Óêðà¿íñüêèé ³íñòèòóò íàö³îíàëüíî¿ ïàì’ÿò³ ×åðí³ã³âñüêà îáëàñíà äåðæàâíà àäì³í³ñòðàö³ÿ
Ãîëîäîìîð 1932 - 1933 ðð. íà ×åð...
37 downloads
214 Views
854KB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
Óêðà¿íñüêèé ³íñòèòóò íàö³îíàëüíî¿ ïàì’ÿò³ ×åðí³ã³âñüêà îáëàñíà äåðæàâíà àäì³í³ñòðàö³ÿ
Ãîëîäîìîð 1932 - 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³: äîêóìåíòè, ñâ³ä÷åííÿ, äîñë³äæåííÿ Çá³ðíèê äîêóìåíò³â ³ ìàòåð³àë³â
×åðí³ã³â 2009
УДК 94(477.51)"1932/1933" ББК 633(4УКР4ЧЕР) Ã-61
³äïîâ³äàëüíèé ðåäàêòîð: äîöåíò ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî ïåäàãîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó ³ìåí³ Ò. Ã. Øåâ÷åíêà, ê.³.í. Ò. Ï. Äåì÷åíêî. ³äïîâ³äàëüíèé çà âèïóñê: ä.³.í. Ä. Ì. Íèêîíåíêî. Óïîðÿäíèêè: Ñ. Â. Áóòêî, Ñ. ². Ôåäóñü.
Ã-61
Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³: äîêóìåíòè, ñâ³ä÷åííÿ, äîñë³äæåííÿ. Çá. äîêóìåíò³â ³ ìàòåð³àë³â / Óêð. ³íñòèòóò íàö. ïàì’ÿò³, ×åðí³ã³â. îáë. äåðæ. àäì.; Óïîðÿäíèêè: Ñ. Â. Áóòêî, Ñ. ². Ôåäóñü. – ×åðí³ã³â: ÊÏ «Âèäàâíèöòâî «×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè», 2009. – 208 ñ. ISBN 978-966-533-433-0 Ó çá³ðíèêó âì³ùåíî äîêóìåíòè, ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â ³ äåÿê³ ³íø³ ìàòåð³àëè ïðî îäèí ç íàéá³ëüøèõ çëî÷èí³â â ³ñòî𳿠ëþäñòâà – Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. â Óêðà¿í³ – íà òåðèòî𳿠×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³. Äàí³ ôàêòè é íàóêîâ³ ³íòåðïðåòàö³¿ äàþòü ìîæëèâ³ñòü ðîçãëÿíóòè òðàã³÷í³ ïî䳿 ó âèì³ð³ ëþäÿíîñò³. Âèäàííÿ ñòâîðåíî íà âèêîíàííÿ Çàêîíó Óêðà¿íè â³ä 28 ëèñòîïàäà 2006 ð. ¹ 376 «Ïðî Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³» òà Óêàçó Ïðåçèäåíòà Óêðà¿íè â³ä 2 æîâòíÿ 2009 ð. ¹ 795 «Ïðî çàõîäè ó çâ'ÿçêó ç Äíåì ïàì'ÿò³ æåðòâ ãîëîäîìîð³â» ³ ïðèçíà÷åíî äëÿ íàóêîâö³â, âèêëàäà÷³â, ñòóäåíò³â, êðàºçíàâö³â, äåðæàâíèõ ñëóæáîâö³â, ïîñàäîâèõ îñ³á ì³ñöåâîãî ñàìîâðÿäóâàííÿ, ïðåäñòàâíèê³â Ç̲, ïðàö³âíèê³â çàêëàä³â êóëüòóðè ³ âñ³õ, õòî ö³êàâèòüñÿ ³ñòîð³ºþ Óêðà¿íè. ÓÄÊ 94(477.51)"1932/1933" ÁÁÊ 633(4ÓÊÐ-4×ÅÐ)
ISBN 978-966-533-433-0
© Óêðà¿íñüêèé ³íñòèòóò íàö³îíàëüíî¿ ïàì’ÿò³, 2009 © ×åðí³ã³âñüêà îáëàñíà äåðæàâíà àäì³í³ñòðàö³ÿ, 2009
Ç̲ÑÒ Â³ä óïîðÿäíèê³â . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 I. Ñïîãàäè ïðî Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. . . . . . . . . . . . . . . 7 1.Ñâ³ä÷åííÿ, ç³áðàí³ ñòóäåíòàìè ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 2.Ñâ³ä÷åííÿ ìåøêàíö³â ñ. Êàì’ÿíñüêà Ñëîáîäà Íîâãîðîä-ѳâåðñüêîãî ðàéîíó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 3.Ñâ³ä÷åííÿ ìåøêàíö³â ñ³ë Ïåòðóø³âñüêî¿ ñ³ëüðàäè гïêèíñüêîãî ðàéîíó òà ñïèñêè æåðòâ Ãîëîäîìîðó ç ïåðåäìîâîþ Î. Çàõàðîâî¿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 4.Ñïîãàäè ². Ëóê’ÿíåíêà, íàä³ñëàí³ äî ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñíî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 5. Ìàòåð³àëè, ïåðåäàí³ óïîðÿäíèêàì ç ðåäàêö³¿ ãàçåòè «Ñ³âåðùèíà» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 6.Ñâ³ä÷åííÿ æèòåë³â ñ³ë Êó÷èí³âêà, Ðîã³çêè é Çàéìèùå Ùîðñüêîãî ðàéîíó òà ñïîãàäè ïðî «æ³íî÷èé áóíò» . . . . . . 49 II. Ëþäÿí³ñòü ó íåëþäÿíèé ÷àñ: 1932 – 1933 ðð. . . . . . . . . 62 1. Âèáðàí³ äîêóìåíòè ³ç Äåðæàâíîãî àðõ³âó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³ . 63 2. Ñïîãàäè ñâ³äê³â Ãîëîäîìîðó ïðî äîïîìîãó ãîëîäóþ÷èì . . 77 Áàõìàöüêèé ðàéîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Áîðçíÿíñüêèé ðàéîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Ãîðîäíÿíñüêèé ðàéîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 ²÷íÿíñüêèé ðàéîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Êîçåëåöüêèé ðàéîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Êîðþê³âñüêèé ðàéîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 ͳæèíñüêèé ðàéîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 гïêèíñüêèé ðàéîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Ñð³áíÿíñüêèé ðàéîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Òàëàëà¿âñüêèé ðàéîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Ùîðñüêèé ðàéîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 ì. ×åðí³ã³â . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
3
III. Ïàì’ÿò³ Äæåéìñà Ìåéñà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Äåì÷åíêî Ò., Êðàâ÷åíêî Þ. Äæåéìñ Ìåéñ ÿê çà÷èíàòåëü íàóêîâîãî îïðàöþâàííÿ òåìè óêðà¿íñüêîãî Ãîëîäîìîðó . . Áîéêî Â. Äæåéìñ Ìåéñ òà ×åðí³ã³âùèíà (îñîáèñò³ âðàæåííÿ) ³äêðèòòÿ Äæåéìñà Ìåéñà ÿê â³äêðèòòÿ Àìåðèêè . . . . . . . IV. Äîñë³äæåííÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Äåì÷åíêî Ò. Ïðî äåÿê³ ï³äñóìêè äîñë³äæåííÿ Ãîëîäîìîðó íà ×åðí³ã³âùèí³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ãîðîáåöü Ñ. Óñâ³äîìëåííÿ Ãîëîäîìîðó . . . . . . . . . . . . . . . Ëåãåöüêà Ë. Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðîê³â: âóñòàìè î÷åâèäö³â, î÷èìà ñòóäåíò³â . . . . . . . . . . . . . . . . . .
114 114 127 137 147 147 166 196
V. Âèáðàíà á³áë³îãðàô³ÿ Ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ð. íà ×åðí³ã³âùèí³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
4
³ä óïîðÿäíèê³â «Ïàì’ÿòü íàðîäó íåóᳺííà» – ñàìå ï³ä òàêîþ íàçâîþ ×åðí³ã³âñüêà îáëàñíà äåðæàâíà àäì³í³ñòðàö³ÿ ùå â 2003 ð. ðîçïî÷àëà âèäàííÿ ñå𳿠îáëàñíèõ äîêóìåíòàëüíèõ çá³ðíèê³â ïðî Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³. Ïðåäñòàâëÿºìî 15-å âèäàííÿ, ÿêå ïðîïîíóº ÷èòà÷ó ðîçãëÿíóòè öåé æàõëèâèé çëî÷èí ïðîòè Óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ó âèì³ð³ ëþäÿíîñò³. Äëÿ óêðà¿íñüêîãî ñóñï³ëüñòâà òà éîãî äåðæàâè íàäçâè÷àéíî âàæëèâî óñâ³äîìèòè ïðèðîäó çëà – ãîëîäîâáèâñòâà òîãî ÷àñó. Îêðåì³ àâòîðè ñïîãàä³â, äîñë³äíèêè ïîð³âíþþòü äåðæàâíó âëàäó, ÿêà îðãàí³çóâàëà é çä³éñíèëà Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. â Óêðà¿í³, ç ôàøèçìîì (ó ïîïóëÿðíîìó çíà÷åíí³ öüîãî ñëîâà). Öå ö³ëêîì ïðèðîäíüî. Òàêà òî÷êà çîðó âæå, ïî ñóò³, âèçíàíà óêðà¿íñüêèì é çàõ³äíèì íàóêîâèì ñâ³òîì, îïîñåðåäêîâàíî çíàéøëà â³äîáðàæåííÿ ó Çàêîí³ Óêðà¿íè «Ïðî Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³» â³ä 28 ëèñòîïàäà 2006 ð. ¹ 376. Ó íüîìó çàñóäæåí³ «çëî÷èíí³ ä³¿ òîòàë³òàðíîãî ðåæèìó ÑÐÑÐ, ñïðÿìîâàí³ íà îðãàí³çàö³þ Ãîëîäîìîðó, íàñë³äêîì ÿêèõ ñòàëî çíèùåííÿ ì³ëüéîí³â ëþäåé, ðóéíóâàííÿ ñîö³àëüíèõ îñíîâ Óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, éîãî â³êîâèõ òðàäèö³é, äóõîâíî¿ êóëüòóðè ³ åòí³÷íî¿ ñàìîáóòíîñò³». Âíàñë³äîê óñâ³äîìëåííÿ çëî÷èííîãî õàðàêòåðó êîìóí³ñòè÷íîãî òîòàë³òàðèçìó, ñóòíîñò³ Ãîëîäîìîðó ÿê ´åíîöèäó, 3 ÷åðâíÿ 2009 ð. ç’ÿâèëàñÿ ðåçîëþö³ÿ Ïàðëàìåíòñüêî¿ àñàìáëå¿ Îðãàí³çàö³¿ ç áåçïåêè òà ñï³âðîá³òíèöòâà â ªâðîï³ «Âîçç’ºäíàííÿ ðîçä³ëåíî¿ ªâðîïè: çàîõî÷åííÿ ïðàâ ëþäèíè ³ ãðîìàäÿíñüêèõ ñâîáîä ó ðåã³îí³ â XXI ñò.». Ó öüîìó äîêóìåíò³ äàíà ÷³òêà îö³íêà íàéá³ëüø çëî÷èííèõ ðåæèì³â ªâðîïè: «… ó äâàäöÿòîìó ñòîë³òò³ ºâðîïåéñüê³ êðà¿íè âèïðîáóâàëè íà ñîá³ äâà ïîòóæíèõ òîòàë³òàðíèõ ðåæèìè, íàöèñòñüêèé ³ ñòàë³íñüêèé, ÿê³ íåñëè ç ñîáîþ ´åíîöèä, ïîðóøåííÿ ïðàâ ³ ñâîáîä ëþäèíè, âîºíí³ çëî÷èíè ³ çëî÷èíè ïðîòè ëþäñòâà». Íà îñíîâ³ ïðåäñòàâëåíèõ ó çá³ðíèêó âèáðàíèõ äîêóìåíò³â, ñïîãàä³â, íàóêîâèõ ðîçâ³äîê ìîæíà ðîçïî÷àòè àáî ïðîäîâæèòè âèâ÷åííÿ ïðèðîäè Ãîëîäîìîðó – ´åíîöèäó Óêðà¿íñüêîãî íàðîäó – íà òåðå-
5
íàõ ×åðí³ã³âùèíè. Ïðîòå, íàâ³òü ó òîé æàõëèâèé ÷àñ, ÿêèé îêðåì³ ñâ³äêè-ñó÷àñíèêè çàïàì’ÿòàëè ÿê «ê³íåöü ñâ³òó», áàãàòî ëþäåé âèÿâèëè ñâîþ ñóòü – ëþäÿí³ñòü ³ ñï³â÷óòòÿ. Âîíè äîïîìàãàëè áëèæí³ì âèæèòè, ðèçèêóþ÷è ñîáîþ, â³äìîâëÿëèñÿ âèêîíóâàòè çëî÷èíí³ íàêàçè êîìóí³ñòè÷íî¿ âëàäè. ¯ì ïðèñâÿ÷åíî îêðåìèé ðîçä³ë «Ëþäÿí³ñòü ó íåëþäÿíèé ÷àñ». Òðåáà áóëî ìàòè ñïðàâæíþ ìóæí³ñòü, ùîá â³äñòîþâàòè «ïðàâà ìåðòâèõ» íà Çàõîä³ é Ñõîä³ ó òîé ÷àñ, êîëè öå áóëî «íåâèã³äíî» àáî «ñîðîìíî». Ñïåö³àëüíèé ðîçä³ë çá³ðíèêà «Ïàì’ÿò³ Äæåéìñà Ìåéñà» – äàíèíà âäÿ÷íîñò³ âèäàòíîìó àìåðèêàíñüêîìó ³ñòîðèêó, óêðà¿íñüêîìó ïàòð³îòó ó êðàùîìó ðîçóì³íí³ öüîãî ñëîâà. Äëÿ âñ³õ, çàö³êàâëåíèõ ó âèâ÷åíí³ Ãîëîäîìîðó íà ×åðí³ã³âùèí³, ñòàíå â ïðèãîä³ âèáðàíà á³áë³îãðàô³ÿ ïðàöü ÷åðí³ã³âñüêèõ äîñë³äíèê³â ³ êðàºçíàâö³â.
6
I. ÑÏÎÃÀÄÈ ÏÐÎ ÃÎËÎÄÎÌÎÐ 1932 – 1933 ðð. Âèáðàí³ ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â, ç³áðàí³ íà îñíîâ³ íàäàíèõ çàïèñ³â àáî ïîïåðåäí³õ ïóáë³êàö³é. ³äñóòí³ñòü ÿêî¿ñü ³íôîðìàö³¿, íàïðèêëàä, äàò íàðîäæåííÿ ñâ³äê³â, ïîÿñíþºòüñÿ áðàêîì ¿õ ó òèõ äîêóìåíòàõ, ùî áóëè â óïîðÿäíèê³â. Ñâ³ä÷åííÿ çáåð³ãàþòü îñîáëèâîñò³ îðèã³íàëüíîãî ä³àëåêòó, õàðàêòåðíîãî äëÿ ð³çíèõ ðàéîí³â ×åðí³ã³âùèíè. Ùîá íå ñïîòâîðèòè äæåðåëî, âèïðàâëåííÿ áóëè çâåäåí³ äî ì³í³ìóìó, çàãàëîì âîíè ñòîñóþòüñÿ ïóíêòóàö³¿ ³ ÿâíèõ ïîìèëîê. Êóðñèâîì ïîäàí³ äîäàòêîâ³ äàí³ ïðî ñâ³äê³â, äåÿê³ êîìåíòàð³ òà â³äîìîñò³ ïðî òèõ, õòî çàïèñàâ ñâ³ä÷åííÿ.
1. Ñâ³ä÷åííÿ, ç³áðàí³ ñòóäåíòàìè ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó Áîðîäàâêî Ïåòðî Îëåêñàíäðîâè÷, 1923 ð. í., ñ. Íîâà Áàñàíü Áîáðîâèöüêîãî ðàéîíó «Ïî-ð³çíîìó ïåðåæèâàëè ò³ ÷àñè, – ãîâîðèòü Ïåòðî Îëåêñàíäðîâè÷, – ëþäè ïóõëè â³ä ãîëîäó, ïîìèðàëè. Ñòðàøíî... Ìåí³ áóëî 9 ðîê³â, òà ÿ âñå äîáðå ïàì’ÿòàþ, òàêå çàáóòè íå ìîæíà. Æèëè ìè çàæèòî÷íî íà òîé ÷àñ, ìàëè ñâîþ ÷èìàëó ä³ëÿíêó çåìë³. Çáèðàëè ãàðíèé âðîæàé. ²íêîëè ñàì³ íå ñïðàâëÿëèñÿ, ëþäåé áàòüêî íàéìàâ. Ïîò³ì âîñåíè 1928 ðîêó ïîìåð ì³é áàòüêî Ñàøêî, òàê éîãî ìàòè íàçèâàëà. Òÿæêî áóëî âñ³ì íàì. Àëå íåçàäîâãî äî ñâ ñìåðò³ áàòüêî íàêàçàâ ó õàòèí³ ñò³íè ïîäâ³éí³ ïîáóäóâàòè ³ ñêàçàâ: «Ùîá òóäè çàïàñè çåðíà õîâàëè, êîëè âðîæàé çáåðåìî». Òàê ³ çàáðàâ òàºìíèöþ â ìîãèëó. Çâ³äêè â³í öå çíàâ, ÿ é äîñ³ íå ìîæó äîäóìàòèñü. Ìàòè òàê ³ çðîáèëà. Äåñü ó 30-31-ìó ÷óòêè ïðî ãîëîä âæå ï³øëè, òà í³õòî íå â³ðèâ òîä³. Ïàì’ÿòàþ, âðîæàé õîðîøèé. Ãàðáóçè, ìîâ ÿ çàâá³ëüøêè (ùå æ ìàëèé òîä³ áóâ), à áóðÿê³â, êàðòîïë³... Îãî-ãî! Âñå âèíåñëè!!! Ïàì’ÿòàþ, ìàòè êàø³ íà âå÷åðþ íàâàðèëà. Íàãðÿíóëè, ñîáàêè, 7
Ó Ìàðóñüêè (ñåñòðè ì) îñòàííþ ëîæêó ç ðîòà âèòÿãëè! Ãîðøêè ïîáèëè, çåðíî øóêàëè, íå çíàéøëè, ñëàâà Áîãó. Ìàòè äîâãî ùå ïëàêàëà, áàòüêà çãàäóâàëà, ìîâëÿâ, ÿêáè íå â³í, òî ùî á ìè ðîáèëè. Òàê ³ æèëè. Òà ìëèíö³ ïåêëè ç çåðíà, äîáàâëÿëè êîðó ç äåðåâ, ó ñòóïö³ òåðòó. À êîëè âåñíà íàñòàëà – ëèñòÿ ìîëîäå ¿ëè, òðàâè÷êó çåëåíó. Æèâîòè ïóõíóòü, âñå ò³ëî ïå÷å. Ñòðàøíî é äîñ³ çãàäóâàòè... Ó ñåë³ íå çàëèøèëîñÿ í³ îäí³º¿ æèâî¿ òâàðèíè: í³ êîòà, í³ ñîáàêè, íàâ³òü ìèøåé ³ ùóð³â ïî¿ëè. À êîëè ñí³ãè ðîçòàíóëè, ùå õîäèëè íà ïîëå êîëîñêè, ùî çàëèøèëèñü, çáèðàëè. Ïàì’ÿòàþ, ï³øîâ ÿ ç ä³â÷èíêîþ ñóñ³äñüêîþ, çàãîâîðèëèñÿ ³ íå ç÷óëèñÿ, ÿê ÷îëîâ³ê, òàêèé âåëèêèé, ï³ä³éøîâ òà ÿê óäàðèòü áàòîãîì – ÿ ò³êàòü (ç³ ñëüîçàìè çãàäóº Ïåòðî Îëåêñàíäðîâè÷). À Êàòåðèíêà íå âñòèãëà – äî ñìåðò³ çàáèâ. ß äîñ³ íå ìîæó âèáà÷èòè ñîá³, ùî òîä³ çàëèøèâ ¿¿ îäíó... À ùå ³íòåðåñíî, ê³ò ó íàñ áóâ Âàñèëü – âåëèêèé òàêèé êîòÿðà, ñàì ñ³ðèé, î÷³ çåëåí³. Êîëè ãîëîä íàñòàâ, â³í ç äîìó ç³éøîâ. Äóìàëè, éîãî ç’¿ëè äàâíî. Êîëè ÷åðåç ð³ê, äåñü ï³ñëÿ ãîëîäó ÿâèâñÿ, óÿâëÿºòå? (ñ쳺òüñÿ). Ö³êàâå æèòòÿ ÿ ïðîæèâ...» Çàïèñàíî ñòóäåíòîì ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó Î.Â. Òóðîâñüêèì, 2008 ð.
Áóðÿê Âàðâàðà Ñåìåí³âíà, 1919 ð. í., ñ. Ñíîâ’ÿíêà Áîðîìèê³âñüêî¿ ñ³ëüðàäè ×åðí³ã³âñüêîãî ðàéîíó «Ãîëîä ïåðåæèëà ó ð³äíîìó ñåë³. Ïðè÷èí ãîëîäó íå çíàþ. Ìîæëèâî, ÷åðåç òå, ùî ïî õàòàõ õîäèëè ³ çàáèðàëè âñå (¿æó, ö³íí³ ðå÷³) áðèãàäèðè. Ó ïðîñòèõ ëþäåé íå áóëî í³÷îãî, à ó íèõ âñå áóëî. Çà ãîëîäó áàòüêî â êîëãîñï íå çàïèñàâñÿ, òîä³ íàñ îáêëàëè ïîäàòêîì ó 3 öåíòíåðè – õë³áà íå áóëî ³ ãðîøåé, ùîá çàïëàòèòè, òàê ó íàñ çàáðàëè êîðîâó ³ ïîâåëè â êîëãîñï. Îò òîä³ çîâñ³ì âàæêî ñòàëî. Ó òèõ, õòî çàïèñóâàâñÿ â êîëãîñï, êîðîâó ëèøàëè. 8
Íàñ ó ñ³ì’¿ áóëî 6 ä³òåé. ß áóëà íàéñòàðøîþ, ìåí³ áóëî ðîê³â 12, êîëè ïî÷àâñÿ ãîëîä. ¯ñòè áóëî í³÷îãî: âñå ïîáðàëè. ¯ëè ëþïèí, ãðå÷àíó ïîëîâó, ùàâåëü, êâ³òêè àêàö³¿. Âèâàðþâàëè âñå öå ó ÷àâóíàõ, áî íå áóëî í³ õë³áà, í³ êàðòîïë³. Íàâàðèòü ìàòè áîðùó, à òàì ò³ëüêè âîäà òà ïøåíè÷êè æìåíüêó âêèíå. Ëîâèø-ëîâèø, ùîá çåðíÿòêî ï³éìàòè... Ãðóïà ëþäåé õîäèëà ïî ñåëó ³ çàáèðàëè êëóíêè ³ç çåðíîì, ðîçáèâàëè æîðíà. ßê ðîçäîáóäåìî äåñü òðîõè çåðíà, òî õîâàºìî, ùîá áðèãàäà íå çàáðàëà. Ðàç íàêëàëè êëóíî÷îê, à çâåðõó ìîþ ìîëîäøó ñåñòðó Ãàëþ ïîñàäèëè – ³ òó ïøåíèöþ íå çíàéøëè. Áîðîøíî ìîëîëè íà ñàìîðîáíèõ æîðíàõ. Çìåëåìî ç áðàòîì æìåíüêó, à ìàìà êîðæà ñïå÷å ³ íà âñ³õ ïîä³ëèòü. Ïîìåðëî â³ä ãîëîäó áàãàòî ëþäåé. Õîâàëè òîä³ íà ãîðîäàõ. ѳì’ÿ Òîëü÷èíèõ âèìåðëà âñÿ. Ñïî÷àòêó ïîìåðëè òðîº ä³òåé ³ ìàòè. À áàòüêî âæå âñòèã ç³áðàòè ïåðøèé óðîæàé, çâàðèâ êóë³ø, íà¿âñÿ ³ ïîìåð. ³ä ãîëîäó ïîìåðëî ïî îäí³é-äâ³ äóø³ ç õàòè. ijòè ïîìèðàëè â êîëèñêàõ, áî ìàòè áóëà ãîëîäíà. Ó íàø³é ñ³ì’¿ âèæèëè âñ³. ϳä ê³íåöü ãîëîäó áàòüêî ï³øîâ íà ðîáîòó â êîëãîñï. Òàì äàâàëè ïî ðóêàâó çåðíà. Ìè âàðèëè êóë³ø. Ó ìîëîäøî¿ ñåñòðè÷êè æèâ³ò áóâ âåëèêèé â³ä ãîëîäó. Àëå ÷åðåç ê³ëüêà ðîê³â ðîçæèëèñÿ». Çàïèñàíî ñòóäåíòêîþ ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó Ì. Ãóðáèê, 2008 ð.
Ãîâîðóõà (ä³âî÷å ïð³çâèùå Ìàöåíêî) Êàòåðèíà Ãðèãîð³âíà, 1921 ð. í., ñ. Õîâ䳿âêà Áðåöüêî¿ ñ³ëüðàäè Êîðþê³âñüêîãî ðàéîíó «Ïðî öå ñòðàõ³òòÿ, íå äàé Áîã ïî÷óòè, à íå òå, ùî ïåðåæèòè. Âðîæàé òîãî ðîêó áóâ ãàðíèé, ëþäè ðàä³ëè, âñå ç³áðàëè, àëå ¿ñòè éîãî í³êîìó íå ä³ñòàëîñÿ. ¯çäèëè ç ðóøíèöÿìè, øòèêàìè, ³ íå ìîæíà áóëî í³÷îãî é í³äå ñõîâàòè. Ïðîáóâàëè õîâàòè â ÷àâóíè â ïå÷³, àëå é òàì çíàõîäèëè é çàáèðàëè. Õîâàëè â ñîëîìó, ñ³íî, à âîíè øòèêàìè ïðîêîëþâàëè é çíàõîäèëè. Çàáèðàëè âñå, äëÿ ëþäåé íå ëèøàëè í³÷î9
ãî. Çàáèðàëè , íå äèâëÿ÷èñü íà ìàëåíüêèõ ä³òåé, ÿêèõ òîä³ áóëî ïî 8, à òî é ïî 10 ìàéæå â êîæí³é õàò³. Äîðîñë³ é ä³òè ïóõëè ³ âìèðàëè ç ãîëîäó, íå ìîæíà áóëî í³äå çàõâàòèòè í³ ùàâëþ, í³ êëåâåðó, ñòîÿëè ãîë³ äåðåâà (ëèïè), áî âñå ëþäè ç’¿äàëè. Ó íàø³é ðîäèí³ ó 32-ìó ðîö³ íàðîäèâñÿ áðàò ijìà, òî ìè éîãî ç³ ñòàðøèìè ñåñòðàìè âèãîäóâàëè ãàðáóçîì (íàæóºìî, â ìàðëþ ³ äî ðîòà, ÿê çàðàç ïóñòóøêà). Òî â³í éîãî òàê ñìîêòàâ, ùî òåïåð ³ øîêîëàä ä³òè òàê íå ¿äÿòü. À íàñ, ä³òåé, ó ñ³ì’¿, áóëî ùå øåñòåðî, ñòàðøèõ çà ijìó. Âèæèëè ëèøå ç Áîæîþ ïîì³÷÷þ. Á³äíà ìàòè ³ äî êîëîäÿçÿ íå ðàç ï³äõîäèëà – õîò³ëà âòîïèòèñÿ, àëå Áîã íå äîïóñòèâ äî ñìåðò³, áî ö³ëà êóïà ïóõëèõ ä³òåé áóëà. ͳäå íå òî ùî ÿêî¿ñü äîõëî¿ òâàðèíè íå çàõîïèòè, à íàâ³òü ³ ê³ñòîê íå áóëî. Çíàéäå, áóâàëî, ìàòè ê³ñòêó, ïðèíåñå äîäîìó, ìè ¿¿ íîæåì íà ìóêó ïîøêðåáåìî ³ ¿ìî òó ìóêè÷êó. Áàãàòî ëþäåé äîâêîëà âìèðàëî, à ìè âñ³ âèæèëè, áî ïåðø³, àáî îäí³ ç ïåðøèõ äîäóìàëèñÿ êîïàòè êîð³ííÿ ùàâëþ, ³íøî¿ òðàâè. Íà çåìë³ âæå âñå ïî¿ëè, à êîð³ííÿ í³õòî íå ÷³ïàâ. Íàøà õàòà áóëà êðàéíÿ â ñåë³. Òî ìàòåð³ ä³òåé çàâåäóòü äî íàøî¿ õàòè, à ñàì³ íà ïîëå – êàðòîïëþ øóêàòè. Âèéäóòü, ñòàíóòü â ðÿä ³ éäóòü: õòî ùî çíàéäå. Çáåðóòü äåê³ëüêà êàðòîïëèí, à âîíè âæå ñóõ³, ìåðçë³, ãíèë³, íåñóòü äîäîìó. ¯õ ðîçòèðàëè â êðîõìàëü ³ âàðèëè «êèñ³ëü». Îñü òàê ³ æèëè ³, ñëàâà Áîãó, âèæèëè!» Çàïèñàíî ñòóäåíòêîþ ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó Ä. Ìàò⳺íêî, 2008 ð.
Ãóñåíèöÿ Ôåêëà Âàñèë³âíà 1917 ð. í., ñ. Ñìè÷èí Ãîðîäíÿíñüêîãî ðàéîíó «1932 ð. âèäàâñÿ óðîæàéíèé. Âîñåíè ì³ñöåâ³ êîëãîñïíèêè ç³áðàëè óðîæàé. ϳñëÿ òîãî ïî÷àëè ¿çäèòè ï³äâîäàìè äî ì³ñöåâèõ æèòåë³â – çàáèðàëè âñå: êàðòîïëþ, çåðíî, îâî÷³. Âñå çâîçèëè äî êîëãîñïíî¿ êîìîðè. Ïóñòî â êîìîð³ – íåìà ÷îãî ¿ñòè. Áóðÿêè íå çàáðàëè – ¿ëè ¿õ, òèì ³ æèëè. 10
Íåäîë³ê â³òàì³í³â êîìïåíñóâàëè áîðùåì ç êðîïèâè. Áóëà ó ìåíå ïîäðóãà, ÿ õîäèëà äî íå¿ ãóëÿòè. ¯¿ ìàòè õë³á ïåêëà, àëå íå äàâàëà. Áàãàòî ëþäåé ïîìåðëî. Áóëî äåñü 500 äâîð³â – ìàéæå ç êîæíî¿ õàòè ïî 2-3 äóø³ ï³øëè íà òîé ñâ³ò. ϳøëè ëþäè â êîëãîñï – âñå çäàâàëè. Êóðêóë³ á³ëüøå ìàëè. Çîëîòî ì³íÿëè íà õë³á. ¯õ ðîçêóðêóëèëè, áî âîíè ìàëè êîíåé, êîð³â, ïîòîì íàæèòèõ; õàòó äåðåâ’ÿíó, à íå ìàçàíêó. Áóâ òàêèé õëîï÷èê Îêñåíò³é. ¯äå ïî âóëèö³ ³ íîãó ÷è ðóêó ãðèçå. Ñòðàøíî. Áóëî éîìó 13 ðîê³â. Çâîçèëè ò³ëà ïîìåðëèõ äî îäí³º¿ ÿìè íà ñòàðå êëàäîâèùå. Òàê ³ õîâàëè. Íàâåñí³, õòî ìàâ, çîëîòî ì³íÿëè íà êàðòîïëþ. Ñàäîâèëè êàðòîïëþ ëóøïèíêàìè. Êàðòîïëÿ âðîäèëà, ÿê ãîðîõ. Âîñåíè õîäèëè íà ïîëå êîëîñêè çáèðàòè. ßê ïîáà÷èòü õòîñü – çàáèðàëè.  ñåë³ íå áóëî í³ êîò³â í³ ñîáàê – âñ³õ ç’¿ëè. Íà â³äì³íó â³ä ³íøèõ ñ³ë, âèïàäê³â êàí³áàë³çìó â íàøîìó ñåë³ íå áóëî. Ëåäâå ïåðåæèëè öåé ñòðàøíèé ð³ê». Çàïèñàíî ñòóäåíòîì ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó Ñ. Ãëóøàêîì, 2009 ð.
Äóäàðåíêî Ìàð³ÿ Ïàíòåëåéìîí³âíà, 1925 ð. í., ñ. ªë³íî Ùîðñüêîãî ðàéîíó «Íà òîé ìîìåíò ìåí³ áóëî 7 ðîê³â. ϳøëè äîù³, ³ âðîæàé íå ìîãëè ç³áðàòè, íàâîäíºí³º áóëî, âñå ïîãíèëî, í³÷îãî íå âðîäèëî. Ãîëîä ìåí³ äîâåëîñÿ ïåðåæèòè ó ñâîºìó æ ñåë³. Ìåðëè íå îñîáî, õòî ñëàá³øèé, òîé ³ ïîìèðàâ, àëå ìè âèæèâàëè, ÿê ìîãëè. ¯ñòè í³÷îãî áóëî, øóêàëè ãíèëó êàðòîøêó íà ïîëÿõ ³ äîáóâàëè êðîõìàëü, ïåêëè ëàäêè. Âàðèëè ñóï ³ç ùàâëþ ³ ëîáîäè. Ðâàëè ëþïèí: â³í áóâ òàêèé ã³ðêèé, ùî íå ìîæíà áóëî ¿ñòè, éîãî âèìî÷óâàëè ñóòêè, ïðîñóøóâàëè ³ ìîëîëè ó æîðíàõ. Áàãàòî ëþäåé ïîñòðàæäàëî: Äóäàðåíêî Ñîíÿ Òàðàñ³âíà, Ïàñòóøåíêî ªôðîñèí³ÿ Éîñèï³âíà, Á³áà ªâäîê³ÿ ²âàí³âíà, àëå âîíè êð³ïèëèñü ³ âèæèëè. 11
Ïîñòðàæäàëà ³ ñ³ì’ÿ Ðîãîâåíê³â: ²âàí Êóçüìè÷, äðóæèíà Òåòÿíà ³ ä³òè Òèìîõ ³ ªâäîõà. Ïóõëè â³ä ãîëîäó, ïàäàëè. ßê çíàõîäèëè ùîñü, ¿ëè ïîòðîõó, áî áîÿëèñÿ. Äå, õòî ïàäàâ, òàì ³ ïîìèðàâ: ³ ï³ä õàòîþ, ³ íà âóëèöÿõ ëåæàëè, äå âèïàäàëî. ijòêè ëåæàëè ïîêðó÷åí³, îäí³ ñêåëåòèêè. Íå áóëî ñèë äàæå ëþäåé õîâàòè. Ïîòîì ïðèêàç ïðèéøîâ, õòîñü ïðè¿æäæàâ ³ çáèðàâ ïîìåðëèõ». Çàïèñàíî ñòóäåíòêîþ ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó Ì.À. Ãîë³íñüêîþ, 2009 ð.
Çëèâêî Îêñåíÿ Äàâèä³âíà, ñ. ×åðâîíå Îçåðî Ìàëîçàãîð³âñüêî¿ ñ³ëüðàäè Áîðçíÿíñüêîãî ðàéîíó «Íàðîäèëàñÿ ÿ íà õóòîð³ ×åðâîíå Îçåðî, ùî ïîáëèçó ñåëà Ìàëà Çàãîð³âêà Áîðçíÿíñüêîãî ðàéîíó, äå ³ ïðîæèâàëà â ðîêè Ãîëîäîìîðó. Ó ìî¿õ áàòüê³â áóëî îäèíàäöÿòü ä³òåé: 7 äî÷îê ³ 4 ñèíè. ß áóëà íàéìîëîäøà. Æèëè ìè äî 30-õ ðîê³â äóæå çàìîæíî. Ó ÷àñè Ãîëîäîìîðó ìåí³ áóëî ëèøå 8 ðîê³â, àëå âñå îäíî ÿ äóæå äîáðå ïàì’ÿòàþ ò³ ðîêè. 1932 ð³ê áóâ íàéâðîæàéí³øèì ðîêîì. Âñ³ ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüê³ êóëüòóðè, ùî âðîäèëè íà ñ³ëüñüêèõ ëàíàõ, çàáèðàëèñÿ ³ âèâîçèëèñÿ äî Ìîñêâè. Ïî÷àâñÿ ãîëîä, ó ìàãàçèíàõ ìàéæå í³÷îãî íå ìîæíà áóëî êóïèòè. Ëþäåé, ÿê³ íå â³ääàâàëè ñâîãî âðîæàþ, àðåøòîâóâàëè ³ íàâ³òü ñàäæàëè äî â’ÿçíèö³. ¯ñòè áóëî í³÷îãî, ìóñèëè ¿ñòè âñå, ùî âèøóêóâàëîñü ó ðîñëèíàõ. Çáèðàëè ëîáîäó ³ âàðèëè áîðù. Ç äèêî¿ á³ëî¿ àêàö³¿ çáèðàëè öâ³ò ³ ë³ïèëè îëàäêè, ¿ëè éîãî ñèðèì. Êîëè ðîçòàíóâ ñí³ã, ïåðåêîïóâàëè êàðòîïëÿíå ïîëå ³ çáèðàëè ãíèëó êàðòîïëþ. Ç íå¿ âèìèâàëè êðîõìàëü. Ç ï³äìåðçëî¿ êàðòîïë³ ãîòóâàëè äåðóíè. Êîëè ïî÷àëè çåëåí³òè äåðåâà – ¿ëè ëèñòÿ. ß ç ìàìîþ ³ ñåñòðàìè õîäèëà çà 7 ê³ëîìåòð³â íà ñïèðòîçàâîä, ùîá ïðèâåçòè êàðòîïëÿíîãî æîìó. Ç íüîãî ïåêëè ìëèíö³. 12
Ó ñòàâêàõ ³ êàíàâàõ âîäèëîñÿ áàãàòî â’þí³â, ¿õ ëîâèëè ðóêàìè, à ïîò³ì ñìàæèëè. Ó æíèâà ìè õîäèëè â ïîëå çáèðàòè êîëîñêè. Çà íàìè îõîðîíö³ ãàíÿëèñÿ ³ â³äáèðàëè òîðáè. Êàçàëè, ùî â ñóñ³äí³õ ñåëàõ âìèðàëî áàãàòî ëþäåé. ¯õ õîâàëè áåç òðóíè, à ïðîñòî êëàëè ó âåëèêó ÿìó ïî 5-6 ÷îëîâ³ê. Ðîçïîâ³äàëè, ùî ó ñóñ³äñüêîìó ñåë³ â³ä ãîëîäó çáîæåâîë³ëà æ³íêà ³ ç’¿ëà ñâîþ äèòèíó, à ïîò³ì õîäèëà ïî õàòàõ ³ ïðîñèëà ìèëîñòèíþ. Íà íàøîìó õóòîð³ ñìåðòåé ìàéæå íå áóëî â³ä ãîëîäó. Óñÿ ìîÿ ñ³ì’ÿ ïî çàê³í÷åííþ Ãîëîäîìîðó çàëèøèëàñÿ æèâîþ. Íàâ³òü ï³ñëÿ ñò³ëüêîõ ðîê³â çãàäóþ ïðî öåé ïåð³îä ³ ìåí³ ñòຠäóæå áîëÿ÷å». Çàïèñàíî ñòóäåíòêîþ ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó Þ. Çëèâêî, 2009 ð.
²ëëÿøèê Ïåòðî Ñòåïàíîâè÷, 1923 ð. í., ì. Ìåíà «ß ò³ëüêè íàðîäèâñÿ ó ñ. Êóêîâè÷³, à ãîëîä óâåñü òóò, ó Ìåí³, ïåðåæèâ. ßêà ïðè÷èíà ãîëîäó? Âñå ó êîëãîñï ïîáðàëè, í³÷îãî íàì íå çîñòàâèëè. ²ç äîìó, ç ïîëÿ, ç ãîðîäó âñå çàáðàëè. Ó ä³äà ìîãî, ÿ çíàþ, êîíåé, êîð³â çàáðàëè. ß ìàëèé òîä³ áóâ, àëå ïàì’ÿòàþ. ² ç õàòè ¿õ òîä³ âèãíàëè. ² ä³äà çàáðàëè. Òóò ó Ìåí³, äå ñòàðèé ìàñëîçàâîä, òîä³ øêîëà áóëà. Òàê óñ³õ ðîçêóðêóëåíèõ ³ ä³äà ìîãî, êèíóëè òóäè â ï³äâàë. Öå áóëî â òðèäöÿòü òðåòüîìó... Áàáà çàëèøèëàñÿ ç äðóãîþ äî÷êîþ, à áàòüêà ìîãî òåæ çàáðàëè. Ìàáóòü, íàñ ³ç õàòè âèãíàëè. Òîæ ìè ç ìàò³ð’þ óäâîõ îñòàëèñÿ. Ìàòè ìîÿ ðîáèëà ïðèáèðàëüíèöåþ ó Øåâ÷åíê³âñüê³é øêîë³, àëå ÿ ó øêîëó íå õîäèâ. Ìè íå ìàëè, äå æèòè, ïåðåáèðàëèñÿ ç êâàðòèðè íà êâàðòèðó, ³ ÿ ïîñò³éíî äóìàâ ò³ëüêè ïðî îäíå – ðîçäîáóòè ùîñü ç’¿ñòè. Òî òàì ùîñü óõîïèø, òî òàì... ʳñòêè íàçáèðàºø, ùî ó ¿äàëüí³ ÷è â áóôåò³ âèêèäàëè – ³ ãðèçåø. Ãîëîä ïî÷àâñÿ ó òðèäöÿòü äðóãîìó ³ ö³ëèé ð³ê áóâ ó òðèäöÿòü òðåòüîìó. Ëþäè ïóõë³ õîäèëè. Áóâàëî, éäå, éäå ïî äîðîç³... óïàâ ³ âæå ãîòîâèé ëåæèòü... 13
¯ëè òîä³ ³ òðàâó, ³ ïîëîâó, ³ êàðòîïëþ ìåðçëó çáèðàëè òà êèñ³ëü ç íå¿ âàðèëè. Ìàãàçèíè òîä³ òåæ áóëè. ßê³ ïðîäóêòè â íèõ? Ìîæå, õë³á ïðîäàâàëè, êðóïè. Ò³ëüêè í³ çà ùî áóëî êóïèòè, ãðîøåé íå áóëî. Ùîá ìàãàçèíè ãðàáóâàëè, íå ÷óâ, áî îõîðîíà áóëà ïîñèëåíà, à, ìîæå, é ãðàáèëè. Ñòðàøíå áóëî æèòòÿ». Çàïèñàíî ñòóäåíòêîþ ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó Í. Êàäóøêî, 2008 ð.
Êðèâîëàï Îëåêñàíäðà Îëåêñàíäð³âíà, 1916 ð. í., ñ. Âåðáè÷³ Ëþáåöüêîãî (òåïåð гïêèíñüêîãî) ðàéîíó Áàòüêè áóëè ñåëÿíàìè, ïðàöþâàëè íà ñâî¿é çåìë³. Äî øêîëè õîäèëà âñüîãî îäíó çèìó, à òîä³ áàòüêè çàáîðîíèëè, áî âäîìà áóëî áàãàòî ðîáîòè ïî ãîñïîäàðñòâó. Ó ñ³ì’¿ áóëî áàãàòî ä³òåé. ßê îðãàí³çóâàëèñÿ êîëãîñïè, ñ³ì’ÿ ï³øëà òóäè ïðàöþâàòè. ϳä ÷àñ Âåëèêî¿ Â³ò÷èçíÿíî¿ â³éíè çàãèíóâ ÷îëîâ³ê, äâà áðàòè. Çàëèøèëàñÿ ñàìà ç äèòèíîþ. ϳñëÿ â³éíè ïðàöþâàëà â êîëãîñï³. Ïîò³ì ïåðå¿õàëà æèòè äî Ëþáå÷à, äå ³ ïðîæèâàþ çàðàç. «Áîã éîãî çíàº, – çãàäóº Îëåêñàíäðà Îëåêñàíäð³âíà, – îä ÷îãî òîé ãîëîä áóâ. ³í òÿãíóâñÿ á³ëüøå ðîêó. Ëþäè ì³æ ñîáîþ íå ìèðèëèñÿ: îäí³ éøëè ó êîëãîñï, ³íø³ æ íå õîò³ëè. Òîä³ âñå çàáèðàëè, êàçàëè: «Ìåòëà éäå, áóäå âèì³òàòè óñå». Äóæå âàæêî áóëî: ¿ñòè – ñàìà âîäà. Ëåäâå ïåðåæèëè çèìó. Íàâåñí³ ñòàëî ëåãøå. Ùîá âèìèðàëè ö³ëèìè ñ³ì’ÿìè, íå ïàì’ÿòàþ, íà÷å íå áóëî òàêîãî. Ó 1932 ðîö³ ¿çäèëè ïîï³ä äâîðàìè ³ çàáèðàëè â êîãî ùî áóëî. Ó íàñ ó òîé ÷àñ áóëè êîðîâà, êóðè ³ äâ³ ñîáàêè... Çàéøëî äî íàøî¿ õàòè â³ñ³ì ÷îëîâ³ê ³ ïî÷àëè äîâáàòè ëîìèêàìè ï³÷, êîìèí, ãðóáó, äîë³âêó ó õàò³ é ñ³íÿõ. Íà ïîäâ³ð’¿ òåæ õîäèëè, äîâáàëè. ͳ÷îãî íå çíàéøëè, òî ïîâåðíóëèñÿ äî õàòè ³ çàáðàëè äå÷êà ç ïèðîãàìè, ÿê³ ìàìà ÿêðàç íàïåêëà. Âîíà ï³äñêî÷èëà â³äíÿòè ¿õ, òî äÿäüêî Êðàñíîøëèê óäàðèâ ìàìó ³ îêî âèáèâ. Òàê ìàìà çàëèøèëàñÿ ç îäíèì îêîì. 14
Ó 1932 ðîö³ âðîæàé áóâ õîðîøèé, àëå ëþäÿì í³÷îãî íå äàëè, êð³ì ÿêîãîñü ñì³òòÿ ïî 50 êã íà äâ³ð. Ö³ëó çèìó ëþäè ¿ëè áóðÿêè, à íàâåñí³ 1933 íàñòàâ ãîëîä. Äîõëè êîí³, òî ëþäè ¿ëè ¿õí³ òðóïè. Âèäîõëè âñ³ êîòè, ñîáàêè, êóðè.  ¿æó âæèâàëè áîëîòÿíó ðîãîçó, ãðå÷àíó ïîëîâó, ëèñòÿ, êîðó ç äåðåâ, òðàâó – ïåêëè ìëèíö³ ³ ¿ëè. ³ä òàêî¿ ¿æ³ ëþäè ïóõëè, ¿õ íàãàíÿëî âîäîþ, âîíè íå ìîãëè õîäèòè – ëåæàëè. Ïîò³ì øê³ðà ì³ñöÿìè ëîïàëàñÿ, ñõîäèëà âîäà ³ ó òàêèõ ìóêàõ ëþäèíà ïîìèðàëà. Ó íàøîìó ñåë³ ëþäî¿äñòâà íå áóëî. Âñå öå áóëî çðîáëåíî êîìóí³ñòàìè. Âîíè, áóâàëî, â³äáåðóòü ó êóðêóëÿ êîæóõà, øàïêó, ÷îáîòè, à çàâòðà âäÿãàþòü ³ õîäÿòü. Ñóìíå ³ ñòðàøíå òîä³ ðîáèëîñÿ. Ñåëà Ðîãîù³, Ñèáåðåæ, Õìåëüíèöÿ, гïêè, Îñíÿêè, гâíîï³ëëÿ ³ âñ³ íàéáëèæ÷³ ñåëà îõîïëåí³ áóëè ãîëîäîì. Íà ìî¿õ î÷àõ â³äáóâàëèñÿ äóæå ñóìí³ é ñòðàøí³ ïî䳿, ñïîãàäè ïðî ÿê³ ïî ñüîãîäí³ çìóøóþòü êàëàòàòè ñåðöå â³ä áîëþ ³ ñòðàõó... Çàïèñàíî ñòóäåíòêîþ ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó Í. Ñë³ïêåâè÷, 2009 ð.
Êóë³ø Ëèçàâåòà Ãðèãîð³âíà, 1915 ð. í., ñìò. Ëþáå÷ гïêèíñüêîãî ðàéîíó Íàðîäèëàñÿ ó âåðåñí³ 1915 ðîêó ó ñåëèù³ Ëþáå÷ гïêèíñüêîãî ðàéîíó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³. Ó ñ³ì’¿ áóëà ñâîÿ çåìëÿ, ïðàöþâàëè íà í³é óñ³ºþ ñ³ì’ºþ. Ïîò³ì ïðàöþâàëè ó êîëãîñï³. ϳñëÿ âèçâîëåííÿ Ëþáå÷à â³ä í³ìåöüêî-ôàøèñòñüêèõ çàãàðáíèê³â çàê³í÷èëà êóðñè ³ ç 1944 ðîêó ïðàöþâàëà áóõãàëòåðîì ó ñ³ëüïî. Ç 1953 ðîêó – ó çàãîòêîíòîð³ Äâà ðîêè õâîð³ëà, íå ïðàöþâàëà Ïîò³ì òðóäèëàñÿ íà ñóøèëüíîìó çàâîä³. Áóëà çàì³æíÿ ç 1948 ðîêó. Äî÷êà ïðîæèâຠó Õåðñîí³. «Ìåí³ ó òîé ÷àñ âèïîâíèëîñÿ 17 ðîê³â. Ãîëîä áóâ òàêèé, ùî é çãàäóâàòè ñòðàøíî. Ìè õîäèëè ó ë³ñ çàãîòîâëÿëè äðîâà òà õìèç íà çèìó. Íàáëèæàëèñÿ ìîðîçè. Õë³áà íå áóëî ³ êðèõòè. Âñ³ äóæå çàñëàáëè, îõëÿëè ³ ëåæàëè ïîïåðåê ë³æêà, ìîâ ïåíüêè. Íàâ³òü íå ðîçìîâëÿëè. Î÷³ çàïëþùåí³, îáëè÷÷ÿ áë³ä³. ßê ó ìåðö³â. Ìàòè âèíîñèëà äî ì³ñòà âñå: âèøèâêè, ðóøíèêè, ñêàòåðòèíè. Âîíà 15
â³ääàâàëà ¿õ ïðàêòè÷íî çàäàðìà, ùîá ïðîòðèìàòèñÿ äî âåñíè. Îäíîãî ðàçó âçèìêó ïðèéøëà äî íàñ ò³òêà ç ï³âòîðàð³÷íîþ äèòèíîþ, òóò âîíè äóìàëè âðÿòóâàòèñÿ â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³. Àäæå êðóãîì áóëè ë³ñè ³ öå ìîãëî âðÿòóâàòè. ß ìóñèëà êèíóòè øêîëó ³ äîãëÿäàòè çà äèòèíîþ. Ò³òêà ç ìàò³ð’þ ¿çäèëè íà çàðîá³òêè â Á³ëîðóñ³þ, çâ³äòè ïðèâîçèëè äåùî ïî¿ñòè. Äèòèíà îïóõëà â³ä ãîëîäó. Ìè ¿ëè î÷èñòêè â³ä êàðòîïë³, áóðÿêà, òîâêëè ëèïó òà ïåêëè îëàä³. Áîðù âàðèëè ç òðàâè. ß íå ìîãëà éîãî ¿ñòè ³ ñèä³ëà ãîëîäíà òà ïëàêàëà. Âåñíîþ ò³òêà ï³øëà íà ðîáîòó â êîëãîñï. Çà äåíü âîíà îòðèìóâàëà 200 ãðàì³â õë³áà. ßêîñü ï³øëà âîíà íà ðîáîòó ³ ïîòðàïèëà ï³ä ãðàä, â ðåçóëüòàò³ ïðîñòóäèëàñÿ ³ ïîìåðëà. Äèòèíà ¿¿ ïîìåðëà ÷åðåç òðè òèæí³. ß íå çíàþ, ÿê ìè âèæèëè – ë³ñ íàñ âðÿòóâàâ. ²ñíóâàòè ïðèéîìí³ ïóíêòè, êóäè ìè çäàâàëè âñå, ùî ðîñëî. Âîñåíè ìàòè çíîâó ïî¿õàëà â Á³ëîðóñ³þ íà çàðîá³òêè, êîïàëà ëþäÿì êàðòîïëþ. Äàë³ ï³øëî êðàùå...» Çàïèñàíî ñòóäåíòêîþ ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó Í. Ñë³ïêåâè÷, 2009 ð.
Ëþáèìñüêà (ä³âî÷å ïð³çâèùå Øàíîéëî) ªôðîñèí³ÿ Îíóôð³¿âíà, 1927 ð. í., ñ. Ñìè÷èí Ãîðîäíÿíñüêîãî ðàéîíó «Íàðîäèëàñÿ ÿ ó 1927 ð. Ãîëîä ïåðåæèëà ó ñ. Ñìè÷èí³. Ìåòðèêè ìî¿ çàáðàëè ó 1931 ð. Òîä³ ÿêðàç íàñ ðîçêóðêóëèëè ³ çàáðàëè ñêðèíþ, äå áóëè çàõîâàí³ óñ³ äîêóìåíòè. Ç õàòè çàáðàëè âñå, íàâ³òü ïîñóä. Íàøà ñ³ì’ÿ íå ï³øëà â êîëãîñï, òîìó íàñ îãîëîñèëè êóðêóëÿìè, çàáðàëè êîíÿ, êîðîâó, âèãíàëè ç õàòè. Ç õàò âèãàíÿëè âñ³õ, õòî íå éøîâ ó êîëãîñï. Ìîºìó ìåíøîìó áðàòèêó Ñåìåíó áóâ òîä³ îäèí ð³ê. Áàáóñÿ ç õàòè éòè íå õîò³ëà, òàê ¿¿ ïîï³ä ðó÷êè âèâåëè, à â³êíà é äâåð³ çàáèëè. ijäóñü ç áàáóñåþ ñòàëè æèòè ïî ÷óæèõ õàòàõ ³ â çåìëÿíö³, áàòüêî ï³øîâ íà çàðîá³òêè, à ìàìà Ìàðèíà, ðàçîì ç íàìè – ä³òüìè – ïîäàëàñÿ äî ñâî¿õ áàòüê³â. Îäÿãó òðîõè ïðèõîâàëè. Áóâàëî, ìàìà â³çüìå îäåæèíó, çàõîâຠçà ïàçóõó, ùîá ïîäóìàëè, ùî òî âîíà äèòèíó íåñå. 16
Ó êëóí³ áóâ õë³á ³ ãîðîõ, àëå ¿õ çàáðàëè. Êàðòîïëþ òåæ. Óñå ÷èñòî çàáðàëè. Ãîëîä áóâ ñòðàøíèé. Ïðàâäà, òèì, õòî õîäèâ íà ðîáîòó â êîëãîñï «Äîáðîáóò», áóëî ëåãøå. Òàì õî÷ òðîõè ãîäóâàëè. ijä ì³é – Øàíîéëî ²âàí ²âàíîâè÷ – ïîìåð â³ä ãîëîäó â çåìëÿíö³. Éîìó áóëî 60 ðîê³â. Éîãî ñèí – Àíòîí ²âàíîâè÷ òåæ óìåð â³ä ãîëîäó ó 1932 ð. Áàòüêî ì³é ïîìåð ó 1934 ð. íà çàðîá³òêàõ. ³í ïîìåð ó ë³êàðí³, éîãî ïîõîâàëè, ÿê ñîëäàòà, áåç ãðîáà. Ìåí³ òîä³ ÿêðàç ñüîìèé ð³ê ìèíàâ. ³í íàçáèðàâ òðîõè ãðîøåé, õîò³â êóïèòè õë³áà, àëå éîãî â Ãîðîäí³ íàäóðèëè ³ ãðîø³ çàáðàëè. ³í ñèëüíî ïåðåæèâàâ, çàáîë³â ³ ïîìåð. Ãîëîä áóâ äâà ðîêè. Ó 1934 ð. áóëî ëåãøå: ¿æ³ âæå òðîõè áóëî. Á³ëüø³ñòü êóðêóë³â íà òîé ÷àñ óæå ïîâèñèëàëè íà Óðàë ³ â Ñèá³ð. Ðîçêóðêóëþâàëè áàãàòøèõ, íàñ ãíîáèëè çà òå, ùî íå ï³øëè ó êîëãîñï. Á³ëüøå ãîëîäóâàëè ëþäè ³ç ñóñ³äí³õ ñ³ë, òàêèõ, ÿê Ìàêèøèí. Áàãàòî ïîìèðàëè â ñêèðòàõ, íà óçá³÷÷ÿõ äîð³ã». Çàïèñàíî ñòóäåíòîì ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó Ä. Ñòðåëêîì, 2008 ð.
Ìàäåíöîâ Âàñèëü ʳíäðàòîâè÷, 1918 ð. í., ì. Ïðèëóêè ̳é ïðàä³ä ïåðåæèâ Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðîêó. Éîãî ðîçïîâ³ä³ çäàâàëèñÿ ìåí³ íåìîæëèâèìè. Êîëè ÿ áóâ òðîõè ìåíøèé, ì³é ïðàä³ä äóæå ÷àñòî ðîçïîâ³äàâ ìåí³ ïðî ö³ ñòðàøí³ ÷àñè, êîëè ëþäñüêå æèòòÿ êîøòóâàëî îäíó êàðòîïëèíó àáî øìàòîê õë³áà, àáî... âçàãàë³ í³÷îãî íå êîøòóâàëî. Îòîæ ÿ âèð³øèâ ïî¿õàòè íà âèõ³äíèõ äî ñâî¿õ áëèçüêèõ ðîäè÷³â, ÿê³ ìåøêàþòü ó Ïðèëóêàõ, à çàîäíî ³ çàâ³òàòè äî ñâîãî ïðàä³äà, ÿêèé òåæ ìåøêຠó Ïðèëóêàõ, ³ ùå ðàç ïîïðîõàòè éîãî ðîçêàçàòè ìåí³ ïðî öåé ñòðàøíèé ÷àñ. «Çâè÷àéíî, ïðè÷èíàìè ãîëîäó áóëî áàãàòî ðåïðåñ³é íà ñåë³ é òå, ùî çàáèðàëè çàïàñè, âðîæàé, âñå, ùî çíàõîäèëè. Ïðè¿æäæàëè ñïåö³àëüí³ óïîâíîâàæåí³, ÿê³ êîíòðîëþâàëè çäà÷ó õë³áà. Äîêóìåíò³â í³ÿ17
êèõ ó íèõ íå áóëî. Áóëà ëèøå çáðîÿ. Ö³ ïàñêóäè çàáèðàëè âñå, ùî áà÷èëè. Íå ò³ëüêè ¿æó, à ùå é îäÿã òà ðå÷³. ¯æó øóêàëè âñþäè. Îáøóêóâàëè ïîãðåá, ë³çëè íà õàòó. Äîõîäèëî äî òîãî, ùî çàë³çíèìè ïðóòàìè øòðèêàëè â çåìëþ – ïåðåâ³ðÿëè, ÷è íå çàêîïàëè ùîñü. Íå æàë³ëè í³êîãî. ßêùî õòîñü ïðó÷àâñÿ – âáèâàëè îäðàçó. Ó ñóñ³äí³é õàò³ Ìàðôà Çóºâà ç äèòèíîþ æèëà. Äî íå¿ ïðèéøëè, à ó íå¿ êàðòîïëÿ ó ãîðùèêó áóëà. Òàê âîíè éîãî ïåðåâåðíóëè, âñå âèñèïàëè ³ ÷îáîòÿìè ïî êàðòîïë³ ïîòîïòàëèñü. Ƴíêà ñõîïèëà í³æ ³ êèíóëàñÿ íà îäíîãî (öåíçóðà). Òàê ¿¿ íà ì³ñò³ é çàñòðåëèëè. Ö³ ïàäëþêè ïðèõîäèëè íå îäèí ðàç. ² êîæíîãî ðàçó – îäíå é òå ñàìå. Îáøóêóâàëè âñþ õàòó, áèëè, ùîá ðîçïîâ³äàëè, äå çàõîâàëè õàð÷³. Ãîëîä ñòîÿâ ñòðàøíþ÷èé. Ëþäè ïóõëè ç ãîëîäó, âìèðàëè ñòðàøíîþ ñìåðòþ. Äîõîäèëî äî òîãî, ùî ¿õ çàëèøàâ ðîçóì – ¿ëè âëàñíèõ ä³òåé. ¯ëè âñå, ùî ìîæíà ³ íå ìîæíà ¿ñòè. Çáèðàëè ãíèëó êàðòîïëþ íà ãîðîäàõ, ¿ëè êà÷àí÷èêè, êðîïèâó, òåðëè ëèïó, ëîáîäó, çáèðàëè çåðíî ç ïîë³â, ÿê³ âæå áóëè îáðîáëåí³. Àëå òî áóëî çàâæäè ñòðàøíî, áî áóâ òàêèé çàêîí ïðî ï’ÿòü êîëîñê³â. Ó êîãî ï’ÿòü êîëîñê³â çíàõîäèëè – âáèâàëè îäðàçó. Áàòüêà ìîãî ö³ (öåíçóðà) ïðîêëÿò³ ðîçêóëà÷èëè. Ñêàçàëè, ùî êóðêóëü – â³ä³áðàëè âñå, ùî áóëî, ³ êèíóëè ó òþðìó, äå â³í ³ ïîìåð. Æèëè ìè äî öüîãî íåïîãàíî.  áàòüêà õàòà äîáðà áóëà, çåìëÿ, ð³÷êà. À ïîò³ì âñå çàáðàëè... Îò ³ ñòàëè ìè æèòè ó ñóñ³äí³é õàò³ ä³äà Øòèëÿ, áî ä³äà çàáðàëè, à õàòà îñòàëàñü. Áóëî òàêå, ùî ³ áðàòòÿ ïî íåùàñòþ ñòàâàëè âîðîãàìè. Ïåðåõîäèëè â ðÿäè öèõ (öåíçóðà) Ñòàë³íñüêèõ ³ òåæ ïî õàòàì õîäèëè òà çàáèðàëè âñå. Âñ³ ëèøå ïðî îäíå äóìàëè – ùî ¿ñòè? Íåäàëåêî â³ä íàñ ñòàâîê áóâ, òàê âñå îòòóäà âèòÿãàëè – ³ æàá, ³ ìîëþñê³â, ³ ðàâëèê³â. Ðèáè ìàéæå íå áóëî. Îäíîãî ðàçó ñï³éìàëè ÷åðåïàõó. Áóâàëî òàêå, ùî ëþäè ïðîñòî âìèðàëè íà õîäó. ²äå ëþäèíà... òóò äèâèøñÿ – óïàëà ³ ëåæèòü, íå âîðóøà÷èñü. ϳäõîäèø, à âîíà âæå ìåðòâà. Ìè ç áðàòàìè òà ìàìêîþ ïåðåæèëè ãîëîä ëèøå òîìó, ùî áóëè ïåâí³ çàïàñè. Õîâàëè ìè âñå ó ñò³í³. Áóëî çåðíî, êâàñîëÿ, ãîðîõ, ñóøåíà ðèáà. Àëå ³ öüîãî äóæå íå âèñòà÷àëî. Òîìó ¿ëè ñîáàê, êîò³â, ùóð³â. ßê ³ âñ³, çáèðàëè ãíèëó òîð³øíþ êàðòîïëþ,
18
îâî÷³, ùî çàëèøèëèñü ó çåìë³. Õîäèëè äî ë³ñó, çáèðàëè ãðèáè, ÿãîäè, æîëóä³. Òÿæêèé áóâ ÷àñ... Àæ çãàäóâàòè á³ëüøå íå õî÷åòüñÿ». Çàïèñàíî ñòóäåíòîì ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó Ä.Â. Øêðîáêîì, 2009 ð.
Ìàëåöü Ôåä³ð Ïðîêîïîâè÷, 1921 ð. í., ñ. ϳñêè ×åðí³ã³âñüêîãî ðàéîíó «ß ðîæäåí â ñåëå Ïåñêè ×åðíèãîâñêîãî ðàéîíà, è ñ÷èòàþ, ÷òî ïðè÷èíà ãîëîäà êðûëàñü â êîëëåêòèâèçàöèè. Íà÷àëè çàáèðàòü â êîëõîç, ó êðåñòüÿí îòíÿëè çåìëþ, ëîøàäåé, êîðîâ.  êîëõîçå íå óñïåëè íè âñïàõàòü, íè ïîñåÿòü; èç-çà ýòîé íåðàçáèðèõè, ÿ ñ÷èòàþ, è áûë ãîëîä. Ëè÷íî â Ïåñêàõ ãîëîä áûë çèìîé ñ 1932 íà 1933 ãîä. 1933 ãîä áûë î÷åíü óðîæàéíûé, òîãäà åùå ìîé áàòüêà íå áûë â êîëõîçå, ó íàñ áûëà çåìëÿ è çàñåÿíî áûëî â îñíîâíîì ÿ÷ìåíåì. Îí åùå íå óñïåë íàëèòüñÿ, íî íàø áàòüêà óæå ñêîñèë è ìû íà÷àëè åñòü. Ó íàñ áûëà î÷åíü áîëüøàÿ ñåìüÿ – 8 ÷åëîâåê. Ñàëî áûëî, ìîëîêî, à õëåáà íå áûëî. Ó ìàòåðè áûëè çîëîòûå ñåðüãè, à â ×åðíèãîâå áûëè òàê íàçûâàåìûå òîðãñèíû, êîòîðûå çà çîëîòî ìîãëè îòîâàðèòü ìóêîé, ñàõàðîì è êðóïîé. È ìàòü äàëà îäíó ñåðåæêó ñàìîìó ñòàðøåìó ñûíó Ñòåïàíó, îí ïîøåë è âçÿë ìóêè è ñàõàðà. Ìîé áàòüêà ïîçíàêîìèëñÿ ñ îäíîé åâðåéñêîé ñåìüåé, êîòîðàÿ â ìàãàçèíå òîðãîâàëà. Çà ìàñëî îíè íàì çà íåäåëþ ñîáèðàëè îêîëî 5-7 áóõàíî÷åê õëåáà. Çà ñ÷åò ýòîãî ìû è ïðîæèâàëè. Áûë ó íàñ ñîñåä áåçäåòíûé. Ó íèõ êàê-òî äåòè äîðîñòàëè â ñåìüå òîëüêî ìàêñèìóì äî 18 ëåò è óìèðàëè. Îíè ãäå-òî äîñòàâàëè õëåá è èíîãäà äàâàëè íàì áóõàíî÷êó! Íî ìû íå ïóõëè, õîòÿ áûëè ñàìûå áåäíûå íà ñåëå. Ó íàñ áûëà ñàìàÿ áîëüøàÿ ñåìüÿ íà âñå ñåëî! ß âîò èíîãäà ïîñìîòðþ íà ñîñåäåé, à îíè òàêèå æèðíûå âñå, è ÿ äóìàþ, ÷òî òàêîå çà íåñ÷àñòüå, àæ òî îíè ïóõëûå! Ìû ñ ñîñåäîì áåãàëè íà ñòàâîê. Êàê-òî âå÷åðîì âèäèì – äâîå ìóæ÷èí ñÿäóò è ëîâÿò æàá, çàäíèå ëàïêè îòðûâàþò, ïîñìîê÷óò! À çàâòðà ìû ïðèøëè, à îíè óæå âñå ìåðòâûå. Ðîäèòåëè âåëè äåòåé â 19
ãîðîä, îñòàâëÿëè èõ òàì, à ñàìè óìèðàëè! Äåòåé çàáèðàëà ìèëèöèÿ, èõ ïîòîì ñäàâàëè â ïðèþò. Ñêîëüêî ëþäåé óìåðëî â Ïåñêàõ, ÿ òî÷íî íå ìîãó ñêàçàòü, íî çíàþ ÷òî íåìíîãî. Ñàì ÿ âèäåë, êàê íåìåñòíûå øëè ïî äîðîãå, ïàäàëè è óìèðàëè!  íàøåì ñåëå òîæå çàáèðàëè õëåá. Ó íàñ áûë êëóíî÷åê ãäå-òî ñ ïîëïóäà, à ìëàäøèé áðàò ñèäåë íà íåì è âåðåùàë, ïîýòîìó åãî íå çàáðàëè. Êàðòîøêà ó íàñ áûëà, íî åå áûëî ìàëî, ïîýòîìó ìû åå íå åëè, à õðàíèëè äëÿ ïîñàäêè. Ïîòîì ïîñàäèëè, è êàê òîëüêî îíà íà÷àëà çàâÿçûâàòñÿ, íà÷àëè ñòðàøíî êðàñòü! Ïîýòîìó îõðàíÿëè åå ìîé îòåö è ñòàðøèé áðàò Ñòåïàí ïî íî÷àì. À âîò óæå êîãäà ñíÿëè óðîæàé, ìîÿ ìàìà íàïåêëà âñÿêèõ âàòðóøåê, õëåáà! Ìû ïîñûëàëè áðàòó â Çàïîðîæüå ïîñûëêó, íî ïî÷òà ñàëî è ìÿñî áåðåò, à õëåá – íåò! ß ñ÷èòàþ, âîò êîãäà êîëõîç ñòðîèëè, ýòî è áûëà îñíîâíàÿ ïðè÷èíà ãîëîäîìîðà». Çàïèñàíî ñòóäåíòîì ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó Â.Â. Ñêðèïêîþ, 2008 ð.
Ìåñüêà Ìåëàí³ÿ ²âàí³âíà, 1912 ð. í., ñ. Òèõîíîâè÷³ Ùîðñüêîãî ðàéîíó «Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ. Òèõîíîâè÷³ Ùîðñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë. Âåñíîþ ëþäè ïîçàñàäæóâàëè ãîðîäè, ïîñõîäèëî âñå äîáðå, à òîä³ ï³øîâ äîù, äà òàêèé âåëèêèé. Êîæíèé äåíü ³øîâ äîù, ëèëî, ÿê ³ç â³äðà. Òàêå áóëî âñå ë³òî, âñå ïîâèìîêàëî, í³÷îãî íå âðîäèëî. Ó íàñ ãîðîä õîòü ³ íà áóãð³ ³ ï³ñîê òàì, à âñå æ âèìîêëî. Âîäà âóëèöåþ á³ãëà, íà÷å âåñíîþ. Ñòðàøíå áóëî. Õë³áà íå çàãîòîâëÿëè, êàðòîïëÿ ïîãíèëà ó ãðÿç³. Õîäèëè ó ïîñòîëàõ. Õòî áóâ áàãàòøèé, äà ó êîãî áóâ çàïàñ çåðíà àáî êîðîâà, ò³ é âèæèëè. Òîä³ ùå çàñòàâëÿëè ïðîäíàëîã îääàâàòè. Ëþäè ïîøòè âñå çåðíî ïîîääàâàëè, à õòî íå äàâàâ, ñèëîþ çàáèðàëè. Êîìóí³ñòè, ÿê ÷åðò³, âñå òÿãëè, ïîäóøêè ³ ò³ ïîçàáèðàëè. Ãîëîä áóâ ð³ê ÷è ï³âòîðà, êîëè í³÷îãî íå âðîäèëî. Âåëüìè áàãàòî 20
ïîìåðëî ëþäåé ó ñåë³. Ïîøòè ÷åðåç äåíü – ³ ïîê³éíèê. Íà äîðîãàõ ëþäè ïàäàëè ³ âìèðàëè. Ìè òÿæêî ïåðåæèâàëè ãîëîä. Ó íàñ ó ñ³ì’¿ áóëî ÷åòâåðî ä³òåé. ß, ñåñòðà Ìîòÿ ³ äâà áðàòè. Íàøà ìàòêà ó ãîëîä ïîìåðëà, áî í³÷îãî áóëî ¿ñòè. Ïîïîìó÷èëèñü ìè, áî ùå áóëè ìàëèìè. Îñîáåííî âàæêî áóëî ïåðâèé ãîä. Çáèðàëè ëîáîäó, ùàâåëü, äà ¿ëè âñÿêó òðàâó. Ïóõëè îò ãîëîäó. À òîä³ ³ êîðîâà ðîçòåëèëàñÿ, òàê ïî ÷àøö³ ìîëîêà áóëî, òàê ³ æèëè. Êîðîâà ìàëî ìîëîêà äàâàëà, áî ¿¿ í³÷èì áóëî êîðìèòü. Äîáðå ëÿïíóëè ãîðÿ ç ð³ê, à íà äðóãèé ãîä áàòüêî ïðèâ³ç êàðòîøêè ³ áóðÿê³â ³ çàðîá³òîê. Òàê ìè ¿¿ ÷èñòèëè òîâùå, äà ³ ¿ëè ñåðåäèíó, à øàëóïêàìè ãîðîä âåñíîþ ñàäèëè. Äà ùå Àïàíàñ äàâ áàòüêó êëóíî÷îê ãðå÷êè, òàê âåñíîþ ïîñ³ÿëè. Îé, ìóêà áóëà, íå äàé Ãîñïîäü, ³ âîðîãó íå ïîæåëàºø. À òîä³ ³ùå íàïàëà ³ äèçåíòåð³ÿ. Ãîðå, äà é óñå. Äâà ãîäè ïîìó÷èëèñü, à íà äðóãèé òðîõè ïîëåãøàëî. Óðîäèëî òðîõè êàðòîøå÷êè, òàê íà ñóï÷èê ³ áóëî. Äà ñïàñ³áî äîáðèì ëþäÿì, ÿê³ äàëè òðîõè ÿ÷ìåíþ. Îòàê ³ âèæèëè ç Áîæîþ ïîìîùüþ, äà ç íàøîþ ãîäóâàëüíèöåþêîð³âêîþ. Ñàìå òÿæêî áóëî ãîëîä ïåðåæèâàòü çèìîþ. ͳ÷îãî æ íåìàº. Ùàâåëü ñóøåíèé ¿ëè, äà ïîëîâó â ñàðà¿. ˳òîì òðîõè ëåãøå áóëî, áî òðàâà áóëà çåëåíà, êðîïèâà, ëîáîäà. Áîðù ³ç ¿õ âàðèëè, äà ëåïüîøêè ç ãðå÷àíî¿ ïîëîâè ïåêëè. Íà çèìó òåæ çáèðàëè ³ ñóøèëè ùàâåëü. Îñü äî ÿêèõ ï³ð äîæèëà, ùî âæå é íå áà÷ó ïîøòè í³÷îãî. Áàãàòî ñ³ìåé ãîëîäóâàëî, îñîáåííî ó êîãî ä³òåé áóëî áàãàòî. Ó íàñ íà âóëèö³ æèëà ñ³ì’ÿ ªðàø³â. Ó íèõ áóëî 8 ä³òåé, äà ¿õ äâîº, äà ³ùå ³ ä³ä ñòàðèé æèâ. ² íå áóëî æ ó ¿õ í³÷îãî. ͳ õë³áà, äà í³÷îã³ñ³íüêî. Êîðîâè ³ ò³º¿ íå áóëî Õî÷ áè ïî ÷àðö³ ìîëîêà, à òî í³÷îãî. Âèæèâàëè íà òðàâ³ äà ïîëîâ³. Äîáðå òÿïíóëî âîíè ãîðÿ. Âàæ÷å âñüîãî áóëî ìàëèì ä³òÿì òà ñòàðèì ëþäÿì. Ìàëî õòî ç ¿õ ïîâèæèâàâ». Çàïèñàíî ñòóäåíòêîþ ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó Î.Ì. Áåáåõ, 2009 ð.
21
Ïîëòîðàê (Áåçäîëüíà) Íàä³ÿ ²âàí³âíà, 1928 ð. í., ì. Ìåíà «Æèëè ìè òîä³ íà âóë. Ñòàë³íà (òåïåð âóë. Ãàãàð³íà) â ñòàðåíüê³é õàòèí³. ß áóëà ùå ìàëîþ, àëå òðîõè ïàì’ÿòàþ, à äåùî ðîçêàçóâàëè ð³äí³.  ñ³ì’¿ áóëè: áàáà, áàòüêî, ìàòè ³ òðîº ä³òåé. Áàòüêî ñòîëÿðóâàâ, à â êîëãîñï íå ï³øîâ, áî í³ÿêîãî õàçÿéñòâà ó íàñ íå áóëî, òî í³ ç ÷èì áóëî éòè. Áóëî äóæå ñóòóæíî: ¿ëè îïóöüêè, ùàâåëü, êâ³òêè àêàö³¿, ëèñòÿ ëèïè, ïàëÿíè÷êó (òàêà òðàâà). Ìàòè îïóõëà ç ãîëîäó, áî âñå â³ääàâàëà ä³òÿì. Ïàì’ÿòàþ, ùî ò³òêà ïðèíåñëà ¿é ÿêèõîñü ëàäîê, à ìè ñòîÿëè ³ òåæ ïðîñèëè. Ìàòè â³ääàëà ¿õ íàì, áî ñêàçàëà, ùî âñå îäíî ïîìðå. Âîíà äóæå õîò³ëà äî÷åêàòèñü æíèâ, ùîá ç’¿ñòè õî÷ øìàòî÷îê õë³áà. Êîëè çàöâ³ëà êàðòîïëÿ, òî âîíà ïîïðîñèëà áàáó âèêîïàòè õî÷ ìàëåñåíüêó êàðòîïëèíó. Ïîêè áàáà ïðèéøëà ç ãîðîäó, òî ìàòè âæå ïîìåðëà. Öå áóëî ó 1932 ðîö³. Ïàì’ÿòàþ, ÿê ï³äâîäîþ âåçëè ìàò³ð õîâàòè, à ÿ ñèä³ëà â íîãàõ. Òîä³ ëþäè ïîïðèíîñèëè íà ïîìèíêè, õòî ùî ì³ã, áî ó íàñ íå áóëî í³÷îãî. Ïàì’ÿòàþ, ùî ÿ òîä³ âèïèëà ç ãîðíÿòêà ìîëîêà. Äîïîìàãàëà íàì âèæèòè é ò³òêà. Áàòüêî ³ ìè âèæèëè. Ó ñóñ³äà Àðøèííèêà ïîìåðëî ðàçîì òðîº ä³òåé, à ó Öþöóð³íèõ – áàòüêî ³ 5 ä³òåé. Êîëè äîæèëè äî íîâîãî óðîæàþ, òî ñòàëî òðîõè ëåãøå». Çàïèñàíî ñòóäåíòîì ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó Ä.Â. Ïåðåòÿòüêîì, 2008 ð. Ïîïîê Âîëîäèìèð ²âàíîâè÷, 1922 ð. í., ñìò. Ëþáå÷ гïêèíñüêîãî ðàéîíó Íàðîäèâñÿ 1922 ðîêó, 25 ëþòîãî â Ëþáå÷³. Âñüîãî â ñ³ì’¿ áóëî ñåìåðî ëþäåé. Ìàòè – Îëåíà Ôåäîð³âíà ³ áàòüêî – ²âàí Ôåäîðîâè÷ ïðàöþâàëè â êîëãîñï³. 2 áðàòè çàãèíóëè íà â³éí³: îäíîìó ç íèõ áóëî 18 ðîê³â, à äðóãîìó – 26. Ïðîâ÷èâñÿ 6 ðîê³â ó Øóìàí³âñüê³é òà Ïàâë³âñüê³é øêîëàõ. Ïðàöþâàâ ó êîëãîñï³, ó òîðã³âë³, áóâ îõîðîíöåì. «Êîëè áóâ ãîëîä, òî ãîëîäí³ ëþäè ñïî÷àòêó ñòàâàëè õóäèìè, ïîò³ì ïóõëèìè. À êîëè ãîëîäíà ëþäèíà ùîñü ç’¿ñòü – òî çðàçó âìèðàº. 22
Ãîëîä áóâ òîä³, êîëè ÿ õîäèâ äî øêîëè. ̳é îäíîêëàñíèê ïîìåð â³ä ãîëîäó. Á³ëüøîâèêè çàáèðàëè âñå. Ëþäè â³ä âåëèêîãî ãîëîäó ¿ëè ùàâåëü, ñóøèëè ëèïîâå ëèñòÿ, ç ÿêîãî ïîò³ì ðîáèëè ëåïüîøê³. Áóâ òàêèé ñëó÷àé. Ó êîëãîñï³ çäîõëà êîáèëà. Îäèí ÷îëîâ³ê ïðèòÿãíóâ ¿¿ äîäîìó, ñ³ëëþ ïîñîëèâ ³ ¿â. Ùå áóëî òàêå: îäèí ðàç ó äÿäüêà çäîõëî ïîðîñÿ, òàê â³í éîãî çàêîïàâ. À îäíà ò³òêà ïîáà÷èëà öå ³ îòêîïàëà òåº ïîðîñÿ, çàáðàëà ³ ç’¿ëà. Òàê ³ âèæèëà... Êîëè áóëà ãîëîäîâêà, ëþäè õîâàëè ó ñóíäóêè æèòî ³ ùå ùîñü çàêîïóâàëè. À áîëüøåâèêè áðàëè ïàëêè, õîäèëè ³ â çåìëþ òèêàëè íèìè. ßê íàéäóòü ùîñü, ñîá³ çàáèðàþòü.  Ëþáå÷³ í³õòî íå ïîìåð, ó íàñ áóâ ë³ñ, Äí³ïðî, à íà ï³âäí³ Óêðà¿íè áóëè ñòåïè – äàê òàì ñ³ì’¿ âìèðàëè. Ëþäè ñ óìà ñõîäèëè. Îäíà æ³íêà, â ÿêî¿ áóëî ìàëå äèòÿ, âçÿëà ³ çàð³çàëà ìàëå ³ ç’¿ëà. Ó êîëãîñï³ ðîáèëè ëþäè. Òèì áóëà ïîâàðèõà, ÿêà òîìó, õòî äîáðå ðîáèòü, äàâàëà ãóñòèé ñóï, à õòî ïîãàíî – îäíó þøêó. Ó íàñ, ñëàâà Áîãó, êîðîâà áóëà, òàê ìè é âèæèëè. Äàñòü ìîëîêà, ñèðó çðîáèìî. Ó ñ³ì’¿ ñ³ì ÷îëîâ³ê áóëî, òàê ìè ïîòðîõó ä³ëèëè ³ ïèëè ç ìîëîêîì. Òàê ³ âèæèëè. Ñàì³ æ êîìóí³ñòè íå ãîëîäàëè: ó íèõ ³ õë³á áóâ, ³ ñàëî. À â íàñ ìàéæå í³÷îãî... Òÿæê³ äóæå ÷àñè áóëè...» Çàïèñàíî ñòóäåíòêîþ ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó Í. Ñë³ïêåâè÷, 2009 ð.
Ïðèùåïà Ìàð³ÿ ²âàí³âíà, 1925 ð. í., ñ. Á³ðê³âêà Ìåíñüêîãî ðàéîíó «Ó 1933 ðîö³ ìåí³ âèïîâíèëîñÿ 8 ðîê³â. Ãîëîä áóâ òàêèé, ùî ³ íèí³ çãàäóâàòè ñòðàøíî. Íàñ æèëî ç ìàò³ð’þ ñåìåðî ä³òåé, à áàòüêî ï³øîâ íà çàðîá³òêè. Ìè õîäèëè ó ë³ñ ïî äðîâà, íîñèëè õìèç, çàãîòîâëÿëè íà çèìó. Íàáëèæàëèñÿ ìîðîçè. Õë³áà íå ìàëè í³ ãðàìèíè. À áàòüêî âñå íå âåðòàâñÿ. ßêîñü ïðèéøëè ç ë³ñó, ìàìà ñêèíóëà ç ïëå÷åé â’ÿçàíêó äðîâ, ïîõèòíóëàñÿ é óïàëà. – Ìàìî! Ìàìî÷êî! Ùî ç òîáîþ? Âñòàíü! ß òîá³ äîïîìîæó! 23
Àëå ìàìà ëåæàëà íåïîðóøíà, ÿê íåæèâà. Ðóêè â íå¿ ãåòü áóëè ðîçñëàáëåíèìè. ß ïîá³ãëà äî ñóñ³äà äÿäüêà Âàñèëÿ. ³í ï³äíÿâ ìàìó íà ë³æêî, ïîñòîÿâ òðîõè é âèéøîâ. ß çàëèøèëàñü îäíà, à ñåñòðè÷êè é áðàòèêè â ïîñòåë³. À òåïåð ùå é ìàìà. Ìàìà òîä³ íàðîäèëà ä³â÷èíêó é ïåðåáóâàëà â íåïðèòîìíîñò³. À íåìîâëÿ òðåáà æ ãîäóâàòè. ßê ³ ÷èì – ÿ íå çíàëà. ² ï³øëà äî ñóñ³äñüêî¿ áàáóñ³ Êàò³ çà ïîðàäîþ. Âîíà îãëÿíóëà ìàìó é ñïèòàëà ÿêîñü ñóâîðî: – À áàòüêî âàø äå? ß ¿é óñå ðîçïîâ³ëà é çàïëàêàëà – Ùî æ ìåí³ ðîáèòè ç ìàìîþ? Ó íå¿ äóæå âèñîêà òåìïåðàòóðà. – Äî ãðóäåé ñåñòðè÷êó íå ïðèòóëÿé. – ×îìó? ß âæå íàìàãàëàñÿ öå ðîáèòè. – Àëå á³ëüøå íå ðîáè. ß ïðèíåñó âàì ìîëîêà ³ òè áóäåø ¿¿ ãîäóâàòè, ÿê ÿ íàâ÷ó. Òà é ³íøèì äàñè õî÷ ïî êðàïëèí³. Çàçíàëà ÿ òàêîãî ãîðÿ, ùî é íà äåñÿòüîõ âèñòà÷èòü. Íå äàé Áîæå, ùîá óñå öå ïîâòîðèëîñÿ. Íàðåøò³ ïðèáóâ ³ òàòêî. ³äâ³ç íàñ äî ä³äóñÿ. ² òàì áóëî ãîëîäíî é õîëîäíî. ²ç âîñüìè ä³òåé ëèøèëîñÿ ò³ëüêè òðîº. Çàðàç ìåí³ 82 ðîêè. ßê ïðèìóäðèëàñÿ ÿ ï³ñëÿ âñ³õ íåñòàòê³â òà çëèãîäí³â ñò³ëüêè ïðîæèòè? Çâ³ñíî, ìåí³ çàâæäè äîïîìàãàëè ëþäè. ² ÿ ïîâñÿê÷àñ äáàéëèâî, ç ëþáîâ’þ ñòàâèëàñÿ äî õë³áà, áåðåãëà, ÿê ìîãëà êîæíó éîãî êðèõòó. Çíàëà: õë³á ó æèòò³ äîðîæ÷èé çà çîëîòî. Çàïèñàíî ñòóäåíòîì ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó Ä.Â. Ïåðåòÿòüêîì, 2008 ð.
Ðîãîâèé Ìèêîëà Ôåäîðîâè÷, 1918 ð. í., ñìò. Ëþáå÷ гïêèíñüêîãî ðàéîíó «Â Ëþáå÷å íèêòî íå óìåð. Ñïàñàëè ëþáå÷àí ðå÷êà è ëåñ. Ïîìíþ, êàê ÷óãóíàìè ðûáó òóøèëè, îò íå¸ òîøíèëî óæå, õîòåëîñü êàðòîøêè, à å¸ íå áûëî. Êîãäà ñíåã ñõîäèë, õîäèëè ñ ìîòûêàìè ïî ïîëþ, èñêàëè ãíèëü, íàõîäèëè, âàðèëè ñóï. Áûëè âî äâîðå ó íàñ êóñòû ñìîðîäèíû, äàê ìàòü íå ðàçðåøàëà èõ åñòü, ãîâîðèëà, ïóñòü åùå ïîäðàñòóò ïî÷êè, ïîòîì ñúåäèì. Ëþäîåäñòâà íå áûëî, íî êîòîâ, ñîáàê 24
â ïîñåëêå ñúåëè. Õîäèëè â òîðãñèíû, ìåíÿëè çîëîòî íà çåðíî, èêîíû ãðåõ áûëî ñäàâàòü, äàê ñíèìàëè îïðàâó ïîçîëî÷åííóþ è âñå öåííîñòè îòäàâàëè çà áåñöåíîê. Õîäèëè ëþäè èç ãîëîäíûõ ñåë, ïðîñèëè åñòü. Êîãäà çàõîäèëè â õàòó, ïðîñèëè õîòü ÷òî-íèáóäü. Ñ íèìè âñåãäà äåëèëèñü. Áûë ñëó÷àé, êîãäà ê íàì çàøåë ìóæ÷èíà îïóõøèé, ìû åìó äàëè êóñîê õëåáà, îí ñúåë, äîøåë äî êàëèòêè, óïàë è óìåð. Õîäèëè áàðæè ïî Äíåïðó ñ òðóïàìè, îñòàíàâëèâàëèñü âîçëå ïðèñòàíè â Ëþáå÷å, Ðàäóëå, ëþäè õîðîíèëè ýòè òðóïû. Âëàñòü ñêðûâàëà, ÷òî ëþäè óìèðàëè, ïîòîìó èç ãîëîäíûõ îáëàñòåé ãðóçèëè òðóïû è ïóñêàëè ïî Äíåïðó. Ëþáå÷ åùå êàê-òî ïåðåæèë ãîëîä, ìîæåò, áëàãîäàðÿ Àíòîíèþ Ïðåïîäîáíîìó, âåäü îí êîãäà-òî ñêàçàë, ÷òî íå áóäåò ñèëüíîãî ãîëîäà â Ëþáå÷å…» Çàïèñàíî ñòóäåíòêîþ ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó Í. Ñë³ïêåâè÷, 2009 ð.
Ñàâ÷åíêî (ä³âî÷å ïð³çâèùå Îë³éíèê) Âàðâàðà Ñòåôàí³âíà, ñ. Òàìàð³âêà Ïóøêàð³âñüêî¿ ñ³ëüðàäè гïêèíñüêîãî ðàéîíó «Îñ³íü 1932 ð. áóëà íåâðîæàéíîþ, òà é êîëãîñïè ñòàëè ñòâîðþâàòè. Òàê ó òèõ, õòî ï³äïèñóâàâñÿ ó êîëãîñï, çàáèðàëè âñå, ùî áóëî, à õòî íå õîò³â, çàñèëàëè ó çàñëàííÿ ó Ñâåðäëîâêó (ìîæëèâî, Ñâåðäëîâñüê). Îòàê ³ ïî÷àâñÿ ãîëîä. Ðîçêóðêóëþâàëè ãîëÿêè, âèêèäàëè ³êîíè, â³øàëè êîìóí³ñò³â (ïîðòðåòè çàì³ñòü ³êîí), áóðèëè (ðóéíóâàëè) öåðêâè. Îí ó Ïóøêàðÿõ ïîáóðèëè öåðêâó ³ ïîò³ì çðîáèëè ç íå¿ êëóá. ¯çäèëè ìàðîäåðè áðè÷êàìè òà ç ðóææàìè, çàáèðàëè âñå, ùî áóëî. Ìàìà ÿêîñü õë³á ïåêëà, àæ ïîáà÷èëà: ¿äóòü òà é ïî÷àëà õë³áèíè ç ïå÷³ ä³ñòàâàòü ³ íàì, ä³òÿì, íà ï³÷ êèäàòü. Ìè ïðèêðèëè éîãî, ñàì³ çâåðõó ñ³ëè, ùîá íå ïîáà÷èëè. Îõ, ³ âàæêèé ð³ê áóâ! Âñå òîä³ áóëî íàðîçõðèñò, íå ìîæíà áóëî íà çàìîê çàêðèâàòüñÿ, áî é õàòó ñïàëÿòü. Ó íàñ ñ³ì’ÿ íå ãîëîäóâàëà. Ìè âèðîùóâàëè îâåöü, áðàò âîçèâ ì’ÿñî ïðîäàâàòè àæ ó Ìîñêâó. Êîëè íàñ õîò³ëè âèñëàòè, òî áðàò çàïèñàâñÿ ó êîëãîñï. ³ääàëè òóäè òðüîõ êîíåé, äâîº âîç³â, ìîëîòàð25
êó, â³ÿëêó, ñ³÷êàðíþ – âñå â³ääàëè. À ÿê ñêàçàëè ³ç ñ³ëüðàäè, ùîá ³êîíè ïîâèêèäàëè, òî áàòüêî ¿ì â³äêàçàâ: «Íå âè ñòàâèëè, íå âàì ³ âèêèäàòü». Ó íàñ áóëà ³ ñâîÿ êëóíÿ, òóäè çâîçèëè ñíîïè. ϳñëÿ òîãî, ÿê âèêîïàþòü êàðòîïëþ ³ âñþ ãîðîäèíó, òî ÷îëîâ³êè âñòàâàëè âäîñâ³òà ³ ïî÷èíàëè ìîëîòèòü çåðíî. Õàð÷óâàëèñÿ ëþäè òîä³ êîíþøèíîþ, ðâàëè ïàïêè (ãîë³âêè), ñóøèëè, òåðëè é ïåêëè ëàäêè, ¿ëè öâ³ò àêàö³¿. Õîäèëè ïî ãîðîäàõ, çáèðàëè ìåðçëó êàðòîïëþ. Ó êîãî áóëè êîðîâè, òî áóëî é ìîëîêî, ò³ ïîâèæèâàëè. Áàòüêî ïîê³éíèé ïîñ³ÿâ ÿ÷ì³íü, ñí³ã ç³éøîâ, ïîò³ì çíîâó âèïàâ, äóìàëè ïðîïàäå, àæ â³í ïðèéíÿâñÿ. Ñóñ³äè æàëè éîãî ùå çåëåíèì, ìîëîëè íà êóòþ, òàê ³ ïåðåæèëè ãîëîä. Äÿêóâàëè áàòüêó çà äîïîìîãó, â³ääàâàëè áîðã ñíîïàìè íîâîãî âðîæàþ. Àëå ó ñåë³ ãîëîäóâàëè, äîòè æèòà íå íàæàëè ó ëèïí³. Çíàþ, ùî îäíà ñ³ì’ÿ ìàéæå ïîâí³ñòþ âèìåðëà: ñòàð³ – ä³ä ³ áàáà Ìàøà – ¿õí³é ñèí Ìèõàëü óìåðëè â³ä ãîëîäó, äâà ³íøèõ ñèíà – Ôåä³ð ³ Ïàâëî – çãîäîì ï³øëè íà â³éíó». Çàïèñàíî ñòóäåíòêîþ ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó Ë. Þð÷åíêî, 2008 ð.
Ñë³ñàðåíêî Íàä³ÿ ²âàí³âíà, 1927 ð. í., ñ. Îðë³âêà Êóëèê³âñüêîãî ðàéîíó «Íàðîäèëàñÿ ÿ â 1927 ðîö³. ß ðîñëà, à ïàì’ÿòü, çãàäêè ïðî ãîëîä ðîñëè ç³ ìíîþ. Ó íàñ ñóñ³äè áóëè: ÷îëîâ³ê, æ³íêà ³ ï’ÿòåðî ä³òåé, âñ³ íàðîäèëèñÿ äî 33-ãî ðîêó. ×îëîâ³ê ó 33-ìó ïîìåð. Òîä³ íàïàäàëà äèçåíòåð³ÿ, áî ¿ñòè í³÷îãî áóëî, à ÷îëîâ³êè æ ¿ñòè õîò³ëè, îò ³ ¿ëè òàêå, ùî ó íèõ òðàïëÿëàñÿ äèçåíòåð³ÿ. ˳êàð³â òîä³ íå áóëî ó íàñ, îò ëþäè ³ âìèðàëè: õòî â³ä äèçåíòåð³¿, õòî â³ä ãîëîäó. ×îëîâ³êè â³êîì â³ä 30 äî 40 ðîê³â ÷àñòî âìèðàëè. Çàëèøàëèñÿ ä³òè, ÿê³ ÷àñòî õîäèëè «çà êóññÿì», òîáòî ïî õàòàõ ïðîñèëè ¿ñòè. ¯ì äàâàëè ïî ìàëåíüêîìó øìàòî÷êó õë³áöÿ – öå áóâ òàêèé íåïèñàíèé çàêîí. Òàê îñü ö³ ñóñ³äè íàø³ ï³ñëÿ ñìåðò³ áàòüêà (à òîä³ õàòè áóäóâàëè íà óçâèøø³, à âíèçó áóëè 26
ëóêè), äèâèëèñÿ, ÿê öâ³òå ðîìàøêà íà ëóç³ ³ êàçàëè ñâî¿é ìàòåð³: «Ìàìî, ìàìî, îí ìîëîêî ðîçëèòå! Ìàìî, ï³ä³òü ïðèíåñ³òü ìîëîêà». Âîíè, á³äí³, âæå é çàáóëè, äå ìîëîêî áåðåòüñÿ. Äóæå áàãàòî áóëî âèïàäê³â, êîëè ãðàáóâàëè îäíå îäíîãî. Áàòüêè ì ìàòåð³ (¿¿ ä³âî÷å ïð³çâèùå áóëî Ñêîðèíà) áóëè òðóä³âíèêè ³ ìàëè çàïàñ: áóëà ó íèõ êàïóñòà çàêâàøåíà. ßê ÿêîñü óíî÷³ âîíè ïî÷óëè, ùî ï³ä õàòó ï³äêîïóþòüñÿ, ùîá ä³ñòàòèñÿ äî ïîãðåáà. Ïî ñåëó ìàéæå â êîæí³é äðóã³é õàò³ áóëè ïóõë³ ëþäè ³ ìåðëè, áàãàòî ìåðëè. Ùå ïàì’ÿòàþ, ÿêèé òîä³ õë³á ïåêëè. ijäóñü áðàâ ³ ëèïó, ³ îïèëêè, êîíþøèíó ïåðåòèðàëè, äîäàâàëè ìàêóõè òðîõè. ßê ó êîãî áóëà ìàêóõà, òî öå âæå áóëî äóæå äîáðå. Õë³á áóâ ÷îðíèé-÷îðíèé, òàêèé ëèïêèé. ² àæ äî ñüîãîäí³ íå ìîæó çãàäóâàòè. ß é òåïåð, êîëè áà÷ó, ùî âàëÿºòüñÿ õë³á, íå ìîæó ïðîéòè ìèìî, çàáåðó ³ ç’¿ì ç âîäîþ. Îöåé ñòðàõ ãîëîäó ó íàñ âñåðåäèí³. Òåïåð, êîëè ãîâîðÿòü, ùî ïîãàíî æèâåìî, òî ëþäè ùå íå çíàþòü, ùî òàêå ïîãàíî. Ùå ïàì’ÿòàþ òàêèé âèïàäîê: ñóñ³ä íàø ïîìèðàâ ³ õîò³â ¿õàòè â ãîðîä (×åðí³ã³â), êàçàâ, ùî òàì øìàòêè á³ëüø³ äàþòü æåáðàêàì. Éîãî ïîñàäèëè íà âîçà, àëå á³ëÿ Ãðàá³âêè â³í óïàâ, òîä³ â³çíèê íàðâàâ éîìó ÿêî¿ñü òðàâè ³ ñêàçàâ: «¯æ». Ïîêè ä³ñòàëèñÿ äî ×åðí³ãîâà äÿäüêî óñþ òðàâó çæóâàâ ³ âñòàâ íà íîãè. ßê ñòðàæäàëè â³ä ãîëîäó? Öå íå ìîæíà çãàäóâàòè, öå – áîëÿ÷å! Ïðèì³òêà îïèòóâà÷à: Íàä³ÿ ²âàí³âíà ðîçïëàêàëàñÿ ³ á³ëüøå í³÷îãî íå ñêàçàëà. Çàïèñàíî ñòóäåíòîì ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó Ñ. Äåíèñêîì, 2008 ð.
Óäîä Ãàëèíà Ôåäîñ³¿âíà, ñ. ϳñêè Áîáðîâèöüêîãî ðàéîíó «Ìåí³ òîä³ 9 ðîê³â áóëî, òàê ñò³ëüêè ãîëîä äëèâñÿ, ÿ íå ïàì’ÿòàþ. Áàòüêî òåñëåþ áóâ. ßê ãîëîä ïî÷àâñÿ, âîíè ç ìàò³ð’þ çðîáèëè ùå îäíó ñòåëþ ³ íàñèïàëè òóäè çåðíà. ßê âîíè éîãî ä³ñòàâàëè – íå çíàþ, áî ìè ç áðàòîì ìàë³ áóëè, íàì âñüîãî íå ðîçêàçóâàëè ³ íå ïîêàçóâàëè, ùîá íå ïðîãîâîðèëèñÿ. 27
ßê ïî÷àëîñÿ ðîçêóðêóëþâàííÿ, òàê ó áàòüêà êîíåé çàáðàëè, ¿õ àæ äâîº áóëî. À êîí³ – òî ðîçê³ø, Îòæå, áàòüêî – êóðêóëü. Êëóíþ ó íàñ ðîçêèäàëè, âîçà çàáðàëè. Ó õàò³ çàáðàëè ïîäóøêè, ðÿäíà, ðóøíèêè. Íèâà òåæ â³ä³éøëà ó êîëãîñï. Ùå ìàòè â ï³äêëàäêó ìåí³ ÷åðâîíó âîâíÿíó õóñòêó çàøèëà é íàêàçàëà, ùîá í³êîìó íå êàçàëà, áî âèäåðóòü. Òîä³ õîäèëè ç øòèðêà÷êàìè, âñå ïðîêîëþâàëè ³ â çåìë³, ³ ï³ä ñòð³õó ëàçèëè, àëå ó íàñ çåðíà íå çíàéøëè. Íà òèõ øòèðêà÷êàõ ãà÷êè áóëè ïîðîáëåí³. ßêùî ÿùèê çàêîïàíî, â³í ñòóêíå îá íüîãî, à ÿêùî ì³øîê, òî âîðñèíêà çà÷åïèòüñÿ. Áàòüêî æîëîá ³ç çåðíîì çàêîïàâ ïðè âõîä³ ó äâ³ð, òàì, äå õâ³ðòêà, äóìàâ íå çíàéäóòü, çåìëþ âòîïòàâ, áóð’ÿíó íàñàäèâ, àëå íàéøëè. Ïàì’ÿòàþ, ÿê ïîâåñí³ ñòàëè ëèñòÿ ç ëèïè ¿ñòè (âîíî íå òàêå ã³ðêå, ÿê ç ³íøèõ äåðåâ), öâ³ò àêàö³¿, êîíþøèíó, ãîðîáèíèé ùàâåëü. Ç óñüîãî öüîãî ìëèíö³ ïåêëè, ÿê³ ëüîïêè çâàëèñÿ. Âåñíîþ ìàòè ëüîïêè ç ð³çíèìè äîáàâêàìè ðîáèëà. ßêîñü ìàòè êàæå: «Ï³øëè â ïîëå». ϳøëè áåç òîðá, ñòåï äàëåêî, ìàòè íà ñâî¿é êîëèøí³é íèâö³ ñòàëà âèìèíàòè êîëîñêè. Çñèïàëà ¿õ ó ôàðòóõ, ï³äâ’ÿçàëà ìåíå: «Éäè äîäîìó!» ß áîþñü âîâê³â, áî æ äàëåêî â³ä ñåëà, ë³ñ êðóãîì. Âäîìà íà ÿêóñü ãàí÷³ðêó ñòàëà, âèòðóñèëà êîëîñêè. À ìàòè âæå àæ óâå÷åð³ ïðèéøëà, ùîá í³õòî íå çàï³äîçðèâ, äîðîãîþ ðóêàìè ðîçìàõóâàëà, àëå çåðíà ïðèíåñëà. Çåðíî òå ó ñòóï³ òîâêëè. Ïàì’ÿòàþ, âèïàäîê áóâ. Ïîñëàëè ñóñ³äè ñèíà ñâîãî – Àíäð³ÿ Ëåâ÷åíêà – çåðíà íàòîâêòè, à âîíî æ ìàëå. Ïåðåä öèì ó ò³é ñòóï³ ìàõîðêó òîâêëè ³ íå âèìèëè ¿¿. ³í æå, á³äíèé, ¿ñòè õîò³â. Òîâêíå òðîõè – ³ â ðîò. Äóìàëè êîí÷èòüñÿ, ðâàâ ñèëüíî, àëå âèæèâ. À ùå ó íàñ êðóãîì ñåëà âîäà áóëà. Õëîïö³ ïîë³çóòü, ë³ë³é íàðâóòü, à ó íèõ âñåðåäèí³ ñëèçüêå á³ëå íàñ³ííÿ, éîãî òåæ òîä³ ¿ëè. Âåñíîþ ñòàëè îáðîáëÿòü ïîëÿ. Òðåáà áóëî, ùîá ëþäè ï³øëè íà ðîáîòó, à õòî æ ï³äå. Äàê ñòàëè áîâòàíêó ç ïøîíà âàðèòè, îòî òèì ³ çàìàíþâàëè. Îäíîãî ïîñòàâèëè, ùîá ¿ñòè âàðèâ, à â³í ñîë³ â êàçàí íàêèäàâ, ùîá ëþäè íå ¿ëè... Ñàì áóâ ãîëîäíèé, íà¿âñÿ òàê, ùî øëóíîê ÷è êèøå÷íèê ëîïíóâ.
28
Ùå ó íàñ ñàä áóâ õîðîøèé. Ìàòè ãðóø íàçáèðàº, ñê³ëüêè äîíåñå, ³ äî ñòàíö³¿ 28 ê³ëîìåòð³â òÿãíå. À ïîò³ì âåçå íà Êè¿â. Çâ³äòè áóõàíêó õë³áà ïðèâåçå àáî âóçëèê ìóêè (ìîæå, íà çîëîòî âèì³íÿëà, õòîçíà). Âîäà çàêèïèòü, òóäè æìåíüêó ìóêè, çàò³ðêà íàçèâàëàñü, ðîçê³ø áóëà. ßêîñü äî áàòüêà äðóã ïðèéøîâ ³ç ñåëà Á³ëîöåðê³âö³. Ðàçîì ó àð쳿 ñëóæèëè. Ìàòè çàò³ðêó çðîáèëà, õë³áà òðîõè ïîêëàëà, à ëüîïêè ñòîÿëè á³ëÿ ïå÷³ íàêðèò³. Ìè îòî âñ³ ñ³ëè, ïî¿ëè, ùî áóëî. Ìóæ÷èíà ç áàòüêîì íà âóëèöþ âèéøëè, ùîñü ïîáàëàêàëè ³ â³í ï³øîâ. À ìàòè áàòüêîâ³ ñêàçàëà, ùî áà÷èëà, ÿê ã³ñòü øìàòî÷îê õë³áà óêðàâ ç³ ñòîëó, ïîò³ì âèÿâèëîñü, ùî é ëüîïîê íåìàº. Áàòüêî òåæ öå áà÷èâ, àëå âèäó íå ïîäàâ. Ìàòè ñêàçàëà: «ßêîñü ïåðåáóäåìî». Äåñü áóëî ñõîâàíî òðîõè íàñ³ííÿ ðèæ³þ. Áàòüêî æìåíüêó ñòîâ÷å, ó þøêó äîáàâëÿëè, áî çîâñ³ì áóëà í³ÿêà. Äàê îòî ïàì’ÿòàþ, ìàòè âàðèëà ¿ñòè, à âîíî òàê ïàõëî, ÿ çà÷åðïíóëà ëîæå÷êîþ ïîïðîáóâàòü... ³ âñå âè¿ëà. À áàòüêî ìàòåð³ êàæå: «×îãî íå ñèïíóëà?» Ìàòè â³äïîâ³äàº: «Ãàëüêà ç’¿ëà». Ìåí³ òîä³ òàê ñòèäíî çðîáèëîñÿ. Áóëè â ñåë³ àêòèâí³ (àêòèâ³ñòè). Ãîëîâà ñ³ëüðàäè íîñèâ ³ç ñîáîþ íàãàí. ßêùî ùîñü éîìó ñêàæåø íå òàê, òî ì³ã ³ ïðèñòðåëèòè. Ùå óïîâíîâàæåíèé áóâ – íå íàø, çâ³äêèñü ïðè¿õàâ – øèíåëü äîâãà, ÷îáîòè äîáðîòí³, íà ãîëîâ³ áóäüîíîâêà. Ùå áóâ ñ³ëüñüêèé àêòèâ³ñò îäèí. Âîíè ìàëè ïàðò³éí³ á³ëåòè ³ íå ãîëîäàëè. Âîíè äîíîñèëè íà ëþäåé: áàòüêà â òþðìó â ²ðï³í³ ïîñàäèëè, ìàìà ïåðåõîâóâàëàñÿ. Íàñ ³ç õàòè âèãíàëè, çàìîê äîøêàìè çàáèëè. Õî÷ áðàò ³ ìåíøèé áóâ, à âíî÷³ ìè ðîçäîâáàëè äîøêó, â³ä÷èíèëè çàìîê ³ ïîë³çëè ó õàòó ãð³òèñÿ. Õòîñü ñêàçàâ ïðî öå, äàê çíÿëè ³ äâåð³ ³ â³êíà – çàáðàëè â ñ³ëüðàäó À ç ìàò³ð’þ ÿê ñòð³÷àëèñÿ, òî âîíà âñå êàçàëà: «Éä³òü äî ãîëîâè, ïðîñ³òü, ùîá â³êíà ïîñòàâèëè». Ìè ç áðàòîì çà íèì, òà âñå áëàãàºìî. Âåðíóëè. Æèëà ó ñåë³ Ãàííà Äæèãóíîâà. Äâîº ä³òåé ó íå¿ áóëî. Îäíîãî âîíà ó áî÷ö³ çâàðèëà, à Êàòÿ ïðèéøëà òà é ïèòàº: «Äå Âàíüêî?» – «Ï³øîâ ïî ãðèáè». ¯¿ ïîò³ì âèâåëè çà ñåëî ³ ï³ä ñêèðòîþ ðîçñòð³ëÿëè.
