgatan
i
Overnachten (9x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/ Recreatie en sport / natuur(wandelingen) | Download Wereldwijzers supplement op: www. wereldwijzerzweden.net/zuidoos ten/
He t zuidelijke binnenlan d
Ambachtelijke glasfabricage in Orrefors door designer Per Sund berg (links) (Foto: www.imagebank.sweden.se © ÃŒrrefors)
375
bezienswaardigheden
376
Växjö Een kleine grote stad is hoe Växjö (55.600 inw.) zich profileert. Smålands tweede stad na Jönköping heeft een belangrijke regionale functie, maar behalve als uitvalsbasis en aankomsthaven met Ryanair vanaf Düsseldorf-Weeze (Niederrhein) zijn de belangrijkste toeristische trekpleisters op een hand te tellen. Växjö – ‘hoofdstad’ van de Kronobergregio in Småland – is vooral een transport- en handelsknooppunt, zoals de nederzetting dat al vanaf 1300 is. Twee forten, Kronobergs Slott en Bergkvara Slott moeten de stad beschermen. Beide zijn nu een ruïne. Växjö profiteert van zijn ligging op de grens van het Zweedse en Deense rijk voor zijn handel, maar de stad is juist daarom vaak inzet van Deense aanvallen. Stadsbranden leggen eveneens delen van de nederzetting in puin en in de jaren zestig en zeventig is het de functionalismedrang die met overgebleven of nieuw gebouwde panden van na 1840 korte metten maakt. De industrialisatie komt in Växjö moeizaam op gang en al snel moet de stad vanaf de 19e eeuw zijn meerdere erkennen in het gezond groeiende Jönköping aan het meer Vättern. Hardbevochten is de Växjö Universitetet. Ontstaan als hogeschool en filiaal van de universiteit van Lund heeft de stad sinds 1999 de officiële status van universiteitsstad.
De Domkyrkan domineert het straatbeeld in Växjö’s centrum
He t zuidelijke binnenlan d
Centrum De rode Domkyrkan (www.svenskakyrkanivaxjo.se/domkyrkan/kyrkor/) met twee groengrijze torens domineert in het centrum van de stad en heeft een aardig standbeeld van meerdere figuren vlak voor het gebedshuis. De eerste bisschopskerk van Zweden wordt al in 1170 in Växjö gesticht, maar het duurt nog tot 13 februari 1342 voordat de gemeente zijn stadsrechten krijgt van koning Magnus Eriksson. Op de oude kerkdelen wordt in de eeuwen erna een nieuw gebouw neergezet, met de laatste grote restauratie van de huidige Domkyrkan in 1995. Het grootste deel van de kerk is echter van na 1740, als een blikseminslag en de daaropvolgende brand de dan bestaande domkerk in de as leggen. Glaskunstenaar Bertil Valiens heeft het nieuwe altaar gemaakt van de kerk van vijf meter hoog bewerkt glas, bladgoud en smeedwerk. Direct naast de kerk staat het Karolinksa Gymnasiet uit 1715. Kronoberg en Bergkvara zijn vervallen, maar Teleborgs Slott (www.tele borgsslott.com) staat fier overeind. De granieten burcht is op een verhoging in het meer gebouwd. Het kasteel werd in 1900 opgeleverd voor Erik Bonde en zijn vrouw en het bleef tot 1964 in de familie. De stad Växjö kocht het toen. Nu is het kasteel – waar je verwacht dat de ridders te paard ieder moment kunnen komen opdraven – een restaurant en conferentieruimte. Teleborg vind je 5 km ten zuiden van het centrum, bij de universiteit en het meer Trummen.
Agunnaryd Zestig kilometer ten westen van Växjö, dicht bij Ljungby met de E4, ligt Agunnaryd. Een doodnormaal, klein dorp van ruim 200 inwoners, met een kerk op de oevers van een bezwembaar meer. Typisch Zweden, maar Agunnaryd zal in de 20e eeuw het beeld van Europa op Zweden mede bepalen. Dit dorp is namelijk de broedplaats van meubelfabrikant en gehaktballetjesgrootverkoper IKEA.
Kunst, cultuur en evenementen Moderne, maar zeker topcultuur uit Växjö is de in Zweden populaire glamrockgroep The Ark (officieel uit het dorpje Rottne van de gemeente Växjö; www.thearkworld.com en www.myspace.com/theark) Växjö Konserthuset (Västra Esplanaden 10-14, www.vaxjokonserthus. se). Een van de grotere concertpodia in het land, met Musica Vitae – een kamerstrijkorkest – als vaste ’bewoner’. De grote zaal heeft ruimte voor 800 toeschouwers. Het gebouw uit 1991 is in 2005 door hotelketen Quality Hotel overgenomen. De Växjö Konsthall (Västra Esplanaden 10, www.vaxjo.se/default. aspx?id=4299) is onderdeel van het Konserthuset en brengt in een lichtrijke omgeving wisselende tentoonstellingen. Voor veel Amerikanen is Växjö een vast punt tijdens een bezoek aan Zweden, want het Utvandrarnas Hus (www.utvandrarnashus.se) brengt het vertrek van 1,3 miljoen Zweden (tot de Tweede Wereldoorlog) in beeld. Wie niet in de States terechtkwam, ging naar Australië en Nieuw-Zeeland. Carl Milles maakte het Utvandrarmonument bij het museum.
377
bezienswaardigheden
378
IKEA
Ingvar Kamprad wordt in 1926 geboren op de boerderij Elmtaryd, vlak bij het dorp Agunnaryd. Al op vijfjarige leeftijd verkoopt hij lucifers en ontdekt na een paar jaar dat door de brandmakers in het groot in te kopen in Stockholm, hij daarna in de losse verkoop winst maakt. Per fiets weet hij meer klanten te bereiken en hij breidt zijn assortiment uit naar bloemzaden, wenskaarten en pennen. In 1943 krijgt Kamprad van zijn vader geld als beloning voor het afmaken van zijn schoolopleiding. Hij gebruikt het door zijn eerste officiële bedrijf op te richten: IKEA, oftewel Ingvar (I) Kamprad (K) afkomstig van de boerderij Elmtaryd (E) in Agunnaryd (A). De eerste meubels volgen in 1948, gemaakt door mensen uit de buurt. Een eerste catalogus in 1951 en een eerste showroom in Älmhult (20 km van Agunnaryd) in 1951 ondersteunen de groeiende merklijn. Als door een boycot van concurrenten leveranciers niet langer aan IKEA spullen willen leveren, begint het bedrijf met het ontwerpen van zijn eigen meubelonderdelen en de methode de meubels in platte pakketten te kunnen leveren voor eenvoudig transport. IKEA groeit en opent in 1963 zijn eerste buitenlandse winkel in Oslo. Nederland volgt in 1979 (Rotterdam), België in 1984 (Brussel). Oprichter Ingvar Kamprad gaat in 1986 met pensioen, maar blijft adviseur. In 2007 heeft IKEA 231 winkels in 24 landen, 45 handelsposten in 31 landen en 41 distributiecentra in 16 landen. Er werken 118.000 mensen. Ongeveer 191 miljoen exemplaren van de IKEA-catalogus vonden in 27 talen hun weg naar potentiële klanten. Het concern verkocht in 2006 160 tot 170 miljoen köttbullar (gehaktballetjes).
IKEA-producten, typisch Zweeds design voor iedere huiskamer (Foto: IKEA)
He t zuidelijke binnenlan d
379
Wandel van geijkte paden af en reis 25 km naar Skogsnäs, ten zuiden van Växjö. Hier kun je op afspraak chocolade proeven (www.chokladia. se) en bepalen of Marjo Savolainen inderdaad haar zelfstudie onder de knie heeft. Een proeverij duurt ongeveer 1,5 uur en natuurlijk alleen de echte liefhebbers rijden daar 2,5 Zweedse mijlen voor om.
Praktische Informatie Växjö
Informatie | Växjö Turistbyrå, Stadsbiblioteket, Västra Esplanaden 7, 9+46 47041410, tyristbyran@kommun. vaxjo.se, www.turistm.vaxjo.se Geldautomaten | Op Norrgatan, Kungsgatan en Storgatan Overnachten | 6x budget, 6x midprijs en 6x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
i
Transport | Zie ook kader Praktische informatie aan begin hoofdstuk op pag. 373. Binnenlandse vluchten naar Växjö door SAS (www.sas.se, StockholmArlanda) en Flysmaland (www.flys maland.com, Stockholm-Bromma). Recreatie en sport | Download Wereldwijzers supplement op: www. wereldwijzerzweden.net/zuidoos ten/
EksjÃŒ Een flink Stora Torget, rode houten huisjes, karakteristieke lantaarnpalen… in Eksjö’s centrum lijkt de tijd soms even stil te hebben gestaan. De strategische ligging van Eksjö (9700 inw.) – centraal in het open land tussen de zuidpunt van het meer Vättern en de Oostzee – maakt de nederzetting al sinds het verkrijgen van de stadsrechten in 1403 van Erik av Pommern een gewild militair bolwerk. Zelfs na ronden van bezuinigingen blijft het relatief kleine Eksjö een garnizoensstad, met Ing 2 Göta Ingenjörregemente (sinds 2000 Zwedens enige genie-eenheid) als kazernebewoner. De stad brandde in 1568 helemaal af als resultaat van de Deens-Zweedse strijd tijdens de zevenjarige Scandinavische oorlog. De Vlaamse bouwmeester Arendt de Roy krijgt van koning Erik XIV de opdracht de stad te herbouwen, waarbij het nieuwe centrum 500 m verder komt te liggen dan het oude. Tot op de dag van vandaag wordt de herbouw als De Roy’s belangrijkste meesterwerk gezien en als een van de best uitgevoerde wederopbouwprojecten in Zweden. Ten noorden van Stora Torget is de stadsplattegrond sinds de wederopbouw nagenoeg ongewijzigd gebleven. Ten zuiden van het grote plein is veel veranderd na de flinke brand die er in 1856 woedde.
bezienswaardigheden
380
Centrum Op de een of andere manier weet Eksjö de bezoeker doorgaans meer te boeien dan het relatief karakterloze Växjö of Jönköping. Het centrum is klein, maar leuk ingericht en wordt overheerst door gebouwen die teruggaan tot 1568. Eksjö rekent 56 panden tot zijn Gamla Stan en ontving voor de schoonheid in 1997 al het diploma van het Europese monumentenzorggilde Europa Nostra. De Eksjö Kyrka domineert Stora Torget samen met Eksjö Stadshotell. Architect J.F. Åbom ontwierp het witte gebedshuis, waarvan de bouw twee jaar in beslag nam. In 1889 is de kerk af op dezelfde plek als waar een middeleeuwse kerk heeft gestaan. De kansel is nog wel uit de 17e eeuw, evenals de beschilderde decoraties uit 1687 van de Duitser J. Künchel. Het orgelwerk is uit 1967, maar de ombouw komt uit 1770. Het standbeeld van de ruiter op het plein herinnert aan de tijd dat Smålands Kavalleriregimente uit Eksjö betrokken was in de 30-jarige oorlog op het Europese continent. Het waren de ruiters van dit regiment met wie koning Gustaf II Adolf op 6 november 1632 in Zuid-Duitsland in het gevecht de dood vond.
Het oude centrum van Eksjö
He t zuidelijke binnenlan d
Praktische Informatie Eksjö
381
i
Informatie | Eksjö Turistbyrå /
Natuur(wandelingen) | Wereldwij-
Vandrarhem, Norra Storgatan 29, 9+4638136170,
[email protected], www.eksjo.se Geldautomaten | Op Södra Storgatan (3x) Overnachten (6x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
zer Zweden stippelde wandelingen uit in Skurugata och Skuruhatt Naturreservat en bespreekt twee etappes van de Höglandsleden – een langere wandelroute door een groter gebied – in het supplement op: www.wereldwijzer zweden.net/zuidoosten/
Vimmerby Tweemaal drie is vier, wiedewiedewiet en twee is negen, ik richt de wereld in, wiedewiede naar mijn eigen zin. Vimmerby (7900 inw.) heeft al een leven, voordat Astrid Lindgren (zie www.wereldwijzerzweden.net/astridlindgren) er in de wijk Näs opgroeit en de wereld in 88 talen kennismaakt met de eigenwijze roodstaart Pippi Långstrump (Langkous). Het is een van Zwedens oudste ‘steden’ en beschikte al in de tweede helft van de 14e eeuw over de bijbehorende rechten. Er is een belangrijke markt voor de boeren uit de omgeving en het naburige Östergötland. Vimmerby maakt officieel deel uit van Småland, maar heeft invloeden uit beide provincies. Er is een nauwe verbondenheid met Linköping.
Näs De verhalen uit de boeken van Astrid Lindgren herleven in haar oude leefomgeving: Näs (www.astridlindgrensnas.se). Daar is het huis waarin ze opgroeide bewaard gebleven, kun je een kenniscentrum bezoeken en is er in een speciaal paviljoen aandacht voor de nalatenschap van de schrijfster en haar creaties. Näs ligt ten noorden van het centrum tegen de Lundgatan aan (de Prästgårdsgatan is de juiste inrit naar het zuiden).
Astrid Lindgrens Värld Astrid Lindgrens Värld (www.alv.se) is een uitgebreid themapark waar de karakters uit haar boeken tot leven komen. Aanpalend vind je een camping en huisjes waarin je kunt overnachten. Astrid Lindgrens Värld ligt aan de Lindgatan tegen het spoor en weg 34 aan. Met de auto ga je op de tweede kruising (de eerste is een rotonde) naar links. Vanaf het station van Vimmerby is het ongeveer 1 km lopen in noordelijke richting.
bezienswaardigheden
382
Pippi Långstrump (Langkous) (Foto: www.imagebank.sweden.se © Astrid Lindgrens Värld)
Djursdala Kyrkan Vooral vanwege zijn interieur en plafondkunst is Djursdala Kyrkan een bezoek waard. De kerk komt uit 1695, de klokkentoren uit 1730. De schilderingen zijn van Petter Wardsten en Zackarias Hake, beiden afkomstig uit Eksjö. Djursdala bereik je vanuit Vimmerby door over de Prästgårdsgatan naar de kruising bij Sund te rijden, daar rechtsaf te slaan en dan de derde weg (de tweede loopt dood) naar links.
Recreatie en sport Rijd over de westoever van het meer Jüttern een stukje naar het noorden en je vindt na ongeveer een kilometer een aangewezen zwemplek. Rijd over de Prästgårdsgatan naar het noorden en je vindt na ruim 4 km aan je linkerhand bij Ängbacka een aangegeven zwemplek in het grote meer Krön.
Informatie
Praktische Informatie Vimmerby
| Vimmerby Turistbyrå, Rådhuset 1, 9+4649231010,
[email protected], www.turist. vimmerby.se
i
Geldautomaat | Op Sevedegatan Overnachten (10x) | Wereldwijzers selectie: www.wereldwijzerzweden. net/overnachten/
383
Gotland Woeste kalksteenkliffen reiken hoog boven de Oostzee en de rotsen laten zelfs de zee niet met rust. De wind lijkt het enige element dat de enorme rotspartijen een beetje in toom houdt, door ze dag na dag een stukje kleiner te maken. Gotland (32.800 inw.) is deels kaalgeslagen, maar kent deels ook bijna Zeeuwse taferelen: boerderijen met landerijen, omzoomd door boomrijke wegen, gezamenlijk deel van een klein dorpje met kerk. Weidse uitzichten over zee. Zwedens grootste eiland glooit en heeft bossen, rotspartijen en prachtige bloemen met tientallen unieke orchideënsoorten. Grote dieren kom je op Gotland van oudsher niet tegen, de eilanders koesteren de egel als ‘nationaal symbool’. Gotland zit vol met archeologische vondsten en plekken, variërend van graven, steenmassa’s tot ruïnes en nog complete kerken en andere oude gebouwen. Voor de Vikingen was Gotland een steunpunt, voor Lübeck en de Denen een te overmeesteren strategisch bolwerk en voor de Zweden tijdens de koude oorlog de eerste verdedigingslinie tegen de Russen. Pas nadat de laatste artillerie-eenheid op Fårö werd opgeheven is het bijeiland open voor buitenlandse bezoekers. Gelukkig maar, want hier tref je de mooiste raukar: door erosie gevormde stenen pilaren aan de noordkust van Gotland en Fårö die tot in zee staan. Gotlanders hebben een eigen dialect, maar de taal van Fårö wijkt weer af van het Gutamål dat op het hoofdeiland wordt gesproken. Gotland staat bekend als fietseiland, maar je moet sterk in je schoenen staan als het je lukt het hele eiland te verkennen. Er zijn fietspaden, vooral rond Visby en in het noorden, maar sommige binnenwegen bestaan uit los steen. Voor de meeste fietsliefhebbers zal het eiland eenvoudig te groot zijn om even te ontdekken. Zelfs met de auto of motor ben je relatief lang onder-
Kliffen van Hoburgen, op de uiterste zuidpunt van Gotland
bezienswaardigheden
384
weg. Over de snelste route van het uiterste noorden (op Fårö) tot het uiterste zuiden (Hoburgen) doe je zeker 3:40 uur als je je aan de maximumsnelheid houdt. Het totale eiland meet 176 km in lengte; Fårö meegerekend. Van west naar oost is het vaak 30 tot 50 km breed. De hele kust van Gotland (inclusief Fårö) is 800 km lang.
Uitvalsbasis Feitelijk heeft Gotland maar één goede uitvalsbasis: de hoofdstad Visby. Het staat op de UNESCO-werelderfgoedlijst, omdat de ommuurde stad goed bewaard is gebleven. Een wonder gelet op het aantal keren dat er om de handelsstad is gevochten. Gelukkig zijn er verspreid over het hele eiland meerdere locaties om te overnachten, zodat je niet iedere keer terug hoeft naar Visby.
Praktische Informatie Gotland
Aanvlieghaven Visby vanaf Stockholm-Arlanda met Skyways; vanaf Stockholm-Bromma met Skyways en Gotlandsflyg; vanaf Stockholm-Skavsta met Gotlandsflyg; vanaf Linköping met Direktflyg In juni, juli en augustus zijn er extra zomerlijnen: vanaf Kopenhagen met Cimber Air (tussenstop Norrköping), vanaf Göteborg met Gotlandsflyg, Malmö Aviation en City Airline, vanaf Hamburg met Gotlandsflyg, vanaf Oslo met Widerøe, vanaf Ängelholm met Gotlandsflyg, vanaf Norrköping met Cimber Air, vanaf Helsinki met Gotlandsflyg, Malmö Aviation en City Airline Vanaf Visby Flygplats zijn er geen speciale bussen, maar rijden 60 gecontracteerde taxi’s, vooral van Taxi Kurir (9+4649850000, www.taxikurir.se) en Taxi Gotland (9+46498200200, www.taxigotland.se). Een taxi naar het centrum kost ongeveer 125 kronen (circa 15 euro). Autoverhuurders Avis (www.avis.se), Europcar (www.europcar.se) en Hertz (www.hertz.se) hebben een contact-
i
punt op het vliegveld. Visby-centrum ligt 5 km vanaf de luchthaven.
Transport Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/ Fietsen huur je op Gotland bij O’Hoj Cykeluthyrning (Färjeleden 3, Visby, www.gotlandresor.se) en Gotlands Cykeluthyrning (Skeppsbron 2, Visby, 9+46498214133, www.gotlands cykeluthyrning.com).Visby Gästhamn heeft naast autoverhuur ook motor- en bromfietsverhuur (9+46498215190 of 9+46736006300, www.uthyrnin gen.com of www.visbygasthamn.se). Het gratis veer tussen Gotland en het bijeiland Fårö, de Fåröfärjan, vaart doorgaans iedere halfuur tussen 05:00 en 23:00 uur, behalve om 09:00 en om 12:30 uur. Eventueel kun je op bestelling (9+46498221046) ‘s nachts overvaren. De vaartijd is 5 tot 10 minuten.
G otland
Visby De huizen van handelaars, kerken, de markt en de woningen van het gewone volk. Alles blijft lange tijd binnen de 3,5 km lange stadsmuur veilig. Althans, dat denken de inwoners van de stad in de 13e eeuw. Visby is dan een rijke handelsstad binnen het Hanzeverbond. Maar de handel verdeelt de mensen die het voor het zeggen hebben en dat komt de maatschappij niet ten goede. In 1361 ziet de Deen Valdemar Atterdag Gotland zijn kans schoon; hij verovert en plundert de stad en de rest van het eiland, dat Deens grondgebied wordt. Visby blijft nu handel drijven met andere steden aan de Oostzee, maar dit leidt tot een conflict met het rivaliserende Lübeck. In 1525 marcheert een Duits leger de stad in, plundert het en zet alle kerken, behalve de Duitse, in de fik. De Duitse kerk zal later Visbys Domkyrkan worden. Als in 1645 een vredesverdrag in Brömsebro wordt getekend worden Visby en Gotland Zweeds. De Russen landen bij Visby rond Pasen 1808, als de laatste oorlog met de Zweden woedt. Na een maand komt Gotland terug in Zweedse handen en wordt de Russische gouverneur Bodisko gouverneur van Finland, dat na de strijd met de Russen nooit meer tot het Zweedse rijk zal behoren.
Centrum De werelderfgoedcommissie UNESCO neemt Visby (22.200 inw.) in 1995 op in de werelderfgoedlijst, omdat “Visby het voornaamste voorbeeld is van een ommuurd Noord-Europese handelsstad die zijn stadsbeeld heeft kunnen bewaren”. Het oude centrum bevindt zich binnen de stadsmuur, met ongeveer 200 stenen huizen uit de middeleeuwen, maar tevens bewaarde panden uit de Duitse periode. Bij de oostingang van de stadsmuur ligt het ‘moderne’ centrum van de stad: Österport, vooral een winkelcentrum.
Stadsmuur | Het leuke van het centrum van Visby is dat je het door de 3,5 km lange stadsmuur gemakkelijk ontdekt – zodra je tegen de muur loopt, weet je dat je terug moet. De ruim 5 meter hoge muur heeft drie hoofdpoorten (Norderport, Österport en Söderport), maar tevens een aantal kleinere ingangen. Je hoeft meestal niet ver te lopen op de binnenstad te verlaten. Om de circa 70 meter is de muur voorzien van een verdedigingstoren (in totaal 19 stuks), met tussen de grote torens minitorentjes. Veel bezoekers beschouwen de Kruttornet in het noordwesten als de mooiste toren, maar je hoeft er niet speciaal voor om te lopen. Stora Torget | Het centrum voor een bezoek aan Visby. Nestel je op een terras net buiten de schaduw van de overblijfselen van de Sankta Karinkyrka, die in 1525 door de troepen uit Lübeck is verwoest en altijd in die staat is achtergelaten. De van oorsprong franciskanenkerk uit 1233 kan voor mensen met recentere oorlogservaringen een naar bijgevoel geven. S:t Hansgatan | Een straat met twee karakteristieke poortgebouwen. Donnersplats | Hier vind je in het Burmeisterska Huset op de noordwesthoek een typisch voorbeeld van de Duitse invloeden in Visby na de
385
386
bezienswaardigheden
Mede dankzij de 3,5 km lange stadsmuur staat Gotlands hoofdstad Visby op de UNESCO-werelderfgoedlijst
G otland
intocht van het leger uit Lübeck. Het is door een koopman, Hans Burmeister, uit die Duitse stad neergezet; met typisch vakwerk in het dak. Almedalen | Stadsparkje op de plek waar vroeger de haven lag voor de schepen van andere Hanzesteden. Het grasveld is een favoriete zonplek voor de inwoners en je hebt vanaf de westzijde van de vijver een goede blik op de rode daken en stenen gebouwen in het stadscentrum. Haven | De veerboten van Destination Gotland komen in het zuidelijk deel van de haven aan, maar veel pittoresker is het noordelijk deel, de kleine haven bij Hamnplan en Skeppsbron met de witgeverfde rubberbanden hangend aan de kades. De brandstoftank lijkt er helemaal bij te passen, als een soort moderne toren. Er zijn een paar restaurants, cafés en kroegen. Sankt Nikolaikyrka | De kerkruïne aan de Sankt Nikolaigränd en Sankt Nikolaigatan is zomers het toneel van musical- en theatervoorstellingen, maar ook een kamermuziekfestival. Een erg aparte omgeving en een reden om de kerk als startpunt te gebruiken voor een rustige wandeling door het noordelijk deel van het centrum, waar het eigenlijk alleen in de Medeltidsveckan druk schijnt te zijn. Visby Domkyrka (alias Sankta Maria Kyrka) | De Sankta Maria Kyrka werd in 1225 geopend om de vele Duitse handelslieden die Visby aan deden een gebedshuis te geven en de Duitse invloeden zie je terug in de bouwstijl. De aan- en herbouw duurden nog tot 1425. Als het Duitse Lübeck in 1525 Visby inneemt, blijft de Duitse kerk als enige gebedshuis in de stad overeind. De andere kerken worden platgebrand. Na de reformatie wordt de Sankta Maria Kyrka officieel de Visby Domkyrka (domkerk) in 1572. In de eeuwen erna wordt het gebouw opnieuw vaak aangepast. In de 20e eeuw vinden twee grote restauraties plaats: in 1944 en 1945 én van 1979 tot 1985.
Medeltidsveckan De leukste, maar ook erg drukke periode om Visby te bezoeken, is tijdens de Medeltidsveckan (www.medeltidsveckan.se), altijd week 32 (juli/ augustus). In 2008 viert het evenement zijn 25-jarig jubilieum. De stad staat dan geheel in het teken van de middeleeuwen, met ridderspelen, een markt, een groot diner, theater, muziek, maar ook met speciale kinderactiviteiten. Strandgärdet in Visby is het centrum van de evenementen, maar in de gehele maand juli zijn er ook de zogenoemde Julispelen met nevenvoorstellingen in Bunge en Grötlingby. De toegangsprijs varieert van 130 tot 180 kronen (circa 15 tot 20 euro) per evenement voor een volwassene. Kinderen mogen voor de helft of een derde van de prijs mee.
Recreatie en sport Het Norderstrand ligt circa 1,5 km vanaf het centrum aan de SnäckÂ� gärdsvägen bij Galgberget. De heuvel Galgberget is overigens een middeleeuwse executieplaats, waarvan de drie galgpilaren nog altijd overeind staan. Nog weer 1,5 km verder naar het noorden is in Gustavsvik een tweede belangrijke zwemplek.
387
bezienswaardigheden
388
Praktische Informatie Visby
Informatie | Turistbyrån i Visby, Skeppsbron 4-6, 9+46498201700,
[email protected], www.gotland.info Geldautomaten | Onder meer in Österport
i
Overnachten | 2x budget, 7x midprijs en 4x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
westkust (Gotlandroute 1) Wereldwijzer Zweden verkent Gotland vanuit Visby in drie routes. De eerste voert langs de westkust (weg 140) naar de uiterste zuidpunt van het eiland – een afstand van 95 km. En keert vervolgens via het binnenland (weg 142) terug naar de hoofdstad. De totale afstand is zo ongeveer 190 km, waarvoor je op volle, toegestane snelheid per auto/motor zeker 3:15 uur moet uittrekken. Tussenstops niet meegerekend.
Högklint Direct ten zuiden van Visby heb je bij goed weer een fantastisch vergezicht over de Oostzee richting Zwedens vasteland en kun je tevens in de verte de hoofdstad zien liggen. Een prima plek voor een fraaie zonsondergang. Högklint stijgt tot 45 m boven de zee uit. Er zijn twee opvallende plekken bij de hoge rotspunt. Villa Fridhem was het huis van prins Oskar Bernadotte, maar is nu een internaat. Villa Villekulla met speeltuin zie je in de verfilmingen van Pippi Långstrump (Langkous). Voor Högklint verlaat je weg 140 bij Granebo voor weg 627.
Tofta Vooral leuk vanwege het nabijgelegen strand. In Tofta vind je tevens het hotel Toftagården (ook huisjes, www.toftagarden.se).
Västergarn Pavikens Naturreservaat is klein en gevormd om een meer. Het ligt direct ten oosten van weg 140. Ten westen ervan ligt het terrein van Visby Golfklubb (www.visbygk.com); met restaurant.
Klintehamn Klintehamn (1400 inw.) is een grotere nederzetting aan de westkust met een eigen haven. Voor een overnachting is Pensionat Warfsholm (www. gotland.net/klintehamn/warfsholm/index2.htm) de aangewezen plek, niet alleen als pension, maar zonder meer ook als vandrarhem. Je kunt er bovendien een huisje (stuga) of campingplaats huren. Bij Warfsholm kun je ook een frisse duik in zee nemen. 3 km ten noorden van Klintehamn ligt de Björkhaga Camping (www.bjorkhagacamping.se).
G otland
Lilla Karlsö & Stora Karlsö Een leuk uitstapje vanuit Klintehamn zijn de rotseilanden Lilla Karlsö en Stora Karlsö. Lilla Karlsö ligt 3 km ten westen van Gotland en 4,5 km van zijn broer Stora Karlsö. Het kleine eiland heeft slechts een oppervlakte van 1,6 km2 en is 66 meter hoog. Behalve voor het vogelleven en het eenzaamheidsgevoel hoef je niet speciaal het ommetje te maken naar het eiland. De kliffenkust van Lilla Karlsö vind je ook op diverse plekken van Gotland zelf. De metershoge kalksteenpilaren zijn wel een leuke extra. Zeekoetenkolonie Stora Karlsö (www.storakarlso.se) heeft een eigen STF Vandrarhem in het oude vuurtorenhuis – de fyrbyn – op een flinke klif boven de zeespiegel. Met een wellicht nog rijker vogelleven dan Lilla Karslö kun je een uitstap naar dit eiland vanaf Klintehamn zeker overwegen. Topattractie op het 2,5 km2 grote eiland is een 25 m diepe grot die teruggaat tot ver voor onze jaartelling. Je bent niet alleen op Stora Karlsö, want Zwedens grootste zeekoetenkolonie van 6500 paren woont er ook. Grote kans dat je een van de vogels voorbij ziet schieten als je in het Karlsörestaurangen (restaurant) dineert, genietend van een waanzinnig vergezicht (met goed weer natuurlijk). Varen naar Stora Karlsö M/S Stora Karlsö vaart van 1 mei tot 1 september dagelijks twee keer vanuit de haven van Klintehamn (www.storakarlso.se). Als groep – er kunnen maximaal 120 passagiers aan boord van het motorschip – kun je hem overigens nog tot 15 september op bestelling laten gaan. De vaartijd is ongeveer 0:30 uur. Soms is de tocht te combineren met een bezoek aan Lilla Karlsö. Het toeristeninformatiebureau raadt aan ongeveer 4,5 uur uit te trekken voor het rondkijken op Stora Karlsö.
Sandhamn/Djauvik Vlak voor het bereiken van Sandhamn/Djauvik, een zandstrand van ongeveer 1 km, kom je op weg 140 rakelinks langs de Fröjel Kyrka. Het fotogenieke kerkje met grafveld moest na de invasie van de Denen in 1361 opnieuw worden opgebouwd.
Burgsvik Het kleine dorp Burgsvik (350 inw.) aan de gelijknamige baai vormt de toegangspoort tot het zuidelijk schiereiland van Gotland. Het rustieke leven is prachtig in beeld gebracht door inwoner Magnus Berg (http:// burgsvik.se/). Een klein kunstenaarscollectief is in Burgsvik neergestreken (www.kkv-burgsvik.org). Iets ten noorden van Bursvik vind je de Fide Camping (9+46498483910).
389
bezienswaardigheden
390
Hoburgen De oude man van Hoburg (Hoburgsgubban) is een door erosie gevormde rotspunt waarin je onder de juiste hoek het zijaanzicht van een bejaarde man kunt ontdekken. Voor het gemak van de toeristen is zijn neus alvast blauw geverfd. Je kunt bovendien met de auto (voor motorrijders zijn de stenen tricky) het direct aan de kust gelegen 3,5 km lange pad afrijden, dat bij rijliefhebbers het hart sneller doet kloppen. Je hebt prachtige uitzichten. Aan het eind draait de weg naar het oosten en komt uit op de doorgaande route. Hoburgen is de nummer 1 locatie op het eiland – en misschien wel van Zweden – voor het spotten van de vlucht van de trekvogels. Direct ten zuiden van de parkeerplaats met restaurant Mäjstregården bij de Gotlandsgubban kun je een 35 m hoge klif beklimmen (zie eerste foto van het hoofdstuk Gotland op pagina 383). Er is een eigen parkeerplaats op 300 m vanaf het restaurant. Hoburgen heeft tevens een vuurtoren die opvallend ver van de kust staat. De Hoburgen Fyr (http://hoburgen.just.nu/) is na 1845 onder druk van Groot-Brittannië gebouwd. Tijdens een bezoek aan Stockholm bracht een van de Britse ministers een brandbrief mee om zo snel mogelijk een lichtpunt op Gotland in te richten om het internationale scheepvaartverkeer te helpen.
Hoburgsgubban
G otland
De toren is 22 meter hoog, maar staat op land dat 40 meter boven de zeespiegel ligt. Aanvankelijk werden er olielampen gebruikt, maar in 1951 kreeg de vuurtoren elektriciteit en een luide, elektronisch aangestuurde misthoorn. Nu kun je hem in mei tot en met september in de weekenden (in juli alle dagen) van 11:00 tot 17:00 uur bezoeken voor omgerekend nog geen 2 euro.
Hemse Hemse (1850 inw.) ligt langs weg 142, op de doorgaande route terug naar Visby. Er is niet veel te zien of te doen, maar de centrale verzorgingsrol die Hemse voor de regio vervult – met onder meer een bank en supermarkt, maakt dit ook voor bezoekers een prima plek om bij te tanken, letterlijk of figuurlijk.
Lojsta In Lojsta direct ten oosten van weg 142 zijn de restanten van een oud slot te vinden. Interessanter is echter dat je in het café van Lojsta (www.lojsta. se) een kano kunt huren voor een sportieve onderbreking, Gelet op het kleine meer van circa 500 meter breed is dit vooral leuk met kinderen. Het meer is ook prima voor een frisse duik van de steiger die je tot voorbij de kantbegroeiing brengt. Tijdens midzomer is Lojsta een van de plekken op Gotland met een themafeest.
Roma & de oostkust (Gotlandroute 2) Wereldwijzer Gotlandroute 2 brengt je door het binnenland van Gotland via Roma naar de oostkust van het eiland (weg 143), en vervolgens langs die kust vanaf Ljugarn naar Slite (grotendeels weg 146). Dwars door het binnenland gaat de weg (147) vervolgens terug naar Visby. De totale afstand van deze route is ongeveer 150 km, die je op volle maximaal toegestane snelheid per auto/motor in 2:45 uur kunt afleggen.
Roma Halverwege weg 143 naar het zuidoosten van het eiland kom je door het dorp Roma (253 inw.). In tijden van oorlog zou hier de centrale noodopslag van levensmiddelen moeten plaatsvinden. Het idee van de centrale opslag ontstaat tijdens de Eerste Wereldoorlog in Europa en in 1937 werd Roma als militaire basis versterkt met een militair vliegveld en extra gebouwen. De oude Kungsgården – lange tijd de zetel van de gouverneur – was het centrale punt. Nu kun je in de Kungsgården (www.romakungsgard.se) onder meer proberen glas te blazen en zijn er kunst- en handwerkateliers. Ook kun je een verdwaalde ridder tegen het lijf lopen. Niet ver van de Kungsården vind je het Roma Brukshotellet (www.bruks hotellet.org), waar je kunt overnachten. Nabij de Roma Kungsgården is een kloosterruïne (Roma Kloster) die zomers het toneel is van Shakespearetheater (www.romateatern.se).
391
bezienswaardigheden
392
Ljugarn Ljugarn (300 inw., www.ljugarn.com) ligt aan het zuidoostelijk einde van weg 143, aan de kust. Er is een golfbaan (www.ljugarnsgk.se) en tennisbaan, maar ook een STF Vandrarhem en pension Lövängen (www. ljugarn.com/lovangen/). Ljugarns Semesberby & Camping (www. ljugarnssemesterby.se) heeft eveneens accommodatie. Kortom: Ljugarn is een toeristenparadijs, mede dankzij de zandstranden. Ten oosten van Ljugarn in Folhammar vind je op twee plekken de karakteristieke door erosie gevormde stenen pilaren (raukar).
Herrvik Goed bewaard en weggestopt vissersdorpje in een baai. Herrvik ligt ten oosten van Katthammarsvik op de ‘punt’ in zee aan de oostkust.
Het binnenland van Gotland, hier tijdens een doorsteek van weg 143 naar weg 146 richting Gothem
G otland
Katthammarsvik Vanwege het vergezicht vooral een aanrader tijdens de opkomst van de zon. Grogamaberget ten oosten van het dorp is het hoge punt, maar je kunt evengoed vanaf het kiezelstrand toekijken. Katthammarsvik heeft het lommerrijke landhuis met café Katthamra Gård (www.katthamra.nu), dat het laatste weekend van juni tot medio augustus open is. Vlakbij staat Smedjan, een heel apart begroeid huisje dat je kunt huren. Katthamra Gård heeft nog twee woningen en een Vandrarhemmet. Het is een prima plek om traditioneel midzomer te vieren met zang, dans en eten. Gotlandskrogen i Katthammarsvik (www.gotlandskrogen.se) is een alternatieve eetstek die begin mei opengaat. Op de route van Katthammarsvik naar weg 146 is een afrit voor Torsburgen Slott. Van het grootste fort uit het begin van onze jaartelling zijn nu nog slechts wat lage muren overgebleven, maar met wat inleving kun je bedenken hoe lastig het moet zijn geweest dit op een heuvel gelegen complex aan te vallen. Bovenop staat een uitkijktoren, waarvandaan je ver over het hier wat saaie landschap kunt kijken.
Aminne Gehucht van niets langs weg 146, met een kleine, rustige camping (ook betaalbare huisjes) dicht bij een klein zandstrand. Goed centraal gelegen om vanaf de oostkust Gotland te ontdekken. Ten noorden van Aminne kom je op de route naar Slite nog een van de mindere raukar tegen.
Slite In tegenstelling tot sommige beschrijvingen is de baai van Slite (1600 inw.) verre van bijzonder. Je komt op Gotland en op het vasteland van Zweden mooiere locaties tegen. Vooral de betonfabriek verpest het beeld. Iets ten noorden van Slite kun je de kalkindustrie nog in volle glorie aanschouwen. Bij een parkeerplaats is een diep gat in de aarde geslagen, waarnaar je door bewust gemaakte gaten in het hekwerk kunt kijken.
Noord-Gotland & FÃ¥rö (Gotlandroute 3) Op noordelijk Gotland en bijeiland Fårö vind je de mooiste geërodeerde kalksteenpilaren, rauker, op en voor de kusten. Reiswijzer Zweden reist vanuit Visby direct langs de kust over weg 149 naar Kappelshamn, waar de hoofdweg wordt verlaten om langs de kust door te gaan naar Fårösund. Daar gaat bijna ieder halfuur het veer naar het eiland Fårö, tot de laatste millenniumwissel evenals Fårösund militair spergebied. Terug op Gotland bereik je via weg 148 Visby.
Lummelunda Duik onder op Gotland in de Lummelunda Grottan (www.lummelun dagrottan.se). Met gids ben je ongeveer een halfuur in druipsteengrotten die zich de laatste 10.000 jaar hebben gevormd.
393
bezienswaardigheden
394
De Lummelunda Grottan zijn in 1924 al ontdekt door een bioloog die niet verder dan 40 meter naar binnen ging. Drie jongens gingen in 1948 op een groter avontuur, maar pas in 1955, toen een bootje werd ingezet, konden onderzoekers tot 175 meter ver de grond in duiken, waar ze tevens een nieuwe ruimte vonden. De hele grot strekt zich uit over een afstand van 1,4 km. Je doet de trip door de belangrijkste gang van circa 400 m met maximaal 10 personen voor 100 kronen per persoon (circa 12 euro) en het kan het hele jaar door. Met een bootje is prijziger (bijna 50 euro), maar dan kom je op plekken die niet zo vaak worden gezien. In de zomer spreekt de gids ook Engels en Duits. Neem warme kleding mee, want de temperatuur blijft doorgaans op 8 graden steken. Bij de grotten vind je een café, maar ook een gerestaureerde smeltoven en mooie andere oude fabrieksgebouwen uit de 19e eeuw.
Lickershamn Aan de kust bij Lickershamn vind je de Jungfru, Gotlands hoogste raukar. Er vlakbij kun je een frisse duik nemen in de Oostzee. De jachthaven van het dorp is populair in de zomer.
Ireviken Met een 3 km lang zandstrand, duinen en goede surfgolven is Ireviken (www.ireviken.se) een gewilde bestemming. Er is een vandrarhem (Ihrebaden, 9+46498224731, www.ihrebaden.se) dat tevens dienstdoet als café en restaurant, maar je treft er tevens huisjes (stugor) en kampeermogelijkheden (Svarthäll).
Häftingsklint, Hagvards, Hallshuk en Hall De vier H’s in de landpunt ten noordwesten van Kappelshamn en weg 149 zijn alleen gedeeltelijk per auto/motor te ontdekken. Op het westelijk deel van de punt kun je alleen te voet komen. Hättingsklint is een hoog uitzichtpunt. Hallshuk op het uiterste noordoosten heeft een klein strand met een klif en een oude vissersnederzetting.
Kappelshamn Kappelshamn (www.kappelshamn.se) ligt in de baai Kappelshamnsviken en heeft meerdere zwemplaatsen (met kiezelstranden), een restaurant, een café, een bungalowpark en een camping. Uiteraard ontbreekt de jachthaven niet.
Fårösund Fårösund (870 inw.) was tot 2001 verboden gebied voor buitenlanders. Het kustartillerieregiment KA3 van de Zweedse marine had dit dorp tussen 1937 en de opheffing in 2000 als basis. Van het vasteland werden honderden dienstplichtigen naar de uithoek van Gotland gestuurd om de eenheid – die de eerste verdedigingslinie in het zuiden tegen de Russen vormde – te ‘vullen’. Bunkerliefhebbers kunnen de oude fortificaties van het dorp bezoeken.
G otland
Fårö is de plek voor het zien van de mooiste raukar
Even ten westen van Fårösund ligt Bunge. Hier vind je onder meer de Bunge Vandrarhem (9+46498221490, www.bungevandrarhem.com). In Fårösund zelf heeft STF Turist zijn eigen hostel (9+46498223639, www. stfturist.se). Vanuit Fårösund vaart bijna ieder halfuur tussen 05:00 en 23:00 uur het veer naar het eiland Fårö.
Fårö Het eiland Fårö (www.gotland.net/faro/default.asp) was evenals Fårösund tot 2001 militair spergebied en verboden voor buitenlanders. De taal van de bewoners van het 113 km2 grote eiland wijkt af van het Zweeds en van het dialect van Gotland. Tot zijn overlijden in 2007 was filmmaker Ingmar Bergman (www.ingmarbergman.se) de enige bekende inwoner. In het dorp Fårö vind je een kerk met beschilderingen uit de zeehondenjacht en aanpalend een infocentrum. Dé badplaats Sundersand van het eiland aan de baai Sudersandsviken heeft een heerlijk lang zandstrand, een nabijgelegen vandrarhem (Sundersands Semesterby, www.sudersand.se), een camping en huisjesverhuur. De 30m hoge vuurtoren op de oostpunt van Fårö markeert tevens de langste afstand die je op Gotland kunt reizen. Van hier naar de vuurtoren van Hoburgen in het zuiden is het 176 km.
Langhammars & Digerhuvud De mooiste raukar van Zweden vind je op de noordkust van Fårö, in de kale kustnatuurgebieden Langhammars en Digerhuvud. Bijna exact hal-
395
396
bezienswaardigheden
Ernst Ingmar Bergman wordt op 14 juli 1918 in Uppsala geboren en groeit uit tot Zwedens belangrijkste film- en theaterregisseur. Zijn volledig eigen regiedebuut in film maakt hij in 1946 met Kris, maar Bergman speelt ook in films. Zijn eerste grote rol is die van priester in de film Riten (het Ritueel; 1969). In zijn eigen werken overheerst doorgaans het psychologische drama van het individu. De cineast schrijft ook filmscripts. Door de meeste filmliefhebbers wordt Bergman als regisseur het meest gewaardeerd voor Det Sjunde Inseglet (Het Zevende Zegel; 1957), Smultronställat (1957), Fanny och Alexander (1982), Persona (1966) en Viskningar och rop (Kreten en gefluister; 1972). Die laatste ziet Bergman zelf als een van zijn meesterwerken, evenals Nattvardsgästerna (1962). Ingmar Bergman verhuist al in 1960 naar Fårö, maar leeft van eind jaren zeventig tot medio jaren tachtig in München op de vlucht voor de Zweedse belastingdienst. De cineast overlijdt thuis op Fårö op 30 juli 2007. Na zijn dood is er korte tijd een heftige discussie in de Zweedse media over Bergmans vermeende nazi-sympathieën.
verwege de twee gebieden vind je de kleine, oude vissersnederzetting van de Helgumannen. De heuvels van Gotland zijn de laatste 400 jaar gevormd uit koraalrif. Bij het aflopen van de laatste ijstijd, 10.000 jaar geleden, trok het bevroren water zich langzaam terug en liet de kalkstenen pilaren achter, die vervolgens verder door de wind werden gevormd. Langhammars ligt een paar kilo ten oosten van Digerhuvud en is minder omvangrijk, maar voor veel bezoekers indrukwekkender dan Dingerhuvud. Vlak bij de kust is een parkeerplaats met toilet. Digerhuvud is Zwedens grootste verzameling raukar, met op 3,5 km aan de kust honderden van deze door erosie gesleten steenpilaren, op het land en in zee. De hoogste in dit gebied is 8 m. Direct erbij ligt een 200 m breed stenenveld.
Gotska Sändon Gotska Sandön National Park (www.gotskasandon.se) is een eiland van ongeveer 9 bij 6 km dat 38 kilometer ten noorden van Fårö in de Oostzee ligt. De naam zegt al veel over het eiland, want de bodem bestaat grotendeels uit zand. Het heeft een kolonie grijze zeehonden en een rijk planten- en bloemenleven. Gotska Sandön is in de zomer per boot vanuit Fårösund en Nynäshamn (bij Stockholm) te bereiken. Je kunt er kamperen, maar moet dan wel zelf alle spullen meenemen. Er zijn een dozijn hutten.
397
Gävle, Gästrikland en zuidelijk Hälsingland Zijn stroharen wapperen rustig in de wind. Trots uitkijkend over het kleine grasveld van Slottstorget voelt de 13 meter hoge Gävlebocken zich het pronkstuk van de stad, maar hoeveel dagen zal hij die positie dit jaar kunnen bewaren. De bok van Gävle is in aanloop naar kerst dé bezienswaardigheid van de dertiende stad van Zweden en de zuidelijkste gemeente van de Norrland. Al sinds de ‘geboorte’ van de bok in 1966 is het een lokale sport de bok in brand te steken. Dit is echter verboden en de gemeente doet haar uiterste best het afbranden te voorkomen. Zo wordt in 2001 een 51-jarige Amerikaanse toerist veroordeeld voor vernieling en brandstichting. Hij zegt gehoord te hebben dat het traditie was om het beest in brand te steken. Het houten frame met strobepakking is de laatste jaren voorzien van een hekwerk, een wachthuisje, lampen, camera’s op diverse punten en sinds 2006 wordt de bok gedrenkt in een waterbestendig, brandwerend middel. Dat kan echter niet voorkomen dat in 2007 de Lillabocken, een klein bokje dat traditioneel ongeveer 20 meter verderop staat, het moest ontgelden. Hoewel ook in 2006 en 2007 pogingen zijn ondernomen om de grote bok in de fik te steken, lukte dat voor de laatste keer op 3 december 2005. De daders: een met brandende pijlen schietende kerstman en een levende speculaaspop.
Gävlebocken op Slottstorget, met op de achtergrond het Rådhus
bezienswaardigheden
398
Julbocken De Julbocken is een typisch Zweeds kerstsymbool en volgens sommige bronnen de oudste die het land heeft. De kerstbok heeft zijn herkomst in de Vikingtijd. De god Thor gebruikte de geiten Tanngrisnir en Tanngnjóstr om zich door de lucht te verplaatsen. Vanaf 1800 wordt de geit gezien als de brenger van kerstcadeaus aan de kinderen. Als de personificatie van de kerstman toeneemt, verdwijnt de Julbocken naar de achtergrond en is het een geest die vlak voor kerst komt kijken of mensen al in kerststemming zijn. Ook wordt de bok gezien als een kerstoffer, waarbij volgens de traditie mannen zingen en dansen om de bok te slachten. Het beest maakt daarna een wonderbaarlijke comeback.
20e eeuw Pas vanaf de latere 20e eeuw verschijnen er in meerdere steden grote kerstbokken van stro, die ieder jaar door brandstichting worden bedreigd. Die in Gävle is de eerste van de grote kerststadsbokken. De Gävlebocken heeft 22 keer van de eerste 41 jaar de kerst niet overleefd. Souvenirwinkels in Gävle verkopen kleine exemplaren van de bok (dus je kunt altijd thuis de traditie van het offeren van de geit levendig houden) en kaarsen in de vorm van een bok.
Ontdekken Gävle heeft uiteraard meer te bieden dan alleen de kerstbok. Zwedens op een na grootste dieren- en pretpark, Furuvik, ligt bij de stad. Evenals het officiële spoorwegmuseum van het land en de grootste koffiefabriek (Gevalia). Zwedens enige whisky, Mackmyra, komt uit een dorpje bij Gävle. De destilleerderij kun je bezoeken. Dertig kilometer ten zuiden van de stad vind je hét China van Zweden: Dragons Gate. De streek in en rond Gävle heet Gästrikland en is een van de kleinste regio’s van het land. Niet alleen Gävle, maar ook de kleinere gemeenten Sandviken, Ockelbo, Hofors en Älvkarleby hebben een groene en waterrijke omgeving. Gävle vormt een ideale springplank voor het verder landinwaarts trekken naar de kopermijnen van Falun (UNESCO-werelderfgoed), de bergen van Dalarna, Färnebofjärdens Nationalpark en de Vallonbruk/Roslagen-regio in Uppland. Aan de noordzijde grenst Gästrikland aan de regio Hälsingland, waarvan de zuidelijke stadjes Bollnäs en Söderhamn zich gemakkelijk laten aandoen vanuit Gävle, voordat je de provincie Dalarna intrekt. De verbondenheid tussen Hälsingland en Gästrikland is groot, aangezien ze samen de provincie Gävleborgslän vormen. Er is een redelijk aantal Nederlanders neergestreken in de omgeving van Gävle en het nabijgelegen Hedemora – al ontbreekt het de Wereldwijzer aan exacte cijfers. De huizen in de regio zijn relatief goedkoop en de afstand tot het internationale vliegveld (Arlanda) met directe vluchten naar de Benelux is met 1,5 uur reistijd te overzien.
G ävle, Gä strikland en z. Hä lsi n g l a n d
Praktische Informatie Gävle, Gästrikland en zuidelijk Hälsingland
i
Aanvlieghavens
Transport
Stockholm-Arlanda vanaf Schiphol met KLM, Sterling of SAS; vanaf Brussel met SAS, Sterling; vanaf Luxemburg met Skyways Stockholm-Bromma vanaf Brussel met Brussels Airlines
Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/
Gävle De spelende engelen verwelkomen de wandelaars in stadspark Boulognerskogen. De barokke Heliga Trefaldighets Kyrka waakt over de vloerverwarmde winkelstraat bij Gallerian Nian, maar ook over de Gävleån-rivier die vlak bij de kerk een van de mooiste plekken van de stad illustreert. Gävle (69.000 inw.) is een rustige provinciehoofdstad die door een bezoekende Nederlandse toerist eens het Manchester van Zweden is genoemd: de stad kent een mix van oude industriepanden – vaak met een nieuwe functie, statige stenen of houten historische gebouwen en relatief moderne complexen van beton, glas en staal. Gävle, ooit begonnen als vissersdorp, is daardoor misschien minder knus dan Uppsala of Linköping, maar wie oplet vindt zeker schoonheid – in en rond de stad. Het centrum van Gävle bestaat uit een noordelijk en zuidelijk deel, beide ten westen van het station, met de rivier Gävleån in het midden. De rivier is in het centrum gekanaliseerd, waardoor je via enkele korte bruggen snel van de ene naar de andere kant komt.
Industriële visitekaarten Dat industrie niet vies of smerig hoeft te zijn, bewijst Gävle. Drie van Zwedens meest bekende fabrieken staan hier: Gevalia (koffie; gewild in de VS; www.gevalia.se en www.gevalia.com), Läkerol (snoep; ook in Nederland en België te koop; www.lackerol.se en www.lakerol.com) en Ahlgrens Bilar (autodrop; een begrip in Zweden; www.ahlgrensbilar.com). Minder fraai zijn de belangrijkste havens ten oosten van de stad: een van de grotere in Zweden. Het Nederlandse Vopak – gespecialiseerd in de opslag en het transport van vloeistoffen – heeft in de haven van Gävle een eigen terminal voor olie en chemicaliën met 24 tanks (capaciteit 192.300 m3) en plek voor zeven schepen. Het is Vopaks noordelijkste terminal in Europa. Industrieën met een luchtje zijn de papierfabrieken ten oosten van de stad. Dankzij een oostelijke wind worden de inwoners van Gävle vaak
399
400
bezienswaardigheden
Oude pakhuizen ten oosten van het centrum vormden lange tijd de basis van de industrie in Gävle. In het doorkijkje zie je nog net een paar letters van de Gevalia-koffiefabriek
geplaagd door een lichte, naar kool stinkende lucht uit de papierfabrieken.
Centrum | noordoever Misschien wel het grootste verschil tussen oud, statig Gävle en het door functionalisme sterk aangepaste Gävle kun je zien door het voormalige gele Grand Hotel langs Norra Strandgatan te vergelijken met de panden direct langs Stortorget. Het centrum van de stad is ruim opgezet – met brede avenues – sinds bij de enorme brand in 1869 achtduizend van de tienduizend inwoners hun woning verloren.
Gävle Centralstation Het treinstation van Gävle is een van de grote klassieke treinstations van het land, al heeft het tussen 2000 en 2004 een flink aantal moderniseringen ondergaan. Architect Sigge Cronstedt tekende voor het ontwerp dat in 1901 werkelijkheid werd. Het station staat sinds 1937 onder spanning als het traject tussen Uppsala en Gävle van elektriciteit wordt voorzien. Gävle’s treinstation en het spoor vormen de afbakening tussen het centrum / het westen van de stad en de oude industrie en havengebieden in het oosten. Het is een belangrijk knooppunt voor het treinverkeer met de Stockholmregio én vliegveld Arlanda.
G ävle, Gä strikland en z. Hä lsi n g l a n d
Gamla Sjömanskyrkan De voormalige zeemanskerk van Gävle staat op het stationsplein direct ten westen van het spoor op de noordoever. Het gebouw uit 1891 doet niet langer dienst als kerk. Het heeft dienstgedaan als bibliotheek, volkstheater en als werklozenopvang. Sinds 1987 is het Musikhuset (‘Muziekhuis’; www.musikhuset.nu) in het pand gevestigd en biedt de kerk zo een podium en oefenruimte voor muzikanten.
Gamla Grand Hotel Jammer genoeg kun je niet meer overnachten in Gävle’s Gamla Grand Hotel aan Kyrkogatan en Norra Strandgatan (zie foto’s www.krogkortet. com/qclub/index.html). De ruimtes worden nu door onder meer een telemarketingbedrijf en feestorganisatie gebruikt. Architect Ture Stenberg ontwierp het Grand Hotel dat in 1901 klaar is en het architectonisch hoogtepunt is na het stadstheater. Er is vanaf 1945 een bioscoop in gevestigd. Het stadsbestuur plant in de jaren zeventig in zijn drang naar functionalisme een parkeergarage op de plek van het hotel, maar onder luid protest wordt daarvan afgezien. Het oude, stenen badhuis tegenover het Grand Hotel op de zuidoever van de rivier is niet zo fortuinlijk, op die plek staat nu het karakterloze politiebureau. Het voormalige hotel is in 1982 en 1983 uitvoerig gerenoveerd.
Drottninggatan Vanaf het Centralstation tot aan de Heliga Trefaldighets Kyrka is de Drottninggatan Gävle’s belangrijkste en autoloze winkelstraat met een lengte van 600m én vloerverwarming. De leukste winkels vind je direct ten oosten en westen van het Rådshus.
