Ama Hangi Ataturk

I I I Ama Hangi Atatürk DOÓAN KITAP TARAFINDAN ŸAYlMLANAN TAHA AKYOL KiTAPLARl Bilim ve Yanilgi Hayat Yolunda Gençl...

Author: Taha Akyol

31 downloads 1352 Views 27MB Size Report

This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!

Report copyright / DMCA form

DOWNLOAD PDF

I

I

I

Ama Hangi Atatürk

DOÓAN KITAP TARAFINDAN ŸAYlMLANAN TAHA AKYOL KiTAPLARl Bilim ve Yanilgi Hayat Yolunda Gençler

\çin Anilar ve Öneriler Mezhep ve Devlet, Osmanli'da ve iran'da Hariciler ve Hizbullah, islam Toplumlarinda Terärün

Käkieri

Kitaplar Arasinda Medine'den Lozan'a

AMA HANGi ATATÛRK

Yazan:

Taha Akyol

Yaym haklari:

© Dogan Egmont Yayincilikve YapimalikTic. A.§. bütun haklan saklidir. Yayinevinden yazili izin almmadan kismen veya camamen almti yapidamaz, hiçbir gekilde kopya edilemer, çogaltilamaz ve yayimlanamar Bu eserin

I. baski / ocak 2008 3. baski / marc 2008 / ISBN 978-975-991-586-5 Kapak

tasanmi:

YavuxKorkut

Baski: Akan Basim LEd. / YüzyilMahallesi Marbaaalar

Dogan

Sitest 222/A 34200 Bagalar ISTANBUL -

Egmont Yaymc:lik ve Yapimcilik Tic. A.S. 19 Magis Cad. Golden Plaza No, 1 Kat 10, 34360 Sigti-ISTANBUL Tel. (212)246 52 07 | 542 Faks (212)246 44 44 www.dogankitap.com.tr / [email protected] I [email protected]

i

I

Ama Hangi Atatürk Taha Akyol

Attilâ llhan'm aziz ruhuna sayg1 ile...

1çindekiler

...---......---11

IÖnsöz .........

..

...

Istanbul'danAnadolu'ya..

.....

......

............

Erzurum'da Bolgevizm ve utanda Sivas'tamandaveiçpolitika Kongre'den lhtilal Meclisi'ne

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

..

.

.

.

.

.

13

....

.

.

.

.

.

39

.............71

.............

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

...............137

[slanarnücahich

...

.......

...

.

.................214

Bolgevizm'lekolkola............ Garp Cephesi'ndezafervar Lozan'daBatihlagma Musul...BirKaybmHikâyesi Bat1'yayönelmiçTürkiye

.................299 ........... .................348

............

.

.........437

.............

....

..............494 ..........

.

..............541

Sonsöz/AmahangiAtatürk?!............ Bibliyograba.............. Dizha ..............

..........

.

..............553

.... .....................565

.

.

.

.

.

.

103

Önsöz

kitap bir Atatürk biyografisi, onun hayatt üzerine yap11mig bir aragtirma dešildir Bu gekilde yap11mig aragtirmalar çoktur zaten. Elinizdeki kitap onun görügleri üzerine yap11mig bir aragttrma da deildir. Onun degigik dönemlerde uyguladigi politikalar ve bu politikalan izah ettnek için geligtirdigi görügler üzerine yap11mig bir aragtirmad1r. Politikaci ve diplomat yönü, bu kitabm temel konusudur. Agirhgi, dig politikadir. Yeri geldikçe ve dig politikayla iligkisi nispetinde iç politikast da ele almruptir. Milli Mücadele'de "Dogu ideali"ni Mazlum Milletler'in kurtulugunu, Bolgevik ve Islami terimleri esas alan antiemperyalist bir dig politika... Lozan'da baglayan Batihlagma sürecinden itibaren "Bati ideali"ni esas alan, Türkiye'nin dünyadaki yerini Batill dengeler içinde inga etmeyi amaçlayan bir dig politika... Buna göre geligtirdigi söylem, ideoloji, diplomasi ve taktikler... Atatürk'ün iç politikasi, politika anlay1;1, taktikleri, siyasi prensipleri, iktidar ve yönetim felsefesi, uygulamalari ayri bir çahqmamizm konusunu teykil ediyor. Elinizdeki kitap Mondros Mütarekesi ile yola ç11ayor. Mustafa Kemal Paga'nm Mütareke kargismdaki tavn, Îstanbul'daki siyasi çahymalari ve Anadolu'ya geçig:. Erzurum Kongresi'nde Bolgevizm ve manda konulan... Sivas Kongresi'nde manda tartigmalan... Mustafa Kemal'in manda tartigmalan sürecindeki siyasi taktikleri... 1stanbul hükümetiyle iligkiler... Türkiye Büyük Millet Meclisi... Ve Milli Mücadele sirasmda Bolgevizm ve Îslam siyasetleri... Zaferle baglayan Batihlaÿma'nm Lozan'da kurumlagmas1... Günümüz için de hayati derecede önemli olan Kürt ve Kuzey Irak sorunlan, Musul-Kerkük meselesi... Kitabm sonuncu ve onuncu bölümü 1930'larm ortasmdan itibaren Atatürk'ün ingiltere ile ittifak yapma çabalanm anlattyor. Aragtirma sirasmda kaynak eserlerin temini konusunda yardimlarim gördügüm TBMM Bagkanlan Bülent Armç ve Köksal Toptan'a, Türk Elinizdeki

12

Tarih Kurumu Bagkam Prof. Yusuf Halaçoglu'na, Milli Kütüphane Bagyararlandigim akademiskam Tuncer Acar'a, görüg ve yorumlanndan Metin Hülagü ve yen tarihçiler Mete Tunçay, Oemil Koçak, Hakla Uyar, Necip Günaydm'a tegekkür ederim. Asistanuit Nuray Kurtuldu'nun da gözlerine kan otururcasma, losa sürede bütün metni okuyarak kitabm redaksiyonuna yardun ettigini tegekkürle belirtmeliyim. beni tegvik eden ve özen Aragttrmanm kitap olarak yaymlanmasma gösteren Dogan Kitap Genel Müdürü Saym Gülgün Çarkoglu'nategekkürlerimi ifade etmeyi borç biliyorum. ÖzellikleMerhum Attilâ llhan agabeyime gükran borçluyum. Milli Mücadele'mn unutulmaya yüz tutmug "Dogu ideali"ne dikkatleri ve benim dikkatimi çektigi için... Ama Atatürk'ün zaferden sonra yöneldigi "Bati ideali"ni görmezlikten geldigini dügünmegn beni aragtirmaya yöneltti ve bu kitap meydana geldi... Büyük gair, gerçek bir dügünür olan Attilâ Îlhan'i sayg1 ve rahmetle bir kere daha amyorum. Taha Akyol

Kasim 2007, Mecidiyekäy

Üçüncübasklya

önsöz

On bin adet basilan kitabimm bir ayda ikinci basleya geçmesi, üçüncü ayda üçüncü baslayla toplam baski adedinin 22 000'i bulmasi hem Atatürk'e eksilmeden devam eden ilgiyi hem yeni balog aç11arma hissedilen ihtiyac1 yansittyor. Kitabi kamuoyuna tamtan yazarlarm, benimle mülakat yapan gazetelerin ve TV kanallarmm elbette katlosi çok büyüktür, mütegekkirim. Basildiktan sonra kitab1 tekrar okudugumda gözüme çarpan, ayrica Ilber Ortayli, Alev Cogkun, Ahmet Yagar Ocak, Mete Tunçay, Yavuz demir, Turgut Ermumcu ve Hasip Sayg111gibi degerli akademisyen aragtirmac11arm uyarilanyla kitabm özünü ve temel tezlerini etkilemeyecek Iñtelikteki dizgi yanhglarlyla kigi ve yer adi tarih-gün gibi az sayidaki maddi hatalan düzelttim. Bunlar kitaptaki ana fikir ve olaylarm alagmi etkilemeyen baglantismi etkilemeyen düzeltmelerdir. katlasmi esirgemeyen herkese tegekkür ediyorum. Okurlanma ve -

.

'teknik'

Taha Akyol Mart 2008

Îstanbul'dan Anadolu'ya

Sulh partlan ilan edi1ince zaten Türklerin deliliklerinden, kötülüldeden, cinayetlerinden (dolayi)ne kadar agir cezalara çarptmlacaklan gärülecektir... Cezalar, onlarm en büyük dügmanlarnu bile kâfi derecede tatmin edecek kadar müthigtir.1 Lloyd George,

Üç milyon

IngilixBagbakani,Agustos 1919

ölü!

Tarihimizin üç büyük faciasi bizi yere serdi: 1877 Rus Sava.91,Avrupa'da Plevne'yle birlikte bütün Tuna vilayetini ve Rumeli'nin önemli bir kism1m kaybettik, milyonlarca aç ç1plak "Balkan göçmeni" istanbufa temizlik" yapildi. ve civar illere yigildi... Balkanlar'da tam bir Yahya Kemal'in kaybettigimiz Harbi... Balkan Rumeli'yi 1912, tüm Kemal'in gehri SeMustafa gehri Üsküp'ü,Mehmed Âkif'ingehri Ipek'i, etnik yine temizlik... lanik'i, bütün Rumeli'yi kaybedigimiz. Yme göç, Ama tarihimizde hiçbir facia Birinci Dünya Harbi kadar büyük olmadi. Osmanh Tip Merkezi'nin kayitlarma göre Kafkasya'da, Sankanug 101bin gehit, Filistin cepheharekâti dahil, 219 bin gehit! Çanakkale'de sinde 80 bin gehit... List¢ uzaylp gidiyor. Harp esnasmda 3 milyon insan ölmüg, yaralammy, sakatlannug, kaybolmuqtu. Silahaltma abnan üç kigiden sadece biri tekrar köyüne dönebilmigti. Elbette aym cografyada Ermeniler ve onlar kadat olmasa da Rumlar da facialar yagadi. Ama bizim ya.yadigmuz facia anlatilabilir gibi degil.2 "etnik

Ölmedenmezara koydular beni Ooof... Genç1igim eyvah... Türkiye ve Îstanbul 1st1rap ve karanhklar içinde... Bir milyona yakm gehit ve kay1p vermig, yorgun, umutsuz... Sokaklarda iggal kuvvetlerinin ve yandaglarmm ha-

Çanakkalegeçilmig, Îstanbul iggal altmda...

I. Tarik Zafer Tunaya, Tûrkiye'de Siyasi Geligmeler, 2002, sf. 255. versitesi Yayinlari, Istanbul, 2. Bkr. Prof. Akdes Nimet Kurat, Türkiye sf. 576-577.

ve Rusya,

1876-1938,.lstanbul

Bilgl Üni-

Kûltur Bakanligi Yayinlari, 1990,

14

karetleri... Halide Edip, baskive ayanilamalara kargi gösterilen bireysel tepkilerin "Türk'ü guuralti bir kuvvetle Kurtulug Savagi'na iten etkenlerden biri" oldugunu belirtir.3 Millet olarak da hakaretlere maruz kahyoruz. Mondros Mütarekesi'nden sonra Paris'te topIanan "Barig Konferans1"nda Damat Ferid Paga'ya cevaben Fransiz Bagbakam Clemenceau, Türklerin yönetimde kabiliyetsiz bir millet oldugunu söylüyor; Hiristiyanlari asip kesmig, izin vermemig hâkim oldugu hiçbir yerde medeniyetin 1rktir: bir .yegermesine

.

Türk kavmi, idarî iglerde gimdiye kadar maharet gösterememig ve bagasaglayamamigttr... Avrupa'da, Asya'da, Afrika'da Türk'ün fethettigi hiçbir n yer yoktur ki, orada maddi mamuriyet durumunun eksildigi, medeni seviyenin dügtügü görülmesin... Türk fethettigi arazîde mamuriyet sebeplerini geligtirememigtir...Hiristlyanlar eski Türk hükümetinin emriyle katledilmigtir. Türk kavminin idare kabiliyeti yoktur...

ÖyleyseAnadolu galip devletler tarafmdan paylagilmah, Türklere birakilacak

yerler

de Avrupa denetimi altma almmahdir! ClemenceSevr Antlagmasi'm hazirlayan ideolojik belge-

au'nun bu uzun nutku, lerden biridir.4

En agir ceza Türklere! Ingiliz Bagbakani Lloyd George da artik "Ingiliz Imparatorlugu"nu güçte bir "Asyah ulus"un varhgmm hiçe indirilmesi gerek-

sarsabilecek

tigini söylüyor!. Birinci Dünya Savagi'nda sonuçta maglup dügse de Türkler muazzam kahramanhklanyla Islam dünyasmda, özellikle de Ingiliz sömürgeciliginin gözbebegi Hindistan'da büyük.heyecan yaratruglar, kitleleri hareketlendirmiglerdi. Savasta oransal olarak en az sayida esir veren, Osmanli ordusuydu; direncin, azmm, kahramanhšm göstergesiydi bu. Aynca Osmanh orduordularmdan 1,5 milyon kadar askeri dört yll lan Ingiliz-Fransiz-Rus süreyle cephelere

ruhlanugti!S

3. Halide Edip Adivar, Tûrkun

Ategle

imtihani, Atlas

Kitabevi, istanbul, 1975, sf. 19.

4. Clemenceau'nun konugmasinin tam metni ve ele§tirlsi için bkz: Cemil Bilsel, Lozan, I, SosyalYayinlari, Istanbul,1933, sf. 233-237. Sormak lazim: Fransiziar Afrika'yi, mesela Cezayir'l, ingilizierde mesela Çinve Hindistan'i nasil idare etmigti, hem de sanayi medeniyetinin hayli geligtigi bir çagdan Osmanli'nin gerileme, maglublyet, yoksulluk çaginda Türkler de çok sikinti çekti. Kurulug ve gell§me döneminde ise, mesela Balkanli tarihçi Michel Balilyi biçimde yönetilrñig" oldugunu belirvet, Balkanli Hiristlyanlarin Türkler tarafindan Beyligi, tir. Örnekleri çogaltmak mumkündur. (Elizabeth A. Zachariadou, Osmanh 1300-1389, Tarih Vakfi Yayinlari, 1997, sf. 1.) "en

5. Akdes Nimet Kurat, a.g.e., sf. 579.

15

"En agir ceza Türklere verilmeliydi!" Böyle diyordu Ingiltere'nin Türkiye dügmam bagbakam Lloyd George! Lloyd George'a göre, Türkiye'nin parçalanmas1, Ingiliz Împaratorlugu'nungelecegi için partti. 18 Agustos 1919'da Avam Kamarasi'nda yapt1g1 konugmada Türkiye ile yap11acak bang (Sevr) konusunda göyle konuquyor: Türkiye ile olan bang kadar Îngiltere'ninyakmdan ilgisi bulunan ba.¶Ita hiçbir konu yoktur. Imparatorlugun gelecegi, Türkiye konusunda vanlacak çõzüme baghdir.6 "çözüm",

nasil bir bang antlagmasi Peki, nasil bir Lloyd George cevap veriyor

dügünülüyordu?

Sulh gartlan ilan edilince zaten Türklerin deliliklerinden, kötülüklecinayetlerinden (dolay1) ne kadar agir cezalara çarptinlacaklan görülecektir... Cezalar, onlann en büyü dügmanlarmi bile kâfi derecede tatmin edecek kadar müthigtir? rinden,

Iqte Sevr'in bütün özeti, bütün ruhu Lloyd George'un bu sözlerinde özetlenmigtir. Plan bellidir: Îngiliz Imparatorlugu'nun can daman olan Hindistan-Misir yolunu elde tutmak için Yunanistan't bekçi yapmak, bekçilik ücreti olarak da Yunanistan'1 Ege'nin iki yakasma mak, aynca Karadeniz'de de bir köprübagi tutmak... Lloyd George plannu kendisi anlatiyor:

hâkim kil-

Rumlar Dogu Akdeniz'de gelecegin ulusudur. Türk barbarhgi kargismda Hiristiyan uygarhšm; temsil etmektedir... Büyük bir Yunanistan Britanya Împaratorluguiçitt deger biçilmez bir kazanç olacaktir... Bugün 56 milyondurlar. Eger onlara aynlan topraklan elde tutarlarsa elli yil sonra 20 milyon olurlar. Îyi geniscidirler...

Ingiliz Bagbakam bu "Büyük Yunanistan" projesinin Ingiliz imparatorlugu için neden hayati bir dava olduguttu da anlatiyor: Dogn Akdeniz'in en önemli adalan ellerindedir... Bunlar Süveyg yoluyla Hindistan, Avustralya ve Uzak Dogu ile ulagun yollarmuzm üzerinde bulunan dogal denizalti üsleridir..B 6. Prof. ÖrnerKurkçüoglu, Türk-ingiliz 7. Tarik Zafer Tunaya, Türkiye'de

liigkileri,SBFyayinlan, Ankara,

Siyasi Geligmeler,

1978, sf. 63.

1876-1938, sf. 255.

8. Hikrnet Bayur, XX. Yüzyilda Türklügün Tarih ve Acun Siyasasi kileri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1989, sf. |56-157.

Üzerindeki Et-

16

Evet, Süveyg, Hmdistan, Avustralya, Uzakdogu, deniz yoBarmm güvenligi! Bunun için Lloyd George, Yunanhlari Ege'nin iki yakasma hâkim hale getirerek onlari ÎngilizÎmparatorlegu'nun ç1karlari için bekçi olarak kullanmak istiyor. Yunánistan da Lloyd George'un bu iflah olFranmaz Türk dügmanhšm1 kullamyor. Çegitlibang konferanslannda sa'y1temsil eden Paul Cambon yaz1yor bunu: Venizelos, Lloyd George'u diledigi gibi ve kolayca kullamyor..

Ashnda ikisi de kendi yaydmac1 emelleri için öbürünü kullamyor. Plan, Ingiliz Împaratorlugu'nun bekçiligini daha lyi yapsm diye Yunanistan'm Ege bölgemizden de bir pay alarak gü¢lenmesidir. Bira2 sonra izmir'e ç11ap,Ankara'ya dogru yürüyeceklerdir. Ingilizkabinesinde Bagbakan Lloyd George böyle dügünüyor, bu politikay1 uyguluyor. Ama aym kabinede Harbiye Nazin (Savunma Bakam) olan kurt politikaci Churchill "Türklere yumugak davranmanm" Îngiliz Imparatorlugu'nun ç1karlan için daha akühca olacagim dügünüyordu. Dost bir Türkiye Dogu Akdeniz güvenligi için daha faydah olabilirdi. Bundan bagka, Türkleri Istanbul'dan ç1karmaya kalloymak gibi politikalar, Hint Müslümanlarmm sert tepkilerme yol açarak Îngiliz Împaratorlugu için tehlikeler yaratabilirdi. ÜstelikTürkleri fazla s1Ingt1rmak onlan Bolgeviklerle igbirligine itebilirdi. Bu arada Ingiltere'nin Hindistan igleri Bakam Ernest S. Montagu da, Türkiye'ye sert davranmanm Hint Müslümanlannm büyük tepkisini çekerek oradaki Îngiliz egemenligini tehlikeLondra'y1uyanyordu.10 ye sokabilecegi konusunda sürekli Türkiye'nin yararlanabileceëi faktörleri! Dikkat, Islam ve Bolgevizm iki önemli etken! Fakat Bagbakan

Lloyd George bildigini okumaya devam ediyort Lloyd George'un bagka bir plam da, Trabzon dahil, dogu illerimizi içine alan bir Ermenistan kurmaktir. Böylece Türkiye hem Bolgevik Rusya ile hem Îslam dünyast ile irtibatim da kaybedecektir! daBu konuda Ingiliz Digigleri Bakam Lord Curzon, bagbakanmdan çogunlugu yerinde büyük Türklerin Anadolu'nun her gerçekçidir. ha dolu, k a olugturdugunu, Ermenilerin de pek masum olmay1p anlatlyor.E susamig hücumlarda bulunduklanm" Bagbakan Lloyd George, "Asyah millet"i, Türkleri Îngiliz Împarator) kadar ufalama konusunda o kadar kararhlugu'na zarar veremeyecek yllmda Londra'da Bolgevik Rusya.ile ticaret anla.¶mas1 imdir ki, 1920 "vahget

9. Dr. Salahi Sonyel,.Türk Kurtulug Savags ve Dig Politika, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1986, cilt II, sf. 88. 10. Bülent Gökay, Emperyalizm

Ile Bolgevizm

Arasmda

istanbul,2006, sf. 50-5 I. l I.

Ömer Kürkçüoglu,

Türk

ingiliziligkileri,sf. 67.

Türkiye,

Agora Kitapilgi

17 zalayacagi zaman bir çart kogacaktir: Sovyetler, Kemalist harekete yardun etmemelidir! Ve Asyahlar, Hint Müslümanlan, mazlum milletler... Türkiye bir Ulusal Kurtulug savagi baglatabilirse, dünyada destek alacagi güçler olarak bunlar görüküyor. Ama henüz bu hareketler dünyada pek güçlü olmadigi gibi. Türkiy¢'de de bir Kurtulug Savagi yok, daha çok siyasi çözüm dügünülüyor.

Mustafa Kemal siyasi çözüm anyor artik felaket kapida! Mondros Mütarekesi henüz imzalanmamig ama belli ki savag kaybediliyor, ülke istila edilebilir! 1918 ja sonbahan,

Bütün komutanlar bunu görüyor. 7. Ordu Kumandam Mustafa Kemal Papa, 20 Eylül 1918'de Halep'ten Sadrazam Talat Paga'ya çektigi uzun telgrafta, devletin, ordunun ve idarenin nasil çöktügünü, Almanlarm nasil kendi ç1karlan için "Türk kamm" döktüklerini anlatiyor· Ordu birliklerinin yarls1 ayakta durmaya mecalsiz, güçsüz kimselerden, öbür yansi 17-20 yagmdaki delikanhlardan veya 45-55 yagmdaki yaghlardan oluguyor! Kâgit üzerinde gözüken asker meveudunun yansi fiilen yoktur! "Art1k her iy bitmigtir ve bulunacak çare kalmanugtir" diyor, Almanlara kar§1 olmazsa Bulgarlar kadar bagimstz" hareket edilmesini istiyor, uzak cephelerde zayiat verharicinmenin nas11 bir facia olduguna dikkat çekerek, vurguluyor.12 de bir tek Osmanh neferinin kalmamasi" gerektigini Almart-Türk-Ayusturya saflannda savaga girmig olan Bulgaristan, müttefiklerini b1rakip kendi bagma Itilaf Devletleri'yle mütareke yaparak savastan çekileceginin igaretini vermigti. Ön görügmelerden sonra Bulgaristan'm 29 Eylül'de savagtan çekilmesi üzerine Almanya ile ulagim bagikesilen Türkiye çok
"memleketimiz

-

"gayet

"muharebe

"münferiden

Dügman her gün daha müsait ve ezici gartlar kazanmaktadir. Müttefiklerimizle, olmad1šl takdirde kendi bagmuza ve derhal sulhu kararlagt1rmak lazimdir. Bunun için kaybedilecek bir an dahi kalmamigtic Aksi 12. Atatürk'ün Tamim, Telgraf ve $eyannameleri Aragtirma Merkezi, Ankara, 1991, sf. I-8.

sonra (bundan

ATTB), Atatürk

18

takdirde memleketinbütünüyle elden çikmasive devletimizin giderilmesi kabil olmayan tehlikelere maruz kalmasi ihtimal digi degildit Muhterem Padigahrmza olan sadakat ve baghhgun ve vatanmun selametini temin itibariyle arz ederim ki... Sadrazamhäm Izzet Paya Hazretlerine verilmesi ve onun da Fethi (Okyar), Rauf (Orbay), Azmi, Canbulat, $eyhülislam Ilayri ve acizlerinden (Mustafa Kemal'in kendisi) olugacak bir kabine karmasi zaruridir...13

Mustafa Kemal Paga, Mondros'tan önce, Halep'te 7. Ordu Kumandasulh tegebbüsünde m iken Ali Fuat Paga'yla görügmesinde de bulunulmahdir, fakat bunu Talat Papa hükümeti yapamaz, fazla y1pranmigt1r" diyor, kendisinin Harbiye Nazin olacagi bir hükümetin kurulmasi gerektigim anlatiyordu.14 1918 y11mm sonbaharma girerken, artik kesirdegmigtir ki, savaga de rittefiki Ittihatçilaryerivam edemeyiz! Îngilizlerinnefret ettini Alman alacag1 yene, lttihatçilarla arasi açik olan Mustafa Kemal Paga'mn görev miydi? yapabilir KeMustafa iyi partlarla mütareke ni bir hükümet, daha söylüyordu. Mondros imzalalyte mal, 14 Ekim tarihli telgrafmda bunu nmca Îttihatçi yöneticiler yurtdigma kaçttima göre, gimdi Ingilizlerledengeli bir bang yapilabilir miydi? Böyle bir umut, losa süreli olarak vard1r. 1stanbul'agelen Mustafa Kemal'in de Îngilizlerleittifak etmeye itiraz1yokve samimiyetine" güvenilebilsin.15 tur, yeter ki bunun "derhal

"ciddlyet

Mondros ve umutlar! Osmanli, 30 Ekim 1918'de ategkes yäpmaya, Limni Adasi'nm Mondros limanmda "Mütareke"yi imzalamaya mecbur kahyor; imzay1 atan, Bahriye Naz1n, Hamidiye kahramam Rauf Orbay'dir. Mondros görügmeleri sirasmda Türk tarafi savagm Ingiltere'yi de tükettigini ve Londra'mn savagi devam ettiremeyecegini bilmiyor, muazzama"nm hâlâ çok güçlü oldugunu samyor. Îngilizlerise Türklerin içinde bulundugu psikolojik çöküntünün farlanda degiller. Gerçekte de Türkiye'nin durumu görüldügü kadar kötü degil.16 davranacak, T Bu sebeple Mondros'ta Îngilizler Türklere ler ise korktuklan muamele ile kargilagmadiklan için mutluluk duy "diivel-i

"nazik"

caklardir! I 3. a.g.e., sf. I3- I4. 14. Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele 27-29. 15. Sina Akgin, I976, sf. 63.

Ístanbul

Hükümetieri

Hatiralarr,

Temel Yayinlari, istanbul, 2000, sf.

ve Milli Mücadele,

Cem Yayinlari, Istanbul,

16. Kudret Bülbül, "Mondros Mutarekesi, Psiko-Sosyolojik bir inceleme",Türkiye lügü, sayi 47, Eylül-Ekim 1997, sf. I l6.

Gün-

i

19

Gazeteci Ahmet Emin Yalman yazlyor:

.

Bilhassa Rauf Bey'in büyük bir denizei sifatiyla dünyay1 saran yöhreti ve yüksek gahsiyeti, Mondros'ta bir insaf ve anlayly havasi esmesine sebep 01du. Türk heyeti, bozguna ugranug bir Türkiye'nin zavalh temsildiye degil, Çanakkalemucizesini yaratan gerefli bir cileri ve ricacilan illetin haysiyet sahibi mütareke delegeleri sifatlyla muamele gördüler. endilerine askerî merasim yapildi ve daima saygt ile muamele edildi... "israr ederseniz harbe devam ederiz" dedi. Müzakerelerde Rauf Bey, kalktL..17 yltsiz gartsiz teslim" esasi gitgide ortadan

"ka-

imzalamyor.E

Ve kâgit üzerindeki maddeleri bilinen mütareke Rauf Bey imzay1 attiktan sonra aym iyimserligi yansitan

aç1klamalar

yap1yor:

Mütareke akdini yapma göreviyle Ïstanbul'danhareket ederken, bugünkü gíbi iftihar ve sevinçle dönecegimi tasavvur etmiyordum. Îngilizdelegelerinin bize kargi gösterdikleri hüsnü kabul ümiditi fevkinde olmuqtur... "sizi

bu derece memnun Yeni Gi¿n gazetesinin dir?" sorusuna Rauf Bey qu cevab1veriyor

eden sebepler ne-

anladun. Ikincisi, zannedildiginin aksine olarak, memleketimizin iggal altma almmayacagru gördüm. Sizi temin ederím ki, Istanbul'a tek dügman askeri ç1kmayacaktir. Tabii birkaç subay gurada burada görülebilecektir. Tersanelerimiz de iggal olunmayacaktir. Devletin istiklâli, saltanatm hukuku, milletin izzetinefsi tamamen kurtulmustur.19

Evvela ÏngilizlerinTürklügün imhasuu hedef almayacaklarnu

Îçte bu hava içinde Mondros çok kisa bir süre için umit ve ferahla-

Mustafa Kemal, arkadaqi Ali söylüyor.20 korktugunu" feshinden Fuat Paga'ya pek elegtiMütarekesi Mondros Sevinç duygusu geçtikten sonra bile rilmez. Mustafa Kemal Paga'nm tavn da böyledir bir süre sonra Ingilizma duygusu yarattyor. Hatta Adana'daki "mütarekenin

17. Ahmet Emin Yalman, Yakm Tarihte yincilik, istanbul,1997, sf. 377.

Görduklerim ve Geçirdiklerim,

Pera Ya-

istegiyle 18. Mondros Mütarekesi'nin metni için o günün dili ile yazilmig metni ve Osmanli özetyapilan degigiklikler için bkr Kudret Bulbül, aym makale, sf. 1.22-124. Maddelerin sf. Bil202-205. 1993, Istanbul, Yayiniari, 1,Sosyal lenmig metni için Cemil Bilsel, Lozan, maddebu D evletleri çok mugiaktir, Ítilaf maddeler 24. 22. 2i., 10., 15., ve 5., 7., i., hassa Yunanlilarin Izleri gerekçe göstererek, baglangiçta tahmin edilmeyen i§galler yapacakiar, yaratacaktir. bir §ok çikarilmasi mir'e tam

19. Salahi Sonyel, a.g.e., I, sf. 9-10. 20. Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele

Hatiralari,

sf. 44.

20

partÍarnu

lerin mütareke ayan, kendi sözlerine de uymayan hareketlere baglamast, özellikle Izmir'in Yunanhlarca iggali üzerine Mondros'a kargi sert ve süratli bir tepki olaigacak, Anadolu'ya geçtikten sonra Mustafa Kemal Papa çok sert elegtiriler yapacaktir.21 Îsmet Înönü o günleri göyle anlatir Mütarekeyi feshedip mücadeleye girmek, yeniden harp açarák Îtilaf Devletleri nezdinde harp yolu ile bir netice almak fikri hiç kimsede yoktu. Mütareke yapildigi günlerdeki yaygm lyimserlik, aradan bunca zaman geçtigi ve mütareke uygulamalan bütün çiplaklig1 ile ortaya çiktigi halde, hâlâ devam ediyordu. Ilk devrede mütarekeyi iyi niyetle tatbik ederek Itilaf Devletleri ile Türkiye arasmda bir itimat havasi kurma politikaitibaren yerlegen hâkim fikir olmugsi, ilk mütareke hükümetlerinden tu... Îzmir'in iggali ile herkesin ayagi suya erdi:.22

Bütün felaketlerin sorumlusu Ittihatç11ar ve Almanlardir ya... Îlk baglarda, tepki olarak Îngilizlere umutlu gözlerle bakihyor. Tasvir-i Efkâr gazetesi Mondros Mütarekesi'ndeki partlarm Bulgaristan'a uygulanan partlardan daha hafif oldugunu, Istanbul'u veya ülkenin herhangi bir yeriniiggal etmek gibi bir talepte bulunmadiklarim yazlyor.E

Harbiye Nazm olmak Izzet Paga'nm Istanbul'da kendisine ihtiyaç oldugunu bildiren telgraft üzerine Mustafa Kemal Papa, 13 Kasun 1918 günü 1stanAhmed

bul'a geliyor. Zafer'den sonra Mustafa Kemal'le yollari ayr11acak olan Îstanbul'a geligini göyle anlatu-

Rauf Orbay, Mustafa Kemal'in

O, Anafartalar kahramanhgi ile temayüz ettini günden beri gan ve gerefle kogmuy ve harp talihinin bütün cephelerde aleyhimize dönügü üzerine kendisine has olaganüstü azim ve kudretle derleyip toparlayarak bir varhk haline getirdigi imparatorlugun son kuvvetmin bagmda, bin bir tehlikeye gögüs gere gere girigtigi çetin çarpigmalageliyordu.24 rm sonuncusundan Bu itibari sebebiyle derhal ilgi odagi oluyor tabii. 1stanbul'a dönen digerkomutanlar mutlaka onunla görügüyor. Kendisi de siyasi bir çiley yo21. Safahi Sonyel, Türk Kurtulug Savagi ve Dig Politika, 22. Ismet Inönü, Hatiralar, 2006, sf. I64, I69.

I, sf I I-12.

yayima haztrlayan Sabahattin Selek, Bilgi Yayinevi, Ankara,

23. Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Savagi ve Dig Politika, I, sf. 9. 24. Rauf Orbay, Cehennem bul, 2004, sf. 23 l.

Degirmeni,

Siyasi Hatirafarim,

Truva Yayinlari,Istan-

21

lu aramaya koyuluyor. Ilk elde iki faktör önemlidir, Ingilizlerve Osmanh hükümeti... Mustafa Kemal 17 Kasun'da, gazetecilerin sorusu üzerine, Mondros Mütarekesi hakkmda Minber gazetesine mülakat verlyor:

i

IngilizlerinOsmanh milletinin hürriyetine ve devletimizin istiklâline riayette gösterdikleri hürmet ve insaniyet kargismda yalmz benim degil, bütün Osmanli milletinin Îngilizlerdendaha hayirli bir dost olmayacag1 anaatiyle mütehassis olmalari pek tabiidir.25

Minber gazetesinin sahibi Mustafa Kemal'in yalan arkadagi Fethi Bey'di; Mustafa Kemal de gayri resmî ortagidir gazetenin. 1930 y11mda liberal Serbest Firka'yi kuracak olan Fethi Bey, o strada liberal Ahrar Firkas1'nm bagkamd2r. Minber gazetesi, mevcut Tevfik Paga hükümetinin çekilmesi ve yeni bir hükümetin kurulmasi için kampanya yürütüyor; tabii Mustafa Kemal'in Harbiye Nazirl olacant yeni bir hükümet... Asil amaç, mümkünse Ahrar Firkasi'nmiktidara gelmesi.26 Mustafa Kemal Paga, Vakit gazetesine yaptigi açiklamada da "Ingilizlerle bir anlaçamamazhk varsa hükümetin oturup bonu onlarla siyasal düzeyde görügmesi gerektigini ve bildigi kadarlyla bu yönde girigimler yap11makta oldugunu, o günkü kogullarda seçim yap11amayacagmagöre hükümetin timsal-i Meyrutiyet olan Mebusan Meclisi'ne dayanmak zorunda oldugunu" söylüyordu. Mebusan Meclisi'nin milleti temsil etmedigi gibi dedikodulara aldirmamak gerekiyordu.27 Mustafa Kemal, Mebusan Meclisi'nde destek bulacagt umudundadir. Bu açiklamalarlyla, hükümette yer almak isteyen Mustafa Kemal Papa Îngilizlerin,padigahm ve siyaset çevrelerinin ilgisini çektneye çahylyor.28 Mustafa Kemal Paga'nm bütün bu faaliyetlerinde iki taktik amact var; bunlar için siyaset yaplyor. Birincisi, Ingiltere'ye dost görünmek...Ingilizler,Ittihatç1yönetiminde Türkiye" oldugunu görerek, Türkiye" ile savagrmqtt. Simdi yapilacak barig antlagmasmda âdil davramr Imyd1? Bu beklenti çok yaygmdir. Padigah bu görüge saplamp kalacak, Mustafa Kemal ise, Îngilizlerin Mondros'a bile uymadiklanm görerek mücadele yolunu seçecekti. "dügman

"dost

Kurtulug Savagi Kronolojisi, Turk 25. Rauf Orbay, a.g.e., sf. 238; Gotthard Jaeschke, Tarih Kurumu, Ankara, l989, sf. 4. ("Resmî tarih" yaziminin önde gelen isimlerinden Prof. Utkan Kocatûrk, hazirladigi kronolojide, Minber gazetesinin Mustafa Kemal Papa ile mülakat yaptigini belirtlyor ama ne dedigini yarmlyor: Prof. Utkan Kocatürk, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, 1918-1938. Türk Tarih Kurumu, Ankara. 1983, sf. 8. 26. Rauf Orbay, a.g.e. 27. Sina Ak§in,istanbul Hükümetleri ve Milli Mûcadele, sf. 88; Zeki Sarihan, Kurtulug Savagi Gunlegu, Türk Tarih Kurumu, Ankara, sf. 32, tam metin için bkz: Atatürk'ün Söylev ve DemeçIeri, III,sf. I-1. 28. Zeki Sarihan, a.g.e., sf 30.

22

Mustafa Kemal'in ikinci taktik hedefi, mevcut Tevfik Paya hükümetini dügürmek, onun yerine Ahmed izzet Paga'nm kuracagi bir hükümete Harbiye Nazin olarak girmek, Istanbul'da ilitidari ele almaktir. Sina "ihtilalci Akgin, Mustafa Kemal Paga'nm Istanbul'da iltidar1 almak için yöntemleri dahi denemeyi tasarladigmi" yaz1yor.29 Enver Paga'da Harbiye Nazin olduktan sonra ülkenin kaderini eline almigt1. Mustafa Kemal'le beraber bu çabymalan yapan Rauf Orbay, padigahi devirmek, sadrazaru kaç1rmak gibi geyleri bile konugtuklanm anlattyor.30

Bunlarm hiçbiri gerçeklegmiyor. yor ama Mustafa Kemal yok!

Îzzet Papa yeni bir hükümet

kuru-

Önemlibir görev koparmak Lord Kinross'a göre, Mustafa Kemal gimdi de, acaba bizzat Müttefikler yoluyla bir 19 bagarabilir mi, diye dügünmeye baghyor. Ne de olsa Itilaf Devletleri memleketin kaderine hâkim durumdalar. Onun hiç yetkisiz olmaktansa herhangi bir yetkili görevde bulunmas1, isteklerini, (yani Lord Curzon'un korktugu milli ayaklanmay1) gerçeklegtirmek için partt1. Acaba Müttefikler'den, özellikle de Türkiye'den toprak istegindebulunmanug olan Îngilizlerden bir mevki koparabilir miydi? Onlar Îstanbul'da iken elde edilebilecek bir yetkiyi, çekilip gitmelerinden sonra memlekete daha yararh bagka yollarda kullanabilirdi. Mustafa Kemal Ingilizlerin dolayh yoldan agzuu aramak için Daily Mail gazetesinin muhabiri G. Ward Price ile göriigüyor. Price böyle konularda aracihg1yla tanmnug bir gazetecidir. Iginin ehli Pribe, Îngiliz Genelkurmayl'mn onay1m alarak görügmeye geliyor. Kemal Papa onu resmi üniformastyla degil, sirtinda jaketay ve ba.ymda fesle kargiliyor. Yanmda arkadagi Albay Refet (Paga) de var. Mustafa Kemal, gazeteci Price'a, Osmanh'nm savaga girmesinin hata oldugunu, Türklerin ingilizlerle çatigmamas1 gerektigini, bu hatayi Enver Paga'mn yapttgru anlatlyor. Fransa Anadolu'ya ç1kmamahydi. Halk belki bir Ingilizyönetimini daha az güçlükle hazmedebilirdi. Bunlan anlatan Mustafa Kemal'in söyledigi gu: Eger ingilisler Anadolu'da sorumlulugu üstlenmek niyetinde iseler yardimimi Türk idarecilerine ihtiyaçlan olacaktir. Bu sifatla tecrübeli edebilecegim bir makamla temasa geçmek isterdim. arz

Gazeteci Price Mustafa Kemal'in bu istegini Ingiliz gizli servisindeki albaya iletlyor. Albay bunun üzerinde durmuyor, geçmeden iq is"çok

29. Sina Algin,

istanbul Hükümetleri

30. Rauf Orbay, a.g.e., sf. 243.

ve Milli Mücadele,

sf. 276-277.

7

I

23

teyen daha bir sürü Türk generali olacak" diye cevap veriyor. Fakat Îtalyanlar Mustafa Kemal'le temasa geçtiler, Mustafa Kemal'le görügen Îtalyan Bagdelegesi Kont Sforza, ingilizlerin destekledigi Yunanistan'a kargi milliyetçi bir hükümet kurmamn mümkün olup olmadig1 konusunda Mustafa Kemal'in agzmi arad1. Mustafa Kemal anlanugtir ki, Înmümkün? giltere'ye ve Yunanistan'a kargi Italya'dan yararlanmak Italyan-Yunan kargitI Mustafa Kemal, gerçekten Kurtulug Savagi'nda h mdan yararlanacak, Batihlardan ilk antlagmay1 Îtalya ile yapacakt1r. yapabilecegi bir gey Ama Îtalyanlann Îstanbul'da Mustafa Kemal için yoktur.

Mustafa Kemal Papa, önemli bir görev koparmak için, Istanbul'daki Ingiliz Siyasi Îrtibat Subay1 Yüzbagi J. G. Bennett ile de görügmeler yapnugtir. Osmanh Harbiye Nezareti'nde ÎngilizIstihbarati için görev yapan Bennett, Hüsamettin Ertürk'e göre, pek genig salahiyetlere sahiptir ve elinde çok imkânlar vardir. Mustafa Kemal, Bennett'e, Îngilizlerinkontrolü altmda büyük bir Türk ordusu teykilatlandirmay1öneriyor. Fakat hem bu öneriden bir gey ç1kmiyor, hem IngilizlerinMondros Mütarekesi'ne bile uymayan tavirlan hiç de lyi niyetli olmadiklaram gösteriyor.52 19IustafaKemal'in Istanbul'dakibütün çabasi, bir geyler yapmak için, askerî ve siyasi bir kuvveti ele geçirmektir. Fakat Ingilizlerden de bir ç1km1yor. Artik tek yol Anadolu'dur. Aradig1 askerî ve siyasi gücü, gey padigah fermam ile alacak, o gekilde

Samsun'a çikacaktar.

Tek yol Anadolu "si-

Tarihçi Zürcher, Mustafa Kemal'in Îstanbul'daki bu çabgmalarun yasi çözüm aray141"olarak niteliyor Bu çahymalari Mart ortalanna kaimkândar sürüyor. Mart ortalermda, Istanbul'da bir geyler yapmanm sizhš1 netlegiyor, belli ki kurtulug olsa olsa Anadolu'da bir Milli Hareket'le olabilir... O sirada Kâzim Karabekir ve Ali Fuat pagalar, Mustafa Kemal'le görügerek, Milli Mücadele dügüncesiyle tayinIerini Anadolu'ya yaptinyorlar?

gibi iyi niyetli olmadigt, Mondçegitli yerlerinde iggale girigeuymayarak ülkenin ros hükümlerine bile cekleri artik görülüyor. istanbul'a asIa Yiman gemisi sokulmayacagma dair söz verdikleri halde, iyte Averof adh Yunan savag gemisi Dolma-

Ingiliz Împaratorlugu'nun umuldugu

31. Lord Kinross, Atatürk, Bir Milletin Yeniden 1966, sf. 230-232.

Dogugu, Sander Kitabevi, Istanbul,

Li32. Standford Shaw,From Empire to Republic, The Turkish War of National Husaiçin bkz. 358-359; Bennett sf. 2000, Ankara, Tarih Kurumu, beration, cilt I, Turk l957, sf. 259-269. mettin Erturk, iki Devrin Perde Arkasi, Hilmi Kitabevi, Istanbul, 1987, sf. 33. Erik JanZürcher, Milli Mücadelede Ìttihatçilik, Baglam Yayinlari, Istanbul, vd. 193

24

bahçe önünde demirlemig, gemide Istanbullu Rumlara ziyafetler venliyor! Mondros'u imzalamig olan Rauf Bey, amlarmda bu durumu anlatarak, "Ingilizlerbizi aldatnugti" diye yazlyor-

Çegitlivazifelerle

uzun

zaman

aralarmda

bulunarak

her hallerini ya-

kmdan görüp agirbaglihklari,çahykarihklan, dürüstlükleri ve bilhassa ahde vefakârhldaryla takdir ettigim Îngilizler,bunlar mi idi? Böylesine bir aldampi, kendi kendime bir türlü izah.edemiyordum.34

Su sözler de Rauf Bey'indir: Mütarekenin mürekkebi henüz kurumadan, ler 1stanbul'dabir sömürge havasi yaratmaktan

Èransiz,Italyanve Îngilizgeri kahnadilar!35

Mütareke, "Istanbul iggal edilecek" demiyor, "Bogazlar'daki istihkâmlar iggal edilecek" diyordu; bu maddeyi gerekge gösterip Îstanbul'u iggal ediyorlard1] Musul'un iggali, Izmir'in iggali de böyle çeler"le oluyordu. Anlagilan bang (Sevr) antlagmasma kadar Türkiye'nitt filli taksim ve iggali tamamlanacakti; niyet buydu. Artik siyaset, diplomasi bitmigti. Anadolu'da bir Milli Kurtulug Hareketi baglatilabilír miydi? Sekiz y11dir savag meydanlarmda kaylplar veren yorgun bir millet için çok zor! Ama denemekten bagka çare yok! Komutanlar yavag yavag bunu dügünmeye, Anadolu'ya geçmeye baghyor. Milli Mücadele'nin büyük komutanlarmdan bu amaçla Anadolu'da görev alan ilk kumandan Ali Fuat (Cebesoy) Paga'dir. Hemen ardmdan Kazim Karabekir Paga, Erzurum'a atamasmi yaptmyor. Milli Mücadele kumandanlarmm bu atamalanm yapan, Harbiye Nazin ve Genelkurmay Bagkam Cevat (Çobanh)Paga'dir Cevat Papa, Îngilizlertarafmdan tutuklamp Malta'ya sürülünceye kadar Milli Hareket'e büyük destek veriyor, milliyetçi subaylan Anadolu'ya atiyor. Ali Fuat ve Karabekir pagalardan sonra, Mustafa Kemal'le biflikte Albay Refet (Bele) Samsun'a ç1karak Anadolu'ya geçiyorlar. Hemen ardmdan Rauf Orbay Deniz Kuvvetleri'ndeki görevinden istifa ederek Anadolu'ya gidiyor. Cemal Kutay'm deyimiyle "Îlk Begler"dir bunlar... Trakya'yi tutsun diye, Cafer Tayyar P ga'y1 Edirne'ye atayaxi da yme Cevat Paga'dr. Ali Fuat Paga'nm Konya'daki XX. Kolordu Kumandanhgi'na tayini 1919'un Subataymda ç1kiyor. Gitmeden önce Mustafa Kemal Paga'y1 Sigli'dekievinde ziyaret ediyor. Kolordusunu Konya'dan Ankara'ya "gerek-

-

34. Rauf Orbay, a.g.e., sf. 238. 35. Salahi 5onye], Türk Kurtulug Savagt ve Dig Politika, I, sf. 15. 36. Cemal Kutay, Bilinmeyen Tarihimir, ta, "IlkBegler ve Sonrasi" adli ilk bölum.

I. Kitap,

Istanbul,Mart

1974, sf. 15-82. Kitap-

.

25

nakledecegini anlattyor. Mustafa Kemal'in çok genig yetkilere sahip bir "her taraftan çahymaya" görevle Anadolu'ya atanmasuu saglamak için emrine giren Paga'mn karar veriyorlar. Îstanbul'daki Mustafa Kemal kolordusudur Anadolu'daki ilk büyük askerî birlik, Ali Fuat Paga'nm Ben ve kolordum emrinizdeyim

pagam!"

âzim Karabekir Erzurum'daki 15. Kolordu Kumandanhg1'na tayinini 13 Mart 1919'da ç1karttirlyor, hemen hazirhklara baghyor. Mustafa Kemal'le devamh temas halindedir 13 Nisaa'da Gülcemal vapuru ile Trabzon'a gitmek üzere yola ç1kacak olan Karabekir, Sigli'dekievinde Mustafa Kemal Paga'ya veda ziyaretine gidiyor. Karabekir Paya, uzun süre yasakh kalan Îstiklal Harbimiz. adh eserinde Anadolu'da Milli Mücadele fikrini ilk dügünenlerden birisinin kendisi oldugunu belirteevinde ameliyat sonrasi hasta yatan Mustafa Kemal Papa rek, $igli'deki ile görügmesini anlatir: Pagam, ben yarm Erzurum'a hareket ediyorum. Istanbul'da ne vaziyette kahrsamz kahn, bir gey yapmak imkânsizdir. Sükût edersek mahviordu bagma geliniz. Hem de m1z kaçuulmazdir. Behemehal Anadolu'ya Dogu'ya, milletin kurtulug anahtan Dogu'dadir. Orada her gey mümloindür. Ordu kuvvetlidir, halk da beraber gider. Plamm basittir. Milli bir hükümet tegkili... Istiklâlimizive hiç degilse milli namusumuzu kurtaracak, ancak

bu karardir.

Mustafa Kemal: Bu da bir fikirdir, ahvâl günden güne size hak verdiriyor... size katilmaya çahyinm..

Îyi olayun,

Bu görügmeyi Rauf Orbay da dogruluyor, bir an önce Anadolu'ya geçmeleri için Karabekir'in Israr ettigini anlatiyor.59 Îsmet Inönü'ye göre de, Mustafa Kemal Papa, baglang1çta Ahmed Izzet bir hükümet, hedefiPapa hükümetinde Harbiye Nazm olmak istiyor, müsait partlarkuvvetini hükümet, memleketin iyi ni, vaziyetini bilen bir hüküKendisini yapabilirdi" dügünüyordu. diye da degerlendirerek çok is affetmeyecektir.40 mete almayan izzet Paga'yt Atatürk sonuna kadar "iyi

MilliMücadele Hatiralari, Kâzim Karabekir, istiklal Harbimiz, Merk

37. Ali Fuat Cebesoy,

sf. 55-57.

Yayincilik, Istanbul, 1988, sf. 15. inöIsmet inönü, aniattiklari, like duzeyinde Karabekir'i dogrulayacak niteliktedlr 164-167. a.g.e., sf.

38.

nu'nün

39. Rauf Orbay, a.g.e., sf. 244-246. 40.

Ismetinänu, a.g.e.,

sf. 160-161.

26 "kuvvetli

Mustafa Kemal Paga'nm bir hükümet" kurulursa iglerin düzelebileceni dügüncesiyle, Îzzet Papa hükümetine girmek için yaptigi çahemalan ve Anadolu'ya atanmasmi, Rauf Orbay da hatiralannda ayrmtth olarak anlatlyor.

Anadolu yollannda Bu sirada Dogu Karadeniz'de Pontusçu Rum çetelerle Müslüman halk arasmda çatigmalar oluyor. Padigah, Dogn Karadeniz ve Dogu Anadolu bölgelerindeki kangikliklarm yeni bir iggale yol açmasmdan endigeli. Ingilizler de Müslümanlann Rumlara saldinlar yapt1gm1 söyleyerek padigalu silagtinyor, bunun önü almmaisa Samsun-Trabzon civarmi iggal edeceklerini söylüyorlar. Hatta Samsun'a ufak bir Îngiliz birligi ç1karmiglardir. Padigah ve Sadrazam Damat Ferid, dirayetli bir komutan göndererek oralarda asayigi saglamak ve yeni Îngiliz iggaline meydan vermemek istlyorlar. Öylebir iggal bölgede çegitli devletçiklerin kurulmasma

yol açabilir! Ingilialer Dogu'daki Rus iggal bälgelerinden iki yüz bin kadar Rum'u

getirerek Doku Karadeniz'de bir "Pontus Cumhuriyeti" kurdurmay1, Türklerin elindeki silahlarm toplatilmasuu istiyorlar. Îngiliz Digigleri'ne, bunun için 2 Arahk 1918 günü muhtira veriliyor, tarihçi Toynbee, Rumlarm verdigi gigirilmig nüfus rakamlarmm gerçekçilikten çok uzak oldugunu söylüyor, ama yine de Ingiltere bölgeye gerekçesiyle asker gönderebilir. Venizelos ve Rum basuu bu yönde seferber haldedir tabii...42 Ingilizler lazarsa, Mondros Mütarekesi'nin 7. Ve 24. maddelerini uygulamaya, oralari da iggal etmeye kalkabilirler. 7. maddede "Müttefikler kendi emniyetlerini tehdit altmda görürse, stratejik her bir yeri iggal edebilir" diye yaziyordu. 24. madde ise, Türkiye'nin dogu illerini "Ermenistan vilayetleri" diye niteliyor ve Ermenistan vilayetinde karigikhk oldugunda Müttefikler bu vilayetlerin bir lasnum iggale yetkilidir" diyordu! Padigahm korktugu da bu. Dogu illeri ve Erzurum'da Kâzim Karabekir Paga'mn emrindeki 5. à Kolordu bu balomdan çok önemli! Igte Karadeniz ve dogu illerinde sükûneti saglayarak bu iki maddenin igletilmesini önleyecek komutan kim olabilir? Elbette Mustafa Kemal Papa... Anafartalar kahramam olarak ordu üzerinde büyük bir prestije kary1 oldugu için onun atanmasmi Îngilizler de ensahiptir. IttihatçIlara gellemez. ÜstelikVahideddin, Mustafa Kemal Paga'yi lyi tamyor, veliaht "asayig"

"bir

4 I. Rauf Orbay, a.g.e.,

sf. 233-251.