29
À ä³òè òîä³ â³ä äâîðó äî äâîðó, ÿê ³ ìè ç áðàòîì, õîäèëè, ïîãð³òèñÿ ïðîñèëèñÿ. Ìàòè íàì êàçàëà, ùîá õîâàëèñÿ, áî ç’¿ñòè ìîæóòü. Ïàì’ÿòàþ, áóâ òàêèé âèïàäîê. Õàòà ó íàñ ãè÷êîþ ç êàðòîïë³ áóëà îáêëàäåíà, êóêóðóäçèííÿì, êâàñîëèùåì. Îäèí ïóõëèé ÷îëîâ³ê ïîáà÷èâ éîãî ³ ïî÷àâ îò³ ñòðó÷å÷êè ïåðåáèðàòè – ÷è íå îñòàëîñü òàì ÷îãî. Ìè ç áðàòîì ï³ä ëàâîþ ïîõîâàëèñÿ. ϳäëîãà òîä³ çåìëÿíà áóëà. Ëåäü íå ïîâìèðàëè ç³ ñòðàõó». Çàïèñàëà ñòóäåíòêà ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó Ð. Êîëî쳺öü, 2008 ð. Óïîðÿäêóâàëà îðãàí³çàòîð îïèòóâàííÿ äîöåíò êàôåäðè ãóìàí³òàðíèõ äèñöèïë³í ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó, êàíäèäàò ³ñòîðè÷íèõ íàóê ˳ä³ÿ Îëåêñàíäð³âíà Ëåãåöüêà.
2. Ñâ³ä÷åííÿ ìåøêàíö³â ñ. Êàì’ÿíñüêà Ñëîáîäà Íîâãîðîä-ѳâåðñüêîãî ðàéîíó Ïåõåíüêî Àíàñòàñ³ÿ Ìàêàð³âíà 1925 ð. í. «Ãîëîä 1932 – 1933 ðð. ÿ ïàì’ÿòàþ, àëå íàøà ðîäèíà òîä³ íå ãîëîäóâàëà. Ç âåñíè ïî÷àëàñü çàñóõà, ïîãàíèé áóâ âðîæàé, àëå ³ öüîãî ëþäÿì áóëî á äîñòàòíüî, ÿêáè õë³á íå çàáðàëà âëàäà. Ëþäè õîâàëè õë³á, çàêîïóâàëè â çåìëþ. Ïðèõîäèëè àêòèâ³ñòè ç ñ³ëüñüêî¿ ðàäè ³ øóêàëè âñþäè: â ñàðàÿõ, íà ãóìíàõ, ãîðîäàõ. Çàë³çíèìè ïðóòàìè äîâáàëè çåìëþ. Ìè æèëè çàìîæíî. Êîëè áóâ ñòâîðåíèé êîëãîñï, íàì çàãðîæóâàëî ðîçêóðêóëåííÿ. Áàòüêî òîä³ âñòóïèâ äî êîëãîñïó ³ âñå ìàéíî äîáðîâ³ëüíî â³ääàâ (êîð³â, êîíåé, áîðîíè, ïëóãè, âîâíîäåðêó). Òîãî, õòî íå ï³øîâ äî êîëãîñïó – â³äïðàâëÿëè äî Ñèá³ðó. Òàê áóëî ç ñ³ì’ºþ Áîðèñåíêà ²âàíà. Êîëè ïî÷àâñÿ ãîëîä, ëþäè âèæèâàëè, õòî ÿê ì³ã: çáèðàëè ùàâåëü, ÷àñíèê ëóãîâèé, ³ç ãíèëî¿ êàðòîïë³ ðîáèëè êðîõìàëü. Àëå 30
õî÷ ³ áóâ ãîëîä, íå áóëî âèïàäê³â, ùîá ¿ëè ëèñòÿ, êîðó äåðåâ, äèêèõ òâàðèí. Ùîá âèæèòè, çáèðàëè íà ïîë³ êîëîñêè, õî÷à öå ³ áóëî çàáîðîíåíî. Ëèñà Áîðèñåíêîâà áóëà çààðåøòîâàíà çà òå, ùî ç êîëãîñïíîãî ïîëÿ çàêîïàëà â ÿìêó ïðîòè ñâîãî ãîðîäó äåê³ëüêà êàðòîïëèí. Ðÿòóâàëà â³ä ãîëîäó ãîð³ëêà, ÿêó ðîáèëè ³ç öóêðîâèõ áóðÿê³â. ¯¿ íîñèëè ì³íÿòè â ì³ñòî íà õë³á òà ñ³ëü. Áóëè âèïàäêè, êîëè ëþäè â ñåë³ îïóõàëè â³ä ãîëîäó. Òàê áóëî ç ñ³ì’ºþ Ãðàáåê. Àëå âîíè âèæèëè â öåé ÷àñ. Ïðî öåé ïåð³îä ÿ ðîçïîâ³äàëà ä³òÿì. Îñîáëèâî, êîëè ¿ì ÷îãîñü ñìà÷íîãî õîò³ëîñü ¿ñòè, ÿ ¿ì êàçàëà: «Îõ, ä³òî÷êè, íå çíàºòå âè ùî òàêå ãîëîä, à òî á âè öå ç’¿ëè øâèäåíüêî ùå é ñïàñèá³ ñêàçàëè».
Ïåõåíüêî Íàä³ÿ ªâìåí³âíà 1911 ð. í. «Ãîëîä 1932 – 1933 ðð. ÿ ïàì’ÿòàþ äîáðå. Çàáèðàëè çåðíî, õóäîáó äî êîëãîñïó. ßêáè öüîãî íå çàáðàëè ó ëþäåé, íå ïðèéøëîñü òàê áè ãîëîäóâàòè. Ïî õàòàõ õîäèëè àêòèâ³ñòè ³ çàáèðàëè õë³á. ͳÿêèõ äîêóìåíò³â íà îáøóê ó íèõ íå áóëî, òà í³õòî öüîãî ³ íå ïèòàâ. ѳ쒿, ÿê³ íå ï³øëè äî êîëãîñïó – âèñèëàëè äî Ìóðìàíñüêà: Îñèïåíêà Àíäð³ÿ, Ëèòâèí³â, Áîðòÿø³â. Óñ³õ çàðàç ³ íå ïàì’ÿòàþ. Ëþäè â³ääàâàëè õë³á áåç îïîðó, æèëè âñ³ ó âåëèêîìó ñòðàõó. ϳä ÷àñ ãîëîäîìîðó ó íàøîìó ñåë³ í³õòî ç îäíîñåëüö³â íå ïîìåð. Áàãàòî ïîìèðàëî á³æåíö³â, ùî éøëè ÷åðåç ñåëî. Âðàíö³ ïðîêèíåìîñü, à íà âóëèö³ ï³ä òèíîì ëåæèòü ïîìåðëà ëþäèíà. Õîâàëè ¿õ äå ïðèéäåòüñÿ, êîëè íà êëàäîâèù³, à òî ÷àñò³øå âñüîãî çàêîïóâàëè çà ñåëîì, ó ÿðó. Íàøà ñ³ì’ÿ æèëà á³äíî, âèêðó÷óâàëèñü, ÿê ìîãëè. ͳõòî í³êîìó íå äîïîìàãàâ, ò³ëüêè ðîäè÷³, òà é òî íå âñ³. ßê ïðèéøëà âåñíà, ëþäè ðâàëè êðîïèâó, ùàâåëü, ÷àñíèê ëóãîâèé, ëîâèëè ðèáó, ïòàøîê, ä³òè çáèðàëè ïòàøèí³ ÿéöÿ. Âë³òêó õîäèëè çáèðàòè êîëîñêè íà ïîë³. Çà öå ìîãëè ïîêàðàòè. Áóâ çàêîí ïðî «ï’ÿòü êîëîñê³â». ßêùî çàõâàòÿòü íà ïîë³ îá’¿æä÷èêè ç êîëîñêàìè, áèëè 31
íàãàéêàìè. Äîáðå, êîëè ò³ëüêè ïîá’þòü, à òî ñàäæàëè é äî â’ÿçíèö³. Âàæêèé öå áóâ ÷àñ, êðàùå ïðî öå íå çãàäóâàòè. Ïðî öåé ÷àñ ÿ í³êîìó, îêð³ì ñâî¿õ ä³òåé òà îíóê³â, ³ íå ðîçïîâ³äàëà».
Ïîïåëèøêî Ïðàñêîâ³ÿ Ìèõàéë³âíà ðîêè æèòòÿ: 1903 – 1981 Ñïîãàäè çàïèñàëà â÷èòåëüêà ³ñòî𳿠ñ. Êàì’ÿíñüêà Ñëîáîäà, îíóêà Ïðàñêî⳿ Ìèõàéë³âíè – ×åðíåíêî Òåòÿíà Âàñèë³âíà. «Ïðàñêîâ³ÿ ðàíî çàëèøèëàñÿ ñèðîòîþ âäâîõ ç áðàòîì, æèëè äóæå á³äíî.  ðîêè ãîëîäîìîðó âîíà áóëà âæå çàì³æíÿ ³ ìàëà äâîõ ñèí³â. Êîëè ïî÷àëàñÿ êîëåêòèâ³çàö³ÿ ³ áóâ ñòâîðåíèé êîëãîñï «Óäàðíèê», âîíè ç ÷îëîâ³êîì ó ÷èñë³ ïåðøèõ âñòóïèëè äî êîëãîñïó.  ãîñïîäàðñòâ³ çàëèøèëàñü ò³ëüêè îäíà êîðîâà. Òîé õë³á, ùî çáèðàëè, ìàéæå ïîâí³ñòþ çäàâàëè íà ïîäàòîê. Ïåêëè õë³á, äîäàþ÷è äî ìóêè âñ³ëÿê³ äîì³øêè: ãîë³âêè ê³íñüêîãî ùàâëþ, êîíþøèíó. ³ä ãîëîäó ðÿòóâàëè ðèáà. Ïîðÿä áóëà ð³÷êà Äåñíà ³ áàãàòî îçåðåöü. Ó êîëãîñï³ áóëà ñòâîðåíà ðèáîëîâåöüêà áðèãàäà.  ö³é áðèãàä³ áóâ ³ ¿¿ ÷îëîâ³ê – Ïîïåëèøêî Òèìîô³é Ïðîêîïîâè÷. Ðèáó, ÿêó ëîâèëè, ðîçïîä³ëÿëè ì³æ ñåëÿíàìè. Âàðèëè þøêó. Àëå âñå æ òàêè áóëè âèïàäêè, êîëè ëþäè ïóõëè ç ãîëîäó. Ïðàñêîâ³ÿ Ìèõàéë³âíà ðîçïîâ³äàëà òàêèé âèïàäîê. Îäíîãî ðàçó, êîëè ÷îëîâ³ê ¿õàâ ç ëóãó ³ â³ç ðèáó, íàçóñòð³÷ éøëà ìîëîäà æ³íêà, Ãðàáåêî Ìàð³ÿ, âîíà áóëà îïóõëà ç ãîëîäó. Êîëè âîíà ïîáà÷èëà ðèáó íà âîç³, ñõîïèëà ðèáèíó ³ ïî÷àëà ãðèçòè, íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî òà áóëà ñèðà ³ íå÷èùåíà. Âàæêî áóëî æèòè ñåëÿíàì, àëå ùå âàæ÷å áóëî á³æåíöÿì, ÿê³ ïðîõîäèëè ÷åðåç ñåëî. Îäíîãî ðàçó Ïðàñêîâ³ÿ Ìèõàéë³âíà âèíåñëà ó ãîðùèêó î÷èñòêè â³ä êàðòîïë³, ùîá ãîäóâàòè õóäîáó.  öåé ÷àñ á³ëÿ äâîðó çíàõîäèëèñü á³æåíö³, ÿê³ ïîáà÷èëè ö³ î÷èñòêè, âèñèïàí³ ó êîðèòî. Âîíè áóëè òàê³ ãîëîäí³, ùî õàïàëè î÷èñòêè ç êîðèòà ³ ¿ëè ¿õ. Ïðàñêî⳿ Ìèõàéë³âí³ äîâåëîñÿ ïåðåæèòè ùå ³ ãîëîä â 1947 ðîö³. Ïîìåðëà âîíà â 1981 ðîö³, àëå ¿¿ ðîçïîâ³äü ïðî ãîëîäîìîð 1933 ðîêó çàêàðáóâàëàñÿ â ìî¿é äèòÿ÷³é ãîëîâ³ íà âñå æèòòÿ». 32
Ïðèêîòà Ïðàñêîâ³ÿ Êóçüì³âíà 1922 ð. í. «Ìåí³ áóëî òîä³ 10 ðîê³â, àëå ÿ ïàì’ÿòàþ òîé ÷àñ äóæå äîáðå. Öå áóâ ñòðàøåííèé ãîëîä. Òîãî ðîêó, 1932-ãî, ëóã áóâ çàòîïëåíèé âîäîþ, à ñ³íî â òîé ÷àñ çàãîòîâëÿëè ò³ëüêè ç ëóã³â. Êîðîâàì áåç ñ³íà áóëî âàæêî, àëå ïåðåçèìóâàëè, à ñåðåä êîíåé áóâ âåëèêèé ïàä³æ. Äî 1933 ðîêó äî êîëãîñïó íå âñòóïèëè ùå ïîíàä 100 äâîð³â. Ìî¿ áàòüêè áóëè ñåðåä òèõ, õòî íå âñòóïèâ äî êîëãîñïó. Íàøà ñ³ì’ÿ íàëåæàëà äî ñåðåäíÿê³â. Êð³ì áàòüê³â, áóëî ùå ÷åòâåðî ä³òåé, ÿ – íàéìîëîäøà. Ìè óæå çíàëè, ùî íàñ ÷åêຠâèñåëåííÿ, âíî÷³ âèíåñëè ³ çàõîâàëè ó ëþäåé îäÿã. À âðàíö³ ïðèéøîâ ãîëîâà ñ³ëüñüêî¿ ðàäè ³ çðîáèâ îïèñ ìàéíà. Íàñ âèãíàëè ç õàòè, ìàéíî ïðîäàëè, à õóäîáó â³ääàëè äî êîëãîñïó. Áàáà Êîëîñ÷èõà çàïðîñèëè íàñ æèòè äî ñåáå, à íà íå¿ ïî÷àëè ñâàðèòèñü, ùî âîðîã³â íàðîäó äî ñåáå çàáèðàº. À âîíà êàæå: «Òàê ùî æ ¿ì ðîáèòè, äî Äåñíè éòè òîïèòèñü?» Òàê ìè ³ ïðîæèëè äåê³ëüêà ðîê³â ó õàò³ äîáðî¿ ñóñ³äêè. Áàòüêî äî êîëãîñïó òàê ³ íå ï³øîâ. ³í ïî¿õàâ äî ñåëèùà Á³ë³ Áåð³çêè ïðàöþâàòè, çàðîáèâ ë³ñó.  1937 ðîö³ ìè ïîáóäóâàëè íîâó õàòó. Ïîâåðíóëèñü ìè äî ñâ ñòàðî¿ õàòè ó 1941 ðîö³, êîëè í³ìö³ ï³ä³éøëè äî ñåëà. Íàøó ðîäèíó Áîã ïîìèëóâàâ, íàñ íå â³äïðàâèëè äî Ñèá³ðó. Êîëè ïî÷àâñÿ ãîëîä, áóâ çàêîí ïðî «ï’ÿòü êîëîñê³â». Ãîëîäí³ ëþäè çíàëè, ùî ÿêùî ¿õ ñï³éìàþòü íà ïîë³, òî çààðåøòóþòü. À âñå æ òàêè éøëè. Ïàì’ÿòàþ, Ïàðàñêó Êó÷èêîâó çààðåøòóâàëè çà æìåíþ çåðíà. Äàëè ¿é òðè ðîêè òàáîð³â, òàì âîíà ³ ïîìåðëà. Ïîëÿ îõîðîíÿëè îá’¿æä÷èêè: Øàïîâàë, Ëèñòîïàä ²âàí, Çîñ³ìîâ Ïåòðî. ßêùî çàñòàâàëè íà ïîë³, áèëè áàòîãàìè, ä³òåé â³äïóñêàëè, à äîðîñëèõ çààðåøòîâóâàëè. Áàãàòî ó êîãî çàëèøàëèñü ä³òè, àëå âëàäà íå ï³êëóâàëàñü ïðî íèõ. Âèæèòè ¿ì äîïîìîãëè ðîäè÷³ òà ñóñ³äè. Ó ïåð³îä ãîëîäîìîðó ó íàøîìó ñåë³ ëþäè â³ä ãîëîäó íå ïîìèðàëè. ×åðåç ñåëî ïðîõîäèëè á³æåíö³. Âîíè íåñëè ì³íÿòè ñêàòåðòèíè, âîâíÿí³ õóñòêè. Çà îêðàé÷èê õë³áà â³ääàâàëè âñå. Äåÿê³ ç íèõ áóëè îïóõë³ â³ä ãîëîäó, äåÿê³ òàê ³ çàëèøàëèñü ïîìèðàòè â ñåë³.  òîé ÷àñ ìàëî õòî ä³ëèâñÿ õàð÷àìè. Äîïîìàãàëè ðîäè÷³ ñâî¿ì áëèçüêèì âè33
æèòè. Ïàì’ÿòàþ ñ³ì’þ Ìàêåºíêî Ìà𳿠Ëàâðèí³âíè. Ó íå¿ áóëî äâ³ ñåñòðè Êóëèíà ³ Ãîðïèíà, ÿê³ æèëè äóæå á³äíî, áî ìàëè áàãàòî ä³òåé. Êîæíó íåä³ëþ âîíè ðàçîì ç³ ñâî¿ìè ä³òüìè éøëè äî Ìàð³¿, ÿêà ñòàâèëà âåëèê³ ÷àâóíè äî ïå÷³ ç³ ñòðàâîþ ³ ö³ëèé äåíü ¿õ ãîäóâàëà. Òàê ³ âèæèëè âîíè âñ³ ç ä³òüìè. Âèæèâàëè ëþäè, õòî ÿê ì³ã. Ïðàöþâàëè ó êîëãîñï³, íà ñâî¿õ ãîðîäàõ, êóïóâàòè íå áóëî çà ùî, ãðîøåé ìè íå ìàëè. Àëå äî Íîâãîðîäѳâåðñüêîãî õîäèëè ï³øêè. Íîñèëè ì³íÿòè ãîð³ëêó íà ïðîäóêòè. Íàøà ñ³ì’ÿ öèì ³ âèæèëà.  òîìó, ùî áóâ ãîëîä âèííà âëàäà, ÿêáè íå çàáèðàëè ó ñåëÿí õë³áà, í³õòî á íå ãîëîäóâàâ».
Òêà÷ Ôåîäîðà Ãðèãîð³âíà, 1909 ð. í. «Ó ðîêè ãîëîäîìîðó 33-ãî æèëà ç³ ñâîºþ ñ³ì’ºþ â ñ. Êàì’ÿíñüêà Ñëîáîäà. Ìàëà òðüîõ ä³òåé. ѳì’þ ðîçêóðêóëèëè, çàáðàëè â êîëãîñï êîíÿ, êîðîâó, ìàéæå âñå ãîñïîäàðñòâî. Âäîìà çàëèøèëèñÿ ìàë³ ä³òè òà ãîë³ ñò³íè.  òàêèõ óìîâàõ ñ³ì’ÿ ïîâèííà áóëà âèæèâàòè. Ôåîäîðà Ãðèãîð³âíà â òîé ÷àñ áóëà ùå ìîëîäîþ, à ïðàöþâàòè äîâîäèëîñÿ âàæêî. Íà ðîáîòó õîäèëà ïî íàðÿäó. Íà âîëàõ âîçèëè ñ³íî, ñîëîìó, îðàëà çåìëþ, êîñèëà, â’ÿçàëà ñíîïè, äîãëÿäàëà êîíåé ó êîëãîñï³. Ï’ÿòü ðàç³â äîâåëîñÿ ç ñ³ì’ºþ áóäóâàòèñü. Óâå÷åð³ ä³òè ïðîñèëè ¿ñòè, à õë³áà íå áóëî. Âîíè ç ïîäðóãîþ Äàð’ºþ Ïîðîõíÿ÷ õîäèëè ï³ä ñ. Ãðåìÿ÷ íà ïîëå çáèðàòè ãíèëó òà ìåðçëó êàðòîïëþ, ÿêùî ¿¿ çíàõîäèëè, öå áóëî ñâÿòî. Ãíèëó êàðòîïëþ ðîçìîðîæóâàëè, ñìîð³ä â³ä íå¿ ñòîÿâ íåéìîâ³ðíèé. Êàðòîïëþ ïåðåòèðàëè ç ãîëîâêàìè ñóõîãî ê³íñüêîãî ùàâëþ, êîíþøèíè ³ âèï³êàëè õë³á. Öåé õë³á çâåðõó ïîêðèâàâñÿ ÷îðíîþ ê³ðêîþ, à óñåðåäèí³ áóëà æèâà êàøà, ÿêó ¿ëè ëîæêîþ. Õë³á íà ñìàê áóâ òàêèé êèñëèé, ùî çâîäèëî ùåëåïè äîêóïè. ³ä öüîãî õë³áà äóæå áîë³â æèâ³ò. Âë³òêó ä³òè çáèðàëè ïòàøèí³ ÿéöÿ, ëîâèëè ïòàõ³â. ×àñ áóâ äóæå âàæêèé: ¿ëè ñîáàê, äîõëèõ çàéö³â, ÿê³ ïîòðàïëÿëè â ñèëêè.  ñ³ì’¿, çâè÷àéíî, ïðî öå í³õòî íå çíàâ. Íàñë³äêè áóëè êàòàñòðîô³÷íèìè. ijòè ³íîä³ äóæå õâîð³ëè, íå â çìîç³ öüîãî âèòðèìàòè, à ³íêîëè é òðó¿ëèñÿ òàêîþ ¿æåþ. Íå îáìèíóëî ëèõî 34
³ Ôåîäîðè Ãðèãîð³âíè. Çàõâîð³â ³ ïîìåð ñèí Ãðèöüêî. Äëÿ ñ³ì’¿ öå áóëî äóæå âåëèêå ãîðå». Çàïèñàíî â÷èòåëüêîþ ³ñòî𳿠ì³ñöåâî¿ Êàì’ÿíñüêîñëîáîäñüêî¿ ñåðåäíüî¿ øêîëè Íîâãîðîä-ѳâåðñüêîãî ðàéîíó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³ Òåòÿíîþ Âàñèë³âíîþ ×åðíåíêî.
3. Ñâ³ä÷åííÿ ìåøêàíö³â ñ³ë Ïåòðóø³âñüêî¿ ñ³ëüðàäè гïêèíñüêîãî ðàéîíó òà ñïèñêè æåðòâ Ãîëîäîìîðó ç ïåðåäìîâîþ Î. Çàõàðîâî¿ Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðîê³â – îäíà ç íàéá³ëüø òðàã³÷íèõ ñòîð³íîê â ³ñòî𳿠óêðà¿íñüêîãî íàðîäó. Íàìàãàþ÷èñü í³÷èì íå çàòüìàðèòè «óñï³õ³â ñîö³àë³ñòè÷íîãî áóä³âíèöòâà», ñòàë³íñüêå êåð³âíèöòâî íàêëàëî òàáó íà öþ òåìó. Ïðî ñòðàøíå ëèõî íå äîçâîëÿëîñÿ íå òî ùî çãàäóâàòè â ãàçåòàõ, îô³ö³éíèõ äîêóìåíòàõ, à íàâ³òü â³äêðèòî ãîâîðèòè.. ϳçí³øå êàòåãîðè÷íà çàáîðîíà ïåðåòâîðèëàñÿ íà ïîë³òè÷íó óñòàíîâêó, ³äåîëîã³÷íó ôîðìóëó. Ïðîòå é íàéñóâîð³øå âåòî íå ìîãëî âèêîðåíèòè â ïàì’ÿò³ íàðîäó ñïîãàäè ïðî ãîëîä. Ðîçïîâ³ä³ ïåðåäàâàëèñÿ â³ä ñòàðøèõ äî ìîëîäøèõ. Òðàãåä³ÿ 1933 ðîêó çàáðàëà æèòòÿ ì³ëüéîí³â ãðîìàäÿí. Ñåëà Ïåòðóø³âñüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè íå áóëè âèíÿòêîì. Òåïåð äî ö³º¿ òåðèòîð³àëüíî¿ ãðîìàäè âõîäèòü ñ³ì ñ³ë: Ïåòðóø³, Êðîòèíü, Ðàøêîâà Ñëîáîäà, Êèñë³, Ñåíþêè, Áàõàíè, Çóáàõè. Íàéäàëüøå â³ä Ïåòðóø³â ðîçòàøîâàí³ Ñåíþêè – 11 êì ïî òðàñ³, ë³ñîì òðîõè áëèæ÷å, ñ. Çóáàõè çíàõîäÿòüñÿ çà 9 êì ïî òðàñ³, ñåëà Êðîòèíü ³ Ðàøêîâà Ñëîáîäà – çà 5 êì. Çã³äíî ç äàíèìè ïåðåïèñó 1917 ð. ó öüîìó êóù³ áóëî ùå äåê³ëüêà õóòîð³â. Íàñåëåííÿ Ïåòðóø³âñüêî¿ âîëîñò³ áóëî òîä³ äîñòàòíüî ÷èñëåííå. Ó âîëîñíîìó ñåë³ Ïåòðóøàõ çàô³êñîâàíî áóëî 202 ñàäèáè ³ 1324 ìåøêàíö³; ó ñ. Áàõàíè â³äïîâ³äíî 45 ³ 305; ó ñ. Çóáàõè – 87 ³ 549; ó ñ. Ñåíþêè – 94 ³ 576; ñ. Êðîòèíü – 92 ³ 622; Ðàøêîâ³é Ñëîáîä³ ðàçîì ç õóòîðîì Çàá³ãà¿âêîþ – 39 ³ 265 ³ â ñ. Êèñë³ íàðàõóâàëè ó 1917 ð.
35
118 äâîð³â ³ 705 îñ³á 1. Òåïåð óñ³ ñåëà ïðàêòè÷íî îáåçëþä³ëè: ó Ïåòðóøàõ ìåøêຠáëèçüêî 300 îñ³á; ó ñåëàõ Êðîòèíü ³ Êèñë³ ïðèáëèçíî ïî 100 äóø, ó Áàõàíàõ ³ Ñåíþêàõ ïî 70 äóø; ó Çóáàõàõ – 50 ³ â Ðàøêîâ³é Ñëîáîä³ – 15 îñ³á. Ïåòðóø³âñüêà çàãàëüíîîñâ³òíÿ øêîëà ² – ²²² ñòóïåí³â òåæ ìàëåíüêà – ó í³é íàâ÷àºòüñÿ 48 ó÷í³â. Ïðîòå, ïî÷èíàþ÷è ç 5 êëàñó, ìè çàëó÷àºìî ¿õ äî ïîøóêîâî¿ ðîáîòè. Ó ãóðòêó ïðàöþº ïðèáëèçíî 18 øêîëÿð³â, ùî äëÿ íåâåëèêî¿ øêîëè º çíà÷íèì äîñÿãíåííÿì. Ðîáîòà ç³ çáîðó ñâ³ä÷åíü ïðî ãîëîäí³ ðîêè ó íàøîìó êðà¿ áóëà ðîçïî÷àòà ùå âîñåíè 2002 ð. Ðåçóëüòàòîì ñòàëà ïóáë³êàö³ÿ â³äïîâ³äíèõ ìàòåð³àë³â ó ðàéîíí³é ãàçåò³ «Æèòòÿ Ïîë³ññÿ» 2. Óïðîäîâæ 2007 – 2008 ðð. ÷ëåíàìè ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷îãî ãóðòêà áóëî ïðîâåäåíî àíêåòóâàííÿ ³ ç³áðàíî ïîíàä 100 àíêåò. Ó 2008 ð. â÷èòåë³ é ó÷í³ íàøî¿ øêîëè âçÿëè àêòèâíó ó÷àñòü ó â³äêðèòò³ ïàì’ÿòíîãî çíàêà – Õðåñòà – ó ñ. Çóáàõè, ÿêå âõîäèòü äî ñïèñêó íàéá³ëüø ïîòåðï³ëèõ ó гïêèíñüêîìó ðàéîí³. Íà óðî÷èñòîñòÿõ áóëè çà÷èòàí³ ïð³çâèùà æèòåë³â óñ³õ ñ³ë Ïåòðóø³âñüêî¿ ñ³ëüðàäè, ÿê³ ñòàëè æåðòâàìè ãîëîäíî¿ ñìåðò³ àáî òîòàë³òàðíîãî ðåæèìó 3. Òîä³ æ áóëè îïðèëþäíåí³ 23 ñâ³ä÷åííÿ (ç íèõ – îäíå æ³íêè, êîòðà íà ÷àñ ãîëîäó æèëà ó Ïðèëóöüêîìó ðàéîí³) ìåøêàíö³â ñ³ë Ïåòðóø³âñüêî¿ ñ³ëüðàäè 4. dzáðàí³ ó÷íÿìè ìàòåð³àëè çà÷èòóâàëèñÿ íà óðîêàõ, çàñëóõîâóâàëèñÿ íà çàñ³äàííÿõ ãóðòêà, äðóêóâàëèñÿ ó ðàéîííîìó çá³ðíèêó, ÿêèé ïîáà÷èâ ñâ³ò òåæ ó 2008 ð. 5 Äî ðå÷³, îñê³ëüêè êíèãè çàïèñó ñìåðò³ ïî íàø³é ñ³ëüðàä³ çà 1932 – 1933 ðð. íå çáåðåãëèñÿ (ïðî öå ñâ³ä÷àòü äàí³ ìàðòèðîëîãó ó Íàö³îíàëüí³é êíèç³ ïàì’ÿò³ ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³ 6), òî îñîáëèâîãî çíà÷åííÿ íàáóâຠ³íôîðìàö³ÿ ïðî çàãèáëèõ, ñêëàäåíà íà ï³äñòàâ³ àíêåò òà ñâ³ä÷åíü î÷åâèäö³â. Ðîáîòà ïî îïèòóâàííþ ³ çàïèñóâàííþ ñâ³ä÷åíü ïðî ãîëîäí³ ðîêè ñïðàâèëà íà ó÷í³â âåëèêå âðàæåííÿ. Àäæå â ñåëàõ Ïåòðóø³âñüêî¿ ñ³ëüðàäè, çà ñïîãàäàìè î÷åâèäö³â, áóëè âèïàäêè, êîëè ëþäè ïîìèðàëè ö³ëèìè ñ³ì’ÿìè. Õîâàëè ëþäåé íà ñ³ëüñüêèõ öâèí-
36
òàðÿõ â îäèíî÷íèõ ìîãèëàõ ³ çàãàëüíèõ ÿìàõ. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ, óæå ï³ñëÿ Âåëèêî¿ Â³ò÷èçíÿíî¿ â³éíè, ïåòðóø³âñüêèé öâèíòàð ³ç ïîõîâàííÿìè òðèäöÿòèõ ðîê³â â³ääàëè ï³ä ãîðîäè, â³í áóâ ïåðåîðàíèé, çãîäîì íà íüîìó áóëè ïîñàäæåí³ äåðåâà, ÿê³ ðîñòóòü òóò ³ íèí³. Âàðòî ãëèáøå çàäóìàòèñÿ íàä ñëîâàìè ². Äçþáè: «Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðîê³â áóâ òèì ñòðàõ³òëèâî-ïåðåëîìíèì ÷àñîì óêðà¿íñüêî¿ ³ñòîð³¿, ï³ñëÿ ÿêîãî âîíà ó ñâî¿õ æèòòºòâîð÷èõ çóñèëëÿõ ï³øëà «âíèç»: áóëà ï³ä³ðâàíà íå ëèøå á³îëîã³÷íà, â³òàëüíà, ñîö³àëüíî-òâîð÷à, à é ³íòåëåêòóàëüíà ñèëà íàö³¿» 7. ²ñòîð³ÿ íàøèõ ïîë³ñüêèõ ñ³ë, íà æàëü, ï³äòâåðäæóº öåé íåâò³øíèé âèñíîâîê. ______________________________ 1
Ñïèñîê ñåëåíèé è ãîðîäîâ ×åðíèãîâñêîé ãóáåðíèè ïî óåçäàì è âîëîñòÿì. – Èçä. 2-å. – ×åðíèãîâ, 1919. – Ñ. 41. 2 Ãîëîä 1932 – 1933 ðîê³â â ñåëàõ Ïåòðóø³ òà Êðàòèíü: Äî 70-ð³÷÷ÿ Ãîëîäîìîðó // Æèòòÿ Ïîë³ññÿ. – 2003. – 9 ñåðïíÿ. 3 Êîëáàñà Ñ. Ùîá ïàì’ÿòàòè. ² íå ïîâòîðèòè æàõ³òòÿ ìèíóëîãî // Æèòòÿ Ïîë³ññÿ. – 2008. – 22 ëèñòîïàäà. 4 Çàõàðîâà Î. Ñïîãàäè æèòåë³â Ïåòðóø³âñüêî¿ ñ³ëüðàäè // Æèòòÿ Ïîë³ññÿ. – 2008. – 22 ëèñòîïàäà. 5 Òðàã³÷í³ ñòîð³íêè íàøî¿ ³ñòîð³¿: Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð.: Êíèãà ïàì’ÿò³ гïêèíñüêîãî ðàéîíó. – гïêè, 2008. – Ñ. 118 – 123. 6 Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³ æåðòâ Ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³. ×åðí³ã³âñüêà îáëàñòü / Óêðà¿íñüêèé ³íñòèòóò íàö³îíàëüíî¿ ïàì’ÿò³, ×åðí³ã³âñüêà îáëàñíà äåðæàâíà àäì³í³ñòðàö³ÿ, ×åðí³ã³âñüêà îáëàñíà ðàäà; Ðåäêîë.: Â. Ì. Õîìåíêî (ãîë. ðåä.) òà ³í. – ×åðí³ã³â, 2008. – Ñ. 492 – 493, 496. 7 Äçþáà ². Ïàñòêà: 30 ðîê³â ç³ Ñòàë³íèì. 50 ðîê³â áåç Ñòàë³íà. – Ê., 2003. – Ñ. 48.
37
Ñïîãàäè î÷åâèäö³â Àâðàìåíêî Ìîòðîíà Îëåêñàíäð³âíà, 1917 ð. í. Ìàæóãà Ìàð³ÿ ²âàí³âíà, 1917 ð. í. Ïîçíÿê Îëåêñàíäð ²âàíîâè÷, 1921 ð. í. ñ. Ïåòðóø³ «Ãîëîäóâàëè âñ³. Ãîëîâîþ êîëãîñïó áóâ Âàñèëü Äîðîøåíêî. ³í êðàäüêîìà âèäàâàâ ëþäÿì ç êîìîðè ïîòðîõó ñèíüîãî ëþïèíó. Ëþïèí âèìî÷óâàëè, âàðèëè ³ ¿ëè. ¯ëè êðîïèâó, âåðåñ, ùàâåëü, ãíèëó êàðòîïëþ, ñóöâ³òòÿ àêàö³¿, êâ³òêè á³ëî¿ êîíþøèíè, âåäìåæó öèáóëüêó, çàÿ÷³ áóðÿ÷êè, ùî ðîñëè íà áîëîò³. Âîçèëè îñòàíí³é îäÿã íà Çàõ³äíó Óêðà¿íó òà â Á³ëîðóñ³þ â îáì³í íà õë³á. Ïîìåðëè ç ãîëîäó Äåíèñ Ïîçíÿê, ²âàí Ìàæóãà, äâîº ÷îëîâ³ê ç ñ³ì’¿ Òèòåíê³â». ³ò÷åíêî Ìàð³ÿ Ïàâë³âíà, 1927 ð. í., ñ. Ïåòðóø³ «ß êðàëà ëþïèí, ùî âèìî÷óâàâñÿ ó ñóñ³äà ³ò÷åíêà Ñòåïàíà â áî÷ö³, òîìó ùî íå áóëî ÷îãî ¿ñòè. ¯ëè ëèïó, êðîïèâó, ãíèëó êàðòîïëþ. Ïîìåðëà ñóñ³äêà – ä³â÷èíà ðîê³â 20-òè – Ðóäåíîê Îëüãà». Ãëóøåíîê Ìàð³ÿ ²âàí³âíà, 1923 ð. í., ñ. Êèñë³ «¯ëè êðîïèâó, âåðåñ, ùàâåëü, ãíèëó êàðòîïëþ, ñóöâ³òòÿ àêàö³¿, êâ³òêè á³ëî¿ êîíþøèíè, âåäìåæó öèáóëüêó, çàÿ÷³ áóðÿ÷êè, ùî ðîñëè íà áîëîò³. Âîçèëè îñòàíí³é îäÿã íà Çàõ³äíó Óêðà¿íó òà â Á³ëîðóñ³þ â îáì³í íà õë³á. Õîäèëè ïî êèðùèíè (êàðòîïëÿí³ â³äõîäè) íà ñòàíö³þ â Ãîëóáè÷³». Éîâåíêî Ìàð³ÿ Ñåìåí³âíà, 1925 ð. í., ñ. Áàõàíè «Âàæêî áóëî, ãîëîäóâàëè. Ïîðÿä áóâ ë³ñ (×èêàëîâêà), äå ìîæíà áóëî íàêîïàòè çàÿ÷èõ áóðÿ÷ê³â, íàðâàòè âåäìåæî¿ öèáóëüêè, òðàâè ìåäîâóõè, ç ÷îãî é æèëè. Ïîïóõëè, àëå âèæèëè âñ³». 38
Êîïè÷ Àíàñòàñ³ÿ Îëåêñàíäð³âíà, 1918 ð. í., ñ. Ïåòðóø³ «Çàáèðàëè õóäîáó ç äâîðà, çåðíî ³ çåðíî â ñíîïàõ, íàâ³òü ïå÷åíèé õë³á ç ïîëèö³ çàáðàëè. Ìî¿ áàòüêè áóëè ñåðåäíÿêàìè. Ìàòè ìîÿ ïîìåðëà ùå â 1927 ðîö³, çàëèøèâøè ñèðîòàìè ï’ÿòåðî ä³òåé. Áàòüêî õîäèâ íà çàðîá³òêè â Á³ëîðóñü, çàðîáëÿâ òðîõè êàðòîïë³. Ïîìåð ì³é áðàò Áîâäà ßê³â Îëåêñàíäðîâè÷, ðîê³â 19-òè». Êðàâ÷åíêî Ìèêîëà ²âàíîâè÷, 1936 ð. í., ñ. Ïåòðóø³ «Ç³ ñë³â ñâ ìàòåð³ ìîæó ñêàçàòè: ìàòè áóëà äóæå îïóõëà, àëå ÷óäîì çàëèøèëàñü æèòè. Áóëî â íå¿ äâà ñèíè Âàñèëü ²âàíîâè÷ Êðàâ÷åíêî ³ Òðîõèì ²âàíîâè÷ Êðàâ÷åíêî, ÿê³ õîäèëè âæå â øêîëó, âîíè ïîìåðëè â³ä ãîëîäó â 1933 ðîö³». Ëèñåíêî Ìàð³ÿ Ìèêîëà¿âíà, ñ. Êðîòèíü «Ãîëîäóâàëè âñ³. Ó íàñ ãîëîâîþ êîëãîñïó áóâ Ëàíüêî. ßêîñü ï³ä ÷àñ ñàä³ííÿ êàðòîïë³ ëþäè âçÿëè ç êîðçèíè áóëüáè. Çà öå ¿õ çàñóäèëè íà 3 ðîêè. Ñò³ëüêè æ â³äñèä³ëè é ò³, õòî âçÿâ 8 êã ÿ÷ìåíþ. Âçÿâ ñîá³ òðîõè ãðå÷êè ³ ãîëîâà Ëàíüêî. Õòîñü äîí³ñ ³ éîãî ïîñàäèëè íà ò³ æ 3 ðîêè. ¯ëè êðîïèâó, ëîáîäó, áóðÿêè, ñóöâ³òòÿ àêàö³¿, ëèñòÿ äåðåâ, ãíèëó êàðòîïëþ, ñèí³é ëþïèí. ̳íÿëè îäÿã íà õë³á, áóâàëî, é íà ãðîø³. Íà ùàñòÿ, í³õòî íå ïîìåð». Ëóöàé Âîëîäèìèð Ìèõàéëîâè÷, 1927 ð. í., ñ. Ïåòðóø³ «Ìîÿ ñ³ì’ÿ íå ãîëîäóâàëà. Àëå ïàì’ÿòàþ, ùî ïðèéøîâ äî íàñ îïóõëèé õëîï÷èê ðîê³â 10-òè ³ ïî÷àâ ðâàòè ÿáëóêà ³ ¿ñòè ¿õ. Ìàòè ñêàçàëà ìåí³ íå ÷³ïàòè éîãî, òîìó ùî â³í õî÷å ¿ñòè. Öåé õëîï÷èê ïîìåð». 39
Ëóöàé Ãàííà Ìèõàéë³âíà, 1930 ð. í., ñ. Ïåòðóø³ «Â ãîëîä ïîìåð ì³é áàòüêî – Ëóöàé Ìèõàéëî. Ìàòè ì³íÿëà ðóøíèêè íà ¿æó, òàê ìè ³ âèæèëè. ¯ëè ëþïèí, ëèñòÿ ëèïè, ãíèëó êàðòîïëþ». Ëóöàé Ãàííà Îëåêñ³¿âíà, 1925 ð. í., ñ. Ïåòðóø³ «Íàøà ñ³ì’ÿ íå ãîëîäóâàëà, áî áóâ ëþïèí â äîñòàòí³é ê³ëüêîñò³, äîæèëè äî íîâîãî óðîæàþ. Äîïîìàãàëè ëþïèíîì ³íøèì. Çàð³çàëè êîáèëó ³ ¿ëè ì’ÿñî». Ëóöàé Íàä³ÿ ²âàí³âíà, 1924 ð. í., ñ. Ïåòðóø³ «Ñ³ì’ÿ íå ãîëîäóâàëà. ijòåé â ñ³ì’¿ áóëî øåñòåðî. Áàòüêî ïðàöþâàâ äèðåêòîðîì çàãîòçåðíà íà ñòàíö³¿ Ãîëóáè÷³, éîìó äàâàëè ïàéîê. ijâ÷èíêà ç ñ. Áàõàíè âèðâàëà â íàñ öèáóëþ, áî áóëà ãîëîäíà. Ìè ¿¿ íàãîäóâàëè.  1933 ðîö³ âñå ïîâèìîêàëî. Ò³, õòî áóâ ó êîëãîñï³, òèì áóëî ëåãøå». Ìàæóãà Âàñèëü Íèêèôîðîâè÷, 1925 ð. í., ñ. Ñåíþêè «Êîïàëè äèê³ áóðÿ÷êè íà ×èêàëîâö³ (ë³ñ), ¿ëè äèêèé ùàâåëü, ñóøèëè ëèïó, ¿çäèëè êîïàòè ãíèëó êàðòîïëþ â Äîâãóíè ³ Ãîëóá³âêó.  Á³ëîðóñ³¿ áóâ êðîõìàëüíèé çàâîä. Ëþäè ïåðåïðàâëÿëèñü ÷åðåç Äí³ïðî ÷îâíàìè ïî êèðùèíè (êàðòîïëÿí³ â³äõîäè). Ç êèðùèí ïåêëè îëàäêè. Ëþäè ïóõëè ³ âìèðàëè â³ä ãîëîäó. Êîæíîãî ðàíêó âèä³ëÿëè ï³äâîäó, ùîá ç³áðàòè ïîìåðëèõ. Âèêîïóâàëè îäíó ÿìó íà âñ³õ. Íàâêîëèøí³é ë³ñ áàãàòüîì âðÿòóâàâ æèòòÿ». Ìàæóãà ²ëëÿ ²âàíîâè÷, 1927 ð. í., ñ. Ïåòðóø³ «Ìî¿ áàòüêè áóëè íåïèñüìåíí³, íå ï³øëè â êîëãîñï. Ó íèõ çàáðà40
ëè êîðîâó, ïàðó êîíåé, äâîõ ëîøàò, ñàðàé, êëóíþ. Íàâ³òü âàðåíèé ëþïèí çàáðàëè. Îïóõëà ìàòè ³ ÿ. Ìàòåðèí áðàò âîçèâ ³ç ë³ñó ëèñò òà âåðåñ, òîìó ³ âèæèëè ìè, à áàòüêà âáèëè çà âèðâàí³ êóù³ ñàëàòè òà öèáóë³».
Ìàõíóøà Ìàðôà Ôåîäîñ³¿âíà, 1922 ð. í., ñ. Ðàøêîâà Ñëîáîäà «¯ëè êðîïèâó, âåðåñ, ùàâåëü, ãíèëó êàðòîïëþ, ñóöâ³òòÿ àêàö³¿, êâ³òêè á³ëî¿ êîíþøèíè, âåäìåæó öèáóëüêó, çàÿ÷³ áóðÿ÷êè, ùî ðîñëè íà áîëîò³. Âñ³õ ðÿòóâàâ ë³ñ, ùî áóâ ïîðó÷. Ïîìåðëè â³ä ãîëîäó Âàùåíêî Ãðèãîð³é – ÷îëîâ³ê ðîê³â ñîðîêà, Âàùåíêî Äîìíà, 1892 ð. í». ϳí÷óê Êàòåðèíà Ôåäîð³âíà, 1923 ð. í., ñ. Ïåòðóø³ «¯ëè âàðåíèé ëþïèí, ëèñòÿ ëèïè, ïåêëè îëàäêè ç ëèïè, ðâàëè çåëåíå æèòî ³ ùàâåëü. Ïîìåðëè Ïîçíÿê Êàòåðèíà Äåíèñ³âíà ³ ¿¿ ñ³ì’ÿ: ÷îëîâ³ê ³ ÷åòâåðî ä³òåé». Ðóäåíîê ͳíà Ïàâë³âíà, 1917 ð. í., ñ. Ïåòðóø³ «ß áóëà â òîé ð³ê â êîëãîñï³ ëàíêîâîþ. Âàðèëè â êîëãîñï³ îá³ä. Õòî ï³øîâ â êîëãîñï, ò³ íå ãîëîäóâàëè. ²íø³ ¿ëè ùàâåëü, ëþïèí, ñàëàò, êðîïèâó, âîëîøêè, ç âåðåñó âàðèëè êèñ³ëü». Øìàò ³ðà Çàõàð³âíà, 1926 ð. í., ñ. Çóáàõè «Ó íàø³é ñ³ì’¿ áóëî ï’ÿòåðî ÷îëîâ³ê ³, ùîá âèæèòè, ìè õîäèëè äî ë³ñó, çáèðàëè òðàâó (ìåäîâóõó), ç ÿêî¿ âàðèëè áîðù. ²ç êîíþøèíè ðâàëè ñóöâ³òòÿ, ñóøèëè, ðîáèëè áîðîøíî, ç ÿêîãî ïåêëè ìëèíö³. Ìàòè íîñèëà ïðîäàâàòè â Äóõîâùèíó (íèí³ ñåëî Ìàëèí³âêà) ïîëîòíî, çà ÿêå äàâàëè ãîðîõ òà çåðíî. Ç ãîðîõó âàðèëè êâàñîâêó, òàêîæ éîãî ìîëîëè íà áîðîøíî ³ ïåêëè îëàäêè. Âàðèëè ç ùàâëþ, ëîáîäè ³ êðîïèâè áîðù, â ÿêîìó íå áóëî æîäíî¿ êàðòîïëèíè». 41
Øóëüãà Ìàð³ÿ Ïàâë³âíà, 1930 ð. í., ñ. Ïåòðóø³ «Íàøà ñ³ì’ÿ íå ãîëîäóâàëà. ß ïàì’ÿòàþ, ÿê â ñ³ì’¿ íàøèõ ðîäè÷³â áóëî áàãàòî ä³òåé, òî âîíè äóæå ãîëîäóâàëè. Ìàòè äàâàëà ¿ì ëþïèí ³ òðîõè õë³áà. ijòè áóëè äóæå ïóõë³, àëå âèæèëè âñ³». Æåðòâè Ãîëîäîìîðó ñ. Ïåòðóø³ 1. Àâðàìåíêî Ìèêîëà Ãðèãîðîâè÷ – äèòèíà 2. Àâðàìåíêî Ïàðàñêà Ãðèãîð³âíà – äèòèíà 3. Àâðàìåíêî Îëåêñàíäðà (íàçèâàëè Àëüîøà) – áàáóñÿ 4. ³ò÷åíêî ßê³â Êóçüìè÷ – äèòèíà 5. ³ò÷åíêî Ãðèãîð³é Êóçüìè÷ – äèòèíà 6. ³ò÷åíêî ²ëëÿ – ÷îëîâ³ê 40-45 ðîê³â 7. Êðàâ÷åíêî Âàñèëü ²âàíîâè÷ – øêîëÿð 8. Êðàâ÷åíêî Òðîõèì ²âàíîâè÷ – øêîëÿð 9. Ëóöàé Ìèõàéëî – äîðîñëèé ÷îëîâ³ê 10. Ìàæóãà ²âàí ²âàíîâè÷, 1900 ð. í. – âáèòèé çà ¿æó 11. ϳí÷óê Ëóêåð³ÿ – ïðèáëèçíî 50 ðîê³â 12. ѳì’ÿ ϳí÷óê³â – òðè ÷ëåíè ñ³ì’¿ 15. Ïîçíÿê Äåíèñ 16. Ïîçíÿê Ãîðïèíà – ðîê³â 60-òè 17. Ïîçíÿê ²âàí (ñèí Ãîðïèíè) – 17 ðîê³â 18. Ïîçíÿê Êàòåðèíà Äåíèñ³âíà, ¿¿ ÷îëîâ³ê ³ ÷åòâåðî ä³òåé 19. Ðóäåíîê Îëüãà – ïðèáëèçíî 20 ðîê³â 20. Ñåìåíäÿé Ìèêîëà ²âàíîâè÷ òà éîãî áðàò ðîê³â 10-11-òè. 21. Ñóñ³ä ³ò÷åíêî Ìà𳿠Âàñèë³âíè 22. Òèòåíêî ²âàí – äèòèíà 23. Òèòåíêî Âàëåíòèíà, 1928 ð. í. 24. Òèòåíêî Ìèêîëà Éîñèïîâè÷, 1925 ð. í. 25. Òèùåíêî ʳíäðàò Ïàâëîâè÷ 26. Õàð÷åíêî – õëîï÷èê 27. Õàð÷åíêî Ñòåïàí Ìàêñèìîâè÷, 1913 ð. í. 42
28. Øóëüãà Âàñèëü (áàòüêî) 29. Øóëüãà Ìèòðîôàí Âàñèëüîâè÷ (ñèí) ñ. Ðàøêîâà Ñëîáîäà 1. Âàùåíêî Ãðèãîð³é – ïðèáëèçíî 40 ðîê³â 2. ÂàùåíêîÄîìíà – 1982 ð. í. ñ. Ñåíþêè 1. Äâ³ æ³íêè ñ. Çóáàõè 1. Àäàìîâ Ìèêîëà Ñàâêîâè÷ – 13 ðîê³â 2. Áèâàëüêåâè÷ Ìàð³ÿ 3. Áèâàëüêåâè÷ Õàðèòîí Äàíèëîâè÷ 4. Áóëåíîê ²âàí Ìèêîëàéîâè÷ – 6 ðîê³â 5. Áóëåíîê Îëåêñàíäð Ìèêîëàéîâè÷ – 5 ðîê³â 6. Ãàëèíà, ñåñòðà Ìîâëÿí Ìà𳿠ªãîð³âíè 7. Ãîðïèíà, ò³òêà Ìîâëÿí Ìà𳿠ªãîð³âíè 8. Ãóáåðñüê³ (ìàòè ³ äâ³ ìàëåíüê³ äîíå÷êè) 9. Äèìà Íàóì, 1893 ð. í. 10. ªñèï÷óê Ìèõàéëî Ïåòðîâè÷ – 7 ðîê³â 11. ²âàí÷åíêî Ãàëèíà Þõèì³âíà – 6 ðîê³â 12. ²âàí÷åíêî Ìàð³ÿ Þõèì³âíà – 4 ðîêè 13. ²âàí÷åíêî Ìèõàéëî Þõèìîâè÷ – 8 ðîê³â 14. ²âàí÷åíêî Þõèì – 43 ðîêè 15. ²âàí÷åíêî Þõèì Þõèìîâè÷ – 12 ðîê³â 16. ˳äà, ñóñ³äêà Ïðèìàêîâà Îëåêñ³ÿ Ìèõàéëîâè÷à, 1928 ð. í. 17. Ìàð³ÿ, ò³òêà Ìîâëÿí Ìà𳿠ªãîð³âíè 18. Íàâàðà Òåòÿíà Ñåð㳿âíà 19. Íàâàðà Ãàëèíà (¿¿ äîíüêà) 20. Íàòàëêà, ñåñòðà Ìîâëÿí Ìà𳿠ªãîð³âíè 21. Ïîâàð÷óêîâ³ (ïî âóëè÷íîìó) – ÷îëîâ³ê ³ äðóæèíà 22. Ðàäà Ìàð³ÿ ²âàí³âíà – 36 ðîê³â 23. Ðàäà Ìàð³ÿ ²âàí³âíà – 5 ðîê³â 24. Ðóäà Êàòåðèíà Ñòåïàí³âíà – 5 ðîê³â 25. Ðóäà Ìàð³ÿ Ñòåïàí³âíà – 4 ðîêè
43
26. Ðóäà Óëèòà – 1876 ð. í. 27. Ðóäèé Ñòåïàí Ôåäîðîâè÷ – 43 ðîêè 28. Òàðàðàêî Ìàð³ÿ 29. ßùåíêî Àíäð³é Àâòîð ïåðåäìîâè òà óïîðÿäíèê ñâ³ä÷åíü ó÷èòåëüêà ³ñòî𳿠Ïåòðóø³âñüêî¿ øêîëè гïêèíñüêîãî ðàéîíó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³ Îêñàíà Âîëîäèìèð³âíà Çàõàðîâà.
4. Ñïîãàäè ². Ëóê’ÿíåíêà, íàä³ñëàí³ äî ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñíî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ Ëóê’ÿíåíêî ²âàí Ìèêîëàéîâè÷, 1919 ð. í., ñ. Á³ëîöåðê³âö³ Áîáðîâèöüêîãî ðàéîíó (òåïåð ìåøêຠâ ì. Êèºâ³) «Ìè æèëè íà ×åðí³ã³âùèí³ â ñ. Á³ëîöåðê³âö³ Áîáðîâèöüêîãî ðàéîíó. ѳì’ÿ áóëà ³ç 4-õ ÷îëîâ³ê: áàòüêî Ìèêîëà Ïåòðîâè÷, ìàòè Ïàðàñêà Îëåêñ³¿âíà, ÿ – ²âàí ³ ñåñòðà Ãàëÿ. Ó áàòüê³â áóëî 5 äåñÿòèí çåìë³, õàòà, ñàðàé. Íà 1932 ð³ê ñ³ëüñüêà ðàäà óñòàíîâèëà íàì ïëàí çäà÷³ çåðíà äåðæàâ³, ìè âèêîíàëè. Ïîÿâèâñÿ äîáàâî÷íèé ïëàí çäà÷³ çåðíà – òåæ âèêîíàëè. À íàñòóïíèé, çóñòð³÷íèé ïëàí – íå âèêîíàëè. Ïðèéøëà áðèãàäà ãðàá³æíèê³â, òàê ¿õ íàçèâàëè, ìåòàëåâèìè ö³ïêàìè ïðîøòèðêàëè ãîðîä, í³÷îãî íå çíàéøëè. Öå áóëè àêòèâ³ñòè: Ãðåáåëüíèê Ñòåïàí, Êàðàáà Ãðèöüêî, Âàðøàâêà, Êîëþõ³í Ìèêîëà. Ó ïå÷³ çíàéøëè çåðíî ó ãîðùèêàõ – çàáðàëè. Ïîò³ì çàáðàëè êîðîâó, ñàðàé, êîìîðó. Ó òîé ÷àñ ÿ õîäèâ ó ï’ÿòèé êëàñ Êîçà÷àíñüêî¿ øêîëè. Ïðèéäó ç³ øêîëè, çàì³ñòü òîãî, ùîá ñ³äàòè çà óðîêè, ìàìà ïîñèëàëà ìåíå ³ ñåñòðó Ãàëþ íà ïîëå ðâàòè êâ³òî÷êè ³ç êîíþøèíè. Òðóñèëè ì³øî÷êè ³ç ìóêè, çåðíà ³ êëå¿ëè êëåâåðí³ ëåï³øêè. ßê çåðíà íå ñòàëî, ï³øëè íà ïîëå çà êîëîñêàìè. Ó òîé ÷àñ ³øîâ äð³áíèé äîù ³ êîëîñêè ìîëî÷êîì íàëèëèñü, àëå áóëè íåñï³ë³ é í³÷îãî íå ïîëó÷àëîñü. Ó íàñ íà÷àëè ïóõíóòü íîãè. Òîä³ áàòüêî çàâåðíóâ ó õóñòèíêó òðè Ãåîð㳿âñüê³ õðåñòè, ÿê³ â³í ïðèí³ñ ç Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè ³ òðèìàâ ó âåëèêîìó ñåêðåò³. Ïîñàäèâ ìåíå íà 44
âîçèêà é ìè ïî¿õàëè ó Áîáðîâèöüêèé òîðãñ³í. Òàì ó êîì³ð÷èí³ áóëî ïîâíî ì³øê³â, ÿùèê³â ç ìóêîþ, öóêðîì ³ ïå÷èâîì. Çà çäàí³ Ãåîð㳿âñüê³ õðåñòè íàì äàëè ìóêó, öóêîð ³ ïå÷èâî. Öå ñïàñëî íàñ â³ä ãîëîäó. Òîä³ ñåëî íåíà÷å ïîãîð³ëî, ëþäè íåíà÷å ïîäóð³ëè, ñàì³ íà êëàäîâèùå ïîìèðàòè éøëè. Ìè æèëè íà êðàþ ñåëà, ó ê³íö³ íàøîãî ãîðîäó áóëî êëàäîâèùå. Ëþäè éøëè òóäè ïîìèðàòè, à õòî íå äîõîäèâ, ëåæàëè íà äîðîç³ é á³ëÿ íàøîãî äâîðó. Õîðîíèòè íå áóëî êîìó ³ âîíè äîâãî ëåæàëè. Ìåí³ òîä³ áóëî 13 ðîê³â, ÿ ÖÅ äîáðå çàïàì’ÿòàâ». Ñïîãàäè íàä³éøëè äî ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñíî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ ó ëþòîìó 2008 ð.
5. Ìàòåð³àëè, ïåðåäàí³ óïîðÿäíèêàì ç ðåäàêö³¿ ãàçåòè «Ñ³âåðùèíà» Æàë³é Îëüãà Ãíàò³âíà (ì. Áàõìà÷) Õë³á 1933 ðîêó «Ì³é áàòüêî, Æàë³é ²ãíàò ²âàíîâè÷, ïðîæèâ ó ÕÕ ñò. 93 ðîêè. Êð³çü éîãî äîëþ ïðîéøëè âñ³ ïî䳿 òîãî íåñïîê³éíîãî, áóðåìíîãî, òðàã³÷íîãî ÷àñó. Áóäó÷è ïåíñ³îíåðîì, â³í ÷àñòî çãàäóâàâ ³ ðîçïîâ³äàâ ïðî öå. Ïî䳿 â Ïåòðîãðàä³ ó 1917 ðîö³, ãðîìàäÿíñüêà â³éíà, íàö³îíàë³çàö³ÿ çåìë³, ðîçêóðêóëþâàííÿ, óòâîðåííÿ êîëãîñï³â, ðàäãîñï³â éøëî áîë³ñíî ³ âàæêî. Ç 1923 ðîêó ³ äî ïåíñ³éíîãî â³êó áàòüêî ïðàöþâàâ â áàõìàöüêîìó áóðÿêîðàäãîñï³ íà ïîñàäàõ â³ä êîíþõà äî áóõãàëòåðà â îñòàíí³ 25 ðîê³â. ϳñëÿ öüîãî â³í ùå 14 ðîê³â ïðîïðàöþâàâ ó ïðîôêîì³ áóðÿêîðàäãîñïó. Íå ìîæó áåç ùåìó â ñåðö³ ðîçïîâ³ñòè ïðî îäíó ç áàãàòüîõ ³ñòîð³é, ÿê³ ÿ ïî÷óëà â³ä íüîãî. Ïðàöþþ÷è â Ïåòð³âñüêîìó â³ää³ëêó áóðÿêîðàäãîñïó, â³í ùîì³ñÿöÿ ¿çäèâ ç³ çâ³òîì â ì. Áàõìà÷. Îäíîãî ðàçó, ïðî¿æäæàþ÷è ñóñ³äí³ì ñåëîì (çàáóëà íàçâó), ïîáà÷èâ, ÿê íà îäí³é ç âóëèöü ðîçáèðàþòü áóäèíîê. Öå îçíà÷àëî, ùî ãîñïîäàð íå çàïëàòèâ ïîäàòêó, ÿêèé óâåñü ÷àñ ï³äâèùóâàâñÿ. Êîëè ÷åðåç ì³ñÿöü çíîâó ¿õàâ 45
â Áàõìà÷, òî áóäèíêó âæå íå áóëî: ñòîÿëè äèìàð, ï³÷ òà ï³äï³÷÷ÿ. Êîëî ïå÷³ ïîðàëàñÿ æ³íêà, ïàëèëà ã³ëëÿ, ñóõèé áóð’ÿí.  ï³äï³÷÷³ ñèä³ëî òð³éêî ìàëèõ ä³òåé, à îäèí ïîìàãàâ ìàòåð³. Öå áóâ áåðåçåíü. À ùå ÷åðåç ì³ñÿöü áóëî âæå äâîº ä³òåé. Íàñòóïíîãî ì³ñÿöÿ âæå í³÷îãî é í³êîãî íå áóëî âèäíî. Çàëèøèëîñÿ ïóñòå ì³ñöå. Ó 1932 – 1933 ðîêàõ ó ðàäãîñï³ áóâ õîðîøèé âðîæàé. Àëå âñå ç ïîëÿ âèâîçèëîñÿ íà çàë³çíè÷íó ñòàíö³þ ³ âàíòàæèëîñÿ ó âàãîíè. Êîíòðîëþâàëà öåé ïðîöåñ «òð³éêà» – êîìóí³ñòè-àêòèâ³ñòè ç Ëåí³íãðàäà, ïðèñëàí³ ìîñêîâñüêèì ì³í³ñòåðñòâîì öóêðîâî¿ ïðîìèñëîâîñò³ (?). Æèëè âîíè ó Áàõìà÷³, â ðàäãîñïíèõ ¿äàëüíÿõ íå õàð÷óâàëèñÿ, êîæíèé òèæäåíü îäåðæóâàëè õàð÷îâ³ ïîñèëêè ç Ìîñêâè. Ïðàö³âíèêè ðàäãîñïó îòðèìóâàëè õë³á ñâ âèï³÷êè (â³í âèäàâàâñÿ ÿê ïàéîê äîðîñëèì ³ ä³òÿì). Áóäó÷è âæå äîðîñëîþ, ÿ çàïèòàëà ñâîãî áàòüêà ïðî ³íãðå䳺íòè õë³áà 1933 ð. ³ çàïèñàëà ñîá³ íà ïàì’ÿòü. Ìåí³ â 1933 ð. áóëî 3 ðîêè, ÿ íå ïàì’ÿòàþ éîãî ñìàêó, ÿ ò³ëüêè ïàì’ÿòàþ, ùî ÿ çàâæäè ïèòàëà, ÷îãî ó õë³á³ ñì³òòÿ, à ìàìà ãîâîðèëà, ùî òî çàé÷èê ï³ê õë³á ³ òîá³ ïåðåäàâ, òîæ òðåáà ¿ñòè. Ñêëàä õë³áà 1933 ð.: 1. Êóêóðóäçÿí³ êà÷àíè (áåç çåðíà); 2. Ëóøïàéêè â³ä ïðîñà; 3. ³âñÿí³ âèñ³âêè; 4. Ìàêóõà ç íàñ³ííÿ êîíîïë³. Ó ÿêèõ ñï³ââ³äíîøåííÿõ áðàëèñÿ ö³ ³íãðå䳺íòè, áàòüêî çàáóâ. Âñå ïîäð³áíþâàëîñÿ, äîäàâàëèñÿ âîäà, ñ³ëü ³ âèï³êàëîñÿ. Ñèñòåìàòè÷íî ðîáèëèñÿ êîíòðîëüí³ âèï³÷êè. P.S. Ìåí³ 78 ðîê³â, ñêîðî íå áóäå í³ÿêèõ ñâ³äê³â òèõ ÷àñ³â, òà ¿õ âæå é òàê ìàéæå íåìàº. Âèáà÷òå çà ïîìèëêè ãðàìàòè÷í³, ïðîæèò³ ðîêè áåðóòü ñâ. 20 êâ³òíÿ 2008 ð. (ϳäïèñ)
Êîðí³ºâñüêà ijíà Ñòåïàí³âíà Ïîðîäè÷àëèñÿ ÷åðåç ãîëîä «Ì³é áàòüêî, Íàçàðîâ Ñòåïàí Ôåäîðîâè÷, ïðàöþâàâ ë³ñíè÷èì ó ³ííèöüê³é, Ïîëòàâñüê³é îáëàñòÿõ, à ç 1930 ðîêó íà ×åðí³ã³âùèí³ – ó Êîðþê³âñüêîìó ðàéîí³, ïîò³ì ó ͳæèíñüêîìó, Àíäðîíèöüêîìó, Ðàäîìñüêîìó ë³ñíèöòâàõ. 46
Çà ñïîãàäàìè áàòüê³â, òÿæê³ òî áóëè ÷àñè ó 1932 – 1933 ðîêàõ. Áàòüêî âäåíü ó ë³ñ³, âíî÷³ ç ë³ñíèêàìè ñòåðåæóòü â³ä çëî䳿â ñâèíàðíèê, ëàðüîê ë³ñíèöüêèé òà ë³ñ. Îäíîãî ðàçó âèêðàëè ñàëî ç ëàðüêà, àëå áàòüêî ç ë³ñíèêàìè ïî ñí³ãîâèõ ñë³äàõ, â õóðòîâèíó, çíàéøëè çëîäþã ó Íàóì³âö³. Âîíè ùå íå âñòèãëè ñàëî çàõîâàòè. Áàòüêà ïîðàíèëè ó íîãó. ˳ñíèöòâî âçèìêó íàéìàëî ë³ñîðóá³â, ÿêîñü ãîäóâàëî ¿õ. Äîáèâñÿ äî íüîãî ÷îëîâ³ê ç Ïîëòàâùèíè – Ôåä³ð Êîâòóí, ïðîñèòü: «Â³çüì³òü íà ðîáîòó, òàì ñòðàøåííèé ãîëîä, â³ä³áðàëè âñå, íåâðîæàé». Ïðàöþâàâ Ôåä³ð Êîâòóí ñóìë³ííî, çíèêëè íàáðÿêè, ïîâåñåë³øàâ ÷îëîâ³ê. À ç Ïîëòàâùèíè éøëè ïîãàí³ â³ñò³. Ïî¿õàâ Ôåä³ð çà ñ³ì’ºþ â ñåëî Âåëèê³ Áóäèù³, ùî â Ãàäÿöüêîìó ðàéîí³. Äåñü ÷åðåç äâà òèæí³ ç’ÿâèâñÿ â³í ç äðóæèíîþ òà ÷îòèðìà ä³òüìè â Êîðþê³âö³. Ïðè¿õàëè ïî¿çäîì, ëåäâå ä³éøëè äî áàçàðó. Íîãè ïîïóõëè, ñèë íåìຠéòè, ¿ñòè õî÷åòüñÿ äî íåñòÿìè... Íà áàçàð³ ¿õ îáñòóïèëè ëþäè, ðîçïèòóþòü, ïëà÷óòü. Õòî ÿéöå íåñå, õòî êàðòîïëèíó äàº. Çàëèøèâ ÷îëîâ³ê ñ³ì’þ ó äîáðèõ ëþäåé íî÷óâàòè, à ñàì ï³øîâ ó ë³ñíèöòâî çà ï³äâîäîþ. Íàçàâòðà ïîâåçëè ïðèáóëèõ â ë³ñíèöòâî, à ïîò³ì íà Ôåäîðåíê³â õóò³ð. Òàì ñòîÿëî äâ³ õàòè.  îäí³é æèâ Î. Ñ. Îäðèí, à â äðóã³é áóëà áîíäàðíÿ ë³ñíèöòâà. ϳäëîãà òàì áóëà çåìëÿíà, àëå áóëà ï³÷. Íîâà ãîñïîäèíÿ ïðèáðàëà â õàò³ ïî-ïîëòàâñüêè. Õî÷ ³ ï³çíî, âæå ó ÷åðâí³, àëå ïîñàäèëè Êîâòóíè êàðòîïëþ, ïîñ³ÿëè òðîõè ãðå÷êè. Ïîâåñåë³øàëè ¿õí³ ä³òè, â³ä³éøëè... ¯õí³é áàòüêî Ôåä³ð âë³òêó á³ëÿ êîíåé õîäèâ, à âçèìêó ë³ñ ðóáàâ, ìàòè ïðàöþâàëà ñâèíàðêîþ ó ë³ñíèöòâ³. Äîïîìîãòè ñâî¿ì ð³äíèì íà Ïîëòàâùèí³ âîíè í³÷èì íå ìîãëè. À òàì ìàéæå âñ³ ðîäè÷³ ïîìåðëè: ³ ä³ä, ³ áàáà, ³ äÿäüêî. ijä íå çì³ã êèíóòè ð³äíî¿ õàòè. Ñïîä³âàâñÿ ïðîäàòè êîðîâó, êóïèòè êîçó ³ õàð÷³â. Àëå éîãî ïîãðàáóâàëè, â³ä³áðàëè âñ³ ãðîø³, ùå é ïîáèëè. Ãîëîäíèì ³ ïîìåð. Õàòó Êîâòóí³â ó Âåëèêèõ Áóäèùàõ êîëãîñï ïðîäàâ, ÿê í³÷èéíó. Ùå é òåïåð âîíà ñòî¿òü ó ñåë³. ²âàí Ôåäîðîâè÷ Êîâòóí ¿çäèâ, áà÷èâ. Õîäèâ â³í ³ íà êëàäîâèùå. Íåìຠòàì í³ õðåñò³â, í³ îãîðîæ, ò³ëüêè ïîðîñë³ òðàâîþ ãîðáî÷êè íà ïîë³.
47
Âæå íà äðóãó âåñíó ä³òè Êîâòóí³â ï³äðÿäèëèñÿ âèïàñàòè 12 òåëÿò ó Êîðþê³âö³. Öå áóëà ¿õíÿ äèòÿ÷à ðîáîòà. Çãîäîì âîíè îáæèëèñÿ, ïåðå¿õàëè â ñåëî Íàóì³âêó. Íà â³éí³ âîþâàâ áàòüêî Ôåä³ð, ñèí ²âàí, à Âàñèëü ³ Ïàâëî – â ïàðòèçàíàõ. Ó 1937 ðîö³, êîëè ìîãî áàòüêà, ë³ñíè÷îãî, ðåïðåñóâàëè: ïîñàäèëè íà 10 ðîê³â (ðåàá³ë³òîâàíèé ó 1952 ð.), ñ³ì’ÿ Êîâòóí³â ñòàëà íàì ïîðàäíèöåþ ³ ïîì³÷íèöåþ. ϳøëè âæå ç æèòòÿ â äàëåêó äîðîãó Ôåä³ð òà Ôåäîñÿ Êîâòóíè, ¿õí³ ä³òè – Âàñèëü (ïîëêîâíèê ì³ë³ö³¿), Áîðèñ (þðèñò), Ïàâëî ïîìåð ùå þíàêîì â³ä òèôó. Íà æàëü, ³ ²âàí Ôåäîðîâè÷ Êîâòóí, ³íâàë³ä ² ãðóïè Âåëèêî¿ Â³ò÷èçíÿíî¿ â³éíè, òåïåð ïðèêóòèé äî ë³æêà. Éîãî äðóæèíà Ãàëèíà ²âàí³âíà òåæ ñëàáåíüêà. ¯õ äîãëÿäຠñèí Ïåòðî (ïîëêîâíèê ó â³äñòàâö³), ÿêèé ïðè¿õàâ ³ç ѳìôåðîïîëÿ. Çà äîáðî Êîâòóíè â³äïëàòèëè äîáðîì ³ ñòàëè íàì íàéáëèæ÷èìè ðîäè÷àìè. Ñêëàäíîþ âèäàëàñÿ äîëÿ ³ ïëåì³ííèêà ²âàíà Ôåäîðîâè÷à, íà æàëü, ïîê³éíîãî Âàñèëÿ ²âàíîâè÷à Ãóïàëà – çíàíîãî ó Êîðþê³âö³, òàëàíîâèòîãî â÷èòåëÿ ìàòåìàòèêè òà ô³çèêè. Ïðî íüîãî ïèñàëà ðàéîííà ãàçåòà «Ìàÿê» â³ä 15 ñ³÷íÿ 2000 ð. ³í òåæ ïîõîäèâ ³ç ñ. Âåëèê³ Áóäèù³. Ó 1932 ðîö³ òàì ïîìåðëè ç ãîëîäó éîãî áàòüêè, ä³ä, äâ³ ñåñòðè. Âæå îïóõëà, ïðèðå÷åíà ìàòè âåë³ëà ñèíó ò³êàòè ç ñåëà äî âåëèêîãî ì³ñòà. Âàñèëü òÿæêî äîáèðàâñÿ äî Ëåí³íãðàäó: áåç ãðîøåé, áåç õàð÷³â, áåç äîêóìåíò³â, áåç îäÿãó. Àëå ñâ³ò íå áåç äîáðèõ ëþäåé: âëàøòóâàâñÿ â³í ó÷íåì ñòîëÿðà, ïîò³ì ïðàöþâàâ ñòîëÿðîì. Ïðîòå äóøåþ ðâàâñÿ â Óêðà¿íó. Ó Êðèâîìó Ðîç³ çàê³í÷èâ ïåäàãîã³÷íèé ³íñòèòóò, îäðóæèâñÿ. Çãîäîì ïåðå¿õàâ äî Êîðþê³âêè, äå æèâ äÿäüêî – ºäèíèé ³ç éîãî ðîäè÷³â, õòî âö³ë³â â³ä ãîëîäó». 5 òðàâíÿ 2008 ð. (ϳäïèñ)
48
6. Ñâ³ä÷åííÿ æèòåë³â ñ³ë Êó÷èí³âêà, Ðîã³çêè ³ Çàéìèùå Ùîðñüêîãî ðàéîíó òà ñïîãàäè ïðî «æ³íî÷èé áóíò» Ìàð³ÿ Ôåäîð³âíà Áóëäåíêî 1921 ð. í., ñ. Êó÷èí³âêà. Ìàð³ÿ Ôåäîð³âíà, ðîçêàæ³òü ïðî ñâîãî áàòüêà, ïðî éîãî áàæàííÿ ïðàöþâàòè íà çåìë³ ³ ùî ç òîãî âèéøëî? «Ó 1924 ðîö³ íàø áàòüêî ïîñòðî¿âñÿ, ñòàâ õàçÿ¿íîì, à ðàí³øå âñ³ ðàçîì æèëè, áóëà âåëèêà ñ³ì’ÿ. Êîëè ïîñòðî¿âñü, íàñàäèâ ñîá³ ìàëèíè, ïîñàäèâ ëèïè, ò³ëüêè íå âñï³â ùå ïîãðåáà ïîñòðî¿òü. ² ñëóæèâ â³í ó áàíêó ïî ïîçèêàõ, ÿ íå çíàþ êèì ³ ÿê âîíî çâåòüñÿ. Äî éîãî ïðèõîäèëè ëþäè, ïèñàëè çàÿâè, õòî ññóäó õîò³â áðàòü, ³ â³í îôîðìëþâàâ ¿ì ïîçèêè, à ïîò³ì ñïðàâëÿâ öå âñå. Íó, à â áàíêó ðîáèëè: ïðåäñåäàòºëºì áóâ ×àëèé (ÿê çâàòè íå çíàþ), ×àëèé Ïåòðî áóâ áóõãàëòåðîì, ìàòóøêà Êîëîñêîâà áóëà ñåêðåòàðåì (çâàëè ¿¿ Ìàð’ÿ), à ì³é áàòüêî áóâ ³íñïåêòîðîì. Ñê³ëüêè áàíê ïðîñóùåñòâîâàâ – íå çíàþ. ... Áàòüêî çðàçó â êîëãîñï íå õîò³â ³òè, êàçàâ, ùî í³÷îãî ç íüîãî íå ïîëó÷èòüñÿ. Òî âîíè éîãî çðàçó íàëîãàìè îáëîæèëè. ³í ïðîäàâ êîðîâó, áè÷êè, âñå, ùî â íüîãî áóëî, ³ ïëàòèâ, ïîêè íå ñòàëî ÷èì ïëàòèòü. ² éîìó çà íåñïëàòó äàëè òðè ðîêè. ³í îäáóâàâ òîé ñðîê ñïî÷àòêó â Àðõàíãåëüñüêó, à òîä³ âò³ê. Ïðè¿õàâ äîäîìó, ïîæèâ äâ³ íåä³ë³, à òîä³ éîãî ïîñëàëè äàëüøå, êóäèñü äî Âîðêóòè, òóäà äàëüøå, íà Ѻâºð. ² òàì â³í çàáîë³â öèíãîþ, âèïàäàëè çóáè, ïîïðèòÿãàëî íîãè ³ çâ³äòè ¿õ âåçëè íàçàä. Ïîïàâ â³í ó Ìîñêâó ó áîëüíèöþ. Ëåæàâ òàì ãîä ³ ÷îòèðè ì³ñÿö³. Ïðè¿õàâ äîäîìó íà êîñòèëÿõ ³ ñòàâ æèòü ó ÷óæ³é õàò³. ... Áàòüê³â íå áóëî âäîìà, ïî¿õàëè â Ñèíÿâêó íà áàçàð. Íó, à ìè îñòàëèñü äîìà. ² ä³ä (ïî áàòüêó) ç íàìè áóâ, â³í âäîâåöü ³ âñºãäà çà íàìè ãëÿä³â. ϳ䒿æäæຠï³äâîä áàãàòî, çàëàçÿòü íà õë³â. Õë³â óêðèòèé ñîëîìîþ òàêîþ ëîâêîþ, ÿê òðåáà. ² íà÷èíàþòü áó49
ðÿòü. Áóðÿþòü, í³õòî ¿õ íå ÷³ïàâ. ijä ç íèìè íå ìàòþêàâñÿ (â³í ñïîê³éíèé áóâ), ñïîê³éíî ìè äèâèëèñÿ ó â³êíî. ijëî áóëî, ìîæå, îñ³ííþ, áî áàçàð ó Ñèíÿâö³ áóâ îñ³ííþ, íà Ïîêðîâó áóâ ÿðìàðîê. ßêèé äåíü áóâ íå ïîìíþ, ðîçáóðÿëè òîé õë³â ³ âèâîçÿòü äî êîëõîçó «Íîâå æèòòÿ», äå òåïåð òðàêòîðíèé ñòàí. Ïîâîçèëè, à îäèí äÿäüêî êèíóâ íàì ëàã òðîõè. Íà ïðèçüáó êèíóâ, òî îäíà ëàãà ùå é ó â³êíî ïîïàëà ³ øèáêó ðîçáèëà. À ìè í³÷îãî, ó â³êíî ñèäèìî äèâèìîñÿ, à áàòüêî ¿õàâ ç áàçàðà, òàì äðóç³ â íüîãî áóëè òàê³, ÿê ³ â³í, õàçÿ¿íè. Ïðè¿õàâ ïîçíîâàòî, ì³ñÿöü âæå ñâ³òèâ. ˳ã íà òó ñîëîìó ³ ñï³âàº, ìîæå, âèïèâøè áóâ, à ìàìà ãîëîñèòü. Òàêå áóëî. ... Ìè æèëè íà îêðà¿í³ ñåëà, òóäà, ê Ðîãîçêàì. ² íàì áóëî öå äîáðå âèäíî. ² áóëî öå â ë³òíþ ïîðó, íå çíàþ â ÿêîìó ì³ñÿö³. Ìàìàøà âîðî÷àëà êëºâåð ó ïîë³, à ìè áóëè âäîìà. Ïîáà÷èëè, ìàøèí æå òîä³ íå ¿çäèëî ÿê òåïåð, òî ëþäèíó âèäíî çðàçó. Êîëè éäå ãóðò ëþäåé, õòî ç âèëàìè, õòî ç òîïîðîì. Æåíùèíè, ìóæ÷èí ³ íå âèäíî áóëî. Êðè÷àòü: «Ï³øëè, ï³øëè!» – íà ìàìêó. Âîíà ó ñ³íö³ çàéøëà, äèâèòüñÿ ó ä³ðî÷êó, äå êëþ÷ áóâ ³ áîæêàº, áîæêàº: «Ùî æ âîíî òàêå?». ² ìè ó ñ³íöÿõ ñèäèìî. Ìèíóëè ò³ ëþäè, âîíà ï³øëà ñâîþ ðîáîòó ðîáèòü, à ìè ïîá³ãëè. Íå ðàçîì ïîá³ãëè, ñòåæêàìè, êóäîþ äî áàáè õîäèëè, ó öåðêâó ïîâç ñºëüñîâºò. Äå öåíòð íàø, ï³øëè äî ñ³ëüðàäè. Âîíè âèòÿãàëè òàì ñêðèí³, äå áóëî âñå íàãðàáîâàíå. Ñòàëè äçâîíèòü ó öåðêâ³, öåðêâà ùå òîä³ ðàáîòàëà. Ñòàëè äçâîíèòü äçâîíè, êàæóòü: «Çàáèðàéòå, äå ÷è¿ âåù³». Áðàâ õòî, ÷è íå áðàâ, à òîä³ äîêóìåíòè áðàëè ³ âèêèäàëè íà äâ³ð óñå. Ðîçãðîìèëè òàì âñå, ùî äóìàëè ðîáèòü. Ïðè¿õàâ óïîëíîìî÷åíèé (òåëåôîí, ìàáóòü, áóâ), âîíè íà íüîãî íàïàëè. ³í ïî÷àâ ë³çòè íà êëåíà, íå ïîëó÷àºòüñÿ â éîãî. Òîä³ ï³øëè äàë³. Òàì áóâ Êîâàëåâñüêèé Ôåä³ð. Íå çíàþ, êèì â³í áóâ. ³í áóâ êîìóí³ñò, ³íâàë³ä. Æèëè âîíè ñàì³, ä³òåé â íèõ íå áóëî, ìîæå, ç ê³ëîìåòð â³ä ñºëüñîâºòó. Äâåð³ áóëè çàêðèò³, â³ä òèõ ëþäåé æå çàêðèëèñÿ. Ñòàðèõ õàçÿ¿í³â íå áóëî äîìà, à áóëà ÷è ïëåì³ííèöÿ, ÷è ðàáîòí³öà ÿêà, íå çíàþ. Âîíà ñàìå âèòÿãàëà õë³á ³ç ïå÷³. Âîíè áåðóòü òîé õë³á, ëàìàþòü, ¿äÿòü. Òîä³
50
âåðíóëèñü íàçàä, õîäèëè äîâãî. Êóäè éøëè, íå çíàþ. À ïðè¿õàëè ñîëäàòè ³ç Ãîðîäí³ ³ ðîç³ãíàëè ¿õ, ò³ áóíòè. À íàø³ ëþäè ïðèõîäèëè äèâèòèñÿ, â îäí³º¿ áóâ íàðèâ íà íîç³, áóëà ç ïàëêîþ, ¿¿ òåæ çàáðàëè. Íà çàâòðà áàãàòüîõ ¿õ áðàëè, âåëè ï³ä êîíâîºì íà Ùîðñ. Ëþäè âæå íå âèñêàêóâàëè äèâèòèñÿ, à äèâèëèñÿ êð³çü ù³ëèíè. ... Ó Êó÷èí³âö³ áóâ ãîëîä. Íàñòîÿùèé ãîëîä. Êîíºøíî, áóëè ò³, ùî òðîõè çàìîæí³ø³, áóëè. Ãðàáèëè ïîïåðåäó òàêèõ. ² ãîëîä áóâ. Äàæå áóëè òàê³ ñ³ì’¿, äå áóëî ïî ï’ÿòåðî ä³òåé, âîíè ïî êóñêè õîäèëè, íó, íå ëàçèëè í³÷îãî êðàñòè. ² ¿ëè ùàâåëü, îïóöüê³ âîðîá’ÿ÷³, ëèñòÿ ëèïè, ïîëîâó ãðå÷íåâó, ïîëîâó ³ç ïðîñà, î÷èñòêè ³ç êàðòîïë³. ² ëþäè ìåðëè. Íå ç êîæíî¿ ñ³ì’¿, íó, ìåðëè ïîáàãàòî ³ ñàì³ ñåáå çàêîïóâàëè. ª äàæå â íàñ ì³ñöå, öå ÿ â³ä ñâåêðóõè ï³çí³øå âçíàëà, ó ë³ñêó, äå æèëà ñ³ì’ÿ, ³ âñ³ ïîìåðëè. ² ïîêè áàáà òàì æèëà, âîíà ìîãèëêè òàì â³äâ³äóâàëà, õðåñòèêè ñàìà ñòàâèëà. À òåïåð ùî òàì – ÿ íå çíàþ, áî âæå ñ³ì ðîê³â íå õîæó. ... Ïðîñòî âèíóâàòîãî íå íàéäåø. Ïðîñòî ÷àñ òàêèé áóëî, ïåð³îä, ÿ äóìàþ. Íó, ãðàá³æ áóâ – öå æ óæå íå ñåêðåò. Ëþäè äàæå çàêîïóâàëè õë³á, òî õîäèëè ç ïàëêàìè øóêàëè».
Ìàð³ÿ Îëåêñ³¿âíà Áîðèñåíêî 1930 ð. í., ñ. Çàéìèùå «ß íå çíàþ, à ìåí³ ìàìà ðîçêàçóâàëà: ñòîÿëè ìåëüíèö³, ñòîÿëè ñóêíîâàëüí³, ãðåáëÿ áóëà êðàñèâà. ßê áóëà íåä³ëÿ ÷è ïðàçíèê ÿêèé, òî âñå ñåëî ñõîäèëîñÿ ñþäè äî ãðåáë³. Êðàñèâî òàê áóëî, ìîëîäüîæ ïî ãðåáë³ õîäèòü, êðàñîòà áóëà. Ñòîÿëè ìåëüíèö³, âîäîþ ìîëîëîñü çåðíî, ìóêó ìîëîëè. Ñóêíî âàëèëè, âîäîþ âñå ðîáèëè». À òîä³ ïðîäàâàëîñÿ äåñü? Ùî ç íèì ðîáèëè? «Í³, ïðè¿æäæàëè çäàëåêó ëþäè, äëÿ ñåáå âàëèëè. Òîä³ ëþäè áàãàòî îâå÷îê äåðæàëè, òî äîâîäèëîñÿ ïî òðè äí³ ñâ î÷åðåä³ æäàòü, ùîá ñóêíî çâàëèòè. Õàçÿºâà ñòðî¿ëèñÿ ñàì³. ² ì ìàìè ä³ä ñàì, ñâî¿ì òðóäîì ïîñòðî¿â äâ³ ñóêíîâàëüí³ ³ ìåëüíèöþ, óñå 51
ñàì ïîñòðî¿â ä³ä Ìàðòèí. À ÿê ïðèéøëà ñîâºöüêà âëàñòü – ïîðîçáèâàëè âñå, âñå óí³÷òîæèëè. Öå, êàæóòü, êóëàêè ñòðî¿ëè, äàê íàäà éîãî óí³÷òîæèòü. À íàùî? Âîíî æ áè é êîëõîçó ïðèãîäèëîñü, ³ ìåëüíèö³, ³ ãðåáëÿ. ² ì³ñò ÷åðåç ð³÷êó ñê³ëüêè ãîä³â áóâ. Òàê ðîçáèòü ðîçáèëè, à ïîñòðî¿òü – íåìà. ijä Ìàðòèí, öå âæå ì ìàìè ä³ä, à ì³é ïðàä³ä, òàêèé áóâ òðóäÿãà, ùî âäåíü ðîáèòü íà çåìë³, à âíî÷³ – êîíåé ñàì ïàñå ³ ðèáó ëîâèòü. ², êàçàëà ìàìà, ÿê ïðèæåíå êîíåé, òî ³ ðèáè íî÷âè ïðèíåñå. Íå ë³íèâñÿ, òàêèé áóâ òðóäÿãà, ùî ïîñòàâèâ ïîãð³á ³ äîñ³ â³í ñòî¿òü. À ÿê ïðèéøëà öÿÿ âëàñòü, âèãíàëè éîãî ç õàòè ³ ç ãîëîäó âìåð».
Îëåêñàíäð Ìàòâ³éîâè÷ Óøàòèé 1928 ð. í., ñ. Çàéìèùå «Áàòüêî áóâ ³ç çàæèòî÷íî¿ ñ³ì”¿. Æèëè, çíà÷èòü, äî 32-ãî ãîäà. Êîëè â 30-ìó ãîäó ïî÷àëàñÿ êîëåêòèâ³çàö³ÿ, áàòüêó äàëè êîðîâó, êîíÿ, ³íâåíòàð. Çàéìàëèñÿ ñ³ëüñüêèì õàçÿéñòâîì äî 1932 – 1933 ãîäà. Áàòüêî ó 30-ì ãîäó ï³øîâ ó êîëõîç, à ä³ä Ìîéñ³é íå çàõîò³â ³òè. Íàì äàâàé íàêëàäàòü íàëîã íà ñ³ì’þ. Ðàç íàëîæèëè – âèïëàòèëè, ùî áóëî. Äðóãèé ðàç íàëîæèëè – í³÷èì ïëàòèòü. Áàòüêà çàáðàëè â ñºëüñîâºò, ïîñàäèëè: áóäåø ïëàòèòü? ³í ïîäóìàâ, êàæå: «Áóäó ïëàòèòü». Éîãî â³äïóñòèëè âíî÷³. ³í ïðèõîäèòü äîäîìó, çàáèðຠìàòêó ³ õîäà. Âò³êàþòü âîíè çà ãðàíèöþ â Á³ëîðóñ³þ. Äíÿ ÷åðåç òðè ï³ä’¿æäæàþòü ï³äâîäîþ ³ âèáèðàþòü âñå ç õàòè, âñå äîòëà, äå ùî ò³ëüêè ìîæíà âçÿòü – âñå çàáðàëè. Äàæå áóëî â çàïàñ³ äåñÿòü ôóíòîâ ìóêè, òî îäèí ³ç ¿õ (¿õ áóëî äåñü ÷îëîâ³ê ø³ñòü ï³äâîäîþ) çà öþ ìóêó. À áàáà – ñîá³. Òî ¿¿ äî òèõ ï³ð ïî ïîëó òÿãàëè, ùî ÿ é ñîá³ çà áàáó â÷åïèâñÿ. Áðîñèëè. ² îñòàëèñü ìè áåç í³÷îãî. Ãîëèº ñò³íè. ͳ êàðòîïëèíè, í³÷îãî. À âîíè îá³éøëè âåñü äâ³ð ³ç ùóïàìè. Ïðîùóïàëè âåñü äâ³ð, í³÷îãî íå íàéøëè é ó¿õàëè. ...Áóâ òàêèé ó ìåíå ä³ä-ìàòðîñ ³ áàáà Ãàííà. Âîíè æèëè çàæèòî÷íî. ijä (áóëà òóò ðàíüøå áàðèíÿ Êóêëîâñüêàÿ) ðîáèâ ó áàðèí³ 52
åêîíîìîì. Òîä³ áàðèíÿ çðîáèëà éîãî ïðèêàæ÷èêîì. Îí ïîñòðî¿â äîì, êîòîðèé ³ òåïåð ùå ñòî¿òü. Çàâ³â õàçÿéñòâî: ÷åòâåðî êîíåé, ï’ÿòü êîð³â, ñâèíåé. Çàâ³â õàçÿéñòâî, íàéíÿâ ðàáîòí³êà ³ ðàáîòí³öó – íàéìàíó ñèëó. ² êîëè íà÷àëàñü êîëåêòèâ³çàö³ÿ, ä³äà ðîçêóðêóëèëè, çàáðàëè êîíåé, çàáðàëè êîð³â, âèãíàëè ç õàòè ³ çàñëàëè â Ñèá³ð ç áàáîþ. ... Äî íàñ ïðèõîäèòü ³ç ñºëüñîâºòà ïðåäñòàâèòåëü ³ êàæå: «Âàøó õàòó, çíà÷èòü, êîíô³ñêóâàëè, âèñåëÿéòåñü ³ç õàòè!» – «Êóäà?» – «Êóäà õî÷åòå – òóäà é âèñåëÿéòåñü!» Ìè ñòàëè âèñåëÿòüñÿ. Íàì í³÷îãî áóëî òºðÿòü. Ãîëàÿ õàòà, ìè ãîëèº, áîñèº, ãîëîäíèº. ² òàê òÿíóëîñü äî âåñíè, äåñü äî àïðåëÿ-ìàÿ ìºñÿöà. Òîä³ â íà÷àë³ ìàÿ, ï³äãàíÿþòü ï³äâîäó, ë³çóòü íà õàòó, ðîçêðèâàþòü õàòó ³ áóðÿþòü. Íà áàáó: «Âèâîäü ñâî¿õ ä³òåé, õàòó ìè áóðÿºì!». Êóäè íàì ä³âàòèñÿ? Íó, îñê³ëüêè, íà õóòîð³ Áóæèêó æèëà ìàò÷èíà ñåñòðà, à ìîÿ õðåñíà, íàñ áàáà ïîâåëà íà õóòîð Áóæèê. Íó, òàì îñòàâàòüñÿ òîæå áóëî íå ìåä. ... Ïðîéøëà åòà ðåïðåñ³ÿ, çàáðàëè áàòüêà ³ îäíîñ³ëü÷àí, êîòîðèº áóëè íà ïîäîçðºí³¿». Ó ÷îìó áóëî ï³äîçðà? «Æèëè áàãàòøå, ³ìºëè õóäîáó, ³ìºëè êîíåé, çåìëþ, à öå âñå ïîäîçð³òºëüíèº ëþäè. ijäà ³ùå â 30-ì ãîäó âèñëàëè íà Ñèá³ð. Áàòüêî ñêðèâàâñÿ, ïîò³ì ïîÿâèâñÿ, íó âñå ðàâíî ïðîâèíà ðîñëà ó ãîñóäàðñòâ³, áóâ íà ïîäîçðºí³¿. ² êîëè éîãî àðåñòóâàëè, àðåñòóâàëè áðàòà Îëåêñ³ÿ. Ùå Ôåä³ð áóâ, â³í ðîáèâ ó ñóä³ ñåêðåòàðåì, éîãî ïðåäóïðåäèëè, ùî áóäå àðåøò, òî òîé óò³ê çà ãðàíèöþ. Ùå çàáðàëè Áóëä³ÿ, áóâ çàæèòî÷íèé òàêèé ÷îëîâ³ê. Áàòüêî õîòü ³ áóâ ó êîëõîç³, íó, ñèí êóëàêà. À ò³ óêëîíÿëèñÿ â³ä êîëõîçó, âîíè íå áóëè ÷ëåíàìè êîëõîçó. ¯õí³ çåìë³, õóäîáó êîíô³ñêóâàëè ³ âèãíàëè ç õàòè. ¯õ ñ³ì ÷îëîâ³ê çàáðàëè. Íó, ³ç ñåìè ÷îëîâ³ê òðüîõ îïðàâäàëè, à ìîãî áàòüêà, äÿäüêà Îëåêñ³ÿ, Êàæàíà, Ìàðòèíà – ï³ä ñóä. Áàòüêó äàëè 10 ãîä³â, Îëåêñ³ÿ – ï³ä ðîçñòð³ë, à òèõ – íå³çâºñíî, âèâåçëè îñòàëüíèõ.
53
... Áàáà õîäèëà ïî ñåëàõ, âèïðîøóâàëà ùîñü òàì. Øàëóïàéêè ïðèíîñèëà, ïå÷åíó êàðòîøêó çà ïàçóõîþ. Íó, ãîëîä òàêèé íàïàâ, ùî âñüîãî öüîãî áóëî ìàëî. Ìè òèíÿëèñü ïî ïîëþ, çáèðàëè ãíèëó êàðòîøêó, êîïàëè çàÿ÷³¿ áóðÿ÷êè. Áàáà ðâàëà ùàâåëü, ëîáîäó, êðîïèâó, ïàðèëà ¿õ ³ åò³ì ìè æèëè. À ä³ä ò³ëüêè ëåæàâ ³ äèâèâñÿ íà íàñ. Òàê ïîëåæàâ íåä³ëü äâ³, íå ¿âøè, ³ âìåð. ijäà äåñü ó ñåðåäèí³ ìàðòà ïîõîðîíèëè».
˳ä³ÿ Äìèòð³âíà Ïîëîñüìàê 1926 ð. í., ñ. Êó÷èí³âêà «Ïðèéøëè, íàñ çàñòàâëÿëè â êîëõîç ³òè. Ìàìà íå ñîãëàñíà áóëà. Âîíè ïðè¿õàëè ³ âñå ïîáðàëè, âñþ õóäîáó, í³÷îãî íå áóëî íà çèìó. Öå áóëî ó 32-ìó ãîäó. Íó, ìàìà íå ï³øëà. À ïîòîì óæå óñþ çèìó ãîëîäóâàëè, óñ³ ïóõëè: áàáà ³ òüîòÿ Àãàô³ÿ óìåðëà. Õîâàëè ¿õ òîä³ òàê: êîïàëè ÿìêè, ãðîá³â íå áóëî, í³÷îãî íå áóëî. Òàê êèäàëè â ÿìêó, àáè ò³ëüêè áóëè â ÿìö³. ... Ëþäè õîâàëèñü ó ë³ñ³, ò³ ëþäè, ùî ¿õ ðîçêóëà÷èëè. Ó íèõ ïîáðàëè âñå, ³ ìè æèëè ó ë³ñ³, òàì áóëà õàòà îäíà. Íå áóëî òàì áëèçüêî í³êîãî, îäí³ ìè æèëè. Ëþäè õîäèëè ïî ë³ñó, ìåðçëè ³ í³äå ¿ì áóëî ïîãð³òèñÿ, òî çàõîäèëè äî íàñ. À ïîãð³òèñÿ íå ìîæëèâî áóëî, áî â ê³ìíàòàõ áóëî ïî îäíîìó â³êíó, ÿê³ ïîçàìåðçàëè. Ñï³øàòü âîíè íà ï³÷, ùîá ïîãð³òèñÿ íà ïå÷³. À áàòüêó õòîñü ñêàçàâ, ùî ÿêùî òè áóäåø ïóñêàòü êóëàê³â – ³ òåáå çàøëåì, ³ òåáå íå áóäå. Áàòüêî ïðèéøîâ ³ êàæå ìàòö³: «Ôåêëà, ÿêùî òè áóäåø ¿õ ïóñêàòü, òî ÿ äîäîìó íå ïðèéäó, áóäåø îäíà ç ä³òüìè, à ìåíå çàøëþòü ó ññèëêó». Ìàòè êàæå: «À ÷îãî, ëþäè çìåðçëè, õîëîäíî ¿ì, òðåáà ïîãð³òè, âîíè òåæ òàê³, ÿê ³ ìè». Ãðèãîð³é Ãðèãîðîâè÷ Äåìèäåíêî 1918 ð. í., ñ. Êó÷èí³âêà «ß áóâ äîìà, ïðè¿æäæຠäî ìåíå ì³ë³ö³îíåð ³ êàæå: «Ùî òè ðîáèø?» À ÿ îðàâ, òî êîí³ ïàñëèñÿ. «Òî éäåìî äîäîìó, ó òåáå º 54
æîðíà, òè ìåëåø ìóêó, ðîçäàºø ëþäÿì ³ ñàì ïå÷åø õë³á, ÷îãî íåëüçÿ äºëàòü». ß êàæó: «Íåìà â ìåíå æîðíà». «²äåì, ³äåì, ïîáà÷èì, ó òåáå ó êëóí³, ó çàñ³ö³ çà êóëÿìè ñòîÿòü æîðíà». Íó ùî: «Éäåì» – êàæó. Ïðèâîäèòü â³í ìåíå äîäîìó, ÿ â³äêðèâàþ êëóíþ, âîíà òàì ñòîÿëà íà ãîðîä³. ³í êàæå: «À íó, äàâàé, äèâèòèñÿ áóäåì». Ïîë³ç. «À öå, – êàæå – ùî ñòî¿òü? À òè êàæåø æîðíà íåìà. Çà÷åì òè ìåëåø çåðíî ³ ëþäÿì ðîçäàºø?» ß êàæó: «Äëÿ ñåáå çäºëàâ, äëÿ ñåáå ìåëþ, òðåáà æ ÿêóñü áàëàáóøêó ñïåêòè». «Âèòÿãóé æîðíà!» ß êàæó: «ß íå ïîòÿãíó, òÿãíè òè». ³í âèòÿã æîðíà ³ç êëóí³: «Øóêàé òîïîð!» ß êàæó: «Íà, îñü, òîïîð, à øî òè ðîáèòü áóäåø ¿ì?» «Ïîá’þ!» «Áèé!» Áèâ â³í ò³ êàìí³ íà æîðí³, òîâùèíîþ ç äîëîíþ. ß êàæó: «Òè íå ðîç³á’ºø éîãî». Ðàç óïëåñêàâ îáóõîì, óäðóãå. «Ëîáîì áèé – íå ðîç³á’ºø!» «Ñêèäàé êàì³ííÿ!» ß ñêèíóâ. «Êîïàé ÿìêó!» ß âèêîïàâ. ³í çà òîé êàì³íü âåðõí³é (íèæí³é ³ òåïåð äåñü ó äâîð³ ñòî¿òü): «Êèäàé ó ÿìêó!» – äóìàâ, ùî â³í òàì â³êîâàòü áóäå. Êàæó: «Ïîëåãøàëî?» À â³í: «Îöå áóäåø ìîëîòü, ³ìºé ó âèäó! ²äè ðîáè, ùî òè òàì ðîáèâ!». Êàæó: «Çàñòàâèëè îðàòü, òî îðó». «À, ùî áóäóòü ñ³ÿòü?» «Íå çíàþ». «Òàê îò, áðîñàé êîíåé ³ îðàòü òè íå áóäåø!» ... Óìåð ä³ä ì³é (áàòüê³â áàòüêî), óìåðëè áàòüêîâ³ äâà áðàòè – ªâñ³é ³ Ìàêàð – ç ãîëîäó. Òàêèé ãîëîä áóâ, ùî æìåíüêó ìàêóõè äàäóòü íà äåíü íà ¿äó – õî÷ ¿æ, õî÷ óäàâèñü. Áóâàëî òàêå, ùî éäå-éäå çà ïëóãîì, à òîä³: áðèê –âïàäå – ³ âñå».
Ìèõàéëî Äåñàíîâè÷ Øàòèðêî 1925 ð. í., ñ. Ðîã³çêè «ß 1925 ãîäà ðîæäºí³ÿ. ѳì’ÿ ó íàñ áóëà 8 ÷îëîâ³ê. ² ó çèìíº âðåìÿ, ÿ ïîìíþ, ÿê îòºö ñèä³â ³ øèâ ìåí³ ñàïîãè. Ïðèéøëà ïîñèëüíàÿ ³ç ñºëüñîâºòà ³ ïðºäëîæèëà: «Äåñàí, ³ä³òü ó øêîëó íà ñîáðàí³º». Çàñòàâèëà ðîçïèñàòüñÿ, ³ â³í ó 8 ÷àñîâ âå÷îðà ï³øîâ ó øêîëó íà çáîðè. Òàì éîìó ï³äíåñëè çàÿâëºí³º: «Ðîçïèøèñü, Äåñàí, ³ ïàéäüîø â êîëõîç ðàáîòàòü». À îí îòêàçàâñü. Éîãî íå â³äïó55
ñòèëè ³ç øêîëè äîìîé, à íà óòðî óãíàëè íà Áåðåçíîº. ² òàì, ó Áåðåçíîìó, îñóäèëè, äàëè ÷îòèðè ãîäà çàêëþ÷ºí³ÿ ³ â³äïðàâèëè íà Á³ëîìîðêàíàë. ²ç Á³ëîìîðêàíàëó â³í óæå íå ïîâåðíóâñÿ. ϳñëÿ òîãî, ÿê çàáðàëè áàòüêà íà Á³ëîìîðêàíàë, äí³â ÷åðåç 15-20 ïðè¿õàëè ï³äâîäàìè ³ç ñºëüñîâºòà ³ âèãðåáëè âñå ³ìóùåñòâî: ³ ä³æêè, ³ áî÷êè, ³ òêàöüê³ ïîíàðÿäè. Âñå âèãðóçèëè. À äî òðåòüî¿ ï³äâîäè ïðèâ’ÿçàëè êîðîâó. Ìàìà ìîÿ ïëàêàëà, ïàäàëà íàâêîë³íö³, îáí³ìàëà ñàïîãè íà÷àëüíèêà ³ ïðîñèëà: «Ïîêèíüòå êîð³âêó». À íàñ áóëî øåñòåðî ä³òåé, à âîíè íå ïîñëóõàëè ³ êîðîâó çàáðàëè. Çàáðàëè êîðîâó ³ òàê ìè îñòàëèñü æèòü. ß ïèòàþ ó ìàòåð³: «Øî ó âàñ áóëî çà áàãàòñòâî?» ² âîíà ðîçêàçóâàëà, ùî â íàñ áóâ â³òðÿíèé ìëèí, áóëà êîðîâà, äâ³ ëîøàä³, à ñê³ëüêè çåìë³! Âîíà ãîâîðèëà, ùî çåìë³ áóëî â íàñ äâ³ ç ïîëîâèíîþ äåñÿòèíè ïàõîòíî¿ ³ ï³âòîðè äåñÿòèíè ñ³íîêîñó ³ ø³ñòäåñÿò ñîòîê ë³ñó (îð³øíèê, òîùî). Ïèòàþ: «À õòî îáðîáëÿâ çåìëþ, íàéìàëè êîãî?» Êàæå: «Í³, ñèíîê, ÿ òåáå, æàâøè æèòî, íàðîäèëà â ïîë³ ï³ä êîïîþ». ³ðà Ïåòð³âíà Øàòèðêî ñ. Ðîã³çêè ³ðî Ïåòð³âíî, ìè ñòî¿ìî íà ì³ñö³, äå áóâ ìëèí Âàøîãî áàòüêà ÷è ä³äà. Õòî éîãî áóäóâàâ? «Áàòüêî. ßê áóäóâàëè? Êóïëÿëè òåëÿò ³ ïðîäàâàëè, à ñàì³ ¿ëè ³ç êèøêàìè ñóï. À éîãî (ìëèí) ñòðî¿ëè. À ÿê â³òåð, òðåáà ³òè ìîëîòü. Íåñóòü âñüîãî, áàòüêî êàæå: «Í³, ÿ ìîëîòü öüîãî íå áóäó, òðåáà ùîñü ëó÷øå». ² çàò³ÿëè âîíè ïàðîâó ç Ñåìàêîì. Ïîñòðî¿ëè, ãîä âîíè ïîïóõêàëè (äâèãàòåëü òîä³, ìàáóòü, ÿêèéñü áóâ, íå çíàþ ÿ øî). ² âñå, ïºñíÿ ñïºëàñü, ïðèéøëè âæå çàáèðàòü ïàðîâó. À, ïî-ïåðøå, íå ïàðîâó, à ¿õ çàáèðàòü. À ¿õ óæå çâ³ñòèëè. Òî öåé Ñåìàê ï³øîâ, ÷è óìí³øèé áóâ. À áàòüêî – í³, ìîæå, íàñ êèäàòü íå õîò³â. Ó íàñ æå áóâ ³ùå ä³ä ³ ìàòêà ïîê³éíà, ³ íàñ äâîº – ÿ ³ áðàò. ³í (Ñåìàê) óò³ê, òî ³ ïðè¿æäæàâ æèâèé, à áàòüêà çàáðàëè íà êàíàë òîé. ×è íà êàíàë, ÷è ùå êóäè, íó, ÿê çàáðàëè, òî òàê â³í ³ ï³øîâ.