Norra Rådmansgatan / Norra Kungsgatan Het gaat niet om de wegen zelf bij Norra Rådmansgatan en Norra Kungsgatan, maar de groenzone binnen de aan elkaar parallel lopende straten: het toonbeeld van de historische grandeur van Gävle. Met in het zuiden vlak voor de Gävleånrivier het Rådshus, in het midden een terras en muziektent en aan het einde bij Staketgatan het pronkstuk: Gävle Stadsteater. Rådshus Het voormalige raadshuis van Gävle staat fier aan de rivier de Gävleån, met links en rechts het ‘busstation’ van Gävle, dat zich onhandig een paar honderd meter van het treinstation bevindt. Carl Fredrik Adelcrantz maakte rond 1780 het ontwerp in opdracht van koning Gustaf III en liet zich inspireren door Franse, rococo en klassieke stijlen. In 1790 is het gebouw af, maar bij de laatste grote stadsbrand in 1869 raakt het ernstig beschadigd. Onder leiding van architect Dahl wordt het pand herbouwd en krijgt het nieuwe elementen. Tussen 1902 en 1993 doet het Rådshus dienst als kantongerecht, maar sinds 1998 is er een onderzoeksinstituut van de universiteit van Uppsala
401
402
bezienswaardigheden
gevestigd in het statige pand. Aan de noordzijde van het gebouw ligt het flinke granietbeeld Gudinna vid hyperboreiskt hav van kunstenaar Eric Grates. Gävle Stadsteater Op de plek waar in 1869 tijdens de grote stadsbrand het stadstheater in vlammen opgaat, bouwde vanaf 12 april 1876 architect Axel Fredrik Nyströms een nieuw complex. Twee jaar later is het klaar en het geldt nog altijd als een van de prachtigste theaters (www.gavleteater.se) van Zweden. Groepen kunnen een rondleiding krijgen van ongeveer een uur (bel met 9+4626129820 om een tijd te boeken).
Gävle Stadsteater uit 1876
G ävle, Gä strikland en z. Hä lsi n g l a n d
Berggrenska Gården Oudste nog bewaarde handelsgaard van Gävle (Kyrkogatan 14), waar je nu de wat vettige husmanskost kunt nuttigen van Café Mamsell of handwerk kunt bewonderen.
Stortorget Het centrale plein van Gävle, dat sterk is aangetast door het functionalisme. Oude panden hebben plaats moeten maken voor modernere complexen van beton, staal en glas. Je vindt er een enkele straatmuzikant, dikwijls een erg kleine markt met vooral bloemen, groenten en kleding en kramen voor warme korv (worst) en falafel. Gävle’s bioscoop kun je niet missen achter de glazen gevel aan de westzijde, waarachter hét overdekte winkelcentrum Gallerian Nian schuilgaat. Brända Bocken, het restaurant op de noordzijde van het plein, is een gewilde ontmoetingsplek voor Gävlebos (inwoners van Gävle) die zich modern en hip vinden. Maar de stad heeft meer goede locaties om te eten en te drinken (zie Praktische informatie).
Heliga Trefaldighets Kyrka en Gammelbron De kerk aan de westzijde van het centrum is het sierlijkste gebedshuis in de stad. Gebouwd op de restanten van een middeleeuwse kerk is er in de Heliga Trefaldighets Kyrka op 14 juli 1654 voor het eerst een dienst. Het oudste deel van de kerk is een runensteen van rond het jaar 1000, die in het kerkportaal is verwerkt. De doopvont is ongeveer honderd jaar jonger. Langs de Skomakargatan direct ten zuiden van de kerk vind je een aantal fraaie houten huizen, met in een steeg de oude priesterwoning met tuin, die sinds 1962 te boek staat als Olofsgården. Loop vanuit deze steeg een stukje door en je komt op de houten brug over de rivier Gävleån: de Gammelbron. Vanaf de brug voor voetgangers en fietsers heb je links en rechts een van de fraaiste uitkijkjes van de stad. De huidige brug uit 1969 ligt op dezelfde plek als de eerste oeververbinding in 1580.
Centrum | zuidoever De zuidoever van de Gävleån heeft Gamla Gefle (de oude stad), de openbare bibliotheek, Zwedens noordelijkste ex-koninklijk paleis en met Sveriges Fängelse Museum en Gävleborgs Länsmuseet de twee belangrijkste musea van de stad (zie Kunst, cultuur en evenementen). De Södra Kungsgatan is de hoofdstraat met winkels, cafés en restaurant die bij de rivier en Slottsparken begint. Het bronzen beeld van Henry Moore (1976) is de vaste bewoner van Slottsparken, maar krijgt in de weken voor kerst gezelschap van de Gävlebocken en de Lillabocken. Tijdens het jaarlijkse Gävle Cityfest is het hoofdpodium voor optredende artiesten op Slottstorget. De stadsfeesten in augustus zijn de enige tijd van het jaar dat Gävle echt ontwaakt uit zijn provinicieslaap.
403
bezienswaardigheden
404
Gävle Slott Koning Johan III gaf in 1583 de opdracht tot het bouwen van een wat hij kerkkasteel in Gävle noemt. De Belg Willem Boy maakte het ontwerp en in 1597 is het klaar. In de tweede helft van de 17e eeuw is het kasteel het hoofdkwartier van het provinciebestuur, maar in 1727 brandde de slotskerk af en raakt de rest van het complex beschadigd. Carl Hårleman leidt vervolgens de wederopbouw, herbouw en renovatie van Gävle Slott (www. sfv.se/cms/sfv/vara_fastigheter/sverige/x_gavleborgs_lan/Gavle_slott. html) dat in 1754 klaar is voor gebruik. Tussen 1988 en 1990 werd het complex uitvoerig gerestaureerd.
Gamla Gefle De overblijfselen van wat in 1869 een nederzetting van 500 woningen was, vind je direct tussen de achterzijde van de stadsbibliotheek en het Länsmuseet Gävleborg. Het oudste huis in Gamla Gefle komt uit de 17e eeuw. In de drang naar vooruitgang en functionalisme zijn in de jaren vijftig grote delen van oud-Gävle door de gemeente verwoest en is er nieuwbouw voor in de plaats gekomen. Gamla Gefle is desondanks nog altijd een woonwijk. STF Vandrarhem Gävle/Gamla Gefle (herberg) bevindt zich aan de westrand van Gamla Gefle aan Södra Rådmansgatan. Bij de jeugdherberg bevindt zich een pareltje dat door weinig toeristen wordt aangedaan: Majas Kaffestuga (café), waar je ‘s zomers buiten kunt genieten van de zon bij een kop koffie of thee en gebak. Binnen kun je onder meer potten en serviezen kopen. Nog een overblijfsel van het oude Gävle is het restaurant Söderhielmska Gården (www.soderhielmska.se) aan Södra Kungsgatan, waar je in de zomer buiten en ‘s winters binnen redelijk lekker kunt eten.
Ten westen van het centrum Gävle direct ten westen van het centrum (oftewel de Västra Vägen / Kvarnbron) wordt gedomineerd door een van de mooiste stadsparken van het land.
Gävle Konserthus Gävle Konserthus (www.gavlekonserthus.se) is sinds 1998 gevestigd in het voormalige zwembad Strömbadet op Kungsbäcksvägen 22, direct aan de andere zijde van de Kvarnbron (brug), ten westen van de Helige Trefaldighets Kyrka. Gävle Symfoniorkester heeft er zijn thuisbasis, maar de arenavormige hoofdzaal (Gevaliasalen) met plek voor 819 toeschouwers heeft veel andere voorstellingen. Het pand herbergt tevens de Musikbibliotek en een restaurant. In de volksmond wordt het opvallende blauw betegelde gebouw met ronde uitstulping de koektrommel genoemd.
Hälsinge Regemente / Gävle Högskolan In Kungsbäcks (westwaarts over Kungsängsvägen) is de Gävle Högskolan (hogeschool; www.hig.se) gevestigd in de gerenoveerde, voormalige kazerne van het Hälsinge Regemente: een van de belangrijkste infante-
G ävle, Gä strikland en z. Hä lsi n g l a n d
rieregimenten van het Zweedse leger van 1550 tot de opheffing in 1997. Op het complex uit 1909 kun je de militaire structuur nog zeer duidelijk terugvinden. Bij tijd en wijle hoor je nog altijd geweervuur, want de Gävleborgsgruppen van de Hemvärnsförbanden (territoriaal verdedigingscommando met in het hele land 37.000 vrijwillige militaire reservisten) heeft naast het hogeschoolcomplex een kleine kazerne. Direct voor de hogeschool herinneren banken in het oude regimentspark nog aan het bestaan van de militaire eenheid, maar daarover kunnen zowel de muziektent, de klokkentoren als de vele recreanten zich niet druk maken. Veel Gävlebos (inwoners van Gävle) zien de zuidoever van de Gävleånrivier bij de hogeschool als een geheel met Boulognerskogen op de noordoever. De voormalige, opvallend witte soldatenkerk Soldathemmet i Gävle aan de oostzijde van de hogeschool is nu een populaire feest- en trouwzaal.
Boulognerskogen Boulognerskogen is een van Zwedens fraaiste stadsparken. De rivier Gävleån stroomt door de groene long, dat sinds 1865 bestaat en is vernoemd naar het Bois de Boulogne in Parijs. Het is een erg populair recreatiegebied voor de inwoners van de stad, met een flinke speeltuin, een zonneweide, de mogelijkheid tot het huren van een waterfiets, een café, een theaterpodium en midgetgolfbaan. Op de noordoever worden bezoekers die vanuit de binnenstad het park inwandelen, verwelkomd door de vijf spelende engelen: de beeldengroep Musicerande änglar (1948) van Carl Milles. Verderop in het park vind je de steensculptuur Klumpen van John Rud. In het westen van Boulognerskogen tref je een begraafplaats met een fotogenieke kapel. Boulognerskogen heeft een klein stuwmeer, met een dam die door Gävle Energi voor het opwekken van waterkracht wordt gebruikt. Wandel je over de dam, dan kom je bij de sportterreinen van voetbalclub Gävle IF (Idrotssförening; sportvereniging), dat het stadion sinds 1892 heeft bij wat sterk op oude militaire stallen lijkt. Toepasselijk, aangezien de eerste bestuurder van de club in 1883 luitenant Gustaf Moberg is. Het stadion bestaat deels uit gebouwen uit 1915, biedt plek aan 7200 toeschouwers en is na Stockholms Stadion uit 1912 Zwedens oudste voetbalcomplex. Ten westen van het sportcomplex is Gävle Konstcentrum gehuisvest (zie Kunst, cultuur en evenementen).
Ten oosten van het centrum Gävle ten oosten van het centrum wordt gekenmerkt door oude pakhuizen, de koffiefabriek Gevalia, de havens, maar ook door enkele woonwijken. Het nieuwe Gävle Strand wordt door de gemeente gezien als de woonwijk van de toekomst. De oude gasfabriek (Glasklokorna, www.gavle.se/gasklockorna/nutid. htm) op Atlasgatan 9 is nu het hoofdpodium van het Folkteatern. Het gebouw is met EU-steun gerenoveerd, omdat het wordt gezien als een toonaangevend voorbeeld van industriële bedrijvigheid uit de late 19e eeuw. Het is nu Gävles Kulturcentrum.
405
406
bezienswaardigheden
Dragon Gate Dragon Gate (www.dragongate.se) is het Chinees cultuurcentrum van Zweden en krijgt sinds 2006 een flinke opknapbeurt. Het eenvoudige ‘love hotel’ is vervangen door een Chinese toren, een Chinese muur omzoomd nu ruim het terrein en er komt naar verluidt tevens een outletstore. Dragon Gate heeft een eigen pompstation en restaurant. Volgens de eigenaren is ‘cultuurproject Dragon Gate’ in de zomer van 2008 klaar, uitgevoerd door Chinese arbeiders. Tijdens de bouw hebben de eigenaars boetes gekregen voor het niet volgens de Zweedse voorschriften werken.
Voorman Bo Söderborg in de kelder van Bodås waar de Mackmyra Whisky in het vat zijn smaak krijgt (Foto: Johan Olsson / Mackmyra Whisky)
G ävle, Gä strikland en z. Hä lsi n g l a n d
Mackmyra Whisky & Järnbruk Acht vrienden die elkaar kennen uit hun studententijd hebben de ambitie om een Zweeds whiskymerk te lanceren, dat ze uniek van karakter en smaak willen maken. Sinds 1999 herbergt een oude, historische ijzerfabrieksruimte van Mackmyra Bruk de destilleerderij van Mackmyra Svensk Whisky (www.mackmyra.se). De Första Dropparna (de eerste druppels) zitten eind van hetzelfde jaar in de fles. De zaken gaan voorspoedig. In 2001 komen twee varianten op de markt. Een jaar later wordt de apparatuur vernieuwd om meer productie te kunnen maken. In 2007 draait de fabriek bijna iedere dag, met tweeploegendiensten. Het assortiment bestaat uit zes whisky’s en tal van collector’s items. Groepen kunnen een bezoek met rondleiding en whiskyproeven boeken. De destilleerderij vind je in het dorp Mackmyra, waar vroeger ijzererts en later bodemgebruik als voornaamste bronnen van bestaan golden.
Bönan Het oude vissersdorp Bönan (290 inw.) uit begin 1800 is nu vooral een plek waar mensen een tweede huisje hebben of voor wie de stad ontvlucht. Het dorp lijkt een filmset. Behalve houten huisjes, boten en een wat rotsige kust, heeft het een klein zandstrand aan een baai: een kindvriendelijke badplaats. De Bönabockling – een haringsoort uit de Botnische Golf – eet je bij voorkeur gerookt en herinnert nog het meest aan de vishistorie. Aan de oostzijde van het dorp vind je nog een rokerij. De nederzetting Bönan heeft voor de zeevaart zeker niet afgedaan. Sjöfartsverket (www.sjofartsverket.se), de Zweedse rijksdienst voor de scheepvaart, handhaaft al sinds 1921 een klein loodsstation in Bönan, pal naast de houten vuurtoren Böna Fyr uit 1840. De top van de 16,3 m hoge vuurtoren is in 75 trappen te bereiken, maar hij is niet altijd open voor een bezichtiging. De rol van de vuurtoren is in 1957 overgenomen door een witmetalen stellage tien meter verderop. Pas op voor meeuwen bij de ‘nieuwe’ witte toren, in de broedtijd kunnen ze met duikvluchten de aanval op je openen. De Böna Kapell is een ware trekpleister voor mensen die in het huwelijk treden of die hun kind dopen. Thans maakt het kleine witte gebedshuis onderdeel uit van de Svenska Kyrkan (Zweedse kerken) in Gävle. In 1843 werd het kleine kerkje met plaats voor 40 à 50 gasten door en voor vissers uit Bönan en het nabijgelegen Utvälnäs gebouwd en geschonken aan de stad. De klokkentoren bij de kerk is er in 1870 neergezet. Vlak bij de kerk is een café met een terras op een grasveld.
Limön Met ongeveer 150 zomerhuisjes, een café, een wandelpad en in de zomer regelmatige bootdiensten is het eiland Limön (‘ kalk/krijteiland’) voor de kust van Gävle een toeristische bestemming. Je vindt er een oude houten vuurtoren. Die is populair onder kunstenaars. Rond 1900 was Limön een vissersgemeenschap van ongeveer 50 personen.
407
bezienswaardigheden
408
M/S Drottning Silvia (www.swed.net/drottning-silvia/) vaart tussen 15 juni en 15 augustus dagelijks drie keer heen en terug vanaf Södra Skeppsbron in Gävle naar Limön, waarbij iedere dag één keer vanuit Gävle en één keer vanuit Limön Engeltofta (zie kader Praktische informatie Gävle) wordt aangedaan. Gävle – Limön is 40 minuten varen.
Furuvik Apen, reptielen, kamelen, kangoeroes en andere grote zoogdieren, een pretpark, een openluchtzwembad en een geheim fort dat ooit deel uitmaakte van de Zweedse kustverdediging. Furuvik (www.furuvik.se), Zwedens tweede dieren- annex pretpark na Skansen in Stockholm, is een ultieme bestemming voor kinderen met hun ouders. Wie bang is niet alles in een dag te kunnen zien of wie een unieke slaapplek zoekt: behalve de camping op 250 m van het park is er direct bij de ingang van het pretpark een vandrarhem in de trein Orientexpressen. Zie voor een overzichtskaart: www.furuvik.se/media/20493/karta2007.pdf. Furuvik en dorp (490 inw.) liggen langs weg 76 naar Östhammar, 12 km ten zuidoosten van Gävle. Upplands Lokaltrafikbus 838 en bus 832 rijden meerdere keren per dag in 15 minuten naar Furuvik vanaf Gävle Rådhuset.
Kunst, cultuur en evenementen Gävle Konstcentrum (Kungsbäcksvägen 32, www.gavle.se/konstcen trum) en zijn kleine café Spegeln zijn populair bij een select gezelschap kunstliefhebbers in de stad. Het gebouw Kvarteret Silvanum, waarin het Konstcentrum is gevestigd, dateert uit 1961 en is van architect Sven Wranér. Designstudenten van de Gävle Högskolan (www.hig.se/3design/) etaleren hun gaven regelmatig in het Konstcentrum. IDKA Kulturkiosken (Nygatan 41, www.kulturkiosken.se), Gävle’s meest experimentele kunstcentrum. Länsmuseet Gävleborg (Södra Strandgatan 20, www.lansmuseetgavle borg.se) heeft meerdere permanente en wisselende tentoonstellingen. Een permanente thematentoonstelling is gewijd aan de in 1931 in Gävle geboren designer Gunnar Cyrén (http://scandinaviandesign.com/gun narCyren/index.htm). Cyrén maakte onder meer het feestservies (glazen en bestek) voor het 90-jarige jubileum van de Nobelstichting in 1991. Het porselein werd destijds door Karin Björquist gemaakt. Sveriges Fängelse Museum (Hamiltongatan 1 & 3, www.fangelsemu seet.se) bevindt zich direct ten westen van Gävle Slott. Je kunt je er verdiepen in de geschiedenis van en het leven in het gevangeniswezen van Zweden. Met de museumkiosk Shop of Horror. Evenementen in Gävle • Summer Jazz, eind juli/begin augustus • Scandinavian Country Music Festival, Furuvik, eerste weekend augustus • Gävle Cityfest, begin augustus
G ävle, Gä strikland en z. Hä lsi n g l a n d
Sveriges Järnvägsmuseum (Rälsgatan 1, www.jarnvagsmuseum.se). Er zijn meer spoorwegmusea in Zweden, maar dit is het officiële landsmuseum voor treinvervoer. Het is een populaire toeristische bestemming.
Recreatie en sport Briggen Gerda Gefle (www.briggengerda.com) is een fraaie tweemaster die vanuit de centrumhaven van Gävle in de zomer zeilt naar Hudiksvall, Sundsvall en Fagerviken. Het schip werd in 1868 in Gävle te water gelaten en je kunt meevaren. Leuk voor de kinderen is Jungle City Lekland (www.junglecitylekland. se), dat in september 2007 zijn deuren opende op Kryddstigen 28 bij de Hemlingby Skola (school) langs route 76 naar Östhammar. Nog leuker voor ouders uit Nederland en Vlaanderen: de eigenaren zijn Irene en Arjan Groeneveld – inderdaad, nog niet zo lang geleden verhuisd uit Nederland. Meer recreatie en sport in Wereldwijzers supplement: www.wereldwijzer zweden.net/midoosten/
Natuur(wandelingen) Hemlingby Friluftsområde (3 km ten zuiden van het centrum) heeft uitgezette wandel-, hardloop- en skiroutes variërend van 2 tot 15 kilometer. Er is tevens een skiheuvel (met lift en sneeuwmachines voor als er te weinig sneeuw is gevallen) en er zijn meerdere barbecueplaatsen. Voor wie de wandeling door Hemlingy te kort is: de Gästrikleden loopt door het gebied. Volg deze in zuidelijke richting en hij gaat over op de Upplandsleden (na ongeveer 13 km sinds het verlaten van de parkeerplaats van Hemlingby) naar Älvkärleby (ruim 18 km). Daar kun je vervolgens de bus terug naar Gävle nemen.
Hemlingby Friluftsområde
409
bezienswaardigheden
410
Praktische Informatie Gävle
i
Informatie en geld
Entertainment
Gävle Turistbyrå, in Gallerian Nian aan Drottninggatan, 9+4626147430,
[email protected], www.gavle. gastrikland.com Geldautomaten in Gallerian Nian, op Nygatan (2x), op Drottninggatan (2x), op Brunnsgatan (2x) en in Gävle Sjukhus
Gävle Stadsteater, Staketgatan. Kaarten via www.ticnet.se of 9+46 26102100. Turistbyrån in Gallerian Nian (9+4626147430) en Gävle Konserthus (9+4626172900) verkopen eveneens kaarten voor voorstellingen in het Stadsteater Gävle Konserthus, Kungsbäcksvägen 22, www.gavlekonserthus.se SF Bio / Filmstaden, Stortorget, www. sf.se Läkerol Arena. Mocht je het treffen hier een ijshockeywedstrijd van een van Zwedens beste teams – Brynäs IF – te zien, doen!, Idrottsvägen 7, www. brynas.se Medelhavet Dansrestaurang & Nattklub, Staketgatan 32, www.mhavet.se
Overnachten 3x budget, 5x midprijs en 3x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie via www.wereldwijzerzweden.net/ overnachten/
Eten en drinken Tips: Akropolis Taverna (Grieks en goed), Östra Islandsgatan 27A, 9+46 26102610 Brunssgatan 63, Brunnsgatan 63, 9+4626610063 Bishop’s Arms, Södra Kungsgatan Church Street Saloon (alleen voor ’stoere’ cowboys & cowgirls; met goede, stevige maaltijden en om 22:00 uur cowgirls dansend op de bar), Kyrkogatan 1, 9+4626126211 Lam’s Terass, Slottstorget 3, 9+462660730 Los Sombreror Gävle Taco Bar, Norra Slottsgatan 7, 9+4626101092 McGills Pub & Restaurang, Drottninggatan 23, 9+4626100606 Restaurang & bar Engeltofta, Bönavägen 118, 9+46299660, www.engel tofta.se Saflor Bistro (heerlijke lunchen!), Drottninggatan (bijna tegenover McGills)\ Söderhielmska Gården, Södra Kungsgatan 23, 9+4626652800, www. soderhielmska.se
Shoppen Gallerian Nian (www.galleriannian. se), Galleria Flanör, Åhlens aan Stortorget en Drottninggatan op de noordoever. Chocoladeliefhebbers vinden een must op Nygatan, vlak bij het station: Gefle Chocolaterie op Nygatan 40. In het zuidelijk deel Södra Kungsgatan. Voor grootinkopers: Hemlingby Köpcenter vlak bij de afrit Gävle S(ödra) van snelweg. 10 km ten westen van Gävle langs weg 80 ligt Valbo Köpcenter, met onder meer IKEA en elektronicawinkels.
Transport Zie kader Praktische informatie aan het begin van dit hoofdstuk. Fietsen huur je per dag of per week bij Posa Cykel (Norra Köpmangatan 4, 9+4626124645).
G ävle, Gä strikland en z. Hä lsi n g l a n d
×LVKARLEBY Älvkarleby (1650 inw.) behoort officieel toe aan Uppland, maar gelegen bij de provinciegrens met Gastrikland is het nauw verbonden met Gävle. Het dorp heeft een westelijk en een oostelijk deel die van elkaar worden gescheiden door de Dalälven die even ten noorden van de gemeente in de Botnische Golf stroomt. De op zijn tijd snelstromende rivier maakt Älvkarleby populair bij sportvissers; op de oostoever is er voor hen zelfs een visserscamping. De watervallen Älvkarleby Fallen worden getemd door het stuwmeer bij het eiland Laxön, de waterkrachtcentrale en de bijbehorende brug die er sinds 1915 zijn. De centrale met vijf turbines is goed voor 126 megawatt of 530 gigawatt op jaarbasis. Op de westoever tref je in het voormalige militaire kamp op het eiland Laxön onder meer een visrestaurant, een keramiekatelier, een café, een vandrarhem (in de oude officiersvilla, open van 15 maart tot 15 oktober, 9+462682122, www.alvkarleby.nu) en Älvkarleby’s Turistbyrån. Vanaf 1880 tot 1985 was hier het Svea Genieregiment gevestigd dat niet alleen de waterkrachtcentrale en de brug in geval van oorlog moest veiligstellen, maar waar de militairen ook leerden hoe bij een eventuele vernietiging van de vaste oeververbinding de rivier moest worden overbrugd. Nagenoeg alle gebouwen dragen nu een plaat met informatie over hun functie in het toenmalige militaire kamp. Laxön is via een eigen brug te bereiken. Langs de rivier loopt een wandelpad. Op de oostoever vind je in het centrum van het dorp een kerk die zijn oorsprong in de 15e eeuw heeft. De opvallend, rode klokkentoren komt uit 1834.
Söderfors Söderfors (1580 inw.) op de zuidgrens van Gästrikland en Uppland is gegroeid rond de ijzer- en staalfabrieken uit 1676. De fabriek heeft opmerkelijk genoeg de internationale staalcrisis overleefd. Zo zijn de ankers van de Zweedse marine van Söderfors Bruk. De rijen witte arbeiderswoningen, de kerk en het landhuis zijn fraai, maar het dorp ademt minder knusheid uit dan Oslättfors ten noordwesten van Gävle, of Lövstabruk en Forsmark in Uppland (zie pag. 170). Söderfors is een leuke onderbreking op de binnendoorroute van Gävle naar Färnebofjärden Nationalpark. Söderfors ligt 40 km ten zuiden van Gävle.
Färnebofjärdens Nationalpark Färnebofjärdens Nationalpark (10.100 hecatere, waarvan 4110 hectare water; www.farnebofjarden.se) is een van de 28 nationale parken van Zweden en volgens de auteur van deze Wereldwijzer een van de zes die het meest de moeite waard zijn.
411
412
bezienswaardigheden
Färnebofjärden dankt zijn bestaan aan verwijdingen van de rivier Nedre Dalälven die door het gebied stroomt. Er zijn wandel- en skiroutes door het gebied, waarvan sommige alleen in een strenge winter kunnen worden afgelegd als delen van de watermassa’s en moerassen zijn bevroren. De routes die het hele jaar begaanbaar zijn, worden omgeven door loofbos. De natuur mag haar gang gaan, met dode bomen, mierenhopen en een rijke tussenvegetatie. Meer dan honderd vogelsoorten broeden in Färnebofjärden. Bij Skekarsbo tref je een uitkijktoren; bij Nordmyra staat een kleinere. Je kunt overnachten in Färnebofjärden. Het Östa Stugby (40 bungalows en 140 campingplaatsen) is populair bij Nederlandse vakantiegangers die het land per auto aandoen. Vlak bij het bungalow- en campingterrein is een ruim strand, maar ook een bosrijke omgeving.
Oslättfors & Smörnäs Oslättfors en het naburige Smörnäs liggen in het meer- en bosrijke natuurgebied ten noordwesten van Gävle, op ongeveer 20 km van de stad. Neem de tijd om met de auto, motor, stevige fiets (tip: mountainbike!) of te voet via Oslättfors naar Ockelbo te reizen en je hebt gegarandeerd het gevoel ver van de grote stad te zijn. Het oude ijzerertsproductiedorp Oslättfors (www.jarnriket.com/ karta020201/oslaettfors.htm) werd in 1697 aangelegd, maar ging in 1880
Oslättfors Kyrka
G ävle, Gä strikland en z. Hä lsi n g l a n d
over op akker- en bosbouw. Langs de weg door het dorp vind je rijen oude arbeiderswoningen die nog altijd dienstdoen als huis. Je ziet tevens de voormalige smederij, brouwerij, kolenhuis, molen en andere gebouwen. De oude fabriekskantoren zijn een museum. Bij het lokale café in het oude fabriekskantoor wordt heerlijk gebak verkocht en op het ruime grasveld kun je genieten van een uitstekende fika in de warme zomerzon. In de hoogtijdagen van de zomer is er een tweede café open in de molen. De kleine kerk van Oslättfors (Oslättfors Kyrka)is het pronkstuk van het dorp. Hij staat er sinds 1825, maar wordt vandaag de dag vooral voor het voltrekken van huwelijken en doopdiensten gebruikt. Het orgelwerk van de kerk is het derde op rij en komt uit 1956, maar is pas in 1989 in deze kerk gezet. Hiervoor bespeelde de organist van Krokoms kerk in Rödön op het instrument. Smörnäs (www.frilufts.se/gavle/smornas-a.htm) ligt direct ten westen van Oslättfors. Je treft langs de weg een café, waar je kano’s kunt huren om het mooie gebied vanaf het water te ontdekken. Eventueel kun je er blijven overnachten. Er zijn meerdere aangewezen barbecueplaatsen.
Sandviken Het centrum van het stadje (22.500 inw.) heeft de reiziger niet veel te bieden, maar Sandviken ligt aan het grote meer Storsjön, waar op diverse plekken aangewezen zwemplekken zijn. Sandvikens grootste trekpleister is Högbo Bruk en het nabijgelegen skigebied Kungsberget.
Högbo Bruk Högbo Bruk, een voormalig staalfabrieksterrein uit 1600 tot 1862 ten noorden van Sandviken, heeft een golfterrein, maar is grotendeels in handen van Park Inn Högbo Bruk (Högbo Brukshotell). Zowel het hotel als de mooi ingerichte, ruime stugor is een topkeuze-overnachtingsplek. Samen met het vandrarhem vormen ze een prima plek voor een sportieve uitstap (zie ook Recreatie en sport). Opwarming van de aarde? Zweden sneeuwvrij? In oktober 2007 ging een kunstsneeuwlanglaufbaan van 1915 m lang, 3 m breed en met een hoogteverschil van 10,5 m bij Högbo Bruk open. Vier compressoren per 500 meter houden de kunstsneeuw, op een asfaltlaag met daaronder koelbuizen, koud en volgens de makers is gebruik gegarandeerd bij buitentemperaturen van tussen de 0 en -15 graden. De baan is open van 07:00 tot 23:00 uur. Högbo Brukshotell verkoopt toegangspassen. Björn Steijner (1975, www.steijner.se) maakt op Högbo Bruk opvallende glazen voorwerpen.
Recreatie en sport Karisma Spa (Hans Hiertas väg 20), 9+4626245252, www.karisma-spa. com) is een prima bestemming om op velerlei manieren te relaxen. Meer recreatie en sport in Sandviken op: www.wereldwijzerzweden.net/ midoosten/.
413
bezienswaardigheden
414
Praktische Informatie Sandviken
Informatie
| Sandvikens Turistbyrå, Folkets Hus, Köpmangatan 5-7, 9+4626241380, sandviken.
[email protected], www.sandvi ken.se Geldautomaten | op Hyttgatan (3x), Björksätra Mitt en Odengatan
i
Overnachten (5x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/ Transport | Zie www.wereldwijzer zweden.net/routeinfo/ en www. wereldwijzerzweden.net/ov/.
Ockelbo Het centrum van Ockelbo (2700 inw.) is een leuke passage op de doorgaande route. De parels van het dorp zijn Wij Trädgården (spreek uit: Wie Tredgarden) en Rönnåsen.
Wij Trädgården Wij Trädgården (www.wij.se) is een voorbeeld van Scandinavische landgoedcultuur en bestaat uit de Rosträdgård, de Skogens Trädgård en enkele themadelen. Op en top romantiek vind je in het Trädgårdens Hus, waar je in een van de vijf kamers voor een flinke prijs (1400 kronen, circa 160 euro) op een toplocatie overnacht. Het Trädgårdens Hus heeft tevens een restaurant met tuinterras. Voor het betreden van het terrein geldt een toegangsprijs voor mensen van 16 jaar en ouder (in 2008 is dit 80 kronen).
Rönnåsen Acht kilometer uit het centrum van Ockelbo heb je in het nevendorp Ulva (www.ulvsta.net) vanaf de heuvel Rönnåsen een mooi uitzicht over de omgeving. Het ski- en vrijetijdsgebied heeft zijn top op 235 meter boven zeeniveau. Liefhebbers kunnen er een stuga (huisje) huren (www.frilufts. se/ockelbo/)
Praktische Informatie Ockelbo
Informatie | Ockelbo Turistbyrå, Södra Åsgatan 30, 9+4629755555,
[email protected], www.ockelbo.se
i
Overnachten (3x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
G ävle, Gä strikland en z. Hä lsi n g l a n d
Het meer Varpen bij Bollnäs
Bollnäs Bollnäs is een stadje van 12.400 inw. waar in de 5e eeuw al mensen leefden. In het centrum tref je voorzieningen als hotels en de in Zweden bekende winkelketens als Åhléns, Expert, Lindex en Intersport. Er is een visrokerij en er schijnt een lekkere peperzalm vandaan te komen. Maar behalve als locatie om de voorraden op peil te brengen, een nacht te slapen en te bewegen in de groen/blauwe omgeving heeft het stadje niet veel te bieden. Het uitgestrekte meer Varpen kan er, afhankelijk van de lichtinval, beeldschoon bijliggen. Overnacht in het Scandic Hotel en je hoeft voor een blik op de watermassa slechts je gordijnen open te trekken. Rond Bollnäs zijn er diverse zwemplekken, visplekken, kun je klimmen, fietsen, lopen en als er sneeuw ligt een tocht met een hondenslee maken. Bollnäs Turism heeft hiervoor alle gegevens (zie Praktische informatie).
Informatie
Praktische Informatie Bollnäs
| Bollnäs Turism, Stadshustorget, 9+4627825880,
[email protected], www.bollnas.se Geldautomaten | Op Långgatan (3x) en Björhamregatan
i
Overnachten (4x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
415
416
bezienswaardigheden
Toegangspoort in de kringmuur van Trönö Gamla Kyrka
G ävle, Gä strikland en z. Hä lsi n g l a n d
Trönö Trönö (www.tronobygden.se) is een gemeente met een oppervlakte van 16.715 hectare, met veel bos, 1000 inwoners (van wie 160 in de dorpskern), een vandrarhem, een supermarkt, brandweer, een kiosk en café, een bioscooop, 82 bedrijven, een eigen krant die vier keer per jaar verschijnt in een oplage van 600 exemplaren en met 42 verenigingen een hecht gemeenschapsleven. Het dorp heeft twee opvallende gebedshuizen: de enige noemenswaardige gebouwen. De Trönö Nya Kyrka is tijdens de eerste advent in 2001 ingewijd, nadat de vorige uit 1895 in 1998 afbrandde. Het gebedshuis is een combinatie van klassieke en moderne stijlen. Het opvallende roodstenen complex kun je niet missen als je door het dorp rijdt. Dichter bij Söderhamn, ten oosten van de nieuwe kerk, vind je Norrlands best bewaarde, middeleeuwse kerkcomplex: Trönö Gamla Kyrka. De oudste delen dateren uit de 13e eeuw, maar in de 16e eeuw is er veel vernieuwd, 100 jaar later gevolgd door een nieuw interieur. De kerk staat in een kleine gaard en wordt omringd door een muur die deels uit de middeleeuwen, maar deels ook van latere tijd is. Sweden Solar System Zweden heeft een kopie van ons zonnestelsel gemaakt en vooral Söderhamn is trots op zijn planeet Neptunus met een diameter van 2,5 m in Strykjärnsparken. Het Sweden Solar System (www.astro.su.se/swesolsyst/) strekt zich sinds 1998 uit over een afstand van 300 km en heeft de enorme ijshockeydome Globen in Stockholm als de zon. De overige planeten vind je op de volgende plekken: Mercurius in Stockholms Stadsmuseet bij Slussen, Venus in het observatorium van de Kungliga Tekniska Högskolan (hogeschool) in Stockholm, de Aarde in Kosmonova/Riskmuseet in Stockholm, Mars in Mörby Centrum, Jupiter (een rond bloemenpark van 7,3 m) op Arlanda, Uranus in Furuvik bij Gävle en Pluto (diameter 12 cm) in Delsbo. De oplettende lezer mist Saturnus. Deze is voorzien in Uppsala.
Afstand ‘Ruimtereizigers’ die het hele Zweedse zonnestelsel willen aandoen, moeten een flinke hoeveelheid brandstof of treinkaartjes inslaan. De asteroïde 5025 PL is met 60 km afstand tot Globen in Alsike/Knivsta nog redelijk dichtbij, evenals Eros in de Mörbyskolan in Danderyd (11 km). De komeet Swift-Tuttle bevindt zich echter op 390 km afstand van Globen in het zuiden in Karlshamn, op 360 km naar het noorden heeft Ixion een plek gekregen in het Technichus van Härnösand, maar Sedna staat op een pilaar op 912 km van Stockholm in Teknikens Hus in Luleå. De oerknal wordt in het Institut for Rymdfysik in Kiruna nagebootst, op 950 km van Globen. Go young Skywalker!
417
bezienswaardigheden
418
Söderhamn Söderhamn (12.000 inw.) heeft lange tijd sinds het krijgen van zijn stadsrechten in 1620 het Zweedse leger van wapens voorzien, iets wat terug is te zien in het stadswapen: twee gekruiste musketten op een schip. De Russen plunderden de stad in mei 1721 en brandden hem grotendeels af. De grootste brand was echter op 22 juli 1876, toen een derde van de inwoners dakloos raakte. Evenals Gävle is Söderhamn daarna breder opgezet, met meer straatruimte tussen de woningen. Het plein met het Rådhus (stadhuis) is in 1860 na een stadsbrand gebouwd, maar kreeg het vuur in 1876 opnieuw over zich heen. De obelisk uit 1899 herinnert aan de stichter van de stad, koning Gustav II Adolf. De opvallende, rode Ulrika Eleonora Kyrka bleef gespaard tijdens de grote stadsbrand en is een ontwerp van Nicodemus Tessin den Yngre uit 1693: een van Zwedens grootste architecten. De naam dankt het gebedshuis aan koning Karl XI. Zijn vrouw heette Ulrika Eleonara. Niet te missen is de Oscarsborg (burcht van Oscar) op Östra Berget. De Oscarsborg kijkt sinds 1895 uit over de stad op initiatief van stadsingenieur Gustaf Hultqvist. Het benodigde geld is tijdens de stadsfeesten van 1893 en 1894 opgehaald. De toren is 23 m hoog, maar door zijn plaatsing op de heuvel lijkt hij veel groter. Van 1945 tot 1998 heeft vliegbasis F15 Söderhamn een sleutelfunctie in de landsverdediging. Sindsdien wordt het nog volledig uitgeruste vliegveld slechts mondjesmaat door kleine burgervliegtuigen en de modelvliegvereniging gebruikt. De historie van het veld herleeft in het Söderhamns Flygmuseum (www.soderhamnflygmuseum.se). M/S Moa (www.msmoa.se) vertrekt in juni, juli en augustus vanaf de kade aan Norra Hamngatan van Söderhamn voor tochten door de scherenkust.
Skärså Het oude vissersdorp Skärså (130 inw., www.skarsa.rutinkonsult.se) is dankzij zijn rode huisjes en uitzichten over de Botnische Golf (Bottenhavet) een plaatje. Sinds 1917 wordt vanuit Skärså gevist op ströming (haring uit de Botnische Golf). In de zomer zijn de jachthaven, restaurant Albertina en de Skärså Camping populair bij Zweedse toeristen. Ten noorden van het dorp is een aangewezen zwemplek. Skärså ligt 11 km (0:20 uur) ten noordoosten van Söderhamn.
Praktische Informatie Söderhamn
i
Informatie | Söderhamns Turist-
Geldautomaten | Op Köpmangatan
byrå, Resecentrum, 9+4627075353,
[email protected], www.soder hamn.se
(2x) en Kungsgatan
Overnachten (7x) | Zie www.we�reld wijzerzweden.net/overnachten/
G ävle, Gä strikland en z. Hä lsi n g l a n d
N ▲
E6 E10
Karesuando ●
● ● Narvik Abisko
Svolvær
●
Sørvågen ●
E10
Kiruna ● Svappavaara
●
Nikkaluokta
E6
●
Kolari
Vietas ●
Bodø
● ●
●
AT L A N T I S C H E OCEAAN
Pajala
●
Kvikkjokk
Gällivare
Porjus ●
●
E10
Övertorneå
Jokkmokk ● Jäkkvik ●
●
●
Mosjøen ●
Västansjö ●
NOORWEGEN
●Sorsele
E12
●
TöreTornio ●● Boden ● ● Haparanda Älvsbyn ● ● Luleå ●Arvidsjaur
Arjeplog
Ammarnäs
●
Kåbdalis
● Piteå
Jörn
Storuman ●
E4
●
●
Saxnäs
●
Åsele ● Dorotea ●
●
● Östersund
Røros
Funäsdalen ●
Sveg
●
Kramfors ● ●
● Sundsvall
Ånge
●
● Hudiksvall
●
Bollnäs ●
Orsa
● Mora ●
Malung
FINLAND
Botnische Golf
( B o t t e n h a v e t) Pori ●
E4
Sälen Hamar ●
Timrå ● Härnösand
●
Ljusdal
● Särna
● Vaasa
●
●
Idre
●
Holmsund
● Örnsköldsvik
Sollefteå
● Åsarna
● Vemdalen
Kokkola ● Umeå ●
E4
E14 ●
Vännäs
● Junsele
● ●
Storlien
E12 ●
Strömsund ● Hammerdal ● Åre Järpen
Trondheim ●
Skellefteå
● Vilhelmina ● Lycksele
Fågelberget
E6
E14
●
● Söderhamn
●Rättvik
Turku ●Gävle Falun Leksand ● ● Åland ● (Ahvenanmaa) ● Vansbro Borlänge Östhammar Kongsvinger ● Avesta Torsby ● ● Mariehamn/ ● ● Uddeholm Uppsala Maarianhamina ● Ludvika ● Sala Norrtälje ● ● ● Västerås Enköping ● E18 ● Zuid-Norrland 4 Eskilstuna ●
●
E6
5
0
Stöllet
●
Noord-Norrland
●
●
100
200 km
●
Stockholm
Katrineholm E4 Södertälje ● Nyköping ● Nynäshamn ●
Wereldwijzerroutes, noord-zweden
419
420
bezienswaardigheden
Oostelijk Dalarna Gävle heeft zijn Julbocken, oostelijk Dalarna zijn geit Kåre. Volgens de legende komt hij thuis met rode horens en zo ontdekken de inwoners van Falun de kopermijnen. Dankzij Kåre zijn veel Zweedse huisjes rood: de verf wordt gemaakt van restproducten uit de koperindustrie. Falun is het administratieve en culturele hart van Dalarna, al ligt de gemeente aan de oostzijde van de streek. Het geografisch centrum van de regio bestaat uit water: het meer Siljan, dat door een meteorietinslag ontstond. Dalarna is een traditionele regio: dé plek om op oude wijze Midsommar afton (midzomer) te vieren door te zingen, te dansen, te eten en te drin ken rond de gedecoreerde Midsommarstång: de met groen en kransen gedecoreerde paal. Het huidige Zweden heeft zijn bestaan vooral te danken aan de boeren van Falun, die te elfder uren besloten om Gustav Vasa te helpen de Denen uit Stockholm en de rest van Zweden te knikkeren (zie Geschiedenis op pag. 27 en het volgende hoofdstuk over de regio rond het meer Siljan op pag. 426). Het Dala Häst, het felgekleurde houten paard dat te pas en te onpas in klein en groot formaat in het land opduikt, is een van Zwedens belang rijkste symbolen en dé icoon van Dalarna. Een van de grootste exempla ren staat langs weg 68 van Fagersta naar Avesta en prijkt ook op de cover van deze Wereldwijzer. De belangrijkste gemeente na Falun in oostelijk Dalarna is het nabijgele gen Borlänge, dat in aantal inwoners groter is. De beide steden vormen een goed startpunt voor het verder landinwaarts trekken naar Siljan, de berggebieden van Idre en Grövelsjön én Noorwegen.
Praktische Informatie Oostelijk Dalarna
Aanvlieghavens Dala Airport (Börlange Flygplats) vanaf Stockholm-Arlanda met SkyWays (www.skyways.se); vanaf GöteborgLandvetter met DirektFlyg (www. direktflyg.com); vanaf Oslo-Gardermoen met DirektFlyg; vanaf MalmöSturup met DirektFlyg. Informatie over Dala Airport: www.dalaflyget.se. Stockholm-Arlanda vanaf Schiphol met KLM, Sterling of SAS; vanaf Brussel met SAS, Sterling; vanaf Luxemburg met
i
Skyways. Stockholm-Bromma vanaf Brussel met Brussels Airlines
Transport Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/
oostelijk Da larna
Falun Falun (36.500 inw.) kondigt zich van ver aan door de skischansen op de Lugnet ten oosten van het centrum. De gemeente heeft haar groei van dorp naar stad te danken aan de kopermijnen 500 m ten westen van het stadshart. De mijnen behoren tot het UNESCO-werelderfgoed Falun.
Centrum Stora Torget (grote plein) is het hart van het centrum van Falun. De stad is een goede plek om de voorraden op peil te brengen, te winkelen of te eten. Veel gebouwen in het zogenoemde Stadslandskapet (stadsland schap) maken samen met het Gruvlandskapet (de mijnen) en het Bergs manslandskapet (het heuvelgebied rond Falun) onderdeel uit van het Falun-werelderfgoed. Direct aan Stora Torget kun je de Kristina Kyrka (kerk; www.svenska kyrkan-falun.se) niet missen. De kerk is tussen 1642 en 1655 gebouwd; het interieur is een mix van barok- en renaissancestijlen. Er zijn twee orgels in het gebedshuis: uit 1906 en uit 1982. De kerk is onderdeel van het werelderfgoed Falun. Herbouwd na de stadsbrand van 1761 is het Falu Rådhus aan Stora Tor get aanvankelijk een magazijn, maar doet ook dienst als apotheek en vei ling.
Falu Gruva & Rödfärgsverket De kopergroeve van Falun (Kopparberget, www.falugruva.se) is er al duizend jaar, maar het opzienbarendste deel is per ongeluk ontstaan: in 1687 trilt de hele stad als een gat van 95 meter diep en 350 meter breed ontstaat, omdat de mijnen slecht zijn gestut. Gelukkig is het midzomer en hebben de duizenden arbeiders vrij. Zij en hun families komen er met de schrik van af. Vanaf 1970 kan iedereen de Falu Gruva bezoeken en tot een diepte van 67 meter afdalen (waarvan 55 meter met een krappe lift), uitgerust met gele (kinderen) of oranje jassen en helmen. De gids brengt je in het Engels, Duits of Zweeds langs enkele hoogtepunten in de mijnen. De diepste schacht is overigens 208 meter, maar tot dat niveau wordt je niet gebracht tijdens de rondleiding. Wel zie je de handtekeningen van de Zweedse royals die de mijn bezochten. De Falu Gruva heeft een eigen café, bakkerij, res taurant, een ruime parkeer plaats en modern informa Het Gruvmuseet van de kopermijn van Falun tiecentrum.
421
422
bezienswaardigheden
Rödfärgsverket Naast koper is er ook zink en zilver naar boven gehaald, maar thans is het enige product dat op grote schaal nog wordt ingezet de kleurstof uit de koperproductie. De donkerrode verf van restproducten uit de koperwin ning blijkt hout goed te beschermen tegen de elementen. Daarom zijn veel houten huizen in Zweden rood. Rödfärgsverket (www.falurodfarg. com) heeft aparte rondleidingen.
Praktische Informatie Falu Gruva & Rödfärgsverk.
De route naar het terrein van de Falu Gruva (Gruvgatan 44, toegang via een rotonde) staat goed aangegeven, maar houd er rekening mee dat je reizend vanuit het oosten om de stad wordt geleid (via het centrum (500 m van het stadshart) is korter).
i
Wil je de mijn in, zorg voor oude kleding en goed schoon te maken schoenen. Een plastic bescherming voor foto- of filmcamera is eveneens verstandig. Als er eenmaal een roodbruine druppel van de plafonds van de mijnen op je kleren valt, is het er niet meer uit te wassen.
Gamla Staberg Het landhuis is privé, maar door de tuinen kun je wandelen: Gamla Sta berg (www.gamlastaberg.nu) is een van de best bewaarde landgoederen uit het Bergsmanslandskapet. Er is een bezoekerscentrum en tevens een restaurant. Gamla Staberg ligt 14 km ten zuidoosten van Falun in de nevengemeente Kniva. Het heuvelgebied van ongeveer 1,5 bij 2 km heeft enkele wandelpaden.
Kunst, cultuur en evenementen Carl Larsson Gården Carl Larsson Gården in Sundborn (Carl Larssonväg 12. Sundborn, www. carllarsson.se) is het huis met tuin dat door een van Zwedens bekendste schilders, samen met zijn vrouw Karin Larsson, is gebouwd. Carl Larsson kwam in 1853 in Stockholm ter wereld en hij overleed in Falun in 1919. Zijn werken uit Grez, de Scandinavische kunstenaarskolonie in Parijs van rond 1882, zijn bekend, evenals zijn latere werken. Hij illustreerde tevens boeken. Grez was volgens de geschiedkundigen het keerpunt in Larssons leven. Zo ontmoette hij daar in de Franse hoofdstad zijn latere vrouw. Ze kregen samen acht kinderen en je kunt ze vaak zien in zijn schilderijen. Larsson hield van Zwedens National Museum, maar dat hield niet altijd evenveel van zijn werken. Pas acht decennia nadat de kunstenaar ze aan bood – en hij allang dood is – accepteert het museum een serie schetsen. Sundborn ligt 14 km ten noordoosten van Falun. Bus 64 (www.dalatrafik. se) rijdt vanaf het treinstation van Falun naar Sundborn (750 inw.).
oostelijk Da larna
423
Carl Larsson Gården (Foto: Carl Larsson Gården)
Dalarnas Museum Een prima plek om via kunst de streek Dalarna te ontdekken, is het Dalar nas Museum (Stigaregatan 2-4, www.dalarnasmuseum). Je vindt er schil deringen in de Dalmåleri, maar ook textiel en uiteraard koperwerk. Selma Lagerlöf werkte rond 1910 in Falun: haar bibliotheek en werkkamer zijn in het Dalarnas Museum nagebouwd.
Praktische Informatie Falun
Informatie | Falu Turistbyrå, Trotzgatan 10-12, 9+462383050,
[email protected], www.visitfalun. se/en/ Geldautomaten | Op Slagggatan (2x), Stora Torget, Holmgatan (2x), Lasarettet, Stadshus Overnachten | 5x budget, 5x midprijs en 2x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
i
Eten | Hammars Konditori (uit 1776; onderdeel UNESCO-werelderfgoed), Åsgatan 28 Recreatie en sport | Wereldwijzer Zweden verzamelde meerdere recreatie- en sportactiviteiten en zette natuurwandelingen voor je uit in het supplement: www.wereldwijzerzweden. net/midoosten/
bezienswaardigheden
424
Borlänge Borlänge (39.500 inw.) heeft zijn omvang vooral aan zijn strategische lig ging te danken. De papier- en staalindustrie zijn de pijlers van de eco nomie van de handelsstad, waar tevens de hoofdkantoren van de rijks wegendienst (Vägverket) en Zwedens spoorwegdienst (Banverket) zijn gevestigd. Ten zuiden van Borlänge langs de weg Halvarsgårdarna ligt het Romme Alpin-skigebied (www.rommealpin.se) met op de Solklinten 23 pistes met een totale lengte van 19 km en een hoogteverschil van 275 meter. De langste afdaling is 2,7 km. Börlange is een prima start- of eindpunt van een wandeltocht door heu velig terrein. Ten westen van de stad zijn meerdere wandelroutes uitge zet. Naar het treinstation van Mockfjärd, gelegen aan de rivier Dalälven in het noordwesten, is de afstand ongeveer 20 km. Over de wandelpaden naar het treinstation van Gåsholmen leg je 32 km af. Dezelfde afstand leg je af door in een denkbeeldige cirkel tegen de klok in naar Tuna en Häst berg te lopen. Je komt dan onder meer door Gyllbergen Naturreservat, met 1020 hectare Borlänges grootste beschermde natuurgebied. Bij Tuna kun je in het meer Gomen zwemmen. Vertrekpunt van deze hikes is de wijk Paradiset ten westen van het centrum. Voor duidelijke route-informatie ga je naar het toeristeninformatiebureau van Borlänge.
Praktische Informatie Borlänge
Informatie | Borlänge & Co, Sveagatan 1, 9+46243257490,
[email protected], www.borlange. com Geldautomaten | Op Stationsgatan, Tunagatan en Kupolen Overnachten (11x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www.
i
wereldwijzerzweden.net/overnach ten/ Shoppen | Met 120 meter in doorsnee is Kupolen (de Koepel) het grootste niet-industriële complex van Borlänge: een overdekt winkelcentrum met ongeveer 70 verschillende boetieks, plus café’s/restaurants en een hotel
Ludvika Ludvika (14.000 inw.) bevindt zich op de oostelijke punt van de Bergslagenregio: de mijnbouwstreek van Midden-Zweden. Ludvika ligt op een knooppunt van auto- en spoorwegen. Twee km ten zuiden van het dorp Grängesberg (3500 inw.) langs weg 50 vind je het Grängesberg Lokmuseum (www.gbbj.nu): een must voor treinliefhebbers. De locomotieven werden vroeger gebruikt om de ijzer erts naar de oostkust van het land te transporteren. In Grängesberg was
oostelijk Da larna
425
Landelijke omgeving van Ludvika (Foto: Christer Lässman)
begin 1900 een van de grootste ijzerertsmijnen van Zweden. Grängesberg ligt 17 km ten zuiden van Ludvika langs weg 50. Eveneens in Gränges berg is met geld uit een schenking van Sir Ernest Cassel een concert- en muziekzaal met ruimte voor 600 toeschouwers met gotische elementen gebouwd. Ernest Cassel was van oorsprong Duits, maar ging op 18-jarige leeftijd naar Londen. Hij werd bankier en financierde, naast een deel van de Zweedse spoorwegen, onder meer de Aswandam in Egypte. De con certzaal nabij Ludvika heet Cassels Donation (www.cassels.com). Het skigebied Säfsen (www.safsen.se) is met 16 pistes en 115 km lang laufspoor een wintersportbestemming in Dalarna. De overnachtingsfaci liteiten in het gebied zijn 300 bedden in hutjes en huisjes. Säfsen ligt 55 km ten westen van Ludvika langs weg 245 richting Frederiksberg.
Praktische Informatie Ludvika
Informatie | Ludvika Smedjebacken Turism, Fredsgatan 10, 9+4624086050, turistinfo@ludvika. se, www.visitludvika.se
i
Geldautomaten | Op Storgatan (2x), Carlavägen en Tunnelgatan
426
bezienswaardigheden
Rond Siljan Midden-Zweden, rond het jaar 359.998.000 voor onze jaartelling. De hemel kleurt roodoranje. Een oorverdovend geraas. Een ongelooflijke knal volgt. Stenen, zand en een hele berg andere troep suist de atmosfeer in. Het wordt donker in Noord-Europa. Zo moet het ontstaan van de krater van 50 km doorsnede in Dalarna in de oertijd zijn gegaan, als een meteoriet met de kracht van 500 Hiroshimaatoombommen inslaat. Dankzij het geweld van toen kun je nu genieten van de rust en de ruimte, op en rond het meer Siljan. Werp een blik op de kaart en trek met het grote meer in het zuiden een denkbeeldige cirkel met de klok mee: vanaf Leksand naar Mora en ver volgens langs watermassa’s aan weg 296 naar het oosten. Vervolgens via weg 301 terug naar Leksand. Dat is de krater van Siljan. Het gebied rond Siljan laat zich gemakkelijk in twee cirkelvormige bewe gingen ontdekken. De eerste van Leksand in het zuidoosten over de noord oever via Tällberg, Rättvik naar Mora en vervolgens over de zuidoever van Siljan terug naar Leksand. Dit is de meest gemaakte tocht. Veel reizigers gaan daarna door naar het westen, naar de bergen van Dalarna en de Noorse grens. De tweede cirkel gaat vanuit Mora met de klok mee naar Orsa en vervolgens richting het noordoosten van de krater naar Furudal en Oresjön, en gaat via Rättvik opnieuw terug naar Mora. Mora en Leksand zijn de meest levendige nederzettingen om van daaruit Siljan te ontdekken. Falun is een goed alternatief op 0:45 uur van Rättvik; Borlänge ligt 0:45 uur vanaf Leksand.