42. ATTB, IV, sf. 24-24, IB7; Sina Akiin, istanbul Hükümetleri sf. 241, Jaeschke,Kurtulug Savagi Kronolojisi, I, sf. 9.

ve Milli Mücadele,

!

I

,

27 olarak Almanya'ya yaptigi seyahatte, bu

genç generalitamm19t1.

Sadrazam Damat Ferid ve Padigah Vahideddin, Mustafa Kemal Paga ile görügüyorlar. Mustafa Kemal'in istedigi olaganüstü yetkileri görügmesini sonradan kabul ediyorlar. Vahideddin'le ona vermeyi anlatacaktir: Bogaz'da dügman gemileMustafa Kemal, Falih Rifki'ya ri toplarmi saraya yöneltmigtir. Vahideddin, elini masanm üstündeki tarih kitabina koyarak, Mustafa Kemal'le konugmasma pu sözlerle b hyor: Papa Pa.ya, gimdiye kadar devlete çok hizmet ettin. Bunlarm hepsi bu kitaba girmigtir tarihe geçmigtir... Bunlan unutun, asil gimdi yapacagm hizmet hepsinden mühim olabilir. Papa Papa devleti kurtarabilirsin!

Mustafa Kemal, bu olay1 anlattiktan sonra kendi yorumunu da yapar; buna göre, Ingilizlerle iyi geçinmek isteyen Vahideddin'in bu sözlerindeki kasti, Karadeniz bölgesinde ve Dogu'da Îngilizleri rahatsiz eden olaylan, Rum çeteleriyle çat1pmalan önlemesi, Mustafa Kemal'in deyibuyurmaym miyle, "Türkleri uslandirmast"dir. Mustafa Kemal, efendimiz" diyor. Vahideddin, isminin bag harflerinin iglendigi bir de "merak

kol saati hediye ediyor.43

Tarihçi gözüyle bakildigmda, Vahideddin'in Mustafa Kemal'i Milli Mücadele için görevlendirdigi söylenebilir mi? Hayir! Vahideddin'in kasti, Ingilizlerin yeni bir iggaline yol açabilecek olaylan Mustafa Kemal Pa.ya'nm önlemesidir. Bu olaylar önlendiginde, Mütareke'nin 7. ve 24. maddelerine göre Ingilizlerin Dogu Karadeniz'de ve Dogu Anadolu'da iggaller yapmayacagim, böylece Pontus ve Ermenistan kurulmadügünüyor.44 smm önlenebilecegini Enver Paga'nm gizli rgütü Tegkilat-i Mahsusa'nm ve Milli Mücadestekleyen Mim. IstanbuÏ'da Anadolu hareketini dele yillarmda Mim.^ adh gizli kurulugun bagkam Hüsamettin Ertürk'e göre, asayië orada Ermenisgerekçesiyle büyük dekletlerin doguya müdahalesi, verirdi; Mustafa KeVahideddin, kurmalarma firsat tan ve Kürdistan Mustafa Kemal paistiyordu. Ertürk'e göre, mal'den bunu önlemesini havalide kuralmas1 muhtemel bir Ermenistan ve Kürdisdigaha tan'm tegekkülüne sebep ve bahane say11acak" bir geligmeye imkân vermeyecegini ifade etmig, Vahideddin de Mustafa Kemal'in ihtiyaç "bu

Çankaya, Bateg Yayinlari, l9BO,sf. |73-174. ve.Milli Mücadele, sf. 28044. Ayrinti için bkz. Sina Akgin, istanbul Hükümetieri 284; SabahattinSelek, Milli Mücadele, I, Agaoglu Yayinevi, istanbul,1970, sf. 87-89; E. j. Zürcher, Milli Mücadelede ittihatçilik, sf. 207-208.

43. Falih Rifki Atay,

* "Mim.Mim." terimi, Müsellah (Silahli) Müdafaa-i Milliye Teykilati'ninkisaltilmi§ adidir. Anadolu'ya silah ve adam kaçirmadan bagka, istihbarat toplama hatta birkaç defa iggal kuvvetlerine sulkast duzenleme gibi çaligmalar yapmistir.

I

28

görecegi her tür1ü masrafm ôdenmesi için sadrazama talimat vereceginisöylemigtir.45 Vahideddin ve Mustafa Kemal bu görügmeyi yaparken Îzmir iggal edilmemigti. Dönüm noktasi Izmir'in iggali olacak, Türlderin Mütareke hükümlerine uymasmm iggali önlemeyecegi o zaman daha iyi anlagilacaktir. Mütareke'ye uymakla iggalin ônlenebilecegi dügüncesi, Vahideddin'i Mustafa Kemal'e olaganüstü yetkiler vermeye sevk etmig gözüküyor. Gerçekten, bu anlamda kurtarmasi" için görevlendirilen komutana çok genig yetkiler verilecekti. Mustafa Kemal hem yetkili olacag1 cografi alanm çok genig olmasim, hem yetkilerinin çok kudretli olmas1m kabul ettirmig, 30 Nisan 1919'da Ordu Müfettigi" olarak atanmasi çikruptir (sonradan Ordu"). Olaganûstü yetkilerine ilaveten, o zaman etki gücünü daha da artiran bir faktör olatak, Mustafa Kemal Paga'ya "Fahrî yaver-i hazret-i gehriyagi" yani Padigahm onursal yaveri unvam da verilmigtir. Sivas'tan dogu suurimizakadar, 5. Kafkas Tümeni dahil, bütün askerî birlikler ve mülki idare onun emrine verilmigti. Kolordu ve tümenlerin merkezleri Samsun'da, Amasya'da, Erzurum'da ve Sivas'ta idi.46 Mustafa Kemal'in de bu güzergâlu izleyecek olmas1 bir tesadüf degildir. Hem verilen yetki ve göreve uymug oluyor, hem orduyu toparhyordu. Civar illerdeki askerî birlikler de Mustafa Kemal'in emrine verildigi için, Diyarbalor ve Ankara'daki askerî birliklere de kumanda edecekti. Valilere, kaymakamlara emir verebilecekti. Kendisinden kurtarmasi" için istenen, bölgede asayigi saglamak, silahlan toplamak ve varsa çûralan kapatmakt1. Mustafa Kémal Paga'dan istenen Karadeniz bölgesinde ve Dogu Anadolu'da Rumlarm ve Müslümanlarm elinde bulunan silahlan toplamasi, asayig için gerekenler digmda ordunun elindeki (agir)silahlan da Istanbul'a göndermesiydi. Ama tam tersine o, muhtemel bir Rum-Pontus tegebbüsüne kargi, "Islam köylerinin ellerindeki silahlarla köylerini bizzat müdafaa" etmelerini dügünüyordu.E Samsun'a çiktiktan on gün sonra, Harbiye Nazin SevketTurgut Paga Diyarbakir'daki kolordunun elinde bulunan silahlarm Ïstanbul'a gönderilmesi iginin ne agamada oldugunu soracak, Mustafa Kemal P durdurdum" diye cega da aradan üç gün geçtikten sonra "devleti

"9.

"3.

"devleti

-

"sevkiyati

vap yazacakt1.6 45. Husamettin Ertürk, a.g.e, sf. 332-333. 46. Kolordu ve tumenlerin yerlegimi için bkz. Nutuk,

1989, sf. 6.

47. Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Savagi ve Dig Politika, I, sf. 70. 48. Erzurum'daki KâzimKarabekir Paga'ya 2l Mayis l919 tarihil telgrafi, Karabekir, Ial Harbimizin Esaslari, Sinan Matbaasi, istanbul,sf. 51-52. 49. Zeki Sarihan, a.g.e., I,.sf. 29 J.

istik-

29

Osmanh Harbiye Nezareti ve Genelkurmay Ba kanhgi, Mustafa Kemal'in milli direnigi örgütleme girigimlerini gizlice destekliyor. Mustafa Kemal'in resmi görevini aparak milli direnigi örgütledigine dair raporlar gelmeye bagladiktan sonra bile, Harbiye ve Dahiliye nezaretleri (bakanhklari),Mustafa Kemal'in müfettiglik bölgesinde sadece askerlerin degil sivil memurlarm da ona itaat etmesini emreden resmi bir yaz1yi Anadolu'ya gönderiyor. Îngilizlerin Mustafa Kem'I'den gikâyet etmeye bagladigt sirada bile Harbiye Nazm Sevket Tur'gut Paga, Mustafa Kemal'in yetki alanma Kayseri ve Marag bölgelerini de katan bir karar ç1kanyor! Böylece Mustafa Kemal'in sahip oldugu.olaganüstü yetkiler, Karadeniz'den Akdeniz'e kadar genig bir cografya için geçerlidir artik... 1 Haziran'da Osmanh Bakanlar Kuruoldugu ilave faaliyetler".ile egkiyahk lu, Mustafa Kemal'e olaylarm1 önlemesi ek parasal fonlar gönderilmesi için amac1yla emir çikariyor.50 Ingiliz baskis1yla Ali Kemal'in Dahiliye Nazin yap11mas1 üzerine artik bütün 1çigleri Bakanhgi Milli Mücadele. dügmam bir Ingiliz komiserligi haline gelecek, Damat Ferid hükümetleri de özellikle Mustafa Kemal'in emirleri dinlemeyerek Erzurum'a gitmesinden itibaren tamamen Milli Mücadele'ye dügman, sanki istanbul'daki bir ingiliz hükümeti gibi davranacaktir. Ancak Harbiye Nezareti ve Genelkurmay, daima ve imkânlar ölçüsünde, çok defa el altmdan Mustafa Kemal'i destekleyecektir. Mustafa Kemal, padigaha ve 1stanbul hükümetlerine Milli Hareket'ten hiç bahsetmedi tabii, verilen görevi sadakatle yerine getirecegini söyledi; son ana kadar padigaha sadakatim gösterecek, Mustafa Kemal" imzah telgraflar yazmaktan çekimneyecekti! Mustafa Kemal'in Anafartalar'da kazand181 göhret ve aldig1 olaganüstü yetkiler çok genië ÿanlobuluyor, 1 Mayis 1919 tarihli Îkdam gazetesi mangetten dünyaya duyuruyordu: "yapmakta

"kullan

M. Kemal Papa umum gark ordulan müfettigligine tayin edildi.

Siyasi geligmeleri bu kadar yakmdan

izleyen bir kurmay olarak, elbette Mustafa Kemal Papa, Samsun'a çikarken hangi güçlere dayana"hãkimibileceginin bir analizini yapmigti: Hareketin megruiyet temeli yet-i milliye" olacakt1... Peki, dünya politik dengelerinde hangi kuvvetlere dayanacak, nelerden destek alacak, Ingilizlere karga hangi politik güçlerle ittifak yapacakti? Bu sorunun cevabmda Milli Mücadele'nin temel ideolojisi yatlyor, yani "Dogu Mefkûresi", ba.yka bir deyigle Dogu milletlerinin kurtulugu50. Stanford Shaw, a.g.e., cilt II, sf. 663-669.

30

bir Îslam ve sol anlay1gt.. nu amaçlayan, antiemperyalist Ve dig politika stratejisi olarak, Bolgevik Rusya ve Îslam dünyasi ile ittifak... Daha Birinci Dünya Savagi'nm sonlarma dogru umutsuz istanbul'un kapkara semalarmda uzaktan gözüken iki ylldiz, biraz umut uyandmyordu: Çarbgideviren ve "Mazlum Milletler"e özgürlük vaat eden Bol-

gevik Devrimi ile Islam dünyasmda Türkiye lehine, Îngiltere aleyhine bag gösteren lapirdaniglar. Milli Mücadele'nin iki temel dig müttefiki... Mustafa Kemal, Samsun'a giderken, ayrmtih bir plan degilse bile, Milli Mücadele için Îslam ve Bolgevizm faktörlerinin destegini almay1 dügünüyor, bununla ilgili geligmeleridikkatle izliyordu.

Dogu'daki

Kizil Yildiz

-

Zaten Îngiltere ve müttefikleri için savagm iki temel amaci vardi: Biri sanayilegmig militarist Almanya'y1 ezmek, öbürü Türkiye'yi paylagmak... Birinci Cihan Harbi'nin kötü gittigi hissedildikçe, Türkiye'de herkes baga nelerin gelecegini seziyordu. O kara günlerde, Istanbul'da yaymlanan Thsvir-i Efkâr gazetesinde 27 Arahk 191Tde bir haber çileyor: Îki ay önce Çarhätdevirerek Türkiye'nin Kafkasya'da rahat bir nefes almasmi saglayan Lenin'i öven gazete, Bolgeviklerin "Dogu Illeri ve Rushaber veya Müslümanlarma" diye baglayan bir bildiri yaymladiklarru riyor. Rusya Müslümanlarma özgürlük tamyan bu bildiri ile Rusya Împaratorlugu parçalanacak, "Türkistan'da ve Kafkasya'da ayn ayn Türk 51 devletleri kurulacak"ti Savag içinde yiloma giden Osmanblar için müthis bir umut! Bolgeviklerin 3 Arahk'ta yaymladigi bu bildiri, 17 Arahk'ta Istanbul gazetelerinde yer alrupti: Çarhgave Beyaz Ordulara karg1 Müslümanlarm destegini isteyen Bolgevik bildirisi göyle bagliyordu: Rusya Müslümanlan, Volga Tatarlan, Kinm Tatarlari, Kirgizlar, SibirKuz y ya ve Türkistan Sartlan, Kafkasya Tûrlderi ve Tatarlan, Çeçenler, diñ minberleri y1kilnug, Kafkasyahlar ve Rus Çarlantarafmdan camileri, leri âdetleri çignenmig olanlar, sizlere hitap ediyoruz! Sizlerin dinleriniz, âdetleriniz, milli ve kültürel kurumlanmz bundan böyle hür ve her türlü tecavüze kargi dokunulmazdir. Milli hayatruzi serdüzenleyiniz, bu hakkimzdr bestçe ve.özgürce Biliniz ki, gerek sizlerin ve gerekse bütün Rusya'da yagayan milletlerin haklan Devrim'in Îgçi, Asker ve Köylü Sovyetleri tarafmdan korunmugtur! 5 I. Prof. Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, AÜDTCF yaymi, Ankara, 1965, sf. 330.

31

Kafkasyave Hindistan Müslümanlari... Dünyamn bu yenilegme yolunda sizden maddive manevi destek bekliyoruz[52

Bolgeviklerin bu bildirisi hayli etkili olacak, Çarhgitekrar kurmak için çarpigan Beyaz Ordularm maglup edilmesi için Müslümanlar Kizil Ordu'ya katilacaklardi.53 Bolgevik Devrimi Rusya'yl savaytan çekmig, Avrupa'da komünist ihtil girigimleri için esin kaynagi olmugtu. Türkiye bakmundan birinci derecede önemli olan, Bolgevik Devrimi'nin Kafkasya cephesindeki Rus ordusunu geri çekmesi ve Rusya'mn iç savaga sürüklenmesidir: Lenin bir yandan Komünizme karg1 ç1kan Beyaz Ordularla iç savagi yürlitüyor, öbür yandan Bolgevik Rusya'nm kaybettigi topraklan, bu arada Kafkasya'daki bagunsiz Azerbaycan'1 Bolgeviklegtirerek Sovyetler'e katmak íçin ugragiyor. K1zilOrdu'nun bütün bunlan bagarmas1için Lenin'in muhakkak Türkiye'de birilerinin destegini almasi lazim. Kimlerin?.. Ingiliz siyasetine karç1 savagan Kuva-yi Milliye hafeketinin... O dönemde Rusya'da tablo göyledir: • General Denikin "Rus Gänüllüler Ordusu"nu kurmug, Bolgevizm'le savagiyor. Karargâhi, Ukrayna'nm Karadeniz sahillerindeki gehri Odessa'dir. Petersburg'a dogru ilerliyor. Fransiz1ar askerî kuvvet göndererek onu destekliyor. Fransiz askerleri nereden gidiyor? Iggal altmdaki

Îstanbul'dan!.. Baron Wrangel'in ve General Kolçak'm yönettigi "Beyaz Ordu"lar, Kirun ve Îç Asya'da Kizil Ordu ile çarpiglyorlar. Bunlara Batihlarm yardum nereden gidiyor? Yine iggal altmdaki lstanbul'dan!.. 1stanbul'da 25 Kasun 1918.günlü Hadiset ve Sabah gazetelerinde bir haber: •

5 zirhh ve 11 muhripten meydana gelen bir Îtilaf filosu, Bolgevik DevBugün Babirimi'ni bastirmak üzere Îstanbul'dan Karadeniz'e açildL âli'de usun bir görügme yapan Îngiliz Amiral Calthorpe da Sivastopol'a (Kirun'a) gidiyor!54

Bir haber daha; 12 Mayis 1919 tarihli: 52. Akdes Nimet Kurat, "Sovyetier Birligi'nde Turkler ve Islamiyet",Belgelerie Türk Tarihi Dergisi, Eylül 1971, say! 4\, sf. I I-I2. Bolgeviklerin Rusya Müslümanlarinin desteginialmak için Seriatmahkemelerine izin vermeleri, Rus muzesindeki Hz. Osman'a ait elyazmasi Kuran-i Kerim'i tärenle Semerkant Müstümanlarinavermeleri gibi uygulamalari için bkz. Taha Akyol, Sovyet Rus Stratejisi ve Türkiye, Ötuken Yayinlari, Ankara, 1976, sf. 55-66, 170-189. "

53. Zeki Velidi Togan, Bagkurt askerlerinin Kolçak'a kargi Kizil Ordu'ya katilmasini yaglari" içinde anlatir' Hatiralar, TDV, Istanbul,1969, sf. 250. 54. Zeki Sarihan, a.g.e., i, 25 Kasim 1918.

"göz-

32 Birinci Timan tümeninin Selanik Limam'nda gemilere bindirilmesi tamamlandi. Bu birlikler Bolgeviklere kargi gönderilmek üzere haz1r bekliyordu...55

Yunanhlarm Ege'yi istila etmek, mümkünse Îstanbul'a da sokulmak için Îngilizlere ödedigi rügvetlerden sadece biridir bu, Malum, 15 May1s'ta Yunan ordusu Izmir'e ç1kar11acaktir, Lloyd George'un destegiyle.

Genel tablo göyle: Rusya'da iç savag Bolgeviklerin aleyhine geligiyor. Sibirya'da Amiral Kolçalg Amerikan ve Japon destegine sahip, Moskova'ya dogra yürilyor! • Polonyah General Pilsudki de ülkesini Rui boyundurugundan kurtarmak için harekete geçmig, Kizil Ordu ile savagiyor • Mondros Mütarekesi hükümleri gereginçe Osmanh ordusu Bakü'den çekilmig, Kafkasya'yi bogaltrugtir. Kafkasya'da Ingilizler vardir, Mengevik Ermenilerle birlikte hareket eden Ingilizler,Bolgevik Ruslara "burjuva" kargi bagimsiz Azerbaycan'da Musavat Partisi hükümetini destekliyor. Gürcistan da bag1msiz artik. Üçünüuzlayttrip bir Maveray1 Kafkas (Kafkas Ötesi)Federasyon kurulmas1için çaltyihyor. Lenin, iç savagta çok ihtiÿaç duydugu Bakü petrollerini Ingilizlere kapt1rmak, "Bakü proletaryasi"m elden kaç1rmak üzere! ÜstelikKafkasya'daki iki Îngiliz •

tümeni Bolgeviklere kargi Beyaz Ordu'yu ve Mengevikleri destekliyor • Tabloya gunu da eklemek laz1m. Savag bitkini Avrupa'da hareketler" luzla yaylhyor. Fransa'da grevler, komünist gösteriler. Almanya'da Liebknecht ve Rosa Luxemburg gibi, komünizm tarihinin saygm isimlerinin liderliginde Bolgevik ihtilal girigimi, geçici "Alman Sovyet cumhuriyetleri", bunlarm ordu gücüyle bastinlmas1... Bati'y1 korkutan bu genig ve karmagik tabloda, bir de Türkiye'deki Milli Hareket Bolgeviklige kayarsa!.. New York Times gazetesi zaten "Türkler Bolgevizm'i kolayhkla kabul edebilir; çünkü katliam ve yagma iginde yüzyillann tecrübesine sahiptirler" diye yaz1yor!56 Türklerin Bolgevikligi kabul etmesi; Ingilizlerin müthiÿ korkusu! Ama Lenin'in büyük omudu! Mustafa Kemal bu korkuyu da bu umudu da tam bir kurmay giylaçok iyi deserlendirecektir. igik tutacak iki Bu noktada Milli Mücadele'nin temel stratejisine anahtar soruyu sormamn zamam geldi Istanbul'da Ingilizlerin, Fransizlarm olmasm1 Lenin ister miydi? Tabii ki hayir! Demek ki, Bolgevikler elbette Mustafa Kemal'ín liderligindeki Milli Mücadele'yi destekleyecekti. Îkinci soru: Mustafa Kemal ve Erzurum'daki 15. Kolordu Kumandam "proleter

•

55. Zeki Sanhan, a.g.e., I, I2 Mayis I8I8. 56. Zeki Sanhan, a.g.e., I, I I Mart [9 I9.

33

Kâzim Karabekir Kafkasya'da lngilizaskerlerinin bulunmasmi, Mengevik Ermenistan'la ittifak yap1p Anadolu'yu tehdit etmesini ister mi? Elbette hayirl Demek ki, onlar da Lenin'i destekleyecek ve kar 1hšmda ondan önemli miktarda silah ve para yardum da alacaklardir! Ingilialere kargi Anadolu'da, Hindistan'da, Misir'da baglayan hareketler Bolgevildere büyük umut veriyor, "Dogu Müslümanlan"na hitaben gördügümüz bildirileri yaymhyorlar; emperyalizme muglak, karg1 a a etkili bir politik cephe oluguyor. Ankara ise, "Kafkaslar'da Bolgevik yönetimlerinin kurulmasma göz yummasi kargihšmda, Dogu cephesini güvenceye alarak, tüm gücünü Bati cephesine aktarabilecek ve savagm kazamlmasmda bunun önemli rolü olacaktir."S7 Savag yorgunu Batt kargismda iki dinamik hareket: Türkiye'de Milli Mücadele, Rusya'da Bolgevik devrimi... Mustafa Kemal ve arkadaylan bu ittifaka uygun bir üslup ve siyaset geligtiriyor, Dogu milletlerine seslenen antiemperyalist ve Islami bir dil... yönetimindeki

Dogu'daki Islam hilali Osmanh hâkimiyetinde yagarug Arap toplumlarmda Osmanh'ya kary1 kurtulug hareketleri" görülmedi; agiret isyanlan yaygm isyanlar, yagandi tabii. Osmanh'yaagir darbe indiren büyük Arap ayaklanmalan íçinde en önemlisi Arabistan'da SerifHüseyin'in Ingiliz destegiyle yürüttügü isyandm Yine de Araplarda uyanmaya baglayan bagrusizhk duygularmm Osmanh'ya kargi olmasi dogal, çünkü bagunsizhklanm Osmanh'dan alacaklardir, Mustafa Kemal, Kâz1mKarabekir ve Inönü gibi dänemin tamklan bu olaylan görmüg, yagamiglardm Hatta Kâzim Karabekk, daha askerî lisede bile Osmanh vatandaylan Türk ve Arap ögrenciler arasmda tartigmalar çiktl m anlatir; tabii Arnavut ögrencilerle de.58 Mustafa Kemal'in 20 Eylül 1917de Sadrazam Talat Paga'ya askerî durumu izah etmek için çektigi urun telgrafta "Araplar Türklere dü mandir" diyor.59 Ama partlar yavag yavag degigiyor... Cihan Savagi sirasmda Osmanh'ya kargi kiëlartilarak, tam bagunsizhk vaadiyle ayaklanan Araplar, savag sonunda bu vaadin gerektigi gibi yerine getirilmedigim ve Türklerin yerine gimdi Hiristiyan ve hatta Musevi yönetimi altma sokulduklaanlamakta gecikmiyorlar, hatta Türk hünm görünce, aldatildiklanm kümetine yeniden özlem duymaya baghyorlar.60 "milli

-

57. Baskin Oran, Türk Dig Politikasi,

IIetigirnYayinlan, 2002, cilt I, sf. 161.

58. Handan Nezir Akmege, The Birth of Modern Turkey. The Ottoman Military and The March to World War I, Londra, Tauris 2005, sf. 36-4 I, 59-60. 59. Atatürk'ün

Tamim

Telgraf ve Beyannameleri

sonra (bundan

ATTB), sf. 7.

60. Dr. Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Savagi ve Dig Politika, cik II, sf. 66.

34 Daha Birinci Dünya Savagt devam ederken Ingiliz emperyalizmine kargi Islam dünyasmda bazi uyamp hareketleri baglanugt1. Çaaakkale ve Irak'taki Kutü'l-Amare gibi Türk zaferleri, Bat111güçleri maglup etmenin mümkün oldugunu göstererek önemli bir rol oynamig, Dogu milletlerine cesaret vermigti. Bunu Ingiliz-imparatorluk siyasetinin en hirsh uygulay1c11armdan Bagbakan Lloyd George da itiraf ediyor: Türk ordularmm üç yll boyanca egit kogullar altmda bizi peg pege biryendilden sonra ancak ezici say1daki kuvvetlerimiztalom vurugmalarda olmalari Dogu milletlerinin

le sonunda yenilmig biralmugtir 61

kafasmda kötü bir etki

.

etki" olan bu faktör, gimdi Milli MücadeIngiltere'nin gözünde le'nin Islam dünyasmdan destek bulmasuu sa ayacag1 için Türkiye ba"kõtü

lommdan iyi bir etkidir! duygularm ve olugumlarm Îslam dünyasmda bu antiemperyalist rolü büyüktür Enver PaMahsusa'nm Tegkilat-i meydana gelmesinde ga'nm emriyle efsanevi Egref Kupçuba.91'nm Ingiliz Imparatorlugu'na karg1 "Îslam ihtilalleri" ç1kartmak için kurdugu gizli teykilat... Çin'den Fas'a kadar! Kimler yok ki?! Milli Mücadele'yi desteklemek için Hindistan'da Hilafet Hareketi'ni geligtiren Mevlana Muhammed ve $evketAli kuracak Muhammed Ali Cinnah, gaadh iki kardeg, bugünkü Pakistan'I ir Muhammed Ikbal, bugünkü Hindistan'1 kuracak Nehru ve "Yüce önde gelen Ruhlu" Gandhi... Islam dünyasimn ve "Dogu milletleri"nin vardi Tegkanad1 da reisleri... gerilla agiret Üstelik aydmlan, geyhleri, kilat-1 Mahsusa'mn...62 Simdisavaytan yenik ç1kmly, Mondros ve Sevr'de ülkesinin iggaline karar verilmig bir millet, yeniden Avrupa'ya kafa tutuyor! Ingiliz istihbarat raporu göyle diyor Mustafa Kemal'in Avrupa'ya meydan okudugunu gören boyunduruk altmdaki halk(lar) arasmda genel bir lapirdanma bayhyor,63

Bütün Dogu milletlerinde Teykilat-1 Mahsusa bünyesinde Ingiliz paratorlugu'na kargi çahqm1g olanlar gimdi elbette Mustafa Kemal'i -

destekleyecekti. Mustafa Kemal ve arkadaglannm Islam dünyasmdaki bu potansiyeli görmemesi mümkün mü?! Ankara'ya geldiginde yaymlayacag1 ilk resmi bildiri, "Islam ÂlemineBeyanname" olacaktir! Milli Hareket, "Do.sf.

61. Hikmet Bayur, a.g.e,

156-157.

62. Bkz. Cemal Kutay, Birinci Dünya Harbi'nde Tegkilat-i Türk Cengi, Istanbul, 1962, eserin tümû ve sf. 62-69. 63. Dr. Salahi Sonyel, a.g.e, sf. 232.

Mahsusa ve Hayberde

35

šu'daKafkasya, Iran, Mganistan ve Hindistan'a kadar, Bati'da Arnavutluk, Güney'de Suriye, Filistin, Misir ve Arabistan, Güney Bati'da Cezayir ve Fas'a kadar bütün Islam ülkelerini kapsayacak biçimde" etkilerini yayacaktir¾

Mustafa Kemal'in Îslami dil kullanarak yürüttügü bu politikay1 ayrmtih bir gekilde görecegiz. Ingiliz Imparatorlugu'na kargt Milli Hareket'in elindeki en önemli kozlardan biridir bu siyaset. Özellikle,bugünkü Pakistan'1 da içine alan Hint Müslümanlarmm Osmanh'ya baghhgi derinlere gidiyor. SanhPlevne savunmasmm yer "Rus Harbi" sirasmda Hindistan'da Müslümanlarm çikard1g1 Kayser-ül Ahbar gazetesinde Türkiye'yi savunan makaleler ç11ayor. 27 Ocak 1877 tarihli makaleden birkaç cümle: aldigi

Türkler Müslüman oldugu için Avrupa'da hiç müttefikleri

yoktur. Bü-

tün Hiristiyan devletler kargi taraftadir. Maalesef Müslümanlar da Türkleri yalmz birakti. Türk ÎmparatorluguÎslam dünyasrun gururu idi. Bu itibarla Türklerin hali hazirda kargi kargiya bulunduklari talihsizlikler onlardan çok bizi üzüyor.65

Türklerin maruz kaldig1 her ac1yi kendileri için gurur meselesi yapan Hint Müslümanlarmm bu bilinci, Abdülhamid'in siyaseti ile bilhassa geligir. Arahk 1880'de Bat1h istihbaratçilar "Osmanhlarm Hindistan ve Endonezya Müslümanlar1m ayaklandirmaya yõnelik bir plan içinde oldugu" yolunda Londra'ya raporlar veriyordu. Abdülhamid sadece ismi güçlü" diye dügünüyor, onun için f1ilibir cihad baglatruyor ama özellikle, milyonlarca Müslüman tebaasi bulunan Îngiltere ve Rusya'nm baskilarma kargi bu isim"i kullanarak diplomasi yap1yor. 1912 Balkan felaketi..:-"Rumeli-i çahane"nin ebediyen kaybi... Binlerce gehit, bir milyon göçmen!.. Hint Müslümanlari Îngiltere'ye kargi kitlevi gösteriler yaplyor, Türkiye'ye Kizilay heyetleri ve gönüllüler geliyor, Pakistan'm milli çaiti büyük duçünür Muhammed Ikbal'in Balkan gehitleri için yazdigi ünlü giir elden ele dolagiyor... Sonra, Teykilat-1Mahsusa'nm çahymalari... Birinci Dünya Savagi sirasmda Îngiltere, sömürgelerindeki Müslümanlara, "Hilafet'e ve Türklere zarar vermemek" için söz vermigti. Sevr Antlagmasinm imzalanmaslyla, Ingiliz imparatorlugu'nun maskesÏdügüyor! Hint Müslümanlarmda büyük tepki! O zaman henüz Pakistan ayr11madig1 için Hindistan sözü, bugünkü Hindistan'la birlikte Pakistan't da içine ahyor. "Îngiliztâcmm pirlantas1" denilen en verimli sömürge! Ingilizlere kargi ayaklanma igaretleri "cihad'm

"güçlü

64. Dr. Salahi Sonyel, a.g.e., sf. 66. 65. Prof. Azmi Õzcan,Osmanli Devieti, TDV Yayinlari, 2. baski, 1997, sf. 89.

Hindistan

Muslumanlari ve ingiltere,

36

daha 1918'de ortaya ç1k1yor. Tarihî Hindu-Müslüman çekigmesini bir tayin" ve bagunsizhk ilkesim gerçeklegtirmek kenara biralop için harekete geçiyorlar. Müslümanlan da içine alan "Hint milliyetçiligi"baglam24tir artik.¾ Hizla geligiyor... Mahatma Gandhi'nin yol arkadagi Müslüman lider Ebul Kelam Âzadfetva yaymhyor. "kaderini

Madem cihad yapmaya

gücümüz yok, åyleyse

"hicret"

vâciptir.

Ingiltere'yi protesto için 25 bine yakm Hint Müslümam Afganistan'a

(göç) etmek için yola ç11ayor; perigan vaziyette tabii... Aynca "Sevr'i protesto" hareketleri hizla yaylhyor. Gandhi Hindistan'da bütün de destekliyor. Geligen hareket, Muhammed Ali ve Sevket isimli iki kardegin liderliginde "Hint Hilafet Hareketi"ne nönügüyor.O itaatsizlik" anlammTürkiye'ye destek olmak için Hindistan'da hareketleri yayihyor luzla ve Londra üzerinde da ve agir bir baslo kuruyor. Mütareke döneminde iggal altmdaki Îstanbullular, o karanhk günlerde, 10 Nisan 1919 günlü gazetelerde bir haber akuyor: "hieret"

"sivil

"hieret"

"boykot"

siyasetine kargi genig hognutsuzlugun bulundugu Hindistan'da olaylarm önü almamlyor. Amritsar gehrinde halk ayaklandi. 5 Îngilizigadamru öldürdü. Halk gehre hâkim oldu. 30 Mart'ta Ingiliz yönetimi boykot edilmig, 6 Nisan'da da Bombay'da genig bir protesto hareketi yap1lnugt1...*

Ingiliz sömürge

Istanbul gazetelerinde sik sik "Hint Müslümanlari"nm Îngiltere'ye karg1 Türkiye'yi destekleyen hareketlerine dair haberler

çikiyordu.

24 Haziran 1919 günlü Istiklal gazetesi, Îngiliz Morning Star gazetesinden yaptigi ufak bir ahntiyi Îngiliz sansüründen kaç1rarak yaymhyordu: Stron'da Müs1üman1ar bir miting yaparak Türkiye'nin paylagilmasma karg1 ç1kt11ar.Münir Îsfehani ba.gkanhgr altmda yapilan mitingde, Ab Ali, Türkiye'nin Hiristiyan devletler arasmda paylagilmasmm büyük h sizlik oldugunu bildirdi. Miting yöneticisi de Hint Müslümanlarmm bunu protesto etmek için birlegmig oldugunu söyledi.69

-

Ömer Kürkçuoglu, Türk-ingiliz iligkileri,sf 49. 67. Prof. Azmi Özcan,a.g.e., sf. 235 vd, Prof. M. Kemal Öke, Güney Asya MüslümanIari'nin istiklal Davasi ve Türk Milli Mücadelesi, 1919-1924, 3. baski, Kültür Bakanligi,Ankara, 1988, TDV islam Ansiklopedisi, cilt IB, sf 108-I I 1.

66.

68. Zeki Sarihan, a.g.e., I, 10 Mart 1919. 69. Zeki Sarihan, a.g.e., I, 24 I-laziran 1919.

37

Ingiltere'yi sarsacak, meggul edecek, hatta endigeye sevk edecek her hareket, Anadolu için umut olugturuyor; izlenecek dig politikanm temel taglarmi teykil ediyor. Istanbul'da yaymlanan Îkdam gazetesi, Londra'da yaymlanan Near East dergisinden bir almti yaymhyor: Îngiltere, Îslam ülkelerinin Türkiye'ye gösterdigi egilimi görmezlikten gelemez. Türkiye'nin gelecegi meselesi Îngiltere bakmundan basit egildir...70

Fakat basit olmadigmi Lloyd George'un anlamasi

igin daha zaman

VRT...

Kurtulug için strateji "emperyal"

Bati, özellikle de Ingiltere, pahlanan Bolgevizm'le uyayapmasmdan endige ediyor. Lenin ise, taIslam ittifak milletlerinin nan bii bu ittifakm peëinde. Peki, Mustafa Kemal böyle ittifaktan yararlanmayi esas alan bir strateji geligtiremez miydi? O karanhk günlerde umut gerçekten Dogifdadir: hem Îslam uyampi, hem Bolgevik devrimi olarak... Anadolu'ya ç1kmig olan Mustafa Kemal Papa bu tabloyu çok iyi görüyor. Îslam âlemine beyanname yaymhyor, Meclis'i dualarla, tekbirlerle aç1yor, Hilafeti kurmak için çarpigtigim ilan ediyor... Lenin'e mektuplar yaz1yor, Bolgevizm'i övüyor, Ankara'da bir Komünist Partisi kurduruyor, emperyalizme ve kapitalizme kargi mücadele ettigini defalarca tekrarhyor. Prof. Kürkçüoglu, Milk Mücadele'de Mustafa Kemal'in dig politika bakimmdan üç temel faktöre dayandigim yaz1yor.71 1- Îslam etkeni... Bu etken içeride Müslüman halkt birlegtirmek, digarida ise Ingiltere'ye kargi Türkiye lehine ciddi bir basla olusturmada son derece yararb óluyor Bilhassa Hindistan (bugünkü Pakistan dahil) Müslümanlarmm "Hilafet Hareketi", kökleri Balkan Savagi'na kadar inen, güçlü ve yaygm bir hareket olarak Türkiye'ye büyük destek saglayacak, Ingiltere üzerinde ciddi surette frenleyici etki yapacaktir Maddi yardun da almacaktar Agagida görecegiz. 2- Bolgevik-Rusya etkeni: Bolgevikler ve Milli Mücadele bu agamada aym saftadir: Ingiltere'ye karpi direnig ve mücadele. Mustafa Kemal'le Lenin arasmda yazigmalar vardir; Bolgeviklerle-antlagmalar imzalanrugtar. Bolgeviklerden büyük çapta silah ve para yardmu almmtytir Iki taraf da bundan büyük siyasi ve askerî yarar saglamigtir. Agagida göreceniz. 70. Zeki Sarihan, a.g.e., l9 Kasim 1919. 71. Ömer Kürkçüoglu, Türk-ingiliz iligkileri,1919-1926, sf. Si vd.

38

arasmdaki ayriliklar: Milli Mücadele kadrosu 3- Müttefiklerin ve Mustafa Kemal, Birinci Cihan Harbi bittikten sonra menfastleri çatallagan, çegitli konularda birbiriyle çeligen Itilaf Devletleri arasmdaki menfaat çatigmalarmdan yararlanmayl bilmigtir. Ingiliz, Fransiz ve Italyanlara kargi siyasetinde buna dikkat etmig, Amerika'y1 gözden kagirmamigtir. Mustafa Kemal, on yllhk savag yorgunu, harap edilmig bir ülkede Milli Mücadele'yi örgütleyip yürütürken, dig politikada Islam ve Bolgevizm faktörlermden destek aluug, Itilaf Devletteri arasmdaki ç1kar çatigmalarmdan yararlanmigtir. Onun için Mustafa Kemal'in son derece Islpraî konugmalan, tavirlan, eylemleri vardir. Bolgevizm'i öven, hatta Bolgevizm'e benzer bir rejim kuracagua söyleyen konugmalan, yazigmalari vardir. Aym zamanda Batihlara ince mesajlar da gönderir. Bir siyaset ustasidir aym zamanda. Îstanbul'da padigahtan ve Îngilizlerden olaganüstä yetkiler koparmasi, degigik kesimlerin güvenini üzerinde toplamast onun bu yeteneginin sonucudur. 19 May2s'ta Samsun'a çikan Mustafa Kemal Papa, emrindeki askerî birliklere teker teker telgraf çekerek Milli Mücadele'nin askerî örgütlenmesini baglatiyor; durumlan haklanda raporlar ahyor, bu askerî birlikleri az sonra Milli Mücadele'ye kargi vaziyet alacak olan Îstanbul'dan kopararak "MilliHareket"e baghyor. Îzmifin Yunanhlar tarafmdan iggalinin protesto edilmesi için vilayetlere ve ileri gelenlere telgraf çekerek sivil vatanseverligi de hatekete geçiriyor. Kemal Paga'nm askerî sahada bilhassa 15. Kolordu Kumandam Karabekir Paya ile telgraf yazigmalan konumuz balammdan ónemlidir. Çünkübu telgraflarda Ermenistan, Gürcistan ve genelde Kafkasya'daki durumlan müzakere ediyorlar, Dogu'daki asked birlilderimizi takviye ettnek için bati illerinden ve Adana'dan sevkiyat yapmaya imkân verecek tedbirleri görügüyorlar.72 Bolgeviklerle temas bu süreçte çok etkili bir gekilde gündeme geliyor. Bu dönemde Mustafa Kemal Bolgevizm'e sempati ifade eden konugmalar yaplyor, Ruslara "Türkiye'de Sovyet Cumhuriyetlerine benzeyen, devlet sosyalizmine dayanan bir sistem" kuracagm1 söyleyecek, aym zamanda Kuran'dan ayetlerle bezenmig konugmalar yapacaktir. Bolgeviklerle temas ve Mustafa Kemal'le arkadaylarmm Bolge ele almas1, ilk defa Havza'da olacaktir. Samsun'dan yola çikan Mustafa Kemal ve arkadaglan, yolda "Dag bagmi duman almig" marquu söyleyerek, 25 Mayis 1919'da Havza'ya geliyorlar,oradan Erzurum Kongresi'ne... '

72. Karabekir,

istiklal Harbimir,

sf. 29-34.

'i

Erzurum'da

Bolgevizm ve manda

Simdivazifemiz, hallo, vatam ve esir Padigah'1 kurtarmaya inandiraktan ibarettir... Zamanmda hiçbir geyi kaç1rmamak ve zamansiz hiçbir geye uzaktan yakmdan tevessületmemek baglica dikkatimizi tegkil etmelidir... (Zamam gelince) Fes kalkacak, medeni millet gibi papka giyilecek, Latin harfleri kabul edilecektir...1 Mustafa Kemal Paga, 23 Temmuz 1919, Erzurum

Bolgeviklerle ilk temas Albay Hüsamettin anlattyor. 1 Haziran 1919 günü Samsun'dan Havza'ya gelen Mustafa Kemal ve arkadaylari Ali Baba'nm Mesudiye adh ihca otelinde, bir Bolgevik heyeti ile görügüyor. Heyetin bagmda Rus Albay1.Budiyeni var.- Pala biy1kh, babayani bir Bolgevik... Mustafa Kemal'le ahbap oluyorlar. Budiyeni Bolgevik Rusya'nm silah, cephane ve para yardimt yapacagm1 söylüyor. Buna karg1hk mügterek dügmana kargi savagilacak. Ama Budiyeni'nin bir sorusu var Anadolu'da kutulacak yeni rejim nasd olacak? Paga'mn cevabt Tabii Sovyetlerin, gûralar cumhuriyetine benzer bir hükümet tarzi! Yani Bolgevikligin prensipleri üzerine kurulmuy bir cumhuriyet, degil mi Generalim? Öyleolacak, devlet sosyalizmi dersek daha dogru söylemig oluruz. Sovyet heyeti Havza'dan umutla ayr1hyor. Mustafa Kemal'in beklentisi, Milli Mücadele için Ruslardan silah almak...2 Sagci Dr. Fethi Tevetoglu da içerigini belirtmeden Mustafa Kemal'in Budiyeni ile görügtügünü kaydediyor.3 Solcu Dr. Mehmet Perinçek, be görügmenin yapildignu yaziyor, 1920 -

-

-

Öfumüne Kadar Atatûrk'le I. Mazhar Müfit Kansu, Erzurum'dan Tarih Kurumu, Ankara, 1966, sf.74, 85, 131. *

Beraber,

Türk

Husamettin Erturk, Enver Paga'mn gizil örgütü Teikilat-i Mahsusa'mn gefi.lygalaltindaki

istanbul'daAnadolu'ya destek olmak için çalr¡an gizli Mim.Mim. (Mûsellah Müdafaa-i Milliye, SilahliMilli Savunma)örgütünan bagi. 2. Müsamettin Ertürk, a.g.e., sf. 339.

3. Dr. Fethi Tevetogiu, Türkiye'de 1967, sf. 124.

Sosyalist

ye

Komünist

Faaliyetier, Ankara,

40

ylhnda Mustafa Kemal'in Ankara'da yaymladigi Hâkimiyet-i Milliye sosyalizmi" terimimn kullamlmasmm da bu görüggazetesinde meyi dogruladigmi belirtiyor. Ancak Perinçek'e göre, Havza'da Kemal Pa.ya ile görügen Rus, Budiyeni degil, Kafkasya'da uzun ylllar görev yapan Budu Medivani'dir; Ertürk isimleri kariptumig olmaliydi.4 Dönem hakkmda argiv çahymalari olan akademisyen tariheiler Mete Tunçay ve Sina Akgin ise Havza'da bir Sovyet Rus heyetiyle görügme olmadigim, anlatilanlarm gerçek digt oldugunu yaz1yorlar.5 Türk-Sovyet iligkileri üzerine son dönemdeki en ciddi aragtirmalardan birini yapan Stefanos Yerasimos'a göre, Havza'da Mustafa Kemal'in Rurr larla böyle bir görügmesi olmadi, ama Moskova'ya bagh Türkiye Komüile görügmüg olmas1 nist Partisi (TKP) lideri Mustafa Suphi'nin adamÍan kuvvetli bir ihtimaldir. O sirada Karadeniz'in kuzey sahilinde, Odessa'da çaliçan Mustafa Suphi, Bol.gevizm'iörgütlemek ígin Anadolu'ya bir heyet göndermietir. Îçte bu heyet Havza'da-Mustafa KemaFle görügüyor, Mustafa Kemal onlar vasitaslyla Moskova'ya mesaj gönderiyor, mügterek dü.gmana kary1destek istiyor, Rus Komünist Partisibunu kabul ediyor.6 O siradaki Türkiye Komünist Partisi lideri Mustafa Suphi hakkmda ciddi bir akademik çakgma yapan Dr. Yavuz Aslan, Mustafa Suphi'nin Odessa'dan gönderdigi temsilcilerin Havza'da Mustafa Kemal'le görügmüg olabilecegini yaz1yor. Mustafa Sophi bir y11 sonra Bakü'de Yeni adli bir Dünya gazete çikaracak ve orada Mustafa Kemal'den kendisi y11önce mesaj geldigini yazacaktir? ne bir "devlet

Îsmet Bey'in

mektubunda

manda

Mustafa Kemal ve arkadaylari Havza'da Bolgeviklerle konugmuy veya konugmanug olabilir. Ama Havza'da Bolgevizm meselesini görügtükleri kesindir. Mustafa Kemal'le Samsun'a ç1kan ve sonuna.kadar onunla beraber çabgan Binbagi Hüsrev (Gerede) Bey, Kâzim Karabekir Paga'ya Havza'dan yazdigt mektupta anlattyor bunu. O günün ulagtirma partlarmda Sovyetierle Görügmeleri, Sovyet Argiv Belgele4. Mehmet Per1nçek, Atatürk'ün riyle, Kaynak Yayinlari, istänbul,2005, sf.28-38. 5. Mete Tunçay, "Ataturk'le llgiliOlarak Uydurulmu; Bir Hikâye", 1973 Sinan Yilhgi, I 1973, sf. 510-513; Sina Akyin, istanbul, Hükumetieri ve Milli Mücadele, sf. 424, dn. 292,

tanbul,

6. Stefanos Yerasimos, Kurtulug istanbul,2002, sf. 104-105.

Savagi'nda

Türk-Sovyet

iligkileri,.Boyut

Kitaplari,

7. YaYUz Asian, Türkiye Komünist Firkasi'nin Kurutugu ve Mustafa Suphi, Türk Tarih Kurumu, 1997, sf. 264-265; Mehmet Perinçek, a.g.e., sf. 28. Kamuran Gurün, bu karargâhLnda Bolgeviklerle bir tegörü1rneye fazia ihtimal vermlyor, ama Mustafa Kemal'in mas kurma hususunun dû¡ünüldugünü beliniyor. Karnuran Gürün, Türk Sovyet iligkileri, Türk Tarih Kurumu 199|, sf. 8-9. Sina Akgin's göre Havra'da yapildigi söylenen bu'göoldugu anlagillyor". Akgin, istanbul Hükümetieri rugmenin ve Milli Mucadele, sf. 424. "uydurma

41

Hüsrev Bey'in mektubu, 17 Haziran'da Karabekir Paga'mn eline geçiyor. Aym gün Karabekir Paga, Istanbul'da Genelkurmay'da görevli Albay 1 Haziran'da yazdigi mektubu ahyor. Îsmet'in (Înönü) Hüsrev'in mektubunda Rus Bolgevizm'inden, Îsmet'in mektubunda Amerikan mandasmdan bahsediliyor! ÖnceAlbay Îsmet Bey'in mektubu. Sevgili Kâz1mc1gim, hakaret ediyor, Kolordu yamnda subaylarumz bayrak elinde beyaz Paga'yl ve Kumandam Nadir dövmügler... dolagtirmiglar, olarak Kordonboyu'nda 1stanbul'da bir müddetten beri hangi manday1 arzu etmeliyiz diye faaliyet halinde cereyanlar var... IngilizMuhipler Cemiyeti nammda bir cemiyet tegekkül etti, imza topluyorlarnug, galiba Ingilizleri isteriz diye... ekseriyeti Amerikan mandasmi, parçalanmanny Benim tamdiklanmm bir Türkiye'yi toptan üstlenmek üzere tercih ediyorlar. Avrupa milletle-

Îzmir gitti... Yunanhlar er ve subaylanmiza

rinde hirs-1istila kudurmuy bir gekil aldi... Gazetelerde Hind Müslümanlarmm gefaati âlem-i lslam'a bir saygmm lüzumu anlagilarak Türkiye'nin imhasma gidilmeyecegi gibi az çok ümit biziuyutveren haberler esash bir geye dayannuyor. Bu haberleri kasten, mak ve avutmak için çikanyorlar zannolunur... Îzmir felaketi üzerine bir gün, iki gün sönmeye yüz tutmug olan dahilî nifak tekrar canlannugtir ve berdevamdir. ittihatçilar ve itilafçilar vehimleri bâkidir... Mustafa Kemal Papa ile daha görügmediniz. Fakat bir çovrede ve vazifece temastasruz. Bazi gazeteler Anadolu'dan gelen Amerika heyetlerinin Anadolu'da ekinin iyi oldugunu söylüyorlar. Eger ekinler iyi ise, bu seneyi bîçare ahali zayiatsiz atlatabilseler gelecek seneler daha ferah olur belki. Bu havadisten pek çokievindim. ÇünküErzincan'da ekmegin okkasi güde pek meyus olmuytum... hastahk ve zaaf m1, içimde yine ümitli Ahykanhk nu diyeyim, yoksa bir yey var. Bu hadiseyi pek güç fakat yine atlatacag1z gibi geliyor.. Mühim tutuklularl Ìngilizler ald11ar götürdüler... Çagmpsoran yok... Gözlerinden öperim sevgili kardegim. 1 Haziran 1919, Ismet.S müy para seksen kurug diye biri söyledi

.

Îstanbul'daki hava böyle... Îsmet Bey'in içinde yine de bir umut var. Istanbul daha karamsar, manda fikri günden güne yay1hyor. Ve Hüsrev Bey'in Havza'dan yazdig1 uzun mektup... Binbagi Hüsrev, ve siyasiyat" iglerini Mustafa Kemal Paga'mn karargâhmda üstlendigini belirtiyor, "Avrupa cellatlarmm" saldirganhgi ve Izmir'iniggali kargismda Istanbul'da manda ve himaye fikirlerinin dolagtigmi an"istihbarat

8. Kazim Karabekir,

ÌstiklalHarbimiz,

sf 55-56.