56
Çàïèñàíî çàñòóïíèêîì ãîëîâè Ùîðñüêî¿ ðàéîííî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ Ãàëèíîþ Ôåäîð³âíîþ Ñèâàø. Ó ñåðïí³ 1932 ðîêó â ñåëàõ Ðîã³çêè ³ Êó÷èí³âêà ÷èíèëè îï³ð ïîë³òèö³ ´åíîöèäó ìåøêàíö³ Ùîðñüêîãî ðàéîíó. Ö³ ïî䳿 îïèñàí³ ó âèäàíí³ Ùîðñüêî¿ öåíòðàëüíî¿ ðàéîííî¿ á³áë³îòåêè «Æ³íî÷èé áóíò» (Ƴíî÷èé áóíò (Ìàñîâà âîëèíêà ó ñåëàõ Ðîã³çêè òà Êó÷èí³âêà). ²ñòîðè÷íà äîâ³äêà / Ùîðñüêà öåíòðàëüíà á³áë³îòåêà ³ì. 40-ð³÷÷ÿ Ïåðåìîãè. – Ùîðñ, 2007. – 20 ñ.), ÿêà áóëà ïðåçåíòîâàíà ó ëèñòîïàä³ 2007 ðîêó. Ñâ³ä÷åííÿ ïðî ò³ ïî䳿 íà ï³äñòàâ³ ñïîãàä³â ìåøêàíö³â Ðîã³çîê ³ Êó÷èí³âêè ç³áðàâ â÷èòåëü ³ñòî𳿠Êó÷èí³âñüêî¿ ÇÎØ ²-²²² ñò. ²âàí Îëåêñ³éîâè÷ Ñòàñåíêî. Óïîðÿäêîâàí³ ö³ ìàòåð³àëè áóëè ñï³âðîá³òíèêàìè Ùîðñüêî¿ ÖÐÁ.
Áóëäåíêî Ìàð³ÿ Ôåäîð³âíà 1921 ð. í., ñ. Êó÷èí³âêà «Áóëî öå 19 ñåðïíÿ 1932-ãî. Çî äâà äåñÿòêè ìåøêàíîê Ðîã³çîê, îçáðî¿âøèñü âèëàìè òà ñîêèðàìè, ðóøèëè äî Ñíîâñüêà [ñó÷àñíå ì³ñòî Ùîðñ] âèçâîëÿòè Âàðêó, ÿêó çààðåøòóâàëè, ïîïðè òå, ùî ìàëà ìàëåíüêèõ ä³òåé. Êîëè íàòîâï ïðÿìóâàâ ñåëîì, æ³íêè çàêëèêàëè óñ³õ: «Õîä³ìî!». Öåðêîâí³ äçâîíè áèëè íàáàò. Íåâäîâîëåíèõ îñòàíí³ìè ïîä³ÿìè áóëî áàãàòî. Êó÷èí³âö³ çá³ãàëèñÿ äî ñ³ëüðàäè, áàáè ç ï³äñîáêè ïîâèòÿãóâàëè ñêðèí³ ç êîíô³ñêîâàíèì äîáðîì, âèêèäàëè ðå÷³ ç³ ñëîâàìè: «Áåð³òü, äå ÷èº!» Ïðè öüîìó ðâàëè ïàïåðè, çðèâàþ÷è ãí³â. Ìàòè, íàëÿêàíà íåäàâí³ìè ðåïðåñ³ÿìè ùîäî íàøî¿ ñ³ì’¿, ñàìà íå ïðèñòàëà íà çàêëèêè ïîâñòàíö³â ³ ä³òåé ó ñ³íÿõ ïðè÷èíèëà. À êîëè âèïóñòèëà, ÿ àæ äî ïîëóäíÿ á³ãàëà çà òèì íàòîâïîì. Áà÷èëà, ÿê ç ðàéîíó ïðè¿õàâ óïîâíîâàæåíèé òà ç ïåðåëÿêó çàë³ç íà êëåíà. 57
Íàäâå÷³ð ïðèáóëè ñîëäàòè. Óðàíö³ ïî÷àëèñÿ àðåøòè. Çàáèðàëè æ³íîê. Äîõîäèëî äî ïàðàäîêñ³â: ó îäí³º¿ æ³íêè áóâ íàðèâ íà íîç³. Òîæ âîíà õîäèëà, ñïèðàþ÷èñü íà ïàëèöþ, ÿêó ðîçö³íèëè ÿê çáðîþ. Ïîïðè òå, ùî ìàëà ä³òåé äâîõ ³ ÷îòèðüîõ ðîê³â, çàñóäèëè äî òðüîõ ðîê³â. Ö³ëó êîëîíó æ³íîê (÷îëîâ³ê³â ñåðåä íèõ íå ïàì’ÿòàþ) ïîãíàëè ï³ä âàðòîþ äî ðàéöåíòðó».
Êèñëàê (Àêóëåíêî) Ãàííà Êîðí³¿âíà, 1922 ð. í., ñ. Êó÷èí³âêà «Ìåí³ ó òîé ÷àñ áóëî äåñÿòü ðîê³â. Ó òîé äåíü ÿ íàäâîð³ äîãëÿäàëà äèòèíó, à ìàòè øèëà â õàò³. Íåñïîä³âàíî çàäçâîíèëè óñ³ äçâîíè â öåðêâ³, ÿ ïîêëàëà äèòèíó ³ êèíóëàñü ó õàòó äî ìàòåð³ ç êðèêîì: «Ïîæåæà! Ïîæåæà!», áî çíàëà, ùî êîëè äçâîíÿòü äçâîíè, çíà÷èòü, äåñü ãîðèòü. Ç õàòè ÿ âèñêî÷èëà íà âóëèöþ ³ ïîáà÷èëà, ÿê âåëèêèé ãóðò æ³íîê ç ðîãà÷àìè, âèëàìè ÷è ïðîñòî ç âåëèêèìè ïàëèöÿìè á³ãëè ñë³äîì çà ÿêèìñü ÷îëîâ³êîì, íàìàãàþ÷èñü éîãî ñï³éìàòè. Íàðåøò³ éîãî íàçäîãíàëè, ñï³éìàëè ³ ïîòÿãëè äî ñ³ëüðàäè, âèìàãàþ÷è, ùîá â³í ïîäçâîíèâ äî ðàéîíó, â Ñíîâñüê, ³ ïîâ³äîìèâ ïðî çì³íó âëàäè â Êó÷èí³âö³. À ïîò³ì ó ïðèì³ùåíí³ ñ³ëüðàäè ïî÷àâñÿ ïîãðîì: âèíèùóâàëè âñå, ðâàëè äîêóìåíòè, äå áóëè çàïèñàí³ âñ³ ïîäàòêè ³ íåäî¿ìêè, à ä³òè âèíîñèëè òå øìàòòÿ íà ïîäâ³ð’ÿ. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ äî ñ³ëüðàäè ï³ä’¿õàëà ìàøèíà ç ðàéîíó, â ÿê³é ñèä³ëî òðîº ÷è ÷åòâåðî ÷îëîâ³ê³â. ×àñòèíà æ³íîê ì³öíî òðèìàëè çà øê³ðÿíó êóðòêó ãîëîâó ñ³ëüðàäè ×åõîâñüêîãî Âàñèëÿ Äìèòðîâè÷à, íàãîðîäæóþ÷è éîãî ñòóñàíàìè, à ³íø³ æ³íêè îòî÷èëè ìàøèíó ³ ïî÷àëè ñòóêàòè ïî í³é êóëàêàìè, âèìàãàþ÷è íå çàêðèâàòè öåðêâó ³ íå ïðèìóøóâàòè éòè äî êîëãîñïó. Ðàïòîì ó çðó÷íèé ìîìåíò ïîëîíåíèé ãîëîâà ñ³ëüðàäè ðâîíóâñÿ ç æ³íî÷èõ ðóê ³ øâèäêî êèíóâñÿ äî äâåðöÿò ìàøèíè, çàëèøèâøè ñâîþ øê³ðÿíêó â ðóêàõ áóíò³âíèöü. Ìàøèíà ðâîíóëà ç ì³ñöÿ, çàáðàâøè âðÿòîâàíîãî â³ä ðîçïðàâè. 58
Ïîâñòàë³ æ³íêè âèð³øèëè, ùî òðåáà ïîîá³äàòè. Íåäàëåêî áóëà ¿äàëüíÿ äëÿ ïðè¿æäæèõ ³ ì³ñöåâîãî íà÷àëüñòâà. Øâèäêî â³äáèëè çàìêè ó ¿äàëüí³ ³ â ïîãðåá³, âèòÿãëè âñþ ¿æó ³ ïî÷àëè îá³äàòè, à ïîîá³äàâøè, ï³øëè äî áàãàò³ÿ Ñòóïîí³æêè. Ïîïåðåäæåí³ ãîñïîäàð³ âòåêëè, à æ³íêè óâ³ðâàëèñÿ â äâ³ð ³ ïî÷àëè éîãî ãðîìèòè, ðîçêèäàëè ì³øêè ç ìóêîþ ³ çåðíîì, íàìàãàëèñÿ òàðàíîì âèáèòè äâåð³ êîìîðè, àëå âîíè âèÿâèëèñÿ ì³öíèìè. Íàñòóïíîãî äíÿ ç’ÿâèëàñü ó ñåë³ ê³ííà ì³ë³ö³ÿ, ³ áàãàòüîõ æ³íîê çàáðàëè äî òþðìè…»
Ïðèõîäüêî Îëåêñàíäðà Ïðîêîï³âíà, 1920 ð. í., ñ. Ðîã³çêè «1932 – 1933 ðîêè áóëè íàéâàæ÷èìè ðîêàìè äëÿ íàøî¿ ñ³ì’¿ ³ âñ³õ îäíîñåëüö³â: íå âèñòà÷àëî ãîëîâíîãî – õë³áà. Ëþäåé ïðèìóøóâàëè âñòóïàòè äî êîëãîñïó, à õòî íå õîò³â – îáêëàäàëè âåëèêèìè ïîäàòêàìè. Ùîá âèæèòè, äîâîäèëîñü ïåêòè ìëèíö³ ç áðóíüîê, ëîáîäè, ëèïîâîãî ëèñòÿ. ¯ëè ïðîòóõëå ì’ÿñî, ãíèëó êàðòîïëþ, ãîðîá’ÿ÷èé ùàâåëü. Íå ëåãøå áóëî ïðîãîäóâàòè õóäîáó, ÿê³é äàâàëè ñòàðó ñîëîìó ç äàõó õë³âà. Çåìëÿ îáðîáëÿëàñü ïîãàíî òà é ñ³ÿòè áóëî ìàéæå í³÷îãî. ̳é ä³ä ïîìåð â³ä ãîëîäó, áàòüêè ï³øëè äî êîëãîñïó, ³ ÿ òåæ ï³øëà òóäè ïðàöþâàòè â 13 ðîê³â, ùîá çàðîáèòè øìàòîê õë³áà». Ñàìîðîä Ïàðàñêîâ³ÿ ²âàí³âíà 1919 ð. í., ñ. Ðîã³çêè «Äóæå é äóæå âàæê³ òî áóëè ÷àñè: 1932 – 1933 ðîêè. Íà òîé ÷àñ íàøà ñ³ì’ÿ ñêëàäàëàñÿ ç ÷îòèðüîõ îñ³á, à ìåí³ áóëî 14 ðîê³â. Êîëè ïî÷àëàñÿ êîëåêòèâ³çàö³ÿ, ó íàñ çàáðàëè êîíÿ ³ âåñü ðåìàíåíò ó êîëãîñï. ϳçí³øå äëÿ ñïëàòè ïîäàòêó çåðíà ñòàëè çàáèðàòè ç ãîñïîäàðñòâà âñå, ùî ìîæíà áóëî çàáðàòè. Ïëàí ïî çäà÷³ çåðíà äåðæàâ³ íàøà ñ³ì’ÿ ñÿê-òàê âèêîíàëà, à ðåøòêè çàêîïàëè â çåìëþ, ùîá çáåðåãòè äëÿ ïîñ³âó íà íàñòóïíèé ð³ê. Àëå ì³ñöåâ³ àêòèâ³ñòè âèøóêóâàëè ïî âñ³õ çàêóòêàõ, êîïèðñàëè çåìëþ, àáè 59
çíàéòè çåðíî. Íàøà ñ³ì’ÿ çìóøåíà áóëà ïîäàòè çàÿâó äî âñòóïó â êîëãîñï, áî êîëãîñïíèêàì íà òîé ÷àñ æèëîñÿ òðîõè ëåãøå. ¯ñòè áóëî í³÷îãî. Êâ³òè, ëèñòÿ, áðóíüêè ç ëèïè – îöå ³ âñÿ ¿æà. Ç áðóíüîê ³ ëèñòÿ ëèïè ïåêëè ìëèíö³ – ëèï÷àêè. Êîëè âæå ñòàëè äîñòèãàòè õë³áà, ç’ÿâèëàñü ìîëîäà êàðòîïëÿ, ä³òëàõè ïî÷àëè îáøìîðãóâàòè íåñòèãë³ êîëîñêè òà ï³äðèâàòè êóù³ êàðòîïë³, ùîá ÿêîñü âãàìóâàòè ãîëîä. Ìàòè òåðëà êàðòîïëþ ³, çì³øóþ÷è ¿¿ ç ìîëîêîì, âàðèëà êèñ³ëü. ³ä òðèâàëîãî íåäî¿äàííÿ ÿ âòðàòèëà ç³ð. Êîëè ñ³äàëè äî ñòîëó, ìåí³ ï³äñîâóâàëè ìèñêó ³ äàâàëè â ðóêó ëîæêó. Çãîäîì ç³ð ïîâåðíóâñÿ äî ìåíå. ² íå äàé, Áîæå, ùîá ïîâåðíóâñÿ òîé ñòðàøíèé ÷àñ, òîé ãîëîäîìîð».
Æèòíèê Àíòîí Âàñèëüîâè÷ 1906 ð. í., ñ. Ðîã³çêè «Ãîëîäîìîð 1933 ðîêó ÿ ïåðåæèâ óæå äîðîñëîþ ëþäèíîþ, ìåí³ áóëî òîä³ 26 ðîê³â. Íàøà ñ³ì’ÿ ñêëàäàëàñÿ ç øåñòè ÷îëîâ³ê. ßê ³ á³ëüø³ñòü ëþäåé íàøîãî ñåëà, ìè çìóøåí³ áóëè ïîäàòè çàÿâó ïðî âñòóï äî êîëåêòèâíîãî ãîñïîäàðñòâà. Òîä³ êîíÿ ³ ðåìàíåíò â³ääàëè äî êîëãîñïó. Òèõ, õòî íå õîò³â âñòóïàòè â êîëãîñï, âèçíà÷àëè ÿê êóðêóë³â, âèãàíÿëè ç õàòè ³ çàáèðàëè âñå, ùî ìîæíà áóëî çàáðàòè. Õàòó ïîò³ì çàáèâàëè ãâ³çäêàìè ³ í³õòî íå ìàâ ïðàâà òóäè çàéòè. ¯ñòè áóëî ìàéæå í³÷îãî, ºäèíà íàä³ÿ – öå ñòàðà êîðîâà. Ìîëîêî ìè ä³ëèëè ïîð³âíó ì³æ óñ³ìà ÷ëåíàìè ñ³ì’¿ ³ çàïèâàëè íèì ëèïîâ³ ïàìïóøêè. Ó òîé ÷àñ ïðîäïîäàòîê áóâ íå ëèøå íà çåðíî, à é íà ì’ÿñî ³ ìîëîêî, ¿õ íå âèñòà÷àëî, ³ ìè çìóøåí³ áóëè êóïëÿòè ïðîäóêòè, ùîá ïîò³ì çäàâàòè ¿õ äåðæàâ³. Õòî òðèìàâ ïîðîñÿ – øê³ðó ç íüîãî ïîâèíåí áóâ îáîâ’ÿçêîâî çäàòè äåðæàâ³. Êîëè äîñòèãàëè âö³ë³ë³ ÿáëóêà, ìàòè ïåêëà ¿õ ³ ïîäàâàëà íàì – öå áóëî ñâÿòî äëÿ ñ³ì’¿: ò³ ÿáëóêà áóëè äëÿ íàñ ñìà÷í³øèìè, í³æ öóêåðêè! Áàãàòî õòî ïîìåð â³ä ãîëîäó, àëå â íàø ä³ì öå ãîðå íå ïðèéøëî. ² í³êîìó áóëî ïîæàë³òèñü íà ñâîº ñòà60
íîâèùå, òîìó ùî áîÿëèñü âëàäè, ³ íàâêîëî íàñ ³ âñ³õ áóëè òàê³ á³äè, ãîðå ³ çëèãîäí³. Ƴíî÷èé áóíò. (Ìàñîâà âîëèíêà ó ñåëàõ Ðîã³çêè òà Êó÷èí³âêà). ²ñòîðè÷íà äîâ³äêà / Ùîðñüêà öåíòðàëüíà á³áë³îòåêà ³ì. 40-ð³÷÷ÿ Ïåðåìîãè. – Ùîðñ, 2007. – Ñ. 14 – 16.
61
II. ËÞÄßͲÑÒÜ Ó ÍÅËÞÄßÍÈÉ ×ÀÑ 1932 – 1933 ðð. Óêðà¿íñüêèì ³íñòèòóòîì íàö³îíàëüíî¿ ïàì’ÿò³ çàïî÷àòêîâàíî Âñåóêðà¿íñüêó àêö³þ «Ëþäÿí³ñòü ó íåëþäÿíèé ÷àñ». Ñåðåä õàîñó, áåçê³íå÷íèõ âòðàò ³ ñòðàõó ï³ä ÷àñ Ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðð. ïðîäîâæóâàëè ä³ÿòè ëþäè, ùî íå çëÿêàëèñÿ, íå âòðàòèëè ñï³â÷óòòÿ ³ ïðîñòÿãíóëè ðóêó äîïîìîãè ïðèðå÷åíèì. ×åðí³ã³âñüêà îáëàñíà äåðæàâíà àäì³í³ñòðàö³ÿ ïîñë³äîâíî îðãàí³çîâóº ðîáîòó ùîäî â³äíîâëåííÿ òà çáåðåæåííÿ ïàì’ÿò³ ïðî íèõ. Ó äàíîìó ðîçä³ë³ ïðåäñòàâëåí³ âèáðàí³ äîêóìåíòè òà ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â, ÿêó ç³áðàëè ðàéîíí³ äåðæàâí³ àäì³í³ñòðàö³¿, îðãàíè ì³ñöåâîãî ñàìîâðÿäóâàííÿ, àðõ³â³ñòè, ³ñòîðèêè, êðàºçíàâö³ îáëàñò³. ³í ñêëàäàºòüñÿ ç äâîõ ÷àñòèí: âèáðàíèõ äîêóìåíò³â ³ç Äåðæàâíîãî àðõ³âó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³ ³ ñâ³ä÷åíü ëþäåé, ÿê³ âèæèëè ï³ä ÷àñ Ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðð. Àðõ³âí³ äîêóìåíòè â³ä³áðàí³ ³ç çá³ðíèêà «Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³: âëàäà òà íàðîä. Çá³ðíèê äîêóìåíò³â / ³äï. ðåä. Ð. Á. Âîðîáåé; óïîðÿäíèêè Í. Ì. Êîâàëü, À. Â. Ìîðîçîâà, Í. Ì. Ïîëåòóí – ×åðí³ã³â: ÊÏ «Âèäàâíèöòâî «×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè», 2008. – 408 ñ.» ³ ïîäàí³ â³äïîâ³äíî ÷èííèõ âèìîã ùîäî ¿õíüîãî îïðèëþäíåííÿ. Âèáðàí³ ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â óïîðÿäêîâàí³ íà îñíîâ³ íàäàíèõ çàïèñ³â àáî ïîïåðåäí³õ ïóáë³êàö³é. Ïîâí³ñòþ óí³ô³êóâàòè òåêñòè óïîðÿäíèêàì íå çàâæäè âäàâàëîñÿ ÷åðåç áðàê ÿêî¿ñü ³íôîðìàö³¿, íàïðèêëàä, äàòè íàðîäæåííÿ ñâ³äê³â. Ìîâí³ é ïðàâîïèñí³ îñîáëèâîñò³ îðèã³íàë³â çáåðåæåíî, âèïðàâëåíî ëèøå ÿâí³ ïîìèëêè òà ðîçñòàâëåí³ ðîçä³ëîâ³ çíàêè çã³äíî ç ñó÷àñíèìè âèìîãàìè. Êóðñèâîì ïîäàí³ äîäàòêîâ³ äàí³ ïðî ñâ³äê³â, êîìåíòàð³ òà äàí³ ïðî òèõ, õòî çàïèñàâ ñâ³ä÷åííÿ.
62
1. Âèáðàí³ äîêóìåíòè ³ç Äåðæàâíîãî àðõ³âó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³ ¹1 ²ÍÔÎÐÌÀÖ²ß ÓÏÎÂÍÎÂÀÆÅÍÎÃÎ ÏÎ ñ. ÂÀÑÜʲÂÖ² ÂÀÐÂÈÍÑÜÊÎÃÎ ÐÀÉÎÍÓ ². ÑͲÆÊÀ ÄÎ ÐÀÉÊÎÌÓ ÊÏ(á)Ó ÏÐΠ²ÄÌÎÂÓ ÊÅвÂÍÈÖÒÂÀ ÂÈÊÎÍÓÂÀÒÈ ÏËÀÍ Õ˲ÁÎÇÀÃÎÒ²Â˲ ×ÅÐÅÇ Â²ÄÑÓÒͲÑÒÜ Õ˲ÁÀ 17 ëþòîãî 1932 ð. 1. Ñïðàâà ç âèêîíàííÿì ïëàíó õë³áîçàãîò³âë³ ïî ñ³ëüðàä³ ïî ñòàíó íà 17 ëþòîãî ç³ðâàíà. Ëþòíåâå çàâäàííÿ ç 450 ö âèêîíàíî íà 10,5%. 2. Êîëãîñï³âñüê³ áðèãàäè, ÿê³ ïðàöþâàëè îêðåìî ïî êîëãîñïó, íå ïðàöþþòü – çíÿò³ ç ðîáîòè ãîëîâîþ êîëãîñïó, â³í, ìîâ, ñåêðåòàð ïàðòãðóïè. 3. Ç áîêó ñåêðåòàðÿ ïàðòãðóïè òîâ. Ãîðáà ïðîâåäåíà ðîáîòà ñåðåä êîëãîñïíèê³â òà êîëãîñï³âñüêîãî àêòèâó ïðî òå, ùî ó êîëãîñïíèê³â õë³áà íåìຠ³ íàì í³÷îãî ðîáèòè. Çàÿâà òîâ. Ãîðáà [â³ä] 17 ëþòîãî ïðî òå, ùî «ÿ íå ìîæó ïðîâîäèòè õë³áîçàãîò³âë³ ñåðåä êîëãîñïíèê³â, òîìó ùî â íèõ õë³áà íåìàº, ùî â ìåíå º 150 çàÿâ êîëãîñïíèê³â, ÿê³ ïðîñÿòü õë³áà». 4. Íà ïëåíóì³ ñ³ëüðàäè âêóï³ ç àêòèâîì 17 ëþòîãî ìíîþ âæèòî ñàìèõ ð³øó÷èõ çàõîä³â ùîäî ë³êâ³äàö³¿ òàêî¿ äóìêè é ð³øó÷å ïëåíóì çàñóäèâ òàêó äóìêó, äîìàãàþ÷èñü âèêîíàííÿ [ïëàíó] äî 20 ëþòîãî 1932 ð. 5. Ç áîêó ñåêðåòàðÿ ïàðòãðóïè ïðîÿâëåí³ ÿâíî íà ïðàêòèö³ ïðàâîîïîðòóí³ñòè÷í³ ä³¿, ïðî ùî çàô³êñîâàíî ó ïîñòàíîâ³ ïàðòãðóïè. Ñí³æîê
Óïîâíîâàæåíèé ÐÏÊ
63
Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³: âëàäà òà íàðîä. Çá³ðíèê äîêóìåíò³â / ³äï. ðåä. Ð. Á. Âîðîáåé; óïîðÿä. Í. Ì. Êîâàëü, À. Â. Ìîðîçîâà, Í. Ì. Ïîëåòóí – ×åðí³ã³â: ÊÏ «Âèä-âî «×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè», 2008. – Ñ. 37 – 38.
¹2 ²ÍÔÎÐÌÀÖ²ß ÑÅÊÐÅÒÀÐß ÏÀÐÒÎÑÅÐÅÄÊÓ ñ. ÑÀÂÈÍÖ² ÂÀÐÂÈÍÑÜÊÎÃÎ ÐÀÉÎÍÓ ÄÎ ÐÀÉÊÎÌÓ ÊÏ(á)Ó ÏÐÎ ÂÈÑÒÓÏÈ ×ËÅͲ ÏÀÐÒ²¯ ÏÐÎÒÈ ÏÐÈÉÍßÒÒß ÏËÀÍÓ Õ˲ÁÎÇÀÃÎÒ²Â˲ 1 ñåðïíÿ 1932 ð. 31 ëèïíÿ î 9-é ãîä. ðàíêó ìíîþ áóëè ñêëèêàí³ çà÷èíåí³ ïàðò³éí³ çáîðè ïî ïèòàííþ õë³áîçàãîò³âë³. ϳñëÿ äîâãîãî îáì³ðêóâàííÿ ïðè ãîëîñóâàíí³ Àíäð³ÿíåíêî, ×åïóðíèé ³ Ãàëè÷ ãîëîñóâàëè ïðîòè ïðèéíÿòòÿ ïëàíó õë³áîçàãîò³âë³, äàþ÷è òàê³ ìîòèâèðîâêè, ùî éøîâ ïëàí ðåàëüíèé ïî ñ³ëüðàä³ 37 700 ï (ïî ñåêòîðàõ Ñàâèíö³ êîëãîñïíèêè 20 600 ï, Ãóæ³âêà 6 700 ï ³ îäíîîñ³áíèêè 10 400 ï). Âèêîíàòè éîãî ìîæíà, íî òîä³ óñ³ áóäóòü ãîëîäí³ òà íå çàñ³ÿíà çåìëÿ áóäå – òî ïîòîìó ìè ³ ïðîòè. Çàÿâëÿþòü, ùî õë³á äåðæàâ³ äàòè òðåáà, ï³ñëÿ òàêèõ çáîð³â ÿ çâåðíóâñÿ çà ïîðàäîþ äî òîâ. Á³ëåíêà, ÿêèé ïîðàäèâ ñêëèêàòè áþðî ïàðòîñåðåäêó, äîáèòèñÿ ïðèéíÿòòÿ ïëàíó. ×åïóðíèé ïîãîäèâñÿ, à Àíäð³ÿíåíêî íå ëèøå íå ïîãîäèâñÿ, à íàâ³òü ïîäàâ çàÿâó ïðî âèáóòòÿ ³ç ïàðò³¿. Áþðî ïàðòîñåðåäêó âèâåëî ç³ ñêëàäó áþðî ïàðòîñåðåäêó Àíäð³ÿíåíêà ³ ïðèñòóïèëè äî îáãîâîðåííÿ íà çà÷èíåíèõ ïàðòçáîðàõ, äå îáðàòíî òå æ ïîâòîðþºòüñÿ, ïðèºäíóºòüñÿ ùå òîâ. Ìàëþãà ³ç òàêîþ æ äóìêîþ äî ïîïåðåäí³õ, òîâ. ×åïóðíèé â³äêîëþºòüñÿ â³ä ò³º¿ äóìêè. Âèñòóïè Ãàëè÷à, Ìàëþãè îáðàòíî ïîâòîðþþòüñÿ, ùî ïëàí âèêîíàòè ìîæíà, àëå ëþäè çàëèøàòüñÿ ãîëîäí³ ³ îò öèõ òðóäíîñòåé, ÿê Ãàëè÷ çàÿâèâ, ÿ ³ áîþñÿ. Ïðèñòóïèëè äî ãîëîñóâàííÿ. Ãàëè÷, Ìàëþãà, Ïîòàïåíêî, Àíäð³ÿíåíêî äðóãèé ìàíåâð ðîáëÿòü – óòðèìóþòüñÿ. Êîëè ÿ ïîñòàâèâ ïèòàííÿ â óïîð, òî Ãàëè÷ ïîäàâ çàÿâó ïðî âèáóòòÿ ³ç ïàðò³¿. Ïåðåä â³äêðèòòÿì ïàðòçáîð³â ÿ ìèñëèâ ïîñòàâèòè ïèòàííÿ ïðî âèêëþ÷åííÿ Àíäð³ÿ-
64
íåíêà ³ç ëàâ ïàðò³¿, àëå êîëè ïîäàíà äðóãà çàÿâà â³äñòàâèòè. ² ÿ ð³øèâ çàïðîõàòè Âàñ àáî ÷ëåíà áþðî ÐÏÊ äëÿ ðîçâ’ÿçàííÿ áåçîáðàçíîãî ñòàíîâèùà ³ ïðîõàþ ñüîãîäí³ àáî Âàñ ïðèáóòè, àáî êîìàíäèðóâàòè ó ñ. Ñàâèíö³ ÷ëåíà áþðî ÐÏÊ. Äîïîâíþþ, ùî êîëè ìè íà êîì³ñ³¿ îäåðæàëè ïëàí õë³áîçàãîò³âë³, òîâ. ×åïóðíèé â³äïðàâèâñÿ ó õóò. Õóêàë³âùèíó, ðîçêàçàâ çà ïëàíè õë³áîçàãîò³âë³, ÷èì ñîçäàâ áåçîáðàçíèé ñòàí ïîì³æ êîëãîñïíèêàìè íàâêîëî ïèòàííÿ õë³áîçàãîò³âë³. Ïðàâäà, íà ðîáîò³ ó êîëãîñï³ öå íå â³äáèëîñÿ – ïðàöÿ äðóæíà. Ùå ðàç ïðîõàþ ïðèáóòè, áî ³ç òàêèì ñòàíîì ÿ íå ìîæó éòè íà ïðåçèä³þ çà ó÷àñòþ àêòèâó ùîäî ïðèéíÿòòÿ ïëàíó õë³áîçàãîò³âë³ íà çáîðè. ϳäïèñ íåðîçá³ðëèâèé
Ñåêðåòàð ïàðòîñåðåäêó
Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³: âëàäà òà íàðîä. Çá³ðíèê äîêóìåíò³â / ³äï. ðåä. Ð. Á. Âîðîáåé; óïîðÿä. Í. Ì. Êîâàëü, À. Â. Ìîðîçîâà, Í. Ì. Ïîëåòóí – ×åðí³ã³â: ÊÏ «Âèä-âî «×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè», 2008. – Ñ. 71 – 72.
¹ 3-4 ²Ç ÏÐÎÒÎÊÎ˲ ÇÀѲÄÀÍÜ ÒвÉÊÈ ÏÐÈ ÎÁËÀÑÍÎÌÓ ÎÐÃÊÎ̲ÒÅÒ² ÊÏ(á)Ó ÏÐÎ ÇÂÈÍÓÂÀ×ÅÍÍß ÊÅвÂÍÈʲ ² ÏÐÀÖ²ÂÍÈʲ ÊÎËÃÎÑÏ²Â Ó ÐÎÇÊÐÀÄÀÍͲ ÊÎËÃÎÑÏÍÎÃÎ Õ˲ÁÀ, ÉÎÃÎ ÏÐÎÄÀÆÓ, ÁÅÇÃÎÑÏÎÄÀÐÍÎÑÒ², ÍÅÂÈÊÎÍÀÍͲ Õ˲ÁÎÇÀÃÎÒ²Â˲, ÍÅÇÀÊÎÍÍ²É ÂÈÄÀײ Õ˲ÁÀ, ÀòÒÀÖ²¯ ÏÐÎÒÈ ÂÈÊÎÍÀÍÍß ÏËÀÍÓ Õ˲ÁÎÇÀÃÎÒ²Â˲ 3 – 9 ãðóäíÿ 1932 ð. ¹3 3 ãðóäíÿ 1932 ð. Ñ ë ó ø à ë è: 1. Äåëî ïî îáâèíåíèþ ðóêîâîäèòåëåé êîëõîçà
65
èì. Âîéêîâà â ñ. Êîçåë ×åðíèãîâñêîãî ðàéîíà Òàðàðàêà, Àãååíêî è äð. â ÷èñëå 12 ÷åë., ñðåäè êîèõ 3 ÷ëåíà ïàðòèè, â íåñäà÷å ìåð÷óêà â ðàçìåðå 1836 ï, ðàñõèùåíèè è ïðîäàæå ìåð÷óêà â ðàçìåðå 597 ï, ðàñõèùåíèè êîëõîçíîãî õëåáà è ñïåêóëÿöèè ñ ïðèñâîåíèåì äåíåã. Ï î ñ ò à í î â è ë è: Äåëî ïåðåäàòü äëÿ ãëàñíîãî ñëóøàíèÿ â îáëàñòíîé ñóä. Ñ ë ó ø à ë è: 2. Ïî îáâèíåíèþ ðàáîòíèêîâ êîëõîçà «Íîâàÿ æèçíü» Ïåòðîâñêîãî ñåëüñîâåòà Áîáðîâèöêîãî ðàéîíà Äàíüêî, Êèÿøêî è äð. â ÷èñëå ïÿòè ÷åëîâåê áåñïàðòèéíûõ çà îðãàíèçîâàííîå õèùåíèå çåðíà âî âðåìÿ ìîëîòüáû è ïðîäàæó åãî. Ï î ñ ò à í î â è ë è: Ïåðåäàòü äëÿ ãëàñíîãî ñëóøàíèÿ íà ìåñòå â îáëàñòíîé ñóä…1 Ñ ë ó ø à ë è: 6. Äåëî ïî îáâèíåíèþ ðóêîâîäñòâà êîëõîçà «Íîâàÿ æèçíü» ñ. Êîâòóíîâêà Ïðèëóêñêîãî ðàéîíà: ïðåäñåäàòåëÿ êîëõîçà Áóçèÿ, çàâõîçà Ðàçñîâñêîãî, ïðåäñåäàòåëÿ êîîïåðàöèè Çàãðåáåëüñêîãî, ïðåäñåäàòåëÿ ñåëüñîâåòà Àâäååíêî è äð. – âñåãî â ÷èñëå øåñòè ÷åë. – â ñàáîòèðîâàíèè õëåáîçàãîòîâîê, áåñõîçÿéñòâåííîñòè, ñèñòåìàòè÷åñêîì õèùåíèè, ñàìîñíàáæåíèè çà ñ÷åò êîëõîçà è ïðîìòîâàðîâ, ðàçëîæåíèè êîëõîçà, íåïðàâèëüíûõ íàòóðàëüíûõ âûäà÷àõ êîëõîçíèêàì, áåñõîçÿéñòâåííîñòè è õèùåíèÿõ â êîëõîçå, íåçàêîííîé âûäà÷å õëåáà è ò.ä. Ï î ñ ò à í î â è ë è: Çàñëóøàòü íà ìåñòå îáëñóäîì… Ñ ë ó ø à ë è: 10. Èíôîðìàöèþ ò. Äâèíÿíèíîâà î ðàññìîòðåííîì Ïðèëóêñêèì íàðñóäîì äåëå ïî îáâèíåíèþ ðóêîâîäèòåëåé Ðóäîâñêîãî êîëõîçà Ïðèëóêñêîãî ðàéîíà âî ãëàâå ñ ïðåäñåäàòåëåì êîëõîçà, ÷ëåíîì ïàðòèè â ñèñòåìàòè÷åñêîì ðàçáàçàðèâàíèè ïðîäóêòîâ êîëõîçà ïîä âèäîì îáùåñòâåííîãî ïèòàíèÿ, íåïðàâèëüíîì ðàñïðåäåëåíèè òðóäàâàíñà, õèùåíèè õëåáà ñ òîêà è âî âðåìÿ ïåðåâîçêè, êðàæàõ, ñâÿçè ñî ñïåêóëÿíòîì, çàíèìàþùèìñÿ ïðîäàæåé õëåáà, íåîïðèõîäîâàíèè õëåáà è íåäîñòà÷å õëåáà â êëàäîâîé, ïî êîòîðîìó âûíåñåí ïðèãîâîð ñ íàêàçàíèåì íå ñâûøå 4 ëåò. Ï î ñ ò à í î â è ë è: Ïðèíÿòü ê ñâåäåíèþ çàÿâëåíèå ò. Áàòðàêà î òîì, ÷òî ïðèãîâîð ïðîêóðàòóðîé îïðîòåñòîâàí. Ïî îòìåíå ïðèãîâîðà äåëî çàñëóøàòü íà ìåñòå âûåçäíîé ñåññèåé îáëñóäà…
66
Ñ ë ó ø à ë è: 20. Äåëî ïî îáâèíåíèþ ãð-íà Øåðñòþêà èç Íîñîâñêîãî ðàéîíà çà óáèéñòâî ñ öåëüþ òåððîðà ÷ëåíà ñåëüðàäû. 21. Äåëî ïî îáâèíåíèþ ãð-íà Øìàðîâîçà â óáèéñòâå ñ òåððîðèñòè÷åñêîé öåëüþ ÷ëåíà ñåëüðàäû. 22. Äåëî ïî îáâèíåíèþ ãð-íà Äåìî÷êè èç Íåæèíñêîãî ðàéîíà â óáèéñòâå ñ òåððîðèñòè÷åñêîé öåëüþ ïðåäñåäàòåëÿ ïðîèçâîäñòâåííîãî òîâàðèùåñòâà ñåëüñîâåòà. 23. Äåëî ïî îáâèíåíèþ ãð-íà Çåâàêè è äð. â ÷èñëå ÷åòûðåõ ÷åëîâåê èç Íîâãîðîä-Ñåâåðñêîãî ðàéîíà â óáèéñòâå ñ òåððîðèñòè÷åñêîé öåëüþ ÷åðåç îêíî ñåêðåòàðÿ ñåëüñîâåòà. 24. Äåëî ïî îáâèíåíèþ ãð-íà Àäàìåíêî è äð. â ÷èñëå ñåìè ÷åëîâåê èç Íîâãîðîä-Ñåâåðñêîãî ðàéîíà çà àíòèñîâåòñêóþ àãèòàöèþ è ñîâåðøåíèå òåðàêòà íàä àêòèâèñòîì ñåëà. Ï î ñ ò à í î â è ë è: Ïðèíèìàÿ âî âíèìàíèÿ, ÷òî â ×åðíèãîâñêîé îáëàñòè òåððîð íå ïðåêðàùàåòñÿ è ìåñòàìè îêàçûâàåò âëèÿíèå íà àêòèâíîñòü îòäåëüíûõ ïðåäñòàâèòåëåé âëàñòè, â öåëÿõ ðåïðåññèâíîãî âîçäåéñòâèÿ è ñîçäàíèÿ íàäëåæàùåé ïîëèòè÷åñêîé îáñòàíîâêè ïîèìåíîâàííûå 5 äåë çàñëóøàòü â ïîêàçàòåëüíîì ïîðÿäêå íà ìåñòå ñîâåðøåíèÿ òåðàêòîâ âûåçäíîé ñåññèåé îáëñóäà… Ìàðêèòàí Áàòðàê Äâèíÿíèíîâ
Ïðåäñåäàòåëüñòâóþùèé ×ëåíû
1
Òóò ³ äàë³ âèëó÷åíî äàí³ ïî íàñåëåíèõ ïóíêòàõ, ùî çàðàç íå âõîäÿòü äî ñêëàäó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³.
¹4 9 ãðóäíÿ 1932 ð. …Ñ ë ó ø à ë è: 4. Äåëî ïî îáâèíåíèþ ðóêîâîäèòåëåé êîëõîçà ñ. Íîâûé Ãëûáîâ Îñòåðñêîãî ðàéîíà Êóëèêà è äð. â ÷èñëå äåñÿòè ÷åë., ñðåäè êîèõ 3 ÷ëåíà ïàðòèè, â ñèñòåìàòè÷åñêîì ðàñõèùåíèè
67
êîëõîçíîãî èìóùåñòâà è õëåáà, ðàññòðàòå ñðåäñòâ, ñâÿçè ñ êóëàöêèì ýëåìåíòîì è âûñåëåíèè áåäíÿêîâ èç êóëàöêèõ õàò ñ öåëüþ ïðåäîñòàâëåíèÿ äîìîâ ïîñëåäíèì, ñèñòåìàòè÷åñêîì ïüÿíñòâå, è ñ÷åòîâîäà êîëõîçà, íà êîòîðûå òðàòèëèñü ñðåäñòâà êîëõîçà, ñ öåëüþ îïðàâäàíèÿ êîòîðûõ ïðîèçâîäèëîñü ðàñõèùåíèå èìóùåñòâà è ïîäëîãè, íåçàêîííîì èñïîëüçîâàíèè íàòóðôîíäîâ êîëõîçà äëÿ êóëàêîâ è ëèøåíöåâ, íåïðàâèëüíîì ðàñïðåäåëåíèè íàòóðàëüíûõ àâàíñîâ, ïðèïèñêå òðóäîäíåé êóëàöêîìó ýëåìåíòó â óùåðá áåäíÿêó è ò.ä. Ï î ñ ò à í î â è ë è: Çàñëóøàòü äåëî íà ìåñòå âûåçäíîé ñåññèåé îáëñóäà. Ñ ë ó ø à ë è: 5. Äåëî ïî îáâèíåíèþ ãð-í ñ. Ðîãîçêè Ñíîâñêîãî ðàéîíà Ïðèìàêîâà è äð. â ÷èñëå âîñüìè ÷åëîâåê â îêàçàíèè ñîïðîòèâëåíèÿ ïðåäñòàâèòåëÿì ñåëüñîâåòà ïðè âûïîëíåíèè ïëàíà õëåáîçàãîòîâîê, èçáèåíèè àêòèâà ñåëüñîâåòà, ðàçãðàáëåíèè èìóùåñòâà àêòèâà ñåëüñîâåòà, ïðîèçâåäåííîãî â àâãóñòå 1932 ã., ñèñòåìàòè÷åñêîé àíòèñîâåòñêîé àãèòàöèè è ïðèçûâå ê òåððîðó íàä àêòèâèñòàìè. Ï î ñ ò à í î â è ë è: Çàñëóøàòü äåëî íà ìåñòå âûåçäíîé ñåññèåé îáëñóäà… Ñ ë ó ø à ë è: 11. Äåëî ïî îáâèíåíèþ Áóðäû è äð. â ÷èñëå âîñüìè ÷åëîâåê èç ñ. Êðàñíûé Êîëÿäèí Äìèòðîâñêîãî ðàéîíà â îêàçàíèè àêòèâíîãî ñîïðîòèâëåíèÿ èçúÿòèþ õëåáà è èçáèåíèè ó÷àñòíèêîâ áðèãàäû, ïðîèçâîäèâøèõ òàêîâîå, àíòèñîâåòñêîé àãèòàöèè è ðàñïðîñòðàíåíèè ïðîâîêàöèîííûõ ñëóõîâ, [î òîì, ÷òîáû] çàäóøèòü áðèãàäèðà ×åïåëÿ. Ï î ñ ò à í î â è ë è: Çàñëóøàòü äåëî íà ìåñòå âûåçäíîé ñåññèåé îáëñóäà. Ìàðêèòàí Äâèíÿíèíîâ Áàòðàê
Ïðåäñåäàòåëüñòâóþùèé ×ëåíû
Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³: âëàäà òà íàðîä. Çá³ðíèê äîêóìåíò³â / ³äï. ðåä. Ð. Á. Âîðîáåé; óïîðÿä. Í. Ì. Êîâàëü, À. Â. Ìîðîçîâà, Í. Ì. Ïîëåòóí – ×åðí³ã³â: ÊÏ «Âèä-âî «×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè», 2008. – Ñ. 123 – 126.
68
¹5 ²ÍÔÎÐÌÇÂÅÄÅÍÍß ×ÅÐͲòÂÑÜÊÎÃΠ̲ÑÜÊÊÎÌÓ ÊÏ(á)Ó ÏÐÎ Õ²Ä ÒÀ ÇÀÑÒÎÑÓÂÀÍÍß ÐÅÏÐÅÑ²É Ï²Ä ×ÀÑ Õ˲ÁÎÇÀÃÎÒ²Â˲ 10 ãðóäíÿ 1932 ð. Ñòàí õë³áîçàãîò³âåëü Íà 10 ãðóäíÿ ñòàí õë³áîçàãîò³âåëü ïî ñåëàõ ïðèì³ñüêî¿ ñìóãè òàêèé: êîëãîñïè âèêîíàëè 98% ñâîãî ïëàíó, êîíòðàêòàíòè-îäíîîñ³áíèêè – 80, òâåðäîçäàâö³ – 56,8% (çà äàíèìè ñ³ëüðàä, à íå «Çàãîòçåðíî»). Ðàçîì ïî ñ³ëüñåêòîðó – 86,2%; ðàäãîñïè âèêîíàëè – 107, 6%. Ïî ïðîäîâîëü÷èõ êóëüòóðàõ ð³÷íèé ïëàí âèêîíàíî çàãàëîì íà 68,8%. Íàñ³íüïîçèêó ïîâåðíóòî íà 32,6% ð³÷íîãî ïëàíó, ì³ð÷óêà – 28%. Àíàë³ç áîðãó Âåñü áîðã ïî õë³áó äîð³âíþº 1000 ò àáî 14% ð³÷íîãî ïëàíó. Àíàë³ç áîðãó äຠòàêè íàñë³äêè. Êîëãîñïè çàáîðãóâàëè 1,5% ð³÷íîãî ïëàíó, 14 ñ³ë ïî îäíîîñ³áíîìó ñåêòîðó çàáîðãóâàëè 10% òà âñ³ ³íø³ ñåëà – 3–4% ð³÷íîãî ïëàíó.  öüîìó çàãàëüíîìó ÷èñë³ áîðã çà òâåðäîçäàâöÿìè äîñÿãຠ5% ð³÷íîãî ïëàíó. ³äïîâ³äíî öüîìó ÌÏÊ ïåðåðîçïîä³ëèâ îñòàíí³ì ÷àñîì ñèëè óïîâíîâàæåíèõ ïî ñåëàõ òà â ñåëàõ ïî êóòêàõ. Ïðè÷èíè â³äñòàâàííÿ ³äñòàâàííÿ õë³áîçàãîò³âåëü ïîÿñíþºòüñÿ òàêîæ 1 ùå ïðè÷èíàìè, ùî ¿õ âèêëàäåíî â ïîïåðåäíüîìó ³íôîðìëèñò³, ùî çâîäÿòüñÿ äî íåâì³ííÿ ïàðòîñåðåäêàìè îðãàí³çîâóâàòè 䳺âó â³äñ³÷ îïîðó êëàñîâîãî âîðîãà, ùî ñàáîòóº õë³áîçàãîò³âë³. Ðåïðåñ³¿, ùî ¿õ â ëèñòîïàä³ áóëî çàñòîñîâàíî, äàëè ïåâíèé çëàì, àëå äîñèòü áóëî ïðîéòè ïåðø³é õâèë³ ðåïðåñ³é, ùîá ïàðòîñåðåäêè çàñïîêî¿ëèñü ³ äàëè öèì ï³äñòàâó äëÿ 2 à äàë³ á³ëüø øòðàôóâàòè íå áóäóòü, òàê ùî ç õë³áîì íå ïîñï³øàéòå çäàâàòè. Õàðàêòåðíî äëÿ ïîâåä³íêè ïàðòîñåðåäê³â, ùî êîëè äî ïëåíóìó ÌÏÊ ùîäíÿ íàäõîäèëî äî 400 ö õë³áà, òî â ïåðø³ 3 äí³ ï³ñëÿ ïëåíóìó íàä³69
éøëî ïî 30 ö, à â îñòàíí³ 3 äí³ ëåäâå ï³äíÿëîñü äî 120 – 150 ö. гâåíü ìàñîâî¿ ðîáîòè çàãàëîì õî÷à íåçàäîâ³ëüíèé, àëå ïîì³òíî ï³äâèùèâñÿ.  êîæíîìó ìàéæå ñåë³ äåñÿòêè îäíîîñ³áíèê³â áåðóòü ó÷àñòü ó áðèãàäàõ ïî õë³áó. Ñë³ä âñå æ â³äì³òèòè, ùî ïåðåâàæíà ÷àñòèíà õë³áà, ùî çàðàç çàãîòîâëþºòüñÿ, éäå çà ðàõóíîê âèÿâëåíèõ ÿì, áåçñï³ðíîãî âèëó÷åííÿ 3, à íå äîáðîâ³ëüíî¿ çäà÷³. Ïîøèðåíèì ÿâèùåì ñòàëî âèÿâëåííÿ ÷óæîãî çàõîâàíîãî 4 õë³áà â êóðêóë³â é òâåðäîçäàâö³â (òà íàâ³òü ó êîëãîñïíèê³â), ùî àêóðàòíî âèêîíàëè ñâî¿ çàâäàííÿ (ñåëà Õàëÿâèí, Ðî¿ùå, Êîçåë, Êîâïèòà, ²âàøê³âêà, Ïåòðóøèí ³ áàãàòî ³íøèõ ñ³ë). Öèìè ôàêòàìè çàéâèé ðàç ï³äêðåñëþºòüñÿ âñÿ ð³çíîìàí³òí³ñòü ôîðì é ñïîñîá³â ñàáîòàæó õë³áîçàãîò³âåëü, ùî ¿¿ ïðîÿâëÿþòü êëàñîâî-âîðîæ³ åëåìåíòè ñåëà, ùî âïåðòî îïèðàþòüñÿ õë³áîçàãîò³âëÿì. Êëàñîâà áîðîòüáà Íå âùóõຠòàêîæ é ãîñòðà êëàñîâà áîðîòüáà. Çà ö³ äí³ áóëî îðãàí³çîâàíî çàìàõ íà ãîëîâó ñ³ëüðàäè ñ. Àíèñ³â ò. Êîøàðíîãî (äîíåñåííÿ òîâ. Êðåñòîâà). Ó ñ. Ïëüîõ³â ñòð³ëÿëè ïî ñåêðåòàðåâ³ ïàðòîñåðåäêó ò. Àïàíàñåíêó (çàÿâà îñòàííüîãî). Ó ñ. Êóëèê³âêà ñòàëàñÿ îçáðîºíà ñóòè÷êà ì³æ ãðóïîþ çëî÷èíö³â ³ áðèãàäîþ êîëãîñïíèê³â, ïðè÷îìó ï³ä ÷àñ ïåðåñòð³ëêè îäíîãî ç çëî÷èíö³â ïîðàíåíî (³íôîðìëèñò ò. Êîðæà). Ó ñ. Àíäð³¿âêà çàáèòî êîëãîñïíèêà, ùî íàìàãàâñÿ çàòðèìàòè êðà䳿â êîëãîñïíîãî ìàéíà. Ïî äîðîç³ ì³æ öèì ñåëîì ³ ñ. Êîâïèòà ïîãðàáîâàíî é îáåççáðîºíî ³íñïåêòîðà ì³ë³ö³¿ (ìàòåð³àëè ì³ë³ö³¿). Ïî âñ³õ ñåëàõ ïîøèðåí³ êðàä³æêè, îñîáëèâî êîíåé. Äî ðå÷³, ì³ñüêì³ë³ö³ÿ íàäòî ñëàáî áîðåòüñÿ ïðîòè öèõ ÿâèù, çàãàëîì ñëàáî áåðå ó÷àñòü ó áîðîòüá³ çà õë³á, îñîáëèâî ³ç ñïåêóëÿö³ºþ õë³áà, ì’ÿñà ³ ò. ³í. íà áàçàðàõ ³ ïîçà áàçàðàìè (áþðî ÌÏÊ çàðàç âæèâຠçàõîä³â çì³öíåííÿ êåð³âíèöòâà ì³ñüêì³ë³ö³¿). Çàñòîñóâàííÿ ðåïðåñ³é çà õë³áîçàãîò³âë³ Îêðåì³ ïàðòîñåðåäêè íàø³ äèðåêòèâè ùîäî íåïðèïóñòèìîñò³
70
îãóëüíèõ ðåïðåñ³é çðîçóì³ëè â ñïîñ³á ïîòðåáè çîâñ³ì îáìåæèòè ðåïðåñ³¿ ([ñåëà] Ïåòðóøèí, Ðóäêà, Ìîõíàòèí òà ³í.). Ïîðó÷ öüîãî âñòàíîâëåí³ ôàêòè âæèâàííÿ íàñèëüñòâà ç áîêó áðèãàäè ï³ä ÷àñ âèëó÷åííÿ õë³áà ([ñåëà] Êîëè÷³âêà, Êàðõ³âêà). Çàðàç ö³ ôàêòè ïåðåâ³ðÿþòüñÿ. Âñå æ â çàãàëüíîìó ñïîñòåð³ãàºòüñÿ îñòàíí³ìè äíÿìè îáìåæåííÿ âæèâàííÿ ðåïðåñ³é. ÌÏÊ äàâ äèðåêòèâó, çà ÿêîþ íà âñ³õ êåð³âíèê³â ñåëà ïîêëàäàºòüñÿ ïåðñîíàëüíà â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà òå, ùîá æîäíîãî ç òâåðäîçäàâö³â, ùî íå âèêîíàâ ñâîãî òâåðäîãî çàâäàííÿ ïî õë³áó, ì’ÿñó, êàðòîïë³ òîùî, íå çàëèøàòè ïîçà â³äïîâ³äíî¿ äî öüîãî ðåïðåñ³¿. Ó áàãàòüîõ ñåëàõ ï³ä âïëèâîì òðóäíîù³â ùîäî âèâåðøåííÿ õë³áîçàãîò³âåëü ïî÷óâàºòüñÿ íåâ³ð’ÿ â ñâî¿ ñèëè, â çìîãó âèêîíàòè ïîâí³ñòþ ïëàíè. Íà çàïèò ÌÏÊ ïðî òåðì³íè äëÿ êîæíîãî ñåëà, ùî ¿ì ïîòð³áí³, ùîá çàê³í÷èòè õë³áîçàãîò³âë³, êåð³âíèêè ñ³ë Ñìîëèí, Ñâèíü, Ðÿáö³, Õì³ëüíèöÿ, ²âàøê³âêà, Áðóñèë³â, Êàðõ³âêà, Çàéö³ çàÿâèëè, ùî âîíè íå ìîæóòü «ñêàçàòè, êîëè áóäå â íèõ çàê³í÷åíî õë³áîçàãîò³âë³». Ðÿä ³íøèõ òîâàðèø³â äàëè àë³ëóéñüê³ îá³öÿíêè ³ íå çä³éñíèëè ¿õ. Ñîöäîïîìîãà Ñàìå ÷åðåç ö³ òðóäíîù³ çíîâó ïî÷àëèñü ðîçìîâè çà äîëþ «ñîöäîïîìîãè», ùî ¿¿ äàëè íàâåñí³ 1932 ð. Á³ëîöåðê³âñüêîìó, Áîãóñëàâñüêîìó ðàéîíàì (6500 ö), ³ ïîäà÷ó äî íàñ ïðîõàíü ïðî çàðàõóâàííÿ ¿¿ äî ïëàí³â õë³áîçàãîò³âåëü ([ñåëà] Êàðõ³âêà, Ñèáåðåæ, Ïëüîõ³â, ²âàøê³âêà ³ ò. ³í.). Ïî ñóò³ çà â³äïîâ³äíîþ ïîñòàíîâîþ ÖÊ ÊÏ(á)Ó öå òàê é íàëåæàëî çðîáèòè, àëå äîñ³ íå çðîáëåíî. Ïðîõàííÿ îáêîìó ïðèñêîðèòè ðîçâ’ÿçàííÿ öüîãî ïèòàííÿ ïîçèòèâíî, òèì á³ëüø, ùî ïî Êè¿âñüê³é îáëàñò³ «ñîöäîïîìîãó» äàâàëè ÿêðàç ðàéîíè íèí³øíüî¿ ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³. Ïàðòðåïðåñ³¿ Çâàæàþ÷è íà ôàêòè çìèêàííÿ ç êóðêóëÿìè, ïåðåðîäæåííÿ îêðåìèõ êîìóí³ñò³â, ÌÏÊ çà ëèñòîïàä ì³ñÿöü âèêëþ÷èâ òðüîõ êîìóí³ñò³â (Ñòà÷åíêî – çààðåøòîâàíî, Ìîëî÷êî, Òîâñòîë³ñ), ìàòåð³àëè çà íèõ ïåðåäàí³ äî ïðîêóðàòóðè, â çàëåæíîñò³ â³ä çàê³í÷åííÿ ÿêèõ áóäå ïîñòàâëåíî ïèòàííÿ ïðî ¿õ âèñèëêó.
71
Ïî â³äíîøåííþ ïàðòîñåðåäêó ñ. Êîçåë ÌÏÊ ïîðóøèâ êëîïîòàííÿ ïåðåä îáêîìîì ïðî ÷èñòêó ïàðòîñåðåäêó. гøåííÿ ÌÏÊ ïðî ÷èñòêó Êîçëÿíñüêîãî ïàðòîñåðåäêó çàðàç îáãîâîðþºòüñÿ âñ³ºþ ïàðòîðãàí³çàö³ºþ ðàéîíó. гøåííÿ îáëáþðî ïðî âèêëþ÷åííÿ ßðåìåíêà (îðã³íñòð Íîñ³âñüêîãî ÐÏÊ) áóëî îáãîâîðåíî íà ïëåíóì³ ÌÏÊ ³ ÌÊÊ ³ âñ³ìà ïàðòîñåðåäêàìè ì³ñòà ³ ñ³ë. Ïðîòå é çàðàç âñòàíîâëþþòüñÿ ùå îêðåì³ ôàêòè ïèÿöòâà ãîë³â ñ³ëüðàä (Òðèãóá, Êîøàðíèé), ñåêðåòàð³â ïàðòîñåðåäê³â (Àïàíàñåíêî) òà ñïðîá çàõèùàòè êóðêóëÿ é ïåðåõîâóâàííÿ éîãî õë³áà (òàê³ ìàòåð³àëè çàðàç ïåðåâ³ðÿþòüñÿ ïî ñåëàõ Õàëÿâèí, Ïåòðóøèí, Òåðåõ³âêà é Êîçåë). Çàãîò³âëÿ êàðòîïë³ Çàãîò³âëÿ êàðòîïë³ ïî ðàéîíó íàáàãàòî ã³ðøå ïðîõîäèòü, í³æ õë³áîçàãîò³âë³. Ïðè÷èíè â³äñòàâàííÿ àíàëîã³÷í³ ÿê ³ ïî õë³áîçàãîò³âë³ é óñêëàäíþþòüñÿ ùå òèì, ùî, êîëè ïî õë³áîçàãîò³âë³ ïëàíè äâ³÷³ ñêîðî÷óâàëè 5, òî ïëàíè êàðòîïëåçàãîò³âåëü òðè÷³ çá³ëüøóâàëè 6. Êð³ì òîãî, íåìîæíà íå âèçíàòè òóò é ôàêòó íåäîñòàòíüî âì³ëîãî ïëàíóâàííÿ ðàéîíîì êàðòîïëåçàãîò³âë³, òàê ñàìî ÿê ³ íåäîñòàòíüîãî îáë³êó çàãîòîâëåíî¿ êàðòîïë³, îñîáëèâî ò³º¿ ÷àñòêè, ùî íàâåñí³ 1932 ð. çàãîòîâëþâàëàñÿ äåöåíòðàë³çîâàíèì ïîðÿäêîì ïîíàä 30 çàãîò³âíèêàìè. ×èìàëî ôàêò³â ñâ³ä÷àòü, ùî íàâ³òü é êîëãîñïè çàðàç âè÷³êóþòü íà ïîã³ðøåííÿ ïîãîäè, ùîá öèì ïîçáàâèòèñü êàðòîïëåçàãîò³âåëü. Çàðàç ïðîâîäèòüñÿ îáñòåæåííÿ 10-12 êîëãîñï³â ç ì³çåðíèìè íàñë³äêàìè âèêîíàííÿ ïëàí³â çàãîòîâêè ï³ä íàãëÿäîì ïîòðåáè ïðîâåñòè ÷àñòêè ïåðåá³ëüøåíèõ ïîñ³âôîíä³â êàðòîïë³ â çàãîò³âë³. Ì’ÿñîçàãîò³âë³ Íà 5 ãðóäíÿ çà íåïîâíèìè â³äîìîñòÿìè âèêîíàíî 61% íîâîãî 7 êâàðòàëüíîãî ïëàíó.  çâ’ÿçêó ³ç çàñòîñóâàííÿì ðåïðåñ³é ïî õë³áó íàòóðàëüíèìè øòðàôàìè, ÷èìàëî õóäîáè ìóñèòü ï³òè â ðàõóíîê ì’ÿñîçàãîò³âåëü. Öå òàê ñàìî, ÿê ³ íàãîëîñ, ùî â îñòàíí³ äí³ ÌÏÊ çðîáèâ íà ì’ÿñîçàãîò³âë³, äàþòü âïåâíåí³ñòü ñêàçàòè, ùî êâàðòàëüíîãî ïëàíó ì’ÿñîçàãîò³âåëü áóäå âèêîíàíî 25 – 30 ãðóäíÿ.
72
Ñåêðåòàð ÌÏÊ Ñêëÿðñüêèé P.S. Ïèòàííÿ çà êîëåêòèâ³çàö³þ âèñâ³òëþºìî îêðåìèì ëèñòîì çã³äíî âèìîãè îáêîìó 8. 1
Ñëîâî òàêîæ âèïðàâëåíå íà òèìè æå. ×àñòèíà òåêñòó â³äñóòíÿ. 3 Ñëîâà áåçñï³ðíîãî âèëó÷åííÿ âïèñàí³ ì³æ ðÿäê³â. 4 Ñëîâà ÷óæîãî çàõîâàíîãî âïèñàí³ ì³æ ðÿäê³â. 5 Ñëîâà ùå òèì, ùî êîëè ïî õë³áîçàãîò³âë³ ïëàíè äâ³÷³ ñêîðî÷óâàëè äîïèñàí³ â³ä ðóêè. 6 Âèä³ëåí³ êóðñèâîì ñëîâà ï³äêðåñëåíî àâòîðîì äîêóìåíòà. 7 Ñëîâî íîâîãî âïèñàíå ì³æ ðÿäêàìè. 8 Ñëîâà çã³äíî âèìîãè îáêîìó äîïèñàí³ ðó÷êîþ. 2
Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³: âëàäà òà íàðîä. Çá³ðíèê äîêóìåíò³â / ³äï. ðåä. Ð. Á. Âîðîáåé; óïîðÿä. Í. Ì. Êîâàëü, À. Â. Ìîðîçîâà, Í. Ì. Ïîëåòóí – ×åðí³ã³â: ÊÏ «Âèä-âî «×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè», 2008. – Ñ. 129 – 133.
¹6 ²Ç ÏÐÎÒÎÊÎËÓ ÇÀѲÄÀÍÍß ÁÞÐÎ ÍÎÂÃÎÐÎÄѲÂÅÐÑÜÊÎÃÎ ÐÀÉÊÎÌÓ ÊÏ(á)Ó ÏÐÎ ÏÎÊÀÐÀÍÍß ÏÀÐÒ²ÉÍÈÕ ÏÐÀÖ²ÂÍÈʲ ÇÀ ÍÅÂÈÊÎÍÀÍÍß ÏËÀÍÓ Õ˲ÁÎÇÀÃÎÒ²Â˲ 13 ãðóäíÿ 1932 ð. Ñ ë ó õ à ë è: Ïðî ïàðò³éíî-ìàñîâó ðîáîòó â çâ’ÿçêó ç õë³áîçàãîò³âëÿìè (Õîëîä, Ìåäâºäºâ, ϳäëóæíèé). Ó õ â à ë è ë è: 1. Òîâ. Ìåäâåäºâ, ñåêðåòàð ïàðòîñåðåäêó, çà áåçä³ÿëüí³ñòü, ùî ïðèçâåëà äî ðîçêëàäó äåÿêî¿ ÷àñòèíè êîìóí³ñò³â êîëãîñïíîãî àêòèâó, é çà â³äñóòí³ñòü çàâ÷àñíî¿ á³ëüøîâèöüêî¿ íàñòèðëèâîñò³ â õë³áîçàãîò³âë³ òà çà ïîòóðàííÿ êóðêóëåâ³ – çàñëóãîâóº âèêëþ÷åííÿ ç ëàâ ïàðò³¿, ÿê çì³íèâøîãî äîâ³ð’ÿ ïàðò³¿. Ïðèéìàþ÷è éîãî çàÿâó, ùî â³í çðîçóì³â âñþ ãëèáèíó ïîìèëîê, ïðèïóùåíèõ íèì, ÿê êåð³âíèêîì ïàðòîñåðåäêó, – òîâ. Ìåäâåäºâó äàòè ìîæëèâ³ñòü âèïðàâ-
73
äàòè äîâ³ð’ÿ ïàðò³¿, çîáîâ’ÿçàâøè ïàðò³éíèé îñåðåäîê, òîâ. Ìåäâåäºâà ³ òîâ. ϳäëóæíîãî âèêîíàòè ïëàí õë³áîçàãîò³âåëü òâåðäèìè êóëüòóðàìè äî 18 ãðóäíÿ 1932 ð. Òîâ. ϳäëóæíîìó, ãîëîâ³ ñ³ëüðàäè, âèíåñòè ñóâîðó äîãàíó, ïîïåðåäèâøè, ùî â ðàç³ íåâèêîíàííÿ õë³áîçàãîò³âåëü äî âñòàíîâëåíîãî òåðì³íó, éîãî áóäå âèêëþ÷åíî ç ëàâ ïàðò³¿. 2. Ñåêðåòàðþ ïàðòîñåðåäêó ñ. Âîðîá’¿âêà òîâ. Êîëåä³ âèíåñòè ñóâîðó äîãàíó, ïîïåðåäèâøè éîãî, ùî [çà] íåâèêîíàííÿ ïëàí³â õë³áîçàãîò³âåëü äî 18 ãðóäíÿ 1932 ð. [éîãî] áóäå ïðèòÿãíóòî äî ïàðò³éíî¿ â³äïîâ³äàëüíîñò³. 3. Òîâ. ϳäãóðñüêîìó, óïîâíîâàæåíîìó ÐÏÊ, çà íåâè¿çä â ñ. Âîðîá’¿âêà âèíåñòè ñóâîðó äîãàíó. Çîáîâ’ÿçàòè îðã³íñòðà â ö³ ñåëà íàä³ñëàòè îðãïàðòãðóïó. Ïîðó÷ ç öèì ïîïåðåäèòè ãîëîâó ñ³ëüðàäè ñ. Áóäèùå òîâ. Ïðîêîïåíêà, ñ. Ìåôåä³âêà – ñåêðåòàðÿ îñåðåäêó Êîìïàí³éöÿ, ì. Íîâãîðîä-ѳâåðñüêèé – ãîëîâó ì³ñüêðàäè òîâ. Çàáóäüêà ³ ñåêðåòàðÿ îñåðåäêó ì³ñüêðàäè òîâ. Äóäàðîâà, ãîëîâó ñ³ëüðàäè [ñ.] Áèðèíå òîâ. Äóáëèêó, ãîëîâó ñ³ëüðàäè ñ. Ïîï³âêà òîâ. Êèñåëÿ, ñåêðåòàðÿ îñåðåäêó ñ. Ïå÷åíþãè 1, ùî â ðàç³ îñòàíí³ìè íå áóäå çðîáëåíî çëàìó â õë³áîçàãîò³âë³, áþðî ïðèìóøåíî ïðèéíÿòè ñóâîð³ ïàðò³éí³ çàõîäè, ÿê íåîïðàâäàâøèõ äîâ³ð’ÿ ïàðò³¿.  ö³ ñåëà çàáåçïå÷èòè ïîñèëêó ïðîôñï³ëêîâèõ ³ êîìñîìîëüñüêèõ áðèãàä òà îðãàí³çóâàòè ñîö³àë³ñòè÷íèé áóêñèð ç ïåðåäîâèõ ñ³ë òà êîëãîñï³â. 1
Ó äîêóìåíò³ ïð³çâèùå íå âêàçàíå.
Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³: âëàäà òà íàðîä. Çá³ðíèê äîêóìåíò³â / ³äï. ðåä. Ð. Á. Âîðîáåé; óïîðÿä. Í. Ì. Êîâàëü, À. Â. Ìîðîçîâà, Í. Ì. Ïîëåòóí – ×åðí³ã³â: ÊÏ «Âèä-âî «×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè», 2008. – Ñ. 133 – 134.
74
¹7 ÏÎÑÒÀÍÎÂÀ ÁÞÐÎ ×ÅÐͲòÂÑÜÊÎÃΠ̲ÑÜÊÊÎÌÓ ÊÏ(á)Ó ÏÐÎ ÏÐÈÒßÃÍÅÍÍß ÄΠ²ÄÏβÄÀËÜÍÎÑÒ² ×ËÅͲ ÒÀ ÑÅÊÐÅÒÀв ÏÀÐÒÎÑÅÐÅÄʲ ×ÅÐͲòÂÑÜÊÎÃÎ ÐÀÉÎÍÓ ÇÀ ѲÄÎÌÈÉ ÎϲРÕ˲ÁÎÇÀÃÎÒ²Â˲ 2 ñ³÷íÿ 1933 ð. Õë³áîçàãîò³âë³ â ñåëàõ Ïëüîõ³â, Áðóñèë³â, Êàðõ³âêà, Êóëèê³âêà, Õì³ëüíèöÿ, Ñèáåðåæ, ×åðíèø, Øèáèðèí³âêà â îñòàííþ ï’ÿòèäåíêó ãðóäíÿ ìàéæå çîâñ³ì ïðèïèíåíî, íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî çà öèìè ñåëàìè çàëèøèëèñÿ áîðãè ïî õë³áó â³ä 200 äî 500 öåíòíåð³â. Ïàðò³éí³ îñåðåäêè öèõ ñ³ë çàì³ñòü [òîãî, ùîá] ð³øó÷èìè çàõîäàìè çëàìàòè êóðêóëüñüêèé ñàáîòàæ, çàéíÿëè âè÷èêóâàëüíó ïîçèö³þ, à îêðåì³ çðàäíèêè ïàðò³¿ ç ïàðòêâèòêîì ó êèøåí³ ñòàëè íà øëÿõ ïîêðèâàííÿ êóðêóëÿ. ÌÏÊ óõâàëþº: Ñåêðåòàðÿ Ïëüîõ³âñüêîãî ïàðòîñåðåäêó Àïàíàñåíêà, çà çìèêàííÿ ç êóðêóëÿìè, çà ñâ³äîìèé îï³ð õë³áîçàãîò³âëÿì, çà òå, ùî íå äàâàâ âèâîçèòè íà ïóíêòè «Çàãîòçåðíî» çàãîòîâëåíîãî â³ä êîëãîñï³â òà â³ä îäíîîñ³áíèê³â õë³áà, – ç ðîáîòè çíÿòè, ç ëàâ ïàðò³¿ âèêëþ÷èòè. Ñïðàâó íà íüîãî ïåðåäàòè ïðîêóðàòóð³, äîðó÷èâøè ¿é íåãàéíî çààðåøòóâàòè Àïàíàñåíêà, ÿê ñâ³äîìîãî çðèâíèêà õë³áîçàãîò³âåëü. Âèêëþ÷èòè ç ëàâ ïàðò³¿ ÷ëåíà Áðóñèë³âñüêîãî ïàðòîñåðåäêó Õðîìöÿ Âîëîäèìèðà çà ïîêðèâàííÿ êóðêóëÿ Á³ëîóñà, ùî ïðè éîãî äîïîìîç³ ïåðåõîâóâàâ ñâ³é õë³á ó êîëãîñïíèêà Ðîìàíåíêà. Ñïðàâó ïðî Õðîìöÿ, Á³ëîóñà, Ðîìàíåíêà ïåðåäàòè ïðîêóðàòóð³, ñàíêö³îíóâàòè íåãàéíå çààðåøòóâàííÿ öèõ îñ³á. Îãîëîñèòè ñóâîðó äîãàíó ñåêðåòàðþ Áðóñèë³âñüêîãî ïàðòîñåðåäêó ϳí÷óêó òà â ö³ëîìó ïàðòîñåðåäêàì Áðóñèëîâà òà Ïëüîõîâà çà ïðîÿâëåíå íèìè ïðèìèðåíñòâî äî ñàáîòàæó õë³áîçàãîò³âåëü ç áîêó êóð-
75
êóëüñüêèõ åëåìåíò³â ñåëà ³ çðàäíèê³â ïàðò³¿, êóðêóëüñüêèõ àãåíò³â Àïàíàñåíêà òà Õðîìöÿ Âîëîäèìèðà. Ïîïåðåäèòè ïàðòîñåðåäêè, é çîêðåìà ïàðò³éíèõ êåð³âíèê³â ñ³ë Ïëüîõ³â òà Áðóñèë³â, [ùî] ÿêùî âîíè íà ïðîòÿç³ 5 äí³â íå çëàìàþòü êóðêóëüñüêîãî ñàáîòàæó ³ íå ë³êâ³äóþòü ñâîþ çàáîðãîâàí³ñòü ïî õë³áîçàãîò³âëÿõ, ñïðàâó ïðî íèõ áóäå ïåðåäàíî äî ÊÊ ïî ïèòàííþ ìîæëèâîñò³ äàëüøîãî ïåðåáóâàííÿ ïàðòêåð³âíèê³â öèõ ñ³ë â ëàâàõ ïàðò³¿. Îãîëîñèòè äîãàíó ïàðòêåð³âíèêàì ñ. Õì³ëüíèöÿ – ò. Ìàðóñèêó, ñ. Êàðõ³âêà – ò. Âëàñåíêó, ò. Êðàñüêîâñüêîìó, ñ. Êóëèê³âêà – ò. Êîðæó, ò. Øåâ÷åíêó, ñ. Ñèáåðåæ – ò. Òðóõàíó, ò. Ðóäåíêó, ñ. ×åðíèø – ò. Ðèñþ, ñ. Øèáèðèí³âêà – ò. Êðèâîïóñêó, ò. Ïðèùåï³, òà óïîâíîâàæåíèì â³ä ÌÏÊ â öèõ ñåëàõ Ðîìàíåíêó, Äåðåâ’ÿíêó, Þðîâèöüêîìó, Êòàëõåðìàíó, Ïðîõîæåìó, ×ìåëþ òà Îñòðîâñüêîìó çà íåâèêîíàííÿ ñâî¿õ îá³öÿíîê âèâåðøèòè äî 1 ñ³÷íÿ õë³áîçàãîò³âë³ òà çà òå, ùî âîíè ïî ñóò³ ïðèïèíèëè â ñâî¿õ ñåëàõ õë³áîçàãîò³âë³, ïðèêðèâàþ÷è òàêèì ÷èíîì êóðêóëüñüêèõ çðèâíèê³â ³ ñàáîòàæíèê³â. Ïîïåðåäèòè ïåðåë³÷åíèõ òîâàðèø³â, ùî íåçàê³í÷åííÿ õë³áîçàãîò³âåëü â ¿õ ñåëàõ íà ïðîòÿç³ 5 äåíü ïðèìóñèòü ÌÏÊ âæèòè äî öèõ òîâàðèø³â íàéñóâîð³øèõ ïàðò³éíèõ ðåïðåñ³é. Óêàçàòè âñ³é ïàðòîðãàí³çàö³¿ íà ñåë³ íà ïîòðåáó çâàæèòè çà íàóêó ñ³ë Ïëüîõ³â ³ Áðóñèë³â. Çàïðîïîíóâàòè âñ³ì ïàðòîñåðåäêàì îáãîâîðèòè öþ ïîñòàíîâó íà íàðàä³ âñ³õ êîìóí³ñò³â ³ êîìñîìîëüö³â ó ñâî¿õ ñåëàõ ïðîòÿãîì 5 äí³â. Ïîñòàíîâó îãîëîñèòè â ãàçåò³ «Á³ëüøîâèê». Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³: âëàäà òà íàðîä. Çá³ðíèê äîêóìåíò³â / ³äï. ðåä. Ð. Á. Âîðîáåé; óïîðÿäíèêè Í. Ì. Êîâàëü, À. Â. Ìîðîçîâà, Í. Ì. Ïîëåòóí – ×åðí³ã³â: ÊÏ «Âèä-âî «×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè», 2008. – Ñ. 158 – 159.
76
2. Ñïîãàäè ñâ³äê³â Ãîëîäîìîðó ïðî äîïîìîãó ãîëîäóþ÷èì Áàõìàöüêèé ðàéîí Êàòüêî Ìàð³ÿ Ôåäîð³âíà, 1921 ð. í., ñ. Áîíäàð³â Ó ðîêè Ãîëîäîìîðó ïðîæèâàëà ó ñ. Áîíäàð³â, íèí³ ìåøêຠó ì. Áàòóðèí. «Áóëè äí³, êîëè ïðîõà÷³â ìèëîñòèí³ ïðèõîäèëî äî õàòè 70-75 ÷îëîâ³ê. Ñïåö³àëüíî ðàõóâàëà, äàþ÷è ïî êàðòîïëèí³ êîæíîìó ³ ðîçäàþ÷è çà äåíü âåëèêî¿ êàðòîïë³ òðè â³äðà. Ïðèéøë³ ëþäè ïàäàëè íà êîë³íà ³ ö³ëóâàëè íîãè é ðóêè â çíàê ïîäÿêè». Çàïèñàíî ïðàö³âíèêàìè Áàõìàöüêîãî ðàéîííîãî ìóçåþ, 2003 ð. Øïèëüîâà ͳíà ßê³âíà 1926 ð. í., ñ. Ðóáàíêà Ó ðîêè Ãîëîäîìîðó ïðîæèâàëà ó ñ. Ðóáàíêà, äå ìåøêຠ³ íèí³. «Äî Íîâîãî ðîêó (1933 ð.) ãîëîä â ñåë³ íå â³ä÷óâàâñÿ. Ñóòóæíî ñòàëî âçèìêó ³ íàâåñí³ 1933 ðîêó. Ó Ðóáàíö³ áóëî ê³ëüêà êîëãîñï³â. Ìî¿ áàòüêè ïðàöþâàëè ó êîëãîñï³ «Â³ëüíèé ðîá³òíèê». Ìàòè áóëà ÷ëåíîì ïðàâë³ííÿ, ÿêå î÷îëþâàâ Ïèëèïåíêî. ³í áóâ äóæå ãàðíîþ ëþäèíîþ, äáàéëèâèì ãîñïîäàðåì, ãîäóâàâ óñ³õ òðóä³âíèê³â òà ¿õí³õ ä³òåé. Õàð÷óâàëèñÿ øêîëÿð³ òà äîøê³ëüíÿòà â ¿äàëüí³. Äàâàëè ùîäíÿ ïî äâ³ ìèñêè þøêè. À çíàêîì, ùî ñêëèêàâ âñ³õ íà îá³ä, áóâ âèñîêî ï³äíÿòèé ÷åðâîíèé ïðàïîð íà òîïîë³. ×àñòî ãîëîâà ïðèâîçèâ ç ðàéîíó òî ì³øîê ìóêè, òî ïøîíà. Çðàçó ñêëèêàâ ïðàâë³ííÿ, ÿêå åôåêòèâíî ðîçïîä³ëÿëî ò³ ïðîäóêòè ì³æ êîëãîñïíèêàìè ïî 1-2 êã. Ïèëèïåíêî ïîñò³éíî ïåðåâ³ðÿâ, ÿê õàð÷óâàëèñÿ ä³òè â äèòÿ÷îìó ñàäêó». Çàïèñàíî ïðàö³âíèêàìè Áàõìàöüêîãî ðàéîííîãî ìóçåþ, 2003 ð. ßðåìåíêî Îëüãà Ãíàò³âíà 1913 ð. í., ñ. Ãîðîäèùå Ó ðîêè Ãîëîäîìîðó ïðîæèâàëà ó ñ. Ãîðîäèùå, íèí³ ìåøêຠó ì. ̳íñüê. 77
«Ó 1932 – 1933 ðîêàõ ïðàöþâàëà â Ãîðîäèùåíñüê³é øêîë³ â÷èòåëüêîþ ïî÷àòêîâèõ êëàñ³â. Âë³òêó 1933 ðîêó ïðàöþâàëà çàâ³äóþ÷îþ äèòÿ÷èìè ÿñëàìè ó êîëãîñï³ «×åðâîíèé ëàí» ñ. Ãîðîäèùå. Ó ÿñëàõ ñìåðòíîñò³ íå áóëî, áî ãîëîâà êîëãîñïó Ôåä³ð Äîáðîð³ç äàâàâ ì’ÿñî ³ õë³á, ÷àñòî ïðîâ³äóâàâ ä³òåé». Çàïèñàíî ïðàö³âíèêàìè Áàõìàöüêîãî ðàéîííîãî ìóçåþ, 2003 ð.
Ãîðîäíåíêî Ïåëàãåÿ Ãðèãîð³âíà 1925 ð. í., ñ. Îñ³÷ Ó ðîêè Ãîëîäîìîðó ïðîæèâàëà ó ñ. Îñ³÷, äå ìåøêຠ³ íèí³. «Í³êîëè íå çàáóäó ò³ ñòðàøí³ ðîêè. Ïàì’ÿòàþ ò³ëüêè âåëè÷åçíå ãîðå ³ ñìåðòü, ÿêà íå ùàäèëà í³ ìàëèõ, í³ ñòàðèõ. Õî÷à ìåí³ é áóëî òîä³ 8 ðîê³â, ïðèãàäóþ âñå, í³áè öå áóëî çîâñ³ì íåäàâíî. Õë³á, âëàñíå, ³ õë³áîì éîãî íàçâàòè âàæêî, ïåêëè ³ç âèñ³âîê, ëèïîâîãî öâ³òó òà ìåäóíîê. Ñïî÷àòêó ¿õ ñóøèëè, ïîò³ì òåðëè íà ðåøåòî é ïåêëè êîðæèêè. ¯ëè òàêîæ êðîïèâó, áðóíüêè, ïàãîíè òðàâè.  ñåë³ íå çàëèøèëîñü í³ ñîáàê, í³ êîò³â. Ëþäè, ïåðåòåðïëþþ÷è îãèäó, âáèâàëè ¿õ ³ ¿ëè ¿õíº ì’ÿñî. Ïðàâäà, íàé÷àñò³øå öå áóëè áàãàòîä³òí³ ñ³ì’¿ àáî ëþäè, ÿê³ ïðèõîäèëè ç ³íøèõ ì³ñò òà ñ³ë ïðîñèòè ìèëîñòèíþ («ïðèéøë³» ëþäè). Áî æ ãîëîä ïåðåìàãàâ óñå – íàâ³òü â³äðàçó. Ëþäè áóëè ïóõë³ ³ ëåäü òðèìàëèñÿ íà íîãàõ. Äóæå ÷àñòî ïîìèðàëè ìàëåíüê³ ä³òè. Íàøà ñ³ì’ÿ áóëà íåâåëèêîþ: ÷îòèðè ÷îëîâ³êè. Áàòüêî – Ïàòàé Ãðèãîð³é Ëåâêîâè÷, ìàòè – Ìîòðÿ Ñåð㳿âíà, ñåñòðà Àíòîí³íà òà ÿ. Áàòüêî âì³â øèòè òà ëàãîäèòè âçóòòÿ. Òà äóæå ÷àñòî ðîáèâ öå «çà ñïàñèá³», òàê ÿê ëþäè íå ìàëè ÷èì çàïëàòèòè. À âçàãàë³, ÿê ïëàòó, ïðèíîñèëè õòî ùî ì³ã. Ìè é òîìó áóëè ðàä³. Ó íàøîìó ãîñïîäàðñòâ³ áóëà êîðîâà, äÿêóþ÷è ÿê³é ìè é âèæèëè. Ïî ñåëó õîäèëî áàãàòî ëþäåé, ïðîñÿ÷è ìèëîñòèíþ. Õîäèëè ³ ìàëåíüê³ ä³òè, ãîë³, áîñ³. ßê çãàäàþ, òî àæ ìîðîç ïîçà øê³ðîþ. Ïîãëÿíåø íà íèõ – òàêèé æàëü áåðå. Íà÷å á ³ äîïîì³ã, àëå ÷èì?! Ïàì’ÿòàþ: õîäèëà ñ³ì’ÿ – ìàòè ç òðüîìà ä³òêàìè, íàéìåíø³é 78
ä³â÷èíö³ – ðîê³â òðè, íå á³ëüøå. Äâåð³ õàòè áóëè çàìêíåí³ (¿õ íå çàëèøàëè íåçàìêíåíèìè íàâ³òü âäåíü, áîÿ÷èñü, ùî ìîæóòü âêðàñòè òå îñòàííº, ùî ëèøèëîñü), òî âîíè ïî÷àëè ñòóêàòè ó â³êíà, áëàãàþ÷è äàòè ïî¿ñòè. Ìè ç ñåñòðîþ ïîïðîñèëè ìàò³ð â³ääàòè ¿ì íàøó âå÷åðþ. Ìàòè ïîäèâèëàñü íà íàñ ç òàêèì ñóìîì â î÷àõ òà é ñêàçàëà: – À ùî æ âè ñàì³ áóäåòå ¿ñòè, ä³òî÷êè? – Ìè íå õî÷åì, ìè íå ãîëîäí³. Ìàòè äàëà ¿ì êóñåíü ïåðåï³÷êè òà òðîõè ìîëîêà. ͳêîëè íå çàáóäó, ÿê ä³â÷èíêà îáíÿëà íàøó ìàò³ð ³ ñêàçàëà: «Ò³òî÷êî, äàéòå ÿ Âàñ õî÷ ó ðóêó ïîö³ëóþ». ² öå áóâ íå ïîîäèíîêèé âèïàäîê. Ìîÿ ìàòè, öàðñòâî ¿é íåáåñíå, ãîâîðèëà, ùî äî ñàìî¿ ñìåðò³ íå çàáóäå ò³ ñëîâà ³ òîé íå ïî-äèòÿ÷îìó äîðîñëèé ïîãëÿä. ß ðîçêàçóþ ïðî ãîëîä ñâî¿ì ä³òÿì ³ îíóêàì. ² íå äàé, ãîñïîäè, ïåðåæèòè ¿ì òå, ùî ìè ïåðåæèëè â ò³ ðîêè. Ìîëþñÿ Áîãó, ùîá âîíè íå çíàëè ³ í³êîëè íå ä³çíàëèñü, ùî òàêå ãîëîä». Çàïèñàíî ïðàö³âíèêàìè â³ää³ëó ç ïèòàíü âíóòð³øíüî¿ ïîë³òèêè òà çâ’ÿçê³â ç ãðîìàäñüêèìè îðãàí³çàö³ÿìè òà çàñîáàìè ìàñîâî¿ ³íôîðìàö³¿ àïàðàòó Áàõìàöüêî¿ ðàéîííî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿, 2003 ð.
Êîâòóí ²âàí Îïàíàñîâè÷ 1923 ð. í., ñ. Áàõìà÷ Ó ðîêè Ãîëîäîìîðó ïðîæèâàâ ó ñ. Áàõìà÷, äå ³ íèí³ ìåøêàº. «Ìîÿ òåùà ªâäîê³ÿ Êóçüì³âíà, ÿêà ïðîæèâàëà â ñ. Áàõìà÷, ðîçïîâ³äàëà, ùî ï³ä ÷àñ ãîëîäó 1932 – 1933 ðîê³â, ¿é áóëî äóæå òÿæêî, àäæå ñàìà âèõîâóâàëà òðüîõ äî÷îê. Îäíîãî ðàçó äî íå¿ ïðèéøîâ ñóñ³ä Ðóäåíêî Êóçüìà ³ êàæå: «Äàé ìåí³ ì³øîê». À òåùà é äóìà ñîá³: «Òàêèé áàãàòèé, à íàâ³ùî éîìó ì³øîê?». Âîíà äàëà ì³øîê, à â³í äî íå¿: «Ï³øëè çà ìíîþ». ² äàâ ¿é êîðîáêó ³ç ÿ÷ìåíåì: «Ïåðåìåëåø íà áîðîøíî, ä³òÿì ùîñü ñïå÷åø». Óñå æèòòÿ ïàì’ÿòàëà òåùà ïðî â÷èíîê ñâîãî çåìëÿêà». Çàïèñàíî ïðàö³âíèêàìè Áàõìàöüêîãî ðàéîííîãî ìóçåþ, 2009 ð. 79
²âàíîâ Âàñèëü Ìàêñèìîâè÷ 1920 ð., í. ñ. Áàõìà÷ Ó ðîêè Ãîëîäîìîðó ïðîæèâàâ ó ñ. Áàõìà÷, íèí³ ìåøêຠó ì. Áàõìà÷. «Ï³ä ÷àñ ãîëîäîâêè 1932 – 1933 ðîê³â ìîÿ ìàòè Ìîòðÿ Äåì’ÿí³âíà, 1895 ðîêó íàðîäæåííÿ, ä³çíàëàñü, ùî íà Áàõìà÷-ïàñàæèðñüêîìó ëþäè ïîìèðàþòü. Ìàòè ðîáèëà ìàìàëèãó ç êóêóðóçíî¿ ìóêè, áðàëà ìåíå, ³ ìè íîñèëè ¿¿ íà ñòàíö³þ, â á³ê êàçàðìè, ëþäÿì, ÿê³ ïîìèðàëè â³ä ãîëîäó». Çàïèñàíî ïðàö³âíèêàìè Áàõìàöüêîãî ðàéîííîãî ìóçåþ, 2009 ð. Áîðçíÿíñüêèé ðàéîí Ãîëóá Îëåêñàíäðà ²âàí³âíà, 1933 ð. í., ñ. Êîìàð³âêà «Â ñ³ì’¿ áóëî 5 ä³òåé, äâîº ä³òåé â 1929 – 1930 ðîêàõ ïîìåðëè òîìó, ùî ìàòè áóëà âèñíàæåíà. Áóëî òðóäíî, çàáèðàëè ç êîìîð çåðíî, ñâî¿ âèâîçèëè. ¯ëè ìåäóíêè, ëîáîäó, êîíþøèíó, ïåêëè ìëèíö³ ç òðàâ.  1947 ðîö³ äàâàëè ÷åòâåðòèíó õë³áà, òÿãàëè êîíÿêó, îðàëè âðó÷íó. Ðîáèëà ìàòè â áðèãàä³. Äâîº ä³òåé íàðîäèëîñü ó ìàòåð³ ó 1936 ³ 1941 ðîö³. Îäèí õëîï÷èê ïîìåð, áî ñèä³ëè â îêîïàõ ³ íàïàëè âîâêè. ѳÿëè ìàê, êîíîïëþ, ì’ÿëè ìè÷êè, õîäèëè â ïîëîòíÿíèõ ðóáàøêàõ. Áóëî äóæå òðóäíî, ñóñ³äè ïîìàãàëè: Ïàðàñêà Þð÷åíêî, Ðàä÷åíêî Õðèñòÿ – áàáà âñ³ì ä³ëèëàñü». Çàïèñàíî çàâ³äóâà÷åì ñ³ëüñüêî¿ á³áë³îòåêè ñ. Êîìàð³âêè Âàëåíòèíîþ ²âàí³âíîþ Ãóãàëî. Øóëüã³íà Ãàííà Ôåäîò³âíà, 1930 ð. í., ñ. Íîâ³ Ìëèíè «Ïðèéøëè ïîçàáèðàëè âñå, äàæå òå ùî áóëî â ïå÷³, ïîâèãð³áàëè ç êîìîðè, ç ïîãðåá³â, çàëèøèëè ïîìèðàòè ãîëîäíîþ ñìåðòþ. 80
Âèâåçëè â Áàòóðèí, òîä³ â³í áóâ ðàéöåíòðîì, à äàë³ íå çíàþ. Îðãàí³çîâóâàëè êîëãîñïè, õóäîáó çàáèðàëè â êîëãîñïè, òàê ùî ëþäÿì çàëèøàëîñÿ ïîìèðàòè â³ä ãîëîäó, ÿêå áóëî íàñ³ííÿ, ÷è çåðíî òåæ êîíô³ñêîâóâàëè, òàê ùî ëþäè ïóõëè ç ãîëîäó. Ïðèõîäèëîñü ¿ñòè ãíèëó êàðòîïëþ, ìîðêâó, ê³íñüêèé ùàâåëü, íå áà÷èëè í³ êîòà, í³ ñîáàêè, áî âñå ïî¿ëè. ijòè ïëàêàëè, ìàòåð³ êðè÷àëè, ïðîñèëè äîïîìîãè, ïðàâë³ííÿ êîëãîñïó äëÿ òèõ, õòî íå õîò³â ³òè â êîëãîñï «Õ²² ïàðòç’¿çä», îáð³çàëè çåìëþ ïî ñàìó ïðèçüáó, ùî çàëèøàëîñü ðîáèòè ëþäÿì. Äîïîì³ã âèæèòè ëþäÿì Øóì ²âàí Âàñèëüîâè÷, ìàòè â éîãî ðîáèëà ³ â³í äàâàâ ¿é çà öå ïî¿ñòè ³ ïðèíîñèëà äîäîìó». Çàïèñàíî äèðåêòîðîì ÑÁÊ ñ. Íîâ³ Ìëèíè Ìèêîëîþ Îëåêñàíäðîâè÷åì Øàøêåâè÷åì.
Ãîðîäíÿíñüêèé ðàéîí Çàâàëåé Òåòÿíà Ïðîõîð³âíà, 1920 ð. í., ñ. Âîëîäèìèð³âêà Ìຠïî÷àòêîâó îñâ³òó. Ïðàöþâàëà â êîëãîñï³ ðÿäîâîþ. «Íàðîäèëàñü ÿ ó 1920 ðîö³. Ó 1933 ìåí³ âèïîâíèëîñü 13 ðîê³â. Òåïåð ìàëî ùî ïàì’ÿòàþ ïðî ò³ ÷àñè, àëå ùîá ëþäè ìàñîâî ãèíóëè, íå ïðèãàäóþ. Ïîìèðàëè, êîëè ÷èé äåíü íàñòàíå. Íà òîé ÷àñ ïî ñåëó õîäèëî ÷èìàëî æåáðàê³â, âîíè ÷àñòî âìèðàëè â³ä ãîëîäó. Ó íàø³é ñ³ì’¿ í³õòî íå ïîìåð, áî ìàëè êîðîâó. Ìîëîêà áàãàòî íå äàâàëà, ïðîòå áóëî ëåãøå. Òîä³ í³õòî í³êîìó íå äîïîìàãàâ, âñ³ âèæèâàëè ÿê ìîãëè, àëå ìîÿ ìàìà, Êðàâ÷åíêî ªâäîê³ÿ Õàðèòîí³âíà, ³íêîëè äàâàëà ìîëîêî ñóñ³äö³ ßâäîøö³, áî â íå¿ áóëè ìàëåíüê³ ä³òè. Öå ºäèíå, ùî çíàþ. À ùîá õòîñü äóæå äîïîìàãàâ êîìóñü ÷è âèñòóïàâ ïðîòè òàêîãî æèòòÿ – íå ìîæó ñêàçàòè, ìîæëèâî, íå ðîçóì³ëà òîä³». Çàïèñàíî ñåêðåòàðåì Âîëîäèìèð³âñüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè Îëüãîþ Ìèõàéë³âíîþ Ñêèäàí, 2009. 81
Êóðèêî Îëåêñàíäðà Ïàâë³âíà, 1922 ð. í., ñ. Âîëîäèìèð³âêà Âñå æèòòÿ æèëà ³ ïðàöþâàëà ó ð³äíîìó ñåë³. Ðàíî ëèøèëàñü âäîâîþ, ñèí òà äî÷êà òàêîæ ïîìåðëè ìîëîäèìè. Çàëèøèëèñü îíóêè, ÿê³ ï³äòðèìóþòü æ³íêó â ñòàðîñò³. «Íàðîäèëàñü ÿ â 1922 ðîö³, ó 1933 ìåí³ âèïîâíèëîñü îäèíàäöÿòü. Ïàì’ÿòàþ ìàëî, íàñ ó ñ³ì’¿ ðîñëî øåñòåðî ä³òåé. Æèëè á³äíî, àëå òðèìàëè êîðîâó, ìîëîêî áóëî, òà éîãî íå âèñòà÷àëî íà âñ³õ. Äåÿê³ îäíîñåëüö³ æèëè ùå á³äí³øå. Ìîÿ ïîê³éíà ìàìà, Êóëüêî Ìîòðîíà Þðê³âíà, áóëà äóæå ìèëîñåðäíà. Ïîòàé â³ä íàñ ³ áàòüêà äàâàëà ìîëîêî òà êàðòîïëþ ñóñ³äö³ ç ä³òüìè, ùîá ò³ íå ïîìåðëè ç ãîëîäó, áî ïîñò³éíî õâîð³ëè. Âîíà ³ íàñ çàñïîêîþâàëà, ïðîñèëà ïîòåðï³òè, îá³öÿëà – æèòòÿ ïîêðàùຠ³ âñ³ì ñòàíå ëåãøå. Ìîæå, ³ ùå õòîñü êîìóñü äîïîìàãàâ, àëå òàê, ùîá íå çíàëè, áîÿëèñÿ, ùî ìîæóòü â³ä³áðàòè îñòàííº. Íå âèñòóïàëè ïðîòè òàêîãî æèòòÿ, òåðï³ëè ëþäè é óñå». Çàïèñàíî ñåêðåòàðåì Âîëîäèìèð³âñüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè Îëüãîþ Ìèõàéë³âíîþ Ñêèäàí, 2009. ²÷íÿíñüêèé ðàéîí Êîâàëåíêî Àñêîëüä ²âàíîâè÷, 1934 ð. í., ì. ²÷íÿ Âäÿ÷íà ëþäñüêà ïàì’ÿòü çáåðåãëà ñïîãàäè ïðî äîáð³ ñïðàâè Òèìîô³ÿ ²âàíîâè÷à Ïåë³òîâà (1903 – 1976), ÿêèé òîä³ áóâ ãîëîâîþ êîëãîñïó ³ì. 1 Òðàâíÿ ó ì³ñò³ ²÷íÿ, ²÷íÿíñüêîãî ðàéîíó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³.  ²÷í³ é äîñ³ ïàì’ÿòàþòü Òèìîô³ÿ ²âàíîâè÷à. ³í áóâ íå ò³ëüêè äîáðèì ãîñïîäàðåì, à é ðîçóìíèì ë³äåðîì, äèïëîìàòîì â³ä Áîãà, ñïîê³éíèì, âð³âíîâàæåíèì. Âì³â ãàñèòè áóäü-ÿê³ êîíôë³êòè ³ â êîëåêòèâ³, ³ ñåðåä ñóñ³ä³â. Ëþäè äóæå ïîâàæàëè éîãî ³ éøëè äî íüîãî çà ïîðàäîþ ³ äîïîìîãîþ. Âæå ó þíàöüêîìó â³ö³ Àñêîëüä ²âàíîâè÷ Êîâàëåíêî ö³êàâèâñÿ 82
ñâî¿ì ðîäîâîäîì, êðàºçíàâñòâîì, à òàêîæ ïðàêòè÷íî íåâ³äîìèì òà çàáîðîíåíèì ³ñòîðè÷íèì ïåð³îäîì ãîëîäó â Óêðà¿í³. Çíàþ÷è ç ðîçìîâ òà ðîçïîâ³äåé áàòüê³â ³ ñóñ³ä³â ïðî ä³ÿëüí³ñòü Òèìîô³ÿ ²âàíîâè÷à Ïåë³õîâà íà ïîñàä³ ãîëîâè êîëãîñïó ³ì. 1 Òðàâíÿ, ñàì ðîçïèòóâàâ â íüîãî ïðî ïî䳿 òèõ ðîê³â. ³í õî÷ ³ íå áóâ ñâ³äêîì Ãîëîäîìîðó, àëå ïðîæèâຠíà îäí³é âóëèö³ ç ñ³ì’ºþ Ïåë³õîâèõ äî öüîãî ÷àñó. Áàòüêî Àñêîëüäà ²âàíîâè÷à ²âàí Âàñèëüîâè÷ òà Òèìîô³é ²âàíîâè÷ çàâæäè ï³äòðèìóâàëè äîáð³ ñóñ³äñüê³ â³äíîñèíè, ìîæíà ñêàçàòè, äðóæèëè.  ïîäàëüøîìó ì³æ ñîáîþ äðóæèëè ³ ¿õí³ ñèíè Àñêîëüä òà Áîðèñ. Òîìó çíàëè ïðî ñ³ì’¿ ïðàêòè÷íî âñå ³, çîêðåìà, é ïðî ò³ ÷àñè, êîëè ¿õ, õëîïö³â, ùå é íà ñâ³ò³ íå áóëî. «1932 – 1933 ðîêè ñòàëè àïîãåºì Ãîëîäîìîðó. Òèõîþ, àëå âïåâíåíîþ õîäîþ â³í ïî÷àâ ï³äêðàäàòèñÿ ç 1929 ðîêó, êîëè ðîçïî÷àëèñÿ ðåïðåñ³¿ ïðîòè ñåëÿí-îäíîîñ³áíèê³â òà íàñèëüíèöüêèìè ìåòîäàìè ñòàëè âèêîíóâàòèñÿ íåïîñèëüí³ ïëàíè-çàãîò³âë³ çåðíà. ×åðåç òå ó 1930 – 1931 ðîêàõ ðàéîí ïåðåáóâàâ ó äîñèòü ñêëàäíîìó åêîíîì³÷íîìó ñòàíîâèù³. Åêîíîì³÷íî ñëàáê³ êîëãîñïè òà çîâñ³ì îñëàáëåíèé ³íäèâ³äóàëüíèé ñåêòîð íå ìîãëè ñïðàâèòèñÿ ç äåðæàâíèìè ïîñòàâêàìè çåðíà. À ïëàí çäà÷³ õë³áà áóâ íà ð³âí³ âðîæàéíîãî 30-ãî. Òîìó âñå çåðíî áóëî âèâåçåíî íà çàãîò³âåëüí³ ïóíêòè. Íà òðóäîäåíü í³÷îãî íå çàëèøèëîñÿ. Ó êðàùîìó ñòàíîâèù³ áóâ êîëãîñï ³ì. 1 Òðàâíÿ. Õî÷ óðîæàé 1931 ðîêó áóâ íèæ÷èé ïðîòè ïîïåðåäíüîãî, àëå êîëãîñï øâèäêî âèêîíàâ éîãî. Çàâäÿêè ñì³ëèâîñò³, ìóäðîñò³ ³ â ÿê³éñü ì³ð³ õèòðîñò³ Òèìîô³ÿ Ïåë³õîâà, â³í çóì³â òàêîæ çàñèïàòè çåðíî íà íàñ³ííÿ ³ íà êîðìè äëÿ õóäîáè. À ãîëîâíå, ùî ñâ³äîìî, íà ñâ³é ñòðàõ ³ ðèçèê, âñòèã âèäàòü ïî 300 ãðàì³â çåðíà íà òðóäîäåíü. Áî çíàâ, ùî âñå çåðíî ìîæóòü âèãðåáòè «øòóðìîâ³ áðèãàäè». Öèì â³í âðÿòóâàâ ïðàêòè÷íî âñ³ ñ³ì’¿ êîëãîñïíèê³â â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³ çèìîþ 32 – 33 ðîê³â. Öüîãî éîìó âëàäà ïîäàðóâàòè íå ìîãëà. Íà îäíîìó ³ç çàñ³äàíü ñåëèùíî¿ ðàäè éîãî â÷èíîê îñóäèëè ñóâîðîþ äîãàíîþ, àëå äîäîìó òîãî âå÷îðà â³äïóñòèëè, íå çààðåøòóâàëè. À âíî÷³, õòîñü ³ç ëþäåé
83
ïîñòóêàâ ó â³êíî ³ ñêàçàâ, ùîá ò³êàâ, áî âðàíö³ çà íèì ïðèéäóòü. Äîâåëîñÿ øâèäêî çáèðàòè òîðáó ³ ò³êàòè. Çâ³ñòîê ïðî íüîãî íå áóëî ê³ëüêà ðîê³â. À ïîò³ì â³í, äåñü ïåðåä ñàìîþ â³éíîþ, âåðíóâñÿ äîäîìó. Óâåñü öåé ÷àñ áóâ ó Ìàð³óïîë³, ïîñòóïèâ ïðàöþâàòè íà çåìñíàðÿä (ñóäíî, ÿêå ÷èñòèòü äíî ìîðÿ) ³ íå ñõîäèâ íà áåðåã á³ëüøå äâîõ ðîê³â. Ïðîòÿãîì æèòòÿ Òèìîô³é ²âàíîâè÷ çðîáèâ íåìàëî õîðîøèõ ñïðàâ íà êîðèñòü ãðîìàäè ²÷í³, àëå öåé â÷èíîê, íà äóìêó áàãàòüîõ ³÷íÿíö³â, áóâ ÷è íå íàéâàæëèâ³øèì ó éîãî æèòò³». Çàïèñàëà äèðåêòîð ²÷íÿíñüêîãî êðàºçíàâ÷îãî ìóçåþ ³êòîð³ÿ Âîëîäèìèð³âíà Áîðùåíêî, 2009 ð.
Êîçåëåöüêèé ðàéîí Òàâëóé Ãàííà Þõèì³âíà, 1927 ð. í., ñ. Êðåõà¿â «Äîáðå ïîìíþ Ãîëîäîìîð, äî ïîæàðêè çëàçèëèñü ãîëîäíèº ëþäå óìèðàòü. Ìîÿ ìàòêà Òàâëóé Îêñàíà Ñàâ³âíà ³ ò³òêà Òàâëóé Îëåíà Ëåâíîâíà õîðîíèëè ïîìåðëèõ áåç òðóíè (äîìîâèíè) ó ðÿäíàõ. Ëþäå ïîìèðàþ÷è ðîçïóõàëè òàê, ùî íåëüçÿ áóëî óçíàòü. Ìè ¿ëè æèòî, à â íüîìó áóëè ðîæêè (÷îðíèº ÿê ïàëåöü), ÿ íà¿ëàñÿ òîãî õë³áà ç Ñêóéáåäîþ Ãðèãîð³ºì Ðîìàíîâè÷åì, äàê â³í ñõèáèâñÿ (ïî¿õàâ òîëêîì), à ó ìåíå ïî÷îðí³ëà íîãà äî êîë³íà, õîò³ëè îäð³çàòè, òàê ìàòêà íå äàëà. Îäð³çàëè ò³ëüêè ïàëüö³. ̳é áðàò Òàâëóé Ãðèãîð³é Þõèìîâè÷, 1906 ð. í. áóâ äîñòàâùèêîì ³ òîðãóâàâ ó ìàãàçèí³. Ïðèâîçèâ ìóêó, ùîá ïåêëè õë³á, à ìàòêà ïåêëà òàêèé, ùîá íå âäàâàâñÿ, êîì³ñ³ÿ áðàêóâàëà ³ õë³á îñòàâàâñÿ ä³òÿì». ³ðè÷ Îëåíà ²âàí³âíà, 1917 ð. í., ñ. Êðåõà¿â «Æèëè ìè êîëî ìîãèëîê, òàê äîáðå ïàì’ÿòàþ, ÿê Áîðèñîâè÷ Íàñòÿ Äåì’ÿí³âíà ñàìà çáèðàëà ïîìåðëèõ ä³òåé ³ äîðîñëèõ ³ õîâàëà ¿õ 84
ó ðÿäíàõ, áî òðóí òîä³ í³õòî íå ðîáèâ. Òîä³ ÷îëîâ³ê³â óìèðàëî á³ëüøå, ÷èì æ³íîê. Ìî¿ äÿäüêè Øåâ÷åíêè, Êîñòÿíòèí, Ìèõàéëî òà Ïèëèï, óñ³ Ñåðã³éîâè÷³ ïîìåðëè ç ãîëîäó, áî æàë³ëè çàð³çàòè êîíåé. Êîëè õîðîíèëè, âèêîïóâàëè ÿìêó ³ ïðèêèäàëè çåìëåþ, äàê ÿê êèäàëè çåìëþ â æèâîò³ àæ áóëüêàëî, òàêèº ïóõëèº áóëè îä ãîëîäó. ̳é áðàò ³ðè÷ Ïåòðî ²âàíîâè÷, 1915 ðîêó íàðîäæåííÿ âçíàâ, ùî çà Îñòðîì êîëî Êîçåëüöÿ çãíèëà áóðòà êàðòîïë³, äàê ìè õîäèëè ç ñóñ³äàìè ï³øêè ïî òó êàðòîïëþ. Ñèëè íå áóëî íåñòè, òî ïîòðîõó â³çüìåìî, à ìàòè äîìà êèñ³ëü çâàðèòü ç òî¿ êàðòîïë³.  íàñ áóëà êîðîâà, òî ìè âñ³ é âèæèëè. À çà êàðòîïëþ íàì ñêàçàâ Óñ ²âàí Ïàâëîâè÷, õî÷ ³ áîÿâñÿ, áî çà öå ñòð³ëÿëè. Õòî òðîõè âîðóøèâñÿ, òàê âèæèâ, à õòî ñ³â, òîé óìåð. À Ìàêàðåíêî Ìàðóñÿ çàáóëà, ÿê ïî áàòüêó âáèëà õëîïöÿ, áî â³í êðàâ êàðòîïëþ íà ãîðîä³. ¯¿ îñóäèëè íà ñ³ì ðîê³â, à ÷îëîâ³ê Ãàâðèëî æåíèâñÿ âäðóãå. Ìàðóñÿ âåðíóëàñü ÷åðåç ñ³ì ãîä, íå áóëî äå äîæèâàòü, äàê ó ñåñòðè æèëà äî ñìåðò³. Îä ãîëîäó ä³òè ¿ëè âñå, øî áà÷èëè. ijâ÷èíêà Ìåëàøêà íà¿ëàñü ìàêîâèííÿ â íàñ ó ãîðîä³, óïàëà ³ óìåðëà, à ç ðîòà ñòèð÷àëî ìàêîâèííÿ». Çàïèñàíî â÷èòåëåì Êðåõà¿âñüêî¿ ÇÎØ ²-²² ñò. Ëþáîâ’þ Ãðèãîð³âíîþ Âàêóëîþ, 2009 ð.