Het meer Siljan bij Vinäs, ten zuiden van Mora
Ro nd S iljan
Praktische Informatie Rond Siljan
Aanvlieghavens Mora Siljan Flygplats vanaf StockholmArlanda met Nextjet (www.nextjet.se) Dala Airport (Börlange Flygplats; www. dalaflyget.se) vanaf Stockholm-Arlanda met SkyWays (www.skyways.se); vanaf Göteborg-Landvetter met DirektFlyg (www.direktflyg.com); vanaf Oslo-Gardermoen met DirektFlyg; vanaf Malmö-Sturup met DirektFlyg Stockholm-Arlanda vanaf Schiphol met KLM, Sterling of SAS; vanaf Brussel met SAS, Sterling; vanaf Luxemburg met Skyways
427
i
Stockholm-Bromma vanaf Brussel met Brussels Airlines
Transport Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/
Leksand Evenals Falun is Leksand (5900 inw.) een uitstekende plek om midzomer te vieren, aangezien de typisch Zweedse tradities hoog worden gehouden in het dorp, waar de rivier Dalälven het meer Siljan verlaat. Op de uiterste zuidwesthoek van de noordoever van de Dalälven bij Lek sand vind je de opvallend gele Leksands Kyrka, te midden van de graf velden. De oudste delen komen uit 1400, de toren uit 1627 en de laatste grote toevoeging aan het pand is uit 1709. Leksand Sommarland (www.sommarland.nu) is een zomerpretpark met camping dat voor kinderen met ouders of tieners een groot festijn is. Het terrein ligt 2 km ten noorden van Leksand aan de Siljansvägen langs het meer richting Tällberg (niet weg 70 volgen). Leksands Konstmuseum (Kyrkallén 8, www.leksandskonstmuseum. se) heeft tijdelijke en permanente tentoonstellingen in het voormalige gerechtsgebouw. Himlaspelet (www.dalaspelen.com) is een van Zwedens oudste en meest bekende folkloretoneelspelen. Het bestaat sinds 1941 en wordt in juli opgevoerd in de Sveasalen in Leksand. Evenementen in Leksand • Medeltidsmarknad (middeleeuwse markt), laatste weekend van mei • Midsommarafton/Midsommar, wisselend op 21, 22 of 23 juni • Musik vid Siljan, eind juni/begin juli
bezienswaardigheden
428
Oude schepen aan de kade van de Dalälven in Leksand
Siljan Stoomschip S/S Engelbrekt (www.steamship.nu) vaart in de zomer maanden vanuit Gråda ten zuiden van Leksand tot Orsasjön ten noorden van het meer Siljan. De Engelbrekt houdt zo een 140-jarige traditie (het schip is in 1866 gebouwd) levendig. De laatste toertocht kan in oktober nog plaatsvinden. Het motorschip M/S Gustaf Wasa (www.wasanet.nu) is slechts tien jaar jonger en vaart van Leksand via Rättvik naar Mora en terug.
Recreatie en sport / natuur(wandelingen) Zweeds Amerikanisme ten top met de Drive-In Bingo (9+46703762086) in de Siljansvallen in Leksand, georganiseerd door de voetbalvereniging Leksands IF. Skiën, zwemmen, paardrijden, golven? Natuurwandelingen rond Lim sjön, van Leksand naar Rättvik of over de Siljansleden ten zuiden van het meer? Download Wereldwijzers supplement voor deze regio: www.wereldwijzerzweden.net/midoosten/
Praktische Informatie Leksand
Informatie | Siljan Toeristeninformatie (ook in het Nederlands!), www. siljan.se//ny2004/hollandsk/index. htm; Siljan Turism Leksand Turistbyrå, Norsgatan 40, 9+46248797200,
[email protected]
i
Geldautomaat | Op Sparbanksgatan
Overnachten (7x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
Ro nd S iljan
429
Tällberg De bevolking van Tällberg (www.tallbergsby.se) vermenigvuldigt zich acht keer in de vakantieperiodes. Er zijn slechts 200 vaste bewoners, maar 600 mensen hebben er een vakantiehuisje en de hotelbedden bieden aan nog eens 1000 gasten plek. Konsten att njuta / Greenverket is een privéverzameling van meer dan honderd werken van onder meer Anders Zorn, Carl Larsson, Arosenius, Hjertén, Kylberg, Picasso en Chagall. Verzameld door kerkarchitect Rolf Bergh bevindt de verzameling zich nu in het Green Hotel in Tällberg (www.greenhotel.se). Tällbergsflotten (Tällbergs Båthamn, 9+4624812991 of 9+46705812992, www.bastuevent.se) biedt voor 10 of 12 personen een drijvende sauna, met klein dek, in een uitoper van het Siljan-meer. Tällbergs Camping bij Tällbergsbadet (9+4624750301) is een zwem plek, campingplaats, huisjesverhuurlocatie, maar je kunt er tevens boten huren.
Praktische Informatie Tällberg
Informatie | Siljan Toeristeninformatie (ook in het Nederlands!), www. siljan.se//ny2004/hollandsk/index. htm
i
Overnachten (9x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
Rättvik Rättvik (4600 inw.) is dankzij Dalhalla hét culturele hart van het meer Sil jan. Voor veel reizigers is de afdaling naar Rättvik via weg 80 en 70 de eerste kennismaking met het meer Siljan. De pier Långbryggan strekt zich 625 meter uit in Siljan en draagt de namen van individuen en bedrijven op veel van de 2938 houten planken waaruit de pier bestaat. Dat zijn de donoren die de grote renovatie van 1992 mogelijk maakten. Het stoomschip S/S Engelbrekt en het motor schip M/S Gustav Vasa (zie Leksand) doen tijdens hun tochten over Siljan standaard de lange pier aan.
Dalhalla Een amfitheater in een oude kalksteenmijn: Dalhalla (www.dalhalla.se) is iedere seizoen van juni tot en met september de setting van 35 ver schillende voorstellingen, vooral concerten en opera (zoals Otello en Madame Butterfly in 2008). Er zijn tevens dagelijkse rondleidingen in de zomer.
bezienswaardigheden
430
Dalhalla (Foto: Martin Lituens)
Dalhalla is 400 m lang, 175 m breed en 55 m diep. Rond het podium ligt een door algen smaragdgroen gekleurd meer van 2,2 m diep. De capaci teit van het complex is bijna 4100 mensen, tijdens ieder concert. Je kunt voor 3000 kronen (circa 330 euro) zelfs je eigen stoel met naam kopen in Dalhalla. in 2006 brachten 13.000 mensen een dagbezoek aan de voormalige groe ve en waren er 108.000 concerttoeschouwers. Dalhalla ligt 7 km van Rätt vik op de route naar Mora. Verlaat weg 70 ten noorden van Rättvik bij Kullsberg/Nittsjö en volg de borden.
Springkällan Bij de rivier Draggån is een natuurlijke koudwatergeiser. In 1869 ging een bedrijf op zoek naar olie, 6 km ten noorden van Rättvik. Maar in plaats van het ‘zwarte goud’ vond de onderneming een ‘hogedrukspuit’. De bron is het hele jaar actief, maar door opvriezing is hij in de winter een ijs sculptuur.
Kunst, cultuur en evenementen Liefhebbers van Amerikaanse auto’s drommen ieder jaar in week 31 samen in Rättvik: de Classic Car Week (www.classiccarweek.com). Ten zuidoosten van Rättvik vind je op de Lindberg een van de locaties van de Dala Häst, of beter gezegd de neef Leksandhäst. Lindbergsbyarna (Norr Lindberg, officieel gemeente Leksand, www.siljan.se/fi/bosses) biedt je met 350 meter boven zeeniveau tevens een goed uitzichtpunt over de regio.
Ro nd S iljan
Evenementen in Rättvik • Musik vid Siljan, eind juni/begin juli • Classic Car Week, week 31
Recreatie en sport Rättvik heeft Zwedens langste zomerrodelbaan: over een maximale lengte van 735 m suis je de heuvel af. In de winter is Rättviksbacken (www.siljan. se/rattviksbacken/), de heuvel ten oosten van het dorp, het domein van skiërs.
Natuur(wandelingen) Een 3 en 13 kilometer lange wandel- of skiroutes is uitgezet vanuit Tam meråsen, ten noordwesten van Rättvik aan het einde van de Röjeråsvä gen (toegankelijk via weg 70 naar Mora). Hardcore-hikers maken een trektocht vanaf de Dalhallavägen door het natuurgebied Lugnet (1,7 km), en gaan bij de Tempelvägen de Kyrkole den in naar Böjeråsen (7 km). Van daar loopt de Siljansleden via Tam meråsen (5,5 km) naar de zuidoostelijke wijken Viborg en Ojonsbyn van het dorp Orsa (20 km), waarvandaan het nog ongeveer 3 km lopen naar het centrum is. Vanuit Orsa rijden meerdere bussen naar Mora, waar je op een andere bus of op de trein naar Rättvik kunt stappen. De totale afstand van deze tocht is ongeveer 37 km.
Mora Mora 1520. Vol teleurstelling zet Gustav Vasa koers naar Noorwegen, nadat zijn laatste poging in Dalarna steun te vinden voor zijn strijd tegen de Denen op niets uitloopt. Maar de vooraanstaande agrariërs van Mora bedenken zich. Twee skiërs worden erop uitgestuurd om Vasa terug te halen. En zo ontketenen de inwoners van Mora samen met Gustav Vasa een opstand die uiteindelijk leidt tot het verdrijven van de Denen en de instal latie van het moderne Zweden onder aanvoering van Zwedens bekendste koning. Ieder jaar in maart wordt tijdens de Vasaloppet herdacht dat de redder van het vaderland door twee skiërs is teruggehaald. In 2007 start ten 14.000 deelnemers aan de 90 km lange tocht van Sälen naar Mora, die de snelsten in ongeveer 3:45 uur afleggen. De skimanifestatie wordt aangegrepen voor een omlijstend festival. In het centrum van Mora (11.000 inw.) vind je meerdere restaurants en cafés en een groot aantal winkels, zodat je uitgerust de reis richting de grens met Noorwegen kunt voortzetten.
Nusnäs Het ten oosten van Mora gelegen dorp Nusnäs (735 inw.) is de geboor tegrond van het roodgeverfde houten paard dat niet alleen symbool is
431
bezienswaardigheden
432
Evenementen in Mora • Vasaloppet(festivalen), maart • Musik vid Siljan, eind juni/begin juli • Mora Festivalen, augustus
geworden van Dalarna, maar van heel Zweden: de Dala Häst. Het paard was voor de Vikingen een heilig dier. Er zijn rond Siljan meerdere restan ten van de Vikingbeschaving gevonden.
Dala Häst Voor de boodschappers van het christendom was het paard een onrein dier en met succes werd de verkoop van het veel door kinderen gebruikte speelgoedpaard uit Zweden verbannen. Behalve in Noord-Dalarna, waar de bevolking altijd wat opstandiger is geweest tegen zulke invloeden.
Klokkentoren in het centrum van Mora
Ro nd S iljan
433
Zelfs een gerechtelijk bevel uit 1642 slaagt er niet in het houten paard ‘als symbool van hekserij’ uit het dagelijks leven in en rond Mora te krij gen. Sociologen wijten dit aan de levensstandaard van de bevolking, die in Dalarna minder klassenverschillen kent, dan elders in Zweden. Het paard was er voor iedereen, arm en minder arm. Veel inwoners van Dalar na dankten hun bestaan aan het paard: als vervoermiddel en als econo misch ‘werktuig’ in de bosbouw. De meeste Dala-paarden komen al sinds 1922 uit de werkplaats Grannas A. Olsson Hemslöjd op Edåkersvägen 24 in Nusnäs (www.granas.com), waar het 100.000e Dala Häst ruim een decennium geleden zijn vrijheid kreeg. Nils Olsson Hemslöjd (www.nohemslojd.se) is een goede tweede bestemming voor het traditioneel roodgekleurde houten paard.
Anders Zorn Mora is Zorncity: dé plek om de schilderijen van Anders Zorn (www.zorn. se/engzm.html) te zien. Zorn komt in 1860 in Mora ter wereld als kind van een boerendochter en een Duitse bierbrouwer. Anders Zorn werd welis waar door zijn vader erkend, maar ze hebben elkaar nooit ontmoet. Zorn is vooral bekend geworden om zijn schilderportretten van inwo ners van Dalarna en naaktwerken. De ertsportretten van August Rodin en August Strindberg zijn eveneens bekend. Zorn was een fan van Rem brandt. Een van zijn beeldhouwwerken is het monument van Gustav Vasa in Mora uit 1903. Anders Zorn sterft op 22 augustus 1920. Zijn vrouw Emma werkt in haar 21 resterende jaren aan een museum, dat in 1939 opende met terugge kochte werken van haar man. De Zornsamlingarna vind je op Vasagatan 36 in Mora.
Praktische Informatie Mora
Informatie | Siljan Toeristeninformatie (ook in het Nederlands!), www.siljan. se//ny2004/hollandsk/index.htm; Siljan Turism Mora, Strandgatan 14, 9+46250592020,
[email protected]
i
Geldautomaten | Op Kyrkogatan (2x)
Overnachten (8x) | Wereldwijzers selectie: www.wereldwijzerzweden. net/overnachten/
Orsa Orsa (5300 inw.) ligt ten noorden van Mora en is vooral bekend vanwege zijn beren- annex dierenpark en wintersportfaciliteiten. Het Orsa Björnpark (www.orsagronklitt.se/bjornpark_SE.asp) is Euro pa’s grootste dierenpark voor beren, met vijftien van zulke indrukwekken de viervoeters. Maar het dierenpark biedt meer: Siberische/amurtijgers,
bezienswaardigheden
434
wolven, vossen, veelvraten, lynxen en oehoes. Björnpark is een basissta tion voor het onderzoek en het behoud van beren in Scandinavië, met van 400 van de 2500 beren in Zweden gedetailleerde kennis (www.bear project.info). Grönklitt ligt 12 km (0:20 uur) ten noordwesten van Orsa. Grönklitt (www.orsagronklitt.se) is hét recreatiegebied bij Orsa, in de zomer en zeker in de winter. Met massage, sneeuwscootertochten, hon denslee, vissen, bowlen, een zwembad en natuurlijk skifaciliteiten. In het recreatiegebied kun je een campingplaats, huisjes of een kamer in een vandrarhem boeken. Grönklitt ligt 12 km (0:20 uur) ten noordwesten van Orsa. Ten westen van het centrum vind je een zandstrand van 650 m lang, langs de Badvägen aan het Orsansjön.
De zuidoever van Siljan Gesunda Wie denkt dat de kerstman in het noorden van Zweden of zelfs Canada leeft, heeft het mis. De kerstman en zijn vrienden wonen het hele jaar in Gesunda (235 inw.), op de zuidoever van Siljan. In Sagolandet Tomteland (www.santaworld.se), het resort dat door de Britse designer J.Singer in 1984 is ingericht. De kerstman heeft er zijn woning en zijn werkplaats, maar er is ook een restaurant; genoemd naar het bekendste rendier. Alleen in september en oktober viert de kerstman vakantie en is zijn land goed dicht. Tomteland staat goed aangegeven op de borden in Gesunda. Vanuit Mora is de kerstman ook met Dalatrafikbus 107 in 0:30 uur te bereiken. Gesundaberget (www.gesundaberget.se) is het zuidelijke skigebied van Siljan. Het heeft een hoogteverschil van 270 m. De langste afdaling is 1800 m. Langlaufsporen van 2,5 tot 9 km zijn uitgezet in de omgeving.
Siljansnäs Dorp (1300 inw.) aan de baaien Alviken en Byrviken waarop je een fraai uitzicht hebt vanaf de ten noorden ervan gelegen Björk berget, vanaf de parkeerplek bij het vakantiepark of vanuit de Björkbergets Utsiktstorn aan Buf fils Anna Väg 36. De kerk van Sil jansnäs dateert uit 1875. Ten zui den van Siljansnäs ligt het grote eiland Storön met ten oosten ervan het kleine eiland Lissön. Vanaf Björkberget zie je tevens de Siljansnäs gezien vanaf Björkberget gemotoriseerde en zweefvliegtui gen opstijgen vanaf Siljansnäs Flygplats, ten westen van het dorp, waar de lokale vliegclub (www.siljansnasfk.com) in de zomer een vliegmeeting houdt met tientallen toestellen van ook buiten de eigen regio.
435
De bergen van Dalarna Watervallen, toppen van 1200 meter hoog en toch bereik op je mobiele telefoon, bossen en ruige rotsformaties. De bergen van Dalarna zijn een genot voor macho’s & macha’s die met de rugzak willen stijgen en dalen, maar ook voor auto- en motortoeristen. De bergen van Dalarna kondigen zich enkele kilometers ten westen van Mora al aan. Door het noordelijk deel is gemakkelijk langs pleisterplaat sen te navigeren door de rivier Öster Dalälven naar het meer Grövelsjön te volgen. Rendieren Tussen Idre en Elgå heb je in juli en augustus grote kans tientallen ren dieren tegen te komen; het is hun zuidelijkste leefgebied. Rond Idre kun je in de winter skiën. In de zomer kun je gemakkelijke, korte wandelin gen of moeilijke trektochten maken door het gebied. Een van Zwedens hoogstgelegen wegen vind je eveneens nabij Idre, zodat je met weinig moeite het laatste stukje tot op meer dan 1100 meter hoogte loopt. Zuidelijker vormt de rivier Väster Dalälven een lint om langs te navigeren naar Sälen en Malung, voordat je nog verder trekt naar Värmland (zie pag. 445) of voordat je via Borlänge terug richting Stockholm/Uppsala gaat.
Ontdekken Wereldwijzer Zweden ontdekte de bergen van Dalarna door vanuit Mora over weg 70 via Älvdalen en Särna naar Idre te reizen. Weg 70 wordt daar verlaten voor de ongenummerde route naar Grövelsjön, dat net ten oos ten van de grens met Noorwegen ligt. Een uitstapje naar Elgå aan het Noorse meer Femunden ligt voor de hand. Vervolgens kun je terug naar Idre om weg 297 naar het zuidelijker gelegen Sälen te nemen. Een alternatief is om in Noorwegen te blijven en via weg 26 naar Trysil te reizen, om van daaruit over weg 25 terug richting Zweden te rijden en weg 71 via Sälen en Malung af te rijden. Blijf je in Noorwegen op weg 26, dan rijd je direct Värmland binnen op weg 62 naar Karlstad (zie pag. 449). Reizen De wegen in dit deel van Zweden zijn voor wie van fietsen in de ber gen houdt prima te doen. Het reizen per openbaar vervoer kent hier zijn beperkingen: er rijden slechts mondjesmaat bussen van Dalatrafik door het gebied. Sälen is relatief goed aan te doen, mede dankzij lange afstandsverbindingen van Swebus Express. In het noordelijke deel zijn geen treinverbindingen, in het zuiden loopt het spoor tot Malung.
Uitvalsbases De bergen van Dalarna zijn vanwege de afstanden het best al hoppend van plaats naar plaats te ontdekken. Zoek je één vaste uitvalsbasis, dan is Idre in het noorden een goede keus; Sälen is de beste locatie in het zuiden.
bezienswaardigheden
436
Praktische Informatie De bergen van Dalarna
i
Aanvlieghavens
Transport
Mora Siljan Flygplats vanaf StockholmArlanda met Nextjet (www.nextjet.se) Oslo-Gardermoen vanaf Schiphol met KLM, SAS en Sterling; vanaf Brussel met Brussels Airlines, SAS en Sterling (zie vliegveldinfo op www.wereld wijzerzweden.net/oslo/)
Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/
×LVDALEN Älvdalen (1800 inw.) is de eerste en grootste nederzetting langs de rivier Öster Dalälven (en weg 70) die je vanuit Mora naar het westen tegen komt. Het dorp zelf heeft geen noemenswaardige bezienswaardigheden, maar in de omgeving zijn er wel enkele. Denk je goed Zweeds te kunnen spreken, bereid je voor op het Älvdalska. Een overzicht vind je op de website van het dorp Åsen (www.elfdalsasen. com).
Hagström Älvdalen heeft het meest furore gemaakt als thuisbasis van Hagström gita ren, basgitaren en PA’s (www.albinhagstrom.se), al begint Albin Hagström in 1925 met de import van accordeons. De materialen uit de accordeon productie die volgde, worden later gebruikt in de vervaardiging van elek trische (bas)gitaren. Ze blijven van 1958 tot 1983 uit de fabriek rollen. Onder de Hagström-legendes uit het verleden is Elvis Presley, die in 1968 met een Hagström Viking II het podium betrad. ABBA gebruikte Hagström-materiaal tijdens de eerste tour in 1974. Jimi Hendrix en Frank Zappa bespeelden Hagström-gitaren. De gitaren hebben zo’n goede naam dat er sinds 2006 drie nieuwe lijnen op de markt zijn (www.hagstromguitars.be), goedgekeurd door erfgenaam Karl. E. Hagström, maar geproduceerd door een Canadese onderneming. Älvdalen eert ieder jaar het eerste weekend van juni de Hagström-instru menten met een festival. Onder de huidige gebruikers van Hagström-(bas)gitaren zijn Pat Smear (gitarist van The Germs en ex-bandlid van de Foo Fighters en Nirvana), Ben Curtis (The Secret Machines), Franz Ferdinand en The Cardigans.
Brunnsberg Brunnsberg (220 inw.) ligt 11 km (0:13 uur) ten westen van Älvdalen en herbergt een waterval die nog maar weinig door toeristen wordt aange daan. Mogelijk dat dit verandert, want ten tijde van het schrijven van dit
de bergen van dalarna
437
Evenementen in Älvdalen • Musik & Motor Festival, augustus • Hagströms Festival, eerste weekend juni
boek was de oostelijke weg naar de Stops Vattenfall deels juist opnieuw geasfalteerd. In augustus is de stroom van de waterval redelijk beperkt. Kom je als de sneeuw smelt, dan heb je een redelijk forse watermassa die over de Knä rån naar de Öster Dalälven raast.
Åsen Åsen (260 inw., www.elfdalsasen.com) ligt 16 km (0:18 uur) ten westen van Älvdalen, of 5 km vanaf Brunnsberg. Vanaf de noordoever heb je een aardig uitkijkje op het eiland Varvsön in de rivier Öster Dalälven. Åsens Kapell de kleine lutherse kapel (www.svenskakyrkan.se/alvdalen/ akapell.asp) uit 1729 in het centrum van het dorp en is er dé beziens waardigheid. De toren stamt uit 1835. Met een klein grafveld. Bij de ingang vind je informatiestencils, ook in het Nederlands.
Trängslet Kraftverk 32 km ten noordwesten van Älvdalen bevindt zich Zwedens hoogste stuwdam. Het Finse Fortum (www.fortum.com) beheert Trängslet Kraft verk, van 126 m hoog en 890 m lang. Het stuwmeer Trängsletsjön strekt zich met het aanpalende Särnasjön over een lengte van 70 km uit tot Särna en kent een volume van 880 miljoen kubieke meter water. De dam van Trängslet wordt bij Åsen en weg 70 gevolgd door een tweede dam met stuwmeer Åsdammen. Deze watermassa kun je direct vanaf de door gaande route zien. De weg naar Trängslet (9 km) staat goed aangegeven en begint direct na het meer Åsdammen.
Recreatie en sport Älvdalens Sim & Ishall (Ribholmsvägen) heeft een 50-meterbad, een bub belbad, een solarium en een 60 m lange waterglijbaan. Bij het zwembad zijn een beachvolleybalveld, een tennisbaan en een minigolfterrein. De zwembaden zijn in juli gesloten.
Praktische Informatie Älvdalen
i
Informatie | Älvdalens Turistbyrå, Dal-
Overnachten (3x) | Download gra-
gatan 47, Älvdalen, 9+4625143030, www.alvdalen.se Geldautomaat | Op Dalgatan in Älvdalen (2x)
tis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
bezienswaardigheden
438
Särna Särna (760 inw.) is al 1500 jaar een bosbouwdorp aan de Öster Dalälven. Het was vijf eeuwen geleden Noors, evenals andere delen van de bergen van Dalarna. Maar in 1644 bezetten 200 Zweedse boeren onder leiding van priester Daniel Buscovius Särna, en pakten daarna ook Hede en Idre van de Noren af. De grootste happening deze dagen is de Särna Festveckan (feestweek), altijd in week 29.
Fulufjällets Nationalpark Fulufjällets Nationalpark (www.fulufjallet.se) en Zwedens hoogste waterval Njupeskär in het park zijn een van de weinige natuurlijke attracties die zelfs met mobiliteitsproblemen goed te doen zijn. Er is een ruime parkeerplaats, een goed en overzichtelijk startpunt, met Naturum (bezoekerscentrum) en restaurant. Vanaf dit punt is de weste lijke route (let op: je wandelt naar het zuiden) het mooist, maar tevens voor mensen met een mobiliteitshandicap redelijk lastig. Voor hen is de oostelijke route gemakkelijker. De beide routes sluiten bij de waterval op elkaar aan en zo hoef je dus nooit dezelfde weg twee keer te lopen. De totale rondtocht is ongeveer 4 km vanaf de parkeerplaats. In Fulufjällets Nationalpark leven vooral vogels, waaronder spechten en uilen, maar een ontmoeting met een schuw eland kun je niet uitsluiten. Bevers, otters en nertsen leven in de waterrijkere delen van het park. Er is in mei en juni zelfs enige kans dat je een beer tegen het lijf loopt, maar ook nu: de beren zijn vaak banger voor mensen dan andersom. Volgens de parkbeheerders gebruiken tien Europese bruine beren het park voor hun winterslaap. Zeker in de zomermaanden is het zo druk met toeristen over de uitge zette routes door Fulufjället, dat de meeste dieren ver weg blijven. Waar schijnlijk zie je zeker een of meerdere van de 29 soorten kevers, mieren of andere insecten. Fulufjället is niet nieuw voor de mens. Circa 2 km ten oosten van de waterval ligt boven de boomgrens een grafveld uit de ijzertijd. Het park heeft het niet altijd even gemakkelijk gehad. Het is goed om het weer te checken voordat je het park intrekt. In 1997 viel er tijdens een storm 400 millimeter regen en zijn er zeker 700 blikseminslagen geteld. Tienduizend kubieke meter bos en miljoenen kubieke meters grond spoelden weg.
Njupeskär Vattenfall De waterhoeveelheid van de Njupeskär is buiten het smeltseizoen niet indrukwekkend, maar de hoogte en de omgeving zeker wel: de waterval Njupeskär is met 93 meter (waarvan 70 m vrije val) Zwedens hoogste waterval. Je kunt tot vrij dicht bij de attractie komen dankzij een prima houten loopbrug en observatieplatform. Het is een sport om vervol gens over de gladde, natte stenen tot zo dicht mogelijk bij de waterval te komen. Alleen een aanrader voor wie goed ter been is.
de bergen van dalarna
Fulufjällets Nationalpark met Njupeskär-waterval in augustus
439
bezienswaardigheden
440
Praktische Informatie Särna
Informatie | Särna Camping & Turisbyrå, Särnavägen 6, 9+4625310851, www.sarnacamping.se of www.sar naturism.se Geldautomaat | Op Dalgatan in Älvdalen (2x) Overnachten (4x) | Download gra-
i
tis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/ Recreatie en sport / natuur (wan delingen) | Download Wereldwijzers supplement: www.wereldwijzer zweden.net/midwesten/
Idre Idre Fjäll, het bijdorp van Idre (770 inw.), behoort tot de top 5 van winter sportgebieden in Zweden. Bovendien ligt hier een van de hoogstgelegen wegen van het land. Die leidt je ook in de zomer naar een berg van ruim 1100 m hoog. Idre is een prima startpunt voor trektochten door bergachtig gebied van en naar Grövelsjön, het meer en dorp tegen de grens met Noorwegen. Of voor avontuurlijke activiteiten op bergrivieren. Of voor een koele duik in rustig water in de zomer.
Uitzicht vanaf Lillnipen op Nipfjället richting Städjan
de bergen van dalarna
441
Nipfjället De Bergvägen naar Idre Fjäll gaat na het skidorp verder en eindigt bij de berg Nipfjället. Er is een parkeerplaats, waarvandaan je aan de klim van de berg kunt beginnen. Het lagergelegen deel Lillnipen is voor iemand met weinig conditie nog prima te doen en dan heb je al een geweldig uit zicht over de regio, met de puntige berg Städjan in het zuidoosten. Vanaf het lagergelegen deel bij de parkeerplaats kun je verder over pun tige stenen naar de bergtoppen van Nipfjället gaan. De zuidelijke punt is 1104 m, maar de noordelijke top Molnet steekt met 1192 m boven Städ jan (1134 m) uit. Ten westen van de parkeerplaats en de Nipfjället is het een sport om ste nen op elkaar te stapelen. Dat doen bezoekers al enige jaren, waardoor een surrealistisch landschap ontstaat.
Praktische Informatie Idre
Informatie | Idre Turistinformation, www.idreturistinformation.se; Idre Fjäll, www.idrefjall.se; Fjätervålen, www.fjatervalen.se Geldautomaat | Op Byvägen in Idre Overnachten (6x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www.wereld wijzerzweden.net/overnachten/
i
Recreatie en sport / skieën /
natuur(wandelingen) | Download Wereldwijzers supplement: www. wereldwijzerzweden.net/midwes ten/
Grövelsjön Grövelsjön is de laatste nederzetting in noordelijk Dalarna voor de Noor se grens. Het dorp is een uitstekende uitvalsbasis voor trektochten door de bergen, te voet of per ski. STF Grövelsjön aan de voet van de 1204 m hoge berg Långfjället is dé aangewezen plek voor informatie en uitrusting. Een prima alternatief startpunt is Björnliden ten oosten van Grövelsjön aan de doorgaande route. Het uitzicht is op de top fraai, maar volgens meerdere bezoekers minder indrukwekkend dan Nipfjället bij Idre Fjäll.
Recreatie en sport Het meer Grövelsjön heeft een klein zandstrand. Je kunt met M/F Syløra in de zomer (www.ryvang.no) over het meer naar het Noorse Sylen varen. De boot vertrekt vanaf de Sjöstugan aan het meer Grövelsjön en vaart in juli tot eind september dagelijks drie keer. Tot begin augustus alleen niet op zaterdagen en vanaf begin augustus tot eind september niet op zondagen.
442
bezienswaardigheden
Bij Sjöstugan kun je niet alleen een vispas kopen, maar tevens boten of kano’s per uur, dag, avond of voor 24 uur huren. Voordat je Grövelsjön bereikt, tref je een lage serie watervallen in de Floåsen: een prima rivier visstek of om even de benen te strekken.
Natuur(wandelingen) Je kunt via STF Grövelsjöns Fjällstation een toertocht van een of meer dere dagen met gids boeken, maar voor een korte wandeling heb je die niet nodig. Parkeer auto/motor/fiets bij het STF-complex en kies uit een van de volgende routes:
Blåkläppen | De gemakkelijkste route (1:30 uur) leidt gedeeltelijk over dezelfde paden als de langere tocht naar de Jakobshöjden. De Blåkläp pen gaat minder hoog, maar je hebt al snel een goed uitzicht over het dal van Grövelsjön en de Noorse bergen in het westen. Je kunt door naar de Oskarstugan (hut) en dan terug (3:00 uur). Jakobshöjden | De route vanaf het STF-station leidt in 6 km (3:00 uur heen/terug) naar de Jakobshöjden. Vanaf de lagergelegen delen heb je al een mooi uitzicht over de bergen in Noorwegen, maar beklim je de top, dan kun je ook de bergen van Härjedalen in het noorden en van Idre in het oosten zien. Op de top bevindt zich een schuilhut om uit de wind te blijven. Silverfallet | De route Silverfallet (6 km; 4:00 uur) gaat richting de Noorse grens, onder meer via een hangbrug over de Grövlan. Je kunt terug over dezelfde route of het rendierpad volgen.
Praktische Informatie Grövelsjön
Informatie | Grövelsjöfjällens Turistbyrå, Storsäterns Gamla Skola, 9+4625323200, www.grovels jon.se; STF Grövelsjön Fjällstation, 9+46253596880, www.stfgrovels jon.com
i
Geldautomaat | Byvägen in Idre Overnachten (6x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
ElgÃ¥ & Femunden (Noorwegen) Wellicht nog mooier dan de bergen aan de Zweedse grens is de 30 km lange route naar het meer Femunden in Noorwegen. Je komt van mei tot oktober gegarandeerd rendieren tegen (als je ze al niet hebt gezien in Zweden). In Elgå wacht het restaurant Bryggeloftet (vis is de specialiteit) aan het meer dat roept om bij zonsondergang te worden bezocht.
de bergen van dalarna
M/S Feamund (www.femund.no) vaart van Elgå naar Röros over het 60 km lange Femunden en de boottocht is prima te combineren met wan delingen in Femundsmarka Nationalpark of om een hengel uit te gooien. Ben je met de fiets, geen probleem: die kan mee. De M/S Feamund vaart van medio juni tot medio augustus en heeft plek voor 100 passagiers. Vanuit de Femund Fjellstue kun je meerdere wandeltochten maken met behulp van een Nederlandstalige routebeschrijving, dankzij Janneke en Arie; vrienden van uitbaters Tone en Rolf Eriksen.
Sälen Sälen (510 inw.) ligt 70 km ten zuiden van Idre en is het startpunt van de Vasaloppet naar Mora, de 90 km lange crosscountry-skitocht die begin maart het terughalen van Gustav Vasa herdenkt om door hem de opstand tegen de Denen te laten leiden (zie pag. 27). Een goede illustratie, want Sälen is een wintersportgebied bij uitstek. De Sälendagen in juli zijn de dorpsfeesten.
Recreatie en sport Voor meer recreatie en sport: download Wereldwijzers supplement: www. wereldwijzerzweden.net/midwesten/
Skibestemmingen rond Sälen
Lindvallen/Högfjallet | 48 liften, 58 pistes, 8 langlaufpaden van 2 tot 10 km, Kindvriendelijk skigebied. Info: www.skistar.com Tandådalen/Hundfjället | 37 liften, 56 pistes, langste afdaling 1,8 km, grootste hoogteverschil 225 m. Info: www.skistar.com Kläppen | 15 liften, 32 pistes (totale lengte 35 km), langste afdaling 3 km, grootste hoogtever schil 31 m, langlaufpaden 36 km. Info: www.klappen.se Stöten | 17 liften, 29 pistes, langste afdaling 2,6 km. Info: www. stoten.se Näsfjället | 2 liften, 11 pistes, 3 langlaufpaden (2,5, 5 en 7 km). Info: www.nasfjallet.se
Hondensleetochten
Skistar verzorgt met 115 pistes de
Rond Sälen zijn meerdere trek belangrijkste wintersportfaciliteiten tochten per hondenslee in de in Sälen (Foto: Per Eriksson / Skistar)
443
bezienswaardigheden
444
winter: Kläppen (9+4628096200, www.klappen.se), Peakpoints Sled Dog Adventure (9+4628031102, www.hundspann.com), Fjälläventyr (9+4628021011 of 9+46702043020, www.fjallaventyr.com), Nordisk Vild marksupplevelse (9+4628083056 of 9+46703283056, www.vildmarksup plevelse.se) of Hundspann i Stöten (9+4628075045, www.stoten.se)
Natuur(wandelingen)
Högfjället – ÃŒstfjällstugan (Södra Kungsleden) | Start bij het Högfjällshotellet. De route is circa 10 km, maar je kunt hem verlengen naar 25 km door verder te gaan naar Källfjället en Syndalen. Tandådalen – Västra Kalven/Sälen | De wandeltocht start in Tandådalen en is circa 10 km lang. Vasaloppsleden | Maak de historische tocht van Gustav Vasa te voet vanuit Bergy By naar Mora, circa 90 km.
Praktische Informatie Sälen
Informatie | Sälens Turistbyrå, Centrumhuset, 9+4628018700,
[email protected], www.salen.se Geldautomaat | Op Postvägen
i
Overnachten | Zie de verschillende websites van de skigebieden, waar je ook in de zomer overnachtingslocaties treft.
Malung Sälens moedergemeente Malung (5100 inw.) is vooral voor langlaufers interessant, maar er zijn tevens zomeractiviteiten. De hoogtepunten zijn de Dansbandsveckan (week 29), Kulturveckan (begin juli), Vansbrosim mingen (olympisch rivierzwemmen met 3500 deelnemers) in Vansbro in juli en Malungs Gatufestival (straatfestival) in laatste zaterdag van augus tus. Voor meer recreatie en sport of informatie over skigebieden: download Wereldwijzers supplement op www.wereldwijzerzweden.net/midwesten/
Praktische Informatie Malung
Informatie | Malungs Turistbyrå, Lisagatan 39, 9+4628018600,
[email protected], www.malung.se Geldautomaten | Op Grönlandsvägen en Lisellska Torget
i
Overnachten (5x) | Download Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
445
Oslo en Zuidwest-Svealand De streek Värmland, tegen de grens met Noorwegen is erg populair bij Nederlanders. Niet alleen in de zomermaanden voor een vakantie, maar zeker ook als emigratiegebied. Met gemiddeld 16 personen per vierkante kilometer is het rustig in Värm land, de omgeving is groen en toch ben je redelijk snel in Nederland, of België, dankzij het internationale vliegveld Gardermoen van Oslo, het vliegveld van Göteborg en Nyköping-Skavsta. Oslo-stad is bovendien een aantrekkelijke toeristische bestemming. Samen met de streek Närke, verder naar het oosten, vormt Värmland het zuidwestelijk deel van Svealand: de middelste regio van het land die bij de grote meren in het zuiden overgaat in Götaland en in het noorden van Dalarna grenst aan Norrland.
Ontdekken Wereldwijzer Zweden verkent de regio’s Värmland en Närke tegen de klok in. De noordelijke Värmlandgemeente Torsby wordt als eerste aan gedaan, om daarna met de klok mee naar Hagfors en Sunne te reizen. Vanuit Sunne loopt een mooie binnendoorroute over goed begaanbare, maar onverharde wegen Noorwegen in voor een excursie naar de hoofd stad Oslo. Terug Zweden in via snelweg E18 kun je bij Årjäng een uitstap naar het Glaskogen Naturreservat maken en bij Arvika uitkomen. Karlstad is de hoofdstad van Värmland en na Sunne de beste uitvalsba sis. Via Kristinehamn en Karlskoga eindigt de tocht in Örebro: de hoofd stad van de provincie Närke en eveneens een goede uitvalsbasis. Het vliegveld van Oslo-Gardermoen is de beste directe aanvlieghaven voor het grootste deel van de regio, al is er nauwelijks verschil met Göte borg-Landvetter en Nyköping-Skavsta. Wil je echt ín zuidwestelijk Svealand landen, dan zijn de vliegvelden van Karstad en Örebro een goede optie. Zeker vanaf Schiphol zijn er betaal bare vluchten naar Kopenhagen-Kastrup, waar je kunt overstappen op een vlucht naar de twee grootste steden van zuidwest-Svealand.
Praktische Informatie Oslo en Zuidwest-Svealand
Aanvlieghavens Oslo-Gardermoen vanaf Schiphol met KLM, SAS en Sterling; vanaf Brussel met Brussels Airlines, SAS en Sterling. Vanuit Oslo Sentralstasion rijdt SJ (www.sj.se) naar Karlstad (3:00 uur).
i
Voor Sunne (4:00 tot 5:00 uur) stap je over op Kil Station voor de trein van Värmlandstrafik richting Torsby. Voor Örebro reis je via Hallsberg Station (richting Stockholm), waar je overstapt op de trein naar Örebro (5:00 uur).
bezienswaardigheden
446
Karlstad Airport vanaf KopenhagenKastrup met Skyways (www.skyways. se); vanaf Stockholm-Arlanda met Skyways. Een taxi naar het centrum (18 km) kost ongeveer 250 kronen (circa 27 euro), maar voor 60 kronen (circa 8 euro) heeft Karlstad een oproepbare Flygbuss, mits je belt voor of na aankomt naar 9+46771323200 Örebro Airport vanaf Malmö-Sturup met DirektFlyg (www.direktflyg.com); vanaf Kopenhagen-Kastrup met NextÂ� Jet (www.nextjet.se). Het vliegveld ligt 12 km van de stad (met de taxi 0:15 uur voor een prijs van ongeveer 250 kronen (ca. 27 euro). Nyköping-Skavsta vanaf DüsseldorfWeeze/Niederrhein met Ryanair; vanaf
Frankfurt-Hahn met Ryanair (www. wereldwijzerzweden.net/skavsta/) Stockholm-Bromma vanaf Brussel met Brussels Airlines (www.wereldwijzer zweden.net/bromma/) Stockholm-Arlanda vanaf Schiphol met KLM, Sterling of SAS; vanaf Brussel met SAS, Sterling; vanaf Luxemburg met Skyways
Transport Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/
Torsby Gelegen op de noordpunt van de langwerpige Fyrken-meren is Torsby de eerste gemeente die je bereikt na het verlaten van de bergen Dalarna, al dan niet via Noorwegen. De dorpen Likenäs (200 inw.) en Stöllet (250 inw.) langs weg 62 en de dunne, slingerende Klarälven behoren toe aan Torsby, waarvan de kerngemeente 30 km westelijker ligt. In Nederland is een langere skihal geen bijzonderheid meer, maar Torsby (4000 inw.) is de eerste in Zweden die in 2006 een 1,3 kilometer lange overdekte skibaan (www.fortumskitunneltorsby.se) maakte, met ski schiethal voor biatlonatleten en gesponsord door de Finse energiemaat schappij Fortum.
Lekvattnets Kyrka De kerk van Lekvattnet van roodhouten wanden met een kleine witte klokkentoren is van buiten het kleurrijkste gebedshuis in de omgeving. Het is gebouwd in 1853, maar heeft een altaar uit 1697 en een preekstoel uit 1670. Lekvattnet ligt langs weg 239 richting Noorwegen/Kongsvinger, 23 km vanaf het centrum van Torsby.
ÃŒstmarks Kyrka Een typisch voorbeeld van een 18-eeuwse Värmlandkerk vind je in Öst mark. Het is gebouwd in een kruisvorm, met de klokkentoren aan de westzijde en de sacristie in het oosten. De kerk staat er sinds 1765, maar het altaar is uit 1930. De olieverfschilderijen binnen zijn uit 1760. Volg vanuit Torsby weg 45 tot je een kilometer naar het noorden naar Östmark (200 inw.) kunt afslaan, ongeveer 25 km verder.
Os lo en Zu idwest- Sv eala n d
Granberget De hoogste berg van Värmland met een top van 700 m boven zeeni veau draagt sinds 1993 een uitkijktoren van 12 meter. De uitkijktoren is te bereiken via een licht stijgend pad van 2,5 km lang. De wandelroute Höljes-Långberget komt er langs. Over de weg bereik je Granberget door over route 62 naar Brattmon te reizen. Volg de borden Fageråsdammen en na 8 km rijd je richting Kvarnsjön en stop nogmaals 8 km verder bij het wandelpad naar de Granberget.
Typisch landschap voor het zuidwesten van Svealand, hier gezien vanaf Sirsjöberget bij Hällefors
447
bezienswaardigheden
448
Praktische Informatie Torsby
Informatie
| Torsby Turistbyrå, Torsby Infocenter langs weg 45, 9+4656010550,
[email protected], www.torsby.se Geldautomaten | Op Nya Torget en Järnvägsgatan Overnachten (6x) | Download Wereldwijzers supplement: www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
i
Transport | NextJet (www.nextjet. se) verzorgt op werkdagen een ochtend- en avondvlucht vanaf Torsby Flygplats (www.torsbyflygplats.se) via Hagfors naar Stockholm-Arlanda en terug (1:10 uur). Kunst & cultuur / recreatie en sport / natuur(wandelingen) | Download Wereldwijzers supplement: www.wereldwijzerzweden.net/mid westen/
Hagfors Hagfors (5400 inw.), een dorp uit begin 1900, is ieder jaar het middel punt van de Svenska Rallyt (Rally-VM (WRC)), die in februari in Karlstad begint en eindigt. Hagfors Flygplats dient dan als servicepunt. Hagfors Järnvägs- och Industrimuseum (Uvedsvägen 2, www.hagforskul tur.se) vertelt het verhaal van het ontstaan van het dorp uit meerdere ijzerindustrieën. Je kunt hier op speciale fietsen over het spoor rijden; leuk voor kinderen en ouders.
Informatie
Praktische Informatie Hagfors
| EXPO Hagfors Turistinformation, Folkets väg 1, 9+4656315650, info@expohagfors. com, www.expohagfors.com
i
Geldautomaten | Op Storgatan, Kyrkogatan en Köpmangatan
Sunne De locatie centraal in Värmland maakt van Sunne (4900 inw.) een mooie uitvalsbasis, al is het aantal voorzieningen beperkt. Sunne is in februari samen met Karlstad en Hagfors een hoofdlocatie van de Svenska Rallyt. Uit Sunne vertrekt de museumboot Freja af Fyrken (www.angbatfreja.nu) sinds 1896 voor tochten over de langwerpige Fyrken-meren ten noorden en zuiden van het dorp. Naar het zuiden gaat de tocht via Kolsnäsud
Os lo en Zu idwest- Sv eala n d
449
Waterpret in Sunne Vattenpark (Foto: Sunne Vattenpark)
den, Rottneros, Västra Amtervik/Sillegården, Östra Amtervik/Båvik, Fols vik, Hagudden, Frykenbaden en Fryksta naar Kil. In het noorden doet de Freja af Fyrken de bestemmingen Fyrkenstrand, Björkfors, Råby, Lysvik, Angrike, Oleby aan en eindigt in Torsby. De oude plattelandsweg van Sunne naar Skullerud in Noorwegen en van daar naar Kongsvinger en Oslo is niet alleen de kortste route naar de Noorse hoofdstad, maar met 48 km onverharde weg en een groene omge ving een tip voor iedereen die van auto- of motorrijden houdt.
Kunst, cultuur en evenementen Mårbacka Minnesgård (www.marbacka.com) is het huis waar Selma Lagerlöf – onder meer bekend van het karakter Nils Holgersson – woon de en boeken schreef (zie pag. 56). Het is nu een museum met in juli en augustus dagelijkse rondleidingen in het Engels en Duits. Mårbacka heeft een eigen café en ligt direct ten zuiden van Sunne.
Praktische Informatie Sunne
Informatie | Sunne Turism, 41. Turistbyrån, 9+4656516770, turist@sunne. se, www.sunne.se of www.varm land.org/sunne/ Geldautomaten | Op Storgatan (3x) Overnachten (10x) | Wereldwijzers
i
selectie: www.wereldwijzerzweden. net/overnachten/
Recreatie en sport / natuur wandelingen | Download Wereldwijzers supplement: www.wereld wijzerzweden.net/midwesten/
bezienswaardigheden
450
Oslo (Noorwegen) De Noorse hoofdstad is een halve eeuw ouder dan de Zweedse. Gesticht rond het jaar 1000 door het hoofd van de regio Viken (het huidige Oslo fjord) groeide Oslo in het tweede millennium uit tot het politieke, cultu rele en economische hart van Noorwegen. Van iedere acht Noren woont er één in Oslo (550.000 inw.). Het leuke van Oslo’s centrum is dat het in al die jaren zijn compact heid heeft weten te behouden. Veel bezienswaardigheden liggen op korte loopafstand van elkaar. Aangezien de Noorse hoofdstad wel heel dicht bij het zuidwesten van Zweden ligt, maak je snel een excursie. Het internationale vliegveld Gardermoen is bovendien een prima aankomstplek voor een verdere reis naar Värmland en de bergen van Dalarna in Zweden. Wereldwijzer Zweden bespreekt de hoogtepunten van de stad.
Ontdekken Het hart van Oslo is gemakkelijk af te bakenen met Ring 1, de centrum weg. In de zuidwestelijke punt vind je de restaurantwijk Aker Brygge, in het noordwesten (net buiten Ring 1) het koninklijk paleis en Slottspar ken, in het noordoosten Oslo Sentralstasion met Byporten Shoppingcen trum en in het zuidoosten de veerboten naar Kopenhagen, Helsingborg en Fredrikshavn. Globaal is dit gebied 2 bij 2 km. In het midden aan de zuidzijde tref je het Rådhus (stadhuis) van Oslo. Een van de absolute aan raders: het beeldenpark Vigelandsparken (nagenoeg één met Frognerpar ken) langs Ring 2, circa 1,5 tot 2 km ten noordwesten van het stadhuis. Met de auto door Oslo navigeren zonder elektronische hulp is lastiger dan door Malmö, Göteborg of Stockholm rijden, dus houd daar rekening mee. Je wordt al snel van het centrum weggeleid als je de doorgaande routes volgt. Snelweg E18 gaat geheel onder het centrum door, al zijn er gelukkkig wel afslagen.
Bezienswaardigheden Vigelandsparken Beroemd om zijn 212 sculpturen van Gustav Vigeland, strekt Vigelands parken (http://museumsnett.no/vigelandmuseet/) zich over 850 meter lengte uit in Frognerparken. De beelden zijn van brons, graniet en ijzer en zijn beeltenissen van 600 menselijke figuren. Ben je van plan veel te zien, dan kun je als volwassene voor ruim 25 euro (220 Noorse kronen (NOK); voor kinderen NOK 95,00) een Oslo Pass kopen die je 24 uur vaak gratis of met veel korting toegang geeft tot veel attracties. Je reist met de pas tevens gratis in het openbaar vervoer, krijgt gratis toegang tot musea, parkeert gratis de auto in de gemeentelijke parkeerplaatsen en je krijgt korting op autohuur. Er zijn ook duurdere passen voor 48 (NOK 320,00) of 72 (NOK 410,00) uur.
Os lo en Zu idwest- Sv eala n d
Al in 1924 krijgt Vigeland een deel van het Frognerparken en plaatst de Fontenen (fontein) en Monolitten (pilaar) met de beelden daar direct omheen. De Kirkeveien (flaneerboulevard) wordt in 1930 toegevoegd. In 1950 worden Vigelands laatste elementen geplaatst. Vigeland zelf is dan al in 1943 overleden. Meer info in Wereldwijzers supplement: www.wereldwijzerzweden.net/ oslo/
Akershus Slott og Festning Het middeleeuwse kasteel en fort Akershus vervullen nog altijd een rol in de landsverdediging, met de kantoren van het Noorse ministerie van Defensie en de Defensiestaf op het terrein. Desondanks kun je overdag het kasteel, het krijgsmachtmuseum (www. mil.no/felles/fmu/start/) en het verzetsmuseum (www.mil.no/felles/nhm/ start/Museet/) bezoeken. In het koninklijk mausoleum zijn meerdere koningen, koninginnen en zelfs een kroonprinses bijgezet. Hans Majestet Kongens Garde (konink lijke garde) houdt dagelijks de wacht op het complex waarvan het oudste deel uit 1299 komt. Akershus ligt direct ten oosten van de kades voor het Rådhus.
Kongelige Slott i Oslo Het koninklijk paleis kijkt uit over de Karl Johans Gate: dé avenue van Oslo. Het is gebouwd voor wie de Noren koning Karl III Johan noemden, de Zweden koning Karl XIV Johan noemden, maar wiens ouders hem de naam Jean-Baptiste Bernadotte gaven. De Fransman aanvaart in 1818 het koningschap van Zweden en Noorwegen. Het kasteel in Oslo is pas in
Kongelige Slott i Oslo
451
bezienswaardigheden
452
1849 af, als Oscar I de scepter zwaait. Kongelige Slott heeft 173 kamers en is in de zomer open voor het publiek Het paleis in Oslo is niet het enige in Noorwegen. In andere delen van het land zijn er eveneens officiële residenties van de koning: Stiftsgården in Trondheim, Ledaal in Stavanger en Gamlehaugen in Bergen. Mågerø bij Tønsberg is sinds 1993 de moderne zomerresidentie.
Oslo Rådhus Het administratieve hart van de hoofdstad straalt op en top functiona lisme uit, ontworpen door Arnstein Arneberg en Magnus Poulsson. De torens zijn respectievelijk 63 en 66 meter hoog, met in de oostelijke toren een klokkenspel met 49 klokken. De bouw ervan duurde van 1931 tot 1950. Het opvallende rode, stenen pand is hét toneel van de uitreiking van de Nobel vredesprijzen. De overige Nobelprijswinnaars krijgen hun prijs in Stockholm. In de zomer kun je op werkdagen vier keer per dag een rond leiding krijgen in het Oslo Rådhus.
Bigdøy Bigdøy kun je over land bereiken, maar vanuit de Rådhusbryggene (de kades bij het stadhuis) varen er boten naar het schiereiland. Bigdøy staat vol musea, maar herbergt tevens de meest populaire stranden: Huk en Paradisbukta.
Framhuset In een speciale vorm van hout om pakijs te kunnen weerstaan, bewijst ontdekkingsreiziger en wetenschapper Fridtjof Nansen, samen met Colin Archer en Hjamlar Johansen, in 1892 dat je met het ijs kunt meereizen. Volgens Nansen zou er namelijk een zeestroming vanuit het oosten naar het noorden en westen zijn, die het ijs voortbeweegt. Drie jaar lang zit het schip Fram ingepakt en reist met het ijs als trans portmiddel. Nansen komt niet zo dicht bij de noordpool als hij had ver wacht en probeert samen met Johansen op ski’s het punt te halen. Maar ze moeten voortijdig opgeven. Ze overleven vooral op ijsberenvlees, 462 dagen lang, op Franz Josef Land. De voorraden zijn namelijk al na 90 dagen uitgeput. Nansen wordt in 1922 uiteindelijk voor zijn humanitaire werk met de Nobelprijs voor de vrede gelauwerd. Fram kun je nu aanschouwen in het Framhuset (www.fram.museum.no). Roald Amundsen gebruikte het schip Fram op de reis naar de Walvisbaai, en plantte daarna in 1911 de Noorse vlag op de zuidpool. Amundsen is mede daardoor de meest bekende Noorse ontdekkingsreiziger. Hij wordt sinds 1928 vermist, nadat hij in een vliegtuig erop uittrok om het schip Italia met kapitein Nobile te vinden. Nobile werd later wel gevonden.
Kon-Tiki Museet Bekend van televisie of van een noot in een geschiedenisboek: de moder ne Noorse ontdekkingsreiziger Thor Heyerdahl (1914-2002) kreeg nooit de wetenschappelijke erkenning voor zijn werk die sommige fans hem toewensten.
Os lo en Zu idwest- Sv eala n d
Heyerdahl maakt furore in 1947, als hij op het schip Kon-Tiki van bal sahout 8000 kilometer over de Grote Oceaan zeilt en zo naar eigen zeg gen aantoont dat er in de oudheid migraties hebben plaatsgevonden van Latijns-Amerika naar Polynesië. In 1969 en 1970 maakt hij twee nieuwe expedities onder de naam RA om een soortgelijke link tussen Afrika en Amerika aan te tonen. Op het schip Tigris, gemaakt van papyrus, vaart hij in 1977 en 1978 rond het Arabisch schiereiland. Voor iedereen met maar een lichte fascinatie voor ontdekkingsreizen – kinderen en volwassenen – is het Kon-Tiki Museum (met het naamge vende schip en een RA; www.kon-tiki.no) een genot.
Vikingskipshuset | Mocht je je willen verdiepen in waarom de Vikin gen in hun tijd in Noord-Europa heersten en hoe ze plaatsen als Dublin konden stichten, ga dan naar het Vikingskiphuset (www.khm.uio.no/ vikingskipshuset/) op Bigdøy. Norsk Folkemuseum | Het grootste cultuurhistorische museum van het land (www.norskfolke.museum.no). Norsk Sjøfartsmuseum | Het nationale maritieme museum van Noorwegen bevindt zich op een steenworp afstand van het Framhuset (www.norsk-sjofartsmuseum.no). TusenFryd TusenFryd (www.tusenfryd.no) is hét pretpark van Noorwegen, met 33 carrousels en andere attracties, 74 spelen en 23 restaurants. In SpeedMonster, een van de meest spectaculaire achtbanen in Scandinavië, word je in 2 seconden van 0 naar 90 kilometer per uur gekatapulteerd. Er zijn tevens zwem- en waterattracties. TusenFryd bestaat sinds 1988 en ligt 20 minuten van de stad bij Vinter bro. Je bereikt het park met bus 541 of door snelweg E6/E18 bij Vinterbro (ten zuiden van Stockholm) te verlaten en de borden te volgen.