42

latiyor,

"tam

"son

riyor, vurguluyor

bašunsizhk" hiç olmayacak ru diye üzüntüsünü dile getikurgunu beynimize suoncaya kadar" mücadele edilecegini Sözü Bolgeviklere getiren Hüsrev Bey gunlan yaz1yor:

Bolgeviklik, Bulgar ve Macarlarm da katilmasiyla, bugün Îtilaf kuvvetlerinin emperyalist istilasma, lurs ve açgäzlülügüne, gadr ve haksizhgmakargi bir ittihat vesilesi oldu... Bence milletin bagmdaki münevverlerin verecegi karar ya bag1ms1z ya§amak ya da topragm altim üstüne tercih etmede toplamrsa, her geyden evvel Bolgeviklerle temas edilip, prensipleri anlagilmak, Islam'da, Türk'te geleneklere ve belli kurallara halel vermemek partryla, (Bolgevizm'de) degigiklilder yaparak, nas11 kabul o1Sacagmi, nasil uygulanacagru kararlagtirmak ve fakat smirdag olup dügman taarruzuna kargi mukabele etmeyi temin etmek için silah, cephane, erzak almak cihetlerini saglam kaziga baglamak lazimdir... ...

Hüsrev Bey'in mektobundaki "Bolgeviklerle suurdag olmak" deyimine dikkat! Bu, Azerbaycan'm Bolgevikleptirilmesim gerektiriyor ve Milli Mücadele'nin dogu siyasetinde önemli bir konudur. Hüsrev Bey mektubuna devam ediyor.

Çünkübiz

yalmz Bolgevik esaslarmi kabul eyledik, Hilafet makam1 sirf bir kutsal ve yüce bir makam olarak oturacak, hükümet halkm eline geçti demekle Ingiliz, Rum, Italyan kurgunlarma siper bulamay1z. Yalmz Rus Bolgevilderi prensiplerine gu kadar milyon Türk daha katilmig diye sevinir Hâlbuki Ruslarm Kafkasya'yi tamamen istilalari ve bizimle el ele vermeleri ancak bizim için prensibin kabulünü mümkün lulacaktir... 7 Haziran 1919, Havza, Hüsrev9

Manda ve Bolgevizm... Kurtulug için yararlamlmasi dügünülen iki dig faktör. Herkes bu iki kavrama aym anlam1 vermiyor Bolgevizm'e ideolojik olarak inanan ufak bir grup var, bunun digmda Avrupa emperyalizmine kargi stratejik bir müttefik olarak bakanlar çogunlukta. Mand konusunda "Ïngiliz muhibbi" oldugu için savunanlar var, bunIar ufalk bir grup. Uzaklardaki Amerika'mn daha uygun olacanim dügününler var. Kimi manda diyor, kimi bu kirli terimi reddederek müzaheret, yardim" gibi terimler kullamyor. Milli Mücadele s1rf Yunanhlarla askerî bir sava.ytan ibaret olmay1p, asil Ïngiltere ile siyasi bir çatigma oldugu için, Bat1111ararasmdaki fark"muavenet,

9. Kâzim Karabekir,

istiklal Harbirniz, sf. 57-58. Önal,Hüsrev Gerede'nin

nudan bahsetmez. Sami

2002.

Hüsrev Gerede, hatiralarinda bu koAnilari, Literatür Yayinlari, istanbul,

43

hhklardan yararlanmak, Bati'ya karmi BolgevikRusya ile igbirligi, hatta ittifak yapmak... Bunlar yaygm fikirler...

Bolgevizm'i kabul etmek! Mustafa Kema113 Haziran'da Havza'dan Amasya'ya geliyor, bunu Istanbul'a da bildiriyor. 19 Haziran'da Rauf Orbay ve Ali Fuat Papa da umumiye"yi müzakere asyla a geliyor, üçü bag baga verip "vaziyet-i

Mustafa Kemal, 21 Haziran'da "Amasya Taminú" olarak tarihe geçen kagenelgesini yaymhyor, art1k megru otorite Istanbul degil, "milletin

I

ran"dir: Vatanm tamamiyeti, milletin istiklâli tehlikededir. Merkezî hükümetimiz (Tstanbul)Îtilaf Devletleri'nin tesir ve denetimi altmda kugatilmig bulundugundan, üstlendigi sorumlulugun icaplarm1yerine getirememektedir. Bu hâl milletimizi yokmuy gibi tamttinyor. Milletin istiklâlini gene

milletin azim ve karan kurtaracaktir... Mustafa Kemal milleti temsil eden bir heyet (kurul) olugturulacagmi delege seçaç1khyor, Erzurum'da toplanacak Kongre için vilayetlerin mesini istiyor.lo Mustafa Kemal'in Istanbul'dan bagunsiz bir otorite haline gelmeye bagladigmm ilk belgesi budur. 23 Temmuz günü, Istanbul'daki Ingiliz DLyigleri Bakam Lord Yüksek Komiseri Amiral Calthorpe, Londra'daki Curzon'a qu telgrafi çekiyor kazanmig olan Mustafa Kemal Paga, bir ay kadar evvel Sadrazam Damat Ferid tarafmdan iyi niyetle Samsun bölgesiayak bastigi andan itine askerî müfettig olarak atandi. Fakat Samsun'a Inerkesi haline baren kendisini yabane1 kargiti ve milliyetçi duygularm yeni Dönmesi için halde çagrildig1 dänmüyor. getirdi. Istanbul'a geri 11 Bey'dir.. Rauf galus verilecek. Diger tehlikeli bir emirler

Çanakkale'deiyi bii; ün

"merkez"i

Mustafa Kemal Paga'dir. da Hareketin dig politikasmm änemli bir gündem iligkiler Bolgeviklerle politika tabii deyince, Dig maddesi... Karabekir Papa, Hüsrev Bey'in mektubunda yer alan "Bolgevizm'in geleneklerimize göre bazi degigiklikler yapilarak nasil kabul olunacagikararlagt1rmak" geklindeki ifadelerden ciddi m, nasil uygulanacag1m 10. Tam metin için bkz. Nutuk, vesika, 26. Sadelestirmig metin: Prof. Ergun Aybars, TürTarihi, I, Dokuz Eylul Üniversitesi yayini, Ankara, 1995, sf. 279. kiye Cumhuriyeti ingiliz Belgelerinde Atatürk, elk I, Türk Tarih Kurumu, 1992, sf. 26. I I. Bila!

Simgir,

!

44

surette igkillenmigtir. Mustafa Kemal böyle mi dügünüyor?! Karabekir, 17 Haziran'da Mustafa Kemal'e gönderdigi gifreli telgrafta Bolgeviklerle fiili temas saglanmca onlarm yay1lmac1 ve hedeflerinin anlay11acagmi"ve Türkiye'nin bu Bolgevik siyasetini ItilafDevlet1eri'ne karg1 koz olarak kullanabilecegini, o sebeple gimdi ne Bolgevik ne Itilaf yanlisi degil, (tarafsiz)görünmek gerektigini yaziyor.12 Mustafa Kemal 23 Haziran günlü telgraflyla Karabekir'e cevap veriyor. Amasya'da Rauf ve Ali Fuat'la birlikte aldiklan kararlan Karabekir'e anlatan Mustafa Kemal, telgrafmm üç numarah bölümünde gunu yaziyor: "maksat

"bîtaraf"

Bolgevizm'in anlagilmave ortaya ç1kma tarsi da (aranuzda)müzakere edilerek esasen Kazan, Orenburg, Kirim ve saire gibi Îslam ahalisi bunu kabul ederek diyanet ve gelenek gibiiglerle zaten ilgili olmadigmdan, bunun memleket için bir salancasi olmayacag1 düpünüldü...

Mehmet Perinçek, telgrafm bu bölümünü Mustafa Kemal'in ideolojik olarak da Bolgevizm'e yakm oldugunun kanitt diye görüyor.13 Hâlbuki Mustafa Kemal telgrafuun devammda, Ïngilizlere kargi Bolgeviklerin etkili hale gelmesini" istiyor, tabii bundaki amaci Bolgevizm tehlikesini göstererek Îngilizleri Türkiye'ye dügmanhktan vazgeçirmeyi dügünmesidir! Mustafa Kemal'in telgrafmm devam1 göyle: "daha

Bolgevikleriti daha etldli bir vaziyete girmeleri halinde... Itilaf kuvmemleketimizden uzaklaymaya mecbur etmek ve aksi takdirde vatamnuzm Bolgevik istilasi altmda kalmak tehlikesine sebebiyet vereceklerini iddia etmek... ...

vetlerini

Kâzun Karabekir de bu görügte oldugunu zaten 17 Haziran tarihli telgrafinda Mustafa Kemal Paga'ya bildirmigti. Mustafa Kemal de telgrafmda Karabekir'in bu yöndeki görüglerini onayhyor, uygulanmasi için izin ve talimat veriyor.14 Mustafa Kemal'in Bolgevik gibi konugmalan olacaktar; Bolgeviklerin destegini

almak için... Bu dönemde milliyetçi amaçlarla Bolgeviklerle temas kuran bagk lan da vardir. Ittihat ve Terakki'nin önde gelen isimlerinden Kara Vâsif Bey'in gizli Karakol Cemiyeti Sovyetlerle iligkilerde bir hayli yol almly-

tir. Ekim 1918'de Mondros Mütarekesi'nin

imzalanmas1yla Azerbaycan'dan ve tüm Kafkasya'dan çekilen Osmanh ordusundan oralarda kalan milliyetçi Türk subaylarmm Îstanbul'da Ittihatçilarm kurdugu 12. Kâzim Karabekir,istiklalHarbimiz,

sf. 47,

istiklal Harbimizin

Esaslari, sf. 55-56.

13. Mehmet Perinçek, a.g.e., sf. 4 l ve dn. 40. 14. M. Kemal'in bu çok önemli telgrafinin tam metni için bkx Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 52-54; Bolgevizm'le ilgili bölumün ari Türkçe metni. Stefanos Yerasimos, a.g.e., sf. 123.

45

Karakol Cemiyeti ile baglantisi vardir. Müslüman kökenli yerli komünist unsurlar da bir yandan Kafkasya'da Bolgevizm'i yerleptirmek, öbür yandan Kemalist hareketle irtibat kurmak için çahg1yorlar. Azerbaytâ Kazan'a kadar olan genig cografya kaymcan, Dagistan, Çeçenistan, yor! Aym zamanda Kizil Ordu Denikin'in Beyaz Ordusu ile çarpiglyor. Pantürkist, Panislamist, yerel milliyetçi, Komünist-milliyetçi, Bolgevik hareketler; karmakangik...1s ara Vâsif Bey, Ankara'daki 20. Kolordu Kumandam Ali Fuat Paga'ya bir mektup yazarak K1rim'dan Istanbul'a gelen "Bolgevik Dogu Îqleri Subesi"ninbir temsilcisiyle görügtügünü, Kemalist hareketle bir anlagma yapmak istediklerini anlatiyor; bunun için Rusya'ya temsilciler gönderilmesini tavsiye ediyor. Ali Fuat Papa da 8 Temmuz 1919 günü telgrafiyla bunu Erzurum'daki Karabekir Paga'ya bildiriyor. Mustafa Kemal ve Rauf Bey ile arkadaylari 3 Temmuz'da Erzurum'a gelmistir. Karabekir, Ali Fuat Paga'nm telgrafnu onlara anlatiyor, konuyu tartig1yorlar. Böyle önüne gelen Bolgeviklerle iligki kurarsa karmaga olacak. Karabekir bu konuda, konumu sebebiyle, kendisinin yetkili olmasm1 öneriyor. Îgin içine Îttihatç11aringirmesini istemeyen Mustafa Kemal de bunu kabul ediyor. Mustafa Kemal ve Karabekir pagalar, Milli Hareket adma görügmeler yapmak üzere askerî doktor ÖmerLütfi Bey'i Bakü'ye, Fuat Sabit Bey'i de Moskova'ya gönderiyorlar. Bolgeviklerle ilk resmi temas böyle kuruluyor. Ankara'da Meclis açildiktan sonra iligkiler hizla geligecek, Mustafa Kemal "Bolgevik gibi" komigmalar yapacaktir Fakat oraya daha epey uzun bir yol var. 1919'un Temmuz baglarmda Mustafa Kemal Erzurum'da bagka ciddi sorunlarla kargi karglyadar.

Üniformanmönemi Mustafa Kemal Paga, büyük yetkilerle ve unvanlarla Samsun'a çikmakam ve mesnedinin laymeti"ni, bunm1gt1. Kendi deyimiyle üzerindeki etkisini de çok iyi biliyordu. Milli Hareket larm ordu ve halk Ordu ölçüde güçleninceye kadar, zamanla padigaha kargi çakacak gehriyari" yetkilerini titizunvan ve Müfettigi" ve "Fahri yaver-i hazreti bu s1fatla atacaktir. likle koruyacak, imzalaTim Unvan ve yetkilerimn geri almmasim önlemek için bütün siyasi becerisini kullamyor, Îstanbul'u oyahyor, Milli Mücadele'yi örgütlemek için zaman kazanmaya çahgiyor. Anadolu'da milli heyecanm yeni iggallere yol "mitingleri durdur" diye emir gönderen Harbiye açmasmdan korkarak "devlet

"$.

Nazirt $evketTurgut Paga'ya, 30 Mayis'ta telgrafla qu cevabiveriyor: 15. Bkr. Stefanos Yarasimos, Kurtulug Savagmda Türk-Sovyet liigkileri,sf. 101-110. Ayrintill aragtirma olarak gu degerli esere bkr. Serge A. Zenkovsky, Rusya'da Türkçülük ve islam, Günce Yayinalik, Ankara, 2000, eserin tûmu ve özellikle sf. I 18 vd.

46

Itilaf Devletleri'nin Türk milli izzetinefsine tecavüzlerinden dolay1 tezahürat

megru vé heyecan umumidir...

3 Haziran'da Istanbul'a çektigi telgraf: Milletin heyecannu ve milli tezahürati men ve tevkif etmek kimsede kudret ve tâkat göremem!

için hiç

Yaygmlagan mitinglerde, yerli Hiristiyan ahaliyi rahatsiz edecek hakaretlerden salomlmasi için de halki ve kendisine bagh komutanlan önemle nyanyor.16 Hem insani duygularla, hem "Hiristiyanlara saldmyorlar" diye Îtilaf Devletleri'ne yeni iggaller için koz vermemek amaclyla. artik! Mustafa Kemal'in dönmesi, dönmezAma Ingilizler padigalu için sadrazaru sikigtinyorlar. Îlk dön emri 6 azledilmesi ve se "sebebi nedir?" gibi sorularla oyahHaziran'da geliyor. Mustafa Kemal "uyanmigttr"

yor. Kuvvetli 15. Kolordu'nun bagmda bulunan Kâzim Karabekir, Harbiye Nazin'na telgraf çekerek Mustafa Kemal'i azlederlerse bunun tehlikeli sonuglar došuracagnu bildiriyor, Mustafa Kemal'e destek veriyor. "resmî Mustafa Kemal görev"ini yapmay1 da ihmal etmiyor: Samsun'a ç1kigmdan 5 Haziran tarihine kadar geçen iki hafta içinde Îstan"çeteler bul'a hakkmda" bey defa rapor gönderiyor, raporlarmda Rum ve Ermeni çetelerinin Müslüman ahaliye yaptiklan saldirlan anlatiyor. Azledilmesini geciktirmeye, Istanbul'la ve özellilde padigahla iligkilerini vaktinden önce koparmamaya dikkat ediyor, "dön" emri 11 Haziran günü Harbiye Nazin SevketTurgut Paga'nm geliyor artik. Mustafa Kemal, Turgut Paga'ya ve Genelkurmay Bagkam Cevat (Çobanh)Paga'ya sebebini soruyor. Turgut Papa bunun hükümet karan oldugunu söylüyor. Cevat Paga'mn cevab1 dürüsttür:

1stanbul'acelp buyurulmamzt Îngilizleristedi! "mille-

Mustafa Kemal, aym gün Kâzim Karabekir'e telgraf çekerek, tin hukuk ve istildâlini tayin ugrunda milletle beraber çahymak" ve "milletin

rektiginde dugunu, ancak

sinesine "mümkün

belirtiyor, Karabekir'den

-

stšmarak" vazifesini yapmakta kararh o oldugu kadar zaman kazanmak istedigini"

destek istiyor. Tabii Karabekir daima tam

destek veriyor. Mustafa Kemal, yine aym gün padigaha çektigi telgrafta, "Ingilizlerin emrindeki kipilerin" kendisini Îstanbul'a çagirdiguu, dönmeyecegini, millet için gerekirse görevinden aynhp çahgmaya devam edecegini

bildiriyor: 16. Bkr. Nutuk, I, sf. 20-28.

47 "millet

Sizi son ziyaretimde, tiniz. Simdigörüyorum ki,

beni ve kendini ingallah kurtanr" demig.(millet)bagtan ayaga uyamktir, bag1msizhk

için kuvvetli bir inançla donanmigtir?

Sadrazam Damat Ferid'le bütün ipler koptugunda, Mustafa Kemal çabg1yor, bir süre baçanyor da... Papa padigalu 28 Haziran'da Harbiye Nazm tekrar Mustafa Kemal'in derhal dön"kullanmaya"

"rica"

ediyor. m sini bir mahalde 30 Haziran'da Vahideddin, Mustafa Kemal'in dönmeyecek, Kemal öneriyor. Papa istemesini" tebdili havaya müsaade durak Erzurum... yoluna.devam edecektir; önündekiilk "herhangi

Erzurum, bir kale Erzurum Milli Mücadele'nin ilk kalesidir! Her geyden evvel eldeki en güçlü askerî birlik Erzurum'dadir: 15. Kolordu!.. Milli Mücadele'nin ilk zaferini bu ordu kazanacak, ilk milli smmmizi bu ordu çizecektir! Birinci Cihan Harbi'nin sonunda Ermenilerin Kass'1 saldmyla ele geçirmeleri üzerine milli direnig bilinci ateglenen Erzurumlular, baçIarma bir kumandan bekliyorlardi. Bu görevi isteyen Karabekir'in tayinini Harbiye Nazm Cevat (Çobanh)Paya yap1yor. Sonrasuu Erzurumlu Cevat

Dursunoglu göyle anlatlyor: Tam o günlerde 15. Kolordu Kumandanhgi'na Kâmim Karabekir Paga'nm vard1. tayin olundugn haberi geldi. Karabekir Paga'nm Dogu'da lyi bir adi kumandanhgi kolordu cephesindeki harekâtta yapmig ileri 1918'de Kafkas altmda savagmig olan subaylar ve lutalanm zafere ulagtirnugtt. Kumandasi vatanseverliginden balisediyor ve kendisionun askerî meziyetlerinden ve da Karabekir Paga'yi seviyor ve saylyordu...18 ni çok saylyorlardi. HalÏ<

Mazhar Müfit Kansu da anilarmda, Kafkas harekâtmdaki hizmetle"dogu "gark ilfatihi" diye anzldiguu, rinden dolayi, Karabekir Paga'mn lerimizde büyük bir göhrete" sahip oldugunu anlatir.19 Karabekir'in 12 Nisan 1919'da Îstanbul'dan aynhp 3 Mayis'ta Erzurum'a gelerek 15. Kolordu'nun kumandasuu almasi, orduyu toparlay1p

Erzunun Müdafaa-i Hukuk'Cemiyeti'yle çahymaya baglamasi, Milli Mücadele tarihimizin kilometre taglarmdan biridir.20 Tamim 17. Atatürk'ün a.g.e., I, sf. 3 I5.

Telgraf

ve Beyannameleri

18. Cevat Dursunoglu, Mi!Ii Mücadele'de sf. 60.

Erzurum,

(ATTB), sf. 31; Zeki Sarihan, Kaynak Yayinlari, istanbul, 2000,

19. Mazhar Mufit Kansu,a.g.e., sf. 25. 20. Kâzim Karabekir,

istiklal Harbimizin

Esaslari, sf. 45-49.

48

Böylece Mustafa Kemal'in en önemli dayanaklarmdan biri hazirdir. 3 Temmuz'da Mustafa Kemal Papa, s1rtmda üniformasiyla, Ordu yaver-i sifatlyla Müfettigi" ve "Fahrî hazret-i gehriyari" Erzurum'a geliyani tahta ç11eymmbirinci yor. 4 Temmuz, Sultan Vahideddin'in yildönümüdür. Mustafa Kemal Papa Erzorum'da hümayunu cenab-i padigahî münasebetiyle" mülki düzenliyor, tören ve askerî erkâpadigah adma kabul ediyor. Sivas Valiligi'ne de bir telgnm tebriklerini raf çekerek, padigalun tahta çilo; ylldänümünü kutlad1klarm1 bildirigüzel teyor, bu vesile ile ve milletin giriftar oldugu vaziyetten cellilerle kurtulmasi ve mutlu bir netice ile aydmhga ve ferahhga ulay"3.

"cülûs"

"cülûsu

"vatan

temennisini.iletiyor.21 Îki ay sonra Sivas Kongresi toplanacaktir! Mustafa Kemal'in ayrmti-

masi"

lan bile ihmal etmeyen dikkatine bir örnektir bu telgraf. Padigaha sadakatle Milli Hareket arasmda tutumu belirsig olan Sivas Valisi Regit Paga'y1 kazanmak için kendisinin de padigaha ne kadar bagh oldugunu göstermek istlyor bu telgrafla... Erzurum'a geldikten sonra, Mustafa Kemal gehirdeki Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'ni ziyaret ediyor. Orada bulunan Cevat Dursunoglu göyle anlat1yor: Mustafa Kemal Paya en yeni üniformasmi giymig, yaver kordonlanm ve madalyalan gögsünde olarak, kolordu kumandammn binegine mahsus bir çift çok güzel koyu doru atm çektigi faytonla ve yamnda o zamanki lakab1yla Hamidiye kahramam Rauf, Izmir mutasarnfi Ibrahim Süreyya beylerle birlikte Müdafaa-i Hukuk'a geldiler...

takmig ve bütün nigan

Üniformave

padigah yaveri unvam!

Pa.ya Erzurum'a geliginde de Karabekir'in emriyle askerî tärenle kargilanrugtt.22 Ama artik istanbul'a dönmesi veya üniformalanm ç1karmasi isteniyor! 5 Temmuz'da yeni Harbiye Nazm Ali Ferid Paga, Mustafa Kemal Paga'yi telgraf bayma çaginyor. Dänmesini istiyor, tutuklanmayacagma dair güvence veriyor; padigahm da onun dönmesini istedigini söylüyor, "Bizi mahcup etme" diyor. Mustafa Kemal, dönmeyecegini, gerekir istifa edebilecegini belirtlyor. Azlini veya istifasmi olabildigince geciktirmek için zaman kazanmaya çaligan Mustafa Kemal, tedbirlerini de allyor. 3. Ordu Müfettigi ve Fahrî Yaver-i Hazret-i Sehriyariimzas1yla kolordulara gizli bir emir göndererek, Istanbul hükümetinin ve millet aleyhine yaymlayacag1 tebliglerin engellenmesi" için haberlegme kanallannm denetim altma almmasmi emrediyor! "memleket

2 I. ATTB, sf. 52. 22. Cevat Dursunoglu, a.g.e., sf. 89-90.

49

7 Temmuz'da, idari yetkilerin de kolordularda toplanmas1 yönünde bir genelge yaymhyor. Böylece kendisi görevden azledilse veya istifa etse bile, bütün askerî ve idari yetkiler güvendigi kolördu komutanlanhavasi"nda bir nm elinde toplamyor. Sina Akgin bunun oldugunu söylüyor.23 uygulama Kâzim Karabekir de Mustafa Kemal'le görügerek, "Kolordulara Tamim" baghglyla iki genelge yaymlayarak Bütün ona destek veriyor. mühimmati muhafaza önlemek, silah ve aç, ordularm dag1tilmasuu al a almak... Bundan bagka,_ genelgede çok önemli bir talimat daha "siklyönetim

yer ahyor Kolordular, Müdafaa-i Hukuk ve Redd-i Ilhak cemiyetlerinin ve bu tür tegebbüslerin zaafa ugramasma yol açacak tesir ve müdahaleleri katiyen men edeceklerdir.24

Arttà Îstanbul'un karan ne olursa olsun, Milli Mücadele'nin sivil teykilati kurulmugtur bagt da bellidir: Mustafa Kemal...

ve

askerî

Mustafa Kemal istifa ediyor Ve 8 Temmuz... Milli Mücadele tarihinin en önemli döriemeçlerinden biri daha yagamyor. Vahideddin, Mustafa Kemal Paga'mn görevine son veren bir irade Mustafa yaymhyor! Gece yansma dogru padigaha Erzurum'dan Kemal" imzah bir telgraf geliyor: "kullan

çok kutsal zât-1 hümayunlarruza" ve gerek Haryaptigµn Nezareti'ne sunuglarda vatan ve milletin, yüce hilafet mabiye kammm ugradigi ve halen iginde bulundugu aci durumlan ve buna kargi duyulan milli elem ve ac11an bütün agamalanyla ve gerçekleriyle arz etâciz nefsime yükledigi en yüksek tim. Bunu yapmakla mukaddesatmun vicdanî vazifelerden birini yapnug oldum... ve en saltanat Yüce ve hilafet makamlarmm ve necip milletlerinin hayatmun noktasma kadar daima hirsh ve sad1k bir ferdi gibi kalacaimu tam bir son ubadiyetle arz ve temin ederim. Yüce askerlik görevinden istifa ettigimi

Simdiyekadar gerek

Harbiye Nezareti'ne arz ettim. Yüce gahsimzm sihhat ve aflyetiiçin dua ve her türlü afetlerden korumasuu Cenab-1Kibriya'dan niyaz...25 23. Sina Akyin, istanbul Hükümetieri 24. Kazim Karabekir, * "zât-i

istiklal Harbimiz,

ve Milli Mücadele,

sf.469.

sf. 66-67.

"imperyal

majesteleri" terimi kargiligrindaOsmanli monargisinde Bati monarglierindeki gahane, zât-i humayunlari" gibi terimler varder.

25. Atatürk'ün

Söylev ve DemeçIeri,

I, sf.28-29.

50

Mustafa Kemal, azledilmeye ön almak için istifa ediyor. O günün resmiyet diliyle yaz1h bu telgrafta gibi terimlerden bagka, ve âmal-i mügfika-i hümayunlanm" yormaktan ve biktirmaktan sakmdtgi için istifa ettigi geklinde ifadeler de vardir. Sina Aksik kullamlan vatan ve millet kavramlan olmagin'in belirttini gibi üslubuyla kaleme almdtgi söylenebilecek olan bu tesa tam bir bende oldugu lin amacmm taktik söylenebilir. Amaç, padigahi mümkün oldugerekirse ileride onuola igbirligi kap1lanm kau ölçüde ürkütmemek, patmamak ve padigah adma ulusal alamm kargisma dikileceklere kargi, pegin olarak bir savunma sílahma sahip olmakt1, denilebilir."26 Mustafa Kemal, "Erzurum Vilayeti"ne istifa dilekçesini verlyor Dilekvatan ve milleti parçalanmak tehlikesinden kurtarmak çede, ve Yunan ve Ermeni emellerine kurban etmemek için açulan mücahede-i milliye ugrunda serbest surette çaligmaya tesrà ve askexî sifatmm artik mâni olmaya bagladigi" için istifa ettigini belirtÏyor. "Bundan sonra mukaddes milli gayemiz için her türlü fedakârhkla çaligmak üzere sine-i millette bir ferdi mücahit" olarak çahgacagim ve ilan" ediyor.27 Mustafa Kemal, 8 Temmuz'u 9 Temmuz'a baglayan gece telgraf baSmda padigahla görügerek verdigi istifasim hemen ve millete" genelge ile duyuruyor.Nutuk'taki degerlendirmesi göyledir "kullan"

"kalp

"sik

"mübarek

"arz

"ordulara

Bu tarihten sonra resmî sifat ve selahiyetten soyutlammg Olarak, milletin gefkat ve civanmertligine gûvenerek ve onun bitmez feyiz ve kudret kaynagmdan ilham ve kuvvet alarak, vicdanivazifemize devam ettik.28

Tanhin döndügü an

SevketSüreyya Aydemir, milli tarihimizin bu dönemecini son derece insani ve duygulu bir üslupla anlatir: "9 Temmuz 1919 karagik bir gündür. Etrafmda herkes biraz durgundur. Sivil hayatta ilk gimdür.. Artik hiçbir resmî sifati, bir yetkisi, bir rütbesi, hatta yeri yurdu, geliri ve parasi yoktur. Yaveri Cevat Abbas, erkenden, Erzurum "Müdafaa-i Hukuk Cemiyeheyet" sankh bir hoc ti" öncülerini bulur. Bu öncüler veya bagkanhšmda birkaç gençtir. Fakat heyet azalan, haberi çoktan alnu Iardir. Sevinmielerdir: Mustafa Kemal, arkada kalan köprilleri ylkti... Simdimemnun ve daha ümitlidirler. Çünkügelecegin gefi artik bellidir. 10 Temmuz günü iki önemli olay geçer. Biri, beklemedigi bir darbe"faal

-

-

26. Sina Akgin, istanbul Hükümetieri 27. ATTB, sf. 54. 28. Nutuk, sf. 32.

ve Milli Mücadele,

sf. 468.

51

dir. Rauf Bey'in amlarma göre bu, Mustafa Kemal'e hayatmda en çok hadisedir. Fakat bir bakigta olay, änemsiz gibi görünür. Kurmay Ba kam Kâzim (Dirik) Bey, onun kargisma dikilmigtir: Pagam, siz askerlikten istifa ettiniz. Benim bundan sonra emrinizde bu vazifeme devam imkâmm kalmad1. Evraki kime teslim edeyim? Mustafa Kemal'in cevabt hazin bir inilti olur ve bulundugu koltuga derin bir yeis içinde gömülür. Ya öyle mi efendim? Peki efendim... s1rada yanmda bulunan Rauf Bey, hatiralarmda yöyle nakleder: yeis veren -

-

Mustafa Kemal'i l909'dan beri tanmm. Nice mihnetli anlarma gahit olmuçumdur. Ama o gün, orada, kurmay ba.ÿkanmm, evrakuu toplay1p kargismda dikildigi ve o sözleri söyledigi andaki ruh dügkünlügünü hiçbir zaman görmedim... "kendine

mahsus çahmh tav1rlanyla" çIkar. Kurmay bagkam odadan, Mustafa Kemal, koltuguna y1giluuytir Meyustur. Konugamayacakmig gibi bir hali vardu Ama gene de konnyur Rauf Bey'e döner: Rauf, gördün mü? Devlet makam ve mesnedinin laymetini gördün -

mü?

Rauf Bey, ona teselli sözleri söyler. "O adamm, tabiatmi bir an önce açiga vurmasi hatta daha iyidir" diye konuqur. Digerlerinin vefasmdan, sadakatinden bahseder. Hele Kolordu Kumandam Karabekir Paga'mn dair cümleler nakleder. ona olan hürmet ve muhabbetine Evet, asil mesele Kolordu Kumandam'ndadir. Karabekir, kendilerine karg1çok dürüst davrammetir. Amanihayet o dabir emir kuludur Ondan, kendisi gibi onun da bütün riitbe ve mesnetlerini feda etmesi istenemez. Kaldi ki, o da bunu yapmak zorunda kahrsa, nihayet hepsi de ortada birkaç sivil ädam olarak kahrlar. Fakat saraym da ne yapacagi belli degildir. Belki bugün bir emir gelir: 15. Kolordu Kumandam Kâzun Karabekir Papa, vazifesinden likten affedilmigtir. Kumanda derhal filana devredilsin...

Ya o zaman? Mustafa Kemal kendini tutamaz, söylenir Seninle benim yapacagmuz bir gey kaldi Rauf. O da emin bir yere çekilip, ayakaltmda ezilmemeye çahymaktir Ama böyle geçici ruh dügkünlügü anlari, ilahlarm, kahramanlarm, peygamberlerin hayatmda da vard1r. Bu dügkünlükler, ümitsizliklerdir ki, eger onlarla kargilagan insanlar, onlarla hesaplagmay1bilirse, ancak yeni yollarm, yeni kurtuluglarm müjdecisi olurlar. Nitekim gu 10 Temmuz 1919 günü, hem mihnetler, hem ümit ve müjdeli haberler günüdür. "Vilâyât-1 $arkiyeMüdafaa-i Hukuk Cemiyeti" -

.

ve asker-

52

toplanmig ve Mustafa Kemal'in askerlikten istifasma iligkin olarak gu karan alnugtir: saltanati ve hilafet makaVatam parçalanmaktan, milletirhaklanyla muu çignenmekten kurtarmak yolunda açilan Milli Mücadele'ye, askerlikten istifa suretiyle igtirak buyurulacagma dair beyanlan sayg1yla benímsenmig ve heyet, kendilerini reislige, Rauf Bey'i de ikinci reislige seçmek suretiyle...

Demek ki, Mustafa Kemal'in önünde yeni bir yol açilruptir. Yeni bir yolculuk baglamak üzeredir Milli Mücadele yolu! Bu yol belirsizdir. lylenmemigtir. Dikenlidir. Nereye varacant belli degildir. Ama bir yoldur. Onun nice zamandir dügündügü, benimsedigi ve istikametini aradigi yoldur. Birtalam ümitlerden, geleceklerdennigan veren müjdelerin yoludur... Fakat ya Kolordu Kumandam (Kâzim Karabekir), ondan henüz bir haber yokt."

SevketSüreyya'mn

anlatum burada sona eriyor.

Karabekir: "Emrinizdeyim Payam!" Mustafa Kemal artik resmen yetkisiz ve unvansizdir. En güçlü askerî birlik olan 15. Kolordu'nun bagmda bulunan Kâzim Karabekir Paga'mn davramg,1 nasil olacaktir? Mustafa Kemal ve Rauf Bey endige içinde bekliyorlar. Yine SevketSüreyya anlattyor: sinirler gergindir: Kolordu'dan gelecek haber ne ugursuz hava olacald Bu uzaylp gidecek mi? Yoksa bir tutuklama emri?.. Tam o sirada yaver Cevat Abbas, Mustafa Kemal'in odasma ylldmm luziyla dalar Kumandan (Karabekir) Paga geliyorlar. Arkalarmda bir bölük süvari askeri var! Mustafa Kemal, Rauf Bey'e bakar, kulagma egilir, yavagça mmldamr: Gördün mû Rauf? Dediklerim dogru degii miymig?

Saatler ilerlemekteda

-

-

Sararmigtir. Bunahm zirve noktasmdadir. Yerinden kalkar. Odanm o tasma ilerler. Ayaktadir. Gäzleri kaplya dikilmigtir. Îçinde hayatmm en tehlikeli scrusu uyamr. Hayatmda en önemli dönüm noktas1dir. Kâzim Karabekir Papa kapida görünür. Arkasmi subaylar çevirmigtir.Sakin görünmeye çahgir Yüz hatlari biçbir gey ifade etmez. Binamn önünde süvari bölügü saf nizami almigtm Karabekir ilerler Yaklayir. Durur. Askerce selam vaziyetini ahr. Önemsizbir geymiggibi, sükûnetle bildirir· Emrinizdeyim Pagam! Ben, subaylarnn, erlerim, kolordum, hepimiz -

-

emrinizdeyiz!

53

Yol dönülmügtür, doruk agilmigtir, buhran geçmigtir, ilk zafer kazamlnugtir. Mustafa Kemal; vefah, cesur, dürüst arkada.ymm boynuna sarihr. Onu kucaklar öper..,29

$evketSüreyya'nm

anlat1mi burada bitiyor.

"vefah,

"ilk

Karabekir'in bu cesur, dürüst" hareketi gerçekten zafe Artik eldeki kolordularm en güçlüsü, Karabekir'in karan ile arti adigaha degil, Mustafa Kemal'e baghdir! SevketSüreyya'nm yazdiklari, bizzat Karabekir'in ve Rauf Bey'in anlattiklanna dayamyor. Fakat bu ikisi de zaferden sonra Mustafa Kemal'le yollan aynlan, 1stiklâl Mahkemelerine dügen insanlardir! Bu siyasi sebepten, Atatürk Natuk'ta Karabekir'in bu cesur, dürüst" hareketinden bahsetmez. Yakm çevresindeki Mazhar Müfit'in Cumhuriyet devrinde yazdigi amlannda da bäyle bir kayrt yoktur. Fakat Ismet Inönü Hattralar'mda "Karabekir ve Ali Fuat pa.yalann Atatürk'e yardimlan"m anlatirken bu olaydan da bahseder: "dir.

"vefah,

Istanbul hükümeti, Kolordu Kumandam Kâzim Karabekir Paga'ya Mustafa Kemal Paga'mn vazifesine son verildigini teblig ediyor. Hadiselerin böyle hizla geligtigisirada, bir gün, Kâzun Karabekir Paga'nm kalabahk maiyeti ve arkasmda bir süvari bölügü oldugu halde gelmekte oldugunu haber veriyorlar. Heyecanla bekliyor. Karabekir Paga'mn niçin geldigini bilmedikugkulu bir haldedit Fakat bu hali maiyetindekilere hissettirmemeye çalig1yor. O siradamaiyetine karanhk bir hava hâkim oldugunu anlatirken, Karabekir Paga, Mustafa Kemal Paga'mn bulundugu odaya giriyor, onu askerce selamladiktan sonra, kendisinin kolordusu ile beraber emrinde oldugunu, veredegibütün emirlerin yap11acagim bildiriyor. Mustafa Kemal'in Anadolu'da hatirmda kalan en heyecanh hadise budur. Çünkü mizaçlan ve zihniyetleri balammdan Karabekir Papa ile kendisi öteden beri birbirlerinden uzak kalmiglardir Kendileri böyle farz ediyor, böyle biliyorlar. Hãlbuki Karabekit Papa, Mustafa Kemal Paga'mn resmi vazifesi son buldugu zamanda, ordu kumandam iken elinde ne vasitalar ve imkânlar varsa, hepsinin devam ettigini ve kendisinin de emrinde oldugunu söylüyor. Mustafa Kemal Papa için çok ehemmiyetli bir sürprizdir bu. Mustafa Kemal Pa.ya, Kâzim Karabekir Paga'nmbu hareketinden bana çok tegekkür ve minnet hisleri ile bahsetti. Geçmig zaman içinde kendisine cesaret ve kuvvet veren en ritühim hadisenin bu oldugunu anlatti ve Kâzim Karabekir Paga'ya çok mütegekkir oldugunu söyledi_30 güphelive ginden,

Karabekir bununla yetinmiyor, Mustafa Kemal'in askerî görevlerinden aynldigru orduya bildiren genelgesinden hemen sonra, 13 Tem29.

§evketSüreyya Aydemir, Tek

Adam, Remzi Kitabevi, Istanbul,1971, sf. 104-108.

30. Ismet Inänü, a.g.e., sf. 172-l73.

54

muz'da "Mustafa Kemal Papa hazretleri"ne telgraf çekerek resmen de baghhšru bildiriyor. Benzer bir telgrafi Rauf Bey'e de çekiyor.31 Kâzim Karabekir'in bu büyük ahlakm1 ve örnek vatanseverligini unutmamak, unutturmamak lazun! Aym gün büyük bir m deli haber daha: "Hamidiye Kahramam" olarak büyük bir üne ve itibara sahip Rauf (Orbay) Bey bütün vilayetlere cihad'a telgraf çekerek "Mustafa Kemal ve arkadaglarmm açt181 'millî

katddigim" ilan ediyor: Vatan ve milletin kurtulug ve istiklâli, saltanat ve hilafet makammm dokunulmaahgi bilfiil temin olununcaya kadar Mustafa Kemal Papa ile çahgmaya mukaddesatumz namma ahdettigimizi ve yemin ettigimizi arz ve ilan eylerim.32 unutAym gekilde Rauf Orbay'm büyük ahlalum e vatanseverligini isimlerden bagh Atatürk'e kalmig mamak, unutturmamak lazim. Daima Hüsrev Gerede Erzurum günlerine iligkin amlarmda göyle anlatir: Genellilde Mustafa Kemal ve Rauf Bey'le birlikte dolagirdim. Çevre celep ve çoköylerde iligki kurdugumuz halk ile yaylada rastladiguma banlara varmcaya kadar herkes Hamidiye Kahramam Rauf Bey'in adim duymuytu. Fakat Mustafa Kemal popüler degildi. Rauf Bey bu durumdan asla kendi adma yararlanma yönüne gitmemig, tersine sürekli olarak Mustafa Kemal Paga'yi öne sürmügtür. Temiz, asil bir insan olan Rauf Bey'in bu tutumu, onun da bizler gibi Mustafa Kemal'de milleti kurtaracak kudret ve zekây1 sezdiginin kamtidir,33

Garp Cephesi kuruluncaya

kadar Milli Mücadele'nin temelleri Do-

u'da atilnug ve bu çok ašlr ve çok onurlu görev, Mustafa Kemal, Karabekir ve Rauf Bey'in omuslarmda tagmmietir. Tarihin cilvesi veya siyasetin tabiat1; yedi yil sonra Karabekir Papa ve Rauf Bey Istiklâl Mahkemelerine dügecek, büyük haksizhklara maruz kalacaklar... Mustafa Kemal istifa ettiginde kendisinin bir göreve atanmasmi isteyerek onu büyük hayal k1nkhšma ugratan Kâzim Dirik ise, Kemalist Cumhuriyette Vali ve Trakya Umum Müfettigi olarak görev alacaktir. .

Erzurum Kongresi (Dogu Vilayetleri) Vilâyât-Sarkiye il kongresi

31. Kâzim Karabekir,

istiklal Harbimix,

32. Zeki Sanhan, I, a.g.e., sf. 372. 33. Sami Önal, a.g.e., sf. 66.

Müdafaa:-i Hukuk Cemiyeti'nin Er-

17 Hariran'da yap11m1st1. Milli Mücadele

zurum gubesinin

sf.72-73.

55

biri olan "Erzurum Kongresi" ise Cemiyet'in genel kongresidir. Cemiyet, 4 Arahk 1918'de Istanbul'da kurulmugtu. Amaci dogu illerinde Ermenistan kurulmasuu önlemek, Türk-Kürt kardegligini sürdürmekti. Sayisi 30'u bulan kuruculan arasmda Diyarbalor mebuslan Zülfü ve Fevzi beyler, ünlü yazar Süleyman Nazif, Erzurumlu Hoca Raif Efendi ve Cevat (Dursunoglu) gibi itibarh gahislar var. Cemiyet 10 M Erzurum gubesini açacak ve asil faaliyet merkezi Erzurum olacaktir. Erzurum qubesi 5 Mayis'ta Trabzon, Sivas, Diyarbakir, Elazig, Bitlis, Van ve Erzincan'a çagnda bulunarak mini dava için birlikte çahqma arzusunu iletmigtir. ayagi, Trabzon'dur, 12 Subat Erzurum Kongresi'nin ikinci 1919'da, Müftü Imameddin Efendi bagkanhimda kurulan Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti'dir. Cemiyetin liderlerinden Barutçuzade Ahmet Faik Efendi çok önemli ve itibarh bir isimdir. Cemiyet Rize, Gümüghane, Giresun ve Ordu'da gubeler açm1gtir. Milli Mücadele tarihimizin kilometre taglarmdan biri olan Erzurum Kongresi'nin temelinde bu iki cemiyetin beraber çahqmalan vardir. Erzurom Kongresi'nin 10 Temmuz 1919 günü toplanmas1 kararlagtirilnug ve ilan edilmigti. 9 Temmuz'da, bölgedeki Mondros uygulamalanm denetlemekle görevli Îngiliz Yarbay Rawlinson, Erzurum'da Mustafa Kemal'i ziyaret ederek kongrenin iptal edilmesini istlyor, aksi halde kuvvet kullanarak dagitacaldarnu söylüyor, tehdit ediyor! Mustafa Kemal sert ve kesin bir dille reddediyor. Kongre'ye Ermenistan ordusunun saldirmast ihtimaline kargi da Kâzim Xarabekir Papa askerî tedbirler ahyor.34 Fakat o günün eartlarmdadelegeler 10 Temmuz'da gelemedigi için Kongre 23 Temmuz'a erteleniyor. Karabekir özellikle vurgular, 23 Temmuz, lkinci Megrutiyet'ixtilan günüdür, Megrutlyet bayramidir? Bu arada SarkVilayetleri MÏídafaa-iHukuk Cemiyeti, yürütme kurulu niteligindeki "Faal Heyet"in bagkanhšma Mustafa Kemal'i, yardunc1hšma Rauf Bey'i seçiyor 20 Temmuz günü Mustafa Kemal'i tutuklamasi için Erzurum valisine Îstanbul'dan emir geliyor; Vali Kadi Hurgit Efendi hemen cevabmi

tarihimizin büyük dönüm noktalarmdan

'ta

"sivil"

veriyor:

Gücünüz

yetlyorsa

gelin siz tutuklaym!

Îstanbul, bu arada Karabekir'i de görevden alniaya kalkiyor, Karabebaymdan aynlmayacagru" bildiriyor. Istanbul ses

kir

"kolordusunun

ç1karam1yor tabii.

Harbiye Nezareti Ankara'daki 34. Karabekir, a.g.e., sf. 72-73. 35. Karabekir, a.g.e., sf. 77.

Ali Fuat Paga'yi da iki defa görevden

56 almaya tegebbüs edecek, bayaramayacaktir; Ali Fuat Papa görevini birakmayacak, yerine atanan Kiraz Hamdi Paÿa, Ankara il simrmdan içeri giremeyecektir! "pek Ve 23 Temmuz 1919, Erzurum Kongresi, Atatürk'ün deyimiyle mütevazi bir mektep salonunda" §iran delegesi ve Müftüsü Hasan Efendi'nin yaptini dua ile açihyor. Tören ve genlikler de yap1hyor. 14 gün devam edecek kongrenin ilk günü Mustafa Kemal Papa, büyük çounluk oylanyla bagkan seçiliyor.36

Kåzim Karabekir'e göre Mustafa Kemal, bagkanhk kürsüsüne geneve padigah (yaver)kordonuyla ç1klyor, Trabzon delegesi Zeki Bey münasebetsiz bir tavirla itiraz ederek evvela üniforma ve padigah yaveri kordonunu ç1karmasmi istiyor, korkuyoruz" diyor. Karabekir'e göre, mügkil vaziyette kalan Kemal Papa o akgam üniformay1 atmaya mecbur" kahyor? Bunu Mahmut Gologlu da yaz1yor.38 O zaman, Enver Pa.ya tecrübesinden gelen bir askerî diktatör1ük korkusu vardi... Aynca, savay sonrasmda Osmanh ülkesinde esen ordu aleyhtari havay1 da zikretmek lazrn. Ermeni tehdidi altmdaki Erzurumlular orduya bel baglasa da ordu aleyhindeki hava Kongre'deki Trabzonlulari etkilemigti. SüreyyaA Aydemir'e göre, Mustafa Kemal'in Kongre'ye katdSevket masi ve bagkan seçilmesi konusunda kendi arkada.glan arasmda bile fikir birligi yoktu. Bu tür esintiler" Kemal Paga'y1 üzmüg, fakat Karabekir'in müdahalesiyle durum düzelmigti. Kemal Paya'mn bagkanhk kürsüsüne askerî üniformayla çiktigi ve bir delegenin itiraziyla kargilagtigi gekliede Karabekir'in anlatimlanm ise Aydemir inandmci bulmuyor: Karabekir, asker oldugu için tabii, Kongre'de yoktu, bir dedikoduyu yazmigti. Kongre kâtibi olarak görev yapan Cevat Dursunoglu da Kemal Pa.ya'mn sivil oldugunu, hatta yanmda sivil elbisesi olmadigi için Erzurum Valisi Münir Bey'in elbisesini ödünç aldigim yazmigti. Bu igreti elbiseyle garip bir fes, Paga'nm o zamana ait resimlerinde de görülüyordu.40 ral üniformasi

"tahakkümden

"pek

"muhalif

36. Prof. Enver Ziya Karal ve ögrencisi Prof. Ergün Aybars devrim tarihi kitaplarinda Musile Kongre Bagkanligi'na seçildigini belirtiyorlar. Prof. Kirziogise tasnifi neticesinde dört çekimser, üç Kongre tutanaklarinda muhalif oya kargi 38 oy ile Mustafa Kemal Paga'nin bagkan seçildigi" belirtiliyor. (Fahrettin Kimioglu, Bütünüyle Erzurum Kongresi, sf. 25.) "oybirligi"

tafa Kemal'in lu'nun inceledigi

"oylarin

37. a.g.e., sf. 78. 38. Mahmut Gologlu, Erzurum Hükümeti ve Milli Mücadele,

Kongresi, sf. 470.

sf. 83-86'dan zikreden

39. Sina Akgin, a.g.e., sf. 472.

40Jevket

Süreyya Aydemir, a.g.e., il, sf. I 10, dn I.

Sina Akgin,

istanbul

57

Fakat Falih Rifki Atay da Pa.pa'nm ilk gün üniformah olarak kürsüye çiktignu yaz1yor. Erzurum Kongresi hakkmda belgesel aragtirmalar yapan Prof. K1rzioglu, Atatürk'ün validen ödünç sitil kiyafet aldigi iddiasim inandirict bulmuyor, Mustafa Kemal'in Erzurum'a gelirken yolcubulundugunu lukta kullandigi spor ceket ve pantolonlu resimlerinin hatirlat1yor.41 uo kadar önemli mi? Önemli,çünkü Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemi eti'nde sürekli bir Mustafa Kemal muhalifligi olmug, Halk Firkas1 bünyesinde de "Inönü ekibi" içinde yer alnuglardir. Daha änemlisi, Mustafa Kemal'in ne kadar farkh egilimleri Milli Mücadele çerçevesinde birleptirdiginin bir göstergesidir bu.

Îki vurgu: Îslam ve Bolgevizm Erzurum Kongresi'ni Sark Vilayetleri Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bagkam Hoca Raif Efendi açiyor. Kongre'ye katilanlarm meslek dag1hnu göyle: 19 toprak sahibi (egraf),15 idareci, 13 din adanu, 11 asker, 9 tüccar, 7 hukukçu, 7 egitimci, 7 gazeteci, 2 saghkçive teknisyen. Kongre'nin en önemli karan "Heyet-i Temsiliye" (Temsil Kurulu) denilen temsilî bir kurul seçmesidir. Resmi adr "SarkiAnadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesi"dir. Heyet, ba.ykanhšma Mustafa Kemal'i seçiyor. "Heyet-i Temsiliye" Milli Mücadele'nin temel, esasi kavramlarmdan biridir. Mustafa Kemal, TBMM Reisi seçilinceye kadar, "Heyet-i Temsiliye Reisi" sifattyla çahyacakt1r. 9 kipilik Heyet-i Temsiliye göyledir: Mustafa Kemal, eski 3. Ordu Mûfettigi, askerlikten aynlma. Hüseyin Rauf Bey (Orbay), eski Bahriye Nazir1. Kâzun Karabekir, 15. Kolordu Kumandam. Hoca Raif Efendi, Erzurum eski mebusu. SeyliFevzi Efendi, Erzincan'da Nakgî geyhi. Servet Bey, Trabzon eski Mebusu. Bekir Sami Bey, Beyrut eski Valisi, Sadullah Efendi, Bitlis eski Valisi. Hact Musa Bey, Mutki agireti reisi. Îzzet Bey, Trabzon eski Mebusu. Bunlardan Bekir Sami, Sadullah ve Hac1 Musa beyler telgraf haberlegmesiyle, g1yaben seçildiler. Kâzim Karabeldr Kongre'ye katdmarug, delege olmarugt1, digandan desteldemigti. Kongre bittikten sonra tüzügünözel maddesi geregince Heyet-i Temsiliye'ye üye oldu.42 41. Prof. Fahrettin Kirzioglu, a.g.e., cilt 2, sf. 25. Knioglu kitabina Mustafa Kemal'in Haziran 1919'da Arnasya'da sivil kiyafetle çekilmig bir fotografini koymuytur, yanmda yine sivil kiyafetil yaverleri Muzaffer Kiliç ve Cevat Abbas Gürer vardir. (sf.172). 42. Nutuk, III,Vesika 41, Zeki Sarihan.a.g.e., II,sf. 30.