Êîðþê³âñüêèé ðàéîí Ãîí÷àðåíêî Îëüãà Òèìîô³¿âíà, 1927 ð. í., ì. Êîðþê³âêà «ß, Ãîí÷àðåíêî (ó ä³âîöòâ³ Áàðàáàø) Îëüãà Òèìîô³¿âíà, 1927 ðîêó íàðîäæåííÿ, óêðà¿íêà, óðîäæåíêà ñåëà ×åðâîíà Áóäà Êîðþê³âñüêîãî ðàéîíó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³ ï³äòâåðäæóþ, ùî â íàøîìó ñåë³ â 1932 – 1933 ðîêàõ áóâ Ãîëîäîìîð, à íå ïðîñòî ãîëîä. Ùî ïàì’ÿòàþ ñàìà, ùî ç ðîçïîâ³ä³ áàòüêà Òèìîô³ÿ Ìàêàðîâè÷à Áàðàáàøà ³ ìàòåð³ Ôåîäîñ³¿ Õîì³âíè, ÿê õîäèëà ÿêàñü áðèãàäà ÷îëîâ³ê³â â áóäüîí³âêàõ ç ïàëèöÿìè, ÿê³ ìàëè íà ê³íö³ äîâã³ ìåòàëåâ³ øòèð³. 85
Öèìè øòèðÿìè ïåðåâ³ðÿþ÷³ ïðîòèêàëè çåìëþ â êîìîð³, õë³â³, êëóí³, íà ïîäâ³ð’¿, íà ãîðîä³, ï³ä ï³÷÷þ, øóêàþ÷è ñõîâàíå çåðíî, ìóêó, ñàëî, êàðòîïëþ, êâàñîëþ, ãîðîõ òà ³íøå. Ïàì’ÿòàþ, ÿê ì³é äÿäüêî òðèìàâ íà ðóêàõ ìàëåíüêó äèòèíó, à ï³ä íåþ âóçëèê ç êâàñîëåþ. Ïåðåâ³ðÿþ÷èé âèõîïèâ âóçëèê, âèñèïàâ êâàñîëþ â îòõîæå ì³ñöå, íàïåâíå, ùîá í³êîìó íå ä³ñòàëîñÿ. Ëèïè ñòîÿëè ãîë³, ÿê âçèìêó, áî âñå ëèñòÿ îá’¿ëè ëþäè. Àëå â ö³é áðèãàä³ ïðîâ³ðÿþ÷è áóâ ëþäÿíèé ÷îëîâ³ê Øòèõíî Éîñèô ²ãíàòîâè÷, 1910 ð. í. ³ç ñåëà Íàóì³âíè, ÿêèé äîïîìàãàâ ëþäÿì. Ïðîòêíóâøè çåìëþ øòèðîì ³ ùîñü çíàéøîâøè, â³í äîïîâ³äàâ, ùî í³÷îãî íå çíàéøîâ. Ðèçèêóâàâ ÷îëîâ³ê äóæå. ϳñëÿ ãîëîäó Øòèõíî Éîñèô ñòàâ äëÿ áàãàòüîõ ñåëü÷àí ×åðâîíî¿ Áóäè áàæàíèì ãîñòåì, à â íàø³é ðîäèí³ – ðîäè÷åì, áî â³í äîïîì³ã íàø³é ñ³ì’¿ âèæèòè. Íà æàëü, íåìà âæå ìî¿õ áàòüê³â, Øòèõíà Éîñèôà. Ìè, ä³òè, ïàì’ÿòàºìî öþ äîïîìîãó ñì³ëèâîãî, ëþäÿíîãî ÷îëîâ³êà äÿäüêà Øòèõíà Éîñèôà, øàíóºìî éîãî ä³òåé – äî÷êó ³ ñèíà, ùî òåïåð ïðîæèâàþòü â Êîðþê³âö³. Çàïèñàíî ñòàðøèì íàóêîâèì ñï³âðîá³òíèêîì Êîðþê³âñüêîãî ðàéîííîãî ³ñòîðè÷íîãî ìóçåþ Òåòÿíîþ Âàëåíòèí³âíîþ Îñèïåíêî, 2009 ð.
Êîðí³ºâñüêà (ä³âî÷å Íàçàðîâà) ijíà Ñòåïàí³âíà, 1928 ð. í., ì. Êîðþê³âêà «Ì³é áàòüêî, Íàçàðîâ Ñòåïàí Ôåäîðîâè÷, 1893 ð. í. â 1932 – 1933 ðîêàõ âðÿòóâàâ â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³ ñ³ì’þ Êîâòóí³â: Ôåäîðà Íèêèôîðîâè÷à òà Ôåîäîñ³þ Àíäð³¿âíó òà ¿õí³õ ä³òåé: ²âàíà (1923 ð. í.), Âàñèëÿ (1926 ð. í.), Ïàâëà (1928 ð. í.), Îëüãó (1932 ð. í.) ³ç ñåëà Âåëèê³ Áóäèù³ Ïîëòàâñüêî¿ îáëàñò³. Ìåí³ òîä³ áóëî 5 ðîê³â, ÿ ïàì’ÿòàþ, ùî â ìåíå â ë³ñ³ ç’ÿâèëîñÿ áàãàòî äðóç³â. Ïàì’ÿòàþ ïðî öå ç ðîçïîâ³ä³ áàòüêà, ìàòåð³ Ëàðèñè Ìàò⳿âíè, Ô. Í. Êîâòóíà, Ô. À. Êîâòóí, ¿õíüîãî ñòàðøîãî ñèíà ²âàíà, áî ìè çâ³äòîä³ ïîðîäè÷àëèñÿ. Áóëî öå òàê: ̳é áàòüêî, óêðà¿íåöü, ç áàãàòîä³òíî¿ ñ³ì’¿ Ôåäîðà 86
Ïåòðîâè÷à òà Îëüãè Ñòåïàí³âíè ç ñåëà Æîðíèùå ²ëü¿íåöüêîãî ðàéîíó ³ííèöüêî¿ îáëàñò³. Ó 1914 ðîö³ çàê³í÷èâ ×åðêàñüêó ë³ñîâó øêîëó, ç 1914 ïî 1917 ðîêè – ñîëäàò 1-î¿ ³ìïåð³àë³ñòè÷íî¿ â³éíè. Ç 1918 ïî 1928 ðîêè ïðàöþâàâ ë³ñíè÷èì ó ³ííèöüê³é, Ïîëòàâñüê³é îáëàñòÿõ, à ç 1929 – íà Êîðþê³âùèí³ â ×åðí³ã³âñüê³é îáëàñò³.  1931 – 1936 ðîêàõ î÷îëþâàâ Àíäðîíèöüêå ë³ñíèöòâî, ùî çíàõîäèëîñÿ â ë³ñ³ çà 8 êì â³ä ñåëèùà Êîðþê³âêè. Ñèëüíèé, ñïðàâåäëèâèé, íåîðäèíàðíèé áóâ ÷îëîâ³ê, âèìîãëèâèé äî ñåáå ³ ï³äëåãëèõ, ëþáèâ ïîðÿäîê ³ äèñöèïë³íó, áóâ äåùî çàïàëüíèé, ÿêùî çóñòð³÷àâñÿ ç íåïðàâäîþ. Äåíü ³ í³÷ çíàõîäèâñÿ íà ðîáîò³. Óäåíü – â ë³ñ³, à âíî÷³ ç ë³ñíèêàìè, ùî ìàëè ìèñëèâñüê³ ðóøíèö³, ñòåð³ã ï³äñîáíå ãîñïîäàðñòâî ë³ñíèöòâà: êîíåé, ñâèíåé òà ³íøå ìàéíî. Ó 1932 – 1933 ðð. ãîëîä ëþòóâàâ íà Óêðà¿í³. Ïî÷àñò³øàëè êðàä³æêè. Äîáèðàëèñü çëî䳿 äî ñâèíàðíèêà òà ëàðüêà. Áóâ ïîðàíåíèé â íîãó â ïåðåñòð³ëö³, àëå çóì³â ç ë³ñíèêàìè âçèìêó, â çàìåò³ëü, çíàéòè çëî䳿â ïî ¿õí³õ ñë³äàõ â ñóñ³äíüîìó ñåë³ Íàóì³âö³. ¯õ áóëî çàñóäæåíî. ϳäñîáíå ãîñïîäàðñòâî Àíäðîíèöüêîãî ë³ñíèöòâà ãîäóâàëî íàéìàíèõ ë³ñîðóá³â ç íàâêîëèøí³õ ñ³ë, ùî äîïîìîãëî áàãàòüîì ëþäÿì âèæèòè.  öåé òÿæêèé ÷àñ äî Àíäðîíèöüêîãî ë³ñíèöòâà äîáðàâñÿ ç Ïîëòàâùèíè ç ñåëà Âåëèê³ Áóäèù³ Ãàäÿöüêîãî ðàéîíó Êîâòóí Ôåä³ð Íèêèôîðîâè÷, ùî ïàì’ÿòàâ áàòüêà ³ éîãî çàïðîøåííÿ: «Áóäå òÿæêî, øóêàéòå ìåíå íà ×åðí³ã³âùèí³». Ôåä³ð ðîçïîâ³â, ùî ïðîäçàãîíè çàáðàëè âñå ¿ñò³âíå, ñ³ì’ÿ ïîìèðຠç ãîëîäó. Âëàøòóâàâ áàòüêî Ôåäîðà äîãëÿäàòè êîíåé, à âçèìêó ë³ñ ðóáàòè. ³ä³éøîâ Ôåä³ð, áî ðîá³òíèêàì êàøêó âàðèëè. Ïî¿õàâ çà ñ³ì’ºþ íà Ïîëòàâùèíó. Òÿæêî äîáèðàëàñÿ çâ³äòè çàë³çíèöåþ ñ³ì’ÿ Êîâòóí³â äî Êîðþê³âêè. À â Êîðþê³âö³ ëåäâå ä³éøëè äî áàçàðó. Îáñòóïèëè ¿õ ëþäè, ðîçïèòóþòü, ÷èìîñü ïîãîäóâàëè. Ó Ôåîäîñ³¿ ãðóäíà Îëÿ íà ðóêàõ. Ïîñåëèâ áàòüêî Êîâòóí³â â õàò³, ùî áóëà çà áîíäàðíþ, çíàõîäèëàñÿ ïîðó÷ ç õàòîþ ë³ñíèêà Î. Ñ. Îäðèíà. ϳøëà Ôåîäîñ³ÿ ïðàöþâàòè ñâèíàðêîþ â ï³äñîáíå ãîñïîäàðñòâî ë³ñíèöòâà. Íàçíîñèëè ëþäè ïî êàðòîïëèí³, ìîðêâèí³, äîïîì³ã ³ áàòüêî. Ïîñ³ÿëè âæå â ÷åðâí³, õî÷ ³ ï³çíî êàðòîïëþ ³ ãðå÷êó ïîëòàâ÷àíè. Äåñü öüîãî æ ë³òà ìî¿ áàòüêè
87
ïî¿õàëè â â³äïóñòêó íà ³ííè÷÷èíó, çàëèøèëè Êîâòóíàì äîãëÿäàòè êîðîâó. Öå ¿õ äîáðå ï³äòðèìàëî. À â òåé ÷àñ íà Ïîëòàâùèí³ â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³ ïîìåðëà âñÿ ð³äíÿ Ôåäîðà: ìàòè, áàòüêî, áàáóñÿ, ä³ä, äÿäüêî. Çàëèøèëîñÿ ò³ëüêè äâà áðàòè. Ö³êàâà äîëÿ ³ ïëåì³ííèêà ²âàíà Êîâòóíà, íà æàëü, ïîê³éíîãî Âàñèëÿ ²âàíîâè÷à Ãóïàëà, ÿêèé âæå â ïîâîºííèé ÷àñ ïîñåëèâñÿ â Êîðþê³âö³, ïðàöþâàâ â÷èòåëåì ô³çèêè. ³í òåæ ç ñåëà Âåëèê³ Áóäèù³ ç Ïîëòàâùèíè.  1933 ðîö³ ç ãîëîäó ïîìåðëè éîãî ìàòè, áàòüêî, äâ³ ñåñòðè. Âæå îïóõëà, ïðèðå÷åíà ìàòè âåë³ëà ñèíó Âàñèëþ ò³êàòè â âåëèêå ì³ñòî. 14-ë³òí³é Âàñèëü òÿæêî äîáèðàâñÿ äî Ëåí³íãðàäó, áåç ãðîøåé, áåç õàð÷³â. Çíàéøëèñÿ â Ëåí³íãðàä³ äîáð³ ëþäè, íà æàëü, ï³ä ÷àñ éîãî ðîçïîâ³ä³ ÿ íå çàïèñàëà ¿õí³õ ïð³çâèù. Âëàøòóâàâñÿ Âàñèëü ó÷íåì ñòîëÿðà, à ïîò³ì ñòîëÿðîì. Âèæèâ. Çãîäîì ïåðå¿õàâ äî Êðèâîãî Ðîãó, äå çóñòð³âñÿ ç ºäèíîþ ç ñ³ì’¿ ñåñòðîþ, êîòðà âèæèëà â³ä ãîëîäó. ¯çäèâ ñòàðøèé ñèí ²âàí â Âåëèê³ Áóäèù³, êîëãîñï ùå òîä³ ïðîäàâ õàòó ÿê í³÷èéíó, ñòî¿òü ³ äîñ³. À íà êëàäîâèù³ í³ õðåñò³â, í³ îãîðîæ, ò³ëüêè ãîðáêè, ïîðîñë³ âèñîêîþ òðàâîþ. Çãîäîì Ôåä³ð ï³øîâ ïðàöþâàòè ë³ñíèêîì â ñ. Íàóì³âêó. Òàê öÿ ñ³ì’ÿ âðÿòóâàëàñÿ â³ä ãîëîäó. Ó 1936 ðîö³ ìîãî áàòüêà ïåðåâåëè â Êîðþê³âñüêå ë³ñíèöòâî, áî ìåí³ òðåáà áóëî éòè â øêîëó. À â 1937 ðîö³ áàòüêà çààðåøòóâàëè çà «êîíòððåâîëþö³éíó» ä³ÿëüí³ñòü, çàñóäèëà òð³éêà íà 10 ðîê³â. Ïðîâ³â â³í ó ñòàë³íñüêèõ òàáîðàõ 10 ðîê³â. Ðåàá³ë³òîâàíèé â 1958 ðîö³. Äî ñèõ ï³ð íå çíàºìî (³ â³í íå çíàâ), çà ùî â³í â³äñèä³â äâ³ ï’ÿòèð³÷êè. Ìîæëèâî, çâîäèëè íàêëåï çëî䳿, ùî ¿õ çëîâèâ áàòüêî â 1933 ð., ìîæëèâî, ñàì äåñü ì³ã îáìîâèòèñÿ ïðîòè íåïðàâäè. Êàçàâ, ùî äåñü ïðîäåêëàìóâàâ â³ðø Åçîïà. Ç 1937 ð. ñ³ì’ÿ Êîâòóí³â ïî÷àëà äîïîìàãàòè íàì, áî ìàòè íå â³äðàçó çìîãëà çíàéòè ðîáîòó. ˳òí³ êàí³êóëè ìè ç ñåñòðîþ ²ðèíîþ ïðîâîäèëè ò³ëüêè ó íèõ â Íàóì³âö³. Òàê ìè ñòàëè ðîäè÷àìè, ðîäè÷àºìîñÿ é äîñ³. ijòåé Êîâòóíè âèõîâàëè ãàðíèõ. Âàñèëü – ï³äïîëêîâíèê, î÷îëþ-
88
âàâ ðàéîííå â³ää³ëåííÿ ì³ë³ö³¿ â Õàðêîâ³, Ïàâëî ïàðòèçàíèâ, çàãèíóâ ó 1943 ð., ²âàí – î÷îëþâàâ ô³íâ³ää³ë, ñïîæèâ÷ó êîîïåðàö³þ â Êîðþê³âö³, Áîðèñ (íàðîäèâñÿ âæå â Íàóì³âö³) áóâ þðèñòîì, Îëüãà – äîìîãîñïîäàðêà». Çàïèñàíî ñòàðøèì íàóêîâèì ñï³âðîá³òíèêîì Êîðþê³âñüêîãî ðàéîííîãî ³ñòîðè÷íîãî ìóçåþ Òåòÿíîþ Âàëåíòèí³âíîþ Îñèïåíêî, 2009 ð.
Ñåðåäà Êàòåðèíà Þõèì³âíà, 1917 ð. í., ñ. Øèøê³âêà «ß íàðîäèëàñÿ â ãðóäí³ 1917 ðîêó íà õóòîð³ çà Ñ. Ãîðîþ. Äâîð³â 20 áóëî. Çàéìàëèñÿ õàçÿéñòâîì. À ÿêùî òðåáà, òîä³ ³øëè â ñåëî.  1918 ðîö³ ä³ä êóïèâ áàòüêó õàòó â ñåë³, áî â³í áóâ êðàâöåì, ùîá á³ëüøå ðîáîòè áóëî. Òàì â áàòüê³âñüê³é õàò³ ³ ÿ ä³âóâàëà. Áàòüêî Ìèêîëàºíêî Þõèì Ãåðàñèìîâè÷ øèâ ëþäÿì, ìàëè çåìëþ, õóäîáó. Ïåðåä ãîëîäîì ñòàëè â ñåëî áðèãàäè íà¿æäæàòè, õîäèëè ç øîìïîëàìè, âñå øóêàëè. Âñå òðåáà áóëî õîâàòè. Ç íèìè áóëè ³ ñâî¿: Ãðèãîð³é Êîñòþê ³ Âàñèëüê³â. ² îäÿã òðåáà áóëî õîâàòè. Äå áóëè ä³âêè, òî âäÿãàëè ñàðàôàíè, îäèí íà îäèí. Ãðèãîð³é ãóëÿâ ç Ìàð’ºþ ßêîâèíîþ, ³ ÿ ùå ïàì’ÿòàþ, ÿê øîìïîëîì ñàðàôàíè çà êðàé ï³äí³ìàâ òà ïåðåðàõîâóâàâ. Ñòàëè õóòîðè çñåëÿòè òà çàãàíÿòè ëþäåé äî êîëãîñïó. Íå õîò³ëè. Äìèòðî, ïî ïð³çâèñüêó «Øåðøåíü», âñå íà çáîðàõ êðè÷àâ, ùî íåìà ç êèì òóò ïðàöþâàòü: îäí³ êóðêóë³ òà «êóëàêè». À ì³é áàòüêî éîìó îäêàçàâ: «ß í³÷îãî íå â³äàþ. ϳäó äîäîìó ïîîá³äàþ, áî òóò îäí³ øåðøí³-äóðàêè». Âñå äîâîäèëîñü õîâàòè. Îäíîãî ðàçó ç áàòüêîì íàêëàëè â³ç ð³çíîãî áàðàõëà òà ³ ïîâåçëè äî çàë³çíèö³, äå ó íàñ ãîðîä áóâ. ³í âåðíóâñÿ â ñåëî, à ÿ çàëèøèëàñÿ. À ñîðîêè òàê ñòàëè êðè÷àòè, ùî ìåí³ ñòðàøíî ñòàëî. ß ïîá³ãëà ó ñåëî, à òàì ïîâíî ëþäåé ç øîìïîëàìè, õîäÿòü ³ âñå øóêàþòü ÷îãîñü. Õë³á øóêàëè. Ó áàòüêà áóëî íîâå ãóìíî, ðîê³â òðè, ÿê ïîáóäîâàíå. Òî â³í çíÿâ ò³ê, âèòÿãàëè çåìëþ òà é ïîñòàâèëè òóäè 3 ä³æêè ç çåðíîì. Âîíè íàì 89
ïîò³ì äóæå çãîäèëèñÿ.  ñëóï³ ùå õîâàëè, íàêèäàþòü, à ïîò³ì êîíîïë³ çâåðõó.  1932 ðîö³ áóâ ñòðàøåííèé äîù. Âñå áóëî çàëèòî. Âåñü ëóã áóëî çàòîïëåíî. Êîðì³â í³äå áóëî çàãîòîâèòè. Ãîëîäóâàëè ëþäè. Õîäèëè â ë³ñ ïî âåðåñ, à ïîò³ì òîâêëè éîãî, äîì³øóâàëè áîðîøíà ñÿêîãîòàêîãî àáî âèñ³âîê òà é ïåêëè îëàäêè. Áàòüêî ñòàâ ãîëîâîþ êîëãîñïó. Àëå ïîò³ì çàñóäèëè éîãî äî ðîçñòð³ëó, àëå âèðîê çãîäîì çàì³íèëè äåñÿòüìà ðîêàìè òþðìè. À áóëî òàê. Êóëèíà, ìàòåðèíà ïîñåñòðà, ðîçêàçóâàëà, ùî Ëåâàíèäà ³ Áëåøåíêà íàãîâîðèëè ñë³ä÷îìó, ùî í³áèòî íàø áàòüêî òîâê ñêëî òà çàãàäóâàâ ì³øàòè êîíÿì. À êîí³ õâîð³ëè ìåí³íã³òîì, áî ãîäóâàòè íå áóëî ÷èì. ² íå ò³ëüêè â íàøîìó ñåë³. Çàáðàëè áàòüêà ³ êîíþõ³â äâîõ: Ãàâðèëà òà Ìèõàéëà. Ñóäèëà ¿õ â³éñüêîâà òð³éêà. Âîíè âèíè íå âèçíàâàëè, òî ³ çàñëàëè ¿õ íà êàíàë. Áàòüêî ÷åðåç òðè ç ïîëîâèíîþ ðîêè âåðíóâñÿ, à Ãàâðèëî çîâñ³ì íå ïðèéøîâ. Ìèõàéëî âåðíóâñÿ, àëå ñêîðî ïîìåð. Ïîìèðàëè ëþäè, áî òÿæê³ òî áóëè ÷àñè. Ñóñ³äêà íàøà, Çàºö Õðèñòèíà, ïîìåðëà. Ó Ìàêñèìà áóëà Ìàð’ÿ – òåæ ïîìåðëà. Ó äÿäüêà Ñòåïàíà ä³âêà áóëà. Çãîð³ëè âîíè ïåðåä öèì. Òî æ³íêà éîãî çíåíàâèä³ëà öþ ä³âêó, ¿ñòè íå äàâàëà. ϳøëà âîíà â ë³ñ ÿã³ä íàçáèðàòè òà é íå ïîâåðíóëàñÿ. À ïîò³ì çíàéøëè ¿¿ ï³ä ñîñíîþ ìåðòâîþ ç ãëå÷èêîì â ðóêàõ. Ãàííà Äóð³êî âìåðëà. ijä Ìèêèòà Äóð³êî âìåð. Öå ùå ë³ñ âèðó÷àâ ëþäåé. Ïî âåðåñ õîäèëè, ïî ãðèáè, ÿãîäè. ß ïàì’ÿòàþ, ÿê ìàòè íà Ñåìåí³âêó ö³ëó ëåêàëüíó ä³æêó ÿã³ä âîçèëà íà êîí³ ïðîäàâàòè. Áî ç ñåëà âè¿õàòè ìîæíà áóëî. Áàòüêà ñóäèëè, âñå çàáðàëè: êîð³â, êîíåé, ñâèíåé. Íàì ãîëîä äîïîìàãàëà ïåðåíîñèòè ò³òêà Ïåëàãåÿ òà ò³òêà Ñòåïàíèäà, ùî áóëà çà ³êòîðîì Ìèêîëèíèì. Áîðîøíà äàâàëà, â÷èëà õë³á ïåêòè, áî ³ ìàòè ïîìåðëà â 1934, à çàëèøèëàñü ÿ, ñåñòðà Îêñàíà òà áðàò Çàõàð.  øêîëó ÿ íå õîäèëà.  ñåë³ áóâ ë³êáåç, äå â÷èëè ïî ï’ÿòíèöÿõ. À òîä³ õîäèëà â Ìàéîðøèíó õàòó, äå áóâ ó÷èòåëü Ïèëèïåöü. Â³í ³ íà-
90
â÷èâ ìåíå ãðàìîòè, âì³þ ðîçïèñàòèñÿ. À â øêîëó, äå â÷èëà ªâäîê³ÿ Ñàì³éëîâíà, áàòüêî íå ïóñêàâ, à òîä³ éîãî çàñóäèëè, òî íå äî øêîëè áóëî.  1941 ðîö³ áàòüêà ðîçñòð³ëÿëè êàðàòåë³ çà çâ’ÿçîê ç ïàðòèçàíàìè. À áóëî öå òàê. Â÷èòåëü Ïàíòåë³é Êàë³ñòðàòîâè÷ ç Ïåðåëþáà, ïîñëàâ äîíîñ çàïèñêîþ â Ñåìåí³âêó, äå ñòîÿâ êàðàëüíèé çàã³í. Ìè ç áàòüêîì áóëè íà ëóç³. Ïîâåðíóëèñü äîäîìó, à í³ìö³ – â õàòó. Áàòüêà çâèíóâàòèëè â òîìó, ùî â³í øèâ øóáè ³ ðóêàâèö³ ïàðòèçàíàì. À íà ñòîë³ áóëà ïî÷àòà êîæóøèíà. Éîãî é çàáðàëè òà ùå é ßí÷åíêà Çàõàðà, íà ÿêîãî äîíåñëè, ùî â³í ð³çàâ îâåöü ïàðòèçàíàì. Âçÿëè ùå ³ ïîëîíåíèõ òà é ðîçñòð³ëÿëè çà ñåëîì. Áàòüêà ³ Çàõàðà ïåðåõîðîíèëè íà êëàäîâèù³. ϳñëÿ â³éíè íàäàëè äîâ³äêè, òî áàòüêà ðåàá³ë³òóâàëè. Äîáð³ ëþäè äîïîìîãëè». Çàïèñàíî ó÷èòåëåì ãåîãðàô³¿ Øèøê³âñüêî¿ ÇÎØ ²-²² ñò. Íà䳺þ ²âàí³âíîþ Çáîðùèê, 2009 ð.
Áàðàáàø Ìàðôà Ïåòð³âíà, 1924 ð. í., ñ. Ïðèáèíü «Ãîëîä 1932 – 33 ðîê³â ïàì’ÿòàþ äóæå äîáðå. Îñîáëèâî îïóõëè íîãè ³ æèâ³ò. ² âåñü ÷àñ õîò³ëîñü ¿ñòè, ³ ùîá ëåãøå áóëî âñå öå ïåðåæèòè, òî ìè ç ñåñòðîþ ðîçìîâëÿëè ïðî ¿æó. Áàòüêî õîäèâ ó ë³ñ ³ ïðèíîñèâ ñîñíîâ³ øèøêè, à ùå â³í ðîáèâ ó ë³ñ³ ³ çà öå éîìó äàâàëè çåðíî, à ìàòè öå çåðíî òîâêëà, çàïàðþâàëà ³ äàâàëà íàì ç âîäîþ. À ÿ îäíîãî ðàçó, êîëè ìàòè ò³ëüêè-íî çàïàðèëà ³ êóäèñü â³äõèëèëàñÿ, à ÿ ç ðàä³ñòþ, ùî í³õòî ìåíå íå áà÷èòü, âèð³øèëà íà¿ñòèñü äîñõî÷ó. ² ç³ ìíîþ òðàïèëîñü ëèõî: çåðíî òå ó ìåíå â æèâîò³ ðîçáóáíÿâ³ëî, æèâ³ò ñòàâ äóæå âåëèêèé, ìåí³ ñòàëî ïîãàíî, à êîëè ìåíå çíàéøëè, òî ÿ áóëà ëåäü æèâà ³ ìåíå ïî÷àëè ðÿòóâàòè. Ïî¿ëè ÷àºì ç òðàâ, âèçèâàëè áëþâîòó ³ ï³ñëÿ öüîãî âèïàäêó ÿ ê³ëüêà äí³â íå õîò³ëà ¿ñòè. À îò ìîÿ ñâåêðóõà, Áàðàáàø dzíà Ôåäîð³âíà, ïåðåæèëà ãîëîä ãîëîâîþ êîëãîñïó. Ó 30-³ ðîêè áóëè ïåðø³ ñïðîáè îðãàí³çóâàòè êîëãîñï ³ çì³íèëîñÿ äåê³ëüêà ãîë³â, à â ïåð³îä 32 – 33 ðð. âèð³øèëè îáðàòè ¿¿ ãîëîâîþ. Ñâåêðóõà âèðîñëà â çàìîæí³é ñ³ì’¿, ³ ¿é áàòüêè çìîãëè äàòè îñâ³òó, âîíà âì³ëà ÷èòàòè, ïèñàòè ³ ðàõóâàòè. Áóëà ÷ëåíîì ïðàâ91
ë³ííÿ, âì³ëà ãàðíî ïåðåêîíëèâî ãîâîðèòè, ³ òîìó âñ³ áóëè âïåâíåí³, ùî ÿêùî æ³íêà, áóäó÷è ãîëîâîþ êîëãîñïó, ïî¿äå äî ðàéîíó, òî çìîæå á³ëüøå âèïðîñèòè çåðíà, ìóêè. ² ö³ ñïîä³âàííÿ âèïðàâäàëèñÿ. Íà òîé ÷àñ dzíà Ôåäîð³âíà áóëà çð³ëà æ³íêà ³ ìàëà ÷îòèðüîõ ä³òåé ³, âèïðîøóþ÷è ïðîäóêòè ó ðàéîííèõ íà÷àëüíèê³â, ïëàêàëà, ãîëîñèëà, ïåðåêîíëèâî óìîâëÿëà ³ æîäíîãî ðàçó ¿é íå â³äìîâèëè. Êîæíîãî ðàçó âîíà ïðèâîçèëà çåðíî, à ïîò³ì ðîçä³ëÿëè éîãî íà âñ³õ æèòåë³â. ² äÿêóþ÷è ¿¿ âïåðòîñò³, áàãàòî áóëî ëþäåé âðÿòîâàíî â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³. Êîëè ìèíóëè òÿæê³ ÷àñè, âîíà ïîïðîñèëà, ùîá ¿¿ çâ³ëüíèëè ç ö³º¿ ïîñàäè, áî ¿é áóëî âàæêî ðîñòèòè ä³òåé ³ äàâàòè ëàä ó êîëãîñï³. Îñîáëèâå áóëî âàæêî ¿é îðãàí³çîâóâàòè ï³äâ³ç ³ ïîõîâàííÿ ïîìåðëèõ. Íà öåé âèïàäîê âîíà çàëèøàëà ïàéîê çåðíà àáî ìóêè, ùîá â³ääàòè ÷îëîâ³êàì, ÿê³ íà ï³äâîä³ çáèðàëè òèõ ëþäåé, ùî ïîìåðëè, ùîá ïîò³ì ¿õ çàêîïàòè. ² íà êëàäîâèù³ çíàõîäèòüñÿ äåê³ëüêà áðàòí³õ ìîãèë. À ò³ ëþäè, ÿê³ â³ä÷óâàëè, ùî ñêîðî ïîìðóòü, âèõîäèëè íà âóëèöþ, ùîá ¿õ çíàéøëè ³ ïîõîâàëè. À dzíà Ôåäîð³âíà õîäèëà ïî õàòàõ, ïåðåâ³ðÿþ÷è ÷è âñ³ æèâ³, ÷è, ìîæëèâî, ïîìåðëè. ² äåê³ëüêà ðàç³â, çàõîäÿ÷è äî õàòè, âîíà çíàõîäèëà ïîìåðëèõ óñ³õ ÷ëåí³â ñ³ì’¿». Çàïèñàíî ó÷èòåëåì îñíîâ çäîðîâ’ÿ òà ìóçèêè Ëþáîâ’þ Îëåêñ³¿âíîþ Ðÿáåöü òà ó÷èòåëåì ìàòåìàòèêè Ïðèáèíñüêî¿ ÇÎØ ²-²² ñò. Âàëåíòèíîþ Êîñòÿíòèí³âíîþ Ãðèùåíêî, 2009 ð.
ѳðîÿ Ïàðàñêîâ³ÿ ßê³âíà, 1924 ð. í., ñ. Ïðèáèíü «Ï³ä ÷àñ ãîëîäó áóëà â ñåë³. ѳì’ÿ íå áóëà á³äíîþ, áî ìàëà êîðîâó ³ êîíÿ, áàòüêî ¿çäèâ ïî ðèáó ³ öèì ñ³ì’ÿ âèæèâàëà, îñê³ëüêè ïîðÿä æèëè ñóñ³äè, ÿê³ íå ìàëè òàêî¿ ìîæëèâîñò³, òî ¿ì äîïîìàãàëè ÿêîñü âèæèòè. Àëå îäíîãî ðàçó çàéøîâ äî õàòè ÿêèéñü ÷îëîâ³÷îê, áóâ ìàëåíüêèé íà çð³ñò ³ âèäíî, ùî äîâãî ãîëîäóâàâ. ² ïîïðîñèâ ¿ñòè, àëå êîëè ïîáà÷èâ íà ñòîë³ ïåðåï³÷êó, òî ñõâàòèâ ¿¿ ³ ïî÷àâ ò³êàòè çà äâåð³, àëå éîãî â ñ³íÿõ ñï³éìàëè, íå ñòàëè éîãî áèòè, áî â³í ïðîñèâ, ùîá éîãî íå áèëè ³ äàëè éîìó ïî¿ñòè, àëå, ìàáóòü, â³í ç’¿â äóæå áàãàòî, áî ÷åðåç 92
äåÿêèé ÷àñ éîãî ïîáà÷èëè ìåðòâèì – â³í ëåæàâ á³ëÿ ïëîòó». Çàïèñàíî ó÷èòåëåì îñíîâ çäîðîâ’ÿ òà ìóçèêè Ëþáîâ’þ Îëåêñ³¿âíîþ Ðÿáåöü òà ó÷èòåëåì ìàòåìàòèêè Ïðèáèíñüêî¿ ÇÎØ ²-²² ñò. Âàëåíòèíîþ Êîñòÿíòèí³âíîþ Ãðèùåíêî, 2009 ð.
ͳæèíñüêèé ðàéîí Ïîëóëÿõ Ãàííà Ñåð㳿âíà, 1950 ð. í., ðàí³øå ïðîæèâàëà â ñ. Ïåðåÿñë³âêà, íèí³ ïðîæèâຠâ ñ. Êîë³ñíèêè «Ó ñ. Ïåðåÿñë³âêà ï³ä ÷àñ ãîëîäó ïîìåðëè ÷ëåíè ì ðîäèíè – áàáóñÿ Ãëóùåíêî Ôåîäîñ³ÿ Êîðí³¿âíà, íàéñòàðøà ñåñòðà ìàòåð³ (³íâàë³ä ) Ãëóùåíêî Ìàðôà ²âàí³âíà. Ä³ä – Ãëóùåíêî ²âàí Ëîãâèíîâè÷ â³äìîâèâñÿ âñòóïèòè äî êîëãîñïó òîìó, ùî ìàâ ñâîº íåâåëè÷êå ãîñïîäàðñòâî ³ ä³òåé, ÿê³ ìîãëè ïðàöþâàòè íà ö³é çåìë³. ßê íàñë³äîê òàêîãî â÷èíêó, ðàäÿíñüêà âëàäà çàáðàëà âñ³ ïðîäóêòè õàð÷óâàííÿ, îäÿã, õàòíº íà÷èííÿ, ïîáèëà æîðíà çàëèøèëè ñ³ì’þ æèâîþ ³ òå, ùî áóëî íà íèõ îäÿãíåíå. ̳é äâîþð³äíèé äÿäüêî, ìàìèí äâîþð³äíèé áðàò íà òîé ÷àñ áóâ ãîëîâîþ êîëãîñïó – ßêîâåíêî Âîëîäèìèð Ãðèãîðîâè÷. ³í, îòðèìàâøè ïîñ³âíèé ìàòåð³àë, âíî÷³ ðîçäàâ éîãî òèì ëþäÿì, ÿê³ îñîáëèâî ãîëîäóâàëè, à ñàì âò³ê ³ç ñåëà.  ñåë³ Ïåðåÿñë³âêà â³í á³ëüøå íå ç’ÿâëÿâñÿ, õî÷à çãîäîì ïî÷àâ ï³äòðèìóâàòè çâ’ÿçîê ç ð³äíèìè. Ïîò³ì â³í áóâ íà÷àëüíèêîì ²÷íÿíñüêîãî ë³ñíèöòâà, çãîäîì ï³øîâ â àðì³þ, ñòàâ îô³öåðîì, áðàâ ó÷àñòü ó Âåëèê³é ³ò÷èçíÿí³é â³éí³, ç â³éíè íå ïîâåðíóâñÿ». Ãîëîäîìîð 33-ãî ñòðàøíîþ, ñìåðòåëüíîþ õâèëåþ ïðîéøîâñÿ ïî ͳæèíñüê³é çåìë³, çàáðàâøè ëþäñüê³ æèòòÿ, ìð³¿, ñïîä³âàííÿ. Àëå êîæåí ôàêò ç ³ñòî𳿠Óêðà¿íè ìຠñâîþ ðåã³îíàëüíó ñïåöèô³êó, öå ñòîñóºòüñÿ ³ 1933-ãî ðîêó ó ñåë³ Êîë³ñíèêè , àäæå, íåçâàæàþ÷è íà ïîë³òèêó øòó÷íîñò³ ãîëîäó, êîë³ñíè÷àíè çìîãëè âèæèòè ³ íå çàçíàòè òàêèõ âåëèêèõ âèòðàò, ÿê íàâêîëèøí³ ñåëà ͳæèíñüêîãî ðàéîíó. Ôàêò ñïðàâä³ íàäçâè÷àéíèé ³ ïîòðå93
áóº ïîäàëüøîãî ðåòåëüíîãî âèâ÷åííÿ àðõ³âíèõ äæåðåë. Àëå ñïèðàþ÷èñü íà ñâ³ä÷åííÿ îäíîñåëüö³â ³ ¿õí³õ ä³òåé òà îíóê³â, ìîæíà ñêàçàòè, ùî âåëè÷åçíó ðîëü ó çáåðåæåíí³ æèòòÿ êîë³ñíè÷àí â³ä³ãðàëè êåð³âíèêè ì³ñöåâî¿ âëàäè. ѳëüñüêèé ãîëîâà çíàéøîâ ìîæëèâ³ñòü ïîñòà÷àòè îäíîñåëüö³â ïðîäóêòàìè õàð÷óâàííÿ. Âàðèëè ¿ñòè ó âåëèêèõ êàçàíàõ ³ âñå ñåëî çáèðàëîñÿ, ùîá îòðèìàòè ñâîþ ÷àñòêó. Çâè÷àéíî, í³ ïðî ÿêå “ðàö³îíàëüíå” õàð÷óâàííÿ íå éäåòüñÿ, öå áóëà â³ä÷àéäóøíà ñïðîáà âèæèòè ó òîé ÷àñ, êîëè ïî ×åðí³ã³âùèí³ ëþäè ïîìèðàëè â³ä ãîëîäó . ª çãàäêà ïðî òå, ÿê çàéøëà ëþäèíà ïîïðîñèëà ó êîë³ñíè÷àíèíà ùîñü ïî¿ñòè, ¿¿ íàãîäóâàëè ³ âîíà ïîìåðëà â³ä «ïåðå¿äàííÿ». ×óëè â Êîë³ñíèêàõ ³ ïðî ñòðàøí³ âèïàäêè êàí³áàë³çìó, àëå ñàì³ íà ñîá³ öüîãî íå â³ä÷óëè. Çíîâó æ òàêè, ñïèðàþ÷èñü íà ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â, ìîæíà ñêàçàòè, ùî ñòàòèñòèêà ñìåðòíîñò³ â ñåë³ íå áóëà ñòðàøíîþ, øâèäøå òàêîþ, ÿê ³ êîæíîãî çâè÷àéíîãî ðîêó. Îäíîñåëüö³ ç ãëèáîêèì ðîçóì³ííÿì â³äíîñÿòüñÿ äî æåðòâ Ãîëîäîìîðó ³ ç äóøåâíîþ òåïëîòîþ çãàäóþòü ì³ñöåâó âëàäó 1933-ãî, ÿêà äîïîìîãëà ¿ì âèæèòè. Çàïèñàíî ó÷èòåëåì ³ñòî𳿠òà ïðàâîçíàâñòâà Êîë³ñíèê³âñüêî¿ ÇÎØ ²-²² ñò. Çåëåíñüêîþ Îêñàíîþ ²âàí³âíîþ, 2009 ð.
гïêèíñüêèé ðàéîí Âåë³ãîðñüêà Ãàííà ²âàí³âíà, 1925 ð. í., ñ. Âåëèê³ Îñíÿêè «Íàøà ñ³ì’ÿ ãîëîäó íå çàçíàëà, áî ìàëè êîð³âêó, êàðòîïëþ. Ïàì’ÿòàþ, ùî ïðèéøîâ äî íàñ ÿêèéñü ÷îëîâ³ê ³ç Çâåíè÷åâà ³ ïîì³òèâ ï³ä ïðèï³÷êîì êàðòîïëþ â ÷óãóí³ äëÿ ñâèíåé, òî íàâ³òü áåç äîçâîëó ïî÷àâ ¿ñòè ³ éîãî âæå í³õòî íå â³äãàíÿâ â³ä ¿æ³. Íà¿âøèñü, â³í ïîö³ëóâàâ ìàòåð³ ðóêè ³ ï³øîâ. Öå çáåðåãëîñÿ íàçàâæäè â ìî¿é äèòÿ÷³é ïàì’ÿò³». Çàïèñàíî ñïåö³àë³ñòîì ² êàòåãî𳿠â³ää³ëó ç ïèòàíü âíóòð³94
øíüî¿ ïîë³òèêè òà çâ’ÿçê³â ç ãðîìàäñüêèìè îðãàí³çàö³ÿìè ³ Ç̲ àïàðàòó гïêèíñüêî¿ ðàéîííî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ Ãàííîþ Âàñèë³âíîþ Òàìèëêî, 2009 ð.
Âîºäèëî Êàòåðèíà Âîëîäèìèð³âíà, 1918 ð. í., ñ. Áèõîëüöîõ³âêà «Ãîëîä áóâ âåëèêèé, àëå ïóõëè íå âñ³.  ¿æó äîáàâëÿëè ëèïó, ïàïêè ç êîíþøèíè, âàðèëè ëîáîäó, ðâàëè ùàâåëü, ñàëàòó. Õîäèëè íà ðîáîòó â êîëãîñï ³ æäàëè, ïîêè ïðèéäå Êðàâåöü Ìàð³ÿ, òà çàâæäè ïðèõîäèëà ç êóñêîì õë³áà. Âîíà òîé õë³á ä³ëèëà ïîð³âíó íà âñ³õ, õòî áóâ ó ïîë³. Êîæíîìó ä³ñòàâàâñÿ òàêèé êóñî÷îê ³ç í³ãîòü âåëè÷èíîþ, àëå é òîìó áóëè ðàä³». Çàïèñàíî ñïåö³àë³ñòîì ² êàòåãî𳿠â³ää³ëó ç ïèòàíü âíóòð³øíüî¿ ïîë³òèêè òà çâ’ÿçê³â ç ãðîìàäñüêèìè îðãàí³çàö³ÿìè ³ Ç̲ àïàðàòó гïêèíñüêî¿ ðàéîííî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ Ãàííîþ Âàñèë³âíîþ Òàìèëêî, 2009 ð. Âîºäèëî Ôåä³ð Ïàâëîâè÷, 1914 ð. í., ñ. Áèõîëüöîõ³âêà «Â êîëãîñï³ âàðèëè ¿ñòè, òàì ïðàöþâàëè Êîíîíåíêî Ìàð’ÿ ³ Êîíäðàøåâñüêà ªâïðàñÿ. ß äåÿêèé ÷àñ ¿ì äîïîìàãàâ: ðóáàâ äðîâà, íîñèâ âîäó, çà öå âîíè äàâàëè ìåí³ ïî¿ñòè». Çàïèñàíî ñïåö³àë³ñòîì ² êàòåãî𳿠â³ää³ëó ç ïèòàíü âíóòð³øíüî¿ ïîë³òèêè òà çâ’ÿçê³â ç ãðîìàäñüêèìè îðãàí³çàö³ÿìè ³ Ç̲ àïàðàòó гïêèíñüêî¿ ðàéîííî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ Ãàííîþ Âàñèë³âíîþ Òàìèëêî, 2009 ð. Ãîð䳺íêî ªâäîê³ÿ Ñåð㳿âíà, 1927 ð. í., ñìò. гïêè «Â òîé ÷àñ íàøà ñ³ì’ÿ ñêëàäàëàñÿ ç âîñüìè ÷îëîâ³ê: òðîº äîðîñëèõ òà ï’ÿòåðî ä³òåé. Æèëè ìè â гïêàõ íà âóëèö³ Äðóãà Êóïð³ºâêà. Æèòåë³ íàøî¿ âóëèö³ õîäèëè â ïîëå çáèðàòè êàðòîïëþ, ïîò³ì ¿¿ òåðëè íà êðîõìàëü. Êð³ì òîãî, çáèðàëè êëåâåð, ñóøèëè éîãî, à ïîò³ì äî95
áàâëÿëè äî êðîõìàëþ òà ïåêëè «ëåïéîøêè». Ìîÿ ìàòè Ãîð䳺íêî Îëåíà Ôåäîð³âíà òðèìàëà êîðîâó. Òî ñóñ³äè – Ðåíäàðåíêî Êàòåðèíà, Ëóçàí Ïàðàñêà Ôîê³âíà, Ïîíîìàðåíêî ªâäîê³ÿ ä³ëèëèñü îäíå ç îäíèì. Ñüîãîäí³ îäí³ äàëè êóõîëü ìîëîêà, çàâòðà ³íøà ñóñ³äêà íåñëà «ëåïéîøêè», îòàê ³ âèæèëè. Çàïèñàíî ñïåö³àë³ñòîì ² êàòåãî𳿠â³ää³ëó ç ïèòàíü âíóòð³øíüî¿ ïîë³òèêè òà çâ’ÿçê³â ç ãðîìàäñüêèìè îðãàí³çàö³ÿìè ³ Ç̲ àïàðàòó гïêèíñüêî¿ ðàéîííî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ Ãàííîþ Âàñèë³âíîþ Òàìèëêî, 2009 ð.
Ãðèùåíêî Ìàð³ÿ Ñåð㳿âíà, 1923 ð. í., ñ. Ìóòè÷³â «Ï³ä ÷àñ ãîëîäó 1932 – 1933 ðîê³â ëþäÿì æèëîñÿ äóæå òÿæêî. Êðàùå áóëî òèì, õòî ï³øîâ äî êîëãîñïó, ¿õ íå ãðàáóâàëè, òîìó áóëà äåÿêà ¿æà. Äëÿ íèõ òàêîæ âàðèëè ¿ñòè ó êîëãîñï³. Äóæå ãîëîäóâàëè ò³, ÿê³ íå ï³øëè äî êîëãîñïó, áî ó íèõ âñå çàáðàëè. ijëèëèñü ¿æåþ ò³ëüêè ðîäè÷³, à òàê í³õòî í³êîìó í³÷îãî íå äàâàâ, áî ñàìèì íå áóëî ÷îãî ¿ñòè. Ìî¿ áàòüêè (Ãðèùåíêî Ñåðã³é Ïåòðîâè÷, Ãðèùåíêî Ìàð³ÿ ²âàí³âíà), à òàêîæ ìîÿ äÿäèíà Ãðèùåíêî Ìàð³ÿ Ïàâë³âíà äîïîìàãàëè ñåñòð³ ìîãî áàòüêà ªôðîñèí³¿ Ïåòð³âí³ (âîíà ìàëà äâîõ ä³òåé), äî êîëãîñïó íå ï³øëà. Âîíè äàâàëè ¿é ìîëîêî, õë³á, ³íø³ ïðîäóêòè, òîìó âîíè ³ íå ïîìåðëè ç ãîëîäó. Ó êîëãîñïí³é êóõí³ âàðèâ ¿ñòè ëþäÿì Áèðóí Ôåäîò. Öåé ÷îëîâ³ê ³íîä³ äàâàâ ¿æó ãîëîäíèì ä³òÿì. Ìî¿ áàòüêè òàêîæ ïåðåõîâóâàëè íà ãîðèù³ ìîëîäó ïàðó, ùî ò³ëüêè ïîáðàëèñÿ, Íàñòþ (ä³âî÷å ïð³çâèùå Ìîçîëü) òà Ñàøêî (ïî áàòüêîâ³ Âîëîäèìèðîâè÷). Âîíè íå õîò³ëè ³òè äî êîëãîñïó ³ áîÿëèñÿ, ùî ¿õ çà öå çàáåðóòü äî â’ÿçíèö³. ¯õí³ ðå÷³ ìîÿ ìàòè õîâàëà ó õàò³: ó ñêðèí³ îäÿã, ó ãðóá³ – ïîëîòíà». Çàïèñàíî ñïåö³àë³ñòîì ² êàòåãî𳿠â³ää³ëó ç ïèòàíü âíóòð³øíüî¿ ïîë³òèêè òà çâ’ÿçê³â ç ãðîìàäñüêèìè îðãàí³çàö³ÿìè ³ Ç̲ àïàðàòó гïêèíñüêî¿ ðàéîííî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ Ãàííîþ Âàñèë³âíîþ Òàìèëêî, 2009 ð. 96
Çàðîâíà ͳíà Àíäð³¿âíà, 1926 ð. í., ñ. Áèõîëüöîõ³âêà «Êîìóí³ñòè ç ðàéîíó ³ ì³ñöåâ³ ïðè¿õàëè ³ ïîãðàáóâàëè íàñ, çàáðàëè âñþ êàðòîïëþ, ïîëîâèíó õàòè â³ä³áðàëè. Ìè õîäèëè ïî ëþäÿõ òà ïðîñèëè êóñê³â. Æèëè â Áèõîâöÿ Ãðèãîð³ÿ ³ Êîíîíåíêà Ñåðã³ÿ. Áðàò áóâ ãîâ³ðêèé, â³ä ãîëîäó ïî÷àâ ïóõíóòè ³ ïåðåñòàâ ãîâîðèòè. Ìàòè íàñ ³ç áðàòîì íà ñòàíö³¿ çäàëà â äèòÿ÷èé áóäèíîê ³ ïðèêàçàëà, ùîá ìè íå ãîâîðèëè, ç ÿêîãî ñåëà. Ìè ïîæèëè òàì äâ³ íåä³ë³, êîðìèëè íàñ íåïîãàíî, íàâ³òü öóêåðêè äàâàëè, à ïîò³ì áðàò ðîçêàçàâ, ç ÿêîãî ìè ñåëà, ³ íàñ â³äïðàâèëè ñïî÷àòêó â ðàéîí, à ïîò³ì ³ äîäîìó. Äîìà âæå ïî÷àëè ïîñï³âàòè ïîð³÷êè ³ íàëèâàâñÿ ÿ÷ì³íü, òàê ìè ïî÷àëè âèæèâàòè. Áàòüêî é ìàòè ï³øëè â ×åðí³ã³â íà çàðîá³òêè. Ãîëîâà êîëãîñïó Àêñüîíèõà ïðèíåñëà íàì âåëèêó ïàëÿíèöþ ³ ãëå÷èê ìîëîêà. Ìè éîãî ¿ëè, ñê³ëüêè õîò³ëè, à ðåøòó â³ääàëè áàáóñ³, ÿêà çàõîâàëà êóñåíü ó ñêðèíþ ï³ä çàìîê. À âíî÷³ Éîñèï Âàñèëüîâè÷ Áèõîâåöü ç³ðâàâ çàìîê íà ñêðèí³ ³ âêðàâ òîé îêðàºöü». Çàïèñàíî ñïåö³àë³ñòîì ² êàòåãî𳿠â³ää³ëó ç ïèòàíü âíóòð³øíüî¿ ïîë³òèêè òà çâ’ÿçê³â ç ãðîìàäñüêèìè îðãàí³çàö³ÿìè ³ Ç̲ àïàðàòó гïêèíñüêî¿ ðàéîííî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ Ãàííîþ Âàñèë³âíîþ Òàìèëêî, 2009 ð. ²ñà÷åíêî Âîëîäèìèð Îìåëüÿíîâè÷, 1927 ð. í., ñ. Âåëèêà ³ñü «Ó Âåëèê³é ³ñ³ ãîëîäó íå áóëî, òîìó ùî âñ³ æèòåë³ äðóæíî ï³øëè â êîëãîñï. Ó íàñ áóëî ùî ¿ñòè. Ãîëîâà ñ³ëüñüêî¿ ðàäè òà ãîëîâà êîëãîñïó Ðÿá÷óê Ìèõàéëî Ìàòâ³éîâè÷, âèä³ëèâ ç êîëãîñïó ïî äåê³ëüêà ê³ëîãðàì³â çåðíà íà äâ³ð, îò ìè ³ âèæèëè, ùå é äîïîìîãëè âèæèòè ðîäè÷àì ³ç Çâåíè÷åâà». Çàïèñàíî ñïåö³àë³ñòîì ² êàòåãî𳿠â³ää³ëó ç ïèòàíü âíóòð³øíüî¿ ïîë³òèêè òà çâ’ÿçê³â ç ãðîìàäñüêèìè îðãàí³çàö³ÿìè ³ Ç̲ àïàðàòó гïêèíñüêî¿ ðàéîííî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ Ãàííîþ Âàñèë³âíîþ Òàìèëêî, 2009 ð. 97
Êëèìåíîê Íàòàë³ÿ Ìèêîëà¿âíà, 1929 ð. í., íàðîäèëàñü â ñ. Íîâîóêðà¿íñüêå, ïðîæèâຠâ ñìò. гïêè «Ëþäè ïóõëè ç ãîëîäó, äóæå á³äóâàëè. Çáèðàëè íà ïîë³, â äâîðàõ êâ³òêè, ëèñòî÷êè ³ ¿ëè. ßêîñü ïðèéøëà æ³íêà ç ñóñ³äíüîãî ñåëà ³ ïîçàçäðèëà òîìó, ùî â íàñ õî÷à º òðàâà. Çáèðàëè ãíèëó êàðòîïëþ, òåðëè ¿¿ ³ ïåêëè îëàäêè. Ñóñ³äè ìåðëè, ¿õí³õ ³ìåí âæå íå ïàì’ÿòàþ. Ñóñ³ä Àíòîí ðîáèâ êîâàëåì, äîïîìàãàâ ñ³ì’¿, áî áóëà ìàëåíüêà ñåñòðè÷êà, à ó íèõ áóëà êîðîâà, ïðèíîñèâ ìîëîêî ³ êàðòîïëþ, äîïîìàãàâ âèæèòè». Çàïèñàíî ñïåö³àë³ñòîì ² êàòåãî𳿠â³ää³ëó ç ïèòàíü âíóòð³øíüî¿ ïîë³òèêè òà çâ’ÿçê³â ç ãðîìàäñüêèìè îðãàí³çàö³ÿìè ³ Ç̲ àïàðàòó гïêèíñüêî¿ ðàéîííî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ Ãàííîþ Âàñèë³âíîþ Òàìèëêî, 2009 ð. Êëèìîâè÷ ªâìåí ªâìåíîâè÷, 1932 ð. í., ñ. Îëåêñàíäð³âêà «Íàðîäèâñÿ ÿ â ãîëîäîìîð, ð³ê áóâ äóæå òÿæêèé, ³ âñå, ùî ïàì’ÿòàþ, òî ³ç ðîçïîâ³ä³ áàòüê³â. Ìàòè õîò³ëà, ùîá ÿ ïîìåð, áî ä³òåé áóëî áàãàòî, ¿õ í³÷èì áóëî ãîäóâàòè. Áàòüêî ó íàñ ïðàöþâàâ ³ îòðèìóâàâ ïàéîê, à ¿æ³ âñå îäíî íå âèñòà÷àëî. Ñóñ³äêà Ìàðôà Ëüâ³âíà, ùîá ÿ íå âìåð ç ãîëîäó, íîñèëà ìåí³ ìîëîêî, ³ çàâäÿêè ¿é, ÿ íå ïîìåð. Ìè ùå ¿ëè ÿáëóêà ³ çåëåíó êàðòîïëþ, ÿêó ñòàðø³ áðàòè çáèðàëè íà ïîë³». Çàïèñàíî ñïåö³àë³ñòîì ² êàòåãî𳿠â³ää³ëó ç ïèòàíü âíóòð³øíüî¿ ïîë³òèêè òà çâ’ÿçê³â ç ãðîìàäñüêèìè îðãàí³çàö³ÿìè ³ Ç̲ àïàðàòó гïêèíñüêî¿ ðàéîííî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ Ãàííîþ Âàñèë³âíîþ Òàìèëêî, 2009 ð. Êóêñà÷ Ìàð³ÿ Àðåñò³âíà, 1928 ð. í., ñ. Âèøíåâå «ß ïàì’ÿòàþ ç³ ñë³â ìàòåð³, êîëè í³÷îãî íå áóëî ¿ñòè, ìàòè õîäèëà â ñóñ³äíº ñåëî Âåëèêà ³ñü. Òàì çáèðàëà êàðòîïëþ íà ïîë³.  á³ëüøîñò³ êàðòîïëÿ áóëà ãíèëîþ, ãíèëó êàðòîïëþ òåðëè íà ìëèíö³, à êðàùó âàðèëè â ëóøïàéêàõ. Çáèðàëè ð³çí³ êîð³íö³, òðàâè, âàðèëè áîðù 98
ç êðîïèâè, ð³çí³ â³äâàðè, ùîá íå ïèòè ñèðî¿ âîäè. Çèìîþ ¿ëè êîðìîâ³ áóðÿêè. Ïàì’ÿòàþ, ùî õòîñü ó ìåíå ñïèòàâ, ùî ìè ¿ìî, ÿ â³äïîâ³ëà, ùî êîðìîâ³ áóðÿêè, òî íà äðóãèé äåíü öÿ ëþäèíà ïðèíåñëà ìàñëà, õë³áà, ÿ íå çíàþ, äå âîíà éîãî äîáóëà, ïîêëàëà ïåðåä³ ìíîþ ³ ãîâîðèòü, íà, ¿æ ³ í³êîìó íå ãîâîðè, ùî ¿ëè êîðìîâ³ áóðÿêè, öå ìåí³ çàïàì’ÿòàëîñü íà âñå æèòòÿ. Á³ëüøå í³÷îãî íå ïàì’ÿòàþ, áî áóëà ìàëà». Çàïèñàíî ñïåö³àë³ñòîì ² êàòåãî𳿠â³ää³ëó ç ïèòàíü âíóòð³øíüî¿ ïîë³òèêè òà çâ’ÿçê³â ç ãðîìàäñüêèìè îðãàí³çàö³ÿìè ³ Ç̲ àïàðàòó гïêèíñüêî¿ ðàéîííî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ Ãàííîþ Âàñèë³âíîþ Òàìèëêî, 2009 ð.
Ëèñåíêî Îëåêñàíäðà Çàõàð³âíà, 1927 ð. í., íàðîäèëàñü â ñ. Ìóòè÷³â, ïðîæèâຠâ ñìò. гïêè «Íàøà ñ³ì’ÿ äîïîìàãàëà ãîëîäóþ÷èì, áî áóëà ñâîÿ êàðòîïëÿ. Ó êîëãîñï³ òåæ ãîäóâàëè, áî ÿêáè íå ãîäóâàëè, òî âñå ñåëî á âèìåðëî». Çàïèñàíî ñïåö³àë³ñòîì ² êàòåãî𳿠â³ää³ëó ç ïèòàíü âíóòð³øíüî¿ ïîë³òèêè òà çâ’ÿçê³â ç ãðîìàäñüêèìè îðãàí³çàö³ÿìè ³ Ç̲ àïàðàòó гïêèíñüêî¿ ðàéîííî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ Ãàííîþ Âàñèë³âíîþ Òàìèëêî, 2009 ð. Ìåëüíè÷åíêî Äìèòðî ²âàíîâè÷, 1932 ð. í., íàðîäèâñÿ â ñ. Îëåêñàíäð³âêà-1, ïðîæèâຠâ ñìò. гïêè «Çà ðîêè ãîëîäîìîðó ñàì í³÷îãî íå ïàì’ÿòàþ, áî ìåí³ íå áóëî ùå é ðîêó. Ç ðîçïîâ³äåé áàòüê³â çíàþ, ùî 1932 – 1933 ðîêè – öå äóæå ñòðàøí³ ðîêè. Ëþäè âèæèâàëè, ÿê ìîãëè, äîïîìàãàëè îäèí îäíîìó. Àëå âñåð³âíî áàãàòî ëþäåé ïîìåðëî â³ä ãîëîäó. Íàì äîïîìàãàâ ì³é äÿäüêî Âàñèëü, Ìåëüíè÷åíêî Âàñèëü Ðîìàíîâè÷, â³í ïðèíîñèâ êóêóðóäçó, ÿêó äåñü çàõîâóâàâ. Ìè ¿ëè òó êóêóðóäçó, îëàäêè ë³ïèëè ç ëèïè. Áàòüêè íàâ³òü ðîçïîâ³äàëè, ùî ÿ ìàëî íå ïîìåð.  ìåíå îïóõ æèâ³ò, à íîãè ³ ðóêè çðîáèëèñÿ äóæå òîíê³, ë³êàð³ äóìàëè, ùî âñå. Àëå ìåíå âñå-òàêè âèõîäèëè». Çàïèñàíî ñïåö³àë³ñòîì ² êàòåãî𳿠â³ää³ëó ç ïèòàíü âíóòð³99
øíüî¿ ïîë³òèêè òà çâ’ÿçê³â ç ãðîìàäñüêèìè îðãàí³çàö³ÿìè ³ Ç̲ àïàðàòó гïêèíñüêî¿ ðàéîííî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ Ãàííîþ Âàñèë³âíîþ Òàìèëêî, 2009 ð.
Ðÿá÷óê Ãàííà Ñòåïàí³âíà, 1927 ð. í., ñ. Âåëèêà ³ñü «Ïàì’ÿòàþ, ùî ÿêàñü áàãàòîä³òíà ìàòè ïðèéøëà äî íàñ ç âóçëîì ðå÷åé ³ ì³íÿëà îäåæèíó íà õë³á. Ìàòè äàëà ¿é áóõàíåöü õë³áà ³ ç îäåæ³ í³÷îãî íå âçÿëà, òî òà æ³íî÷êà âïàëà íàâêîë³øêè ³ ö³ëóâàëà ìî¿é ìàòåð³ ðóêè». Çàïèñàíî ñïåö³àë³ñòîì ² êàòåãî𳿠â³ää³ëó ç ïèòàíü âíóòð³øíüî¿ ïîë³òèêè òà çâ’ÿçê³â ç ãðîìàäñüêèìè îðãàí³çàö³ÿìè ³ Ç̲ àïàðàòó гïêèíñüêî¿ ðàéîííî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ Ãàííîþ Âàñèë³âíîþ Òàìèëêî, 2009 ð. Ñåìåíþê dzíà¿äà Ãðèãîð³âíà, 1922 ð. í., ñ. Âåëèêèé Ç볿⠫Ìåí³ éøîâ äåñÿòèé ð³ê, íàðîäèëàñü 23 æîâòíÿ 1922 ðîêó, àëå äîáðå ïàì’ÿòàþ ñòðàõ³òòÿ 1932 ðîêó. Ïîõîðîíè, ïîõîðîíè… Æèëà ç áàòüêàìè íåäàëåêî â³ä öâèíòàðÿ. Ïðèâîçèëè ï³äâîäàìè ìåðòâèõ, çàêóòàíèõ ïðîñòèðàäëàìè, ì³øêîâèíîþ, ñïóñêàëè â ÿìó ³ çàêîïóâàëè. ß ïëàêàëà, ³ ìàòè çàáîðîíèëà ìåí³ á³ãàòè ³ íà öå äèâèòèñÿ. Ó áàòüêà áóëà êîðîâà, òî ìè îñîáëèâî íå ãîëîäóâàëè. Ç ùàâëþ âàðèëè þøêó, à ç ëèñòÿ ëèïè ìàìà ïåêëà ïàìïóøêè. À ïðîòè íàøîãî äâîðó æèëà ñ³ì’ÿ: Ïàñ³÷íèê Ìàðòèí, äðóæèíà Ïàëàæêà Àô³ä³âíà ³ ä³òè – Óëÿíà 6 ðîê³â ³ Âàðâàðà 4 ðîê³â. ³ä ãîëîäó ïîìåð áàòüêî Ìàðòèí – çäîðîâèé ÷îëîâ’ÿãà, à íåâäîâç³ ³ îáîº ä³òåé. Ƴíêà (Ïàëàæêà) ç îïóõëèìè íîãàìè ïðèéøëà äî íàñ ç ïðîõàííÿì ïî¿ñòè. Ó íàñ íå áóëî í³ õë³áà, í³ êàðòîïë³, àëå áóëà êîðîâà, à, çíà÷èòü, ìîëîêî. Ìàòè ïåêëà ÿê³ñü êîðæèêè ç ñóõîãî ëèñòÿ ëèïè, à ÿ õîäèëà, ðâàëà ùàâåëü ïî ïîëþ, âàðèëè çåëåíèé áîðù ç äîáàâêàìè ëîáîäè, ùàâëþ, ç³ðî÷íèêó (ìîêðèö³) ³ ùå ÷îãîñü. Ìàòè ñòàëà äàâàòè Ïàëàæö³ ïî ìèñö³ öüîãî áîðùó ³ ïî êðóæö³ ìîëîêà êîæíîãî äíÿ, âîíà ïðèõîäèëà ³ ¿ëà. Òàê âîíà âè100
æèëà. Çàâæäè äÿêóâàëà ìî¿é ìàì³: «Òè ìåíå ñïàñëà» Êîëè â 1986 ðîö³ ïîìåðëà ìîÿ ìàòè, Ðóáàõà Ñîô³ÿ Âàñèë³âíà, Ïàëàæêà ïðèéøëà ³ ñêàçàëà: «¯¿ äóøà áóäå â Áîãà íà íåá³, áî âîíà äîïîìàãàëà ëþäÿì, ³ çà ìîº ñïàñ³ííÿ». Ïàëàæêà ïðîæèëà âåëèêå æèòòÿ – 93 ðîêè. Ðàçîì ç ïëåì³ííèêîì ïîáóäóâàëà äîáðó õàòó, ïðàöþâàëà ó êîëãîñï³, ìàëà ñâîº ãîñïîäàðñòâî, ðîñòèëà ä³òåé ïëåì³ííèêà. Âåëèêó äîïîìîãó ðîáèëè â êîëãîñï³, âàðèëè êîíèíó, äàâàëè âñ³ì, õòî ïðàöþº, ïðèõîäèëè ç äîì³âîê ä³òè ïî 8-12 ðîê³â, áðàëè â ãîðùèêè, ¿ëè äîìà». Çàïèñàíî ñïåö³àë³ñòîì ² êàòåãî𳿠â³ää³ëó ç ïèòàíü âíóòð³øíüî¿ ïîë³òèêè òà çâ’ÿçê³â ç ãðîìàäñüêèìè îðãàí³çàö³ÿìè ³ Ç̲ àïàðàòó гïêèíñüêî¿ ðàéîííî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ Ãàííîþ Âàñèë³âíîþ Òàìèëêî, 2009 ð.
Ñåìåíÿêî Ìàðôà Àðòåì³âíà, 1916 ð. í., íàðîäèëàñü â ñ. Ãóáàð³, ïðîæèâàëà â ñ. Âîðîá’¿â «Õòî ç ëþäåé ìàâ äîñòóï äî êîëãîñïíîãî, òîé äîïîìàãàâ ñâî¿ì ðîäè÷àì. Íàïðèêëàä, ìîãî áðàòà Ôåäîòà íàø äÿäüêî, ÿêèé ïðàöþâàâ áóõãàëòåðîì, ïîñòàâèâ ïîì³÷íèêîì êîíþõ³â. À êîíþõè òó ìóêó, ùî âèäàâàëè êîíÿì, ä³ëèëè ì³æ ñîáîþ, òî ïåðåïàäàëî ³ Ôåäîòó. ³í òó ìóêó, õîâàþ÷è çà ïàçóõîþ, ïðèíîñèâ äîäîìó. À ç íå¿ ïåêëè õë³á. Äîïîìàãàëà ñ³ì’¿ ³ äÿäèíà (äðóæèíà äÿäüêà) – äàâàëà êàðòîïëþ òà ³íø³ ïðîäóêòè». Çàïèñàíî ñïåö³àë³ñòîì ² êàòåãî𳿠â³ää³ëó ç ïèòàíü âíóòð³øíüî¿ ïîë³òèêè òà çâ’ÿçê³â ç ãðîìàäñüêèìè îðãàí³çàö³ÿìè ³ Ç̲ àïàðàòó гïêèíñüêî¿ ðàéîííî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ Ãàííîþ Âàñèë³âíîþ Òàìèëêî, 2009 ð. Ñåíüêî Óëÿíà Àíòîí³âíà, 1922 ð. í., íàðîäèëàñü â ñ. Ïîñòîâáèöÿ, ïðîæèâຠâ ñ. Âåðáè÷³ «Ãîëîäîìîð ñòðàøíîãî 1933 ðîêó ïàì’ÿòàþ, áî áóëî ìåí³ 11 ðîê³â. Áàòüêî ïðàöþâàâ â êîëãîñï³, çàðîáëÿâ ³ ïðèíîñèâ äîäîìó òðîõè ìóêè. Ñóñ³äè òà ðîäè÷³ ïðîñèëè íà õë³á, òî ðîçäàâàâ». 101
Çàïèñàíî ñïåö³àë³ñòîì ² êàòåãî𳿠â³ää³ëó ç ïèòàíü âíóòð³øíüî¿ ïîë³òèêè òà çâ’ÿçê³â ç ãðîìàäñüêèìè îðãàí³çàö³ÿìè ³ Ç̲ àïàðàòó гïêèíñüêî¿ ðàéîííî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ Ãàííîþ Âàñèë³âíîþ Òàìèëêî, 2009 ð.
Ñð³áíÿíñüêèé ðàéîí Ïîãð³áíèé Ïàâëî Âàñèëüîâè÷, 1917 ð. í., ñ. Ïîä³ë «ß äîáðå ïàì’ÿòàþ ãîëîä, âæå â 1934 ðîö³ ï³øîâ íà ðîáîòó â êîëãîñï, ðÿòóâàëèñÿ õòî ÿê ì³ã, çíàþ, â 1947 ðîö³ òåæ áóâ ãîëîäîâêà, àëå ëåãøà, õòî ïðàöþâàâ, òèì äàâàëè ¿æó. Ïîçàáèðàëè â ãîñïîäàðñòâ³ âñå, íàâ³òü êâàñîëþ â ãëå÷èêó çàáðàëè. Êîëè çàáèðàëè çåðíî ç êîìîðè, ÿ âïàâ íà âîçà ³ õîò³â ðîçð³çàòè ì³øîê, ùîá çåðíî ðîçñèïàëîñÿ ³ çàëèøèëîñü âäîìà, òàê ìåíå ïîâåçëè â ñ³ëüñüêó ðàäó. Ïðàâäà, ãîëîâà ñ³ëüðàäè Ìîñòîâèé Ãðèãîð³é Îëåêñ³éîâè÷ ðîçïèòàâ ìåíå, íàâ³ùî ÿ öå çðîáèâ, íàëÿêàâ, çàáðàâ íîæà ³ â³äïóñòèâ äîäîìó.  1933 ðîö³ áðèãàäèðîì ó ñåë³ áóâ ϳääóáíèé ²âàí, ÿ ëåæàâ íà ïå÷³, çáèðàâñÿ âìèðàòè, êîëè çàéøîâ ì³é áðàò ³ ãîâîðèòü: «Óñòàâàé, ²âàí ïåðåêàçóâàâ, ùîá òè ïðèéøîâ äî êîíòîðè, âèïèøå ÷îãîñü ¿ñò³âíîãî». ß ï³øîâ, òàê â³í çàáðàâ ìåíå äîäîìó, ïîãîäóâàâ, äàâ õë³áà ç áîðùåì. ß õîò³â õë³á çàëèøèòü, çàáðàòè ç ñîáîþ, à éîãî äðóæèíà êàæå: «¯æ òóò, ÿ äîäîìó äàì». Íà äðóãèé äåíü áðèãàäèð âèïèñàâ ïðîäóêò³â ³ òàê ìåíå ñïàñ. Ò³, õòî çàáèðàâ, õîäèëè êîìàíäîþ ³ âäåíü, ³ âíî÷³ øóêàëè çåðíî. Áðàò çàêîïàâ ä³æêó ç çåðíîì, òàê îäèí âèñë³äèâ, ïðèéøëîñü ïåðåõîâóâàòè. Âîíè æèëè, çâè÷àéíî, äîáðå, íå ãîëîäóâàëè. Õòî ÷èíèâ îï³ð, òîãî áèëè.  áðàòà çíàéøëè æèòî ï³ä ïîäóøêîþ, ïîáèëè, õîò³ëè çàáðàòè â òþðìó, òàê â³í óò³ê, âï³éìàëè, ïîñàäèëè íà ì³ñÿöü. Õòî áóâ ó êîëãîñï³, òèì äàâàëè ¿æó, ïàéîê, ðàç ó äåíü. Àëå ëþäè íå õîò³ëè ³òè â êîëãîñï, ¿õ çìóøóâàëè ãîëîäîì. Çàáèðàëè çåðíî, ãîñïîäàðñüê³ áóä³âë³: êëóí³, êîìîðè, õóäîáó.  íàñ çàáðàëè êîáèëó, à ìè ç áðàòîì çàáðàëè ¿¿ íàçàä, ïðîäàëè çà 170 ðóáë³â, òàê íàì øòðàô íàêëàëè 400 ðóáë³â, 102
ïðèéøëîñü êóïèòè ëîøà ³ çäàòè â êîëãîñï, à òî á ïîñàäèëè íàäîâãî. Ïîëÿ îõîðîíÿëè íàçíà÷åí³ ëþäè, ñàäæàëè çà êîëîñêè. Ëþäè ïî÷àëè âìèðàòè âåñíîþ, õîâàëè íà êëàäîâèù³ àáî ðîäè÷³, àáî ñóñ³äè, õòî ì³ã. Ñèðîòè õîäèëè ïî ñåëó, ïðî íèõ í³õòî íå çãàäóâàâ. Ëþäè íå ïîìàãàëè îäíå îäíîìó ¿æåþ, ðîäè÷³ äîïîìàãàëè.  íàñ äÿäüêî â Ãîðî᳿âö³ áóâ ìåëüíèêîì, òàê ìàêóõó äàâàâ, à â ñóñ³ä³â í³÷îãî íå áóëî. Áðèãàäèð äîïîìàãàâ, ëþäè íå îáðàæàëèñü íà íüîãî. À ñê³ëüêè ëþäåé ïîìåðëî â ñåë³, òî÷íî ³ íå ñêàæó. Áîã éîãî çíຠêîãî âèíèòü, Ñòàë³íà, òàê â³í æå íå áðàâ ó ìåíå õë³áà ç õàòè, òàê ÿ ïîí³ìàþ, à, ìîæå, íàïðàâëÿâ...». Çàïèñàíî íà÷àëüíèêîì â³ää³ëó ç ïèòàíü âíóòð³øíüî¿ ïîë³òèêè ³ çâ’ÿçê³â ç ãðîìàäñüê³ñòþ Ñð³áíÿíñüêî¿ ðàéîííî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ Âîëîäèìèðîì Ïàâëîâè÷åì Øóëÿêîì, 2009 ð.
Òàëàëà¿âñüêèé ðàéîí Ãóðáà Ëþáîâ Õîì³âíà, 1917 ð. í., ñ. Áåðåç³âêà «Íà ïåð³îä Ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðð. íàøà ñ³ì’ÿ ñêëàäàëàñÿ ç 7 ÷îëîâ³ê: áàòüêî, ìàòè, áàáóñÿ ³ ÷åòâåðî íàñ ä³òåé. Áàòüêè ìî¿ â êîëãîñï íå âñòóïàëè, âåëè îäíîîñ³áíå ãîñïîäàðþâàííÿ. Çà â³äìîâó âñòóïàòè äî êîëãîñïó ó íàøî¿ ñ³ì’¿ çàáðàëè êîíÿ ³ êîðîâó. ϳä ÷àñ Ãîëîäîìîðó áóêñèðí³ áðèãàäè ðîáèëè îáøóêè, âèì³òàþ÷è óñå äî îñòàííüî¿ çåðíèíè. Òàê, áóêñèðíà áðèãàäà, äî ÿêî¿ âõîäèëè Ñï³âàê Ôåä³ð Ôåäîðîâè÷, Ïðîêîïåíêî Ìèêîëà Ìèêîëàéîâè÷, Êóçüìåíêî Êóçüìà Ñåðã³éîâè÷ ó íàñ ïîâí³ñòþ ïåðåðèëè ïîäâ³ð’ÿ, ðîçêèäàëè ï³÷, ãðóáó, çíàéøëè îñòàíí³é êëóíî÷îê íàñ³ííÿ ³ òå çàáðàëè. Ìàò³ð, ÿêà íå õîò³ëà â³ääàâàòè îñòàííº íàøå ñïàñ³ííÿ, æîðñòîêî ïîáèëè. Ùîá íå ïîìåðòè ³ç ãîëîäó, ¿ëè ëèñòÿ ëèïè, ìîêðåöü, ëîáîäó, êðîïèâó òà ïåêëè ìàòîðæàíèêè. Ìàòè õîäèëà ïî ñóñ³äàõ, ùîá õî÷ õòîñü äàâ ñêëÿíêó ñèðîâàòêè ÷è âèñ³âîê ÿêèõîñü, àëå í³õòî í³÷îãî íå äàâàâ. Ëþäè óñ³ áóëè äóæå îçëîáëåí³, äîïîìîãè ÷åêàòè áóëî í³ â³ä êîãî, êîæåí âèæèâàâ, õòî ÿê ì³ã. Áàòüêî Ãóðáà Õîìà Ôåäîðîâè÷ 1892 ð. í. 103
³ áàáóñÿ Ãóðáà ªâäîê³ÿ Éîñèï³âíà ïîìåðëè â îäèí äåíü íà ïî÷àòêó âåñíè 1933 ðîêó. Ìàòåð³, ìåí³ ³ áðàòàì Âàñèëþ 1925 ð. í., Ïàâëó 1929 ð. í., ñåñòð³ Ðà¿ñ³ 1919 ð. í. âäàëîñÿ äèâîì âèæèòè. ³ä Ãîëîäîìîðó ïîìèðàëè ö³ë³ ñ³ì’¿. Ïîìåðëè ñ³ì’¿ Ñï³âàêà ²âàíà Ìèòðîôàíîâè÷à – 4 ÷îë., Ñï³âàêà ²âàíà Âàñèëüîâè÷à – 3 ÷îë., Ñï³âàêà Ïàâëà ªðìîëàéîâè÷à – 5 ÷îë. Ðàçîì ïî ñåëàõ Ñï³âàêîâå, Êóò, Ìàíü÷èøèíå ïîìåðëî áëèçüêî 40 ÷îëîâ³ê. Õîðîíèëè ëþäåé áåç ãðîá³â, áóâàëî ïî 3-4 ÷îëîâ³ê â îäíó ÿìó êëàëè. ѳ쒿 ³ íàùàäêè ÷ëåí³â áóêñèðíî¿ áðèãàäè ñïîêóòóþòü ãð³õè ñâî¿õ áàòüê³â ³ ä³ä³â ³ ïî íàø ÷àñ. Íàä íèìè âèñèòü ïðîêëÿòòÿ.  öåé æå ÷àñ áóëè ðåïðåñîâàí³ Ñï³âàê Àíäð³é Ãðèãîðîâè÷, Îïðèøêî ßêèì. Ìåí³ äîâåëîñÿ ïåðåæèòè îêóïàö³þ, òàê í³ìö³ â³äíîñèëèñÿ êðàùå äî ëþäåé, í³æ ñâî¿ ï³ä ÷àñ Ãîëîäîìîðó». Çàïèñàíî ó÷èòåëåì ³ñòî𳿠Áåðåç³âñüêî¿ ÇÎØ ²-²²² ñò., êåð³âíèêîì ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷îãî ãóðòêà Ëþäìèëîþ Âàñèë³âíîþ Ãàâðèê, 2009 ð.
Êðàâ÷åíêî Ãàííà Òàðàñ³âíà, 1927 ð.í., íàðîäèëàñü â ñ. Áåðåç³âêà Òàëàëà¿âñüêîãî ðàéîíó, ïðîæèâຠâ ñ. Çàâîäñüêå гïêèíñüêîãî ðàéîíó «Ãîëîäîìîð ïàì’ÿòàþ, õî÷à áóëà äèòèíîþ, ïàì’ÿòàþ ëåæà÷èõ ïîìåðëèõ, ïóõëèõ ëþäåé ï³ä òèíàìè. Õîäèëè ïðîñèëè ¿ñòè ïî ëþäÿõ, ùî áóëî ç òâàðèí – âñå çàáèðàëè òà ¿ëè. Ïîìåðëè òðè ð³äíèõ ìî¿ áðàòè – Àíäð³é, ²âàí ³ Ïàâëî, ÿê³ ïîõîâàí³ â ñåë³ Áåðåç³âêà. Çáèðàëè ãíèëó êàðòîïëþ, ¿ëè êâ³òè àêàö³¿, á³ëó ëîáîäó, ùàâåëü. Ìàòè âàðèëà ÷àé ç ñ³íà. Ñóñ³äñüê³ õëîï÷èêè, ÿê³ ç’¿ëè áàãàòî çåëåíèõ äèêèõ ãðóø, ïîìåðëè. Îäíîñåëüöÿ Êóðîëåñà, ³ìåí³ íå ïàì’ÿòàþ, ïîñàäèëè äî â’ÿçíèö³ çà òå, ùî ÷èíèâ îï³ð ïîë³òèö³ ãîëîäîìîðó. Äîïîìàãàëà íàì õðåùåíà Ìàòþøåíêî Ïåëàãåÿ – ïðàö³âíèê ³íòåðíàòó, ÿêà íîñèëà íàì êàðòîïëÿí³ î÷èñòêè». Çàïèñàíî ñïåö³àë³ñòîì ² êàòåãî𳿠â³ää³ëó ç ïèòàíü âíóòð³øíüî¿ ïîë³òèêè òà çâ’ÿçê³â ç ãðîìàäñüêèìè îðãàí³çàö³ÿìè ³ Ç̲ àïàðàòó гïêèíñüêî¿ ðàéîííî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ Ãàííîþ Âàñèë³âíîþ Òàìèëêî, 2009 ð. 104
Ëàçîðåíêî Òðîõèì Âàñèëüîâè÷, 1921 ð. í., ñ. Óêðà¿íñüêå (íà òîé ÷àñ ßðîø³âêà) «Ï³ä ÷àñ 1932 – 1933 ðîê³â ïðîæèâàëè ç ðîäèíîþ â ñ. Óêðà¿íñüêå (íà òîé ÷àñ ßðîø³âêà), â ñ³ì’¿ â íàñ áóëî 8 îñ³á: áàòüêî – Ëàçîðåíêî Âàñèëü Ïèëèïîâè÷, ìàòè – Ëàçîðåíêî Óëÿíà Ôåäîð³âíà, áðàòè ²âàí, Äìèòðî, Ìèõàéëî, ñåñòðè – Ãàëüêà, Îäàðêà, ºðêà, Íàäüêà. Ìåí³ íà òîé ÷àñ áóëî îäèíàäöÿòü ðîê³â, ïàì’ÿòàþ, ùî â ãîñïîäàðñòâ³ áóëà êîðîâà, êîáèëà, ïîðîñÿ. Ïàì’ÿòàþ, ùî ïî ñåëó õîäèëè ÷óæ³ ëþäè ïðîñèëè ¿ñòè, õòî ùî äàñòü.  íàñ äîìà òåæ íå áóëî ÷îãî ¿ñòè. ̳é áàòüêî ïîâèòÿãóâàâ âñå çîëîòî, ÿêå áóëî: õðåñòè, ñåðãè, öåïêè ³ îäâ³ç êîíÿêîþ â Ðîìíè, ùîá îáì³íÿòè íà õë³á. Ïàì’ÿòàþ, ÿê ÿ âèéøîâ äî ïðîð³çà, à òàì ñèäèòü ÷óæèé ÷îëîâ³ê ³ ãðèçå ê³íñüêèé êîïèò, â³í ñòàâ ïðîñèòè ó ìåíå ¿ñòè, ÿ âåðíóâñÿ äî õàòè é âèí³ñ éîìó øìàòîê õë³áà. Áðàò ì³é – Ìèõàéëî â³ä ãîëîäó áóâ ïóõëèé, àëå ãîëîä ïåðåæèâ. Ïî ñåëó õîäèëà áóêñèðíà áðèãàäà é çàáèðàëè óñå, ùî â êîãî áóëî, ó ì ìàòåð³ ç ï³ä ãîëîâè çàáðàëè íàâ³òü íàñ³ííÿ êîíîïë³. Öå áóëè äâà äóæå âàæê³ ðîêè, àëå ìè âèæèëè. Ó íàøîìó ñåë³ â³ä ãîëîäó í³õòî íå ïîìåð». Çàïèñàíî ó÷èòåëåì ³ñòî𳿠Áåðåç³âñüêî¿ ÇÎØ ²-²²² ñò., êåð³âíèêîì ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷îãî ãóðòêà Ëþäìèëîþ Âàñèë³âíîþ Ãàâðèê, 2009 ð. Ñàâ÷åíêî Ðà¿ñà Ãðèãîð³âíà, 1924 ð. í., ñ. Áåðåç³âêà «Â ðîêè ãîëîäîâêè íàøà ñ³ì’ÿ æèëà íà Îñåðåäêó. Áóëî äóæå òÿæêî âèæèâàòè. Áàãàòî ëþäåé ïîìåðëè â³ä ãîëîäó ó íàñ íà êóòêó.  íàø³é ñ³ì’¿ ãîëîäîâêè íå áóëî, áî áóëà êîðîâà. Àëå ¿æ³ íå âèñòà÷àëî. Òà õî÷ ÿê áóëî âàæêî, ëþäè çàëèøàëèñÿ ëþäüìè, ïîìàãàëè îäèí îäíîìó, ÿê ìîãëè. Ìè ñàì³ ïîìàãàëè ³ íàì ïîìàãàëè. ß íîñèëà Ìàçóíîâ³é Ìàðóñ³ ìîëîêî â ãëå÷èêó. À âîíà íàçàä äàâàëà â ãëå÷èêó êàðòîïëþ. Áî â íàñ êàðòîïë³ íå áóëî. Ìàìà âàðèëè òó êàðòîïëþ, òîâêëà ³ ðîçâîäèëà ìîëîêîì. Òàêå ìè ³ ¿ëè. 105
Íà Ñèñ³âö³ æèâ ìàìèí äâîþð³äíèé áðàò Ìèêèò÷à Ïèëèï.  íüîãî ñ³ì’ÿ áóëà ÷èìàëà, ñàìèì íå âèñòà÷àëî õàð÷³â. Âåñíîþ õîäèëè äî íüîãî ³ ìàìà, ³ ÿ, ³ áðàò Êîëÿ, áðàëè ëóøïàéêè ç êàðòîïë³. ² íèìè ïîñàäèëè êàðòîïëþ. Ëþäè äèâóâàëèñü, ùî ç íèõ ìîæå âèðîñòè. À êàðòîïëÿ, ÿê âðîäèëà, òàêà áóëà çäîðîâåííà, âñ³ ïðèõîäèëè äèâèòèñü. Ìîÿ ñâåêðóõà, Ñàâ÷åíêî Ïàëàæêà ²âàí³âíà, äîïîìàãàëà ñâî¿ì ñóñ³äàì Ôåäîòîâèì, Ìàíüêî Ìàðóñ³ òà ¿¿ ä³òÿì. Ó ñâåêð³â òåæ áóëà êîðîâà. Ñâåêðóõà êàçàëà Ìàðóñèíèì ä³òÿì: «Ïðèõîäüòå, ä³òêè, ÿ äî¿òèìó êîðîâó ³ âàì íàëëþ ìîëî÷êà». Âîíà ùå ò³ëüêè éäå äî¿òè, à âîíè âæå ñèäÿòü ï³ä ë³ñîþ ç ÷àøå÷êàìè – æäóòü. Âèäî¿òü, íàëëº ¿ì, âîíè ïîï’þòü ³ äîäîìó éäóòü. Äîìà ó Ôåäîòîâèõ ìàéæå í³÷îãî íå áóëî, äâîº ä³òåé ïîìåðëî, à äâîº, Ðà¿ñà ³ Ìèêîëà, âèæèëè. Ìîæå, òå ìîëîêî ¿ì ïîìîãëî. À ì³é ñâåêîð ²âàí áóâ ó áðèãàä³, ùî õîäèëà ïî õàòàõ ³ çàáèðàëà â ëþäåé îñòàííº. Òàêèõ áðèãàä ó ñåë³ áóëà íå îäíà. Çàáèðàëè â ëþäåé íå ò³ëüêè çåðíî ³ ³íø³ ïðîäóêòè, à íàâ³òü õàòí³ ðå÷³, îäÿã. Ïîò³ì ö³ëèé âå÷³ð ³ í³÷ ïèëè ³ ãóëÿëè ó ñ³ëüñüê³é ðàä³. À ðå÷³ çàáèðàëè ñîá³». Çàïèñàíî ó÷èòåëåì ³ñòî𳿠Áåðåç³âñüêî¿ ÇÎØ ²-²²² ñò., êåð³âíèêîì ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷îãî ãóðòêà Ëþäìèëîþ Âàñèë³âíîþ Ãàâðèê, 2009 ð.
Õîìåíêî Âàðâàðà Ìàêàð³âíà, 1911 ð. í., íàðîäèëàñÿ ó ñ. Õàðèòîí³âêà Ñð³áíÿíñüêîãî ðàéîíó, ïðîæèâຠó ñ. Áåðåç³âêà «ß íàðîäèëàñÿ â ñåë³ Õàðèòîí³âêà â 1911 ðîö³.  1930 ðîö³ âèéøëà çàì³æ â Áåðåç³âêó ³ òîìó íå çàçíàëà òÿæêî¿ äîë³ ì ñ³ì’¿. Êîëè ïî÷àëàñÿ êîëåêòèâ³çàö³ÿ, ìî¿õ áàòüê³â çàðàõóâàëè äî êóðêóë³â (áî ìàëè 10 äåñÿòèí çåìë³, êîíåé ³ êîðîâó). Áàòüêà Ìàêàðà Íèêèôîðîâè÷à, ìàò³ð Óëÿíó Ìèêèò³âíó, áðàòà Îëåêñ³ÿ, ñåñòåð Ìàðóñþ ³ Ãàëèíó â 1932 ðîö³ âèñëàëè â Àðõàíãåëüñüêó îáëàñòü, à âñå ìàéíî çàáðàëè. Áàòüêè òàì ³ ïîìåðëè. Áðàò âò³ê, à ï³çí³øå ïîâåðíóâñÿ íà ×åðí³ã³âùèíó, æèâ ó ñåë³ Íîâîñåë³âêà. Ó Áåðåç³âö³ ïîñòðàæäàëè â³ä ãîëîäó á³ëüøå ò³, õòî íå âñòóïèâ ó 106
êîëãîñï. Ó 1932 ðîö³ õîäèëè ïî õàòàõ áðèãàäè ³ çàáèðàëè â ñåëÿí âñå, íàâ³òü íàñ³ííÿ â òîðáèíêàõ, îäÿã. Ïðèð³êàëè ëþäåé íà ãîëîäíó ñìåðòü. Îñîáëèâî áóëî òÿæêî â ñ³ì’ÿõ, äå áóëî áàãàòî ä³òåé. Äå çàðàç ìàãàçèí, æèëà æ³íêà Ãàííà Íåñòîð³âíà. Âîíà â³äâåëà ñâîþ äî÷êó â ë³ñ ³ òàì óáèëà. Ïîò³ì âàðèëà ç íå¿ ì’ÿñî ³ ¿ëà. Õòîñü ïðî òå ïîâ³äîìèâ â ðàéîí, ïðè¿õàëè çâ³äòè ³ ¿¿ êóäèñü çàáðàëè.  ñåë³ âîíà á³ëüøå íå ïîÿâëÿëàñü. Öå æ äî ÷îãî äîâåëè ëþäåé, ùîá ¿ñòè ñâî¿õ ä³òåé!  íàø³é ñ³ì’¿ ¿ñòè áóëî ùî, â îñíîâíîìó êàðòîïëÿ ³ áóðÿê. Ùå áóëà âñüîãî îäíà äèòèíà, äî÷êà ͳíà, ÿêà íàðîäèëàñÿ â 1932 ðîö³. Àëå âåñü ÷àñ â³ä÷óâàëè ñåáå ãîëîäíèìè. ß âàðèëà âåëèêèé ÷àâóí áîðùó, éîãî ³ ¿ëè. Òà ¿ñòè õîò³ëîñÿ âñå ð³âíî, áî â áîðù³ áóëà ñàìà âîäà ùå òðîõè êàðòîïë³ òà áóðÿê. Õë³áà ìàéæå íå áà÷èëè. Äå ¥àâà ³êòîð æèâå, æèëè ä³ä ³ áàáà Äàâèäåíêè.  íèõ ¿ñòè íå áóëî í³÷îãî. ijä ïðèõîäèâ äî íàñ, ïðîñèâ: «Äàé õî÷ áóðÿ÷îê». ̳é ÷îëîâ³ê äàâàâ ¿ì ïîòðîõó áóðÿê³â ³ êàðòîïë³. Àëå âîíè îäíàêîâî ïîìåðëè.  ìåíå é äîñ³ ñòî¿òü ïåðåä î÷èìà: éäå ëþäèíà ³ íà ëþäèíó íå ïîõîæà, éäå, âïàëà ³ íåìà. ͳêîìó ÿìè áóëî êîïàòè. Ñïî÷àòêó õîâàëè ïî äâîº â îäíó ìîãèëó. À ïîò³ì âèêîïàëè êàíàâó ³ âñ³õ ïîìåðëèõ òóäè ñêèäàëè. Òîä³ â ñåë³ áóëî áàãàòî ÷óæèõ ëþäåé, õîäèëè, ïðîñèëè ¿ñòè ï³ä õàòàìè. ×àñòî òàê ³ ïîìèðàëè ïðÿìî íà äîðîç³ ÷è äåñü ï³ä òèíîì. Áóëà â ñåë³ ñïåö³àëüíà áðèãàäà, ÿêà çáèðàëà òðóïè ³ â³äâîçèëà äî ò³º¿ êàíàâè. Õòî ï³øîâ çðàçó â êîëãîñï, òèì áóëî òðîõè ëåãøå. ¯ì âàðèëè ÿêóñü þøêó, çàò³ðêó ³ ðàç íà äåíü ãîäóâàëè. Ùå äàâàëè ³ ïàéêó õë³áà. Àëå â íèõ çàáðàëè çðàçó õóäîáó, ÿê çàïèñàëèñü ó êîëãîñï. À õòî íå ï³øîâ ó êîëãîñï ó 1932 – 1933 ðð. çàáðàëè âñå. ² ïîìåðëè ëþäè, â îñíîâíîìó, ç öèõ ñ³ìåé. Çàïèñàíî ó÷èòåëåì ³ñòî𳿠Áåðåç³âñüêî¿ ÇÎØ ²-²²² ñò., êåð³âíèêîì ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷îãî ãóðòêà Ëþäìèëîþ Âàñèë³âíîþ Ãàâðèê, 2003 ð.
107
Ùîðñüêèé ðàéîí Áîðèñåíêî Ìàð³ÿ ²âàí³âíà 1924 ð. í., ñ. Çàéìèùå «Ñ³ì’ÿ ñêëàäàëàñÿ ³ç 4-õ ÷îëîâ³ê (áàòüêè òà ä³òè).  êîëãîñï³ íå ïðàöþâàëè. Áóëà â ãîñïîäàðñòâ³ êîðîâà, çåìåëüíà ä³ëÿíêà 0,15 ãà. Ìè íå ãîëîäóâàëè, à ñóñ³äè – äîðîñë³ ³ ä³òè ïðèõîäèëè äî íàñ ¿ñòè, ìàòè âñ³õ ïðèãîùàëà.  ñåë³ ðîçêóðêóëþâàëè ëþäåé, ó êîãî áóëî âåëèêå ãîñïîäàðñòâî ³ âèãàíÿëè ç áóäèíê³â». Çàïèñàíî ñåêðåòàðåì âèêîíêîìó Çàéìèùàíñüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè Íàòà볺þ Âîëîäèìèð³âíîþ Îìåëÿíåíêî. Áóðëàê ªâäîê³ÿ Äàâèä³âíà 1922 ð. í., ñ. ϳùàíêà «Ó ò³ ðîêè ïðîæèâàëà â ñ. ªë³íå Ùîðñüêîãî ðàéîíó, äå ãîëîâîþ áóâ Òîêàðºâ. Éîãî äðóæèíà ïîæàë³ëà ìåíå é ³íøèõ ä³òåé ³ çàáðàëà ó ÿñë³, ùîá ç ãîëîäó íå ïîâìèðàëè. ß áóëà íàñò³ëüêè ñëàáêîþ, ùî ìåí³ äàâàëè ñïî÷àòêó ¿ñòè ïî ÷àéí³é ëîæå÷ö³. Ïîò³ì òàì ³ çîñòàëàñÿ ³ íàãëÿäàëà çà ä³òüìè». Çàïèñàíî çàâ³äóþ÷îþ êëóáîì Æîâ³äñüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè Òåòÿíîþ Àíàòî볿âíîþ Ìàðòèíåíêî. ³äëîãà Ìàð³ÿ Ñåìåí³âíà 1924 ð. í., ñ. Âåëèêèé Ùèìåëü «Ïðîæèâàëà ç ìàìîþ.  ë³ñ³ çáèðàëè ãðèáè, ÿãîäè, ùàâåëü, êâ³òè àêàö³¿. ²íêîëè ä³ëèëèñÿ õàð÷àìè ç ñóñ³äàìè, áî â íèõ áóëè ìàëåíüê³ ä³òè. Ñèòóàö³ÿ ïî÷àëà íàëàãîäæóâàòèñÿ ò³ëüêè ç íîâîãî âðîæàþ. Ùîá çáèðà÷³ ïîäàòê³â íå â³äáèðàëè îñòàííº çåðíî, éîãî ïåðåõîâóâàëè â ë³ñ³, çàêîïóâàëè â çåìëþ, õîâàëè â ï³÷í³ òðóáè». Çàïèñàíî ñåêðåòàðåì âèêîíêîìó Âåëèêîùèìåëüñüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè Ëþáîâ’þ Ìèêîëà¿âíîþ Ìèëåíüêîþ. 108
Ãåöü Ìàð³ÿ ²âàí³âíà 1927 ð. í., ñ. Çàéìèùå «Ìåí³ òîä³ áóëî 6 ðîê³â. Êîëè ïðè¿õàëè ëþäè ç Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáëàñò³ (òàêîæ õîäèëè ëþäè ç Ïîëòàâñüêî¿ ³ ³ííèöüêî¿ îáëàñòåé) ³ ïðîñèëè îáì³íÿòè âèøèâàí³ é òêàí³ ðóøíèêè, ïðîñòèí³ íà ïðîäóêòè, òî ìîÿ ìàòè âñå öå íå âçÿëà, à ïðîñòî äàëà ¿ì êàðòîïë³ ³ âñå.  ñ³ì’¿ áóëî ÷åòâåðî ä³òåé ³ îäíà ç íèõ – ñåñòðà ˳äà 1931 ð. í. – ïîìåðëà â³ä ñêàðëàòèíè». Çàïèñàíî ñåêðåòàðåì âèêîíêîìó Çàéìèùàíñüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè Íàòà볺þ Âîëîäèìèð³âíîþ Îìåëÿíåíêî. Äàíèëü÷åíêî Ìàð³ÿ Ìàêñèì³âíà 1926 ð. í., ñ. ×åïåë³â «Ó ðîêè Ãîëîäîìîðó áóëî 6 ðîê³â. Ðâàëè ëèñòÿ ç ëèïè. Ìàòè â ï³÷ íà æàðîâíþ ïîñòàâèòü òà ïîñóøèòü, à ïîò³ì òîâêëà â ñòóï³. À ïàìïóøêè ç öüîãî âèõîäèëè çåëåí³ òà ëèïó÷³. Ó íàñ áóëà êîðîâà. Ìàòè íàäî¿òü ìîëîêà ³ äຠíàì ìîëîäøèì, à ¿ñòè æ õîò³ëîñÿ âñ³ì. Ó 33-ìó ðîö³ ó êîëãîñï óñ³õ çàãàíÿëè, çàáèðàëè âñå, ùî ó êîãî º, íàâ³òü ãîðøêè ³ç ïå÷³. Ó íàñ áàòüêî çàêîïàâ ì³øîê çåðíà, òî òå çåðíî ïîòîâêëè, à ìàòè ìîëîêà òðîõè äîáàâèòü ³ âàðèëà áàëàíäó. Êîìóí³ñòè ñòóïè ïîðóáàëè, ùîá ëþäè ïîäèõàëè ³ç ãîëîäó. ²ç ñ³ì’¿ âñ³ æèâ³ îñòàëèñü ³ ñóñ³äè òåæ. Õî÷ ³ áóâ ãîëîä, àëå âñ³ì îñòàíí³ì ä³ëèëèñÿ. Íà ïîë³ íàêîïàþòü ãíèëî¿ êàðòîïë³ (õòî äóæ÷èé áóâ) ³ äຠí³êóäèøí³ì, ñëàáøèì. Ïóõëè âñ³ ñòðàøåííî. Ñàì³ õóäþù³ – øê³ðà ³ ê³ñòêè, à ïóçà çäîðîâ³. Ñòðàøí³ òî ãîäà áóëè». Çàïèñàíî á³áë³îòåêàðåì á³áë³îòåêè Áóäèíêó êóëüòóðè ×åïåë³âñüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè Íàòà볺þ Ãðèãîð³âíîþ Ãóëåâè÷. Äàíèëü÷åíêî Ìàð³ÿ Ïàâë³âíà 1926 ð. í., ñ. ×åïåë³â «Ç³ ñë³â áàòüê³â, çíàþ, ùî íàøà ñ³ì’ÿ òðèìàëà 2 êîðîâè. À áàòüêî êîíåì ¿çäèâ ó Íîâãîðîä-ѳâåðñüêèé, ïðèâîçèâ çâ³äòè êàð109
òîïëþ, ïåêëè ³ ¿ëè. Êîðîâè âèðó÷àëè çäîðîâî. Ìàòè ³ áàòüêî êàçàëè, ùî âîíè ä³ëèëèñÿ ³ ìîëîêîì, ³ êàðòîïëåþ ç äðóãèìè ëþäüìè». Çàïèñàíî á³áë³îòåêàðåì Áóäèíêó êóëüòóðè ×åïåë³âñüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè Íàòà볺þ Ãðèãîð³âíîþ Ãóëåâè÷.