Ekeberg & Holmenkollen Zoek je een mooi uitzicht op Oslo, dan zijn er twee goede opties. Bij de skischans van Holmenkollen in het noordwesten ben je behoorlijk ver van het centrum, maar je kunt het Oslofjord mooi in het zuiden zien lig gen. Fotografen: houd er rekening mee dat de zon een groot deel van de dag in je gezicht schijnt en voor tegenlicht zorgt. De tweede optie is Ekeberg, ten oosten van het centrum bij de gelijkna mige camping (volg de campingborden). De bomen verstoren licht het vergezicht, maar heb je een 10x zoomlens of een bij voorkeur 300-milli meterlens of meer op de spiegelreflexcamera, dan kun je erg goed inzoo men op de binnenstad die relatief dichtbij ligt. Ga in de vroege ochtend naar Ekeberg, want dan heb je de zon in de rug.
Oslofjord Het Oslofjord is ongeveer 100 km lang en heeft 40 eilanden. Het is een populair recreatiegebied, zeker in de zomer. Het strand van het eiland
453
bezienswaardigheden
454
Hovedøya is een trekpleister, evenals de kloosterruïnes. Vanuit de havens voor het Rådhus varen boten naar Hovedøya.
Fredrikstad Fredrikstad (57.000 inw.) ligt bijna 100 km ten zuiden van het centrum van Oslo en is een leuke uitstap voor wie een auto of motor tot de beschik king heeft. De stad zelf heeft met Gamlebyn de restanten van oude verdedigingswer ken, maar het is nog mooier om vanuit Fredrikstad weg 108 naar het zui den over de scherenkust naar Hvaler te volgen (120 km vanuit Oslo; 2:00 uur). Je kunt dan bijkomen in een restaurant of op het terras. Vanuit Hvaler is er een boot naar Søndre Sandøy, het grote middelste eiland waarop je uitkijkt. Ten noorden ervan ligt Nordre Sandøy, ten zui den Herføl. Wandel de kilometer vanaf de westkust van Søndre Sandøy naar het oosten en je ziet Zweden 500 m verderop liggen. De NoorsZweedse grens ligt in het midden van dat water. Fredrikstad bereik je via snelweg E6 naar Göteborg en dan vanaf Råde weg 110.
Kunst, cultuur en evenementen Munch Museet Na Vigelandsparken is het Munch Museet, met de werken van de beroemdste Noorse kunstenaar Edvard Munch, de grootste kunsttrek pleister. Het gebouw naar ontwerp van Gunnar Fougner en Einar Mykle bust opende in 1963 en werd in 1994 herzien, ter gelegenheid van de dood van Edvard Munch 50 jaar eerder. In zijn testament liet Munch de gemeente Oslo 1100 schilderijen, 15.500 grafische bladen met 700 motieven, 4700 tekeningen, 6 sculpturen, 500 drukplaten, 2240 boeken en veel notitieblokken, documenten, foto’s en andere spullen na. Het spreekt voor zich dat het Munch Museet slechts een deel van die collectie toont. Munch Museet (www.munch.museum.no) vind je op Tøyengata 53, bijna 2 km van het Rådhus. Met het openbaar vervoer: alle metro’s richting het oosten van het centrum naar T-Tøyen of bus 20 naar het Munch Museet.
Nasjonalmuseet for Kunst, Arkitektur og Design Nasjonalmuseet for Kunst, Arkitektur og Design (www.nasjonalmuseet. no) is een bundeling van het Kunstindustrimuseet (St. Olovs gata 1), Museet for samtidskunst (moderne kunst, Bankplassen 4), Nasjonalgalleriet (Universitetsgata 13) en het Nasjonalmuseet – Arkitektur (Bankplassen 3; opening in 2008). Evenementen in Oslo • Holmenkollen Skifestival, begin maart • Faerder Regatta, augustus
Os lo en Zu idwest- Sv eala n d
Praktische Informatie Oslo (Noorwegen)
455
i
Informatie en geld
Transport
Tourist Information Sentralstasion, Trafikanten Service Center, Jernbanetorget 1, 9+4781530555, info@visitoslo. com, www.visitoslo.com/en/ Geldautomaten vind je op veel plekken in het centrum
Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/
Overnachten (16 selecties) Download gratis Wereldwijzers selectie via www.wereldwijzerzweden.net/ overnachten/
Eten, drinken en uitgaan Aker Brygge, in het zuidwesten van het centrum aan het water. De oude scheepswerven zijn omgetoverd en herbouwd tot een cluster van restaurants en cafés Grünerløkka is relatief trendy Oslo, met kroegen, restaurants en terrassen. Grønland: too hot to handle voor sommigen. Wat begon als dependance van Grünerløkka is nu dé uitgaanswijk van de stad. Karl Johans Gate is dé Champs Elysées van Oslo, met meerdere discotheken, nachtclubs, jazzpodia en cafés. Voor blues en jazz kun je overigens het best bij Tinghuset en Stortorvet zijn. Majorstue, Hegdehaugsveien en Bogstadveien zijn voor de meer chique bezoekers.
Vliegen Er zijn drie vliegvelden in de buurt van Oslo. Het internationale vliegveld Gardermoen ligt 50 km ten noorden van de stad en is voor de meeste reizigers de vaste aankomstplek. Moss Airport Rygge is pas sinds 2007 als civiel vliegveld actief en ligt 66 km ten zuidoosten van Oslo. Sandefjord Airport Torp ligt 110 km ten zuidwesten van de hoofdstad. Download Wereldwijzers luchthaveninformatie over de velden rond Oslo in het supplement: www.wereldwijzer zweden.net/oslo/
Varen Frederikshavn (Denemarken) – Oslo; www.colorline.no en www.stena line.no Kiel (Duitsland) – Oslo; www.color line.no Kopenhagen – Oslo; www.dfds.no Strömstad (Zweden) – Sandefjord; www.colorline.no
Shoppen Karl Johans Gate, Byporten, Glassmagasinet, Steen & Strøm, Paleet, Aker Brygge, Majorstuen met de Bogstadveien en Hegdehaugsveien. Twintigers en jonge dertigers: Grünerløkka is een prima plek en in Grønland vind je veel buitenlandse culturen.
In de stad Oslo Bysykkel (stadsfietsen; www. oslobysykkel.no) kun je ook als bezoeker voor NOK 70,00 per dag huren. Voor een openbaarvervoerplanner en informatie kun je het best surfen naar www.trafikanten.no.
bezienswaardigheden
456
Årjäng De eerste plaats die je op snelweg E18 Oslo – Stockholm in Zweden tegenkomt is Årjäng (3100 inw.). Årjäng ligt in de zuidwesthoek van het Glaskogen Naturreservat. Niet het omrijden waard, maar mocht je er toch zijn voor een toegangs kaart voor het Glaskogen Naturreservaat: in het centrum van Årjäng op Claras Torg staat sins 1972 de grootste trol van Zweden. Årjängs Trollet is een idee van een vereniging voor jongerenwerk en naar een ontwerp van kunstenaar Erik Hermansson. Het toeristeninformatiecentrum is ín de trol gevestigd. Årjängs Trol is 8 m hoog en heeft schoenmaat 528 (3500 B).
Praktische Informatie Årjäng
Informatie | Årjängs Turistbyrå, in het centrum, Årjäng, 9+4657314136,
i
[email protected], www.arjang.se
Geldautomaat | Op Kvarnåsgatan
Glaskogen Naturreservat Het Glaskogen Naturreservat (www.arvika.se/~glaskog/sveram.htm) is heerlijk om in te wandelen, geweldig om met de auto of motor over de onverharde sterk glooiende wegen te rijden, voor toerfietsers een crime, voor kanoërs en mountainbikers een genot. Glaskogen strekt zich uit van Årjäng, naar Säffle, naar Eda en naar Arvi ka. Het heeft 28.000 hectare wildgebied. Natuurlijk komen er elanden en reeën voor, maar ook vossen, hazen, dassen en lynxen. Glaskogen is tevens een bosbouwgebied en dat maakt het soms onmo gelijk om locaties te betreden. Waar wordt gekapt, is de toegang verbo den en is het bovendien gevaarlijk.
Glaskogen met de auto/motor Vanwege de onverharde, glooiende, smalle wegen is het Glaskogen Natur reservat voor motorrijders en fietsers wat lastiger. Echter, bij flinke regen buien is het ook af te raden met de auto vanuit het westen het gebied in te trekken, mits je beschikt over 4-wielaandrijving. De wegen kunnen modderig worden en dat kan de sterk stijgende en dalende wegen lasti ger begaanbaar maken. Vanuit het oosten is de weg minder heftig. Voor toegang tot het reservaat volg je vanaf Årjäng weg 172 tot je het bord Glaskogen Naturreservat tegenkomt. Dan volgt ongeveer 18 km aan onverharde wegen totdat je Glava (200 inw.) bereikt aan het meer Glafs fjorden.
Os lo en Zu idwest- Sv eala n d
Glaskogen Naturreservat bij Lenungshammar
Glaskogen te voet Ongeveer in het midden van het reservaat bij Lenungshammar leidt de weg over een dam precies tussen de meren Övre Gla en Stor Gla. Dat is een goed startpunt voor het Glaskogens Vandringsled. De kortste wandel tocht vanaf dit punt loopt via het westen en is bij elkaar ongeveer 6,5 km lang. Een langere, avontuurlijker tocht is bijna 23 kilometer lang, maar er zijn nog veel meer alternatieven.
Glaskogen per mountainbike Er zijn vier mountainbikeroutes uitgezet in Glaskogen. De kortste is een lichte tocht van 12 km (Glasbruksturen, 1:00 tot 2:00 uur), de Övre Glaturen is 30 km (middelzwaar; 4:00 tot 6:00 uur), de Stora Gla-turen is 60 km (middelzwaar; 9:00 tot 13:00 uur) en de Tenviksturen is 55 km (zwaar; 2 dagen). Informatie en mountainbikeverhuur bij het dorp Lenungsham mar, dat halverwege het reservaat bij de Gla-meren ligt.
457
bezienswaardigheden
458
Praktische Informatie Glaskogen Naturreservat
Informatie | Årjängs Turistbyrå, in het centrum, Årjäng, 9+4657314136,
[email protected], www.arjang.se; Arvika Turistbyrå, Storgatan 22, Arvika, 9+4657081790, turist@arvika. se, www.arvika.se; Camping i Glaskogens Naturreservat, Lenungshammar (halverwege het reservaat), 9+4657044070, www.camping. se/plats/S301 Geldautomaten | Op Kvarnåsgatan in Årjäng. Tevens op Torggatan, Storgatan en Kyrkogatan in Arvika. Overnachten (4x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
i
Glaskogskortet (verplichte toe gangskaart) | Sinds kort moet je betalen om Glaskogen Naturreservat te mogen bezoeken. De Glaskogskortet kost 30 kronen per dag per persoon, of 400 kronen per jaar. Het geld wordt aangewend voor het onderhoud van het natuurreservaat. De toeristeninformatiebureaus van Arvika, Årjäng, Säffle, Grums, Karlstad en de pompstations van Sandvikengården in Brunskog, in Glava en Sulvik of op verschillende overnachtings- en toeristische locaties in het gebied verkopen de toegangskaart. De toeristeninformatiebureaus (zoals in Årjäng en Arvika) hebben tevens een gedetailleerde landkaart van het reservaat.
Arvika Arvika (14.200 inw.) groeide in de 18e en 19e eeuw uit tot een belang rijke handelsplaats en binnenhavenstad aan de baai Kyrkviken, maar het water wordt met de komst van het spoor minder belangrijk. Arvika wordt daarna een industriestad voor het midden- en kleinbedrijf, maar Volvo Construction Equipment met 1200 medewerkers domineert. Bezoek Arvi ka zeker in juli tijdens de Arvikafestivalen (dorpsfeest).
Praktische Informatie Arvika
Informatie | Arvika Turistbyrå, Storgatan 22, Arvika, 9+4657081790,
[email protected], www.arvika.se Geldautomaten | Op Torggatan, Storgatan en Kyrkogatan in Arvika. Overnachten (9x) | Download gra-
i
tis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/ Kunst & cultuur | Download Wereldwijzers supplement: www.wereld wijzerzweden.net/midwesten/
Os lo en Zu idwest- Sv eala n d
Karlstad Karlstad (58.600 inw.) is de grootste plaats van de streek/provincie Värm land, al heeft koning Karl IX dat tijdens zijn stichting van de stad in 1584 met slechts 45 huishoudens waarschijnlijk niet voorspeld. Drie eeuwen later is er zelfs nog minder over van Karlstad: een stads brand laat slechts zeven van de 241 gebouwen heel. Het gaat beter sinds 1926 als hertog Carl, de latere koning, vanaf zijn sokkel op Residenstor get waakt over ‘zijn’ stad. Als karakter heeft Karl IX flinke concurrentie van Eva Lisa Holtz, de vrolij ke herbergiersvrouw uit 1739 die zo’n indruk achterliet dat mensen haar Sola i Kallsta (Zon in Karlstad) noemden. Ze is vereeuwigd in een stand beeld sinds 1984, kan wonderlijk zichzelf voorstellen via de internetsite van de gemeente (ze overleed in 1828) en de stad heeft een vrolijke zon aangenomen als officieel symbool. Karlstad kent een rijk waterleven: het is oorspronkelijk gebouwd op en rond een eiland in de noordpunt van Zwedens grootste meer Vänern en ligt in een delta met scherenkust. De stad is start/vertrekpunt van de Svenska Rally (wereldkampioenschap rallyrijden) in februari.
Frimurarlogen Karlstad speelde in 1905 een vooraanstaande rol tijdens de onderhande lingen over de scheiding van Zweden en Noorwegen, die met het Zweed se leger in opperste paraatheid evengoed op een oorlog had kunnen uit lopen. De Frimurarlogen was plaats van de gesprekken en in september 1905 werd de Zweeds-Noorse unie op vreedzame wijze beëindigd. Het Frimurarlogens Hus staat aan de zuidzijde van Stora Torget sinds 1869.
Gamla Gymnasiet Ten oosten van Stora Torget bij de Domkyrkan (domkerk) bevindt zich het voormalige gymnasium van de stad dat oorspronkelijk in 1759 als het Gymnasium Adolphus Fredricianum in gebruik werd genomen. Het werd genoemd naar koning Fredrik, die Zweden destijds regeerde. Nu wordt het pand door de vereniging Carlstad-Gillet gebruikt.
Gamla Saluhallen De oude koophallen uit 1909 bevinden zich bij het voormalige gymna sium en zijn nu bibliotheek.
Domkyrkan De Domkyrkan (domkerk) is gebouwd op fundamenten uit de 14e eeuw, maar komt uit 1730, nadat de vorige uit 1647 afbrandde. De engelen in de kerk zijn van de beroemde Zweedse beeldhouwer Tobias Sergel.
Gamla Badhuset Van architect Ture Stenberg aan de Östra Älvgren en Strandgatan. Opge trokken in 1909 in Jugendstil met middeleeuwse invloeden heeft het sinds 1978 geen badhuisfunctie meer. Nu is het een appartementencomplex.
459
bezienswaardigheden
460
Buitenwijk van Karlstad (Foto: Tobias Johansson)
Östra Bron Stadsbeeldbepalende stenen brug die tussen 1761 en 1811 wordt gebouwd en bestaat uit twaalf bogen over de Klarälven (rivier). De brug verbindt de stadsdelen Haga en Norrstrand met elkaar. Met 168 m is het de langste stenen brug in Zweden.
Mariebergsskogen Mariebergsskogen (www.mariebergsskogen.se) is het stadspark ten zuid westen van het centrum, maar herbergt tevens een openluchtmuseum met gebouwen die uit de omgeving naar het stadspark zijn gehaald. De Acksjöns Kapell (1874), met de opvallend witte ramen, en het Filuftstea tern (1943). Het openluchttheater heeft enkele groten der aarden op het podium gehad, onder wie Louis Armstrong en Jimi Hendrix.
Skärgård en Vänern Voor het ontdekken van de scherenkust in de delta van Karlstad en het naburige Kristinehamn heb je meerdere mogelijkheden. Rederi Vänter trafik (www.tillsjoss.se) vaart met de M/S Hulda (plek voor 35 personen) door de scherenkust. De M/S Vestvåg vaart langs Tynäs en door de Söö fjorden. Solabåten (9+4654187050) organiseert een tocht vanaf Café Slussvakten (Västra Kanalgatan 2) door het Pråmkanalen, de Klarälven rond Sand grundsuden, Orrholmen en terug van ongeveer anderhalf uur. Het stoomschip S/S Polstjärnan vaart in de zomermaanden eveneens door de archipel van Vänern (www.polstjarnan.nu). Ben je met een groep, dan kun je een zeiltocht bestellen met het schip Car men (max. 12 personen) op Vänern (9+4654521383 of 9+46704918430, www.grensbyggomarin.se).
Kunst, cultuur en evenementen ReForma Konsthantwerk (Nordstan, Herrgårdsgatan 13, www.reforma. nu) is niet alleen een galerie van aardewerk en textiel, maar ook een boe tiek; met 18 vaste en 28 gastkunstenaars.
Os lo en Zu idwest- Sv eala n d
461
De Föreningen Konst i Karlstad (kunstvereniging; www.konstikarlstad. se) heeft op Våxnäsgatan 3 zijn galerie. Värmlandsoperan (www.varmlandsoperan.se) in Karlstad is een van de onbekendere operagezelschappen van het land.
Praktische Informatie Karlstad
i
Informatie en geld
Uitgaan
Karlstad/Hammarö Turistbyrå, BibliÂ� oÂ�tekshuset, Västra Torggatan 26, 9+4654298400, tourist@karlstad. se, www.karlstad.se Geldautomaten onder meer op Östra Torggatan, Tingvallagatan, Drottninggatan en Kungsgatan.
Arena (bar, nachtclub en restaurant), Kungsgatan 18, www.arena-natt klubb.nu Blue Moon Bar, Västra Torggatan 28, http://test.bluemoonbar.se/karl stad/ Nöjesfabriken, Karlagatan 42 (liveoptredens, nachtclub), www.nojes fabriken.se
Overnachten 4x budget, 4x midprijs en 7x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie via www.wereldwijzerzweden.net/ overnachten/
Eten en drinken Ankdammen, Hamnkrogen (alleen open in de zomer), Inre Hamnen, www.ankdammen.nu Blå Restaurang & Bar, Kungsgatan 14, www.bla.nu
Entertainment Arenan (bioscoop), Bibliotekshuset Café August, Kanikenäsholmen, www. cafeaugust.se Scala Teatern, Västra Torggatan 1A, www.scalateatern.com SF Filmstaden (bioscoop), Drottninggatan 33A, www.sf.se Värmlandsoperan (opera), Älvgatan 49, www.varmlandsoperan.se Värmlands Teatern (theatergezelschap dat vier podia gebruikt), www.varm landsteatern.se
bezienswaardigheden
462
Transport Zie kader Praktische informatie aan begin van dit hoofdstuk. Neem een geldig legitimatiebewijs mee en je kunt GRATIS in de zomer een fiets huren in
het centrum van Karlstad bij Solacykeln (ten noordwesten van Stora Torget op Kungsgatan 20), mits je die alleen gebruikt binnen de stad.
Kristinehamn Kristinehamn (17.800 inw.) kan in karakter niet aan veel andere Zweedse steden tippen. Voor kunstliefhebbers heeft Kristinehamn twee beziens waardigheden. Je vindt er de 15 m hoge Picassoskulpturen op ongeveer 6 km van het centrum, een geschenk van Pablo Picasso in 1964. Het heeft volgens sommige passanten veel weg van een neergestorte bommenwerper. De tweede kunsttrekpleister is Kristinehamns Konstmuseum på Marie berg (Dr. Enwalls väg 13B, www.kristinehamnskonstmuseum.com).
Praktische Informatie Kristinehamn
i
Informatie | Kristinehamns Turist-
Geldautomaten | Op Kungsgatan
byrå, Södra Torget 3, 9+4655088187, www.kristinehamn.se
(3x)
Filipstad Filipstad (6150 inw.) is de geboortegrond van John Ericsson, maar deze uitvinder ging in 1839 al naar Amerika, vond daar de propellorschroef aandrijving voor schepen uit en werkte onder meer aan de ontwikkeling van marineschepen. Na zijn dood wordt het stoffelijk overschot aan boord van de Ameri kaanse pantserkruiser Baltimore naar Zweden gebracht. Filipstad richt een mausoleum voor hem in. Broer Nils was in Zweden een succesvolle kanaalontwerper. Heb je je altijd al afgevraagd waar dat knäckebröd vandaan komt? In Filipstad staat de productiefabriek van het bekendste merk: Wasabröd (http://se.wasa.com, Konsul Lundströms väg 11). Het bedrijf verkoopt ieder jaar ongeveer 60.000 ton knäckebröd in 40 landen. Volgens het bedrijf eet iedere Zweed gemiddeld 4 kilo knäckebröd per jaar. De grootste mark ten buiten Scandinavië zijn Duitsland, Polen, Nederland, Frankrijk en de Verenigde Staten.
Os lo en Zu idwest- Sv eala n d
463
Hornkullen Silvergruva Ten zuidoosten van Filipstad vind je de zilvermijn van Hornkullen, die tussen 1350 en 1850 operationeel was. Met een gids kun je 800 meter de mijn in. Boek een bezoek van tevoren (9+46706541108 of 9+4659041000, www.filipstadsbergslag.com/gruvor/nykroppa/hornkullen.html).
Långban Gruva Fraaie gebouwen uit de oude delfwinningsindustrie langs weg 26 twintig kilometer (0:20 uur) ten noorden van Filipstad bij Långban Gruva, waar van 1500 tot 1950 is gewerkt. Het gebied is met 270 verschillende vond sten mineraalrijk.
Praktische Informatie Filipstad
Informatie
| Filipstads Turistbyrå, Stora torget 3D (bibliotheek), 9+4659061354,
[email protected], www.filipstad.se
i
Geldautomaat | Op Hertig Filipsgatan
Karlskoga Karlskoga (27.500 inw.) is de plek waar Alfred Nobel woonde, experimen teerde en waar na zijn aankoop Bofors groeide tot een van de belangrij kere wapenfabrikanten in de wereld. Alfred Nobels laatste Zweedse huis, Björkborns Herrgård, is nu een museum (www.nobelmuseetikarlskoga.se), samen met Nobel Labora torium en Bofors Industrimuseum. Het landhuis is tussen 1812 en 1814 gebouwd. Nobel kocht het in 1894 en bleef het 15 jaar in bezit houden. Bofors is inmidels overgenomen door BAE Systems (www.baesystems. com) en maakt nog altijd wapensystemen in Karlskoga. Het oorspronke lijke Zweedse bedrijf is het meest bekend van zijn luchtdoel- en scheeps kanonnen, maar ook van houwitsers voor landeenheden.
Praktische Informatie Karlskoga
i
Informatie | Karlskoga Turistbyrå,
Geldautomaten | Op Kungsvägen,
Kyrkbacken 9, 9+4658661474,
[email protected], www.karlskoga. se
Kyrkbacken, Torget en Kilgatan
bezienswaardigheden
464
ÃŒrebro Grote sneeuwvlokken dalen neer op het oude kasteel in het centrum van Örebro (98.300 inw.) in april, maar nog geen dag later schiet je bij een stralende hemel in een grote paddenstoel omhoog. Örebro is de hoofdstad van de province Närke, in het hart van Svealand. Of het nu komt door Örebro Slott, door de bijna dorpse sfeer in de stad, door enkele statige gebouwen, door rivier de Svartån die door het cen trum stroomt naar het meer Hjälmaren of door de paddenstoel annex uitkijktoren aan de rand ervan: Örebro heeft charme. Oorspronkelijk heette de nederzetting Eyrarsundsbro, maar ergens in de afgelopen eeuwen is dat veranderd naar Örebro. De stad ontwikkelde zich als handelsplaats, maar bleef klein. Totdat koning Gustav Vasa vanaf 1560 de ontwikkeling van Örebro stimuleerde. De stad haalt twee keer de voorpagina’s van de geschiedenisboeken. In 1810 kwam de Rijksdag in Örebro bij elkaar om Jean-Baptiste Bernadotte te kiezen als troonopvolger in Zweden (de familie Bernadotte is nog altijd het koninklijk huis van het land). Op 18 juli 1812 tekenden Engeland en Rusland in Örebro de vrede, na onderhandelingen van onder meer de Zweedse diplomaat Lars von Engeström.
Centrum Drottninggatan is de hoofdstraat van Örebro en loopt ook langs Stortor get. Ten noorden van de rivier gaat de weg over in Storgatan. Links en rechts van deze route vind je de belangrijkste winkels, cafés en beziens waardigheden.
Örebro Slott Het centrum van de stad is al 700 jaar een prachtig kasteel. Ooit het belangrijkste verdedigingswerk, later een gevangenis (onder meer voor Russische en Deense krijgsgevangenen), maar nu de residentie van de gouverneur van Närke, maar ook van het toeristeninformatiebureau. Er is tevens een tentoonstelling over het kasteel, een restaurant en een café. Aan de noordoostzijde van het slot ligt een fotogenieke, stenen brug. Er zijn het hele jaar door in het weekend rondleidingen door het kasteel, waarvoor je bij het toeristeninformatiecentrum moet zijn om toegang te krijgen.
Gamla Teatern Het witte gebouw ten westen van Drottninggatan en het kasteel is het oude theater uit de 19e eeuw. Aanvankelijk was er binnen plek voor ruim 500 mensen, maar nu is dat nog 200. De rest van het gebouw wordt voor andere doeleinden gebruikt.
Nerikes Allehanda-borgen Aan de noordoever van de rivier de Svartån, naast het Gamla Teatern staat het slotachtige, voormalige gebouw van de Örebro Sparbank. De burcht is in 1891 in neogotische stijl gebouwd, naar ontwerp van de uit
Os lo en Zu idwest- Sv eala n d
Stockholm afkomstige architecten Fritz Ullrich en Eduard Hallquist. Als in 1934 de spaarbank het pand verlaat, trekt Nerikes Allehanda (www. na.se) erin. Het dagblad bestaat al sinds 1843 en kent nu een oplage van 56.300 exemplaren.
Rådhuset van Örebro met het beeld van verzetsstrijder Engelbrekt Engelbrektsson
465
bezienswaardigheden
466
Rådhuset Het crèmekleurige, neogotische stadhuis van Örebro is gebouwd tussen 1858 en 1863. Stadarchitect Fridolf Wijnblad ontwierp het, maar koning Karl XV vond het veel te groot voor een provinciestad. Desondanks is het Rådhuset nog altijd de zetel van het gemeentebestuur. Op de gevel prijken zes figuren: een Viking, hervormer en historicus Olaus Petri, een smid, schrijfster Casja Warg, schrijver Hjalmar Bergman en een jonge vrouw. Het stadhuis staat op Stortorget.
S:t Nicolai Kyrka De S:t Nicolai Kyrka (www.svenskakyrkaniorebro.se/fors_nikolai.asp) bevindt zich direct ten westen van het stadhuis en Stortorget. Het is sinds de middeleeuwen het belangrijkste gebedshuis van de stad. Engelbrekt Engelbrektsson werd in 1436 in deze kerk begraven. De Zweedse vrijheids strijder nam het op tegen koning Erik von Pommern en werd gedood door de aan de koning loyale ridder Bengt Stensson. In de kerk werd tevens Jean Baptiste Bernadotte tot toekomstige koning Karl XIV Johan gekozen.
Olaus Petri Kyrka Een tweede opvallend kerkgebouw vind je op Olaus Petri Kyrkogatan: de Olaus Petri Kyrka (www.olaus-petri.se).
Svampen De Saudi-Arabische hoofdstad Riyadh kopieerde in 1971 (een derde gro ter) wat Örebro al in 1958 heeft: een watertoren van ruim 55 m hoog die niet zou misstaan als decor in de Hollywood-kaskraker Men in Black. De watertoren in Örebro kreeg de naam Svampen (de paddenstoel) en hoewel je hem niet kunt eten, kun je er wel in eten. Op ongeveer 50 m hoogte is namelijk een café-restaurant waar je kunt genieten (binnen en buiten) van het uitzicht. Het café verkoopt vazen in de vorm van de toren voor meer dan 20 euro. Een lift brengt je snel boven. Svampen (www.svampen.nu) bestaat in 2008 vijftig jaar, maar lijkt nog jong door goed onderhoud. Met 100.000 bezoekers per jaar is Svampen een van de topattracties van de stad.
Wadköping Rode houten huizen uit de 16e, 17e en 18e eeuw, een klein theater, hand werkwinkels, musea en meer: Wadköping (www.orebro.se/wadkoping) is sinds 1960 een verzameling van Örebro’s oude stad, ruim een kilometer lopen over de zuidoever van de Svartån naar het oosten. Een pluim voor de makers, want ze hebben het Disneylandgevoel dat je elders in Zweden bij zulke openluchtmusea tegenkomt, weten te voorkomen. Je denkt in het grootste deel van Wadköping echt door een oud stadsdeel te lopen. Omdat Wadköping in het westen grenst aan het kleine stadspark vormt het met de buur een populair recreatiegebied in de stad.
Hjälmare Kanal & Oset Naturreservat M/S Lagerbjelke van Arboga Rederi (www.lagerbjelke.com) maakt toer
Os lo en Zu idwest- Sv eala n d
467
tochten over het Hjälmare Kanal. M/S Oden vaart over de rivier Svartån naar het natuurreservaat Oset. Informeer bij het toeristeninformatiebu reau naar de mogelijkheden.
Segersjö Herrgård Een centrum voor paardensport met een 9-holes-pay & play-golfbaan en een keer in het jaar het festival Segersjö Dagarna voor jong en oud, uiteraard met de paardensport centraal. Dat is Segersjö Herrgård (www. segersjo.com), een landgoed aan het meer Hjällmaren.
Dylta Bruk Zestien km ten noorden van Örebro ligt een klassiek, voormalig indu strieterrein, dat met landhuis en bijgebouwen tot de mooiste bruks van het land hoort: Dylta Bruk (9+4619222490, www.dyltabruk.se). Al tijdens de 16e eeuw werd hier gewerkt, maar de industrie stopte vervolgens in 1869. De klassieke rode verf wordt op Dylta Bruk al 164 jaar gemaakt van reststoffen, voordat de kopermijn van Falun eraan begint. Pas in 1941 stopte na 355 jaar de productie van de rode verf.
Nora/Pershyttan Bij het dorp Nora (6500 inw.) ten noorden van Örebro vind je een voor malig ijzerproductiedorp, Gamla Pershyttan met een geschiedenis die teruggaat naar 1300. De hooghoven uit 1856 is de best bewaarde van zijn type in het land en is zeer fotogeniek.
Kilsbergen Ten noordwesten van Örebro ligt Kilsbergen (www.kilsbergen.se), een uitgestrekt natuurgebied, met meerdere bezienswaardigheden, activitei ten en overnachtingsmogelijkheden. Volg de binnendoorroute zoals eer der aangegeven naar Nora en let op de borden naar Kilsbergen dat er ten westen van ligt.
Praktische Informatie Örebro
Informatie | Örebrokompaniet, Slottet, 9+4619212121, destination @orebro.se, www.orebro.se Geldautomaten | Onder meer op Drottninggatan (3x), Olaigatan, Stortorget, Våghustorget, Ekersgatan, Lövstagatan, Järnvägsgatan Overnachten | 5x budget, 6x midprijs en 6x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie via www.
i
wereldwijzerzweden.net/overnach ten/ Entertainment | Örebro Konserthus, Fabriksgatan 2, www.orebrokon serthus.com Recreatie en sport | Voor recreatie en sport of een wandeling over de Bergslagsleden: download Wereldwijzers supplement: www.wereldwijzer zweden.net/midwesten/
bezienswaardigheden
468
Norrlands zuidkust Zuidkust van Norrland, 1983: langs het strand loopt een jongetje met zijn pa. Door ondiep water zwemmen vader en zoon naar een eiland voor de kust. Zuidkust van Norrland, 2008: het jongetje van toen is nu zelf vader, maar het eiland van toen is nu nergens meer te bekennen. Het noordelijker gedeelte van Norrlands zuidkust, Höga Kusten, stijgt gemiddeld met 8 millimeter per jaar. Eilanden worden vasteland, ondie pe wateren worden eiland. De reden van dit opvallende fenomeen is de ijstijd. Tienduizend jaar geleden lag 3 km dik ijs op Norrland en dat bracht het land in de verdrukking. Nadat het ijs smolt, veerde het land langzaam terug, tot op de dag van vandaag. Nergens ter wereld gaat dit zo snel op zo’n korte afstand als in het Zweedse Höga Kusten, ten zuiden van Örnsköldsvik. De Hudson Bay in Canada heeft het fenomeen ook, maar minder heftig en over een afstand van 50 km landinwaarts. De Zweedse hoge kust beperkt zich tot ongeveer 3 km landinwaarts. De UNESCO plaatste het land daarom in 2000 op de werelderfgoedlijst. Laat je de geologie voor wat het is, dan zie je als bezoeker van de Höga Kusten een gevarieerde vakantiebestemming over een lengte van onge veer 80 km. Je kunt zwemmen in zee, maar ook in een 500 m verderop gelegen meer. De dorpen liggen beschermd in een sterk glooiend land schap.
Ontdekken De zuidelijkste gemeente van de zuidkust van Norrland is Gävle en deze is voor het gemak van het reizen al eerder in deze Wereldwijzer besproken (zie pag. 397), samen met Söderhamn in Hälsingland (zie pag. 418). In het noorden van die streek tref je Hudiksvall, waar je merkt dat het land schap al meer reliëf toont. Sundsvall is de hoofdstad van de kleine streek Medelpad. Höga Kusten zelf ligt in Ängermanland, met het relaxte Härnösand als zuidelijkste Alhoewel al enige tijd wordt gewerkt aan een spoorverbinding direct langs de kust, is het project Botniabanan (van Botnische Golf) ongekend vertraagd. Sinds 2005 heeft de auteur de bouwprojecten gezien, maar ondanks beloften voor 2007 is er begin 2008 nog geen werkende verbinding met Umeå, waar de Botniabanan vooralsnog op moet houden. Tot frustratie van veel Zweden die naar Umeå – de 12e stad van het land en de grootste van Norrland – moeten reizen voor werk of opleiding en te ver van het vliegveld wonen of om uiteenlopende redenen niet kunnen of willen vliegen. Zelfs als de Botniabanan eenmaal af is, moet je de resterende kilometers naar het noorden nog altijd over andere, tijdrovende trajecten reizen.
N or rlands zuidkust
Blik op Höga Kusten met Härnösand op de voorgrond. De witte puntjes linksboven zijn de pijlers van de Höga Kustenbron (Foto: Härnösand Kommun)
grote nederzetting en Kramfors enkele tientallen kilometers naar het noordwesten met regionale verzorgfunctie. Örnsköldsvik is de laatste grote nederzetting en markeert het einde van het 80 km lange UNESCO-werelderfgoed in het noorden. Wereldwijzer Zweden zwenkt daarna naar het westen richting Jämtland. Zoek je echter een levendige uitvlucht van Höga Kusten om uit te gaan of te shoppen, dan is Umeå, een uur vanaf Örnsköldsvik en de grootste stad van Norrland, een prima keus. De Wereldwijzer bespreekt Umeå in het deel over noordelijk Norrland. Het directe achterland van Norrlands zuidkust wordt in dit boek vanuit de kuststeden bezocht.
Uitvalsbases Voor het zuidelijk deel van Norrlands zuidkust kun je het best voor Sundsvall kiezen, met Hudiksvall als alternatief. Voor het noordelijk deel van Norrlands zuidkust, inclusief Höga Kusten, is ÃŒrnsköldsvik een prima uitvalsbasis, met Härnösand als alternatief.
469
bezienswaardigheden
470
Praktische Informatie Norrlands zuidkust
Aanvlieghavens Midlanda (Sundsvall – Härnösand) Flygplats vanaf Stockholm-Arlanda met SAS (www.sas.se); vanaf StockholmBromma met Sundsvallsflyg (www. sundsvallsflyg.se); vanaf GöteborgLandvetter met Skyways (www.sky way.se) Örnsköldsvik Flygplats vanaf Stockholm-Arlanda met Höga Kusten Flyg (www.hogakustenflyg.se) of SAS (www.sas.se) Stockholm-Bromma vanaf Brussel met Brussels Airlines
i
Stockholm-Arlanda vanaf Schiphol met KLM, Sterling of SAS; vanaf Brussel met SAS, Sterling; vanaf Luxemburg met Skyways
Transport Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/
Hudiksvall & DELSBO Hudiksvall (14.800 inw.) heeft veel te danken aan Gustav Vasa. De koning vindt dat handel en commerciële handvaardigheid gebundeld kunnen worden in een marktplaats en economisch centrum bij het dorp Hudik. Hoeden, leer, koper, houtwerk en ijzer worden samen met vis de belang rijkste waren in wat sinds 1582 officieel de stad Hudiksvall is. De staat neemt echter het recht met het buitenland handel te bedrijven in 1636 af, waardoor er een sterke rem op de ontwikkeling van haven en stad komt. De volgende grote tegenslag vond plaats in 1721, als de Russen met de Zweden knokken en grote delen van de oostkust platbranden, inclusief Hudiksvall. Alleen de kerk overleeft dit drama. Visserij blijft ook na de volgende brand en herziening van de stedelijke indeling in 1792 van groot belang. De houtindustrie stimuleert de groei vanaf 1800. Het spoorwegnet is een belangrijke economische katalysator. In de 21e eeuw zijn kartonnage-industrie, hydraulische techniek en glas vezelfabricage de belangrijkste industrieën.
Centrum Cafés, restaurants en winkels vind je tussen de Kungsgatan (west), Mark nadsgatan (oost), Trädgårdsgatan (noord) en Lillkyrkogatan (zuid). Möljen Sjobodar zijn fotogenieke pakhuizen voor de visserij, van hout in traditionele koperrode kleur op de hoek van Hamngatan en Stationsga tan. Ze zijn na de Russische aanval in 1721 neergezet, toen de stad werd herbouwd rond de kerk. De Jakobs Kyrka is na de pakhuizen in de haven de opmerkelijkste bezienswaardigheid van Hudiksvall. Het gebouw brandde af in 1672,
N or rlands zuidkust
maar werd in 1715 opnieuw geopend. Het Russische leger hield in 1721 gevangenen op het terrein rond de kerk, toen het de rest van Hudiksvall in de as legde. Waar de bijnaam Glada Hudik vandaan komt weet eigenlijk niemand, maar het Stadshotell uit 1878 is een symbool voor de voorspoed in Hudiksvall van tegen het einde van de 19e eeuw. Nu huist First Hotel Statt (zie Praktische informatie) in het historische pand op Storgatan.
Oude fabriekspanden Voor wie van oude industriële panden houdt: het Iggesund Bruksmuseum (www.bruksminnen.com/bruket.htm) heeft een aardige hoogoven uit 1874. De ijzerindustrie stopte hier in 1953. Movikens Masugn (hoog oven; www.bruksminnen.com/moviken.htm) uit 1860 staat er mooier bij. Het werk werd hier in 1937 al beëindigd. Strömbacka Kapell (www.bruksminnen.com/str_kapell.htm) is een oud gebedshuis voor de arbeiders uit de industrie van Strömbacka (Bruk) uit 1864. Pal naast de smalle witte klokkentoren staat het Strömbacka Bruks caféet, waar je in juli kun genieten van versgebakken brood, koffie, lunch of zelfs kunt overnachten (met ontbijt).
Delsbo en de Dellenmeren Delsbo (2200 inw., www.dellenbygden.com) is gemeente Hudiksvall en het hart voor de populaire recreatiegebieden rond de meren Norra Del len en Södra Dellen, met onder meer zwem-, fiets- en kanoactiviteiten bij Delsbo, Bjuråker en Friggesund (www.svagadalen.com).
Bodarnagrottorna Europa’s langste en ‘s werelds tweede grottenstelsel in oergesteente ligt even ten zuiden van Hudiksvall bij Iggesund. Het Storsystemet (hoofd stelsel) is 2633 meter lang en heeft 290 meter aan bijgrotten. De Flack grottan, met de grote zaal, is redelijk gemakkelijk te bezoeken. Voor de overige delen is enige lenigheid nodig en dit is alleen een aanrader voor ervaren grottenkruipers. Neem in ieder geval goede uitrusting mee, inclu sief helm, lampen, lichtkandelaars en meer. Wees je ervan bewust dat de grotten populair zijn bij spinnen en vleermuizen. Alf Sidén (9+4665070492) is de man voor het maken van een afspraak voor een begeleide tocht door de grotten. Toertochten vinden plaats van juli tot oktober. Iggesund ligt 12 km (0:15 uur via de E4) ten zuiden van Hudiksvall. De grotten liggen ten oosten van het dorp.
Hölickgrottorna De Hölickgrottorna in het zuiden van Hornlandet, het schiereiland ten oosten van de stad, zijn gemakkelijker toegankelijk. Het 1340 meter lange grottenstelsel in oersteen is het tweede van Europa (na Bodarnagrottor na). De Turistgrottan en de Voigrottan worden aangeraden voor de nietervaren grotavonturiers. Hörnlandet bereik je door via Bogsta te rijden en ligt circa 30 km (0:55 uur) van het centrum van Hudiksvall.
471
bezienswaardigheden
472
Praktische Informatie Hudiksvall & Delsbo
Informatie | Hudiksvall Turistbyrå, Storgatan 33, Hudiksvall, 9+4665019100, turistbyran.
[email protected], www. hudiksvall.se; Delsbo Turistbyrå (alleen open in de zomer), 9+4665310440,
[email protected], www. dellenbygden.com; Hälsingland Turism, www.halsingland.com/ Hudiksvall__1053.html
i
Geldautomaten | Op Storgatan (3x) Overnachten (8x) | Download Wereldwijzers supplement: www. wereldwijzerzweden.net/norrland zuid Kunst & cultuur, recreatie &
sport of natuurwandelingen | Download het supplement bij dit hoofdstuk op www.wereldwijzer zweden.net/norrlandzuid/
Ljusdal & J×RVSÃŒ Jammer genoeg heeft Ljusdal (6100 inw.) ervoor gekozen vooral industrie op de noordoever van zijn binnenmeer Kyrksjön te vestigen. Desondanks is het water een recreatiegebied dankzij de kleine Gamla Stan in het noordwesten, Folkparken (stadspark) en de sportvelden op de zuidoever en de nabij stromende rivier Ljusnan.
Järvsö Heb je moeite het wild in Zweden te vinden. In de Järvzoo (www.jarvzoo. se) word je over een 3 km lange houten steiger langs onder meer rendie ren, elanden, vossen, muskusossen, beren, buizerds, wolven, veelvraten, poolvossen en lynxen geleid. Aan het begin van het park is een kinder boerderij. Een kaart van het park: www.halsingland.com/aktor/kopplade filer/ljusdal_jarvzookarta.pdf. Stenegard bij Järvsö (www.stenegard.com) is een landgoed uit 1856 waar in de zomer concerten, volkstheaters en andere culturele activiteiten zijn. Järvsöbacken (www.jarvsobacken.se) heeft afhankelijk van de sneeuw val maximaal 15 afdalingen open. Er zijn liften en het skigebied is kind vriendelijk.
Praktische Informatie Ljusdal & Järvsö
i
Informatie | Turistbyrån i Järvsö,
in Ljusdal en Turistvägen in Järvsö
Turistvägen 29, 9+4665140306,
[email protected], www.halsing land.se en www.ljusdal.se Geldautomaten | Op Rådhusgatan
wijzers supplement: www.wereld wijzerzweden.net/norrlandzuid
Recreatie & sport of natuur (wandelingen) | Download Wereld-
N or rlands zuidkust
Sundsvall Sundsvall (50.000 inw.) ligt aan een in beginsel schitterende baai, maar jammer genoeg is er hier gekozen om de mooiste oevers bij de stad vol te bouwen met industrie. De heuvels ten westen van het centrum zijn volge bouwd met appartementencomplexen. Het stadshart daarentegen heeft de grandeur kunnen behouden, vooral rond de boulevardstraten Esplanaden met hun bomenrijen, maar ook in Storgatan – de belangrijkste winkelstraat van de stad – en de pleinen Stora Torget, Rådhustorget en bij Kyrkogatan. Het stadsbestuur hoopt de komende jaren ook de noordoever van de rivier Selångersån te verfraaien met nieuwe groenvoorzieningen en woon wijken, zodat het niet langer ‘erbij’ ligt, maar integreert met de stad. Het centrum staat gelijk aan wat Sundsvalls Stenstaden heet. Een naam die het heeft te danken aan de discussie na de stadsbrand van 1888: de
Sundsvalls stichter Gustav II Adolf op Stora Torget
473
bezienswaardigheden
474
grootste uit de Zweedse geschiedenis met 9000 daklozen tot gevolg. Dit was zo’n aanslag op het gemoed, dat er zelfs nagedacht werd om niet meer aan wederopbouw te beginnen. Uiteindelijk valt het besluit om de stad uit steen te herbouwen en zo ontstaat Stenstaden, waar later de andere wijken omheen worden aan gelegd. Het hart van de stad is ongeveer 600 m bij 600 m groot en wordt afge bakend door het Selångersån bij Ågatan (noord), Parkgatan (oost), Köp mangatan (zuid) en Skolhusallén (west). Het middelpunt is – zoals in veel Zweedse steden – Stora Torget (het grote plein). Wil je meer weten van de binnenstad, dan kun je bij het toeristeninfor matiebureau een mp3-speler meekrijgen met oordopjes en gesproken tekst in het Engels (of Zweeds) over de bezienswaardigheden, voor een stadswandeling met digitale gids.
Stora Torget Sundsvall kreeg hulp uit de rest van Zweden, maar ook uit Europa. Van een van de grondleggers van de nieuwe stad kun je het restant nog altijd zien in het stadssymbool. Zakenman Isaak Hirsch bouwde aan de westzijde van Stortorget zijn Hirschska Huset. Op het dak van een van de torentjes liet hij een draak van messing plaatsen. Met het blote oog nauwelijks waar neembaar, maar toch is het beest het symbool geworden van de stad. Het Stadshuset staat aan de zuidzijde van het plein. Het bestond al voor de stadsbrand uit steen en is gebouwd op de vorige fundamenten.
Gallerian In i Sundsvall Op het noorden vond je het winkelgebied Gallerian 1891, dat in novem ber 2006 samen met twee stadsblokken ten westen ervan is omgetoverd tot Galleria In i Sundsvall (www.insundsvall.se): Norrlands omvangrijk ste overdekte stadswinkelcentrum met 80 boetieks en meer. Overdekte voetbruggen over Torggatan en Thulegatan maken van de afzonderlijke delen één.
Alnö(n) Alnö(n) is een eiland van ongeveer 12 km lang en 6 km breed ten oos ten van Sundsvall. Een brug ten noorden van de stad verbindt het met het vasteland. Het binnenland van het eiland is groen en relatief verlaten (met wandelpaden); de kusten zijn bebouwd en hebben vooral in de zuid oosthoek zandstranden. Spikarnas is een oud vissersdorp op het zuiden van het eiland, dat tot de jaren negentig actief was. Alnö Gamla Kyrka uit 1100 is de oudste, bewaarde kerk van de streek Medelpad, waarvan Sundsvall de hoofdstad is.
Matfors Matfors (3200 inw.) is bij vissers populair. Je kunt er op zalm vissen, mits de zeearend je niet voor is. Matfors Golfklubb heeft in Ängom bij Matfors een 18-holesbaan en een play & pay-baan. Matfors ligt 18 km (0:25 uur) ten zuidwesten van Sundsvall langs weg E14.
N or rlands zuidkust
Evenementen in Sundsvall • Sundsvalls Jazzfestival, juni • Fjongstockfestivalen (Zweeds Woodstock), Stöde (40 km ten westen van Sundsvall lang weg E14), eerste weekend van juni • Gatufesten i Sundsvall (straatfeesten), eerste week van juli • Drakparaden (kunstparade), zomer • Selånger Marknad (zeer populaire markt met circa 100.000 bezoekers), augustus • Drakbåtsfestival (familiefeest), augustus • Liden Wildlife Film Festival, Liden (50 km ten noordwesten van Sundsvall langs weg 86), laatste weekend van november/eerste van december
Thailändska Paviljongen Koning Chulalongkom van Siam komt in 1897 op uitnodiging van Oscar II, koning van Zweden en Noorwegen, naar Scandinavië voor de kunst- en bedrijvententoonstelling in Stockholm. Namens het volk van Siam, nu Thailand, schenkt de oosterse koning tijdens zijn rondreis door Norrland het Zweedse volk een Thais paviljoen. Het krijgt zijn plek in Utanede, net over de grens van Medelpad in Jämtland, waar Chula longkom en gezelschap overstappen op de rivierboot, nadat ze eerst per trein naar Bispgården en verder met paard en wagen zijn gereisd. Nog altijd wordt 19 juli, de dag dat de koning van Siam Bispgården bezocht, gevierd bij het paviljoen. Bij de sterf dag van Chulalongkom (23 oktober) wordt eveneens stilgestaan.
Kunst, cultuur en evenementen Kulturmagasinet (Packhusgatan 4, www.sundsvall.se/kulturmagasinet) bestaat al meer dan 20 jaar en is het centrum voor theater, muziek en kunst. Sundsvalls Stadsbibliotek en Sundsvalls Museum zijn ook in het Kulturmagasinet gevestigd. Je vindt het complex ten oosten van Esplana den bij het Selångersån. Sinklar Förlag Galleri (Thulega tan 20, www.sinklar.se) heeft van 17 Zweedse kunstenaars werken, maar je kunt ook de kunst van Karel Appel, Salvador Dali, Joan Miro en nog vijf buitenlandse meesters bekijken. Sundsvalls culturele trekpleister
475
bezienswaardigheden
476
Praktische Informatie Sundsvall
Informatie | Sundsvalls Turistbyrån, Stora Torget, 9+4660610450, www. sundsvallturism.com Geldautomaten | Op Storgatan (4x), Köpmangatan, Kyrkogatan, Sjögatan en Östra Långgatan Overnachten | 9x budget, 8x midprijs en 3x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie via www.wereld wijzerzweden.net/overnachten/ Uitgaan | Liquid Bar (salsa en reggae), Trädgårdsgatan 22, www.stekhu set.se/liquid; Primero (loungebar),
i
Strandgatan 10, www.primero.se; Oscar (voor 30-plussers), Bankgatan 11, www.oscar-obar.com Entertainment | Casino Cosmopol, Casinoparken 1 Recreatie en sport / natuur (wandelingen) | Download Wereld wijzers supplement: www.wereld wijzerzweden.net/norrlandzuid Shoppen | Gallerian In i Sundsvall ten noorden van Stora Torget is dé plek. Koopcentrum Birsta Köpstad ligt 8 km ten noorden van de stad bij Timrå
Ånge Bij Ånge (2900 inw.) zou Zwedens geografische middelpunt liggen en dat alleen trekt mensen naar dit dorp aan de rivier de Ljugnan. Sveriges Geografiska Mittpunkt, het middelpunt van Zweden (www.mitt punkten.com), bevindt zich op de Flataklocken, een 465 m hoge heuvel met uitkijktoren, terras, barbecueplaatsen en stugor (9+46706045036), bij Munkbyn en het meer Munkbysjön. Neem de zuidelijke afslag op weg E14, 47 km (0:45 uur) ten oosten van Ånge.
Praktische Informatie Ånge
Informatie | Ånge Naturum & Turistbyrå i Borgsjö, 9+4669020550,
[email protected], www.ange.se; Mynkbyns Turistservice, Östra Mynkbyn
i
305, Mynkbysjön, 9+4669122035, www.mittpunkten.com Geldautomaten | Op Parkgatan en Centraltorget
Härnösand Een fraaie witte kerk, een plein, een jachthaven, een winkelstraat, wandel paden en een groene omgeving. Härnösand (18.000 inw.) is een typisch Zweedse provinciestad die op de een of andere manier erin is geslaagd een ambiance te creëren waarin je je meteen prima thuisvoelt.
N or rlands zuidkust
Zevenduizend man Russische infanterie en 490 kozakken doen in 1721 hun best om Härnösand voor altijd van de kaart te vegen. Het ziekenhuis, het armenhuis en twee huizen waar een aantal Russen hun maaltijd nut tigden, blijven overeind. De strategische ligging van de stad zorgt ervoor dat na de Zweeds-Rus sische oorlog de wederopbouw begint. Härnösand ligt namelijk op een waterdoorgang tussen het vasteland van Zweden en het eiland Härnön. In 1808 en 1809 is het opnieuw hommeles tussen Zweden en Rusland. Een Zweedse vloot van 180 schepen en 8000 soldaten bereidt zich in Härnösand voor op de verdediging van het land. Zelfs een Fins leger onder Zweeds bevel is in de stad. Het zijn te veel mensen voor Härnösand dat dan 1700 inwoners heeft. Er breken epidemieën uit die veel inwoners het leven kosten. De stad blijft deze keer overeind en op 17 september 1809 wordt vrede met Rusland gesloten. Al verliest Zweden na de onder tekening Finland voorgoed.
Centrum Het centrum van Härnösand ligt in het oostelijk deel van de stad op het eiland Härnön. Stora Torget is het centrale plein, met af en toe een kleine markt en per manent Härnösands Konsthall (zuidzijde). De kunsthal wordt in 1863 eerst neergezet als provinciehuis, naar een ontwerp van architect Albert Teodor Gellersted. In 1911 herbergt het pand het Norrlands Kulturhisto riska Museum en de Folkbibliotek (volksbibliotheek), maar van 1934 tot 1973 zit tevens het politiebureau in het pand. De fontein op het grote plein is het kunstwerk Evolution van Astrid Andersson en Lizzie Lager holm-Andersson. Het tweede dominerende pand van Stora Torget staat aan de oostzijde: de Nordea-bank. De witte stenen Domkyrkan (domkerk) van Härnösand (Franzéngatan; www.svenskakyrkan.se/harnosanddomkyrko) staat op dezelfde plek als waar de eerste stenen kerk van de stad in 1593 wordt ingewijd. De voor ganger wordt in 1721 door de Russen platgebrand. Het huidige gebeds huis is in 1846 klaar. Het orgel is van Johan Cahman uit 1731 en telt circa 4000 pijpen die 57 tonen kunnen produceren. Beeldhouwer Magnus Granlund maakte de barokfaçade rond het instrument. De doopvont is een Spaans rococo werk met zilver uit 1777. De domkerk heeft 36 klokken.
Sambiblioteket Een designbibliotheek is in Zweden weggelegd voor grote steden als Malmö, Linköping, Stockholm en Halmstad. Härnösand behoort niet tot de 60 grootste steden, maar wist toch een opvallend boeken- en cultuur pand neer te zetten. De Sambiblioteket (Universitetsbacken 3, www.sam biblioteket.se) ging in 2001 open en herbergt niet alleen de gemeentebi bliotheek, maar ook de verzamelingen van de Mitt-universitet en van de Länsbiblioteket Västernorrland (provinciebibliotheek). Het pand is ont worpen door bureau FFNS Arkitekter AB onder leiding van Hans Tirsén.
477
bezienswaardigheden
478
Murberget In Murberget (www.murberget.se) krijg je een redelijk beeld van de ont wikkeling van Västernorrland, waarvan het nu het Länsmuseet (provincie museum) is. Binnen zijn er meerdere vaste en tijdelijke tentoonstellin gen. Murberget is al sinds 1880 een museum, op initiatief van bisschop Lars Landgren. Murberget is gebouwd als een dorp, met een plein (torget), een dorp (byn), een kerk en pastorie (kyrkan och prästgården), een bos (skogen) en een landgoed (herrgården). Je vindt er tevens een café en Gästgiveri Spju tegården, waar een lunch of een julbord (kerstmaaltijd) een traktatie is. Härnösands Gamla Rådhus | Een van de opvallendste panden in Murberget is het voormalige stadhuis van Härnösand uit 1729. Het was oorspronkelijk rood met blauwe elementen, maar is in 1815 in de huidige crème kleur geschilderd. Handelsboden | Een dorpswinkel zoals die in 1700 in Härnösand bestond, is in 1942 naar Murberget verhuisd. Kyrkan | De kerk van Murberget is een reconstructie uit 1929 van een typische middeleeuwse kerk in Norrland. Authentieke kerken van deze soort vind je in Hackås (Jämtland) en Ramsele (Ångermanland). Murberget ligt 1,3 km van het centrum van Härnösand. Volg de borden naar Länsmuseum of stap op bus 2 of 52.