58 "besmele"

Mustafa Kemal Kongre'yi aç14 konugmäsma ile baghyor. Kendisini bagkan seçen delegelere tegekkür ediyor. "Hükümet-i Osmaniyemiz"in âdil bir barig umuduyla Mondros Mütarekesi'ni imzaladigim, ama Itilaf Devletleri'nin mütareke partlarmi bir tarafa birakarak vatam iggal etmekte oldugunu anlatlyor. Îzmir'in iggal edildigini hatirlatarak Pontus ve Ermeni planlarma da dikkat çekiyor. Müdafaa-i Hukuk ve Redd-i Îlhak gibi çok say1daki cemiyetlerle artik bir elektrik gebekesi haline geldigini", lî cereyanm vatamruzda vatam, milleti ve hilafeti iëte bunun kurtaracagim söylüyor. Uzun kosonunda, "Cenab-1 Vâhib ül âmâl Hazretleri"ne, yani nugmasmm emellerimizin gerçeklegmesini saglay1c1 olan, Cenab-1 Allah'm... "Habib-i Ekremi (Peygamber) hürmetine bu mübarek vatam ve saltanat korumasi için" dua ediyor ve ve hilafet-i kübra makamlarim diyerek bitiriyor. Kongre'de hazir bulunan Mazhar Müfit Kansu, Paga'nm bu konugmayerinden sökecek kadar kuvvetli ve sürekli bir surette alsmm luglandiguu" anlatir Aym akgam, Mazhar Müfit Bey özel bir görügmesinde, "Pagam, nutkunuzun sonunu müftü efendinin duasi gibi bitirdiniz" tilyor. Paga'mn cevabi: Maksadmi anhyorum, anhyorum amma, gimdi vazifemiz, hallo, vatam ve esir Padigah'1kurtarmaya inandirmaktan ibarettir... Ve Papa, sözlerine devamla, bir strateji prensibini ifade ediyor Zamamnda hiçbir geyi kaçirmamak ve zamansiz hiçbir geye uzaktan yakmdan tevessül etmemek baghca dikkatimizi tegkil etmelidir. Kansu, günün partlarmda ve halifeye dua etmenin, onun esaretten kurtulmasmi dilemenin bir zaruret, hatta muvaffakiyet part1" oldugunu belirtir. O sirada Mustafa Kemal, Kansu'nun not defterine hükümet zacumhuriyet gelince olacaktir" not diye bir yazdmyor; kalkacak, mam medeni millet gibi papka giyilecek, Latin harfleri kabul edilecektir."44 biri, Konugmanm siyasi tarih balammdan en önemli unsurlarmdan Mustafa Kemal'in çizdigi dig politika tablosudur. Dünya dengelerini, Bolgevikleri ve Islam dünyasmdaki geligmeleri çok yakmdan izleyen stratejist bir Mustafa Kemal vardir kargmuzda. Papa konugmasmda dig politik geligmeleri 10 madde halinde ve a, b c... diye s1ralayarak anlatlyor. Bunlarm dördü Islam dünyasi, dördü Kafkasya ve Bolgevik hareketleri, biri Balkanlar hakkmdadir. Bunlan "mil-

"âmin"

"salonu

-

-

"padigah

"gekl-i

"fes

öyle özetlemek mümkün: • Misir'da ve Hindistan'da Ingilizlere kargi milli istildâl için pek kanh vakalar, yaygm direnig ve boykotlar, tutuklamalar oluyor. Afganistan ordusu, Ingilizlerin milliyeti imha siyasetine karyl savaylyor. Suriye ve 43. Konugmanin tam metni için bkz. Nutuk, III,Vesika 83. 44. Mazhar Müfit Kansu, a.g.e.,

sf. 74, 85, I3 I.

59

tahakkümünden kurtulmak Irak'ta Îngilizlerin ve diger yabancilarm eenebi boyunduragu yerinde vardir.. hali Arabistan'in her için galeyan reddediliyor. • Kafkasya'da devletler arasmdaki rekabet neticesinde Ingilizlerin çekilmesine karar verilmig, yerine Batum yoluyla Îtalyan kuvvetlerinin yerlegtirilmesi karara baglanmig ise de bu çok zordur. • Rus milleti bütün fertleriyle baski ve zulme kargi çarpigmig, Bolge zm galip gelmigtir. Itilaf Devletleri'nin büyük ümidi olan, Sibirya havalisindeki Amiral Kolçak'm (Beyaz) ordusu, Bolgevikler kargism.

da bozularak dagilnugtir. (Nutuk'taki metinde Bolgevizm'den bahsedilmiyor.) • Kafkasya'mn kuzey taraflarmda keza Bolgeviklere muhalif ve emperyalist Denikin'in (Beyaz) ordusu vardir ki, bu orduyu Îngilizler ve Îtilaf Devletleri himaye ve idare ediyor. Tamami 6-7 bin kigi olup gönüllü ve bol para ile asker tedarik ediyorlar. Kuzey Kafkasya, Azerbaycan ve Gürcistan birbiriyle birlik yaparak Denikin ordusunu harben basla altma almLÿ ve Denikin daha geri mmt1kalara çekilmigtir. Denikin'e gönüllü yazmak isteyen iki Rus generali Batum'da öldürülmügtür... • Ermenistan, Denikin'in Beyaz Ordusu ile iligki içindedir. Bu sebeple Azerbaycan ve Gürcistan tarafmdan siki.yttrihyor. Ermeniler istila fikriyle Nahç1van ve Oltu'ya kadar Müslüman ahaliye baslo uyguluyor, bazi yerlerde katliam ve ya nacihk yap1yorlar. Silahlarm1 alarak ve köle durumuna getirerek Islamlan mahvolmaya mahkûm ve göçe mecbur ederek Sarkvilayetlerimiz hakkmdaki emellerine yaklagmak istiyorlar... Ayru zamanda da 400 bin Osmanh Ermenisini, bir dayanak olmak üzere, memleketimize sürmek istiyorlar. Amerika hükümeti Albay Hakel ismindeki bir zâtl Ertnenistan'a resmen diktatör olarak göndermig, bunu Osmanh hükümetine de teblig etmig, Ermenistan hükümeti resmen Amerika'mn himayesine girmigtir... • Karadeniz'in bati tarafmdaki olaylara gelince, Romanya Rus ve Macar Bolgevikleriyle birlegmigtir. Bolgevik olaylan Bulgar hududuna kadar gelmigtir... Üzerindedurulan on konudan dördünün Îslam ülkeleriyle, üçünün Bolgevik hareketleriyle ilgili olmasl önemlidir. 1919-1922 arasmda Milli Mücadele emperyalizme karg1 mazlum milletlerin kurtulugu fikrini yogunbir gekilde iglemig, dig politikada büyük ölçüde Bolgeviklerin ve Islam dünyasmm destegine dayanmtytu Mustafa Kemal'in Erzurum'da Müdafaa-i Hukuk Idare Heyeti toplantisurda söyledigi pu sözleri, Milli Mücadele'deki temel stratejisinin ve dayandigi "Doku mefkûresi"nin bir ifadesidir 45. Orljinal ve eksiksiz metin için bkz, Prof. Fahrekin Kirzioglu, a.g.e., cilt II, sf. 17-20, metin mukayesesi için bkr. Nutuk, III,Vesika: 38, cilt 3.

60 Bugün dogan günegi nasil görüyorsam, yarin Asya ve Afrika'daki bütün esir ve maalum milletlerin hürriyet ve istiklâllerine kavugacaklarmi da öyle görüyorum.46

"Nutuk"ta farkh... Mustafa Kemal, Kongre'yi aç14 konugmasim Natuk'un "Belgeler" bölümüne koymug, fakat metinde bazr degigiklikler yaparak... Mesela Bolgeviklerle ilgili ifadeleri tamamen ç1karm14t1r! Atatürk, 1919 Temmuz'unda yaptL 1 bu konugmaya, 192Tde Natuk'ta aynen yer vermeyi muhtemelen d14politika sebepleriyle uygun görmemig, bazi bölümlerini çikarnny, bazi bölümlerini ise degigtirerek Natuk'a alnugtir: Mustafa Kemal, Kongre'deki konugmasmin (e) bendinde açik bir memnuniyetle "Îtilaf Devletleri'nin büyük ümidiolan, Sibirya havalisindeki Amiral Kolçak'm ordusu, Bolgevikler kargismda bozularak dagilmigtir" diye konugmug, ama bu cümleleri Natuk'taki "Belgeler"den çikarmigttr! Muhtemelen 1927'de Batdilara Bolgevik sempatizam gözük•

mek istememigtir.

Ï
•

"bazi

"baz1

Kongre neye yarad1?! Atatürk Milli Mücadele döneminde, bir megruiyet temeli ve hareketin oldugunun kamti olarak Heyet-i Temsiliye'ye

millet adma yap11mamakta 46.

§evketSüreyya Aydemir,

a.g.e., cílt 2. sf. I I I.

47. Mustafa Kemal'in "Belgeler"den çikardigi bu tür ifadelere bkz. Fahrettin Kirzioglu, a.g.e., II, sf. 18-19. 48. Fahrettin Kirzioglu, a.g.e., cilt 2, sf. 14.

iligkin, e, f, g bentieri için

61

büyük deger ve önem vermigtir. 1927de okudugu Natuk'ta ise, Heyet-i Temsiliye hakkmdaki görügleri farkhdir. Natuk'ta heyetlerden, kurullaryani bagkanm, önderin, gefm önemini vurguluyor: dan çok "reis"in,

Efendiler! Tarih, itiraz edilemez bir gekilde ispat etmigtir ki, büyük meselelerde muvaffakiyet için kabiliyet ve kudreti sars11maz bir reisin varhš1 elzemdir. Bütün devlet adamlari ümitsizlik ve acz içinde... Bütün letin ba.ysizolarak zulmetler içinde kaldigi bir sirada, her vatanperverim diyen bin bir çegit zâtm, bin bir hareket ve görüg tarzi ortaya attig1 hengâmelerde istigarelerle, bir hatirh ve nüfuzlu kipilere mahkûm olmak gerektigini dügünerek, sâlim ve esash ve bilhassa piddetli bir gekilde yürümek ve en nihayet çok mügkül olan hedefe ulagmak münkün müdür? Tarihte bu tarzda bagarlya ulagmig bir toplum gösterilebilir mi? "kuvvetli

gef" fikrini dile getiBu satirlarmda Atatürk, daima inandigt sarsilmaz bir gef"in gerekliligi fikrini riyor. Kurullardan ziyade, bagka konugmalarmda da iglemigtir? "kudreti

Heyet-i Temsiliye'ye Natuk'taki balogi göyledir: Millet, memleket, siyaset ve ordu igleriyle hiçbir alaka ve münasebetleri ve bu hususta liyakatleri görülmemig ve tecrübe edilmemig, geligigüzel kimselerden söz geligi, Erzincanh bir Nakgî geyhi ve Mutkili bir agiret reisi gibi zavalhlardan olugturulmasi ihtimal digmda olmayan bir Heyet-i Temsiliye'ye, söz konusu vaziyet ve vazife biralolabilir miydi? Ve bitakdirde memleketve milleti kurtaracag1z dedigimiz zaman milleti ve kendiinizi kandirmig ohnak gibi bir hatay1 iglemig olmas miydi?

ralaldigi

"reis"in

önemli olMustafa Kemal, Nutuk'ta liyakatsiz kurullardan çok degilse artik bile, günlerde dugunu anlattiktan sonra, bu gärügünün bugün, cihanca reddedilemez hakikatlerden biri olarak görüldügünü" nesillerin içtimai ve siyasi ahlakiyatt açismdan" busöyler. Bunu rada ifade ettigini, Natuk'ta anlatacagt olaylarla da bu sarsilmaz behrtir30 kavugacagim lider" fikrinin.kendiliginden aç1khga Gerçekten Natuk "Tek Adam"m tarihtekiro1ünün anlatmudit Mustafa Kemal Heyet-i Temsiliye'nin hiçbir zaman tam kadro halinde bir araya gelip birlikte çabymadig1m belirtir. Bunlardan Ízzet,Servet ve Haci Musa beyler hig gelmemig,. Hoca Raif ve SeyhFevzi Efendi Sivas Kongresi'ne katilmiglar, fakat ondan sonra memleketlerine dänerek Heyet-i Temsiliye'de bulunmanuglardir. "Rauf Bey'le Bekir Sami "o

"gelecek

"kudreti

49. Taha Parla, Türkiye'de Siyasal Kültürün Resmi Kaynaklart, Istanbul, 199I, cilt I.,sf. 44-54. cilt 2, sf. 28-32. 50. Nutuk, sf. 47-48. (Kismen sadelestirdim. T.A.)

lletigimYayinlari,

62

Bey Istanbul'da Meclis'i Mebusan'a gidinceye kadar bizimle birlikte bulunmuglardir.=51 Fakat gunu gözden kaçirmamak lazun. Erzurum Kongresi ve Heyet-i Temsiliye, Milli Hareket için megruiyet temeli olugturmug, bu sebeple Mustafa Kemal bütün imzalarmi "Heyet-i Temsiliye Reisi" s1fatlyla atmigtir. "Millet adma" yürütülen mücadele kongrelere, heyetlere, sonra da Meclis'e dayanarak demokratik megruiyete ve güce sahip olmugtur. Heyet-i Temsiliye Erzurum'da gevgek bir kurul olsa da Sivas'ta üye sayisi artmig, kendi içinde tartigan, oylamalarla karar alan, iç tüzügü bulunan, gerçek bir temsili heyet haliné gelmigtir. Bagtan beri yäksek bir temsil ve megruiyet gücüne sahip olmuytur. Prof. Baykal'm hakh olarak belirttigi gibi, Heyet-i Temsiliye "Kurtulue Savagl'mn ba.platthp yürütülmesi ve yeni Türk devletinm kurulmasmda gördüiü hizmetlerle tarihimizde ölümsüz bir yer tutmugtur."s2 Erzurum'daki tartigmalar strasmda da Mustafa Kemal, Milli Hareket'in ki bir agiret reisimn ne de bir geyhin, ne de gunun bunun eline terk edilemeyecegini" söylemig, ama çok önem verdigi Heyet-i Temsiliye'ye kendisinin bagkan seçilmesinin ve Sivas Kongresi'ne bu 53 sifatIa kattlmasmm gerektigini vurgulamigt1r Gerçekten Sivas Kongresi Heyet-i Temsiliye tarafmdan toplanacak, Kongre'de takviye.edilen Heyet-i Temsiliye de TBMM'yi toplayacaktir. Mustafa Kemal'in Meclis'in toplanmasma dair "Kolordulara" ve vilayetlere" gönderdigi resmî yazida "Heyet-i Temsiliye adma Mustafa Kemal" imzasi yer alacakt1r... 23 Nisan 1920'de aç11an ve milli hãkimiyetin yegâne temsilcisi olan Türkiye Büy4k Millet Meclisi'nde de set ve ordu igleriyle hiçbir alaka ve miinasebetleri ve bu hususta liyakatleri görülmemig" birçok kimse vardi, ama Kurtulug Savagi'nm ve yeni devletin megruiyeti bu meclise dayanacakt1. Îsmet Paga, Milli Mücadele'de Milli Ordu'nun da megruiyetini Büyük Millet Meclisi'nden aldi"elbette

"umum

"siya-

gimsöylemïqtir.54 Kongre ve manda Erzurum Kongresi'nin kararlanm yansitan sonuç bildirisi 7 Ašust 1919 Pergembe günü hazir bulunan 45 delegenin imzaslyla yayml yor, aralarmda "M. Kemal" ve "Hüseyin Rauf" da vardir Erzurum Kongresi'nin kararlarnu açiklayan bu bildiriyi Atatürk Nutuk'ta 7 madde halinde özetliyor. 5 I. Nutuk, sf. 45. 52. Prof. Bekir Sitki Baykal, Heyet-i Temsiliye ri, Ankara, l989.

Kararlari,

Türk Tarih Kurumu Yayinla-

53. FahretrJn Kirzioglu, a.g.e., sf. 220. 34. ismetinönü, Defterler,

1919-1973, I. cilt, Yapi Kredi Yayinlari, Istanbul,2001, sf. 33,

63

1- Milli sinirlannuz dahilinde bütün vatan parçalan bir bütündür. Birbirinden aynlmaz. 2- Her türlü yabane1 iggal ve müdahalesine kargi ve Osmanh hükümetinin danilmasi halinde, millet topyekûn olarak kendini savunacak ve direnecektir. 3- Îstanbul hükümeti vatan ve istiklâlin muhafaza ve teminine muktedir olamadig1 takdirde, bu gayeyi gerçekleptirme için geçici bir hükün t kurulacaktir. Bu hükümet üyeleri, milli kongrece seçilecektir. Kdngre toplanti halinde degilse bu seçimi Heyet-i Temsiliye yapacaktir. 4- Kuva-yi Milliye'yi âmil (etkin) ve irade-i milliyeyi hâkim lolmak esastir.

5- Hiristiyan azmhklara, siyasi hakimiyetimizi ve sosyal dengemizi bozacak imtiyazlar verilemez. 6- Manda ve himaye kabul olunamaz. 7- Milli Meclis'in derhal toplanmasim ve hükümetin icraatmm Meclis tarafmdan kontrol edilmesim saglamak íçin çahg11acaktir.55 Fakat Natuk'ta 6. maddede yer alan ve himaye kabul edilemez" ifadesi, Kongre bildirisinin orijinal metninde yoktur!56 Atatürk 192Tde okudugu Nutuk'ta böyle bir tarih alg11amasi olugturmak için ve himaye kabul edilemez" diye bir ifadeyi uygun görmüg olabilir. Ama tarihî belge olarak, orijinal metin öyle degildir, göyledir. "manda

"manda

Milletimiz insanî ve asrî gayeleri yüeeltir; fenni, smaî, iktisadî hâl ve ihtiyacmuzi takdir eder. Binaenaleyh devlet ve milletimizin, iç ve dig istiklâli; ve vatamnuzm bütünlüšü mahfuz (sakh) kalmak gartlyla... milkargi istila emeli beslemeliyet esaslarma riayetkâr ve memleketimize smaî, iktisadî yardunmi memnuniyetle yen herhangi bir devle‡in fennî, karg11ariz...57 Maddenin devauunda -âdil ve insanî bir barig isteniyor; bir önceki maddede yer alan Tiirkiye'nin Îslam ahalisinin bölünmezligine ve ege55. Nutuk,

1989 basim, sf. 44.

bkz. Prof. 56. Ama. birçok inkilap tarihi kitabinda Nutuk'tan aktarilarak tekrarlanmigtir, Hamza Eroglu, Türk inkilap Tarihi, Sava; Yayinlari, Ankara, 1990, sf. 126; Prof. Ergün Aybars, a.g.e., sf. 292. 57. KSzim Karabekir, a.g.e., sf. |00-10 \; Fahrettin Kirzioglu, a.g.e., sf. 252; Salahl Sonyel, a.g.e., sf. 97. Mazhar Müfit, Cumhuriyet devrinde kaleme aldigt anilarinda, hoÖlümükelimesinin kaldirildigina yazlyor (Erzurum'dan calarin itirazi uzerine ne Kadar... sf. 104). Bu dogru degildir. Nitekim, Nutuk'taki madde metninde de rt" kelimesi yer aliyor (Nutuk, 1989, sf. 75.) Cumburbagkanligt tarafindan 2005 yllinda Tarihi adli kitaptaki Kongre Beyannamesi metninin 7. yayinianan Cumhurbagkanligi insani" maddesinde terimi bulunuyor (sf.38). Kansu'nun sonradan yardigi de ve anilarinda uygun dugmeyen, yazildigi döneme göre zihninin ürettigini dugundüren böyle birkaç anlatim vardir. "asr?"

"as-

"asrî

"tarihsellige"

64 menligine

aylori girigimlere asla izin

verilmeyecegi

geklindeki uzun

metne atif yapihyor.58 "manda

Görüldügü gibi maddede ve himaye kabul olunamaz" diye bir ifade yok. Fakat Kongre'de manda tartigmasi olmuy ve Erzurum Kongresi Bildirisi'nin bu memnuniyetle kabul ederiz" diye sona eren maddesi, manda istekleri kargismda hem ve d.ig istiklâl"i vurgulayan, hem de gerektiginde Amerika'dan endüstriyel ve iktisadî yardim" almmasma kap1yi açan bir içerige sahiptir. Neden Amerika? Çünkü metindeki esasma riayetkâr ve memleketimize kargi istila emeli beslemeyen herhangi bir devlet"ten kasit Amerika'd2r Amerika "Wilson Prensipleri" ile savay sonrasi kurulacak dünya düzeninin liyet esasi"na dayanmasmi isteyen ve ülkemizde de iggal gücü bulundurmayan ülkedir. Bu ifade ile Amerika'ya politik bir mesaj da veriliyor; Ingiltere'den uzak durursa Türkiye'nin dostu olabilecegi ima ediliyordu. Nasil Sovyet yardmu isteniyorsa, bu madde ile Amerika'dan da mümkünse bir destek almamn kapisi aç1k tutuluyor. Zaten Sivas'ta Mustafa Kemal Amerikahlarla görügecek, siyasi destek almaya çahyacaktir SimdiErzurum'daki manda tartigmalarmm ve Kongre Bildirisi'ndeki "yardimi

"iç

"fennî,

"milliyet

"mil-

maddenin

perde arkasma

bakahm.

Manda tartigmasi iggalci Ingiltere kargismda, Wilson Amerikas1'na belli bir iyimserlikle balaldigi için, Amerikan mandas1 fikri aydmlar arasmda güçlüdür. Bir ay Once, 7 Temmuz günü 1stanbul'daki Amerikan Yüksek Komiseri Amiral Bristol, kendi hükümetinin Digigleri Bakanhgi'na gönderdigi raporda guna yazruptir: EIzurum'daki

düm

kongrenin Amerika'dan tüm Türkiye üzerinde bir gükabul etmesini isteyecegine inamyorum.59 (manda)

Burada önemli birkaç husus var Biri, Amiral Bristol'un bu kanaa yol açan ortamdir. Ingiliz1erdenfarkh olarak, Amerika henüz iggalci bir devlet degildir. Amerikan Cumhurbagkam Wilson'un savarmasma

"manda

58. Nutuk'ta 6. madde olarak verilen ve himaye kabul edilemez" geklindeki ifadenin, Kongre bildirisinin 7. maddesinin õzeti oldugu belirtilmittir. 7. madde, yukariya aldigimiz gibidir. ve himaye kabul edilemez" ifadesi yoktur. Orijinal metinde ayni zamanda metnin 6. maddesine de auf vardir. Bu maddede ise, 30 Ekim 1949 tarlhi itibarlyla sinirlari belli olan (Misak-i Millisinirlari) üJkenin bölunmezligini, milletin dini ve irki birlige sahip oldugunu vurguluyor ve buna uymayan bütun tegebbüslere karp çikilacagibelirtillyor. "manda

59. Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Savagi ve Dig Politika, sf. 102.

65 açikladigi vag sonrasi dünya düzeninin dayanacagi prensipler olarak 12. maddesi nokta" milletlerin kaderini tayin ilkesini yansitlyordu. Türkiye ile ilgili idi: "14

Osmanh Împaratorlu nun 'Î'ürkolan losunlarmm Osmanh egemenligi saglanacak fakat Türk olmayan diger halklara otonom idareler veriBogazi milletlerarasi garanti altmda her milletin gemilecek, Çanakkale lerine daimi surette açik olacak. "imparatorlugun

Türk karanlik günlerinde olan kisimlarimn egemenligi sašlanacak" ifadesi pek çok kimseye bir ve katiyetle" karumut igigi gibi gözüküyor. Îngiliz mandasma gekillerde tammladiklan bir arasmda da, degigik 1 ç1kan milliyetçiler egilimi güçlüdür. Bu tabloyu göveya Amerikan Kongresi'nin bu yönde karar alacagnu tahBristol, Erzurum Amiral ren Maglubiyet

ve iggalin

"giddetle

"manda"

"müzaheret"i

min ediyor. Diger önemli bir husus, Amerika'nm Ermeni çikarlarma büyük ilgi göstermekle beraber, manda konusunda isteksizligidir. Nitekim Amerikan Digigleri Bakanh i "Türklere siyasi planlan konusunda önerilerde bulunmaktan ya da güdümler (manda) konusunda herhangi bir görüg belirtmekten kaçmmasi" için kesin emir gönderiyordu. Amerika'dan degigik ses1er ç1kacakti, ama manda konusunda ihtirash bir istege sahip degildi.60 Türkiye'nin bir manda altma konulmasiveya Türkiye'nin degigik-bölgelerinde farkh ülkelerin manda idarelerinin olu.pturulmasi Batih ülkeuygulanaler arasmda tartigihyor. Amerika, Wilson prensiplerinin nasil "aragtirma"ya bilecegi, manda kurulacaksa nasil olabilecegi konusunda ihtiyaç duyuyor. Bagkaa,Wilson 15 EÏisan1919'da hem Ingiltere ve Fransa'nm plamm ilimh hale getirmek, hem de bölge hallomn isteklerini ögrenmek için Henry C. King ile Charles R Crane'i görevlendiriyor. ÎstanbuI'daki Amerikan Bapkomiseri Amiral Bristol'un da katilmuyla, bu gekilde üç klyilik bir "King-Crane kurulu" oluguyor. Îngilizlerve Fransizlar buna sinirleniyor ve boykot ediyorlar. Paris'teki bang görügmeleri için

King-Crane kurulunun sundugu raporlar, bilhassa Ortadogu'ya tek bagina hâkim olmak isteyen ingiltere'nin tepkisini çekiyor.61 IVIustafa Kemal'in logiltere ile ABD arasmdaki görüg farklarmdan ve konusundaki degigik yaklayimlardan nasil yararlandigun, bu siyaset geregi ABD mandasma kargibir çilag yapmadigim görecegiz. King-Crane kurulu, 3 Haziran'da Paris'ten aynhp Îstanbul'a geliyor, 7 Haziran'da Suriye, Filistin ve Lübnan yolculuguna ç1klyor. Suriye ve "manda"

60. Bkx,Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Savagi ve Dig Politika, sf. 100-102. 6 I. Prof. Dr. Nurgen Mazici, ABD'nin Güney Kafkasya Politikasi tan Sorunu, Pozitif Yayinlari, istanbul,2005, sf. 53-54.

Olarak

Ermenis-

.

66

Lübnan Fransiz, Filistin ise Ingiliz bölgesidir! Verecegi ilk raporda, Maruniler ve Latinler digmda kimsenin Fransiz mandasi istemedigini, Suriye Fransiz mandasma verilirse savag ç1kabilecegini yaziyorlar. 15 Haziran'da Istanbul'a gelen King-Crane kurulu, Hatay'a geçiyor ve Hatayhlarm Frans1z mandasi istemediklerini, Türk idaresi istediklerini Bagkan Wilson'a rapor ediyorl62 15 Haziran'da Istanbul'a geldiklerinde Mustafa Kemal Amasya'dadir, geligmeleri adeta dakikasi dakikasma izliyor. Amasya'dan Erzurum Vilayeti'ne (Karabekir'e) çektigi telgrafta geligmeler hakkmda bilgi veriyor: King-Crane heyeti Îstanbul'a gelmigtir, Paris'ten bagka bir heyet daha yola ç11mugt1r,Avusturya Îngiliz teklifierine karç1 mukabil tekliflerini on güne kadar bildirecektir, Ajans Reilter'e göre Bolgevikler Odessa'da mahalli bir hükümet kurmustur Silivri'de çegitli Rum çeteleri türemigtir, Almanlann Polonya hududuna asker y1gmalarma kary1hk Itilaf Devletleri Hamburg ve Danzig limanLOmda kuvvetleri gösterisi" yapmaktadir...63 21 Temmus'da Istanbul'a dönen King-Crane kurulu Amerikan mandasi konusunda ne dügünüldügünü ögrenmek için görügmeler yap1yor. Rumlar adma Kayseri metropoliti, Ermeniler adma Patrik vekili Zaven Efendi Amerikan mandasi istiyor. Manda konusunda hangi devleti tercih ettikleri sorulan Musevi Hahambagi Haim Naum Efendi "Hïçbir devleti tercih etmiyoruz" diyor.64 King-Crane kurulu partilerle görügüyor, partiler ve dig bagimsizhgi zedelemeyecek Amerikan yardim1" istiyorlar. 31 Agustos 1919'da King ve Crane, Amerika'mn bölgede hiçbir amacmm olmad1gnu, sadece halkm ve sosyal s1mflarm görügünü almak istediklerini söylüyorlar. Kuruldan bir yetkili "Türkler talep etmezse ABD istanbul ve Türkiye üzerinde manda almaya yanagmayacaktir" diye aç1klama yap1yor.65 1 Agustos tarihli ajans bülteninde bir haber çiklyor: King-Crane kurulu partilerle yapt1gi görügmelerde "Ermeni meselesine dair fikir ahyveriginde bulunmuglar" ve "Ermenistan hudadunun çizilmesi hususundaki balog aç11armi bu incelemenin sonunda bildireceklerini" ifade "deniz

"iç

etmiglerdir.

Ajan bülteni tabii anmda Erzurum'da, Mustafa Kemal ve Karabeki Rauf Bey'in elindedir. W Wilson Hani Prensipleri'ne göre "Türlderin çogunlukta oldugu yerlerde egemenlikleri tanmacak" idi?! Simdi"Ermenistan hududu" ne demekti? Dahasi, Wilson, Izmir'inYunanhlarca iggaline de tepki göstermemigti.

papalarla

62. Zeki Sarihan, a.g.e.,

.

I, sf. 375, 380.

63. ATTB, sf. 32. 64. Zeki Sarihan, a.g.e., II, sf. 17. 65. a.g.e., if, sf. 14.

67

Wilson'a muhtira Erzurum Kongresi hemen bir "Wilson'a Muhtira" haz1rhyor;

özeti,

göyle: küçük ülkeleri yutmasma sizin de razi olduguEmperyalistlerin nuz,1zmir'in iggaline onay vermenizden anlay1hyor. Reis Cenaplari! Dünaya sulh ve salah devri açmak için ilan ettiginiz prensiplerin 12. madhalen Türklerle meskûn olan k1simlasinde Türk imparatorlugunun bag1ms1zl1gm payidar olacagml tasvip burmda mutlak ve güvenli bir Bugün Izmir hakkmda ahnan ve nygulanan karar ise o yurmuytunuz... ve insanî prensiplere toptan aykindir. Evvela Izmir Bati Anadonüfusu 1 600 000'e yakm, bir Türk vilayeIkincisi, iskelesidir. lu'nun tek tinin merkezidir. Burada Türkler umumi nüfusun yüzde 80'ini teykil etmektedirler. Vaktiyle sirf Yunanhlan harbe sokmak için vast edildi diye bu gehir nasil olur da Türklere dügmanhktan bir an için bile geri kalmayan ve hükmü altindald Müslümanlari zulüm altmda inleten o küçük "âdil

devlete terk olunur?! Reis Cenaplari! 600 senelik bir saltanata, 1 500 senelik hayata malik olan Türk millevarhklan tarihe kangnug milletlerin bile prensipleríniz sayesinde ihya ti, sirada, imhadan ba.yka bir anlama gelmeyen bu kararlara booldugu.bir yun egmeyecektir! Biz varhgumz için tam bir namusla harp ettik. Kammizm son damlasiverece§imiz sirada prensiplerinizin samimiyetine inanarak silah biram lap mukadderatmuzi hakseverliginize tevdi ettik... Fakat Îzmir hakkmda verilen hükmün Îstanbul için de hazirlandig1 söylenen karar bütün ümitleri zir ü zeber etti. 4 mahvmuzm istendigini. anhyoruz. Son karan vermek bize dügüyor. Bu son karar ise geref ve namus ile ölmek, ecdad1ruzm kahramanca kanlanyla yogrulmug olan bu topraklar üzerindeki kanlanyla müdafaa eyleyerek cihâkimiyetimizi bizim vesevlatlarmuzm hana yeni bir fedakârhk ve kahramanhk

misali vermektir!.*

Bu muhtira, Wilson'a sunulmak üzere, Milli Ahrar Firkasi temsileisi Cami (Baykurt) Bey vasitas1yla King'e veriliyor." Wilson'a hitap eden metnin ilginç yönü, "Yüce Hilafet ve saltanat"tan veya Bolgeviklerin hoguna gidecek kavramlardan hiç bahsetmemesidir! 500 senelik hayata malik olan Türk milleti" terimi o zaman için çok büyük bir yeniliktir. Çünküo dönemin diger belgelerinde "anâsir-1 Îslamiye, millet-i Osmaniye" gibi terimler egemendir. Metinde"dip dalgalari"mn ifaderuh, Milli Mücadele'yi doguran milliyetçi ki bu "1

66. KâzimKarabekir, a.g.e., sf. 95-96. 67. Fahrectin Kirzioglu,a.g.e., sf. 154, dn. 7.

68 "milliyetler

prensibine" seslendigi si oldugu gibi, siyaseten Wilson'un nitelige sahiptir. için diplomatik bir de sözü o zamanki anlay14ta sömürgesiz Metinde geçen Amerika'yi degil, sömürgeci Îngiltere'yi ffade ediyordu. Erzurum Kongresi, Îstanbul'da King-Crane kurulu ile görügen partilere de bir gönderiyor. "Ermenistan hududunun düzeltilmesini kabul edecekleri gibi bir münasebetsizlik" yaptiklan için onlan uyanyor, Kongre kararlan beni olmadan bäyle bir duruma meydan verilme"emperyalizm"

"ihtar"

mesini

"hassaten

rica" ediyor_ 68 "tetkiklerini"

King-Crane kurulu, Türkiye'deki tamamladiktan sonra, Wilson'a sunulmak üzere hazirladijgi rapordas "Mondros Türkiyesi'nin Îstanbul, Ermenistan ve kalan Anadolu olmak üzere üç devlete aynltavsimasmi, fakat üçünün de Amerikan mandasi altma konulmasun ye" ediyor!!*

Ancak aym rapor, bir Ermenistan kurmanm imkânsizhgim, Ermenilerin tarihte de hiçbir zaman yüzde 25'ten fazla bir nüfusa sahip olmadigmi, Ermeniler tarafmdan hiç yönetilmemig insanlan Ermenistan yönetimine vermenin çok yanhg olacagmi da anlatiyor. Rapor uzun süre tutuluyor.70 gizli Aym dönemde, Wilson, bir de General James G. Harbord bagkanhgmdaaskerlerden Wisconsin'de görevli sivillerden 12 kipilik bir aragtirma kuruhi daha olugturuyor. General Harbord raporunda, King-Crane kurulunun aksine, Türkiye'nin bölünmesine kargi çikiyor, Ermenisten neden olacagmi" anlatlyor, "Eriçin ayn bir manda kurmamn menilerin katledildigine iligkin haberlerin çogunun söylentiye dayandigim,Türklerden de seferberlige giden gençlerin yüzde 80-90'mm köylerine dönmedigini" belirtiyor. "Milliyetçilerin" Ingilizlere ye Yunanhlara kargi mücadele ettigini, Türkiye'nin bütünlügü için Amerikan mandasina sempatik baktigmi ileri süren Harbord, Türkiye'nin bölünmemeSini, bütün Türkiye'yi kapsayan bir Amerikan mandasmm bölgede bang ve istikrar için yararh olacagnu savunuyor;1 Belli ki Amerikahlarm kafasi kangik, manda için pek de istekli degiller. Hatta Istanbul'da kurulan "Wilson Cemiyeti" ABD'den hiçbir teqvik ve ilgi görmedigi için kisa sürede kapamyor.72 ülkeëiAmerikan Senatosu iki buçuk ay sonra, 19 Kasim'da nin digmda, Asya ve Avrupa topraldarmda aktif bir rol almay1 reddeden" bir karar alacaktir. "kaosa

"kendi

68. Fahrettin Kirzioglu, a.g.e., II, sf. l53-l54. 69. Sina Akgin, a.g.e., sf 520-521. 70. Nurgen Mazici, a.g.e., sf. 63-64. 7 I. a.g.e., sf. 54-62. 72. Sina Akgin, a.g.e.,

sf 5 17.

69 ülke" degil. Îçgalcilere O dönemde Amerika, Ingiltere gibi 1919 Türkiyesihde millikargi henüz tek askerî zafer kazanmamig olan yetçiler Amerika'ya olumlu balayor. Mustafa Kemal Papa da, Erzurum ve Sivas kongrelerinde Amerikan mandasi egilimlerini usta taktiklerle geçigtiriyor, ama Ingiltere'ye kar i Amerika'dan yararlanma siyasetini ihmal etmiyor. "dügman

M

da isteyenler

Erzurum Kongresi s1rasmda Bekir Sami Bey gibi Mustafa Kemal'in önem yerdigi bir isim ona mektup yazarak "Türkiye'nin bütünlügünü gerekli oldugunu ileri sürüyor! saglamak için" Amerikan mandasmm mandasim" savunan ilk mektuAmerikan bir Bekir Sami Bey'in bu, 26 Temmuz 1919 tarihlidir; Kongre'nin açihymm üçüncü günü... Sonra bir iki telgraf daha gönderecektir. Paga, Bekir Sami'nin önerisini hemen ve resmen reddetmiyor, kabul de etmiyor, Bekir Sami Bey'le yazigmalar yaparak zaman kazamybr. Mustafa Kemal Sivas Kongresi'nde de aym taktigi uygulayacakt1r. Ünlü yazar Halide Edip 10 Agustos'ta Amerikan mandasmm yararlarmi anlatan, Mustafa Kemal'i iknaya çahyan uzun bir mektup yaz1yor. Karakol Cemiyeti'nin lideri Kara Vâsif Bey de 16 Agustos'ta yine Amerikan mandasmm ülke için yararh olacagnu iddia eden bir mektup yazlyor. 19 Agustos'ta Ali Fuat Paga'mn manda meselesi hakkmda gifreli telgrafi.geliyor. 19 Agustos'ta Îstanbul'da Albay Îsmet (Înöyine Amerikan mandasmi tavsiye eden bir mektup nü), Karabekir'e gönderiyor! Îq bu kadar ciddil Erzurum Kongresi'nin.7 Agustos tarihli sonuç bildirisindeki 7. maddeyi hatirlayalun: "geçici

Milletimiz insanî ve àsrî gayeleri yüceltir; fennî, smaî, iktisadî har ve iç ve dig isihtiyacmuzi tahdir eder. Binaenaleyh devlet ve milletimizin, gartlyla... millikalmak mahfuz bütünlügü vatamm1zm tikläli; ve (sakh) emeli beslemeriayetkâr kargi istila yet esaslarma ve memleketimize yen herhangi bir devletin fennî, smaî, iktisadî yardunmi memnuniyetle kargilariz... vekâlet" terimleri sert itirazlarla reddeKongre'de ve diliyor. Manda ve vesayet anlamma gelmeyen, ama siyaset yapmaya imkân veren bir ifade nasil olabilir? Mustafa Kemal "Türkiye üzerinde toprak emelleri olmayan büyük bir devletin fennî, smaî, iktisadî yardtmL.." geklindeki maddeyi teklif ediyor. Temsilcilerden biri ayaga kalkarak, bu maddenin bir Amerikan man"manda"

"idari

70 dasmm kabul edilecegi anlamma gelip gelmedigini, eger madde edilecekse devletin admm açiklanmasmiistiyor." Halide Edip'in anlattigma göre:

kabul

Muktedir bir politikaci olarak Mustafa Kemal, her türlü Amerikan nüfuzuna kargi Do 1Anadolu'nun tepkisini derhal sezmig ve bu devletin ismini aç1klamaktan kaçmrug... bir devletin" geklindeki ifade, Onun için Kongre bildirisinde bir devletin" diye düzeltilmigti. A "büyük

"herhangi

Bekir Sami Bey'in, Kara Vâs1f'm, Halide Edip ve Ali Fuat Paga'nm konusundaki mektup ve telgranari hakkmda Mustafa Kemal'in tavri çok ilginçtir: Bunlan içIeme koymuyor, Erzurum'da da Sivas'ta da Kongre'nin manda yörfünde bir karar almasmf3nce kongre taktikleriyle önlüyor. Ama aç1kça karç1 da çikmiyor! Sadece Erzurum'dan aynlmadan iki gün önce akgam iki yakm arkadagi, Mazhar Müfit ve Albayrak gazetesi sahibi Necati Bey'le görligürken, bu mektup ve telgraflan onlara okuyor, "Amerikan mandasi diye ç1rpmanlar, dügman iggali altmda bulunan, sinirleri ve zaaflanyla bu millete ve bize inanmayanlardir" diyor, manday1 bu özel görügmede reddediyor.75 Ama Erzurum'da da Sivas'ta da mandaya karei ne bir beyanati vardir ne de kürsüde yapttg1bir konugma! dügman" ÇünküAmerika'yi kargisma almak istemiyor, aksine, Îngiltere'ye karg1 Amerika'yl kullanmak istiyor. Sivas Kongresi'nde bunu daha net olarak görecegiz. Amerikah general James Harbord, Sivas'ta Mustafa Kemal'le görligtükten sonra, onun Amerikan mandasina taraftar oldugunu yazacaktir Washington'a gönderecegi raporda!.. Erzurum Kongresi'nde, Müslüman ve Osmanh bir atmosfer içinde ister istemez Kafkasya, Bol evizm, Ermeni konulan agir basmig, manda konusu ikinci planda kalmigtt. Sivas Kongresi'nde ise manda tartigmasi öne geçecektir. manda

"asil

73. Salahi Sonyel, Türk Kurtulug

Sava§I

Ve

Dag Politika, sf. 103.

74. Halide Edip'ten aktaran Salahi Sonyel, a.g.e., sf. \03. Ayrica bkz. Fahrectin Kirzioglu, a.g.e., II, sf. 194-l96, Kâzim Karabekir, istiklal Harbimiz, sf. 89. (Atatürk ise 1927'de okudugu Nutuk'ta, llk öneride devlet" denildiginden bahsetmiyor, nihai metindeki bir devlet" deylmine vurgu yapiyor, kongrede hiç bäyle bir gey söylenmedigi halde, Nutuk'ta "Herhangi bir devlet" deyiminin Amerika degil, mesela Isveçdevleti, Belçika devleti..." de olabilecegini söyluyor. l989 basimi, sf.76.) "bir

"herhangi

"yalniz

75. Bkz. Mazhar Müfit Kansu, a.g.e., I, sf. 192.

Sivas'ta manda ve iç politika

Bizim kaderimizle ilgili kesin kararlarm Amerikan Meclisi kararlarma görüglerine tâbi olmasi da bizim için gükredilecek bir geydir... Bizi kurbam oldugumuz haksiz baskidan kurtarmak ve kalkmmam1zi h1zlandirmak yo lunda kudretli ve tarafsiz bir yabanci milletin yardimuun isteriz...I bizim için çok kiymetli olacagm1 ayrica belirtmek Mustafa Kemal Paga, General Harbord'a muhtira, Sivas, 24 Eylül 1919

Bekir Sami'nin manda önerileri 23 Temmuz

1919'da açilan Erzurum Kongresi 7 Agustos'ta

sona eri-

yiryor. Sira Sivas Kongresi'ndedir. Fakat Mustafa Kemal ve Rauf Bey mi iki gün daha Erzurum'da kahyorlar. Bu sirada manda tartigmalan gündeme geliyor. Ingiliz mandasun isteyenler Vahideddin, Damat Ferid ve Ingiliz Muhipler Cemiyeti çevresidir. Fransiz, Italyan mandalanm dügünenler de var.

mandasmi dügünenler-arasmda milliyetçi isimler de var gibi... Bunlarm tezi, Kara Vasif, llalide Edip, Ismet (Înönü) Bekir Sami, olacagi görügüAmerika'smm yararh iggalci Îngiltere'ye kargi Wilson fikrini manda birakacaklar, dür. Milli Hareket belli bir ivme kazamnca 23 Nisan 1920'de açilacak Meclis'in gündeHareket'e katilacaklardfr. minde bir manda maddesi hiç olmayacaktir zaten. Bekir Sami Bey eski Beyrut valisidir, Istanbul'daki Milli Ahrar Firkasi'mn kurucularmdandm2 Kuzey Kafkasyah Musa Kunduh Paga'nm ogAmerikan

ludur. Daha bagtan Milli Mücadele'ye katilnugtir.

Bekir Sami 25 Temmuz'da Amasya'dad1r, oradan Erzurum'daki Mustafa Kemal'e telgraf çekiyor. "Îstiklâlin arzuya gayan oldugunu" ama Amerikan temsilcisi ile görügtügünü, eger istiklâl istersek ülkenin muhakkak bölünecegini söylüyor. Belli gartlan yerine getirirsek Türkiye'nin bütünlügünü koruyacak bir manday1 Amerika'ya kabul ettirmeI. ATTB, sf. 82-92; Atatürk'ün

Bütün Eserleri, cilt.4, sf. 106-I 13.

2. Tarik Zafer Tunaya, Siyasi Partiler, sf. 460.

cilt 2, Hürriyet Vakfi Yayinlari, Istanbul, 1986,

72

"birkaç

olacagmi söylüyor. Bunun için kipinin degil, büAmerika'ya milletin sesini" duyurmak gerekiyor. Erzurum Kongresi tün ülke yönde Amerika bütünlügünü belli gartlarla, kobu bir karar alirsa, ruyan bir manday1 kabul edecek... Bekir Sami'ye göre bu gartlar göyle: âdil bir hükümetin kurulmasi, genel egitimin yaygmlagtirilmasi, din ve nin mümkün

mezhep hürriyetinin saglanmasi (kastedilenazmhklarm özgürlügüdür. T.A.), gizli antlagmalarm feshi. Bekir Sami Bey, görügtügü Amerikahlarm, Erzurum Kongresi'nin seçecegi bir heyeti zirhh gemi ile.Amerika'ya götürmeyi taahhüt ettiklerini de haber veriyor, birkaç gün Amasya'da kalarak bu konudaki karar ve emri bekleyecegini, Sivas Kongresi'nin toplanacagi günün de kendisine bildirilmesmi

istiyorÃ

Bekir Sami'nin Mustafa Kemal'in pahsma çektigi telgraf geldiginde Erzurum Kongresi toplanti halindedir. Telgraf kongrede okunmuyor, küçük bir Mustafa Kemal, Rauf ve Ma2har lVfüfit, bu üçü, orada odasma" çekiliyor, telgrafi orada okuyorlar. Mustafa Kemal tepkisini dile getiriyor "karargâhm

kabul edecegiz ve rahata gacag1z. Bu ne gaflet bu ne körlük ve hatta bu ne budalahk!

Oh ne âlâ! Mücadele yerine

manday1

kavu-

Rauf Bey de sinirleniyor, "Hayret, en itimat ettigimiz arkadaglar bile yamhyor" diye tepki gösteriyor.4 Ama Mustafa Kemal Amerikan mandasma kargi tepkisini bir bildiri ile resmen aç1klamlyor! Kongre'de böyle bir konugma da ya m1yor! kabul Hatta Bekir Sami'ye gönderdigi cevabi telgrafmda da "Amerikan mandaterliginedilemez" diye kesin bir ifade kullammyor den Erzurum Kongresi'nde dogrudan dogruya bahsolunmasmm pek sakmcah olacagmi" belirtiyor, önerilerinin muglak oldugunu, ne demek istediginin anlagilmasi için bazi konulan aydmlatmasi gerektigini yaz1yor, Bekir Sami'ye görügtügü Amerikahlardan ek bilgiler almasi için sorular soruyor. Mustafa Kemal'in telgrafla Bekir Sami'ye yönelttigi sorular 9 tanedir. Tam istiklâl istersek vatanm bölünecegini söylüyorsunuz, bu görüy maksat, toprak bütünnüzün kaynagt nedir?.. Mülkün bütünlügünden lügü müdür, egemenlik midir?.. Din ve mezhep hürriyetinden kasit nedir? Patrikhanelerm imtiyazi devam edecek mi?.. Îngiliz ve Amerikan mandalan arasmdaki farklar nelerdir?.. Amerika niye Ermenistan mandaterliginden vazgeçmigtir, gibi sorular...S "manda

3. Nutuk,

1989, sf. 60-6 I.

4. Mazhar Mufit Kansu, a.g.e., sf. l79. 5. Nutuk,

1998, sf. 62; Mazhar Müfit Kansu, a.g.e., sf. 178-179.

73

Bu gekildeki sorularla Mustafa Kemal Amerikan mandasmm hangi gartlarda olabilecegini aragtmyor! Hay1r, öyle degil, bu sorularla Bekir Sami'yi oyahyor, aslmda onun görügtügü Amerikan temsilcisini oyala-

maya çahgiyor Muhtemelen, Mustafa Kemal, Bekir Sami'nin temas ha"Mustafa Kemal bize sempatik bakiyor" linde oldugu Amerikahlarda saglamak istiyor. Bu taktik Sivas Kongolugmasim kanaat geklinde bir görülecektir. re i'nde daha net olarak siyaset" yapmasmm bir örnegi de Bekir Saustafa Kemal'in mi Bey'i Heyet-i Temsiliye üyesi yapmasi, Meclis aç11mca da onu Ankara'mn Digigleri Bakam olarak gärevlendirmesi, Bolgeviklerle iligkiler için Moskova'ya gönderecek olmasidir! "ince

Halide Edip'in manda mektubu Halide Edip'in mektubu Erzurum Kongresi tamamlandiktan üç gün sonra 10 Agustos'ta yazilmigtir. "Mustafa Kemal Papa Hazretlerine" dibüyügüm" diye hitap ediyor. Amerikan Kingye baghyor, Crane kurulu Istanbul'dayken, toplanacak Sivas Kongresi'nin Amerikan mandasi talebinde bulunmasi için yazilmig bir mektup... Halide Hamm, bu heyetten Charles Crane ile görügüyordu. Îngiltere'nin nas11 bir dügman oldugunu Halide Edip, mektubunda "muhterem

anlattyor: Ingiltere Türk'ün birligini, asrîlegmesini, hakiki bir istiklâl almasuu, gelecek için bile olsa, istemiyor. Yeni vasitalar ve fikirlerle tamamen asrî ve kuvvetli bir Müslüman-Türk hükümeti, bagmda hilafet de olursa, ingiltere'nin Müslüman esirleri için kötü örnek tegkil eder. Türkiye'yi bir bütün halinde Îngiltere alabilse kafasuu koluna kopartr, birkaç senede sadik bir sömürge haline koyar... Buna en bagta klerikal (ruhban)simflar memleketimizde çoktan taraftardr...

Ingiliz mandasi olamaz, çünkü savasta çarpagtignmz dügmandir, gimdi de iggalcidir. Halide Hamm'a göre, diger bir çözüm ihtimali; "Türkiye'yi Trakya'dan, Izmir'den, Adana'dan, belki de Trabzon'dan ve mutve bogullak Îstanbul'dan mahrum ettikten sonra eski kapitülasyonlan da kabul Tabii bu ile bag1ms12birakmak"tir... mahkûm iç smirlan maya yeni hudutTürkiye edilemez. Halide Edip bu durumda eski ve lanm kapsamak üzere geçici bir Amerikan mandasim ehven-i per olarak görüyoruz" diyor. Dört madde halinde gerekçelerini anlatlyor. bir devlet kurulunca Avrupa'mn Amerikan mandasmda asrî (çagdag) aleyhimize kullanmas1 mümkün olmaartik azmhklan ve patrikhaneyi bir memleketi bugün kendi kendini yöneyacak... Filipinler gibi "bütün

"vahgi

74

tebilir asrî bir devlet haline koyan Amerika" Türkiye'nin de igine gelir, Türkiye on beg yirmi sene zahmet çektikten sonra güçlü bir ülke olur... (Hâlbuki Filipinler hâlâ belini dogrultmuy bir ülke degildir! T.A.) Dig güçleri ülkemizden ç1karacak kuvvet, Avrupa'dan güçlü bir devlet olabilir ki bu Amerika'dir... Istilaci Avrupa'nm "SarkMeselesi"ni de "Türk Meselesi"ni de Amerikan mandasi ile kendimiz lehine çözebiliriz. Amerika'nm resmî sifatmda dinî tarafgirlik yoktur, devlet laiktir, bu da igimizi kolaylagttr1r. Amerika'nm mühim adamlan arasmda Halide Edip Hamm, lehimize epeyce.bir egilim husule geldigini" yazlyor, Istanbul'a Ermeni dostu olarak gelen birçok mühim Amerikablar Türk dostu ve Türk propagandacisi olarak döndüler" diye de ekliyor. Sivas Kongresi toplanmcaya kadar belki bir Amerikah gazeteciyi Sivas'a gönderebilecegini yazan Halide Hamm, Givas'ta Amerika'ya müracaat edilmesi için karar almmasim istiyor, mektubunu bir Türk askeri tevazuu ile sizinle beraber oldugumu beyan ederim" diye bitiriyor. Halide Edip'in bahsettigi Amerikah gazeteci Louis Ergar Browne'dur, Chicago Daily Netos gazetesinin Avrupa muhabiridir. 20 Agustos'ta Sivas'a gelecek, Sivas Kongresi'ni izleyecek, Mustafa Kemal'le görligerek Türkiye ve Milli Hareket üzerine yazilar yazacakt1r. Ardmdan Ali Fuat Paga'am Îstanbul'daki manda alomlarm1 anlatan gerektigini belirve bu konuda Sivas Kongresi'nde bir karar verilmesi telgraf1 geliyor ten 17 Agustos'ta Karakol Cemiyeti reisi Kara Vâsif Bey'in yine "Amerikan mandasmm lüzumunu" anlatan mektubu Mustafa Kemaf e ulaglyor Mustafa Kemal yme cevabmda evet veya hay1r demiyor, "Bahsedilen manda yardummn gayet dikkatli tahlil edilmesi ve milli gayemiz ile mukayese olunmas1 pek mühimdir" diyor. ÎstanbuFda Amerikin manülke bütünlügü, bagimsizhk ve egemenlik dasi isteyenlerin vurguladigi gibi kavramlarm Amerikan mandasi kabul edilirse dokunulmaz olarak kahp kalmayacasi gibi sorular soruyor. Amerika veya bagka bir devletle ancak milli iradeye dayah bir hükümetin görügmeler yapacaglm söyleyerek istanbul'da Milli Mücadele'ye destek verecek bir hükümet kurulmasi fikrini telkin ediyor. Sivas Kongresi öncesinde yabanci ülkelerle iligkiler konusunda bir karar vermek istemediklerini, Kongre'de almacak kararlarm herkese bildirilecegini söylüyor.6 Mustafa Kemal, Rauf Bey ve mevcut Heyet-i Temsiliye üyeleri Sivas'a gitmek için 29 Aiustos'ta Erzurum'dan ayrilacaktir Bir gün änce, Karabekir Paga'am evinde son bir toplanti yapiyorlar. Karabekir'den "resmî

"sade

dinleyelim: 6. Nutuk, sf. 64-70; ayrica bkz. Rauf Orbay, a.g.e., sf. 262-270, Salahi Sonyel, a.g.e., sf. 98-106; Sina Algin, a.g.e., sf. 524-527.