²çìàéëîâà ˳ä³ÿ Ôåäîð³âíà 1925 ð. í., ñ. Ñòàð³ Áîðîâè÷³ «Ñ³ì’ÿ íå ãîëîäóâàëà, ¿ñòè áóëî íåáàãàòî, àëå êîæåí äåíü áóâ õë³á, êàðòîïëÿ. Áóëà êîðîâà. Áàáóñÿ êîðìèëà ñóñ³äñüêèõ ä³òåé, ïðèõîäèëè ³ ÿê³ñü ÷óæ³ ëþäè, ïðîñèëè ìèëîñòèíþ». Çàïèñàíî ñîö³àëüíèì ðîá³òíèêîì òåðèòîð³àëüíîãî öåíòðó óïðàâë³ííÿ ïðàö³ òà ñîö³àëüíîãî çàõèñòó íàñåëåííÿ Ùîðñüêî¿ ðàéîííî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ Îëåíîþ Îëåêñàíäð³âíîþ Óñà÷îâîþ. Êèðè÷åíêî Ðà¿ñà ʳíäðàò³âíà 1929 ð. í., ñ. Âåëèêèé Ùèìåëü «Ïàì’ÿòàþ, ÿê ìàòè ñõîâàëà òðîõè çåðíà ³ òîä³ òîâêëà éîãî â ñòóï³, ùîá ñïåêòè ÿêóñü ïåðåïå÷ó. À â ñóñ³äêè çàëèøèëàñÿ êîðîâà. Îò ìàòè ëàìàëà êóñîê ïåðåïå÷³, äàâàëà éîãî íàì – ä³òÿì, äàâàëà êðóæêè ³ ïîñèëàëà äî ñóñ³äêè. Ìè íåñëè ¿é òîé êóñîê, à âîíà íàëèâàëà íàì ïîòðîõó ìîëîêà. Òàê ³ âèæèëè». Çàïèñàíî ñîö³àëüíèì ïðàö³âíèêîì Âåëèêîùèìåëüñüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè Òà¿ñ³ºþ Ïåòð³âíîþ Ìåñüêîþ. Êîíåíêî Âàñèëü Ïèëèïîâè÷ 1930 ð. í., ñ. ×åïåë³â «Ñàì ÿ ãîëîäó íå ïàì’ÿòàþ, àëå ç³ ñë³â áàòüêà: ó íàñ áóëà êîðîâà ³ òðîõè çåðíà. À áóëè òàê³ ëþäè, ùî â íèõ íå áóëî í³÷îãî, òî ç íèìè ä³ëèëèñÿ ñóñ³äè ìîëîêîì ³ âñ³ì, ùî áóëî». Çàïèñàíî ñîö³àëüíèì ïðàö³âíèêîì ×åïåë³âñüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè ³ðîþ ³êòîð³âíîþ Øîêàëî. 110
Êîðîòèø Ãàííà Ãðèãîð³âíà 1923 ð. í., ñ. ªë³íå «Íàøà ñ³ì’ÿ ñêëàäàëàñÿ ³ç òðüîõ ÷îëîâ³ê – ÿ, ìàòè ³ áðàò. ³ä ãîëîäó â íàø³é ñ³ì’¿ í³õòî íå ïîìåð. Õî÷à ¿ñòè íå áóëî ÷îãî. Ìàëè òðîõè êàðòîïë³. Ïåêëè õë³á ³ç ëèñòÿ ëèïè, âèøí³, çáèðàëè ÿãîäè, ãðèáè, ëîâèëè ðèáó. Áóëà ³ êîðîâà, òî ìàëè ìîëîêî. Ìè äàâàëè ìîëîêî ñóñ³äàì, òàê ÿê ó íèõ áóëà ìàëåíüêà äèòèíà. Òÿæêå ñòàíîâèùå òðèâàëî ï³âòîðà ðîêó. Ó ëþäåé íàìàãàëèñÿ â³ä³áðàòè îñòàííþ çåðíèíó ³ êàðòîïëèíó, ëèøàþ÷è ¿õ íà ãîëîäíó ñìåðòü. Ó ñóñ³ä³â áóëà ìàëåíüêà äèòèíà, ³ âîíè çàõîâàëè ó êîëèñêó äëÿ íå¿ øìàòî÷îê õë³áà, ùîá áóëî ùî ñìîêòàòè. Àëå ëþäè, ÿê³ ïðåäñòàâëÿëè âëàäó, çàáðàëè íàâ³òü õë³á ³ç êîëèñêè». Çàïèñàíî ãîëîâîþ âèêîíêîìó ªë³íñüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè ͳíîþ Ìèêîëà¿âíîþ Êóõàðåíêî. Ëèñîãîð Ôåä³ð Ìèêîëàéîâè÷ 1929 ð. í., ñ. óðñüê «Ïàì’ÿòàþ, ùî ñ³ì’ÿ ãîëîäóâàëà, àëå ä³ëèëàñÿ ïðîäóêòàìè õàð÷óâàííÿ ç ëþäüìè ³ç ï³âäåííèõ îáëàñòåé, ÿê³ âò³êàëè â³ä ãîëîäó». Çàïèñàíî ÷ëåíîì ðîáî÷î¿ ãðóïè ïðè óðñüê³é ñ³ëüñüê³é ðàä³ Îëüãîþ ³êòîð³âíîþ Ïèùóð. Ëèòâèí ²âàí Àíäð³éîâè÷ 1931 ð. í., ñ. Ñòàð³ Áîðîâè÷³ «Ïàì’ÿòàþ, ùî ¿â õë³á òàê, ÿê çàðàç ä³òè ¿äÿòü öóêåðêè, à, ìîæå, â³í íàì áóâ ³ùå ñìà÷í³øèì. Õë³áà áóëî ìàëî. ѳì’ÿ ñêëàäàëàñÿ ³ç 5 ÷îëîâ³ê – áàòüêè, áàáóñÿ ³ äâîº ä³òåé.  êîëãîñï³ ïðàöþâàâ íàø äÿäüêî, òî â³í íàì íîñèâ ñïðàâæí³é õë³á ïî ñêèáî÷ö³, à âäîìà ¿ëè ç òðàâè». Çàïèñàíî ïðîâ³äíèì á³áë³îòåêàðåì á³áë³îòåêè Áóäèíêó êóëüòóðè Ñòàðîáîðîâè÷³ñüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè ²ðèíîþ Ïåòð³âíîþ Íàóìåíêî. 111
Ðèáàëü÷åíêî ³ðà Ôåäîð³âíà 1929 ð. í., ñ. Çàéìèùå «Ùî ìîæó ðîçïîâ³ñòè? Ïàì’ÿòàþ, ÿê ìàòè êðèøèëà ìó÷í³ ãàëóøêè, à çàéøîâ ÷óæèé ÷îëîâ³ê ç ïðîñòÿãíóòîþ ðóêîþ. Ìàòè äàëà éîìó öèõ ãàëóøîê, â³í ç’¿â ³ ï³øîâ. Á³ëüøå í³÷îãî íå ïàì’ÿòàþ». Çàïèñàíî ñåêðåòàðåì âèêîíêîìó Çàéìèùàíñüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè Íàòà볺þ Âîëîäèìèð³âíîþ Îìåëÿíåíêî. Ñêîðà Ìàðèíà Ôåäîð³âíà 1916 ð. í., ñ. Ñòàðà Ðóäíÿ «Ñ³ì’ÿ íàøà áóëà âåëèêà: áàòüêî, ìàòè, øåñòåðî ä³òåé. Çåìë³ â íàñ âèñòà÷àëî. Ñàäèëè ³ êàðòîïëþ, ³ êàïóñòó – âñå, ùî ðîñëî íà ãðÿäêàõ. Áóëî é ãîñïîäàðñòâî: ê³íü, êîðîâà, ñâèí³, êóðè. Âñå çäàâàëè äåðæàâ³: çåðíî, ì’ÿñî. ßéöÿ, ìîëîêî, áî âñå áóëî îáêëàäåíî ïîäàòêîì. Îñ³íü âæå áóëà ãîëîäíîþ. Øóêàëè ãðèáè â ë³ñ³, ëîâèëè ðèáó. Õë³áà íå áóëî, ìàòè ïåêëà éîãî ³ç ïîëîâè. À çèìà áóëà çîâñ³ì ñòðàøíà. Ñóñ³äè æèëè òàê ñàìî ãîëîäíî. Áóëî, ùî âîíè â íàñ ùîñü ïîçè÷àëè, à, áóëî, ³ ìè äî íèõ õîäèëè. ß áà÷èëà îïóõëèõ ëþäåé.  íèõ áóëè âåëèê³ æèâîòè, à íîãè õóäþù³. Âåñíîþ ¿ëè ãíèëóøêó, òðàâó âñÿêó. Ìàòè êðèøèëà ¿¿, íàçèâàëè êðàøàíêîþ. Äîïîìàãàëè ³ ñóñ³äàì, õòî âæå íå ì³ã í³ÿê ³, îñîáëèâî, ëþäÿì, ÿê³ ïðèõîäèëè çäàëåêó. Çâ³äêè âîíè éøëè, íå çíàþ, àëå ìàòè í³êîìó íå â³äìîâèëà, õî÷ ó õàò³ ñâî¿õ áóëî â³ñ³ì ðîò³â. ijëèëèñÿ âñ³ì, ùî áóëî â õàò³. Íàïå÷å ìàòè ïàìïóøîê ç ïîëîâè, ³ ò³ â³ääàâàëè òèì, õòî ïðèõîäèâ». Çàïèñàíî ñåêðåòàðåì âèêîíêîìó Ñòàðîðóäíÿíñüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè Ãàííîþ Àíäð³¿âíîþ Ôåííî. Õîëÿâêî Íàòàë³ÿ ²âàí³âíà 1910 ð. í., ñ. Ñòàðà Ðóäíÿ «Ñ³ì’ÿ íàøà áóëà âåëèêà: áàòüêî, ìàòè ³ 8 ä³òåé. Ó 1931 ðîö³ ÿ âèéøëà çàì³æ ³ ñòàëà æèòè ³ç ñâåêðàìè, ó ÿêèõ òåæ áóëà âåëèêà ñ³ì’ÿ. Ó ãîñïîäàðñòâ³ áóëà êîðîâà ³ ê³íü, àëå âñå çäàâàëè äåðæàâ³: ìîëîêî, çåðíî. Âèâîçèëè â³ä íàñ óñå, ùî çàëèøèëîñÿ. Ïàì’ÿòàþ, ÿê 112
õîäèëè ëþäè ç ³íøèõ îáëàñòåé. Îäíà æ³íî÷êà çíÿëà ç³ ñâ ãîëîâè êâ³ò÷àñòó õóñòèíêó ³ â³ääàëà ìåí³ ¿¿, à ÿ íàñèïàëà îñòàííüî¿ áàëàíäè (öå òàêèé áîðù áóâ) ³ ïîãîäóâàëà ¿¿». Çàïèñàíî ñåêðåòàðåì âèêîíêîìó Ñòàðîðóäíÿíñüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè Ãàííîþ Àíäð³¿âíîþ Ôåííî.
ì. ×åðí³ã³â Õâ³ñò ªâäîê³ÿ Ïåòð³âíà, 1915 ð. í., ì. ×åðí³ã³â «Ó 1928 ðîö³ íàøó ðîäèíó ðîçêóðêóëèëè, ìè ïîâèíí³ áóëè ï³òè ç ñåëà, àëå ùîá ñ³ì’ÿ ìîãëà âèæèòè, à íàñ ó ìàìè òîä³ áóëî ÷åòâåðî, ìè ï³øëè ïî á³ëó ñâ³òó, õòî êóäè... Îé, ëèøåíüêî... (ñòàðåíüêà ïëà÷å) Òîæ, äî 1931 ðîêó ÿ ç ìàìîþ òà ìîëîäøîþ ñåñòðîþ Âàðêîþ õîäèëè ïî ñåëàõ, çàðîáëÿëè, ÷èì ìîãëè, çà ïðàöþ îòðèìóâàëè ÿêóñü ¿æó... Ó ëþòîìó 1931 ðîêó ìè ïðèéøëè â ×åðí³ã³â. Ìàìà íå ïðàöþâàëà, à ÿ ï³øëà ïðàöþâàòè â «Àðò³ëü Ñòàë³íà». Âçóòòÿ íå áóëî, ïðàöþâàëà ïî êîë³íà ó âîä³, ñòðàøíî çãàäàòè... Ïîñò³éíî õîò³ëîñÿ ¿ñòè. ×àñòåíüêî á³ãàëè äî ë³ñó, çäèðàëè êîðó ç äåðåâ, ç íå¿ ïåêëè ìëèíö³, ¿ëè... Àëå ñâ³ò íå áåç äîáðèõ ëþäåé! Ïðèãàäóþ, ÿê ºâðåéñüê³ ñ³ì’¿ Ìî÷åðåò ³ Ãðèíáåðã, ÿê³ òåæ ïðàöþâàëè â «Àðò³ë³ Ñòàë³íà»,äîïîìàãàëè íàì, ÷èì ìîãëè. Âîíè íàñ ï³äòðèìóâàëè íà öüîìó ñâ³ò³, äîïîìàãàëè ¿æåþ, îäÿãîì, äàâàëè íàì ðîáîòó. Öèì ëþäÿì ³ òàê áóëî ñêðóòíî ñàìèì, àëå æèëè, ÿê îäíà ñ³ì’ÿ. ßê ìè òîä³ âèæèâàëè, ³ ñàìà íå ðîçóì³þ... ϳäòðèìêó öèõ ëþäåé áóäó ïàì’ÿòàòè, ñê³ëüêè æèòèìó... Çàïèñàíî ÷ëåíàìè ãóðòêà «Ñ³âåðÿíñüêèé êðàé» 9-Á êëàñó ÇÍÇ ¹ 6 ì. ×åðí³ãîâà, êåð³âíèê ãóðòêà Ò. À. Öàðüîâà, 2009 ð. Óïîðÿäêóâàâ ãîëîâíèé ñïåö³àë³ñò óïðàâë³ííÿ ç ïèòàíü âíóòð³øíüî¿ ïîë³òèêè òà çâ’ÿçê³â ç ãðîìàäñüê³ñòþ ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñíî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ Â’ÿ÷åñëàâ Ìèêîëàéîâè÷ Ïèðêîâñüêèé.
113
III. ÏÀÌ’ßÒ² ÄÆÅÉÌÑÀ ÌÅÉÑÀ Òàìàðà ÄÅÌ×ÅÍÊÎ, ÷ëåí Àñîö³àö³¿ äîñë³äíèê³â ãîëîäîìîð³â â Óêðà¿í³, äîöåíò ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî ïåäàãîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó ³ìåí³ Ò. Ã. Øåâ÷åíêà, êàíäèäàò ³ñòîðè÷íèõ íàóê, Çàñëóæåíèé ïðàö³âíèê îñâ³òè Óêðà¿íè, Þë³ÿ ÊÐÀÂ×ÅÍÊÎ, ñòóäåíòêà ìàã³ñòðàòóðè ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî ïåäàãîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó ³ìåí³ Ò. Ã. Øåâ÷åíêà
Äæåéìñ Ìåéñ ÿê çà÷èíàòåëü íàóêîâîãî îïðàöþâàííÿ òåìè óêðà¿íñüêîãî Ãîëîäîìîðó Îòàê áóëà çàòî÷åíà íàòóðà. Íå âàáèëè í³ ñòàòêè, àí³ ãðîø³, ² íå ëÿêàëè ïîãëÿäè ïîõìóð³. Ñâîÿ ðîçìîâà ç Áîãîì é âëàñíà â³ðà Ó ïàðîñòêè íîâîãî ïîêîë³ííÿ. É ñâîÿ â³éíà ç³ ñòàðîäàâí³ì çâ³ðîì Áóëà ó íüîãî. ² ñâîº ñóìë³ííÿ. Í. Äçþáåíêî-Ìåéñ. «Äåíü õîëîäíîãî ñîíöÿ» Ï’ÿòü ç ëèøí³ì ðîê³â, ÿê³ ìèíóëè â³ä äíÿ ïåðåä÷àñíî¿ ñìåðò³ Äæåéìñà Ìåéñà – çàíàäòî ìàëèé òåðì³í, ùîá ïîâíîþ ì³ðîþ óñâ³äîìèòè, êèì â³í ñòàâ äëÿ Óêðà¿íè, ¿¿ íàðîäó, íàóêè, äóõîâíîñò³. ² íà öå º ñâî¿ ïðè÷èíè. Ìàáóòü, âîíè êðèþòüñÿ íå â ò³ëüêè â òîìó, ùî ìè
114
«íå äîãàíÿºìî», – öÿ ïîñòàòü íàñê³ëüêè æ ñêëàäíà, íàñò³ëüêè é âåëè÷íà: ïîâèííî çðîñòè ³ óòâåðäèòèñÿ îòå «íîâå ïîêîë³ííÿ», çàäëÿ ÿêîãî â³í ïðàöþâàâ, ùîá ïîâí³ñòþ ñòàâ äîñòóïíèì äîðîáîê öüîãî àìåðèêàíöÿ ç óêðà¿íñüêîþ äóøåþ, ÿê éîãî íàçèâàëè äðóç³ ³ ÿê âîíî é áóëî íàñïðàâä³. Äæ. Ìåéñ çàëèøèâ â³êîïîìíèé ñë³ä íå ò³ëüêè ó îñìèñëåíí³ ôåíîìåíó Ãîëîäîìîðó, àëå é òàêîãî ö³êàâîãî ÿâèùà ÿê óêðà¿íñüêèé íàö³îíàë-êîìóí³çì. Éîãî íåâåëèêèé íàðèñ, ïðèñâÿ÷åíèé Ìèêîë³ Õâèëüîâîìó, âðàæຠãëèáèíîþ äóìêè, ïðèñòðàñí³ñòþ ³ ÿêèìîñü ì³ñòè÷íèì ïåðåäáà÷åííÿì âëàñíî¿ äîë³. Äëÿ äîâ³äíèêà, äå âì³ùåíèé òåêñò, âçàãàë³-òî íå õàðàêòåðí³ áóëè òàê³ âèñíîâêè: «Âàæêî â³äáóâàºòüñÿ ðåàá³ë³òàö³ÿ Ì. Õâèëüîâîãî óæå â íàø ÷àñ. ² öå íå âèïàäêîâî, áî â³í áóðåìíèé äóõ «ðîçñòð³ëÿíîãî â³äðîäæåííÿ», «òàºìíà ïòèöÿ óêðà¿íñüêîãî ðåíåñàíñó» ç ìîãóòí³ìè êðèëàìè, ùî çóì³ëè çäîëàòè ÷àñ ³ ïðîñò³ð. Áåç âèâ÷åííÿ éîãî ïîãëÿä³â íåìîæëèâî ïîâíîþ ì³ðîþ çðîçóì³òè ïðè÷èí ³ íàñë³äê³â ò³º¿ òðàãå䳿, ÿêó ïåðåæèëà Óêðà¿íà, ðóøèâøè çà «êîìóí³ñòè÷íèì ïðèâèäîì», ïîâ³ðèâøè ó ïðèâàáëèâ³ ãàñëà ð³âíîñò³ é áðàòåðñòâà. Íà çåìëþ Óêðà¿íè íàéá³ëüøå çëî ïðèéøëî ï³ä âèãëÿäîì âåëèêîãî äîáðà» 1. ×è â³ä÷óâàâ Àâòîð, ïèøó÷è ö³ ðÿäêè, ùî ³ éîãî íàóêîâèé äîðîáîê áóäå ïîâí³ñòþ ïðèñâÿ÷åíèé ç’ÿñóâàííþ íàéãîëîâí³øîãî ïèòàííÿ óêðà¿íñüêî¿ ³ñòîð³¿, à ÷àñó â³äïóùåíîãî äîëåþ íà öå, êàòàñòðîô³÷íî íå âèñòà÷èòü, ÿê ³ éîãî ãåðîºâ³. Äæ. Ìåéñ ïðåêðàñíî ðîçóì³â, ÿê âàæêî â ñóñï³ëüñòâ³, ÿêå â³í îõàðàêòåðèçóâàâ ÿê «ïîñò´åíîöèäíå», ãîâîðèòè ïðàâäó, à ùå âàæ÷å ¿¿ ñïðèéìàòè, òîìó íàìàãàâñÿ âñòèãíóòè – áàãàòî ïðàöþâàâ. Ðåçóëüòàò éîãî çóñèëü âàãîìèé: äâ³ êíèãè, âèäàí³ ðåäàêö³ºþ ãàçåòè «Äåíü» 2, â Óêðà¿í³ âèéøëè äðóêîì äåê³ëüêà âàæëèâèõ íàóêîâèõ ðîçâ³äîê 3. Óæå ³ñíóþòü ³ äîáðå àðãóìåíòîâàí³, íàñè÷åí³ ïåðåêîíëèâèìè ïîäðîáèöÿìè á³îãðàô³÷í³ ðîçâ³äêè ïðî öþ íåïåðåñ³÷íó ïîñòàòü. Îñîáëèâî âàðòî âèîêðåìèòè ïóáë³êàö³þ Ñ. Êóëü÷èöüêîãî 4, à òàêîæ, çâè÷àéíî, ñïîâíåí³ ëþáîâ³ ³ òóãè ³íòåðâ’þ ³ íàðèñè âäîâè Ìåéñà – Íàòàë³ ÄçþáåíêîÌåéñ 5, ÿê³ êîëèñü, ñïîä³âàºìîñÿ íà öå, âèëëþòüñÿ ó âåëèêó êíèãó... Ó äàíîìó íàðèñ³ ðîçêðèâàþòüñÿ îñíîâí³ â³õè æèòòºâîãî øëÿõó
115
âèäàòíî¿ ëþäèíè ³ òàëàíîâèòîãî â÷åíîãî, çðîáëåíî ñïðîáó âèñâ³òëèòè éîãî ðîëü ó ðåàë³çàö³¿ ïåðøîãî âåëèêîãî ïðîåêòó, ÿêèé îòðèìàâ ñâ³òîâå âèçíàííÿ, ç äîñë³äæåííÿ ïðè÷èí ³ íàñë³äê³â Ãîëîäîìîðó. Äæåéìñ Åðíñò Ìåéñ íàðîäèâñÿ 18 ëþòîãî 1952 ð. ó íåâåëèêîìó ì³ñòå÷êó Ìóñêîã³ â øòàò³ Îêëàõîìà, â ðîá³òíè÷³é ðîäèí³. Ïðåäêè éîãî ïîõîäèëè ç ïëåìåí³ ÷åðîê³, ÿêå àìåðèêàíñüêèé óðÿä ïðèìóñèâ 1835 ð. ïåðåñåëèòèñÿ â Îêëàõîìó ç³ øòàò³â ϳâí³÷íà Êàðîë³íà ³ Äæîðäæ³ÿ. Áàòüêî ïðàöþâàâ ñòð³ëî÷íèêîì. ͳ â³í, í³ ìàòè Ìåéñà íå çàê³í÷èëè ñåðåäíüî¿ øêîëè. Ïðîòå áàòüêè ïðàãíóëè äàòè ñèíîâ³ óí³âåðñèòåòñüêó îñâ³òó, áî áà÷èëè, ÿê òîé òÿãíåòüñÿ äî çíàíü. Ö³êàâî, ÿê ñàì ìàéáóòí³é â÷åíèé òðàêòóâàâ ïðè÷èíè çàðîäæåííÿ ³íòåðåñó äî òåìè, ùî ñòàëà, çà ñëîâàìè Í. Äçþáåíêî-Ìåéñ, éîãî «ì³ñ³ºþ» 6. Ó àâòîá³îãðàô³÷íîìó íàðèñ³ äëÿ êíèãè «Ï³îíåðè âèâ÷åííÿ ´åíîöèäó» (2002 ð.) â³í ñòâåðäæóâàâ: «Ñâî¿ì æèòòºâèì ïîêëèêàííÿì äîñë³äæóâàòè ´åíîöèä ÿ âåëèêîþ ì³ðîþ çàâäÿ÷óþ âèïàäêó. Çðîñòàþ÷è â íåâåëèêîìó ì³ñòå÷êó â Îêëàõîì³, äå ìåøêàëî ò³ëüêè ê³ëüêà ºâðåéñüêèõ ñ³ìåé, ÿ çíàâ, ùî ìî¿ ³íä³àíñüê³ ñóñ³äè ïðîéøëè âëàñíîþ «äîðîãîþ ñë³ç». Êîëè ÿ áóâ ìàëèì, áàòüê³â òîâàðèø ïî ðèáîëîâë³ ³ ñï³âðîá³òíèê íà çàë³çíèö³ Äæîðäæ Ãåñ íàâ³òü çìàéñòðóâàâ ìåí³ ëóêà ç³ ñòð³ëàìè áåç íàêîíå÷íèê³â. Éîãî ïðÿìèé ïðåäîê ³ îäíîôàì³ëåöü, ÿêèé áóâ á³ëüø â³äîìèé çà ñâî¿ì ³íä³àíñüêèì ïð³çâèñüêîì Ñåêâîéÿ, ðîçðîáèâ ñêëàäîâó àáåòêó äëÿ ìîâè ³íä³àíö³â ïëåìåí³ ÷åðîê³, ÿêà íàäàëà ïèñüìîâî¿ ôîðìè ìîâ³ íàðîäó, ùî ïðîéøîâ ñâîºþ «äîðîãîþ ñë³ç» çà óìîâ, ÿê³ ìàëî â³äð³çíÿëèñü â³ä òîãî, ùî ï³çí³øå ïåðåæèëè â³ðìåíè. Öå áóëî çàäîâãî äî òîãî, ÿê ÿ âèâ÷èâ ñëîâî «´åíîöèä», àëå âæå òîä³ â³í îïîñåðåäêîâàíî òîðêíóâñÿ ìåíå» 7. Äîäàìî, ùî òàê çàêëàäàëèñÿ â äóø³ õëîï÷èêà çàñàäè ñï³â÷óòòÿ, áåç ÿêèõ ïðàêòè÷íî íåìîæëèâî äîñë³äæóâàòè ïðîÿâè ´åíîöèäó, äå á ³ â ÿê³é ôîðì³ âîíè íå âèÿâëÿëèñÿ. ϳçí³øå ñàì Äæ. Ìåéñ ³ç àáñîëþòíîþ ïðÿìîòîþ é â³äâåðò³ñòþ ñôîðìóëþâàâ ñâîº êðåäî ÿê â÷åíîãî ³ ãðîìàäÿíèíà: «² òàê ñàìî, ÿê íå ìîæíà çàéìàòèñÿ ³ñòîð³ºþ ãîëîêîñòó ³ íå ñòàòè õî÷ áè íàï³âºâðåºì, òàê ñàìî íå ìîæíà çàéìàòèñÿ ³ñòîð³ºþ äîñë³äæåííÿ ãîëîäîìîðó ³ íå ñòàòè õî÷à á íàï³âóêðà¿íöåì. ß âòðàòèâ íàä ö³ºþ ðî-
116
áîòîþ çàáàãàòî ðîê³â, ùîá Óêðà¿íà íå ñòàëà á³ëüøîþ ÷àñòèíîþ ìîãî æèòòÿ» 8. Ó 1973 ð. â Îêëàõîìñüêîìó óí³âåðñèòåò³ Äæ³ì çäîáóâ ñòóï³íü áàêàëàâðà ³ñòî𳿠òà âñòóïèâ äî ̳÷èãàíñüêîãî óí³âåðñèòåòó, êîòðèé ïðèâàáëþâàâ éîãî ñâîºþ ðåïóòàö³ºþ «êîëèñêè ðàäèêàëüíîãî ñòóäåíòñòâà, ùî âèñòóïàëî çà äåìîêðàòè÷íå ñóñï³ëüñòâî...» 9 Ïåðø³ ê³ëüêà ðîê³â íàâ÷àííÿ áóëè âàæêèìè, àëå Äæåéìñ Ìåéñ âèòðèìàâ óñ³ âèïðîáóâàííÿ, äî ðå÷³, é îáòÿæëèâó íåîáõ³äí³ñòü ï³äðîáëÿòè, ùîá çâåñòè ê³íö³ ç ê³íöÿìè. Âåëèêà çàñëóãà â öüîìó Ðîìàíà Øïîðëþêà, ÿêèé òîä³ âèêëàäàâ ³ñòîð³þ Öåíòðàëüíî-Ñõ³äíî¿ ªâðîïè, (ï³çí³øå ïðîôåñîð êàôåäðè óêðà¿íñüêî¿ ³ñòî𳿠³ìåí³ Ì. Ãðóøåâñüêîãî ïðè Ãàðâàðäñüêîìó óí³âåðñèòåò³). ³í ùèðî çàö³êàâèâñÿ çä³áíèì ñòóäåíòîì. Ð. Øïîðëþê âèÿâèâñÿ òåðïëÿ÷èì ³ òàëàíîâèòèì íàñòàâíèêîì, ÿêèé çíàâ, êîëè áóòè âèìîãëèâèì, êîëè ïîáëàæëèâèì. Çàâäÿêè éîìó Äæ. Ìåéñ ïîçíàéîìèâñÿ ç ³ñòîð³ºþ Óêðà¿íè, à çãîäîì âçÿâñÿ çà âèâ÷åííÿ óêðà¿íñüêî¿ ìîâè. Ïåðø³ îïóáë³êîâàí³ ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â ïðî ãîëîä â Óêðà¿í³ òà ïåðø³ «ñïðîáè â÷åíèõ â åì³ãðàö³¿ çðîçóì³òè éîãî» – òåæ ñòàëè â³äîìèìè ìîëîäîìó äîñë³äíèêó çàâäÿêè Ð. Øïîðëþêó 10. Ó 1981 ð. Äæ. Ìåéñ âñòóïèâ äî äîêòîðàíòóðè ²íñòèòóòó óêðà¿í³ñòèêè ïðè Ãàðâàðäñüêîìó óí³âåðñèòåò³. Êîëè íàñòàâ ÷àñ îáèðàòè òåìó äèñåðòàö³¿, ³ñòîðèê çóïèíèâñÿ íà ïðîáëåì³ óêðà¿íñüêîãî íàö³îíàëüíîãî êîìóí³çìó, ÿêèé ïðèâàáèâ éîãî ÿê ðóõ, ùî ïî÷àâñÿ ç åêñïåðèìåíòóâàííÿ ç àìàëüãàìîþ ìàðêñèçìó ³ íàö³îíàë³çìó ³ç ïîøóêîì íàö³îíàëüíîãî âèçâîëåííÿ, ÿêèé òîä³ âèäàâàâñÿ òàêèì ïîøèðåíèì â êðà¿íàõ «òðåòüîãî ñâ³òó» ³ ïðèâàáëèâèì äëÿ éîãî åë³òè. Ó 1981 ð. áóëà çàõèùåíà äîêòîðñüêà äèñåðòàö³ÿ íà òåìó: «Êîìóí³çì ³ äèëåìè íàö³îíàëüíîãî âèçâîëåííÿ: íàö³îíàëüíèé êîìóí³çì ó ðàäÿíñüê³é Óêðà¿í³ (1918 – 1933 ðð.)» 11. Îñê³ëüêè ñàìà òåìà íà òîé ÷àñ áóëà çàáîðîíåíîþ â Ðàäÿíñüêîìó Ñîþç³, ïèòàííÿ ïðî ïîäîðîæ Äæåéìñà Ìåéñà òóäè íàâ³òü íå âèíèêàëî. ³í ïðàöþâàâ íà îñíîâ³ äàíèõ ïðåñè, ÿê³ ïåâíîþ ì³ðîþ çàì³íèëè íåäîñòóïí³ ðàäÿíñüê³ àðõ³âè 12.
117
Éîãî äèñåðòàö³ÿ, äå ò³ëüêè ïîâåðõîâî çà÷³ïàëèñÿ ïðîáëåìè Ãîëîäîìîðó (â îñòàííüîìó ðîçä³ë³), âèéøëà äðóêîì ó 1983 ð. ³ îòðèìàëà çàãàëîì ïîçèòèâí³ ðåöåí糿 â íàóêîâ³é ïðåñ³. Ìè âæå â³äçíà÷èëè íà ïî÷àòêó ñòàòò³, ç ÿêèì ³íòåðåñîì ³ ïîâàãîþ â÷åíèé çìàëüîâóâàâ ïîñòàò³ ÷³ëüíèõ íàö³îíàë-êîìóí³ñò³â. Ïðîòå â³í â³äçíà÷èâ é ³íøå: «×èòàþ÷è îô³ö³éí³ ïóáë³êàö³¿ òîãî ïåð³îäó, ÿ áà÷èâ, ÿê ³äåàë³ñòè÷í³ íà䳿 ìîëîäèõ êîìóí³ñò³â ïåðåòâîðþâàëèñÿ íà öèí³çì, ñòðàõ ³ áåçê³íå÷íèé ïîøóê âîðîã³â íàðîäó» 13. Òåïåð óæå îïðèëþäíåí³ äîêóìåíòè, ùîïðàâäà, çáåðåãëîñÿ ¿õ íå óæå é áàãàòî, ÿê³ ïîêàçóþòü, ùî äàëåêî íå âñ³ ìîëîä³ êîìóí³ñòè ñòàâàëè öèí³êàìè é ñëóõíÿíèìè âèêîíàâöÿìè çëî÷èííèõ íàêàç³â. Ó íàäðóêîâàíèõ ó Êè¿âñüêîìó òîì³ Íàö³îíàëüíî¿ êíèãè ïàì’ÿò³ æåðòâ Ãîëîäîìîðó ôðàãìåíòàõ ³ç ùîäåííèêà çà 1933 ð. çàâ³äóâà÷à â³ää³ëîì Ëåí³íñüêîãî ðàéêîìó ÊÏ(á)Ó ì. Êèºâà Äìèòðà Çàâîëîêè (1906 – ð³ê ñìåðò³ íåâ³äîìèé) â³ä÷óâàºòüñÿ ïðÿìèé îñóä ä³é êåð³âíèöòâà. Îñîáëèâî âðàæàþòü äóìêè ïðî ïðèíöèïîâó ïîä³áí³ñòü äâîõ ðåæèì³â – ñòàë³íñüêîãî ³ ã³òëåð³âñüêîãî: «Ôîðìè ö³º¿ äèêòàòóðè íàäçâè÷àéíî áëèçüêî ïîä³áí³ äî ôîðìè ïîë³ò[è÷íîãî] êåð³âíèöòâà íàøî¿ êðà¿íè. Òàê ùî é äëÿ ôàøèñò³â äàðìà íå ïðîéøîâ äîñâ³ä íàøîãî áóä³âíèöòâà é äèêòàòóðè ïðîëåòàð³àòó» 14. Ó áóäü-ÿêîìó âèïàäêó íå âèêëèêຠñóìí³âó, ùî ñòóä³þâàííÿ òåìè íàö³îíàë-êîìóí³çìó íàáëèæàëî â÷åíîãî äî ðîçóì³ííÿ îñîáëèâîñòåé ³ñòîðè÷íî¿ äîë³ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, ïðè÷èí ³ õàðàêòåðó òîãî, ùî Ìåéñ çãîäîì îõàðàêòåðèçóâàâ ÿê «îáìåæåíèé óñï³õ àäàïòàö³¿ Óêðà¿íè äî âèêëèê³â íîâî¿ åðè» 15. Ùå ó 1981 ð. Äæåéìñ Ìåéñ ïðèéíÿâ çàïðîøåííÿ äîñë³äæóâàòè Ãîëîäîìîð â ðàìêàõ ïðîåêòó ïðè Ãàðâàðäñüêîìó ³íñòèòóò³ óêðà¿íñüêèõ äîñë³äæåíü. ³í ðîçïî÷àâ ñï³âïðàöþ ç Ðîáåðòîì Êîíêâåñòîì, ÿêèé ãîòóâàâ äî äðóêó êíèãó «Æíèâà ñêîðáîòè: Ðàäÿíñüêà êîëåêòèâ³çàö³ÿ ³ òåðîð ãîëîäîì» (âèéøëà ó 1986 ð. ìàéæå îäíî÷àñíî àíãë³éñüêîþ, óêðà¿íñüêîþ ³ ðîñ³éñüêîþ ìîâàìè). Ñ. Êóëü÷èöüêèé çàóâàæóº, ùî ñï³âïðàöþ «ñë³ä áóëî ðîçóì³òè áóêâàëüíî» 16, òîáòî âíåñîê Ìåéñà ó ïîÿâó çíàêîâî¿ êíèãè çíà÷íî á³ëüøèé, í³æ â³í âèçíàâàâ ÷åðåç âëàñòèâó éîìó ñêðîìí³ñòü.
118
Óò³ì, ïåðø³ ïóáë³êàö³¿ Äæ. Ìåéñà ç ãîëîäîìîðíî¿ òåìàòèêè áóëè ï³ääàí³ ð³çê³é êðèòèö³ ç áîêó Ñò³âåíà ³òêðîôòà, ÿêèé ââàæàâ, ùî Äæåéìñ «çàíèçèâ ñòàíäàðòè ãàëóç³». Ó ñåðåäèí³ â³ñ³ìäåñÿòèõ ðîê³â ÕÕ ñò. Êîìóí³ñòè÷íà ïàðò³ÿ Êàíàäè íàâ³òü ñóáñèäóâàëà âèõ³ä êíèæêè ç îñóäîì Ìåéñà òà éîãî îäíîäóìö³â ï³ä íàçâîþ «Ãîëîä, îáìàí ³ ôàøèçì: ì³ô ïðî óêðà¿íñüêèé ´åíîöèä â³ä óòëåðà äî Ãàðâàðäà» 17. Ó 1982 ð. Äæåéìñ Ìåéñ íà çàïðîøåííÿ Ñòåïàíà Õåìè÷à ³ç Ôîíäó óêðà¿íñüêèõ äîñë³äæåíü, â³äâ³äàâ ̳æíàðîäíó êîíôåðåíö³þ ç Ãîëîêîñòó òà ´åíîöèäó, ùî ïðîõîäèëà â Òåëü-Àâ³â³. Ñàìå òàì àìåðèêàíñüêèé äîñë³äíèê îñÿãíóâ ñâ³òîâèé âèì³ð òðàãå䳿 óêðà¿íñüêîãî ñåëà. Íà êîíôåðåíö³¿ óö³ë³ë³ ñâ³äêè Ãîëîêîñòó ç òàòóþâàííÿì ä³ëèëèñü ñïîãàäàìè ïðî ïåðåæèòå é íåð³äêî âèÿâëÿëè áàæàííÿ ä³çíàòèñü ïðî ³íø³ òðàãå䳿, ÿê³ ïîïðè âñþ óí³êàëüí³ñòü ºâðåéñüêî¿ «êàòàñòðîôè», ìàëè ñï³ëüí³ ðèñè ç òðàãå䳺þ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà 18. Íàóêîâà äîïîâ³äü Äæ. Ìåéñà ó ïåðåêëàä³ óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ âèéøëà äðóêîì ò³ëüêè ó 2007 ð. ¯¿ çì³ñò âðàæຠñâîºþ ñóãîëîñí³ñòþ ç ñó÷àñíèìè âèñíîâêàìè. «Òå, ùî óêðà¿íö³ íàçèâàþòü øòó÷íèì ãîëîäîì [...] ÷è íàâ³òü óêðà¿íñüêèì ãîëîêîñòîì, – íàãîëîñèâ äîïîâ³äà÷, – çàáðàëî â³ä 5 äî 7 ì³ëüéîí³â ëþäñüêèõ æèòò³â. Çà êðèòåð³ÿìè ñìåðòíîñò³ é ìàñøòàáàìè ñêîºíîãî éîãî ìîæíà ç³ñòàâèòè ç ºâðåéñüêèì ãîëîêîñòîì. Àëå öå çîâñ³ì ³íøèé âèä ´åíîöèäó: éîãî ñïîíóêîþ íå áóëî àí³ ïðàãíåííÿ ÷èñòîòè ðàñè, àí³ ñïðîáà ô³çè÷íî çíèùèòè êîæíîãî óêðà¿íöÿ. Ìåòîþ, íàñò³ëüêè ìè ó çìîç³ ¿¿ çðîçóì³òè, áóëî çíèùåííÿ óêðà¿íñüêî¿ íàö³¿ ÿê ïîë³òè÷íîãî ôàêòîðó é ñóñï³ëüíîãî îðãàí³çìó. Äîìîãòèñÿ öüîãî ìîæíà áóëî, íå âäàþ÷èñü äî ¿¿ ïîâíîãî çíèùåííÿ». Äàë³ â÷åíèé ïîð³âíþº ñèòóàö³þ â Óêðà¿í³ ç ñóìíîçâ³ñíèìè ïîä³ÿìè ó Êàìáîäæ³. ² ðîáèòü, ÿê íà íàñ, äóæå ñëóøíèé âèñíîâîê: ³ òóò, ³ òàì «´åíîöèä çä³éñíþâàëè êîìóí³ñòè÷í³ ðåæèìè, ä³þ÷è ï³ä ìàøêàðîþ ³äåîëî㳿, çã³äíî ç ÿêîþ ï³äëåãë³ ¿ì íàö³¿ çàïîëîíèëè êëàñîâ³ âîðîãè.  îáîõ âèïàäêàõ ïðàâëÿ÷³ ðåæèìè íàìàãàëèñÿ çíèùèòè ¿õ àáî ïåðåòâîðèòè íà àìîðôíó ìàñó, ÿêó çãîäîì ìîæíà áóëî çì³íèòè òàê, ÿê ìîæíîâëàäö³ ââàæàëè çà ïîòð³áíå» 19. Âàæëèâî ï³äêðåñëèòè, ùî äîïîâ³äà÷ ïîñèëàºòüñÿ íà ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â ÿê íà ïîâíîö³ííå é íàä³éíå äæåðåëî 20.
119
ϳñëÿ ïîâåðíåííÿ ç êîíôåðåíö³¿ Ìåéñ ïðî÷èòàâ óñ³ äîñòóïí³ ïðàö³ ïîê³éíîãî Ðàôàåëÿ Ëåìê³íà – âèçíà÷íîãî þðèñòà, ÿêèé çàïðîïîíóâàâ ³ ñàì òåðì³í «´åíîöèä», é îá´ðóíòóâàííÿ éîãî, ñòàâ àâòîðîì ðåçîëþö³¿ Ðàäè Áåçïåêè ÎÎÍ, ñòâîðèâ Êîíâåíö³þ ïðî ´åíîöèä ³ äîáèâñÿ ¿¿ óõâàëè 9 ãðóäíÿ 1948 ð. Àíàë³çóþ÷è äîðîáîê Ð. Ëåìê³íà, Ìåéñ ï³äêðåñëèâ, ùî îñòàíí³é ó ïðàö³ ùå 1944 ð. «Ïðàâë³ííÿ êðà¿í îñ³ â îêóïîâàí³é ªâðîï³» çîâñ³ì íå íàìàãàâñÿ çâåñòè ´åíîöèä äî ñïðîáè âèíèùèòè âñ³õ ÷ëåí³â ïåâíî¿ ãðóïè, à ââàæàâ éîãî ñïðîáîþ ñèëîâî¿ çì³íè íàö³îíàëüíîãî õàðàêòåðó ïåâíî¿ òåðèòî𳿠çà äîïîìîãîþ ïåâíèõ ìåòîä³â. ³í íàâ³òü çàïðîïîíóâàâ ñëîâî åòíîöèä ÿê ìîæëèâèé àëüòåðíàòèâíèé òåðì³í äëÿ ïîçíà÷åííÿ òîãî, ùî â³í ìàâ íà óâàç³ 21. Íà ôîðìóâàííÿ ïîãëÿä³â Äæ. Ìåéñà âåëèêèé âïëèâ ñïðàâèëî â³äçíà÷åííÿ óêðà¿íñüêîþ ä³àñïîðîþ 50-ð³÷÷ÿ Ãîëîäîìîðó. Ãîòóþ÷è äëÿ êîëåêòèâíî¿ ìîíîãðàô³¿ â³äïîâ³äíèé ïàðàãðàô, â³í ï³äêðåñëèâ ìàñîâèé õàðàêòåð ñîòåíü àêö³é, íåáà÷åíó îäíîñòàéí³ñòü ïðåäñòàâíèê³â ð³çíèõ ïîë³òè÷íèõ òå÷³é ³ ãðóï. «2 æîâòíÿ 1983 ð., – ïèñàâ Äæ. Ìåéñ, – òèñÿ÷³ àìåðèêàíö³â óêðà¿íñüêîãî ïîõîäæåííÿ îðãàí³çóâàëè ì³òèíã ó Âàøèíãòîí³ ³ ï³ñëÿ öüîãî âèðóøèëè äî ðàäÿíñüêîãî ïîñîëüñòâà...» Òàì áóëî çà÷èòàíî â³äêðèòîãî ëèñòà Êðåìëþ: «Ìè ïðè¿õàëè ñþäè á³ëüøå í³æ ç 50 ì³ñò, íàñ á³ëüøå 5 òèñÿ÷. Íàøà ìåòà – íàãàäàòè ñâ³òîâ³, ùî 50 ðîê³â òîìó âè óáèëè 7 ì³ëüéîí³â óêðà¿íö³â íàâìèñíîþ ãîëîäíîþ ñìåðòþ... Ãîëîä 1932 – 1933 ðð. áóâ íàâìèñíèì àêòîì ´åíîöèäó, öå áóâ ºäèíèé øòó÷íî ñòâîðåíèé ãîëîä â ³ñòî𳿠ñâ³òó. Õî÷ ñüîãîäí³ âè êîðèñòóºòåñÿ ³íøèìè ìåòîäàìè, âàøà ìåòà çàëèøàºòüñÿ òàêîþ ñàìîþ – âè õî÷åòå çíèùèòè óêðà¿íñüêó ³äåíòè÷í³ñòü» 22. Ñêëàäàºòüñÿ âðàæåííÿ, ùî Ìåéñ ïèøàâñÿ «áåçïðåöåäåíòíîþ» ïîë³òè÷íîþ àêòèâí³ñòþ àìåðèêàíö³â óêðà¿íñüêîãî ïîõîäæåííÿ. ³í çàçíà÷èâ, ùî ó âèùåíàçâàí³é ìàí³ôåñòàö³¿ âçÿëî ó÷àñòü íå 5, à 18 òèñ. îñ³á 23. Íàéâàæëèâ³øèì íàñë³äêîì øèðîêî çàïëàíîâàíî¿, äîáðå ïðîäóìàíî¿ àêö³¿ ñòàëî ñòâîðåííÿ Êîì³ñ³¿ Êîíãðåñó ÑØÀ ç âèâ÷åííÿ ãîëîäó â Óêðà¿í³. Ìåéñ àáñîëþòíî îäíîçíà÷íî ââàæàº, ùî öå çàñëóãà ä³àñïîðè, á³ëüøå òîãî, «íàñë³äîê ãëèáèííèõ çì³í â
120
óêðà¿íñüê³é ãðîìàä³ ÑØÀ» 24. Ñóòü çì³í äîñë³äíèê âáà÷àâ ó òîìó, ùî ãðîìàäñüêà îðãàí³çàö³ÿ ÀÃÐÓ («Àìåðèêàíö³ â îáîðîí³ ëþäñüêèõ ïðàâ â Óêðà¿í³») ä³ÿëà ÿê àìåðèêàíñüêà, à íå «ñóòî åì³ãðàíòñüêà îðãàí³çàö³ÿ. ¯¿ çàãàëüí³ ãóìàí³òàðí³ ïðàâà îïèðàëèñÿ íà Çàãàëüíó Äåêëàðàö³þ ïðàâ ëþäèíè ÎÎÍ» 25. ÀÃÐÓ, çàñíîâíèêîì ³ ãîëîâîþ ÿêî¿ áóâ ²ãîð Îëüøàí³âñüêèé, ðîçïî÷àëà íàäñèëàòè ïåòèö³¿ äî Êîíãðåñó ç âèìîãîþ ñòâîðèòè êîì³ñ³þ äëÿ ðîçñë³äóâàííÿ ö³º¿ ïî䳿. ² ñàì Ìåéñ, ³ éîãî á³îãðàôè ðåàë³ñòè÷íî â³äòâîðþþòü óñ³ òðóäíîù³, ùî ïîñòàëè íà øëÿõó ïðîåêòó çàñíóâàííÿ Êîì³ñ³¿. Çðåøòîþ âîíè áóëè óñï³øíî ïîäîëàí³. Êîì³ñ³ÿ, ùî ïîñòàëà ó 1984 ð., ñêëàäàëàñÿ ç ÷îòèðüîõ êîíãðåñìåí³â, äâîõ ñåíàòîð³â, òðüîõ ÷èíîâíèê³â ð³âíÿ Êàá³íåòó, ïðèçíà÷åíèõ ïðåçèäåíòîì, øåñòè ïðåäñòàâíèê³â ãðîìàäñüêîñò³. Î÷îëþâàâ ¿¿ ñïî÷àòêó ÷ëåí äåìîêðàòè÷íî¿ ïàðò³¿ Ä. Ìàéêà, çãîäîì – Ä. Õåðòåë 26, ïîò³ì çíîâó Ä. Ìàéêà. «Ëèøå íà ïî÷àòêó 1986 ð. çà äîïîìîãîþ êåð³âíèê³â Ãàðâàðäñüêîãî óí³âåðñèòåòó âèçíà÷èëàñÿ ðîáî÷à ãðóïà êîì³ñ³¿, ÿêà ïîâèííà áóëà äîñë³äèòè ïîñòàâëåíó ïðîáëåìó. Âîíà ñêëàäàëàñÿ ç øåñòè óêðà¿íîçíàâö³â íà ÷îë³ ç âèêîíàâ÷èì äèðåêòîðîì Äæ. Ìåéñîì» 27. Çàóâàæèìî, ùî âèá³ð äèðåêòîðà íå áóâ âèïàäêîâèì. Ó 1984 ð. Ìåéñó çàïðîïîíóâàëè çðîáèòè ïðîåêò óñíî¿ ³ñòîð³¿ ç³ çáîðó ñâ³ä÷åíü î÷åâèäö³â Ãîëîäîìîðó çà ï³äòðèìêè ïðåäñòàâíèê³â ïðîôåñ³éíèõ ³ ä³ëîâèõ ê³ë óêðà¿íö³â ó ÑØÀ. Òóò äîðå÷íî çàóâàæèòè, ùî äî äàíîãî íàïðÿìêó ³ñòîðè÷íèõ äîñë³äæåíü â Àìåðèö³ ñòàâëÿòüñÿ äóæå ñåðéîçíî. Íà äóìêó â÷åíèõ ³ç Àñîö³àö³¿ óñíî¿ ³ñòî𳿠(ÑØÀ), – îäíîãî ç ïðîâ³äíèõ ³íñòèòóò³â ³ç ö³º¿ ìåòîäèêè: «Óñíà ³ñòîð³ÿ – öå ä³ëÿíêà äîñë³äæåíü òà ìåòîä çáèðàííÿ, çáåð³ãàííÿ é ³íòåðïðåòàö³¿ ãîëîñ³â ³ ñïîãàä³â ëþäåé, ãðóï òà ó÷àñíèê³â ïîä³é ìèíóëîãî. Óñíà ³ñòîð³ÿ º âîäíî÷àñ ³ íàéäàâí³øèì ñïîñîáîì ³ñòîðè÷íîãî äîñë³äæåííÿ, ùî ïåðåäóâàâ ïèñåìíîñò³, é îäíèì ç íàéñó÷àñí³øèõ, ïî÷èíàþ÷è ³ç çàïèñ³â íà àóä³îïë³âêó ó 1940-õ ðð. òà äî öèôðîâèõ òåõíîëîã³é ÕÕ² ñòîë³òòÿ» 28. ϳä ÷àñ ðîáîòè íàä öèì ïðîåêòîì Ìåéñ ðîçïî÷àâ ñï³âïðàöþ ç Ëåîí³äîì Ãåðåöåì – òîä³øí³ì àñï³ðàíòîì ó Ãàðâàðä³, ÿêèé áðàâ ³íòåðâ’þ â î÷åâèäö³â, ³íøèìè óêðà¿íñüêèìè ä³ÿ÷àìè. Ïðàöþþ÷è ï³ä åã³-
121
äîþ Êîì³ñ³¿, íàóêîâö³, ïî ñóò³, ïðîäîâæèëè ñâîþ ðîáîòó. Ó âñòóï³ äî âàøèíãòîíñüêîãî òðèòîìíèêà ñâ³ä÷åíü Äæ. Ìåéñ â³ääàâ íàëåæíå êîæíîìó ïðè÷åòíîìó äî ö³º¿ ñïðàâè, ðîçêðèâ ìåõàí³çì ñàìîãî ïðîöåñó çàïèñóâàííÿ. Ïðîòå, íà íàøó äóìêó, íàéâàæëèâ³øèì ðåçóëüòàòîì ñòàëè çàñàäè îïðàöþâàííÿ ïîä³áíèõ äîêóìåíò³â. Âîíè íå âòðàòèëè ñâîãî çíà÷åííÿ é ñüîãîäí³, á³ëüøå òîãî, ¿õ ìîæíà é òðåáà òðàêòóâàòè ÿê ñâîºð³äíèé çàïîâ³ò íàñòóïíèêàì. Äæ. Ìåéñ â³äçíà÷èâ: «Â îáîõ öèõ ïðîåêòàõ íàøà ô³ëîñîô³ÿ ïîëÿãàëà ó òîìó, ùîá ðîçøèðèòè äæåðåëüíó áàçó ÿêîìîãà á³ëüøîþ ê³ëüê³ñòþ ìàòåð³àë³â íå ëèøå ç îãëÿäó íà ñïåö³àëüíå äîñë³äæåííÿ ãîëîäó, à ³ äëÿ çàãàëüíî¿ ñîö³àëüíî¿ ³ñòî𳿠Óêðà¿íè â³ä ðåâîëþö³¿ äî Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. Ç ö³º¿ ïðè÷èíè äàí³ ìîæóòü ÷àñîì âèäàâàòèñÿ õàîòè÷íèìè ³ âèïàäêîâèìè ó âèïàäêó òèõ îñ³á, ùî áóëè âèñëàí³ ï³ä ÷àñ êàìïàí³¿ ðîçêóðêóëåííÿ ÷è çààðåøòîâàí³ íà ïî÷àòêó 1930-õ ðð., òîé ÷è òîé îïîâ³äà÷ ìîæå ñêàçàòè ìàëî àáî é í³÷îãî îñîáëèâîãî ïðî ãîëîä. Ö³ ³íòåðâ’þ âì³ùåíî òîìó, ùî ç ïåðñïåêòèâè 1990-õ ðîê³â íåìîæëèâî çíàòè, ùî ö³êàâîãî çíàéäóòü ó íèõ ó ìàéáóòíüîìó ³ñòîðèêè ³, íà â³äì³íó â³ä äíÿ òåïåð³øíüîãî, ò³, õòî ïåðåæèâ ö³ ïî䳿, á³ëüøå íå çìîæóòü äàòè ³íòåðâ’þ. ßêùî ìàòåð³àëè, ÿê³ ìè ïóáë³êóºìî, äàäóòü çìîãó ìàéáóòí³ì ³ñòîðèêàì ãëèáøå ïîãëÿíóòè íà ïåð³îä ñòàë³í³çìó, íàøà ðîáîòà íå áóäå ìàðíîþ» 29. Íàñò³ëüêè â³ðíèì ³ äàëåêîãëÿäíèì áóëî ïåðåäáà÷åííÿ Ìåéñà ñâ³ä÷àòü ñîòí³ òèñÿ÷ çàïèñàíèõ ³ îïðèëþäíåíèõ ñâ³ä÷åíü î÷åâèäö³â Ãîëîäîìîðó. Ëþäè äîñèòü ÷àñòî â³äòâîðþâàëè óñ³ ïî䳿 ñâîãî æèòòÿ, äàþ÷è äîñë³äíèêàì óí³êàëüíó ìîæëèâ³ñòü ïîáà÷èòè ìèíóëå î÷èìà ñâ³äêà, ùî ïåðåáóâàâ íà ñàìîìó «íèçó» ñóñï³ëüíî¿ äðàáèíè. Íàéñâ³æ³øèì ïðèêëàäîì ìîæóòü ñëóãóâàòè ìàòåð³àëè ̳æíàðîäíî¿ íàóêîâî¿ êîíôåðåíö³¿ «Äðóãà ñâ³òîâà â³éíà òà (â³ä)òâîðåííÿ ³ñòîðè÷íî¿ ïàì’ÿò³ â ñó÷àñí³é Óêðà¿í³» (âåðåñåíü 2009 ð.). Àíàë³çóþ÷è ñâ³ä÷åííÿ óêðà¿íñüêèõ ñåëÿí ïðî í³ìåöüêó îêóïàö³þ, îäíà ³ç ó÷àñíèöü êîíôåðåíö³¿ âèÿâèëà ö³êàâó çàêîíîì³ðí³ñòü: «Âèð³øàëüíèé âïëèâ íà ñïðèéíÿòòÿ ³ ïàì’ÿòü ïðî í³ìåöüêó îêóïàö³þ ó ñåëÿí ìàâ Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðîê³â. Ïðî öå ñâ³ä÷èòü àíàë³ç âñ³º¿ á³îãðàô³¿ îïèòàíèõ, à íå ò³ëüêè ò³º¿ ÷àñòèíè, äå ìîâà éøëà ïðî â³éíó. ²ç
122
50 ðåñïîíäåíò³â äâ³ òðåòèíè ïî÷èíàëè ðîçïîâ³äü ïðî ñâîº äèòèíñòâî ç òðàã³÷íèõ ïîä³é Ãîëîäîìîðó, ïîãðàáóâàííÿ ¿õí³õ ðîäèí ï³ä ÷àñ ðîçêóðêóëåííÿ, âèñåëåííÿ äî Ñèá³ðó íàéáëèæ÷î¿ ð³äí³» 30. Öå áóëà ò³ëüêè îäíà ñêëàäîâà ñïðàâè, ÿêó ïðîâàäèâ Ìåéñ ó Êîì³ñ³¿. Êåðîâàíèé íèì íå÷èñëåííèé øòàò íàóêîâèõ ³ òåõí³÷íèõ ñï³âðîá³òíèê³â çä³éñíèâ ôàõîâèé àíàë³ç äîñòóïíèõ äæåðåë, íàóêîâèõ ïðàöü, ïðåñè, íàâ³òü õóäîæíüî¿ ë³òåðàòóðè. ϳäãîòîâêà íåîáõ³äíèõ ìàòåð³àë³â ³ íàïèñàííÿ çâ³òó Êîíãðåñó ó 1988 ð. òåæ ëÿãëè íà ïëå÷³ Ìåéñà òà éîãî ï³äëåãëèõ. 19 êâ³òíÿ 1988 ð. â áóäèíêó ïàëàòè ïðåäñòàâíèê³â ó Âàøèíãòîí³ â³äáóëîñÿ çàâåðøàëüíå çàñ³äàííÿ Êîì³ñ³¿. ¯¿ ãîëîâà Ä. Ìàéêà â³äçíà÷èâ ó êîðîòêîìó ñëîâ³ çàñëóãè Äæ. Ìåéñà: «Âè ñïðàâä³ âèêîíàëè ëåâîâó ÷àñòêó ðîáîòè, é ìè äóæå ö³íóºìî öå», – íàãîëîñèâ â³í, çâåðòàþ÷èñü äî âèêîíàâ÷îãî äèðåêòîðà 31. ²íø³ ÷ëåíè Êîì³ñ³¿ òåæ âèñîêî îö³íèëè «áåçäîãàííó» ïðàöþ. Äæ. Ìåéñó äîðó÷èëè îãîëîñèòè âèñíîâêè Êîì³ñ³¿. Âîíè çãðóïîâàí³ ó 19 ïóíêò³â ³ îõîïëþþòü ïðàêòè÷íî âñ³ äîòè÷í³ äî ãîëîäîìîðíî¿ òåìàòèêè ïèòàííÿ. Òàê áóëî çðîáëåíî ñåðéîçíó íàóêîâó çàÿâêó äëÿ òîãî, ùîá âèçíàòè Ãîëîäîìîð ´åíîöèäîì: ó 16 ïóíêò³ ïðÿìî çàçíà÷åíî: «Ó 1932 – 1933 ðîêàõ Éîñèï Ñòàë³í òà íàéáëèæ÷³ äî íüîãî îñîáè â÷èíèëè ´åíîöèä ïðîòè óêðà¿íö³â» 32. Ðîáîòà Êîì³ñ³¿ â ö³ëîìó ³ Ìåéñà îñîáèñòî ä³ñòàëà ñõâàëåííÿ â íàóêîâèõ ³ ãðîìàäñüêî-ïîë³òè÷íèõ êîëàõ çàõ³äíîãî ñâ³òó. ×ëåí ̳æíàðîäíî¿ êîì³ñ³¿ ç ðîçñë³äóâàííÿ ãîëîäó â Óêðà¿í³ гêàðäî Ëåâåíå (Àðãåíòèíà) âèîêðåìèâ «äâîõ â³äîìèõ àìåðèêàíñüêèõ ³ñòîðèê³â», êîòð³ ö³êàâèëèñÿ ïèòàííÿì – Äæ. Ìåéñà ³ Ð. Êîíêâåñòà 33. ϳñëÿ ïðåäñòàâëåííÿ çâ³òó Êîíãðåñîâ³ ÷ëåíàì Êîì³ñ³¿ ³ Äæ. Ìåéñó ïîùàñòèëî äîáèòèñÿ â³ä Êîíãðåñó ô³íàíñóâàííÿ íà äîäàòêîâ³ äâà ðîêè äëÿ çàâåðøåííÿ ðîçøèôðîâîê ñâ³ä÷åíü î÷åâèäö³â. Âîíè âèéøëè òðüîìà òîìàìè ó 1990 ð. ó Âàøèíãòîí³. Íà áàãàòüîõ ìèñëÿ÷èõ ëþäåé äàí³ äîêóìåíòè ñïðàâèëè åôåêò áîìáè. Îëåñü Ãîí÷àð íàçâàâ ö³ êíèãè «×îðíîþ ²ë³àäîþ Óêðà¿íè» 34. Ó 2008 ðîö³ âîíè áóëè ïåðåäðóêîâàí³ â Óêðà¿í³ ç äîäàòêîì ÷åòâåðòîãî òîìó ç ìàòåð³àëàìè Êîì³ñ³¿.
123
Ó 1993 ð. Äæåéìñ Ìåéñ âèð³øèâ ïåðå¿õàòè â Óêðà¿íó, ìåøêàâ ó Êèºâ³. ³í ïðèéíÿâ ïðàâîñëàâíå õðåùåííÿ â³ä ìèòðîïîëèòà Ìñòèñëàâà. Ó 1994 ð. â Êèºâ³ îäðóæèâñÿ ç ïèñüìåííèöåþ Íàòàëåþ Äçþáåíêî. Ó 90-õ ðð. ÕÕ ñò. – íà ïî÷àòêó ÕÕ² ñò. äîñë³äíèê ñïðÿìóâàâ ñâîþ óâàãó íà âèâ÷åííÿ çâ’ÿçê³â ì³æ ìèíóâøèíîþ òà ñó÷àñí³ñòþ, çîñåðåäèâøèñü íà äîñë³äæåíí³, çà âëàñíèì âèçíà÷åííÿì, «ïîñò´åíîöèäíîãî óêðà¿íñüêîãî ñóñï³ëüñòâà» â ö³ëîìó òà éîãî ñêëàäîâèõ: ñîö³àëüíî-åêîíîì³÷íèõ, íàö³îíàëüíèõ, äóõîâíèõ ïðîáëåì. Íà ïàðëàìåíòñüêèõ ñëóõàííÿõ 12 ëþòîãî 2003 ð. â÷åíèé âèñòóïèâ ç äîïîâ³ääþ «Ñïàäùèíà Ãîëîäîìîðó: Óêðà¿íà ÿê ïîñò´åíîöèäíå ñóñï³ëüñòâî», ÿêà öüîãî æ äíÿ áóëà íàäðóêîâàíà â ãàçåò³ «Äåíü». Ñâîþ êîðîòêó ïðîìîâó ó Âåðõîâí³é Ðàä³ Ìåéñ çàê³í÷èâ ñëîâàìè: «Õî÷ó ïîäÿêóâàòè ³ âèñëîâèòè ó âàøîìó ïàðëàìåíò³ ñâîþ çàïîâ³òíó ìð³þ ïðî âñòàíîâëåííÿ ïàì’ÿòíèêà æåðòâàì Ãîëîäîìîðó, ³ ùîá ïðîñò³ óêðà¿íö³ çàïàëèëè â öåé äåíü ó â³êíàõ ñâ³÷êè – ñâ³÷êè ó â³êí³ ñòàíóòü ïîìèíàëüíèìè ñâ³÷êàìè çà áàòüêàìè, ä³äàìè ³ ïðàä³äàìè, âîíè îñâ³òÿòü ìàéáóòíº áåç æåðòâ, áåç íàñèëüñòâà, áåç æàõ³â». Ñ. Êóëü÷èöüêèé ó ñâîºìó á³îãðàô³÷íîìó íàðèñ³ ïðî Äæ. Ìåéñà ï³äêðåñëèâ íåïðîìèíàëüíå çíà÷åííÿ ö³º¿ ³äå¿: «Ñâ³÷êà ó â³êí³! Öÿ ïðîïîçèö³ÿ çäàâàëàñÿ éîìó âàæëèâîþ ÿê àêò ï³äòâåðäæåííÿ òîãî, ùî íàö³îíàëüíà ïàì’ÿòü ³ñíóº, ÿê ñèìâîë çãóðòóâàííÿ íàö³¿, â ÿê³é ìàéæå êîæíà ðîäèíà âòðàòèëà êîãîñü ³ç áëèçüêèõ» 35. ³äçíà÷åííÿ 75ð³÷÷ÿ ïàì’ÿò³ æåðòâ Ãîëîäîìîðó ïîêàçàëî ìàñîâ³ñòü ïîøèðåííÿ ïðîïîçèö³¿ Ìåéñà â Óêðà¿í³. Òàê, ïðàö³âíèêè Ìåíñüêî¿ ðàéîííî¿ á³áë³îòåêè íàçâàëè çá³ðíèê ñïîãàä³â, ç³áðàíèõ ñåðåä î÷åâèäö³â ñâîãî ðàéîíó: «Çàïàëþé ñâ³÷êó, Óêðà¿íî!» 36 3 òðàâíÿ 2004 ð. âèçíà÷íèé ³ñòîðèê Óêðà¿íè, ïîë³òîëîã, äîêòîð ³ñòîðè÷íèõ íàóê, ïðîôåñîð Íàö³îíàëüíîãî óí³âåðñèòåòó «Êèºâî-Ìîãèëÿíñüêà àêàäåì³ÿ», æóðíàë³ñò ãàçåòè «Äåíü» Äæåéìñ Åðíñò Ìåéñ ï³øîâ ç æèòòÿ. Ïîõîâàíî â÷åíîãî 6 òðàâíÿ 2004 ð., çà éîãî çàïîâ³òîì, ó Êèºâ³, íà Áàéêîâîìó öâèíòàð³, â çåìë³ Óêðà¿íè, ùî ñòàëà éîìó äðóãîþ áàòüê³âùèíîþ. 26 ëèñòîïàäà 2005 ð. ïðåçèäåíò Óêðà¿íè ³êòîð Þùåíêî
124
íàãîðîäèâ Äæåéìñà Ìåéñà îðäåíîì êíÿçÿ ßðîñëàâà Ìóäðîãî ²² ñòóïåíÿ (ïîñìåðòíî), à 2 ãðóäíÿ 2005 ð. ï³äïèñàâ ðîçïîðÿäæåííÿ ïðî âøàíóâàííÿ ïàì’ÿò³ â÷åíîãî. Äæåéìñ Ìåéñ áóâ ðîçóìíèì, ñì³ëèâèì, ïðÿìèì, áåçêîìïðîì³ñíèì ³ íåïîõèòíèì ó ñâî¿õ ïåðåêîíàííÿõ ó÷åíèì. Íàéâàæëèâ³øîþ äëÿ íüîãî â íàóö³ áóëà ïðàâäà. ³í êàçàâ òå, ùî äóìàâ, íàçèâàþ÷è ðå÷³ ñâî¿ìè ³ìåíàìè. Ïîñòóïàâ òàê çàâæäè – ³ â Àìåðèö³, êîëè ôàêòè÷íî ï³øîâ ïðîòè òå÷³¿, ï³äíÿâøè óêðà¿íñüêå ïèòàííÿ, é óæå òóò, â Óêðà¿í³. Éîãî âíåñîê ó äîñë³äæåííÿ îäí³º¿ ç íàéáîëþ÷³øèõ ³ñòîðè÷íèõ ïðîáëåì é àêòóàëüíîãî ïèòàííÿ ñüîãîäåííÿ âàæêî ïåðåîö³íèòè. Â÷åíîãî ìîæíà ïî ïðàâó ââàæàòè ôóíäàòîðîì íàóêîâîãî îñìèñëåííÿ ñóòíîñò³ Ãîëîäîìîðó òà éîãî òðàã³÷íèõ ³ äîâãîòðèâàëèõ íàñë³äê³â. __________________________ 1
Ìåéñ Äæ. Ìèêîëà Õâèëüîâèé // ²ñòîð³ÿ Óêðà¿íè â îñîáàõ: Õ²Õ – ÕÕ ñò. / ². Âîéöåõ³âñüêà (êåð. àâò. êîë.), Â. Àáë³öîâ, Î. Áîæêî òà ³í. – Ê., 1995. – Ñ. 376. 2 Äåíü ³ â³÷í³ñòü Äæåéìñà Ìåéñà / Çà çàã. ðåä. Ë. ²âøèíî¿. – Ê., 2005. – 448 ñ.: ³ë.; Ìåéñ Äæ. «Âàø³ ìåðòâ³ âèáðàëè ìåíå...» / Çà çàã. ðåä. Ë.²âøèíî¿. – Ê., 2008. – 672 ñ.: ³ë. 3 Ìåéñ Ä. Å. Ïîë³òè÷í³ ïðè÷èíè ãîëîäîìîðó íà Óêðà¿í³ (1932 – 1933) // Óêð. ³ñò. æóðíàë. – 1995. – ¹ 1. – Ñ. 34 – 48; Ìåéñ Äæ. Óêðà¿íà ÿê ïîñò´åíîöèäíà äåðæàâà, àáî: ßê óñïàäêîâàí³ â³ä ÑÐÑÐ ñòðóêòóðè áëîêóþòü áóäü-ÿê³ ðåàëüí³ ðåôîðìè ñóñï³ëüñòâà // Ïðîáëåìè ³ñòî𳿠Óêðà¿íè: ôàêòè, ñóäæåííÿ, ïîøóêè: ̳æâ³äîì÷. çá. íàóê. ïðàöü. – 2003. – Âèï. 7: Ñïåö³àëüíèé. – Ñ. 211 – 226; Ìåéñ Äæ. Ñïàäùèíà ãîëîäîìîðó: Óêðà¿íà ÿê ïîñò´åíîöèäíå ñóñï³ëüñòâî // Ïðîáëåìè ³ñòî𳿠Óêðà¿íè: ôàêòè, ñóäæåííÿ, ïîøóêè: ̳æâ³äîì÷. çá. íàóê. ïðàöü. – 2003. – Âèï. 8. – Ñ. 465 – 468; Ìåéñ Äæ. ³äçíà÷åííÿ óêðà¿íñüêîþ ä³àñïîðîþ 50-ð³÷÷ÿ ãîëîäîìîðó. ijÿëüí³ñòü Êîì³ñ³¿ Êîíãðåñó ÑØÀ ç âèâ÷åííÿ ãîëîäó â Óêðà¿í³ // Ãîëîä 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³: ïðè÷èíè òà íàñë³äêè / ³äï. ðåä. Â. Ì. Ëèòâèí. – Ê., 2003. – Ñ. 796 – 816; Ìåéñ Äæ. Øòó÷íèé ãîëîä 1933 ð. â ðàäÿíñüê³é Óêðà¿í³: ùî ñòàëîñÿ ³ ÷îìó // Óêð. ³ñò. æóðíàë. – 2007. – Ñ. 185 – 200 òà ³í. 4 Êóëü÷èöüêèé Ñ. Äæåéìñ Ìåéñ – ëþäèíà ³ â÷åíèé // Ïðîáëåìè ³ñòî𳿠Óêðà¿íè: ôàêòè, ñóäæåííÿ, ïîøóêè: ̳æâ³äîì÷. çá. íàóê. ïðàöü. – 2003. – Âèï. 8. – Ñ. 9 – 28. 5 Äçþáåíêî-Ìåéñ Í. Äåíü õîëîäíîãî ñîíöÿ // Ìåéñ Äæ. «Âàø³ ìåðòâ³ âèáðàëè ìåíå...» – Ñ. 648 – 664; Äçþáåíêî-Ìåéñ Í. Íà êðîâ³ // Âåëèêèé ãîëîä
125
â Óêðà¿í³ 1932 – 1933 ðîê³â: ó IV ò. – Ê., 2008. – Ò. ²²²: Ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â äëÿ Êîì³ñ³¿ Êîíãðåñó ÑØÀ. – Ñ. 762 – 777; Äçþáåíêî-Ìåéñ Í. Äæåéìñ íå ì³ã áà÷èòè ëþäñüêîãî ãîðÿ / Çàïèñàâ Á. Çàë³çíÿê // Äçâ³í. – 2009. – ¹ 5-6. – Ñ. 96 – 100 òà ³í. 6 Äçþáåíêî-Ìåéñ Í. Äåíü õîëîäíîãî ñîíöÿ. – Ñ. 663. 7 Ìåéñ Äæ. «Âàø³ ìåðòâ³ âèáðàëè ìåíå...» – Ñ. 10. 8 Ìåéñ Äæ. Ñïàäùèíà ãîëîäîìîðó... – Ñ. 465. 9 Äåíü ³ â³÷í³ñòü Äæåéìñà Ìåéñà.... – Ñ. 10. 10 Ìåéñ Äæ. «Âàø³ ìåðòâ³ âèáðàëè ìåíå...» – Ñ. 12, 16. 11 Òàì ñàìî. – Ñ. 12. 12 Òàì ñàìî. – Ñ. 12 – 13. 13 Òàì ñàìî. – Ñ. 16. 14 Øåâ÷åíêî Ñ. «Æíèâà ñêîðáîòè» íà Êè¿âùèí³ (íîòàòêè çà àðõ³âíèìè ìàòåð³àëàìè ÃÏÓ-ÍÊÂÄ) // Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³ æåðòâ Ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³. Êè¿âñüêà îáëàñòü / Óïîðÿä. Ãàé À. ².; ³äï. ðåä. Ã. Ñ. Ãàé – Ê., 2008. – Ñ. 21. 15 Ìåéñ Äæ. Óêðà¿íà ÿê ïîñò´åíîöèäíà äåðæàâà... – Ñ. 212. 16 Êóëü÷èöüêèé Ñ. Íàçâ. ïðàöÿ. – Ñ. 12 – 13. 17 Ìåéñ Äæ. «Âàø³ ìåðòâ³ âèáðàëè ìåíå...» – Ñ. 18 – 19. 18 Òàì ñàìî. – Ñ. 18. 19 Ìåéñ. Äæ. Øòó÷íèé ãîëîä 1933 ð... – Ñ. 188. 20 Òàì ñàìî. – Ñ. 195. 21 Äåíü ³ â³÷í³ñòü Äæåéìñà Ìåéñà... – Ñ. 78. 22 Ãîëîä 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³: ïðè÷èíè òà íàñë³äêè... – Ê., 2003. – Ñ. 796 – 798. 23 Òàì ñàìî. – Ñ. 798. 24 Òàì ñàìî. – Ñ. 800. 25 Òàì ñàìî. – Ñ. 801. 26 Ìåéñ Äæ. «Âàø³ ìåðòâ³ âèáðàëè ìåíå...» – Ñ. 33. 27 Êóëü÷èöüêèé Ñ. Íàçâ ïðàöÿ. – Ñ. 16. 28 Ïàñòóøåíêî Ò. Â. Äî ñòâîðåííÿ Óêðà¿íñüêî¿ àñîö³àö³¿ óñíî¿ ³ñòî𳿠// Óêð. ³ñò. æóðíàë. – 2007. – ¹ 3. – Ñ. 231. 29 Âåëèêèé ãîëîä â Óêðà¿í³ 1932 – 1933 ðîê³â: ó IV ò. – Ê., 2008. – Ò. ²: Ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â äëÿ Êîì³ñ³¿ Êîíãðåñó ÑØÀ. – Ñ. 83. 30 Ïàñòóøåíêî Ò. Ïàì’ÿòü ïðî í³ìåöüêó îêóïàö³þ Óêðà¿íè 1941 – 1944: ñåëÿíñüêèé äîñâ³ä // Äðóãà ñâ³òîâà â³éíà òà (â³ä)òâîðåííÿ ³ñòîðè÷íî¿ ïàì’ÿò³ â ñó÷àñí³é Óêðà¿í³: ̳æíàðîä. íàóê. êîíô. 23 – 26 âåðåñíÿ 2009 ð. – [Ê., 2009]. – [Ó çá³ðíèêó â³äñóòíÿ ïàã³íàö³ÿ].
126
31
Âåëèêèé ãîëîä â Óêðà¿í³ 1932 – 1933 ðîê³â: ó IV ò. – Ê., 2008. – Ò. ²V: Çâ³ò Êîíãðåñîâî-ïðåçèäåíòñüêî¿ Êîì³ñ³¿ ÑØÀ ç äîñë³äæåííÿ Âåëèêîãî ãîëîäó 1932 – 1933 ðð. â Óêðà¿í³. – Ñ. 585 – 586. 32 Òàì ñàìî. – Ñ. 587. 33 Ìåæäóíàðîäíàÿ êîìèññèÿ ïî ðàññëåäîâàíèþ ãîëîäà íà Óêðàèíå 1932 – 1933 ãîäîâ: Èòîãîâûé îò÷åò 1990 ãîä. – Ê., 1992. – Ñ. 162. 34 Äçþáåíêî-Ìåéñ Í. Íà êðîâ³... – Ñ. 775. 35 Êóëü÷èöüêèé Ñ. Íàçâ. ïðàöÿ. – Ñ. 28. 36 Äèâ.: Çàïàëþé ñâ³÷êó, Óêðà¿íî! Ãîëîä 1932 – 1933 ðîê³â íà Ìåíùèí³: Ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â. – Ìåíà, 2007. – 60 ñ.
Âîëîäèìèð ÁÎÉÊÎ, äèðåêòîð ×åðí³ã³âñüêîãî öåíòðó ïåðåï³äãîòîâêè òà ï³äâèùåííÿ êâàë³ô³êàö³¿ ïðàö³âíèê³â îðãàí³â äåðæàâíî¿ âëàäè, îðãàí³â ì³ñöåâîãî ñàìîâðÿäóâàííÿ, äåðæàâíèõ ï³äïðèºìñòâ, óñòàíîâ ³ îðãàí³çàö³é, êàíäèäàò ³ñòîðè÷íèõ íàóê
Äæåéìñ Ìåéñ òà ×åðí³ã³âùèíà (îñîáèñò³ âðàæåííÿ) «Íàâ³ùî âàì öå òðåáà?», – ñïèòàâ ìåíå Äæåéìñ Ìåéñ ï³ä ÷àñ ïðîãóëÿíêè ïî ×åðí³ãîâó ó ÷åðâí³ 2002 ð. Ò³ëüêè ùî çàâåðøèëàñÿ çóñòð³÷ ³ç äåðæàâíèì ñëóæáîâöÿìè – ñëóõà÷àìè ×åðí³ã³âñüêîãî öåíòðó ïåðåï³äãîòîâêè òà ï³äâèùåííÿ êâàë³ô³êàö³¿ ïðàö³âíèê³â îðãàí³â äåðæàâíî¿ âëàäè, îðãàí³â ì³ñöåâîãî ñàìîâðÿäóâàííÿ. Ìîæëèâî, íå ç òàêèì ðîçìàõîì, ÿê 2008 ð., àëå 70-ò³ ðîêîâèíè Ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðð. â Óêðà¿í³ â³äçíà÷àëèñÿ. Âëàñíå, öå é ñòàëî ïîøòîâõîì äëÿ çàïðîøåííÿ â³äîìîãî àìåðèêàíñüêîãî íàóêîâöÿ, ÿêèé ïîêëàâ ñâîº æèòòÿ çàðàäè Óêðà¿íè. Òîä³ â ×åðí³ã³âñüêîìó öåíòð³ ñèñòåìàòè÷íî ïðîõîäèëè «êðóãë³ ñòîëè» ç â³äîìèìè óêðà¿íñüêèìè ³ñòîðèêàìè – ñïî÷àòêó âîíè âè-
127
ñòóïàëè ïåðåä ñëóõà÷àìè íàâ÷àëüíîãî çàêëàäó, ïðîâîäèëè ïðåñêîíôåðåíö³þ äëÿ æóðíàë³ñò³â, à ââå÷åð³ äî ñï³ëêóâàííÿ çàïðîøóâàëèñÿ êîëåãè-³ñòîðèêè. Òî áóëà òàêîæ ãðîìàäñüêà ³í³ö³àòèâà ѳâåðñüêîãî ³íñòèòóòó ðåã³îíàëüíèõ äîñë³äæåíü, éîãî äèðåêòîðà – Ñåðã³ÿ Ëåïÿâêà. Ìè ââàæàëè, ùî òàêèì ÷èíîì çìîæåìî ïðèâåðíóòè óâàãó äîâîë³ øèðîêî¿ ãðîìàäñüêîñò³ äî îáãîâîðåííÿ ñêëàäíèõ ïðîáëåì ìèíóëîãî, ÿê³ ç ð³çíèõ ïðè÷èí º íà ñëóõó ³ ïîíèí³. Äî ×åðí³ãîâà, çîêðåìà, ïðè¿æäæàëè Íàòàë³ÿ ßêîâåíêî, Âëàäèñëàâ Âåðñòþê, Ñòàí³ñëàâ Êóëü÷èöüêèé, î. Þð³é Ìèöèê, Ðîìàí Ñåðáèí, Âîëîäèìèð Êó÷åð, Þð³é ϳí÷óê. Ïî ìîæëèâ³ñò³ îðãàí³çàòîðè íàìàãàëèñü (õî÷à ³ íå çàâæäè) âðàõîâóâàòè ïåâí³ ³ñòîðè÷í³ äàòè, ¿õíº â³äçíà÷åííÿ. Ïðè öüîìó îïðèëþäíþâàëàñÿ íå ñê³ëüêè îô³ö³éíà òî÷êà çîðó, ñò³ëüêè ôàõ³âöÿ ç òîãî ÷è ³íøîãî íàïðÿìó.  òîìó ³ñíóâàâ ïåâíèé ðèçèê. Àäæå éøëîñÿ íå ëèøå ïðî ãðîìàäñüêó ñòðóêòóðó, àëå é äåðæàâíó óñòàíîâó. Âò³ì, äî ÷åñò³ òîãî÷àñíî¿ âëàäè, âñå ñïðèéìàëîñÿ äóæå òîëåðàíòíî. Òîæ íå äèâíî, ùî ì³ðêóâàííÿ íàä ïëàíàìè ðîáîòè íàøòîâõíóëè íà çàïèòàííÿ: «×è çì³ã áè ïðè¿õàòè Äæåéìñ Ìåéñ, àäæå â³í æèâå â Óêðà¿í³?» Âïåðøå öå ³ì’ÿ àâòîð ïîáà÷èâ ó ñàìâèäàâñüêèõ ãàçåòàõ 1989 – 1990 ðð., ùî ïîøèðþâàëèñÿ ñåðåä ñòóäåíò³â Êè¿âñüêîãî äåðæàâíîãî óí³âåðñèòåòó ³ì. Òàðàñà Øåâ÷åíêà. Ó 2002 ð. çíàäîáèâñÿ äåÿêèé ÷àñ, àáè íàáðàòèñÿ ñì³ëèâîñò³ (ìîæå – íàõàáñòâà?), ä³çíàòèñÿ éîãî òåëåôîí òà ïîäçâîíèòè. Ïî䳿 ³í³ö³þâàëèñÿ ìíîþ ³ â³äâåðòî ìàëè äåùî àâàíòþðèñòè÷íèé õàðàêòåð – íåçíàéîìà ëþäèíà çàïðîøóâàëà â³äâ³äàòè ×åðí³ã³â, âèñòóïèòè ç ïóáë³÷íîþ ëåêö³ºþ ïåðåä äåðæàâíèìè ñëóæáîâöÿìè òà âçÿòè ó÷àñòü ó íåîô³ö³éíîìó çàõîä³ – «êðóãëîìó ñòîë³» ì³ñöåâèõ ³ñòîðèê³â. Ïåðøà ñïðîáà çâ’ÿçàòèñÿ ç Ìåéñîì ÷åðåç Êèºâî-Ìîãèëÿíñüêó Àêàäåì³þ âèÿâèëàñÿ íå íàäòî âäàëîþ – ÿê âèêëàäà÷ â³í ïðàöþâàâ òàì ïîãîäèííî, ³ ïàð ÿêðàç íå â³â. Íàòîì³ñòü íà êàôåäð³ ìåí³ äàëè ³íøó àäðåñó òà òåëåôîí – ãàçåòè «Äåíü», çàçíà÷èâøè – òàì Äæåéìñ Ìåéñ ïðàöþº ïîñò³éíî. À äàë³ âñå ñêëàëîñÿ íàïðî÷óä ïðî-
128
ñòî ³ ëåãêî – â³í ï³äíÿâ òðóáêó, ÿ ïðåäñòàâèâñÿ, âèêëàâ çì³ñò ïèòàííÿ ³ ïîïðîñèâ ïðî çóñòð³÷, íà ÿêó â³í òóò æå ïîãîäèâñÿ, çàïðîñèâøè äî ðåäàêö³¿. Ó ìî¿é óÿâ³ ìàëþâàâñÿ ïåðñîíàëüíèé, â³äðåìîíòîâàíèé ï³ä ºâðî êàá³íåò, ç äóæå õîðîøîþ îðãòåõí³êîþ, Âî÷åâèäü, îô³ö³éíî îäÿãíåíà ëþäèíà òà ³íø³ òàê³ äóðíèö³. Ïåðøèé ïîãëÿä âñå ðîçñòàâèâ íà ñâî¿ ì³ñöÿ – òèïîâèé àìåðèêàíåöü ç òâîð÷îþ íåäáàë³ñòþ äî ñâîãî ðîáî÷îãî ì³ñöÿ òà çîâí³øíîñò³ (àáè áóëî êîìôîðòíî), ëþäèíà, äëÿ ÿêî¿ âàæëèâà íàñàìïåðåä ðîáîòà. Âàæêî óÿâëÿþ ñåáå ç³ ñòîðîíè ï³ä ÷àñ çóñòð³÷³ – éìîâ³ðíî, ùîñü íàãàäóâàëî çâ³ò ïðî ïðîðîáëåíó ðîáîòó ïåðåä âèñîêèì íà÷àëüñòâîì. Òîæ, ìàáóòü, àáè âèâåñòè ç öüîãî íåïðèðîäíîãî ñòàíó Ìåéñ ì’ÿêî çóïèíèâ îäí³ºþ ôðàçîþ: «Äîáðå, ïðè¿äó». ² òóò æå ïåðåõîïèâ ³í³ö³àòèâó – äàë³ ãîâîðèâ âæå â³í. Íà ìîº çäèâóâàííÿ – íå ïðî Ãîëîäîìîð, à ïðî ñó÷àñí³ñòü Óêðà¿íè. Éîãî îö³íêè âðàæàëè – Óêðà¿íà ïåðåæèâຠòðàãåä³þ, ó âëàä³ – áàíäèòè òà õàáàðíèêè, à â³í, Ìåéñ, ùå é ïåðåêëàäຠ¿õ äëÿ àíãëîìîâíîãî íîìåðó ãàçåòè «Äåíü», òîæ ó òàêèé ñïîñ³á âîíè ðîçìîâëÿþòü éîãî àíãë³éñüêîþ. ijñòàëîñÿ é Ïðåçèäåíòó Óêðà¿íè Ë. Êó÷ì³ òà áàãàòüîì ³íøèì ìîæíîâëàäöÿì. Òà ñïðàâà, íàâ³òü, íå â ð³çêîñò³ îö³íîê – ïîçàî÷³ áàãàòî õòî ì³ã êðèòèêóâàòè. ³í æå ãîâîðèâ òå, ïðî ùî ïèñàâ ó ãàçåò³ (àëå òàì – áåç ïåðñîíàë³é). Íà çàâåðøåííÿ íàøî¿ ïåðøî¿ çóñòð³÷³ ÿ ñïðîáóâàâ íàãàäàòè ñï³âðîçìîâíèêó, ùî º äåðæàâíèì ñëóæáîâöåì ³ ïîïðîñèâ âðàõóâàòè öþ îáñòàâèíó ï³ä ÷àñ âèñòóïó â ×åðí³ãîâ³. ³í çàïåâíèâ, ùî ðîçó쳺 ³ íå çàáóäå, àëå ìຠïðîõàííÿ é äî ìåíå – ÷è íå çàïåðå÷óâàòèìó, ÿêùî ïðè¿äå ç äðóæèíîþ – ïèñüìåííèöåþ Íàòà볺þ Äçþáåíêî? Äîñèòü ÷àñòî âàæëèâèì º íå ëèøå òå, ùî ñêàçàíå, à ïðî ùî ïðîìîâ÷àíî: òîä³ íàâ³òü íå îáãîâîðþâàëîñÿ: ÷è òðåáà ïîñèëàòè ìàøèíó äî Êèºâà ÷è í³. Ìåéñ ïîîá³öÿâ ïðè¿õàòè ìàðøðóòêîþ ³ ëèøå ïîö³êàâèâñÿ, ÿê öå êðàùå çðîáèòè. ϳä ÷àñ ðîáîòè â Öåíòð³ ìåí³ äîñèòü ÷àñòî äîâîäèëîñÿ çàïðîøóâàòè óêðà¿íñüêèõ âèêëàäà÷³â ³ç Êèºâà. Îäíå ç ïåðøèõ òèïîâèõ ïèòàíü: «ßê ÿ äî¿äó?»
129
Òîáòî – ÷è çàáåðóòü ìàøèíîþ ³ â³äâåçóòü òàê ñàìî íàçàä. ²íøå: «Ñê³ëüêè âè ìåí³ çàïëàòèòå?». Òîáòî – òðåáà á³ëüøå, í³æ çà äåðæàâíèìè ðîçö³íêàìè. Ìàáóòü, äëÿ Äæåìñà Ìåéñà òî âçàãàë³ áóëà íå òåìà äëÿ ðîçìîâè. Ïðè¿õàâ â³í äî ×åðí³ãîâà çâè÷àéíèì ì³êðîàâòîáóñîì, òà ùå é ðàí³øå ïîãîäæåíîãî ÷àñó. Íà ñâ³é ñîðîì, ìè íå âñòèãëè ïåðåõîïèòè Ìåéñ³â á³ëÿ ãîòåëþ «Óêðà¿íà», òîæ çóñòð³ëè âæå íà øëÿõó äî Öåíòðó. Ïîäðóææÿ âèñëîâèëî ñâîº çàõîïëåííÿ ëåãê³ñòþ, ç ÿêîþ ìîæíà äîáðàòèñÿ ç Êèºâà äî ×åðí³ãîâà, à Íàòàë³ÿ Äçþáåíêî äîäàëà – âîíà ââàæàëà, ùî öå äóæå äàëåêî, à âèõîäèòü, ùî çà ÷àñîì – ìàéæå òå ñàìå, ÿê ¿õàòè ç Òðîºùèíè äî öåíòðó Êèºâà. Òîìó ðàí³øå é íå âèáðàëèñÿ äî ñòîëèö³ ѳâåðùèíè, õî÷à äîáðå çíàþòü, ùî Òðîºùèíà, äå âîíè æèâóòü, – öå êîëèøíÿ ×åðí³ã³âñüêà ãóáåðí³ÿ. Íåäàëåêî â³ä ñâ áàãàòîïîâåðõ³âêè íàâ³òü áà÷èëè äàâí³é ñòîâï÷èê, äå çáåðåãëàñÿ ìåòàëåâà áëÿõà ç â³äïîâ³äíîþ íàçâîþ. ϳçí³øå Íàòàë³ÿ Äçþáåíêî çàçíà÷èòü – òà ïî¿çäêà äî ×åðí³ãîâà áóëà ÿêîþñü äèâíîþ. Äæèì íå äóæå ðâàâñÿ êóäèñü ¿õàòè, à òóò ðàïòîì íåñïîä³âàíî ïîãîäèâñÿ. Ìîæëèâî, õîò³â òðîõè â³äïî÷èòè. Àäæå ïðàöþâàâ â³í íåéìîâ³ðíî áàãàòî – äîâãèé ÷àñ ôàêòè÷íî íà íüîìó òðèìàâñÿ àíãëîìîâíèé âèïóñê ãàçåòè «Äåíü», à ùå æ â³í çàéìàâñÿ ïóáë³öèñòèêîþ, ãðîìàäñüêîþ òà âèêëàäàöüêîþ ðîáîòîþ, ïðàöþâàâ ç íàóêîâöÿìè, â³â âåëèêó ïåðåïèñêó… ² í³êîìó íå ì³ã â³äìîâèòè ùîäî ðîáîòè. Òîæ ³ âèõîäèëî, ùî âäåíü Ìåéñ ïðàöþâàâ ó ãàçåò³ òà óí³âåðñèòåò³, à âíî÷³ – äîìà, çà êîìï’þòåðîì. Çðàíêó Ìåéñ âèñòóïàâ ïåðåä íà÷àëüíèêàìè óïðàâë³íü ç ïèòàíü âíóòð³øíüî¿ ïîë³òèêè ðàéäåðæàäì³í³ñòðàö³é ×åðí³ã³âùèíè. Ö³ ñòðóêòóðè, ÿê â³äîìî, ñïåö³àë³çóþòüñÿ íà ñóñï³ëüíèõ ïðîöåñàõ. Ùîïðàâäà, çàãàëüíà òåìà âèñòóïó â êîíòåêñò³ íàóêîâî¿ ñïåö³àë³çàö³¿ ãîñòÿ âèãëÿäàëà äîñèòü äèâíî: «Ãîëîâí³ ³ñòîðè÷í³ åòàïè äåðæàâíîãî áóä³âíèöòâà â Óêðà¿í³», ùî ïîÿñíþºòüñÿ âèìîãàìè äî ôîðìóâàííÿ íàâ÷àëüíèõ ïðîãðàì. Ôåºðè÷íîþ ëåêö³þ Ìåéñà â ×åðí³ãîâ³ íàçâàòè íå ìîæíà, àëå îðèã³íàëüíîþ, íåçâè÷íîþ – âî÷åâèäü. Ó ì³ñò³ íàä Äåñíîþ Äæåéìñ Ìåéñ âèñòóïàâ åêñïðîì-
130
òîì. Íà æàëü, â³äåîçàïèñó íå çáåðåãëîñÿ – ÷îìóñü íà íüîãî íàêëàëè ³íøèé. Àëå òîãî æ ðîêó, çà äâà ì³ñÿö³, ìåí³ ïîòàëàíèëî ñëóõàòè Ìåéñà íà V êîíãðåñ³ óêðà¿í³ñò³â ó ×åðí³âöÿõ – â³í çà çì³ñòîì, à íàâ³òü çà âèñëîâëþâàííÿìè âèãëÿäàâ äóæå áëèçüêèì äî ÷åðí³ã³âñüêîãî. Òîæ, ìîæëèâî, ³ñòîðèê âãîëîñ ïðîãîâîðþâàâ ó íàñ íå ëèøå òå, ùî íèì áóëî âæå íàïèñàíî, àëå é ôðàãìåíòè ñâî¿õ ìàéáóòí³õ ïðàöü òà âèñíîâê³â. Éøëîñÿ íå ò³ëüêè ïðî Ãîëîäîìîð. Ì³æ ³íøèì, Ìåéñ íàãîëîñèâ ñëóõà÷àì: ðåàë³çàö³ÿ íàì³ðó æèòè ïî-ºâðîïåéñüêè çàëåæèòü íàñàìïåðåä â³ä âîë³, áàæàííÿ, íàö³îíàëüíîãî ñàìîóñâ³äîìëåííÿ óêðà¿íö³â. Òà íàéá³ëüøå àóäèòî𳿠çàïàì’ÿòàëîñÿ ³íøå. Ìåéñ âèñëîâëþâàâñÿ äóæå ïðÿìî ³ â³äâåðòî, â òîìó ÷èñë³ é ñòîñîâíî ñó÷àñíîñò³. Õ³áà ùî áåç ïð³çâèù. Ìàáóòü, öå ñâîãî ðîäó êóëüòóðíå ÿâèùå, ïðèòàìàííå ñóñï³ëüñòâó, â ÿêîìó â³í âèð³ñ, áàãàòîðàçîâî ïîñèëåíå îñîáëèâîñòÿìè õàðàêòåðó òà âèõîâàííÿ. Ìåéñ íå ì³ã ìîâ÷àòè. Íåìîæëèâ³ñòü êàçàòè ïóáë³÷íî âñå, ùî äóìàºø, éîãî â³äâåðòî ãí³òèëà. Çà ïðàêòèêîþ, ùî ñêëàëàñÿ, â³äðàçó ï³ñëÿ ïóáë³÷íî¿ ëåêö³¿ Äæåéìñ Ìåéñ âçÿâ ó÷àñòü ó ïðåñ-êîíôåðåíö³¿. Âåëèêî¿ óâàãè ç áîêó çàñîá³â ìàñîâî¿ ³íôîðìàö³¿ íå ñïîñòåð³ãàëîñÿ. Îäíà ç ãðîìàäñüêèõ ãàçåò, íàâ³òü çàçíà÷èëà: «ªäèíå, ùî ïðèêðî äèâóâàëî – â³äñóòí³ñòü æóðíàë³ñò³â ç³ âñ³õ äåðæàâíèõ ÷åðí³ã³âñüêèõ âèäàíü». Íàñïðàâä³, ñèòóàö³ÿ íå âèãëÿäàëà òàê êàòåãîðè÷íî. Çðåøòîþ, ³íôîðìàö³þ íàäðóêóâàëè «Ñ³âåðùèíà», «Ïðîñâ³òà», «Á³ëà õàòà», «Â³ñíèê ×», «×åðí³ã³âñüê³ â³äîìîñò³». Äâ³ îñòàíí³ ãàçåòè íà òîé ÷àñ – êîìóíàëüí³ (îáëàñíà òà ì³ñüêà). Áàãàòî ùî ïîÿñíþþòü ôðàãìåíòè ñàìèõ ïóáë³êàö³é, çà ÿêèìè ìîæíà â³äíîâèòè çì³ñò ÷åðí³ã³âñüêèõ çóñòð³÷åé. Îòæå, ÿê ïîÿñíèâ Ìåéñ æóðíàë³ñòàì, éîãî ö³êàâèëè íàñë³äêè Ãîëîäîìîðó â ïîë³òè÷íîìó ñüîãîäåíí³ (äîñë³äíèê íàçèâàâ óêðà¿íñüêå ñóñï³ëüñòâî ïîñò´åíîöèäíèì). ³í ââàæàâ, ùî ñàìå òàì êîðåíèòüñÿ á³ëüø³ñòü ñüîãîäí³øí³õ ïðîáëåì óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, àäæå íèùèëèñÿ éîãî îñíîâè. Ïðè öüîìó Ìåéñ æîäíîþ ì³ðîþ íå çí³ìàâ â³äïîâ³äàëüíîñò³ ç ñó÷àñíèõ êåð-
131
³âíèê³â Óêðà¿íè. Ñåáå æ â³í ââàæàâ ³ñòîðèêîì Óêðà¿íè, ñòâåðäæóþ÷è: «Õî÷ áè äóõîâíî ÿ ìóñèâ ñòàòè óêðà¿íöåì». ³í âáîë³âàâ çà Óêðà¿íó òàê, íà÷åáòî ìîâèëîñü ïðî éîãî áàòüê³âùèíó – íà â³äì³íó â³ä áàãàòüîõ ¿¿ êåðìàíè÷³â, ùî òóò íàðîäèëèñÿ. Âæå ï³ä ÷àñ åêñêóðñ³¿ ì³ñòîì Íàòàë³ÿ Äçþáåíêî äîð³êàëà ÷îëîâ³êó: «Äæèì, òè çíîâó íå ñòðèìàâñÿ!» Íà ùî â³í ïîê³ðíî â³äïîâ³äàâ: «Çíîâó». Òàê ñàìî, ÿê êîëèñü ó Ñïîëó÷åíèõ Øòàòàõ, äå ïðèíöèïîâà ïîçèö³ÿ Ìåéñà ÿê âèêîíàâ÷îãî äèðåêòîðà Êîì³ñ³¿ Êîíãðåñó òà ãðîìàäñüêîñò³ ÑØÀ ç âèçíàííÿ Ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðð. â Óêðà¿í³ ´åíîöèäîì çðåøòîþ êîøòóâàëà éîìó êàð’ºðè. Ó ñåáå íà áàòüê³âùèí³ Ìåéñ ï³øîâ ïðîòè òå÷³¿, ïðîôåñ³éí³ ñîâºòîëîãè, ðóñèñòè, ñëàâ³ñòè íå ïðîáà÷èëè òàêèõ âèñíîâê³â. Ïîÿñíþþ÷è ¿õíþ ðåàêö³þ ùîäî òðàãå䳿 íàøîãî íàðîäó, ¿¿ øòó÷íîãî õàðàêòåðó, Äæåéìñ Ìåéñ çàçíà÷èâ ó ×åðí³ãîâ³: «Îäí³ºþ ç ïðè÷èí òàêîãî ñóìíîãî ôåíîìåíà º â³ä÷óòòÿ âèíè â êîëàõ àìåðèêàíñüêî¿ ïðàâëÿ÷î¿ åë³òè òà ³íòåëåêòóàë³â çà âñòàíîâëåííÿ óðÿäîì ÑØÀ äèïëîìàòè÷íèõ â³äíîñèí ³ç ÑÐÑÐ ó 1933 ð, íåçâàæàþ÷è íà éîãî îá³çíàí³ñòü ïðî ãîëîäîìîð â Óêðà¿í³». Ñïîñòåð³ãàþ÷è çà âèñòóïîì Ìåéñà, ó ìåíå ñêëàëîñÿ âðàæåííÿ – ñëóõà÷³ òðîõè çàêëÿêëè, ÷åêàþ÷è ùî æ áóäå äàë³. À ïîò³ì ÿêîñü ðàïòîâî ðîçñëàáèëèñü – ìîæëèâî, çàãàäàëè, ùî ïåðåä íèìè, õî÷à é óêðà¿íîìîâíèé, àëå æ àìåðèêàíåöü… ϳñëÿ çàâåðøåííÿ ñï³ëêóâàííÿ, íà ìîº ïèòàííÿ ïðî âðàæåííÿ â³ä çóñòð³÷³, îäèí ç³ ñëóõà÷³â, ïîñì³õàþ÷èñü, â³äïîâ³â: «Â³ëüíà ëþäèíà!» Ñïðàâä³, ïóáë³÷íî ãîâîðèòè òå, ùî äóìàºø, äëÿ íàñ òîä³ âèãëÿäàëî ðîçê³øøþ. Çíà÷íà ÷àñòèíà óêðà¿íñüêîãî ñóñï³ëüñòâà çâèêëà äî ³íøîãî ñòèëþ ïîâåä³íêè, à Ìåéñ âëàñíèì ïðèêëàäîì äåìîíñòðóâàâ éîãî õèáí³ñòü òà ìîæëèâ³ñòü ³íøîãî. Òàê ñàìî â³í ÷èíèâ ³ äî ñâ êðà¿íè, ÿêùî ââàæàâ, ùî âîíà íå ïðàâà. Çà ê³ëüêà ì³ñÿö³â ïî òîìó ï³ä ÷àñ ÷åðãîâî¿ çóñòð³÷³ â Êèºâ³ ìè îáì³íÿëèñÿ äóìêàìè ïðî ²ðàê. Ó â³äïîâ³äü íà ìî¿ êðèòè÷í³ çàóâàæåííÿ ùîäî ïîë³òèêè ÑØÀ Ìåéñ íåñïîä³âàíî çàÿâèâ, ùî ââàæຠâ³éíó â ö³é êðà¿í³ áðóòàëüíîþ ïîìèëêîþ, ÿêà ìåæóº ç³ çëî÷èíîì. ² îïðèëþäíèòü ñâî¿ ïîãëÿäè, íå
132
çâàæàþ÷è íà íåçàäîâîëåííÿ àìåðèêàíñüêîãî ïîñîëüñòâà. Òîä³ Óêðà¿íà ôàêòîì çãîäè íà â³äïðàâêó ñâî¿õ â³éñüê âõîäèëà äî çîíè êîíôë³êòó. Çðîçóì³ëî, ùî áàãàòî õòî é äîñ³ éîìó íå ìîæå ïðîáà÷èòè òàêèõ âîëüíîñòåé òà íåáåçïå÷íî¿ äëÿ àâòîðèòàðíî¿ ìîäåë³ óïðàâë³ííÿ ðåàêö³¿ ãðîìàäÿíèíà. ³í áóâ íåçðó÷íèì äëÿ âëàäè. Áóäü-ÿêî¿. Äî ðå÷³, ñàìå ï³ä ÷àñ åêñêóðñ³¿ ×åðí³ãîâîì é ïðîëóíàëî çàïèòàííÿ Ìåéñà, âèíåñåíå íà ïî÷àòîê ñòàòò³. Âî÷åâèäü, ïåðøà çóñòð³÷ éîãî òàêè çà÷åïèëà – ìîæå, òîìó é ïðè¿õàâ. Ñïðîáóâàâ â³äïîâ³ñòè â òîìó ñåíñ³, ùî òàêà ðîáîòà ìåí³ ö³êàâà, ïðèíîñèòü çàäîâîëåííÿ, àäæå éäåòüñÿ ïðî ïîïóëÿðèçàö³þ âëàñíî¿ ³ñòî𳿠ñåðåä äóæå âàæëèâî¿ àóäèòî𳿠– äåðæàâíèõ ñëóæáîâö³â òà ïîñàäîâèõ îñ³á ì³ñöåâîãî ñàìîâðÿäóâàííÿ. Êð³ì òîãî, öå óí³êàëüíà ìîæëèâ³ñòü äëÿ ñï³ëêóâàííÿ êîëåã-³ñòîðèê³â, çàâæäè ïîä³ÿ. Çíîâó æ òàêè – óâàãà çàñîá³â ìàñîâî¿ ³íôîðìàö³¿. Íàäàë³ äî íàñ ïðèºäíàâñÿ âóç³âñüêèé âèêëàäà÷ Îëåêñàíäð Êóõàðóê ³ òàêîþ êîìïàí³ºþ ìè ê³ëüêà ãîäèí çíàéîìèëèñÿ ç ³ñòîðè÷íèìè ïàì’ÿòêàìè ×åðí³ãîâà. Óâå÷åð³ íàñ ÷åêàâ «êðóãëèé ñò³ë» ç ÷åðí³ã³âñüêèìè ³ñòîðèêàìè «Ïðîáëåìè äîñë³äæåííÿ ãîëîäó â Óêðà¿í³ 1932 – 1933 ðð.» Ñï³ëêóâàòèñÿ ³ç Äæåéìñîì Ìåéñîì ïðèéøëè Òàìàðà Äåì÷åíêî, Ñåðã³é Áóòêî, Íàä³ÿ Ìîëî÷êî, Âàëåíòèíà Îíèùåíêî, Îëåêñàíäð Êóõàðóê, Äìèòðî Ãðèíü, Ãàííà Ìîðîçîâà, Âîëîäèìèð Ñèçèõ, Þð³é Ìóçèêà. ßêùî êîãîñü çàáóâ – ïðîøó âèáà÷èòè. Íà â³äì³íó â³ä ðàíêîâî¿ çóñòð³÷³, òåïåð á³ëüøó ¿¿ ÷àñòèíó éøëîñÿ ïðî ïðîáëåìè ñó÷àñíîñò³. Êîíòåêñò íå çì³íþâàâñÿ, à îò ñï³ëêóâàííÿ âèéøëî ïî-äîìàøíüîìó òåïëèì. Îñîáèñòî äëÿ ìåíå ïî¿çäêà ïîäðóææÿ Ìåéñ³â äî ×åðí³ãîâà ìàëà ïðîäîâæåííÿ â òîìó ñåíñ³, ùî â³äòîä³ âîíè çàïðîøóâàëè äîäîìó, íàâ³òü çàëèøàëè íî÷óâàòè. ³äâåðòî êàæó÷è, ìåíå äîñèòü äîâãî íå ïîêèäàëî ïî÷óòòÿ íåðåàëüíîñò³ (ìîæå, òîìó é íàâàæóâàâñÿ çà¿æäæàòè íå òàê ÷àñòî) – éøëîñÿ ïðî æèâó ëåãåíäó, ç ÿêîþ ìîæíà ïîãîâîðèòè, îáì³íÿòèñÿ äóìêàìè, ïîïðàöþâàòè çà éîãî êîìï’þòåðîì, ïîïðîñèòè ãëÿíóòè âëàñíèé òåêñò, îïèíèòèñÿ
133
ñåðåä éîãî ùîäåííîãî æèòòÿ, äàëåêîãî â³ä óâàãè ïðåñè, ðàä³î ÷è òåëåáà÷åííÿ. Òóò óæå ãðàòè íà ïóáë³êó íå áóäåø – ïîêàæåøñÿ, ÿêèì º íàñïðàâä³. Ìåéñà ìîæíà íàçâàòè ãîñòèííèì, õî÷à é íå íàäòî âì³ëèì ãîñïîäàðåì. À â ñåíñ³ ïîáóòó – ãåòü íå ïðèëàøòîâàíèì. Ìè, íàâ³òü, âäâîõ ç éîãî äðóæèíîþ õîäèëè íà Ïåòð³âêó êóïóâàòè êóðòêó (îáíîâêà ñïîäîáàëàñÿ). Òà Ìåéñ öüîãî ³ íå ïðèõîâóâàâ, íàâ³òü æàðòóâàâ íàä ñâîºþ âäà÷åþ. Âò³ì, â³ä÷óâàëîñÿ, ùî çíàõîäèòèñÿ ñåðåä ñâî¿õ íîâèõ àïàðòàìåíò³â éîìó ïðèºìíî, áî íàðåøò³ â³í îòðèìàâ òå, ÷îãî äîâãèé ÷àñ áóâ ïîçáàâëåíèé – ïðèâàòíîãî êóòî÷êà, ÿêèé ì³ã áóäóâàòè òàê, ÿê ïîäîáàëîñÿ. ² Äæåéìñ ç çàäîâîëåííÿì äåìîíñòðóâàâ ñâîþ êâàðòèðó, íå çâåðòàþ÷è óâàãó íàâ³òü íà äåÿêèé òâîð÷èé áåçëàä. Îñîáëèâî âðàæàëà âåëè÷åçíà ê³ëüê³ñòü êíèæîê (òåïåð âîíè ïåðåäàí³ Êèºâî-Ìîãèëÿíñüê³é àêàäå쳿). ³äâåðòî êàæó÷è, á³ëüøî¿ ê³ëüêîñò³ â ïðèâàòí³é êîëåêö³¿ ÿ ïðîñòî ùå í³êîëè íå áà÷èâ. ßê ç’ÿñóâàëîñÿ, öå áóëà ëèøå ÷àñòèíà éîãî ç³áðàííÿ, ³íøà òîä³ ùå çíàõîäèëàñÿ â Àìåðèö³. ϳä ÷àñ ðîçìîâ ç³ ìíîþ, ìàáóòü, Ìåéñ â³ä÷óâàâ äåÿêó ìîþ íåïåâí³ñòü, áî íàìàãàâñÿ ï³äáàäüîðþâàòè òà çàîõî÷óâàòè äî ¿õíüîãî ïðîäîâæåííÿ. ßê ç’ÿñóâàëîñÿ, éîãî çâè÷êà äî ïðÿìî¿ ìîâè ³ íåîáòÿæåíèõ çàéâèì ïîë³òåñîì âèñëîâëþâàíü äèâîâèæíèì ÷èíîì ïîºäíóâàëàñÿ ç êîðåêòí³ñòþ ó ñï³ëêóâàíí³ òà óâàãîþ äî ñï³âðîçìîâíèêà, ïðè÷îìó çà áóäü-ÿêèõ îáñòàâèí. Íà ïî÷àòêó 2003 ð. ÿ çàòåëåôîíóâàâ äî íüîãî äîäîìó. Íîâèíà ïðèãîëîìøèëà – Äæåéìñ Ìåéñ â ðåàí³ìàö³¿ çâè÷àéíî¿ êè¿âñüêî¿ ì³ñüêî¿ ë³êàðí³ (íå â Ôåîôàí³³, äî ðå÷³!), ñòàí äóæå âàæêèé. Ó âåðåñí³ 2002 ð. â³í êàçàâ ïðî íåãàðàçäè ç³ çäîðîâ’ÿì, àëå ùîá òàê... Çàâäÿ÷óþ÷è éîãî äðóæèí³, òîãî æ òàêè âå÷îðà ìè âäâîõ ïðîéøëè äî ïàëàòè Äæåéìñà. ³í ëåäü òðèìàâñÿ ³, ÿê ïîÿñíèëà Íàòàë³ÿ Äçþáåíêî, â òàêîìó ñòàí³ ïåðåáóâàâ óæå ê³ëüêà òèæí³â. Ïîòð³áí³ áóëè ïîñò³éí³ ïåðåëèâàííÿ êðîâ³ (³ íå ëèøå) – ¿¿ çäàâàëè äðóç³ òà çíàéîì³, íàñàìïåðåä – êîëåãè ç ãàçåòè «Äåíü». Òîæ Äæåéìñ Ìåéñ ñòàâ ó áóêâàëüíîìó ñåíñ³ îäí³º¿ êðîâ³ ç ãðîìàäÿ-
134
íàìè Óêðà¿íè. Êîëè ìè íàáëèçèëèñü äî ë³æêà â³í, ìàéæå áåçñèëèé òà íåðóõîìèé, ïðèâ³òàâñÿ òà íà ñïàíòåëè÷åíå çàïðîøåííÿ ïðîãóëÿòèñÿ ïî ×åðí³ãîâó (àðãóìåíò òàêèé – ìè æ ùå íå ïîäèâèëèñÿ Àíòîí³ºâ³ ïå÷åðè) çàïåâíèâ – îáîâ’ÿçêîâî. Ìåéñ òàêè âèêîíàâ îá³öÿíêó. Çà ï³âðîêó, òðîõè îãîâòàâøèñü, â³í ïðè¿õàâ äî íàøîãî ñòàðîäàâíüîãî ì³ñòà ó â³äðÿäæåííÿ äî îáëäåðæàäì³í³ñòðàö³¿, àáè âçÿòè ó÷àñòü â îáãîâîðåíí³ ïðîåêòó âèäàííÿ êíèãè «×åðí³ã³âùèíà Incognita» – çá³ðêè, ùî º ïðÿìèì ïðîäîâæåííÿ ñå𳿠ãàçåòè «Äåíü» «Óêðà¿íà Incognita», òà ðîçïîâ³äຠïðî ìàëîâ³äîì³ ñòîð³íêè ìèíóëîãî ѳâåðùèíè. Òàêèì ÷èíîì, êíèãà, ùî âèéøëà äðóêîì íàïðèê³íö³ 2004 – íà ïî÷àòêó 2005 ðð., òîáòî âæå ï³ñëÿ ñìåðò³ Ìåéñà, îòðèìàëà ñâîãî ðîäó éîãî ñõâàëåííÿ, à ìîæå é áëàãîñëîâåííÿ. Á³ëüøå æîäíèõ çóñòð³÷åé òîä³ íå áóëî, àëå ï³ñëÿ îô³ö³éíî¿ ÷àñòèíè â³í çàëþáêè ïîãîäèâñÿ ùå ðàç òðîõè ïðîéòèñÿ ì³ñòîì – ðàçîì ç íà÷àëüíèêîì óïðàâë³ííÿ ïðåñè òà ³íôîðìàö³¿ îáëäåðæàäì³í³ñòðàö³¿ Äìèòðîì Íèêîíåíêîì òà ñï³âðîá³òíèêîì ãàçåòè «Äåíü» Âàëåíòèíîì Ïóñòîâîéòîì. Çðîçóì³ëî, ùî çàãëÿíóëè ìè é äî Öåíòðó ï³äâèùåííÿ êâàë³ô³êàö³¿. Ìàáóòü, Ìåéñó áóëî ïðèºìíî íàãàäàòè â òàêèé ñïîñ³á ïðî ñåáå, à òèì, õòî éîãî çíàâ – çíîâó çóñòð³òèñÿ. Ïðèíàã³äíî çàçíà÷ó, ùî º ùå îäíà êíèãà, ïîâ’ÿçàíà ç Ìåéñîì – «1917 ð³ê íà ×åðí³ã³âùèí³» (àâòîðè – Âîëîäèìèð Áîéêî, Òàìàðà Äåì÷åíêî, Îêñàíà Îí³ùåíêî). ¯¿ ïîïåðåäíþ âåðñ³þ Ìåéñ ïåðåãëÿäàâ, à ãîëîâíå – ðîçâ³ÿâ äåÿê³ ìî¿ ñóìí³âè ùîäî îðãàí³çàö³¿ âèäàííÿ ìîíîãðàô³¿. Êíèãè – íå ºäèí³ ³í³ö³àòèâè, ùî ïîâ’ÿçàëè Ìåéñà ç ×åðí³ã³âùèíîþ. Íàâåñí³ 2003 ð. Íàòàë³ÿ Äçþáåíêî ðîçïîâ³ëà ïðî ³äåþ Äæåéìñà, ùî áóëà îïðèëþäíåíà ãàçåòîþ «Äåíü» 18 ëþòîãî 2003 ð. Ó êîëîíö³ ï³ä íàçâîþ «Ñâ³÷êà ó â³êí³» Ìåéñ çàïðîïîíóâàâ «...àêò íàö³îíàëüíî¿ ïàì‘ÿò³, äîñòóïíèé êîæíîìó: â íàö³îíàëüíèé äåíü ïàì’ÿò³ æåðòâ 1933-ãî (÷åòâåðòó ñóáîòó ëèñòîïàäà) âèçíà÷èòè ÷àñ, êîëè êîæåí ÷ëåí ö³º¿ íàö³¿, äå ìàéæå êîæíà ëþäèíà âòðàòèëà êîãîñü ³ç áëèçüêèõ, çàïàëèòü ó ñâîºìó â³êí³ ñâ³÷êó â ïàì’ÿòü ïðî ïîìåðëèõ» òà ïîïðîñèëà ïîøèðèòè ³íôîðìàö³þ. ³äïîâ³äíèé òåêñò òà ïðîõàí-
135
íÿ îòðèìàëè ìàéæå âñ³ öåíòðè ï³äâèùåííÿ êâàë³ô³êàö³¿ ç ³íøèõ îáëàñòåé, àëå, íàñê³ëüêè ìåí³ â³äîìî, áåç íàñë³äê³â. Íàòîì³ñòü çâåðíåííÿ íàäðóêóâàëà ÷åðí³ã³âñüêà ãàçåòà – «Â³ñíèê ×», âëàñíå ¿¿ ãîëîâíèé ðåäàêòîð – Ñåðã³é Íàðîäåíêî. ϳäòðèìàâ íå ëèøå â³í. Âîñåíè 2003 ð. íà ×åðí³ã³âùèí³ ãîòóâàëèñÿ îô³ö³éí³ çàõîäè äî 70-õ ðîêîâèí Ãîëîäîìîðó. Íàïåðåäîäí³ òðàïèëàñÿ íàãîäà ïîãîâîðèòè ç çàñòóïíèêîì ãîëîâè îáëäåðæàäì³í³ñòðàö³¿ ³êòîðîì Òêàíêîì. ²äåÿ çàïàëåíî¿ ñâ³÷êè éîìó ñïîäîáàëàñÿ. ² ä³éñíî, ¿¿ âèêîðèñòàëè ï³ä ÷àñ ãîëîâíîãî ç³áðàííÿ ó Áóäèíêó çàñ³äàíü îáëàñíî¿ ðàäè. Òàêèì ÷èíîì, ìîæåìî ñòâåðäæóâàòè – ×åðí³ã³â ñòàâ ïåðøèì ì³ñòîì â Óêðà¿í³, äå â³äîìó àêö³þ ï³äòðèìàëà âëàäà. Äîçâîëþ òóò ñîá³ ëèøå çàóâàæåííÿ – âñå æ òàêè äëÿ Ìåéñà ãîëîâíîþ áóëà âëàñíà ìîòèâàö³ÿ ãðîìàäÿí Óêðà¿íè. ³í íå ñïðèéìàâ ñï³â÷óòòÿ çà íàêàçîì. Ìîº çíàéîìñòâî ç Äæåéìñîì Ìåéñîì òðèâàëî ìåíøå äâîõ ðîê³â. 3 òðàâíÿ 2004 ð. ó âå÷åð³ ïðîëóíàâ ì³æì³ñüêèé äçâ³íîê – òåëåôîíóâàëà Íàòàë³ÿ Äçþáåíêî-Ìåéñ. Âîíà ñêàçàëà, à ñêîð³øå ïðîðèäàëà â òðóáêó – Äæèì ïîìåð òà ïîïðîñèëà ïðè¿õàòè äîïîìîãòè ç ïîõîðîíàìè. Íàñòóïí³ äâà äí³ ÿ ïðîâ³â ó çíàéîì³é êâàðòèð³ íà Òðîºùèí³. Àáè íà ðîáîò³ öå íå âèãëÿäàëî ÿê â³äâåðòèé ïðîãóë, ïðîðåêòîð ²íñòèòóòó ï³äâèùåííÿ êåð³âíèõ êàäð³â ÍÀÄÓ ïðè Ïðåçèäåíòîâ³ Óêðà¿íè ²âàí Ðîçïóòåíêî îôîðìèâ ìåí³ â³äðÿäæåííÿ. ×è ÷îìóñü çàðàäèâ – íå çíàþ. Ñèä³â íà òåëåôîí³ – ïðèéìàâ äçâ³íêè ç³ ñï³â÷óòòÿìè òà ïðîïîçèö³ÿìè äîïîìîãè, çóñòð³÷àâ òåëåæóðíàë³ñò³â, â³äâ³äóâà÷³â, çàïèñóâàâ ïîâ³äîìëåííÿ êàíàë³â òåëåáà÷åííÿ, êóõîâàðèâ... Îäíèì ñëîâîì – ÿê ì³ã, íàìàãàâñÿ äîïîìîãòè ðîäèí³. ³äçíà÷ó – ñåðåä îô³ö³éíèõ ïîñëàíö³â äî êâàðòèðè Ìåéñà òîä³ çàâ³òàâ ëèøå àä’þòàíò ì³í³ñòðà îáîðîíè ªâãåíà Ìàð÷óêà (ìîæå áóëè é ³íø³, àëå ïðî öå ìåí³ íåâ³äîìî), à ç íàéâ³äîì³øèõ ïðåäñòàâíèê³â òîãî÷àñíî¿ îïîçèö³¿ òåëåôîíóâàëà Êàòåðèíà Þùåíêî. Íàñòóïíîãî ðàíêó Íàòàë³ÿ Äçþáåíêî çàáðàëà ìåíå ³ ùå ê³ëüêîõ ÷îëîâ³ê³â, ³ ìè ïî¿õàëè äî ìîðãó çà ò³ëîì Äæåéìñà Ìåéñà. Òàêîþ âèÿâèëàñü îñòàííÿ çóñòð³÷. Ïðîùàëèñÿ ç Äæåéìñîì Ìåéñîì ó Áóäèíêó ó÷èòåëÿ, ïðîñò³ð
136
á³ëÿ ÿêîãî áóâ çàïîâíåíèé ëþäüìè, ùî ïîñò³éíî ï³äõîäèëè: êîëåãè-³ñòîðèêè, æóðíàë³ñòè, ïèñüìåííèêè, ïàðëàìåíòàð³ (â ò.÷. ³êòîð Þùåíêî), ïîñàäîâö³ (íàïðèêëàä – ðå÷íèê ÌÇÑ Ìàðê³ÿí Ëóáê³âñüêèé). ×îãî íàïåâíî íå áóëî í³ òóò, í³ ïîò³ì íà Áàéêîâîìó öâèíòàð³ – ÿêèõîñü îô³ö³éíèõ äåëåãàö³é, ðîçïîä³ëó çà ðàíãàìè òà ³íøèõ ïîä³áíèõ ðå÷åé. Õòî õîò³â – òîé ³ ïðèéøîâ, çà ïîêëèêîì äóø³. Òàê, ÿê â³í õîò³â, àáè ìè çàïàëþâàëè ñâ³÷êó ïàì’ÿò³.