Hemsö Fästning Vlak bij Härnösand had het Zweedse leger op het eiland Hemsön een van zijn belangrijkere bases tijdens de koude oorlog. Al in 1920 wor den de eerste fortificaties aangelegd in wat later Hemsö Fästning (www. hemsofastning.se) heet. Het fort krijgt in de decennia erna zijn eigen geschut: drie dubbelloopse kanoninstellingen die vijandelijke doelen tot 20 km kunnen raken, luchtafweerkanonnen en een zo goed als mogelijk weggewerkte radarinstallatie. Dat waren de meer zichtbare objecten. In het bergmassief werden twee ondergrondse bases gemaakt: Storråberget (gebouwd tussen 1953 en 1957) met 320 man, Havstoudd (gebouwd tussen 1961 en 1963) met plaats voor nog eens 112 soldaten. De ondergrondse kwartieren waren bestand tegen een atoomaanval en Hemsö Fästning moest een eventu ele Russische opmars vanuit het noorden tegenhouden of vijandelijke schepen vernietigen. De kustverdedigingsbasis op Hemsön werd in 1989 afgestoten. Pas sinds 2005 is het open voor het publiek.
Kunst, cultuur en evenementen Norrdans (www.norrdans.se) is Norrlands eigen dansgezelschap, zon der vast theater, dat ook optreedt in Härnösand. De negen vaste dansers komen uit Zweden, Finland, Engeland, Denemarken en Isräel. Danielle Dietz is de Nederlandse in het gezelschap en sinds 2001 werkzaam bij Norrdans. Ze volgde haar opleiding aan dansacademies in Amsterdam en Wales.
N or rlands zuidkust
Twaalf uur ‘s nachts in het tweede weekend van juli: Norra Sundet bij Skeppsbron in Härnösand
479
480
bezienswaardigheden
Recreatie en sport Zeer populair in de zomer is Härnösands strand Smitingen op de oostoe ver van Härnon, circa 8 km van de stad. Het zandstrand heeft een eigen café (voor eten, ijs en drinken), een beachvolleybalveld, speciale toegang voor mensen met een mobiliteitshandicap en een toilet. Härnösands Simhall is niet alleen om overdekt te zwemmen in het 25meterbad, maar heeft tevens een fitnessruimte. In Högslättens Ishall kun je, buiten de ijshockeytrainingen om, zelf het ijs op.
Natuur(wandelingen) Het oosten van de stad Härnösand neemt slechts een klein deel van Härnön in bezit. In de resterende circa 8,5 bij 8,5 km van het eiland over heerst het groen. Er zijn wandelroutes in het glooiende terrein en je kunt daar enige uren doorbrengen.
Praktische Informatie Härnösand
Informatie | Härnösands Turistbyrå, Spiran, Järnvägsgatan 2 (dichtbij afrit E4), 9+4661188140,
[email protected], www.harno sand.se Geldautomaten | Op Stora Torget (2x), Tullportsgatan en Nybrogatan Overnachten (8x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www.
i
wereldwijzerzweden.net/overnach ten/ Entertainment | Härnösands Teater, Storgatan 9 Transport | Zie kader Praktische info aan begin van dit hoofdstuk. Swebus Flygbussar forenst tussen Härnösand en Midlanda Airport bij Sundsvall.
SollefteÃ¥ & N×SÅkER Sollefteå (8500 inw.) ligt op de route landinwaarts vanaf Härnösand via het saaie Kramfors naar Vilhelmina in noordelijk Norrland. Het stadje is een mooie plek om even de benen te strekken, de voorraden op peil te brengen, te winkelen of te eten. Vanaf Sollefteå vind je stroomopwaarts over de Ängermanälven tot Kultsjön zestien waterkrachtwerken, met die bij Nämforsen uit 1944 als een van de hoogepunten.
Näsåker / Nämforsen Verder landinwaarts langs weg 90 naar Junsele ligt Näsåker (540 inw.) met de Nämforsen-watervallen en een waterkrachtcentrale (www.namfor sen.com; informatie in het Nederlands). Dit is tevens een van de groot ste vindplaatsen in Europa van rotstekeningen. Rond Nämforsen zijn 2300 verschillende figuren gevonden die teruggaan tot mogelijk 4000 jaar
N or rlands zuidkust
481
voor onze jaartelling. Sinds 2005 is het nieuw bezoekerscentrum RockÂ�Art Nämforsen geopend waar je alle informatie kunt krijgen over het gebied, met een eigen café. De watervallen en de waterkrachtcentrale zijn even eens te bezichtigen.
Junsele Een kangoeroe, een tijger, een eland, een kameel en nog 30 andere dieren herbergt het dierenpark van Junsele (Skolvägen 3, www.aventyrsberget. se). Bij het park vind je een camping. Junsele (950 inw.) ligt 80 km ten noorden van Sollefteå langs weg 90.
Praktische Informatie Sollefteå & Näskår
Informatie | RockArt Nämforsen, www.namforsen.com; Sollefteå Turistbyrå, Storgatan 49, 9+46620682900,
[email protected], www.sollef tea.se Geldautomaten | Op Storgatan (3x) Overnachten (7x) | Download gra-
i
tis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/ Recreatie en sport | Download Wereldwijzers supplement: www. wereldwijzerzweden.net/norrland zuid
Höga Kusten Kramfors (6200 inw.) presenteert zich als de toegangspoort tot Höga Kusten: het schitterende kustgebied (zie intro van dit hoofdstuk) van ongeveer 80 km richting ÃŒrnsköldsvik. Maar behalve een regionale ver zorgfunctie heeft Kramfors, in tegenstelling tot Örnsköldsvik, als neder zetting niets te bieden. De aanleg van de Höga Kustenbron (de brug naar Höga Kusten), ruim 20 km ten oosten van de stad (gereed in 1997) heeft Kramfors als startpunt van een bezoek aan Höga Kusten buitenspel gezet. Nu dender je over de snelweg vanaf Härnösand in een keer door. Of het komt door de indrukwekkende pilaren of zijn ligging: als je de Höga Kus tenbron bent gepasseerd, heb je echt een gevoel in een nieuw land te zijn gekomen. Laat nu net het zuidelijk deel van dat ‘nieuwe land’ gemeente Kramfors zijn.
Ontdekken Fotografen opgelet: vanwege het stijgende karakter (binnen 2 tot 3 km tot ruim 300 m hoogte) bevinden sommige fotogenieke momenten zich delen van de dag achter een heuvel, ook al liggen ze bijna direct aan de oostkust. Soms loont het de moeite ‘s avonds terug te keren op dezelfde plek.
482
bezienswaardigheden
De Kyrkstallarna bij Nordingrå Kyrka
Ontdekken te voet Bij Hornöberget start/eindigt de 130 km lange wandelroute Höga Kustenleden naar Örnsköldsvik.
Ontdekken per auto, motor of fiets Even voorbij Hornöberget is het begin van de Höga Kusten-slingan: een met duidelijke symbolen aangegeven toeristische route langs alle hoog tepunten van de Höga Kusten, soms met afwijkende routes voor auto’s met caravan. De ‘slingan’ is zeker geen toeristisch verkoopverhaal; je komt echt op de mooiste plekken en inderdaad, zonder caravan zijn de wegen soms net wat spannender. Alhoewel de route natuurlijk ook gemaakt kan worden per motor of fiets, zijn lange stukken onverhard, liggen er veel stenen en is de route soms sterk glooiend. Högakustenbron Lengte: 1,8 km Hoogte van peilers: 179 m Passeerhoogte onder de brug: 40 m Beton in pilaren: 40.000 m3 Staal in de brugligger: 14.000 ton Staal in de belijning: 8500 ton
N or rlands zuidkust
Hornöberget De heuvel direct op de noordoever van de Högakustenbron heet Hornö berget en heeft een hotel/restaurant/informatiecentrum. Vanaf het terras van het restaurant heb je het beste zicht op de lange hangbrug.
Hörsång Zandstrand en camping. Vanaf de camping kun je met een boot naar het eiland Storön.
Nordingrå De Kyrkstallarna (kerkhuisjes) zijn nog uit de tijd dat het vervoer per paard plaatsvond en mensen van ver moesten komen om de kerkdien sten bij te wonen. De kerkhuisjes dienden als overnachtingslocatie. Bij Nordingrå Kyrka vind je er een serie op rij, waar je nog altijd kunt sla pen. Bij de Nordingrå Kyrka vind je tevens een dorpswinkel en restaurant, annex toeristeninformatiebureau.
Häggvik Vanaf de route bij Häggvik heb je een mooi uitzicht over een van de baai en van Höga Kusten.
Rotsidan Een stenen kust waar het een sport is van de zon te genieten met aan palend natuurreservaat. Voor een flinke uitdaging: nader Rotsidan via Flaggberget/Fällsvikshamnen. De weg omhoog (naar onder meer een kunstenaar) is hier zo steil dat alleen inwoners er met de auto overheen mogen. Voor de mindere goden is er een parkeerplaats. Te voet is de klim niet geschikt voor mensen met een slechte hartconditie. Fällsvikshamn heeft een kopie van een kerkje uit 1600, dat eerlijk gezegd een beetje tegenvalt.
Barsta Minder pittoresk als Bönhamn en vooral leuk voor de boot naar het eiland Högbonden (zie www.hogbonden.se voor tijden) – dat je overigens ook via Bönhamn kunt bereiken. Barsta heeft wel de best bewaarde originele visserskapel uit de omgeving.
Bönhamn Het voormalige vissersdorp uit 1659 (de drooghekken voor de visnetten staan er nog altijd) is nu een van de populairste excursies in Höga Kus ten, dat het dorp niet alleen heeft te danken aan de jachthaven. Vanuit Bönhamn vertrekt namelijk de boot naar het eiland Högbonden (zie www. hogbonden.se voor tijden), waar je een mooie wandeling kunt maken. De plek om even bij te komen in Bönhamn is Hilmas Café, waar je vers gebakken brood en andere lunchmaaltijden tot je kunt nemen. Er zijn enkele tafels buiten, maar die zitten ‘s zomers snel vol. Binnen kun je genieten van zwart-witfoto’s uit de tijd dat er nog dagelijks moest worden gevist voor brood op de plank.
483
bezienswaardigheden
484
Högbonden Populair eiland voor de kust (www.hogbonden.se). Je kunt er wandelen en klauteren. Högbondens Fyr (vuurtoren) is er neergezet in 1909, nadat in 1902 de vracht- en passagiersboot Piteå er aan de grond liep met 60 gewonden tot gevolg. Bij de vuurtoren werd huisvesting gebouwd voor de circa 20 vuurtorenwachters, de vuurtorenmeester en hun familieleden. Het lichtpunt kreeg in 1963 elektriciteit en toen in 1987 van Högbonden een natuurreservaat werd gemaakt, kreeg het vuurtorengebouw een jaar later een nieuwe bestemming als vandrarhem.
Norrfällsviken Speciaal voor vissers uit Gävle werd 350 jaar geleden een nederzetting in Norrfällsviken (de baai van Norrfäll) gemaakt. Nu is het een van de populairste bestemmingen van Höga Kusten. Er is een jachthaven voor 50 gastboten, een strand, een golfbaan, een natuurreservaat en een cam ping. De rode houten huizen zijn het mooist te fotograferen aan het einde van de dag, als de zon vanuit het westen zijn goudkleurige gloed erop laat vallen.
Utvik Ullångersfjorden is een fraaie baai ten oosten van Ullånger. Bij het dorpje Utvik heb je een mooi doorkijkje en een stuk westelijker tref je een bank met stoelen voor een rust/eetpauze met een mooi uitzicht. Neem een telelens mee om de houten huizen op de rand van de oever te kun nen fotograferen met de baai op de achtergrond.
Ullånger Ullånger (600 inw.) is de thuishaven voor M/S Kusttrafik (www.hkship.se), het motorschip dat je in de zomer dagelijks via Docksta en Mjällomslan det naar de eilandengroep Ulvön brengt.
Docksta Docksta (410 inw.) is bekend om twee dingen: botenbouw en slippers (gemoderniseerde klompen; www.dockstasko.com). Dockstavarvet (de Docksta Werf, www.dockstavarvet.se) levert al jaren snelle patrouille- en passagiersboten, vooral aan krijgs- en politiemachten. De eerste boot in 1905 was nog van hout, maar in 1969 ging het eerste aluminium vaartuig de fabriek uit. Onder meer de loodsen, ordediensten en krijgsmachtde len van Zweden, Noorwegen, Denemarken, Polen, Rusland, Mexico en Maleisië gebruiken boten van Dockstavarvet.
Skuleberget Skuleberget ten noorden van Docksta is het hoogste punt van het wereld erfgoed Höga Kusten: 294 meter boven zeeniveau. Nu kun je natuurlijk op je gemak met de stoeltjeslift omhoog en er in de winter een afdaling per ski’s maken (www.skulefritid.wigren.sajtx.net/Vinter/). Maar waarom niet in de zomer de berg te voet beklimmen (www.skulefritid.wigren.sajtx.
N or rlands zuidkust
net/Sommar/). Er zijn overnachtingsmogelijkheden en een grot waar vol gens de overlevering rovers en spoken zich zouden schuilhouden. Voor de kinderen leven de rovers voort met speciale activiteiten in Rovarbyn (www.rovarbyn.se).
Skuleskogens Nationalpark Een 3 tot 6 uur durende wandeling over rotsen, langs zandstranden, een bergmeer, door een diepe kloof, door bossen en langs vergezichten over de Botnische Golf en een scherenkust: Skuleskogens Nationalpark is the place to be. Skuleskogens Nationalpark is in 1984 gevormd door drie afzonderlijke natuurreservaten samen te voegen. Het is 3006 hectare groot. De Slåttsdalskrevan, een kloof van 40 m diep, 7 m breed en 200 m lang is een van de hoogtepunten van de goed bewegwijzerde wandelroute.
De zuidoever van Ullångerfjorden bij Utvik
485
bezienswaardigheden
486
Slåttdalskrevan in Skuleskogens Nationalpark (Foto: Masja van den Burg)
Volg je de route direct naar de kloof dan kom je erna uit op Slåttdalsberget met geweldige uitzichten over de Botnische Golf. Vlak voor de berg ligt het Tärnättvattnet, een meer dat vroeger zee was en een stan daardplek is om een koele duik te nemen. Je bereikt Skuleskogens Nationalpark door op snelweg E4 bij Docksta naar het oosten af te slaan richting Käl voor de zuidelijke parkeerplaats (startpunt toertocht 11). Een alternatief is vanuit het noorden naar Näske Brygga te rijden via Bjästa.
Mjältön Mjälton is een van de hogere eilanden van Zweden, van ongeveer 4,5 bij 3 km direct voor de kust van Skuleskogens Nationalpark. Toertocht 11: Skuleskogens Nationalpark voor macho’s en macha’s (te voet) Wereldwijzer Zweden zette in totaal 11 toertochten uit, zowel stadswandelingen als tochten die je te voet, met de fiets of met de auto/motor kunt maken. Om op het gewicht van deze Wereldwijzer te sparen, zijn de zeer gedetailleerde toertochten apart gebundeld en via het internet te downloaden: www.wereldwijzerzweden.net/toertochten/. Toertocht 11 brengt je te voet over een stevig parcours in Skuleskogens van 12 of 14 km (4:30 tot 6:30 uur).
N or rlands zuidkust
487
Ulvön-eilanden Neem van Ullånger de boot naar de Ulvön-eilanden en geniet van het leven. Alhoewel vaak naar Ulvön als één eiland wordt verwezen, is het een eilandengroep. Norra Ulvön domineert, met aankomsthaven Ulvöhamn in het zuidwes ten en het voormalige vissersdorp Sandviken in het noordoosten. Tus sen de twee loopt een weg. Södra Ulvön wordt veel minder bezocht, al zijn er wandelpaden. Samen zijn de Ulvön-eilanden circa 10 km lang en ongeveer 3 km breed. In de directe omgeving van de grote eilanden liggen Åskäret, Flasan, Gråbu ten, Kvarngrönnan, Gråskärsbåden, Väster en Öster Värnsingarna en LångÂ�skäret. Het grotere eiland Ronön met satelliet Rone Flase en andere eilandjes worden doorgaans niet tot de Ulvöngroep gerekend. Surströmming Ulvön is het domein van de surströmming (www.surstromming.se), de haring uit de Botnische Golf die vervolgens via een gissings- en rottings proces aan zijn smaak komt. Reizen met explosieve blikken met haring in het vliegtuig is doorgaans verboden en over de smaak valt te twisten. Een advies voor wie het wil proeven: probeer het eerst op traditionele wijze met de haring ‘verpakt’ in aardappelpuree ingerold in een wrap en zorg dat er bier (Norrlands Guld is een aanrader) bij de hand is. Met surströmming is er geen middenweg in wat je er van vindt: je vindt het of een unieke smaaktraktatie of ronduit smerig. Dé surströmmingfeesten zijn in juli.
Praktische Informatie Ulvön-eilanden
M/F Ulvön vaart het hele jaar door vanuit Köpmanholmen naar Ulvön. In de zomer voegt M/S Kusttrafik zich bij de
i
‘vloot’ met tochten vanuit Ullånger via Docksta en Mjällomslandet naar het eiland. Info: www.ulvon.nu.
Trysunda Het eiland Trysunda met natuurreservaat en dorp is een van de meer geïsoleerdere bestemmingen van Höga Kusten. Je kunt er zwemmen en relaxen. Bovendien vind je er een oude kapel. Vanuit Köpmanholmen wordt een keer per dag naar het eiland gevaren.
Nätra Op Kornsjöstrand wordt ieder jaar in juli de grote Nätra Marknad (markt) gehouden.
Köpmanholmen Vertrekpunt van boten naar Trysunda en Ulvön. Verder is Köpmanholmen (1260 inw.) niet spannend.
bezienswaardigheden
488
Informatie
Praktische Informatie Höga Kusten
| Kramfors Turistbyrå, Torggatan 2, Kramfors, 9+46 61280120,
[email protected], www.hogakusten.com; Kramforsdependances: Hornöberget (9+46 61350480), Lunde (in de zomer: 9+4661232188), Nordingrå (in de zomer, 9+46 61320571), Skule Naturrum (in de zomer, 9+4661340171); Örnsköldsvik Turistbyrå, Strandgatan 24 (Paradisbadet), Örnsköldsvik, 9+46 66088100,
[email protected], wwww.hogakusten.com; Örnsköldsvik-dependances: Björna (9+46 660265440), Bredbyn (9+46 66110710), Grundsundavallen (alleen in de zomer, 9+4666310125), Nyliden (alleen in de zomer, 9+46
i
66232077), Nätradalens Besökcentra (9+4666032077), Trysunda (alleen in de zomer, 9+4666043038), Ulvön (alleen in de zomer, 9+46 660224093), Husum (Ö-kiosken, 9+4666361333) Geldautomaten | Op Limstägatan in Kramfors (3x), Centrumvägen in Ullånger en in Örnsköldsvik Overnachten (20x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
Recreatie en sport (van zuid naar noord) | Download Wereldwijzers supplement: www.wereldwijzer zweden.net/norrlandzuid
ÃŒrnsköldsvik Roetsj... met een suis en een zucht schiet de skiër de lucht in. Aan zijn voe ten, of beter gezegd de punten van zijn latten, ziet hij de jachthaven van Örnsköldsvik (28.600 inw.), het Paradisbadet, de winkels en de mensen. De skischans van Örnsköldsvik staat pal naast het centrum. Je zou bijna bang zijn dat de skispringers op het dak van je auto landen. Örnsköldsvik is niet de meest levendige stad van Zweden, maar wel een prima uitvals basis voor het ontdekken van Höga Kusten of de oevers van de Moälven (rivier), om te winkelen, naar de bioscoop te gaan of als overnachtings plek op doorreis. De binnenhaven (Inre Hamnen) is het kloppend hart van de stad De Arkenbiblioteket van Per Eddi Byggstam uit 1991 valt op door zijn weer spiegelende glazen gevel. Achter de aanpalende roodstenen gevels gaat het diensten- en conferentiecentrum schuil. Aan de westzijde tref je in oude havenpakhuizen antiek en kunst. Rond de haven vind je enkele pubs en restaurants, maar de Inre Hamnen leeft pas echt op in het laatste weekend van juni/begin juli tijdens de havenfeesten (www.hamnfesten.com).
Gene Fornby Zie hoe de inwoners van Höga Kusten vroeger leefden. Gene Fornby (http://home.swipnet.se/~w-83494/) is een dorp waar liefhebbers de
N or rlands zuidkust
oude tradities in stand houden en je zelfs tussen de dorpelingen kunt overnachten. Het dorp is een reconstructie van wat in in het jaar 500 ongeveer een halve kilometer verderop lag. Gene Fornby ligt bij Nyäget, 7 km (0:14 uur) ten zuiden van het centrum.
Själevad Själevad is een prima startplek voor een kanotocht over de Själevads fjärden of elders (zie Recreatie en sport). De Själevads Kyrka (www. svenskakyrkan.se/sjalevad/) is een van de opvallendste kerkgebou wen van NorrÂ�land. De kerk in neoklassieke stijl is tussen 1876 en 1880 gebouwd onder bouwmeester P.O. Hillgren. Själevad ligt 7 km ten westen van Örnsköldsvik langs weg E4. Bus 10 legt de afstand in 10 minuten af.
Örnsköldsviks Inre Hamnen met oude pakhuizen
489
bezienswaardigheden
490
Skeppsmalen De vuurtoren van Skagsudde (uit 1951 met de top 38,5 m boven zeeni veau) bij Skeppsmalen vormt het oostelijkste baken voor schepen naar Örnsköldsvik. Aan de voet ervan vind je rotsen die vooral door zonaan bidders worden gebruikt. In de glooiende gladde massieve kustlijn lig je namelijk uit de wind en de warmte van de stenen is een genot. Vanaf de vuurtoren zijn er twee korte wandelingen uitgezet over de rot senkust. De Fyrstigen is 900 m en gaat oostwaarts, de Landhöjningstigen is 600 m en gaat westwaarts. Volg de blauwe stippen. Skeppsmalen zelf is een klein vissersdorp met zijn oorsprong in 1682 met typische rode houten huisjes. Fiskevistet is het Surströmmingsmu seum en café en in het dorp kun je nog versgerookte vis kopen.
Bredbyn Bredbyn (1230 inw.) is de thuishaven van een van de drie Polarbrödbakkerijen (www.polarbrod.se), de andere staan in Älvsbyn (oorspron kelijke) en Omne. Polarbröd is een wat dikkere versie van wat in moderne tijden een wrap wordt genoemd. Polarbröd begon meer dan 100 jaar gele den als familiebakkerij en groeide uit tot het derde broodbedrijf van het land, met in 2006 een omzet van omgerekend 68 miljoen euro en 35.000 ton broodproductie. De belangrijkste exportlanden voor de fabriek zijn Noorwegen en Frankrijk.
Recreatie en sport Paradisbadet is een overdekt sportcomplex (Lasarettsgatan 15, www. paradisbadet.nu) midden in de stad dat 400.000 bezoekers per jaar trekt. Er is een zwembad, met onder meer een 100 m lange glijbaan die bin nen start, maar buiten uitkomt (verwarmd!), ’s winters met sneeuw op de grond er omheen. Verder vind je er een fitnessruimte en een spa. Gullvik is een van de populairste zandstranden van Norrland en ligt 15 km (0:25 uur) ten zuidoosten van de stad. Volg de Modovägen langs de westkust van de baai/haven van Örnsköldsvik, sla na 3 km de Brogatan in en vervolg dan je weg via de Domsjövagen. Friluftscentralen in Själevad verhuurt kano’s en uitrusting en geeft toeris tische informatie. Själevad ligt ten westen van de stad.
Praktische Informatie Örnsköldsvik
Informatie | Örnsköldsvik Turistbyrå, Strandgatan 24, 9+4666088100,
[email protected], www.orns koldsvik.se Geldautomaten | Op Storgatan (2x), Stora Torget, Örnsköldsviks Sjuk-
i
hus, Björnavägen en Torget
Overnachten (7x) | Wereldwijzers selectie: www.wereldwijzerzweden. net/overnachten/ Entertainment | Palladium (bioscoop), Köpmangatan 3, www.sf.se
491
Jämtland De Jämts (Jämtar) zijn trots en houden er niet van tot Norrlander te worden bestempeld. Jämtland is door de Zweden gekoloniseerd, zoals Nederland het huidige Indonesië had en België Congo. Nederland bewaakte historisch zijn handelsbelangen en wisselde daar voor desnoods zijn loyaliteit binnen enkele decennia. De bestuurders van Jämtland kozen historisch voor de partij die het best bij hen paste, totdat ze niet meer te kiezen hadden. Het is dan 1645 en na een jaar van succesvolle ondersteuning van Noorse troepen door de Jämts, komen ze toch onder Zweeds bestuur dankzij de winst van Zweden tegen Denemarken op het zuidelijk front. Denemarken en Noorwegen zijn dan namelijk één rijk onder de Deense troon. Door de voortdurende oorlogsvoering tussen Zweden en Denemarken/ Noorwegen is de bevolking van Jämtland – een frontstaat – vaak het kind van de rekening. De blijdschap van de Jämts is groot als in 1657 Noorse troepen tijdens de opnieuw opgelaaide strijd Jämtland intrekken, maar de Zweden krijgen dankzij de vrede van Roskilde Jämtland weer terug. In 1677 wordt een nieuwe Deens-Noorse poging ondernomen, die de Jämts ondersteunen met guerrilla-activiteiten tegen Zweedse troepen. Uiteindelijk mislukt de nieuwe actie en wordt Jämtland voorgoed Zweeds. De door de staat opgelegde ‘zwedificatie’ van de regio begint – onder meer met de vestiging van Zweedse scholen. Tot grootschalige repercussies tegen de Jämts komt het overigens niet. Ondanks de aangegane alliantie met Noorwegen, komen de Jämts er van af met het moeten inleveren van hun wapens. In 1699 krijgen de Jämts officieel het Zweedse staatsburgerschap. In dezelfde eeuw vestigen zich Sami in Jämtland. Frostviken – in het noor den van de streek – is een traditionele Samiregio. De Sami hier hebben sterke verwantschap met de Noorse Sami. De meeste Sami zijn nu echter volledig geïntegreerd in de samenleving.
De Zweedse toeristenvereniging STF heeft in Jämtland verscheidene locaties en wandelarrangementen (Foto: STF)
492
bezienswaardigheden
Jämtse cultuur De Jämts staan bekend om hun ondernemerschap. Tot de komst van de spoorwegen in de 20e eeuw ondernamen de Jämts expedities door het winterlandschap naar verschillende markten in de omgeving. In de 21e eeuw is Jämtland een regio met een relatief groot aantal zelf standige ondernemers, veel coöperaties en een groot aantal onderne mende vrouwen. Republikerna Jämtland Vooral als grap en als pr-stunt is sinds 1963 de beweging Republikerna Jämtland, Härjedalen och Ravund actief, met een eigen ‘president’ en een eigen vlag (blauw, wit, groen met een rond wapenlogo in het mid den). Sinds de toetreding tot de EU en de discussie over het al dan niet afschaffen van de Zweedse kroon in ruil voor de euro krijgt de beweging langzaam aan een wat serieuzere, politieke kleur.
Jämtland ten voeten uit: een boerderij in Öjarn bij Strömsund
Jä mtland
Jämtland in Zweden De Jämtse cultuur heeft zijn impact op het moderne Zweden, zonder dat veel Zweden zich ervan bewust zijn. Het meest zichtbare vind je in de supermarkt: Fjällbrynt-messsmör. Deze smeerkaas/boter heeft een typische smaak die je tong een beetje laat tintelen. Mesost is geitenkaas vermengd met caramel en is tevens een Noors product, waar het brunost (bruine kaas) wordt genoemd. Een van populairdere liederen voor trouwceremonies in Zweden is het nationale volkslied van Jämtland: de Jämtlandssången alias Jämtlands Bröllopssången of Så tåga vi tillsammans bort (Mæ går på stigom å leit oss opp in het Jämts). Yran Wil je de cultuur van Jämtland in volle glorie proeven zonder de buiten landse invloeden tekort te doen: (Storsjö)Yran is het jaarlijkse festvial eind juli/begin augustus in Östersund (www.storsjoyran.se). Onder de tientallen optredende muzikanten bevinden zich niet alleen vooraan staande Jämtse en Zweedse, maar ook buitenlandse artiesten. Zo ston den Jamie Cullum en Starsailor in 2006 op het podium, was Solomon Burk er in 2005. The Darkness en Pet Shop Boys speelden in 2004 op Yran: Iggy Pop betradt in 2002 de planken. Inlandsbanan romantisch per trein De Inlandsbanan, grofweg 250 km landinwaarts vanaf de oostkust, is officieel een spoorverbinding, maar tevens een toeristische route naar het noorden en een levensader voor de gemeenschappen in het binnenland. De meest zuidelijke grotere plaats is Mora (Dalarna/Svealand), waarna Sveg (Härjedalen/Norrland), Östersund, Strömsund, Vilhelmina, Storuman, Sorsele, Arvidsjaur, Jokkmokk, Gällivare en Kiruna volgen. Officieel houdt de Inlandsbanan op bij Gällivare, maar die gemeente is via het spoor vanuit Luleå verbonden met Kiruna. Vanuit Kiruna ligt een verdere verkenning van Abisko Nationalpark, Narvik en de Lofoten in Noorwegen voor de hand. Narvik is de meest noordelijke stad van Noorwegen met een spoorwegverbinding; niet uit eigen land, maar de doorgaande trein Stockholm – Kiruna – Narvik eindigt in de Noorse stad. De bus mag dan het snelst zijn, wat is er nostalgischer dan de originele Inlandsbanan van 1300 km (Kristinehamn in Värmland tot Gällivare in Norrland) af te leggen per trein. De Inlandsbanan is feitelijk een levend museum. Je kunt kaarten per deel of voor het gehele stuk kopen en de Inlandsbanan is tevens te combineren met een reis op de Hurtigrutenboot langs de Noorse kust terug naar het zuiden. Een kaart voor het hele traject met een geldigheid van 14 dagen kost ongeveer 1400 kronen (ca. 155 euro). Informatie (ook in het Engels en Duits): www.inlandsbanan.se
493
bezienswaardigheden
494
Ontdekken De stad Östersund is hét centrum van Jämtland. Ten westen ervan ligt Åre, het skihart van Zweden. Strömsund ligt in het noorden van de streek. De drie zijn dé uitvalsbases voor het ontdekken van Jämtland. Östersund ligt op de kruising van de Inlandsbanan (E45) met snelweg E14 (Trondheim – Sundsvall) en is prima te bereiken door vanaf Schiphol direct op Trondheim te vliegen. Jämtland is op zijn mooist langs de grens met Noorwegen, met de hoog ste bergtoppen ten zuidwesten van Åre: Sylarna op de grens (1743 m) en Helagsfjället (1797 m) ten oosten daarvan. De beide bergtoppen liggen zeer dicht bij de zuidelijke buurregio Härjedalen.
Praktische Informatie Jämtland
Aanvlieghavens | Östersund-Frösön Flygplats vanaf Stockholm-Arlanda met Norwegian (www.norwegian.no) of SAS (www.sas.se); vanaf GöteborgLandvetter met City Airline (www. cityairline.com); vanaf Umeå met Nordic Regional (www.nordicregional. se); vanaf Luleå met Nordic Regional (www.nordicregional.se) Trondheim-Vaernes Lufthavn (Noorwegen); vanaf Schipholm met KLM (www.klm.nl); vanaf Oslo met Nor-
i
wegian (www.norwegian.no) en SAS (www.sas.se); vanaf Kopenhagen met Widerøe(www.wideroe.no/english/); vanaf Stockholm met SAS Transport | Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www.wereldwijzer zweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/
Strömsund Strömsund (3500 inw.) bestaat al enige tijd – op het kerkhof liggen graven uit het begin van de 9e eeuw – maar is altijd klein gebleven. Behalve als uitvalsbasis voor recreatieve activiteiten of de natuur is het dorp niet bij zonder. Behalve in juli, als vanuit heel Jämtland mensen naar Strömsund komen voor de Dundermarknad (dorpsfeesten). Evenementen in Strömsund • Flyktingloppet (skitocht met start in Noorwegen), maart • Berätterveckan (voorlees-, vertel-, muziek-, kunst- en culinaire week), • Ströms Vattudal en Frostviken, juli • Dundermarknad (Strömsunds feestweek), juli, www.dundermarknad.se
Jä mtland
495
Gäddede Korralgrottan De Korallgrottan bij Frostviken vormen met 6 km het langste grottenstel sel van Zweden. De gangen bevinden zich in kalksteen en zijn gevormd door waterstromen. De Korallgrottan zijn pas in 1985 ontdekt en het duurde nog tot 1999 voordat onderzoekers erachter kwamen dat de leng te de Lummelundagrottan op Gotland (zie pag. 393) overtrof. De tem peratuur in de grotten is continu 4 graden, dus neem ook in de zomer warme kleding mee. De grotten liggen 40 km ten noorden van Gäddede (450 inw.) op de grens met Noorwegen, langs weg 824 ten noorden van Dalhem en het meer Stor-Blåsjön. Info: www.z.lst.se/z/amnen/naturvard/Skyddad_natur/Natur reservat_sok_AO/korallgrottan.htm. Voor een ontdekking onder begelei ding: www.frostviken.z.se/vilseledaren/korallgrottan.html (Guidecentret Vilseledaren).
Hällingsåfallet Op de zuidoever van de Kalstömmen, bij het Fågelsjön, vlak bij Gäddede vind je de waterval van Hällingsåfallet, met natuurreservaat (www.z.lst. se/z/amnen/naturvard/Skyddad_natur/Naturreservat_sok_AO/hallings afallet.htm). Het water stroomt vanaf 42 meter hoogte in een 800 meter lange kloof – een van de grootste ravijnen van Zweden. Volg vanaf Gäddede de weg in zuidelijke richting naar Hetögeln.
Praktische Informatie Strömsund
Informatie | Strömsund Tyristbyrån, Storgatan 6, 9+4667016400, turistbyrå@stromsund.se, www. stromsund.se; Backe Turistbyrån, 9+4667110543, backe.
[email protected]; Gäddede Turistbyrå, 9+4667210500, gaddede.
[email protected]; Hammerdal Campingen, 9+4664410086; Hotings Turistbyrå, 9+4667110248,
[email protected]; Rossön Turistbyrån, 9+4662420119 Geldautomaten | Op Vattudalstorg en Storgatan in Strömsund Overnachten (9x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
i
Recreatie en sport | De omgeving van Strömsund is in de zomer een gewilde visbestemming. Haal bij de toeristeninformatie een vispas en vraag naar de locaties. Bij Strömsund zijn twee golfterreinen: in het dorp zelf (www.stromsundsgk. se) en in Rösson (www.rossongk.nu) Gek op Siberische huskies en genieten bij een houtgevulde sauna? Axe Handle Mountain (Yxskaftkälens Angus, Yxskaftkälen 6367, 9+4664470006) heeft 50 honden. In de zomer kun je ze helpen verzorgen, in de winter kun je leren hoe je de hondenslee bestuurt. Overnachten doe je in een van de drie huisjes (24 bedden in totaal).
bezienswaardigheden
496
ÃŒSTERSUND Östersund (43.800 inw.) is de hoofdstad van Jämtland, de 24e stad van Zweden in aantal inwoners en een fijne uitvalsbasis voor het ontdekken van de water- en bergrijke streek. Pas wel op voor het Storsjöodjuret: het draakachtige monster dat zich in het meer Storsjön zou schuilhouden. Störsjön is Zwedens vijfde meer in omvang en 90 m diep. Volgens het toeristeninformatiebureau hebben zeker 500 personen Storsjöodjuret gezien en zouden er 200 observaties zijn gedocumenteerd. Centrum Het centrum van Östersund bevindt zich tussen de Färjemansgatan in het noorden, de Rådhusgåtan in het oosten, de Gränsgatan in het zuiden en de Strandgatan (aan het meer) in het westen, een gebied van onge veer 400 m breed en 800 m lang. Het stadhuis en de Länsbibliotek liggen net ten oosten van de Rådhus gatan. De Prästgatan is de autovrije, centraal gelegen winkelstraat van de stad; een blok verwijderd van het busstation (ten oosten) en drie blokken van het treinstation (ten zuidwesten). Het Rådhuset (stadhuis) van Östersund lijkt op een middeleeuwse burcht, maar het gebouw in nationaal-romantische stijl van architect Frans Bertil Wallberg is er pas in 1912 neergezet. Het is 51 m hoog. Ter gelegenheid van 200 jaar Östersund werd in 1986 een klokkenspel in de toren geïnstalleerd. Een thermosfles van 65 meter hoogte, een diameter van 27 meter en met 26 miljoen liter water. Dat is de Actura-toren (www.jamtkraft.se/Arctura/) die in mei 2003 openging bij het stadion van Östersund. De toren is van energiemaatschappij Jämtkraft en ontworpen door SWECO FFNS Archi tecten in Östersund. Op 55 m hoogte vind je het restaurant Arctura.
Frösön Frösön is het eiland voor de kust van Östersund in het meer Storsjön. Het is door bruggen verbonden met het vasteland. ÃŒstersund-Frösön Flygplats – de belangrijkste aanvlieghaven van Jämtland – ligt eveneens op het eiland van ongeveer 6 bij 8 km. Tot de komst van de Arctura-toren (ruim 55 m) was de Frösötornet hét uitzichtpunt van de stad. De eerste toren staat al in 1888 op de verhoging en wordt in 1929 vervangen door een nieuwe. Sinds 1982 staat de derde toren op de plek, met café. Deze is 14,5 meter hoog en staat 4 km van het centrum op het schiereiland Frösön. De oorspronkelijke kerk uit 1199 en 1200 ging door brand eind 19e eeuw verloren. In 1930 werd de daarna hergebouwde replica van de Frösö Kyrka in originele staat gebracht. De Fröso Zoo (www.frosozoo.se) bestaat sinds 1960. Het bedrijf van de familie Netterström ligt op het noordelijk gedeelte van het eiland en is uitgegroeid tot een park van 42 hectare met honderd gebouwen. Exoti sche dieren staan er centraal en de zoo heeft er wel 700, waaronder Sibe rische tijgers, leeuwen, hyena’s, giraffen, zebra’s, antilopen, poolvossen,
Jä mtland
Störsjön met het Rådhuset van Östersund dominant in de stad (Foto: Tommy Andersson / Turist-& Kongressbyrån i Östersund)
kamelen, dingo’s, apen en flamingo’s. Er is een Tropikhuset (tropische tuin) van 1600 m2 op twee etages, een circus met plek voor 200 personen en een familiepretpark.
Brunflo De toren Kastalen van 30 m hoogte is het enige overgebleven middel eeuwse kasteel van Jämtland. Het fungeerde als verdedigingstoren, klok kentoren en uitkijkpost in het toenmalige dorp Brunflo (nu 3900 inw.).
Thailändska Paviljongen Zie Sundsvall op pagina 475.
Kunst, cultuur en evenementen Jämtli Historieland och Museum is het provinciemuseum van Jämtland (Museiplan, www.jamtli.com), met werken van onder anderen August Berg en Olof Ågren.
497
498
bezienswaardigheden
Frösö Handtryck (Rydells Väg 4, Krokom, http://froso.com/) bestaat sinds 1946 en levert patronen op textiel – sinds 1960 met een drukpers. In 2000 en 2002 kreeg het bedrijf een prestigieuze Zweedse designprijs. Krokom ligt 21 km (0:22 uur) ten noorden van Östersund langs weg E14. Gaupa Hantverk op Z-gränd 1 heeft veelal Jämts handwerk. Kerstin Öhlin Lejonklou (www.ohlinlejonklou.nu) is al meer dan 40 jaar als zilversmit werkzaam in Östersund. Benieuwd naar haar laatste ont werp: Postgränd 17. Åre heeft een glasblazerij met alleen vrouwen, maar Öresund had de JämtÂ�se primeur: de nu dertigers Anne-Lena Kauppi, Nilla Eneroth en Ulla Gustafsson openden in 1995 Storsjöhyttan (Hamnen, www.storsjohyt tan.com). Vliegtuigspotters opgelet: Jämtlands Flyg och Lottamuseum (www. flygochlotta.se, Östersund-Frösön Flygplats) heeft behalve de redelijke standaard J35D Draken, Sk 60, SAAB Safir, J32B Lansen en een Viggen, tevens een Hkp3B, een Norseman, een SG38 én een Sk 16. In totaal zijn er 30 burger- en militaire toestellen te vinden.
Storsjön (Foto: Bengt Weilert / Turist-& Kongressbyrån i Östersund)
Jä mtland
499
Recreatie en sport Een populaire fietsroute is een tocht rond het meer Storsjön bij Öster sund (www.storsjoodjuret.com). Waarschuw de lokale bevolking als je het monster van Storsjön ziet! De noordelijke rondtocht is 140 km lang en leidt vanaf Östersund door/ over Frösön, Orrviken, Isön, Norderön, Håkansta, Hallan, Ågårdarna, Mattmar, Alsen, Glösa, Nälden, Ytterån en Rödön. De zuidelijke tocht is 150 km en brengt fietsers vanaf Östersund door/ over Optand, Brunflo, Hackås, Svenstavik, Hoverberg, Hovermo, Perså sen, Myrviken, Sannsundsbron, Orrviken en Frösön. Meer recreatie en sport op www.wereldwijzerzweden.net/norrlandzuid/
Natuur(wandelingen) Ten westen van Östersund liggen de uitgestrekte berggebieden van Öviks fjällen en Anarisfjällan met meerdere uitgezette wandelroutes. Informeer bij de toeristeninformatie naar de details.
Praktische Informatie Östersund
Informatie | Turist- & Kongress byrån in Östersund, Rådhusgatan 44, 9+4663144001, turist
[email protected], www.turist.os tersund.se Geldautomaten | Onder meer op Trädgårdsvägen, Slåttervägen, Storgatan, Prästgatan (3x), Fjällgatan Overnachten | 7x budget, 8x midprijs en 3x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
i
Eten | Hotel Arctura (op 55 m boven de stad), ÖSK vägen 13, www.jamt kraft.se/Arctura/ Entertainment | Biostaden Östersund, 1-6 op Biblioteksgatan 14, 7 en 8 op Prästgatan 56, www.biostade nosd.se Recreatie en sport / natuur (wandelingen) | Download Wereldwijzers supplement: www.wereld wijzerzweden.net/norrlandzuid/
Åre Het leuke aan Åre (1275 inw.) is dat veel overnachtingslocaties histo rische skiresorts zijn van rond 1900. De gemeente is hét skigebied van Zweden, met meer dan 100 pistes. In de zomer kun je er onder meer geweldige bergwandelingen maken. De 3400 Karolinersoldaten die in 1718 onder generaal Armfelt Noorwe gen rond Trondheim moesten bezetten, zullen Åre allerminst om zijn schoonheid hebben kunnen bewonderen. Terugtrekkend van de misluk te operatie kwamen ze bij Åre in een zware sneeuwstorm en koud weer
bezienswaardigheden
500
terecht. Hun kleding was hier niet tegen opgewassen. 2500 militairen sneuvelden; hun lichamen liggen in een aantal massagraven rond Åre. Een stenen monument in het centrum uit 1937 van beeldhouwer Olof Ahlberg herinnert aan het drama.
Åreskutan Zwedens beroemdste skigebied Åre wordt vaak gebruikt voor wedstrij den, maar ook als mindere god op de latten kun je afdalen van de Åre skutan (top op 1420 m boven zeeniveau; 1040 m tot het meer Åresjön aan de voet van de berg); de kabinelift (de enige in Zweden) brengt je in tien minuten naar 1274 m hoogte. De Åreskutan is niet alleen skigebied. Van 1742 tot 1918 werd er koper gewonnen. De berg en omgeving zijn natuurgebied met onder meer 14 orchideënsoorten. Onder de dieren die de Åreskutan en omgeving tot hun thuis rekenen zijn bruine beren, veelvraten, vossen, lynxen, marters en hermelijnen, plus nog zo’n 140 vogelsoorten en veel vissen.
Bergbanan Een bergtrein zoals je dat wellicht kent van de wintersportvakantie in Zwitserland of Oostenrijk: het eerste deel van de Bergbanan i Åre bestaat al sinds 1910 om Åre Torg te verbinden met Hotell Fjällgården op de berg, bij het ravijn van Totthummeln. In 1953 zijn twee nieuwe delen klaar, waardoor je sindsdien tot de Mörvikshummeln kunt komen. Duved Duved (640 inw.) ligt circa 10 minuten ten westen van Åre en heeft een bijzonder kerkgebouw. Met drie torens, gemaakt van hout, met witgemêleerde buitenmuren en met gotishe elementen, licht en ruimte als ingrediënten. Duveds Kyrka – ook wel Åre Nya Kyrka genoemd – uit 1894 is een monument voor de bosbouwindustrie rond Åre en neergezet toen de toerisme-industrie in opbloei was. Er kunnen maar liefst 1300 kerkgangers plaatsnemen in de kerk. Benieuwd hoe Åre Gamla Kyrka eruitziet: kijk dan op Karolinervä gen 24 in Duved voor het gebouw uit 1100. In Njarka kun je kennismaken met de Zuid-Samische cultuur, overnach ten in een Sami-hut en ‘s morgens wakker worden met rendieren voor de deur. Een toeristische opzet met traditionele achtergrond (http://boreale. konto.itv.se/njarkae.htm). Njarka ligt ten westen van Åre. Tussen Duved en de Noorse grens staat een bord Njarka Sameläger langs weg E14. Met de bus en trein kun je tot Duved rijden.
Tännforsen Vattenfall Zwedens grootste waterval in waterdoorvoer per minuut vind je bij Åre: de Tännforsen Vattenfall. 700 m3 per seconde smijt zichelf van 37 m hoogte naar beneden. Behalve in de winter wanneer de waterval volledig kan bevriezen en er een iglo van 140 m2 in wordt uitgehakt. Daarin kun je leren hoe je ijssculpturen maakt. De omgeving is uiteraard een natuurgebied. Tännforsen Turiststation
Jä mtland
De waterval van Tännforsen (Foto: Marcus Möllenborg)
(www.tannforsen.com) heeft veel details over de bezienswaardigheid, maar ook over goede visplekken. Er is een eetcafé met terras en een sou venirwinkel. Tännforsen ligt 22 km ten noordwesten van Åre in de gemeente Duved. Volg weg E14 tot Staa (5 km ten westen van Duved). Daarvandaan leidt weg 322 naar Tännforsen (zie de borden).
Kunst, cultuur en evenementen Dat het blazen van glas geen ruigemannenaangelegenheid is, bewijzen Annika Adling Weile en Ann-Katrin Larsdotter Edvardsson, die in febru ari 2005 Åre Glashytta (Gamla Stationshuset, Duved, www.areglashytta. se) openden in het oude stationsgebouw van Duved (0:10 uur vanaf Åre). Evenementen in Åre • St. Olavsloppet (langeafstandsestafette van 340 km tussen Östersund via Åre naar Trondheim), begin juli, www.st-olavsloppet.com • Haglöfs Åre Extreme Challenge (krachtproef met rivierkanoën, berglopen en bergfietsen), van Tännforsen via Huså over de Åreskuta naar Åre, begin juli, www.areextremechallenge.se • Duveds Musikfestival, medio juli • Karolinerritten (herleef de historie onder betere omstandigheden), eind juli/begin augustus • Mayhem Festival (grote free ride mountainbikes), augustus
501
502
bezienswaardigheden
Hoe mix je designvoorwerpen met versgeroosterde koffie en zelfgemaak te chocolade? Vind het bij Åre Design & Chocolat op Årevägen 138 (VMhuset), www.aredesignchocolat.com.
Recreatie en sport Kallsjön (het koude meer) ten noorden van Åre is een watermassa van circa 35 km lang en op het breedste deel meer dan 15 km. Van het 3e weekend van juni tot eind september kun je er met het motorschip
Het ravijn bij Duved (Foto: Henrik Trygg / Skistar)
Jä mtland
503
M/S Drottning Sophia met maximaal 49 andere passagiers over varen, van Bonäshamn naar Huså, Fäviken, Kall en Kallsedet. Het schip is in 1904 in Sundsvall gemaakt en draagt de naam van de vrouw van koning Oscar II. Wil je mee, bestel de boot via 9+4664743036. Bonäshamn ligt 10 km ten noorden van de aansluiting van weg E14 aan weg 336 bij Järpen. Meer recreatie, sport en natuurwandelingen? Download Wereldwijzers supplement: www.wereldwijzerzweden.net/norrlandzuid/
Skiën Zorg dat je een SkiPass (www.skistar.com/are) bemachtigt en maak gebruik van bij elkaar 40 liften naar de toppen van de Mullfjället (794 tot 410 m boven zeeniveau) in het westen, Åreskutan (1280 – 390 m boven zeeniveau) in het midden en Förberget (705 – 540 m boven zeeniveau) in het oosten Roetsj naar beneden over een van de 103 pistes (18 groene, 40 blauwe, 36 rode, 6 zwarte en 3 ongeprepareerde) bij de dorpen Duved, Tegelfjäll, Åre en Åre Björnen. In totaal geeft dit je 100 km aan pistelengte, met 6,5 km als langste afdaling. Åre geeft de garantie dat er zelfs bij weinig sneeuw tussen december en mei in ieder geval 10 pistes open zullen zijn – deels gesteund door 23 sneeuwkanonnen als er echt een probleem is. Voor langlaufers ligt er 58 km aan geprepareerd spoor. Er bevinden zich drie zogenaamde dreamparks in en rond Åre. Wil je leren skiën, maar ben je mobiel gehandicapt: de medewerkers van Totalskidskolan (www.totalskidskolan.z.se) zijn speciaal opgeleid en hebben het extra materiaal. ATI Mountain Experience (www.mountainexperience.se) heeft een spe ciale stormsimulator, zodat je jezelf kunt voorbereiden op de slechtste omstandigheden. ATI, maar ook JoPe Fors & Fjäll (www.jope.se) en Även tyrligt i Åre (www.aventyrligt.se) trainen tevens hoe je moet reageren bij lawines.
Praktische Informatie Åre
Informatie | Åre Turistbyrå, St. Olavsvägen 33, Station Åre, 9+4664717720,
[email protected], www.aretu ristbyra.com Geldautomaten | Op het station van Åre, in de ICA-botiek in Åre, in Duved, in Björnänge, in Undersåker, in Ottsjö, in Järpen en in Mörsil. Overnachten | Maak een selectie via www.areturistbyra.com, klik op de
i
Engelse vlag en kies Accommodation. Vervolgens verschijnen er legio mogelijkheden. Een alternatief is contact opnemen met Åre Turistbyrå. Eten, drinken en uitgaan | In de skigebieden van Åre zijn er ongeveer 50 eetcafés en restaurants plus ongeveer 15 bars en nachtclubs. Tevens après-ski waarvan sommige in de zomer open zijn.
504
bezienswaardigheden
Härjedalen Het dal van de Noorse edelman Härjulf Hornbrytare heeft hoge bergen in een gebied ter grootte van Nederland beneden de grote rivieren, maar met het inwoneraantal van een groot dorp. Slechts 12.000 mensen wonen in het land dat door Hornbrytare als toe vluchtsoord werd gebruikt toen hij mét de zus van de Noorse koning op de vlucht was voor de vorst. Het is sinds 1974 één gemeente, maar heeft Sveg als ‘hoofdstad’. Bosbouw In Härjedalen wordt niet alleen Zweeds gesproken. Je hebt een redelijke kans Chinees te horen, aangezien China investeert in een joint venture voor het produceren van biobrandstoffen. De bedoeling is een ethanol fabriek bij Sveg te ontwikkelen en te ondersteunen met bioproducten uit kassen, maar ook gezamenlijk de bosbouw als grondstoffenbron te gebruiken.
Praktische Informatie Härjedalen
Aanvlieghavens Härjedalen Sveg Airport vanaf Stockholm-Arlanda via Mora met Nextjet (www.nextjet.se) Stockholm-Arlanda vanaf Schiphol met KLM, Sterling of SAS; vanaf Brussel met SAS, Sterling; vanaf Luxemburg met Skyways Stockholm-Bromma vanaf Brussel met Brussels Airlines Trondheim-Vaernes Lufthavn (Noorwegen) vanaf Schipholm met KLM (www.klm.nl); vanaf Oslo met Norwegian (www.norwegian.no) en SAS (www.sas.se); vanaf Kopenhagen met Widerøe (www.wideroe.no/ english/); vanaf Stockholm met SAS
Informatie en geld Sveg Turistbyrå, Ljusnegatan 1/Folkets Hus, Sveg,
[email protected], 9+4668010775, www.harjedalen. se
i
Turistbyrån Vemdalen, Centrumvägen 1, 9+4668430270, www.vemdalen. nu Ljungdalens Turistbyrå, Centrum, 9+4668720079, www.ljungdalen. com Geldautomaat op Jämtlandsgatan in Sveg en Rörosvägen 9 in Funäsdalen
Overnachten (8x) Download gratis Wereldwijzers selectie via www.wereldwijzerzweden.net/ overnachten/
Transport Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/
Hä rjedalen
Ontdekken Vemdalen en Hede – ten noorden van Sveg op de grens met Jämtland – zijn vanwege hun relatieve nabijheid bij de Stockholmregio én de win tersportmogelijkheden een populair skigebied. Sonfjället met het Natio nalpark ligt 1277 m boven zeeniveau. Bij de Noorse grens ligt Funäsdalen: dat het derde centrum van de streek van acht dorpen is, met de Stor Mittåkläppen van 1210 m boven zeeni veau als top. Ook Funäsdalen is een populair skigebied.
Sveg Voor een regionale ‘hoofdstad’ heeft Sveg (2600 inw.) niet veel te bie den. De Träbjörnen (een 13 m hoge houten beer) is de belangrijkste bezienswaardigheid naast de kerk uit 1840. Sveg is de geboorteplaats van Henning Mankell, schrijver van onder meer de Wallander-serie (zie pag. 315). In februari 2008 gingen de deuren open van Svegs nieuwe zwembad (www.herjedalen.se/simhallen).
Funäsdalen TrôtParken (www.funasdalsberget.se) is het nieuwste, zogenoemde funpark met wintersportfaciliteiten van Funäsdalen (800 inw.), met 5 zwarte, 4 rode, 5 blauwe en een groene piste. Het hoogteverschil is 315 m en de langste afdaling 2100 m. Zes nieuwe stoeltjesliften uit 2006 brengen je omhoog. Rond de berg ligt 300 km aan langlaufbanen. Wil je meer: in Funäsdalen, Tänndalen, Fjällnäs, Ramundberget, Bruksvallarna, Ljusne dal en Tännas zijn nog 103 andere pistes en 28 skiliften. Info: www.funas dalsberget.se en www.funasdalen.com. Zoek je in de zomer een fiets, een bergbeklimming, een helikoptervlucht of een kano: bij Topsport (www.topsport.se) op de Rörosvägen in Ljusne dal ben je aan het juiste adres – ook voor goede kleding.
Vemdalen, Björnrike & Hede De Vemdalens Kyrka uit 1763 is een blik waard, maar bezoekers trekken naar Vemdalen (550 inw.), Björnrike en Hede (760 inw.) voor de meer dan 50 skipistes (www.skistar.com/vemdalen) in drie afzonderlijke gebieden. Maar er is meer. Het toeristeninformatiebureau verhuurt fietsen en heeft informatie over waar je mooie tochten kunt maken. Zwem je liever in de vrije natuur: Hedeviken, Vemhån en Klövsjö zijn er prima voor geschikt. Svegssjön is voor kanoërs leuk. De beste visplekken zijn Storvåndtjärn, Bergtjärn, Rundstentjärn, Sal strömmen, Knåpen en Borrströmmen. Een vispas koop je via de toeris teninformatie. Golfen doe je in Klövsjö en Hede, waar je 18-holesbanen vindt.
505
506
bezienswaardigheden
Evenementen in Härjedalen • Marknadsdagar (markt), Vemdalen, iedere donderdag in juli en de eerste twee weken van augstus • Countryfestival, Vemdalen, 2e weekend van augustus
Røros (Noorwegen) Het oude mijndorp Røros (www.roros.kommune.no en www.verdensar venroros.no) in Noorwegen is UNESCO-werelderfgoed vanwege de bouwstructuur. Een prima locatie voor een excursie vanuit Härjedalen. Røros ligt slechts 74 km (1:05 uur) ten westen van Funäsdalen en je komt er door weg 84 richting de grens te volgen en dan door te rijden op de Noorse weg 31. Vanuit Sveg is de afstand 211 km (3:00 uur). Een alterna tief is de fiets.