75

Türkiye'nin taksimine ve ÏstanPadigah ve hükümeti ile yardakçilan bul ile bir k1sim memleketin ingilizmandasma girmesine razi olmuglardir. Buna kargihk, Izzet Papa ve sair namuslu insanlar, bu tehlikeli vaziBizim ise kayetten kurtulmaya çare Amerikan mandasmi bulmuglard1L rarmuz sonuna kadar istiklâlimiz için ugragmak ve milleti esarete dügürkalmemektir. Nihayet çaresiz kalmirsa, istiklâlimiz mahfuz (korunmug) memleket yardmuna parçalanmamak üzere Amerikan mak ve taraftar olmakbr Fakat bu son vaziyet pek gizli kalacak... Sivas Kongresi, milletimizin istiklâlinin kurtulmasl için milli mukavemete (direnige)karar verecek... Milli mukavemetin hududu Türk ve Kürt camiasi idi?

Belli ki, Sivas için yola ç1karken mandayi kabul etmemek, milli direnig iradesini açiklamak ama ayni zamanda, gizli" bir gekilde Amerika'y1 ye dekte tutmak karari verilmigti. Sivas Kongresi'ni olasi saldirilara kargi korumak için 3. Kolordu Komutam Selahattin Bey aldtil tedbirleri iki gün önce telgrafla Karabekir Pa.ga'ya bildirmigtir. Karabekir de ona çektigi telgrafta, Mustafa Kemal bagkanhšmdaki Heyet-i Temsiliye olarak Rauf Bey'in, Erzurum ulemasindan Raif Efendi'nin ve Erzincanh $eyhFevzi Efendi'nin, eski Bitlis Valisi Mazhar Müfit ve Îzmit Mutasarnfi Süreyya beylerin ve sivil loyagösteri" (nümayig-i fetli iki polis ile beg subaym Erzurum'dan milli) ile ugurlanacagim, Sivas'ta da ve dügmana kargi bilhassa parlak ve milli bir kargilama" hazirlamasuu bildiriyor. Karabekir, bir Ermeni sald1rlst ihtimaline kar 1, Erzurum'da kolordusunun baymdadir, Sivas'a gitmiyor. Mustafa Kemal'le arkada.glanm 29 Agustos'ta Erzurum'dan törenle ugurluyor. Aym gün Fuat Sabit, gönderildigi Bakü'den Bolgeviklere dair bol haberlerle Erzurum'a, Karabekir'e geliyor, Bolgeviklerin igbirligi"pek

"milli

"dost

ne istekli oldugunu

bildiriyor.

Mustafa. Kemal, Rauf Bey ve Heyet-i Temsiliye, çok zorlu bir yoleuluktan sonra 2 Eylül'de Sivas'a varacak, Sivas Kongresi 4 Eylül'de baglayacakt1r.

Îsmet Bey de manda istiyor Bu arada özel kurye Saffet Bey Kâz1m Karabekir'e Istanbul'dan Algetiriyor. bay Ismet (Inönü) ile Maregal Izzet Paga'mn mektuplarun Saffet Bey kurmay binbagidir, Albay Ismet'in kurmay ekibinde çaligmigt1r. 1smet Bey o sirada Istanbul'da Askerî SûraMüdürlügü'nden "Sulh Sartlarmi Hazirlama Komisyonu"na atanm1gt1, Her iki mektup da Sivas Kongresi'nde Amerikan mandasi için karar almmasim tavsiye ediyor! 7. Kazim Karabekir,

istiklal Harbimir,

sf. 148-149.

76

Bu Ismet Bey'in ikinci mektubudur; ilki i Haziran 1919 tarih1iydi; ikinci mektubu 24 Agustos tarihlidir, Karabekir'e 4 Eylül'de ulagmigtir. Îsmet Bey mektubuna "Kardegim Kâzim" diye baghyor. 1stanbul'da Damat Ferid ve Ali Kemal gibi isimlerin Milli Mücadele dügmam oldugunu belirtlyor. SimdikiÂdilBey-Süleyman§efik Papa hükümeti de onlar Ingiliz dügüncelidir." Eger Erzurum'a gönderecek birini gibi bulurlarsa seni de (Karabekir'i de):degigtirmeyi dügünüyorlar. Ismet Bey Îstanbul'daki.iki egilimi anlatiyor: Amerika ve Ingiliz ta"tamamen

raftarhšl... Amerika'da Türkiye'ye gelmek için egilim artmig, yaymlar baglamig oldugu için Ingilizlerdede telag artmig. Îstanbul'da propagandaya baglad11ar. Taraftarlarnu hükümet ile beraber körüklüyorlar. 1stanbul'un bazi mahallerine beyannameler dagitauglar, 'Ingilizleriisteriz'diye... Îngilizleve-egilimlerini iptal edecek cereyanlar yaratmak ve bu suretle bir defa Amerikan igini suya dügürdükten sonra yine bildiklerini yapmak...

rin emeli Amerikan heyetinin incelemelerini

Ismet Bey devam ediyor: Korkuluyor ki, bütün Asya'y1 eline geçirmig olan Îngilizler, yegâne harp ve ihtilal kabiliyeti olan Türkiye'yi elinde bulundurarak tamamen çökertip mahvetmek isteyeceklerdir. "eger

Ve Amerika'nm gelmesi suya dügerse" Îngilizler ve müttefikleri Türkiye'yi daha fa21aparçalara bölecektir! Öbürseçenege gelince, Îsmet Bey gäyle anlatlyor: Eger Anadolu'dahallon Amerikahlan herkese tercih ettikleri zemininde Amerika milletine bagvurulursa, pek ziyade faydasi olacaktir deniliyor ki, ben de tamamiyle bu kanaatteyim. Bütün memleketi parçalamadan bir Amerika'nm denetimine tevdi etmek, yagayabilmek için yegâne ehven çare gibidir. Fakat bugün bu kanaatin kiymeti onun açiklanmasmdad1r. Avrupa'nm ve Amerika'mn pazarhk ettikleri bir zamanda Amerik lehine bir koz göstermektedir... Mektubunun

devammda Îsmet Bey, Damat Ferid hükümetinin Îçigle-

ri Bakam ÂdilBey'in, Îstanbul'dan Anadolu'ya yap11an gizli silah sevkiyati için kendisini suçladigmi anlatlyor ve hükümetin halini pu sözlerle resmediyor: Adamm her bildigi böyle ise vay milletin bagma. Dahilî nifak, hükümetle millet arasmda iftirak (aynhk),en soysuz, en alçak kismmm idare

77

bagmda bulunmasi gibi hallerin memleketi daha nice felaketlere götürecegine güphe yoktur... Durumu böyle teessürle görüyoruz, içimiz kan ag hyor. Duadan bagka elimizden bir gey gelmez...

Malatyahlar Ismet Bey'e Mebusan Meclisi íçin mebusluk önermigtir; bu konuda Karabekir'in kanaatini soruyor, "Gözlerinden öperim, seni bagrima basanm sevgili kardesim Kâzunc1g1m" diyerek mektububitiriyor.S

n

Ismet

Inönü, arkada.91 Karabekir'i ileride ÍstiklâlMahkemelerinin

kurtaracak, 1939 yilmda milletvekili ve TBMM Ba.ykayapacaktir. m Mektubu okuyan Karabekir, "Istanbul'u oldugu gibi anlatiyor, ama Anadolu hakkmda hiç dogru görüg yok... Hâlbuki Kuva-yi Milliye iyi vaziyete dogru gidiyor"9 diye dügünüyor, mektubu sakhyor, Istanbul deledügündügü Sivas Kongresi'ne iletmiyor. gelerinin manday1savunacagm1

idam kararmdan

Izzet Paz,a da manda istiyor Maregal Izzet Pa.ya mektubunda da Sivas'ta manda karari almmasmi tavsiye ediyor. Ahmed Izzet Pa.ga, orduda sayg1 duyulan bir askerdir; Îttihatçi'dir fakat Birinci Cihan Harbi'ne girilmesine kargi çiktigi için Enver Paga'mn hoglanmadagi bir isimdir. Mustafa Kemal Papa 14 Ekim 1918 tarihinde Adana'dan padigaha gönderdigi telgrafta, derhal mütaÎzzet Paga'nm sadrazamhga, kendisinin de önun reke imzalarimasim, hükümetinde Harbiye Nazirhgi'na getirilmesini istemigti. Izzet Paya lçigleri ve Digigleri bakanhklari da yapm14, göreve geldiginde Milli Mücadele'ye destek olmaya çahyrmy saygm bir askerdir 1o Izzet Paga'mn Karabekir'e gönderdigi metin,11 imzalanacak bang antlagmasi konusundaki dügüncelerini içeriyor: Türk dügmam Fransiz Bagbakam Clemenceau'nun Türkleri kabiliyetsiz irk olarak suçlayan notasm1 elegtiriyor, Osrtanh'um geri kalmasmda kapitülasyonlarla Avrupahlarm azmhklan kullanmasmm büyük rolü oldugunu anlatiyor ve irhî bir kabiliyetsizlige atfedilmesi ve dayandinlmasi hak ve insafa uygun degildir" diyor. Halk için yer yer "Türk milleti" terimini kullamyor. "Ermeni letalini Türk milletinin ezici çogunlugunun nefretzamanmda, tebaasi olduklan le kargiladigim", ama Ermenilerin "çökügün

"harp

8. ismet Beyin mektubunun mm metni lçin bkz. Kazim Karabekir, \65-l66.

istiklal Harbimiz,

sf.

9. Kâzim Karabekir. a.g.e., sf. \66, 10. izzet Pala hakkmda bkz. IbnüleminMahmut Kemal Inal, Son Sadrazamlar, 1973-2028.

III, sf.

I I. izzer Paga'mn "Osmanh Hükümeti ile ItllafDevletleri Arasinda Akdedilecek Sulhe Dair Bazi ÖzelMütalaalar" bagliklibu layihasininmm metni için bkz. Karabekir, a.g.e., sf. L60-l64.

78 hükümete karg1 ayaldanmalan siyasi bir ihtilal say1lsa bile, asirlardan beri beraber yagadildan diger bir inanç sahibi halki yagh genç, kadm erkek demeyip öldürmek, yakmak, 1rzma tecavü2 etmek, kundaktaki armalar yapmak, kadmlan toplay1p istilaci çocuklarm cesetlerinden dügman askerleri için kerhaneler yapmak" tarzmdaki hareketlerinin gedide" yani giddetli tepki dogurdugunu, Avrupahlarm bunu anlamasi gerektigini belirtlyor. Hilafet, Bogazlar ve Îstanbul, Arap vilayetleri gibi konulan da anlameselesi ve netice" bölümünde, sözü tan Îzzet Paga, ile ifa edilen bir yardim ve denetim olmaksizm devletin hayatml uzatmanm kabil olmayacagma her bir fikr-i selim sabibince.kanaat olunur" diyor. Manda sözünün kapsarunm net olmadigim belirterek devletin yürütme, yarg1 ve yasama yetkilerinin korunmasuu, tarzmda olordu"nun kesinlikle kaldmlmabir bulunmasuu, kapitülasyonlarin sun vurguluyor. ülkenin Sonunda bölünmemesini söylüyor: sim, gunu "infial-i

"manda

"manda

"milis

Mevcut siyasi vaziyete göre, Sivas Kongresi'nin... Amerikan mandasipek mühim fayda saglayacagi ve bilinen rekabet kefesini lehimize mühim surette agir bastiracag1 teklif ve beyan olunur. m talep etmesinin

Karabekir, Istiklal Harbimiz adh önemli eserinde layihay1 eleptirir Milli direnige karar verecegi yerde, Sivas Kongresi Amerikan mandasim isteriz derse, aylardan beri ne zorluklar ve ne fedakârhklarla hazirlanan milli teykilat dag1hverir... Tarihçi Sina Akgin de, Sivas Kongresi toplamrken Milli Hareket'te bir dönemi yagand1šru belirtir. Milli heyecan bilhassa Yunan iggaline.tepki olarak yükselmigti. SimdiÎtilaf Devletleri Yunan istilasmi suurlandirmak sorupturmak yolunda aç1klamalar ve Yunan zulmünü Milli Hareket'e olanlarda bir gevgemeye yol baglannug bu da yaplyor, aç1yordu. Bazi milliyetçi komutañlar bile Mustafa Kemal'e "Istanbul'la uzla.ymak" gerektigini šöyleyen telgraflar çekiyorlard1. Ìngilizlerin ve Damat Ferid hükümetinin taktigi de Milli Hareket'i bu gekilde eritip i levsiz hale getirmekti zaten.12 "tavsama"yl Mustafa Kemal'in bu gidermek için Ïstanbul hükümetiyle Anadolu'nun ili kilerini nasil kestigini, bunun yaratt1gl heyecan. dal"tavsama"

-

gasuu görecegiz. yanmda, Sivas Kongresi'nde manda Karabekir Papa bu fikrinin daha güçlü bir gekilde ortaya çikacaimi bildigi için, Izzet Paga'mn yazdiklanm da sakhyor, Sivas'a göndermiyor. Öneriyigetiren Binbaç1 Saffet Bey'i de uyanyor: "tavsama"nm

12. Bkz. Sina Akgin, a.g.e.,

sf. 510.

79

Îzzet Papa, Ismet ve sen neden hâlâ Anadolu'ya gelmiyorsunuz da istanbul'da acz ve meskenet içinde böyle planlar çiziyorsunuz... Bugünden itibaren dosyalarnu alve millivazifene bagla. Öneriyegelince, bende kalsm. Sivas Kongresi baglaymcaya kimseye manda lehine soz etme!

kadar bende kalsm. Artik sen de hiç

Karabekir, Kongre açildiktan sonra da bunlari ç kü Sívas Kongresi, Karabekir'in deyimiyle,

"mandaya

vernete"

karar vermeliydi.is

göndermeyecektir; degil, muka-

.

Ve Sivas Kongresi Sivas yolculugu tehlikelerle dolu... Dersim eglayasmm yol kesip yaylun ategi açacag1 söyleniyor. Damat Ferid'in ve Ingilizlerin adanu Elazig Valisi Ali Galib Sivas'i basarak Mustafa Kemal ve Rauf Bey'i öldürmek için hazirhk yap1yor! Frans12 Binbagi Bruno, Kongre'yi engellemek için askeri kullanacaklarim açikça säylüyor!.. Bütün tehlikeleri göze olarak yola ç1kan Mustafa Kemal, Rauf Bey ve Heyet-i Temsiliye, 2 Eylül akyamüstü Sivas'a ulagiyorlar. digmda çadirlar kurulmug, hahlar dö enmig, bütün Sivas ahalisi kargilamaya ç1kmig. Heyet-i Temsiliye üyesi SeyhFevzi Efendi, bu görülmedik kargilamahayr" olarak yorumluyor. Sehirdehalk caddenin iki tarafma topyi lannug sevgi gösterisinde bulunuyor, Müftü Abdurrauf Efendive Sivas'taki 3. Kolordu Kumandam Albay Selahattin Bey ve Müdafaa-i Hukukçular böyle muhtegem bir kargilama için seferber olmuglar. Manda fikrini savunan Bekir Sami Bey de kargilay1c11ararasmda. Fakat Vali Regid Papa yok! Vali,Mustafa Kemal ve arkadaylarim, ikamet edecekleri ve Kongre'nin de yap11acagt Mekteb-i Sultagi (Lise) binasmm önünde karg1hyor!"Diplomat Vali, ya Istanbul kazannsa diye hesap yap1yor!".Sivas'ta Kongre yapilmamasi için tehditler savuran Fransiz Binbagi Bruno Malatya'ya kaçmigt1r! Sivas öyle canhdir ki, Mazhar Müfit hatira defterine bir not dügüyor s¶ehir

"fâl-i

Siyasi gansuniz da bäyle giderse, istikbale büyük ümitlerle bakmamak ve baglanmamak için hiçbir sebep kalm1yor.14

Karabekir'in, Sivas'taki ordu kumandam Albay Selahattin Bey'den istedigi gekilde muazzam bir kargilama... Ama 4 Eylül'de açilan Sivas Kongresi'ne katilim, kargilama kadar parlak degil! Her livadan üç kiqi seçilmesi hesablyla, Sina Akgin'e göre, 120 kipinin katilmasi gerekirken, salonda sadece 38 delege vary15 13. Karabekir, a.g.e., sf. 159, 168-17|. 14. Mazhar Müfit Kansu, a.g.e., sf. 203-207. I5. Sina Akyin, a.g.e., sf. 515.

80

Fakat "Kongre" ve "Heyet-i Temsiliye" kavramlarmm siyasi ve moral gücü o kadar yüksektir ki, katilmun sayisal azhgi önem tagumyor! Bu 38 kigi Istanbul'daki hiikümeti dügürecek, Meclis'in yolunu açacaktir! Istanbul basmmda Kongre'ye dair tek satir yok! Çünküsansür var! Mustafa Kemal'in Sivas'ta açacag1 telgraf savagi sonunda Damat Ferid devrilip Kuva-yi Milliye'ye yakm Ali Riza Papa hükümeti kurulduktan sonta, bir ay gecikmeyle, 2 Ekim'den itibaren Istanbul basmmda Sivas Kongresi haberleri çikacaktir! Kongre'nin ilk günü Mustafa Kemal, gizli oylamada, üç muhalife karseçiliyor. g135 oyla "Reis Paga" (Mustafa Kemal) aç14 konugmas1 yap1yor. Özetiyöyle: • Milletimix âdil bir bang umuduyla Mondios Mütarekesi'ni imzalamigti. Hâlbuki Ïtilaf Devletleri'nden cesaret alan Yunan zalimleri canavarca facialar yap1yor Dogu'da ErmenilefKizilirmak'a kadar yay1lmak için gimdiden katliam siyasetine baglad1. Pont s hayalinin tahakkukuna çaligihyor. Adana, Antep, Marag, Konya havalisine kadar Antalya bölgesi iggal edildi, Trakya'yi da iggal bölgesine kattilar. Hilafet ve Saltanat bogucu bir iggal altmdadir, devletin kalbinin attigi Îstanbul'da yabanc1 tahakkümü kurulmuytur. Merkezî hükümet bütün bunlara katlanmig, tarihte misli görülmedik gekilde âciz ve zay1f kalmig, bu hâl, milletimizi giddetli bir uyamga sevk etmigtir... Îtilaf Devletleri'nin haksiz tecavüzleri ve hükümetin âcizligi kargismda milletimiz teykilatlamyor, Doguda Ermenilerm vahget ve zulmümilli namus ve istiklâli kurtarmak ne sahne olmug hudut vilayetlerimiz için Müdafaa-i Hukuk gibi milli cemiyetler kurmuglardir. • Ï)amat Ferid hükümeti milleti bogmak, ortak milli baglan kirmak ve bu suretle milleti daima maglup göstermek gibi, ancak dügmanlanm1zm menfaatine yarayan çirkin hareketlerde bulunnyor. Milli tarihimizde pek gaibeli bir hükümettir. • Milletm tamamen yardimcisi olan namuskâr.ordu, hükümetin baz1 hatalarmi önlüyor. Erzurum Kongresi'nde ahnmig hiçbir gizli karar yoktur; bütün kararlar ilan edilmigtir. Erzurum Kongresi Dogu Anadolu'yu kapsiyordu, ilSivas Kongresi bütün ülkeyi temsil ediyor. Bu sese kulak verilmeli, Anayasa'ya aylon toplanmahdir. li Meclis (Mebusan) bir an önce o rak Meclis'i toplamayan hükümet milli emellere aykin yabanci telkinlerine boyun egiyor. Buna kargi Erzurum ve Sivas kongreleri milliruhu temsil ediyor...16 is olarak" kongrece paKongre bagkam s1fat1yla Mustafa Kemal, digaha bir (sunug)telgrafi çekilmesini istiyor. Telgraf taslagi görügülürken, Rauf Bey, "Padigahm müsaadesi ile..." ifadesine itiraz ediburada padigahm müsaadesiyle degil, milletin arzusuyla topyor, "reis"

•

•

•

-

"ilk

"arîze"

"biz

16. Tam metin için bkz. Nutuk, Vesika 54.

81

land1k" diyor. Denizli delegesi SükrüBey de henüz kimden yana oldutâzimkâr ve gu belli olmayan padigaha gönderilecek ubudiyetkâr" yani fazla yüceltici ve kulluk ifade eden bir dil kullamlHalife'nin pahsma ve makamamasim istiyor Bekir Sami Bey ise diyor.17 sadik olacagiz" tâzimkâr, hürmetkâr daima ve mma metinde, memleketin kabul edilen içinde bulundugu feci Sonunda durum anlatihyor, Damat Ferid'in "Muhammed ümmetine kan anlata hükümetinin milli iradeye dayanmadigi", seçimlere gidilerek MeHilafeti, vatam ve busan Meclisi'nin açilmasi gerektigivurgulatuyor. "sunug"ta

"pek

"biz

"sadakat

milleti müdafaa için kararh olduklarim, padigaha yeti teyit etmeyi dinî ve milli bir vazife" saydiklaruu

ve ubudi-

da belirten bir telgraf1 çekiyorlar. Kongre'deki önemli olaylardan biri de üyelerin yemin etmesidir. ihtiraslardan Uzun tartigmalara yol açan yemin taslaklarmda Terakki'yi ihya etmeye çabyuzak durma, "Ittihat ve ve particilikten" mama" gibi taahhütler var. Buna evvela Mustafa Kemal Papa kargi çikiyor, gayenin saglanmasma kadar zaten firkacihk (particilik)fikrmden uzak duracaklarim ama tâ Mebusan Meclisi'nin açiligma kadar sidogru bulmadignu anlatiyor. yasetin böyle bir yeminle yasaklanmasmi Sonunda, çahsi çikarlardan, siyasi ihtiraslardan uzak durmak, sadece ülkenin kurtulugu için gayret etmek, "Îttihat ve Terakki'nin ihyasi için çahqmamak" geklinde bir metin üzerine bütün üyeler yemin ediyor. önlemek için de yemin metniKamuoyunda Îttihatçi zannedilmelerini karar veriyorlar. Yemin yap11diktan sonnin gazetede yaymlanmas1na Kemal), Mebusan Meclisi'nde tegekReis Paya (Mustafa ra kül edecek partilere mensup olabilecegimiz tabiidir" diye açiklama "siyasi

"açilacak

yap1yor

18

Belli ki Mebusan Meclis'inde siyasi bir grup kurmay1hesaphyor. Kongre'de Ittihatçihgui hem de yeminle reddedilmesi siyaseten özellilde önemlidir ÇünküÌtilaf Devletleri Kemalist hareketin de Ittihatç1olmasmdan kugkulamyordu; yeminle bu kugkular giderilmek, 1stanbulve ltilaf Devletleri yumugattlmak isteniyor. Îttihat ve Terakki'nin halk üzerindeki kötü izleniminden de Kemalist hareket kendisini armdmyor. Milli Mücadele, Ittihat ve Terakki'nin asker ve sivil alt yap1s1 tarafmdan hazirlandigi için,19 yeminle Ittihatç1hktan kopmak, bütün inisiyatifin ve moral megruiyetin tamamen Müdafaa-i Hukuk yani Mustafa Kemal tarafma geçmesi anlamma da geliyordu. Hareketin ileride CHP'ye dönügmesi kolay olacak, kalan Ittihatçilar tasflye edilecekti. 17. "Pek tâzimkârane ve ubudiyetkârane bir lisan kullanmamallyiz.", bkz, Ulug igdemir,SiTutanaklan, Türk Tarih Kurumu, l999, si 13-14.

vas Kongresi

18. Ulug igdemir,a.g.e., sf. 3-5, 22. 19. Erik JanZürcher, Milli Mücadele'de

ittihatçihk, Baglam Yayinlari, istanbul, 1987.

82

Erzurum bagka, Sivas bagka! Mustafa Kemal Paga'nm stratejist yönünü anlamak için, Erzurum ve farklar" önemlidir. Sivas kongreleri arasmdaki Tarihçi Sina Akyin'in belirttigi gibi, Erzurum ve Sivas kongrelerinde önemli Mustafa Kemal'in konugmalarmda farklar vardir: Mustafa konugmasmda Kemal Paga, Erzurum Kongresi'ni açig dünyamn genel bir haritasuu çizmig, Ingiliz emperyalizmine kargi Bolgeviklerin hareketlerine ve Islam dünyasmdaki hareketlenmelere dikkat çekmig, emperyalizmin zaaflarmi anlatmigt1. Sivas'taki konugmasmda ise bunlar yok, hatta Akgin'in deyimiyle, "Itilaf Devletleri'ni daha çok gözetir gibi bir tavir" ahyor, mesela itilaf Devletleri'ni hedef alan ifadelerin bildiriye girmesmi engelliyor, hedef olarak Yunan ve Ermeni meseleleri üzerinde duruyor Bunun yanmda Sivas'ta daha radikaldir, Istabul hükümetine kargi çok daha serttir, iggallere karei direnmek konusunda daha kapsamh zaaf ve acz kararlar almir. Hâlbuki Erzurum'da Îstanbul hükümetinin içinde oldugunu ifade etmekle yetiniyor, hükümeti erkenden kargisma almak istemiyordu. Erzurum'daki konugmasmda ordu faktöründen bahsetmeyen, kendisi de üniformasmi çikararak konugan Mustafa Kemal, Sivas'taki konugmasmda ise, ve kudret-i milliyenin tamamen yardimcisi ordumuz"un namuskâr Istanbul hükümetlerini uyardigmi, bu geolan kilde bazi zararlan önledigini belirtiyor.20 Bu farklar Sivas Kongresi'nin 11 Eylül'de yaymladigi sonuç bildiriaçikça görülür: sinde, Bildiride vatanm smirlan tespit ediliyor: Mondros Mütarekesi'nin imzalandigi siradaki smirlar içinde Îslam ekseriyetinin bulundugu Osmanh topraklan... Dört buçuk ay sonra kabul edilecek olan Misak-i Milli'nin temeli burada atihyor. Bu smirlar içindeki Müslüman unsurlar birbirine karg1 hürmet ve fedakârhk hisleriyle dolu, irkî ve sosyal hukuk ile çevre partlan baktmmdan tamamen öz kardegtirler. Harsî (kültürel) ve medeni üstün1ük Müslümanlara ait bulunan bu topraklarda bölünme nazariyeleri geçersizdir, bu topraklann üzermdeki tarihî, ir dinî ve co grafihukukumuza aykin girigimler kabul edilemez. Osmanli camissinm bütünlügü, milli istiklâlin temini, hilafet ve saltanatm dokunulmazhgi için Kuva-yi Milliye'yi âmil ve irade-i milliyeyi hâkim lolmak esasi kesindir... • Bildirinin çok önemli bir özelligi de, Istanbul hükümetinin megrulugunu tartigmaya açmasidir: Milletlerin kendi mukadderatuu tayin ettigi bir çagda, Îstanbu1 hükümetinin milli iradeye dayanmayan kararla"ince

"stratejik"

•

•

•

"milletin

"beyanname"sinde

•

^,

•

20. Sina Ak.§in'inbu önemli analizi içln bkz. istanbul Hükümetieri sf. 5 I5-5 I7.

ve Milii Mücadele,

i

ri, ülke içinde de digmda da geçerli olamaz! Onun için bir an bile gecikmeden Milli Meclis yani Osmanh Mebusan Meclisi toplantlya çagrilmahd1r, milletin mukadderatma meclis karar vermelidir. (Bu maddeye dayanarak Mustafa Kemal'in yaptigt girigimlerle Damat Ferid hükümeti dügecek, Ankara'da toplanacak Meclis'in yolu açilacakt1r.)

Bildiride "Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti"nin kutüzügünün kabul edildini belirtiliyor. Art1k Milli Hareket, parç parça direnigler ve bölgesel cemiyetler olmaktan ç1kmig, merkezî ve ülkenin tümünü kapsayan bir teykilat haline gelmigtir. • Bildirinin Erzurum'a göre çok önemli bir farki da, Ege'de iggallere milliye" olarak nikarg1 baglayan silahh milli direniëleri, silahh vatanm için kurtulugu ve mukavemet"in telemesi ve muhtebeginci maddesinde oldugunu etmesidir! ilan Bildirinin megru kararlarm almdigmm" belirmel iggallere kargi türlü tedbirlerin ve tilmesi de aymniteliktedir. "Istiklâl Savagi"nm ilamdir bu ifadeler! Bildiride ve himaye" terimleri geçmiyor, kabul veya ret yoifade yok. Erzurum Kdngresi bildirisinin 7. maddesindeki hülunda bir küm burada da tekrarlamyor, özetle: "Milletimiz insanî, asrî gayeleri yüceltir ve fennî, smaî ve iktisadî hâl ve ihtiyaçlarimizi takdir eder... Bunun için devlet ve milletimizin dahilî tamamiyeti korunmug kalmak kaydiyve haricî istiklâli ve vatamm1zm riayetkâr karg1 istila emelleri la... Milliyet esaslanna ve memleketimize beslemeyen herhangi bir devletm fennî, smaî ve iktisadi muavenetini (yardimmi)memnuniyetle kargilanz..."21 Bildiri bütün yurda, ordu karargahlarma, vali ve kaymakamlara bildirilecek fakat Sadrazam Ferid Paga'ya gönderilmeyecektir! Çünkübirazdan gärecegimiz gibi, Mustafa Kemal radikal bir kararla Istanbul hükümeti ile bütün ilighileri kesecek, bunun üzerine Damat Ferid çekilmek zorunda kalacaktir. O durumda Vahideddin, Milli Mücadele'ye sempati ile bakan Ali Riza Paga'ya hükümet kurma görevini verecek ve bildiri 4 Ekim'de yeni sadrazam Ali Riza Paga'ya da gönderilecektir. emeli beslemeyen herhangi bir Bildirinin 7. maddesindeki manda bakmundan önemlidir. yardum..." tartigmalan söylemi, devletin aç1k degildir. Genelde, net Manda tartigmalannda kavramlar ve anlamda çok benzer da", Ve terimleri eg ya da anlammda kullamhyor. "Muavenet" terimi ise, sirf ve yalm bir kullamhyor. Müzaheret ve muavenet kelimelerinin ikisi de sözlük anlamlarmda demek oldugu halde, manda tartlymalarmda, kesin olmamakla birlikte, böyle bir terim farki görülüyor.22 •

ruldugu,

"mücahedât-i

"müdafaa

"her

"manda

•

"istila

"man-

"müzaheret"

"himaye"

"yardim"

"yardim"

21. Sivas Kongresi bildirlsinin tam metni: Atatürk, Nutuk, Vesika 130; Kâzim Karabekir, istiklal Harbimiz, sf. 201-202. 22. Prof. Metin Ayigigi, Kurtulug Savagi.Sirasmda Heyetieri, Türk Tarih Kurumu, 2004, sf. 9, 54.

Türkiye'ye

Gelen Amerikan

84 "himaye"

Kongre bildirisinde, yalm yardim anlammdaki

"müzaheret"

ve "muavenet"

kelimelerinin degil, kelimesinm kullamlmig olmas1

önemlidir.

Erzurum Kongresi'nde seçilmig 9 kipilik Heyet-i Temsiliye üyelerinin sayisi, Sivas Kongresi'nde yeni üyelerle 1Tye ç1kanhyor, tabii Mustafa Kemal yine bagkan seçiliyor. Amerikan mandasim savunmuy olan Refet Papa, Bekir Sami ve Kara Vâsif beyler Heyet-i Temsiliye'de vardir. Hoca Raif Efendiile Nakgi SeyhiFevzi Efendi'nin de üyeligi devam ediyor. Simdi Sivas Kongresi'ndeki.manda tartigmalarma ve Mustafa Kemal'in tavnnabiraz yakmdan bakahm.

Sivas'ta manda tartigmalan Halide Edip'in mektubunda bahsettigi Anigrikah gazeteci Edgar Browne önceden Sivas'a gelmig, Mustafa Kemal'le bir görügme de yapmigtir. Browne, Amerikan Chicago Daily News gazetesinin Avrupa muhabiridir, geligmeleri izlemesi için Türkiye'ye gönderilmistir. Halide Edip Browne'un Sivas Kongresi'ni izlemesini yararh gördügli için onu Sivas'a yänlendirmig, Mustafa Kemal'e de haber vermigtir. Sivas'a gelir ken Ankara'da Ali Fuat Papa íle de gärûqen Browne, Türk milli hareketinin hakhhšma inamyor. Sivas'ta 18 gün kaldiktan sonra Istanbul'a dönerek Kemalistler lehine yazilar yaymlamaya, Türk hareketini Bati'ya tamtmaya baglayacaktir.23 Mustafa Kemal 2 Eylül'de Sivas'a geldigi zaman onuruna verilen ziyafette Browne da bulunmug, Milli Hareket'e baçanlar dilemigti.24 Browne gazeteci olarak Kongre'deki manda tartigmalanm da takip ediyor.

Manda tartigmalari 8 Eylül günü, 1stanbul delegelerinden Ismail Fazil Papa (Ali Fuat Paga'nm babasi), Bekir Sami Bey ve Îsmail Hâmi Danigmend Bey'in sunduklan önerge.ile baghyor... Önergede25 imza vardir! 38 delege ile toplanan Kongre'de, 25 imzah Amerikan mandasl önergesi! Manda önergesi verilince ilk sözü alan Mustafa Kemal, Amerikah gazeteci Browne'la görügtügünü anlatiyor; Browne'un kendisine "Amerika'nm Türkiye'yi manda altma almayi kesinlikle kabul etmeyeceši çünkü Amerika'mn bir özgürlük ve demokrasi ülkesi oldugunu, bir mil leti esir edemeyecegini" söyledigini anlatiyor.25 Kemal Papa direkt kargi çikm1yor ama "Amerika manda istemiyor, siz ne istiyorsunuz" demeye getiriyor; incelemek için" oturuma on dakika ara veriyor. Bu arada, delegelerin egilimlerini ögrenme,

"durumu

23. Salahi Sonyel, I, a.g.e.,

sf. 13I, dn. 50.

24. SarniÕnal,Hi.isrev Gerede'nin 25. Salahi Sonyel, a.g.e., I, sf. 131.

Anilarr, sf. 73.

85 leri için Mazhar Müfit ve Hüsrev Sami'yi görevlendiriyor. Onlarm getirdigi bilgiye göre, Istanbul delegeleri manda yanhsi, ama Anadolu delegeleri kargi... On dakikahk aradan sonra konugan Istanbul delegesi Kara Vâsif etkili bir dille Amerikan mandasmm ülke lehine olacagmi savunnyor. Bursa delegesi Macit Bey mandamn ne oldugunun tartigilmasmi istiBagkanhk kürsüsündeld Mustafa Kemal ileri sürülen görügleri iki y .

altmda topluyor:

y

Devletin iç ve dig bagimsizhšmdan vazgeçilmesi mi kastediliyor? Devletin ve milletin zararh dig baslalara kargi direnmesi için bir yardima ihtiyaç duyuluyor mu, duyulmuyor mu? Bunlarm komisyona havale edilerek incelenmesini istiyor. Söz alan Bekir Sami Bey, Îsmail Fazil Papa ve Ismail Hâmi Danigmend de Amerikan mandasma ihtiyaç oldugunu savunuyor; söyledikleri, ayani yukari Halide Edip'in, Ismet Bey'in, Îzzet Pa.ya'nm, Bekir Sami'nin Erzurum günlerinde gönderdigi mektup layihalardaki gerekçele•

•

rin ayms1. Erzurum

delegesi

Hoca Raif Efendi,

"nurlu

yüzü ve beyaz sang1

ile"26 söz ahyor: "Bizim hedef ve gayemiz tam bagunsizhk olup, yoksa qu veya bu devletin himayesi altma girmek gibi istiklâle aylor1 olan ve manda deadi verilen, nilen ve bazilan tarafmdan ismi degigtirilerek istiklâlimize geyler olursa olsun degildir!" her ne dokunan Raif Hoca'mn uzun konugmasi havay1 manda aleyhine çeviriyor, fakat Refet Bey (Paga) öyle bir konugma yap1yor ki, tekrar manda fikri güçleniyor. Tartigma uzuyor... Ve Bagkan Mustafa Kemal, çmgiragi çaldinyor, oturumu erteliyor. ölürüz, ya Oturum açildigmda Bursa delegesi Ahmet Nuri Bey, istiklâl-i tam sahibi oluruz" diyerek bitirdigi uzun bir konugmayla mandaya karg1 çik1yor... Reis Papa (Mustafa Kemal) oturumu kapatlyor: Vakit geçti, yarm saankide toplanmak üzere Celseyi tatil ediyorum Tabii bütün gece mandatartigmalanyla geçiyor. Mazhar Müfit Kansu, Cumhuriyet devrinde yazdig1 hatiralarmda bir olay1 anlatir: Sivas Kongresi s1rasmda Mustafa Kemal, kendi odasmda konuquyor, mandacilarm hasta insanlar, bazi arkadaglanyla kargismda ümitlerini kaybetmig insaneenebi iggal baslosi cesaret ve lar" oldugunu söylüyor. Hikmet isimli bir Tip talebesi odaya giriyor: Pagam! Delegesi bulundugum tibbiyeliler beni buraya istiklâl daçahymalara katilmak üzere gönderdiler. vamizi bagarmak yolundaki Manday1 kabul edemem! Eger kabul edecek olanlar varsa, bunlar her kim olursa olsun giddetle ret ve takbih ederiz, suçlanz! Farzt muhal, siz kabul ederseniz sizi de reddeder, Mustafa Kemal'i vatan kurtancisi 'müzaheret'

"ya

-

"ümitsiz,

-

26. Sami Önal,Hüsrev Gerede'nin

Anilari, sf. 47.

86

degil, vatan batincisi olarak adlandaririz.ve tel'in ederiz... Mustafa Kemal bu ategli gence heyecanh bir sesle uzunca bir cevap veriyor ve sözlermi "Ya istiklâl, ya ölüm" diye noktahyor. Tibblyeli diyor.27 müsterih oluyor, "Varol pa.yam" genç de Ama Mustafa Kemal Kongre'de böyle bir konugma yapmiyor. Bu ategli gencin de neden Kongre'de sessiz sedasiz kaldigmi bilmiyoruz; Kansu bir bilgi vermedigi gibi, tutanaklarda da yok. isteyenleri susturaErtesi gün Kongre açildigmda Rauf Bey cak ortalama bir çözüm yolu buluyor".28 Erzurum Kongresi'nde let ve milletimizin iç ve dig istiklâli ve vatanmuzm tamamiyeti mahfuz kalmak kaydiyla, memleketimize karg1 istila emeli beslemeyen herhaniktisadî yardimmi memnuniyetle kargilasmaî gi bir devletin fennî, ve riz" diye karar almdigru hatirlatarak gu öneride bulunuyor· "manda

"dev-

Simdibu yardmu Amerika'dan istememiz uygun görülüyor. Amerika da buna talip oluyorsa, kanaatimce bunun aç1kça ifadesinde bir mahzur olamaz...29

Rauf Bey'in teklifi ittifakla kabul ediliyor. Mustafa Kemal, Rauf Bey,

Ismail Fazil Papa, Ismail Hâmi ve M. Sükrü'nünimzalanyla Amerikan Senato Bagkam'na dilekçe gönderilerek bir aragtirma kurulu (tahkik heyeti) gönderilmesi isteniyor. Mazhar Müfit göyle yaz1yor: "Muhakkak ki, bugünkü neticeyi almakta Rauf Bey'in büyük himmet ve rolü oldu."30 Amerikan Cumhurba.ykam Wilson'a hitaben yazilan mektupta, rafsiz devlet sifatiyla" Amerikan Senatosu'nun, barig antlagmasmdan önce bir heyet göndererek, ülkenin kö esini" ziyaret edip halkm istekleri konusunda inceleme yapmas1 talep ediliyor, bu kararm "Sivas Milli Kongresi tarafmdan oybirligiyle ahndigi" belirtiliyor. Mektubu Reis Mustafa Kemal Papa ile birlikte Rauf Bey, Mehmet Sükrü Bey ve mandayi hararetle savunmuy olan Îsmail Fazil Paya ile Ismail Hâmi Bey imzahyorlar. Mektubun Amerika'ya ulagtini guradan bellidir ki, bir sureti Anadolu'da incelemeler yapacak olan General Harbord'un dosyasmda da bulunuyor.31 Atatürk 192Tde okudugu Natuk'ta buna bir çare" diyor. "Amerika'da senelerden beri aleyhimize yap11makta olan menfi propagandalarm dogurdugu akimlan düzeltmek" amac1yla Amerika'dan bir "ta-

"her

"ortalama

27. Mazhar Müfit Kansu, a.g.e.,

sf 220.

28. Salahi Sonyel, a.g.e., I, sf. |34. 29. Rauf Bey'in konusmasinin tam metni için bkr Cehennem 30. Mazhar Müfit Kansu, a.g.e., 3 I. Bkr. Atatürk'ün

Degirmeni,

sf. 269-270.

sf. 250.

Bütün Eserleri, KaynakYayinlari, istanbul,2003, cilt 3, sf. 377.

i I

I

I

87

istendigini, bu mektubun yazildigmi hatirladiguu, ama gönderilip gönderilmedigini hatirlamadigmi, esasen önem de vermedigini söylüyor.32 t1pki Bolgeviklerle iliekilere de Ama aslmda çok önem veriyordu, çok önem verdini gibi. Hatta Amerikah General Harbord'la görügtügündeAmerikan mandasmi dügündügünü bile söyleyecekti! Mustafa Kemal ve manda ustafa Kemal'in Sivas Kongresi'nde dikkat çeken tavri, birkaç arkadaylyla özel olarak konugurken manda aleyhine giddetli ifadeler kullansa da, Kongre'de mandaya karyl bir konugma yapmarug, bir çilogta bulunmamig olmasidir! Kongre tutanaldarmda mandaya kargi ç1kan bir inceleme

heyetinin

konugmas1 yoktur

Tarihçi Prof.

33

ÖmerKürkçüoglu da gunlari

yazlyor

i

Sivas Kongresihde Amerika.n mandasi konusu tartigildigmda ve sonunda bu amaçla Birlegik Amerika'dan bir heyet davet edilmesi kararlaytirildigmda, Mustafa Kemal, bag1msizhktan yana olmasma raimen buna karg1 agirhšmi koymamigtir."

Tarihçi Sina Akgin de Mustafa Kemal'in Sivas Kongresi'nde mandadikkat çekiyor. Hatta Akbir çikigta bulunmadigma" ya kary1 gin'e göte, Mustafa Kemal, Amerikah General Harbord'la Sivas'ta yapti"Osmanh Devleti'nin bütünlügünü tarafsiz bir i görügmede, amacmm devletin ve tercihen Amerika'nm mandasi altmda korumak oldugunu" söylemigtir; bunu Harbord kendi ülkesine gönderdigi raporda yazlyor olarak ve Sina Akgin Harbord'un yatulm1g olmasim güçlü bir ihtimal "esash

görmüyor 35 Gerçekten Amerikah

General kendi ülkesini niye yamltmak

istesin

ki?..

Mustafa Kemal'in Erzurum Kongresi'nde de manda fikirlerine kargi bir çilogi olmanugti. Natuk'ta okudngumuz giddetli manda kargitt hava, 192Tdeki söylemidir. 1919'da ise Mustafa Kemal'in gözettigi bagka dengeler vardir. Bunlardan biri, Amerika faktörüdür. Sivas Kongresi'nin ilk günlerinde Mustafa Kemal'in gazeteci Browne'a söyledigi sözler bu baglamda önemlidir. Resmî sifat ve yetkisi olmadig1m belirten Browne, Mustafa Kemal'e soruyor; Sivas Kongresi Amerika'yi bir çegit mandayi kabule davet eden bir karar alacak nu?.. verilmig32. Nutuk, sf. 77 Flektup Amerikan heyetine iletilmek üzere gazeteci Browne'a cir, Zeki Sarihan, a.g.e., ll, sf. 95. yapildigL sayfalar: 32-34, 47-55; ayrica 33. Bkz. Ulug Igdernir,a.g.e., manda tartigrnalarinin Bütün Eserleri, Kaynak Yayinlari, Istanbul,2003, cilt 3, sf. 321-353. bkz. Atatürk'ün

34.

Ömer Kürkçüogtu, Türk-ingiliz

35. Sina Akyin, a.g.e., sf. 53 I-532.

iligkileri,sf.

108.

88

AfustafaKemal

"evet"

cevabim veriyor ve arkasmdan kongre böyle bir isteyecek Amerika'mn olursa bunu kabul edecegine dair garanti gey vermesini istiyor. Browne ülkesinin bunu kabul edecegine pek güvenmedigini söylüyor. Bunun üzerine Mustafa Kemal Pa.ya, elinde bäyle bir garanti olmadan, Türkiye'nin yabanci bir devletin yardmum istediginiaç1klamak sorumlulugunu üzerine alamayacagm1belirtiyor. Sivas Kongresi'nin kararmda da manda ve müzaheret gibi kavramlaniyeti olmayan herhangi bir devletin ra yer verilmiyor, sadece, yardmn"ndan bahsedilerek Amerikan Senatosu'ndan bir inceleme heyeti isteniyor. Ama zaten Wilson'un emriyle kuruldugunu gärdügümüz Amerikan inceleme heyetierinden General Harbord bir.gün önce, 7 Eylül'de Haydarpaga'dan yola ç1krugty, 20 Eylül'de 46 kipilik bir heyetle Sivas'a gelecek ve Mustafa Kemal'le gärügecektir. Mustafa Kemal Harbord'a ve heyetine çok önem verecek, hatta Ïgndi imzas1yla uzun bir yaz1h belge, bir muhtira da verecektir, Harbord'a... Natuk'ta Amerikan Senatosu'na yazilacak mektubu õnemsemedigini belirtmesi 192Tdeki siyasetidir; Sivas'ta Harbord'u son derece önemsemig olmast ise 1919'daki siyasetidir! "istila

Amerikah Harbord'la görügme Bagkan Wilson'un Anadolu, Kafkasya ve Ermemstan'da incelemeler yapmak üzere kurdurdugu General Harbord ve kalabahk heyeti 20 Eylül'de Sivas'a geliyor, tärenle kargilamyor. Vali ve kumandanla görügtükten sonra Harbord, yanmda iki Amerikan generali oldugu halde Mustafa Kemal'le görügüyor. 3-4 saat süren görügmede Rauf Bey, Bekir Sami Bey ve Rüstem Bey vardir. Rüstem Bey ilginç ve önemli bir gahslyettir. Polonya kökenlidir, asil adi Alfred Bilinski'dir. 1882'de Osmanh hizmetine girdikten sonra Müslüman olmug, Osmanh diplomasisinde önemli görevler yürütmügtür.

1914'te Osmanh'mn Washington büyükelçisidir. Bu dönemde Amerikan basmmm Türkiye aleyhine yaymlarma karg1 mücadele etmig, ABD'nin zencilerine kargi tutumu ve Filipinler'de halka yaptiga baslolan hatirlatarak Türkiye'de bunlann hiç birinin olmadigim anlatmigtir. Wilson çok sert bir mektup yazmig, bunun diplomatik nezakete aylon görülmesi üzerine özür dilemesi istenmig, ama o äzür diÏemeyerekistifa edip Türkiye'ye dönmüg ve Milli Hareket'e katilnuptin Heyet-i Temsiliye'nin dampman üyesidir, Mustafa Kemal'le Ankara'ya gelip "Birinci Meclis"te üye olacaktir." 36. Jaeschke ve Kinross'tan aktaran Prof. Metin Ayisigi, Kurtulug Türkiye'ye Gelen Amerikan Heyetieri, sf. 45-46.

37. Abdullah Özkan,A'dan Z'ye Kurtulug Savagi ve Atatürk Grubu, istanbul, 2005, sf. 26.

Savagi Sirasinda

Dönemi.

Boyut Yayin

89

Rauf Bey ve Rüstem Bey çok iyi Ingilizce bilmekle beraber, görügmede tercümanhgi, Harbord'la beraber gelen Robert Kolej ögretmeni Hüseyin Bey yapiyor. Mustafa Kemal, Harbord'la yapt1g1 görügmenin içeriginin "mah-

rem" (gizli)kalmasmi tercih ediyor. 13 Ekim'de Taseir-i Efkâr gazeHarbord'la ne görügtügünü açiktesinin sorularm1 cevaplandmrken, lam1yor. utuk'ta da bu görügmeden çok losa bahseder, içerigi hakkmda bir açiklama yapmaz; sadece iki paragraf halinde, Amerikah General'in millet istiklâl mücadegarip suallerimn de" oldugunu, mesela lesinde.azimliyse bagarih olur, ama ya bagarih olamazsa?" diye bir soru sordugunu kendisinin de qu cevabi verdigini belirtir: "bir

"bazi

Ya bayanh olamazsa demek, o milletin ölmüg olduguna hükmetmek demektir. Binaenaleyh, millet hayatta kaldikça ve fedakârca tegebbüsüne devam ettikçe, bayansizhk söz konusu olamaz.