³äêðèòòÿ Äæåéìñà Ìåéñà ÿê â³äêðèòòÿ Àìåðèêè Òàê òðàïèëîñÿ, ùî ìàòåð³àë ³ç â³äãóêàìè ñòóäåíò³â òîä³ ²²² êóðñó ïðî ïðåçåíòàö³þ äîêóìåíòàëüíîãî ô³ëüìó «Ñâ³÷à Äæåéìñà Åðíñòà Ìåéñà», ÿêà â³äáóëàñÿ ó ×åðí³ãîâ³ ó òðàâí³ 2007 ð., â÷àñíî íå áóâ îïðèëþäíåíèé. Ïðîéøëî ïîíàä äâà ðîêè, àëå äóìêè, âðàæåííÿ, ñïîñòåðåæåííÿ ìîëîäèõ ó÷àñíèê³â, íà íàøó äóìêó, àæ í³ÿê íå âòðàòèëè ñâ àêòóëüíîñò³. ˳ë³ÿ Ñåäí³âåöü, ñòóäåíòêà ²²² êóðñó ³ñòîðè÷íîãî ôàêóëüòåòó ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî ïåäàãîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó ³ìåí³ Ò. Ã. Øåâ÷åíêà: «Çóñòð³÷, ïðèñâÿ÷åíà ïàì’ÿò³ Äæ. Ìåéñà, íà ìåíå ñïðàâèëà âåëèêå âðàæåííÿ. Äî íå¿ ìî¿ çíàííÿ ïðî öþ ïðåêðàñíó ëþäèíó áóëè äîñèòü ïîâåðõîâèìè. Ðîçïîâ³ä³ éîãî áëèçüêèõ, äðóç³â, îäíîäóìö³â, êîëåã, äîêóìåíòàëüíèé ô³ëüì â³äêðèëè ìåí³ íå ò³ëüêè ïîâàæíîãî ³ñòîðèêà-íàóêîâöÿ, àëå é ëþäèíó äîáðó, ëþáëÿ÷ó ³ í³æíó, äîáðîçè÷ëèâó é àëüòðó¿ñòè÷íî íàëàøòîâàíó, àëå âîäíî÷àñ â³äêðèòó, íåçàëÿêàíó, â³ëüíó ó ñâî¿õ äóìêàõ ³ ïóáë³êàö³ÿõ. Õî÷åòüñÿ çíàòè ïðî íüîãî çíà÷íî á³ëüøå. Äëÿ ìåíå, íàïðèêëàä, òàê ³ çàëèøèëîñÿ òàºìíèöåþ ïèòàííÿ, ÷îìó Äæ. Ìåéñ îáðàâ îá’ºêòîì ñâî¿õ äîñë³äæåíü ñàìå Óêðà¿íó. Íà «êðóãëîìó ñòîë³» ïðîçâó÷àëà ³íôîðìàö³ÿ ïðî òå, ùî â äåÿêèõ âèùèõ íàâ÷àëüíèõ çàêëàäàõ Óêðà¿íè âæå âïðîâàäæåí³ ñïåöêóðñè ïî âíâ÷åííþ æèòòÿ ³ íàóêîâî¿ ñïàäùèíè âèäàòíîãî àìåðèêàíñüêîãî â÷åíîãî. Õîò³ëîñÿ, ùîá ³ ó íàñ áóëî çàïðîâàäæåíå ùîñü
137
ïîä³áíå, áî ³ñòîð³ÿ ÕÕ ñòîë³òòÿ òàêà áàãàòà íà âèäàòíèõ ëþäåé, ïðî ÿêèõ ìè çíàºìî äî ïðèêðîãî ìàëî. Äóìàþ, ùî öå çá³äíþº íàñ ñàìèõ. Ñïîä³âàþñÿ, ùî çóñòð³÷, ïîä³áíà ò³é, ùî â³äáóëàñÿ 14 òðàâíÿ, íå îñòàííÿ â ìîºìó æèòò³». Þë³ÿ Õîìåíêî, ñòóäåíòêà ²²² êóðñó ³ñòîðè÷íîãî ôàêóëüòåòó ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî ïåäàãîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó ³ìåí³ Ò. Ã. Øåâ÷åíêà: «Âå÷³ð ïàì’ÿò³ Äæ. Ìåéñà áóâ ïðîñÿêíóòèé àòìîñôåðîþ íå ò³ëüêè ïàì’ÿò³, àëå é â³ðè òà íà䳿. Êè¿âñüê³ ãîñò³ ïåðåíåñëè íàñ ó äóõîâíèé ñâ³ò àìåðèêàíöÿ, ÿêèé â³ääàâ Óêðà¿í³ ñâî¿ çä³áíîñò³, ïî÷óòòÿ, âñå æèòòÿ. Ìåéñ ñòàâ ÷àñòèíîþ íàøî¿ ³ñòîð³¿, ïîëþáèâ Óêðà¿íó, ÿê ð³äíó. Íàøà äîëÿ çáåíòåæèëà éîãî äóøó, ³ â³í, ïîáà÷èâøè ò³ ïðîáëåìè, äî ÿêèõ î÷³ ñàìèõ óêðà¿íö³â âæå ïðèçâè÷à¿ëèñÿ, çðîáèâ ñïðîáó íàâåðíóòè ëþäåé äî ïàì’ÿò³. Öå éîìó âäàëîñÿ çðîáèòè, ìè ñâ³äêè òîìó. Ñâ³÷à Äæåéìñà Ìåéñà çàâæäè ïàëàòèìå ó íàøèõ ñåðöÿõ, çáåð³ãàþ÷è â³÷íó ïàì’ÿòü ³ ïðî öüîãî Âåëèêîãî Óêðà¿íöÿ, ÿêîãî, çà éîãî âëàñíèìè ñëîâàìè «âèáðàëè» íàø³ ìåðòâ³. Äîáðå áóëî á, ÿêáè â õîä³ ãîëîñóâàííÿ ó ïîïóëÿðíîìó òåëåïðîåêò³ áóëè âðàõîâàí³ é ãîëîñè ì³ëüéîí³â óêðà¿íñüêèõ ñåëÿí, êîòð³ ñòàëè æåðòâàìè ñòàë³íñüêîãî ´åíîöèäó». Àííà Êèºí³, ñòóäåíòêà ²²² êóðñó ³ñòîðè÷íîãî ôàêóëüòåòó ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî ïåäàãîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó ³ìåí³ Ò. Ã. Øåâ÷åíêà: «Äæåéìñ Ìåéñ... Ìîæëèâî, õòîñü ñêàæå: «À êèì â³í áóâ öåé Äæåéìñ Ìåéñ? ² ÷îìó ìè ìàºìî ïðî íüîãî ãîâîðèòè?» Äæåéìñ Ìåéñ – öå òà ëþäèíà, ÿêà êð³çü ìîâ÷àçí³ äåñÿòèë³òòÿ çìîãëà ïî÷óòè ãîëîñ ìåðòâèõ, òèõ ìåðòâèõ, ÿê³ òàê äîâãî áëàãàëè ïðî ïàì’ÿòü, òèõ ìåðòâèõ, ó ÿêèõ «áóëà ºäèíà íàä³ÿ, ùî ¿õ ùå çãàäຠêðà¿íà...» Äëÿ ìåíå çîâñ³ì íå º ÷èìîñü áóäåííèì òà îáñòàâèíà, ùî ëþäèíà, ÷èÿ áàòüê³âùèíà çíàõîäèòüñÿ çà äåñÿòêè òèñÿ÷ ê³ëîìåòð³â
138
â³ä Óêðà¿íè, çàö³êàâèëàñÿ íàøîþ ³ñòîð³ºþ. Àäæå ìè ñàì³, ÿê íå ñîðîìíî öå óñâ³äîìëþâàòè, áàéäóæå ñòàâèìîñÿ äî âñüîãî, ùî â³äáóâàºòüñÿ çàðàç, ïîðÿä ç íàìè, ùî âæå ãîâîðèòè ïðî ñïðàâè äàâíî ìèíóëèõ ë³ò. Ìè çâèêëè äóìàòè ëèøå ïðî ñåáå, ïðî âëàñíèé äîáðîáóò ³, ÿêùî âæå çãàäóºìî ïðî ³ñòîð³þ, òî ëèøå ïðî «³ñòîð³þ» âëàñíîãî áóòòÿ, çîâñ³ì íå óñâ³äîìëþþ÷è òîãî, ùî ìè íå ÿâëÿºìî ñîáîþ í³÷îãî, êð³ì ô³çè÷íîãî ò³ëà. Äæåéìñ Ìåéñ äàâ ïîøòîâõ çíèùåííþ îñòð³âíî¿ ïñèõîëî㳿, àäæå íåìຠ³ íå ïîâèííî áóòè ëþäèíè, ÿêà, ÿê îñòð³â, º ñàìà ïî ñîá³... Ëþäèíà – ÷àñòèíà ÷îãîñü, à íå âëàñíå Âñå. ² ìè ìàºìî áóòè âäÿ÷í³ éîìó, õî÷à á çà òå, ùî â³í ïðàãíóâ âëàñíèì æèòòÿì äîâåñòè öþ ³ñòèíó. Ìè áî¿ìîñÿ ãîâîðèòè ïðàâäó, ìè áî¿ìîñÿ çíàòè... Äæåéìñ Ìåéñ íå ïîáîÿâñÿ ñêàçàòè çà íàñ óñ³õ. Çà òèõ, õòî âìåð çà ìîâ÷àííÿ, é çà òèõ, õòî ñòðàæäàâ â³ä íüîãî. ³í ïåðøèé, õòî íàçâàâ ãîëîä – Ãîëîäîìîðîì; â³í ïåðøèé, õòî äàâ íàðîäó ìîæëèâ³ñòü àäåêâàòíî ñïðèéìàòè ïî䳿 ìèíóëîãî, õòî ðîçêðèâàâ î÷³ ïðåäñòàâíèêàì òèõ ïîêîë³íü, äëÿ ÿêèõ Ñòàë³í çàëèøàâñÿ ëþäèíîþ ç âåëèêî¿ ë³òåðè. Ãåíåòè÷íó ïàì’ÿòü ïîêîë³ííÿ ìîæíà çíèùèòè, òà íåìîæëèâî çíèùèòè ïðàãíåííÿ äî ï³çíàííÿ ³ñòèíè. Äæåéìñ Ìåéñ – öå ëþäèíà, ÿêà áóäóâàëà «íîâå» áà÷åííÿ óêðà¿íöÿìè ñâ ³ñòîð³¿. ²ñòîð³¿, ÿêà ñòàëà ÷àñòèíîþ éîãî âëàñíî¿... Äæåéìñ Ìåéñ – öå àìåðèêàíåöü ³ç óêðà¿íñüêîþ äóøåþ. Ìè ìàºìî ïèøàòèñÿ, ùî çíàºìî öå ³ì’ÿ. ² êîæåí ðàç, çàïàëþþ÷è íà â³êí³ ñâ³÷êó, ïîäóìêè ìîëèòîâíî äÿêóâàòè éîìó. Çãàäóþòüñÿ ñëîâà ²âàíà Äðà÷à: «Ëþá³òü Îêëàõîìó çà Äæåéìñà Ìåéñà». Õîò³ëîñÿ á äîäàòè: «Ëþá³òü Äæåéìñà Ìåéñà çà âëàñíó ³ñîð³þ – ñïðàâæíþ, íåï³äðîáëåíó»... Âå÷³ð ïàì’ÿò³ Äæåéìñà Ìåéñà äîïîì³ã ìåí³ çðîçóì³òè, ÿê âàæëèâî áóòè ñïðàâæí³ì, ëþäèíîþ, êîòðà â³ðèòü ³ ïðàãíå”. Òåòÿíà Âèëîâàòà, ñòóäåíòêà ²²² êóðñó ³ñòîðè÷íîãî ôàêóëüòåòó ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî ïåäàãîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó ³ìåí³ Ò. Ã. Øåâ÷åíêà:
139
«Ïðî ä³ÿëüí³ñòü Äæ. Ìåéñà ìè òðîõè çíàëè ç êóðñó ³ñòî𳿠Óêðà¿íè, àëå òåïåð â³í ïîñòàâ ïåðåä³ ìíîþ íå ò³ëüêè ÿê ³ñòîðèê, æóðíàë³ñò, ïóáë³öèñò, âèêëàäà÷, àëå, ïåðø çà âñå, ÿê Ëþäèíà ç âåëèêèì ñåðöåì. Ó âèñòóïàõ ïîâàæíèõ êè¿âñüêèõ ãîñòåé â³í â³äêðèâàâñÿ ð³çíèìè ãðàíÿìè ñâ áàãàòî¿ íàòóðè. Íàéá³ëüøå âðàæåííÿ íà ìåíå ñïðàâèëà éîãî ðèñà áóòè â³ëüíîþ ëþäèíîþ. Â³í ³´íîðóâàâ ïîë³òèêó ç ¿¿ áðóäîì ³ çàáîðîíàìè, çàâæäè ãîâîðèâ ³ ÷èíèâ, ÿê ââàæàâ çà ïîòð³áíå. Íàì äóæå áðàêóº òàêèõ ëþäåé. Íàçâàâøè ãîëîä 1932 – 1933 ðð. ´åíîöèäîì, â³í ñòàâ çâ’ÿçêîâèì ì³æ íàìè ³ íàøèìè ìåðòâèìè, äóø³ ÿêèõ ³ äîñ³ øóêàþòü ñïîêîþ ³ ñïðàâåäëèâîñò³. ³í ïðîãîëîñèâ ïðîñò³, àëå çàáóò³ íàìè ³ñòèíè: «Äóìàþ÷è ïðî ìàéáóòíº, íå çàáóâàéòå ìèíóëå, áóäüòå íà çåìë³ ëþäüìè». Âèâ÷àþ÷è ³ñòîð³þ Óêðà¿íè, ÿ çðîçóì³ëà, ùî áóòè ëþäèíîþ íå ô³çè÷íî, à äóõîâíî, â ìîðàëüíîìó ñåíñ³, äóæå âàæêî. Ñèäÿ÷è â çàë³ é óâàæíî ñëóõàþ÷è âèñòóïàþ÷èõ, ÿ íåñïîä³âàíî ïðèãàäàëà ñâîþ ïðàáàáóñþ, ÿê³é äîâåëîñÿ ïåðåæèòè æàõè Ãîëîäîìîðó, ³ ¿¿ ñëîâà, ùî íàéö³íí³øèì ó ñâ³ò³ º õë³á. Äæ. Ìåéñ çàñòóïèâñÿ çà âñ³õ çíåäîëåíèõ óêðà¿íñüêèõ ñåëÿí ³ ñåëÿíîê, äîì³ãñÿ òîãî, ùî ¿õí³ ãîëîñè ïî÷óâ ñâ³ò». Íàä³ÿ Ñèëåíîê, ñòóäåíòêà ²²² êóðñó ³ñòîðè÷íîãî ôàêóëüòåòó ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî ïåäàãîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó ³ìåí³ Ò. Ã. Øåâ÷åíêà: «ß ðàäà, ùî ìè, ñòóäåíòè, îòðèìàëè ïðåêðàñíó ìîæëèâ³ñòü ïîñëóõàòè ñïîãàäè ïðî Äæ. Ìåéñà, ïîäèâèòèñÿ äîêóìåíòàëüíèé ô³ëüì. Íà âå÷îð³ ïðîëóíàëè ñâ³òë³, çàäóøåâí³, äðóæí³ ñïîãàäè ïðî öþ âèäàòíó ïîñòàòü. Ïðèºìíî áóëî ïî÷óòè é ïîáà÷èòè ³ñòîðèê³â Â. Âåðñòþêà, Ñ. Êóëü÷èöüêîãî, ïî ïðàöÿõ ÿêèõ ìè âèâ÷àºìî ³ñòîð³þ Óêðà¿íè ÕÕ ñòîë³òòÿ. Àëå íàéá³ëüøå ìåíå âðàçèëà ðîçïîâ³äü âäîâè ïîê³éíîãî Ìåéñà – ïàí³ Íàòà볿 Äçþáåíêî-Ìåéñ. Ç ÿêîþ ùèð³ñòþ, òåïëîòîþ, í³æí³ñòþ âîíà çãàäóâàëà ïðî ÷îëîâ³êà. Ïðîéøëè ðîêè, à ó ¿¿ ñåðö³ íå çãàñëà ñâ³÷êà êîõàííÿ. Ñëóõàþ÷è ¿¿, ÿ âïåðøå çðîçóì³ëà, ùî º
140
íà ñâ³ò³ ëþáîâ, íàä ÿêîþ íå âëàäíà ñìåðòü. Áóëî â³ä÷óòòÿ, ùî äóøà Ìåéñà âèòຠäåñü ïîðó÷... ßê íàóêîâåöü, Ìåéñ ñïðîì³ãñÿ ñàìîñò³éíî ïåðåðîáèòè êîëîñàëüíèé ìàñèâ ðîáîòè, ÿêèé ðîêàìè íå ìîãëè îñèëèòè â³ò÷èçíÿí³ äîñë³äíèêè. ³í ïåðåéìàâñÿ â³äíîâëåííÿì ñïðàâåäëèâîñò³ íà Çåìë³, áîðþ÷èñü ïðîòè ôàëüøóâàííÿ ³ çàìîâ÷óâàííÿ âåëèêî¿ òðàãå䳿 óêðà¿íñòâà. Çîâñ³ì íåâèïàäêîâî â³í ñòàâ ³í³ö³àòîðîì ùîð³÷íî¿ àêö³¿ «Çàïàëþé ñâ³÷êó, Óêðà¿íî», ÿêà ïðîâîäèòüñÿ ó ëèñòîïàä³ â çíàê æàëîáè çà æåðòâàìè Ãîëîäîìîðó. Õî÷ó â³äçíà÷èòè ùå îäíó ïðèâàáëèâó ðèñó ö³º¿ ïîñòàò³: â³í, âèõîäåöü ç äàëåêî¿ Àìåðèêè, âèâ÷èâ íàøó ð³äíó ìîâó, òîä³, êîëè áàãàòî ãðîìàäÿí Óêðà¿íè ùå é ñüîãîäí³ ³´íîðóþòü ¿¿. Âæå îäíå öå ñâ³ä÷èòü ïðî âåëè÷ ö³º¿ ëþäèíè. Ñèëüíå âðàæåííÿ íà ìåíå ñïðàâèâ ô³ëüì, ïðèñâÿ÷åíèé Ìåéñó. ³í ëåãêèé äëÿ ñïðèéíÿòòÿ, ³íôîðìàòèâíî áàãàòèé, åìîö³éíî íàñè÷åíèé, ñïîâíåíèé ïîçèòèâíîþ åíåðãåòèêîþ. ³ä÷óâàºòüñÿ, ùî éîãî ñòâîðþâàëè ç ëþáîâ’þ ³ íàòõíåííÿì. Ïðèºìíî, ùî ô³ëüì âïåðøå ïîêàçàëè ó ×åðí³ãîâ³, äå Äæ. Ìåéñ áóâ îñîáèñòî, çàëèøèâ ïî ñîá³ äîáðó çãàäêó. Äî çàãàëîì ïðåêðàñíîãî âðàæåííÿ äîäàëàñÿ ³ êðàïëÿ ã³ðêîòè: äîêè ìè, óêðà¿íö³, áóäåìî çàï³çíî âøàíîâóâàòè òèõ ëþäåé, ùî ðîáèëè íàì äîáðî». Êàòåðèíà ªâô³ö, ñòóäåíòêà ²²² êóðñó ³ñòîðè÷íîãî ôàêóëüòåòó ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî ïåäàãîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó ³ìåí³ Ò. Ã. Øåâ÷åíêà: «²ñíóº äóìêà, ùî óêðà¿íöåì áóòè íåìîäíî, â öüîìó ïðîÿâëÿºòüñÿ íàøà íàö³îíàëüíà íåâèçíà÷åí³ñòü, ïðîâ³íö³éí³ñòü, áàéäóæ³ñòü. Ìè íå õî÷åìî áóòè ãåðîÿìè Óêðà¿íè, àëå Äæåéìñ Ìåéñ ïî ïðàâó âèáîðîâ öå çâàííÿ, çðîáèâøè íåîö³íåííèé âíåñîê ó â³äðîäæåííÿ ã³äíîñò³ óêðà¿íö³â. ³í, íàçâàâøè ãîëîä 1932 – 1933 ðð. ´åíîöèäîì, à áàéäóæå ñòàâëåííÿ äî ñâîãî ìèíóëîãî – êàòàñòðîôîþ, íå ââàæàâ çà ïîòð³áíå äîáèðàòè ñëîâà ùîäî âèíóâàòö³â ñòðàøíî¿
141
òðàãå䳿, ç àìåðèêàíñüêîþ äåìîêðàòè÷í³ñòþ ³ ïðÿìîòîþ ÷åñíî¿ ëþäèíè äàâàâ â³äâåðò³, ³íêîëè ïðèãîëîìøëèâ³ îö³íêè ñèòóàö³¿ Óêðà¿íè â 30-õ ðð. ÕÕ ñòîë³òòÿ. Ó õîä³ çóñòð³÷³ ìè ïîáà÷èëè é ³íøîãî Ìåéñà.  çàë³ ïàíóâàëà àòìîñôåðà ëþäÿíîñò³, äîáðîçè÷ëèâîñò³. Ìåíå âðàçèëà ùèð³ñòü ó âèñòóïàõ ãîñòåé. Âîíè íå áóëè îäíîìàí³òíèìè, íå â³äøòîâõóâàëè øòàìïàìè ÷è ñóõèìè öèòàòàìè. Ñïîäîáàëàñÿ ñïîâíåíà äðóæí³õ ïî÷óòò³â ðîçïîâ³äü ². Äðà÷à, ïðîñÿêíóòà ³íòåëåêòóàëüíèìè âèñîòàìè «³ìïðîâ³çàö³ÿ» Ñ. Êóëü÷èöüêîãî, ³íôîðìàòèâíî íàñè÷åí³ ñïîãàäè ïðî ñï³ëüíó ïðàöþ ç Äæ. Ìåéñîì, ÿêèìè ïîä³ëèëàñÿ ç ïðèñóòí³ìè Ë. ²âøèíà. Äî ãëèáèíè äóø³ ìåíå âðàçèëà âèòðèìêà äðóæèíè â÷åíîãî, ÿêà ç³ ñëüîçàìè íà î÷àõ ðîçïîâ³äàëà ïðî ñâîãî êîõàíîãî Äæèìà. Íà çãàäêó ïðî âå÷³ð çàëèøèëèñÿ â äóø³ ïðèºìí³ ñïîãàäè, àëå äåê³ëüêà äóìîê íå äàþòü ñïîêîþ. ×îìó Äæ. Ìåéñ íå áîÿâñÿ ãîâîðèòè ïðàâäó, íàçèâàòè ðå÷³ ñâî¿ìè ³ìåíàìè, à á³ëüø³ñòü ç íàñ ïàñèâíî ñïîñòåð³ãຠçà ïåðåá³ãîì ïîä³é, íàâ³òü íå íàìàãàþ÷èñü ¿õ çì³íèòè? Ìîæëèâî, äàºòüñÿ âçíàêè îäèí ³ç ÷èííèê³â ðàäÿíñüêî¿ ìåíòàëüíîñò³, ùî õàðàêòåðèçóºòüñÿ ïàñèâí³ñòþ îñîáè, ïàòåðíàë³çìîì âëàäè, áåçïîì³÷í³ñòþ, êîìïëåêñîì ìåíøîâàðòîñò³. Ìè ïîâ³ëüíî äîñë³äæóºìî ïðîáëåìí³ ïèòàííÿ ³ñòîð³¿, í³ÿê íå áîðåìîñÿ ³ç ïåðåæèòêàìè ñòàë³íñüêîãî òîòàë³òàðèçìó. Ïîêàçîâèì º ïðèêëàä ³ç öüîãî æ âå÷îðà: íà çàïèòàííÿ ùîäî äåìîíòàæó ïàì’ÿòíèê³â Ëåí³íó ³ Ïîñòèøåâó ó ×åðí³ãîâ³, ì³ñöåâ³ êåð³âíèêè òàê ³ íå äàëè îäíîçíà÷íî¿ â³äïîâ³ä³, ÷è áóäå öå çðîáëåíî â íàéáëèæ÷èé ÷àñ». Þë³ÿ Ãóòíèê, ñòóäåíòêà ²²² êóðñó ³ñòîðè÷íîãî ôàêóëüòåòó ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî ïåäàãîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó ³ìåí³ Ò. Ã. Øåâ÷åíêà: «Ìåíå îñîáèñòî âðàçèëî ³íôîðìàòèâíå áàãàòñòâî âå÷îðà ïàì’ÿò³ Äæåéìñà Ìåéñà. Çàêîíñïåêòóâàâøè äîïîâ³ä³ é âèñòóïè, ïåðåãëÿíóâøè ô³ëüì, ÿ çìîãëà â³äòâîðèòè ó çàãàëüíèõ ðèñàõ æèòòº-
142
âèé øëÿõ ïðèâàáëèâîãî é äåìîêðàòè÷íîãî àìåðèêàíöÿ ç óêðà¿íñüêîþ äóøåþ ³ ãëèáîêèì çíàííÿì íàøî¿ ³ñòîð³¿. Ïðîòå öüîãî íàäòî ìàëî. Ç íåòåðï³ííÿì ÷åêàþ íà âèõ³ä ó ñâ³ò äðóãîãî âèäàííÿ êíèæêè «Äåíü ³ â³÷í³ñòü Äæåéìñà Ìåéñà», ÿêó ïðîäåìîíñòðóâàëà ïàí³ ²âøèíà. Äîáðå, ùî â íàø³é êðà¿í³ º êåð³âíèêè, ÿê³ íå øêîäóþòü äîáðèõ ñë³â ïðî ñâî¿õ ïðàö³âíèê³â, ãàçåòè, íà ñòîð³íêàõ ÿêèõ ïîñò³éíî äðóêóþòüñÿ ³ñòîðè÷í³ ìàòåð³àëè». Îëåêñ³é Õîâðåíêî, ñòóäåíò ²²² êóðñó ³ñòîðè÷íîãî ôàêóëüòåòó ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî ïåäàãîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó ³ìåí³ Ò. Ã. Øåâ÷åíêà: «Ùå ïåðåä ïî÷àòêîì êîíôåðåíö³¿ ìè ïîáóâàëè íà ïðåçåíòàö³¿ âèñòàâêè «Ìè çâèíóâà÷óºìî! Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðîê³â – ´åíîöèä óêðà¿íñüêîãî íàðîäó». Ó ¿¿ åêñïîçèö³¿, ï³äãîòîâëåí³é ñï³âðîá³òíèêàìè ²íñòèòóòó íàö³îíàëüíî¿ ïàì’ÿò³, áóëè ïðåäñòàâëåí³ äîêóìåíòè âèùèõ ïàðò³éíèõ òà äåðæàâíèõ îðãàí³â âëàäè ÑÐÑÐ òà ÓÑÐÐ, ñïîãàäè î÷åâèäö³â, ñèëà-ñèëåííà ôîòîäîêóìåíò³â, äèâëÿ÷èñü íà ÿê³ äóæå âàæêî ñòðèìàòè ñëüîçè... Ìàòåð³àëè âèñòàâêè ñòàëè ñâîºð³äíèì ïðîëîãîì äî ïî÷óòîãî ³ ïîáà÷åíîãî â çàë³ çàñ³äàíü. Íàéñèëüí³øå âðàæåííÿ íà ìåíå ñïðàâèâ âèñòóï â³äîìîãî óêðà¿íñüêîãî ïîåòà ²âàíà Äðà÷à. Äî öüîãî ÷àñó ëóíຠâ ïàì’ÿò³ éîãî ïðîíèêëèâèé ãîëîñ, çàïàì’ÿòàëèñÿ îáðàçí³ ïîð³âíÿííÿ, ðîçïîâ³äü ïðî ïî¿çäêó ç Äæ. Ìåéñîì ó ñ. Òàðãàíè íà Êè¿âùèí³. Ó äîïîâ³ä³ ïðàö³âíèêà Óêðà¿íñüêîãî ³íñòèòóòó íàö³îíàëüíî¿ ïàì’ÿò³ Îëåãà Á³ëîãî ìåíå âðàçèëà îäíà ôðàçà, ÿêîþ â³í âëó÷íî çìàëþâàâ, êèì áóâ Äæ. Ìåéñ: «... ñï³ëêóâàííÿ ³ç ìåðòâèìè ïåðåðîñëî ó íüîãî â ñï³ëêóâàííÿ ³ç æèâèìè Óêðà¿íè». ², íàðåøò³, äîâãîî÷³êóâàíèé ô³ëüì «Ñâ³÷à Äæåéìñà Åðíñòà Ìåéñà». ³í ñïðàâèâ ïîòóæíå âðàæåííÿ íà ìåíå ³, ñïîä³âàþñü, íà âñ³õ ïðèñóòí³õ. Îðèã³íàëüí³ñòü ñòð³÷êè ïîëÿãຠó òîìó, ùî ðîçïîâ³ä³ éîãî ð³äíèõ, êîëåã, äðóç³â, Ïðåçèäåíòà Óêðà¿íè Â. Þùåíêà ïðî ãåðîÿ êàðòèíè ïåðåïë³òàþòüñÿ ³ç äîêóìåíòàëüíèìè êàäðàìè ïðî ïðè÷èíè, ïåðåá³ã, íàñë³äêè ãîëîäó. Ó ô³ëüì³ çâó÷èòü ùå îäíà
143
ë³í³ÿ: ëÿëüêè é ëÿëüêàð³, êîòð³ âïðàâíî ìàí³ïóëþþòü ìàð³îíåòêàìè – ïðîçîðèé íàòÿê íà òå, ÿêèì õîò³ëè áà÷èòè óêðà¿íñüêèé íàðîä òîä³øí³ ìîæíîâëàäö³ ³ ÿêà äóõîâíà ñïàäùèíà íàì ä³ñòàëàñÿ. Ô³ëüì íàñò³ëüêè ö³êàâèé, ùî º îäíå áàæàííÿ – äîäèâèòèñÿ éîãî äî ê³íöÿ. À íàïðèê³íö³ ñòð³÷êè çâó÷èòü «ïðîõàííÿ» Äæåéìñà Ìåéñà äî âñ³õ óêðà¿íö³â, ÿê³ æèâóòü ³ â Óêðà¿í³, ³ çà ¿¿ ìåæàìè: ïàì’ÿòàòè, í³êîëè íå äîçâîëèòè í³ ñîá³, í³ ³íøèì çàáóòè ñòðàøí³ çëî÷èíè, ùî áóëè â÷èíåí³ ïðîòè Óêðà¿íè â 30-ò³ ðîêè ÕÕ ñòîë³òòÿ, à ïàì’ÿòü ñâîþ ï³äêð³ïëþâàòè çàïàëåíîþ ñâ³÷êîþ, ïîñòàâëåíîþ íà ï³äâ³êîíí³ âëàñíîãî áóäèíêó â äåíü æàëîáè. Òàê çàïîâ³äàâ Äæåéìñ Ìåéñ, ³ ìè òàê áóäåìî ðîáèòè!» Êîìåíòàð-ï³ñëÿìîâà óïîðÿäíèêà ñòóäåíòñüêèõ â³äãóê³â, ó÷àñíèö³ êðóãëîãî ñòîëó, ïðèñâÿ÷åíîãî ïàì’ÿò³ Äæåéìñà Ìåéñà, äîöåíòà êàôåäðè ³ñòî𳿠òà àðõåîëî㳿 Óêðà¿íè, âèêëàäà÷à ³ñòîðè÷íîãî ôàêóëüòåòó ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî ïåäàãîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó ³ìåí³ Ò. Ã. Øåâ÷åíêà, êàíäèäàòà ³ñòîðè÷íèõ íàóê Òàìàðè Äåì÷åíêî: «Ïðî ñàìó ïîä³þ – êðóãëèé ñò³ë «Ïàì’ÿò³ Äæåéìñà Ìåéñà», ÿêèé â³äáóâñÿ ó ×åðí³ãîâ³ 14 òðàâíÿ 2007 ð., – ãàçåòà «Äåíü» óæå ïîäàëà äîêëàäíó ³íôîðìàö³þ (äèâ: íîìåð â³ä 17 òðàâíÿ 2007 ð., ñ. 6). Õîò³ëîñÿ á ïðèâåðíóòè óâàãó äî äóìîê òèõ, õòî áóâ ìîâ÷àçíèì, àëå íå áàéäóæèì ó÷àñíèêîì êðóãëîãî ñòîëó. Íà æàëü, ðîçì³ð çàëó çàñ³äàíü íå äîçâîëèâ óì³ñòèòè âñ³õ ñòóäåíò³â òðåòüîãî êóðñó, êîòð³ óïðîäîâæ íàâ÷àëüíîãî ðîêó âèâ÷àëè ïî䳿 é ïîñòàò³, ïðî ÿê³ éøëîñÿ íà çóñòð³÷³. ß çàäîâîëåíà, ùî ïðèíàéìí³ ÷àñòèíà ç íèõ çìîãëà â³ä÷óòè íà ñîá³ ïîòóæíèé âïëèâ àóðè, ùî âèòâîðèëàñÿ ó àóäèòîð³¿. Êîëè îäíà ç ñòóäåíòîê íàïèñàëà, ùî ¿é çäàëîñÿ, ùî äóõ Ìåéñà âèòàâ ó çàë³, ÿ áóëà âðàæåíà ñï³âçâó÷í³ñòþ ¿¿ â³ä÷óòòÿ ç ìî¿ì. Àëå ÿ äåê³ëüêà ðîê³â òîìó áà÷èëà ³ ñëóõàëà ñàìå ó öüîìó ïðèì³ùåíí³ æèâîãî, ðîçêóòîãî, ëåãêîãî ó ñï³ëêóâàíí³, äîòåïíîãî, íåçì³ííî äîáðîçè÷ëèâîãî Äæ. Ìåéñà, à âîíà ò³ëüêè ñëóõàëà ðîçïîâ³ä³ ïðî íüîãî, ïåðåãëÿíóëà ô³ëüì. Ïðîòå êè¿âñüê³ ãîñò³ – íå
144
õî÷ó í³êîãî âèä³ëÿòè, áî êîæíèé âèñòóï áóâ ïî-ñâîºìó ö³êàâèé, ïîâíèé, ïåðåêîíëèâèé, ùèðèé, çìîãëè òàê ãëèáîêî â³äòâîðèòè îáðàç àìåðèêàíñüêîãî ³ñòîðèêà, ùî ïðèñóòí³ ïîáà÷èëè Ìåéñà æèâèì, â³ä÷óëè éîãî ïîäèõ... Öå ïåðøèé âèñíîâîê, ÿêèé ÿ çðîáèëà äëÿ ñåáå: í³ùî íå çàì³íèòü ñï³ëêóâàííÿ ç ïðåäñòàâíèêàìè óêðà¿íñüêî¿ äóõîâíî¿ åë³òè. Ùî çíà÷èòü äëÿ ñòóäåíòà ïîáà÷èòè é ïîñëóõàòè ãåðîÿ, ÿêèé ç³éøîâ ç³ ñòîð³íîê ï³äðó÷íèê³â, íàóêîâèõ ðîçâ³äîê ³ ñòàòåé, ³ òóò æå àâòîð³â öèõ ï³äðó÷íèê³â ³ ìîíîãðàô³é. Ç ³íøîãî áîêó, ïðåêðàñíî ðîçóì³þ, ÿê âîíè çàâàíòàæåí³ ðîáîòîþ ³ ãðîìàäñüêèìè îáîâ’ÿçêàìè, òîìó âèñëîâëþþ ùèðó ïîäÿêó âñ³ì ãîñòÿì ³ îðãàí³çàòîðàì çóñòð³÷³. Öå, ä³éñíî, äàëåêî íå áóäåííà ïîä³ÿ äëÿ íàøîãî ì³ñòà. Ïî-äðóãå, íå äຠñïîêîþ ÷³òêî àðòèêóëüîâàíà â ñòóäåíòñüêèõ ðåçþìå äóìêà-âáîë³âàííÿ: ÷îìó ìè òàê³ «íåâèçíà÷åí³», ìëÿâ³, áàéäóæ³, ÷îìó óêðà¿íöåì áóòè íå ïðåñòèæíî, à íàøå ìèíóëå íàì ïîâèíí³ â³äêðèâàòè àìåðèêàíö³. Âîíè öå ðîáëÿòü ³ç âåëèêèì óñï³õîì, ñàìîâ³äàíí³ñòþ, ïðî ùî ñâ³ä÷èòü íàóêîâèé äîðîáîê ³ æèòòºâèé ïîäâèã Äæåéìñà Ìåéñà. Çà çá³ãîì îáñòàâèí, íà ÿê³ òàêå áàãàòå æèòòÿ, íàñòóïíîãî òèæíÿ ï³ñëÿ êîíôåðåíö³¿, ïðî ÿêó éäåòüñÿ, äî ×åðí³ãîâà ïðèáóëà çí³ìàëüíà ãðóïà ç³ ÑØÀ íà ÷îë³ ç ãîë³âóäñüêèì ðåæèñåðîì Áîá᳠˳. ³í ïðîâàäèâ çéîìêè äîêóìåíòàëüíîãî ô³ëüìó ïðî Ãîëîäîìîð. Äîáðå, ùî àìåðèêàíö³ â³äêðèâàþòü äëÿ ñåáå Óêðà¿íó, ïðåêðàñíî, ùî óêðà¿íñüêà ìîëîäü â³äêðèâຠäëÿ ñåáå Àìåðèêó ³ àìåðèêàíö³â. Àëå øëÿõ äî óêðà¿íñüêîãî ìèíóëîãî ÷åðåç âñþ ªâðîïó ³ âîäè Àòëàíòè÷íîãî îêåàíó âñå-òàêè çàäîâãèé. Íàðåøò³, ìóøó â³äçíà÷èòè, ùî çàñîáè ìàñîâî¿ ³íôîðìàö³¿ ó âåëèêîìó áîðãó ïåðåä ñòóäåíòñüêîþ ìîëîääþ. Ïðàêòè÷íî âñ³ â³äãóêè ïðî ô³ëüì «Ñâ³÷à Äæåéìñà Åðíñòà Ìåéñà» áóëè ïîçèòèâí³, â³í ö³ëêîì ï³äõîäèòü äëÿ ó÷í³âñüêî¿, ñòóäåíòñüêî¿ àóäèòîð³¿, àëå ÿêà òåëåñòóä³ÿ ³ êîëè éîãî ïîêàæå, ÷è áóäå çðîáëåíà íàëåæíà ê³ëüê³ñòü êîï³é – öå ïèòàííÿ òàê ³ çàëèøàºòüñÿ â³äêðèòèì. Ïðàêòè÷íî òåæ ñàìå ìîæíà ñêàçàòè ³ ïðî óêðà¿íñüêå êíèãîäðó-
145
êóâàííÿ. Ìåí³ âæå äîâîäèëîñÿ ïèñàòè ðåöåíç³þ íà âèäàííÿ ãàçåòè «Äåíü», ùî çàæèëî ñîá³ ñëàâè ³ ïîïóëÿðíîñò³ – «Äåíü ³ â³÷í³ñòü Äæåéìñà Ìåéñà», àëå íàêëàä ïåðøîãî âèäàííÿ – âñüîãî 1500 ïðèì³ðíèê³â. Êíèæêó öüîãî ðîêó ïëàíóþòü ïåðåâèäàòè, àëå íàâðÿä, ùîá ìàñîâèì íàêëàäîì. Îòæå, äëÿ òîãî, ùîá ó á³áë³îòåö³ êîæíîãî âèùîãî íàâ÷àëüíîãî çàêëàäó, äå º ãóìàí³òàðí³ ôàêóëüòåòè, áóëî õî÷à á ïî äåê³ëüêà ïðèì³ðíèê³â çá³ðíèêà, çà ÿêèì ìîæíà âèâ÷àòè ³ óêðà¿í³ñòèêó, é àìåðèêàí³ñòèêó, ïîòð³áíà äåðæàâíà ï³äòðèìêà ïðîåêòó ãàçåòè «Äåíü» – ñå𳿠«Óêðà¿íà Incognita».
146
IV. ÄÎÑ˲ÄÆÅÍÍß Òàìàðà ÄÅÌ×ÅÍÊÎ, ÷ëåí Àñîö³àö³¿ äîñë³äíèê³â ãîëîäîìîð³â â Óêðà¿í³, äîöåíò ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî ïåäàãîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó ³ìåí³ Ò. Ã. Øåâ÷åíêà, êàíäèäàò ³ñòîðè÷íèõ íàóê, Çàñëóæåíèé ïðàö³âíèê îñâ³òè Óêðà¿íè
Ïðî äåÿê³ ï³äñóìêè äîñë³äæåííÿ Ãîëîäîìîðó íà ×åðí³ã³âùèí³ Âèõ³ä äðóêîì áàãàòîìíî¿ Íàö³îíàëüíî¿ Êíèãè ïàì’ÿò³ ñòàâ îäí³ºþ ç âèçíà÷àëüíèõ ïîä³é ó íèçö³ çàõîä³â, ïîêëèêàíèõ âøàíóâàòè ïàì’ÿòü æåðòâ Ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðð. Ïîÿâà öèõ êíèã ñòàëà ñâîãî ðîäó ðóáåæåì ÿê ó íàóêîâîìó îñâîºíí³ ö³º¿ ïðîáëåìè, òàê ³ â ÷èñòî ëþäñüêîìó âèì³ð³ òðàãå䳿 óêðà¿íñüêîãî ñåëà. ³äíèí³ ò³ëüêè âîéîâíè÷³ íåâ³ãëàñè, æàëþã³äí³ áåçáàò÷åíêè òà íàäòî âæå çààí´àæîâàí³ ó ïîë³òè÷íèõ ³ãðàõ îñîáè (õî÷à é, íà æàëü, ¿õ ùå âèñòà÷àº) ìîæóòü äîçâîëèòè ñîá³ ñóìí³âàòèñÿ: áóâ ãîëîä ÷è éîãî âèãàäàëè, ùîá äîïåêòè â³ðíèì ñòàë³íöÿì òà ð³çíèì ìîäèô³êàö³ÿì ¿õí³õ íàñòóïíèê³â. Õîò³ëîñÿ á â³äïîâ³ñòè ³ òèì ëþäÿì, ÿê³ ââàæàþòü, ùî ïðî Ãîëîäîìîð óæå âñå â³äîìî ³ ïîðà ïðèïèíèòè äîñë³äæåííÿ ó öüîìó íàïðÿì³. Íå âèõîäèòü ç ãîëîâè ïðèêëàä, íàâåäåíèé Ñ. Êóëü÷èöüêèì ó 2003 ð. Òîä³ â÷åíèé ïèñàâ: «Îñü âèäàíèé 2001 ð. øâåéöàðñüêèé øê³ëüíèé ï³äðó÷íèê «Çàáóòè ÷è çàïàì’ÿòàòè? ¥åíîöèä â ³ñòî𳿠³ ñó÷àñíîñò³». Öå ðîçóìíà, äîáðå ³ëþñòðîâàíà, àëå áåç ñìàêóâàííÿ æàõ³â êíèãà.  í³é ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî ð³çàíèíó â³ðìåí â Òóðåöüê³é ³ìïåð³¿, óêðà¿íñüêèé ãîëîäîìîð, ºâðåéñüêèé ãîëîêîñò, âèíèùåííÿ êàìáîäæ³éö³â, íåäàâí³ åòí³÷í³ ÷èñòêè â Ðóàíä³ òà Þãîñëà⳿. Ó çàâæäè áëàãîïîëó÷í³é Øâåéöà𳿠òàêèé ï³äðó÷íèê º.  Óêðà¿í³, ÿêà ïåðåæèëà ãîëîäîìîð, éîãî íåìà» 1. Ñèòóàö³ÿ, íà æàëü, íå çì³íèëàñÿ ç òîãî ÷àñó: ó ïåðåâàæíî¿ ÷àñòèíè ãðîìàäÿí íåìຠ÷³òêîãî
147
óñâ³äîìëåííÿ ñóòíîñò³ â÷èíåíîãî ïîíàä 75 ðîê³â çëî÷èíó, éîãî ñïîð³äíåíîñò³ ç òèìè çàãàëüíîâèçíàíèìè ³ çàñóäæåíèìè ñâ³òîâîþ ñï³ëüíîòîþ ïðîÿâàìè ´åíîöèäó, ÿê³ ïåðåðàõîâàí³ âèùå. Íå çíàþ, ÷è êîëèíåáóäü ç’ÿâèòüñÿ óêðà¿íñüêèé ï³äðó÷íèê, àíàëîã³÷íèé øâåéöàðñüêîìó, àëå ïîòðåáà äîñë³äæóâàòè íåëåãêó òåìó, áåçóìîâíî, ³ñíóº. Ìîæíà ñóìí³âàòèñÿ ó òîìó, ùî ëþäè, êîòð³ ïåðåæèëè âåëèêèé ãîëîä, ìîãëè ïîâí³ñòþ óÿâèòè ñîá³ ìàñøòàáè, óÿñíèòè ïðè÷èíè, à ùå âàæ÷å ìåõàí³çì ðåàë³çàö³¿ òîãî äèÿâîëüñüêîãî çàäóìó, ùî áóâ ïîðîäæåíèé ïðàãíåííÿì ïîáóäóâàòè êîìóí³çì â îäí³é îêðåìî âçÿò³é êðà¿í³. Âàæëèâî ï³äêðåñëèòè, ùî é ïðåäñòàâíèêè çàõ³äíî¿ óêðà¿íñüêî¿ ä³àñïîðè, ìàþ÷è â ö³ëîìó çíà÷íî øèðøèé êðóãîç³ð, í³æ çàëÿêàíå, äåçîð³ºíòîâàíå ãðîìàäÿíñòâî ðàäÿíñüêî¿ Óêðà¿íè, íå çàâæäè ìîãëè â³äòâîðèòè ïðè÷èííî-íàñë³äêîâèé çâ’ÿçîê, ö³ë³ñíó êàðòèíó ïîä³é â óêðà¿íñüêîìó ñåë³ íà çëàì³ 20 – 30-õ ðð. ÕÕ ñò. Ïîêàçîâèì ó öüîìó ïëàí³ º íåâåëèêà çà îáñÿãîì ïóáë³êàö³ÿ 1963 ð. ó êâàðòàëüíèêó «Îâèä» (âèõîäèâ ó ×èêàãî, ðåäàêòîð-âèäàâåöü Ì. Äåíèñþê). Ó ðåäàêòîðñüê³é ñòàòò³ ïèñàëîñÿ: «Çëîïàì’ÿòíîãî 1932 ðîêó óðîæàé â Óêðà¿í³ áóâ ñåðåäí³é ³ ãîëîä íå çàãðîæóâàâ. Áóâàëè é ã³ðø³ ðîêè, òà ãîëîäó íå áóëî. Ìîñêîâùèíà ìàëà ùî ¿ñòè, íå áóëî âèðàçíèõ îçíàê ãîëîäó ³ ïî á³ëüøèõ ì³ñòàõ Óêðà¿íè çàâäÿêè êàðòêîâ³é ñèñòåì³, çàâåäåí³é ùå çà â³éíè. Àëå ñåëî áóëî çàëèøåíå âëàñí³é äîë³. Íàä óêðà¿íñüêèì ñåëÿíñòâîì â³äáóâñÿ ïîçàî÷íèé «÷îðíèé ñóä»: âîíî ìàëî áóòè ïîêàðàíå çà «ñïðîòèâ âëàä³» – òàê õîëîäíîêðîâíî é ïåðåäáà÷ëèâî âèð³øèâ Êðåìëü.  ñåëî âñòóïèâ ñòðàøíèé âèêîíàâåöü ïðèñóäó – ïðèìàðà ãîëîäó, êàòàñòðîôàëüíîãî, òâàðèííîãî, íå çàïèñàíîãî äîñ³ â æàäíèõ àííàëàõ ³ñòî𳿠ö³º¿ êðà¿íè. Âîíà ïîùàäèëà ëèøå òèõ íåáàãàòüîõ ìåøêàíö³â ñåëà, ùî ï³øëè ñëóæèòè ðåæèìîâ³ é òàêîþ ö³íîþ íàáóëè ïðàâî íà çàáåçïå÷åííÿ õàð÷àìè» 2. Ó êíèç³ Â. Ãðèøêà, ùî ïîáà÷èëà ñâ³ò òîãî æ ðîêó, çðîáëåíî âèñíîâîê: «...ãîëîäîâå íàðîäîâáèâñòâî Ìîñêâè íà Óêðà¿í³ áóëî ñóòî íàö³îíàëüíèì íàðîäîâáèâñòâîì» 3. Áà÷åííÿ âèòîê³â ³ ñóòíîñò³ êàòàñòðîôè 1933 ð. ìàéæå ïîâí³ñòþ ñï³âïàäຠ³ç ñó÷àñíèì, àëå, çâè÷àéíî, ïðåäñòàâíèêàì ä³àñïîðè áðàêóâàëî àðãóìåíò³â ó âèãëÿä³ ïîòóæíîãî ìàñèâó äåðæàâíèõ äîêó-
148
ìåíò³â ð³çíîãî ð³âíÿ òà ñâ³ä÷åíü î÷åâèäö³â. ² ïèñåìí³ äæåðåëà, ³ íîñ³¿ æèâî¿ ïàì’ÿò³ çíàõîäèëèñÿ â ÑÐÑÐ, äå ³íòåðåñ äî öüîãî äðàæëèâîãî ïèòàííÿ íåäàâíüî¿ ³ñòî𳿠çàãðîæóâàâ âåëèêèìè íåïðèºìíîñòÿìè. Òîìó ñïðàâæí³ì ïðîðèâîì ó ç’ÿñóâàíí³ ñèòóàö³¿ ñòàëà ðîáîòà Êîì³ñ³¿ Êîíãðåñó ÑØÀ ç óêðà¿íñüêîãî ãîëîäó 1932 – 1933 ðð. ó 80-õ ðð. ÕÕ ñò. ¯¿ âèêîíàâ÷èé äèðåêòîð Äæåéìñ Ìåéñ, ÿê ï³äêðåñëèâ àâòîð ïåðåäìîâè äî ïåðåâèäàíèõ â Óêðà¿í³ ìàòåð³àë³â Ñ. Êóëü÷èöüêèé, «çðîáèâ ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â ãîëîâíèì ³íñòðóìåíòîì ó âñòàíîâëåíí³ ³ñòèíè». Íà ïî÷àòêó 1990 ð. áóëè ðîçäðóêîâàí³ ñâ³ä÷åííÿ 210 ñâ³äê³â (ç íèõ 96 àíîí³ìíî) 4. Ó íåçàëåæí³é Óêðà¿í³ âïåðøå ñèñòåìíî, ³ç çàëó÷åííÿì êîðïóñó äîêóìåíò³â ïàðò³éíî-ðàäÿíñüêî¿ âåðõ³âêè, ïðèñòóïèëè äî äîñë³äæåííÿ òðàãå䳿 ãîëîäó, ÿêèé çãîäîì îòðèìàâ íàçâó – Ãîëîäîìîð. Ç’ÿâèëèñÿ ³ óçàãàëüíþþ÷³ äîñë³äæåííÿ 5, ³ ´ðóíòîâí³ äîá³ðêè äîêóìåíò³â 6, ³ ÷èñëåíí³ çá³ðíèêè ñâ³ä÷åíü î÷åâèäö³â òðàãå䳿 7. Ó 2008 ð. ïîáà÷èëà ñâ³ò ³ õðîí³êà Ãîëîäîìîðó 8. Ó ïåðåäìîâ³ äî âèäàííÿ çàñòóïíèê Ãîëîâè Óêðà¿íñüêîãî ³íñòèòóòó íàö³îíàëüíî¿ ïàì’ÿò³ Â. Âåðñòþê â³äçíà÷èâ: «Õðîí³êà – ñïåöèô³÷íèé æàíð ³ñòîðè÷íî¿ ë³òåðàòóðè, ÿêèé íå ì³ñòèòü ã³ïîòåç, ïîçáàâëåíèé ãëèáîêî¿ àíàë³òèêè, ïðîòå ìຠ³íøèé ïîòóæíèé ðåñóðñ: ãëèáèííó ñóâ’ÿçü ôàêòè÷íîãî ìàòåð³àëó, éîãî ìèòòºâå ïåðåò³êàííÿ â³ä âëàäíèõ êàá³íåò³â äî ïðèðå÷åíîãî íà âìèðàííÿ õóòîðà. Õðîí³êà – öå îãîëåíà ïðàâäà, â³ä ÿêî¿ ñòຠìîòîðîøíî íàâ³òü ÷åðåç áàãàòî äåñÿòèë³òü» 9. Îïóáë³êîâàí³ äæåðåëà ñòàëè áàçîþ äëÿ âèíåñåííÿ îñòàòî÷íîãî âåðäèêòó ùîäî âèíóâàòö³â Ãîëîäîìîðó. Âàðòî ò³ëüêè ïîð³âíÿòè âèùåâêàçàí³ öèòàòè 45-ð³÷íî¿ äàâíèíè ³ç âèñíîâêîì ïðîôåñîðà Ò. Ãóí÷àêà 2007 ð.: «Íà ï³äñòàâ³ äîêóìåíòàëüíèõ äîêàç³â íàóêîâö³â òà çá³ðíèê³â äîêóìåíò³â, ÿê³ ïîÿâèëèñü â Óêðà¿í³, ñòຠÿñíî, ùî ì³ëüéîíè óêðà¿íö³â ñòàëè æåðòâàìè êîìóí³ñòè÷íî¿ ïîë³òèêè Ãîëîäîìîðó. [...] Ùå á³ëüø ïðîçîðîþ, â³äíîñíî ä³éñíî¿ ìåòè Ñòàë³íà, áóëà äèðåêòèâà â³ä 22 ñ³÷íÿ 1933 ðîêó, ÿêîþ çàáîðîíÿëîñü ìåøêàíöÿì ç Êóáàí³ ³ Óêðà¿íè ¿õàòè äî ñóñ³äí³õ îáëàñòåé Ðîñ³¿ òà Á³ëîðóñ³ «â ïîøóêàõ çà õë³áîì». Âèðèíຠïèòàííÿ – ÿêùî ïðîáëåìà õàð÷óâàííÿ áóëà òàê ñàìî ïîãàíà â óñ³õ ðåã³îíàõ ÑÐÑÐ, ÿê òâåðäÿòü ðîñ³éñüê³ íàóêîâö³ òà
149
óðÿä Ðîñ³¿, òî ÷îìó á ìåøêàíöÿì Óêðà¿íè ³ Êóáàí³ ïðîáóâàòè ¿õàòè äî Ðîñ³¿ òà Á³ëîðóñ³ «â ïîøóêàõ çà õë³áîì»? Àëå ÿêùî îáñòàâèíè â Óêðà¿í³ ³ Êóáàí³ áóëè ã³ðøèìè, à ìè çíàºìî, ùî òàêèìè âîíè áóëè, òîä³ ìåòîþ Äåêðåòó Ñòàë³íà â³ä 22 ñ³÷íÿ 1933 ðîêó áóëî ïîñèëèòè âñ³ ïåðåäóìîâè ´åíîöèäó ÷åðåç ãîëîä ³ òåðîð, ³çîëþþ÷è íàðîä ó áåçâèõ³äí³é ñèòóàö³¿» 10, ùîá ïåðåêîíàòèñÿ íàñò³ëüêè ìîãóòíüîþ çáðîºþ ó âì³ëèõ ðóêàõ ñòàëè äîêóìåíòè, îïðèëþäíåí³ çà îñòàíí³ ðîêè. ² âñå æ º óñ³ ï³äñòàâè äëÿ òâåðäæåííÿ, ùî 19 òîì³â Íàö³îíàëüíî¿ Êíèãè ïàì’ÿò³ ñòàëè òèì ùàáëåì, â³ä ÿêîãî âæå ìîæíà ðîçïî÷èíàòè íîâèé â³äë³ê. Ïî-ïåðøå, ï³ä îäíèì «äàõîì» ç³áðàíà ³íôîðìàö³ÿ ïðî ñèòóàö³þ ïî âñ³õ óêðà¿íñüêèõ çåìëÿõ, ùî ïåðåáóâàëà ï³ä ðàäÿíñüêîþ âëàäîþ. Ïî-äðóãå, ó ïóáë³êàö³ÿõ, ùî óâ³éøëè äî «çàãàëüíîãî», âñåóêðà¿íñüêîãî, òîìó, áóëî çðîáëåíî âàæëèâó, ÿê íà íàñ, ñïðîáó óí³ô³êóâàòè òåðì³íîëîã³þ. ùî ç’ÿâèëàñÿ â õîä³ âèâ÷åííÿ ôåíîìåíó. Òàê, ó ïåðåäìîâ³ äî ðîçä³ëó IV «Òåðèòîð³ÿ Ãîëîäîìîðó» áóëî äàíå âèçíà÷åííÿ ñàìîãî ïîíÿòòÿ: «Òåðì³í «Ãîëîäîìîð», êîòðèé ñòàâ íàäáàííÿì ñó÷àñíî¿ ³ñòîð³îãðàô³¿ òà ïîë³òè÷íî¿ ïðàêòèêè, îçíà÷ຠìàñîâó ñìåðòí³ñòü â³ä øòó÷íîãî ãîëîäó â óêðà¿íñüêîìó ñåë³, ñïðè÷èíåíîãî êàðàëüíî-ðåïðåñèâíèìè çàõîäàìè ðàäÿíñüêî¿ äåðæàâè, çàñòîñîâàíèìè ïðîòè ìèðíîãî íàñåëåííÿ – êîëãîñïíèê³â, ðàäãîñïíèê³â, ñàìîä³ÿëüíèõ ãîñïîäàð³â. Ãîëîäîìîð º íàñë³äêîì òåðîðèñòè÷íî¿ ä³ÿëüíîñò³ ïàðò³éíî-ðàäÿíñüêî¿ ñèñòåìè âëàäè, ÿêà ñâ³äîìî âèòâîðèëà óìîâè ³ñíóâàííÿ, íå ñóì³ñí³ ç æèòòÿì, òîìó ñîö³àëüíî-åêîíîì³÷íà ïîë³òèêà òèõ ëèõîïîìíèõ ë³ò ìàëà âèðàçí³ îçíàêè òåðîðó ãîëîäîì, òîáòî ´åíîöèäó. Ïðèìóñîâ³ õë³áîçàãîò³âë³, «÷åðâîí³ âàëêè», «÷åðâîí³ òîêè», «÷îðí³ äîøêè», íàòóðàëüí³ øòðàôè, «õë³áîçàãîò³âåëüí³ ãëèáèíí³ ïóíêòè», «êîíâåºðíèé ìåòîä», ïîçáàâëåííÿ æèòëà, ïðèñàäèáíî¿ ä³ëÿíêè, óíåìîæëèâëåííÿ ïåðåñóâàííÿ é ³íø³ ôîðìè òåðîðó (ðîçêóðêóëåííÿ, äåïîðòàö³¿, óâ’ÿçíåííÿ, ðîçñòð³ëè) – ðîçêðèâàþòü äàëåêî íå ïîâíèé ïåðåë³ê ðåïðåñèâíèõ ä³é ç³ ñâ³äîìîþ ìîòèâàö³ºþ ìàñîâîãî âáèâñòâà âåëèêèõ ãðóï ëþäåé» 11. Ïî-òðåòº, äÿêóþ÷è òîìó, ùî ïðè ñêëàäàíí³ êîæíîãî êîíêðåòíîãî
150
òîìó â ö³ëîìó äîòðèìóâàëèñÿ óí³ô³êîâàíèõ ïàðàìåòð³â, çàäàíèõ ²íñòèòóòîì íàö³îíàëüíî¿ ïàì’ÿò³, çì³ñò ³íôîðìàòèâíèõ áëîê³â (ðîçä³ë³â) ï³ääàºòüñÿ ÿê³ñíîìó ³ ê³ëüê³ñíîìó ïîð³âíÿëüíîìó àíàë³çó, ùî, â ñâîþ ÷åðãó, äîçâîëÿº âèÿâëÿòè ïåâí³ îñîáëèâîñò³ ïåðåá³ãó ãîëîäó, àëå â ê³íöåâîìó ï³äñóìêó ïðèâîäèòü äî âèñíîâêó: àãðàðíà ïîë³òèêà ïðàâëÿ÷î¿ ïàðò³¿ ³ ðàäÿíñüêî¿ äåðæàâè, ÿêà çðåøòîþ ³ ïðèçâåëà äî òðàãå䳿, áóëà îäíà íà âñþ Óêðà¿íó, à âèæèâàòè ñåëÿíàì äîïîìàãàëè ôàêòîðè, êîòð³ ïåðåáóâàëè çà ìåæàìè ¿¿ âïëèâó. Ïî-÷åòâåðòå, âïåðøå îïðèëþäíåíèé äîñòóïíèé íà äàíîìó åòàï³ ìàñèâ ³ìåí æåðòâ, çàãèáëèõ â³ä ãîëîäó. Öå ³ º íàö³îíàëüíèé ìàðòèðîëîã – ïåðøà ñïðîáà ñèñòåìàòèçóâàòè ðîçð³çíåí³ äàí³ ìåòðè÷íèõ êíèã, ñâ³ä÷åíü î÷åâèäö³â, îëþäíèòè ñòàòèñòèêó. Ïî-ï’ÿòå, äîá³ðêè äîêóìåíò³â, âèëó÷åíèõ ³ç ì³ñöåâèõ àðõ³â³â óêðà¿íñüêèõ îáëàñòåé, çàñâ³ä÷èëè øòó÷íèé õàðàêòåð Ãîëîäîìîðó, îá³çíàí³ñòü ³ç ñèòóàö³ºþ, ÿêó âèÿâëÿëè ³ ïàðò³éíî-ðàäÿíñüê³, ³ ðåïðåñèâí³ îðãàíè. Ðåºñòð äîêóìåíò³â êåð³âíèõ îðãàí³â ÓÑÐÐ, ùî óâ³éøîâ äî «çàãàëüíîãî» òîìó, àðãóìåíòîâàíî äîâîäèòü, ùî äëÿ íèõ òåæ íå ñêëàäàëî òàºìíèö³ ñòàíîâèùå íà ñåë³. Ïî-øîñòå, äî êîæíîãî êîíêðåòíîãî òîìó óâ³éøëè é ñâ³ä÷åííÿ îñ³á, ùî ñòàëè õàé ³ ìàëîë³òí³ìè, àëå ïðàâäèâèìè ñâ³äêàìè ãîëîäó. Öå – îçíàêà äåìîêðàòè÷íîñò³ ïðîåêòó ³ âîäíî÷àñ îñíîâà äëÿ ñòâîðåííÿ ïîòóæíîãî áàíêó äàíèõ â Óêðà¿í³ – ïð³çâèùà, ³ìåíà, ðîêè æèòòÿ, ì³ñöå ïðîæèâàííÿ ï³ä ÷àñ ãîëîäó ³ ïî òîìó – îñ³á, ÿê³ ï³äòâåðäèëè ôàêò âëàñíîãî ãîëîäóâàííÿ, ðîçïîâ³ëè ïðî ñòðàæäàííÿ ð³äíèõ, áëèçüêèõ, ñóñ³ä³â, îäíîñåëüö³â. Ïî-ñüîìå, âàæëèâîþ ñêëàäîâîþ äîñë³äæåííÿ ïðîáëåìè º âèçíà÷åííÿ êîíêðåòíî¿ òåðèòî𳿠Ãîëîäó, òîáòî âñòàíîâëåííÿ íàñåëåíèõ ïóíêò³â, äå ëþäè âìèðàëè ãîëîäíîþ ñìåðòþ. Ïîêè àäì³í³ñòðàòèâíî-òåðèòîð³àëüíèé çð³ç äàâ ïîíàä 13 òèñÿ÷ òàêèõ íàñåëåíèõ ïóíêò³â ïðàêòè÷íî ïî âñ³é ðàäÿíñüê³é Óêðà¿í³. ʳëüê³ñòü æåðòâ ó íèõ êîëèâàºòüñÿ â³ä òèñÿ÷³ ³ á³ëüøå îñ³á äî îäí³º¿ ëþäèíè. Ïîïðè òå, ùî ó áàãàòüîõ íàñåëåíèõ ïóíêòàõ ê³ëüê³ñòü æåðòâ íå âñòàíîâëåíà, öÿ ³íôîðìàö³ÿ âðàæàº. Ñêàæ³ìî, ó Äðàá³âñüêîìó ðàéîí³ ×åðêàñüêî¿ îá-
151
ëàñò³ ó 19 ³ç 30 ñ³ë, ùî ïîòåðï³ëè â³ä Ãîëîäîìîðó, ê³ëüê³ñòü æåðòâ çíà÷íî ïåðåâèùóº ñîòíþ îñ³á: ó ðàéîííîìó öåíòð³ Äðàá³â ïîìåðëà 481 ëþäèíà, ó ñ. Áåçïàëü÷å – 866, ñ. Á³ëîóñ³âêà – 789, ñ. Íåõàéêà – 600 12. Ïî-âîñüìå, â ðåçóëüòàò³ ìàñøòàáíî¿ àêö³¿ ïî ï³äãîòîâö³ Êíèãè óòâîðèëèñÿ êîëåêòèâè âèñîêîêâàë³ô³êîâàíèõ äîñë³äíèê³â, ÿê³ ïðîäåìîíñòðóâàëè äîñòàòíüî âèñîêèé ð³âåíü ïðàöåçäàòíîñò³. Çà íàÿâíîñò³ íàëåæíîãî êåð³âíèöòâà é ô³íàíñóâàííÿ ¿ì ï³ä ñèëó çä³éñíèòè ðîáîòó ïî íàïèñàííþ ²ñòî𳿠ì³ñò ³ ñ³ë Óêðà¿íè, ìàòåð³àëè ÿêî¿ çàô³êñóâàëè á íàéÿñêðàâ³ø³ ìîìåíòè æèòòÿ íàðîäó, âèÿâèëè ³ çáåðåãëè äëÿ ìàéáóòíüîãî ÷èñëåíí³ ïåðñîíà볿. Íàðåøò³, òðåáà â³äçíà÷èòè ÿê ïîçèòèâíèé ìîìåíò òó îáñòàâèíó, ùî ÷èñëåíí³ óïîðÿäíèêè âêàçóþòü ³ íà íåäîë³êè ïðîöåñó âèâ÷åííÿ, âóçüê³ ì³ñöÿ, ïðîãàëèíè, ùî ïåðåäáà÷ຠïðîäîâæåííÿ ðîáîòè. Òîí òàêî¿ êðèòè÷íî¿ íàñòàíîâè çàäàâ ïðåçèäåíò Óêðà¿íè. Ó Çâåðíåíí³ äî ÷èòà÷à Â. Þùåíêî íàãîëîñèâ: «Áåçïåðå÷íî íà ñüîãîäí³ âèêîíàíà ëèøå íåâåëèêà ÷àñòèíà ðîáîòè ç ôîðìóâàííÿ ïîâíîãî Ìàðòèðîëîãó. Âîíà òðèâàòèìå äîòè, äîêè íå áóäóòü íàçâàí³ âñ³ ïî³ìåííî» 13. Àâòîðè ïåðåäìîâè äî ðåºñòðó äîêóìåíò³â âêàçàëè íà «íåðîçðîáëåí³ñòü ïåâíèõ, ÷àñòî-ãóñòî âàæëèâèõ ñåãìåíò³â äîêóìåíòàëüíî¿ áàçè Ãîëîäîìîðó. Çîêðåìà, öå ñòîñóºòüñÿ óðÿäîâèõ àêò³â ðåñïóáë³êàíñüêîãî ð³âíÿ» 14. Çàðàç âàæêî ïåðåäáà÷èòè, ó ÿê³ ôîðìè âèëëºòüñÿ ðîáîòà ïî óòî÷íåííþ, äîïîâíåííþ, âèïðàâëåííþ ³íôîðìàòèâíî¿ ÷àñòèíè óæå ³ñíóþ÷èõ êíèã, ÿê áóäóòü ðîçãîðòàòèñÿ äîñë³äæåííÿ â ìàéáóòíüîìó, àëå õî÷åòüñÿ â³ðèòè, ùî âîíè ïðîäîâæóâàòèìóòü çàêëàäåí³ ó îñòàííº äåñÿòèð³÷÷ÿ ÕÕ – ïåðøå äåñÿòèð³÷÷ÿ ÕÕ² ñòîë³òü òðàäèö³¿. Ïðàêòè÷íî âñ³ âèñíîâêè, âèêëàäåí³ âèùå, ìîæíà çàñòîñóâàòè ³ äî ×åðí³ã³âñüêîãî òîìó Íàö³îíàëüíî¿ êíèãè ïàì’ÿò³. Ó «Ïåðåäíüîìó ñëîâ³» çàçíà÷åíî, ùî â êíèç³ â³äîáðàæåíî «âåëèêó íàö³îíàëüíó òðàãåä³þ», «ñïðàâæí³é ´åíîöèä – ³ íå ò³ëüêè ô³çè÷íèé, àëå é äóõîâíèé: éøëîñÿ ïðî çíèùåííÿ íàö³îíàëüíîãî ´åíîòèïó, òðàäèö³éíî¿ êóëüòóðè, ëþäñüêî¿ ã³äíîñò³ é ïàì’ÿò³» 15. Ó äàí³é ðîçâ³äö³ ìè äåòàëüíî çóïèíèìîñÿ ëèøå íà îäíîìó àñ-
152
ïåêò³ ö³º¿ ñòðàøíî¿, ïðîòå é íåâè÷åðïíî¿ òåìè: ïèòàíí³ ùîäî ê³ëüêîñò³ æåðòâ Ãîëîäîìîðó íà ×åðí³ã³âùèí³. Ùå ó ÷åðâí³ 1993 ð. ó ×åðí³ãîâ³ â³äáóëàñÿ îáëàñíà íàóêîâî-ïðàêòè÷íà êîíôåðåíö³ÿ, äå áóëè ï³äâåäåí³ ïåðø³ ï³äñóìêè âèâ÷åííÿ ³ñòî𳿠êîëåêòèâ³çàö³¿ é Ãîëîäîìîðó â êðà¿. Ó ïóáë³êàö³¿ ïåðøèõ äîñë³äíèê³â ö³º¿ ïðîáëåìè íà ×åðí³ã³âùèí³ Î. Êîâàëåíêà òà Â. Òêà÷åíêà âèîêðåìëþâàëàñÿ îäíà ç íàéñóòòºâ³øèõ îñîáëèâîñòåé ïåðåá³ãó ãîëîäîâêè ó ðåã³îí³. Ãîëîä, ÿê â³äîìî, íàñòàâ òîìó, ùî ñòàë³íñüêèé ðåæèì âñòàíîâèâ íà ïî÷àòêó 1933 ð. äëÿ óêðà¿íñüêîãî ñåëÿíñòâà íåïîñèëüí³ íàòóðàëüí³ øòðàôè. Àëå â öåé ÷àñ ó íîâîñòâîðåí³é ×åðí³ã³âñüê³é îáëàñò³ ùå äîòÿãóâàëè ïîêàçíèêè êîëåêòèâ³çàö³¿ äî çàãàëüíîóêðà¿íñüêîãî ð³âíÿ. Îñê³ëüêè æ ºäèíèì àáî, ïðèíàéìí³, íàé䳺â³øèì çàñîáîì çãàíÿííÿ ñåëÿí-îäíîîñ³áíèê³â äî êîëãîñïó áóëî ðîçêóðêóëþâàííÿ, òî âîíî éøëî ïîâíèì õîäîì. Íå ìåíø àêòèâíî çä³éñíþâàëèñÿ ³ õë³áîçàãîò³âë³ – ãîëîâíèé ïð³îðèòåò òîä³øíüî¿ àãðàðíî¿ ïîë³òèêè. Âñå öå â³äáóâàëîñÿ îäíî÷àñíî, ïðè íåùàäí³é àêòèâíîñò³ ³ ðåñïóáë³êàíñüêîãî, ³ îáëàñíîãî êåð³âíèöòâà, êîòðå ìàëî ó òàêèé ñïîñ³á äîêàçàòè äîö³ëüí³ñòü çàñíóâàííÿ ñüîìî¿ îáëàñò³ â ÓÑÐÐ 16. Òîä³ æ âïåðøå áóëî ï³äíÿòå ïèòàííÿ ïðî âòðàòè íàñåëåííÿ ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³ â³ä ãîëîäó. Âèùåíàçâàí³ äîñë³äíèêè îáðàõóâàëè ÷èñëî ëþäñüêèõ âòðàò ó òîä³øí³õ ìåæàõ îáëàñò³ ÿê ð³çíèöþ ì³æ ê³ëüê³ñòþ íàñåëåííÿ íà 1 ñ³÷íÿ 1932 ð. òà ðåçóëüòàòàìè ïåðåïèñó 1939 ð. ³ âèçíà÷èëè çàãàëüíó ê³ëüê³ñòü ó 362 708 ÷îëîâ³ê 17. Ö³ îñòàíí³ äàí³ äîâãèé ÷àñ âèêîðèñòîâóâàëèñÿ ÿê ïîêàçíèê ÷åðí³ã³âñüêîãî âèì³ðó âñåíàðîäíî¿ òðàãå䳿. Ïðîòå îïðèëþäíåí³ ó ×åðí³ã³âñüêîìó òîì³ ñïèñêè ëþäåé – ìåøêàíö³â, ñ³ë, õóòîð³â, ì³ñò ³ ì³ñòå÷îê ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³, ïîìåðëèõ ó 1932 – 1933 ðð., äàëè äåñÿòèêðàòíî ìåíøó öèôðó æåðòâ: 36 633 îñîáè. Äàí³ ôîðìóâàëèñÿ íà îñíîâ³ êíèã ïîìåðëèõ ÐÀÃѳâ òà ñâ³ä÷åíü î÷åâèäö³â. ×îìó òàê ñòàëîñÿ? Ëþäñüê³ âòðàòè âñòàíîâèòè äóæå âàæêî. ²ñòîðèêè íå òî ùî ðîçïèñóþòüñÿ ó âëàñíîìó áåçñèëë³, àëå çìóøåí³ ïðèâåðòàòè óâàãó äî òðóäíîù³â ï³äðàõóíê³â. Äîâãèé ÷àñ äîñë³äíèêè ïîêëàäàëè âåëèê³ íà䳿 íà äàí³ ïðî
153
ñìåðòí³ñòü â ÓÑÐÐ, ÿê³ ì³ñòèëèñÿ ó ìåòðè÷íèõ êíèãàõ àáî çàïèñàõ ñ³ëüñüêèõ ðàä, çâåäåíèõ ó ðàéîíí³ çàïèñè àêò³â ãðîìàäÿíñüêîãî (³íêîëè ïèøóòü – öèâ³ëüíîãî) ñòàíó (ÐÀÃÑ). Ñüîãîäí³ óæå ïîâí³ñòþ â³äêðèòèé äîñòóï äî ìåòðè÷íèõ êíèã çà 1932 – 1933 ðð. Ö³ ìàòåð³àëè ëÿãëè â îñíîâó ìàðòèðîëîã³â, ùî ñêëàäàþòü á³ëüøó ÷àñòèíó êîæíîãî ³ç îáëàñíèõ òîì³â Íàö³îíàëüíî¿ êíèãè ïàì’ÿò³. Òàê, äèðåêòîð Ñóìñüêîãî îáëäåðæàðõ³âó Ã. ²âàíóùåíêî â³äçíà÷èâ: «íàÿâí³ êíèãè ÐÀÃÑ ì³ñòÿòü çíà÷íó ê³ëüê³ñòü ³íôîðìàö³¿ ïðî ñìåðòü ãðîìàäÿí ó ïåð³îä Ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðîê³â. Ñàìå âîíè ñòàþòü ò³ºþ îñíîâíîþ äîêóìåíòàëüíîþ áàçîþ, íà ÿê³é ñòâîðþþòüñÿ ³ áóäóòü ñòâîðþâàòèñÿ çàãàëüíîóêðà¿íñüê³ òà ðåã³îíàëüí³ ñïèñêè çàãèáëèõ» 18. Ïðîòå â³äðàçó æ ç’ÿâèëàñÿ ³ ïðîáëåìà: íèçüêèé ð³âåíü çáåðåæåíîñò³ êíèã ÐÀÃѳâ ïî âñ³é Óêðà¿í³. Ó ×åðí³ã³âñüê³é îáëàñò³, íàïðèêëàä, äî íàøèõ äí³â ä³éøëè çàïèñè ò³ëüêè 460 íàñåëåíèõ ïóíêò³â, à ¿õ â îáëàñò³ – ïîíàä 1500 19. Ó âèïàäêó, êîëè íå çáåðåãëèñÿ ìåòðè÷í³ êíèãè, âèð³øåíî áóëî çàïèñóâàòè æåðòâè íà îñíîâ³ ñâ³ä÷åíü î÷åâèäö³â. Ö³ äàí³ ðàçþ÷å â³äð³çíÿþòüñÿ ïî ê³ëüêîñò³ ïîìåðëèõ. ³çüìåìî äëÿ ïðèêëàäó Áîðçíÿíñüêèé ðàéîí. Ó âåëèêîìó (çà äàíèìè ïåðåïèñó 1917 ð. òóò íàðàõîâóâàëîñÿ 508 äâîð³â ³ 3061 ìåøêàíåöü 20) ñåë³ Õîðîøå Îçåðî ïîìåðëî ó ãîëîäîâêó 312 ëþäåé 21, à â ñ. Êîìàð³âêà (çã³äíî ç äàíèìè ïåðåïèñó 1917 ð. ìàëî 731 äâ³ð ³ 4045 æèòåë³â 22) ò³ëüêè 17 23. Ó ïåðøîìó âèïàäêó çáåðåãëèñÿ ìåòðè÷í³ êíèãè ÐÀÃÑó, à â äðóãîìó – âèêîðèñòîâóâàëèñÿ ëèøå ñâ³ä÷åííÿ ñòàðîæèë³â. Äî ðå÷³, äàí³ ïåðøîãî ç íàçâàíèõ äæåðåë ó Áîðçíÿíñüêîìó ðàéîí³ íàâîäÿòüñÿ ùå äëÿ ñåëà Ïðîõîðè (51 æåðòâà), íàñòóïíå çà ê³ëüê³ñòþ âòðàò ñåëî – Ñèâîëîæ – 21 îñîáà 24. Àëå òóò âèêîðèñòàí³ ò³ëüêè ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â. Ïî ðåøò³ íàñåëåíèõ ïóíêò³â ê³ëüê³ñòü ïîìåðëèõ òåæ ïîð³âíÿíî íåçíà÷íà. ßêùî ïðîàíàë³çóâàòè ñèòóàö³þ ó ùå îäíîìó ï³âäåííîìó ðàéîí³ – Ñð³áíÿíñüêîìó – òî òóò âèìàëüîâóºòüñÿ òàêà êàðòèíà. Ðàéîí íåâåëèêèé: íà ñüîãîäí³ òóò çàô³êñîâàíî 30 íàñåëåíèõ ïóíêò³â. 20 ç íèõ âèçíàí³ òàêèìè, ùî ïîòåðï³ëè â ðîêè Ãîëîäîìîðó 25. Ïî âîñüìè ç öèõ îñòàíí³õ âðàõîâàí³ æåðòâè ÿê çà çàïèñàìè ÐÀÃÑó, òàê ³ çà äàíè-
154
ìè ñâ³äê³â, ó 12 – º ò³ëüêè ñïîãàäè ìåøêàíö³â. ßêùî ïîä³ëèòè çàãàëüíó ê³ëüê³ñòü æåðòâ (940 ÷îë.) íà ÷èñëî íàñåëåíèõ ïóíêò³â, òî âèéäå ïî 47 îñ³á íà ñåëî, ÿêùî æ ïîä³áíó îïåðàö³þ çä³éñíèòè ñòîñîâíî òèõ íàñåëåíèõ ïóíêò³â, äå çáåðåãëèñÿ àêòîâ³ çàïèñè ïðî ñìåðòü, òî îäåðæèìî òðîõè á³ëüøå ÷èñëî – 58 æåðòâ íà êîæíèé íàñåëåíèé ïóíêò. Ïðè öüîìó òðåáà âðàõóâàòè íåìèíó÷ó ïîõèáêó, ïîâ’ÿçàíó ç òèì, ùî ó çíà÷í³é ê³ëüêîñò³ âèïàäê³â çáåðåãëèñÿ ò³ëüêè ôðàãìåíòè êíèã. Òàê, ó ñ. Íèêîí³âêà äàí³ ò³ëüêè çà 1932 ð., é ò³ îáðèâàþòüñÿ íà äàò³ 8 êâ³òíÿ 1932 ð. 26, ó àêòîâèõ çàïèñàõ ñ. Ãóðáèíö³ çàô³êñîâàíî ëèøå îäèí ôàêò ñìåðò³ ó 1933 ð. – 8-ìè ð³÷íèé «ñåëÿíèí» ïîìåð â³ä äèôòåðèòó 27. ³äðàçó â³äçíà÷èìî, ùî ïîãàíà çáåðåæåí³ñòü êíèã çàïèñ³â ïðî ñìåðòí³ñòü ó ò³ òðàã³÷í³ ðîêè – öå ò³ëüêè îäíà ç ïðîáëåì. ²íøà – íàñò³ëüêè äîñòîâ³ðí³ ò³ çàïèñè? Ó äîíåñåíí³ Íîñ³âñüêîãî ðàéîííîãî óïîâíîâàæåíîãî ÄÏÓ â³ä 11 êâ³òíÿ 1933 ð. çàçíà÷àëîñÿ, ùî ó 8 ç 10 ñ³ëüðàä, äå 6 êâ³òíÿ ïðîâàäèëàñÿ «îñîáèñòà ïåðåâ³ðêà», âñòàíîâëåíî, ùî ê³ëüê³ñòü ñìåðòåé «â³ä ïî÷àòêó ïðîäîâîëü÷èõ òðóäíîù³â» äîñÿãຠ10-20 ³ 30 ÷îëîâ³ê. Ïðîòå «òî÷íîãî îáë³êó ïîìåðëèõ ñ³ëüðàäà íå ìàº, áî â îñòàíí³é ÷àñ òî÷íà ðåºñòðàö³ÿ â ÇÀÃѳ â³äñóòíÿ, áî ñ³ì’ÿ ÷àñòî íå ïîâ³äîìëÿº â ñ³ëüðàäó ïðî ñìåðòü ÷ëåíà ñ³ì’¿». Ó öüîìó æ äîêóìåíò³ âêàçóºòüñÿ íà íåïîîäèíîê³ âèïàäêè, êîëè ïîê³éíèêà õîðîíèëè ó äâîð³ 28. Ö³êàâ³ äàí³ ùîäî öüîãî íàâåäåí³ â îäí³é ç ïóáë³êàö³é, ÿêà ïîáà÷èëà ñâ³ò ó ð³ê, êîëè â³äçíà÷àëè 75-ð³÷÷ÿ Ãîëîäîìîðó.  îô³ö³éíîìó äîíåñåíí³ ç Ïðèëó÷÷èíè çà 1933 ð. âêàçóâàëîñÿ: «Ñ. ßáëóí³âêà – îäíå ç âèð³øàëüíèõ ñ³ë ðàéîíó. Ñìåðòí³ñòü â öüîìó ñåë³ â³ä ãîëîäó, ïî÷èíàþ÷è ç 1-ãî ñ³÷íÿ òàêà: ñ³÷åíü – 13, ëþòèé – 22, áåðåçåíü – 46, êâ³òåíü – 77, òðàâåíü – 74 (ïî 25). Ö³ ÷èñëà âçÿò³ ç ðåºñòðàö³¿ ñ³ëüðàäè, àëå º áàãàòî âèïàäê³â, ùî ñìåðò³ íå ðåºñòðóþòüñÿ â ñ/ðàä³. Çà â³äîìîñòÿìè â ö³é æå ñ³ëüðàä³ 124 íå çàðåºñòðîâàíî.  ö³é æå ßáëóí³âö³ áóëè âèïàäêè, êîëè ïîìåðëèõ õîðîíèëè ïî 2-3 ÷îë. â îäíó ÿìêó.  ñåëàõ Ëèíîâèöÿ, Ñò. Òàðíàâùèíà, Êàí³âùèíà, Ïîëîâà, Ñåð㳿âêà ñòàíîâèùå íå êðàùå» 29. Çã³äíî ç äàíèìè ÷åðí³ã³âñüêîãî òîìó Êíèãè íàö³îíàëüíî¿ ïàì’ÿò³ ó ñ. ßáëóí³âêà ïî-
155
ìåðëî 593 îñîáè 30. Öå íàéâèùèé ïîêàçíèê ñìåðòíîñò³ â îäíîìó ñåë³ ïî íàø³é îáëàñò³. Àëå, âèÿâëÿºòüñÿ, ùî ùå â òðèäöÿò³ ðîêè ì³ñöåâå êåð³âíèöòâî ñóìí³âàëîñÿ â äîñòîâ³ðíîñò³ çàïèñ³â. Ãîëîä æå ó ßáëóí³âö³ íàáóâ òàêèõ ìîòîðîøíèõ ìàñøòàá³â, ùî ïåðøèé ñåêðåòàð ×åðí³ã³âñüêîãî îáêîìó ÊÏ(á)Ó Ï. Ìàðê³òàí, ïîðóøèâøè òàáó íà âæèâàííÿ ñàìîãî öüîãî ñëîâà, 5 ëèïíÿ 1933 ð. íà ²² îáëàñíîìó ç’¿çä³ êîëãîñïíèê³â-óäàðíèê³â âèçíàâ: «Çàðàç ó íàñ íà Ïðèëó÷÷èí³, à òóò º òîâàðèø³ ³ ç Ïðèëóöüêîãî ðàéîíó, âîíè ìóñÿòü çíàòè, â ñ. ßáëóí³âêà äóæå æàõëèâèé ñòàí, íàâ³òü ïðè äîïîìîç³ ç îáëàñò³ ³ ç áîêó öåíòðàëüíîãî óðÿäó òàì ñòàí íàäçâè÷àéíî ïîãàíèé, ³, çíàºòå, òîâàðèø³, ùî òàì òîð³ê ÷èìàëî õë³áà ïðîïàëî íà ïîêîñàõ, ñíîïàõ, çãíèëî, ÷èìàëî çëî䳿â ïîêðàëè ÷è ïîõîâàëè â çåìëþ ³ òàì âîíî çãíèëî. À òåïåð òàì ëþäè ãîëîäóþòü ³ ìðóòü» 31. «Æàõëèâèé ñòàí» ãîëîäóâàííÿ ó ßáëóí³âö³ îòðèìàâ ïåðåêîíëèâå ï³äòâåðäæåííÿ ³ ó ñâ³ä÷åííÿõ óðîäæåíöÿ ñåëà, äàíå ïðåäñòàâíèêàì Êîì³ñ³¿ ÑØÀ ïî ãîëîäó â Óêðà¿í³ 32. Äî ðå÷³, ³ íåïîâíîòà àêòîâèõ çàïèñ³â, ³ âòðàòà áàãàòüîõ êíèã ðåºñòðàö³¿ ïîìåðëèõ – öå çàãàëüíîóêðà¿íñüêà ïðîáëåìà. ² íà ×åðí³ã³âùèí³ º ðàéîíè, äå äî íàøèõ äí³â íå ä³éøëî æîäíîãî òàêîãî äæåðåëà ÿê çàïèñ ïðî ñìåðòü ó 1932 – 1933 ðð. (íàïðèêëàä, Íîñ³âñüêèé 33), ³ â íàøèõ ñóñ³ä³â. Òàê, ïî æîäíîìó ç 37 íàñåëåíèõ ïóíêò³â Á³ëîï³ëüñüêîãî ðàéîíó Ñóìñüêî¿ îáëàñò³, ìåøêàíö³ ÿêèõ ïîòåðï³ëè â³ä ãîëîäó, íå çáåðåãëîñÿ àêòîâèõ çàïèñ³â 34. Öå æ ñòîñóºòüñÿ ³ ñ³ë Êðàñíîï³ëüñüêîãî 35, Ëèïîâîäîëèíñüêîãî 36, Îõòèðñüêîãî 37, Ïóòèâëüñüêîãî 38, Ñóìñüêîãî 39, ßìï³ëüñüêîãî 40 ðàéîí³â. Ó Êîíîòîïñüêîìó ðàéîí³ çáåðåãëèñÿ àêòîâ³ êíèãè ò³ëüêè ó ðàéîííîìó öåíòð³ òà ñ. ϳäëèïíîìó (çà 1932 ð.) 41. Ó ìåòðè÷íèõ êíèãàõ Íåäðèãàéë³âñüêîãî ðàéîíó çàô³êñîâàíî ñìåðòü ò³ëüêè 14 îñ³á 42. Òàêèì ÷èíîì, ó 9 ç 18 ðàéîí³â ö³º¿ îáëàñò³ àáî ïîâí³ñòþ â³äñóòí³, àáî ôðàãìåíòàðíî çáåðåãëèñÿ çàïèñè ïðî ñìåðòü. Àíàëîã³÷íà êàðòèíà ñïîñòåð³ãàºòüñÿ ó Ïîëòàâñüê³é îáëàñò³: ó ñïèñêàõ æåðòâ ãîëîäíèõ ðîê³â ïî Âåëèêîáàãà÷àíñüêîìó ðàéîí³, ÿêèì â³äêðèâàºòüñÿ ìàðòèðîëîã, ñêëàäåíèé ïî êîæíîìó ³ç 36 ðàéîí³â, íåìຠæîäíîãî ïîñëàííÿ íà àðõ³â 43. Ó
156
Êè¿âñüê³é îáëàñò³ íå çáåðåãëèñÿ àêòîâ³ çàïèñè ïðî ïîìåðëèõ ó Áðîâàðñüêîìó ðàéîí³ 44. Òàêèì ÷èíîì, äëÿ êîðèãóâàííÿ äàíèõ ïðî âòðàòè ñ³ëüñüêîãî íàñåëåííÿ Óêðà¿íè â³ä ãîëîäó ïîòð³áí³ äîäàòêîâ³ äæåðåëà, áî êíèã àêòîâèõ çàïèñ³â çáåðåãëîñÿ íàäòî ìàëî, ùîá â³äòâîðèòè ðåàëüíó êàðòèíó âñåíàðîäíî¿ òðàãå䳿. ßêðàç îáëàñí³ òîìè äåìîíñòðóþòü íåîðäèíàðí³ ï³äõîäè äî ðîçâ’ÿçàííÿ ïðîáëåìè. Çíà÷íèé ³íòåðåñ âèêëèêຠàíàë³ç äîêóìåíòó, âèÿâëåíîãî ³ îïðèëþäíåíîãî àâòîðàìè ïåðåäìîâè äî Êè¿âñüêîãî òîìó. Öå ñòàòèñòè÷íà äîâ³äêà «Íåïîâí³ ñòàòèñòè÷í³ äàí³ ïðî ê³ëüê³ñòü ñìåðòåé ³ íàðîäæåíü ó Êè¿âñüê³é îáëàñò³ çà 1933 ð.» Çã³äíî ç öèìè äàíèìè, ó 25 ðàéîíàõ Êè¿âùèíè íàðîäèëîñÿ 19 553 ³ ïîìåðëî 185 207 îñ³á 45. Óæå ïîíàä äåâ’ÿòèêðàòíå ïåðåâàæàííÿ ñìåðòíîñò³ íàä íàðîäæóâàí³ñòþ – ïåðåêîíëèâèé ñèãíàë á³äè. Ïðîòå äîñë³äíèêè ñï³âñòàâèëè äàí³ ñ³ëüðàä³âñüêèõ çàïèñ³â (òàì, äå âîíè çáåðåãëèñÿ) ³ç ñâ³ä÷åííÿìè î÷åâèäö³â: «ó âñ³õ áåç âèíÿòêó âèïàäêàõ öèôðà âòðàò âèÿâèëàñü çíà÷íî á³ëüøîþ – â³ä 33,4 äî 78,9 â³äñîòêà ïîð³âíÿíî ç³ ñòàòèñòè÷íèìè äàíèìè. [...] Îòæå, ÿêùî âñòàíîâëåíó öèôðó ïîìåðëèõ â³ä ãîëîäó (284 542) ïîìíîæèòè íà ñåðåäí³é ïîêàçíèê ðîçá³æíîñòåé, îäåðæèìî ñòðàõ³òëèâ³ öèôðè: â³ä 379 600 äî 509 000 çàìîðäîâàíèõ ãîëîäîì æèòåë³â Êè¿âùèíè â ¿¿ íèí³øí³õ ìåæàõ, àáî â³ä 23,7% äî 31, 8% óñüîãî òîä³øíüîãî íàñåëåííÿ. Ùîïðàâäà, á³ëüø äîêàçîâî ï³äòâåðäèòè öþ öèôðó íèí³ óæå íåìîæëèâî. ßê, äî ðå÷³, ³ ñïðîñòóâàòè» 46. Îòæå, øëÿõ äî óñï³õó – ïîºäíàííÿ àêòîâèõ çàïèñ³â ³ ñâ³ä÷åíü î÷åâèäö³â. Ïåðåâàãà îñòàíí³õ ó òîìó, ùî ëþäè, íå âàãàþ÷èñü, íàçèâàëè íàéñóòòºâ³øó ç ¿õíüî¿ òî÷êè çîðó ïðè÷èíó ñìåðò³: ãîëîä. Ò³, õòî ðîáèâ çàïèñè, ÿê ïðàâèëî, ìóñèëè çâàæàòè íà ÷³òêó âêàç³âêó (ïðî íå¿ çãàäóþòü ó ð³çíèõ îáëàñòÿõ): çàçíà÷àþ÷è ïðè÷èíó ñìåðò³, óíèêàòè ñàìîãî ñëîâà «ãîëîä». Âàæëèâî ï³äêðåñëèòè, ùî ó ïåðåâàæí³é á³ëüøîñò³ àêòîâèõ çàïèñ³â íå âêàçàíî íà ïðè÷èíó ñìåðò³ âçàãàë³. Òàê, ó ñ. Á³ëîâåæ³-Ïåðø³ Áàõìàöüêîãî ðàéîíó çàô³êñîâàíî 63 ïîìåðëèõ. ×îòèðè æåðòâè íàçâàí³ î÷åâèäöÿìè, ïî äâîõ çáåðåãëèñÿ íåïîâí³ äàí³, ó ðåøòè çàçíà÷åí³ ïð³çâèùå, ³ì’ÿ, ïî áàòüêîâ³, â³ê, ÷àñ ñìåðò³, ñîö³-
157
àëüíèé ñòàí. Ò³ëüêè â 11 âèïàäêàõ âêàçàíî ïðè÷èíè ñìåðò³: íàé÷àñò³øå – ñòàð³ñòü, ÿêà íàñòóïàëà ³ â 54, ³ â 55, ³ â 60 ðîê³â. Îäèí ÷îëîâ³ê ïîìåð ó 48 ðîê³â â³ä êàòàðó ãîðëà, ó 46 îñ³á ïðè÷èíà ñìåðò³ íå ç’ÿñîâàíà 47. ²íøèìè ñëîâàìè, ÿêùî â³ðèòè çàïèñàì, òî 80% ïîìåðëèõ ïîìåðëè áåç áóäü-ÿêèõ ïðè÷èí. ² öÿ îáñòàâèíà ïðÿìî òàêè âïàäຠâ îêî. Äîñë³äíèê ³ç Áîðçíÿíùèíè, îòðèìàâøè äîñòóï äî ìåòðè÷íî¿ êíèãè ñ. Ïåòð³âêè (êîëèøíÿ Ìàõí³âêà) çà 1932 – 1933 ðð., áóâ âðàæåíèé õàðàêòåðîì çàïèñ³â: «Íàòðàïëÿºø íà äîñèòü äèâíå ÿâèùå: çàô³êñîâàíî äóæå áàãàòî ëåòàëüíèõ âèïàäê³â ç íåâ³äîìèõ ïðè÷èí». Ó íåâåëèêîìó ñåë³ íàéá³ëüøå ñìåðòåé ïðèïàäຠíà ÷åðâåíü – ëèïåíü. 7 ÷åðâíÿ çàðåºñòðîâàíî 2 ñìåðòíèõ âèïàäêè, 9 â³äïîâ³äíî 4, 11 – 2, 14 – 3, 17 – 6, 18 – 3, à 6, 8 ³ 14 ëèïíÿ ïî 4-5 «ãîëîñ³íü» 48. Çíà÷íà ÷àñòèíà â³äîìîñòåé, ùî çàïðîâàäæóþòüñÿ äî íàóêîâîãî îá³ãó ïî ³íøèõ îáëàñòÿõ, òåæ áóêâàëüíî ïåðåíàñè÷åíà ïîçíà÷êàìè «íåâ³äîìî». Ìàðòèðîëîã Êè¿âñüêî¿ îáëàñò³ êîëîñàëüíèé. ³í îõîïëþº ïîíàä 1200 ñòîð³íîê â³äïîâ³äíîãî òîìó. Óïîðÿäíèêè çàçíà÷èëè, ùî Ïåðåÿñëàâ-Õìåëüíèöüêèé ðàéîí ÷è íå ºäèíèé ç ðàéîí³â Êè¿âùèíè, ïî ÿêîìó â Äåðæàâíîìó àðõ³â³ Êè¿âñüêî¿ îáëàñò³ çáåðåãëèñÿ äîêóìåíòè ïðî çàãàëüí³ âòðàòè â³ä ãîëîäó. «Òîìó òóò ÿê í³äå íàãëÿäíî âèäíî âñþ ñòðàõ³òëèâó êàðòèíó ðåàë³çàö³¿ ñàòàíèíñüêîãî êðåìë³âñüêîãî çàäóìó...» 49. Òàê îò, ó ñ. Äåì’ÿíö³ öüîãî ðàéîíó çàãàëüíà ê³ëüê³ñòü ïîìåðëèõ â³ä ãîëîäó 900 ÷îëîâ³ê, ç íèõ ïî³ìåííî âñòàíîâëåíî 634. Àëå 337 æåðòâàì çàì³ñòü ïðè÷èíè ñìåðò³ çàïèñàíî «íåâ³äîìî» 50. Öå îçíà÷àº, ùî óïðîäîâæ êîðîòêîãî ÷àñó âèìåðëà äåñÿòà ÷àñòèíà íàñåëåííÿ ñåëà, à éîãî ìåøêàíö³ íàâ³òü íå óÿâëÿëè – ó ÷îìó ð³÷. Ó òàêå ñþððåàë³ñòè÷íå ïîÿñíåííÿ ïîâ³ðèòè ïðîñòî íåìîæëèâî, áî íàñïðàâä³ ëþäè çíàëè, ùî ¿õí³õ ð³äíèõ, áëèçüêèõ ³ ñóñ³ä³â íà òîé ñâ³ò ïåðåä÷àñíî çàáðàâ ãîëîä. Íà ñüîãîäí³ äîñòàòíüî äîáðå âèâ÷åíà êë³í³÷íà êàðòèíà òðèâàëîãî ãîëîäóâàííÿ (ìåäè÷íà íàçâà – àë³ìåíòàðíà äèñòðîô³ÿ), àáî æ – ãîëîäíà õâîðîáà, ãîëîäíèé íàáðÿê, åï³äåì³÷íà âîäÿíêà, íàáðÿê, íàáðÿêîâà õâîðîáà 51. Ïðèâåðòຠóâàãó âì³ùåíà ó Êè¿âñüêîìó òîì³
158
çì³ñòîâíà é ïåðåêîíëèâà ñòàòòÿ ìåäèêà ïðî äàíó õâîðîáó.  êîíòåêñò³ æ íàøèõ çíàíü ïðî òîä³øíþ ñèòóàö³þ â óêðà¿íñüêîìó ñåë³ îñîáëèâî âðàæàþòü ðåêîìåíäàö³¿ ë³êàð³â, ÿê âèâåñòè ëþäèíó ç³ ñòàíó ãîëîäóâàííÿ. Âèÿâëÿºòüñÿ, ïîòð³áíî äîòðèìóâàòèñÿ ñóâîðîãî ïîñò³ëüíîãî ðåæèìó, òåìïåðàòóðà â ïðèì³ùåíí³ ìຠáóòè 21-23 ãðàäóñè, ãîäóâàòè õâîðîãî íàëåæèòü íå ìåíøå 6-7 ðàç³â íà äåíü ïåðåòåðòîþ ¿æåþ. Êàëîð³éí³ñòü ¿æ³ â ïåðø³ 10 äí³â ìຠñòàíîâèòè 25003000 êêàëîð³é, ïîò³ì – 3500-4500 êêàëîð³é. Âì³ñò á³ëê³â – íå ìåíøå 100-120 ã íà äîáó, æèð³â – 70-80 ã, âóãëåâîä³â – äî 500 ã íà äîáó 52. Ìîæíà ñîá³ óÿâèòè, ñê³ëüêè óêðà¿íñüêèõ ñåëÿí ìîãëè ñêîðèñòàòèñÿ öèìè ðåêîìåíäàö³ÿìè! À, îòæå, ãîëîäíà ñìåðòü ÷àòóâàëà íà íèõ ³ òîä³, êîëè íà÷åáòî âæå Ãîëîäîìîð â³äñòóïèâ. Íàñïðàâä³ æ â³í â³äñòóïàâ àæ íàäòî ïîâ³ëüíî. Îñê³ëüêè ìåòðè÷í³ êíèãè çà 1934 ð. ùå íå ïðîéøëè àðõ³âíó îáðîáêó, òî ìè ìàºìî ò³ëüêè ïîîäèíîê³ ñâ³ä÷åííÿ ïðî âèïàäêè ãîëîäíèõ ñìåðòåé ó 1934 ð. Àíàë³çóþ÷è â³äïîâ³äí³ äàí³ Øåñòîâèöüêî¿ ñ³ëüðàäè ×åðí³ã³âñüêîãî ðàéîíó çà 12 ðîê³â (1926 – 1937), Ñ. Ãîðîáåöü ïðèéøîâ äî äåùî íåñïîä³âàíèõ âèñíîâê³â: ï³ê ñìåðòíîñò³ ó öüîìó ñåë³ ïðèïàäຠíå íà 1933, à íà íàñòóïíèé çà íèì ð³ê – 58 ³ 66 âèïàäê³â 53. Îäí³ºþ ç ïðîáëåì, ùî ïåðåøêîäæàþòü ÿê³ñíîìó àíàë³çó àêòîâèõ çàïèñ³â ñòàëà â³äñóòí³ñòü ìåòîäèêè â³äîêðåìëåííÿ ïîìåðëèõ â³ä õâîðîá òà ñòàðîñò³ â³ä òèõ, õòî ñòàâ æåðòâîþ Ãîëîäîìîðó. Çâè÷àéíî, çäîðîâèé ãëóçä ï³äêàçóº, ùî ãîëîäóâàííÿ, áåçóìîâíî, çàãîñòðþâàëî ïåðåá³ã áóäü-ÿêèõ õðîí³÷íèõ õâîðîá, à ñòàð³ òà é âçàãàë³ âèñíàæåí³ ëþäè âìèðàëè é â³ä çàñòóäè, áî íå ìàëè ñèë ïðèíåñòè äðîâ é íàòîïèòè ó õàò³. ßê ³ çàâæäè, â ÷àñè íàðîäíèõ á³äóâàíü, ëþòóâàëè ³íôåêö³éí³ õâîðîáè. Çðåøòîþ, íàâ³òü âëàäà çìóøåíà áóëà âèçíàâàòè íàÿâí³ñòü ãîëîäíîãî òèôó ³ ÿêîñü ðåàãóâàòè íà éîãî ïðîÿâè, ùîá íå äîïóñòèòè ïàíäå쳿. Òàê, ó ïîë³òäîíåñåíí³ â³ää³ëåííÿ øëÿõîâî-òðàíñïîðòíîãî â³ää³ëó ÎáëÄÏÓ ñòàíö³¿ Êîíîòîï (ï³ñëÿ 20 ÷åðâíÿ 1933 ð.) ïðÿìî âêàçóâàëîñÿ, ùî ãîëîä («òðîô³÷í³ çàõâîðþâàííÿ» (íàáðÿêè) «ïîðîäæóþòü ³ òèôîçí³ çàõâîðþâàííÿ, [...] ÿê, íàïðèêëàä, ïî ðàéîíó ç 1 ïî 20 òðàâíÿ ìàëîñü çàõâîðþâàíü ñèïíèì òèôîì îñíîâíèõ ïðàö³â-
159
íèê³â – 38, ÷ëåí³â ñ³ì’¿ – 29, óñüîãî – 67 âèïàäê³â, à ç 1 ïî 20 ÷åðâíÿ îñíîâíèõ – 41 ³ ÷ëåí³â ñ³ì’¿ – 31, óñüîãî 72 âèïàäêè» 54. Ïðàêòè÷íî íåìîæëèâî çä³éñíèòè ïî³ìåííèé îáë³ê æåðòâ ñåðåä òèõ ñ³ëüñüêèõ æèòåë³â, êîòð³, íåçâàæàþ÷è íà çàáîðîíó, âèðóøàëè íà ïîøóêè øìàòêà õë³áà ³ ãèíóëè áåç³ìåííèìè. Î÷åâèäö³ ³ç ×åðí³ã³âùèíè îäíîñòàéíî â³äçíà÷àþòü çíà÷íó ê³ëüê³ñòü æåáðàê³â ³ç ³íøèõ îáëàñòåé ³ êðà¿â, àëå íå ìîæíà ñêèäàòè ç ðàõóíêó é ïåðåì³ùåííÿ â ìåæàõ îáëàñò³ ÷è íàâ³òü ðàéîíó. ϳäë³òîê, ñòàðèê, ìàòè â ïîøóêàõ õàð÷³â äëÿ ãîëîäíèõ ä³òåé ìîãëè çàéòè ó â³ääàëåíå ñåëî ñâîãî æ ðàéîíó ³ òàì ïîìåðòè, à ¿õí³ì ð³äíèì ÷è îäíîñåëüöÿì çàëèøàëîñÿ ò³ëüêè çäîãàäóâàòèñÿ ïðî ñóìíó äîëþ á³äîëàõ. Ƴíêà ³ç Áîáðîâèöüêîãî ðàéîíó íà âñå æèòòÿ çàïàì’ÿòàëà: «Ïî äîðîãàõ ëåæàëî áàãàòî ïóõëèõ ³ ïîìèðàþ÷èõ. ¯õ âèâîçèëè ³ çàêîïóâàëè: êîãî ìåðòâîãî, à êîãî é íàï³âæèâîãî» 55. Òàêèõ ñâ³ä÷åíü áàãàòî, áóäü-ÿê³ ³ìåíà, ÿê ïðàâèëî, ïðè öüîìó íå âêàçóþòüñÿ. Ó ñïåö³àëüíîìó äîíåñåíí³ ÎÄÏÓ â³ä 22 ñ³÷íÿ 1933 ð. Â. Áàëèöüêèé ïîâ³äîìëÿâ, ùî â ×åðí³ã³âñüê³é îáëàñò³ âè¿çä çàðåºñòðîâàíî â 9 ðàéîíàõ, 68 ñåëàõ. Âñüîãî âè¿õàëî: 1541 ñàì³òíèõ ëþäåé, 146 ðîäèí 56. Çãîäîì âëàäà ³ ñàìà îðãàí³çîâóâàëà ïåðåñåëåííÿ. Ó âåðåñí³ 1933 ð. áóëà óõâàëåíà ïîñòàíîâà Ïîë³òáþðî ÖÊ ÊÏ(á)Ó «Ïðî äîïðèñåëåííÿ â ñòåïîâ³ ðàéîíè». ³ä ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³ (Áåðåçíÿíñüêèé, Áîðçíÿíñüêèé, Äîáðÿíñüêèé, ²÷íÿíñüêèé, Êîçåëåöüêèé, Êîðîïñüêèé, Êîðþê³âñüêèé, гïêèíñüêèé, Ñåìåí³âñüêèé ðàéîíè) äî ñ³ë 9 ðàéîí³â Äîíåöüêî¿ îáëàñò³ ìàëî áóòè «äîïðèñåëåíî» 4 òèñÿ÷³ ðîäèí. Íàñåëåííÿ Ìåíñüêîãî, Êðîëåâåöüêîãî, Îñòåðñüêîãî, ͳæèíñüêîãî, Íîñ³âñüêîãî, Ñíîâñüêîãî, Ïóòèâëüñüêîãî ³ Íîâãîðîä-ѳâåðñüêîãî ðàéîí³â (òåæ 4000 ñ³ìåé) ìàëè ñòàòè «äîíîðàìè» äëÿ Áåðäÿíñüêîãî, Â.Á³ëîçåðñüêîãî, Ãåí³÷åñüêîãî òà Í.Ïðàçüêîãî ðàéîí³â Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáëàñò³ 57. Ïèòàííÿ, êóäè ïîä³ëîñÿ íàñåëåííÿ öèõ ðàéîí³â, â äîêóìåíò³ íå ïîðóøóâàëîñÿ. ³äïîâ³äü íà íüîãî î÷åâèäíà: ïîìåðëè â³ä ãîëîäó. Ìàáóòü, íå òàê áàãàòî íàñåëåííÿ çàëèøàëîñÿ ³ â ×åðí³ã³âñüê³é îáëàñò³ – çíîâó æ òàêè áåç áóäü-ÿêèõ ïîÿñíåíü – ïåðåñåëåííÿ äî Äîíåöüêî¿ îáëàñò³ áóëî â³äêëàäåíå íà ² êâàðòàë 1934 ð.,
160
à íàòîì³ñòü âèð³øåíî áóëî çàñåëèòè ñåëà îñòàííüî¿ 3 500 ðîäèíàìè ³ç ²âàíîâñüêî¿ îáëàñò³ ÐÑÔÐÐ 58. Ïðî òå, ÿê âåëîñÿ ïåðåñåëåíöÿì ó äàëåêîìó Õåðñîíñüêîìó êðà¿ (ïèòàííÿ, äî ðå÷³, çîâñ³ì íå âèñâ³òëåíå ó íàóêîâ³é ë³òåðàòóð³) ðîçïîâ³ëà æóðíàë³ñòêà ³ç Íîñ³âñüêîãî ðàéîíó. Âèõ³äö³ ³ç ñåëà Êîëîì³éö³âêà ìóñèëè ðîçïî÷èíàòè æèòòÿ íà íîâîìó ì³ñö³ ³ç «î÷èùåííÿ õàò â³ä òðóï³â». Òà é íå çàòðèìàëèñÿ òàì äîâãî, áî ãîëîä âèÿâèâñÿ ùå «ñòðàøí³øèì» 58. Âñå öå ôàêòîðè, ÿê³ ñòîÿòü íà ïåðåøêîä³ âèâåäåííþ á³ëüø-ìåíø ðåàëüíèõ äàíèõ ùîäî âòðàò íàñåëåííÿ ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³ â³ä Ãîëîäîìîðó ³ â³äïîâ³äàþòü íà ïèòàííÿ, ÷îìó ñïèñêè ìàðòèðîëîãó äàëåêî íå ïîâí³, à ÷èñëî, íàçâàíå ó 1993 ð., ïåðåâèùóº ¿õ ìàéæå âäåñÿòåðî. Äî ðå÷³, òðåáà â³äçíà÷èòè ³ òó îáñòàâèíó, ùî ö³ äàí³, âêëþ÷àëè ³ æåðòâ ñòàë³íñüêèõ ðåïðåñ³é 1930-õ ðð. Íàâ³òü ³ áåç âðàõóâàííÿ êðèâàâîãî ïîêîñó çëîâ³ñíîãî òåðîðó 1937 – 1938 ðð. ëþäñüê³ âòðàòè áóëè çíà÷íèìè. Íà ðåã³îíàëüíîìó ð³âí³ âîíè ìàéæå íå äîñë³äæóâàëèñÿ. ͳõòî íå ìîæå ñêàçàòè, ñò³ëüêè çàãèíóëî ó õîä³ ðîçêóðêóëåííÿ, ñê³ëüêè áóëî äåïîðòîâàíî, çààðåøòîâàíî çà îï³ð âëàä³, çðèâ õë³áîçàãîò³âåëü, íåâèêîíàííÿ ïîäàòê³â òîùî. ª ò³ëüêè ïîîäèíîê³ äàí³, ùî òàê³ âòðàòè ìîãëè áóòè çíà÷íèìè. Òàê, ìåøêàíåöü ñ. Êðàñíå Áàõìàöüêîãî ðàéîíó íàçâàâ äåê³ëüêà ïð³çâèù: «Áóëè ðåïðåñîâàí³ æèòåë³ ñåëà: ѳá³ëü ²âàí Ãðèãîðîâè÷, ѳá³ëü Ìèêîëà Ãðèãîðîâè÷, ѳá³ëü Îïàíàñ ²âàíîâè÷, ѳá³ëü Ñåìåí ²âàíîâè÷, ѳá³ëü Îëåêñ³é ²âàíîâè÷, Ñîâà Ñåìåí Õâåäîðîâè÷, Ñîâà Õâåä³ð Ãðèãîðîâè÷, Áîÿð÷óêè – ²ëëÿ, Ïèëèï, Îïàíàñ» 59. Âñüîãî – 10 ÷îëîâ³ê ³ç îäíîãî ò³ëüêè ñåëà! ×åðåç âêðàé ïîãàíó çáåðåæåí³ñòü êíèã àêòîâèõ çàïèñ³â, íåïîâíîòó äàíèõ ïðî ïîê³éíèê³â, íåâêàçàííÿ àáî ôàëüøóâàííÿ ïðè÷èí ñìåðò³, íåâðàõóâàííÿ îñ³á ç ³íøî¿ ì³ñöåâîñò³, ÷èñëåííèõ ñóïóòí³õ ôàêòîð³â, êîòð³ ð³çíîþ ì³ðîþ âèÿâëÿëèñÿ ó òîìó ÷è ³íøîìó êðà¿, î÷åâèäíî, ùî ðîçâ’ÿçàòè ïèòàííÿ ùîäî çàãàëüíî¿ ê³ëüêîñò³ ïîìåðëèõ â³ä ãîëîäó øëÿõîì ï³äðàõóíê³â íå ìîæëèâî. Äåìîãðàôè çàïðîïîíóâàëè ñâî¿ äàí³, ÿê³ ´ðóíòóþòüñÿ íà îðèã³íàëüí³é ìåòîäèö³, ðîçðîáëåí³é ñï³âðîá³òíèêàìè ²íñòèòóòó äåìîãðàô³¿ òà ñîö³àëüíèõ äîñë³äæåíü Íàö³îíàëüíî¿ Àêàäå쳿 íàóê Óêðà¿íè. Ó çàãàëüíîìó âèñíîâêó ¿õíüîãî äîñë³äæåí-
161
íÿ çàçíà÷àºòüñÿ: «Ðåêîíñòðóêö³ÿ ïðèðîäíîãî ðóõó íàñåëåííÿ òà êîðåêö³ÿ ÷èñåëüíîñò³ ³ ñêëàäó íàñåëåííÿ Óêðà¿íè çàñâ³ä÷èëè, ùî ÷èñåëüí³ñòü ñ³ëüñüêîãî íàñåëåííÿ çà ì³æïåðåïèñíèé ïåð³îä 1927 – 1939 ðð. ñêîðîòèëàñÿ íà 20%, à çàãàëüíèé ïðèð³ñò íàñåëåííÿ çà öåé ÷àñ áóâ ñôîðìîâàíèé âèêëþ÷íî çà ðàõóíîê ì³ñüêîãî íàñåëåííÿ. Çìåíøåííÿ ÷èñåëüíîñò³ ñ³ëüñüêîãî íàñåëåííÿ â³äáóëîñÿ çà ðàõóíîê äåïîïóëÿö³¿ ó 1932 – 1933 ðð., òàê ³ âíàñë³äîê äîáðîâ³ëüíèõ ³ ïðèìóñîâèõ ì³ãðàö³é. Òàêèì ÷èíîì, äåìîãðàô³÷í³ âòðàòè âíàñë³äîê ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðð. îö³íþþòüñÿ ó 4,5 ìëí. îñ³á – 3,4 ìëí. âòðà÷åíî ÷åðåç ï³äâèùåíó ñìåðòí³ñòü, à 1,1 – ÷åðåç çíèæåíó íàðîäæóâàí³ñòü. Ö³ 4,5 ìëí. îñ³á íå íàðîäèëè ä³òåé ³ îíóê³â, ùî ³ îáóìîâèëî êóìóëÿòèâí³ äåìîãðàô³÷í³ âòðàòè Óêðà¿íè, ÿê³ íà ñüîãîäí³ ñòàíîâëÿòü áëèçüêî 6 ìëí. îñ³á, à, îòæå, ïåðåâèùóþòü áåçïîñåðåäí³ âòðàòè ãîëîäíèõ ðîê³â. ³äëóííÿ ö³º¿ òðàãå䳿 ñïîñòåð³ãàºòüñÿ ³ äîíèí³, çîêðåìà, íà ñòàòåâîâ³êîâ³é ñòðóêòóð³ íàñåëåííÿ Óêðà¿íè. Äåôîðìàö³ÿ, ñïðè÷èíåíà ãîëîäîìîðîì – íå ìåíøà, ÿêó çàëèøèëà ïî ñîá³ ²² ñâ³òîâà â³éíà» 60. Ö³ëêîì ìîæëèâî, ùî ìàéáóòíº ãîëîäîìîðíèõ äîñë³äæåíü ïîëÿãຠó çàñòîñóâàíí³ ö³º¿ ìåòîäèêè äî ñòàòèñòè÷íîãî ìàòåð³àëó, ùî íàãðîìàäæåíèé ó êîæí³é îáëàñò³. Îïðàöþâàííÿ êîìïëåêñ³â äæåðåë, ïðåäñòàâëåíèõ ó êîæíîìó òîì³ Íàö³îíàëüíî¿ êíèãè ïàì’ÿò³, ñèíòåç äàíèõ, îñìèñëåííÿ íàñë³äê³â ñïðàâà òðèâàëà. Ïîêè ùî ìè ìîæåìî ãîâîðèòè ò³ëüêè ïðî ïåðø³ ï³äõîäè äî îñâîºííÿ öüîãî óí³êàëüíîãî êîðïóñó ð³çíîð³äíî¿, ïðàâäèâî¿ é ïåðåêîíëèâî¿ ³íôîðìàö³¿ ïðî íàéá³ëüøó òðàãåä³þ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó. __________________________ 1 Êóëü÷èöüêèé Ñ. Äåìîãðàô³÷í³ íàñë³äêè ãîëîäó-´åíîöèäó 1933 ð. â Óêðà¿í³ // Ïðîáëåìè ³ñòî𳿠Óêðà¿íè: Ôàêòè, ñóäæåííÿ, ïîøóêè: ̳æâ³äîì÷èé çá³ðíèê íàóê. ïðàöü. – Ê., 2003. – Âèï. 7: Ñïåö³àëüíèé. – Ñ. 7. 2 Ãîëîä // Îâèä (Horizon). – ×èêàãî, 1963. – ¹ 3 (ëèïåíü – âåðåñåíü). – Ñ. 6. 3 Ãðèøêî Â. Ìîñêâà ñëüçàì íå â³ðèòü: Íàðîäîâáèâñòâî ïî-êðåìë³âñüêè. – Ê., 2003. – Ñ. 58. 4 Âåëèêèé ãîëîä â Óêðà¿í³ 1932 – 1933 ðîê³â: ó IV ò. – Ê., 2008. – Ò. ²: Ñâ³ä÷åí-
162
íÿ î÷åâèäö³â äëÿ Êîì³ñ³¿ Êîíãðåñó ÑØÀ. – Ñ. 14 – 15. 5 Ãîëîä 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³: ïðè÷èíè òà íàñë³äêè / ³äï. ðåä. Â. Ì. Ëèòâèí. – Ê., 2003. – 888 ñ.; Êóëü÷èöüêèé Ñ. Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. ÿê ´åíîöèä: Òðóäíîù³ óñâ³äîìëåííÿ. – Ê., 2008. – 424 ñ. 6 Êîëåêòèâ³çàö³ÿ ³ ãîëîä íà Óêðà¿í³ 1929 – 1933: Çá³ðíèê äîê. ³ ìàòåð³àë³â / Óïîðÿä. Ã. Ì. Ìèõàéëè÷åíêî, ª. Ï. Øàòàë³íà; Ðåäêîë.: Ñ. Â. Êóëü÷èöüêèé (â³äï. ðåä.) òà ³í. – Ê., 1992. – 734 ñ.; Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³: Äîêóìåíòè ³ ìàòåð³àëè / Óïîðÿä. Ð. ß. Ïèð³ã. – Ê., 2007. – 1128 ñ.; Ðîçñåêðå÷åíà ïàì’ÿòü: Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³ â äîêóìåíòàõ ÃÏÓ – ÍÊÂÄ. – Ê., 2007. – 604 ñ. òà ³í. 7 33-é: ãîëîä: Íàðîäíà Êíèãà-Ìåìîð³àë / Óïîðÿä.: Ë. Á. Êîâàëåíêî, Â. À. Ìàíÿê. – Ê., 1991. – 584 ñ.; Ãîëîäîìîðè â ï³äðàäÿíñüê³é Óêðà¿í³ (Ïðàö³ ÷ëåí³â Àñîö³àö³¿ äîñë³äíèê³â ãîëîäîìîð³â â Óêðà¿í³) / Ðåäêîëåã³ÿ: Î. Ì. Âåñåëîâà òà ³í. – Êè¿â; Ëüâ³â; Íüþ-Éîðê, 2002. – 723 ñ.; Óêðà¿íñüêèé ãîëîêîñò. 1932 – 1933: Ñâ³ä÷åííÿ òèõ, õòî âèæèâ / Óïîðÿä. î. Þ. Ìèöèê. – Ê., 2003. – 296. ñ.; Óêðà¿íñüêèé ãîëîêîñò. 1932 – 1933: Ñâ³ä÷åííÿ òèõ, õòî âèæèâ: Ó 3 ò. (Çà ðåä. î. Þ. Ìèöèêà). – Ê., 2004. – Ò. 2. – 443 ñ.; Óêðà¿íñüêèé ãîëîêîñò. 1932 – 1933: Ñâ³ä÷åííÿ òèõ, õòî âèæèâ [Ó 10 ò.] / Çà ðåä î. Þ. Ìèöèêà. – Ê., 2006. – Ò. 3. – 432 ñ.; Óêðà¿íñüêèé ãîëîêîñò. 1932 – 1933: Ñâ³ä÷åííÿ òèõ, õòî âèæèâ / Óïîðÿä. î. Þ. Ìèöèê, Ë. ²âàííèêîâà. – Ê., 2007. – Ò. 4. – 504 ñ.; Óêðà¿íñüêèé ãîëîêîñò. 1932 – 1933: Ñâ³ä÷åííÿ òèõ, õòî âèæèâ / Óïîðÿä. î. Þ. Ìèöèê. – Ê., 2008. – Ò. 6. – 690 ñ. òà ³í. 8 Ìàðî÷êî Â., Ìîâ÷àí Î. Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³: Õðîí³êà. – Ê., 2008. – 294 ñ. 9 Òàì ñàìî. – Ñ. 7. 10 Ãóí÷àê Ò. ³äçíà÷åííÿ Ãîëîäîìîðó â Îðãàí³çàö³¿ Îá’ºäíàíèõ Íàö³é // Áþëåòåíü Íàóêîâîãî Òîâàðèñòâà ³ì. Øåâ÷åíêà â Àìåðèö³. – 2007. – ×. 24 (40). – Ñ. 7. 11 Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³ æåðòâ Ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³. – Ê., 2008. – Ñ. 197. 12 Òàì ñàìî. – Ñ. 408. 13 Òàì ñàìî. – Ñ. 8. 14 Òàì ñàìî. – Ñ. 423. 15 Õîìåíêî Â. Ì. Ïåðåäíº ñëîâî // Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³ æåðòâ Ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³. ×åðí³ã³âñüêà îáëàñòü / Óêðà¿íñüêèé ³íñòèòóò íàö³îíàëüíî¿ ïàì’ÿò³, ×åðí³ã³âñüêà îáëàñíà äåðæàâíà àäì³í³ñòðàö³ÿ, ×åðí³ã³âñüêà îáëàñíà ðàäà; Ðåäêîë.: Â. Ì. Õîìåíêî (ãîë. ðåä.) òà ³í. (äàë³ – Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³: ×åðí³ã³âñüêà îáëàñòü). – ×åðí³ã³â, 2008. – Ñ. 7.