Recreatie, sport en natuurwandelingen Sveg, Lillhärdal, Hede, Vemdalen, Ljungdalen en Funäsdalen hebben locaties voor ijsvissen. Informeer voor meer mogelijkheden bij de toeris teninformatiebureaus. Voor een sneeuwscootertocht, kun je onder meer terecht bij SB Touring (www.sbtouring.se) of Team Vikarna (www.vikarna.se/se/index.html). Vogelliefhebbers trekken naar Dravagssjö, waar een uitkijktoren is en je ongeveer 20 verschillende vogelsoorten kunt zien. Sonfjället Nationalpark, 18 km ten zuiden van Hedeviken, is het mooiste natuurgebied van de streek. Zoek je een gids met kennis van het gebied, dan is Per Jarnkvist uit Sundsvall (9+4660120213 of 9+46706522781, www.temanatur.se) een idee.
Bergrivier ten westen van Funäsdalen (Foto: Goran Gustafson)
507
Västerbotten Dankzij Umeå is het zuiden van de streek Västerbotten de hipste regio van Norrland. Jonge mensen gaan graag naar de twaalfde stad van Zwe den, om er te studeren of om er te wonen. Bestuurlijk Västerbotten – de provincie (län) – strekt zich zelfs helemaal uit tot aan de grens met Noorwegen en heeft zuidelijk Lappland binnen het gebied. Maar Wereldwijzer Zweden volgt de landschappelijke inde ling, omdat dit voor het reizen logischer is. Ruim twee eeuwen geleden omvatte Västerbotten de gehele noordoostkust vanaf de huidige zuidgrens tot aan Rovieniemi in Finland, maar de Russen ontnamen Zweden dit land na de oorlog van 1808 en 1809. De streek Norr botten (zie volgende hoofstuk) was toen deel van Â�Västerbotten. Naast Umeå (gesticht in 1622) is het noordelijker Skellefteå (gesticht in 1845) de belangrijkste nederzetting in Västerbotten. Lycksele ligt geo grafisch in een uithoek van Lappland en het is logisch dit dorp vanuit Umeå te bezoeken. Voor de kust van Umeå liggen de eilanden Holmön en ÄngesÂ�ön. De twaalfde stad heeft een belangrijke haven, met onder meer een vaste veerverbinding met de Zweedssprekende bevolking in de stad Vasa (Vaasa) in Finland, circa 75 km naar het oosten.
Praktische Informatie Västerbotten
Aanvlieghaven Umeå Flygplats vanaf StockholmArlanda met Norwegian (www.norwegian.no) of SAS (www.sas.se); vanaf Stockholm-Bromma met Malmö Aviation (www.malmoaviation.se); vanaf Göteborg-Landvetter met Malmö Aviation (www.malmoaviation.se); vanaf Östersund met Nordic Regional (www.nordicregional.se); vanaf Luleå met Nordic Regional (www.nor dicregional.se); vanaf Kiruna met SAS (www.sas.se) Vanaf Umeå rijdt een directe bus van Länstrafiken (www.tabussen.nu) met aansluiting op de vluchten van/naar Arlanda tussen het vliegveld en het centrum van de stad.
i
Skellefteå Flygplats; vanaf StockholmArlanda met SAS (www.sas.se) of Skyways (www.skyways.se)
Transport Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/
Veerverbinding Umeå – Vasa (Vaasa) in Finland, www. rgline.com Norrfjärden (30 km ten noorden van Umeå) – Holmön, www.holmon. com/Holmon/Resan.htm#tidtabell
bezienswaardigheden
508
UmeÃ¥ Oudere Zweden willen Umeå (75.700 inw.) wel eens stad van de bomen noemen, een naam die ze dankt aan toen ze op haar kleinst was. Een aparte mix van Norrlands koelheid en vrolijke studentensfeer heerst in de twaalfde plaats van Zweden. Op 25 juni 1888, dezelfde dag dat Sundsvall afbrandt, blijft er van Umeå weinig over. Door het hete weer, het droge hout en de straffe wind heeft de bevolking geen schijn van kans tegen de vlammen. 2300 van de 3000 inwoners raken dakloos. Umeå krijgt in de wederopbouw een breed stratenplan (goed zichtbaar ten oosten van het stadshart) en rijen met berkenbomen langs alle lanen. Elektrische straatverlichting volgt – als vierde stad van Zweden – en aan sluiting op het spoorwegnet. Dankzij zijn universiteit trekt Umeå veel jongeren aan, die de stad leven dig houden: 29.000 studenten volgen in totaal 1900 cursussen. In het verlengde van de universiteit ligt Norrlands Universitetssjukhus (NUS), dat met 700 bedden een van de grotere van het land is. De medicijn- en gezondheidsindustrie neemt in Umeå een vooraanstaande plaats in.
Centrum Het centrum van Umeå ligt tussen het treinstation in het noorden, de Umeälven (rivier) in het zuiden en wordt aan de zijden geflankeerd door de doorgaande wegen Västra Esplanaden (west) en Östra Kyrkogatan (oosten). Binnen dit stadshart zijn er nog twee belangrijke aders: de Rådhusesplanaden die vanaf het station naar het zuidelijker gelegen forse Rådhus (niet verwarren met stadhuis) loopt. Vlak voor het raadshuis passeert de Kungsgatan de Rådhusesplanaden: de autovrije winkelstraat van de stad van west naar oost. Ten westen van dit centrum vind je nog redelijk veel houten gebouwen. De lanen zijn ook hier met bomen beplant, waardoor het op een warme zomerdag met enige verbeelding lijkt alsof je door de mooiere straten van Paramaribo (Suriname) loopt.
Järnvägstorget Het stationsplein toont het werk Grön Eld, van groengetint glas dat door Zwedens bekendste glaskunstenaar Vicke Lindstrand (1904-1983) in 1970 is gemaakt. Grön Eld bestaat uit 3000 aan elkaar gelijmde glasstuk jes en weegt 45 ton.
Renmarkstorget Een van de centrale ontmoetingsplekken van de stad. Renmarkstorget wordt gedomineerd door het beeld Fontänskulptur (fontein van koper plaat), gemaakt door Eije Öberg in 1976.
Rådhus Aan de zuidzijde van het flinke Rådshus vind je het met bomen beplante Rådhusparken uit 1889, een erg populaire zonbestemming op zomerse
Vä sterbotten
dagen. Gustav II Adolf, de koning die Umeå in 1622 zijn stadsrechten gaf, kijkt vanaf een sokkel toe.
Stadshus Een lang pand, een grote parkeerplaats, bomenrijen en aanpalende gebouwen in lijn. Het Stadshus van Umeå heeft veel weg van een oud
Rådhusparken in Umeå – populair bij studenten en dertigers
509
bezienswaardigheden
510
militair complex mét appèlplaats en is dat ook. In 1998 werd het Västerbottens Regemente opgeheven en neemt de gemeente Umeå het com plex aan Skolgatan (einde Slöjdgatan) over.
Tegs Kyrka Liefhebbers van moderne kerkarchitectuur: Carl Hampus Bergman ont wierp de in 1969 gebouwde Tegs Kyrka in de wijk Teg, het blokkerige, gele gebouw met de 28 m hoge losse Kampanilen (klokkentoren).
Stornorrfors Kraftverk 90 meter onder de aardkost – 30 m dieper dan je als toerist in de koper mijnen van Falun kunt komen – bevindt zich de machinekamer van Stor norrfors Kraftverk (www.vattenfall.se). Het is een van Europa’s grotere waterkrachtcentrales en is al tussen 1953 en 1958 gebouwd. Door 1000 m3 water per seconde door te voeren wordt 2,3 terawattuur aan energie per jaar geproduceerd. Het is de belangrijkste stroomvoorziener van Umeå. Stornorrfors Kraftverk ligt 14 km ten westen van Umeå op de zuidoever van de rivier Umeälven en je kunt er een gratis rondleiding krijgen.
Nordmaling Nordmaling (2600 inw.) is een dorp ten zuiden van Umeå dat vanwege zijn kerk met oorsprong in de 15e eeuw de moeite van het passeren waard is als je met de auto/motor over de E4 vanuit het zuiden Umeå nadert.
Kunst, cultuur en evenementen Konstvägen Sju Älvar (www.konstvagen.se) is een kunstroute van 350 km van Holmsund, via Umeå, Vännas, Bjurholm, Fredrika, Åsele en Doro tea. Over de flinke afstand staan overigens slechts een dozijn kunstwer ken. Fotografisch het meest interessant is de spiegelende Kent Karlssons Kyrka (Hägring) ten westen van Vännäs. Umeå Konst & Ramaffär (Rådhusesplanaden 12, www.umeakonstoram. Evenementen in Umeå • Amplified (rockfestival), januari • Umeåmästeskap i Snöskulptur (ijssculptuurwedstrijd), februari • Umefolk (volksmuziekfestival), februari/maart • Samiska Veckan (Samische week), maart • Umeå Open (pop/rockfestival), maart/april • Kulturnatta (cultuurnacht), mei • Jättepicnic i Döbelns Park, megapicknick – vooral populair bij ouderen, juni • Sommarkul på Kajen (straatfeest), juni • Vännäsdagarna (dorpsfeesten Vännäs), juli • Hemvändarvecke i Nordmaling (dorpsfeesten Nordmaling), juli • Norrbyskärsregatta, augustus • Bondens Marknad (boerenmarkt), augustus
Vä sterbotten
511
se; in de zomer op zaterdag gesloten) heeft verschillende werken van meerdere kunstenaars. Lilla Galleriet (Kungsgatan 34, www.lillagalleriet-umea.se) is een van de leukere, kleine kunstgalerieën van Umeå. Een groter complex is Umedalen Skulptur (www.gsa.se/umedalen_skulp tur/index.html), een beeldenpark op Aktrisgränd in Umeå met 45 werken, met de Gallerie Andersson Sändstrom (www.sag.se). BildMuseet (Gammlia, Umeå; www.bildmuseet.umu.se) is een interes sante kunsthal van de Umeå Universitet. De Umevatoriet (Umestans Företagspark, hus 56, www.teknat.umu.se/ umevatoriet) is een planetarium en sterrenwacht. ’Vergroot je pupillen met 35 cm’ is dé reclameslogan van het observatorium.
Praktische Informatie Umeå
Informatie | Umeå Turistbyrå, Renmarkstorget 15, 9+4690161616,
[email protected], www.visitumea. se Geldautomaten | Op Nygatan, Rådhusesplanaden, Storgatan, Västra Rådhusgatan, Renmarkstorget Overnachten | 5x budget, 11x midprijs en 9x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/ Uitgaan | Klubbar på NorrlandsOperan (met salsa & tango), Operaplan, www.norrlandsoperan.se; Invito
i
Nattklub (met twee dansvloeren, min. 23 jaar), Renmarkstorget 6, www. invitobar.se; Rex Bar (met twee dansvloeren, min. 23 jaar), Rådhustorget, www.rexbar.se; X3M Club och Nattis (met ruimte voor 1600 bezoekers, 3 dansvloeren), Västra Norrlandsgatan 5, www.x3mclub.se Entertainment | Norrlands Operan, Operaplan, www.norrlandsoperan.se
Recreatie en sport / natuur wandelingen | Download Wereldwijzers supplement: www.wereld wijzerzweden.net/norrlandzuid/
Holmön Holmön is een eiland voor de kust van Umeå dat prima als dagexcur sie is aan te doen. Het is ongeveer 6 km breed en 14 km lang en heeft een eigen scherenkust, waarvan Grossgadden en Norrgadden in het zui den en Stor Fjäderägg in het noordoosten volwaardige eilanden zijn. Holmön staat gelijk aan Holmöarnas Naturreservat van 2800 hectare land plus nog honderden hectare water. De leukste tijd is het laatste weekend van juli, wanneer het Holmön Visfestival (www.visfestivalen. nu) plaatsvindt. Byviken is het aankomstpunt voor de gele staatsveerpont vanuit Norr fjärden (30 km ten noorden van Umeå) naar Holmön in de gelijknamige
512
bezienswaardigheden
nederzetting in een baai in het noordwesten van het eiland. Daarvandaan loopt een weg omgeven met (vakantie)huizen naar het zuiden. Er zijn meer noemswaardige plekken op en bij het eiland. De haven is tevens zwemplek. In het dorp vind je onder meer een buurtwinkel, zodat je niet alle voor raden vanaf het vasteland hoeft mee te nemen. Een eenvoudige witte, houten Holmöns Kyrka (kerk) iets ten zuiden van de haven en het Homöns båtmuseum zijn de weinige bezienswaardige gebouwen van het eiland. De kerk is in 1891 neergezet en in 1933 en 1959 aangepast. Je vindt Holmöns Kyrka een kilometer van de aankomstplek van het veer. Het boothuismuseum is in 1995 neergezet naar een ontwerp van Olle Forsgren van FFNS Akitekter in Skellefteå. Het lijkt op een traditioneel boothuis en is het culturele centrum van Holmön; open van medio juni tot medio augustus. Vanaf de zomer van 2008 kun je er ook fietsen huren. Het Båtmuseum bevindt zich een kilometer van de aankomstplek van het veer van het vasteland. Bergudde is een uitzichtpunt aan de westkust, te bereiken door onge veer een km na aankomst de weg naar het westen te volgen. Gäddbäckssundet is een binnenmeer met verbinding met de Botnische Golf; vanaf de noordoever prima bezwembaar.
Stora Fjäderägg (Groot Verenei) Eiland en natuurreservaat met centraal de niet heel bijzondere witte Stora Fjäderägg Fyr (vuurtoren) met vogelspottersplaats en vandrarhem. De kleine zeilboot Holmöslupe – een kopie van een historische handels sloep – vaart van juni tot het tweede weekend van september vanuit Byvi ken op Holmön naar Stora Fjäderäggs vuurtoren. De vaartijd van de circa 5 km (3 zeemijl) bedraagt afhankelijk van de wind 0:40 tot 1:00 uur.
Grossgadden & Norrgadden Grossgadden en Norrgadden zijn satellieteilanden ten zuiden van Holmön van ieder ongeveer 4 km lang en 1,5 km breed. Norrgadden heeft met een volwaardige weg van noord naar zuid de grootste infrastructuur. Grossgaden zit zo vol met binnenmeren dat er slechts een paar huisjes zijn.
Praktische Informatie Holmön
Informatie (boottocht) en over nachten | Holmön, www.hol mon.com; Holmön Båtmuseum, 9+4690131128 of 55 127 (medio juni – medio augustus); STF Van-
i
drarhem Stora Fjäderägg, Holmön, 9+46706917220, www.stfturist.se, www.holmen.com en www.fyrvak taren.se
Vä sterbotten
SkellefteÃ¥ Skellefteå (32.450 inw.) is gegroeid rond de houtzaagindustrie van 1920, al werd in de omgeving van de stad al zes eeuwen eerder door de Zweed se Stormänner (zie pag. 26) op zalm gevist. Vooral de Byskeälven is daar voor nog steeds populair. Ten westen van het centrum langs de Kyrkovägen vind je het kerkdorp (Kyrkstaden of Bonnstan; http://bonnstan.skelleftea.org/) van 392 wonin gen in 116 gebouwen dat ooit door kerkgangers uit de regio werd gebruikt om de mis te kunnen bijwonen. Met paard en wagen kostte het namelijk veel tijd om het gebedshuis te bereiken. De priestersgaard ligt er ten wes ten van. Bonnstan is dé plek in Skellefteå voor het vieren van midzomer.
Boliden & Guldriket Dertig km ten westen van Skellefteå ligt langs weg 95 het dorp Boliden (1500 inw.) in het Goudrijk (Guldriket, www.guldriket.com). Hier bevin den zich de grootste goudmijnen van Europa. In het Gruv- & Mineralmu seum kun je er alles over te weten komen. Naast goud is er in het gebied tussen Boliden en Lycksele ook koper, zil ver, wolfraam en zink naar boven gehaald. Zie Lycksele. Om het erts te kunnen afvoeren, bouwden de uitbaters al vanaf de jaren dertig van de 19e eeuw een transportlijn.
Lövånger Op de route van Umeå (90 km) naar Skellefteå (50 km) tref je het dorpje Lövånger (770 inw.), dat is gebouwd rond de Kyrkstaden: een verzame ling van 117 huisjes die vroeger door mensen uit de omgeving als over
Tijdens de stadsfeesten in de zomer is het reuzenrad een topattractie (Foto: Skellefteå Kommun)
513
bezienswaardigheden
514
nachtingsplek werden gebruikt als ze de mis bezochten. Het oudste huis je komt uit het laatste kwartaal van de 18e eeuw. Nu worden 77 huisjes gebruikt als overnachtingsplek en conferentiecentrum (www.lovangerky rkstad.se, 9+4691310395).
Praktische Informatie Skellefteå
Informatie | Turistbyrån Skellefteå, Trädgårdsgatan 7, 9+46910736020, www.skelleftea.se Geldautomaten | Op Stationsgatan, Nygatan (2x), Södra Järnvägsgatan,
i
Torget en Solbacken
Overnachten (8x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
Lycksele Lycksele (8600 inw.) ligt in de provincie Västerbotten, maar in de streek Lappland. Tussen Lycksele en Boliden is het gebied rijk aan delfstoffen. Goud, koper, zilver, wolfraam en zink zijn naar boven gehaald. In 1941 begint uitbater Bolidenbolaget met 1300 man aan de aanleg van de lang ste kabelbaan ter wereld die uiteindelijk 96 km wordt. De laatste kabel kar verlaat op 9 januari 1987 het laadstation in Kristineberg en brengt het totaal op 12 miljoen ton materiaal sinds 1943. Dat is te vergelijken met 400.000 volgeladen dertigtontrucks. De historie van de kabelbaan wordt levendig gehouden met een 13,5 km lang traject van Örträsk naar Mensträsk met speciale personencabines (www.linbanan.com/Linbanan.html). De rit kost 250 kronen per persoon, maar er zijn groepskortingen.
Lycksele Djurpark Dierenpark (www.lyckseledjurpark.com) dat een overzicht van de fauna in Zweden probeert te geven. Lycksele Djurpark heeft 400 dieren verdeeld in 30 groepen.
Praktische Informatie Lycksele
Informatie | Turistbyrån Lycksele, in Hotell Lappland, Korpberget 1, 9+4695016990, www.lycksele.se Geldautomaten | Op Storgatan (2x)
Overnachten
i
| Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
515
Norrbotten Duizenden vliegjes klemmen zich uit alle macht vast aan de buitenruit van het restaurant. 50 meter verderop ruist de Toreälven. Drie mannen leggen paal voor paal goed, totdat de vissteiger de gewenste lengte en stabiliteit heeft. Aan de overzijde kijken Finnen toe. De watervallen van Kukullaforsen zijn vooral een wildwaterbaan, waarover de rivier langs de Zweeds-Finse grens naar de Botnische Golf stroomt. Het koele water en de zomerse warmte op het land trekken vliegende dier tjes en mensen naar het noordelijke einde van de snelweg E4, 1575 km vanaf de ferryhaven in Helsingborg, of 1647 km vanaf waar de Öresund brug vanuit Kopenhagen bij Malmö het vasteland bereikt. Hier ligt Haparanda, dat groeide dankzij de Russen, met sinds 2006 het toonbeeld van Zweden – IKEA – als nagenoeg het eerste gebouw dat je ziet als je vanuit Finland (Fins: Suomi) de grens over rijdt. Tuinbouw Dit is het Zweden waar het in de zomer nauwelijks meer donker wordt. Iets ten noorden van Haparanda ligt net onder de poolcirkel zelfs een tuinbouwgebied: onder meters sneeuw in de winter, profiteren de agrari ërs in de zomer van het lange licht dat de groenten en vruchten volgens fijnproevers een speciale smaak geeft. Tornedalen Fins en Zweeds gaan op de grensstreek hand in hand met elkaar, zeker rond Pajala in de Tornedalenregio, waar Fins zelfs de boventoon voert en waar het leven als tiener door Mikael Niemi zo geweldig is neergeschre ven in zijn boek Populärmusik från Vittula (2000; Nederlandse vertaling: Popmuziek uit Vittula). Zandstranden De streek Norrbotten is niet alleen boerenland, bergen en rivieren. Piteå is de Rivièra van Noord-Scandinavië. Niet alleen uit Noord-Zweden trek ken liefhebbers in de zomer naar de zandstranden ten oosten van het stadje – veel Noren ontvluchten de relatief koude, Atlantische kust. Tussen Piteå en Haparanda ligt Norrbottens hoofdstad Luleå, dat zijn internationale vliegveld (rechtstreekse chartervluchten naar Thailand per jumbojet bijvoorbeeld) te danken heeft aan de Zweedse luchtmacht.
Ontdekken Luleå is de meest levendige, best gelegen uitvalsbasis met een hoog voorzieningenpeil voor het ontdekken van Norrbotten en zelfs het oosten van noordelijk Lappland. Maak vanuit Luleå bijvoorbeeld excursies naar de Finse grens nabij de Botnische Golf, naar Piteå, of zelfs naar Jokkmokk en Arvidsjaur. Wil je verder het land in, zoals richting Gällivare en Kiruna in Lappland of de Finssprekende regio rond Pajale, dan kun je Luleå beter niet gebruiken. De afstanden en reistijd worden namelijk al snel te groot.
bezienswaardigheden
516
N ▲
rd
en
√ Narvik ● ● √Riksgränsen
es
tf
jo
Ritsem 1810 m ● ▲ ● Vaisaluokta 1491 m Akkajaure ▲
V
2089 m ● Arasluokta ▲ Vietas ● Saltoluokta ● Padjelanta nationaal park Sarek nationaal park h
Bodø
√
h Aktse ●
1829 m
NOORWEGEN
▲
●Kvikkjokk
(NORGE) Noordpoolci
95
rkel
Jäkkvik ●
h
or
Pieljekaise nationaal park
H
i Rana √Mo ●
na va n
Ud
Ammarnäs ● St No or rr Västansjö f j ä a lle ● t
dj au re
√
Sorsele ●
Slussfors ● Kittelfjäll ●
Arjeplog ●
E12
Långvattnet ●
Storuman
●
√
norrbotten
517
● Kummavuopio
N ▲
Kaaresuvanto ● Karesuando ●
Björkliden ● Torneträsk ●Vuoskojaure ● ● Abisko Laimoluokta h
713 m ▲
45
E10
● Övre Soppero Muonio Rensjön● 555 m ● ● ▲ Kebnekaise ●Rautas Muodoslompolo ▲ 2111 m Kiruna Jukkasjärvi ● ● Nikkaluokta ● ● Parkalompolo ● Kebnekaise Vittangi FINLAND Svappavaara ● ● (SUOMI) Stora Sjöfallet Fjällåsen E10 / 45 Junosuando nationaal park ● ● h ● Skaulo ● Ruokto ( S V E R I G E ) Pajala Nilivaara ● ● Malmberget ● Tärendö ● Stora ● Lulevatten ●
√
ZWEDEN
√
√
Gällivare
Porjus ●
Karats ● Vaikijaure
h
Muddusnationaal park Nattavaara ●
45
●
Korpilombolo ● E10
Jockfall ●
Vuottas ●
Gyljen ●
Övertorneå ●
● Överkalix
Norbottenslän ● Bodträskfors Kåbdalis ●
97
● Moskosel
Älvsbyn
●√
● ●
Haparanda
● Kalix
Tornio
●●
Gammelstaden
●
●
Antnäs ●
Arvidsjaur
Karungi Kukkola-forsen (waterval)
●
Boden ●
Vidsel ●
Grundsel ●
E10
Morjärv ● Niemisel ● Töre
45
● Luleå
√
E4
Långträsk ● Malå ●
Svanstein ●
Jokkmokk Vuollerim ●
95
●Pello
● Glommersträsk
Västerbottenslän ● Jörn
Botnische Golf
● Piteå
Bottenviken 0
50
100 km
Het noorden van Norrland; regiokaart
518
bezienswaardigheden
Plaatsnamen De plaatsnamen in Norrbotten hebben soms drie namen: een Zweedse, een Finse en een Samische. Wereldwijzer Zweden hanteert de schrijfwijze van het land, met tussen haakjes eerst de Finse en dan de Samische naam. Voor locaties in Finland lees je eerst de Finse spelling en tussen haakjes de Zweedse.
Praktische Informatie Norrbotten
Aanvlieghaven Luleå Flygplats vanaf StockholmArlanda met Norwegian (www.nor wegian.no) of SAS (www.sas.se); vanaf Göteborg-Landvetter met City Airline (www.cityairline.com); vanaf Sundsvall-Härnösand met DirektFlyg (www.direktflyg.com); vanaf Umeå met Nordic Regional (www.nordic regional.se); vanaf Östersund met Nordic Regional; vanaf Kiruna met Barents Airlink (www.barentsairlink. se); vanaf Pajala met Barents Airlink
i
of European Executive Express (www. european.se); vanaf Tromsø (Noorwegen) met Barents Airlink; vanaf Murmansk (Rusland) met Barents Airlink
Transport Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Een OV-reisplanner vind je op www. resplus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/
PiteÃ¥ (Piitime / Biton) Dankzij een goede marketing van de zandstranden ten oosten van de stad is Piteå (22.650 inw.) erin geslaagd een populaire zomerbestemming te zijn. Piteå heeft een relatief groot aantal bekende Zweden voortgebracht: ijs hockeysterren Mikael Renberg en Tomas Homström bijvoorbeeld en de in Zweden bekende zanger van de popsongs met sterke teksten Bo Kasper Sundström. Daniel Solander reisde als botanist met de Engelse ontdek kingsreiziger James Cook en keerde nooit meer terug. Maar de bekendste Zweed met de wieg in Piteå is schrijfster Liza Marklund, van wie meer dere boeken in het Nederlands zijn vertaald (zie pag. 58). Het centrum heeft goede voorzieningen, de autovrije Storgatan en het aanpalende Rådhustorget hebben charme, maar verder biedt het cen trum van Piteå relatief weinig bijzonderheden. Omgeven door ruimte staat een van Norrlands oudste en fraaiste kerken (uit 1686). Aan de noordzijde van het centrum wist de Piteå Stadskyra wonderlijk de Russische aanval in 1721 en het platbranden van de stad te overleven. Het redelijk kleine, voormalige Rådhuset (stadhuis) op Storgatan 40 is de
norrbotten
‘ster’ van het Rådhustorget, een klein maar redelijk pittoresk vierkant plein. Het gebouw uit 1830 is nu het Piteå Museum (www.piteamuseum.nu).
Een jong stel fotografeert vissers en de Kukullaforsenstroomversnelling op de Zweeds-Finse grens
519
bezienswaardigheden
520
ÃŒjebyn Piteå ontstond ooit rond het 15e-eeuwse dorp Öjebyn, voordat het in 1667 naar een plek dichter bij de kust verhuisde om de zeevaart te ver gemakkelijken. Öjebyn is een oude handelsplaats waar de eerste kerk in 1425 werd neergezet. Er omheen groeide een kerkdorp, waar de misbe zoekers konden overnachten na een lange reis te paard vanuit het bin nenland. De witte ÃŒjeby Kyrka en de Kyrkstad zijn nu een bezienswaar digheid. Een van de huisjes is ingeruimd als museum, huisje nummer 28 is gereconstrueerd in oude staat. Öjebyn ligt slechts 5,5 km (0:10 uur) van het centrum, ten westen van weg 374. CityBuss-lijnen 2 en 22 rijden naar Öjebyn.
Recreatie en sport Natuurlijk de stranden ten oosten van de stad, om te zonnebaden of te zwemmen. Volg de Sundsgatan en de Timmerleden en je staat na 10 km (0:15 uur) met je voeten in het zand – of in de Bottenviken (Botnische Golf) natuurlijk. Er zijn ook meerdere zwemplekken langs het meer ten zuiden van de stad. Piteå heeft 18 kanotrajecten uitgezet door de scherenkust. Vraag het toeristeninformatiebureau om de details. Voor het huren van kano’s: Lövgrundsvägen 93 (www.guide-natura.com).
Praktische Informatie Piteå
Informatie | Turistbyrå Piteå, Bryggeriet, Bryggargatan 14, 9+4691193390,
[email protected], www.pitea. se Geldautomaten | Op Uddmansga-
i
tan (2x), Storgatan (2x) en Hamngatan Overnachten (9x) | Vind Wereldwijzers selectie op www.wereldwijzer zweden.net/overnachten/
LuleÃ¥ (Luulaja / Luleju) Go go Gågatan! De hoofdstraat van Luleå (45.500 inw.) kan zomers zeer levendig zijn. Stoere obers en charmante serveersters brengen koffie en lunch naar buiten, terwijl het winkelend publiek links en rechts in een winkelcentrum verdwijnt. Luleå toont niet alleen zijn aantrekkingskracht in het hart van het cen trum, maar zeker ook in de Gammelstad: de kerk en houten huizen waren ooit hét Luleå. Doordat het land stijgt sinds de laatste ijstijd zag het gemeentebestuur zich in 1649 gedwongen om de hele stad te ‘verhuizen’ naar een plek 10 km verderop, aan de Botnische Golf. Luleå heeft sinds het verhuizen altijd een strategische rol gehad – in goede en slechte zin. In 1716 – vijf jaar voordat de rest van de Zweed
norrbotten
se oostkust door Russische troepen in brand wordt gezet – wordt Luleå door Russische kozakken aangevallen en geplunderd. Een tiende van de bevolking van toen 200 mensen komt erbij om het leven. Ondanks de verschillende stadsbranden die volgden, groeide Luleå. De eerste scheepswerf opende in 1770 zijn deuren en in 1856 nam het pro vinciebestuur van Norrbotten zijn intrek in de stad en liet drie jaar later een nieuw stadhuis bouwen. Ondanks een enorme stadsbrand in 1887 kan de haven doorgroeien als in 1888 de eerste ijzerertstrein uit Malmberget in Luleå aankomt. De gemeente heeft dan 4500 inwoners. F21 Kallax Flygplats Tijdens de Tweede Wereldoorlog speelt Luleå (dan 15.000 inw.) een dubieuze rol. Luchtverdedigingseenheid Lv7 neemt in 1942 zijn intrek in een kazerne, gevolgd door de Flygvapnet op het dan nieuwe F21 Kallax Flygplats in 1944. Kallax is het latere internationale vliegveld, maar heeft in de 21e eeuw met gestationeerde Gripen-straaljagers nog altijd een sleutelrol in de Zweedse luchtverdediging en grondondersteuning. De toerismeboeken van de stad laten echter onvermeld dat gedurende de eerste jaren van de oorlog honderdduizenden Duitse soldaten via Luleå van/naar het front in Noorwegen, Finland en Rusland reizen. Zelfs een compleet SS-bataljon wordt doorgelaten en in de haven mogen Duitse troepen een logistiek steunpunt inrichten. Het ijzererts van Malmberget wordt vanuit Luleå naar de Duitse havens verscheept. Dit gaat door tot in 1943. Als blijkt dat Hitler de oorlog heeft verloren, wordt tegen het einde van het conflict nog een dozijn Ameri kaanse transportvliegtuigen toegelaten op de nieuwe vliegbasis bij de stad. Zweedse en Amerikaanse troepen vieren hier de capitulatie van nazi-Duitsland. Jaren vijftig De jaren vijftig zijn een bloeiperiode. De Bergnäsbron (brug) gaat open (1954); het eerste winkelcentrum (1955), de Saluhallen (1956), het Luleå Badhus (1957) en het nieuwe Stadshuset (1958) volgen. De stijgende lijn zet zich in de jaren zestig voort, nadat de gemeente (stad en ove rige nederzettingen) in een decennium groeit van 22.000 naar 33.000 inwoners. In 2007 heeft Luleå-stad 45.500 en de gehele gemeente 72.000 inwoners.
Centrum Gågatan is de centrale winkel- en flaneerboulevard van de stad. De belangrijkste bezienswaardigheden, op de Gammalstad na, bevinden zich op loopafstand. De Luleå Domkyrka (domkerk) van Adolf Emil Melander wordt aanvan kelijk gebouwd als Oscar Fredriks Kyrka (1893), totdat het in 1904 het provinciale hoofdgebedshuis wordt. Het voormalige bankkantoor uit 1902 van Sveriges Riksbank (de Rijks
521
bezienswaardigheden
522
bank), aan de westzijde van Storgatan, herbergt nu een architectenbu reau. De centrumkades Södra Hamn en Norra Hamn zijn rustige boulevards waarover de inwoners graag wandelen of hardlopen. De Norra Hamn heeft een aardige kroeg, terwijl de Södra Hamn vooral appartementen complexen kent. Het Kulturens Hus (www.kulturenshus.com) is opvallend nieuw (2007) en heeft zijn bestaan te danken aan het Folkets Hus dat in 2003 tot de grond toe afbrande. Het cultureel centrum van de stad is dé plek voor concerten en voorstellingen, herbergt de bibliotheek (met internet) en heeft wisselende voorstellingen in de Konsthallen.
Buiten het centrum Luleå uit de zestiende eeuw. Dat is Gammelstads Kyrkstad, het kerkdorp dat is gebouwd rond de Nederluleå Kyrka. Samen met de 400 kerkhuisjes is het dorp sinds 1996 UNESCO-werelderfgoed. De stenen kerk is gebouwd in een tijd dat nog veel hout werd gebruikt: een teken van de voorspoed. Het gebedshuis stond er eind 1400, maar is in 1520 nog aangepast.
v
tads
V. P
n ata llg
ug
ata
n
Br y ga gga ta rn
ste
Va tt
n
Ka
a gat
5
h
n ata
an
tan
a kog Kyr
gat
San
n
lede
amn
H ödra
S
de n
atan
scar Os n a gat
Södra Hamnen n
gata
s Horn
tan
sga
dvik
Nyg
1
n
ata
ang
m Köp
rvsg
a V. V
tan
tan
sga
■
n bro pps Quality tan rga Sto Hotel ★
Ske
stu
n ata nsg
jär n
■
★ Luleå Vandrarhem
an gat
s
dvik
San
sbro
lan
Råd
e sid
lef
Läns tyrelsen
gnä
edje
n ata
2
Re
Lu
Läns residens
Ber
rp
Elite ★ Stadshotellet
an
Rep
6
3
te
■
Sm
atan T ea
ndg
tra N. S
gat
ar slag
√
man
tan
v
tan
mer
ga
sta
ins
g Tull
6
4
Norra Hamnen erl
sga
Tim
Ba
Gültzau udden
g Kun
Norra Fjärden
Fa g
V
sga
ma
Her
mels
Gam
➤
norrbotten
523
Tussen 1339 en 1667 was wat nu Gammelstads Kyrkstad is hét Luleå, maar doordat het land terugveert sinds het ijs van 10.000 jaar geleden is gesmolten, kwam de haven te hoog te liggen ten opzichte van de zeespie gel. Om scheepvaart en handel te verbeteren, verhuisde Luleå naar zijn huidige plek – 10 km oostwaarts.
Rödkallen Een van de kleinste en tevens het meest verre eiland (circa 30 km uit de kust) in de scherenkust van Luleå is Rödkallen. Het is lange tijd een zuiver viseiland en een vooruitgeschoven post naar Finland. Loodsen kregen in 1814 onderdak op het eiland en in 1872 wordt de 21,5 m hoge vuurtoren neergezet. Deze is gemaakt naar een ontwerp van Nobelprijs winnaar Verner von Heidenstam en een van de twee overgebleven Heidenstamvuurtorens in Zweden. Rond de oude vuurtoren en de aanlegplaats van de loodsboten bevindt zich nu het Rödkallen Fyrhotell (www.fyrhotellet.com): in de zes verdie pingen hoge uitkijktoren van het toemalige loodswezen. Er is plek voor 20 personen. Rödkallen heeft een weggetje met rode houten huisjes en je
lmg
Ö. J
a Ö. M
ärn
väg
atan
pl.
tan
Mag
ken bac
Gods terminal
sg asin
nds
n
Su
sga
und
Luls
N ▲
Sunds gården
ses
lmg
a V. M
atan
tors Rek n gata
atan
kg Par
Rätts centrum
0
S kurholmsfjärden
300 m
og
sbr
pp Ske
tan stga Prå
Comfort
★ Hotel
y
Aveny Hotell
J
ı
★ ★n Hotel
ata nsg
tio
Sta
Träffpunkten
Amber
★ Arctic Hotel
★ City Park
Best Western den le n Bangårdsg. am
Hotell
ra H ngs
u S. K
Söd
-
båts
Små
gata
n
an
gat
0
Gråsjälfjärden
1. Domkyrkan 2. Länsmuseum 3. Norrbottensteatern 4. Kulturens Hus 5. Bioscoop 6. Naar Kallax Flygplats J Treinstation
luleå, centrum
524
bezienswaardigheden
Rödkallen (Foto: Göran Wallin / Luleå Kommun)
kunt er ook kamperen. Het eiland is zeker interessant voor vogelspotters. In de winter kun je vanaf Rödkallen hondensleetochten over de bevroren Botnische Golf maken. In de zomer vaart af en toe de M/S Nova Rödkallen (plek voor 12 per sonen) voor bezoekers naar het eiland, dat doorgaans alleen met eigen boot goed te bereiken is. Vraag het toeristeninformatiebureau van Luleå om details.
Kunst, cultuur en evenementen Teknikens Hus i Luleå (www.teknikenshus.se) op het universiteitster rein is leuk met kinderen. Ze leren er van alles over techniek. Zo rijdt er een modelspoortrein door het museum, kunnen de kids plaatsnemen in de cockpit van een vliegtuig en is er van alles over energie, ruimtevaart, scheepvaart en watertechniek. F21 Förbandsmuseet bevindt zich bij vliegbasis F21/Luleå Flygplats en is een leuke plek voor luchtvaartliefhebbers. Je vindt er een S 29C Tun nan, een J 32B Lansen, een S 35E Draken, een SF 37 Viggen, een HkP3 en een SK 50 op een kleine flightline buiten.
Recreatie en sport M/S Favourite van rederij L-Line verzorgt sinds 1990 regelmatige cruises door de archipel van Luleå. De Laponia doet hetzelfde, evenals de M/S Ronja van Condor Shipping. Er zijn ook vistrips in dit deel van de Botni sche Golf. Vraag het toeristeninformatiebureau naar de details.
norrbotten
Praktische Informatie Luleå
Informatie en geld Visitor Centre Gammelstad Kyrkstad, Kyrktorget 1, Gammelstad, 9+46920457010, worldheritage. gammelstad@luleå.se, www2.lulea. se/gammelstad/ Luleå Turistbyrå, Kulturens Hus, Skeppsbrogatan 17,46920457000,
[email protected], www.lulea.se Geldautomaten op Storgatan (3x) en Köpmangatan
Overnachten 5x budget, 8x midprijs en 4x topkeuze: download gratis Wereldwijzers selectie via www.wereldwijzerzweden.net/ overnachten/
Eten en drinken Bistrobar Brygge, Norra Hamn Cook’s Krog (zeer ruim opgezet trendy restaurant/drinkcafé in het Quality Hotel, met terras), Storgatan 17 Restaurang Corsica (budget en authentiek mediterraans), Nygatan 14 Roasters (met terras), Storgatan 45 Trend Café (met terras), Storgatan 43
Uitgaan Cleo Nattklub (3 bars en 2 dansvloeren; min. leeftijd 20 jaar, nachtclub 23 jaar en 30+ Classic voor 30-plussers), Storgatan 17, www.cleonattklubb.se
525
i
Grace Nattklubb (alleen in het zomerseizoen), Storgatan 15, www.grace nattklubb.se Olivers Nattklubb & Restaurang (min. leeft vrijdag 23 jaar, zaterdag 25 jaar), Storgatan 11
Entertainment Filmstaden Luleå (bioscoop), Timmermansgatan 19 Folkets Bio Kronan, Kronan A2 Norrbottens Teatern, Norra Strandgatan 3-7 (Norra Hamnen)
Shoppen Smedjan Köpcenter langs Storgatan is relatief nieuw en heeft onder meer Clas Ohlson, kleding en woninginrichtingswinkels, maar ook de Coop Konsum-supermarkt. Iets verderop vind je aan de overzijde Vasacitys Shopping Center. Langs de Storgatan zijn eveneens veel winkels.
Transport Zie kader Praktische informatie aan het begin van dit hoofdstuk. Fietsen huur je bij First Camp Luleå (Acrusvägen 110, 9+4692060300) of Cykelpiraten (Gammelstadsvägen 17, 9+46920231313). Van en naar Luleå Flygplats gaat en directe bus naar de stad in circa 0:15 tot 0:20 uur.
Boden (BODEN / SUTTES) Het karakterloze Boden (18.600 inw.) is het historische, noordelijke bol werk in de Zweedse landsverdediging, gegroeid rond een kruispunt van water-, spoor- en autowegen. Duizenden Zweedse jonge mannen vervullen nog altijd in Boden hun dienstplicht, het is het hoofdkwartier van het Norr bottens Regemente, met een pantserbataljon en een jagersbataljon. De weinige bezienswaardigheden zijn gerelateerd aan de strijdkrachten.
526
bezienswaardigheden
Rödbergsfortet | Rödbergsfortet (Förbandsvägen 4, www.rodbergs fortet.com) – ook wel Bodens Fästning genoemd, was tot 1998 een van de belangrijkste sleutelposten in het stoppen van aanvallers. Gebouwd vanaf 1901 heeft de vesting een omtrek van 25 km met destijds 1200 man als vaste sterkte. Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren er zelfs 15.000 man gelegerd. Het bestaat uit vijf grote artilleriestellingen en barakken uitgehakt in de bergen die ieder in tijden van oorlog circa 500 man moes ten herbergen. Acht vaste stukken artillerie zouden de vijand van ver bestoken. De land- en luchtstrijdkrachten van Norrbotten hadden in de bunkers hun gevechtsleiding. Försvarsmuseum (Garnisonsmuseum) Boden | Het legermuse um (Granatvägen 2, www.forsvarsmuseum.se) laat op interactieve wijze de Zweedse oorlogs- en verdedigingsgeschiedenis zien sinds 1800. Föreningen P5 | Tanks in lijn bij het museum van Föreningen P5 (Trån gatan 13D, www.foreningenp5.com), dat door een groep (ex-)militairen en liefhebbers is gestart om het materiaal van Norrbottens Pansarbataljon (P5) en van de toenmalige Russische vijand te bewaren voor het nage slacht. De rode loods werd geopend in 1994 en je vindt er bijna 20 tanks en pantserrupsvoertuigen plus nog een dozijn wielvoertuigen. FöreÂ�ningen P5 ligt op de route van het Garnisonsmuseum naar Rödbergsfortet. Kunst, cultuur en evenementen De köttbullar, de sylt en het knäckebröd even laten voor wat het is: op de Western Farm (Buddbyvägen 6, www.western-farm.com) is het altijd het Amerikaanse wilde westen van 1879. Met een saloon (met bier uit LappÂ�land), paarden, cowboys en cowgirls. Het wilde westen is overigens alleen in de zomer en rond kerst goed bereikbaar, maar dan tref je er ook regelmatig typische country- & westernconcerten.
Recreatie en sport Ten noorden van Boden ligt Gunnarsbyn, thuisbasis van Creative Adven ture (www.creative-adventure.se) dat rubberbootavonturen op wilde rivieren, maar ook onder meer hondenslee-, kano- en sneeuwscooter tochten organiseert.
Praktische Informatie Boden
Informatie | Boden Turism Ekonomisk Förening, Kungsgatan 40, 9+46921342830,
[email protected], www.upplev boden.nu Geldautomaten | Op Kungsgatan, Drottninggatan (4x) en Lulevägen
i
Overnachten (5x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/ Entertainment | Folkets Hus – Teater, Bio, Bowling, Kungsgatan 51, www. boden.fh.se
norrbotten
Haparanda (Haaparanta) & Tornio (TorneÃ¥) Op de grens bevinden zich Haparanda (4770 inw.) en Tornio (22.000 inw. In de gehele gemeente); de buursteden waren het Berlijn van het noor den. Nadat de Russen Finland in begin 19e eeuw afpakten van Zweden werden Haparanda (Fins: Haaparanta) en Tornio (Zweeds: Torneå) plots grenssteden. Hier keken de Russiche soldaten na 1809 in de lopen van Zweedse geweren en andersom. Haparanda was tot de door Moskou gedwongen afsplitsing van Zweden (Sverige) en Finland (Suomi) niet meer dan een verzameling landerijen. Tornio was dé stad. Maar Zweden bouwde Haparanda uit tot een vol waardige nederzetting die leefde van de handel met de andere zijde van de grens. De compactheid, de rivier, het uitzicht op Finland... de ongedwongen sfeer maakt van Haparanda een goede plek om even te stoppen en ver volgens langs de Toreälven-grensrivier naar Pajala te trekken. Het Haparanda Stadshotell illustreert samen met de Folkhögskolan (Kansankorkeakoulu) het centrale plein (Torget) van het dorp, waar de wegen Köpmansgatan en Torggatan elkaar kruisen. Kalles Restaurang met terras alias TornéDarling op het plein heeft opvallend hogekwaliteits lunchbuffetten voor een etablissement met eenvoudige uitstraling. Links van de volkshogeschool kom je bij Minerva Konst & Café: het opvallend moderne, glazen cultureel centrum van de gemeente met kunstgalerie. De bezienswaardigheid van Haparanda is de watertoren, ten westen van Torget.
Kunstproject van jongeren bij Minerva Konst & Café markeert de banden tussen Zweden en Finland
527
bezienswaardigheden
528
Haparanda Stadshotell
Grens Ten oosten van de stad kun je Finland aan de andere zijde van de Tore älven zien liggen. Maar de grens loopt niet per se in de rivier; soms gaat hij dwars over landdelen en er zou zelfs een enkel huis zijn dat deels in Finland, deels in Zweden staat. De beide landen ontwikkelden samen het EuroCity-bedrijventerrein op de grens en er is een gezamenlijk bureau voor toerisme op wat de Groene Lijn wordt genoemd.
Centrum Tornio Het centrum van Tornio is wat je van een standaardgrensstad verwacht. Ten westen van het centrum op een schiereiland staat de houten Alatornio-kerk, gebouwd in 1797 op een plek waar al in 1200 religieuze samenkomsten zijn. De kerk is onderdeel van de Struves Meridianbåge (geodetische boog van Struve) die sinds 2005 op de UNESCO-werelderf goedlijst staat (zie kadertekst).
Lapin Kulta-brouwerij Lapin Kulta (www.lapinkulta.fi) is bier uit Lappland. De brouwerij (Lapin kullankatu 1) staat sinds 1873 in Tornio en is het oudste industriële pand van Noord-Finland. In de zomer is er op dinsdagen en donderdagen een gratis rondleiding van ongeveer een uur vanaf de poort van de brouwerij.
Kukkulaforsen (Kukkolankoski) De snelwaterstroom van Kukkola is te laag om waterval genoemd te worden, maar de drie achter elkaar liggende plaatsen zijn vanwege hun
norrbotten
woestheid met recht een attractie. Vissers komen er ‘s morgens vroeg om hun netten uit te gooien, zoals hun voorouders dat al eeuwen geleden deden. Aan de Finse zijde (www.kukkolankoski.fi) kun je de typische witte vis die wordt gevangen, en wordt gegrild op een houten stok, klaargemaakt zien worden, waarna je hem kunt oppeuzelen in het café Myllypirtti. De Finse zijde is tevens een goede plek voor informatie over rivierraften en paardrijden. Aan de Zweedse zijde (http://kukkolaforsen.se) tref je een hotel en res taurant, waarbij ook hier vissers hun hengel hebben uitgegooid. Het vis sersdorpje uit de 19e eeuw is nu een museum, waar je in de zomer veel last kunt hebben van vliegjes – die je overigens verder geen kwaad doen. De Kukkulaforsen liggen 15 km ten noorden van Haparanda langs weg 99 op de Zweedse oever. Aan de Finse zijde volg je weg E8.
ÃŒvertorneå (Matarenki / Matarengi) Övertorneå (1950 inw.) is een dorp langs de Toreälven met een grens overgang naar Finland. Het heeft verder niet veel te bieden. Al fungeert de nederzetting als centrum voor het tuinbouwgebied ten westen ervan en heb je op weg naar Övertorneå mooie vergezichten op de Toreälvenrivier en Finland. Övertorneå ligt 72 km (1:15 uur) ten noorden van Haparanda langs weg 99 (Zweedse zijde van de grens) en onderweg kom je de fraaie Hietaniemi Kyrka uit 1740 tegen, waarvoor je even van de hoofdweg af moet.
ÃŒverkalix (Ylikainuu) Överkalix (950 inw.) ligt ten westen van Övertorneå op het aansluitpunt van weg 98 en snelweg E10. Er heerst een prettige sfeer en vanaf de brug bij het dorp heb je een fotogenieke stek om de Kalixälven-rivier vast te leggen of een hengel uit te werpen. Ten zuiden van het dorp gaan diverse wandelpaden over de Grelsbyber get. Een rondgang is ongeveer 2,5 km over de berg, voordat je 2 km over Geodetische boog van Struve De geodetische boog van Struve (Struves Meridianbåge in het Zweeds) is UNESCO-werelderfgoed en het geesteskind van astronoom Friedrich Georg Wilhelm von Struve (1793-1864). Via verschillende punten kon von Struve door driehoeksmeting de vorm van de aarde berekenen. De boog van 265 meetpunten loopt van Hammerfest in Noorwegen tot Oekraïne aan de Zwarte Zee en passeert onderweg Zweden, Finland, Rusland, Estland, Letland, Litouwen, Belarus (Wit-Rusland) en Moldavië. Dat lijkt een enorme operatie te zijn geweest, maar tussen 1816 en 1855 hoefde von Struve alleen de aartsvijanden Zweden en Rusland zo ver zien te krijgen, omdat de overige genoemde landen toen onderdeel waren van een van de twee rijken. Meer weten? Kijk op www.wereldwijzerzweden.net/boogvanstruve/
529
530
bezienswaardigheden
De Kalixälven bij Överkalix
de Brännabergsvägen terug naar het centrum loopt. Op Lappberget, ten westen van de Kalixälven en Överkalix, is een skipiste. Överkalix vormt de linkerhoek van het denkbeeldige vierkant met Över torneå (61 km; 1:10 uur), Kalix (65 km; 1:15 uur) en Haparanda (130 km; 1:50 uur).
Kalix (Kainuu) Kalix (7300 inw.) heeft een belangrijke regionale verzorgfunctie met de stenen kerk uit de vroege middeleeuwen als belangrijkste attractie.
Praktische Informatie Haparanda & Tornio
Informatie | Tornio-Haparanda Tourist Office, Green Line (op de grens), Pakkahuoneenkatu 1, 9+4692212010 (Zweeds) of 9+35816432733 (Fins), www.haparandatornio.com
i
Geldautomaten | Op Storgatan en Stationsgatan in Haparanda Overnachten (3x) | Vind Wereldwijzers selectie op www.wereldwijzer zweden.net/overnachten/
norrbotten
531
Pajala Pajala (1950 inw.) is het hart van de Finssprekende gemeenschap in Noord-Zweden en kent tevens sterke Sami-tradities. Op marktplaatsen in Pajala kwamen de drie de afgelopen eeuwen samen en nog altijd is de jaarlijkse Pajala Marknad een culturele trekpleister met wortels in de 18e eeuw. Zonneklok Pajale heeft sinds 1996 ‘s werelds grootste zonneklok, 38,33 m in door snee en meer dan een meter groter dan die in Disney World in Florida. Je vindt de zonnewijzer toepasselijk op Soltorget (Zonneplein). De Pajala Kyrka is gebouwd in 1869 en gerestaureerd in 1970. De preek stoel komt uit 1666. Evenementen in Pajala • Norrskens Festival (Festival van het noorderlicht), februari • Pajala Marknad, 2e weekend na midzomer • Römppaviikko, eind september
Römppaviikko i Pajala Römppaviikko laat zich het best beschrijven als het paringsdansfeest, maar heeft meer inhoud dan dat. Eind september, als de dagen korter worden en de winter zich aankondigt, zochten Scandinaviërs van ouds her elkaar op. Werkgevers huurden dienstmeisjes en knechten om tot de zomer aan het werk te hebben, mannen en vrouwen zochten elkaar om voor de rest van het jaar (en bij voorkeur het leven) van elkaar te houden. Hele wereld In Pajala wordt de traditie sinds 1987 opnieuw met een groot feest omlijst. Ter gelegenheid van het 400-jarig bestaan werden in dat jaar zelfs vrouwen van over de hele wereld uitgenodigd voor wat toch echt als paringsritueel mag gelden. Volgens de organisatie zijn dertig vrouwen na het feest in Pajala gebleven. De Römppaviikko wordt sindsdien ieder jaar op feestelijke wijze gevierd.
Informatie
Praktische Informatie Pajala
| Pajala Turism, 9+4697810015, info@apajalturism. bd.s, www.pajala.se
i
Overnachten (3x) | Download onze selectie via www.wereldwijzer� zweden.net/overnachten/
532
bezienswaardigheden
Rendieren op een heuveltop in noordelijk Lappland (Foto: Mika Makelainen)
533
Lappland in de poolcirkel Zweeds Lappland is het eenvoudigst te ontdekken door de poolcirkel aan te houden en het enorme gebied onder te verdelen in Lappland in de poolcirkel en Lappland onder de poolcirkel. Ook landschappelijk is deze indeling logisch. Vanuit Luleå naar Kiruna is Jokkmokk nagenoeg de eerste plek die je pas seert na het verlaten van de lagergelegen kustregio Norrbotten. Bestuurlijk behoort het gehele noorden van Zweeds Lappland toe aan de provincie Norrbotten, waarbij ook de provincie globaal de poolcirkel als zuidelijke grens aanhoudt. Dit betekent dat je rond die grens te maken hebt met een wisseling van een regionale vervoerder. Ruigste gebied Lappland in de poolcirkel is het ruigste gebied van Zweden. Je vindt er misschien wel het mooiste nationaal park, Abisko, dat tevens de droog ste plek van Zweden is. Je kunt iets ten westen ervan nog in juni uit Zwe den Noorwegen inskiën. Laponia – het werelderfgoedlandschap – ligt aan de grens met Noorwe gen, met Sarek Nationalpark en Padjelanta Nationalpark als grote trek pleisters. Denk over een verkenning van de natuurgebieden niet te licht. Abisko is nog te doen met alleen goede uitrusting en goede informatie, maar Sarek is alleen voor de ervaren hikers. Hoogste berg De hoogste berg van Zweden, de Kebnekaise (ca. 2100 m) ligt langs de Kungsleden: een uitdagend wandelpad van 430 km vanaf Abisko dwars door berggebied naar Klippen in zuidelijk Lappland. Het noorden is tevens een van de laatste regio’s in Europa waar je nog echt wilde rivieren vindt. Grondstoffen Lappland in de poolcirkel is het in grondstoffen rijkste deel van Zweden. Het ijzererts uit de mijnen bij Kiruna en bij Malmberget stimuleren de Zweedse economie al decennia. Licht Noordelijk Lappland is tevens de plek waar het ‘s winters nooit licht wordt, maar waar zomers de zon niet meer ondergaat (de grens van dit verschijnsel heet dus poolcirkel). Kiruna – de grootste stad van het gebied en de noordelijkste in Zweden – heeft acht tot negen maanden per jaar meer natuurlijk licht dan Stockholm. Noorwegen in het verschiet Vanuit Kiruna en Abisko liggen de Noord-Noorse stad Narvik en de legen darische, schitterende bergeilanden Lofoten in de Atlantische Oceaan in het verschiet. De spoorweg naar het noorden vanuit Stockholm eindigt
bezienswaardigheden
534
Noorderlicht (norrsken) Bewegende groene lichtzwemen, soms uitslaand naar wit of rood dansen aan de hemel in de nachten tussen oktober en april in NoordÂ�Zweden. Het poollicht is een fascinerend schouwspel van elektrisch geladen deeltjes van zonuitbarstingen. Bij het passeren van de aarde dringen ze net de atmosfeer in en door botsingen met zuurstof- en stikstofatomen lichten ze op 150 km boven de aarde en masse op. Aurora borealis is de officiële, internationale Latijnse naam voor dit fenomeen op het noordelijk halfrond. De naam is een afgeleide van de Romeinse god voor de zonsopgang (Aurora) en de Griekse god voor wind (Boreas). Bij de zuidpool wordt het aurora australis genoemd. Een veel populairde naam in Scandinavië is norrsken (noorderlicht in het Nederlands).
Zien In theorie kun je het noorderlicht zelfs in Nederland zien, maar in de praktijk kun je beter naar Lappland in de poolcirkel gaan en liefst zo noordelijk mogelijk. De intensiteit van norrsken is niet altijd hetzelfde en je hebt een dosis geluk nodig om het te kunnen aanschouwen.