Natuk'ta, Atatürk, Harbord'un bu sualinden asil maksadmm ne olabilecegini aragtirmak istemedigini, verdigi cevabi Harbord'un da takdirle kar 11adigru anlatar." Nutuk'ta, Harbord'la görügmesinde Amerika'dan yardun istedigine dair bir igaret yoktur. Hâlbuki Harbord'la görügtügünün ertesi günü saat kadar mahrem" bir Karabekir'e çektigi telgrafta, Harbord'la verdigini, azmhklar yaptigmi, hakkmda bilgi Kuva-yi Milliye görügme onlara karg1 hiçbir köve Ermeniler konusunda görüglerini anlattigim, tü niyetlerinin olmadigru belirttigi söylüyor. "Muavenet ve müzaheret" konusunda da görügüldügünü kaydeden Mustafa Kemal, Harbord'a gunlan söyledigini belirtiyor: "3-4

Tarafsiz ve kuvvetli bir devlet ve milletin, Sivas bildirisinin birinci bagimsizhgi, vatanm bütün1ügü mahmaddesine uygun olarak, (devletin ihtlyacmuzi itiraf ve bunu fuz kalmak partlyla) muavenetine (yardunma) memnuniyetle kabul ederiz... Mustafa Kemal, Karabekir'e çektigi telgrafm devammda, Harbord'un milli tegebbüs ve harekâtimiz1 takdir ettigini" ve "Bir Türk olsaydim ben de ancak bu suretle hareket ederdim" dedigini yaz1yor. Görügmede Harbord, Erzurum'da 40 bin kipilik bir askerî kuvvet olugturuldugu, Türklerin Ermenilere saldiracagi, Panturanizm davasi güdüldügü yolundaki söylentileri de sormug, Mustafa Kemal bunlarm yen asil ve esasi olmadigmi, bütün dogu illerimizdeki kuvvetlerimizin "bütün

"külli-

38. Zeki Sarihan, a.g.e., II, sf. 168. 39. Nutuk, sf. I 15.

90

10 bin kigi oldugunu" söylemigur.40 Mustafa Kemal Harbord'la görüg"Türkiye'nin Bolgevik olmayacagini" da vurgulamigtir.41 Bolgeviklerle görügürken tabii farkh bir dil kullanacaktir. Mustafa Kemal, aynca, 15 Ekim'de bir Amerikan haber ajansma yaptigi açiklamada, milliyetçilerin tarafsiz bir devletin yardiminm zaruretine inandiklarmi, Amerika'nm Türkiye'ye yardim yapabilecek tek devlet oldugunu, öbür devletlerin entrikalarla Türkiye'yi zaafa dügürdügünü mesinde

söylüyor.42 Harbord Sivas'tan Erzurum'a, oradan Kafkasya'ya gidecektir. Mustayazacaktir. 24 fa Kemal, Harbord'un istegi üzerine uzun bir Eylül tarihli "Mustafa Kemal Paga" imzah muhtira, Kafkasya dönügü Samsun'da Harbord'a iletilecektir. Muht1ra, uzun bir metindir, 48 paragraftir, on maddeden olugur. Mondros Mütarekesi'nden sonra Itilaf Devletleri'nin Türkiye'ye davram§larmm heta Wilson prensiplerine anlatlyor. Hilafet ve saltahem Mütareke hükümlerine aykin-oldugunu natm merkezi olan Istanbul'un ve ezici bir gekilde itilaf Dev"muhttra"

"gaddarca

letleri tarafmdan iggal edildigini" hatirlattyor. Rum ve Yunan emellerinive iggallerini belirtiyor. Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti hakkmda bilgi veriyor, temizdir, Îtilaf Devletleri aleyhine saldirgan niyetlerden uzagiz" diyor. Ferit Papa hükümetinin kötülüklerini, millete dayanmadigim, Türkiye'nin Bolge"gayemiz

olmayacagmi anlat1yor, Îngiliz Binbag1 Noel'in Kürtçülük faaliyetlerini elegtiriyor, Türklerle Kürtlerin arasm1 açmamn büyük felaketlere yol açacagmi vurguluyor. "Merkezi Erivan'da olan Ermeni Cumhuriyeti'ne kargt dügmanca hiçbir niyetimiz yoktur" diyor. Îngilizlerin Ermebahtsiz nileri Müslümanlara kargi tahrik ettigini, "Ermenistan'daki ugradigim belirtiyor. zulme Müslümanlann" "Türkiye'de haklannm bilincinde ve bunlan müdafaAvrupahlann aya haz1r bir millet oldugunu" görmemekle büyük hata iglediklerini, ölü bir memleket ve kansiz bir millete laylk olan muameleyi" uyvurgulayan Mustafa Kemal'in Harbord'a gönderdigi guladildanm tira"dan bazl ilginç politik cümleler: vik

"bize

"muh-

Bizim kaderimizle ilgili kesin kararlarm Amerikan Meclisi kararlar a ve görüglerine tâbi olmas1 da bizim için gükredilecek bir geydir... Amerikahlann insanî kararlan sayesinde devamh ve tam bir bangm kurulmasi için lüzumlu ortamm bulunabagma dair sarsilmaz bir güven besliyoruz. Hiç güphemiz yok ki, medeniyet, hak ve adaleti temsil eden Amerikan milleti ve Amerikan Meclisi tertemiz kalpli Türk halki 40. Telgraf metn

için bkz. Kâzim Karabekir,

istiklal Harbimix,

80-81. 4 I. Zeki Sarthan, a.g.e., li, sf. 124. 42. Bilal Simgir, IngilizBelgelerinde Atatürk, I, sf. LXV, \70.

sf. 2l0-2l.I,

ATTB, sf.

,

I

I

91

medeniyete dmlanmigtir...

ve onun

baglihk derecesi

hakkmda

yeterli

derecede

ay-

Avrupa kuvvetlermin entrikalan, istiklâlimize müdahaleleri, iktisadî hayat1mizi engelleyen k1sitlamalan, yüzyillarca bir arada yagadigimiz azmhklan aleyhimize tahrik etmeleri ve içeride kötü idare yüzünden geri k dignmzi anlatan Mustafa Kemal muhtirasmi göyle sona erdiriyor: Biz kudreti ve hapmeti bütün dünyada, Asya, Avrupa ve Afrika'da tanman bir milletiz. Cengâverlerimiz ve ticaret gemilerimiz okyanuslari agm1plar, bayragmuz1 Hindistan'a kadar götürmüglerdir... Bizi kurbam oldugumuz haksiz basladan kurtarmak ve kalkmmamizi hizlaudirmak yolunda kudretlive tarafsiz bir yabanci milletin yardimmm bizim için çok loymetli olacagru aynca belirtmek isteriz. Milliyetçilik prensibini temsil eden Wilson doktrini ve Amerikan milleti tarafmdan gösterilen ve bu doktrinin baçansuu garanti altma alan hakkaniyet ve insaniyet ruhu bize büyük ümit1er veriyor.43 "muhtira"yi

Samsun mutasarnfi Hamit Bey'e göndereMustafa Kemal cek, Harbord, Kafkasya dönügü, 9 Ekim'de Mustafa Kemal'e Samsun'dan telgraf çekerek muhtirayi aldigru ve tegekkürlermi bildirecektir. Mustafa Kemal bu iligkilere o kadar önem veriyor ki, 21 Subat 1920'de Ankara'dan Urfa'daki Kuva-yi Milliye Kumandam Nanuk Bey'e çektigi telgrafta çegitli talimatlar verecektir: Amerikahlar memleketimizin muazzez misafirleridir, milletimizin kiyKendilerinin en buhranh zamanJardahuzur ve rahatmetli muhipleridir, larmm temin ve hayatlaruun dokunulmazhki bizim kefaletimiz altmda oldugu için gereken tedbirlerin ahnmasim ehemmiyetle tavsiye ederim... Amerikahlar ne zaman herhangi bir istikamete seyahat etmek isterse hayatlarimn dokunulmazÏigl için talep edecekleri koruma ve yardun derhal yerine getirilecektir..."

Harbord ve Karabekir Erzurum'a gelen Harbord'u Karabekir Papa törenle kargihyor. Karabeyetmige kadar Erzurum'daki Türk varhgikir, Harbord heyetine cirit, bim göstermek íçin" gehir drymda azametli, zarif çadirlar, futbol, halk, Bütün hazirlatrugtir. siklet, kogu, güreg gibi çegitli spor gösterileri yegilli alh bayrakath, arabah, yaya orada toplannugtir. Görkemli taklar, lar uzaktan görünüyor. Askerî birlikler, mektepler, bando, milli miz1kalar "yediden

43. ATTB, sf.82-92; Atatürk'Un 44. ATTB, sf. 226.

Butün Eserleri, cilt4, sf. 106-l|3.

92

orada. Karabekir otomobille, Harbord heyetini Gez köyünde kargihyor. Harbord heyeti gördügü manzaradan etkileniyor. SehirdeKarabekir Selçuklu mimarisinin çok güzel ve görkemli yap11anm gezdiriyor. Yemekte subaylar piyano, keman, flütle müzik göleni veriyor... Gezide kiplalarm çoklugunu gören Harbord yerine fabrika yapsayduuz" anlammda bir geyler söylediginde Karabekir "Bu laglalar olmasaydi burada Türk varhš1 kalmazdi. Asirlarca vahgi çarlann vahgi sürülerine kargi bu tabyalara s1gmarak varhšmuzi koruduk" diye cevap "kigla

veriyor.

Amerikahlarm Ermeni meselesine ilgisini ve Harbord'un Kafkasya'ya geçecegini dügünen Karabekir bu konuda çok uzun bir rapor hazirlamigttr. Raporda siyasi bir degerlendirmeden sonra, köy köy, gehir gehir, tarihleriyle ve rakamlarla Ermeni mezalimini anlatiyor. Önce Ruslann, gimdi de Îngilizlerin silahh Ermenileri Müslüman katliamma tegvik ettiklerini belirtiyor, belgelerirapora ekliyor...45 Karabekir Harbord'un gördüklerinden ve görügmelerden olumlu etkilendigini yazlyor.

Harbord'un raporu Anadolu ve Kafkasya gezisini tamamladiktan sonra 11 Ekim'de Istanbul'a geliyor, dört gün kalarak Paris'e gidecektir. Paris'te Harbord,

"bang

müzakereleri" yap11maktadir ve Harbord'un verecegi rapor çok önemlidir. Harbord Amerika'ya dönügünde Baykan Wilson'a da rapor verecektir.

Mustafa Kemal bagta olmak üzere ve Karabekir dahil Milli Mücadele liderleri Harbord heyetinde davalaruu dig dünyaya iletecek bir kanal bulmuglar, General Harbord da Anadolu'daki Milli Hareket'in önemini Amerikan halkma anlatmaktan geri kalmamigtir. "SarkMeselesi"nin çözümünde, Kuva-y1 Milliye'nin de mutlaka hesaba katilmas1 gereken önemli bir güç oldugu görügünü ilk defa o ortaya atm1gtir.46

Harbord'un verdigi raporu Amerikan argivlerinde inceleyen Prof. nesnel oldugunu", Nurgen Mazici da raporun aynca Harbord'un New York Times gazetesine de aym nitelikte bir makale yaz imi belirtir 47 Harbord ülkesine döndükten itibaren beg ay süreyle Türk Îstiklâl hareketini izledikten sonra 24 Nisan 1920'de yani TBMM'nin aç1hgimn ertesi günü Amerikan Senatosu'na raporunu sunuyor. Amerikan Senaig1gmda", 1 Haziran günü verditosu, Harbord'un sundugu "oldukça

"raporunun

45. Bkz. Karabekir, a.g.e., sf. 277-282, raporun tarn metni: sf. 283-296. 46. Salahi Sonyel. a.g.e.,

1,sf. F62.

47. Nurgen Mazici, a.g.e., sf. 57.

93

gi kararda Wilson'un Ermeni mandas11stegini de, Türkiye'nin dogu vilayetlerini içine alacak bir Ermenistan kurulmasi ihtimalini de 23 kabul oyuna kargi 53 oyla reddediyor.48 Harbord, Senato argivine "Senate Document No: 266" kaydiyla giren bu raporundan bagka, birçok dergi ve gazetede Türklye'deki temaslan, gözlemleri, halkla temaslan konusunda olumlu yazilar yaz1yor.E Türkiye ve Kafkasya haklanda barig görügmeleri için toplanan Paris K gresi'ne Harbord'un sundugu rapor da keza nesneldir. Harbord'un raporunu Senato argivine girerek ilk inceleyen, Rauf Bey'dir. (Orbay) Hatiralarmda yaymlanugtir.50 Îstanbul'dan Mardin'e kadar bütün bölgeyi gezdiklerini belirten Har"milliyetçi bord, raporunda hareketin amàci Tûrklügün gerefini kurtarmaktir" diyor, göyle devam ediyor: Türkiye hastahk ve harplerden nüfusunun yüzde 20'sini kaybetmigtir. Yerlerinden ç1kanlan Ermeniler yava.y yava.y ve hiçbir korku duymadan yerlerine dönüyorlar. Bütün seyghatimiz boyunca Türklerin Ermenileri öldürmek istedigine dair bir igaret görmedik... Üç ay önce Ermenilerin tek bir adam kalmaymcaya kadar kesildigini duymuqtuk, hålbuki duyduklannuzm hiç biri dogru degildi. Zaten ben bu katliami her zaman güpheyle kargilanugtim. Fransizlar Türkleri mandalan altma almak istiyorlardi, bunun için de dünyanm güphesini Türklerin üzerine çekmek gerekirdi...51

$imdiHarbord

raporundan

bazi bölümler:

ABD'nin Ermenistan mandasuu kabul etmesi büyük kaosa yol açar... Ennenilerin katledildigine iligkin haberlerin çogu söylentiye dayamyor. Savasta 600 bin Türk askeri tifodan öldü, seferberlige giden gençlerden yüzde 80-90'i köylerine dönmedi... Müslümanlar Ermenilerden daha köte kogullarda yagiyor. Okuma yazma oram Türk ve Kürtlerde dügük olmakla birlikte Ermenilerde yüzde 30'u geçmiyor... Raporda

bir mandanm ABD'ye maliyeti de anlatiliyor:

Bu kadar uzak bir yerden rianda denetimi imkânsiz derecede zordur... ABD manda macerasma girerse, en at bir kugak bu igle ilgilenmek zorunda kalacaktr... Bu igin maliyeti ise Türk ve Kafkas hükümetlerinin bir yllhk gelirine ey bir tutardit Kongre bu tutan en azmdan ilk beg yll 48. Metin Ayigigi,a.g.e., sf. 103. 49. ay. y. 50. Rauf Orbay, Cehennem 5 I. Erol Ulubelen,

Degirmeni,

ingilizBelgelerinde

sf. 275-291.

Turkiye, Aykaç Kitabevi, istanbul,1967, sf. 212.

94 için göndermeye hazir olmahdar. Beg y11hktutarm toplamiise 756 milyon 14 bin dolardir...52

Bu tabloda çok önemli bir stratejik gerçek vardir: Birinci Dünya Savagi sonrasmda kurulacak düzen ve bu düzende Türkiye'nin yeri konusunda Ingiltere ile Amerika arasmda bazi görüg farklari da vardir ve Türkiye için bu farklar son derece önemlidir. Nitekim Amerikan heyetlerinin raporlan ve Baykan Wilson'un h" tavirlan Ingilizleri lazdiriyor. Îngilizler bagtan beri Harbord heyetinden ve genelde Amerikan heyetlerinden rahatsizdir, Amerikan heyetleParis Konferansi sirasinda da tepki rine kargi boykot uygulamiglar, istedigi, Amerika'ran Kafkasya ve Ermenisgöstermiglerdir. Ingilizlerin almasi, bagka geylere kangmamaslydi.53 tan'da Amerikahlardan gikâyet istihbarat raporlarinda ait Ingiliz Döneme ediliyor. Harbord'un Mustafa Kemal'e hayranhgi, Mustafa Kemal'in Îngilizleri Harbord'a gikâyet etmesi, Arnerikah gazetecilerin Milli Hareket'i hakh, Yunan iggalini haks1z bulan yaz11ari, Amerikah Amiral Bristol'un eginin Izmir gezisinin ardmdan Türkler lehine açiklamalar yapAmerikahlarin masi, Îngilizlerin Kürtçülügü kigkirtan politikalarm1 manda konusunda isteksiz duruglari Îngiliz ajanlarmin elestirmesi, Londra'ya gönderdigi raporlarda eleptiriliyor.54 "ihm-

"sorumluluk"

Raporda Mustafa Kemal General Harboid, raporunda Mustafa Kemal'le görügmesini an1at1yor Mustafa Kemal Pa.¶a Otuz sekiz yaglarmda, zaylfça. Boyu posu yerinde, asker tavirh genç bir zat idi. Bay1klari kesik, gözleri mavimsi, hafif çikik, pek kumral saçlarmi hep arkaya dogru taramig, elmacikkemikleri güzel bir sivil kostüm giymigti. ordu kumandam iken tehlikeden sakmmak Bag1 aç1kti... Çanakkale'de bilmeyip, bagi açik dolagarak kumandan olarak ateg hattmda tehlikeye maruz kalmaktan çekinmemigti... Harbord

Amerikan "müzaheret"

aktarirk Mustafa Kemal'in söylediklerini de yaz1yor: Rauf Bey'in tercümesinde deyimi geçiyor:

raporunda mandasim

,

istedigini

Maksat, Osmanh imparatorlugu'nun bütünlügünü, tarafsiz bir büyük devlet ve hepsine tercihen Amerikan devletinin müzahereti altmda mu52. Nurgen Mazici, ay.y. 63. Nurgen Mazici, a.g.e., sf. 53-54 54. Bkz. Bilal

§imgir,ingiliz

Belgelerinde

Atatürk,

I, sf. LXIII-LXIV,161-169.

I

\ 95 oldugunu söyledi. Topladiklan kongrede verdikleri karar Cumhurreisimize (Wilson'a) bildirilmig ve Senato tarafmdan bir tahkik

hafaza

etmek

heyeti gönderilmesi istemuig...

Metnin Ingilizce orijinalini inceleyen Prof. Mehmet Gönlübol'un tercümesine göre, Mustafa Kemal Harbord'a amacmm tarafsiz bir devletin, tercihen Amerika Birlegik Devletleri'nin mandasi ile ak" olduguuu söylemigti.ss ko Harbord raporun devammda gunu yaziyor: "imparatorlugu

Lakin Türklerin manda haklandaki fikirleri bizimki gibi degil, onlar bunu yalmz bir büyük kardegin nasihativeya dig yardim1gibi dügünüyorlar. Ìç idareye veya dig münasebetlere hiç müdahale etmemek üzere hafif bir agabeylik hakemligi tammak istiyorlar..,56 "müzaheret"

"manda"

olsun, Mustafa ister Kullamlan kavram ister oldugu, mandaya konugma karpi Kemal'in mandaya kargi yapmaama digi, Amerikahlarla görligürken Amerikan mandasma yatkm görünerek siyaset yapt1gi bellidir. "taktik"

oldugunu yaz1yor. Îngilizlere ve Tarihçiler onun bu tavrmm kalkan Anadolu'da Yunanhlara kargi zaman iggale onlarm destegiyle kazanmak, Amerikan destegini almak, hiç olmazsa Amerika'y1 tarafsizlagtirmak.57 kargi kullandigi sert 192Tdeki Nutuk'ta manda veya üslubudur. söylem de 192Tdeki siyasi Mustafa Kemal'in bütün siyasi hayatmda degigen partlara göre degiözelgen söylemler, taktikler, stratejiler geligtirmesi, siyasi dehasmm önde Mandiplomasiyi daima tutmugtur. Siyaset ve liklerinden biridir. bir da tartigmalari kargismda tav1r koymayan Mustafa Kemal, . bildevletin fenaî, smaî yardmu..." eklindeki maddenin Sivas Kongresi dirisinde yer almasuu saglamak için müdahalede bulundugu gibiBS bütün Îtilaf Devletleri'ni, Ingilizleri, Frans1zlan, Îtalyanlan topluca hedef alan ifadelere de itiraz etmig, hatta Mondros Mütarekesi'nde Itilaf Devletleri'ne tamnan hakkma kargi muhalif bir vaziyet almig oluruz ki bu da bizim için tehlikelidir" diye konugmu§tur. Erzurum Kongrehedef almadan sirf "Rumluk ve si'nde de Ingiltere'yi ve müttefiklerim hatirlatan Mustafa Kemal, bahsettiklerini Ermenilik" tehlikelerinden "müzaheret"e

"tarafsiz

"iggal

55. Prof, Mehmet Gönlübol ve Dr. Cem Sar, Atatürk MilliEgitim Basimevi, l973, sf. 13.

ve Türkiye'nin

Dig politikasi,

a.g.e., sf. 289. 57. Prof. Mehmet Gänlübol, Cem Sar, a.g.e., sf. 12, Sina Akgin a.g.e.. sf. 532.

56. Rauf Orbay,

58. Ulug igdemir,a.g.e., sf. 82.

96

Sivas Kongresi'nin 6 Eylül günlü oturumunda, kurmay-politikaci s1m yansitan

deha-

gu sözleri söylüyor bu madde yaz1hrken... eger o zaman

Erzurum Kongresi'nde

Ingilizve Italyanlarlamücadele edecegiz dese idik,

Fransiz,

milletin

tevahhn.y etdikkate alarak Itilaf Devletle-

mesi (ürkmesi)muhtemeldi. Bu noktayi ri'nden bahsetmemigtik... Hâlbuki millet Ermeni ve Rum'a kargt direnmeyi zaruri görür...

Önceliklitehlikeler, Yunan ve Ermeni

iggali... Peki öbürleri? Kurmay politikac1 Mustafa Kemal'in bu konuda Sivas Kongresi'nde söyledigi ve sözler, ezeli ve ebedi bir strateji kuralmm ifadesidir: Kuvvetli

oldugumuz

ve

yapabilecegimize

kanaat

getirdigimiz

za-

man...59 "belirli

Mustafa Kemarin hedefler íçin siyasal mayetenegi"ne çeker.60 dikkat Büyük bir asker olmasimn nevra yapma yanmda, onun bu diplomat ve politikaci yetenegi bütün ba.ganlarmdaki en önemli etkenlerden biridir. Sivas'tan sonra.manda meselesi Milli Hareket'in gündeminden çikaAnkara'ya geçtiginde artik ba.gka cak, bir daha sözü edilmeyecektir. öncelikler söz konusu oÏacaktir;iç isyanlar, düsenli ordunun kurulma-

Tarihçi Zürcher,

si,

Îslam, Bolgevizm...

Ali Galib vakasi Sivas Kongresi'nde Mustafa Kemal'in çok önemli siyasi taktiklerinden biri, Damat Ferid hükümetinin Anadolu ile iligkisini kesmesi, Îstanbul'daki hükümeti bu gekilde dügürerek Mebusan Meclisi'nin toplanmasma yol açmasidir. Bu süreç için Ali Galib hadisesine biraz yakmdan bakmak gerekir. Kongre'yi basarak Mustafa Kemal ve Rauf Bey'i öldürmeyi amaçlayan "Ali Galib tegebbüsü" Damat Ferid hükümetinin ve Îngilizlerin rtak plamdir! Natuk'ta bu olaya çok genig yer aymnasimn sebebi, igbirliGalib olaymda Ingilizlerle Damat Ferid hükümetinin çok gekilde olmasidir.61 net ortaya bir çikmig ginin Kâzun Karabekir üç gün önce kongreye gönderdigi uzun telgrafta, 20 madde halinde hükümetlerm cürümlerini" siralanug, özellikle '

"hainane"

"eski

59. Ulug igdemir,a.g.e.,

sf. 35-36.

60. E. J. Zûrcher, Milli Mücadele'de

ittihatçillk, sf. 2I2.

6 I. All Galib ihaneti için bkz. Nutuk, sf. 79-92.

97

"hükümet

Damat Ferid'in padigahi aldatarak ve milleti kamuoyunda lekeledigini" vurgulamigtir.62 Damat Ferid'in 1çigleriBakam ÂdilBey ve Harbiye Bakam Süleyman SefikPapa, 3 Eylül günü, Sivas Kongresi'ni dagitmasi íçin Elazig Valisi Ali Galib Bey'e talimat veriyorlar, bunu padigahm.da onayladigim söylüyorlar. Bu kargihšmda Ali Galib, Regid Paga'mn yerine Sivas valisi ve aym zamanda Sivas'taki 3. ordunun kumandam olacaktir! Karauyans1yla tetikte olan Sivas, Ali Galib'le Istanbul arasmdaki bu be telgraf hatti Sivas'tan tel aflaymayi degifre ediyor günkü Elazig-Îstanbul yapmakla görevli megalan tahrikleri Ali Galib, Kürtçülük geçiyor. Emri Kâmran Kürtçü Bedirhan karCeladet ve hur Ingiliz binbagi Noel'le ve deglerle Malatya'da buluguyor. Bedirhani agiretinden 100-150 kadar silahh adamla Sivas'i basacaklar, Mustafa Kemal'ive Rauf Bey'i ya kaçiracaklar veya öldüreceklerdir; asil hedef ikisidir 63 kesmek Hareket'in için ordu birliklerine söz geçiremeönünü Milli yen Damat Ferid hükümeti, Karabekir'in çok yerinde ifadesiyle, Milli Dogu'nutt felaketine Hareket'e karg1 Ingilizlerle igbirligi halinde sebep olacak bir Kürt ihtilali" tezgâhhyor? Mustafa Kemal'in ilk tepkisi, Recep Zühtü'ye Ali Galib'i äldürmesi için talimat vermek oluyor, fakat Rauf Bey buna giddetle kargi ç11ayor; Ali Galib'in yakalamp getirilmesini, zorunluluk olmadikça adam öldürülmemesini part koguyor.6s Elazig'daki 15. Süvari Alaya, Sivas'taki 3. Ordu'ya baghdir. Alay Komutani 11yasBey'e 60 süvari ile Malatya'ya giderek Ali Galib ve avenesini yakalamasi için emir veriliyor. istanbul engellemeye çahysa da 15. alay yola çilayor. Bu sirada Ali Galib, hükümet konaimi basarak Malatya Defterdarhit'ndan zorla 6 bin lira almakla megguldür! Süvari alayimn gelmekte oldugunu ägrenince panikliyor, agiret reisi Haci Kaya'mn 15. alaya karg1 pusu kurmastm istiyor, ama Haci Kaya kabul etmiyor. Ali Galib, Binbagi Noel ve Bedirhaniler Malatya'dan kaç1yorlar. Ali Galib ve Noel'in bazi agiretlerle Malatya'ya saldirma çabalan da sonuç vermiyor. Damat Ferid'in ve Ingilizlerin Ali Galib tertibi Eylül ortasmda fiyaskoyla sonuçlamyor. Mustafa Kemal, Ali Galib olayiyla ortaya ç1kan ihaneti teghir ederek Damat Ferid hükümetine siyasi savag aç1yor. "hizmet"i

'

'in

"bütün

62. Karabekir, a.g.e., sf. 171-172.

-

63. Sina Akyin, a.g.e., sf. 542, 64. K. Karabekir, a.g.e., sf. 218. Anilari, sf. 76-77. Karabekir de Mustafa Kemal'ln 65. Sami Önal,Husrev Gerede'nin Ali Galib'l öldürtmek istedigini yaziyor. (Istikla! Harbimiz, sf. 218). Ataturk Nutuk'ta talimat" verdigini belirtir. Sina Akgin, Recep ZühAli Galib'e karg1Recep Zühtü'ye tü'ye verilen bu talimat"in Ali Galib'i äldurmek olabilecegini belirtir. (istanbul Hukümetleri ve Milli Mücadele, sf. 549, dn. 304.) "hususi

"hususi

98

Damat Ferid'i dügürmek 9 Eylül'de Sivas Kongresi, Ali Galib olay1 sebeblyle hükümeti protesto eden bir bildiri yaymhyor, Ali Galib ve adamlarmm hain oldugunu belirtiyor. Mustafa Kemal'in teklifiyle Heyet-i Temsiliye, Ali Galib olay1 ile ortaya çikan ihaneti telgrafla padigaha anlatmak ve padigahtan yerine yeni bir hükümet kurulmasm1, in Damat Ferid"i uzaklagtinhp seçimler için hazirhklara baglanmasim istemek için karar allyor. Fakat Mustafa Kemal'ín telgraflan padigaha ulaÿm1yor. Çünkü Damat Ferid hükümeti Kuva-y1Milliye'nin her türlü iletigimini engellemek için, postanelere telgraflarm1 almayacaksruz" diye emir vermigtir. Bu emir Anadolu'da yürümilyor, ama útanbul'da yürüyor, telgraflar padigaha gitmiyor! 11 Eylül gecesi Sivas Valisi Regid Papa ile Damat Ferid'in Îçigleri Bakam ÂdilBey postanede telgraflagirken, MustUa Kemal müdahale ediyor ve Ali Bey'e hitaben gu telgraf1yazdmyor "ha-

"onlarm

Milleti padigahma maruzatta bulunmaktan men ediyorsunuz. Alçaklar, caniler! Dügmanla millet aleyhine haince tertipler yaplyorsunuz... Akhmzi bayruza toplaym. Galib Bey ve hempalari gibi aptallarm ahmakça sözlerine kanarak ve Mister Noel gibi milletimiz ve vatamm12 için zamilletçe sorarh yabancilara vicdammzi satarak yaptigmiz alçakhklatm rulacak hesabru göz önünde bulundurunuz. Güvendigin gahislarm ve kuvvetin sonunu ögrendiginiz zaman, kendi alabetinizle mukayese etmeyi unutmaym!

Sira Damat Ferid'e ültimatom

vermeye

gelmigtir

Vatan ve milletin hukuk ve mukaddesatuu ayaklar altma alan ve Zât-1 Hazret-i Padigahfnin hükümdarhk geref ve haysiyetini ihlal eden gafilce tegebbüs ve hareketleriniz kesinlegmigtir. Milletin padigahmuzdan bagka kimseye güveni kalmanugt1r. Bu sebeple millet, halini ve istirhamlarmi Buna engel olmaya bir saat ancak Padigah'a arz etmek zaruretindedit.. daha devam ederseniz, gayri megru hükümetinizle bütün vatan kesin1gk le ilgi ve irtibatlaruu kesecektir! Bu son ihtard1r! Mustafa

Kemal'in

bu dönemdeki en kritik ve en atilgan kararlarm-

dan biri budur! Bu karar bütün kolordulara, Istanbul Telgraf Müdürlügü'ne ve illere bildiriliyor. Uymayanlarm, Damat Ferid hükümetiyle ilgi ve irtibatmi kesmeyenlerin cezalandmlacagi belirtiliyor. Damat Ferid'in megru bir hükümet olarak kabul edilmedigi, yabanci ülke temsilcilerine, büyükelçilere de iletiliyor.

99

Türkiye'de artik iki hükümet var: 1stanbul'da fiilen tükenmig, ama resmen mevcut bir hükümet; öbüru ülkede fiilen mevcut, ama resmen hükümet olarak kurulmanug bir Kuva-yi Milliye otoritesi! Igleri aksaemirlerde, mamasi için, Heyet-i Temsiliye adma vilayetlere gönderilen adma dehükümet adma" (yani resmi iglemlerin durmamasi, il) iglemlerin yürütülmesi istenlyor. eki, öbür Rumandanlar ve idareciler, resmen bagh olduklari Istanb hükümetiyle bu gekilde iligkilerini kesecekler mi?! Bunu bildirmeleri için kumandanlara ve valilere 48 saat mehil veriliyöneticileri bu karann yor. Karabekir Papa ve Trabzon Müdafaa-i Hukuk böyle bir kararm Dasokabilecegini, delegelerini zora Erzurum Kongresi ettiklerini, iligkileri endige güçlendirmesinden mat Ferid hükümetini kesmek yerine padigaha heyet gönderilmesinin daha iyi olacagmi bildiriyorlar. Karabelo, Mustafa Kemal'i pahsi devramyor diye elegtiriyor. Diyarbalor'daki 13. Kolordu Kumandam Vekili Cevdet Bey ise, istanbul'la çünkü Kürt ve ili.yki kesmenin bu bölgede sakmcalar yaratabilecegini, hatirlatlyor.66 elde tuttugunu Arap agiretleriniHalifelik politikasiyla Karabekir arasmda uzun Kemal'le Mustafa özellikle dönemde, Bu karari büyük ölçüde uyvardir. iligki kesme Neticede telgraflagmalar "padigah

gulamyor.

"Padig,alumiz efendimiz hazretleri" Mustafa Kemal, bu fevkâlade kritik dönemde Damat Ferid'e kargi Vahideddin'i mümkünse yanma çelanek, en azmdan etkilemek istiyor. Bu amaçla, 11 Eylül 1919'da Vahideddin'e telgraf çekiyor. Mustafa Kemal'in politik esnekligi balammdan, bu telgrafta kullandigi hitaplar dikkat çekicidir: "Bagkumandan-1 akdesimiz, gevketlû, mehabetlü padigalumizm ataefendimiz... Zât-1 akdes-i hübe-i ulyâ-1 mülûkânelerine... Sevketpenah efendimiz... Sevgili padigahim1z... Zât-1 akmayunlar1... Sevketpenah des-i Hilafetpenahi... Hakan-i celilü'g-gan..." din ve vatan haini casuslarla beraber... siTelgrafta Ali Galib'in lahh Kürtleri toplayarak çeteler tegkil ettigi"ni belirtlyor. Bu gekilde saltanat ve hilafete Damat Ferid'in, ülkenin bölünmez parçasi ve Kürdistan'i güya ayaklandirbagh olan sarsilmaz bir sadakat hissiyle tatbike mak suretiyle" vatam parçalamak gibi tam dügmanlarm pÏannu vatansizhk hisslyle tertip koydugunu anlatdiyor· "Dügman paras1yla ve Harbiye BaBey) hükümetin Bakam ve Içigleri olunan bu ihaneti" (Âdil hüküartik Ferid Damat ettigi için kam (Süleyman gefikPaga) tertip hürmethakluyla metine güvenmek imkâns1zdir. "Saltanat ve hilafete kâr, namuslu gahislardan olugan ve megrutiyete tamamen sadik yeni "bazi

"yüce

66. Zeki Sanhan, a.g.e., ll,sf. 106; Nutuk, Vesika: 87-88.

100

bir bakanlar kurulu teykili" zaruri hale gelmigtir. Bu yap11mcaya kadar mevcut hükümetle hiçbir haberlegme ve münasebet kurulmayacaktir. Milletin bu kararmdan ordu da aynlmayacaktir... "Emr ü ferman devletlil padigahimiz efendimiz hazretlerinindir."U Vahideddin'e çekilen telgraf böyle... Silogan Damat Ferid'in yapabildigi tek gey, yakmda "Padigahm millete hitaben bir bildiri yaymlayacagmi" aç1klamaktan ibaret kahyor. Padigahm Kuva-yi Milliye'ye çok zarar verecek bir bildiri yaymlamasim önlemek için, Mustafa Kemal 14 Eylül'de yine padigaha bir telgraf çekiyor: "Milletin ebedi bir kulhikla padigahma bagh" oldugunu, Milli Hareket'i haksiz olarak Ittihatç111klasuçlayan ve (lügmanla igbirligi yapan Damat Ferid'in ihanet içinde bulundugunu, yeni bir hükümet kurulmayapacagi tegebbüsleri" önsi gerektigini anlattyor. Aksi halde lemek mümkün olmayacaktirle Mustafa Kemal, padigahm yaymlayacagi bildirinin Milli Hareket üzerinde y11ac1 bir etki yapmasim önlemek için bir de 17 Eylül'de Vahideddin'e hitaben bir mektup yazarak, Damat Ferid'in inadi yüzünden vatan ve milletle beraber saltanatm da felakete sürüklendigini "milletin

"hayvanca"

anlat1yor...

Evet, ama bu mektubu Sivas'tan padigaha kim, nasil götürecek?! Halide Edip'in Sivas'a gönderdigi Amerikah gazeteci Browne götürecektir!

Browne Sivas'ta kaldigi sürece Kuva-y1Milliyeciler'in sevgi ve güvenini kazannug, ondan sonra da yazilanyla Milli Mücadele'yi desteklemigtir.69 Mustafa Kemal'in emriyle Sivas'ta yaymlanan Îrade-i Milliye "on

gazetesinde, beg gündür Sivas'ta bulunup kongrenin megru emelleri hakkmda raporlar veren Amerikan basmmm temsilcisi Browne'a bir tegekkürü vecibe biliriz" geklinde bir açiklamamn yaymlanmasi, bu güvenin bir göstergesidir.70 Mektup, Browne'a veriliyor, o da Istanbul'da Fuat Paga'ya ulagtmyor, Fuat Papa da padigaha veriyor. Padigahm eline ulagtigmda tarih, 29 Eylül'dür; 30 Eylül'de Damat Fend istifa etmigtir fakat...71 Mektup gecikmigtir; padigah, endigeyle beklenen bildirisini 20 Eylül'de yaymlamigtir bile: Halki sakin olmaya, hükümetin emirlerine u maya çagmyor. Anadolu'dan gelen telgraflarla durumu ögrendigini be-

67. Nutuk, llí, Vesika, 82. 68. Nutuk, Ill, Vesika 97 a. 69. Gazeteci Browne hakkinda merhurn Prof. Akdes Nimet Kurat'in bir makalesi ve Irade-i Milliye'de çikan te§ekkür yazisi için bkz. Abdullah Özkan,a.g.e., cilt I, sf. 222-223. 70. Zeki Sarihan, a.g.e., II, 17 Eylul 1919, sf. I l4; basim ve yeni harflerle, sf. 29. 71. Zeki Sarrhan, a.g.e.,

ll, sf. I 12.

irade-i

Milliye, Sivas Beledlyesi tipki-

101·

lirterek, Heyet-i Temsiliye'nin telgrafmi aldigmi ima ediyor. Anadolu'daki galeyanm izmir'in iggali ve Dogu'da Ermenistan söylentilerinin ç1kmasmdan kaynaklandigmi, itidalli davramplarla, barig konferansmda sorunlann çözüleceginden ümitli oldugunu söylüyor. Heyet-i Temsiliye bu bildirinin sahte oldugunu söyleyerek yaymlanmasuu yasakhyor Çünkühalk padigalu Damat Ferid'ten yana görmemelidir. Sivas'taki Irade-i Milliye gazetesi, padigahm Milli Hareket'i de tekledigini yazmaya devam ediyor!?2 ustafa Kemal, 22 Eylül'de Heyet-i Temsiliye adma padigaha hitaben bir telgraf çekiyor Telgraf, Âyan(Senato) ÜyesiDeli Fuat Paga'ya verilecek, o da padi aha ulaytiracaktar Telgraf yöyle baghyor: Hâk-i pây-i maali ihtivayi cenabt hilafetpenahiye, SevketpenahEfendimiz! Kullarmizi.hâk-i pây-i hümayunlarma tekrar arz1hal ve hakikate saik olan sebep... Ferid Paga'nm yüce çahsmiza hakikate aylon maruzatta bulunmak suretiyle millet ve vatana kargi igledigi ihanet... tir.. Telgrafta, Ferid Paga'mn ihanetlerini, bu ihanetlerin iggalcilere nasil cesaret verdigini, ülkenin nasal iggal edildigini anlatlyor, Damat Ferid'in azledilmesini ve milletin güvenine sahip kipilerden olugacak yeni "bütün millet namma niyaz bir kabinenin kurulmasm1 istiyor. Telgraf ve istirham ederiz... Emr ü ferman hazret-i tâcidar-1 azamilerinindir"

kligesiyle sona

eriyor.E

imza Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesi.

Damat Ferid hükümeti bu gekilde ayakta duramaz hale gelerek siyaseten saraihrken, Mustafa Kemal kuvvet göstermeyi de ihmal etmiyor 28 Eylül Pazar günü yaptlig1 aç1klamada, gerekirse Izmit civarmdaki Kuva-y1 Milliye birliklerinin Istanbul üzerine yürüyecegini belirtlyor! Ertesi gün, aym 29'unda Mustafa Kemal'in mektubunu gazeteci Browne Maregal Fuat Paga'ya veriyor, o da padigaha götürüyor. Mustafa Kemal'in mektubunu sonuna kadar okuyan Vahideddin, Fuat Paga'ya "Benim menfaatim, milletimin menfaatlerine baghdr. Milletsiz padigah olmaz. istërim" refalum mutlulugunu diyor, Meclis-i Milli seçimleMilletimin ve rinin yapilmasmi çok arzu ettigini de säylüyor.N Damat Ferid Papa, 28 Eylül'de Istanbul'daki Îngiliz Yüksek Komiseri Amiral de Robeck'e bagvuruyor, Kuva-yi Milliye'ye kargi 2 000 kipilik 72.

IsmailHâmi

Danigmend'in bagyazisi, irade-i Milliye, 28 Eylul 1919 (Slvas Beledlyesi,

tipki basim yeni harflerle, sf. 41.)

73. Nutuk, Vesika 99. 74. Selahattin Tansel, Mondros'tan sf. I42.

Mudanya'ya

Kadar, II, MilliEgitim Basimevi, 1978,

102

bir kuvvet göndermeyi öneriyor! Bu kuvvetle tren istasyonu bulunan Eskigehir'i almak, Milli Hareket'te büyük bir darbe olacaktir! Fakat Itilaf komiserleri Ferid'in bu istekini reddediyor iki bin kigi bu iq için yetmez, daha fazlasi da iç savaga yol açar. Itilaf Devletleri bunu göze alamayacak kadar harp yorgunudur! Son çirpmigi da netice vermeyen Damat Ferid 30 Ekim'de istifa ediyor!75

Damat Ferid tekrar sadrazamhga

gelecektir! Ne zaman?..

1920'de ingilizler ikinci defa ve resmen onlann süngülerinin üstüne oturarak!

16 Mart

istanbul'n iggal ettikten sonra,

Damat Ferid'in istifas1yla, tarihimizde ilk defa, padigah iradesi olmadan, yeniçeri ayaklanmas1veya Enver Pa.ya türü askerî darbe de olmairade" namma telgraflarla bir hükümet dügürülmügtür! Dadan, mat Ferid hükümetini dügüren, 38 kiqilik SivatKongresi'dir, ama bu 38 kigi ve onlarm seçtigi Heyet-i Temsiliye, irade"nin kendisidir! Bunu anlamadan Milli Mücadele anlagilamaz! Îkinci Megrutiyet terimi olan "Milli Îrade" kavranunm nasil güçlü oldugu bellidir. Simdisira, Milli Hareket'e dost bir hükümetin bagma gelmesi ve Mebusan Meclisi'nin toplanmasma gelmigtir. "milli

"milli

75 Bu süreç için bkz. Nutuk, a.g.e., II,sf. 99- I38.

sf. 78-130; 5ina Algin, a.g.e.,

578-588; Zeki Sarihan,

.

Kongre'den ihtilal Meelisi'ne

Rejimi degigtirmek yetkisi ile ilk anda donanrug bir Meclis... Olagahüstü yetkilere malik bir Meclis...1 Mustafa Kemal, 18 Mart 1920, Ankara

Istanbul'da hükümet kurdurtmak! Damat Ferid sadrazamhktan

istifa mecburiyetinde kaldiktan iki gün kurma görevini Ali R1za Papa'ya veriyor.

sonra Vahideddin hükümet Aslmda gönlündeki isim Tevfik Paga'dir, ama Milli Hareket'in kabul edebilecegi isim Ali Riza Papa oldugu için gimdilik görevi ona veriyor hükümeti" oldugunu söylüyor! ve çevresine yeni hükümetin Maregal Ali Rua Papa, Almanya'da askerî egitim görmügtür, iyi niyetli, dürüst, vatansever, fakat dirayetsiz bir galustir. Kuracag1 hükümet Milli Hareket'e çok yarar saglayacak, fakat bilhassa Îngiliz baskdaistifa edecektir. nna gögüs geremeyerek 3 Mart'ta sadrazamliga Ali Paga'yi atayan 2 Ekim tarihli hatti Riza Vahideddin, olarak" iki gey istiyor: hümayununda yeni hükümetten yani yanhg anla• Halkta bir müddetten beri olugan malar sebebiyle artmakta olan tefrika ve güphelerin giderilmesiyle ahali arasmda ahenk ve birligin saglanmast gartlar çerçeve• Memlekette sükûn ve intizanu saglayarak kanuni toplanmasi.2 Meclis'in yap11masi, sinde seçimlerin bir an e¯vvel Birinci madde elbette Kuva-yr Milliye ile uzla¶ma anlamma geliyor. Îkincisi, açik, bir an önce seçimler ve Meclis'in toplamnast.. Bunlar Milli Hareket'in istedigi geylerdir. 1stanbul'daki hükümeti degigtirmek Reisi Mustafa ve seçimlerin yolunu açmak Sivas'taki Heyet-i Temsiliye 38 delegeli Temsiliye'nin Kemal'in büyük bir siyasi bagarisidir. Heyet-i Sivas Kongresi'nin nasil büyük bir milli temsil gücüne sahip oldugunun "hülle

"kati

"suitefehhüm"

da göstergesidir. Yeni kurulan Ali Riza Papa hükümetinin eokolumlu bir icraati, Harbiye Nezareti gibi fevkalade önemli bir bakanhga milliyetçi Mersinli Cemal Paga'yi getirmesidir. Heyet-i Temsiliye kararlarmda Cemal PaI. Nutuk, sf. 28 I

.

2. IbnulerninKemal

Inal,a.g.e.,

cilt 3, sf, 21 I I.

104 "hükümette

ga'dan Kuva-yi Milliye'nin temsilcisi" olarak bahsediliyor, böylesine güven veren bir isim. Bundan bagka, Îçigleri Bakam Damat Mehmed Serif Papa, Bahriye Bakam Salih Paga, Baymdirhk Bakam Abuk Ahmed Papa, Ticaret ve 2;iraat Bakam Hadi Papa da Kuva-yi Milliye'yi açakça ve samimiyetle destekleyen isimlerdir? Üniformasiç1kanldiktan sonra Damat Ferid hükümetinin resmi yazigmalandda geçen "Mustafa Kemal Bey" teriminin, Ali Riza Papa hükümetinin resmî yazigmalarmda artik "Mustafa Kemal Papa Haaretleri" olarak yer almasi da çok önemli bir igarettird Mustafa Kemal Istanbul partlannda iyi bir hükümet kuruldu diye "Îstanbul'la iligkileri kesme" kararm1hemen kaldirruyor, bunun için partlari vardir. Mesela Genelkurmay'a kim gelecektir? Yeni hükümet Erzurum ve Sivas kongrelerini ve Heyet-i Temsiliye'yi resmen tamyacak midir?! 2 Ekim gecesi bütün valiliklere, kumandanlq·a ve Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerine bir telgraf çekiyor· Ihaneti tahakkuk eden Ferid Papa kabinesinin dügmesiyle yerine Kutamamen uyumlu ehil gahislardan olugan bir kabinenin kurulmasi hususunda milletin azimli tegebbüsleri ve kutsal padigahtan devamh istirhamlan neticesinde Ali Riza Papa

va-yi Milliye'ye dayah ve milli emellerle

Hazretlerinin

bagkanhšmda

bir hükümet kurulmugtur..

Osmanh Mebusan Meclisi içm bu dönemde "Milli Meclis" terimima görülüyor. TBMM açilmcaya kadar "Milli Meclis"in anlanu, Osmanh Mebusan Meclisi'dir. Mustafa Kemal, telgrafin devammda, yarm saat 2'de bakanlar kurulu toplant1halinde iken Sadrazam Ali Riza Papa ile telgraf makinesi bagmda bir görügme yapacairu bildiriyor. Bu görügmede sadrazama gunlari yaygmlagtigi

söyleyecektir: 1- Yeni hükümet Erzurum ve Sivas kongrelerinin kararlarma Milli Hareket de hükümeti destekleyecektir.

uyarsa,

2- Yeni kabine, Milli Meclis aç11mcaya kadar milletin mukadderatiyla ilgili konularda herhangi bir taahhüde girmeyecektir. 3- Paris'teki Sulh Konferans1'na gidecek delegeler milli emellerin lincinde ve muktedir isimlerden seçilecektir. Dikkat: Mustafa Kemal Îstanbul'da Milli Hareket'e yardimci olacak mukadderatlybir hükümeti kurdurtmakla kalmamig, aslmda lå ilgili" konularda bütün inisiyatifi artik eline alnugttr.5

'-

"milletin

3. Dr. 2'ekerlya Türkrnen, Mütareke Döneminde Yaprianmasi, Türk Tarih Kurumu, 2001, sf. 213.

Ordunun

Durumu

ve Yeniden

4. Bagbakanlik Devlet Argivieri Genel Müdürl0gu, Belgelerie türk, Ankara 2003, belge no: 30, 38, 39, 40.

Mustafa

Kemal Ata-

5. Nutuk, sf. 130, Vesika, 128.

105

Mustafa Kemal, sadrazama söylenmesi için ba.yka önerisi olanlarm bunlan süratle bildirmelerini de istiyor. 1stanbul'la iligkilerin kesilmesine ihtiyath bakmig olan Karabekir hebaçanmn bu parlak baglangicmmen 2 Ekim'de cevap veriyor, dan dolayi" Heyet-i Temsiliye'yi ve Cemal Paga'y1 kutluyor. Damat Ferid hükümetinin Içigleri Bakam ÂdilBey ile Harbiye Nazin Süleyman SefikPaga'mn, Telgraf Umum Müdürü Refik Halit (Karay) Bey'in kaçm larma firsat verilmeden hemen Divan-1 Harp'e sevk edilmelerini öneriyor. Genelkurmay Bagkanhgi'na Cevat Paga'mn, Harbiye MüsteBey'in getirilmesini tavsiye ediyor.6 garkgi'na Îsmet (Înönü) "milli

Teykilatçi Mustafa Kemal Mustafa Kemal'in kafasmda Istanbul'da askerî ve mülki bürokrasiyi Milli Hareket'e baglamak için bir projesi vardir. 3 Ekim'de kolordulara gizli bir emir gönderiyor, Harbiye Nazir1 Cemal Paga'ya telgraflar çekerek gu isimleri görevlere getirmeleri için talepte bulunmalarim istiyor • Genelkurmay Bagkanhgi'na Cevat Çobanhveya Fevzi Çakmakpagalardan biri getirilmelidir.7 • Harbiye Bakanhgl Müstegarhgi'na Albay Ismet Bey atanmahdir. • Îstanbul Muhafizhäi ve 25. Kolordu Kumandanhgi'na Albay Galatah SevketBey veya Yusuf Izzet Papa getirilmelidir. • Kaymakam (yarbay)Kemal Bey Îstanbul Polis Müdür(i yapilmahdir. Mustafa Kemal'in Anadolu için istedigi atamalar ise göyle: • Ali Fuat Papa, Ankara'daki20. Kolordu'nun baymda kalmahdr. • Albay Refet (sonraPaga) Konya'daki 12. Kolordu Kumandanhgi'na tayin edilmelidir. • llk firsatta ordu müfettiglikleri yeniden kurulmah, Kâzim Karabekir Papa Dogu Anadolu, Ali Fuat Paya Bati Anadolu müfettigi olarak "kadrolagma"

görevlendirilmelidir.S

Teykilatçi Mustafa Kemal, Istanbul ve Anadolu'da kendisine bagh bir askerî ve idari kadro kurma yolundadir Mustafa Kemal'in bagka talepleri de vardir: "Damat Ferid hükümeti 6. Karabekir,

istiklal Harbimiz,

sf. 308.

7. Mustafa Kemal Samsun'a gitmek üzere istanbul'danayrilmadan önce vedalagmak için Genelkurmay'a gittiginde Cevat ve Fevzi pagalari gärügme hatinde bulmustu. Cevat ve Fevri pagalar "Anadolu'da bir milli idare kurulmasini" konuguyortardi. Mustafa Kemal onlara katilir idare" ve "Ben zaten bunun için Anadolu'ya gidlyorum" der. Ûç paga Anadolu'da bir kurulmasi ve Anadolu'ya silah sevkiyati yeterli hale gelince taarruza geçilmesi konularinda 1919-1920, Türk daha 13 Mayis'ta anlagmiglardi. (Tevfik Biyikoglu,Atatürk Anadalu'da Tarih Kurumu, 1959, sf. 12. Ayrinti için bkr. SüleymanKulça, Mangal Fevri Çakmak,I. cilt, Istanbul,1953, sf. 108.) "milli

8 .Nutuk, sf. 133.