163
16
Çà íèõ ñêàæåìî (Ãîëîä 1932 – 1933 ðîê³â íà ×åðí³ã³âùèí³) / Óïîðÿä. Ñ. Ðåï’ÿõ. – ×åðí³ã³â, 2003. – Ñ. 81. 17 Òàì ñàìî. – Ñ. 86. 18 Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³ æåðòâ Ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³. Ñóìñüêà îáëàñòü (äàë³ – Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³: Ñóìñüêà îáëàñòü). – Ñóìè, 2008. – Ñ. 38. 19 Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³: ×åðí³ã³âñüêà îáëàñòü. – Ñ. 31. 20 Ñïèñîê ñåëåíèé è ãîðîäîâ ×åðíèãîâñêîé ãóáåðíèè ïî óåçäàì è âîëîñòÿì. – Èçä. 2-å. – ×åðíèãîâ, 1919. – Ñ. 61. 21 Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³: ×åðí³ã³âñüêà îáëàñòü. – Ñ. 99 – 104. 22 Ñïèñîê ñåëåíèé è ãîðîäîâ ×åðíèãîâñêîé ãóáåðíèè... – Ñ. 59. 23 Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³: ×åðí³ã³âñüêà îáëàñòü. – Ñ. 94. 24 Òàì ñàìî. – Ñ. 97 – 98. 25 Òàì ñàìî. – Ñ. 512 – 523. 26 Òàì ñàìî. – Ñ. 519 – 520. 27 Òàì ñàìî. – Ñ. 514. 28 Òàì ñàìî. – Ñ. 795. 29 Ïîòèëü÷àê Â. Àðõ³âí³ äîêóìåíòè ñâ³ä÷àòü... // Ïðèëó÷÷èíà. – 2008. – 21 ëèñòîïàäà. – Ñ. 4. 30 Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³: ×åðí³ã³âñüêà îáëàñòü. – Ñ. 476 – 486. 31 Ãîëîä 1932 – 1933 ðîê³â íà Óêðà¿í³: î÷èìà ³ñòîðèê³â, ìîâîþ äîêóìåíò³â / Êåð. êîë. óïîðÿä. Ð. ß. Ïèð³ã. – Ê., 1990. – Ñ. 540. 32 Äèâ.: Oral History Project of the Commission on the Ukraine Famine / Ed. for Commiss. by J. E. Mace and L. Heretz. – Washington, D.C.: U.S. Goverment Printed Office, 1990. –V. 3. – Ð. 1513 – 1517; Âåëèêèé ãîëîä â Óêðà¿í³ 1932 – 1933 ðîê³â: ó IV ò. – Ê., 2008. – Ò. ²²²: Ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â äëÿ Êîì³ñ³¿ Êîíãðåñó ÑØÀ. – Ñ. 473-479; Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³: ×åðí³ã³âñüêà îáëàñòü. – Ñ. 941 – 945. 33 Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³: ×åðí³ã³âñüêà îáëàñòü. – Ñ. 404 – 409. 34 Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³: Ñóìñüêà îáëàñòü. – Ñ. 44 – 54. 35 Òàì ñàìî. – Ñ. 254 – 273. 36 Òàì ñàìî. – Ñ. 329 – 339. 37 Òàì ñàìî. – Ñ. 358 – 381. 38 Òàì ñàìî. – Ñ. 428 – 429. 39 Òàì ñàìî. – Ñ. 520 –541. 40 Òàì ñàìî. – Ñ. 584 – 586. 41 Òàì ñàìî. – Ñ. 198 – 253; 251 – 253. 42 Òàì ñàìî. – Ñ. 43.
164
43
Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³ æåðòâ Ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³. Ïîëòàâñüêà îáëàñòü / Óïîðÿä. Î. À. Á³ëîóñüêî, Þ. Ì. Âàð÷åíêî, Â. Î. Ìîêëÿê, Ò. Ï. Ïóñòîâ³ò (äàë³ – Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³: Ïîëòàâñüêà îáëàñòü). – Ïîëòàâà, 2008. – Ñ. 20 – 45. 44 Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³ æåðòâ Ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³. Êè¿âñüêà îáëàñòü / Óïîðÿä. Ãàé À. ².; ³äï. ðåä. Ãàé Ã. Ñ. (äàë³ – Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³: Êè¿âñüêà îáëàñòü). – Ê., 2008. – Ñ. 220 – 234. 45 Ñåðã³é÷óê Â., Ãàé À. Òðàãåä³ÿ, ÿêî¿ íå çíàëî ëþäñòâî: Êè¿âùèíà â ïðèö³ë³ Ãîëîäîìîðó // Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³: Êè¿âñüêà îáëàñòü. – Ñ. 13 – 14. 46 Òàì ñàìî. – Ñ. 14. 47 Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³: ×åðí³ã³âñüêà îáëàñòü. – Ñ. 41 – 42. 48 Àíäð³ºíêî Ì. Ïðè÷èíà ñìåðò³ – íåâ³äîìà. ѳëüñüê³ ïèñàð³ çìóøåí³ áóëè ïðèõîâóâàòè çëî÷èí âëàäè ïåðåä íàðîäîì // ³ñò³ Áîðçíÿíùèíè. – 2006. – 25 ëèñòîïàäà. 49 Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³: Êè¿âñüêà îáëàñòü. – Ñ. 591. 50 Òàì ñàìî. – Ñ. 623 – 629. 51 Âàñèëèíåöü Ð. Äåÿê³ àñïåêòè âïëèâó ãîëîäó íà îðãàí³çì ëþäèíè // Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³: Êè¿âñüêà îáëàñòü. – Ñ. 22. 52 Òàì ñàìî. – Ñ. 25. 53 Ãîðîáåöü Ñ. Ãîëîä 1932 – 1933 ðð. ó Øåñòîâèö³ // Íàø êðàé: ×åðí³ã³âñüêà ðàéîííà ãàçåòà. – 2007. – 25 ñåðïíÿ. 54 Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³: ×åðí³ã³âñüêà îáëàñòü. – Ñ. 814 – 815. 55 Ñêðèïêà Ñ. Ñâ³ä÷àòü æèâ³ // Íàøå æèòòÿ: Áîáðîâèöüêà ðàéîííà ãàçåòà. – 2007. – 10 ëèñòîïàäà. 56 Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³: Äîêóìåíòè ³ ìàòåð³àëè / Óïîðÿä. Ð. ß. Ïèð³ã. – Ê., 2007. – Ñ. 615. 57 Òàì ñàìî. – Ñ. 930 – 931. 58 Óêðà¿íñüêèé õë³á íà åêñïîðò: 1932 – 1933 / Óïîðÿä. Â. Ñåðã³é÷óê. – Ê., 2006. – Ñ. 332 – 333. 59 Êóðîâñüêà Î. ²ç êíèãè íàðèñ³â ³ñòî𳿠ð³äíîãî êðàþ // Íîñ³âñüê³ â³ñò³. – 2006. – 2 ãðóäíÿ. 60 Ïàì’ÿòü íàðîäó íåóᳺííà: Ñïîãàäè î÷åâèäö³â (Ñâ³ä÷åííÿ ïðî ãîëîä 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³). – ×åðí³ã³â, 2003. – Ñ. 4. 61 Äåìîãðàô³÷íà êàòàñòðîôà â Óêðà¿í³ âíàñë³äîê ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðîê³â: Ñêëàäîâ³, ìàñøòàáè, íàñë³äêè / ²íñòèòóò äåìîãðàô³¿ òà ñîö³àëüíèõ äîñë³äæåíü ÍÀÍ Óêðà¿íè. – Ê., 2008. – Ñ. 83 – 84.
165
Ñåðã³é ÃÎÐÎÁÅÖÜ, àñèñòåíò êàôåäðè ïåäàãîã³êè ³ ìåòîäèêè âèêëàäàííÿ ³ñòî𳿠òà ñóñï³ëüíèõ äèñöèïë³í ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî ïåäàãîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó ³ìåí³ Ò. Ã. Øåâ÷åíêà
Óñâ³äîìëåííÿ Ãîëîäîìîðó Ïîïðè âåëèêó ê³ëüê³ñòü ïóáë³êàö³é ³ âèäàíü, ïðèñâÿ÷åíèõ òåì³ Ãîëîäîìîðó 1933 ðîêó, ñêëàäàºòüñÿ ñò³éêå âðàæåííÿ, ùî äîñë³äæåííÿ ö³º¿ òðàã³÷íî¿ ñòîð³íêè íàøî¿ ³ñòî𳿠íå ò³ëüêè íå íàáëèæàþòüñÿ äî çàâåðøåííÿ, à ëèøå âèõîäÿòü íà íîâèé ÿê³ñíèé ð³âåíü. Ñêàæ³ìî, ðàí³øå ãîëîâí³ çóñèëëÿ ³ñòîðèê³â áóëè ñïðÿìîâàí³ ïåðåäóñ³ì íà òå, àáè äîâåñòè ñàì ôàêò Ãîëîäîìîðó. Äîíåñòè ïðàâäó ïðî òðàãåä³þ äî ñâ³òîâî¿ ñï³ëüíîòè, äîâåñòè âëàñíèì ãðîìàäÿíàì, ùî òî âñå íå âèãàäêè, à ã³ðêà é ñòðàøíà ä³éñí³ñòü. Íà÷åáòî, äîâåëè. ßêùî é ñüîãîäí³ õòîñü çàïåðå÷óº Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðîê³â, ÿê òàêèé, òî öå âæå ïèòàííÿ íå äî ôàõ³âö³â – âîíè ñâîþ ñïðàâó çðîáèëè. Áåçïë³äí³ äèñêóñ³¿ ç ÷åðãîâèì «Ôîìîþ íåâ³ðóþ÷èì» – íà ëþáèòåëÿ. Àëå òåïåð, ï³äíÿâøè êóïó äîêóìåíò³â ³ îïèòàâøè ìàëî íå âñ³õ ñòàðîæèë³â, ðîçó쳺ìî, ùî òóò îäíèì «áóâ – íå áóâ» íå â³äáóòèñÿ. Íà ïîðÿäîê äåííèé âèíîñÿòüñÿ ³íø³ ïèòàííÿ, ÿê³ ïîòðåáóþòü óâàæíîãî ³ ïðèñê³ïëèâîãî îñìèñëåííÿ. Íå ò³ëüêè: «×îìó öå ñòàëîñÿ?», «Õòî âèíåí?», àëå é ïèòàííÿ íåçàäîâ³ëüíî¿ êîëåêòèâíî¿ ïàì’ÿò³ ïðî îäèí ç íàéá³ëüøèõ çëî÷èí³â â ³ñòî𳿠ëþäñòâà. Ðîçãëÿíåìî äåÿê³ àñïåêòè öèõ ïðîáëåì íà ïðèêëàä³ ×åðí³ã³âñüêîãî ðàéîíó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³. ßêèéñü ð³ê òîìó ïàíóâàëà äóìêà, ùî íà òåðèòî𳿠öüîãî ðåã³îíó Ãîëîäîìîðó ìàéæå íå áóëî – ãîëîäóâàëè ñîá³, àëå áåç ìàñîâî¿ ñìåðòíîñò³, áåç êðàéíîù³â. ̳æ òèì çàëó÷åííÿ íîâèõ äîêóìåíò³â (íàñàìïåðåä êíèã çàïèñ³â ïîìåðëèõ, ùî âåëèñü ³ çàðàç âåäóòüñÿ ó êîæí³é ñ³ëüðàä³) ðîçâåðíóëî ñèòóàö³þ ìàéæå íà 180 ãðàäóñ³â, ³ ñüîãîäí³ òóò ëåäü âñòèãàþòü ñòàâèòè ïî ñåëàõ ïàì’ÿòí³ õðåñòè íà ÷åñòü ïîìåðëèõ ó 1933-ìó. Öèôðè â³äðàçó ïåðåêîíàëè ÷èíîâíèê³â. Àëå – îò äèâèíà! – íå ëþäåé íà ì³ñöÿõ...
166
Äî ðå÷³, âñå îçâó÷åíå íèæ÷å ìຠáóòè äîâîë³ òèïîâîþ êàðòèíîþ òîãî ÷àñó ³, íàïåâíî, ìຠñõîæ³ ïàðàëåë³ òàêîæ ³ â ³íøèõ ðàéîíàõ ×åðí³ã³âùèíè. ϳäì³íà ïîíÿòü Íàïðèê³íö³ 2002 ðîêó ìèíàëî 70 ðîê³â â³ä òðàã³÷íèõ ïîä³é Ãîëîäîìîðó. Îñê³ëüêè öþ äàòó â³äçíà÷àëè íà äåðæàâíîìó ð³âí³, òî, â³äïîâ³äíî, íà ïîâíó ïîòóæí³ñòü çàïðàöþâàâ äåðæàâíèé àïàðàò. ßê íàñë³äîê – ìàºìî ö³êàâ³ äîêóìåíòàëüí³ ñâ³ä÷åííÿ, ùî ó ïîâí³é ì³ð³ äåìîíñòðóþòü íàøå íåâ³ãëàñòâî ó öàðèí³ ³ñòîðè÷íî¿ ïàì’ÿò³. Ïåðåä³ ìíîþ – ÷èìàëà òåêà ïàïåð³â, ç³áðàíèõ â³ää³ëîì âíóòð³øíüî¿ ïîë³òèêè ×åðí³ã³âñüêî¿ ðàéäåðæàäì³í³ñòðàö³¿. Ïåðåâàæíî – ïîâ³äîìëåííÿ ç ì³ñöü (òîáòî, â³ä ñ³ëüðàä). ßê ïðàâèëî – ñ³ð³, áåçëèê³, ìàëî³íôîðìàòèâí³. Çà á³ëüø³ñòþ ç íèõ ëåãêî âãàäóþòüñÿ çàêëîïîòàí³ îáëè÷÷ÿ ñ³ëüñüêèõ ãîë³â, ÿê³ íåðâîâî êóéîâäÿòü âîëîññÿ, íåäîáðèì ñëîâîì ïîìèíàþòü àâòîð³â öèðêóëÿð³â ùîäî âñòàíîâëåííÿ ïðàâäè ïðî ïåðåá³ã Ãîëîäîìîðó íà òåðèòî𳿠ãðîìàäè ³ ùèðî íå ðîçóì³þòü, ÷îìó ìàþòü âèòðà÷àòè ÷àñ íà ùîñü íåçðîçóì³ëå ³ í³êîìó, íà ¿õíþ äóìêó, íå ïîòð³áíå. Îñü, íàïðèêëàä, ³íôîðìàö³ÿ Ìîõíàòèíñüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè â³ä 25 ñ³÷íÿ 2003 ðîêó: «Ïîâ³äîìëÿþ, ùî ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðð. íà òåðèòî𳿠ñ³ëüñüêî¿ ðàäè íå çàðåºñòðîâàíî. Ñâ³ä÷åíü ïðî ïîñòðàæäàëèõ ï³ä ÷àñ ãîëîäîìîðó íå ìàº. ѳëüñüêèé ãîëîâà Þ. Î. Àíäðóùåíêî». [Óñ³ öèòîâàí³ ó öüîìó ðîçä³ë³ ñòàòò³ äîêóìåíòè çíàõîäÿòüñÿ â àðõ³â³ àâòîðà. – Óïîðÿäíèêè]. Àáî – ³íôîðìàö³ÿ Ñåðåäèíñüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè â³ä 3 êâ³òíÿ 2003 ðîêó: «Î÷åâèäö³â òðàã³÷íèõ ïîä³é íà òåðèòî𳿠ñ³ëüñüêî¿ ðàäè íåìàº. ѳëüñüêèé ãîëîâà Î. Á. Ôàëüê». ͳ÷îãî íå ìàþ ïðîòè îñîáèñòî ñàìèõ ãîë³â, àäæå äîñë³äæóâàòè ³ñòîð³þ Ãîëîäîìîðó íà òåðèòî𳿠ñåëà – íå ¿õí³é îáîâ’ÿçîê. Îäíàê îðãàí³çóâàòè ³íøèõ, ùîñü ç’ÿñóâàòè õî÷à á íà ì³çåðíîìó ð³âí³ âîíè áóëè ïîâèíí³. Ñïðîáóéòå âäóìàòèñü ó íàïèñàíå â Ñåðåäèíö³. Õòî òàê³ î÷åâèäö³? Ïðàâèëüíî, ëþäè, ùî æèëè â òîé ÷àñ. ² ùî, âè â³ðèòå, ùî ó 2003 ðîö³ â Ñåðåäèíö³ íå áóëî æîäíî¿ ëþäèíè, â³êîì çà 70? Ïðàâèëüíî, ïîâ³ðèòè â öå íåìîæ-
167
ëèâî. Õî÷à á òîìó, ùî âîñåíè 2007-ãî â ñåë³ ç³áðàíî ê³ëüêà äåñÿòê³â àíêåò ëþäåé, ùî ïåðåæèëè òó ëèõó ãîäèíó. À òóò âèõîäèòü, ùî íåìຠñâ³äê³â – íåìຠ³ ïîä³é... ϳâðîêó íàïîâíþâàëàñÿ òåêà ïîä³áíèìè ðåëÿö³ÿìè. Çì³ñò á³ëüøîñò³ ç íèõ ö³ëêîì ìîæíà ïåðåäàòè ôðàçîþ: «Ó íàñ í³÷îãî íå áóëî, â³ä÷åï³òüñÿ». ßê íàñë³äîê, 16 êâ³òíÿ 2003 ðîêó â îáëàñòü â³äñèëàºòüñÿ óçàãàëüíåíà ³íôîðìàö³ÿ ×åðí³ã³âñüêî¿ ðàéäåðæàäì³í³ñòðàö³¿: «Ïîâ³äîìëÿºìî, ùî â ðàéîí³ ïðîâåäåíà äîäàòêîâà ðîáîòà ïî âèâ÷åííþ ïðîÿâ³â ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðð., â õîä³ ÿêî¿ ç³áðàíî ñïîãàäè 41 î÷åâèäöÿ ö³º¿ òðàãå䳿. ...âñòàíîâëåíî, ùî ïðîÿâè ãîëîäîìîðó áóëè â 22 íàñåëåíèõ ïóíêòàõ ðàéîíó, îñîáëèâî â ñåëàõ Øèáèðèí³âêà, Êè¿íêà, ²âàí³âêà, Ïëüîõ³â, Áóäà.  õîä³ ïðîâåäåííÿ ïîøóêîâî¿ ðîáîòè ñòàëè â³äîì³ ³ìåíà 43 æèòåë³â 5 íàñåëåíèõ ïóíêò³â, ïîìåðëèõ âíàñë³äîê ãîëîäîìîðó». Ùî é êàçàòè, ðåçóëüòàòè ì³çåðí³. Àäæå «ñïîãàäè 41 î÷åâèäöÿ» ñë³ä ïîä³ëèòè íà 46 ñ³ëüñüêèõ ðàä. Îäíàê ìîâà íå ïðî ³íåðòí³ñòü ÷è áàéäóæ³ñòü ïîñàäîâèõ îñ³á. Õîò³ëîñÿ á çâåðíóòè óâàãó íà ³íøå. À ñàìå – íà îñîáëèâ³ñòü ñïðèéíÿòòÿ ò³º¿ åïîõè. Ñüîãîäí³ â³äîìî, ùî íà òåðèòî𳿠ñòîëè÷íîãî ³ ïðèì³ñüêîãî ×åðí³ã³âñüêîãî ðàéîíó ãîëîä ëþòóâàâ íà âñþ ñèëó, à éîãî æåðòâàìè ñòàëè ê³ëüêà òèñÿ÷ ëþäåé. Ìîæåìî ñòâåðäæóâàòè, ùî ó âñ³õ íàñåëåíèõ ïóíêòàõ ðåã³îíó, íàâ³òü íàéá³ëüø áëàãîïîëó÷íèõ, ëþäè ñòðàøåííî ïîòåðïàëè â³ä íåñòà÷³ ¿æ³ ³ ïåðåáóâàëè íà ìåæ³ æèòòÿ ³ ñìåðò³. ϳê ñìåðòíîñò³, ÿêèé ïðèïàâ íà ÷åðâåíü ³ ïåðøó ïîëîâèíó ëèïíÿ 1933-ãî, ñâ³ä÷èòü ïðî òå, ùî ëþäè ç îñòàíí³õ ñèë ÷åêàëè íîâîãî âðîæàþ.  îäíèõ ñåëàõ «çàïàñ ì³öíîñò³» â ñèëó ïåâíèõ ïðè÷èí âèÿâèâñÿ ìåíøèì ³ òóò ïî÷èíàëàñÿ ìàñîâà ñìåðòí³ñòü, â ³íøèõ – ïðîòðèìàëèñü, îäíàê ÿêáè, íå ïðèâåäè Ãîñïîäè, ãîëîä ïðîäîâæèâñÿ ùå òèæäåíü-äâà, òî é òàì áóëè ïðèðå÷åí³ íà âèìèðàííÿ, îñê³ëüêè ðåñóðñ³â äëÿ âèæèâàííÿ ïðàêòè÷íî íå çàëèøèëîñÿ. Òîæ êîëè ïèøóòü, ùî ãîëîäó ÷è «ãîëîäîìîðó» íà òåðèòî𳿠ãðîìàäè íå áóëî, òî òàêå òâåðäæåííÿ àæ í³ÿê íå â³äïîâ³äຠä³éñíîñò³. Ïî ñóò³, ìàºìî êîíñòàòóâàòè òàêó ñîá³ ï³äì³íó ïîíÿòü: ÿê íå áóëî
168
ìàñîâî¿ çàãèáåë³ ëþäåé, òî íå áóëî é ãîëîäó. Öå äîñèòü ðîçïîâñþäæåíèé ñòåðåîòèï ó íàøîìó ðåã³îí³, ÿêèé, ïî ñóò³, ìàñêóº ìàñøòàáè çëî÷èíó, ðîçìèâຠòðàã³çì òîä³øí³õ ðåàë³é. Ùå ðàç àêöåíòóºìî óâàãó íà òîìó, ùî ãîëîä áóâ ïîâñþäíî ³ ó âêðàé âàæêèõ ôîðìàõ. Ìîãëî íå áóòè ëèøå ìàñîâî¿ ñìåðòíîñò³. Ðî¿ùåíñüêèé «ñèíäðîì» Ï³äì³íà ïîíÿòü ãîëîäóâàííÿ ³ ìàñîâî¿ ñìåðòíîñò³ – ëèøå îäíà ç ïðè÷èí äîâîë³ áàéäóæîãî ñòàâëåííÿ çíà÷íî¿ ÷àñòèíè íàñåëåííÿ ×åðí³ã³âñüêîãî ðàéîíó äî ïîä³é 1933-ãî ðîêó. Çâè÷àéíî, äàºòüñÿ âçíàêè á³ëüø ÿê ï³âñòîë³òíÿ çàáîðîíà çãàäóâàòè îäèí ç íàéá³ëüøèõ çëî÷èí³â êðà¿íè Ðàä. Ùî íå êàæ³òü, àëå åíòóç³àçì òîãî ïîêîë³ííÿ, íà ÷è¿õ ñâ³ä÷åííÿõ ìè ñüîãîäí³ ðîçêðèâàºìî ìåõàí³çì çä³éñíåííÿ Ãîëîäîìîðó, äàâíî çãàñ. Íà æàëü, äëÿ íèõ ïðàâäà ïðî ò³ ðîêè íå ïðèíåñå í³÷îãî, êð³ì ìîðàëüíî¿ ñàòèñôàêö³¿ – âæå í³÷îãî íå ïîïðàâèòè: íå ïîâåðíóòè çàãèáëèõ, íå ïîêàðàòè âèíóâàòö³â. ¯õ ùå, ñïðîáóé, ðîçãîâîðè! Íåìຠâæå ìîëîäåöüêîãî áëèñêó â î÷àõ, íå ìàþòü âîíè áàæàííÿ êîìóñü ùîñü äîâîäèòè. Íàé÷àñò³øå îïóñòÿòü î÷³ äîëó: «Òà ùî òåïåð çãàäóâàòè... íàâ³ùî âîíî...». ² òðàïëÿºòüñÿ, ùî ðàçîì âñ³ ö³ ôàêòîðè ïðèçâîäÿòü äî ùå ã³ðøèõ ðå÷åé, êîëè ëþäè âæå ïðîñòî íåçäàòí³ àäåêâàòíî ñïðèéìàòè äàâíî ìèíóë³ ïî䳿. Îäèí ç íàéá³ëüø ÿñêðàâèõ ïðèêëàä³â – ñèòóàö³ÿ ç Ãîëîäîìîðîì ó ñåë³ Ðî¿ù³. Ðî¿ùå – ñåëî çà ÿêèõîñü äâàäöÿòü ê³ëîìåòð³â íà ï³âí³÷ â³ä ×åðí³ãîâà, ñóñ³äíº ç Ïåòðóøèíîì, ç ÿêîãî ïî÷èíàëèñü íàø³ äîñë³äæåííÿ ³ â ÿêîìó â³ä ãîëîäó ïîìåðëî á³ëüøå ñîòí³ ëþäåé. À îò â Ðî¿ù³ çàâæäè ñòâåðäæóâàëè, ùî â íèõ í³÷îãî ïîä³áíîãî íå áóëî. Òàê, ãîëîäóâàëè, àëå äî ñìåðòåé ñïðàâà íå äîõîäèëà. Ìàºìî áàãàòî çíàéîìèõ ÿê ó ñàìîìó ñåë³, òàê ³ ñåðåä âèõ³äö³â ç íüîãî. ² âñ³ âîíè, ïîñèëàþ÷èñü íà ðîçïîâ³ä³ áàòüê³â, ä³äóñ³â òà áàáóñü, ãîâîðèëè, ùî ó Ðî¿ù³ òó ëèõó ãîäèíó ïåðåæèëè â³äíîñíî áëàãîïîëó÷íî. Íàéá³ëüø ïåðåêîíëèâèì âèãëÿäàâ àðãóìåíò, ùî ðî¿ùàíè íàâ³òü ï³äãîäîâóâàëè íåùàñíèõ ³ âèñíàæåíèõ ëþäåé ç íàâêîëèøí³õ ñ³ë. Îäíèì ñëîâîì, ïîâíà îäíîñòàéí³ñòü, í³ÿêî¿ ðîçá³æíîñò³ ó ñâ³ä÷åííÿõ ³ ñïîãàäàõ áàãàòüîõ ëþäåé.
169
Àëå â äîêóìåíòàõ – ïðîòèëåæíà êàðòèíà. Ïîð³âíÿºìî ð³âåíü ñìåðòíîñò³: 1930 ð³ê – 48 ÷îëîâ³ê, 1931 ð³ê – 58 ÷îëîâ³ê, 1932 ð³ê – 48 ÷îëîâ³ê, 1933 ð³ê – 125 ÷îëîâ³ê 1. ͳ÷îãî ñîá³ ñòðèáîê ó 33-ìó, ÷è íå òàê? À òåïåð ðîçêëàäåìî ñòðàøíó öèôðó 125 íà ì³ñÿö³. Îòæå, â ñ³÷í³ ïîìåðëî â Ðî¿ù³ ÷åòâåðî ëþäåé, ó ëþòîìó – 8, ó áåðåçí³ – 9, ó êâ³òí³ – 6, ó òðàâí³ – 10, ó ÷åðâí³ – 17, ó ëèïí³ – 20, ó ñåðïí³ – 11, ó âåðåñí³ – 2, ó æîâòí³ – 12, ó ëèñòîïàä³ – 14, ó ãðóäí³ – 12 2. Ö³ëêîì î÷åâèäíèé ð³çêèé ñïàëàõ ñìåðòíîñò³ íà ïî÷àòêó ë³òà. Ìîæå, åï³äåì³ÿ ÿêà ïðîéøëàñü ñåëîì? Òà í³, â ïðè÷èíàõ ñìåðò³ í³÷îãî ïîä³áíîãî íå çíàõîäèìî: â òðàâí³ ïåðåâàæຠä³àãíîç «òóáåðêóëüîç», ó ÷åðâí³-ëèïí³ âñå á³ëüøå íà ñåðöå ñïèñóþòü: «ïîðîê ñåðöÿ», «ñåðöåâà ñëàáê³ñòü», «ïàðàë³÷ ñåðöÿ». ßê ñòâåðäæóþòü ôàõ³âö³ ç Óêðà¿íñüêîãî ³íñòèòóòó íàö³îíàëüíî¿ ïàì’ÿò³, ùî ïðîâîäèëè êîíñóëüòàö³¿ ç öüîãî ïðèâîäó ç ë³êàðÿìè, ÿêðàç ïîä³áí³ ä³àãíîçè â³äïîâ³äàþòü ñìåðò³ â³ä ãîëîäó. Òîáòî, ñïðàâæíþ ïðè÷èíó ñìåðò³ ëþäè, ùî ðîáèëè çàïèñè, íàìàãàëèñÿ ïðèõîâàòè. Ëèøå îäíîãî ðàçó ó ÷åðâí³ çàïèñàëè «ïî ñëàáêîñò³», àëå íàäàë³ ïîä³áíèõ ôîðìóëþâàíü íå âæèâàëè. À ìè, äèâëÿ÷èñü íà öèôðè, ìîæåìî ñòâåðäæóâàòè, ùî â Ðî¿ù³ ãîëîäóâàííÿ íàáóëî êðàéí³õ ôîðì ³ ñïðè÷èíèëî ÿê ìàêñèìàëüíå âèñíàæåííÿ ëþäñüêèõ îðãàí³çì³â, òàê ³ ìàñîâó ñìåðòí³ñòü. ¯¿ ï³ê ïðèïàäຠíà ê³íåöü òðàâíÿ ³ äîñÿãຠìàêñèìóìó â ïåðø³é ïîëîâèí³ ëèïíÿ, ï³ñëÿ ÷îãî (êîëè ç’ÿâëÿºòüñÿ íîâèé âðîæàé) ð³çêî éäå íà ñïàä. Ðàçîì ç òèì çâåðíåìî óâàãó íà äîñèòü âèñîêèé ð³âåíü ñìåðòíîñò³ íàïðèê³íö³ âñå òîãî æ 1933 ðîêó. Íà íàøó äóìêó, öå ñòàëî íàñë³äêîì âèñíàæåííÿ ëþäåé. ³ðîã³äíî, ¿õí³ ñèëè òàê ³ íå â³äíîâèëèñÿ ³ ï³ä ÷àñ õîëîä³â îðãàí³çìè íå âèòðèìóâàëè. Ïåðåêîíëèâî? Àëå â ñàìîìó Ðî¿ù³ ñóñï³ëüíà äóìêà ÿêèõîñü çì³í íå çàçíàëà. Ìîæëèâî, ïîãàíî îá³çíàí³ ç íàøèìè öèôðîâèìè âèêëàäêàìè. Ìîæëèâî, çàíàäòî çæèëèñü ç ìèíóëèìè ñòåðåîòèïàìè. Àëå
170
ìàñîâå îïèòóâàííÿ ñòàðîæèë³â ìèíóëî¿ îñåí³ ïðî ïî䳿 Ãîëîäîìîðó íîâî¿ ³íôîðìàö³¿ ïðàêòè÷íî íå äîäàëî. Îäèí ³ç òèïîâèõ ïðèêëàä³â – ñâ³ä÷åííÿ Ïå÷åðíî¿ Íåîí³ëè Êèðèë³âíè, 1925 ðîêó íàðîäæåííÿ, ìåøêຠïî âóëèö³ Ëóãîâ³é, 1: «Äî íàñ íå ïðèõîäèëè áðèãàäè ëþäåé, ÿê³ çàáèðàëè íà ò³ ÷àñè çàïàñè çåðíà, ïðîäóêò³â õàð÷óâàííÿ. Òîìó â íàø³é ñ³ì’¿ áóëî ùî ¿ñòè, ñ³ì’ÿ íå çàçíàëà âåëèêîãî ãîëîäó. Äî íàñ çàõîäèëè â õàòó ³íø³ ëþäè, ÿê³ ïðîñèëè ùî-íåáóäü ç ¿æ³» 3. ̳æ òèì äàâíî îïóáë³êîâàí³ ñâ³ä÷åííÿ, ç³áðàí³ ó ïîïåðåäí³ ðîêè. À âîíè – êóäè á³ëüø êðàñíîìîâí³. Íàïðèêëàä, äî çá³ðíèêà «Ñâ³ä÷åííÿ ïðî ãîëîä 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³» (óïîðÿäíèêè Äåì÷åíêî Ò. Ï., Ëåãåöüêà Ë. Î.) óâ³éøëè ñïîãàäè Ôåäîñîâî¿ Ìà𳿠²âàí³âíè (1906 ð. í.) òà Ôåäîñîâî¿ Òåòÿíè ²âàí³âíè (1915 ð. í.), çàïèñàí³ ñòóäåíòêîþ ². Ïóöàé ùå ó 1998 ðîö³: «Ãîëîä òðèâàâ äîâãî. Íàì çäàºòüñÿ, ùî ùå ç 1928 ð., êîëè áóëà çàñíîâàíà êîìóíà. Ç öüîãî ÷àñó é ïî÷àëèñÿ ñòðàõ³òòÿ. Ïðî õë³á â³äòîä³ ò³ëüêè ìð³ÿëè. Îñîáëèâî âàæêèì áóâ ïåð³îä îñåí³ 1932 – âåñíè 1933 ð. Äóæå áàãàòî ëþäåé ïîìåðëî çà öåé ÷àñ: ö³ë³ ñ³ì’¿ âèìèðàëè. Áóâàëî òàêå, ùî éäå ëþäèíà ïî âóëèö³ é ðàïòîì óïàëà çàìåðòâî. À ñê³ëüêè ëþäåé òî÷íî âìåðëî – ñêàçàòè íå ìîæåìî» 4. Îòæå, â Ðî¿ù³ ëþäè òàêè ïîìèðàëè â³ä ãîëîäó: ³ «äóæå áàãàòî», ³ «ö³ëèìè ñ³ì’ÿìè». Äî ðå÷³, ëåäü ïåðåæèëè 1933-é ñàì³ Ìàð³ÿ òà Òåòÿíà Ôåäîñîâè. À ì³æ òèì, ó ÕV²²² ñòîë³òò³ Ôåäîñîâè – íàéáàãàòøà êîçàöüêà ðîäèíà ñåëà, Àðòåì Ôåäîñîâ íà ïðîòÿç³ ìàéæå äâîõ äåñÿòèë³òü îá³éìàâ ïîñàäó íàêàçíîãî ðî¿ñüêîãî ñîòíèêà (òîä³ Ðî¿ùå áóëî ñîòåííèì öåíòðîì). Çàìîæíî æèëè Ôåäîñîâè ³ â ïîäàëüøîìó, äî ñàìî¿ êîëåêòèâ³çàö³¿, êîëè ¿õ, ÿê ³ ðåøòó, îá³áðàëè äî íèòêè. Ðàçîì ç òèì, ñèòóàö³ÿ ç Ðî¿ùåì äîâîë³ òèïîâà äëÿ áàãàòüîõ íàñåëåíèõ ïóíêò³â ×åðí³ã³âñüêîãî ðàéîíó. Íå îäèí ðàç áóëî òàêå, êîëè, ï³ä âðàæåííÿì öèôðîâèõ òà äîêóìåíòàëüíèõ ñâ³ä÷åíü, â³äêðèâàºìî ÷åðãîâèé ïàì’ÿòíèê – çíàê íà ÷åñòü ïîìåðëèõ ï³ä ÷àñ Ãîëîäîìîðó, à çà ñïèíîþ øóøóêàþòüñÿ: «Ùî òî âîíè ñòàâëÿòü? Ó íàñ í³õòî, íà÷åáòî, â³ä ãîëîäó íå ïîìåð...» Òîáòî, ïðèãàäàòè ñèòóàö³þ, ùîá õòîñü ³ç ñòàðîæèë³â ï³ä³éøîâ ³ ñêàçàâ ùîñü íà êøòàëò: «Ìîëîäö³!
171
Äîáðó ñïðàâó ðîáèòå!», ìàéæå íå âèõîäèòü. À íåðîçóì³ííÿ, ñêåïñèñ – íà êîæíîìó êðîö³. Âãîëîñ, ïðè âñ³õ ãîâîðèòè íå ðèçèêóþòü, àëå ÿêùî ñï³ëêóâàòèñÿ â³÷-íà-â³÷, íåîô³ö³éíî, îáîâ’ÿçêîâî âèñëîâëÿòü ñâî¿ ñóìí³âè. Ñâ³ä÷åííÿ òåïåð ³ ðàí³øå Òàê ñêëàëîñÿ, ùî îñíîâíó ³íôîðìàö³þ ïðî ïåðåá³ã Ãîëîäîìîðó íà ×åðí³ã³âùèí³ ìè ÷åðïàºìî íàñàìïåðåä ³ç ëþäñüêèõ ñâ³ä÷åíü. Âåëèêà øàíà äîñë³äíèêàì, ÿê³ ç³áðàëè, çàïèñàëè ³ âèäàëè çá³ðíèêè ñïîãàä³â î÷åâèäö³â òðàãå䳿. Ðàçîì ç òèì ñòຠî÷åâèäíîþ íåîáõ³äí³ñòü ðåòåëüíîãî àíàë³çó íàêîïè÷åíîãî ìàòåð³àëó. Ïîçàìèíóëî¿ îñåí³ áóëà ïðîâåäåíà ìàñøòàáíà ðîáîòà ç àíêåòóâàííÿ âñ³õ ëþäåé, â³êîì â³ä 75 ðîê³â ³ ñòàðøèõ.  ×åðí³ã³âñüêîìó ðàéîí³ îïèòàíî äåê³ëüêà òèñÿ÷ ÷îëîâ³ê. Çäàâàëîñü áè, äîñë³äíèêè îòðèìàëè êîëîñàëüí³ ìàñèâè ³íôîðìàö³¿. Îäíàê ïåðåãëÿä àíêåò çàñâ³ä÷èâ, ùî ÿê³ñòü ìàòåð³àëó íåâèñîêà. Äàëàñÿ âçíàêè íåï³äãîòîâëåí³ñòü àêòèâ³ñò³â, ùî ïðîâîäèëè àíêåòóâàííÿ. Ó áàãàòüîõ âèïàäêàõ âîíè àáî íå çíàëè ïðî ùî ðîçïèòóâàòè, àáî åëåìåíòàðíî íå ìîãëè ðîçãîâîðèòè ñï³âáåñ³äíèêà. Îòðèìàí³ æ â³äîìîñò³ í³ÿê íå óòî÷íþâàëèñü ³ íå ïåðåâ³ðÿëèñÿ ï³ä ÷àñ íàñòóïíèõ îïèòóâàíü. Îñü äåê³ëüêà òèïîâèõ ïðèêëàä³â.  ñåë³ Êàðõ³âêà ç³áðàíî 46 àíêåò. Âñ³ çàïèñè êîðîòåíüê³ ³ îäíîñêëàäí³: íåäî¿äàëè, àëå áàòüêè ï³øëè â êîëãîñï. ͳõòî íå ïîìåð. À îñü ñâ³ä÷åííÿ Ñåìèðîçóì Ïåëàãå¿ Çîò³âíè (1921 ð. í.) ç óðìàíêè, ÿêà â Êàðõ³âö³ íàðîäèëàñÿ ³ ïðîâåëà äèòÿ÷³ ðîêè: «Â Êàðõ³âö³ â 1933 ð. áóâ ãîëîä, áàãàòî ëþäåé âìèðàëî» 5. Áåç çàëó÷åííÿ äîêóìåíòàëüíèõ ìàòåð³àë³â, áåç äîäàòêîâèõ óòî÷íåíü âàæêî çðîáèòè ïåâí³ âèñíîâêè ùîäî âèÿâëåíîãî ïðîòèð³÷÷ÿ. Îäíàê çà 1933 ð³ê â Êàðõ³âö³ ïîìåðëî 138 ÷îëîâ³ê, ùî íàáàãàòî ïåðåâèùóº çâè÷àéíèé ð³âåíü ñìåðòíîñò³. Òîìó á³ëüøå äîâ³ðè âèêëèêàþòü ñïîãàäè ñàìå Ïåëàãå¿ Çîò³âíè. ²íøå ñåëî, Äí³ïðîâñüêå. Êèð³ºíêî Âàðâàðà Êèðèë³âíà (1930 ð. í.): «Ìàòè ãîâîðèëà, â³ä ãîëîäó íàø³ ëþäè íå ïîìèðàëè». Êóë³ø Ïàðàñêîâ³ÿ ªâòóõ³âíà: «Â Íàâîçàõ [ñòàðà íàçâà Äí³ïðîâñüêîãî. – Ñ. Ã.]
172
ìàëî õòî ïîìèðàâ â³ä ãîëîäó» 6. Àëå º é ³íø³ òâåðäæåííÿ.  Äí³ïðîâñüêîìó ïðîéøëè äèòÿ÷³ ðîêè Ãåðàùåíêà Ïåòðà Îëåêñàíäðîâè÷à (1923 ð. í.) ç Ìèõàéëî-Êîöþáèíñüêîãî: «Íåìîæëèâî áóëî âèòðèìàòè ãîëîä. ¯æ³ í³äå íå áóëî, à ÿêùî ùîñü áóëî, òî â³äáèðàëè áðèãàäè. Ñóñ³äè ïîìèðàëè îäèí çà îäíèì, õàòè ïóñò³ëè» 7. Âòîðèòü éîìó ³ Êóë³ø Ãðèãîð³é Ôåäîñîâè÷: «Áàãàòî ëþäåé áóëî ïóõëèõ, áàãàòî õòî ïîìåð» 8. Ó âèïàäêó ç Äí³ïðîâñüêèì ïîòð³áí³ äîäàòêîâ³ äîñë³äæåííÿ, îñê³ëüêè êíèãà çàïèñ³â ïðî ïîìåðëèõ íå çáåðåãëàñÿ. Îäíàê ñòຠî÷åâèäíèì, ùî ³ â òàêèõ ñåëàõ, ÿê Äí³ïðîâñüêå, ðîçòàøîâàíèõ ïîáëèçó ë³ñîâèõ ìàñèâ³â ³ íà áåðåç³ âåëèêî¿ ð³÷êè, ³ ÿê³ ïðèéíÿòî áóëî ââàæàòè áëàãîïîëó÷íèìè ó öüîìó ïëàí³, ãîëîäóâàííÿ òàêîæ ïðèçâåëî ëþäåé äî ïîâíîãî âèñíàæåííÿ, êîëè ì³æ æèòòÿì ³ ñìåðòþ çàëèøàëàñÿ òîíêà íåâèäèìà ãðàíü, à áóòè ÷è íå áóòè êàòàñòðîô³ – çàëåæàëî ëèøå â³ä ÷àñîâîãî ôàêòîðó. À öå ñâ³ä÷åííÿ ç Êè¿íêè. Ñêðèïêà Âàñèëü ßêîâè÷ (1930 ð. í.): «Áóëî âàæêî, íå äî¿äàëè, ëþäè ïóõëè ç ãîëîäó. Àëå íå çíàþ, ùîá õòîñü ïîìåð». Øòóïóí Íàä³ÿ ²âàí³âíà (1918 ð. í.): «ß íå ïàì’ÿòàþ âèïàäê³â ñìåðò³ â³ä ãîëîäó í³ ïî âóëèö³, í³ â ñåë³». Îâ÷àðåíêî Âàñèëèíà Ôåäîð³âíà (1920 ð. í.): «Õòî ïîìåð â³ä ãîëîäó – íå ïàì’ÿòàþ, àëå òàêèõ ëþäåé áóëî ìàëî». Êà÷àí Ìîòðÿ Ñòåïàí³âíà (1924 ð. í.): «Íå ïàì’ÿòàþ âèïàäê³â ñìåðò³. Ìîæëèâî, é áóëè, àëå äóæå ìàëî» 9. ͳõòî â Êè¿íö³ íå ïàì’ÿòຠñê³ëüêè-íåáóäü çíà÷íî¿ ñìåðòíîñò³, òîä³ ÿê öèôðè âêàçóþòü íà ïðîòèëåæíå: 1930 ð³ê – 32 ïîìåðëèõ, 1931 ð³ê – 38 ïîìåðëèõ, 1932 ð³ê – 43 ïîìåðëèõ, 1933 ð³ê – 127 ïîìåðëèõ 10. Ñìåðòí³ñòü ïî îêðåìèõ ì³ñÿöÿõ: ñ³÷åíü – 7 ÷îëîâ³ê, ëþòèé – 4, ... òðàâåíü – 17, ÷åðâåíü – 28, ëèïåíü – 12, ... ëèñòîïàä – 2, ãðóäåíü – 6 11. Çðåøòîþ, â ñàì³é Êè¿íö³ ïðè÷èíîþ ñìåðò³ ëþäåé çàïèñóâàëè ãîëîä, ïðî ùî éòèìåòüñÿ äàë³. Òàê³ ðàäèêàëüí³ ðîçá³æíîñò³ ì³æ äîêóìåíòàëüíèìè ìàòåð³àëàìè
173
³ ëþäñüêîþ ïàì’ÿòòþ ïîòðåáóþòü ïåâíèõ âèñíîâê³â. Àëå îäíà ç ïðè÷èí ïðîñòî òàêè íà ïîâåðõí³: ìè âòðà÷àºìî áåçïîñåðåäí³õ ñâ³äê³â Ãîëîäîìîðó, ÿêèõ ñòຠâñå ìåíøå íå òå, ùî êîæíîãî ðîêó, à ìàéæå êîæíîãî äíÿ. Îñü òàêå ìàñøòàáíå îïèòóâàííÿ ïðîâåñòè á ðîê³â 10 òîìó... Äî ðå÷³, ñåðéîçíî ð³çíÿòüñÿ ç íèí³øí³ìè ñâ³ä÷åííÿìè ³ ò³ ñïîãàäè, ùî áóëè çàïèñàí³ â 90-õ ðîêàõ ìèíóëîãî ñòîë³òòÿ. Òîä³ ëþäè ðîçïîâ³äàëè ïðî ïåðåæèòå á³ëüø äåòàëüíî, äîáðå ïàì’ÿòàëè îêðåì³ ïð³çâèùà ÿê ïîñòðàæäàëèõ, òàê ³ âèêîíàâö³â, à ãîëîâíå, âîëîä³ëè çàãàëüíîþ êàðòèíîþ ïîä³é â ñåë³, òîä³ ÿê ñüîãîäí³, ïåðå÷èòóþ÷è àíêåòè, ÷àñòî ëîâèìî ñåáå íà òîìó, ùî ëþäè íå ìîæóòü â³äòâîðèòè ñàìå çàãàëüíî¿ êàðòèíè ïîä³é â ñåë³. Äóæå ÷àñòî âñå îáìåæóºòüñÿ ñâîºþ ðîäèíîþ òà ùå ê³ëüêîìà íàéáëèæ÷èìè ñóñ³äàìè, â êðàùîìó âèïàäêó – ñâî¿ì êóòêîì àáî ñâîºþ âóëèöåþ. «Òðàíçèòíà» ²âàí³âêà Ùå îäíà ôîðìà íåñïðèéíÿòòÿ ïðàâäè ïðî æàõëèâèé ïåðåá³ã Ãîëîäîìîðó íà òåðèòî𳿠ñåëà ìຠì³ñöå â ²âàí³âö³. Ãîëîâíà â³äì³íí³ñòü â³ä Ðî¿ùà òà éîìó ïîä³áíèõ – ïåâíà àãðåñèâí³ñòü ³ êàòåãîðè÷í³ñòü çàïåðå÷åííÿ. Ïî÷íåìî ç ê³ëüê³ñíèõ ïîêàçíèê³â. Äàí³ ïðî ñìåðòí³ñòü çà ð³çí³ ðîêè óðèâ÷àñò³, â³äñóòí³ â³äîìîñò³ ïðî 1932 ð³ê. Àëå é íàÿâíîãî ìàòåð³àëó ö³ëêîì äîñòàòíüî äëÿ íåäâîçíà÷íèõ âèñíîâê³â: 1931 ð³ê – 39 ïîìåðëèõ, 1933 ð³ê – 141 ïîìåðëèé, 1934 ð³ê – 50 ïîìåðëèõ, 1935 ð³ê – 14 ïîìåðëèõ, 1936 ð³ê – 18 ïîìåðëèõ 12. Ñòðèáîê ñìåðòíîñò³ ó 1933-ìó á³ëüø, í³æ ïîì³òíèé. ² òóò äàìî ðîçêëàäêó ïîìåðëèõ ïî ì³ñÿöÿõ: ñ³÷åíü – 8, ëþòèé – 2, áåðåçåíü – 8, êâ³òåíü – 8, òðàâåíü – 18, ÷åðâåíü – 29, ëèïåíü – 38 13. Äàë³ çàïèñè â³äñóòí³, àëå çà íàñêð³çíîþ íóìåðàö³þ ìîæíà âñòàíîâèòè, ùî ó íàñòóïí³ ï’ÿòü ì³ñÿö³â ïîìåðëî ùå 30 æèòåë³â ²âàí³âêè. ßê áà÷èìî, â ëèïí³ ñåëî âòðàòèëî ñò³ëüêè ëþäåé, ñê³ëüêè çàçâè-
174
÷àé ïîìèðຠçà ð³ê. Ïðè÷èíè ñìåðò³ çíîâó ðîçìèò³ é íåïåâí³: «ïàðàë³÷ ñåðöÿ», «êðóïîçíå çàïàëåííÿ ëåãåí³â», «òóáåðêóëüîç». 6 ÷åðâíÿ çàïèñàíî: «ðîçñòðîéñòâî õàð÷óâàííÿ», àëå íàéá³ëüø ÷àñòî çóñòð³÷àºòüñÿ áàíàëüíå: «â³ä ñòàðîñò³». Òîáòî, çíîâó í³ÿêèõ òîá³ åï³äåì³é, í³ÿêèõ ³íøèõ îáñòàâèí, ÿê³ á ìîãëè ïîÿñíèòè ìàñîâó ñìåðòí³ñòü ëþäåé. Çäàºòüñÿ, âñå çðîçóì³ëî – ãîëîä, ãîëîä ³ ùå ðàç ãîëîä. Àæ í³!  ñàì³é ²âàí³âö³ ç íàìè íå ïîãîäæóþòüñÿ: «ó íàñ â³ä ãîëîäó íå ïîìèðàëè!» ×åêàéòå, à ÿê æå öèôðè? Òà âñå äóæå ïðîñòî, â³äêàçóþòü: «÷åðåç ñåëî ïðîõîäèòü êè¿âñüêà òðàñà, ïî í³é ïîñò³éíî éøëè ëþäè ç á³ëüø ïîñòðàæäàëèõ îáëàñòåé ³ áàãàòî õòî ñàìå òóò ³ ïîìèðàâ». Îñü òàê... À ìîæå, ïðàâ³ ³âàí³âö³? Ìîæå, â íèõ îñîáëèâîãî ãîëîäó ³ íå áóëî, à ñòàòèñòèêó «ç³ïñóâàëè» á³æåíö³ ç ³íøèõ ðåã³îí³â Óêðà¿íè? Ó âñÿêîìó ðàç³, ïåðåêîíàòè íàøèõ ñï³âðîçìîâíèê³â ó ïðîòèëåæíîìó íàì íå âäàëîñÿ. À ïåðåêîíóâàòè â ÷îìó áóëî.... Òàê, ñêàæ³ìî, áëàíê ó êíèç³ çàïèñ³â ïðî ïîìåðëèõ íàë³÷óâàâ ïðèáëèçíî 15 ïîçèö³é, òîæ òðåáà áóëî âêàçóâàòè ³ â³ê, ³ ñòàòü, ³ ñîö³àëüíèé ñòàí, ³ ïðè÷èíó ñìåðò³, ³ õòî ïðî òó ñìåðòü ïîâ³äîìèâ. ² – àäðåñó ïîìåðëîãî. Á³æåíö³ ³âàí³âñüêî¿ àäðåñè ìàòè íå ìîãëè, òîä³ ÿê ìàéæå âñ³ ïîìåðë³ çàïèñàí³ ìåøêàíöÿìè ñåëà. ѳëüðàäà ³ãíîðóâàëà ïðèéøëèõ ëþäåé, áî íå áàæàëà ïñóâàòè ñòàòèñòèêó. Çðåøòîþ, âæå é íà ñâî¿õ ôàíòà糿 íå âèñòà÷àëî ïðèäóìàòè ¿ì ÿêóñü ïðè÷èíó ñìåðò³, àáè íå ïèñàòè ïðî ãîëîäóâàííÿ òà âèñíàæåííÿ. Òîæ ìàºìî ùå îäíó ïðîáëåìó: â ïåðåãëÿíóòèõ íàìè êíèãàõ çàïèñ³â ïîìåðëèõ ïî ð³çíèõ ñ³ëüðàäàõ ìè ïðàêòè÷íî íå çíàéøëè â³äîìîñòåé ïðî ðåºñòðàö³þ ñìåðò³ á³æåíö³â. Àíàë³ç ñïîãàä³â ñòàðîæèë³â ñâ³ä÷èòü, ùî òàêèõ áóëî ÷èìàëî. Ïðîòå í³ ê³ëüê³ñòü ¿õ, í³ òèì á³ëüø ³ìåíà-ïð³çâèùà âñòàíîâèòè ñüîãîäí³ ïðàêòè÷íî íå ðåàëüíî. Öå, íàñàìïåðåä, á³æåíö³ ëåæàëè ï³ñëÿ ñìåðò³ ïî ê³ëüêà äí³â íà âóëèö³, í³êîìó íå ïîòð³áí³. ² öå ¿õ õîâàëè ïîò³ì ó çàãàëüíèõ ìîãèëàõ, ÿê³ ïðàâèëüí³øå áóëî á íàçèâàòè áðàòñüêèìè. Îäíèì ñëîâîì, ³âàí³âö³ íå ïðàâ³: âñ³ æåðòâè – ¿õí³. Á³ëüøå òîãî!
175
Ùå 9 ñåðïíÿ 2003 ðîêó â äîñòóïí³é äëÿ âñ³õ ðàéîíí³é ãàçåò³ áóëà íàäðóêîâàíà äîâîë³ ö³êàâà ñòàòòÿ Ñ. Ñåð㺺âî¿. Àâòîð îïåðóâàëà ñåêðåòíèìè ìàòåð³àëàìè òîä³øí³õ ñïåöîðãàí³â. ², çîêðåìà, íàâåëà ôðàãìåíò çâåäåííÿ â³ä 27 òðàâíÿ 1933 ðîêó: «Çà äàíèìè îô³ö³éíîãî àãåíòóðíîãî ïîðÿäêó ïî ×åðí³ã³âñüêîìó ðàéîíó âçÿòî íà îáë³ê áëèçüêî 100 ïåðåæèâàþ÷èõ ãîëîä (îñîáëèâî â ñåëàõ Êè¿íêà, äå º 30 ãîñïîäàðñòâ îïóõëèõ ç ãîëîäó (ïîìåðëî 3 ÷îëîâ³êè), Øèáèðèí³âêà — 25 ãîñïîäàðñòâ (ïîìåðëî 6 ÷îëîâ³ê), ñ. ßí³âêà (ïîìåðëî 5 ñ³ìåé).  òîìó æ ñåë³ âíàñë³äîê ñìåðò³ äîðîñëèõ ÷ëåí³â ñ³ìåé äî 50 ä³òåé çàëèøèëèñÿ áåçïðèòóëüíèìè...». ² äàë³: «Ó ñ. ßí³âêà â íàÿâíîñò³ â³ä íåäî¿äàííÿ 5 îïóõëèõ ñ³ìåéñòâ: Ïàðõîìåíêî, Îáðàæåÿ, Êàïòåëÿ òà ³íøèõ» 14. ßí³âêà, íàãàäàºìî, – öå ñòàðà íàçâà ²âàí³âêè. Ùå íå ïî÷àëèñÿ íàéñòðàøí³ø³ ³ íàéòðàã³÷í³ø³ ÷åðâåíü òà ëèïåíü, à âæå 5 ñ³ìåé ïîìåðëî, à 50 ä³òåé ñòàëè áåçïðèòóëüíèìè âíàñë³äîê ñìåðò³ áàòüê³â. À öå ö³ëêîì â³äïîâ³äຠòèì ñòðàøíèì öèôðàì, íàâåäåíèì íà ïî÷àòêó ðîçä³ëó. Îäíàê ñêëàäàºòüñÿ ñò³éêå âðàæåííÿ, ùî â ñàì³é ²âàí³âö³ íà ñòàòòþ Ñ. Ñåð㺺âî¿ íå çâåðíóëè íàëåæíî¿ óâàãè. À äàðìà... Ïðè÷èíè ñìåðò³ Ñïðàâæíÿ ïðè÷èíà ñìåðò³ ëþäåé, ùî çàãèíóëè âíàñë³äîê Ãîëîäîìîðó, çàìîâ÷óâàëàñÿ. Âàæêî ñêàçàòè, ÷è ³ñíóâàëè ÿê³ñü ïðÿì³ âêàç³âêè ç öüîãî ïðèâîäó. Ç îäíîãî áîêó, ïðèõîâóâàííÿ íå âèêëèêຠæîäíèõ ñóìí³â³â, ç ³íøîãî – â îêðåìèõ ñåëàõ òàêè ïèñàëè ïðàâäó. Òàê, â Àíèñîâ³ º 6 çàïèñ³â «â³ä âèñíàæåííÿ» (äâà – â ÷åðâí³, ÷îòèðè – â ëèïí³).  Ãóùèí³ îäíîãî ðàçó çàïèñàëè: «çàãàëüíå çíåñèëåííÿ», â Êîëè÷³âö³ òà Ðî¿ù³ – «â³ä ñëàáîñò³», â Ñåäíåâ³ – «âèñíàæåííÿ». À â Êè¿íö³ âçàãàë³ í³÷îãî íå âèãàäóâàëè. Âæå â æîâòí³ 1932-ãî îäíîþ ç ïðè÷èí ñìåðò³ çàïèñàíî: «â³ä ñëàáîñò³ îðãàí³çìó», â ñ³÷í³ 1933 ðîêó çóñòð³÷àºìî çàïèñ: «â³ä ñëàáîñò³», à â êâ³òí³ – «â³ä ãîñòðî¿ ñëàáîñò³».  òðàâí³ âçàãàë³ ïðÿìèì òåêñòîì: «â³ä ãîëîäîâêè» (1 çàïèñ), «â³ä ãîëîäóõè» (4 çàïèñè), «âèñíàæåííÿ îðãàí³çìó» (1 çàïèñ).  ÷åðâí³ ç 28 ïîìåðëèõ 13 ìàëè ä³àãíîç «â³ä ãîëîäóõè», â ëèïí³ òàêèõ çàïèñ³â 5 (ç 12-è) 15.
176
Íå âòðèìàëèñÿ ³ äâ³÷³ íàïèñàëè «â³ä ãîëîäó» â Øåñòîâèö³ (ëèïåíü). Ùîñü ïîä³áíå ñïîñòåð³ãàºìî ³ â íåâåëè÷ê³é Êîáèëÿíö³.  1933ìó òóò ïîìåðëî 32 îñîáè, ç íèõ 28 – â òðàâí³-ëèïí³. Çîêðåìà, â òðàâí³ º çàïèñè: «íå â çìîç³ ñåáå ïðîãîäóâàòè ³ ïîìåðëà ç ãîëîäó», «íåñòà÷à ¿æ³».  ÷åðâí³ ìàºìî ÷îòèðè çàïèñè: «íå ìàëè ïðîäóêò³â, ç ãîëîäó». Ùîïðàâäà, â ëèïí³ ñèòóàö³ÿ êàðäèíàëüíî çì³íþºòüñÿ: 12 ïîìåðëèõ, ³ ïðîòè âñ³õ – «íå ç’ÿñîâàíî» 16. Äëÿ ìàñêóâàííÿ ïðè÷èí ñìåðò³ âèãàäóâàëè áóäü-ÿê³ õâîðîáè, íàñê³ëüêè âèñòà÷àëî óÿâè. ²íîä³ öå âèãëÿäàëî ïðàâäîïîä³áíî. À îñü â Êëî÷êîâ³ äîïèñàëèñÿ äî ñïðàâæíüî¿ åï³äå쳿 «ãîñòðî¿ ñåðöåâî¿ íåñòà÷³». Ãîëîä òóò ç³áðàâ ñòðàøí³ «æíèâà».  1931 ³ 1932 ðîêàõ çà ð³ê ïîìåðëî ïî 34 îñîáè, à â 1933-ìó – â³äðàçó 110. Îäèí ëèøå ÷åðâåíü äàâ ð³÷íó «íîðìó» – 37(!) ïîìåðëèõ (íà ñåðöå «ñïèñàëè» 15 âèïàäê³â), â ëèïí³ – 22 (3 çàïèñè). Ñõîæå, ãîëîäóâàííÿ â Êëî÷êîâ³ íàáóëî íàñò³ëüêè òðàã³÷íèõ ìàñøòàá³â, ùî âèñîêèé ð³âåíü ñìåðòíîñò³ òðèìàâñÿ ³ ï³ñëÿ òîãî, ÿê äîñòèãëè õë³áà. Òàê, â ñåðïí³ ïîìåðëî 14 ÷îëîâ³ê (10 çàïèñ³â ïðî ñëàáêå ñåðöå), ó âåðåñí³ – 6 (4 çàïèñè). Òàêèì ÷èíîì, «ñåðöåâà åï³äåì³ÿ» íàë³÷óâàëà 32 âèïàäêè 17. Àëå áàãàòî â êîãî ç ôàíòà糺þ áóëî ñóòóæíî.  Ïëüîõîâ³ ïðîòèâ âñ³õ ñòàâèëè «õâîð³ñòü», àëå áóëè é òàê³, ùî çàïèñóâàëè ðàç ïî ðàçó: «íåâ³äîìî». Âè ìîæåòå óÿâèòè ñåëî, äå ãèíóòü äåñÿòêè ëþäåé, à ãîëîâà ñ³ëüðàäè âïåðòî òâåðäèòü, ùî íå çíຠ÷îìó? Òàê, öå â³äêðèòà ³ íåïðèõîâàíà áðåõíÿ. Ïîä³áíèìè «ä³àãíîçàìè» (ÿêùî ¿õ ìîæíà òàê íàçâàòè) ðÿñí³þòü çàïèñè â Áðóñèëîâ³, ϳâöÿõ, Òåðåõ³âö³, Õì³ëüíèö³ ³ îñîáëèâî – â Ïåòðóøèí³. Íàéá³ëüø ðîçïîâñþäæåíèé ôàêòîð ïðèõîâóâàííÿ ïðàâäè ïðî ïðè÷èíè ñìåðò³ – ïèñàòè ïðîòè á³ëüø-ìåíø ë³òí³õ ëþäåé, ùî ïîìåðëè âîíè «â³ä ñòàðîñò³». Óí³âåðñàëüíå âèçíà÷åííÿ, çà ÿêèì ìîæóòü õîâàòèñÿ äðàìàòè÷í³ ëþäñüê³ äîë³. Íà íàø ïîãëÿä, ñàìå ëþäè ñòàðøîãî â³êó ïðèéíÿëè íà ñåáå îñíîâíèé óäàð Ãîëîäîìîðó. Öå âîíè â³ääàâàëè ñâîþ ÷àñòêó ¿æ³ ä³òÿì, îíóêàì çàäëÿ ¿õíüîãî ïîðÿòóíêó, êîëè ñòàëî î÷åâèäíèì, ùî òàê ïðîñòî öåé ãîëîä íå ìèíåòüñÿ. À
177
ñàì³ ìîâ÷êè òåðï³ëè á³ëü ó øëóíêó ³ ó ïîâí³é ñâ³äîìîñò³ ïðèéìàëè ìó÷åíèöüêó ñìåðòü. Âîíè æåðòâóâàëè ñâî¿ì æèòòÿì, àáè ïîðÿòóâàòè íàñòóïí³ ïîêîë³ííÿ. Ïî ñóò³, âîíè òâîðèëè ïîäâèã. Ìîæëèâî, íå âñ³, àëå á³ëüø³ñòü ç íèõ – íàïåâíî. Àëå òåïåð, êîëè ìèíóëî 75 ðîê³â, âèÿâëÿºòüñÿ, ùî í³êîìó ã³äíî îö³íèòè òó ñàìîïîæåðòâó. Ïîìåðëè ñâ³äêè, íå çáåðåãëè ïàì’ÿòü ðîäè÷³, ÿê³ âèæèëè (à é ñïðàâä³: ÷è áàãàòî âè ÷óëè ðîçïîâ³äåé ïðî ä³äóñ³â-áàáóñü, àáî ïðàä³ä³â-ïðàáàáóñü, ÿê³ ñâ³äîìî éøëè íà ñìåðòü, àáè ïðîäóêò³â âèñòà÷èëî ðåøò³ ñ³ì’¿?) ² ñüîãîäí³ çàëèøèëèñü ëèøå áåçëèê³, êëîíîïîä³áí³ çàïèñè ïðî ñìåðòü «â³ä ñòàðîñò³». ßê âèíÿòîê – ñâ³ä÷åííÿ Âàðåíèê ªâäî곿 Ïàâë³âíè, 1923 ð. í., ç Ëóêàø³âêè: «Âìèðàëè ïåðåâàæíî ñòàð³ ëþäè, áî æàë³ëè ñâî¿õ ä³òåé, îíóê³â» 18. Âèíí³ ó çëî÷èí³ ïîâèíí³ áóòè ïîêàðàí³, õàé áè ³ ïîñìåðòíî. Àëå é ³ìåíà ãåðî¿â íåîáõ³äíî âñòàíîâëþâàòè. Ðèæèêè: çâè÷àéíèé ôàøèçì Ïèñüìåííèê Âîëîäèìèð Ãðèãîðîâè÷ Äðîçä (1939 – 2003) ðîäîì ³ç Ïåòðóøèíà, äå ïðîéøëè éîãî äèòÿ÷³ òà øê³ëüí³ ðîêè. Ñàìå öåé ïåð³îä ñâîãî æèòòÿ îïèñàâ ìèòåöü â àâòîá³îãðàô³÷íîìó ³ ìàéæå äîêóìåíòàëüíîìó ðîìàí³ «Ïðèøåñòÿ» (1996). Îñíîâíà óâàãà – âîºííèì òà ïåðøèì ïîâîºííèì ðîêàì. Çàïàì’ÿòàâñÿ åï³çîä, ùî ñòàâñÿ â ëåäü âèçâîëåíîìó â³ä í³ìö³â ñåë³: «Õìóðèé âåðåñíåâèé ðàíîê. Ç êîòðîþñü ³ç ñåñòåð ìè ïàñåìî íàøó Ëèñêó çà Àðòåìîâîþ êëóíåþ, íà êàãàòàõ. Íóäîòíî-ñîëîäêèé ñìàê ïàñëüîíó, ùî êèòèöÿìè, æîâòèìè, ó êðàïëÿõ í³÷íîãî äîùó, äðàæíèòüñÿ ç êóù³â. Ç ïîëÿ, ïîâç êàãàòè, ñòîÿ÷è íà âîç³ ïî êîë³íà â ñîëîì³, øìàãàþ÷è â³æêàìè õóäîðåáðîãî êîíèêà, ì÷èòü îäíîîêèé Àíäð³é: – Òàì, ó ñêèðò³ – í³ìåöü, îô³öåð! Ìè ñòî¿ìî êðàé ïîëÿ, çà êîëãîñïíîþ â³â÷àðíåþ. ³éñüêîâà ïîëóòîðêà ³ç ñîëäàòàìè ãóðêî÷å ïîë³âêîþ. ѳºòüñÿ äð³áíà ìæè÷êà.  ãëèáèí³ ïîëÿ, íàä Áëèæí³ì ð³â÷àêîì, – ñêèðòà ñîëîìè. ³ä íå¿ ïî ñòåðíîâèùó ó á³ê ð³â÷àêà á³æèòü òåìíà (êð³çü ñ³ðó ìæè÷êó) ïîñòàòü. ² – âñå. ʳíîïðîåêòîð ïàì’ÿò³ ãàñíå.
178
Òîé æå ïîõìóðèé âåðåñíåâèé äåíü. À ìîæå, íàñòóïíèé. Íà Çàãàëüíîìó äâîð³, á³ëÿ êîìîðè – ãóðò æ³íîê, ï³äë³òê³â, ä³òåé. Õóò³ðñüê³ ïñè. Íà çã³ðêó, áëèæ÷å äî âîäîêà÷êè – øåðåãà â³éñüêîâèõ. Åíêàâåäèñòè. Íîâå ñëîâî – øïè÷àêîì ó ïàì’ÿòü. Ç ãâèíò³âêàìè â ðóêàõ. Êîëî íèõ ñï³éìàíèé ó ïîë³, á³ëÿ ñêèðòè í³ìåöü. Ñâ³òëå, ðîçêóéîâäæåíå âîëîññÿ, ê³òåëü ðîçñòåáíóòèé, ç-ï³ä íüîãî âèçèðຠíèæíÿ ñîðî÷êà. Áîñèé. Ñòàðøèé íàä â³éñüêîâèìè ùîñü ÷èòຠç ïàïåðó. Òðîº åíêàâåäèñò³â ï³äâîäÿòü í³ìöÿ äî êîìîðè, ñòàíîâëÿòü á³ëÿ ñò³íè, âèêëàäåíî¿ ç ãðóáåçíèõ áðóñ³â. Åíêàâåäèñòè â³äñòóïàþòü íà äåê³ëüêà êðîê³â, çâîäÿòü ãâèíò³âêè. ͳìåöü çàëèøàºòüñÿ á³ëÿ ñò³íè ÑÀÌ. ßê íà ñöåí³ ñ³ëüñüêîãî êëóáó. Ó íüîãî êðåéäÿíå îáëè÷÷ÿ. Ïëå÷³ ï³ä ê³òåëåì ïåðåõíÿáëåí³, îïóùåí³, ³, ìîæå, â³ä òîãî ðóêè âèäàþòüñÿ äîâãèìè, òðîõè íå äî ï³ä³ãíóòèõ êîë³í, âèñÿòü, ÿê îä÷àõíåí³ ã³ëêè, äîëîí³ çï³ä ðóêàâ³â – êîëüîðó ïåðåñòèãëîãî ïàñëüîíó, ïàëüö³ á³ãàþòü ïî ñóêíó øòàí³â. Î÷èìà í³ìåöü êîâçàâ ïî õìóðîìó íåáó, ç ÿêîãî çíîâó ñ³ºòüñÿ ìæè÷êà. Ñòàðøèé íàä â³éñüêîâèìè ð³çêèì ãîëîñîì êîìàíäóº, ãðèìëÿòü ïîñòð³ëè, ç ÿáëóíü ó äâîð³ øóêຠâ íåáî ÷îðíå âîðîííÿ. ͳìåöü ïàäàº, ÿê ï³äòÿòå ñàïîþ êóêóðóäçÿíå ñòåáëî àáî ÿê ñòåìí³ëå íà îñ³íí³õ äîùàõ óæå áåçãîëîâå, âèâåðíóòå ³ç çåìë³ ñîíÿøíè÷èííÿ. Íà ëèöÿõ æ³íîê – êðàïë³ äîùó, à ìîæå, ³ íå äîùó. Ñîëäàòè áåðóòü ìåðòâîãî çà íîãè ³ òÿãíóòü ÷åðåç äâ³ð äî âèðâè îä áîìáè. Êèäàþòü ò³ëî ó ÿìó, çàãîðòàþòü çåìëåþ. Íà ìîð³æêó á³ëÿ êîìîðè, äå ùîéíî ëåæàâ ðîçñòð³ëÿíèé í³ìåöü, – êàëþæêà êðîâ³, ç ÷èìîñü á³ëèì íà äí³, à çâåðõó ïëàâຠéîãî îêî. Ãîëîäí³ õóò³ðñüê³ ïñè çëèçóþòü êðîâ. Ëþäè ìîâ÷êè ðîçõîäÿòüñÿ, õóò³ðñüê³ æ³íêè ïîâîë³ áðåäóòü Àðòåìîâîþ âóëè÷êîþ. – Ìîæå, ³ ìîé äå îòàê îäñòàâ â³ä ñâî¿õ, à éîãî óçÿëè òà ïîñòàâèëè äî ñò³íè, – êàæå Áîãóëèíà Îëüãà. ...ͳõòî ç ãóðòó íå â³äïîâ³äຠíà ¿¿ ñóìíèé çîéê. ͳáè îí³ì³ë³, æ³íêè ðîçáðåäàþòüñÿ ïî ñâî¿õ äâîðàõ» 19.
179
×îìóñü ñàìå öåé òðàã³÷íèé åï³çîä ïðèõîäèòü íà ïàì’ÿòü, êîëè îñìèñëþºìî òå, ùî â³äáóëîñÿ â íåâåëè÷êîìó ñåë³ Ðèæèêè, äå é ñüîãîäí³ îäíà-ºäèíà âóëèöÿ. Íàøó óâàãó ïðèâåðíóâ òîé ôàêò, ùî íàïðèê³íö³ òðàâíÿ 1933 ðîêó â Ðèæèêàõ Ðÿáö³âñüêî¿ ñ³ëüðàäè ïðîòÿãîì ê³ëüêîõ äí³â çàô³êñîâàíî â³äðàçó äåê³ëüêà âèïàäê³â óáèâñòâ: 24 òðàâíÿ óáèòèé êîëãîñïíèê Óäîä Ïàâëî Îìåëÿíîâè÷ (18 ðîê³â), 25 òðàâíÿ – êîëãîñïíèê Óäîä Ìèêîëà Îìåëÿíîâè÷ (22 ðîêè), 27 òðàâíÿ – îäíîîñ³áíèêè Ïîìîãàé Îëåêñ³é Þð³éîâè÷ (30 ðîê³â), Ïîìîãàé Ìèêîëà Ñàìîéëîâè÷ (22 ðîêè), Ìàëàø Ôåä³ð ²âàíîâè÷ (23 ðîêè) òà ²ëþøêà Ôåä³ð ²âàíîâè÷ (22 ðîêè) 20. Çà ÿêèõîñü ÷îòèðè äí³ óáèòî îäðàçó ø³ñòüîõ ìîëîäèõ õëîïö³â – ùî æ òàì òàêå â³äáóëîñÿ? Ìîæå, ÿêå ïîâñòàííÿ? Äîâîë³ íåñïîä³âàíî â³äïîâ³äü ìè çíàéøëè íà ñòîð³íêàõ êíèãè Ò. Ï. Äåì÷åíêî «Êîëåêòèâ³çàö³ÿ òà Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³»: «...ìàòåð³àëè ïðî ñïðàâæíº ñòàâëåííÿ àêòèâ³ñò³â äî «êëàñîâîãî âîðîãà», âì³ùåí³ ó äîâ³äö³ çàñòóïíèêà ãîëîâè ÄÏÓ ÓÑÐÐ Ê. Êàðëñîíà «Ïðî âèïàäêè ñàìîñóä³â â ðàéîíàõ Óêðà¿íè» â³ä 26 ÷åðâíÿ 1933 ð. Òàê îò, ó ñ. Ðèæèêè ×åðí³ã³âñüêîãî ðàéîíó ó òðàâí³ 1933 ð. «çà ³í³ö³àòèâîþ ãðóïè àêòèâ³ñò³â êîëãîñï³â áóëè ïðîâåäåí³ îáøóêè ó 7 á³äíÿê³â îäíîîñ³áíèê³â, çàï³äîçðåíèõ ó êðàä³æêàõ êîðåíåïëîä³â. Ó îäíîãî ³ç íèõ ïðè îáøóêó âèÿâèëè âèêîïàíó êàðòîïëþ. Àêòèâ³ñòàìè áóëè çàòðèìàí³ 5 ÷îë. (2 ïðè îáøóêó çíèêëè). Çàòðèìàíèõ äîñòàâèëè äî êëóí³ êîëãîñïó, äå çàáèëè ê³ëëÿì é çàë³çíèìè ïðóòàìè, âíàñë³äîê – âñ³ 5 ÷îë. âáèò³. Íà íàñòóïíèé äåíü áóëî îðãàí³çîâàíî ïîøóê òèõ, ùî ñõîâàëèñÿ... Îñòàíí³õ çàòðèìàëè â ë³ñ³, äîñòàâèëè â êîìîðó êîëãîñïó ³ òàêîæ âáèëè. ²í³ö³àòîðàìè ³ ó÷àñíèêàìè ñàìîñóäó áóëè 9 àêòèâ³ñò³â-êîëãîñïíèê³â» 21. Õàé íå ñï³âïàäàþòü äåÿê³ äåòàë³ (6 æåðòâ, à íå 7, âáèâàëè ïðîòÿãîì ÷îòèðüîõ äí³â, à íå äâîõ), îäíàê íåìຠñóìí³â³â, ùî ìîâà ïðî îäíó é òó ñàìó ïîä³þ. Æîðñòîê³ñòü ì³ñöåâèõ àêòèâ³ñò³â íå ìຠ³ íå ìîæå ìàòè æîäíîãî âèïðàâäàííÿ. Àëå ùî íàéá³ëüøå âðàçèëî: íàâ³òü, ÿêùî ïðèïóñòèòè, ùî ñïåðøó âîíè ä³ÿëè â åìîö³éíîìó çàïàë³, âáèâ-
180
øè ï’ÿòüîõ, òî äî íàñòóïíîãî äíÿ âæå ìîæíà áóëî îõîëîíóòè, ä³ÿòè á³ëüø ðîçâàæëèâî. Òà äå òàì! Çíàéøëè â ë³ñ³ ùå äâîõ ³ òàê ñàìî áåçæàëüíî çàáèëè äî ñìåðò³. Îò íàì ³ ïðèãàäóºòüñÿ, ÿê åíêàâåäèñòè ó âåðåñí³ 43-ãî ëîâèëè í³ìåöüêîãî îô³öåðà ó ð³â÷àêó á³ëÿ Ïåòðóøèíà. Îáèäâà âèïàäêè ìàþòü çàáàãàòî ñï³ëüíîãî, íå çíàõîäèòå? Ðîçêîë ñåëÿíñòâà Æàõëèâèé âèïàäîê ó Ðèæèêàõ ìຠíàãàäàòè íàì ³ ïðî ðîçêîë ñåëÿíñòâà, ÿêèé ö³ëåñïðÿìîâàíî ïðîâîäèëî ðàäÿíñüêå êåð³âíèöòâî ç ïåðøèõ äí³â ïðèõîäó äî âëàäè. Íå òàêèìè é áåçíåâèííèìè âèäàþòüñÿ òåïåð óñ³ ò³ êîìá³äè, ÿê³ ñòàëè ïåðøîþ ëàñò³âêîþ ìàéáóòíüîãî êëàñîâîãî ðàñèçìó. Ñåëÿíñòâî í³êîëè íå áóëî îäíîð³äíîþ ìàñîþ. Ó ñòàðîäàâí³ ÷àñè êîçàêè, ïîñïîëèò³ (ï³çí³øå – äåðæàâí³ ñåëÿíè) òà êð³ïàêè çàâæäè òðèìàëèñÿ ÿêùî íå îêðåìî, òî â³äîêðåìëåíî. гçí³ ïðàâà òà îáîâ’ÿçêè êîæíî¿ ñîö³àëüíî¿ ãðóïè íàêëàäàëè íà â³äíîñèíè ì³æ ñîáîþ ïåâíèé â³äáèòîê. ϳñëÿ 1917 ðîêó ö³ ñòàíîâ³ ïðîòèð³÷÷ÿ ñòàëè ìàêñèìàëüíî âèêîðèñòîâóâàòèñÿ é ïîãëèáëþâàòèñÿ áóä³âíè÷èìè êîìóí³çìó, àëå â äåùî ³íø³é ïëîùèí³: á³äíîò³ ïðîòèñòàâëÿëèñÿ çàìîæí³ ñåëÿíè, òîáòî êóëàêè. Àëå, ÿêùî ïðèçàäóìàòèñÿ, òî îñíîâó êóðêóëüñòâà ñòàíîâèëè ðîäèíè ïåðø çà âñå êîëèøí³õ êîçàê³â. Íàøå çíàéîìñòâî ç êîçàöüêèìè ðåâ³ç³ÿìè ÕVIII ñòîë³òòÿ ñâ³ä÷èòü, ùî íàéá³ëüøå ïîòåðïàëè â³ä á³ëüøîâèê³â íàñàìïåðåä íîñ³¿ äàâí³õ ³ ñëàâíèõ êîçàöüêèõ ïð³çâèù. ² âåäó÷è áîðîòüáó ïðîòè çàìîæíèõ ³ ïðàöüîâèòèõ ðîäèí, ðàäÿíñüêà âëàäà çàáèâàëà îñòàíí³é öâÿõ ó ñóìíó äîëþ óêðà¿íñüêîãî êîçàöòâà. Òèõ, êîãî íå äîáèëà Êàòåðèíà ²², õòî âèæèâ ó ñêëàäíèõ óìîâàõ Ðîñ³éñüêî¿ ³ìïåð³¿, òåïåð íåùàäíî çíèùóâàëè áîðö³ çà ùàñòÿ âñüîãî ëþäñòâà. Ðîçêîë ñåëÿíñòâà ìàâ ñâî¿ æàõëèâ³ íàñë³äêè ó ëèõîìó 1933-ìó. Àäæå òèõ, êîãî ãíîáèëà âëàäà, íå æàë³ëè ³ ¿ì ó á³ëüøîñò³ íå ñï³â÷óâàëè. Êîëè íà ïî÷àòêó 1930-õ ðîê³â ï³øëà õâèëÿ ïðèìóñîâî¿ êîëåêòèâ³çàö³¿, à íåïîê³ðíèõ ïîçáàâëÿëè ìàéíà ³ âèñèëàëè â Ñèá³ð (çíîâó
181
ïåðåâàæàþòü êîçàöüê³ ïð³çâèùà), òî ìàëî õòî â³äìîâëÿâñÿ çàéìàòè ñïîðîæí³ë³ áóä³âë³. Òðàã³çì ïîí³âå÷åíèõ ³ çëàìàíèõ ëþäñüêèõ äîëü ïîä³ëÿëè íàñàìïåðåä ò³, êîìó òàêîæ çàãðîæóâàëà ïîä³áíà ó÷àñòü. Á³äíîòà, â ³íòåðåñàõ ÿêî¿ íà÷åáòî êî¿ëîñÿ âñå áåççàêîííÿ, ñïðèéìàëà öå íàé÷àñò³øå ìîâ÷êè. Àáî – â³äâåðòî ïîòóðàþ÷è áåçæàëüíèì àêòèâ³ñòàì. ³äëóííÿ äàâíüîãî ðîçêîëó ³ ñüîãîäí³ âãàäóºòüñÿ â îêðåìèõ ñïîãàäàõ î÷åâèäö³â Ãîëîäîìîðó. ²ç ðîçïîâ³ä³ ϳí÷óê Ìîòðîíè Àíäð³¿âíè (1921 ð. í.) ç³ Øìà¿âêè: «Õòî íå õîò³â ïðàöþâàòè – ãîëîäóâàëè, õîäèëè ïðîñèëè» 22. Àáî ôðàãìåíò ñïîãàä³â Ãðàáà Ìèõàéëà Ìèòðîôàíîâè÷à (1925 ð. í.) ³ç Ñêóãàð³â: «Ï³ä ÷àñ ãîëîäîìîðó âèæèëè ñ³ì’¿, õòî íå ë³íóâàâñÿ ïðàöþâàòè, ì³ã ïðîãîäóâàòè ñåáå» 23. Ö³êàâî, à âè óÿâëÿºòå ñîá³ ëåäàð³â, ÿê³ íàñò³ëüêè íå õîò³ëè ïðàöþâàòè, ùî ïîìèðàëè ç ãîëîäó? Ó íàñ öå òàêîæ ïîãàíî âèõîäèòü.  30-³ ðîêè äåðæàâíà ïîë³òèêà ìàëþâàëà êóðêóëÿ, ÿê ãîëîâíîãî âîðîãà ïðîñòîãî ñåëÿíèíà. ², ùî ãð³õà òà¿òè, òàêå ñòàâëåííÿ çíàõîäèëî ðîçóì³ííÿ ó ÷àñòèíè íåñâ³äîìîãî ñåëÿíñòâà. ³äòàê, ìîæåìî ãîâîðèòè ïðî ïåâíèé êîíôë³êò ³íòåðåñ³â. Ó 1933-ìó ñìåðòü íå ò³ëüêè êîëèøí³õ äâîðÿí (òðàïëÿëèñÿ ùå òîä³ îêðåì³ «ðåë³êòè», çîâñ³ì çá³äí³ë³ òà âèñíàæåí³ ïîñò³éíèìè íàïàäêàìè âëàäíèõ îðãàí³â), à é ïðîñòî çàìîæíèõ ñåëÿí ñïðèéìàëàñÿ ÿê ùîñü ñàìî-ñîáîþ çðîçóì³ëå – ïðèáëèçíî òàê, ÿê ñïðèéìàëè ñìåðòü í³ìåöüêèõ ñîëäàò ï³ä ÷àñ â³éíè: ÷èì ìåíøå ¿õ çàëèøèëîñÿ, òèì êðàùå. Õàé íå çîâñ³ì êîðåêòíå ïîð³âíÿííÿ, îäíàê ùîñü ïîä³áíå òàêè ìàëî ì³ñöå. Õî÷à ïðî öå íå ïðèéíÿòî ãîâîðèòè. Êóðêóë³ ³ ïðîñòî çàìîæí³ ñåëÿíè çàçíàâàëè íåéìîâ³ðíèõ çíóùàíü ³ ïðàêòè÷íî íå ìàëè íà䳿 ïîðÿòóâàòèñÿ. Á³äí³ø³ ñåëÿíè ïðàöþâàëè â êîëãîñï³ ³ äåðæàâà íàìàãàëàñÿ çàáåçïå÷óâàòè ¿õ õî÷à á òàð³ëêîþ ÿêî¿ñü «áàëàíäè» íà äåíü. À â ò³ ÷àñè íàâ³òü òàêî¿ íåïðèâàáëèâî¿ ¿æ³ áóâàëî äîñòàòíüî, àáè âèæèòè. Íàòîì³ñòü ìàºìî áàãàòî ñâ³ä÷åíü, ùî êîëè êóðêóë³ òàêè çìóøåí³ áóëè ï³ä òèñêîì îáñòàâèí ïðîñèòèñÿ â êîëãîñï, òî ¿õ òóäè ïðîñòî íå ïðèéìàëè, ïðèð³êàþ÷è ìàéæå íà â³ðíó ñìåðòü â³ä ãîëîäó.