Norrsken kun je ook ten zuiden van de poolcirkel zien, zoals hier in Piteå (Foto: www.imagebank.sweden.se © Erika Norberg)
lappland in de poolcirke l
Vastleggen Wil je het vastleggen op foto, zorg dat je camera stabiel staat (bij voorkeur op een stevig statief), zoom uit naar ongeveer 35 tot 50 millimeter (of nog beter: gebruik een lens met een vast brandpunt en een hoge diafragmawaarde (35 of 50 mm, f1.4 bijvoorbeeld)), zorg voor een interessante voorgrond beneden in het beeld (bijvoorbeeld een rij bomen of een huis) en zet de sluitertijd op 2 tot 30 seconden. Om beeldruis in digitale foto’s te voorkomen, draai de iso-waarde niet hoger dan 400 (liever nog 200). Gebruik je standaardfotorolletjes, probeer het met 400 iso. Bedenk dat standaard Fujifilm-rolletjes (Superia) een lichte, groene ‘smaak’ hebben die het effect van de aurora borealis kunnen versterken (Kodak heeft een lichte, rode ‘smaak’).
zelfs in Narvik, dat zelf geen directe treinverbinding heeft met andere Noor se steden. Ook met de auto of de motor duik je gemakkelijk de grens over. Noordpool Wie denkt op het hoogste punt van een reis door Lappland in de poolcir kel van Zweden echt ver noordelijk te zijn, denk opnieuw. Vanuit de noor delijkste locatie op de doorgaande route per trein/auto/motor/fiets (vlak na het passeren van de grens met Noorwegen) is het altijd nog hemels breed zo’n 2400 km naar de noordpool – grofweg dezelfde afstand die je vanuit Nederland of België over de weg moet afleggen om zo hoog in Zweden te komen.
Ontdekken Lappland ontdekken is zowel in als onder de poolcirkel een kwestie van locatiehoppen. De afstanden zijn te groot en het wegennet te beperkt om vanuit één plek de hele regio goed te leren kennen, zeker als je een lange bergtocht wilt maken. De stad Kiruna kun je wél kiezen als centrale aankomstplek voor de reis naar Abisko Nationalpark, het Icehotel, de ijzerertsmijnen en Zwedens ruimtebasis. Het STF Turiststation Abisko is echter een veel plezieriger locatie voor het ontdekken van het Nationalpark. Kvikkjokk is een prima plek bij het Sarek Nationalpark. Centraal in noordelijk Lappland liggen de door veel bezoekers gewaar deerde buurstadjes Gällivare en Malmberget in een heuvelachtige omge ving. Plaatsnamen Evenals bij de grens met Finland hebben plaatsen in de overige delen van LappÂ�land vaak twee namen: de Zweedse en de Samische. Wereldwij zer noemt ze beide, met de Samische tussen haakjes.
535
536
bezienswaardigheden
Praktische Informatie Lappland in de Poolcirkel
Aanvlieghaven Gällivare Flygplats vanaf StockholmArlanda via Kramfors/Sollefteå met Nordic Regional (www.nordicregio nal.se) Kiruna Flygplats vanaf Stockholm-Arlanda met Norwegian (www.norwegian. no) of SAS (www.sas.se); vanaf Luleå met Barents Airlink (www.barentsair link.se)
i
Auto/motor (hoofdbestemmingen) Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/
Openbaar vervoer Een reisplanner vind je op www.res plus.se. Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/ov/
Jokkmokk (Dálvaddis) Jokkmokk is vooral leuk om over de weg te naderen, omdat je even ten zuiden van het dorp het passeren van de poolcirkel niet kunt missen. Er staat namelijk een groot vijftalig bord en door de bijliggende parkeer plaats kun je letterlijk even stilstaan bij deze mijlpaal. Kom je niet vanuit Luleå via Vuolierim, maar via de route vanuit Arvidsjaur, dan staat er zelfs een wigwam waar je een officieel certificaat kunt krijgen van het passeren van de poolcirkel. Supertoeristisch, maar zeg eens eerlijk... stiekem toch trots op het papiertje. Jokkmokkk is een goed startpunt voor het ontdekken van het Laponiawerelderfgoedlandschap, dat ten westen van het dorp ligt en bestaat uit bergen, bossen en meren. Informeer over de mogelijkheden bij het toe risteninformatiebureau of bij het Ájtte-museum. De gemeente Jokkmokk is zo groot als de helft van België, maar dan met slechts 4000 inwoners. Drieduizend van hen wonen in de dorpskern met dezelfde naam als de gemeente en de omgeving daarvan is dus erg rustig. Behalve het Ájtte-museum en de Nya Kyrka heeft het dorp Jokkmokk alleen iets bijzonders te bieden tijdens de driedaagse Jokkmokk Marknad (www.jokkmokksmarknad.com) in februari. De markt bestaat al meer dan dan 400 jaar en is uitgegroeid tot een festival waarbij de Sami-cultuur centraal staat. Het trekt zo’n 30.000 bezoekers. Het museum Æjtte (Kyrkogatan 3, www.ajtte.com) is hét berg- en Sami museum (Sápmi) van Zweden. Het is een culturele trekpleister van een volk waarvan 90 procent volledig is geïntegreerd in de Zweedse samenle ving. Het museum toont de originele leefwijze aan de hand van beelden en voorwerpen. Ájtte voorziet je tevens van informatie over het Laponiawerelderfgoed: het landschap ten westen van het dorp. Jokkmokk Nya Kyrkan (de ‘nieuwe’ kerk) is gebouwd in 1889 en valt op door zijn opvallende uiterlijk. Het gebedshuis staat aan de overzijde van
lappland in de poolcirke l
537
de doorgaande route die je langs het museum Ájtte brengt. De oude kerk van Jokkmokk uit 1753 ging in 1972 door brand verloren. Een replica van de Sami-kerk opende in 1976 zijn deuren.
Porjus Porjus (310 inw.) dankt zijn bestaan aan de bouw van de dan moderne waterkrachtcentrale tussen 1910 en 1915, waarmee nabijgelegen mijnen én het spoor wegnet van stroom werden voor zien. Tussen 1971 en 1975 zette energiemaatschappij Vattenfall een nieuwe centrale neer die met 1233 GW/u per jaar in productie capaciteit de derde van Zweden is. De oude centrale is een museum waarin je meer te weten komt over Jokkmokk Nya Kyrka de toepassing van waterkracht in bergachtige streken in Zweden.
Natuur(wandelingen) Muddus Nationalpark (www.fjallen.nu/parker/muddus.htm) ligt ten noordoosten van Jokkmokk en heeft een afmeting van ongeveer 10 tot 20 km oost-west en 30 km noord-zuid. De heuveltoppen bevinden zich tussen de 350 en 550 m boven zeeniveau. In de zuidelijke 10 bij 10 km zijn uitgestippelde wandelpaden, ingerichte rustpunten en trekkershutten. De Sami houden in het park rendieren, maar er komen ook beren, veel vraten, lynxen en hermelijnen voor. Natuurbeheerders hebben tevens geprobeerd de bever terug te krijgen, maar die is weer verdwenen. De hoofdingang bevindt zich bij Skalte, op de noordoever van de Stora Luleälven-rivier, die te bereiken is via de afslag aan weg 97 tussen Jokk mokk en Gällivare.
Praktische Informatie Jokkmokk
Informatie | Jokkmokks Turistbyrå, Stortorget 4, 9+4697122250,
[email protected], www.turism. jokkmokk.se
i
Geldautomaten | Op Berggatan en Storgatan
Overnachten (3x) | www.wereld wijzerzweden.net/overnachten/
bezienswaardigheden
538
Kvikkjokk Kvikkjokk is een bergdorp aan de Lilla Luleälvens-rivier dat zich midden in het Laponia-gebied bevindt. Dagexcursies doe je daarom bij voorkeur vanuit Kvikkjokk en niet uit Jokkmokk.
STF Kvikkjokk Fjällstation is mooi gesitueerd en heeft veel informatie (Foto: STF)
lappland in de poolcirke l
539
Ten noorden van Kvikkjokk liggen het Kvikkjokk-Kabla Fjällurskogs Natur reservat, het Sarek Nationalpark en ten noordoosten het Ultevis Fjällur skogs Naturreservat. Het meer Tjaktjajaure ligt er centraal tussen. Dichter bij de grens met Noorwegen ligt het Padjelanta Nationalpark met de meren Vastenjaure en Vinhaure. Ten zuiden van Jokkmokk tref je het Pärtälvens Fjällurskogs Naturreservat. Typische wandelingen zijn de tweedaagse tocht over de Kungsleden naar Aktse en Rapadalen of de vierdaagse hike naar Saltoluokta. Het dorp Kvikkjokk heeft een eigen winkel, een natuurinformatiecentrum (Naturrum) en een goed uitgerust STF Kvikkjokk Fjällstation (vandrarhem). Zowel bij het station van de Zweedse toeristenvereniging, via KvikkÂ�jokks Turistservice als via Jokkmokks Turistbyrå kun je gedetail leerde informatie en kaartmateriaal krijgen over de routes, het weer en overnachtingsplekken onderweg.
Praktische Informatie Kvikkjokk
Informatie en overnachten (budget) | Kvikkjokks Turistservice, Asplunda 5, 9+4697121036; STF
i
Kvikkjokk Fjällstation, 9+4697121022 of 9+46703371683, www.stfturist. se
Gällivare (Váhtjer) & Malmberget De 821 m hoge Dundret geeft het dorp Gällivare (8400 inw.), dat aan zijn voet ligt, klasse. Hier sluit de Inlandsbanan aan op het hoofdrailnet van Zweden naar Kiruna en Luleå. Gällivare is nagenoeg één met het 2 km noordelijker gelegen Malmberget (6000 inw.). Het Gällivare Järnvägstation (treinstation) van Gällivare is een beziens waardigheid op zich. Gebouwd langs de Inlandsbanan tussen 1894 en 1894 door Foke Zetterval is het een van de markantere oude stations van Zweden. Uit 1747 dateert de compacte bruinhouten Gamla Kyrka, die in de volks mond Lappkyrkan of Ettöreskyrkan heet. Het is Gällivares oudste gebouw en je treft hem in de Prästgården (priestersgaard) bij de rivier aan de zuidzijde van het station. 82 jaar na de oude kerk gaat op 26 februari 1882 de nieuwe kerk (Gällivare Nya Kyrka) open op Lasarettsgatan 10: een flink gebedshuis dat de groei van de bevolking van 850 tot 3500 in de periode moest opvangen.
LKAB Gruva LKAB’s Gruva (www.lkab.com) organiseert van medio juni tot half augus tus iedere dag om 09:30 uur een rondleiding (minimumleeftijd 12 jaar) door een enorme ondergrondse ijzerertsmijn waar het altijd 8 tot 10 gra
540
bezienswaardigheden
den is. Een van de hoogtepunten is het dieptepunt van meer dan 1000 m onder het aardoppervlakte. Bussen rijden door het wegenstelsel onder de grond, dat meer dan 30 kilometer beslaat. LKAB’s Gruva bevindt zich in Malmberget, circa 10 km ten noorden van Gällivare. Vraag het toeristen informatiebureau om meer gegevens.
Aitiks Koppargruva Een enorm gat in de aardkorst van 350 m diep is het resultaat van het ontginnen van koper uit een van Europa’s grootste mijnen. De Aitiks Kop pargruva ging pas in 1968 open en blijft waarschijnlijk tot 2013 in gebruik. Dan zijn de bewezen voorraden koper op. Er wordt overigens tevens goud en zilver omhooggehaald. De Aitik Koppargruva ligt 15 km ten zuidoosten van Gällivare. Boliden (www.boliden.com) is het bedrijf dat de mijn beheert en soms zijn er rondleidingen.
Recreatie en sport Rond Gällivare zijn verscheidene wandelingen al dan niet met gids waarvoor het toeristeninformatiebureau de details heeft. KN Adventure (9+4697010771) organiseert paragliding.
Natuur(wandelingen) Gällivare is een prima startpunt voor het ontdekken van Sjaunja Naturre servat en Kaitums Fjällurskogs Naturreservat. Beide gebieden liggen ten westen van het stadje. Informatie bij het toeristeninformatiebureau. De berg Dundret is vanuit Gällivare prima te beklimmen. In de winter kun je er skiën. 115 km ten westen van Gällivare ligt het geweldige natuurgebied Stora Sjöfallet National Park met Saltoluokta als centraal dorp.
Aitiks Koppargruva vanuit de lucht (Foto: Boliden)
lappland in de poolcirke l
Praktische Informatie Gällivare & Malmerget
541
i
Informatie | Gällivare Turistbyrå,
Overnachten (7x) | Download gra-
Centralplan 3, www.gellivare.se
tis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
9+4697016660,
Geldautomaten | Op Storgatan (2x)
Kiruna (Giron) Een gelaagde bergtop met toren begroet de bezoeker van Kiruna. Al van ver kun je de stulp vanachter de treinruit of het autoraam dichterbij zien komen. Welkom in Zwedens noordelijkste stad. Er heerst een koele, onpersoonlijke, harde sfeer in Kiruna, die volgens kenners past bij de geografische ligging. Twee maanden per jaar wordt het hier niet of nauwelijks licht. Ongeveer 1800 medewerkers van de LKAB-ijzerertsmijnen kunnen zelfs in mei tot en met augustus nauwelijks genieten van de midzomerzon, want zij duiken iedere dag tot meer dan 1000 m diep de grond in. De lange, donkere winters hebben hun effect op de bevolking van de stad. Vijftig tot zeventig procent van de 18.000 inwoners zou psychische klachten hebben, variërend van een lichte winterdepressie tot de wil niet verder te leven. Een stereotype sfeer van Kiruna in de winter is uitstekend neergezet door Åsa Larsson in haar roman Solstorm (2003), dat in het Nederlands een jaar later is uitgegeven door uitgeverij Anthos. In 2007 is het boek als zeer aardige film uitgekomen. Kiruna krimpt Geen oorzaak en gevolg, maar het is illustratief voor het onuitnodigende karakter van Kiruna dat de stad tijdens de laatste meetperiode (2000 – 2005) van het Zweedse bureau voor de statistiek Statistika CentralÂ�byrån een van de drie steden in Zweden is met een opvallend groot inwoner verlies. De bijna 1000 vertrekkende inwoners plaatsen Kiruna in absolute aantal len zelfs op de tweede plaats van alle ‘verliesgevende’ woonkernen en met -5,2 procent op de eerste plaats van alle Zweedse steden. De twee voorgaande periodes was er eveneens een vertrek van ongeveer duizend inwoners in vijf jaar tijd. Kiruna krimpt. Uitvalsbasis Toch is Kiruna (de gemeente heeft een enorme oppervlakte van circa 20.000 m2; bijna de helft van Nederland) een goede uitvalsbasis voor bezoekers van noordelijk Lappland. Kiruna Flygplats en het Icehotel in buurdorp Jukkasjärvi zijn goede redenen naar Kiruna te gaan.
bezienswaardigheden
542
Vanuit Kiruna rijd je gemakkelijk naar het Finssprekende deel van Zwe den, naar het drielandenpunt, naar de noordkaap in Noorwegen, naar de bergeilandengroep Lofoten in Noorwegen, naar de Botnische Golf, naar de hoogste berg van Zweden (Kebnekaise), naar het Cape Canaveral van Zweden (Esrange), naar een skidorp waar je in juni nog op de latten kunt (Riksgränsen) en naar een van de mooiste natuurreservaten (Abisko Nati onalpark). Al tipt Wereldwijzer Zweden je om voor Abisko vooral te over nachten in het STF Turiststation Abisko, vanwege de vriendelijker sfeer.
Centrum De belangrijkste locaties en straten in het centrum van Kiruna bevinden zich in een halve cirkel van maximaal 600 m lang ten oosten van het trein station. Het vliegveld ligt 9 km van het centrum en vanaf het busstation (300 m de heuvel op vanaf het treinstation) gaat er geregeld een directe bus naartoe. Geologgatan (met prima eetcafé Safari), Lars Janssongatan en Vanortsgatan zijn autovrij en hebben enkele leuke boetieks. Het centrum mist algemene fraaiheid, maar heeft een paar bijzonderheden, waaronder het Järnvägsparken: een minipark langs een waterval tussen centrum en station.
Järnvägsstationen Het treinstation van Kiruna heeft op het perron de beeldenpartij Rälsbäraren (de Railsdragers) van Torsteh Frid uit 1965.
Stadshuset Een toonbeeld van harde functionaliteit aan de buitenzijde is het Stadshuset uit 1964, dat prominent vecht met het Scandic Hotel en de Kiruna Kyrka om de status van opvallendste gebouw van de stad. De race is opnieuw begonnen, want de gemeente verwacht tussen 2013 en 2023 een nieuw pand te moeten neerzetten. Niet vanwege de oudheid Kiruna verhuist Het stadsbestuur besluit in 2004 dat Kiruna in fasen wordt opgeschoven naar de voet van de berg Luossavaara, ten noordwesten van de stad, om het wegzakken in de aarde door de mijnactiviteiten te voorkomen. In november 2007 werden de eerste fysieke ingrepen gedaan: de aanleg van het nieuwe rioolstelsel en een van de huizen werd in zijn geheel getransporteerd naar een nieuwe plek. Nadere plannen in 2008 moeten de aanzet geven voor discussies en nadere besluitvorming. Mijnbouwbedrijf LKAB is om een financiële bijdrage gevraagd. In januari 2008 werd op de nationale televisie overigens al gepleit om Kiruna niet te verhuizen, maar dit moment aan te grijpen voor het maken van een echt nieuwe en bovenal duurzame stad – die op slimme wijze zoveel mogelijk een gesloten (zelfvoorzienend) en milieuvriendelijk energie-, water- en afvalstoffensysteem zou moeten kennen.
lappland in de poolcirke l NORRMALM
eg ka r
isg
ele
n
ins
gatan
g
Grape
Ado
lf H
edi
n
Âsvägen
atan Mangig
n
ta
vä
h
Kyrkparken
Gr en
vväg
Gru
h
en
Ë
Hj. LundbohmsSkolan
Sk olg
ata
h
n
In ge n
jö rs g
at an
Kiirunavaara industriområde
st Villa
led
olo
mb
Lo
h
tan
ge
n
h
uv
2■
ı
Lasarettsga
log
Ge o
v
ds
●
tan
nga
år
ng
6
n
Fin
Ba
J
ata
rm
ta
Hotell City ★& Kiruna VandrarhemKunskapsparken e r sta ä rgm an Meschplan Be gat en vväg Gru g ks 5 te 3 Biblio
h 4
ng
He
gatan
★ 1y
Ke
ga
ga
an
Arent-
pp
areg atan
atan
Mommag
La
Urma k
Steinholtzgatan
Scandic ★ Hotell Ferrum Vinterpalatset L. Janssonsgatan ★ Sta tion sv Järnvägs- S. Svanberg sg Hotell Rallaren ★ parken Järnvägshotellet ★
Lä ra re ga ta n
nt
Hedin Yellow House sväge n
ings-
t ga gs vä rn Jä
Hotell Kebne
a sg
★ Vandrarhem
CENTRUM
N ▲
ing
en
r Fö
Fören
Kond uktö rsga ta
gatan
ohmsv r Lundb Hjalma
ästare
E10
Adolf
★
tan
ve r
Hotel
★ Arctic Eden
NEDRE NORRMALM
Tågm
A ka reg ata n
g
g
atan
Föra re
Borra re
na g
Camp Ripan
HÖGALID
Ha
tan
n
stier
Hotell ★ Samegården
HögalidSkolan
gata
Reen
Bryta rega
Lastare gatan
Hermelins-
543
Gr
h
uvf
og
de
- gatan
Bromsg
atan
E1
0
Gullrisets Lägenhetshotell
★
7/8 ➤
1. Folkets Hus 2. Stadshuset 3. Stadsbibliotek & Busstation 4. Treinstation 5. Kiruna Kyrka 6. LKAB-mijn 7. Naar Kiruna Flygplats 8. Naar Jukkasjärvi (Icehotel)
√
0
200 m
kiruna, centrum
➤
bezienswaardigheden
544
van het gebouw, maar omdat Kiruna door de aanpalende mijnactiviteiten langzaam wegzakt in de aarde. Aan de overzijde van het stadhuis staat het standbeeld Gruvarbetaren (mijnwerker) van Thomas Qvassebo voor de bibliotheek van de stad.
Kiruna Kyrka Een bijna magische kerk, gebouwd met typische Sami-hutten (Lapp kåta) als inspiratie: de Kiruna Kyrka van architect Gustaf Wick man (1858-1916) is het architecto nisch hoogtepunt van de stad, dat zeker de moeite van het binnen gaan waard is. De kerk siert Kiruna sinds de constructie tussen 1909 en 1912 onder leiding van LKAB’s bouws chef Bengt Lundgren. Op het dak staan twaalf figuren van vergoud brons van 2 meter hoog en 250 kilo zwaar. Kunstenaar Christian Eriksson beeldt er de verschillen de menselijke geestesgesteldhe den uit: Opwelling, Extase, Wan hoop, Verlegenheid, Overmoed, Vroomheid, Vertrouwen, Toewij Kiruna Kyrka met Sami-hutten als ding, Zwaarmoedigheid, Verdriet, inspiratie (Foto: Stina Starkenberg) Liefde en Bescheidenheid. Prins Eugen beschilderde het altaar, waarbij hij inspiratie haalde uit Tos cane, dat hij het dichtst bij het paradijs vond komen. Ongeveer 100 m van de kerk zit een Sami-jongetje versteend van de kou: de Lappgubben (Lappenjongen) is een sculptuur uit 1927 van Ingrid Geijer.
LKAB-mijn De ijzerertsmijnen van Kiruna (direct werk voor meer dan 1800 inwoners uit de stad) zijn nog lang niet uitgeput. In december 2005 besloot uitbater LKAB (Luossavaara-Kiirunavaara AB) de grootste enkelvoudige investe ring te doen in zijn dan 115-jarige geschiedenis: 6,4 miljard kronen (circa 700 miljoen euro) wordt aangewend om een nieuwe verwerkingsfabriek neer te zetten op LKAB’s terrein in Kiruna. In 2008 is het roodkleurige complex opgeleverd dat 6 megaton pellets per jaar kan verwerken. Ondertussen wordt de ijzerertsmijn onder Kiruna dieper en dieper. Sinds 1957 werkt LKAB onder de grond. Het jongste hoofdniveau (2007) ligt op 1045 m diepte. Volgens LKAB kan daar nog zeker tot 2015 productie worden gedraaid. In 2012 begint het bedrijf alvast wel met het aanleggen van de infrastructuur naar 1300 m diepte. Het ijzererts wordt afgevoerd naar zowel Luleå als Narvik (Noorwegen): de reden dat de Noorse stad de noordelijkste in West-Europa is met een
lappland in de poolcirke l
treinstation. Pas later zijn passagierstreinen vanuit Stockholm over het traject gaan rijden. Het toeristeninformatiebureau van Kiruna organiseert in de zomer rondleidingen door de berg, maar die gaan niet dieper dan 540 m onder het aardoppervlak.
Esrange De European Space and Sounding Rocket Range (Esrange) is Zwedens ruimtelanceerbasis, 40 km ten oosten van Kiruna. Het uitgestrekte ter rein is ongeveer 20 km2 groot en sinds 1964 vertrekpunt voor nu jaarlijks zo’n 20 onbemande raketten. Esrange is tevens een satellietbesturingsen controlestation en zendt sondes en luchtballonnen de lucht in voor onderzoek. Esrange is een samenwerkingsverband tussen Zweden (Swedish Space Corporation; www.ssc.se), Duitsland, Zwitserland en Frankrijk, in overleg met de Europese ruimtevaartorganisatie ESA. Het toeristeninformatiebureau van Kiruna organiseert in de zomer rond leidingen in groepen van maximaal vijf volwassenen naar de Esrange. Er wordt zowel Zweeds als Engels gesproken.
Nikkaluokta Nikkaluokta (20 inw.), 66 km (2:00 uur) ten zuidwesten van Kiruna, is evenals Björkliden een prima uitgangspunt voor het ontdekken van de bergen. Zwedens hoogste berg Kebnekaise begint al snel ten westen van het dorp en reikt tot ongeveer 2100 m hoogte (hoogte varieert door wis selende ijslaag op de top). Het dorp ligt ongeveer 20 km van het Stora Sjöfallet Nationalpark met het aansluitende Sarek Nationalpark en het Sjäunja Naturreservat. Nikkaluokta is ontstaan nadat Nils Olsson Sarri en zijn vrouw Maria met hun rendieren in 1910 vanuit Noorwegen hierheen verhuisden. Nikkaluok ta betekent de Baai van Nils in het Samisch. Het dorp ligt aan een meer. Voor meer informatie en activiteiten is Lappland Inspiration (9+4698056000 of 9+46706105956, www.lappland-inspiration) in Nik kaluokta een goed adres. Bus 506 rijdt drie keer per dag (0:50 uur) tus sen Kiruna en Nikkaluokta.
Riksgränsen Riksgränsen bevindt zich direct aan de grens van Zweden en Noorwegen en is een wintersportgebied waar je in juni nog vanuit het ene naar het andere land kunt skiën en terug met de skilift gaat. Er zijn zes liften, 17 uitgezette pistes en de mogelijkheid om buiten de paden te skiën. Riksgränsen ligt 132 km (1:40 uur) ten westen van Kiruna of 50 km (0:55 uur) vanaf Narvik (Noorwegen) langs snelweg E10. Vanuit Kiruna/Narvik stopt de trein tussen de twee steden twee keer per dag op het station van RiksÂ�gränsen (1:55 uur). Voor informatie: www.stromma.se/sv/Riks gransen/, 9+4698040080. Bij Riksgränsen bereikt de trein vanuit Kiruna naar Narvik zijn hoogste punt (circa 525 m), waarna hij door veel tunnels, maar ook langs een schitterend fort bergafwaarts dendert tot zeeniveau.
545
bezienswaardigheden
546
Praktische Informatie Kiruna
Informatie
| Kiruna Lappland Turistbyrå, Lars Janssonsgatan 17 (Folkets Hus), 9+4698018880,
[email protected], www.lappland.se Geldautomaten | Op Lars Janssonsgatan (3x)
i
Overnachten | 3x budget, 5x midprijs en 2x topkeuze: www.wereld wijzerzweden.net/overnachten/ Eten en drinken | Café Safari, Geologgatan 4; O’Leary’s, Forëningsgatan 11
Abisko Nationalpark Abisko Nationalpark is de droogste plek van Zweden en van de mooiste nationale parken van het land het best toegankelijk. Je hoeft heus geen lange tochten te maken in Abisko Nationalpark om van de natuur te genieten. Ben je slecht ter been, dan kun je na 100 tot 200 meter vanaf het treinstation Abisko Turiststation genieten van een schitterend, diep ravijn (10 tot 20 m) met snelstromend smeltwater en rotsen waarop je zittend of liggend van de zon kunt genieten. Trek twee tot drie uur uit voor een wandeltocht en je komt gemakkelijk de eerste vijf km over de Kungsle den langs ansichtkaartmomenten, en wandel dan over dezelfde route of via de oostelijke helling terug naar auto/motor/trein bij het STF Turiststation. Alleen al voor het uitzicht vanuit de eetzaal over het meer Torneträsk is het STF-com plex een stop waard.
Njulla De berg Njulla is de punt waarop je uitkijkt vanaf het toeristensta tion. Laat je op gemak naar 900 m brengen via een stoeltjeslift en geniet van een fika in het café met vergezichten over het meer Torne träsk. Heb je goede benen, klim dan gerust naar de top van de berg (1169 m).
Kungsleden Het diepe ravijn bij de berg Njulla is een mooi welkom tot Abisko Nationalparken
De 425 km lange Kungsleden (Ko�ningspad; wandelroute; zie ook foto hoofdstuk Landschap op pag.
lappland in de poolcirke l
547
23) begint bij het STF Abisko Turiststation: hét beste startpunt voor een korte (paar uur) tot lange tocht door het beeldschone gebied. Detailinformatie over de wandeltocht door ruig berglandschap kun je het best vragen bij het STF Abisko Turiststation. Met een goede conditie en gemiddelde hike-ervaring kun je sommige delen al prima afleggen. Andere delen vragen om goed getrainde bergwandelaars. Ongetwijfeld een over bodige opmerking, maar een gewaarschuwd mens telt voor twee: zorg er hoe dan ook voor dat je je laat voorlichten over de route en het weer; kies de juiste uitrusting, kleding en voorraden, voordat je aan de tocht begint. Aangezien de meeste bezoekers niet de tijd of energie hebben voor de volledige route, zijn er twee kortere alternatieven: Abisko naar Nikkaluokta (47 km) en Nikkaluokta naar Vakkotavere/Saltoluokta (71 km). Onderweg kun je overnachten in trekkershutten, waarvan de eerste al na een dozijn km vanaf het startpunt staat.
Praktische Informatie Abisko Nationalpark
Informatie en overnachten | STF Abisko Turiststation (300 bedden), aan
i
weg E10, 9+4698040200, www. abisko.nu
Björkliden Op de zuidoever van Zwedens vijfde meer Torneträsk (70 km lang, 1,1 km breed en 190 tot 230 m diep) ligt het dorpje Björkliden (www.bjorkliden. com) slechts 13 km van de hoofdtoegang tot Abisko Nationalpark. Het is een prima startplek voor activiteiten in de buitenlucht. Bergwandelingen, een golfbaan uit 1929 waar het zomers 24 uur per dag licht is, mountain biketochten, een grottentocht (Kåppashålagrotta), bergrijden te paard, bergbeklimmen, skiën, hondensleetocht en een sneeuwscootertocht. Björkliden is voor superatleten een uitdaging tijdens de BAMM: de Björk liden Arctic Mountain Marathon: een in augustus gehouden wedstrijd met 30, 50 en 70 km lange trajecten die lopers over groene en besneeuwde heuvels tot respectievelijk 1500, 3000 en 4000 m boven zeeniveau brengen bij temperaturen van 25 graden boven tot 5 à 10 graden onder nul.
Praktische Informatie Björkliden
Informatie en overnachten | Björkliden Fjällby, 9+4698064100,
[email protected], den.com
i www.bjorkli
548
bezienswaardigheden
Jukkasjärvi & Icehotel Jukkasjärvi (520 inw.) heeft één belangrijke attractie: het Icehotel! Het Icehotel (Jukkasjärvi, 9+4698066800,
[email protected], www.icehotel.com) is er gekomen om Jukkas een nieuwe impuls te geven. Dit toeristisch bedrijf richtte zich in de jaren zeventig op zomertoerisme, maar besloot eind jaren tachtig de winter te omarmen, geïnspireerd door Japanse ijsbeeldhouwers. In 1990 werd een tentoonstelling van de Fransman Jannot Derit getoond in een iglo van 60 m2 op de bevroreren Torneälven. Het verhaal gaat dat op een nacht een groep buitenlandse toeristen besluit om op meege brachte rendierhuiden en in slaapzakken in de iglo te overnachten. In de ochtend zijn ze laaiend enthousiast over de fantastische ervaring en zo is het concept Icehotel geboren. Ieder jaar in november komen architecten, bouwers en designers samen om een nieuw ijshotel neer te zetten, waarbij ze gebruikmaken van mal len om de corridors stevig te krijgen. Wanneer het ijshotel goed is bevro ren, worden de vormen verwijderd. Het ijshotel heeft ieder jaar een eigen kerk (geliefd voor trouwerijen). De Absolut Icebar is zo populair dat de ondermening het concept nu ook toepast in de niet-bevoren steden Stockholm, Londen, Tokyo en Kopen hagen: een pub in een koelcel dus. Slapen in de Icebar doe je nog steeds in een slaapzak op rendierhuiden. Met een laatste alcoholische slaapmuts op blijf je het warmst in ther misch ondergoed en een muts. De temperatuur binnen is continu tussen de -5 en -8 graden. Je bagage wordt daarom door een medewerker naar een speciale kamer gebracht. Spul len die je meeneemt naar je kamer en je niet in de slaapzak stopt (een les die (ex-)dienstplichtigen goed kennen) zullen bevriezen. Het Ice hotel heeft speciale, verwarmde wasruimten en omkleedkamers.
Karesuando (Karesuvanto)
Icehotel (Foto: Mike UK)
Karesuando (330 inw.) is de laat ste nederzetting van enige omvang in Zweden, pal op de Finse grens. Hiervandaan gaat een lange weg naar het drielandenpunt Treriks röset op de Noorse grens. De Karesuando Kyrka uit 1905 heeft een ouder gebedshuis van 1813 vervangen. Het is een ont
lappland in de poolcirke l
549
Sneeuwscootertocht in de buurt van Björkliden (Foto: Mike UK)
werp van architect G. Lindgren en heeft twee kerkklokken. In 1953 en 1954 kreeg het pand een uitgebreide restauratie en het resultaat kun je nu nog zien.
Treriksröset Een Rus en een Noor markeerden in 1897 de rijksgrenzen van het toen malige Noorwegen, Zweden en Finland (toen Russisch grondgebied). Zweden en Noorwegen waren aan het ruziën over een afscheiding van Noorwegen en dat zorgde ervoor dat er geen Zweed bij de kleine plech tigheid was. In 1901 werd er opnieuw een steen neergezet en in 1926 volgde de laatste. De menshoge gele ondersteuning met wankele steigers trekt jaarlijks in de zomer toeristen op zoek naar een nieuw record in de boeken. Speciaal voor hen vaart er de M/S Malla van Kilpisjärvi naar Koltuluokta (een oud Sami-dorp) in 0:45 uur, waarna het nog 3 km lopen is naar de Treriks röset (De Steenhoop van de Drie Rijken). De boot wacht twee uur bij het strand voor de terugvaart naar Finland.
Praktische Informatie Karesuando
Informatie | Turistinfo Karesuando, 9+4698120205,turistinfo@karesuan� do.se, www.karesuando.se
i
Overnachten (14x) | Vind Wereldwijzers selectie op www.wereld wijzerzweden.net/overnachten/
550
bezienswaardigheden
Narvik en de Lofoten (Noorwegen) De Noorse stad Narvik en de bergeilanden Lofoten zijn een uitstekende bestemming om in het verlengde van Zweeds Lappland te bezoeken. Narvik is sinds de aanleg van de spoorlijn dé afvoerhaven voor het ijzer erts uit het Zweedse Kiruna en Malmberget. De Lofoten zijn erg bijzon der. Dat komt door de bergen die dramatisch steil uit zee oprijzen en samen met lagergelegen stukken het verlengde zijn van de grillige Noor se kust.
Mooiste treinreis van Zweden Tussen Kiruna in Zweden en Narvik in Noorwegen ligt een van de noorde lijkste sporen ter wereld. De circa 180 km tussen Kiruna en Narvik geldt als de mooiste treinreis die je vanuit Zweden kunt maken. De uitzichten over het meer Torneträsk zijn mooi, zo ook op Abisko Nationalpark, maar het allermooiste zie je aan de Noorse zijde van de spoorverbinding. Enkele houten huizen in een woest landschap, ogenschijnlijk ver weg van
Rombaksfjord gezien vanuit de trein tussen Kiruna en Narvik
n arvik en de lofoten (noorw e g e n )
de beschaving, verder westwaarts kijk je in het 300 m diepe Rombaksfjord en in de verte kun je de brug van snelweg E6 naar Narvik zien liggen, terwijl de zon speelt op het water. Vlak bij Narvik wordt het water breder en voor je het weet, sta je jammer genoeg al weer op een van Europa’s noordelijkste treinstations.
Hurtigruten Als bootverbinding voor post en passagiers is de Hurtigrutenlijn (www. hurtigurten.com) nu al meer dan 100 jaar actief. Iedere dag vertrekt een van de nu 13 schepen uit Bergen in Zuid-Noorwegen voor de 11-dagentrip naar Kirkenes in Noordoost-Noorwegen en doet onderweg 35 havens aan. Over de weg doe je in de zomer ongeveer 55 uur over de 3200 km tus sen het start- en eindpunt van de Hurtigrutenlijn. De Hurtigrutenroute is erg populair bij bezoekers aan Noorwegen, van wege de fantastische uitzichten vanaf het dek of door de patrijspoorten op de Noorse kust en de fjorden. Reis je vanuit Bergen dan eindig je dag 4 in Svolvær op de Lofoten. Op dag 5 wordt na Stokmarknes, Sortland en Risøyhamn de haven van Harstad aangedaan. Harstad ligt het dichtst bij Narvik (120 km; 2:00 uur over de weg). Narvik zelf is niet in de Hurtigru tenroute opgenomen.
551
bezienswaardigheden
552
Ontdekken Narvik is een startplek voor een reis over de Lofoten, maar dankzij de snelbootverbinding kun je evengoed Svolvær (de hoofdstad van de LoÂ�fo ten) halverwege de eilandengroep als startpunt kiezen en vanaf daar al hoppend over de Lofoten gaan. Ben je in tijd beperkt, dan is Svolvær voor twee dagen een prima eerste kennismaking met het gebied.
Praktische Informatie Narvik en de Lofoten
Aanvlieghavens Harstad/Narvik-Evenes Flyghavn vanuit Oslo-Gardermoen met SAS Braathens (www.sas.se) en Norwegian (www. norwegian.no); vanuit Bodø met Widerøe (www.wideroe.no) Narvik Framnes (stadsvliegveld) vanuit Andenes en Bodø met Widerøe Svolvær Flygplats vanuit Bodø of Leknes met Widerøe Kiruna Flygplats (Zweden) vanaf Stockholm-Arlanda met Norwegian (www. norwegian.no) of SAS (www.sas.se);
i
vanuit Luleå met Barents Airlink (www. barentsairlink.se); vanaf Kiruna Flygplats zijn er directe busverbindingen naar het busstation van Narvik.
Auto/motor (hoofdbestemmingen) Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Verzamelde OV-reisinformatie in het gratis supplement: www.wereldwijzer zweden.net/ov/
Narvik Narvik (18.500 inw.) is een stad zonder kapsones. Afgebladerde verf hier en daar laat zien dat Narvik als toeristische bestemming over zijn hoog tepunt is. Bezoekers kiezen massaal voor de Lofoten of andere bestem mingen in Noorwegen. Maar op straat wordt er niet moelijk over gedaan. De sfeer is er een van rust zonder bravoure. Zonder zijn bergen zou Narvik een doodgewone havenstad zijn, maar de besneeuwde bergtoppen geven de stad ook ’s zomers een fraai aanzicht. Narvik bevindt zich in de Ofoten – de rijen bergen rond het Ofotfjord die Noord-Noorwegen hier haar ruige landschap geven. Stetind, de Noorse ‘nationale berg’ is een uur rijden van Narvik. De stad zelf is een goed ver trekpunt naar de Lofoten of (terug naar) Zweeds Lappland. Het centrum heeft een paar bezienswaardigheden, die je in een halve tot een hele dag kunt bekijken.
Kruising Kongensgata/Bruggata Bij het War Museum (zie Kunst, cultuur en evenementen), de Fiskehallen en het Folkets Hus tref je een fontein met een vrouw en kind op een bol, maar ook een terras met livemuziek.
n arvik en de lofoten (noorw e g e n )
Aan de overzijde van de Kungensgata geeft een wegwijzer de richting aan naar veel Europese hoofdsteden en de afstand tot de noordpool: 2407 km. Ten zuiden ervan staat de spiegelobelix van Narvik, met in het parkje er omheen een sculptuur van spelende kinderen en een hond.
Narvikfjellet (alias Fagernesfjellet) Feitelijk al in de haven van Narvik begint de berg Fagernesfjellet die tevens Narvikfjellet wordt genoemd. Vanaf Norlandia Hotel (zie Praki sche informatie) brengt een gondelbaan je ook in de zomer in 7 minuten naar 656 meter boven zeeniveau en heb je geweldige vergezichten over de stad, de Ofoten en de Lofoten. Je kunt ‘boven’ genieten van een maal tijd in het Fjellheisrestauranten. In de winter wordt de gondellift uiter aard door skiërs gebruikt.
Narvik Havn De kleine jachthaven aan Strandveien ten noorden van de stad is een prima plek voor een mooie foto. De boten op de voorgrond, de huizen in het midden en de bergen op de achtergrond zijn samen een plaatje.
Narvik Kraftstasjon De echte waaghalzen klimmen met handen en voeten naar het Narvik Kraftstasjon, heuvelopwaarts vanaf de Stasjonveien, voor een mooi over zicht van de stad met het fjord en de bergen eromheen. Je kunt de waterkrachtcentrale ook geheel over de weg bereiken. Op de Rein veien is een tweede uitzichtpunt.
LKAB Havn De ijzerertshavens van LKAB wor den gelijktijdig met het uitbreiden van de productiefaciliteiten in Kiruna gemoderniseerd. Als dat af is, zijn er waarschijnlijk weer rond leidingen mogelijk. Vooralsnog moet je het doen met een verre blik die met een telelens minder ver is. Op het station van Narvik (en Kiruna) zie je dat de passagiers trein naar Stockholm niet de enige gebruiker van het spoor is: regel matig denderen locomotieven met wagons vol ijzererts langs. Het vervoer van delfstoffen van Zweden naar Narvik was dé reden In de baai van Narvik wacht een schip voor de aanleg van de rails. om het ijzererts te kunnen laden
553
bezienswaardigheden
554
Orkasafari Narvik is een superbestemming voor het bekijken van orka’s en dolfij nen. De zeezoogdieren komen in november, december of januari naar de fjorden rond Narvik om te genieten van een maal haring in een tijd dat je ook kans maakt om het noorderlicht te aanschouwen. Er zijn verschil lende aanbieders van zogenoemde orkasafari’s. Fjordcruise (www.fcn.no) heeft tochten per klassieke boot; voor het bekijken van de dieren vanuit een snelle rubberboot (RIB) of met een snorkel: Arctic Safari (www.arctic safari.no) of Narvik Opplevelser (www.narvik-opplevelser.no). Evenementen in Narvik • Winter Festival (www.vinterfestuka.no), maart • Folkfestival Rombaksbotn (www.vinterfestuka.no), juni
Kunst en cultuur Het Krigsminnemuseum / Narvik War Museum (www.warmuseum. no) staat wat inspiratieloos stil bij de slag om Narvik in april/mei 1940, tijdens de openingshandelingen van de Tweede Wereldoorlog in WestEuropa. Twee maanden vochten geallieerden en 2000 Oostenrijkse berg jagers om Narvik en behaalden de geallieerden hun eerste overwinning, voordat ze zich terugtrokken. Duikliefhebbers die hun eigen uitrusting meenemen, kunnen onder water de restanten van de oorlog zien. Je kunt bij het War Museum vra gen naar de locaties van de 50 neergeschoten vliegtuigen en 46 gezon ken schepen. Informeer tevens bij het toeristeninformatiebureau naar de duiksituaties. Het Ofoten Museum (Administrasjonsveien 4, www.ofoten.museum.no) is al een blik waard vanwege zijn geel met koperrode elementen opge trokken pand. Binnen kun je onder meer de historie van de spoorlijn naar Kiruna (Ofotenbanan) zien.
Praktische Informatie Narvik
Informatie | Tourist Information Destinasion Narvik, Kongens Gate 57 (opvallend blauw gebouw), 94776965600,
[email protected], www. destinationnarvik.com Geldautomaten | Op Kongensgata Overnachten | 5x budget, 4x midprijs en 1x topkeuze: download gra-
i
tis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
Recreatie en sport / natuur (wandelingen) | Download Wereldwijzers supplement: www.wereld wijzerzweden.net/narvik/
n arvik en de lofoten (noorw e g e n )
Svolvær & Lofoten Met circa 80 bewoonde bergeilanden en nog tal van onbewoonde rotsen bergpunten die soms bijna loodrecht uit het water steken, zijn de Lofo ten te mooi om links te laten liggen. Al blijf je slechts twee nachten (effectief anderhalve dag) in Svolvær, de officieuze ‘hoofdstad’ van de Lofoten, je krijgt zeker geen spijt. Liefheb bers van Bondfilms of Azië-gangers: de Lofoten hebben iets weg van Vinh Ha Long (Ha Long Bay) in Vietnam of Ao Phang-nga National Park (uit The Man with the Golden Gun) in Thailand, maar worden door de meeste bezoekers door hun ruigere en hogere bergtoppen (800 tot 1160 m) als veel spectaculairder ervaren.
Svolvær Svolvær (4200 inw.) ligt als centrum van de gemeente Vågan nagenoeg in het midden van de eilandengroep en dankt mede daaraan zijn ‘hoofd stadstatus’. Het heeft een snelbootverbinding met Narvik, maar het veer vanuit het 50 km zuidelijker gelegen Skutvik op het vasteland van Noor wegen wordt als verlengstuk van weg 81 gezien. Svolvær heeft eigenlijk alles wat je elders in de Lofoten ziet: een baai omringd door spannende bergen, een klein maar heerlijk centrum met een haven en terrassen, authentieke rode houten vissershuisjes (rorbuer) op palen in het water, wandel-/fiets-/klimmogelijkheden en in de zomer
Lofoten – spectaculaire eilandengroep in Noorwegen
555
bezienswaardigheden
556
Svolvær
24 uur per dag zon. De rorbuer zijn een illustratie van de kabeljauw en stokvis (tørrfisk): nog altijd dé producten van de Lofoten.
Svinøya Svolvær heeft in het centrum meerdere overnachtingslocaties met repli ca’s van de rorbuer. Wil je het zo authentiek mogelijk beleven in Svolvær, dan kun je het beste ten oosten van het centrum kiezen voor de Svinøya Rorbuer (voor de Engelssprekende toeristen ook wel basecamp genoemd) waar luxe en historie goed zijn gemixt. Het eiland Svinøya is met een hoge brug verbonden met het hoofdeiland en heeft tevens een toprestaurant bij de oeververbinding: Børsen Spiseri. De gerechten zijn niet goedkoop, maar goed en geïnspireerd door lokale gebruiken. De medewerkers zijn erg vriendelijk en je voelt je er snel op je gemak.
Kabelväg Kabelvåg (1600 inw.) noemt zich ‘het unieke dorp’ van de Lofoten. Aan vankelijk won de haven van Kabelvåg de strijd met Storvågan, maar het moest uiteindelijk zijn meerdere erkennen in Svolvær. Het gevolg: Svol vær groeide en vernieuwde, Kabelvåg wist oudheid soms te behouden. Lofotkatedralen De Lofotkatedralen (Lofotenkathedraal) is een kerk uit 1898 met ruimte voor 1200 bezoekers en daarmee een van de grootste kerken van Lapp land. Volgens de verhalen was de locatie van de kerk al in de tijden voor de bouw een Sami-offerplaats.
n arvik en de lofoten (noorw e g e n )
557
Evenementen in Svolvær • Wereldkampioenschap (VM) Skreifiske (viskampioenschappen), Svolvær, maart/april • Andeløpet (festival met verenigingsloop en familie-activiteiten), Svolvær, laatste weekend mei/eerste juni • Juni Lofoten Fiskefestival (hét visfestival; http://festival.skrova.net), Skrova, juni • Lofoten International Art Festival, Svolvær, juni tot september • Lofoten Internasjionale Kammermusikfest (kamermuziekfestival, www.lofotenfestival.com), meerdere gemeenten, juli
Kunst, cultuur en evenementen Is het zomer of heb je geen tijd om het Icehotel in Jukkasjärvi te bezoeken: Magic Ice in Svolvær (Hurtigrutekaia, www.magic-ice.no) heeft het hele jaar door ijssculpturen, die met licht een magische uitstraling krijgen. Het Nordnorsk Kunstnersenter (www.nnks.no) op Svinøya heeft wisse lende tentoonstellingen. Galleri Gunnar Berg op Svinøya in Svolvær toont de schilderijen van een van de eerste Noorse impressionisten. Het rode huis met torentje elders op het eiland was Bergs atelier.
Recreatie en sport Een sport alleen voor waaghalzen is het springen van de bergpunten op de Svolværgeita (de Geit van Svolvær). Deze bevindt zich ten oosten van het dorp. Je zit weliswaar vast aan een kabel, maar er zijn stalen zenu wen voor nodig om langs de 300 m diepe afgrond door de lucht te suizen. Details bij het toeristeninformatiebureau. Een populaire fietsroute is de 26 km lange tocht naar Henningsvær. De tocht voert naar het westen langs Kabelvå naar Ørsnes. Vanuit Ørs nes volg je de E10 door de Rørviktunnel (745 m). Bij Rørvik is een strand waarvandaan je naar Henningsvær rijdt. Je komt onderweg overigens langs meerdere kunstboetieks, café en restaurants.
Praktische Informatie Svolvær & Lofoten
Informatie | Turistinformasjon Svolvær, Svolvær Torg (aan het plein bij de haven waar de veerboten en snelboten aanleggen), 9+4776069807,
[email protected], www.lofoten.info Geldautomaten | Op Svolvær Torg Overnachten | 4x budget, 2x midprijs
i
en 3x topkeuze: download Wereldwijzers selectie via www.wereldwijzer zweden.net/overnachten/ Natuur(wandelingen) | Beklim de Tjeldbergtinden: lees over de route in Wereldwijzers supplement: www. wereldwijzerzweden.net/lofoten/
bezienswaardigheden
558
Lappland onder de Â�poolcirkel Lappland ten zuiden van de poolcirkel is aan de westzijde bijna al even spannend als Lappland ten noorden van de poolcirkel. Bijna de helft van de Kungsleden loopt door de noordwesthoek en passeert onder meer het Pieljekaise Nationalpark en Vindelfjällens Naturreservat. Zuidelijker tref je ter hoogte van Piteå de bergtop Atoklinten (1006 m) en ter hoogte van Skellefteå staat niet ver van het dorp Vilhelmina de Mars fjället (1589 m). Watervallen op de route naar Norrbotten en het zuiden complementeren het landschap.
Ontdekken Weg E45 is met de aanpalende Inlandsbanan-spoorweg van Lappland onder de poolcirkel de levensader van het gebied. Gezien vanuit het zui delijkste stadje in het poolgebied (Jokkmokk) duurt het even (154 km; 2:10 uur) voordat je in Arvidsjaur bent, dat met het zuidelijker gelegen Vilhelmina (220 km; 3:10 uur vanaf Arvidsjaur) de belangrijkste nederzet ting in deze streek is. Onderweg passeer je Sorsele en Storuman, en bij Dorotea rijd je de streken Ångemanland en Jämtland in. Route E12 vanuit Umeå aan de oostkust kruist de E45 bij Storuman en gaat door naar Mo i Rana en snelweg E6 in Noorwegen.
Praktische Informatie Lappland onder de poolcirkel
i
Aanvlieghavens
Transport
Arvidsjaur Flygplats vanaf StockholmArlanda met Skyways (www.skyway. se); in de winter vanaf Frankfurt Hahn met Fly-Car/LTU (www.fly-car.de); in de winter vanaf Hannover met Fly-Car/ LTU (www.fly-car.de); in de winter vanaf Stuttgart met Fly-Car/LTU (www. fly-car.de) Storumans Flygplats vanaf StockholmArlanda met SkyWays (www.skyways. se) Sagadal Flygplats Vilhelmina vanaf Stockholm-Arlanda met SkyWays Tärnaby-Hemavan Flygplats vanaf Stockholm-Arlanda met SkyWays
Afstanden, reistijd en route-informatie in het gratis supplement: www. wereldwijzerzweden.net/routeinfo/ Reizen naar zuidelijk Lappland vanuit Stockholm is met het openbaar vervoer een tijdrovende operatie. De eenvoudigste route naar Vilhelmina is de InterCity van SJ (www.sj.se) naar Östersund en daar op bus 45 via Vilhelmina (reistijd 11:00) richting Arvidsjaur (14:25). Deze verbinding is slechts een keer overdag en een keer ‘s nachts beschikbaar. Een OV-reisplanner vind je op www.resplus.se. Verzamelde OVreisinformatie in het gratis supplement: www.wereldwijzerzweden.net/ov/
L appland onder de poolcir k e l
Arvidsjaur (árviesjávrrie) Arvidsjaur (4600 inw.) is een saaie, maar goede overnachtingsstop op doorreis of een startpunt voor het ontdekken van de bergen naar het wes ten. De omgeving van Arvidsjaur lijkt vanuit de lucht op gatenkaas: er zijn 12.000 meren. Arvidsjaur is bij autokenners bekend om zijn wintertestfaciliteiten. Op 12 km (Kikkejaur) en 20 km (Storberg) zijn de verschillende circuits waar gemotoriseerde vierwielers onder extreme omstandigheden beproevin gen ondergaan. In het centrum van Arvidsjaur eet je wat, drink je een kop koffie, vul je de brandstoftank bij of haal je de nodige informatie voor het intrekken van de bergen. Er zijn twee belangrijke bezienswaardigheden: de Arvidsjaur Kyrka en een grasveld met Sami-hutten uit de omgeving. De houten kerk van Arvidsjaur (Arvidsjaur Kyrka) komt uit 1902 en is een neogotisch ontwerp van Gustaf Hermansson. Er stond al eerder een andere houten kerk op dezelfde locatie. Het grasveld van 200 bij 200 m bij een tankstation en een woonwijk wordt wat groots als Lappstaden ‘verkocht’. De circa 80 Sami-hutten van ver schillende tijden en stijlen zijn uit de omgeving naar Arvidsjaur gehaald en dit schijnt nu het grootste ‘Sami-dorp’ ter wereld te zijn. Mocht je Arvidsjaur passeren, dan kun je er natuurlijk even een stop maken, maar er speciaal voor omrijden, kan tot teleurstelling leiden. Behalve in het laatste weekend van augustus: Storstämningshelgen. Tijdens dit Samifestival zijn er competities, rendieren en meer activiteiten. Dan is Lapp staden echt leuk. Militaire fanaten kunnen bij het Jagerbataljon I19 van de Zweed se landmacht een rondleiding krij gen langs uniformen, gevechtsuit rustingen en kunstverzamelingen. Aan Amerikanen wordt het batal jon verkocht als Army Rangers en het is pas sinds 1980 in Arvidsjaur actief.
Vidsel & Storforsen Vidsel (560 inw.) is bij NAVO-lan den vooral bekend om het test veld van het Flygvapnet, dat ook door Nederlandse F-16’s wordt gebruikt om tactieken en wapens te beproeven in het 5000 km2 grote oefengebied ten noorden van de vliegbasis. Vidsel Flygbas en het Gripenjachtvliegtuig spelen een centrale rol in de Zweedse film Hotet (De Lappstaden in Arvidsjaur
559
560
bezienswaardigheden
Uitzicht op Arjeplog vanuit de bergen (Foto: Ashok Rodrigues)
dreiging; 2004) van regisseur Kjell Sundvall en met Shanti Roney, Stefan Sauk, Mikael Persbrandt en Maria Bonnevie als dragende acteurs. Het dorp Vidsel is tevens gastheer van een wildwaterstroom van 60 m hoog: Storforsen. Je kunt over gladde stenen wandelen voor een mooi uitzicht, maar er ligt een prima steiger die het zelfs voor mensen in een rolstoel zeer eenvoudig maakt hetzelfde te zien als bezoekers die licha melijk geen handicap hebben. De watervallen van Storforsen liggen er zo mooi bij dat ze zelfs bij regenachtig en grijs weer indruk maken. Aan de voet van de wildwaterstroom is een camping en staat Hotel Stor forsen (topkeuze; Bredsel 105, Vidsel, 9+4692972100, www.storforsenhotell.se) met vanuit het restaurant een van de mooiste uitzichten die je je aan de ontbijt- of dinertafel kunt wensen.
Recreatie en sport Ten westen van Arvidsjaur vind je de berg Vittjåkk, met skipistes. In de zomer is het wandelgebied. Lillberget ligt pal ten zuiden van het centrum en wordt eveneens in de winter voor skiën gebruikt. Op de top staat een uitzichttoren.
Natuur(wandelingen) Het meer Lamburträsk is ooit door boeren onder water gezet en nu een populaire bestemming van vogels. Rond het meer ligt een wandelpad. Lamburträsk ligt tussen de wegen 94 (naar Älvsbyn) en 373 naar Piteå, ongeveer 25 km (0:30 uur) vanaf Arvidsjaur. Tjärnheden is een natuurreservaat dat het best met gids te ontdeken is. Abborrträsk Natursafari (www.natursafari.se) biedt begeleiding aan en heeft meer activiteiten.