106 zamanmda ihanetkâr hareketlerde bulunmug birtalam reis ve memurlar" cezalandirilmahdir. Tabii bilhassa Damat Ferid'in bakanlarmdan Kemal, Süleyman Bey Ali Âdil ve SevldPapa Milli Meclis aç1hr açilmaz

Meclis karari ile Yüce Divan'a verilmeli, Posta Telgraf Umum Müdürli Refik Halid (Karay) ise derhal tutuklanarak yargilanmahdir. Milli Mücadele'den sonra bu isimlerden Ali Kemal linç edilecek, diger üçü 'Tüzellilikler" listesinde yurtdigma sürülecektir. istanbul'daki hükümet bütün bu istekleri yerine getiremiyor tabii... Gerilim tirmamyor. Harbiye Naziri Cemal Paga, Mustafa Kemal'in dostu gazeteci Yunus Nadi'den arabulucu olmasmi istiyor. Yunus Nadi de Mustafa Kemal'e anlayigh davranmasuu tavstye ediyor. "Kabinede Heyet-i Temsiliye adma bulunan" Cemal Paga, íŸIustafa Kemal'e çektigi telgrafta, "Heyet-i Temsiliye'nin bütün isteklerini kabul ettiklerini, Hediretilyet-i Temsiliye'ye dayandiklarmi" bildiriyor ama memesini" istlyor Mustafa Kemal bu agamada ve sabirh davranmay1" ve görünmeyi" siyaseten uygun buluyor.9 hükümetin Ve Îstanbul'daki hükümete zorluk ç1karmayacaklarmi, ortagi gibi davranmayacaklarmi bildirerek Cemal Paga'ya tegekkürleri"Istanbul hükümeti ile ni iletiyor. Millete bir beyanname yaymlayarak saglandigmi" açikhyor. beyannamesinde Tabii tam bir anlagma lû, mehabetlû hilafetpenah _efendimiz hazretlerine... ubudiyet ve sadakatini" tekrar bildirmeyi de ihmal etmiyor.10 Artik Erzurum ve Sivas kongrelerinin kararlan, bildirileri, bütün Heyet-i Temsiliye açiklamalan istanbul gazetelerinde yaymlaalyor. Milli Mücadele ve uluslagma tarihimizin son derece önemli toplumsal dinamiklerinden biri olan "Sultanahmet Mitingleri"nin üçüncüsü 10 Ekim'de Îstanbul'da yapihyor. Minarelerde ve kubbelerde larmizi Türk bayragl ile iggal altmdakivatan için matemin simgesi olarak siyah bayhoraklar var. Yine bag konugmact Darülfünun-1 Osmani (Üniversite) Cemal'den Halide Mithat Riza Nur Halide Hamm'dir. Edip, Edip ve casi olugan bir kurul, iggali giddetle lunayan bir bildiri yaymhyor. Mitinge o zamanki 1 milyon nüfuslu Îstanbul'da yüz bin kigi katthyor. Hükümet, Mustafa Kemal'in istedigi gibi, Cevat Pa.pa'yi Genelkurgetiriyor Artik Genelkutmay askerî birliklere gifr li may Bagkanhgfna telgraflar göndererek "Kuva-yi Milliye'nin ia.gesinin askerî birlikler t Itilaf Devletleri kargasmda rafmdan kargilanmasun" emrediyor; hükümeti mügkil durumda birakmamak için bütün faaliyetlerin gizlilikle yap11masm1" istlyor. "Eglaya ile mücadele için" neler gerektini konusunda Kuva-y1 Milliye'ye bagh kumandanlarla Harbiye Nezareti ve GeYunan iggal ordunelkurmay arasmda telgraflagmalar oluyor; silah, emirlerle cephane vemeveut sudur! Yine gizli, gifreli "ayrmtilarda

"hazimh

"uzlagrmy

"gevket-

"yalniz

"eykiya"

"depolarda

9. Nutuk, sf. 15l. 10. Nutuk, Vesika, 138.

107

sairenin ileride kullamlacak gekilde korunmasi ve bir figege dahi zarar verilmemesi" isteniyor. Bunlar Îstanbul'da Ali Riza Papa hükümetmin, Harbiye Nazirhš1'nm, Genelkurmay Bagkauhgi'mn emirleridir. Ali Riza Papa hükümeti, bagta kaldigi sürece Kuva-yi Milliye'ye elbise, silah, iage ve teçhizat, her türlü yardun yap1yor.11 Bürokraside de benzer atamalar yap1hyor, Milli Mücadele kargitt bavali, yarg1ç ve komutanlar görevden almiyor. zi

Mustafa Kemal'in ince siyaseti Bu dönemde Mustafa Kemal'in siyasetçi dehasmi gösteren bir olay da "Îttihatçihk" meselesindeki tutumudur. 9 Ekim'de Harbiye Naziri Cemal Papa bir genelge yaymlayarak Heyet-i Temsiliye'nin dört konuyu aç1khga kavugturmasim istlyor 1- Ittihatç1hklailigkilerinin bulunmadigi... 2- Osmanli Devleti'nin Birinci Dünya Savagi'na katilmasmm dogru olmadigim Heyet-i Temsiliye'nin aç1klamasi ve sorumlularm isim isim belirtilerek cezalandmlmalari... 3- Harp esnasmda yap11an her nevi cinayet faillerinin kanuni ceza
"akil

.olmasi

"çoktandir

I I. Zekeriya Turkmen, a.g.e., sí, 220 12. Nutuk, sf. 136.

yd.

108

Ittihatçi olmadiglauz gibi Ittihatça dügmam da degiliz. 2- Cihan Harbi'ne girmemek elbette istenir bir geydi, ama buna

ve çevresidir.

maddeten imkân yoktu. ÇünküBogazlar Ruslara vaat edildigi için bizim seyirci kalmam1z mümkün degildi. Sorumlularma gelince, padigah

kanunen sorumsuzdur, aynca, harbe girme karan dört ay sonra Meclis'te alloglarla kargilammyttr. Bu konudaki görüglerimiz dügmanlarm bakt; açisma cevap olmak üzere ifade edilmigtir. 3- Harp sirasmdaki kötü idarelerin meydana çikanhp cezalandirilmasi kamm devrine geçmenin geregidir, ama tantana yapmaya gerek yoktur.

4- Seçimlere müdahale etmeyecegimizi daha önce bildirmigtik. Baykaca bir emir ve uyan varsa bildiriniz¾ Burada Mustafa Kemal'in müthig dikkati: 2 numarah cevapta bu yazbalog açilarma cevap" olycak gekilde kaleme a]diklanm digim kendisi belirtiyor. 3 numarah cevapta da Cemal Paga'nm esnasmda yap11an her nevi cinayet" geklindeki deyimini Mustafa Kemal idare" deyimini kullamyor, Ermeni iddialarma dayakullammyor, nak vermemek için! Ve iç politika: Sina Akgin'in belirttigi gibi, Mustafa Kemal'in temel dayanail olan Müdafaa-i Hukuk teykilatlan esas itibariyle Îttihat ve TeBunu bilen Mustafa Kemal, onrakkililer tarafmdan olugturulmuqtu.14 lan suçlamaktan salamyor, hareketin "Ittihatç1"olmadigt, ama Ittihatçi dügmam da olmadigmi belirtiyor. Birinci Cihan Harbi'ne girmemizin kaçimlmaz oldugunu belirtirken de Ittihatçilan suçlamaktan sakmdigi açik. Sartlardegigtiginde Ittihatçilan suçlayacakttr. "dügmanlarm

"harp

"kötü

Amasya'da

dönemeç

Harbiye Nazin Mersinli Cemal Paga, Kuva-yi Milliye ile görügmek için Bahriye Nazir1 Salih Paga'mn görevlendirildigini belirterek, bulugistemigti. Bu, Istanbul hükümetinm bir ma yerinin kararla.ytLnlmasuu "tammasi"

demekti kere daha Milli Hareket'i Bulugma yeri Amasya'dir. 20 Ekim'de Salih Papa ve Padigah Yaveri Albay Naci (Eldeniz), Heyet-i Temsiliye adma Mustafa Kemal ile Ra ve Bekir Sami beyler Amasya'da Tümen Kumandam Albay Cemil Cahit Bey'in evinde buluguyorlar. Hilafet ve saltanata taraflann sadakatini bildirmelerinden sonra, Sivas Kongresi kararlanm inceleyerek görügmelere geçiyorlar, iki gün sürüyor. Neticede üçü açik, ikisi gizli beg protokol imzalamyor. Özetlegöyledir: 13. Tam metin; Nutuk, Vesika, 142. 14. Sina Akyin, jön Türkler sf.3II.

ve

ittihat

ve Terakki,

Gerçek Yayinevi, Istanbul,1980,

109

Milli tegkilatla hükümet arasmda anlagmazhk kalmamigtir. Vatan topraklarmm bütünlügü ve istiklâlin muhafazast esastir. Devletin smm Türklerle Kürtlerin oturdugu cografyadir. Bat1 Trakya'da (görünügte) bagnnsiz bir hükümet kurulacaktir. Edirne'den ve Meriç smirmdan hiçbir gekilde vazgeçilmeyecektir. • Türkiye'nin egemenligini ve toplumsal dengesini bozacak gekilde gayrimüslim azirihklara imtiyaz verilmeyecektir. Bu konuda da Milli ebusan) karari almacaktir Meclis'in esas ( • 1stiklâlimizenygon olmak kaydlyla fennî, smaî ve iktisadî ihtiyacim1zm dig yardunla saglanmasi müzakere edilmi§ ve pek çok sermaye dökecek bir devlet olursa" bunun mali konularda ne çapta bir denetim getirecegi gimdiden kestirilemeyeceginden, baguns1zhgumzm ve milli ç1karlarimizm zarar görmemesi için, uzmanlarca esash bir inceleme yapilacak, bu incelemeye gäre Milli Meclis'ce verilecek karar esas almacaktir. • Seçimler serbestçe yapilacaktir Seçilecek Meclis 1stanbul'da çahgacaksa, tam güvenlige sahip olmasi garttir. Iggal altmdaki bir Istanbul'da bunun mümkün olmayacaël belirtilerek, bang antlagmas1 imzalamncaya kadar, Avrupa'da örnekleri oldugu gibi, Meclis, geçici olarak bagkent Istanbul digmda, Anadolu'da, ama yine Istanbul hükümetinin belirleyeceni bir yerde toplanmasi kabul edildi. Ittihatçilar'dan suçlu olanlarm veya Teheir gibi olaylara kançanlarm seçilmemesi için Heyet-i Temsiliye uyanlarda bulunacaktir Meclis'in toplanacag1yer olarak Salih Papa ile uz1agma saglanan il, Bursa'dir. • Amasya görügmelerinde vanlan bir karar da Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin megru bir cemiyet olarak hükümetçe kabul edilmesidir, tanmmasidir. Erzurum ve Sivas kongreleri kararlari da, toplanacak Mebusan Metlisi'nce uygun görülmek kayd1yla, hükümet tarafmdan kabul edilmigtir. •

"zahiren"

"memleketimize

•

Gizli protokol Gizli protokol, görügmelerin tutanag1 niteligindedir; zaferden sonra da uzun süre bazi bölümleri gizli tutulmugtur. 20-22 Ekim 1919 tarihli gizli protokolün önemli maddelerinin özeti göyledir: • Islam âleminin de kuvvetli bir dayanag1 olan Islam hilafeti ve Osmanh saltanati devam ettirilecektir. Milli smirlar, Osmanh Devleti'nin Türkler ve Kürtlerle meskûn olan arazisidir. Kürtlerin Osmanh camiasmdan aynlmasi imkânsizdir. Kürtlerin serbestçe geligmelerini temin edecek gekil ve surette geleneksel ve toplumsal hukukumuzca müsaadelere mazhar olmasi dahi desteklenmek ve yabancilar tarafmdan görünügte Kürtlerin bagunsizh•

110

olan tezviratm, dedikodularm önüne geçmek için de bu hususun pimdiden Kürtlerce malum olmasi uygun görüldü... • Vatanm Kilikya, Aydm ve Itakya bölgeleri hiçbir gekilde ayrilamaz. • Gayrimüslim unsurlara, siyasi hâkimiyetimizi ve toplumsal dengemizi ihlal edecek mahiyette imtiyaziar verilemez... Bu hususta Milli Meclis'in kanaat ve kararina uyulacaktar. • Bagimsizhgimiz tamamen sakh kalmak gartlyla, fennî, smaî ve iktisadî ihtiyacumza hal gekli bulunmasi hususu uzmanlarca etrafh bir gesonra Milli Meclis'te görükilde incelendikten sonra ve suurlandiktan gülerek karara baglanacaktir • Milli Meclis (Mebusan Meclisi) Istanbul'da serbestçe çahyabilmelidir. Îçgal altmda bulunan Istanbul'un buna pek uygun olmadigi dügünüldü. Öylebir durumda, geçmigte Fransiz Parigmentosu'nun Lyon'da, Alman Parlamentosu'nun Weimar'da toplanmasi gibi, Milli Meclis'in de "Îstanbul hükümetinin münasip görecegi" bir yerde toplanmas1 uygun görüldü.15 Açik ve gizli olarak beli.rtilen bu iki protokolden bagka benzer konularda üç protokol daha vardir. Milli Hareket'e zarar veren bazi komutanlann ordadan atilmasi, IngilizierinMalta'ya sürdügü galuslarm serbest biraktmlmasi,. Ingiliz Muhipler Cemiyeti'nin faaliyetlerinin önlenmesi, "Ermeni zalimlerinin de mahkemeye verilmesi" Paris'te barig konferansma gönderilecek temsileilerin Heyet-i Temsiliye'nin uygun görecegi isimler olmasi gibi maddeler bulunmaktadir.16 Gärügmelerde Salih Papa Kuva-yi Milliyeciler hakkmdaki bazi gikâyetleri dile getiriyor; 50 yagmdaki insanlan bile askere ahyorlar gibi... Mustafa Kemal hemen Ankara'daki Ali Fuat Paga'ya telgraf çekerek, saldirgan davranmamasi, yarKuva-yi Milliye'ye bagh güçlerin dim edecegimizi vaat ettigimiz yeni hükümeti zor duruma sokmamasi"

81maksadi

altmda

yapilmakta

"ahaliye

için uyanda

bulunuyOr.17

Hem yandag, hem karg1 Tabii Amasya görügmelerinde Salih Papa ile Mustafa Kemal Paga'n görüg farklan da vardi; amaçlan aym da olsa yürüttükleri görevler ddgigikti.Mesela Salih Paga, aç11acak Meclis için Kuva-yi Milliye tarafmgözüne batacak isimler" oldan gösterilecek adaylarm Salih Paga'nm tutumunu pek beKemal, mamasm1 istemigti. Mustafa "yabancilarm

15. "Gizii Protokol"Un tam metni için bkz. Atatürk'ün

Bütün Eserleri, cik 4, sf. 34\-343.

16. Bkz. Nutuk, sf 162-167; Amasya protokollerinin tam metni için bkz. Atatürk'ün Bütûn Eserieri, cilt 4, sf. 339-349; Rauf Orbay, a.g.e., sf. 295-298, Mazhar Mufit Kansu, a.g.e., cilt II, sf. 4l4-424. 17. Zekeriya Turkmen, a.g.e., sf. 226.

111

enmemig, Sivas'a döndügünde Heyet-i Temsiliye üyelerine bilgi verirken, "Bagta sadrazam olmak üzere kabine üyelerinin tümünün âciz, padigahm gözüne girmek isteyen, Milli Hareket'e losmen karg1, losmen onun yanmda kigiler oldugunu" söylemigtir. "istibdaYine de, padigahm ilk f1rsatta bunlari degigtirerek yerlerine di devam ettirecek bir hükümet" getirmek istemesinden endige ederek, Ali Riza Papa hükümetine olan destegin Meclis aç11mcaya kadar sürdürü esine karar veriyorlar.18 yeni bir hiikümet kurulacagi haberleZeki Paga'nm sadrazamhšmda ri yay11mca, Mustafa Kemal telaglamyor, 2 Kasim'da Harbiye Nazir1 Cemal Paga'ya telgrafla "Sadrazamm hiçbir gekilde iktidardan ayrilmamasuu, aksi takdirde bütün memleketin tekrar Istanbul'la iligkilerini kese-

cegini" bildiriyor, çünkü Ali Riza Papa hükümeti, Ingiliz baslalarma ragmen, Kuva-yl Milliye'ye hem askerî hem siyasi bakimdan önemli çapta destek veriyor.19 Ama Mustafa Kemal, Ali Riza Paya hükümetine umut baglanmasun da istemiyor. Mustafa Kemal'in Ali Riza Papa hükümeti hakkmda izledigi podestek, losmen kargi" bir politikadir. Hem hükümeti ayakta litika sürmesini istiyor, hem bu tutarak Kuva-yi Milliye'ye yaptigi-yardimlarm yapabilecegine baglanmasmi istemiyor umut hiikümetin fazla bir yey asil Mustafa Kemal'in amac1, Meclis'in de hükümetin de Anadolu'da, Ankara'da kurulmasidir 1stanbul'dakihiçbir gey fazla gliçlenmemelidit "lasmen

Meclis nerede toplanacak? Meclis'in güvenlik gerekçesiyle Anadolu'da

bir yerde açilmasi, Musta-

oldugu bir fikirdir, bu aym zafa Kemal'in bagtan beri savundugu, Israrh manda inisiyatifin kendi.elme geçmesi demektir Salih Papa Amasya'da, gördügümüz gibi, bunu bìr õlçüde kabul ediyor, ama Istanbul'a döndügündehükümete ve padigaha kabul ettiremeyecektir donal olarak. Hükümet adma bu konuda Mustafa Kemal'le haberlegen, tartigan Cemal Papa, Meclis'in bagkent Istanbul'da toplanmasmda kesin karath olduklarim söylüyor. Mustafa Kemal Papa, Meclis'in Istanbul'da toplanmas1 kararmda israr eden Cemal Papa arasmda bu dönemde uzun 7 adet telgrafla yapilan müzakerelerde taraflar gerekçelerini anlatlyor, ama birbirini ikna edemiyor. Özetle,hükümete göre, ba.ykent Istanbul'dur, Meclie 1stanbul digmda toplamrsa ltilaf Devletleri tarafmdan Istanbul'un ülkeden kopanlmasi güçlü bir ihtimal haline gelir... Mustafa Kemal'e göre ise, 18. Zeki Sarihan, II, a.g.e., sf. 198. 19. Bkz. Prof. Metin Aylgigi, "Kurtulug Savagi Sirasinda istanbul Hukumetleri ile Kuva-yi MilliyeArasindaki Münasebetler", Türkier, Yeni Türkiye Yayinlari, cilt 5, sf.700-7l7; daha änce zikrettigimiz gu eserde çok genig bilgivardir Dr. Zekeriya Turkmen, Mütareke sf. 203-226. Döneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yapilandirtimasi,

112

Meclis'in özgür olmasi için Anadolu'da toplanmasi gerekir.20 Bu konuda Heyet-i Temsiliye'de ve milliyetçi komutanlar arasmda da görüg farklan var: Meclis nerede aç11mah? Mustafa Kemal'le Ali Fuat Paga daymda, Kuva-yi Milliyecilerin de hebu arada Karabekir ve Rauf Bey, Meclis'in Îstanbul'da men .tamami,

toplanmasi taraftandir.21 Istanbuidaki Ingiliz Yühsek Komiserlini memurlarmdan Tom B. Hohler de Mustafa Kemal gibi, Meclis'in Anadolu'da toplanmas1 yanhsidir, ama bagka amaçla tabii! Hohler, Meclis'in Istanbul digmda toplanmasmdan bahseden Amasya mutabakatml ögrenmig olmah ki, Londra'ya gönderdigi uzunca raporda, Meclis'in Istanbul dipinda bir yerde toplanmasiAnadolu'ya Çekilmesi ve üçüncü derecede mn "Türk imparatorlugunun bir devletçik durumuna dügmesine" yol açacag1m yaziyor! Hohler'e göre Türk özelligi tarih boyunca imparatorluklara bagkent olmuy ‡stmbul'un Türk Ayasofya ve Mü sadece bir fetih sembolüdür Sehirde çok zay1ftir vardir Biri Peygamber'in kutsal lüman damgasi sayilacak sadece iki eser emanetleri, öbürü Eyüp Sultan türbesi... Buna karyihk Pera ve Beyoglu istanbul'un ne kadar kozmopolit oldugunun belgesidir! Hohler'e göre, bu durumda Türklerin Istanbul'dan atdmasi, Hilafet merkezinin mesela Bursa'ya tagmmasi,Türklerde de dünya Müslümanlarmda da büyük tepkilerdogurmayacaktir Türkler zaten sadece giddetten anlar. Baskent olmaktan ç1kar11arakTürklerden almacak Istanbul, Fas'taki Tanca gibi milletlerarasi bir rejimin yönetimine verilebilecektir!22 O dönemde özellikle Hindistan-Pakistan cografyasmda geligen kuvvetli bir "Hilafet Hareketi" vardir, Mahatma Gandhi'nin de destegiyle bu hareket büyük gösteriler yaparak, sivil itaatsizlik nygulamalarma girigerek, Londra'ya baski uyguluyor, Türkiye'nin bölünmemesini, Hilafet gehri Istanbul'un mutlaka Türklerde kalmasim istiyor. Hindistan'daki Ingiliz yöneticileri Müslümanlar ve Hindular arasmda yaydan bu antisömürgeci hareketin daha fazla geligmesini engellemek için, Londra'nm Türkiye'ye artik dügmanca davranmamasi için baslo yaplyor. Mustafa Kemal'in Meclis'in Anadolu'da toplanmasm1 istemesindeki gizli amac1, Anadolu'da bir ihtilal yönetimi kurmaktir. Bu nedenle Meclis'in Anadolu'da bir yerde toplanmas1 görügünü kesinlikle savunuy r. Ancak kipisel tutkular besliyor veya Halife'ye kargi dügmanca davran maruz kalmamak için, sonunda, Meclis'in istanyor gibi suçlamalara bul'da toplanmasma razi olacakt1r.23 -

20. Telgraflar için bkz. Bagbakanhk Devlet Argivleri Genel Müdürlügü, Belgelerle tafa Kemal Atatürk, Ankara 2003, sf. 106-!15. 21. Selahattin Tansel, a.g.e., II, sf.. 165. 22. Bilal $1mgir, ingiliz Belgelerinde Atatürk, 23. Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Savagi

Ye

ÛI;

I, sf. 185- IB7. Politika, sf. 154.

Mus-

113

Mustafa Kemal'in qu projesi açikttr: Istanbul hükümetini millet nazarmda gayri megru gösterip ilga etmek, Eskigehir veya Ankara'da Milli Meclis'i toplay1p milli bir hükümet yapmak... "Hükümet belirlenmig... Kendisi hükümet bagkam,.Heyeti Temsiliye kabine oluyor..."24 Ancak bu amaca ulagmasma zaman vardir. Simdi,Meclis'in nerede toplanacagi konusunda 16 Kasun 1919'da Sivas'ta "Kumandanlar toplantis1" yapihyor. Çoktartigmah geçecek, 13 gün sürecektir. Tabii bagka onular da görügülecek. Toplantrya Mustafa Kemal, Kâzun Karabekir ve Ali Fuat pagalarla, Rauf Bey, Sivas'taki 3. Kolordu Kumandam Albay Selahattin Bey ve Konya'daki 12. Kolordu'nun Kurmay Bagkam Yarbay SemseddinBey, zaman zaman da Heyet-i Temsiliye üyeleri katthyor. Uzun tartigmalardan sonra Kâzun Karabekir konuguyor, Meclis'in Istanbul'da toplanmagöyle: sim savunuyor. GerekÇeleri • Milletvekilleri Anadolu'da çagiracaimuz yere gelmeyip de Istanbul'a giderse, Heyet-i Temsiliye milleti temsil etmeyen bir heyet durumuna düger. • Milletvekillerinin çogu Anadolu'da toplansa bile bazdarmm Îstanbul'a gitmesi ihtimali, milli birlige zarar verir. Milli Hareket'in milletçe desteklendigi konusunda güpheler yaratir • En mühimi para meselesidir. Ordunun, jandarmanm, idaremn maaplari nasil ödenecek, giderleri nasil kargilanacaktir? Batt'daki birliklerimizin parasi kalmadigmdan Heyet-i Temsiliye benden, benim kolordumdan para istiyor Ben, yeminimi tekrar ederim ki, tek dag bagi meAma yarm seferberzar oluncaya kadar direnigten vazgeçmeyecegim. lik ve harp giderleri için daha çok para gerekecektir. • Milli bir hükümet etrafmda toplanabilmek için Meclis Istanbul'da aç11mahdar. Padigah ve Îngilizler er geç Meclis'i kapatacaktir Î,yteo zaman Kuva-y1 Milliyecilerin hakh oldugunu herkes kabul edecek, milli hükümet Anadolu'da kurulacaktir, bize kargi olanlarm kuvvet ve kudretleri kalmayacaktir. Karabekir'in özetledigimiz bu gerekçeleri Mustafa Kemal'i ikna etmiyor, ama digerlerini ikna edlyor.25 Karabekir'den sonra konugan Rauf Bey, Meclis'in önce Istanbul'da toplanmasi, padigah veya Îngilizler tarafmdan kapatildiktan sonra Ankara'da toplanmasi fikrini kuvvetle, heyecanla destekliyor:

IngilizlerinMeelis'i kapatmamalari

ihtimaline kargi bunu muhakkak

gerçeklegtirmek için, ben tehlikeyi göze ahyorum. istanbul'a, Meclis'e gidecegim ve dediginiz olmazsa Anadolu'da milli bir hükümet kurmamz için Meclis'in ortasmda bomba patlatarak

kendimi feda edecegim!

24. Zeki Sarihan, a.g.e., II, sf. 232. 25. Kâzim Karabekir,

istiklal Harbimiz,

sf. 352-353..

114 "yüksek

alnmdan öperim" diyerek Heyecanlanan Karabekir, Rauf'u kucakhyor. Rauf Bey, "Bomba patlatmak" sözünden kastmm Ingilizleri tahrik edecek çikiglar oldugunu belirtir hatualannda.26 Îstanbul'da Rauf Bey'in öncülügünde Misak-1 Milli'nin yaymlanmasi, "Îngilizleritahrik edecek" önemli bir geligme olacaktir.

Bir adim geri... Mustafa Kemal, Natuk'ta, Sivas toplantismda Meclis'i istanbul'da toplama fikrinin agir basmasim elegtirir. "Istanbul hükümeti ve onun yardakçilarimn kamuoyunu ne derece bulandinp kangtirmig oldugunu, milletin ortaya koydugu bu farkh görüglerden kolayhkla anlamak kötü sonuçlar vemümkündür" der ve artik bu durumda recešini dügünerek" kendisinin de kabul ettigini belirtir.27 bir adim geri atmigtir! Niçin? "Kötü sonuçlar"dan salonmak Simdilik için... Gerçekten yetkili hükümet, Meelis'i dogal ve olagan yermde, Istanbul'da toplantiya çagtrdigma göre, milletvekillerinin oraya gitmesi de doaldi. Anadolu mebuslarmm çogu Istanbul'a giderken az sayida mebusla Ankara'da Meclis açmak, Milli Hareket'e büyük zaaf getirebilirdi. Sivas toplantismda Meclis'in yeri konusunda Mustafa Kemal'le birihtilal vaziyetine geçerek" Meclis'i Anadolikte davranan, hatta lu'da toplay1p bir de hükümet kurmak gibi o agama için fazla radikal bir fikri savunmuy olan Ali Fuat Cebesoy, amlarmda her ne kadar Meclis'i Îstanbul'da toplamanm padigahtan etkilenmek ve Ingiliz baskilarina maruz kalmak gibi sakmcalari varsa da, bunun yine de dogru bir kave irtibatmuzi kerar oldugunu belirtir ve "Istanbul'la münasebetimizi serek Anadolu'da bir milli hükümet kurmaya kallagmaya ne kamuoyu yazar.28 ne de bizler henüz kâfi derecede haz1r degildik..." diye Milli Mücadele tarihi de göstermigtir ki, Meclis'in önce Istanbul'da toplanmasi isabetli olmugtur. 1stanbul Meclisi'nin ingiliz sürgüsüyle kapatilmasi, Ankara'da toplanacak olan Türkiye Büyük Millet Meclisi için çok saglam bir zemin hazirlayacaktir... Mustafa Kemal'in bagkanhginda Sivas'ta 16 Kasim'da baglayan Heyet-i Temsiliye toplantdarmda "Zât-1Hazret-i Padigahi'nin arzusu ve ükümetin israr1" da dikkate ahuarak Meclis'in Istanbul'da toplanmis1, "direnmenin

"derhal

ragmen, ittifakla kabul ediliyor. yani Mustafa Kemal dahil. Îttifalda, Mustafa Kemal bunu siyaseten kabul etmigtir, yoksa benimsemig de-

sakmcalarma

gildir. 26. Rauf Orbay, a.g.e.,

sf. 303-304.

27. Nutuk, sf. 182. 28. Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele

Hatiralari,

sf. 290.

115

Mebuslarm 1stanbul'a ulagmasi için gereken tedbirlerin almmasi, mebuslarm Istanbul'a gitmeden önce Ankara'da Mustafa Kemal'le görügmeleri, Istanbul'a gittiklerinde Meclis'te bir Müdafaa-i Hukuk grubunun olugturulmas1 için karar ahmyor. Ve çok önemli bir karar daha: Paris'teki bang konferansmda Türkiye askerî tedbirler dahil, Sivas olumsuz bir karar verilirse, hakkmda Ko gresi kararlari uygulanacakt1r; yani silahh direnig!

Ankara yolunda Sivas'ta bu çahymalar yap1hrken ülke genelinde seçimler yürütülüyor; her ilde degigik tarihlerde yap11an iki dereceli seçimler. Mustafa Kemal Erzurum'dan, Rauf Bey Sivas'tan mebus seçilmiglerdir... Mustafa Kemal 18 Arahk'ta Ankara'ya gitmek üzere Sivas'tan aynhile görüyor. Kayseri'de ulema, tüccar, hükümet ve belediye görevlileri güyor. Oradan Kirgehir'in Hac1 Bektag ilçesine geçerek Bektagi Dedebabas1 Cemaleddin ÇelebiEfendi ile görügüyor. Cemaleddin Efendi, yani onun manevi posHaci Bektag Veli Hazretleri'nin tunda, makammda bulunmaktadir. Birinci Cihan Harbi'nde Dogu Cephesi'nde kendisinin yönettigi milislerin bagmda Ruslarla savagmigttr. Medresede okumug, Arapça ve Farsça biliyor. Birinci Meclis'te milletvekili olacak, sonra kendi istegiyle siyasetten çekilecektir. Ankara'daki Ali Fuat Paga'nm yaptig1hazirhk ve davet üzerine, Mustafa Kemal, yanmdaki Heyet-i Temsiliye üyelerlyle 27 Arahk'ta 13 otomobillik bir konvoy halinde Ankara'ya geliyor.Mustafa Kemal'in otomobilinde Rauf Bey, Ahmed (Alfred) Rüstem Bey ve yaver Cevat Abbas var. Mustafa Kemal ve arkadaylan 3 bin ath ve 700 yayadan olugan Seymenler ekibi, din adamlan, dervigler, eshaf, okullar ve ahali tarafmdan karyllamyor. Havalilig ve kolorduyu ziyaret ediyor. Müdafaa-i ci Bayram Veli türbesini, Hukuk teykilatlarma telgraf çekerek Heyet-i Temsiliye'nin Ankara'ya geldigini, imdilik Heyet-i Teinsiliye'nin merkezinin Ankara oldugunu" bildiriyor. Yolboyunca "Cenab-1Hafiz-1Hakiki"nin yani Gerçek Koruyucu Yürabbaniyesi ile" Milli Hareket'in ülke sathmda tegkice Allah'm latlandignu gördügünü belirtiyor. Sehirde ve ileri gelenler"le uzun anlatiyor.29 bir konugma yaplyor, Kuva-yi Milliye'yi Ankara'mn seçilmesindeki sebep, cografi merkez olmasi ve bilhassa tren istasyonuna sahip bulunmasidir. Mustafa Kemal 29 Arahk'ta bir genelge yaymlayarak, Îstanbul'daki Meclis'e seçilmig olan bütün mebuslarm Ankara'ya ugrayip kendisiyle görügtükten sonra 1stanbul'a gitmelerini istiyor. Ertesi gün telgrafla "post-niçîn"idir,

"

"inayet-i

"egraf

bunu tekrarhyor. 29. Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Nutuk, Vesika 220.

Hatiralari, sf. 301-304; konugma metni

için bkz,

116

Bazi mebuslar Ankara'ya gelip Mustafa Kemal'le görügüyor. Ancak gelen milletvekilleri istenilen ve kararlaytinlan sayida degil! Mebuslarm bir kismi Ankara'ya hiç gelmiyor, bazilan çagnya uyduktan sonra Istanbul'a gidiyor, bazilan da Ankara yol üstünde oldugu için göyle bir ugraylp geçiyorlar.30 Bu tablo, Meclis nerede toplansm diye Sivas'ta yapilan Kumandanlar Toplantis1'nda Kâzim Karabekir'in dile getirdigi öngörüyü dogruluyor Heyet-i Temsiliye Ankara'da Meclis'i toplarsa mebuslar Ankara'ya gelmeyebilir veya gelenler az olursa Milli Hareket için zaaf olur... Mustafa Kemal gelen milletvekillerine Istanbul'da açilacak Meclis'te disiplinli bir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Grubu kurmalanm söylüyor. Mustafa Kemal Erzurum, Rauf Bey Sivas mebusudur. Mustafa Keisimlere olmak güvendigi üzere kendisinin Mebumal, bagta Rauf Bey san Meclisi'ne bagkan seçilmesini de tembih diyor. Tabii kendisi Istanbul'a gidemeyecektir çünkü Ingilizler Ali ihsan Papa gibi onu mutlaka tutuklayacaklardir. Ama Mustafa Kemal mebus ve bagkan olarak izinli sayihr, gün1ük igleri bagkan vekilleri yürütür. Milli Hareket'in lideri Osmanh Mebusan Meclisi'ne bagkan seçilirse, hareket büyük bir siyasi güç kazamr... Proje böyle.31

Mebusan Meclisi aç1hyor Osmanh Mebusan Meclisi 12 Ocak 1920 pasartesi günü aç1hyor. Paoldugu için" açihga gelmediginden onun açig nutkunu digah Bakam Damat SerifPapa okuyor. Padigah nutkunda, Balkan fe1çigleri laketinm hemen ardmdan Türkiye'yi Birinci Cihan Savagl'na sokan lttibir gekilde uygulanahatç11an eleptiriyor. Mütareke'nin rak" ülkenin yer yer iggal edilmesinden yakmlyor, akilh ve sagduyulu vatan" bir davrampla bütün miEi arzularm (vatamn kurtulugu) noktasmda birlegtirilmesini istiyor. vatan" terimine dikkat! Bu Meclis'te milliyetçi mebuslar, Rauf Bey'in bütün çabalanna ragmen 1stanbul'un o günkü siyasi gartlarmda sile disiplinli, Mustafa Kemal'in tam emrinde bir "Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Grubu" kuramayacakl gevgek yapih "Felah-1 Vatan Grubu"nu kurabileceklerdir. Misak-1 Milli'yi bu Felah-1 Vatan Grubu yaymlayacaktir. Meclis üzerinde padigahm ve hükümetin etkisi vardir. Ingiliz baslosi vardir. Daha gimdiden, Îstanbul mebusu eski Digigleri Bakam Regat Hikmet Bey'i Fransizlar tutuklayip hapse atm1g, ancak girigimler üzerine serbest birakmiglardir. "hasta

"görülmemig

"felab-1

"felah-1

,

.

30. Yrd. Doç. Dr. Erol Kaya, "Son Osmanli Meclis-i Mebusani", Türkler, Türklye Yayinlari, sf. 514. 3 I. Nutuk, sf. 239 vd.

cilt 16, Yeni

117

Bu arada Mustafa Kemal Papa Ankara'dan

ild telgraf gönderiyor.

Îlk telgraf "Mebusan Meclisi Baykanhgi'na"du, diplomatik bir dille Heyet-i TemsiMeclis'in Kuva-yi Milliye sayesinde açildigim hatirlatLyOr, ettigini, Mecmukadderati emanet Meclis'e liye'nin bundan itibaren milli lis'in de bunun sorumlulugu ile hareket etmesi gerektigini söylüyor. Ve edlyor? telgrafmm Meclis genel kurulunda okunmasmi Öbür telgrafi padigahadir: "Meclis-i Milli'yi tegrif-i pahanelerinden mpm birakan rahatsizhgi"nm bütün tebaasi gibi Heyet-i Temsiliye'yi de ek ziyade ürüntüye dügürdügünü belirtiyor, saghgi için dualarmi bildiriyor: "Cenab-1 Hafiz-i Hakiki, vücud-i hümayunlar1m maddi ve semavi afetlerden korusun. Âmin." oyunu"nda bir süre daha padigahtan yaMustafa Kemal bu ihtiyaç duyuyor. Beg gün sonra, 10 Ocak'ta padigaha bir rarlanmaya degil bütün Îstelgraf daha çekerek, amaçlarmm sadece vatanmuzda lam âleminde padigahi ve halifeyi egemen kilmak oldugunu ve ümmet siyaseti izledigini söylüyor. Uzun telgraf özetle göyle: Hamd olsun, Kuva-yi Milliye maddi ve manevi bütün kuvvetleri birlegtirmek suretiyle, siyasi vaziyetimiz üzerinde gayan-i gükran olumlu tesirler vücuda getirmig ve ülkemizi paylagmay1 amaçlayan gizli an"istirham"

"siyaset

•

zemininiuzaklagtumay1bagarrugtir. Kuva-yi Milliye'nin- çahyma hedefi ve mukaddes gayesi Osmanh milletinin en yüce, muhterem ve hakiki temsilcisi olan Zât-1 hazret-i istiklâl ve hâkimiyetini her türlü ihlal ve gagehriyari'nin (padigahm) ibeden korumaktir. Türkiye'nin padigalu ve bütün Îslam âlemmi viedani baglarla birlegtiren Mukaddes Islam Halifesi sifatlyla Sevketmeab hatta bütün Islam Efendimiz Hazretleri'nin, degil yalmz vatammizda, etkili maddeten olmasmi, bütün hâkim üzerinde ve dünyasi ve manen kabul ediyoruz... yegâne selamet çaresi Asya'mn geleceni adma Çahylagma ve emellerin •

malarmuzi genig bir ümniet siyasetine çevirmig ve dogrudan dogruya hilafet makammm dokunulmazhšmi ve istiklâlini gaye olarak kabul etmig bulunuyoruz. • Vaktiyle (Samsun'a ç1kmadan önce) bizzat Hâkipây-i gahaneleri'ace kabul edilme gerefini kazandigim zaman arz ettigim bu kanaat ve sadakat, Anadolu'da yapt1gimiz çabymalarmuzla teyit edilmigtir. Bu çahymalarmuzm bütün geref ve kuvveti padigahm yüce ismine aittir. Esasen meslek (yol)ve kanaatimin degigmeye-kabiliyetli olmadigi yüksek malumlandir...

Anadolu'da tegkilatmi düzene sokan ve yogunlagtiran Kuva-yi Milliye'nin art1k tamamen denecek bir tarzda ve bütün köyleri de içine alarak teykilatlandigmi, dolay1s1yla Zât-1 Sahaneleri'nin (padigalun)dokunuhnazhgi ve hâkimiyeti ugruna camm fedaya istisnasiz bütün milletin hazir hale getirilmig oldügunn arz eder ve müjdelerim... •

32. Tam metin için bkz. a.g.e., sf. 145, ATTB sf. 175.

118

Padigah milletin vicdamna dinen, cismine ise sonsus bir kulluk ve sadakat duygusuyla hâkimdir. Padigahlan baglarmda oldugu halde milletin tainamuun bugün ortaya koydugu birlik ve bütünlük yakmda gerçeklegecek gibigözüken bangm gartlan hakkmda ümitler uyandirmakta, bilhassa gelecek için büyük ilerlemeler ve geligmeler vaat etmektedir... •

Bir haftadir toplanti halinde bulunan Mebusan Meclisi'nde aym gabagh bir çogunluk olugtugu gibi, bütün milli tegkilat da çogunluga baghdar. bu Bu durum Yüce Padigah ve Halife Hazretleri'nin imparatorluga iligkin emellerini her zamankinden fazla güven altma al•

ye ve emellere

maktadir...

Bu konuda ayrmti ve izahatt, Hâkipây-1 gahaneleri'ne arz etmek üzere, eski Bahriye Naz1n Rauf Bey ile sizin talilerinizden Bekir Sami Bey Dersaadet'e (Istanbul'a) gittiler. Kabul gerefme nail olmalanm istirham ederim... •

•

Âcizleride

bizzat Atabe-i felek-mertebe-i*hilafetpenahileri'ne yüz daha fazla uzamayacagmdan ümitve baghhk hissimin tükenmez oldu-

sürmek gerefinden mahrumiyetimin li ve her zaman sundugum sadakat gunutakdim... ederim.53

Mustafa Kemal bu mektubunda padigaha sadakatten öteye "kulluk" terimleriyle baghhämi vurgulamasmdaki amaci, padigahm güvenine saolmak önlemektir. hip ve tekrar Damat Ferid'i sadrazam yapmasuu Böyle bir ihtimalvardir. Padigahm Rauf Bey'le ve Bekir Sami Bey'le görügmesini istemesindeki amaci da onlann anlatacaklanyla padigalu etkilemektir.

Rauf Bey, Ingilizlerin Meclis'i basmalarmdan görügecektir...

biraz önce padigahla

"Bir millet uyamyor" Mütareke imzalandigt halde bang antla3masmm gecikmesi ve zamanm Milli Hareket lehine iglemesi Ingiltere ve Fransa'da tedirginlik yaratiyor. Îngiliz Digigleri Bakam Lord Curzon ne pahasma olursa olsun Türklerin Avrupa'dan ve Istanbul'dan ç1kanlmas1m öngören" bir muhtiray1 4 Ocak 1920'de kendi hükümetine sunuyor. Curzon "Tür ye'nin Avrupa ile irtibatt kesilmelidir... Bugünkü firsattan yararlamlm digi takdirde, bunun acismi nesiller boyu çekecegiz" diye yaz1yor. Ama artik savag istemeyen, Türklerle anlagmayi gerekli bulan bakanlar buna karg1 ç1kiyor. 6 Ocak'ta Ingiliz hükümeti, Curzon'un önerisini reddediyor, Istanbul'un Türklerde kalmasma karar veriyor. Bilhassa ilte"her

-

-

33. Tam ve orijinal dilde metin için bkz. Murat Bardakçi, gabbaba,Pan Yayincilik, Istanbul, 1999, sf. 539-540. Kismen sadelettirilmig metin Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 6, sf. 177-178. Ben metnin dillni ve karmagik cümle yapilarini biraz daha sadelegtirdim ve özetledim.

119

re'nin Hindistan

IgleriBakam Montague, Îstanbul'u Türklerden almaya

kalkmamn Hint Müslümanlannda büyük tepki yaratacag1m, Hindistan'i hazirhyor: belirterek bagka bir elde tutmanm çok zorlaçacagru küçültülmüg, smirlari egekalacak Trakya ve Istanbul Türklerde ama menligi kisith bir Türkiye olacakL Türkiye'de kamuoyuna yans1yan, Curzon'un plamdir. Îzmir'in iggali 13 kadar tepki doguruyor! Mebusan Meclisi'nin açild1§mm ertesi günü, 160 bin kipinin katildigi muazzam bir miting yapihyor, VahidedOc din le çatigan Veliaht Abdülmecid Efendi de mitingi izliyor. Hatipler arasmda yine bir kadm vardir; Nakiye Hamm en heyecanh konugmay1 "plan"

'ta

yapiyor:

"Fatih'in, Süleyman'm, Osman'm mezarmi biralup ç1kacak bir erkek var m1içinizde?!" Bu, Milli Mücadele'nin en önemli toplumsal hareketlermden Sultanahkalabahš1d1L Îlk miting Îzmir'in met mitinglerinin dördüncûsüdür ve en ünlü konugmasun Edip yapilrug, Halide 1919'da iggali üzerine 23 Mayis hafta sonradr, 30 bir mitingi yapmigt1.¾ Ikinci Sultanahmet bu mitingde Mayis'tadit Her ikisine de 100 bin kisi katilmigtir. Üçüncümitingin 30 yap11an Ekim'de yapild1š1m görmügtük.Meclis'in aç11masimn ertesi günü dördüncü mitinge 160bin kiqinin katilmasi muazzam bir olaydir millet uyamyor" gerçekten. Izmir'in iggali gibi müthig sarArtik miting yapilmamig il yok gibidir. sici bir faciadan itibaren Anadolu'da Milli Hareket'in sivil ayaë1 mitinglerle yürüyor, Mustafa Kemal Havza'dan itibaren mitingleri tegvik ediyor. Kadin hareketi geligiyor. SadeNihal, NakiHalide Edip, Sükilfe ce Sultanahmet Meydan1'nda konugan degil. Sivas'ta, Erkadmlar ye (Elgün) Hamm gibi okumug, Istanbullu zurum'da, Bahkesir'de, Kastamonu'da, Konya'da, Edirne'de, Amasya'da, Kayseri'de "Müdafaa-i Vatan Kadm Cemiyeti", "Anadolu Kadmlaadlarla dernelder kuralmug; bagka n Müdafaa-i Vatan Cemiyeti" gibi milliyetçi birçok ilde, Müdafaa-i Hukuk Kadmlar Subesiaç11nugtir. Bu erkegin katildigi mive aktivist okumug kadmlar on bialerce kadin ve Wilson'a, Lloyd yardimlar topluyor, tingler yap1yor, Kuva-yi Milliye'ye çekiyor.35 George'a, Clemenceau'ya protesto telgraflan Ingilizler ve Fransizlar yükselen milli dalgay1 görüyorlar. Îzmir'in Yunanistan'a verilmeyecegi, Îstanbul'un Türklerde kalacag1 gibi bir bangi (Sevr olacak ci" birkaç kararla birlikte, bir an önce bu) kabul ettirmek için baslalano da artinyorlar. Tabii en çok Ali Riza "bir

"yat19ttn-

"uygun"

Papa hükümetine ve Meclis'e basla yapiyorlar. 17 Ocak 1920 günü 1stanbul'daki Ingiliz, Fransiz

ve

Italyan Yüksek

için bkz. Halide Edip, a.g.e., sf. 31. Sultanah34. Halide Edip'in bu muhtegem cilt 3, sf.763-765. met mitingleri için bkr. Abdullah Ôzkan,a.g.e., eserinde gunü gününe belirt35. Bu kadin cemlyetlerini ve mitingleri Zeki Sanhan degerli migir Kurtulug Savagi Günlügü, ilk üç cilt. "hitabe"si

120

Komiserleri, "Kuva-yi Milliye'ye yardim ettikleri için" Harbiye Nazin Cemal Papa ile Genelkurmay Bagkam Cevat Pa.ya'nm azledilmesini hükümetten istiyor! Üç gün sonra bunun için hükümete ültimatom veriyorlarl Cemal Papa durumu Mustafa Kemal Paga'ya bildiriyor. 21 Ocak'ta Cemal Papa ve Cevat Papa mecburen ve "Damat Ferid'e yeniden iktidar yolunu açmamak için" istifa ediyor. Cemal Paga'am yerine yine vatansever Salih Papa atamyor. Mustafa Kemal'le Amasya Mülakat1'm yapan Bahriye Nazirl Salih Paga... Mustafa Kemal, Sadrazam Ali Riza Paga'ya ve Harbiye Nazin Cental Paga'ya gönderdigi telgraflarda yabanci kuvvetlerin baskisiyla bakan degigtirmenin kargi kati bir tecavüz" oldugunu, ve harice kargi kendi bakamm feda eden bir hükümet" durumuna dügmemek gerektigini bildiriyor, direnmelerini istiyor, aksi halde, vaIttillete zifesini yapmamaktan sorumlu" olduklanm aç1klayacaklanm belirtlyor. Meclis'teki Rauf Bey'e, Bekir Sami Bey'e, Cami (Baykurt) Bey'e ve bütün mebuslara çagnda bulunuyor, Îngilizlerin bu tecavüzünün"Sulh Konferansi'na, Avrupa milletlerine ve Îslam âlemine ilan edilmesini" ve Meclis'in Anadolu'ya geçmesini istiyor! Mustafa Kemal'in Ali Riza Papa hükümetine ve Mebusan Meclisi'ne kargi temel politikasi, kendi deyimiyle, Istanbul'da bir kabinenin imkânsizligim" göstermek ve "Meclis'in Anadolu'ya geçmesini" saglamaktir. Uzaktan etkilemeye çallyt1gl bir Meelis ve hükümet yerine, Anadolu'da kendisinin yönetecegi bir Meclis ve hükümet.. Rauf Bey hat1ralarmda "Mustafa Kemal Papa sertlik istiyor" diye yaz1yor. Mustafa Kemal, istifa etmeyen Ali R1za Papa hükümetinin Meclis'te dügürülmesini istiyor... Ama Îstanbul'da Rauf Bey ve diger milliyetçi mebuslar, hükümet dügürülürse anargi olmasmdan ve baskilan artan Ingilizlerin de katlas1yla Damat Ferid'in sadrazamhga gelmesinden endige ediyorlar. Ali Riza Papa da istifay1 dügünüyor, ama aym kayg11arlavazgeçiyor. Artan Ingiliz baslosi... Mustafa Kemal'in sertlegen tepkisi... Iki arada kalan Ali Riza Papa hükümeti... Ve bir de Meclis'te liir türlü Mustafa Kemal'in istedigi gibi disiplinh, aktif bir "Müdafaa-i Hukuk Grubu" kuramayan vatansever milletvekilleri... Bunlar "Felah-1 Vatan" adlyla bir grup kuruyorlar, aralarmda fakname" imzahyorlar. Disiplinli, silo, aktivist bir grup degil. 76 üyeleri var. 11 mebus da dahildir ama imza atmanuglardir. Felah-1 "istiklâlimize

"dahile

"vatani

"milli

.

."itti-

"ittifak"a

36. Prof. Metin Ayigigi,"Kurtulug SavagiSirasinda IstanbulHükümederi ile Kuva-yiMilliye Arasandaki Munasebeder", Türkler, cik l5, sf.703. 37. Bkr. Nutuk, sf.i 88-205.

sf. 243-256; telgraflar

\çin bkr. Atatürk'ün

Bütün

Eserleri,

cilt 6,

i

121

Vatan Grubu'nda Mustafa Kemal'in yalon arkadaylari, Heyet-i Temsiliye üyeleri vardir Bagta Rauf Bey olmak üzere, Cemal Paga, Celal (Bayar), Hüsrev Gerede, Kara Vâsif, Bekir Sami, Hüseyin Avni (Ulag), Tunah Hilmi, Adnan Adivar, Bahkesir Kuva-yi Milliye öncülerinden Hacim Muhiddin, Yunus Nadi (Abahoglu), Hamdullah Suphi, Ismail Fazil Paa, Mazhar Müfit gibi isimler Üye listesinde 88. numarah Numan Efendi'nin isminin kargismda su not yaziyor "Sosyalistligi temsil ettiginden, r en beraber olup, ittifaka resmen dahil degildir." Felah-1 Vatan'm üyeleri arasmda bir de Yahudi vardir, Istanbul mebusu Miçon Efendi. Mustafa KeMeclis'in ve Felah-1 Vatan'm bu gevgek manzarasmi mal'e özel bir mektupla anlatan "Kemalist" Mazhar Müfit diyor ki: musunuz? Bunu Felah-1Vatan dedigimiz Grup'un gerçekhalinibiliyor zannediyorsunuz? Herkes bir mütecanis (homojen)ve birlik bir grup mu havada... Grup'ta saglam bir bag ve Grup'a yalopacak bir intizam yok... Rauf Bey ne kadar ugragiyor, ne kadar çahgiyor bilseniz. Bugünlerde hastadir yatlyor, meydanda bir Rauf Bey'i görüyorum..

Rauf Bey, Sivas'ta verdigi söze eksiksiz sadikte camm digine takaÎngilizlerin Meclis'i basip kendisini tutuklamalarmi göze alarak... rak çahg1yor;

"Vatanm fellahlar1" Meclis açilmigtir, ama kim bagkan sinin seçilmesini istlyor. Çünkümilli kadderati elinde bulunduran Heyet-i lideri odur. Onun seçillnesi, güphesiz,

seçilecek? Mustafa Kemal kendiiradeyi temsil eden ve milli mu-

Temsiliye'nin bagkam, hareketin Milli Hareket'e büyük bir siyasi

güç katacaktir. Ama... Rauf Bey'in bütün çabalarma ragmen, mebuslarda Ankara'daki Mustafa Kemal'i seçme yönünde kuvvetli bir egilim yok. 26 Ocak'ta Celaleddin Arif Bey geçici bagkan seçilecek, 31 Ocak'ta yapilan dördüncü tur oylamada, Saray'm destekledigi Regad Hikmet Bey, 115 mebustan 65'inin oyunu alarak bagkan seçilecektir. Mustafa Kemal'in arkadaglari Felah-1 Vatan Grubu'aun kurucu ve öncüleridir. Ancak Felah-1 Vatän, Îstanbul'daki siyasi gartlar altmda çahgan vatansever bir gruptur. Ali Riza Papa hükümetine yakm duruyorlar. Hatta Ali Fuat Cebesoy'a göre, "Ali Riza Papa hükümetinin ruh hali, 38. Skz. Tulay Duran. "Son OsmanliMeclis-i Mebusani'nda Felah-i Vatan ittifaki",BTTD, Sayi 61, Ekim 1972, sf. 12-21. 39. Mazhar Mûfit, a.g.e., II, sf. 543,

122 imam biraz zay1f olan arkadaylarmuza da sirayet etmigti." Madem Meclis aç11di, hain olmayan bir hükümet de vardi, milletin mukadderati onlara birakilmahydi; Ankara'daki Ali Fuat Papa amlarmda böyle yaz1yor.