182
² ñüîãîäí³, ï³ñëÿ îïðàöþâàííÿ ìàòåð³àë³â çàãàëüíîãî îïèòóâàííÿ ñòàðîæèë³â, íàì íàñàìïåðåä çãàäóºòüñÿ îòîé êîíôë³êò ³íòåðåñ³â. Íèí³ ñâ³ä÷àòü â ïåðåâàæí³é á³ëüøîñò³ ä³òè êîëãîñïíèê³â, òîáòî «ïðèâ³ëåéîâàíîãî» (íàñê³ëüêè äîðå÷íèé òóò ïîä³áíèé òåðì³í) ñòàíó â ïåð³îä ãîëîäóâàííÿ. ijòè òèõ, õòî âèæèâ. Öå äëÿ íèõ ãîëîäó ìîãëî íå áóòè, öå ¿ì çäàâàëîñÿ, ùî í³õòî îñîáëèâî íå ïîìèðàâ. ² öå âîíè âáà÷àëè ó ïîìåðëèõ ëåäàð³â òà íåðîá. À äåõòî º ä³òüìè ì³ñöåâèõ ÷èíîâíèê³â, òîáòî òèõ, õòî ïðèð³êàâ îäíîñåëüö³â íà ñìåðòü, ç åíòóç³àçìîì îáøóêóþ÷è ñàäèáè ³ áåçæàëüíî çàáèðàþ÷è îñòàííº. Òàêèì ñòàðîæèëàì òàêîæ íå âèã³äíî çìàëüîâóâàòè ðåàëüíó êàðòèíó, áî ÷èì á³ëüøå ïîìåðëèõ â ñåë³, òèì á³ëüøà â³äïîâ³äàëüí³ñòü ëåæèòü íà ¿õí³õ áàòüêàõ. À ç ïðîòèëåæíîãî «òàáîðó» ñâ³ä÷åíü íàáàãàòî ìåíøå. Íå ò³ëüêè 33-é, àëå é íàñòóïí³ ðåïðåñ³¿ òà â³éíè ïðàêòè÷íî âèêîñèëè ñ³ëüñüêó åë³òó. Ìàëî õòî ïåðåæèâ îòå ëèõîë³òòÿ. ² í³êîìó òåïåð ðîçêàçàòè, ÿê ¿õ ìîðèëè ãîëîäîì, ÿê íå ìàëè âîíè æîäíî¿ äîïîìîãè í³çâ³äêè ³ ÿêîþ âàæêîþ òà ìó÷åíèöüêîþ áóëà ñìåðòü â³ä ãîëîäó. À õòî é âèæèâ, òî ÷óäîâî çàñâî¿â, ùî øóêàòè ïðàâäè ÷è ñïðàâåäëèâîñò³ – äàðåìíà ñïðàâà. Çà íàñòóïí³ ø³ñòü äåñÿòèë³òü ñàìå âîíè êðàùå çà ³íøèõ óñâ³äîìèëè, ùî ñê³ëüêè á òàì íå íàêèï³ëî â äóø³, ïðîòå ë³ïøå òðèìàòè ÿçèêà çà çóáàìè. Òîìó ³ ìàºìî ïåðåêîñè ó ñâ³ä÷åííÿõ. Òîìó é òðàïëÿºòüñÿ, ùî äåñÿòêè àíêåò îïèñóþòü, ùî í³ÿêîãî ãîëîäó íå áóëî, à îäíà-äâ³ ñâ³ä÷àòü ïðî ïðîòèëåæíå. Ïîá³÷í³ æåðòâè Ãîëîäîìîðó Êð³ì ïðÿìèõ æåðòâ Ãîëîäîìîðó, áóëî ùå é ÷èìàëî æåðòâ ïîá³÷íèõ. Ãðàíè÷íå âèñíàæåííÿ îðãàí³çìó ùå íå îäíîãî ðàçó äàëî ñåáå çíàòè â ïîäàëüøîìó. Áàãàòî äëÿ êîãî ôàòàëüíîþ ñòàëà âæå íàéáëèæ÷à çèìà, ³íøèõ ñòðàøíå ãîëîäóâàííÿ ï³äêîñèëî ï³çí³øå, â 1934-ìó. Çàçâè÷àé, òàêèõ ëþäåé í³õòî íå ïðîáóâàâ îáë³êîâóâàòè, òà é çä³éñíèòè ïîä³áíå ñüîãîäí³ âæå íàâðÿä ÷è ìîæëèâî. ̳æ òèì, íà ñìåðòü öèõ ëþäåé òàêîæ âïëèíóâ Ãîëîäîìîð 1933 ðîêó. Âåëüìè ïîêàçîâèé ó öüîìó ïëàí³ ïðèêëàä âñ³ì â³äîìîãî ñåëà
183
Øåñòîâèöÿ. Òóò òàêîæ ñòâåðäæóþòü, ùî ãîëîäíèõ ñìåðòåé ó ñåë³ ìàéæå íå áóëî. Ïîãëÿíåìî íà öèôðè: 1930 ð³ê – 55 ïîìåðëèõ, 1931 ð³ê – 34 ïîìåðëèõ, 1932 ð³ê – 39 ïîìåðëèõ, 1933 ð³ê – 56 ïîìåðëèõ 24. Íà÷åáòî, í³÷îãî îñîáëèâîãî. Ïîìåðëî äåùî á³ëüøå, àí³æ ó äâà ïîïåðåäí³ ðîêè, àëå ð³âåíü ñìåðòíîñò³ ö³ëêîì íà ð³âí³ 1930 ðîêó. Îäíàê àíàë³ç ñìåðòíîñò³ ïî ì³ñÿöÿõ çìóøóº äóìàòè ³íàêøå: ñ³÷åíü – 2 ïîìåðëèõ, ëþòèé – 2, áåðåçåíü – 4, êâ³òåíü – 4, òðàâåíü – 3, ÷åðâåíü – 9, ëèïåíü – 19, ñåðïåíü – 5, âåðåñåíü – 2, æîâòåíü – 3, ëèñòîïàä – 1, ãðóäåíü – 4 25. Ñòðèáîê ó ëèïí³ äîâîë³ êðàñíîìîâíèé, òà é ñåðåä ïðè÷èí ñìåðò³ ó Øåñòîâèö³ äâ³÷³ âêàçàíî ñàìå ãîëîä. Îòæå, â ñåë³ ãîëîäóâàííÿ òàêîæ íàáóëî çàãðîçëèâèõ ðîçì³ð³â, à æåðòâîþ Ãîëîäîìîðó ñòàëî íå ìåíøå äåñÿòêà ëþäåé. Äîòè÷íèì ñâ³ä÷åííÿì ãðàíè÷íîãî âèñíàæåííÿ ëþäåé ìîæå áóòè òîé ôàêò, ùî ð³âåíü ñìåðòíîñò³ ó Øåñòîâèö³ â 1934 ðîö³ ïåðåâèùèâ ð³âåíü 1933 ðîêó (66 ïðîòè 56). Òîáòî âèñíàæåííÿ áóëî íàñò³ëüêè ãëèáîêèì, ùî îðãàí³çìè ïîâí³ñòþ íå â³äíîâëþâàëèñü ³ çà íàéìåíøèõ òðóäíîù³â ëþäè íå âèòðèìóâàëè. Ñõîæà êàðòèíà ìàëà ì³ñöå ³ â Ðóäö³: 45 ïîìåðëèõ â 1933-ìó (ï³ê – ó ëèïí³, 10 ÷îëîâ³ê) ³ 56 – ó 1934-ìó 26. À ï³äâèùåíó ñìåðòí³ñòü â îñòàíí³ ì³ñÿö³ 1933 ðîêó â Ðî¿ù³ ìè âæå çãàäóâàëè. Ïðîäîâîëü÷³ òðóäíîù³ òî¿ çèìè ñïîñòåð³ãàëèñÿ ³ â Ïåòðóøèí³. Òàê, ñêàæ³ìî, 27 ëþòîãî 1934 ðîêó íà çàñ³äàíí³ áþðî ×åðí³ã³âñüêîãî ì³ñüêïàðòêîì³òåòó áóëî âèêëþ÷åíî ç ëàâ ÊÏ(á)Ó ãîëîâó ñ³ëüðàäè Äìèòðà Øóðóáåíêà ç ôîðìóëþâàííÿì: «çà ñèñòåìàòè÷íå ïèÿöòâî òà çà òå, ùî ðîçïîâñþäæóº ïðîâîêàö³þ ïðî ãîëîäóâàííÿ ñåëÿí â ñ. Ïåòðóøèí³» 27. Ïîñò³éíà ðîòàö³ÿ êàäð³â Îêðåìà ìîâà – ïðî âèêîíàâö³â. Ñüîãîäí³ íàçâàí³ âèù³ ïîñàäîâ³ îñîáè, íà ÷è¿õ ïëå÷àõ ëåæèòü â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà çä³éñíåííÿ òàêîãî ìàñøòàáíîãî òà æîðñòîêîãî çëî÷èíó. Ïðîòå íå ñàì æå Ñòàë³í òà
184
³íø³ éîãî ïîïë³÷íèêè õîäèëè ïî óêðà¿íñüêèõ ñåëàõ, îáøóêóþ÷è äâîðè òà îá³éñòÿ. Çëî÷èíí³ íàêàçè íà ì³ñöÿõ âèêîíóâàëè ì³ñöåâ³ ïàðò³éí³ êëåðêè. Ó êîæíîìó ñåë³ áóëè âèêîíàâö³, áóëè ÷ëåíè áðèãàä – öå íå ïðîñòî òèñÿ÷³ ëþäåé, öå äåñÿòêè òèñÿ÷, ÿêùî íå ñîòí³. Òîæ ñï³ëüíèìè çóñèëëÿìè ÷èíèëè ÷îðíó ñïðàâó. Õòî – ïåðåáîðþþ÷è ñóìë³ííÿ ³ çàëèøêè ñîâ³ñò³, õòî – çàëèâøè âñ³ ïî÷óòòÿ ãîð³ëêîþ òà ñàìîãîíîì, à õòî – ç â³äâåðòèì çàäîâîëåííÿì ³ ñàäèñòñüêèìè íàõèëàìè. Îäíå áåçïåðå÷íî: áàãàòî, îé, áàãàòî áóëî òîä³ ëþäåé, ÿê³ íå çìîãëè âñòîÿòè ïðîòè çëî÷èíó, ÿê³ íå çíàéøëè ñèëè íå ÷èíèòè çëî. Çâ³äêè ¿õ ñò³ëüêè âçÿëîñÿ? ßê ³ â á³ëüøîñò³ âèïàäê³â, ïðè÷èíè òîìó ð³çíîìàí³òí³ ³ âîíè íå çàâæäè íà ïîâåðõí³. Òóò ³ ö³ëåñïðÿìîâàíà ïîë³òèêà á³ëüøîâèöüêî¿ âëàäè ùîäî ïðèäóøåííÿ íàðîäíî¿ âîë³ äî ñïðîòèâó – êîíöòàáîðè, ïåðåïîâíåí³ òþðìè, ìàñîâ³ ðîçñòð³ëè çàðó÷íèê³â ³ ðîäè÷³â ïðîòèâíèê³â ðàäÿíñüêî¿ âëàäè, ³íø³ âèäè òåðîðó íå ìèíóëèñÿ áåçñë³äíî. Ëþäè áóëè çàëÿêàí³. Íå äàâàëè ðîçñëàáèòèñÿ ³ ïàðò³éíîìó àêòèâó, ÿêèé çàçíàâàâ ïîñò³éíèõ ÷èñòîê ³ ìàñîâîãî âèêëþ÷åííÿ ç ëàâ ïàðò³¿, çàâäÿêè ÷îìó í³õòî íå ì³ã ïî÷óâàòèñÿ óïåâíåíî ³ ïîñò³éíî ïåðåáóâàâ ó ï³äâ³øåíîìó ñòàí³. Êð³ì òîãî, òàê³ ñóö³ëüí³ ÷èñòêè ïîâí³ñòþ çì³íèëè òó ñåëÿíñüêó åë³òó, ÿêà â 1917 ðîö³ áîðîëàñÿ çà íîâå æèòòÿ ³ â³äçíà÷àëàñÿ ñò³éêèìè æèòòºâèìè ïðèíöèïàìè, à òîìó ñëàáêî ï³ääàâàëàñÿ ìàí³ïóëÿö³ÿì ³ íå ìîãëà äîïóñòèòè, àáè ëþäèíà ³ç áîðöÿ çà êðàùå æèòòÿ ïåðåòâîðþâàëàñÿ ó áàíàëüíîãî çëî÷èíöÿ. Ïîñòóïîâî ¿õ â³äò³ñíèëè ó ò³íü, àáî âîíè ñàì³ ïîëèøèëè ñâî¿ ïîñàäè, íå â ñèë³ á³ëüøå òåðï³òè «ïîë³òèêó ïàðò³¿». ³äòàê ïðè âëàä³ çàëèøèëèñÿ ïåðåâàæíî ëþäè áåçïðèíöèïí³ òà «ãíó÷ê³», ùî íå ìàëè æîäíèõ «êîìïëåêñ³â» ³ ëàäí³ áóëè ïåðåñòóïèòè ÷åðåç âñå. Àëå é ¿õ âëàäà íå çàëèøàëà ó ñïîêîþ. Òà é äå áóëî éîìó âçÿòèñÿ, ÿêùî â³äâåðòî ôàíòàñòè÷í³ íîðìè õë³áîçàãîò³âë³ âèêîíàòè áóëî ïðîñòî íåðåàëüíî. Îäíà ç îçíàê ÷àñó – ïîñò³éíà ïåðåñòàíîâêà êåð³âíèõ êàäð³â íà âñ³õ ð³âíÿõ. Íå âèêîíàâ ïëàíè – âñå, í³õòî íå ÷åêàâ ïîêè òè âèïðàâèøñÿ, âèñíîâêè ðîáèëèñÿ ìèòòºâî. Êîæíå çàñ³äàííÿ ì³ñüêïàðòêîìó (à ñàìå â³í â³äàâ òàê çâàíîþ «ïðèì³ñüêîþ ñìóãîþ», êóäè âõîäèâ ìàéæå âåñü íèí³øí³é ×åðí³-
185
ã³âñüêèé ðàéîí) ðîçãëÿäຠäåñÿòêè ïèòàíü, ³ ìàéæå îáîâ’ÿçêîâî – «ïèòàííÿ êàäð³â» 28. Ïîñò³éí³ çì³íè ïàðòñåêðåòàð³â, ãîë³â êîëãîñï³â òà ñ³ëüðàä ñòàëè ìàéæå çâè÷íèì ÿâèùåì. Ó òîìó æ òàêè Ïåòðóøèí³ çà 1933 ð³ê ìàëè çìîãó ïîáà÷èòè òðüîõ ñåêðåòàð³â ïàðò³éíîãî îñåðåäêó, òðüîõ ãîë³â ñ³ëüðàä, çì³íþâàëèñÿ ãîëîâè êîëãîñïó ³ äèðåêòîðè øêîëè 29. Ùî ö³êàâî, êàäðè íàé÷àñò³øå íå ñïèñóâàëèñÿ, à «òàñóâàëèñÿ», ìîâ ãðàëüíà êîëîäà – ç îäíîãî ñåëà â ³íøå. ² ëèøå ïîâòîðí³ «ïðîêîëè» ñòàâàëè ïðèâîäîì äëÿ íåâò³øíèõ âèñíîâê³â. Òîæ îñîáëèâî ðîçäóìóâàòè – ÷è æàë³òè ãîëîäóþ÷èõ ³ ñàìîìó ðèçèêóâàòè æèòòÿì, ÷è çàäëÿ ñïàñ³ííÿ âëàñíî¿ øêóðè íå ùàäèòè ³íøèõ – åëåìåíòàðíî íå áóëî ÷àñó. Äî ðå÷³, âæå â 1934 ðîö³ áóëà ïðîâåäåíà ÷è íå íàéìàñøòàáí³øà ïàðò³éíà ÷èñòêà, êîëè ïàðòîðãàí³çàö³þ êîæíîãî ñåë³ «âèâ÷àëè» ðåòåëüíî ³ ïðèñê³ïëèâî. Òóò òîá³ ³ ïåðåâ³ðêà òåîðåòè÷íèõ çíàíü, ³ íåçðó÷í³ ïèòàííÿ ùîäî á³îãðàô³¿ àáî îêðåìèõ â÷èíê³â çàäàâàëè. Ìàòåð³àëè ïåðåâ³ðêè äîñòàòíüî äîáðå çáåðåãëèñÿ, òîæ êîæåí ö³êàâèé ìîæå ïåðåãëÿíóòè ïîñëóæí³ ñïèñêè òîä³øí³õ ïàðò³éö³â ³ ïåðåêîíàòèñÿ, ÿê ÷àñòî äîâîäèëîñÿ ¿ì ì³íÿòè ì³ñöÿ ðîáîòè ³ ïðîæèâàííÿ. ×è ãîëîäóâàëà «åë³òà»? Ó âñ³õ ñåëàõ ×åðí³ã³âñüêîãî ðàéîíó ëþòóâàâ ãîëîä. Ëþäè ðÿòóâàëèñÿ, ÿê ìîãëè, âæèâàþ÷è â ¿æó áóäü-ùî, àáè âòàìóâàòè ñâåðá³ííÿ â øëóíêó. À ÷è âñ³ ãîëîäóâàëè? ×è áóëè ó íàñ «îáðàí³», ÿêèì ãîëîäóâàòè íå íàëåæàëî? Òà áóëè, çâ³ñíî. ² íå òðåáà ïîÿñíþâàòè, ïðî êîãî ìîâà. Íàâ³òü ó íàÿâíèõ ñïîãàäàõ òðàïëÿþòüñÿ âåëüìè ïðîìîâèñò³ ôàêòè. Ñâ³ä÷åííÿ ç Ðî¿ùà. Áàéðàê Ìàð³ÿ Àíäð³¿âíà, 1925 ð. í.: «Ìàòè õîäèëà ãëÿä³òè ä³òåé äî áðèãàäèðà, ÿêèé â³äàâ êîëãîñïíîþ êëóíåþ. Òî ìàòåð³ òîé áðèãàäèð äàâàâ òðîõè õë³áà. Ìè ñèò³ íå áóëè, àëå â³ä ãîëîäó íå ïóõëè, ÿê áóëî â ³íøèõ ñ³ì’ÿõ. Ïàì’ÿòàþ, ùî õîäèëè òàê³ áðèãàäè ëþäåé ïî õàòàõ, øóêàëè çåðíî òà ïðîäóêòè õàð÷óâàííÿ. Äî íàñ íå ïðèõîäèëè, áî íàø äÿäüêî áóâ êîìóí³ñòîì» 30. Ñïîãàäè Ôåäîñîâî¿ Ìà𳿠²âàí³âíè (1906 ð. í.) òà Ôåäîñîâî¿ Òåòÿ-
186
íè ²âàí³âíè (1915 ð. í.) ç òîãî æ òàêè Ðî¿ùà: «Ó íàø³é ñ³ì’¿ í³õòî â³ä ãîëîäó íå ïîìåð. Ìè â êîìóíó õîäèëè. Çáèðàëè íà ïîë³ ìåðçëó êàðòîïëþ, ñóøèëè, ïîò³ì ðîáèëè «ìàòàþíèêè». Íàâåñí³ çáèðàëè ãîë³âêè êîíþøèíè, àêàö³þ, ñóøèëè, ïåðåòèðàëè, à ïîò³ì õë³á ïåêëè. Àëå íå âñ³ì òàêèé ãîëîä áóâ: êîìóí³ñòè íå ãîëîäóâàëè» 31. Áîíäàð Ôåäîðà Ïèëèï³âíà (1913 ð. í.) ç Äîâæèêà: «Ìàòè ïîìåðëà ðàíî.  ö³ ðîêè æèëà ç áàòüêîì, áðàòîì òà íåâ³ñòêîþ ïî âóëèö³ ˳ñîâà. Áàòüêî øèâ ÷îáîòè, òîìó áóâ ó ïîøàí³. Ïîøèâ íà÷àëüíèêó ç ñåëà Ëåâîíüêè, â çíàê ïîäÿêè òîé âëàøòóâàâ ìåíå íà ðîáîòó çà êóñîê õë³áà» 32. Ïîëóëÿõ ³òàë³íà Îëåêñ³¿âíà (1930 ð. í.) ç Êè¿íêè: «Íàøà ñ³ì’ÿ íå ãîëîäóâàëà, áî áàòüêî ïðàöþâàâ ó çàãîòçåðíî, òàê ì³ã âèïèñàòè ³ ñîá³, ³ ðîäè÷àì çåðíà» 33. Òóð Ãðèãîð³é Àíòîíîâè÷ (1925 ð. í.) ç Äðóöüêîãî: «Ìè íå ãîëîäóâàëè, áî áàòüêî ïðàöþâàâ ó êîëãîñï³, áóâ àêòèâ³ñòîì» 34. Ïàë³é Òåòÿíà Ïåòð³âíà (1923 ð. í.) ³ç Êðóãëîãî: «Íåñòà÷³ ¿æ³ íå áóëî, òîìó ùî áàòüêî ïðàöþâàâ áðèãàäèðîì. À òàêîæ ìàëè êîðîâó ó ãîñïîäàðñòâ³» 35. Ïðèòèêîâñüêèé Îëåêñ³é Ïèëèïîâè÷ (1922 ð. í.) ç ϳñîê: «Ò³ ñ³ì’¿, ÿê³ éøëè â êîëãîñï, íå ãîëîäóâàëè. À íàø áàòüêî íå ï³øîâ ó êîëãîñï, òî ìè á³äñòâóâàëè. Àëå êîëè äî íàñ ïðèñëàëè ãîëîâó êîëãîñïó ç Êèºâà, òî ÿ çäðóæèâñÿ ç éîãî ñèíîì ³ õîäèâ äî íèõ ãóëÿòè. Ó íèõ áóëà ñëóæíèöÿ, òî, êîëè ÿ ïðèõîäèâ, âîíà äàâàëà ìåí³ ¿ñòè» 36. Ãàðóñ ³ðà Òàðàñ³âíà, 1916 ð. í., ñ. Ëóêàø³âêà: «Äî ëþäåé âäèðàëèñÿ ó äîì³âêè ³ çàáèðàëè óñå, ùî çíàéäóòü ó õàò³. Ëàçèëè ïî ïîãðåáàõ, ñàðàÿõ. Õë³á, ñàëî, îäÿã, õóäîáó íå ò³ëüêè â³ääàâàëè äåðæàâ³, àëå é ä³ëèëè ì³æ ñîáîþ» 37. ͳò÷åíêî Ãàííà Ôåäîð³âíà (1922 ð. í.) ç Ðóäêè: «Ó ðîêè ãîëîäîìîðó ìåíå ìàòè â³ääàëà ó ñëóæíèö³ äî áàãàòî¿ ïàí³, ÿ äîãëÿäàëà ¿¿ ä³òåé. Ïàí³ ìåíå íå îáðàæàëà, äîáðå ñòàâèëàñÿ» 38. Ïåâíî, íå ïîòð³áíî íàãàäóâàòè, ùî â 1933-ìó êîëèøí³õ äâîðÿí óæå ìàéæå íå çàëèøèëîñÿ. À ò³, ùî äîæèâàëè â³êó â îêðåìèõ ñàäèáàõ, äàâ-
187
íî âæå çàáóëè, ùî òàêå áàãàòñòâî. Òîæ «ïàí³» ìîãëà ïðåäñòàâëÿòè ò³ëüêè íîâó âëàäó. Ó Ïåòðóøèí³ ãîëîâà êîëãîñïó Ãåîðã³é Ñàäîâèé âå÷îðàìè íàãðàâàâ íà ãàðìîøö³ – âåñåëî éîìó áóëî. À â äåÿêèõ ñ³ì’ÿõ òîä³ ïî äâîº-òðîº ä³òåé çà äåíü ïîìèðàëî. ² çàì³ñòü ñïàñ³ííÿ ïîìèðàþ÷èõ – êîíöåðòè ç ï³ñíÿìè. Ùî ö³êàâî, íàñòóïíîãî ðîêó Ñàäîâîãî íàâ³òü ïîêàðàëè çà àìîðàëüíó ïîâåä³íêó. Àëå ïðèâîäîì ñòàëà íå áàéäóæ³ñòü äî ëþäñüêîãî ãîðÿ, ³ íå «ïèð âî âðåìÿ ÷óìû», à òå, ùî «ïèð» çàòÿãíóâñÿ ³ íà ïîëÿõ çàïàíóâàâ áåçëàä. Îñü öüîãî âëàäà éîìó íå ïðîáà÷èëà. Òîáòî, çíàâ áè ì³ðó – ñï³âàâ áè é äàëè ï³ä ãàðìîøêó 39. «Ê³íåöü ñâ³òó» Äëÿ ïðîñòèõ ëþäåé ïî䳿 1933 ðîêó íàïåâíå àñîö³þâàëèñÿ ç ê³íöåì ñâ³òó. Íàäòî âæå ñï³âïàäàëè âñ³ îçíàêè. Òà é ùî ìîæíà áóëî äóìàòè, êîëè íàâêîëî â³äáóâàëèñÿ ñòðàøí³ ðå÷³. Òðàïëÿëèñÿ â ñïîãàäàõ ³ òàê³ óðèâêè: Ñòåïåíêî Ìàð³ÿ Ëàâðåíò³¿âíà (1918 ð. í.) ç Ëóêàø³âêè: «Ïàì’ÿòàþ, ïðèõîäèëè ó äâîðè ³ çàáèðàëè âñå, ùî ìîãëè. Áóëî íà äâîð³ âèäíî, ïðèéøëè äî íàñ òðè ÷îëîâ’ÿãè ³ äî õë³âà, êóðåé òÿãíóòü. Ìàòè âèá³ãëà ³ç õàòè, áëàãàº, ùîá ïîâåðíóëè òðüîõ îñòàíí³õ êóðåé, äåðæèòü ¿õ, íå ïóñêàº. ² ÿ âèá³ãëà, äèâëþñÿ. Òî îäèí ç íèõ ñîêèðîþ óäàðèâ ìàìó ïî ãîëîâ³, âîíà âìåðëà» 40. Âåðãóí Ìàð³ÿ Ôåäîð³âíà (1928 ð. í.) ³ç Âàñèëåâî¿ Ãóòè: «Ó 1933 ð. ïðèéøëè ÿê³ñü àêòèâ³ñòè ç Ñèâîê ïî êàðòîïëþ çàáèðàòè, òî ìàòè ïî÷àëà â³äêîïóâàòè ç ÿìè êàðòîïëþ ³ â³ääàâàòè ¿ì. À áàòüêî â öåé ÷àñ íàêðè÷àâ íà íå¿, ùîá éøëà çà õàòó, òàê çà öå éîãî òàì, á³ëÿ êàðòîïë³, âáèëè» 41. Ñêîðèíà Ëþáîâ Ëåîíò³¿âíà (1925 ð. í.) ³ç Áóäè, äèòèíñòâî ÿêî¿ ïðîéøëî â Îðë³âö³ Êóëèê³âñüêîãî ðàéîíó: «ß áà÷èëà, ÿê ñèí ïîäàâàâ áàòüêîâ³ íà ï³÷ ìîòóçêó, ùîá òîé ïîâ³ñèâñÿ ³ íå ïðîñèâ á³ëüøå ¿ñòè. Ïîõîðîíèâøè áàòüêà, ñèí ñàì ïîâ³ñèâñÿ â³ä íåäî¿äàííÿ» 42. Äóáèíà Ïàðàñêîâ³ÿ Äåì’ÿí³âíà ç Áåðåçàíêè: «À ùå ïàì’ÿòàþ, îäíà ä³â÷èíà ãðèçëà íà ñîá³ ðóêè ³ âìåðëà ç ãîëîäó» 43.
188
×åðåäíè÷åíêî Óëÿíà Þõèì³âíà (1916 ð. í.) ³ç Ëüãîâà: «Ó ×åðåäíè÷åíêà Äåìèäà Ñåìåíîâè÷à ñ³ëüñüê³ àêòèâ³ñòè âèïðÿãëè êîíåé ïîñåðåä ïîëÿ, à éîãî çàñëàëè â Ñèá³ð. Éîãî äî÷îê òåæ âèãíàëè ç õàòè. Âíî÷³ âîíè çàáèðàëèñÿ â ñâ³é õë³â, ùîá ïåðåíî÷óâàòè. Àêòèâ³ñòè ä³çíàëèñÿ, âèëàìè ïåðåëîïà÷óâàëè ñîëîìó, ùîá í³õòî íå çàõîâàâñÿ» 44. Äðîçä Îëåêñàíäðà Ãàâðèë³âíà (1929 ð. í.) ³ç Ìíüîâà: «Â ïàì’ÿò³ ³ äîñ³ øèï³ííÿ ëþäñüêîãî ì’ÿñà â ä³æö³. Íåïîäàë³ê æèâ ÷îëîâ³ê, ÿêèé çàð³çàâ æ³íêó (ïðè¿æäæó). ² êîëè éîãî çààðåøòóâàëè, çíàéøëè â íüîãî ä³æêó ³ç çàñîëåíèì ëþäñüêèì ì’ÿñîì, çàêîïàíó ï³ä äåðåâîì, òî ìåí³ çäàëîñÿ, ùî âîíî øèïèòü. À òî, ìàáóòü, áóâ ñòóê³ò äåðåâ’ÿíèõ êîë³ñ ï³äâ³ä ïî öåãëèíàõ» 45. Ñòåöåíêî Ãàííà Ñåìåí³âíà (1922 ð. í.) ç Îëèø³âêè: «Áàãàòî ëþäåé ïîìåðëî òîä³. Ìè áîÿëèñÿ õîäèòè âóëèöÿìè, áî ñêð³çü ëåæàëè ïîìåðë³ àáî ò³, õòî ïîìèðàâ» 46. Êóëèê Ãàííà Òèìîô³¿âíà (1922 ð. í.) ç Ðî¿ùà: «Ïàì’ÿòàþ, ÿê áðèãàäèð çàñòðåëèâ ç ðóøíèö³ æ³íêó, ÿêà âêðàëà 1 êîëîñîê íà ïîë³» 47. Ðàä÷åíêî ªôðîñèí³ÿ Îëåêñàíäð³âíà (1922 ð. í.) ³ç Ñëîáîäè: «Ñåñòðà ïîìåðëà â ãîëîäîâêó, â ìàòåð³ ïóõëè íîãè. Ó ä³äà, Ðàä÷åíêà Ïîðôèð³ÿ, âñÿ áðàòîâà ñ³ì’ÿ âèìåðëà. Áðèãàäà ç ÷óæèõ ³ ñâî¿õ ëþäåé õîäèëà ³ çàáèðàëà âñå. гäíèé äÿäüêî îñòàíí³é êëóíîê ïðîñà çàáðàâ» 48. Ôåäîñîâè Ìàð³ÿ ²âàí³âíà (1906 ð. í.) òà Òåòÿíà ²âàí³âíà (1915 ð. í.) ç Ðî¿ùà: «Îäèí õëîï÷èê, ìàëåíüêèé ùå, ï³øîâ âèðâàòè ñàëàòó äî äÿäüêà íà ãîðîä. À äÿäüêî ïîáà÷èâ, âèñêî÷èâ ç õàòè é âáèâ äèòèíó, ùîá ñàëàòó íå áðàëà. Õëîï÷èê íàâ³òü é âèðâàòè éîãî íå âñòèã» 49. À äî âñüîãî – ÿêðàç ï³ä ÷àñ ãîëîäóâàííÿ âëàäà ìàñîâî çàêðèâàëà öåðêâè, ïåðåòâîðþþ÷è ¿õ ÷è òî íà êîëãîñïí³ êîìîðè, ÷è òî ðîçâàæàëüí³ óñòàíîâè (êëóáè), à òî é ïðîñòî ðóéíóþ÷è àðõ³òåêòóðí³ ïàì’ÿòêè. Îò ³ óÿâ³òü òîãî÷àñíó êàðòèíó: ìàñîâî ïîìèðàþòü ëþäè, à òèì,
189
õòî ïðè ñìåðò³, ãîä³ ÷åêàòè íà áóäü-ÿêó äîïîìîãó – âëàäà íå çâåðòຠíà íèõ æîäíî¿ óâàãè; ïîâñþäíî øàñòàþòü çëîáí³ ìîëîäèêè ç «áðèãàä», ÿê³ ³ç çâ³ðèíèì îñêàëîì âèøóêóþòü ³ çàáèðàþòü îñòàííº, à íåïîêîðà ¿ì ìîæå âàðòóâàòè æèòòÿ; öåðêâè çàêðèò³ àáî çíèùåí³, à á³äîâ³ «êîìñîìîëêè» áåçñîðîìíî âèòàíöüîâóþòü íà ïîí³âå÷åíèõ ³êîíàõ. ² òàê – ïîâñþäíî. Ñïðàâæíº öàðñòâî Ñàòàíè! À îô³ö³éíî – í³ÿêîãî ãîëîäó, í³ÿêèõ ñòðàæäàíü... «Ìåòàìîðôîçè» Ó ñïîãàäàõ Ôåäîñîâî¿ Ìà𳿠²âàí³âíè (1906 ð. í.) òà Ôåäîñîâî¿ Òåòÿíè ²âàí³âíè (1915 ð. í.) ç Ðî¿ùà º é òàê³ ðÿäêè: «Â öåé ÷àñ ó ñåë³ êëóí³ ïî÷àëè ãîð³òè. Ó ï³äïàëàõ çâèíóâàòèëè îäíîãî ÷îëîâ³êà, ïîñàäèëè ó òþðìó. Çãîäîì âèÿâèëîñÿ, ùî êëóí³ ï³äïàëþâàëè ñàì³ êîìóí³ñòè, ùîá çà íèõ îòðèìàòè ñòðàõîâêó. Ó ñóñ³äêè âñå çàáðàëè, õàòó ñïàëèëè. ³ä õàòè í³÷îãî íå ëèøèëîñÿ, îäíà ò³ëüêè ï³÷, à â ïå÷³ áóëî çàìàçàíî òðîõè ÿ÷ìåíþ. Ïðèõîäüêî – êîìóí³ñò, à ï³ä ÷àñ â³éíè ïîë³öàé – ïðè¿õàâ ³ òîé ÿ÷ì³íü çàáðàâ» 50. À é ñïðàâä³. Ñòðàøåíí³ çëî÷èíè áàãàòüîõ àäåïò³â âëàäè çàëèøàëèñÿ àáñîëþòíî áåçêàðíèìè. Áàãàòî êîãî ïåðåìîëîëè ó ïîäàëüøîìó ñòàë³íñüê³ æîðíà òåðîðó é ðåïðåñ³é (ìè âæå êàçàëè, ùî âëàäà íå çàëèøàëà ó ñïîêî¿ íàâ³òü íàéâ³ääàí³øèõ ñëóæèòåë³â, à çàì³òàòè ñë³äè Ñòàë³í âçàãàë³ âì³â êðàùå çà ³íøèõ). Àëå ò³, õòî âèæèâ, – ÿê âîíè ïîò³ì äèâèëèñÿ ó â³÷³ îäíîñåëüöÿì? Áàãàòî õòî çàëèâàâ äîêîðè ñóìë³ííÿ ãîð³ëêîþ – îô³ö³éí³ äîêóìåíòè òîãî ÷àñó ïåðåïîâíåí³ äîãàíàìè òà ïîêàðàííÿìè çà ïèÿöòâî. Îäíàê öå ëèøå âåðøèíà àéñáåðãó, äàëåêî íå êîæåí ïîòðàïëÿâ íà ñòîð³íêè òèõ ÷è ³íøèõ ïðîòîêîë³â. À êîëè ïðèéøëè í³ìö³, òî äåÿê³ êîëèøí³ «àêòèâ³ñòè», ôàíàòè÷í³ ïðèõèëüíèêè äåðæàâíî¿ ïîë³òèêè, áîÿ÷èñü ïîìñòè ëþäåé, øâèäåíüêî ïîäàëèñÿ ó ïîë³öà¿. ² ñàìå âîíè â³äçíà÷àëèñÿ áåçæàëüí³ñòþ òà æîðñòîê³ñòþ, ùî, âò³ì, áóëî äëÿ íèõ çâè÷íîþ ñïðàâîþ. Íå ìîæåìî ñêàçàòè, ùîá öå íîñèëî ìàñîâèé õàðàêòåð. Çðåøòîþ, ïîä³áíèì ÷èíîì ïèòàííÿ í³õòî îñîáëèâî íå ñòàâèâ, à òîìó òàêîãî ðîäó äîñë³äæåííÿ, íàñê³ëüêè íàì â³äîìî, â³äñóòí³. Àëå ïîä³áí³
190
ôàêòè âàì íàâåäóòü íå â îäíîìó ñåë³. Àäæå ïåð³îä í³ìåöüêî¿ îêóïàö³¿ – öå ùå é ïåðøà ìîæëèâ³ñòü äëÿ ëþäåé ïîêâèòàòèñÿ ç òèìè, õòî òàê áåçæàëüíî ïîâîäèâñÿ ç íèìè â ÷àñè Ãîëîäîìîðó. ×è íå òîìó ³íîä³ òàê ëåãêî í³ìö³ çíàõîäèëè êîìóí³ñò³â òà àêòèâ³ñò³â ðàäÿíñüêî¿ âëàäè, ùî ïåðåõîâóâàëèñÿ ïî ñåëàõ? ¯õ óâ’ÿçíþâàëè òà ðîçñòð³ëþâàëè. ϳñëÿ âèãíàííÿ í³ìö³â ö³ æåðòâè, íà â³äì³íó â³ä òèõ, õòî îáðàâ ïîë³öåéñüêó ñëóæáó, ñòàëè ãåðîÿìè-ìó÷åíèêàìè. Îäíàê ñóìóâàëè îäíîñåëüö³ äàëåêî íå çà âñ³ìà, ïðî äåÿêèõ øåïòàëèñÿ: «Ñîáàö³ – ñîáà÷à ñìåðòü»... Íàñë³äêè 1933-ãî Âçàãàë³, äîâãîñòðîêîâ³ íàñë³äêè Ãîëîäîìîðó â³äíîñÿòüñÿ äî ìàëîäîñë³äæåíèõ ñòîð³íîê ³ñòîð³¿. Íå ìîãëè òàê³ çëî÷èíè ìèíóòèñÿ áåçñë³äíî äëÿ íàðîäíî¿ ïàì’ÿò³. Ñêàæ³ìî, ç ïî÷àòêîì ðàäÿíñüêî¿í³ìåöüêî¿ â³éíè öå ñïðè÷èíèëî íå ò³ëüêè äîâîë³ ìàñîâó âèäà÷ó êîìóí³ñò³â-ï³äï³ëüíèê³â. Çäàºòüñÿ, íåáàæàííÿ ðàäÿíñüêèõ ëþäåé âîþâàòè ó ïåðø³ ì³ñÿö³ â³éíè, ùî çóìîâèëî ïîâíèé êðàõ êðà¿íè Ðàä â 1941-ìó, ñåðåä ³íøîãî ñïèðàëîñÿ ³ íà ã³ðêèé äîñâ³ä ñòîñóíê³â ³ç âëàäîþ â 1933-ìó. Ç ëèõèõ 30-õ ðîê³â «ðîñòóòü íîãè» ³ â êðèâàâèõ ïîä³é îñåí³ 1941 ðîêó â ñåë³ Ëîïàòèí³, îïèñàí³ Â.Ã. Äðîçäîì: «Äàê í³ìö³ îòî÷èëè Ëîïàòèí, í³êîãî ³ç ñåëà íå âèïóñêàëè, à ïîë³öà¿ õîäèëè ïî õàòàõ ³ óñ³õ çãàíÿëè äî êëóí³. Ñâî¿õ íå ÷³ïàëè, à òîëüêè òèõ, íà êîãî çëî ìàëè, ùå ç ðîê³â êîëåêòèâ³çàö³¿, õòî â êîëãîñï çàïèñàâñÿ. Áî ñòàðîñòà òàìî÷êè áóâ ðîçêóðêóëåíèé. Íà ôðîíò ³ç Ñèá³ðó ïîïðîñèâñÿ, òàäè ë³í³þ ïåðåéøîâ, äî í³ìö³â, ³ â ñåëî âåðíóâñÿ. Íàçãàíÿëè ÿíè, ìî, äóø ³ç ñòî, áîëºé æ³íêè òà äºòâà. ² óñ³õ ó êëóíþ, ÿê ó ì³øîê, íàáèëè òàê, ùî çàëåäâå âîðîòÿ çà÷èíèëè... À òàäè ïîë³öà¿ îáëèëè êëóíþ áåíçèíîì ³ ï³äïàëèëè. ßê ñâ³÷à ñïàëàõíóëà. Çàêðè÷àëè ëþäîíüêè, çàãîëîñèëè, îä ïëà÷ó äèòÿ÷îãî ³ êàì³íü áè îæèâ... À Ìåôîä³é Íóæäà çáîêó ñòîÿâ ³ ñì³ÿâñÿ ç ìóê òà ñìåðòåé ëþäñüêèõ. ² êàçàëè í³áèòî éîìó ñàì³ ïîë³öà¿, ó êîãî ñîâ³ñò³ ùå õî÷ íà äåíö³ äóø³ çàëèøàëîñÿ: «Ïîá³éòåñÿ Áîãà, ïàíå ñòàðîñòî, íå ðîá³òü òà-
191
êîãî». À éîí êð³çü ñì³õ îäêàçóâàâ: «Íå ÿ ñåº ïî÷èíàâ, íå íà ìåí³ é çàê³í÷èòüñÿ...» ² ñëóæèâ éîí Áîãîâ³ ñìåðò³ äî îñòàíêó, áî âðàíö³ çíàéøëè Ìåôîä³ÿ ìåðòâîãî ó õàò³, ÿêó éîí êîëèñü äëÿ ðîäèíè ñâ áóäóâàâ, à ïðè êîëãîñïàõ êîíòîðà òàì áóëà. Ïîâ³ñèâñÿ éîí íà òàìó äóáîâîìó, ïîìèíêè êðèâàâ³ ñïðàâèâøè. Áî º êðàéíÿ ìåæà ãð³õà ïåðåä ëþäüìè òà Áîãîì, ÿêó äóøà, ÿêîþ á íå áóëà âîíà, áåçêàðíî ïåðåñòóïèòü íå ìîæå» 51. ϳä ÷àñ â³éíè â³äêðèâñÿ ùå îäèí «íàðèâ», ïîðîäæåíèé çëî÷èííîþ ïîë³òèêîþ á³ëüøîâèê³â ó 30-õ ðîêàõ. ͳìö³ çàîõî÷óâàëè ïîâåðíåííÿ ³ç çàñëàííÿ ëþäåé, ðåïðåñîâàíèõ âëàäîþ â ïåð³îä ðîçêóðêóëåííÿ òà âèëó÷åííÿ ïðîäîâîëüñòâà. Êîëè ò³, ùî âèæèëè, ïðèáóâàëè â ð³äí³ êðà¿, îêóïàíòè ïîâåðòàëè ¿ì ðåêâ³çîâàí³ áóäèíêè. Àëå ïîâåðíåííÿ ðàäÿíñüêî¿ âëàäè çàâåðøèëîñü äëÿ «ïðèáóëüö³â» ïîâòîðíîþ õâèëåþ ðåïðåñ³é. Çàñ³äàííÿ ×åðí³ã³âñüêîãî ðàéâèêîíêîìó â³ä 14 òðàâíÿ 1944 ðîêó, ðîçãëÿäàºòüñÿ â³äðàçó äåê³ëüêà çàÿâ ïðèáëèçíî òàêîãî çì³ñòó: «Ñëóõàëè: çàÿâó ãðîìàäÿíêè ñåëà Ïåòðóøèíà Øàðïàòî¿ ªôðîñèí³¿ Òèò³âíè ïðî ïîâåðíåííÿ õàòè. Óõâàëèëè: â çâ’ÿçêó ç òèì, ùî ãð. Øàðïàòà ª. Ò. êóïèëà ³ç ïðèëþäíèõ òîðã³â öþ õàòó â 1931 ðîö³ â³ä ñ³ëüðàäè, à ïðè òèì÷àñîâ³é îêóïàö³¿ í³ìöÿìè íàøî¿ òåðèòî𳿠áóâøèé ãîñïîäàð Ïîòàïåíêî Ìèõàéëî À. çà äîïîìîãîþ í³ìö³â âèñåëèâ ãð. Øàðïàòó ³ ïîñåëèâñÿ ñàì. À òîìó ÐÂÊ óõâàëþº: âèñåëèòè ãð. Ïîòàïåíêà Ìèõàéëà Àíäð³éîâè÷à òà ïîñåëèòè ãð. Øàðïàòó, ÿê ãîñïîäàðêó õàòè ³, êð³ì òîãî, ÿê ñ³ì’þ ÷åðâîíîàðì³éöÿ» 52. Ìè íàâåëè ëèøå äåÿê³ ïðèêëàäè òèõ íàñë³äê³â, ùî çàëèøèâ ïî ñîá³ òàêèé ìàñøòàáíèé çëî÷èí, ÿê âèìîðåííÿ ãîëîäîì ì³ëüéîí³â í³ â ÷îìó íå ïîâèííèõ ëþäåé. ³äëóííÿ òîãî æàõó ðàç ïî ðàç íàãàäóþòü ïðî ñåáå íàâ³òü ñüîãîäí³. Õî÷à á òèì, ÿê âàæêî ïðîõîäèòü ïðîöåñ ðîçêðèòòÿ ïðàâäè ïðî çëî÷èí, éîãî ìåõàí³çìè. ² ÿê ïîë³òèêè âèêîðèñòîâóþòü ïðîáëåìí³ ïèòàííÿ äëÿ ðîçêîëó ñóñï³ëüñòâà. Õî÷à,
192
çäàâàëîñü áè, òàê³ ñêîðáîòí³ ñòîð³íêè ³ñòî𳿠ìàþòü ëèøå îá’ºäíóâàòè... Ùî ðîáèòè? Ùî æ íåîáõ³äíî ðîáèòè íèí³, ÿê âèïðàâèòè ñòàíîâèùå? Ðåöåïò ïðîñòèé – ñåðéîçíà ³ àðãóìåíòîâàíà ïðîñâ³òíèöüêà ðîáîòà. Ïåðåä â³äêðèòòÿì ïàì’ÿòíèõ çíàê³â îáîâ’ÿçêîâî ïðîâîäèòè çóñòð³÷³ ç ãðîìàäîþ, ðîç’ÿñíþâàòè âñ³ ò³ ðå÷³, ïðî ÿê³ ãîâîðèëîñÿ íèæ÷å. Ç ³íøîãî áîêó, íåîáõ³äíî ìàêñèìàëüíî çàëó÷àòè äîêóìåíòàëüí³ äæåðåëà. Àáñîëþòíî íåçðîçóì³ëî, ÷îìó äîñë³äíèêè Ãîëîäîìîðó íå îòðèìàëè çåëåíîãî ñâ³òëà ùîäî äîñòóïó äî àðõ³â³â ÑÁÓ, ÐÀÃѳâ, äåÿêèõ êîìïàðò³éíèõ ôîíä³â. ³äòàê ïîïðè âñþ ìàñøòàáí³ñòü çàõîä³â, ïðîâåäåíèõ ç íàãîäè 75-¿ ð³÷íèö³ òðàãå䳿, ïîïåðåäó ùå âáà÷àºìî âåëè÷åçí³ îáñÿãè ðîáîòè äëÿ äîñë³äíèê³â. Ñåðåä ³íøîãî, íåîáõ³äíî ïðîäîâæóâàòè çáèðàòè ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â Ãîëîäîìîðó. Ìàñîâå àíêåòóâàííÿ äóæå ÷àñòî ïðîâîäèëîñü ìàéæå ôîðìàëüíî, òîæ çîñòàâèëî ïî ñîá³ ÷èñëåíí³ ëàêóíè. Òîìó íà ÷åðç³ ö³ëåñïðÿìîâàí³ îïèòóâàííÿ, ÿê³ á ìàêñèìàëüíî âðàõîâóâàëè âæå îòðèìàí³ ðåçóëüòàòè ³ äîïîìàãàëè âèð³øèòè âóçëîâ³ ïðîáëåìè ïåðåá³ãó Ãîëîäîìîðó â îêðåìèõ íàñåëåíèõ ïóíêòàõ. Òàêà ðîáîòà ìຠïðîâîäèòèñÿ ÿêíàéøâèäøå, àäæå ñâ³äê³â òðàãå䳿 ñòຠâñå ìåíøå. ² äàëåêî íå êîæåí ç íèõ ìîæå ïîõâàëèòèñÿ áåçäîãàííîþ ïàì’ÿòòþ. Ç âèõîäîì ðåã³îíàëüíèõ òîì³â Íàö³îíàëüíî¿ êíèãè ïàì’ÿò³ ñòàëè øèðîêî äîñòóïíèìè çàãàëüí³ ñïèñêè ïîìåðëèõ â 1933 ðîö³. ² çà äîïîìîãîþ ñòàðîæèë³â ùå íå ï³çíî âñòàíîâèòè ñïðàâæí³ ïðè÷èíè ñìåðò³ òèõ ÷è ³íøèõ îñ³á, ï³ñëÿ ÷îãî ïî÷íå âèìàëüîâóâàòèñü äîâîë³ ñåðéîçíà ñòàòèñòèêà æåðòâ Ãîëîäîìîðó ïî êîæíîìó íàñåëåíîìó ïóíêòó, à äàë³ – ïî ðàéîíó, îáëàñò³ ³, çðåøòîþ, ïî âñ³é Óêðà¿í³. __________________________ 1
Äåðæàâíèé àðõ³â ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³ (äàë³ – ÄÀ×Î). – Ô. 9022. – Îï. 1. – Ñïð. 188 [â³äñóòíÿ íóìåðàö³ÿ àðêóø³â íà ÷àñ îçíàéîìëåííÿ àâòîðà ç³ ñïðàâîþ].
193
2
Ãîðîáåöü Ñ. ×è íå ïîðà ïîðàõóâàòè æåðòâ Ãîëîäîìîðó? // Äåñíÿíñüêà ïðàâäà (×åðí³ã³â). – 2007. – 24 ëèñòîïàäà. – Ñ. 4. 3 Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà òåðåíàõ ×åðí³ã³âñüêîãî ðàéîíó / Óïîðÿäíèê Ãîðîáåöü Ñ. – ×åðí³ã³â, 2008. – Ñ. 127. 4 Ïàì’ÿòü íàðîäó íåóᳺííà: ñïîãàäè î÷åâèäö³â. (Ñâ³ä÷åííÿ ïðî ãîëîä 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³). – ×åðí³ã³â: ÊÏ «Âèä-âî «×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè», 2003. – Ñ.93 – 94. 5 Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà òåðåíàõ ×åðí³ã³âñüêîãî ðàéîíó / Óïîðÿäíèê Ãîðîáåöü Ñ. – ×åðí³ã³â, 2008. – Ñ. 53. 6 Òàì ñàìî. – Ñ. 42. 7 Òàì ñàìî. – Ñ. 41. 8 Òàì ñàìî. – Ñ. 85. 9 Òàì ñàìî. – Ñ. 62 – 63. 10 ÄÀ×Î. – Ô. 9022. – Îï. 1. – Ñïð. 134. 11 Ãîðîáåöü Ñ. ×è íå ïîðà ïîðàõóâàòè æåðòâ Ãîëîäîìîðó? // Äåñíÿíñüêà ïðàâäà (×åðí³ã³â). – 2007. – 24 ëèñòîïàäà. – Ñ. 4. 12 ÄÀ×Î. – Ô. 9022. – Îï. 1. – Ñïð. 192. 13 Ãîðîáåöü Ñ. ×è íå ïîðà ïîðàõóâàòè æåðòâ Ãîëîäîìîðó? // Äåñíÿíñüêà ïðàâäà (×åðí³ã³â). – 2007. – 24 ëèñòîïàäà. – Ñ. 4. 14 Ñåð㺺âà Ñ. Òî áóëè ñòðàøí³ ÷àñè // Íàø êðàé (×åðí³ã³â). – 2003. – 9 ñåðïíÿ. – Ñ. 5. 15 ÄÀ×Î. – Ô. 9022. – Îï. 1. – Ñïð. 134. 16 ÄÀ×Î. – Ô. 9022. – Îï. 1. – Ñïð. 154. 17 ÄÀ×Î. – Ô. 9022. – Îï. 1. – Ñïð. 186. 18 Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà òåðåíàõ ×åðí³ã³âñüêîãî ðàéîíó / Óïîðÿäíèê Ãîðîáåöü Ñ. – ×åðí³ã³â, 2008. – Ñ. 26. 19 Äðîçä Â. Ïðèøåñòÿ // Êè¿â. – 1997. – ¹ 7-8. – Ñ. 44. 20 ÄÀ×Î. – Ô. 9022. – Îï. 1. – Ñïð. 149. 21 Äåì÷åíêî Ò. Êîëåêòèâ³çàö³ÿ òà Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³: Íàâ÷. ïîñ³áíèê. – ×åðí³ã³â: ÂÀÒ «ÐÂÊ «Äåñíÿíñüêà ïðàâäà», 2007. – Ñ. 21. 22 Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà òåðåíàõ ×åðí³ã³âñüêîãî ðàéîíó / Óïîðÿäíèê Ãîðîáåöü Ñ. – ×åðí³ã³â, 2008. – Ñ. 43. 23 Òàì ñàìî. – Ñ. 122. 24 ÄÀ×Î. – Ô. 9022. – Îï. 1. – Ñïð. 131, 132. 25 Ãîðîáåöü Ñ. ×è íå ïîðà ïîðàõóâàòè æåðòâ Ãîëîäîìîðó? // Äåñíÿíñüêà ïðàâäà (×åðí³ã³â). – 2007. – 24 ëèñòîïàäà. – Ñ. 4. 26 ÄÀ×Î. – Ô. 9022. – Îï. 1. – Ñïð. 78. 27 Ãîðîáåöü Ñ. Ïåòðóøèí çà ÷àñ³â ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðîê³â. – ͳæèí, 2005. –
194
Ñ. 115 – 116. 28 ÄÀ×Î. – Ô. Ï-616. – Îï. 1. – Ñïð. 44, 45. 29 Ãîðîáåöü Ñ. Ïåòðóøèí çà ÷àñ³â ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðîê³â. – ͳæèí, 2005. – Ñ. 155 – 173. 30 Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà òåðåíàõ ×åðí³ã³âñüêîãî ðàéîíó / Óïîðÿäíèê Ãîðîáåöü Ñ. – ×åðí³ã³â, 2008. – Ñ. 127. 31 Ïàì’ÿòü íàðîäó íåóᳺííà: ñïîãàäè î÷åâèäö³â. (Ñâ³ä÷åííÿ ïðî ãîëîä 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³). – ×åðí³ã³â: ÊÏ «Âèä-âî «×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè», 2003. – Ñ. 94. 32 Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà òåðåíàõ ×åðí³ã³âñüêîãî ðàéîíó / Óïîðÿäíèê Ãîðîáåöü Ñ. – ×åðí³ã³â, 2008. – Ñ.46. 33 Òàì ñàìî. – Ñ. 62. 34 Òàì ñàìî. – Ñ. 76. 35 Òàì ñàìî. – Ñ. 83. 36 Òàì ñàìî. – Ñ. 117. 37 Ïàì’ÿòü íàðîäó íåóᳺííà: ñïîãàäè î÷åâèäö³â. (Ñâ³ä÷åííÿ ïðî ãîëîä 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³). – ×åðí³ã³â: ÊÏ «Âèä-âî «×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè», 2003. – Ñ. 85. 38 Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà òåðåíàõ ×åðí³ã³âñüêîãî ðàéîíó / Óïîðÿäíèê Ãîðîáåöü Ñ. – ×åðí³ã³â, 2008. – Ñ. 130 39 Ãîðîáåöü Ñ. Ïåòðóøèí çà ÷àñ³â ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðîê³â. – ͳæèí, 2005. – Ñ. 169 – 171 40 Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà òåðåíàõ ×åðí³ã³âñüêîãî ðàéîíó / Óïîðÿäíèê Ãîðîáåöü Ñ. – ×åðí³ã³â, 2008. – Ñ. 27. 41 Òàì ñàìî. – Ñ. 32. 42 Òàì ñàìî. – Ñ. 37. 43 Òàì ñàìî. – Ñ. 68. 44 Òàì ñàìî. – Ñ. 81. 45 Òàì ñàìî. – Ñ. 92. 46 Òàì ñàìî. – Ñ. 104. 47 Òàì ñàìî. – Ñ. 127. 48 Òàì ñàìî. – Ñ. 146. 49 Ïàì’ÿòü íàðîäó íåóᳺííà: ñïîãàäè î÷åâèäö³â. (Ñâ³ä÷åííÿ ïðî ãîëîä 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³). – ×åðí³ã³â: ÊÏ «Âèäàâíèöòâî «×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè», 2003. – Ñ. 94. 50 Òàì ñàìî. 51 Äðîçä Â. Ïðèøåñòÿ // Êè¿â. – 1997. – ¹ 7-8. – Ñ. 58. 52 ÄÀ×Î. – Ô. 69. – Îï. 15. – Ñïð. 2. – Àðê. 33.
195
˳ä³ÿ ËÅÃÅÖÜÊÀ, äîöåíò êàôåäðè ãóìàí³òàðíèõ äèñöèïë³í ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó, êàíäèäàò ³ñòîðè÷íèõ íàóê
Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðîê³â: âóñòàìè î÷åâèäö³â, î÷èìà ñòóäåíò³â Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðîê³â – îäíà ç íàéñòðàøí³øèõ òðàãåä³é â ³ñòî𳿠óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, ñïëàíîâàíà ³ ðåòåëüíî çä³éñíåíà á³ëüøîâèöüêèì òîòàë³òàðíèì ðåæèìîì. Ïðîáëåìà Ãîëîäîìîðó çíàéøëà â³äîáðàæåííÿ â ÷èñëåííèõ ïóáë³êàö³ÿõ â³ò÷èçíÿíèõ ³ çàðóá³æíèõ äîñë³äíèê³â, àðõ³âíèõ äîêóìåíòàõ, ñïîãàäàõ î÷åâèäö³â. Äî ó÷àñò³ â äîñë³äæåíí³ òåìè Ãîëîäîìîðó àêòèâíî çàëó÷àþòüñÿ ñòóäåíòè ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó. Ðîáîòà ïðîâîäèòüñÿ çà òàêèìè îñíîâíèìè íàïðÿìêàìè: âèÿâëåííÿ ³ çá³ð ñïîãàä³â ëþäåé, ÿê³ ïåðåæèëè Ãîëîäîìîð, îñìèñëåííÿ ³ ï³äãîòîâêà äî äðóêó ñâ³ä÷åíü, âèñòóïè â çàñîáàõ ìàñîâî¿ ³íôîðìàö³¿, ó÷àñòü â êîíêðåòíî-ñîö³îëîã³÷íèõ äîñë³äæåííÿõ, ïðîâåäåííÿ áåñ³ä, íàïèñàííÿ ðåôåðàò³â, îðãàí³çàö³ÿ êíèæêîâèõ âèñòàâîê, ó÷àñòü ó çàõîäàõ ïî âøàíóâàííþ ïàì’ÿò³ æåðòâ ´åíîöèäó.  óí³âåðñèòåò³ ùîðîêó ñòâîðþþòüñÿ ñòóäåíòñüê³ íàóêîâ³ ãðóïè ç ìåòîþ ï³äãîòîâêè äîïîâ³äåé íà íàóêîâî-ïðàêòè÷í³ êîíôåðåíö³¿. Ñòóäåíòñüê³ äîïîâ³ä³, ¿õíÿ ï³äãîòîâêà òà îáãîâîðåííÿ º âàæëèâèì çàñîáîì çàëó÷åííÿ ñòóäåíòñüêî¿ ìîëîä³ äî ñàìîñò³éíîãî àíàë³çó ãîëîäîìîðîçíàâ÷î¿ òåìàòèêè. Äîïîâ³äà÷³ íå ëèøå àíàë³çóþòü, àëå é çàìèñëþþòüñÿ íàä ôàêòàìè ôàëüñèô³êàö³¿ óêðà¿íñüêîãî ³ñòîð³¿, íàä ìèíóëèì òà ìàéáóòí³ì Óêðà¿íè, íàä ñâîºþ ðîëëþ â æèòò³ êðà¿íè. Ïð³îðèòåòíèì çàâäàííÿì ó äîñë³äæåíí³ ïðè÷èí, ìàñøòàá³â, íàñë³äê³â Ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðîê³â º çàïèñ ³ ïóáë³êàö³ÿ ñâ³ä÷åíü
196
î÷åâèäö³â. Ñï³ëêóâàííÿ ç ëþäüìè, ÿê³ ñàì³ ïåðåæèëè ãîëîä, öå íå ëèøå ìåòîä íàêîïè÷åííÿ óí³êàëüíî¿ ³íôîðìàö³¿. Ðîçìîâà ç ³íôîðìàòîðàìè äîçâîëÿº ñòóäåíòàì îñîáèñòî îö³íèòè ³ â³ä÷óòè òå ñòðàøíå ëèõîë³òòÿ, âèáóäóâàòè ñâ³òîãëÿä. Ñòóäåíòè çàâæäè äèâóþòüñÿ, ÷îìó íåìຠîäíîñòàéíîñò³ ó òðàêòóâàíí³ ö³º¿ áîë³ñíî¿ òåìè? ×îìó îäí³ äîñë³äíèêè ââàæàþòü Ãîëîäîìîð ´åíîöèäîì, ³íø³ – òðàã³÷íèì âèïàäêîì, ðåçóëüòàòîì íåâðîæàþ, ñï³ëüíîþ òðàãå䳺þ âñ³õ íàðîä³â êîëèøíüîãî Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó? Àäæå ùå º ëþäè, ÿê³, ìîæëèâî, âèïàäêîâî âèæèëè ³ çàñâ³ä÷óþòü, ùî öå áóëà æîðñòîêà àêö³ÿ ñâ³äîìîãî íèùåííÿ óêðà¿íö³â. Ïî÷èíàþ÷è ç 2002 ðîêó, ñòóäåíòàìè íàøîãî óí³âåðñèòåòó çàïèñàíî ïðî Ãîëîäîìîð ê³ëüêà ñîòåíü ñâ³ä÷åíü ó ñåëàõ, ïåðåâàæíî ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³, äå ïðîæèâàþòü ¿õí³ áàòüêè, ðîäè÷³ ÷è çíàéîì³. Çàïèñ ñïîãàä³â-ñâ³ä÷åíü ïðîâîäèâñÿ çã³äíî ç³ ñïåö³àëüíî ðîçðîáëåíèì â Àñîö³àö³¿ äîñë³äíèê³â ãîëîäîìîð³â çàïèòàëüíèêîì. Ïåðåâàæíà ÷àñòèíà ³íôîðìàö³¿ çàïèñàíà â³ä ëþäåé, ÿêèì íà òîé ÷àñ áóëî 8 – 15 ðîê³â, ³ âîíè ñàì³ ïåðåæèëè ãîëîäîìîðí³ æàõ³òòÿ. Íåçíà÷íà ÷àñòèíà ñïîãàä³â çàïèñàíà çà ïåðåêàçàìè ðîäè÷³â ÷è ñóñ³ä³â. Ñòóäåíòè-³íòåðâ’þºðè çàïèñóâàëè ³íôîðìàö³þ ïîâí³ñòþ, áåç ðåäàãóâàííÿ. ×èìàëî î÷åâèäö³â ïåðåæèëè äâà ãîëîäè ³ ÷àñòî ¿õ ïîð³âíþâàëè. dzáðàí³ ìàòåð³àëè äåòàëüíî â³äòâîðþþòü êàðòèíó ãîëîäîìîðíèõ ïðîöåñ³â, ó ÿêèõ ìîæíà âèä³ëèòè ê³ëüêà çì³ñòîâíî-òåìàòè÷íèõ àñïåêò³â: íàñóâàííÿ ãîëîäó, ïîäâ³ðí³ îáøóêè, ñâàâ³ëëÿ âèêîíàâö³â, îï³ð ïðåäñòàâíèêàì âëàäè, ðàö³îí õàð÷óâàííÿ, ìàãàçèíè «òîðãç³íè», äèòÿ÷à áåçïðèòóëüí³ñòü, åï³äå쳿, çàãîðîäæóâàëüí³ çàãîíè, «Çàêîí ïðî ï’ÿòü êîëîñê³â», ëþäî¿äñòâî ³ òðóïîâæèâàííÿ, äåãðàäàö³ÿ ëþäåé ³ àòìîñôåðà ñòðàõó, ìàñîâà ñìåðòí³ñòü, ïîõîâàííÿ, àðåøòè, äåïîðòàö³¿, ðîçñòð³ëè... Ïîíàä 200 íàéçì³ñòîâí³øèõ ñïîãàä³â î÷åâèäö³â, ç³áðàíèõ ñòóäåíòàìè, îïóáë³êîâàíî â «Íàö³îíàëüí³é êíèç³ ïàì’ÿò³ æåðòâ Ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³. ×åðí³ã³âñüêà îáëàñòü», ó ÷îòèðüîõ çá³ðêàõ îáëàñíî¿ ñå𳿠«Ïàì’ÿòü íàðîäó íåóᳺííà», íà ñòîð³íêàõ ÷àñîïèñó «Ñ³âåðÿíñüêèé ë³òîïèñ».
197
Òàê, íàïðèêëàä, çà ñïîãàäàìè æèòåëüêè ñ. Àâ䳿âêà Êóëèê³âñüêîãî ðàéîíó Ìà𳿠Ñòåïàí³âíè Ãëóçä, ìîæíà â³äòâîðèòè òèïîâó æàõëèâó êàðòèíó òîãî÷àñíî¿ ä³éñíîñò³: «Ñòðàøíèé ãîëîä ïî÷àâñÿ ç îñåí³ 1932 ðîêó ³ ïðîäîâæóâàâñÿ äî ë³òà 1933 ðîêó. Ò³ ðîêè âèêàðáóâàëèñÿ â ìî¿é ïàì’ÿò³ íàçàâæäè. Âîíè çãàäóþòüñÿ ìåí³ ÿê ðîêè ïå÷àë³, ñìóòêó ³ ãîëîäíî¿ ñìåðò³. Ç äèòÿ÷èõ ë³ò ÿ çíàëà ö³íó æèòòÿ. Êîæíîãî äíÿ ³ êîæíî¿ õâèëèíè äóìàëà, äå âçÿòè õî÷ ùîñü ïî¿ñòè ³ ÷è äîæèâåìî äî òàêîãî äàëåêîãî çàâòðà. Îäíå áàæàííÿ – øìàòîê õë³áà, à éîãî íå áóëî é êðèõòè. ß õîäèëà íà ëóã, çáèðàëà êðîïèâó, ëîáîäó, ùàâåëü, ³íøó òðàâó. Âàðèëè ç íèõ áîðù: ïîñüîðáàºìî âîäè÷êó ³ âåñü ñí³äàíîê. Òàêîæ ïåêëè êîðæèêè ç ïîëîâè ðàçîì ç ãóñåíèöÿìè. Êîæíîìó áóëî ïî äâà êîðæèêè íà äåíü, àëå ìè é òîìó áóëè ðàä³. Âåñíîþ ëàçèëè ïî äåðåâàõ, êîëè öâ³ëè ëèïà ³ â’ÿç. Îáðèâàëè öâ³ò ³ òîâêëè â ñòóï³, öå äëÿ íàñ áóëî áîðîøíî. Ç íüîãî ðîáèëè êâàøó. ¯ëè ëþïèí. Ñïî÷àòêó éîãî âèìî÷óâàëè â ä³æêàõ, òîìó ùî â³í îòðóéíèé, à ïîò³ì ñóøèëè ³ ìîëîëè â æîðíàõ. Áàòüêî õîäèâ ëîâèòè ðèáó â ñòàâêó. ˳òîì ï³äãîäîâóâàâ ñàä. Çàðàç ñîðîìíî ãîâîðèòè, àëå äîëÿ çìóñèëà æåáðàêóâàòè. ßê çàðàç ïàì’ÿòàþ, í³õòî íå â³ä÷èíÿâ äâåð³. Àëå ç îäí³º¿ ñòàðåíüêî¿ õàòè, ùî ìàéæå ïîõèëèëàñÿ, âèéøëà áàáóñÿ ³ äàëà øìàòîê õë³áà. ß äóæå çðàä³ëà, ïîäóìàëà, ùî ïîëîâèíó ç’¿ì, à ïîëîâèíó â³äíåñó ãîëîäíèì ð³äíèì. Àëå êîëè ä³éøëà äîäîìó, çäèâóâàëàñÿ, ùî òîðáèíêà áóëà ïîðîæíÿ, âåñü õë³á ÿ ç’¿ëà, éäó÷è äîðîãîþ. Íàøå ñåëî Àâ䳿âêà íåâåëèêå, â íüîìó ìåøêàëî íå á³ëüøå 400 ÷îëîâ³ê. ϳä ÷àñ ãîëîäó ïîìåðëî á³ëüøå ïîëîâèíè. Òàê òÿæêî ïðî öå çãàäóâàòè. Âèéäåø íà âóëèöþ, áà÷èø ³äå ëþäèíà, à ÷åðåç ê³ëüêà õâèëèí ïàäຠìåðòâîþ íà çåìëþ. Âìèðàëè ï³ä òèíîì, ó ë³ñ³, íà âóëèö³ ³ âäîìà. Ëþäè ïóõëè â³ä ãîëîäó, øê³ðà îáòÿãóâàëà ò³ëî òàê, ùî ìîæíà áóëî ïîðàõóâàòè ðåáðà. Ëþäåé ïîìèðàëî òàê áàãàòî, ùî íå âèñòà÷àëî ì³ñöÿ äëÿ ïîõîâàííÿ íà êëàäîâèù³. Òîìó ìåðòâèõ õîâàëè â ñàäó á³ëÿ õàòè. Âèêîïóâà-
198
ëè ÿìó, ï³äêîïóâàëè çáîêó, ñòåëèëè ñîëîìó, íà íå¿ êëàëè ïîê³éíèêà. Ìàòè ìåí³ ðîçïîâ³äàëà, ùî â ñåë³ áóëî ëþäî¿äñòâî ³ òðóïî¿äñòâî. Âìèðàëà ìàëåíüêà äèòèíà ³ ¿¿ ¿ëè. Íà âóëèöÿõ íå áóëî âèäíî í³ êîò³â, í³ ñîáàê. ¯ëè òàêîæ ùóð³â. Øê³ðÿí³ ÷åðåâèêè âàðèëè, ç íèõ âèõîäèâ ñóï. Íàéâàæ÷å áóëî ä³òÿì ³ ëþäÿì ïîõèëîãî â³êó. Íàø ä³äóñü ïðàöþâàâ áàãàòî, à ¿ñòè áóëî îäíàêîâî, ùî íàì, ùî éîìó: íà äåíü äâà êîðæèêè ç ïîëîâè. ³í íå âèòðèìàâ ³ ïîìåð ïåðøèì, à çà íèì ³ áàáóñÿ. Ìàëþêàì áóëî ùå ã³ðøå. Çâ³äêè ó ìàòåð³ â³çüìåòüñÿ ìîëîêî, ÿêùî âîíà í³÷îãî íå ¿ñòü? Êàøêó íå áóëî ç ÷îãî âàðèòè. Òîìó ä³òè ïîìèðàëè øâèäêî. Ïîìèðàëè ³ â³ä ð³çíèõ õâîðîá: ñêàðëàòèíè, òèôó, ìàëÿð³¿, â³ñïè. Ùåïëåíü í³ÿêèõ íå ðîáèëè. Íà ì³é ïîãëÿä, ãîëîâíîþ ïðè÷èíîþ ãîëîäó áóëà áåçæàëüíà âëàäà. Âîíà øòîâõàëà ñåëÿí íà ãîëîäíó ñìåðòü òîìó, ùî ëþäè íå õîò³ëè éòè â êîëãîñïè. Ðàäÿíñüêà âëàäà õîò³ëà çëàìàòè âîëþ ëþäåé, ïîñòàâèòè ¿õ íà êîë³íà. Àëå óêðà¿íñüêå ñåëî âèÿâèëîñÿ ñèëüí³øèì. Ëþäè âèæèâàëè, ÿê ìîãëè, ÷èíèëè îï³ð, íå õîò³ëè â³ääàâàòè ÷åñíî çàðîáëåíå, íå éøëè â êîëãîñïè. Âëàäà çíàéøëà óïðàâó: ðîçêóðêóëþâàëè, ìàéíî çàáèðàëè, ëþäåé âèêèäàëè íà âóëèöþ. À òèõ, õòî ñïåðå÷àâñÿ, â³äïðàâëÿëè äî Ñèá³ðó. Îñê³ëüêè íåïîì³ðíèé ïëàí ïî õë³áîçàãîò³âë³ 1932 ðîêó íå çìîãëè âèêîíàòè, ïî ñåëó ï³øëè áðèãàäè, ÿê³ âèòðóøóâàëè îñòàííº çåðíî ó ëþäåé. Áðèãàäèð³â íå ìîæíà íàçâàòè ëþäüìè, âîíè áóëè íåëþäàìè. ϳñëÿ ¿õ â³çèòó íå çàëèøàëîñÿ í³÷îãî. Ç íàøîãî ñåëà áðèãàäè éøëè â ³íøå ñåëî, à ç ñóñ³äíüîãî ñåëà ïðèõîäèëè äî íàñ. Ëþäè, ùîá íå çàãèíóòè ãîëîäíîþ ñìåðòþ, âñå ¿ñò³âíå çàêîïóâàëè â çåìëþ. Àëå áðèãàäè áðàëè çàë³çíó ïàëèöþ ³ íåþ øòèðõàëè â çåìëþ, ñîëîìó, òóäè, äå ìîæíà áóëî ñõîâàòè ¿æó. Áðèãàäè çàáèðàëè îñòàííº, íå çóïèíÿþ÷èñü í³ ïåðåä ÷èì. Õî÷à áà-
199
÷èëè, ÿê ãîëîäíèé ìàëþê ïëà÷å íà ðóêàõ ìàòåð³. À çà ñòîëîì ñèäèòü ñòàðà, ïóõëà â³ä ãîëîäó áàáóñÿ. ² ñåðöå ó íèõ íå ñòèñêàëîñÿ, âîíè ââàæàëè, ùî âèêîíóþòü ñâ³é îáîâ’ÿçîê, äîïîìàãàþòü äåðæàâ³. ϳä óäàð ïîïàëà ³ íàøà ñ³ì’ÿ, õî÷à ìè íå áóëè áàãàòèìè. Îäíîãî âå÷îðà ïðèéøëè äî íàñ. Áðèãàäèð ³ êàæå ìàòåð³: «Ùî òè ïîðîçêëàäàëà ñâî¿õ æàáåíÿò, îí ÿê äèâëÿòüñÿ æàá’ÿ÷èìè î÷èìà!» Âçÿâ ìåíå çà ðóêó ³ êèíóâ, ÿê êîøåíÿ, íà äîë³âêó. Òàê ñàìî â³í çðîáèâ ³ ç ìî¿ìè ñåñòðàìè. Ïîò³ì ïîë³ç íà ï³÷, à òàì í³÷îãî íå áóëî. Òîä³ ï³ä³éøîâ äî ³êîí ³ ñòàâ çí³ìàòè ðóøíèêè, äóìàâ, ùî ìè òàì ï³äâ³ñèëè çåðíî. Àëå ³ òàì í³÷îãî íå çíàéøîâ. Âçÿâ ñîêèðó ³ ñòàâ ðóáàòè ï³äï³÷íèê. Ñòîìèâñÿ, àæ ñï³òí³â. Àëå ³ òàì í³÷îãî íå áóëî. Ïîò³ì ï³ä³éøîâ äî ïîëèö³, ïîñêèäàâ ãîðùèêè ç êðóïîþ, ïî÷àâ òîïòàòè, ùîá íå ìîæíà áóëî ¿¿ ç’¿ñòè. Ìè ùå äîâãî ïëàêàëè, à ìàòè íàñ âò³øàëà: «Íå ïåðåæèâàéòå, ä³òêè, âñå áóäå äîáðå». À ïîò³ì ïðèéøëè ³ ñêàçàëè: «ßêùî çàâòðà íå çàïèøåòåñÿ äî êîëãîñïó, òî îïèíèòåñÿ íà âóëèö³». Áàòüêî ùå âàãàâñÿ, à ìàòè ñêàçàëà: «ß íå áóäó õîäèòè ïî ñâ³òó ç ä³òüìè». Íàñòóïíîãî ðàíêó ï³øëà ³ çàïèñàëàñÿ â êîëãîñï. Ïðîéøëî 77 ðîê³â, ÿê ìàò³íêà-Óêðà¿íà ïåðåæèëà ãîëîä 1932 – 1933 ðîê³â. À äëÿ ìåíå öå áóëî, íåíà÷å â÷îðà. Öÿ æàõëèâà êàðòèíà çàâæäè ïåðåä î÷èìà. Ò³ëüêè ïî÷èíàþ çãàäóâàòè – ñëüîçè ñàì³ êîòÿòüñÿ. Áàãàòî ïîìåðëî ìî¿õ ð³äíèõ, äðóç³â, ñóñ³ä³â. Ñòðàøíå ãîðå íàçàâæäè çàëèøèëîñÿ â ìîºìó ñåðö³. Öèõ äí³â çàáóòè íåìîæëèâî». (Çàïèñàëà ó æîâòí³ 2009 ðîêó Ãëóçä Þë³ÿ, ñòóäåíòêà åêîíîì³÷íîãî ôàêóëüòåòó ×åðí³ã³âñüêîãî äåðæàâíîãî òåõíîëîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó). Ñôåðîþ ïîñò³éíî¿ íàøî¿ óâàãè º âèâ÷åííÿ äóìîê ñòóäåíò³â ùîäî ïðè÷èí ³ íàñë³äê³â Ãîëîäîìîðó. Ç ö³ºþ ìåòîþ ìè ïðîâåëè àíêåòóâàííÿ ó 2003 òà 2007 ðîêàõ. Âèá³ðêà îõîïèëà ñòóäåíò³â óñ³õ ôàêóëüòåò³â. Ó äîñë³äæåíí³ âçÿëî ó÷àñòü 260 ðåñïîíäåíò³â. Êð³ì àíêåòóâàííÿ, ìè âèêîðèñòîâóâàëè ³íø³ ìåòîäè: ³íòåðâ’þ, ñïîñòåðåæåííÿ. Ïîð³âíþþ÷è äàí³ àíêåòóâàíü, ó ÿêèõ ñòàâèëèñÿ îäíàêîâ³ ïèòàí-
200
íÿ, ìè âèÿâèëè, ùî ïîãëÿäè ñòóäåíò³â çì³íèëèñÿ ïî á³ëüøîñò³ ïîçèö³é. Òàê, çðîñëà ê³ëüê³ñòü ðåñïîíäåíò³â (ç 44% äî 55,7%), ÿê³ ââàæàþòü ñâî¿ çíàííÿ ïðî Ãîëîäîìîð äîñòàòí³ìè. ϳäâèùèëîñÿ çíà÷åííÿ òàêèõ äæåðåë ÿê ï³äðó÷íèêè ç ³ñòî𳿠Óêðà¿íè (ç 83,3% äî 87,3%), çàñîáè ìàñîâî¿ ³íôîðìàö³¿ (ç 45,9% äî 57,7%), ñó÷àñí³ íàóêîâ³ ïóáë³êàö³¿ (ç 2,7% äî 16,7%). ³äïîâ³äàþ÷è íà ïèòàííÿ, «Ó ÷îìó, íà Âàø ïîãëÿä, êðèëèñÿ ïðè÷èíè Ãîëîäîìîðó?», ñòóäåíòè âêàçóþòü íà: âèëó÷åííÿ ó ñåëÿí óñ³õ ïðîäóêò³â õàð÷óâàííÿ, êîíô³ñêàö³éí³ õë³áîçàãîò³âë³, âèâ³ç çåðíà ç Óêðà¿íè, íàñèëüíèöüêó ñóö³ëüíó êîëåêòèâ³çàö³þ, ðîçêóðêóëåííÿ. Ïðè öüîìó ïîëîâèíà ðåñïîíäåíò³â çàçíà÷àº, ùî ãîëîâíîþ ïðè÷èíîþ Ãîëîäîìîðó ñòàëà ðåïðåñèâíà ïîë³òèêà òîòàë³òàðíîãî ðåæèìó, ñïðÿìîâàíà íà çíèùåííÿ óêðà¿íñüêîãî ñåëÿíñòâà. Ñòóäåíòè íå ëèøå àíàë³çóþòü, à é çàìèñëþþòüñÿ íàä ïèòàííÿì: «×îìó â Óêðà¿í³ ïðîòÿãîì äâîõ ç ïîëîâèíîþ äåñÿòèð³÷ âèíèêëè òðè ãîëîäîìîðè? Öå âèïàäêîâ³ñòü, çá³ã îáñòàâèí ÷è çàêîíîì³ðí³ñòü. ×îìó íà íàéðîäþ÷³øèõ ÷îðíîçåìàõ, íàéêâ³òó÷³øèõ çåìëÿõ áóëî â÷èíåíî ìàñîâå âáèâñòâî ãîëîäîì?» Ïðèâåðòàþòü óâàãó â³äïîâ³ä³ ñòóäåíò³â íà ïèòàííÿ: «Õòî, íà Âàøó äóìêó, íåñå â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà Ãîëîäîìîð â Óêðà¿í³?» Àíàë³ç ïîêàçóº, ùî çà îñòàíí³ ðîêè ð³çêî çá³ëüøèëàñÿ ÷àñòêà ðåñïîíäåíò³â (ç 32,4% äî 69,8%), ÿê³ ââàæàþòü, ùî ãîëîâíó â³äïîâ³äàëüí³ñòü íåñå á³ëüøîâèöüêèé òîòàë³òàðíèé ðåæèì âçàãàë³. Àíàë³çóþ÷è â³äïîâ³ä³ íà ïèòàííÿ: «ßê³, íà Âàøó äóìêó, íàñë³äêè Ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³?», ìè âèÿâèëè, ùî àíêåòóâàííÿ 2007 ðîêó ï³äòâåðäèëî ðåçóëüòàòè îïèòóâàííÿ 2003 ðîêó: äåìîãðàô³÷í³, ñîö³àëüíî-ïñèõîëîã³÷í³, ìîðàëüíî-åòè÷í³, ñîö³àëüíî-åêîíîì³÷í³, ïîë³òè÷í³. Ñòóäåíòè â³äçíà÷àþòü, ùî Ãîëîäîìîð – îäèí ³ç íàéæîðñòîê³øèõ çëî÷èí³â â ³ñòî𳿠ëþäñòâà, ÿêèé çàëèøèâ æàõëèâó äóõîâíó ðó¿íó, ì³ëüéîíè çàãóáëåíèõ æèòò³â, ñîòí³ òèñÿ÷ äåïîðòîâàíèõ ëþäåé. 60% ðåñïîíäåíò³â çàñâ³ä÷óº, ùî ¿õí³ ð³äí³ òà áëèçüê³ ñòàëè æåðòâàìè Ãîëîäîìîðó ³ ïðî öå çáåð³ãàþòüñÿ ðîäèíí³ ïåðåêàçè, ùî ïåðåäàþòüñÿ ³ç ïîêîë³ííÿ â ïîêîë³ííÿ.
201
Ïðèâåðòàþòü óâàãó â³äïîâ³ä³ ñòóäåíò³â íà çàïèòàííÿ: «ßê Âè ìîæåòå ïîÿñíèòè âòàºìíè÷åííÿ òà çàìîâ÷óâàííÿ ðàäÿíñüêèìè âëàäíèìè ñòðóêòóðàìè ìàñîâîãî Ãîëîäîìîðó â Óêðà¿í³ âïðîäîâæ ïîíàä ï’ÿòäåñÿòè ðîê³â?»: ïðèõîâóâàëè çëî÷èííó ïîë³òèêó É. Ñòàë³íà òà éîãî îòî÷åííÿ; ðàäÿíñüêå êåð³âíèöòâî íå õîò³ëî âèçíàòè õèáí³ñòü ñâ ïîë³òèêè; Ðàäÿíñüêèé Ñîþç ïðàãíóâ çáåðåãòè ï³äòðèìêó éîãî ïîë³òèêè ðîá³òíèêàìè êàï³òàë³ñòè÷íèõ êðà¿í; çàêîí ñàìîçáåðåæåííÿ ñèñòåìè âèìàãàâ çàìîâ÷óâàííÿ Ãîëîäîìîðó, éîãî ïðè÷èí, íàñë³äê³â, ìàñøòàá³â. Íàøå äîñë³äæåííÿ äຠï³äñòàâè çðîáèòè äåÿê³ âèñíîâêè: 1. Òåìà Ãîëîäîìîðó, éîãî ïðè÷èí òà íàñë³äê³â íå çàëèøຠáàéäóæèì á³ëüø³ñòü íàøèõ ñòóäåíò³â, âèêëèêຠó íèõ ðîçóì³ííÿ, ïî÷óòòÿ ñï³âïåðåæèâàííÿ, ñï³â÷óòòÿ äî çàãèáëèõ, æàëêóâàííÿ çà íèìè. Ìàéæå ïîëîâèíà ðåñïîíäåíò³â õîò³ëà á âçÿòè ó÷àñòü ó çáèðàíí³ ñïîãàä³âñâ³ä÷åíü. 2. dzáðàí³ ñòóäåíòàìè ìàòåð³àëè º âàæëèâèì äæåðåëîì îá’ºêòèâíî¿ ³íôîðìàö³¿ ç ³ñòî𳿠ãîëîäîìîðíèõ ðîê³â, ïåðåêîíëèâî äîâîäÿòü, ùî Ãîëîäîìîð áóâ çàçäàëåã³äü ñïëàíîâàíèé, øòó÷íî îðãàí³çîâàíèé, ðåòåëüíî âèêîíàíèé. 3. Çàïèñàí³ ñïîãàäè çàñâ³ä÷óþòü, ùî Ãîëîäîìîð áóâ çàñòîñîâàíèé ÿê çàñ³á çíèùåííÿ óêðà¿íñüêîãî ñåëÿíñòâà – îñíîâè óêðà¿íñüêî¿ íàö³¿, ïðèäóøåííÿ éîãî ñóïðîòèâó êîíô³ñêàö³éíèì õë³áîçàãîò³âëÿì, ïðèìóñîâ³é êîëåêòèâ³çàö³¿, ðàäÿíñüê³é âëàä³. Íàñåëåííÿ ×åðí³ã³âùèíè, çîêðåìà, ñòàëî æåðòâîþ òîòàë³òàðíîãî á³ëüøîâèöüêîãî ðåæèìó. 4. Âàæëèâî íàãîëîñèòè, ùî Ãîëîäîìîð – öå íå ëèøå ì³ëüéîíè ïîìåðëèõ. Öå ïîí³âå÷åíå äèòèíñòâî ³ þí³ñòü, â³÷íà ñêîðáîòà çà ð³äíèìè òà áëèçüêèìè, çíåö³íåííÿ ñàìî¿ ëþäèíè, òà æèòòÿ. 5. Íàéâàæëèâ³øèì çàâäàííÿì çàëèøàºòüñÿ çá³ð ñïîãàä³â ëþäåé, ÿê³ ïåðåæèëè ãîëîäîìîðí³ ñòðàõ³òòÿ. Ïðÿìèõ ñâ³äê³â ñòຠäåäàë³ ìåíøå. Ðàçîì ç íèìè ìè âòðà÷àºìî áåçö³ííó ³íôîðìàö³þ, ÿêó äຠóñíà ³ñòîð³ÿ. Çíà÷íó ðîáîòó â íàêîïè÷åíí³ é îïðèëþäíåíí³ ñâ³ä÷åíü î÷åâèäö³â, â³äíîâëåíí³ ³ñòèíè, óâ³êîâ³÷íåíí³ ïàì’ÿò³ æåðòâ Ãîëîäîìîðó ìîæóòü çðîáèòè ñòóäåíòè. Öå ñëóãóâàòèìå òîìó, ùîá ïîä³áíå í³êîëè íå ïîâòîðèëîñÿ.
202
Âèêîðèñòàí³ äæåðåëà òà ë³òåðàòóðà: 1. Áîðèñåíêî Â. Ñâ³÷à ïàì’ÿò³: óñíà ³ñòîð³ÿ ïðî ãåíîöèä óêðà¿íö³â ó 1932 – 1933 ðîêàõ. – Ê.: Ñòèëîñ, 2007. – 286 ñ. 2. Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³: äîêóìåíòè ³ ìàòåð³àëè / Óïîðÿä. Ð. ß. Ïèð³ã; ÍÀÍ Óêðà¿íè. ²íñòèòóò ³ñòî𳿠Óêðà¿íè. – Ê.: Âèä. ä³ì «Êèºâî-Ìîãèëÿíñüêà àêàäåì³ÿ», 2007. – 1128 ñ. 3. Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðîê³â, ÿê âåëè÷åçíà òðàãåä³ÿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó: Ìàòåð³àëè Âñåóêð. íàóê. êîíô. Êè¿â, 15 ëèñòîï. 2002 ð. – Ê.: ÌÀÓÏ, 2003. – 280 ñ. 4. Äåì÷åíêî Ò. Ï. Êîëåêòèâ³çàö³ÿ òà Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³: Íàâ÷. ïîñ³áíèê. – ×åðí³ã³â: ÂÀÒ «ÐÂÊ «Äåñíÿíñüêà ïðàâäà», 2007. – 72 ñ. 5. Êóëü÷èöüêèé Ñ. Â. Ãîëîä 1932 – 1933 ðð. â Óêðà¿í³ ÿê ãåíîöèä. – Êè¿â: ²íñòèòóò ³ñòî𳿠Óêðà¿íè ÍÀÍ Óêðà¿íè, 2005. – 220 ñ. 6. Ëåãåöüêà Ë. Î. Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðîê³â: î÷èìà ñòóäåíò³â, ìîâîþ ñïîãàä³â-ñâ³ä÷åíü // ѳâåðÿíñüêèé ë³òîïèñ. – 2008. – ¹ 1. – Ñ. 19 – 21. 7. Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³ æåðòâ Ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³. ×åðí³ã³âñüêà îáëàñòü / Óêðà¿íñüêèé ²íñòèòóò íàö³îíàëüíî¿ ïàì’ÿò³. ×åðí³ã³âñüêà îáëàñíà äåðæàâíà àäì³í³ñòðàö³ÿ. ×åðí³ã³âñüêà îáëàñíà ðàäà. Ðåäêîëåã³ÿ: Â. Ì. Õîìåíêî òà ³í. – ×åðí³ã³â: Äåñíÿíñüêà ïðàâäà, 2008. – 1060 ñ. 8. Ïàì’ÿòü íàðîäó íåóᳺííà: ñâ³ä÷åííÿ ïðî ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. òà ãîëîä 1946 – 1947 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³. – Óïîðÿäíèêè Ò. Ï. Äåì÷åíêî, Ë. Î. Ëåãåöüêà, Ó. Ã. Êàðïîâà. – ×åðí³ã³â: ÐÂÊ «Äåñíÿíñüêà ïðàâäà», 2007. – 92 ñ.
203
V. ÂÈÁÐÀÍÀ Á²Á˲ÎÃÐÀÔ²ß ÃÎËÎÄÎÌÎÐÓ 1932 – 1933 ÐÎʲ ÍÀ ×ÅÐͲòÂÙÈͲ
1. Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³ î÷èìà äîñë³äíèê³â ³ ñâ³äê³â: ×åðí³ã³âùèíà: Çá³ðíèê ìàòåð³àë³â / Óêð. ³í-ò. íàö. ïàì’ÿò³, ×åðí³ã³â. îáë. äåðæ. àäì., ×åðí³ã³â. öåíòð ïåðåï³äãîòîâêè òà ï³äâèùåííÿ êâàë³ô³êàö³¿ ïðàö³âíèê³â îðãàí³â äåðæ. âëàäè, îðãàí³â ì³ñöåâîãî ñàìîâðÿäóâàííÿ, äåðæ. ï-â, óñòàíîâ ³ îðã.; Óïîðÿä.: Ñ. Â. Áóòêî, Â. Ì. Áîéêî, Ò. Ï. Äåì÷åíêî. – ×åðí³ã³â: ÖÏÏÊ, 2008. – 160 ñ. 2. Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðîê³â íà ×åðí³ã³âùèí³: âëàäà òà íàðîä. Çá³ðíèê äîêóìåíò³â / ³äï. ðåä. Ð. Á. Âîðîáåé; óïîðÿäíèêè Í. Ì. Êîâàëü, À. Â. Ìîðîçîâà, Í. Ì. Ïîëåòóí – ×åðí³ã³â: ÊÏ «Âèäàâíèöòâî «×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè», 2008. – 408 ñ. 3. Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà Áàõìà÷÷èí³. Ñïîãàäè î÷åâèäö³â. – ×åðí³ã³â: ÊÏ «Âèäàâíèöòâî «×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè», 2008. – 80 ñ. 4. Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà Êîðþê³âùèí³: Ïàì’ÿòàòè, ùîá íå ïîâòîðèëîñÿ… / Êîðþê³âñüêà ðàéîííà äåðæàâíà àäì³í³ñòðàö³ÿ. – Êîðþê³âêà, 2008. – 75 ñ. 5. Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà òåðåíàõ ×åðí³ã³âñüêîãî ðàéîíó / Óïîðÿä. Ñ. Ì. Ãîðîáåöü. – ×åðí³ã³â, 2008. – 196 ñ. 6. Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³ ìîâîþ äîêóìåíò³â: Òåìàòè÷íèé ïåðåë³ê / Ðåä. À. ². Íåä³ëÿ – ×åðí³ã³â: ÊÏ «Âèäàâíèöòâî «×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè», 2003. – 72 ñ. 7. Ãîðîáåöü Ñ. Ïåòðóøèí çà ÷àñ³â ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðîê³â. Äîêóìåíòè. Ìàòåð³àëè. Ñïîãàäè. – ͳæèí, 2005. – 184 ñ. 8. Äåì÷åíêî Ò. Ï. Êîëåêòèâ³çàö³ÿ òà Ãîëîäîìîð» 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³: Íàâ÷. ïîñ³áíèê / ×åðí. öåíòð ïåðåï³äãîòîâêè òà ï³äâèùåííÿ êâàë³ô³êàö³¿ ïðàö³âíèê³â îðãàí³â äåðæ. âëàäè, îðãàí³â ì³ñöåâîãî ñàìîâðÿäóâàííÿ, äåðæ. ï-â, óñòàíîâ ³ îðã.: ×åðí³ã³â: ÂÀÒ «ÐÂÊ «Äåñíÿíñüêà ïðàâäà», 2007. – 72 ñ.
204
9. Ƴíî÷èé áóíò (Ìàñîâà âîëèíêà ó ñåëàõ Ðîã³çêè òà Êó÷èí³âêà): ²ñòîðè÷íà äîâ³äêà / Ùîðñüêà öåíòðàëüíà á³áë³îòåêà ³ì. 40-ð³÷÷ÿ Ïåðåìîãè. – Ùîðñ, 2007. – 20 ñ. 10. Çà íèõ ñêàæåìî. (Ãîëîä 1932 – 1933 ðîê³â íà ×åðí³ã³âùèí³) / Óïîðÿä.: Ñ. Ðåï’ÿõ. – ×åðí³ã³â: ÊÏ «Âèäàâíèöòâî «×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè», 2003. – 96 ñ. 11. Çàïàëþé ñâ³÷êó, Óêðà¿íî! Ãîëîä 1932 – 1933 ðîê³â íà Ìåíùèí³: ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â. – Ìåíà, 2007. – 59 ñ. 12. Çâèíóâà÷óºòüñÿ òîòàë³òàðíà ñèñòåìà (Ïðàâäà ïðî Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðîê³â íà Êîçåëå÷÷èí³ òà Îñòåðùèí³). – Êîçåëåöü, 2008. – 108 ñ. 13. ²âàíîâ Ä. É. Ìîíîëîã ç òðèäöÿòü òðåòüîãî: [ïîåìà] / Äìèòðî ²âàíîâ; [ïåðåäíº ñëîâî Ìèõàéëà Ñëàáîøïèöüêîãî] – ×åðí³ã³â: Òð³éöÿ, 2008. – 31 ñ. 14. Ëîçîâèé Î. Ì. Çàáîðîíåíà ïàì’ÿòü (ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â êîëåêòèâ³çàö³¿ òà Ãîëîäîìîðó íà Ïðèëó÷÷èí³). – ×åðí³ã³â: ÊÏ «Âèäàâíèöòâî «×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè», 2008. – 96 ñ. 15. Ìàò⳺íêî Ê. ². Ðîçêèäàíå êàì³ííÿ çáèðàþòü – ×åðí³ã³â: «Âèäàâíèöòâî «Ðóñü», 2008. – 96 ñ. 16. Íàö³îíàëüíà êíèãà ïàì’ÿò³ æåðòâ Ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³ : ×åðí³ã³âñüêà îáëàñòü / [Óïîðÿä.: Î. Á. Êîâàëåíêî òà ³í.; ðåäêîë.: Â. Ì. Õîìåíêî (ãîëîâà) òà ³í.] — ×åðí³ã³â: Äåñíÿí. ïðàâäà, 2008. — 1059 ñ.: ³ë., òàáë. 17. Îáîâ’ÿçîê ñóùèõ – âøàíóâàòè áåçâèííî óᳺííèõ: ñëîâî êåð³âíèê³â öåðêîâ òà ðåë³ã³éíèõ îðãàí³çàö³é ×åðí³ã³âùèíè ïðî ïàì’ÿòü æåðòâ Ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³: Çá. ìàòåð³àë³â / ×åðí³ã³â. îáë. äåðæ. àäì.; Óïîðÿä.: Ñ. Â. Áóòêî, Â. Ì. Ìîëî÷êî. – ×åðí³ã³â : ×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè, 2008. – 44 ñ. 18. Î÷åâèäö³ ãîëîäîìîðó ñâ³ä÷àòü / 1932 – 1933 ðîêè íà Ïðèëó÷÷èí³. – Ïðèëóêè, 2003. – 119 ñ. 19. Ïàì’ÿòü íàðîäó íåóᳺííà. (Ñâ³ä÷åííÿ ïðî ãîëîä 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³). – ×åðí³ã³â: ÊÏ «Âèäàâíèöòâî «×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè», 2003. – 100 ñ.
205
20. Ïàì’ÿòü íàðîäó íåóᳺííà. Ñâ³ä÷åííÿ ïðî ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. òà ãîëîä 1946 – 1947 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³ / Óïîðÿä.: Ò. Ï. Äåì÷åíêî, Ë. Î. Ëåãåíüêà, ². Ã. Êàðïîâà. – ×åðí³ã³â: ÐÂÊ «Äåñíÿíñüêà ïðàâäà», 2006. – 96 ñ. 21. Ïàì’ÿòü íàðîäó íåóᳺííà. Ñâ³ä÷åííÿ ïðî Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. òà ãîëîä 1946 – 1947 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³. – ×åðí³ã³â: ÐÂÊ «Äåñíÿíñüêà ïðàâäà», 2007. – 92 ñ. 22. Ïàì’ÿòü íàðîäó íåóᳺííà: «Öå òâ³é, ßñþ, ä³ä» (Ñòàðøå ïîêîë³ííÿ ðîçïîâ³äຠìîëîä³ ïðî ãîëîä 1932 – 1933 ðð.) / Óïîðÿäíèêè: Ò. Ï. Äåì÷åíêî, Ë. Î. Ëåãåöüêà, ². Ã. Êàðïîâà – ×åðí³ã³â – ͳæèí: ÒΠ«Âèäàâíèöòâî «Àñïåêò-Ïîë³ãðàô», 2005. – 72 ñ. 23. Ïàì’ÿòü íàðîäó íåóᳺííà: Ãîëîäîìîð íà ×åðí³ã³âùèí³ 1932 – 1933 ðîê³â. Á³áë³îãðàô³÷íèé ïîêàæ÷èê / Ðåä. Ï. Â. Ãðèùåíêî. – ×åðí³ã³â: ÊÏ «Âèäàâíèöòâî «×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè», 2005. – 52 ñ. 24. Ïàì’ÿòü íàðîäó íåóᳺííà: ñïîãàäè î÷åâèäö³â. Áàõìàöüêèé ðàéîí. (Ñâ³ä÷åííÿ ïðî ãîëîä 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³). – ×åðí³ã³â: ÊÏ «Âèäàâíèöòâî «×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè», 2003. – 72 ñ. 25. Ïàì’ÿòü íàðîäó íåóᳺííà: ñïîãàäè î÷åâèäö³â. Íîâãîðîä-ѳâåðñüêèé ðàéîí. (Ñâ³ä÷åííÿ ïðî ãîëîä 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³). – ×åðí³ã³â: ÊÏ «Âèäàâíèöòâî «×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè», 2004. – 44 ñ. 26. Ðàéîííà êíèãà ïàì’ÿò³ Æåðòâ Ãîëîäîìîðó 1932 – 1933 ðîê³â â Óêðà¿í³ / Ãîðîäÿíñüêà ðàéîííà äåðæàâíà àäì³í³ñòðàö³ÿ. – Ãîðîäíÿ, 2008. – 35 ñ. 27. Ñâ³äêè ãîëîäîìîðó çãàäóþòü / 1932 – 1933 ðîêè íà Áàõìà÷÷èí³ / Áàõìàöüêà öåíòðàëüíà á³áë³îòåêà. – Áàõìà÷: 2008. – 12 ñ. 28. Ñïîãàä³â á³ëü íåâãàñíèé: Ñâ³ä÷åííÿ ïðî ãîëîä 1932 – 1933 ðð. / Ùîðñüêà öåíòðàëüíà á³áë³îòåêà ³ì. 40-ð³÷÷ÿ Ïåðåìîãè; Óïîðÿä. Ë. Êóñà. – Ùîðñ, 2008. – 75 ñ. 29. Òðàã³÷í³ ñòîð³íêè íàøî¿ ³ñòîð³¿. Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. Êíèãà ïàì’ÿò³ гïêèíñüêîãî ðàéîíó. – гïêè, 2008. – 196 ñ.
206
30. Óêðà¿íñüêèé Ãîëîäîìîð: ôàêòè, íàñë³äêè, äîñë³äæåííÿ: ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â, ç³áðàí³ ñòóäåíòàìè / Óêë. Â. Ê. Øâåöü. – 4-å âèä., äîï. ³ ïåðåðîá. – ͳæèí: ̳ëàí³ê; ÏÏ Ëèñåíêî, 2008. – 155 ñ. Óïîðÿäêóâàâ íà÷àëüíèê â³ää³ëó ïðåñè òà êíèãîâèäàâíèöòâà óïðàâë³ííÿ ó ñïðàâàõ ïðåñè òà ³íôîðìàö³¿ ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñíî¿ äåðæàâíî¿ àäì³í³ñòðàö³¿, ìàã³ñòð äåðæàâíîãî óïðàâë³ííÿ, Ñåðã³é ²âàíîâè÷ Ôåäóñü.
207
Íàóêîâî-ïóáë³öèñòè÷íå âèäàííÿ
Ãîëîäîìîð 1932 – 1933 ðð. íà ×åðí³ã³âùèí³: äîêóìåíòè, ñâ³ä÷åííÿ, äîñë³äæåííÿ Çá³ðíèê äîêóìåíò³â ³ ìàòåð³àë³â
³äïîâ³äàëüíèé ðåäàêòîð ê.³.í. Ò.Ï. Äåì÷åíêî Óïîðÿäíèêè Ñ.Â. Áóòêî, Ñ.². Ôåäóñü Òåõí³÷íèé ðåäàêòîð Â.Ì. Ëîçîâèé Êîìï’þòåðíà âåðñòêà Â.Ì. Ëîçîâîãî Êîìï’þòåðíèé íàá³ð Ñ.Â. Áóòêî, Ò.Ï. Äåì÷åíêî, Ã.Ã. Ìîðîçîâà, Ñ.². Ôåäóñü Êîðåêòîð Ã.Ã. Ìîðîçîâà
ϳäïèñàíî äî äðóêó 16.11.2009. Ôîðìàò 60õ84/16. Ïàï³ð îôñåòíèé. Ãàðí³òóðà Times New Roman Cyr. Óì. äðóê. àðê. 13,0. Óì. ôàðá.-â³äá. 13,0. Îáë.-âèä. àðê. 12,09. Çàì. 0108. Òèðàæ 500 ïðèì. Êîìóíàëüíå ï³äïðèºìñòâî "Âèäàâíèöòâî"×åðí³ã³âñüê³ îáåðåãè" 14000, ì. ×åðí³ã³â, âóë. Áåë³íñüêîãî, 11 Ñâ³äîöòâî ïðî âíåñåííÿ äî Äåðæàâíîãî ðåºñòðó ñóá’ºêò³â âèäàâíè÷î¿ ñïðàâè ÄÊ ¹ 824 â³ä 28.02.2002 ð.
Âèãîòîâëåííÿ ÔÎÏ «Ëîçîâèé Â.Ì.» Ñâ³äîöòâî ïðî âíåñåííÿ ñóá’ºêòà âèäàâíè÷î¿ ñïðàâè äî Äåðæàâíîãî ðåºñòðó âèäàâö³â, âèãîò³âíèê³â ³ ðîçïîâñþäæóâà÷³â âèäàâíè÷î¿ ïðîäóêö³¿. Ñåð³ÿ ×à ¹ 009 â³ä 12 ñåðïíÿ 2008 ðîêó