Praktische Informatie Arvidsjaur
Informatie | Arvidsjaur Turistbyrå, Östra Skolgatan 18, 9+4696017500, arvidsjaurLappÂ�
[email protected], www.polcirkeln.nu
i
Geldautomaten | Op Storgatan (3x) Overnachten (4x) | Zie Wereldwijzers selectie op www.wereldwijzer zweden.net/overnachten/
L appland onder de poolcir k e l
561
Arjeplog (Aarjepluevie of Ærjjepluovve) Arjeplog (1950 inw.) is nog meer dan Arvidsjaur een prima plek om de bergen van midden- en zuidelijk Lappland te ontdekken. De Galtispouda – 15 km van het dorp – wordt beschouwd als hét uitzichtpunt over de regio. De top kun je met auto, motor of fiets bereiken. De bergtop Akkelis (Áhkális) ten westen van Arjeplog, ten noorden van weg 95, geeft je mooie uitzichten over de omgeving. Hij wordt evenals Arjeplog zelf omringd door grote en kleine meren.
Adolfsström De eerste Sami-boeren vestigden zich in 1841 in Adolfsström en leefden van de vis in de Yrat-delta. Het opvallendste gebouw is de Majorsgården. De Handelsboden (dorpswinkel) bestaat sinds 1950 en je vindt er nog authentieke producten. 10 km vanaf de nederzetting begint Märkfor sen Naturreservat met een waterval en opvallende vegetatie. Er groeien 270 kruiden in het slechts 2,8 km2 grote reservaat. Adolfsström bereik je via een afslag van weg 95 en ligt 74 km (1:40 uur) ten westen van Arjeplog.
Kunst, cultuur en evenementen Het Silvermuseet (Storgatan 20, http://silvermuseet.arjeplog.se) geeft je in een goed opgezette tentoontstelling meer kennis over het leven van de Sami en hun economische peilers. De museumboetiek verkoopt tevens zilveren voorwerpen en Sami-handwerk. Vanuit het Silvermuseet waaie ren onderzoekers over de regio uit om meer te weten te komen over haar geschiedenis.
Natuur(wandelingen) Het vergeten natuurreservaat noemen Arvidsjaur en Arjeplog het: Pieljekaise Nationalpark. Met minder toeristen is de natuur er puurder en toch zijn er uitgezette wandelroutes, waaronder een deel van de Kungs leden. De startlocaties Jäckvik en Adolfsström zijn over de weg bereik baar en het startpunt voor een wandeling over gemarkeerde paden. 10 km vanaf Adolfsström vind je een trekkershut; bij Jäckvik vind je de hut al na ongeveer 8 km.
Praktische Informatie Arjeplog
i
Informatie | Arjeplog Turistbyrå, Tor-
Overnachten (5x) | Download gra-
get 1, 9+4696122230, info@arjeplog lappland.se, www.polcirkeln.nu Geldautomaten | Op Storgatan en Torggatan
tis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
bezienswaardigheden
562
Sorsele (Suarsa of Suorssá) De eerste grotere plaats ten zuiden van Arjeplog langs weg E45 is Sorsele (1280 inw.). Activiteiten in de natuur staan er centraal. Denk aan tochten te voet, aan een touw aan een berg, met hondenslee, met sneeuwscooter, te paard of met ski’s.
Ammarnäs (Geavtse / Geavtsjaevrie of Gávtsjávrrie) Vanuit Sorsele brengt weg 363 je tot in de bergen bij de nederzetting Ammarnäs. Deze ligt aan de voet van de bergketen Ammarfjället, Björk fjället en Tsáátjåhkka. Daar tref je een hotel, een STF-locatie, huisjesver huur en campingplaatsen. Onderweg naar Ammarnäs kom je door Svarttjärn, waarbij de waterval Brudslöjan een stop meer dan waard is.
Praktische Informatie Sorsele & Ammarnäs
Informatie | Vindelälvens Turistbyrå, Stationsgatan 19, Sorsele, 9+4695214090, turist@vindelalven. se, www.sorsele.se/turist Geldautomaten | Op Södera Esplanaden en Strandvägen in Sorsele
i
Overnachten
| Sorselle en Ammarnäs hebben meerdere overnachtingslocaties. Vraag het toeristeninformatiebureau om de details.
Storuman Dankzij zijn vliegveld met directe verbinding met Stockholm-Arlanda en de kruising van doorgaande routes E45 en E12 is Storuman (2560 inw.) een prima uitvalsbasis of stop onderweg voor het ontdekken van Lapp land onder de poolcirkel of zelfs Noorwegen. Chargerend gezegd lijkt de Vildman bij Hotell Toppen van zeven meter hoog op een kruising tussen de kerstman en de duivel, maar hij is een van de symbolen van Lappland. De kingsize Vildman is in 1994 neergezet. Voor een mooi uitzicht over dorp en omgeving, rij je vanaf de E12 een kilometer de Stenselberget op, waar je in de winter kunt skiën.
Stensele Het dorp Stensele (560 inw.) ligt aan de zuidoostzijde van de Stensel berget, 4 km van Storuman. Lappmakrens Katedral wordt de Stensele Kyrka (kerk) ook wel genoemd. Het gebouw uit 1886 is Zwedens grootste houten kerk en heeft een origi neel exemplaar van koningin Kristina’s bijbel uit 1600 in goed bewaarde staat.
L appland onder de poolcir k e l
563
Recreatie en sport The Silent Way Nordic Wilderness Adventures (www.silent-way.com) organiseert tochten per hondenslee, paard, ski’s, sneeuwscooter of te voet tussen Storuman en Tärnaby.
Praktische Informatie Storuman
Informatie | Entré Lappland, Järnvägsgatan 13, 9+4695133370,
[email protected], www.ent relappland.se en www.storuman.se Geldautomaat | Op Skolgatan
i
Overnachten (4x) | Download gratis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
Tärnaby (Dearna) & Hemavan De dorpen Tärnaby (530 inw.) en Hemavan (215 inw.) bieden in nauwe samenwerking prima winter- en zomersportfaciliteiten in de bergen: de Tärnafjällen. Hier vind je hét uitgangspunt voor een ontdekking van Vindelfjällens Naturreservat. De Kungsleden (wandelroute vanuit Abisko bij Kiruna) eindigt/begint aan de zuidpunt van dit park in Klippen.
Wereldkampioenschappen Multisport (Adventure Racing World Championship) in Tärnaby en Hemavan (Foto: Peder Sundström / Västerbotten Turism)
564
bezienswaardigheden
Tärnaby is legendarisch om zijn alpineskiërs. Zeventig procent van alle Zweedse overwinningen in de World Cup skiën ( eind 2007 in totaal 177), zijn door sporters uit Tärnaby behaald. Tärnaby heeft 18 pistes en 5 liften. Het hoogteverschil is 365 m en je kunt off-piste-skiën. Hemavan is spectaculairder met 30 pistes en 9 liften, met een hoogteverschil van 665 m en een maximale afdaling van 1313 m lang. Je kunt off-piste-skiën. In het skigebied zijn meerdere langlaufroutes.
Praktische Informatie Tärnaby & Hemavan
Informatie | Tärnafjällens Turistbyrå, Västra Strandvägen 1, Tärnaby, 9+4695410450,
[email protected], www.tarnaby.se Geldautomaat | Op Västra Strandvägen in Tärnaby Overnachten | In en rond Tärnaby
i
en Hemavan zijn zeker zes gebieden met eigen overnachtingsmogelijkheden. Zie het toeristeninformatiebureau voor de details. De opties in Tärnaby zelf (3x) lees je in Wereldwijzers selectie, te downloaden via www.wereld wijzerzweden.net/overnachten/
Zonsondergang in de bergen (Foto: Gustav Solberger)
L appland onder de poolcir k e l
565
VilhelminA (Vualtjere) Vilhelmina (3600 inw.) is de eerste nederzetting van naam in het zuiden van Lappland. Aanvankelijk is het een kerkdorp, maar vanaf 1920 groeit Vilhelmina uit tot een handelsplaats. Dankzij het eigen vliegveld en de regionale verzorgingsfunctie is Vilhelmina een belangrijk knooppunt in dit deel van Zweden. Vilhelmina’s Kyrkstad (kerkdorp) uit 1792 ligt in het centrum van de gemeente en omvat nu nog 27 kerkhuisjes, waar bezoekers uit de omgeving naar toereisden om te overnachten en de mis bij te wonen. Aanvankelijk stonden er 75 stugor, maar de rest is bij een brand in 1921 verdwenen.
Marsfjället Marsfjället steekt 1589 m boven de zeespiegel uit en is topstuk van het berggebied ten westen van Vilhelmina, waar ook Östra en Västra Fjäll fjället zijn, evenals Norra Borgafjällen. De dorpen Saxnäs, Marsliden en Klimpfjäll zijn startpunten voor bergactivteiten. SaxnäsGården vid Mars fjäll (www.saxnas.se) is een van de partijen die van alles voor je kan orga niseren. Denk aan een tocht per sneeuwscooter, een bergwandeling, vis sen, skiën, een rondvlucht per helikopter, een hondensleetocht, kanoën en mountainbiken. Trappstegsforsen is een brede, getrapte waterval 5 km ten zuiden van Saxnäs.
Kittelfjäll Kittelfjället (www.kittelfjall.com) is voor ervaren skiërs een zeer fraaie omgeving. Er zijn vijf geprepareerde pistes en 45 off-pisteafdalingen! Vier liften brengen je naar boven. Het hoogteverschil is 420 m vanaf het eind punt van de liften, 600 m voor wie de Kittelfjälltoppen beklimt en 800 m voor wie zich per helikopter laat afzetten.
Praktische Informatie Vilhelmina
i
Informatie | Vilhelmina Turistbyrå,
Overnachten (9x) | Download gra-
Storgatan 9, 9+4694015270, Vilhelmina, www.vilhelmina.se Geldautomaten | Op Volgsjövägen (2x)
tis Wereldwijzers selectie via www. wereldwijzerzweden.net/overnach ten/
566
bezienswaardigheden
Over de auteur Marcel Burger (1974) groeit op in een arbeidersgezin in de tuin bouwregio Westland, nabij Delft. Hij haalt hét vakdiploma voor de reisbranche (SEPR) in 1993, maar kiest liever voor een carrière als journalist. Met Dagblad (schrijvende pers) en Buitenland als themarichting studeert Burger in 1998 af aan de School voor Journalistiek in Marcel Burger (Foto: Aafke Holwerda) Utrecht. Hij heeft dan al in België werkerva ring opgedaan als stadsredacteur voor de Gazet van Antwerpen en in Nederland als buitenlandredacteur van het Algemeen Dagblad. Ook maakte hij journalistieke reizen naar Cardiff (Wales) en Bihac (Bosnië-Herzegowina). Nog vóór zijn afstuderen, gaat Marcel Burger aan de slag als bedrijfs journalist bij een grote ICT-organisatie in de semi-overheidssector. Daar begeleidt hij 3,5 jaar in een projectteam een reorganisatie. Maar de hardere journalistiek lonkt en als freelancer werkt hij sinds 2000 met een vriend van de opleiding vanuit Arnhem samen voor het Alge meen Nederlands Persbureau (ANP), het van oorsprong Zweedse dag blad Metro, een krant voor de sierteeltsector en meerdere ondernemers bladen. In de jaren erna is Burger verslaggever en eindredacteur voor het per soneelsblad van het Nederlandse ministerie van Justitie, maar ook voor Winmag Pro en een magazine van een grote scholengemeenschap. Het is in die periode dat Marcel Burger en de medewerkers van Uitgeverij Elmar elkaar leren kennen. Een Zweedse blondine brengt Marcel Burger uiteindelijk nagenoeg per manent in Scandinavië, nadat hij er al bijna een decennium regelmatig komt. Hij ontmoet haar in februari 2005 bij vrienden in Uppsala, ze gaan naar een verjaardagsfeestje in een voorstad van Stockholm en de vonk slaat over. Ze trouwen op Midsommarafton 2007. Marcel Burger werkt nog altijd als freelancejournalist voor Nederland se media, onder meer als redacteur voor Winmag/Digifoto Pro en als hoofdredacteur voor een ICT-blad voor de medewerkers van een grote Nederlandse bank. Hij verdeelt zijn tijd tussen werken-op-afstand van uit Zweden en werken op locatie bij de opdrachtgevers in Nederland. Daarnaast is hij freelance in te huren als gids/toermanager voor reizi gers naar Zweden.
567
register
Abisko Nationalpark 546 Actura-toren 496 Adelcrantz, Carl Fredrik (architect) 401 Adolfsström 561 Aeroseum Luchtvaartmuseum 281 af Chapman, Fredrik Henrik 369 af Chapman & Hantverks kasernen 108 Agunnaryd 377 Ahlgrens Bilar 399 Åhus 316 Aitiks Koppargruva 540 Ájtte 536 Akershus Slott 451 Åkulla Bokskoger 291 Åland 172, 174 Ales Stenar 315 Almedalen 387 Almgrens Sidenväveri & Museum 129 Alnö(n) 474 Alvastra 227 Älvdalen 436 Älvkarleby 411 Älvsborgsbron 281 Älvsnabben 281 Amadeus Mozart, Wolfgang 186 Amalienborg Slot 342 Amfitheater 429 Aminne 393 Amiralen Danspaleis 327 Amiralitetskyrka 366 Ammarfjället 562 Ammarnäs 562 Amplified 510 Amsterdam 336 Amundsen, Roal 452 Amusementspark 283, 338, 347, 453 Anarisfjällan 499 Anckarström, Jacob Johan 96 Andersen, Hans Christian 341 Andrée, Salomon August (ballonvaarder) 228 Ånge 476
Ängelsberg 166 Ängermanälven 480 Ängermanland 468 Ängsö 162 Antikhallarna 275 Antroposofische commune 144 Anundshög 164 Apelviken 287 Appel, Karel 475 Aquaria Vattenmuseum 115 Arbetets Museum 194 Archer, Colin 452 Archipel van Stockholm 175 Åre 499 Åreskutan 500, 503 Åre Gamla Kyrka 500 Årjäng 456 Arjeplog 561 Arkenbiblioteket 488 Ark, The 377 Arlanda Express 157 Arlanda Flygplats 156 Armémuseum 106 Armfelt (generaal) 499 Arn (film) 250 Årstiderna 324 Arvfurstens Palats 95 Arvidsjaur 559 Arvika 458 Åsen 437 Askersund 239 Åsle Tå 243 Asplund, Gunnar (architect) Functionalisme 133, 372 Aspö 368 Aspöja 210 Asschierska Huset 371 Astrid Lindgren 115 Astrid Lindgrens Värld 381 Astronomisch Observatorium 340 August, Pernilla (actrice) 250 Aurora borealis 534 Autobingo 428 Automuseum Sparreholm Slott 149 Autotestfaciliteiten 559 Baltic Sail 306 BAMM 547 Bårby Fornborg 362
Barsta 483 Båtsmansstugorna 353 Beijershamn 362 Berätterveckan 494 Beredskapsmuseet 302 Berenpark 433 Bergbanan 500 Berggrenska Gården 403 Bergianska trädgården 134 Bergman, Ingmar (regisseur) 100, 395 Bergnäsbron 521 Bergqvist, Kjell (acteur) 250 Bergslagenregio 424 Bergslagens Visfest 168 Bergslussar 203 Bergsmanslandskapet 422 Bergström, Helena (actrice) 250 Bernadotte, Jean-Baptiste (koning) 138, 451, 464 Berns 98 Berzelii Park 98 Berzelius, Jöns Jacob (chemicus) 99 Bexell, Alfred (parlementslid 19e eeuw) 290 Bigdøy 452 Billingen 241 Biotopia 189 Birka 160 Bjälbo 225 Björk (zangeres) 250 Björkfjället 562 Björkliden 547 Björnleden 235 Björnliden 441 Björns Hög 190 Blåkläppen 442 Blå Jungrun 354 Bloedbad van Linköping 204 Bloedbad van Ronneby 370 Bloedbad van Stockholm 120 Blom, Henrik (kunstenaar) 97 Boberg, Ferdinand (architect) 95, 97 Bodarnagrottorna 471 Boda Glasbruk 374 Bodekull 370 Boden 525 Bodens Fästning 526
ZWEDEN
568
Bofil, Ricardo (architect) 128 Bofills Båge 128 Bofors 463 Bogesunds Slott 175 Bohuslän 249 Bohusläns Museum 253 Bohusläns Scherenkust (archipel) 261 Böjeråsen 431 Bokenäs 259 Boliden 513 Bollnäs 415 Bönabockling 407 Bönan 407 Böna Fyr 407 Böna Kapell 407 Bondkyrkan ╯zie Helga Trefaldighets Kyrka (Uppsala) Bönhamn 483 Bonniers Konsthall 133 Bonnstan 513 Boren 212 Borensberg 218 Borgholm 360 Borgholms Slott 360 Borlänge 424 Bornholm (Denemarken) 315 Börsen (Göteborg) 272 Börsen (Stockholm) 120 Bosjökloster 313 Botanische tuinen 186, 340 Botaniska Trädgården 186 Botniabanan 468 Botnische Golf 169, 485 Boulognerskogen 405 Boy, Willem (architect) 91, 97, 404 Brahe, Tycho 308 Brahehus 228 Brändaholm 366 Brandweervoertuigen 197 Bråviken 214 Bredbyn 490 Briggen Gerda Gefle 409 Brombaughorgel 279 Bromma 137 Bromma Flygplats 137 Brommö 248 Brudslöjan 562 Brunflo 497 Brunneby Musteri 218 Brunnsberg 436 Brunnsviken 134 Brunstorp 232 Bunn 228 Burgsvik 389 Burmeisterska Huset 385 Buscovius, Daniel (priester/rebel) 438
Bycycklen 330 Byrums Rauker 361 Bysjön 211 Byviken 511 C4-symbool 316 Cabaret Lorensberg 284 Cardigans, The 436 Carlshamns Flaggpunsch 371 Carlsson, Ingvar (politicus) 95 Carlstens Fästning 263 Carl Eldhs Ateljémuseum 135 Carl Larsson Gården 422 Carolina Rediviva 185 Caroli Kyrka (Malmö) 324 Celsius, Anders 184 Centralstationen (Göteborg) 272 Centralstationen (Malmö) 321 Chalmers Tekniska Högskola 269 Charlottenborgs Slott 219 China Teatern 99 Christiania (Kopenhagen) 342 Christiansborg Slot 338 Christianshavn 343 Christian IX's Palæ 342 Christian VII's Palæ 342 Christian VIII's Palæ 342 Christinae Kyrka 272 Chulalongkom (koning) 475 Cityterminalen 91 Citytunneln 321 Clason, Isak Gustav (architect) 99 Classic Car Week 430 Confidencen 137 CPH Card 334 Dahl, Gustaf (architect) 102 Dalälven 411, 424, 427 Dalarnas Museum 423 Dala Häst 432 Daléns Museet 243 Dalhalla 429 Dali, Salvador 475 Dancer in the Dark (film) 250 Danmarks Tekniska Museum 307 Dansbandsveckan 444 Dansk Design Center 346 Dansmuseet (Stockholm) 94 Deense koninklijke familie 342 Deense kroon 338 Deense parlement 339
Degas 346 Delsbo 471 Denemarken 320 Deneuve, Catherine (actrice) 250 De Geer, Louis (grondlegger Zweedse industrie) 170, 172, 194 De Geerhallen 194 De kleine zeemeermin 341 De la Gardie, Magnus Gabriel 246 De Roy, Arendt (bouwmeester) 229, 379 De Vries, Adriaen (beeldhouwer) 139 Dierentuin 114, 148, 151, 258, 433, 481, 496 Digerhuvud 396 Dinosauriërs 189 Djäkneberget 164 Djulö Fritidsområde 149 Djurgården 113 Djursdala Kyrkan 382 Docksta 484 Dockteater Sesam 284 Döderhultarmuseet 354 Dogville (film) 250 Doktorspromenaden 292 Dolfijnen 554 Dolfinarium 148 Dragon Gate 406 Dragsö 366 Drakbåtsfestival 475 Drakparaden 475 Dramaten 99 Drottningholm Slott 138 Drottningskärs Kastell 368 Duiken 302 Dundermarknad 494 Dundret 539 Dunkers Kulturhus 302 Duved 500 Dylta Bruk 467 Dynamiet 121 Dyrehaven 347 E. Anderson's Conservatorium 134 Eckerö Linjen 173 Ekeberg 453 Ekeby 218 Ekehagens Fortidsby 243 Ekenäs Slott 203 Eklund, Jakob (acteur) 250 Ekolsunds Slott 162 Ekomuseum Biosfärkandidat 316 Ekotemplet 135 Eksjö 379 Elfsborgs Fästning 268 Elgå 442
register Engelbrektsloppet 168 Engelbrektsson, Engelbrekt (vrijheidsstrijder) 466 Engelsberg Bruk 166 Engelsberg Oljefabrik 167 Engsö Slott 162 Enköping 162 Ericsson, John (uitvinder) 462 Erik XIV (koning) 163, 169, 186, 357 ESA 545 Eskilstuna 150 Esrange 545 Etnografiska museet 107 European Space and Sounding Rocket Range 545 Europese Unie 338 Evolutionsmuseet Botanik 189 Evolutionsmuseet Paleontologi 189 Evolutionsmuseet Zoologiska 189 Eyrarsundsbro 464 F15 Söderhamn 418 F21 Kallax Flygplats 521 Facit 211 Faerder Regatta 454 Fågelmuseet (vogelmuseum) 235 Fagersta 166 Falbygdens Museum 242 Falkenberg 291 Falköping 242 Falsterbonäset 314 Falun 421 Falu Gruva 421 Fares, Josef 250 Färgfabriken 129 Färjestaden 361 Färnebofjärdens Nationalpark 411 Fårö 383, 395 Fårösund 394 Fatbursparken 128 Femunden (Noorwegen) 442 Femundsmarka Nationalpark 443 Feskekörka Visafslag 276 Fika 184 Finland 173, 174, 477, 515, 527 Fiskebäcksil 258 Fjällbacka 257 Fjällbrynt 493 Fjärilshuset Haga trädgård 135 Fjongstockfestivalen 475
Flakfortet 344 Flataklocken 476 Flatön 259 Floåsen 442 Flygvapenmuseum 205 Luchtmachtmuseum 205 Flygvapnet 559 Flyktingloppet 494 Folkets Park (Malmö) 326 Foo Fighters 436 Förberget 503 Föreningen P5 526 Form/Design Center (Malmö) 327 Forsmark 171 Försvarsmuseum 526 Fortum 437 Forum för levande historia 126 Foteviken 314 Fotografenshus 113 Fram(huset) 452 Frank, Anne 126 Franz Ferdinand 436 Franz Josef Land 452 Freddriks VIII's Palæ 342 Fredenborg Slott (Denemarken) 305 Frederiksborg Slot (Denemarken) 305 Frederiksdal Museer och Trädgårder 302 Frederikshalds Teater 256 Fredrikskyrkan (Karlskrona) 366 Fredrikstad (Noorwegen) 454 Fredriksten Festning (Noorwegen) 255 Fredrik Reinfeldt 119 Fredsmuseum 186 Freja af Fyrken 448 Fridhemsplan 131 Frognerparken 451 Frösön 496 Frösötornet 497 Frösö Handtryck 498 Fröso Zoo 496 Fucking Åmal (film) 250 Fulufjällets Nationalpark 438 Funäsdalen 505 Furuvik 408 Fyrisån 177 Fyrken 446 Fysingen Naturreservat 160 Gäddede 495 Galgberget 295 Gällivare 539 Galtispouda 561 Gamla Gefle 404
569
Gamla Linköping 202 Gamla Observatoriet 312 Gamla Pershyttan 467 Gamla Sjömanskyrkan 401 Gamla Staberg 422 Gamla Stan (Stockholm) 116 Gamla Uppsala 181 Gammelbron 403 Gammelstad 520 Gåsholmen 424 Gästrikleden 409 Gävle 399 Gävlebocken 397 Gävle Slott 404 Geiser 430 Gene Fornby 488 Geodetische boog van Struve 528, 529 Geografisch middelpunt 476 Gesunda 434 Gettlinge Gravfält 362 Gevalia 399 Gevangenismuseum ╯zie Sveriges Fängelse Museum Giacometti 306 Gimo 172 Glafsfjorden 456 Glasblazen 248, 373 Glasklokorna 405 Glaskogen Naturreservat 456 Glasobelisken 94 Glasriket 373 Glava 456 Glimmingehus 315 Globen 128, 417 Godnatt 368 Gondelbaan 553 Götaplatsen 276 Göta Kanal 203, 208, 212 Göteborg 265 Göteborg-Landvetter 271 Göteborg-Save 271 Göteborgspasset 271 Göteborgs Konstmuseum 276 Göteborgs Skärgård (archipel / scherenkust) 283 Göteborgs Universitet 269 Götene 247 Göthe, Erik (kunstenaar) 97 GötheborgsUtkiken Uitkijkpunt 275 Götheborg (schip) 273 Gotland 142, 354, 383 Gotska Sandön National Park 396 Grafikens Hus 154 Granberget 447
ZWEDEN
570
Grängesberg Lokmuseum 424 Gränna 228 Gränsö 353 Gräsgårds Hamn 362 Gräso 172 Grassagården 152 Grates, Eric 402 Grebbestad 256 Grelsbyberget 530 Grenå (Denemarken) 286 Grenna Museum 228 Grensholms Herrgård 217 Grimeton 290 Gripsholms Slott 153 Grisslehamn 172 Groene Lijn 528 Gröna Lunds Tivoli 114 Grönklitt 434 Grönsöo Slott 162 Grossgadden 512 Grottenstelsel 471, 495 Grövelsjön 441 Gruvarbetaren 544 Gudhem 243 Guillou, Jan (schrijver/ journalist) 223 Guldgubban 291 Guldriket 513 Gullmarsfjorden 258 Gullvik 490 Gunnebo Slott 283 Gustav, Carl XVI (koning) 121 Gustavianum 185 Gustav Adolfs Torg (Göteborg) 272 Gustav Adolfs torg (Malmö) 326 Gustav Adolfs Torg (Stockholm) 94 Gustav III:s Antikmuseum 122 Gustav III (koning) 96, 135 Gustav Vasa 431 Gyllbergen Naturreservat 424 Gymnasium Adolphus Fredricianum 459 Hagakyrkan 279 Hagaparken (Stockholm) 134 Haga (Göteborg) 278 Hagfors 448 Häggvik 483 Haglöfs Åre Extreme Challenge 501 Hagström 436 Halden (Noorwegen) 255 Halland 286 Hällingsåfallet 495
Hållö 258 Hällristningsmuseet 197 Halltorps Hage 361 Hallwylska Palatset 99 Halmstad 292 Halmstads Slott 293 Hälsinge Regemente 404 Hälsingland 468 Hamburgsund 258 Hamlet 304 Hammarskjöld, Dag 184, 186 Hammermøllen (Denemarken) 306 Hanzesteden 336 Haparanda 527 Härjedalen 504 Härkeberga Kyrka 163 Härnön 480 Härnösand 476 Hasselblad Center 276 Hässleholm 317 Hästberg 424 Hästholmen 227 Hättingsklint 394 Havets Hus 258 Hayska Huset 288 Heda 225 Hedmanska Gården 324 Hedvig Eleonora Kyrka (Stockholm) 106 Heerup 306 Heidenstamvuurtorens 523 Hein, Piet (kunstenaar/ wiskundige) 94 Helga Trefaldighets Kyrka (Uppsala) 184 Helgeandsholmen 118 Helgumannen 396 Helsingborg 301 Helsingør (Denemarken) 304 Hemlingby Friluftsområde 409 Hemse 391 Hemsö Fästning 478 Henån 259 Hendrix, Jimi 436 Herrestad 259 Herrvik 392 Hertig Karls Marknad 147 Heteluchtballon 136, 228 Heyerdahl, Thor 452 Hietaniemi Kyrka 529 Himlaspelet 427 Hirschska Huset 474 Historiska Museet 107 Hjälmare Kanal 467 Hjertén, Sigrid (kunstenaar) 327, 429 Hoburgen 390 Hoburgsgubban 390 Högakustenbron 482
Höga Kusten 481 Höga Kustenleden 482 Högbonden 483, 484 Högbo Bruk 413 Högfjället 444 Högklint 388 Hökensås Naturreservat 235 Hölickgrottorna 471 Holländarehuset 372 Holländarmölla Hollandse molen 324 Hollands Kantoor 358 Holmen 343 Holmenkollen 453 Holmens Museum 197 Holmöarnas Naturreservat 511 Holmön 511 Holmöslupe 512 Holtz, Eva Lisa 459 Hondensleetochten 443, 495, 524, 526, 565 Hornborgasjön 245 Hornbrytare, Härjulf 504 Hornkullen Silvergruva 463 Hornlandet 471 Hornöberget 483 Hörsång 483 Hotell Kramer 324 Hotet (film) 559 Hötorget 97 Hovdala Slott 317 Hovedøya 454 Hovs Hallar Naturreservat 303 Hudiksvall 470 Hunnebostrand 258 Hurtigrutenlijn 551 Husaby 247 Huskvarnabergen Naturreservat 232 Huskvarna (gemeente) 231 Husqvarna (machines) 231 Husqvarna Fabriksmuseum 232 Ice Hotel 548 IDKA Kulturkiosken 408 Idre 440 Iggesund Bruksmuseum 471 IJzerertshavens 553 IJzerertsmijn 540, 544 IKEA 377 IMAX-theater 346 Industrilandskapet 194 Ingnaberga 317 Inlandsbanan 493 Innovatum Science Center 253 Ireviken 394 Isabella (prinses) 152 Ismantorps Borg 361
register J19 Småland 274 Jakobshöjden 442 James Bond 374 Jämtland 491 Jämtlands Flyg och Lottamuseum 498 Jämtli Historieland och Museum 497 Jarl, Birger 85, 116, 145 Järvsö 472 Järvzoo 472 Jättepicnic i Döbelns Park 510 Joden 337 Joegoslavië 318 Johansen, Hjamlar 452 Johansfors Glasbruk 374 Johan III (koning) 169 John Bauerleden 232 Jokkmokk 536 Jönköping 232 Jordhamn 360 Josephson, Ernst (schilder) 277 Judiska museet 133 Jugendstil 371 Jukkasjärvi 548 Julbocken 398 Julita Slott 149 Jungle City Lekland 409 Junibacken 115 Junsele 481 Kabelbaan 514 Kabelvåg 556 Kaknästornet Uitzichtpunt 107 Kalix 530 kalksteenkliffen 383 Kallbadhuset (Malmö) 328 Kallbadhuset (Varberg) 287 Kallsjön 502 Kalmar 356 Kalmar Slott 357 Kamermuziekfestival 387 Kamprad, Ingvar 378 Kapellskär 174 Kåppashålagrotta 547 Kappelshamn 394 Karesuando 548 Karlbergs Slott 133 Karlevistenen 362 Karlsborg 237 Karlsborgs Fästning 237 Karlshamn 370 Karlskrona 365 Karlstad 459 Karl XII (koning) 255 Karl XIV Johan (koning) 451 Karmeliterklostret (Denemarken) 305 Kärnan 302
Karolinerritten 501 Karolinersoldaten 263, 499 Karolinksa Gymnasiet 377 Karums Gravfält 361 Kåseberga 315 Kasja Kavat 153 Kaspers, Bo (zanger) 121 Kastalen 497 Kastellet 372 Kastellholmen 113 Katarinahissen 126 Katrineholm 149 Katthamra Gård 393 Kebnekaise 533, 545 Keillers Park 280 Kerkdorp 520, 565 Kernafval 354 Kerncentrale 171, 288, 354 Kerstman 434 Kerstmarkt 120, 147, 160 Kidman, Nicole 250 Kiel 270 Kilsbergen Naturreservat 467 Kimstad 217 Kina Slott 139 Kindadagen 206 Kinda Kanal 202 Kinnekulle Naturreservat 247 Kirkeby 306 Kirkeveien 451 Kiruna 541 Kittelfjället 565 Klarälven 460 Klintehamn 388 Klippan Kulturreservat 281 Knäckebröd 462 Knieper, Hans 304 Knutmasso Muséet 172 Knut Långe (koning) 145 København (Kopenhagen) 330 Kock, Jörgen (burgemeester Malmö 16e eeuw) 321 Kocksa Huset 324 Kockums Mekaniska Verkstad 320 Komosse Naturreservat. 235 Kon-Tiki 453 Kongelige Slott 451 Kongens Nytorv 342 Koninklijke Luchtmacht (Nederland) 281 Koninklijk paleis 122, 451 Konstakademien (Stockholm) 99 Konsthantverkarna 129 Konstvägen Sju ƒlvar 510 Kopenhagen 330 Kopermijnen 421, 540 Köpmanholmen 487
571
Kopparberget 421 Koppartälten 135 Korallgrottan 495 Kostereilanden 254 Kramfors 481 Krigsminnemuseum 554 Kringelgumman 144 Kristall-vertikal accent ╯zie Glasobelisken Kristianopel 364 Kristianstad 316 Kristinehamn 462 Kronborg Slott (Denemarken) 304 Kronhuset 274 Kronobergregio 376 Krøyer, PS (kunstenaar) 277 Kruttornet 385 Kukkulaforsen 528 Kullen 302 Kulturhuset Mazetti 327 Kungliga Biblioteket 102 Kungliga Dramatiska Teatern ╯zie Dramaten Kungliga Filharmonikerna 98 Kungliga Myntkabinettet 123 Kungliga Slott 122 Kungsberget 413 Kungshamn 258 Kungsholmen 130, 368 Kungsleden 539, 546, 563 Kungsportsavenyn 276 Kungsträdgården (Stockholm) 96 Kunstindustrimuseet 454 Kurrholmen 368 Kvarnholmen 357 Kviberg 282 Kvikkjokk 538 Kyrksjön 472 Läckö Slott 245 Ladugårdsgärdet 107 Lagerlöf, Selma (schrijfster) 307, 314, 423, 449 Laholm 296 Läkerol 399 Lamburträsk 560 Landskrona 307 Landskrona's Citadellet 307 Landsort 142 Långban Gruva 463 Långe Erik 361 Långfjället 441 Langhammars 396 Långholmen 128 Länsmuseet Gävleborg 408 Lapin Kulta 528 Laponia 533, 536, 538 Lappland 533
ZWEDEN
572
Lappmakrens Katedral 562 Lappstaden 559 Läppstiftet 275 Lärmtorget 357 Larsen, Henning (architect) 346 Larsson, Carl (kunstenaar) 277, 422, 429 Lassgård, Rolf (acteur) 250, 315 lawines 503 Laxholmen 194 Laxön 411 Leksand 427 Lenungshammar 457 Lickershamn 394 Lidingö 136 Lidköping 245 Likenäs 446 Liljevalchs Konsthall 115 Lillabocken 397 Lilla Bommen 274 Lilla Karlsö 389 Lillienhoffska Palatset 127 Limön 407 Lindgren, Astrid (schrijfster) 115, 153, 258, 381 Lindh, Anna (politica) 128 Lindingöloppet 136 Lindstrand, Vicke 508 Linköping 199 Linköping Jazz & Bluesfestival 206 Linnaeus zie╯Von Linné, Carl Linnaeustuinen 186 Lipstick 275 Liseberg (amusementspark) 270 Livrustkammaren 122 Livvakterna (film) 250 Ljugarn 392 Ljugnan 476 Ljungsbro 217 Ljungs Slott 204 Ljusdal 472 Ljusnan 472 LKAB 539, 544, 553 Lofoten (Noorwegen) 555 Lofotkatedralen 556 Löfstad Slott 197 Lojsta 391 Lorensbergs Teater 284 Löttorp 361 Louisiana Kunstmuseum 306 Lövånger 513 Lövstabruk 170 Lübeck 385 Lucifermuseum 233 Ludvika 424 Lugnet Naturreservat 431 Luleå 520
Lummelunda Grottan 393 Lund 309 Lundquistska Huset 288 Luossavaara 542 Lycksele 514 Lyrestad 248 Lysekil 258 Mackmyra Svensk Whisky 407 Magasin 3 Stockholm 107 Magnusson, Arn (fictieve tempelridder) 223 Malmö 318 Malmö Festivalen 328 Malmberget 540 Malmöhus Slott 325 Mälsåkers Slott 152 Malung 444 Mankell, Henning (schrijver) 315, 505 Mårbacka Minnesgård 449 Mariebergsskogen 460 Mariefred 153 Mariehamn 174 Mariestad 247 Marine 462 Marine 365 Marinebasis 108 Marinmuseum 367 Maritiman 274 Marklund, Liza (schrijfster) 518 Marsfjället 565 Marstrand 261 Mårtenstorget 309 Mårten Trotzigs Gränd 119 Massamigratie naar de Verenigde Staten 268 Matfors 474 Matisse 369 Mayhem Festival 501 Medborgsplatsen 127 Medelhavsmuseet 95 Medelpad 468 Medeltidsveckan 387 Medevi 239 Mem 214 Messsmör 493 Meteoriet 426 Middeleeuwse feesten 160 Middelgrundsfortet 344 Midsommar 420, 427 Milles, Carl (kunstenaar) 98, 99, 136, 276, 293, 324, 405 Miro, Joan 475 Mjälton 486 Mjellbystrand 296 Moälven 488 Mockfjärd 424 Moderna Dansteatern 113 Moderna Museet 112
Molens 358 Molin, Johan Peter (kunstenaar) 97 Möljen Sjobodar 470 Möllevång 321, 326 Molnet 441 Monet 277, 346 Monolitten 451 Moodysson, Lukas (regisseur) 250 Moore 306 Mora 431 Mörbylånga 362 Moriska Paviljongen 326 Motala 219 Motala Långvågstation 219 Motala Museum 219 Motala Verkstad 219 Movikens Masugn 471 Muddus Nationalpark 537 Mullfjället 503 Munch, Edvard (kunstenaar) 454 Munch Museet 454 Murberget 478 Museet for samtidskunst 454 Museum de Vries 139 Museum Lionardo da Vinci Ideale 369 Museum Tre Kronor 123 Musikmuseet 107 Najaden (schip) 293 Nämforsen 480 Nansen, Fridtjof 452 Närke 445, 464 Narvikfjellet 553 Narvik (Noorwegen) 552 Narvik War Museum 554 Näs 381 Näsåker 480 Nasjonalgalleriet 454 Nasjonalmuseet for Kunst, Arkitektur og Design 454 Nåsten 190 Nationaldag, 6 juni 108 Nationalhistorske Museum (Denemarken) 305 Nationalmuseet (Kopenhagen) 344 Nationalmuseum 99 Nätra Marknad 487 Naturhistoriska riksmuseet med Planetarium Cosmonova 135 Nederland 265, 336 Nederlandse ambassade 127 Nederlandse F-16's 559 Nerikes Allehandaborgen 464
register Niemi, Mikael 515 Nikkaluokta 545 Nils Holgersson 314 Nipfjället 441 Nirvana 436 Njarka 500 Njulla 546 Njupeskär Vattenfall 438 Nobel, Alfred 120, 463 Nobelmuseet 120 Nobelprijzen 98, 120, 131, 452 Noorderlicht 534 Noorse leger Tweede Wereldoorlog 152 Noorse onafhankelijkheid 459 Noorwegen 255, 442, 445, 450, 506, 550 Nora 467 Norbergs Festival 168 Norbergs Rocken 168 Nord- en Sydkoster 254 Nordens Ark 258 Nordin, Carl Gustaf 186 Nordingrå 483 Nordiska Kompaniet 97 Nordiska Museet 115 Nordkaparen (onderzeeër) 274 Nordnorsk Kunstnersenter 557 Nordstan-winkelcentrum 270 Normlösa 225 Norra Ulvön 487 Norrbotten 521 Norrbyskärsregatta 510 Norrdans 478 Nørrebro 344 Norrfällsviken 484 Norrgadden 512 Norrköping 194 Norrland 468 Norrlands Nation 185 Norrmalm 91 Norrqvarns Slussområde 248 Norrsken 534 Norrskens Festival 531 Norrtälje 174 Norsk Folkemuseum 453 Norsk Sjøfartsmuseum 453 Nusnäs 431 Nutida Svenskt Silver 100 Nya Älfsborgs Fästning 281 Nya Lödöse 283 Nybro 373 Nybroviken (Stockholm) 99 Nyhavn (Kopenhagen) 342 Nyköping 145
Nyköping-Skavsta Flygplats 147 Nyköpingshus 145 Nynäshamn 142 Nyqvist, Mikael (acteur) 250 Ny Carlsberg Glyptotek (Kopenhagen) 345 Observatoriemuseet 100 Observatorium Uraniborg 308 Ockelbo 414 Odengatan 132 Ödeshög 227 Ofoten 552 Ofoten Museum 554 Öhrström, Edvin (kunstenaar) 94, 295 Öjebyn 520 Öland 358 Olidanstationen 250 Olin, Lena (actrice) 250 Olympiastadion 103 Omberg Ekopark 227 Openluchtmuseum 114, 460, 478 Opera 96, 229, 274, 327, 346 Örbyhus 169 Örbyhus Slott 169 Orcasafari 554 Ordrupgaard 346 Örebro 464 Örebro Slott 464 Öregrund 171 Öresundsbron 297, 334 orgelfestival 307 Örnsköldsvik 488 Orrefors Glasbruk 374 Orsa 433 Orsa Björnpark 433 Orust 259 Oscarsborg 418 Oskar-Frederiksborg 175 Oskarshamn 354 Oslättfors 412 Oslo 450 Oslofjord 453 Östasiatiska Museet 113 Östa Stugby 412 Österbybruk 172 Östergotlands Lansmuseum 206 Östermalm 102 Österport 385 Östersund 496 Östhammar 171 Ostindiska Companiet 273 Ostindiska Huset 273 Östmarks Kyrka 446 Östra Aros ╯zie Uppsala Östra Bron 460 Ottenby Lund 362
573
Otterön 257 Överkalix 529 Övertorneå 529 Öviksfjällen 499 Paddanbåt 271 Padjelanta Nationalpark 533 Pajala 531 Palme, Olof (premier) 98 Pantserboot Hildur 175 Paragliding 540 Pasch, Gustav Erik (chemicus) 233 Påskallavik 354 Passagen Linköping 206 Pegasus 324 Pengaberget 372 Persbrandt, Mikael (acteur) 250 Picasso 277, 293, 306, 429, 462 Pieljekaise Nationalpark 561 Pildammsparken 328 Pippi Langkous ╯zie Pippi Långstrump Pippi Långstrump 381, 388 Pissaro 346 Piteå 518 Polarbröd 490 Polen 315 Polhelmsdockan 368 Polkagrisar 228 Poolcirkel 533 Populärmusik från Vittula 515 Porjus 537 porselein 246 Poseidon 276 Postmuseum 126 Postrodden 174 Power Big Meet 164 Presley, Elvis 436 Pretpark ╯zie Amusementspark Prins Eugens Waldemarsudde 115 Pukebergs Glasbruk 374 Punschmuseet 372 Pusherstreet 343 Råå 302 Rådhuskällaren 324 Radiostation Grimeton 290 Rålambshovsparken 131 Rallywedstrijd 448 Rälsbäraren 542 Ramberget 280 Ramunderberget 209 Rantzau, Daniel (Deense bevelhebber) 229 Rättvik 429
ZWEDEN
574
Raukar 361, 383, 392, 394, 395 Rävsta Naturreservat 160 Regatta 262, 306 Rembrandt 277, 369 Remmalagspaarden 228 Renoir 346 Republikerna Jämtland 492 Residenset (Göteborg) 274 Residenset (Malmö) 324 Ribersborg 328 Riddarholmen 124 Riddarhuset 124 Ridderspelen 204 Ridebaneanlægget 339 Riksalen 123 Riksdagshuset 118 Riksgränsen 545 Riyadh 466 Rock'n'roll i Kalles Slott 362 Rödbergsfortet 526 Rodelbaan 431 Rode verf / rode huisjes 420, 467 Rödfärgsverket 421 Rödkallen 523 Rød Herrgård (Noorwegen) 256 Roggeborgen 152 Röhsska Museet 278 Rök 225 Roma (dorp) 391 Romme Alpin 424 Römppaviikko 531 Röndö 175 Ronja Rövardotter 258 Rönnåsen 414 Ronneby 369 Rönnerums Fornby 362 Rorbuer 555 Røros (Noorwegen) 442, 506 Rörstrands Museum 246 Rosenbad 95 Rosenborg Slot 340 Rosersberg Slott 159 Roskilde 346 Roslagen 169 Roslin 327 Rotsidan 483 Rotstekeningen 197, 480 Rovarbyn 485 Roxen 212 Rudbeck, Olof 185 Rudolf Steinerseminariet 145 Ruimtelanceerbasis 545 Rundetaarn 340 Rundradiostation ╯zie Motala Rusland 385 Russisch-Zweedse oorlog 173
Saab 205 Saab Museet 252 Säfsen 425 Sagerska Palatset 95 Sagolandet Tomteland 434 Sala 168 Sälen 443 Sambiblioteket 477 Sami 500 Samiska Veckan 510 Sandefjord (Noorwegen) 254 Sandhamn/Djauvik 389 Sandviken 413 Sandviken (Ulvön) 487 Sarek Nationalpark 533 Särna 438 Scandinavian Airlines System (SAS) 337 Schelpenheuvels 253 Scholander, Fredrik W. (architect) 137 Segersjö Herrgård 467 Selaön 152 Sergel, Johan Tobias (kunstenaar) 94 Sergels Torg 94 Shakespearetheater 391 Siam 475 Sigtuna 158 Siljan 426 Siljansleden 431 Siljansnäs 434 Silverbibbeln 185 Silvermuseet 561 Simpevarp 354 Sisley 346 Sjötorp 248 Själevad 489 Sjaunja Naturreservat 540 Sjælland 343 Skötkonung, Olof (koning) 158 Skövde 241 Skänninge 225 Skärfva Herrgård 369 Skärgårdsleden 173 Skärhamn 261 Skärså 418 Skagerrak 249, 263 Skagsudde 490 Skalbanksmuseet 253 Skanör 314 Skåne 297 Skånegatan (Stockholm) 128 Skånes Dansteater 328 Skansen 114 Skansen Kronan 279 Skara 244 Skara Sommarland 244
Skarsgård, Stellan (acteur) 250 Skellefteå 513 Skeppsholmen 108 Skeppsmalen 490 Skibaan 446 Skigebied 413, 424, 425, 434, 440, 443, 472, 499, 505, 545, 564 Skogsnäs 379 Skoklosters Slott 159 Skottvångs Grufva 153 Skrapan 163 Skuleberget 484 Skuleskogens Nationalpark 485 Skultuna Messingsbruk 164 Skurup 313 Skutvik (Noorwegen) 555 Slag om Stångebro 204 Slag van Fyllebro 292 Slag van Helsingborg 301 Slag van Lund 309 Slåttdalsberget 486 Slåttsdalskrevan 485 Slite 393 Slotts- & Domkyrkomuseum (Linköping) 200 Slussen 127 Smögen 258 Smörnäs 412 Småland 351 Smedjan 393 Smitingen 480 Smygehuk 314 Söderåsen Nationalpark 303 Söderfors 411 Söderhamn 418 Söderköping 208 Södermalm 126 Södermanland 141 Söderslätt 313 Södertälje 144 Södertörn 141 Södra Finnö 210 Södra Ulvön 487 Södra Vätterleden 232 Sofiero 301 Sola i Kallsta 459 Soldathemmet i Gävle 405 Sollefteå 480 Solliden Slott 360 Solna 136 Solstickan 234 Solstorm 541 Solstorm (film) 250 Sommarlath, Silvia (koningin) 121 Søndre Sandøy 454 Sonfjället Nationalpark 506 Sörmlands Museum 147 Sorsele 562
register Speelgoedmuseum 129, 164 Spikarnas 474 Spoorwegmuseum 129, 154, 244, 353, 409 Sprekende stenen van Bexell 290 Springkällan 430 SS-bataljon 521 S:t Anna Skärgård 208 S:t Gertrud 324 S:t Göran och Draken 122 St. Olavsloppet 501 Städjan 441 Stadshuset (Stockholm) 131 Stäket 310 Statens museum for Kunst (Kopenhagen) 344 Statens Sjöhistoriska Museet 107 Stegeborgs Egendom 210 Stenåsa-Slagerstad 362 Stenen brug 460 Stenen schip 164, 315 Steninge Slott 160 Stenselberget 562 Stenstaden 473 Stenungssund 260 Stetind 552 Stockholm-Arlanda Airport ╯zie Arlanda Flygplats Stockholm-Skavsta ╯zie Nyköping-Skavsta Flygplats Stockholms Centralstation 91 Stockholms Jazz Festival 112 Stockholms medeltidsmuseum 126 Stockholms Stadsmuseum 100, 129 Stockholms Stadsteater 94 Stockholm Card 89 Stockholm Filmfestival 100 Stockholm Marathon 103 Stockholm Simfonietta 124 Stockholm Stadsbiblioteket Asplundshuset 133 Stokvis 556 Stöllet 446 Stoomboot 175 Stops Vattenfall 437 Stora Fjäderägg 512 Stora Karlsö 389 Stora Sjöfallet Nationalpark 545 Storforsen 560 Storkyrkan (Stockholm) 121 Störlinge Kvarnrad 360 Stormsimulator 503 Stornorrfors Kraftverk 510 Storön 483
Storsjöodjuret 496 Stortorget (Stockholm) 120 Storuman 562 Strand 452 Strängnäs 151 Strindberg, August (schrijver) 99, 100, 310 Strindbergshuset 310 Strindbergsmuseet 100 Strömbacka Kapell 471 Strömsholms Kanal 167 Strömstad 254 Strömsund 494 Struves Meridianbåge 528, 529 Studioglas Strömbergshyttan 374 Sture, Svante / Sturemoorden 186 Sturefors Slott 204 Stuwdam 437 Sundersand 395 Sundsvall 473 Sunne 448 Surströmming 487 Svampen 466 Svartån 464 Svartekällan 287 Svealand 181 Svea Hövrat 125 Svedala 313 Sveg 505 Svenska Rallyt 448 Sveriges Fängelse Museum 408 Sveriges Geografiska Mittpunkt 476 Svinøya 556 Svolvær (Noorwegen) 555 Sweden Solar System 417 Swedish Match 234 Sylen (Noorwegen) 441 Taberg 234 Tåkern Naturreservat 225 Tällberg 429 Tandådalen 444 Tändsticksmuseet 233 Tannefors Slussar 202 Tännforsen Vattenfall 500 Tärnaby 563 Tärnättvattnet 486 Tärnekullen 239 Taube, Evert (zanger/ componist) 124 Teckningsmuseet 296 Tegs Kyrka 510 Teknikens Hus i Luleå 524 Tekniska Museet & Telemuseet 107 Teleborgs Slott 377
575
Tempelman, Olof (architect) 135, 366 Tengbomska Huset 189 Tessinska Palatset 124 Tessin den Äldre, Nicodemus (architect) 164, 357 Tessin den Yngre, Nicodemus (architect/ bouwmeester) 122, 124, 160, 163, 365, 418 Tetra Pak 312 Thailändska Paviljongen 475 Theaterfestivals 231 Thielska galleriet 115 Tidö Leksaksmuseet 164 Tidö Slott 164 Tidan 242 Tidernas Landskap 223 Tierp 169 Tistad Slott 147 Tivedens Nationalpark 238 Tivoli 338 Tjärnheden 560 Tjörn 260 Tjurkö 368 Tofta 388 Tomarps Kungsgård 306 Toreälven 515, 527 Töreboda 248 Torneträsk 547 Tornio (Finland) 527 Torsby 446 Trädgårdsföreningen (Linköping) 200 Trängslets Kraftverk 437 Trappstegsforsen 565 Trej Härten 294 Trekroner 344 Trekvogels 390 Trelleborg 313 Treriksröset 549 Tre Kronor (kasteel) 122 Triangeln 326 Trinitatis Komplekset 340 Trollenäs Slott 308 Trollhättan 250 Trollhätte Kanal 252 Trollskogen 361 Trönö 417 Trossö 365 Trysunda 487 Tsáátjåhkka 562 Tsjernobyl 171 Tuinbouwgebied 515 Tullbron (Falkenberg) 291 Tuna 424 Turning Torso 326 TusenFryd 453 Tweede Wereldoorlog 204, 337, 521
ZWEDEN
576
Tycho Brahe Planetarium og Omnimaxteater (Kopenhagen) 346 Tykarpsgrottan 317 Tylosänd 293 Tyresta Nationalpark 142 Uddevalla 253 Ullånger 484 Ulriksdals Naturreservat 136 Ulriksdals Slott 137 Ulvåsa 218 Ulvöhamn 487 Ulvön 487 Umeå 508 Umeälven 508 Umefolk 510 UNESCO-werelderfgoed 122, 133, 162, 166, 290, 304, 358, 365, 366, 385, 421, 506, 522, 528 Unie van Kalmar 356 Universeum Aquarium 282 Universitetshuset (Uppsala) 184 Uppland 155 Upplandsleden 190, 409 Upplandsmuseet 183 Uppsala 177 Uppsalakortet 181 Uppsalakristallen 187 Uppsala Konsert & Kongress 187 Uppsala Slott 186 Utanede 475 Utvandrarnas Hus 377 Utvik 484 Vadstena 229 Vadstena Slott 229 Vågan 555 Vaksala Torg 188 Valborg 206 Valborgsmässoafton 177, 310 Valla Gård 202 Vallonbruk 169 Vänermuseet 246 Vänern 212, 459, 460 Vänersborg 214 Vansbrosimmingen 444 Van Gogh 277, 369 Van Heemskerck, Maarten (schilder) 200 Van Huwen, Henrik (bouwmeester) 91, 97 Van Steenwinckel, Hans 340 Varberg 287 Varbergs Fästning 289
Världskulturmuseet Museum van de Wereldcultuur 282 Värmland 445 Värmlandsoperan 461 Varpen 415 Vasa, Gustav (koning) 151, 182 Vasaborgen 186 Vasaloppet 431, 443 Vasaloppsleden 444 Vasastaden ╯zie Vasastan Vasastan 132 Vasa (oorlogsschip) 115 Vasa Museet 115 Västanfors 166 Västerås 163 Västerbotten 507 Västergarn 388 Västerlånggatan 119 Västerport 357 Västervik 352 Västgöta Nation 185 Västmanland 155 Västmanlands-Dala Nation 185 Västra Hamnen (Malmö) 325 Västra Husby 216 Vattenfall 171 Vättern 212, 222 Vätternrundan 237 Väversunda 227 Vaxholm 175 Vaxholms Fästnings Museum 175 Växjö 376 veiligheidslucifers 234 Vellinge 313 Vemdalen 505 Vemmenhög 314 Ven 308 Vesterbro 343 Victoria Greenhouse 134 Vidsel 559 Vigeland, Gustav 450 Vigelandsparken 450 Vikingen 160, 314, 453 Vikingeskibsmuseet 346 Vikingfeesten 152, 211 Vikingkoningen 181 Vikingskipshuset 453 Vildman 562 Vilhelmina 565 Villa mot Tibern. 185 Villa Villekulla 388 Vimmerby 381 Vindelfjällens Naturreservat 563 Vinnerstad 224
Visby 385 Visingsö 228 Vita Bergen 128 Vitsandsgrottorna 239 Vittjåkk 560 Vlaamse schilders 99 Vleermuizen 235, 317 Vogelvluchtroute 297 Volvo 269 Volvo Museum 280 Von Engeström, Lars 464 Von Linné, Carl (botanicus) 187 Von Platen, Baltzar (ingenieur) 212, 237 Von Trier, Lars (Deense regisseur) 250 Vopak 399 Vrede van Brömsebro 289 Vrede van Roskilde 336 Vreeswijk, Cornelis (zanger/ componist/dichter) 121 Vreta Kloster 203 Vuolierim 536 Wadköping 466 Wallander, Kurt (fictieve politiecommissaris) 315 War Museum Narvik 552 Wasabröd 462 Waterkrachtwerken 250, 411, 480 Watervallen 252, 438, 480, 495, 500, 562, 565 Western Farm 526 Whisky 407 Wij Trädgården 414 Wiks Slott 189 Winnerbäck, Lars (zanger) 121 Wisseling van de wacht 123 Wrangel, Carl Gustaf (veldmaarschalk) 159 Wrangelska Palatset 124 Wreta Gård 147 Yran 493 Ytterjärna 144 Zandstranden 518 Zappa, Frank 436 Zeehonden 258, 263, 396 Zilvermijn 168, 463 Zorn, Anders (kunstenaar) 277, 429, 433 Zuidelijkste punt 314 Zwaluwlucifers 234 Zweeds-Russische oorlog 144 Zweefvliegen 243