SevketSüreyya'ya göre,

"bu

düpedüz Mustafa Kemal'in kenara itilme-

si" demekti. Hâlbuki grupta ileri gelenler, Mustafa Kemal'in yakm arkadaglanydi, Heyet-i Temsiliye üyeleriydi. Ilk yola ç1kanlard1. Rauf Bey, Hüsrev Sami, Mazhar Müfit, Kara Vâsif, Bekir Sami, Rüstem, Hüsrev Gerede gibi isimler.40

Mustafa Kemal'i Meclis bagkam seçemiyorlar, disiplinli bir grup da kuranuyorlar. Rauf Bey, 28 Ocak 1920 tarihli raporunda Meclis'teki bu durumu Mustafa Kemal'e anlat1yor: Mebuslar Mustafa Ï(emal'indiganda Kuvayi Milliye'nin bagmda durmasim daha nygun görüyor Îstanbul'daki Meclis'e Ankara'daki Mustafa Kemal'i seçmenin tabii bir vaziOcak'ta yaratacagm1 yet" söylüyor... Rauf Bey 29 çektigi telgrafta bu tabloyu anlatarak, Mustafa Kemal'in bagkanhk için kendisinin aday gösterilmesini istemekten vazgeçmesini öneriyor. Meclis bagkam seçilmevkiinize nazaran küçük kalacaëru" dügünen mesinin bile mebuslarm çogunlukta oldugunu, çok büyük saygt gördügünü belirterek de onun gururunu okguyor. Rauf Bey, Mustafa Kemal'in destek bulamadigi için aday olmanug gibi görülmesini de istemiyor. Telgrafmda bagmda Milli Meclis'e nigehban.(gözcü, bekçi) olarak kalmay1 zaten tercih buyurdugunuzu" mebuslara anlattigmi, bunun da pek samimi tezahürlerle kargilandigim belirtlyor.41 Rauf Bey'in gurur okgaytc1 bu säzleri Mustafa Kemal'i yatigt1rmanug, aksine çok sinirlendirmigtir. Nasil kizdigmi, yedi yll sonra okudugu Natuk'taki anlattmmda görüyoruz: Fakat

"gayri

"yüksek

"milletm

Efendiler, her görügtügümüz zat bizimle fikir ve kanaatte birlegmig olarak aynlruglardL Fakat Istanbul Meclisi'nde "Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Grubu" diye bir grup kuruldugunu igitmedik. Niçin? Evet niçin? Buna bugün cevap isterim! millet borcu bilmek Çünküefendiler, bu grubu kurmayivicdanborcu, vaziyet ve kabiliyetinde bulunan (bu) efendiler imansiz idiler... ceb^ k (korkak)idiler... cahil idiler. imansiz idiler; çünkü milli emellerin ciddiyet ve katlyetine ve emellerin mesnedi olan milli teykilatm saglamligma inanmlyorlardi. olmayi tehlikeli Cebîn (korkak)idiler çünkü milli teykilata görüyorlardi. Cahil idiler; çünkü yegâne kurtulug dayanagmm millet oldugunn ve olacaimi takdir edemiyorlardi. Padigah'a dalkavukluk ederek, ecnebile.mensup

40.

SevketSüreyya, a.g.e.,

2. cilt, sf. 208-209.

4 I. Rauf Orbay, a.g.e., sf. 3 I7-3 I9.

125

re hog gärünerek, mülayim ve nazik davranarak edilebilecegi gafletini gösterlyorlardi.

büyük gayelerin elde

Bundan bagka, Efendiler; nankör ve bencil idiler... tatmin sevdasma dügüyorlardi...

Çirkingururlarmi

Mustafa Kemal, Natuk'ta bu söyledikleriyle yetinmez, Felah-1 Vatan vatan" (vatanmfellahlan) deyimini Grubu'ndan bahsederken apagilarl Bunun dizgi hatasi oldugunun samlonlan bu gekilde amr, önlemek için de dipriotta nyanr "L" harfi geddelidir!.. "L" harfi masim yani!42 çifttir Yedi yil sonra eleytiriden öteye bu hakaret dolu, öfkeli dili kullanacak olan Mustafa Kemal, olay sirasmda duygulanm bastiriyor. Çok sinirlendigi halde, Rauf Bey'in mektabuna da 29 Ocak.1920 günü sakin, rasyonel, biraz da sitemli bir cevap gänderlyor. Rauf Bey'e çektigi cevabi telgrafta, durumu ve gartlan takdir ettigini söylüyor. Aday gösterilip de seçilememek Kuva-yi Milliye'nin zaafi demek olurdu; bunu kabul ediyor. Ama ince sitemleri de vardir, özetle: • Meclis reisinin illa Istanbul'da olmasi gerekiyorsa, beni seçebilirdiniz ben de ardmdan istifa edebilirdim... • Bagkan olmak istememdeki amacun, milli bir ayaklanmada, "Meclis Bagkam" sifatma da sahip olarak maddi ve manevi bütün kuvvetleri "fellah-1

seferber

etmekti...

Bakanlarm cebren dügürülmesi, mebuslarm tutuklanmasi ve Kuva-yi Milliye'ye gösterilen dügmanhklardan anlagihyor ki, Meclis'in feshi yakmdir; böyle losa süreli bir Meclis'e Hareket'in lideri bagkan seçi•

lebilirdi... Eger yapilan bu isabetsizlikten dolay1 bir noksan meydana gelirse bunun mesuliyeti bu hataylyapanlara aittir. "müstagni" • olduBenim mevkiler, makamlar konusunda ne kadar yoktu...43 söylememe hacet gumu Mustafa Kemal, Talat Paga'ya 1921 Subatay1 içinde yazdigi mektupta da Felah-1 Vatan Grubu'na sahip ç1kiyor •

Meclis'te seksenden fazIa mebustan olugan Felah-i Vatan adi altmda çogunluk grubu vücuda getirdik; bu grup seçilen dokuz kipilik bir idare heyeti tarafmdan yönetiliyor. Heyet-i Temsiliye üyesi olan mebus arkadaglari tamamen Meclis'e gönderdim... Ben de mebusum. Fakat genel kuvvetleri muhafaza ve olumsuz ihtimaller kargismda serbest sevk ve Ankara'y1 merkez idare edebilmek için Îstanbul'a gitmedim... $imdilik

i

42. Nutuk, sf. 24 l. *

Müstagni: gönlü tok; çok istek olmayan.

43. Tam metin için bkz. Nutuk Vesika 23l. Maclis Bagkanligi konusunda Atatürk'ün anlattiklari için bkz. Nutuk sf. 249 vd, Rauf Orbay, a.g.e., sf. 317 vd.

124

seçtim. Hem Kuva-yi Milliye hem de yönetimindeki delegelerimiz vasitasiyla grup (Felah-1 Vatan) ile irtibat ve münasebetteyim.44

Meclis Istanbul'da çahymalarma devam ediyor. Bu son Osmanh Mebusan Meclisi'nin en gerefli igi, Misak-1 Milli'yi kabul ve ilan etmek olacaktir. Zaten bagka bir gey yapmayacak, Misak-1 Milli'ye sinirlenen Îngilizler Meclis'i basip dagitacak, böylece Meclis'i Ankara'da açmanm zemini olugacaktir.

Misak-i Milli Milli Mücadele tarihimizin ve bugünkü var11$umz en önemli temellerinden biri olan Misak-1 Milli metninin kimin kaleminden çiktigi tam belli degildir. Atatürk Nutuk'ta "Misak-1Milli ad1 verilen programm ilk müsveddeleri bir fikir vermek üzere kaleme almdi, 1stanbul Meclisi'nde de bu ilkeler gerçekten toplu bir gekilde yazilmigt1r ve tespit olunmugtur" diyerek edilgen cümlelerle anlatu, isim veya komisyondan bahsetme2. müsveddeEsaslari Sivas Kongresi'nde olugan Misak-1 Milli'nin leri"nin Ankara'da hazirlandigi ve Hüsrev Gerede tarafmdan Istanbul'a götürülüp Rauf Bey'e verildigi biliniyor. Rauf Orbay, Hüsrev Gerede, Mazhar Müfit, Yusuf Kemal (Tengirgek) gibi isimlerin anlattiklarmi birlegtirdigimizde, Mustafa Kemal'in Ankara'dan gönderdigi fikir vermek üzere kaleme almnug ilk müsveddeler"in Meclisi'nde Mebusan ve birbirine benzeyen çegitli taslaklarm bir komisyonda birlegtirilerek nihai metnin yaz11dig1 anlaç1hyor.E Son Osmanh. Mebusan Meclisi'nin ve Felah-1 Vatan Grubu'nun sur ve kahramanca" bir iglemi olan Misak-1Milli, Meclis'in 28 Ocak'taki gizli oturumunda okunup benimsendikten sonra, 17§ubat 1920 gününde, Edirne Mebusu Seref Bey'in verdigi bir önerge ile Mebusan Meclisi'nde görügülüyor. SerefBey'in konugmasmdan sonra Misak-1 Milli oybirligiile kabul ediliyor. 18 Subat'ta cihana" ilan ediliyor. bagunsiz da kabul Türkiye'nin en önemli TBMM tarafmdan edilerek siyasi ve hukuki dayanagru olugturan Misak-i Milli (yahutAhd-i Mil Milli Yemin) alti maddelik bir bildiridir. Ilk olarak Türkiye'nin sm1rlar1 tespit ediliyor. • imzalandigi 30 Birinci maddeye göre, Mondros Mütarekesi'nin Ekim 1918 günü belirlenen "Mütareke hatti"nm dahil ve haricinde, din, irfan ve emel itibanyla birlegmig ve birbirine kargilikh hürmet ve feda"ilk

"bir

"ce-

"bütün

',

44. Emel Akal, Mustafa Kemal ittihat Terakki ve Bolgevizm, yal Tarih ve Araµirma Vakfi, Istanbul,2002, sf. 259.

TÜSTV, Türkiye Sos-

45. Doç. Dr. Mesut Aydin, "Yeni Türk Devieti ve Mlsak-i Milli", Türkler, Turkiye Yayinlari, 2002, sf. 57-70.

cilt 16, Yeni

125

dolu, irkî ve toplumsal haklan ile çevre çartlan tamamen uyumlu Osmanh Islam ço§unlugunun yerlegik bulundugu topraklann tamami hiçbir gekilde bölünemez! Arap çogunlugun yagadigt yerlerin ve Mütareke sirasinda dügman ordularm iggali altmda bulunan verecegi oylarla belirlenecektir. gelecegi ise oralann ahalisinin içine alan bir TürkiSüleymaniye'yi Kerkük madde ile Musul, ve Bu Meclis'te yapacag1 koy suurlan çiziliyor. Mustafa Kemal Ankara'da, Misak-1 Milli'ye dahil Süleymaniye'nin n gmalarda Musul, Kerkük ve oldugunu defalarca söyleyecektir. Ülkenin nüfusu "Osmanh Islam çogunlugu" olarak adlandirihyor, "Türk milleti" terimi henüz siyasi olarak kullamhmyor. vilayet"te, Kars, • Ahalisi serbest oyla anavatana katilung olan yapilabilir. oylama Ardahan ve Batum'da gerekirse tekrar genel • Batt Trakya'nm gelecegi, sakinlerinin tam bir hürriyet içinde bemerkezi ve yan edecekleri oylarla belirlenmelidir. Islam Hilafeti'nin Denizi'nin Marmara gehri ile Istanbul Osmanh devletinin bagkenti olan esaslara uygun olgüvenligi her türlü sakmcadan uzak olmahdir. Bu mak kaydlyla, Bogamlar'm dünya ticaretine ve tagimac1hga aç1lmasi hakkmda bizimle birlikte alakadar devletler karar verecektir. • Azmhk haklan civar memleketlerdeki Müslüman ahalinin de aym hukuktan istifade etmeleri güvencesiyle, tarafumzdan teyit ve temin kârhk hissiyatiyla

"üç

edilecektir. • Milli ve iktisadi geligmemizin mümkün olmasi ve daha asri ve için, her devlet gibi bizim muntazam bir idare ile igleri yürütebilmemiz bagimsizhga ve serbestiye sade geligme araçlarumzm temininde tam hip olmanuz, hayat ve bekamizm esas temelidir. Bu sebeple siyasi, milli, adli, mali ve diger geligmemizi engelleyici kay1tlara karyty1z. Borçlanruzm ödenme eartlarrdabu esaslara aylan olmayacaktir.46 Misak-1Milli'nin kabul ve ilan edilipinin ertesi günü Sadrazam Ali Riza Papa ile 1çiglerive Bahriye Nazirlan Meclis'te Felah-i Vatan Grubuhu ziyaret ediyor. Sadrazam bilhassa Kuva-yi Milliyehin ikinci bir hükümet gibi gözükmesinden gikâyetçidir. Maray'ta Sütgü Imam'Ia Fransiz iggal kuvvetlerine kargi baglayan "Milli Hareket'in daha ileri uzatilmayarak durdurulmast ile intizam ve asayigin temini lüzumundan" falan bahsediki Sadrazam durumu lay11a ile kavrayabilecek mayor! Rauf Bey, hiyette degildi, pek uzun ve asabi bir gekilde devam eden konugmalanndan sezildigine göre, padigah hükümete pek hâkimdir." diye dügünüyor ve Mustafa Kemal'e gönderdigi gizli telgrafta göyle diyor: "yazik

Ali Riza Papa kabinesi, umdugumuz ve bekledigimiz mkhhgi) gösterememig, gerek mahiyetini anlayamadan 46. Misak-i Milli rnetni ve IIgillbelgeler için bkx. Atatürk'ün 159-162,

salabeti (dayafazla çekindigi

Bütun liserleri,

ciit 6, sf.

126 Padigah'a ve gerekse her istediklerini yerine getirmekten kendini alamadigi Îtilaf Devletleri'ne hog görünmek için yalpalay1p durmaktan bütün Bu durumda mevkiini artik daha gayretimize ragmen kurtulamamigtL fazla muhafaza etmesi imldinsizdi...47

Hükümet çöküyor Ali R1za Papa hükümeti Îngilizlere karyl yeterince direnemlyor, Ingilizler vatansever Cemal Papa ile Cevat Paga'yl istifaya mecbur etmekle yetinmiyor, Kuva-yi Milliye'nin askerî hareketlerinin durdurulmasi için Ali R1za Papa hükümetine baski yaplyor. Bugun karg1himda Istanbul'un Türklere birakilacagnu söylüyorlar Londra'da 3 Mart'ta yap11an Îtilaf Devletleri digigleri bakanlart toplantismda Bagbakan Llyod George izledikleri politikayl özetliyor: "Sultan'a diyoruz ki, biz bütün etleri ahyoruz,.sen de birkaç kemikle yetin!" Fransiz Digigleri Bakam Cambon da göyle kargillk veriyor: ÏÏk adim olarak milli liderleri Sultan'a tutuklatt1rahm, o yapmazsa biz tutuklayahm. Türkler, bütün Dogulular gibi, yumugak davramhrsa küstahlagir!" Ve toplantida Istanbul'un resmen iggal edilmesini, Türkiye'ye 50-60 bin kigilik ilave iggal kuvveti gönderilmesini konuguyorlar? Türkiye'ye Îtilaf Devletleri'nin kendileri bu kadar kuvvet gönderemeyecekler, ama Tunanistan'i Ege íçlerine süreceklerdir. Bu sirada bir yandan Itilaf Devletleri Kuva-y1Milliye birliklerinin Ege'de bulunduklari yerden 3 mil içeriye, "Milne hatti"na çekilmesi için Istanbul hükümetine baski yap1yorlar, öbür yandan Yunanhlar Izmir'e devamh yeni askerî birlikler, askerî nakliye araçlari ve cephane sevk ediyorlar! Belli ki bir taarruza hazirlamyor, üstelik Gölcük Yaylast ile Bozdag'1 iggal ediyorlar! Ali R1za Papa ne Îngilizlere karg1 direnebilir ne Kuva-yi Milliye'ye söz geçirebilir! Çaresiz, 3 Mart'ta istifa ediyor? Ali Riza Pa.ya, Vahideddin'e sundugu istifasmda, olan mil emellerimizin saglanmas1 ve barig yapilmasmm gecikmesi" kargmda halkm galeyana geldigini, hükümetin bunu yatigtirmaya ve Avrupa'da lehimize ortaya ç1kan egilimlerden yararlanmaya çahytigim, ama am misillû yalanlarla" her gün içiglerimize müdahale edildigini anlatiyor. Kuva-yi Milliye'ye Yunan hatlarmdan üç kilometre içeriye dogru "megru

"katli-

47. Rauf Orbay, a.g.e., sf. 332. 48. Zeki Sanhan, a.g.e., ll, sf. 406. 49. Nutuk, sf. 263-365; Selahattin Tansel, a.g.e.,

111,sf.35.

;

127

çekilmesi için basla yap1hrken, Yunanhlarm Gölcük Yaylasi ve Bozdag'i iggal ettigini, "Osmanh milletinin Izmir'in tahliyesini bekledigi sirada" bu iggalin yeni bir tecavür oldugunu belirtiyor. "Adalet haklarma ve akil ve hikmete tamamen aykir1 bu tecavüz kargismda istifa zorunluluguyla karg1 karg1ya kaldiklanm" vurguluyor. Milliyetçilerde büyük tedirginlik! Ya Ingilizler yine Damat Ferid'i

drazam yaparsa! Böyle bir ihtimali gözeten Rauf Bey, Felah-1 Vatan Grubu'nu topluyor, Kuva-yi Milliye'ye karg1 bir kimseyi sadrazam yapmamasi için padigahi uyarmaya karar veriyorlar. Meclis Bagkam Celaleddin Arif Bey'in bagkanligmda bir heyet saraya gidiyor, ama bagka randevulari(diyelimgenel sekreter) mn oldugunu belirten Vahideddin, ile görügmelerini söylüyor! Celaleddin Arif Bey bagkâtibe padigahm "Meclis çogunlugunun iradesine aykin bir ismi sadrazam yapmamas1m" istediklerini anlattyor. Bagkâtip padigahm yanma giriyor ve bir süre sonra digan ç1karak padigahm sözlerini aktanyor "Durumun farlanday1m... Hâl ve vaziyetin icabma göre birisine yeni hükümeti kurma göre"bagkâtip"

vini verecegim..."

Yeni sadrazam, Salih Papa olacaktir. Amasya'da Mustafa Kemal'le rügen Harbiye Nazin Salih Papa... Ama yeni hükümette Meclis'ten tek kigi yok! Bütün kabine diganoluguyor! dan, padigahm tercih ettigiisimlerden Skandal! Mebusan Meclisi'ni hiç durumuna indirmektir bul göyle yaz1yor Rauf Bey hatiralannda Bu kabinenin kuruluguyla, Mebusan Meclisi'nin de ömrü losalmaya bagladi. Biz de grup halinde bu duruma seyirci kalmay1 tercih etmigtik. artik Çünküasil gaye olan Milli Hükümet'in bir an evvel kurulmasi için lasa sürmesi lazundi. Padigah, Istanbul'daki ltilaf Devletleri temsilcilerinin gittikçe daha fazla zebunu oluyordu.50

Îngilizlerle Vahideddin'in Mebusan Meclisi'ni bu gekilde s1firlamasi, Ankara'da Meclis'in kurulmasmm yolunu aç1yordu; paradoksal olarak. Mustafa Kemal bir yandan mebuslan dik durmaya çaginyor; igte 4 Mart tarihli telgrafmdaki gu cümleleri: istiklâlini temini hususunda her fedakârhga amade bulunan milletimizin mukaddes heyecamm ancak milletin tam itimadm1haiz bir hükümetin baça getirilmesi tatmin edebilir. Bütün millet, bu tarihî günlerde, milli iradenin mutlak vekâletine sahip bulunan mebuslann kesin karanm sabirsizhkla beklemektedir...51

Millet

ve vatanmuzm

|

50. Rauf Orbay, Cehennem 5 I. Nutuk, sf. 265.

Degirmeni,

sf. 335.

128

Öbür yandan artik padigaha adeta ültimatom veriyor "Kullari Mustafa Kemal, ubudiyet, hâkipâyirte yüz sürmek" gibi o zaman bile agm say11mas1 gereken kavramlar yoktur arak. Padigaha hitap için kullazulan resmî terimlerle yetinen ve bunlari eskisi kadar vurgulamayan telgrafmda padigaha gözdagi verlyor:

.

Dahilî ve haricî bin türlü ihtiraslarm galeyamyla sükûn ve selameti tehdit altmda bulunan memleketimizin, milli vicdam tatmin etmeyecek bir kabine reisine hiçbir dakika tahammül edemeyecegini ve Allah korusun, böyle bir halin vukuu Devlet-i Osmaniye tarihinde görülmemig elîm hadiselere sebep olacagru atabe-i seniye-i hazret-i gehriyarilerine arz etmeyi bir hamiyet vazifesi sayanz.52

Rauf Bey'in istihbaratma göre padigah ve lygilizler Kuva-yi Milliye'nin bu tepkilerini "bozgun" igaretleri olarak görüyorlar ve darbeyi indirme zamamnm gelmekte oldugunu dügünüyorlar! Darbe, Meclis'i basip kapatmak, Meclis'teki fleri gelen milliyetçileri tutuklamak! Tabii bagta Rauf Bey'i... Aym istihbarati Mustafa Kemal de alnugtir. Rauf Bey'e gizli bir telgraf çekerek, derhal Istanbul'dan ç11apAnkara'ya gelmesini istiyor, gereken paray1 tegkilat" saglayacaktir. Bagta Halide Edip Ve kocasi Dr. Adnan olmak üzere birçok tanmmig ve önemli kigíyi gizlice Anadolu'ya gönderen Rauf Bey için, bu çok kolaydir. Ama kaçnnyor, Îstanbul'da kahyor. "Felah-1 Vatan Grubu'nu tegkileden arkadaylarm hepsi, buraya bize, daha dogrusu bana inanarak gelmiglerdi, Ankara'ya kaçt1"milli

im

takdirde gimdi de kaç1p gitti derler" diye dügünüyor; Meclis'in dik

durmasi gerektigine inamyor. "Anadolu'ya gidince bir orduya kumanda etmeyecegini" Istanbul'da Meclis'te daha etkili igler yapabilecegini dügünüyor. "IngilizlerinMeclis'i basmalarmi saglamak için burada kalacaim" diye karar veriyor. Çünküo zaman Meclis'i Ankara'da açmak mümkün olacaktir 53

Meclis'te ingiliz süngüleri 16 Mart 1920... istanbul'un ikinci defa ve kesin iggali... 13 Kasim 1918'den beri Istanbul zaten itilaf Devletleri'nin denetim"i altmdayd1. Simdiyeni kuvvetlerle iggal" ediliyor. Iggal'in üç temel sebebi vardir: Biri geligen Kuva-yi Milliye'ye gözdavermek, yildirmak... Öbürüyaymlanan Misak-i Milli'nin Îtilaf Devletgi yarattigi 1eri'nde tedirginlik. Bir sebep daha vardir: Maray'ta Sütçü Imam'm hareketlyle baglayan "askerî

"resmen

52. Nutuk, sf. 266. 53. Rauf Orbay, a.g.e., sf. 334-340.

I

i

129

Milli Hareket'in ba.yariya ulagmasi! Urfa'da, Antep'te, Adana'da ve hemën her yerde geligmekte olan mahalli nitelikli Milli Hareketlere Marag zaferinin büyük moral ve cesaret vermesi. Lloyd George, Türklerin Marag zaferi üzerinedir ki, 5 Mart'ta Londra Konferans1'nda Istanbul'un (tekrar) iggalini teklif ediyor: Yunan askerleriyle birlikte 160 bin askerimiz var; Türlderin ise 80 bin. ki askerimiz bir Türk askerini yenemezse bu Konferansi durdurup TürkIerin bütün istegini kabul edelim!..

itilaf baglayan müzakerelerde bu konugmasiyla Devletleri Istanbul'un iggal edilmesine, pimdilik Mebusan Meclisi'nin aç1k birakumasma, ama milliyetçi liderlerin tutuklanmasma, sivil büpolise ve el konulmamasma, rokrasiye ama Harbiye Nezareti'ne, guçlayan Milli konulmasma, PTT'ye el Mustafa Kemal'i ve Hareket'i bir karar verlyorlar. bildirinin Salih Paya hükümetine yaymlattmlmasma Peki, Kuva-yi Milliye Istanbul'un iggaline Anadolu'da bir askerî harekâtla kargihk verirse?! Venizelos cevap veriyor: "Bir iki Yunan tümeni Lloyd George'un

onlan ezmeye yeter!"54 Ve Îstanbul 16 Mart'ta yeniden ve resmen iggal edilecek, Salih Papa üzerindeki baskdar attacakto Iggalciler Salih Pagahükümetinin derhal Mustafa Kemal'i ve Milli Hareket'i suçlayan bir açiklama yapmasm1, si-

lahh milli direniglerin derhal durdurulmasun ve "Hiristiyan azmhklara sona erdirilmesini istiyorlar! Devam ederse, iggalden daha sert tedbirler alacaklarmi säylüyorlarl.. Salih Paga, cevabmda Îstanbul'da asayigin tam oldugunu, ülke genelinde azmhklara kargi hiçbir saldiri olmadigim söylüyor, ültimatomu reddediyor, iggal kararna protesto ediyor. Iggal kuvvetIeri Sadrazam Salih Paga'ya yaklagik bir ay süreyle "Mustafa Kemal'i ve Milli Hareket'i bir bildiri ile suçlu ilan edeceksin" diye sürekli basla yaplyorlar, Salíh Papa boyun egmiyor, 2.Nisan'da çaresiz istifa ediyor. Salih Papa, "Anadolu Harekâtt'na zaman kazandirmak için" o güne kadar istifa etmeyerek baslalara direnmigti.55 Îstanbul'daki Ingiliz Yüksek Komiseri Amiral J. de Robeck, Londra'ya gönderdigi raporda, Salih Paga'nm Mustafa Kemal'i ve Milli Hareket'i suç1amasi için yap11an baslalara bu kadar direnmesindeki niyetiyapigmak ve milliyetçilere zaman kazandirmak ve hepsinnm den önemlisi, milliyetçilere dügman bir hükümetin baça geçmesini önlemek" oldugunu belirtiyor.56 saldmlann"

"iktidara

ingiliz Belgelednde 54. Bilal §imgir, 429-452, 460-464, 55. Zeki Sarihan, a.g.e.,

Atatürk,

I, belgeler no: 145-150, 153-l56, sf.

ll, sf. 465.

56. Bilal Simgir, ÊngilizBelgelerinde

Atatürk,

1,belge no. 162, sf. 469.

130 Milliyetçilere dügman hükümet deyince tabii ilk akla gelen, Damat Ferid'dir! Bunu önlemek için Mebusan Meclisi'nden Hüseyin Kâzun Kadri ve Vecdi beyler padigaha çilayorlar ve padigahm gu cevabi ile karg11a.91yorlar: Ben istersem Rum patrigini de Ermeni patrigini de hahambaquu sadrazam yaparim.57 Ve iggal altmdaki zamhga getiriliyor!

da

Istanbul'da 5 Nisan'da Damat Ferid 4. defa sadra-

Istanbul'un iggali ba.glam14tir... 1, saat 05.00 sularmda Tümeni'nin kararKafkas 10. karakol binasi semtindeki Sehzadeba.¶1 gâtudir 64 asker uyuyor. Otomobillerle geleri Ingilialer hazirhksiz nöbetçiyi geçerek içeri giriyor ve uyuyan askerlere ateg aç1yor. Dört gehit, çok say1da yarah: $ehitlerZileli Abdullah Çavug,Regadiyeli MehÖmerile Bahkesirli Nasuh... Çok met Onba.91ve erlerden Sehirlaglah

Îçgal, 15-16 Mart sabaha kar

sayida yarah... Padigahm çagrisi üzerine, Rauf Bey, Meclis Bagkan ve vekillerini alarak padigaha gitmeye karar verlyor. Bagkan vekilleri Bahkesir Mebusu Abdülaziz Mecdi Efendi ile Konya Mebusu Vehbi Efendi'yi buluyor, onlarla saraya gidiyor. Bu ikisi de sarikh din âlimidir. Giderken.yollarda, sagda solda, cihana hükmedermig gibi dimdik duran süngülü dügman askerlerini gördükçe yüregimiz rak, sesimiz kisilmiqçasma susuyorduk... ümidi ve imatu sarsilmig degildi...

magrur, sizlaya-

Ama benim ve arkadaylarmun

Rauf Bey ve arkadaglanm soguk bir gekilde kargilayan Îngilizlerikastederek diyor ki:

Vahideddin,

Bu adamlar her geyi yaparlar. Yaptiklan bu kadarla da kalmaz. Da a fazlasml yapmaya da cüret edebilirler. Onun için Meclis'teki konugmalarunza dikkat edin.

Rauf Bey'den önce Vehbi Hoca atihyor: Millet Hilafet ve Saltanat'a sadiktir. Ne yapsalar milleti yildiramazlar. Memleketin kurtanlmas1 için çahgiyoruz... 57. Türkgeldi'den aktaran Zeki 5arihan, a.g.e.,

ll, sf. 434-435.

131

Mecdi Efendi: Bu kâfirlerin zoru Anadolu'ya geçmek! Memleketin selametiiçin dolukun atildigi mücadele mutlaka muvaffak olacaktir! Vahideddin

cevaben

Ingilizler için

"bunlar

Ana-

her geyi yapar" deyip du-

Bey söze giriyor, Misak i Milli'yi anlatiyor ve uyarlyor: Milletin sizden istedigi Meclis karari olmadan herhangi bir milletlerarasi-vesikayi imzalamamaktir. Aksi takdirde istikbali çok karanhk görüyoruz. O kadar ki, alubetin ne olacagi gimdiden kestirilemez! Bu sözlerdeki anlami çok iyi sezen Vahideddin sinirleniyor, kalloyor, gözlermi Rauf Bey'e dikiyor:

ayaga

Rauf Bey! Bir millet var, kojun sürüsü... Buna bir çoban lazim. O da benim!

Artik padigahla görügülecek bir gey kalmanugti, Rauf Bey ve Hoca efendiler ç11ap Meclis'e dönüyorlar.58 Îngiliz askerleri Meclis'i kugatmigt1r. Îçeride Felah-1 Vatan Grubu toplanti halinde. Anadolu'da ihtlyaç oldugu gerekçesiyle Rauf ve Kara Vâsif beylerin kaçmasi için israr ediyorlar. Hay1r, onlar bunu kabul etmiyor. Mecdi Efendi padigahla yapt1klar1 görügmeyi anlatlyor, "Padigahm Meclis'e selam göndermesi bir teamül oldugu halde, selam denil, toplanti haazar gördük" diyor. Akgama dogru süngülü Ingiliz askerleri isimler· Rauf Bey Tutuhlayacaklari lindeki Mebusan Meclisi'ne girlyor. ve Kara Vâsif Bey!

etmeyiz" diye itiraz ediyorlar. Rauf Bey gatt koguMebuslar aldignuza dair tutanak imzalayayor "Beni toplanti salohundan zorla caksuuzl" begigi" InTutanag1 imzahyorlar! "Demokrasinin ve parlamentonun giltere'nin askerleri, parlamentoda zorla milletvekili tutukluyor; tutanakla tarihe geçiyor bu utanç! Rauf ve Kara Vâsif beyleri askerÎ araca bindirip götüräyorlar. Niye öncelikle bu ikisi? Rauf Bey Meclis'te ve Istanbul'da Kuva-y1 Milliye'nin temsilcisi, Türkiye'de o s1rada Mustafa Kemal'den sonraki ikinci isim... Kara Vâsif Bey ise, Karakol Cemiyeti'nin Baykam, Ankara'ya gizli silah sevkiyatmm ve Istanbul'daki milliyetçi yeralt1 tegkilatlarnun bir numarah ismi. Ingilizler iki kigiyi daha tutukIuyor: Misak-1 Milli'yi Meclis kürsüsün"teslim

58. Rauf Orbay, a.g.e.,sf. 340-345.

132

de okuyan Edirne Mebusu SerefBey ve Osmanh Mesai Firkasi'ndan IsFelah-1 Vatanci Numan Usta! tanbul Mebusu seçilmig olan ögrenmig, öneeden Rauf Bey, olacaklari buna ragmen kaçmamigt1. Yapt1gi, kahramanhktir. Sivas'ta verdigi sözü yerine getirmigtir. Bagka bir Ingiliz birligi Cemal Paga'nm evini bas1yor. Ingilízlerin basloslyla Harbiye Naz1rhäl'ndan istifa etmig olan Cemal Paga'nm giyimnesine bile müsaade etmeden yatak loyafetiyle ahp götürüyoriar. Aym gekilde, yine Îngilizlerin baslas1yla Genelkurmay Bagkanhgi'ndan istifa eden Cevat Paga'y1 tutukluyorlar. Harbiye Nezareti'ni basiyorlar. Nazir (Bakan) Fevzi ÇakmakPaga'nm odasma silahh askerler giriyor, bakanhkta arama yap1yorlar, evraklan dagitlyorlar. Posta merkezlerine el koyuyorlar. 1stanbul'un belli bagh yerlerine, yol kavgaklarma, meydanlara toplar ve süngülü askerler yerlegtiriyorlar... On gün içinde tutuklananlar arasmda Süleyman Nazif, Ebuzziyazade Velid, Aka Gündüz, Ahmet Emin Yalman gibi aydmlar, gazeteciler de vardir. Rauf Bey, Kara Vâsif Bey, Cemal ve Cevad pagalar dahil, tutuklananlar Malta'ya sürgüne gönderilecektir. Bu dördüncü parti "Malta Sürgünleri" idi. Kasim 1918'den baglayarak Îtilaf Devletleri 200'e yakm Türk devlet adamru, komutan ve aydnu Malta Adasi'na sürgün göndermiglerdir. Harbiye Nazm Fevzi (Çakmak) Papa yaymladig1 bildiride ipgalin Mütareke hükümlerine aykm olmadigru belirtiyor, Kuva-yi Milliye'yi diye suçluyor, devletin ç1karlarma zarar verdiklerini iddia ediyor! Fevzi Paya ile Milli Hareket arasindaki sogukluk kisa sürede giderilecektir. Fevzi Papa Anadolu'ya önemli miktarda silah sevk ettiren Harbiye Nazirlarmdan ve Genelkurmay Bagkanlanndan biridir. "sosyalist"

"sergerde"

Atatürk'ün

suçlamalan

Atatürk 192Tde okudugu Natuk'ta Rauf Bey'i ve Kara Vâsif Bey'i kaçmay1p Ingilizler tarafmdan tutuklandiklan için suçluyor. Rauf Bey'i iggalden önce Ankara'ya çagirdigm1 hatirlatlyor, onun gelmedigine dikkat çekiyor. "Hatta Ankara'ya gelmeye muvafakat etmeyip Ïngilizlere teslim olmayi ve Malta'ya gitmeyi tercih etmelerindeki sebep ve maz retin cidden incelemeye deger oldugunu" söylüyor! Atatürk'e göre, Rauf Bey, Türkiye'nin gelecegini güpheli, karanhk ve tehlikeli görerek bir zindanda bir müddet kalmak üzere dügmana arz-i teslimiyeti tercih" etmig olabilir! Atatürk, Matuk'ta Rauf Bey hakkmda zihinlere bu güpheyi attiktan sonra, böyle agir bir yarg1ya varmak istemediginide söyler! Zaten Rauf Bey ve arkadaylarna Malta'dan kurtarmak için her zaman kendisinin tegebbüste bulundugunu beurtir.59 Metuk'taki bu anlatunda özellikle Rauf Bey'i hedef aldigi belli olan agir "herhangi

59. Nutuk, sf. 274.

133

bir suçlama vardir ve Atatürk'ün bunu siyasi maksatla yaptigi aç1ktir. Nutuk 192Tde okunmuytur ve o zaman Rauf Bey, Gazi'nin muhalifi olarak Istiklâl Mahkemesi'nde mahkûm edilmig, yurtdigmda yagamak zorunda kalnugtir. Atatürk Natuk'ta bagka yerlerde de Rauf Bey'e agir suçlamalar yöneltir. Abdi Ipekçi'ye konuyan Ismet Inönü, Atatürk'ün Rauf Bey'e yönelik bu suçlamalan 1920'lerin lazgmhš1yla yaptigim, sonraki bir tarihte konugmug olsaydi bu suçlamalan yapmayacagiru söylemigtir Inönü hakhdir. Rauf Bey Anadolu'da hiçbir umut igigi yokken Îsk bul'daki görevinden istifa ederek Mustafa Kemal'in yamndaki ikinci begler"den biri olma gerefine sahip adam olarak mücadeleye attlmig bir isim degil miydi? SimdiMilli Hareket bu kadar güçlenmigken Anadolu'ya kaçmaktan iteden korkup kendini Ingilizleretutuklattirsm?! Rauf Bey'le Kara, Vâsif'm adeta kendilerini tutuklattirmalan ile Mebusan Meclis'i iglevini yitiriyor. 18 Mart'ta Mebuslar Ingilizbaskuuni ve Rauf Bey'le Kara Vâsif Bey'in tutuklanmasm1 protesto ederek Mebusan Meclisi'ni tatile sokuyor, flilen kapat1yorlar! Aym gün Vahideddin Meclis'i resmen feshedip kapisma lëilit vurduruyor! Hemen ertesi gün, 19 salahiyete sahip bir Meclis"in AnkaMart'ta Mustafa Kemal ra'da açilmast için genelge yaymhyor! Rauf Bey'in kendini tutuklattirmasi bu ortanu hazirlanugtir! Görülüyor ki, Felah-1 Vatan Grubu ne kadar gevgek yapili da olsa, iëgal altmda Misak-1 Milli'yi yaymlamak gibi gerefli bir görevi yapmig, Rauf Bey ve Kara Vâsif Bey'in bilerek kendilerinin tutuklanmalarma yol açmalan da Mebusan Meclis'inin sonunu getirmig, TBMM'nin kurulugunun siyasi zeminini hazirlam14tir. Popüler tarihçi Cemal Kutay'm yazdig1 gibi, kahramam da bu gaye ile 1stanbul'a gelen Hüseyin Rauf Bey'dir; Hamidiye kahramaru, Milli Mücadele Bagvekili Rauf Orbay..."60 ragMebusan Meclisi üyesi Yunus Nadi, anilarmda, Meclis'te edebilétegi zihaiyetinde bulunanlarm çogunlukta men Meclis'in devam oldugunu" belirtlyor, Rauf Bey'in, kaç1p kurtulmasim telkin edenlere "ilk

"fevkalade

"olaym

"iggale

u cevab1verdigim

yazlyör

Karanmiz karar. Ancak biz hadisenin bu kadarim kâfi görerek savugursak Meclis'in alt tarafi panik yaparak dagihr gider. Ben istiyorum ki Meclis dagilmasm, fakat dagitilsm... Bunu bilhassa kendim íçin vazife

görüyorum...61 Zaten Rauf Bey'in Sivas Kongresihde ifade ettigi amaci, Îstanbul Meclisi'ni dagittiracak bir eylem yaparak Ankara Meelisi'nin yolunu açmakti; tutuklanarak bunu bagarrugttr 60. Cemal Kutay, Bilinmeyen

Tarihirniz,

3. Idtap, Istartbul 1974,

"istanbul

Mebuslar

Meclisi'nin Son Sekiz 5aatl", sf. 235-252. 6 I. Yunus Nadi, Kurtulug Savags Arulari,

Çagda;Yayrnlari,istanbul, 1978, sf.

179-180.

154

Yunus Nadi, Atatürk'ün en yakmmdaki, en sad1k isimlerden biridir. Rauf Bey'i aklamak gibi bir dügünceyle yalan yaznny olamaz. Merhum Prof. Tank Zafer Tunaya, Meclis'te Mustafa Kemal'in istedigi gibi disiplinli bir Müdafaa-i Hukuk Grubu'nun kurulamay1pmm sebeplerini anlatirken, mebuslarda "Îttihat ve Terakki tahakkiimü" kayg1Ankara'nm "Selanik"e, yani Ittihat ve Terakki'nin smm bulundugunu, Merkez-i Umumi'sine benzeyecegi kaygismm rol oynadigmi, bu durumbir faaliyetle" Felah-1 Vatan Grubu'nun kuruldugunu anlatir: da "telifçi

Felah-i Vatan Grubu'nun bütün gayesi, Erzurum ve Sivas kararlarinm Meclis'e mal edilmesini saglamak olmuy ve bu husus bagan ile gerçeklegtirilmigtir. Grup daimi surette Ankara'daki Heyet-i Temsiliye ile temasta bulunmugtur... Asil mesele Erzurum ve Sivas kongrelerinde kararlagtinlrug esaslarm Meclis tarafmdan siyasi bir program olarak benimsenmesiydi. Felah-i Vatan Grubu bu balomdan birleptirici bir tesire sahip olmu.ptur...62 Mustafa Kemal'in 192Tde "Fellah-1 Vatan" diye bu vatansever gruba yönelttigi hakaretler de, Îngilizlerce tutuldanmasmdan dolay1 Rauf Bey haklanda ifade ettigi apag11ay1c1güphede tamamen 192Tnin iç politika

hesaplanyla ilgilidir.

Mustafa Kemal: Îhtilal Meclisi Ankara,

iggal olaymi

ve

Sehzadebagicinayetini telgrafçi Hamdi

Bey'in Mustafa Kemal'e gänderdigi telgraftan ögreniyor. Mustafa Kemal iggal olaymi derhal kolordulara bildiriyor. Kuva-yt Milliye'yi teyakkuza geçiriyor. Bütün postanelere Kuvvact askerler yerleptiriliyor, haberlegmeyi denetim altma ahyor. "Istanbul'un iggalinden önlenmesi faydalanarak kötü niyetli kigilerin milleti kandirmasi"nm için, Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin milleti aydmlatacagm1" du"yalmz

yuruyor.

ÇünküÎngilizler, iggalin geçici lemlerinden sokaklarma da sorumlu

sirf Kuva-yi Milliye'nin eygenelgelerle yay1yorlar; Îstanb

oldugunu,

dolay1 iggal yaptiklarmi bildirilerde Ittihatçilarla birlikte Kuvvacil gösteriyorlardi. Padigah ve Damat Ferid de iggalden Kuvayapistirdiklan

y1 Milliye'yi sorumlu

tutuyordu.

Mustafa Kemal, Malta'ya sürgüne götürülenlere kargihk, bazi lngiliz subaylarmm tutuklanmas1 için kolordulara emir veriyor. Mustafa Kemal'in hatirlatmas1 üzerine Kâzun Karabekir Papa, Erzurum'da Ingiliz Albay Rawlinson'u tutukluyor. Rawlinson, Dogu Anadolu ve Kafkasuygulanmasmi ya'da Mütareke hükümlerinin denetlemekle görevlidir. 62. Tarik Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasal Geligmeler,

sf. 37-39.

135

Tutuklanma sirasmda askerler o kadar kibar davramyor ki, Rawlinson tegekkür ediyor, binadaki ingiliz bayragmi kendi eliyle indiriyor. Gerçekten, tutuklanan bu Ingiliz subaylari, "Malta Sürgünleri"ni kurtarmak için kullamlacak, degig tokup yapilacaktit Bu dönemde Mustafa Kemal'in aldigi çok dikkate deger bir tedbir de Istanbul'un iggaline kargi öfkelenilerek gayrimüslim azmhklara karç1 kesin emir vermesidir.63 hi ir fena davramptabulunulmamas1için ki olay tarihi hizlandmmgtir: Biri Mebusan Meclisi'nin kapanmasiböylece, Ankara'da açilacak Meclis için, tam Sivas'ta Kâzim Karabekir ve Rauf Orbay'm öngördügü, sürekli olarak da Mustafa Kemal'in olugturmak için ugra.ptig1ortami yaratmigt1r. ÖbürüMustafa Kemal'in Ankara'da toplanacak Meclis için seçimlerin yapilmasuu emreden genelge ç1karmasidir. Bu normal bir Meclis için yap11acak seçimlerin genelgesi degildir. Bir "Kurucu Meclis", yani savagi yönetmek ve yeni bir devlet kurmakla görevli, olaganüstü yetkilere sahip bir Meclis için yap11acak seçimlerin genelgesidit Mustafa Kemal Paga, 17 ve 18 Mart tarihli telgraflannda "Kurucu Meclis" yani o zamanm diliyle "Müessisan Meclisi"' terimini kullamyor. degil de olaganüstü Neden Mebusan Meclisi gibi bir yetkilere sahip bir Kurucu Meclis? Çünküyeni bir devlet kuracaktirl Ama o zaman aç1klam1yor tabii. Mustafa Kemal'in açtkladig1 gerekçeler özetle gäyle: • Normal bir Meclis için ÂyanMeclisi'nin (Senato'nun) olmasi gerekir. Üyeleripadigahça atanan Âyan Meclisi'nin Ankara'da toplanmasi "parlamento"

imkânsizdir...

Devlet iglerinde kesinti olmamasi gerektigine göre, açilacak yeni Meclis sadece yasama yapmakla kalamaz. Mevcut temel kanunlar gebirligi teçerli olmakla beraber, Ankara'da açilacak Meclis'in alabilecek" yetkilere olaganüstü min ve icabmda fevkalade tedbirleri de sahip olmas1 lazimdir. Bunun anlami "Kurucu Meclis"tir... Mustafa Kemal böyle bir "Kurucu Meclis" olugturmaktan bagka bir âcil" olmadigmi da bildiriyor, kaç1p kurt ulan Mebusan Meclisi üyelerinin Ankara'ya gelmesini, bog üyelikler için her ilden beg kisi olmak üzere yeni seçimler yap11masuu istiyor.64 belgeleMilli Mücadele ve inkilap tarihimizin en änemli ve rinden biri Mustafa Kemal'in bu telgrafidir Mustafa Kemal, parlamenter ayriligma", yani yasama, yürütme ve bilhasrejimlerdeki gibi sa bagimsiz yargmm ayn olmasma dayanan bir yasama meclisi degil, •

"idarede

"çare-i

"kurucu"

"kuvvetler

63. Telgraf ve talimatlar lçin bkr. ATTB, sf. 264-271. * "Müessis" kurucu demektir, "Müessisan Meclisi" Kurucular Meclisi'dir, kisaca Kurucu Meclis diyaruz. Bazi metinlerde "Muessesan Medisi" geklinde yazilmasi yanlI§tir. "Müdemektir. "Kurulmuglar Meclisi" saçma bir terimdir. esses" ,

"kurulmug"

64. ATTB, sf. 273-274.

136 kuvvetler

birligine, yani yasama, yurutme ve yarg1 yetkilerini tek elde birlini temin ve icabmda fevkalade tedbirleri alabiletoplayan, cek" bir Kurucu Meclis, rejimi degigtirecek bir Îhtilal Meclisiistiyor! Amacmm rejimi degigtirecek bir meclis oldugunu Atatürk de Nutuk'ta belirtir: "idarede

Îlk yazdigim müsveddede

"kurucu

meclis" terimini kullannugtim. degigtirmek yetkisiyle Maksad1m da toplanacak meclisin ilk anda donanmig bulunmasmi temin etmekti. Fakat bu terimin, kullanilmasmdaki maksadi geregi gibi izah etmedigim için veyahut halkm ahgik olmadigi bir terimdir, diye Erzurum ve Sivas'tan uyan aldim. Bunun üzerine "salahiyet-i fevkaladeye malik bir meclis" terimini kullanmakla yetindim.65 "rejimi"

"Erzurum'dan gelen uyan" Kâzun Karabekir'indir. Karabekir, seçim yapilarak Ankara'da bir Meclis'in toplanmasm1 destekliyor, ama cu meclis" teriminin yanhg oldugunu säylüyor. Bunun yerine halkm ahykm oldugu terimleri kullanmasim, mesela Îslam'da bulunan ve ha]km ahekm oldugu "Qûra-i Milli" gibi terimlerin olabilecegini, Hilafet'in ve Îslami terimlerin de ön plana. ç1kanlmasm1 tavsiye ediyor. Mustafa Kemal bunu uygun.buluyor ve 19 Mart tarihli gettelgesinde "Hilafet-i Îslamiye ve Saltanat-i Osmaniye"nin bagkentinin iggal edildigini, Ankara'da fevkaladeyi haiz bir meclis"in kurulacagnu, bunun seçim iglemlerinin baglatilmasuu, on beg gün içinde Ankara'da toplamlmasuu gerektigini bildiriyor.66 Mustafa Kemal hiçbir zaman terimini kullanmayacakt1r, teknik olarak da degru bir terim degildir. "Kurucu Meclis" terimini artik kullanmasa da Mustafa Kemal'in istedigi,Fransiz ihtilali'ndeki Jakobenlerin Konvansiyon Meclisi gibi, kuvvet ve salahiyetleri elinde toplayan" bir Îhtilal Meclisi'dir Devrim Meclisi'dir... Anadolu ihtilali, kendi kuruyor art1k... TBMM açildiktan sonra Mustafa Kemal "Kurucu Meclis" terimini kullanacak ve hiçbir tepki gelmeyecektir "kuru-

"salahiyet-i

"gûra"

"bütün

"konvansiyon"unu

65. Nutuk, sf. 28[. 66. Kâzim Karabekir,

Ïstiklal Harbimir,

sf. 513-518.

Îslam mücahidi

\

Gayeye ulagmak için birinci derecede ihtlyaç duydugumuz kuvvetler, slam dünyasidir...I

Mustafa Kemal Papa, 25 Eylül 1920, TBMM

Sevr Antlagmasi, Müslüman ve Hindu bütün Hindistan halkmm göÎslam'a kargi iglenmig bir suçtur.2 Hint Hilafet Komitesi, 5 Mart 1922 Sayi: 181.660 169

zünde,

Milli Meclis açiliyor Milli Mücadele'de Mustafa Kemal'in izledigi stratejiyi simgeleyen iki tipik olay: Meclis'in müthig bir Îslami gösteri biçiminde aç11masi... Ve Meclis açildiktan sonra, Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal'in ilk diplomatik mektubunu Bolgevik lider Lenin'e yazmasL.. Haziran 1920'de Mustafa Kemal Millï Mücadele'nin dayandigi iki stratejik faktörü ortaya koyuyor: Devlet ve milletimizin kurtulug ve selameti hakkmda Batt devletlerinden hakiki bir yardim ve insaf ümidi kalmadigmda herkes görüç birligi (Bolgevik) halindedir. Memleketimizin gelecegi Dogu hudutlarmuzm olmasma baghdir...3 Ruslara ve Islam âlemine muttasil (bitigmig)

Islam ve Bolgevizm! Mustafa Kemal Paga'nm Bolgevizm siyasetini gelecek bölümde göreceniz. ÖncelikleIslam siyasetine bakahm... Ankara'da Yunus Nadive Halide Edip tarafmdan Mustafa Kemal'in emI. Meclis konugmasi, Atatürk'ün

Bütün Eserleri, cilt 8, sf. 286.

2. Standford Shaw, a.g.e., cilt 111,sf. 840. 3, "I5. Kolordu Kumandani Kâzim Karabekir Paya Hazretierine" telgraf Kazim Karabebu kir, istikial Harbimix, sf. 732; Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatiralari'nda telgrafi 30 Mayis tarihi itibariyle veriyor. (sf.526.)

138

riyle kurulan Anadolu Ajansi 18 Nisan 1920 günü yaymladigi bültende, Büyük Millet Meclisi'nin 21 Nisan Çar amba günü açilacairu duyuruyor. Fakat Mustafa Kemal açihgi iki gün erteleyerek 23 Nisan'a ahyor. CuBunun sebebi, Yunus Nadi'nin belirttigi gibi, 23 Nisan'm ma" günü olmasidir. Damat Ferid hükümetinin SeyhülislamiDürrizade tarafmdan yaymlanan fetvalarda Milli Hareket göre asi" diye suçlamyor ya, bunu larmak için Mustafa Kemal de Meclis'in bir hava içinde" açilmasma karar veriyor, Cuma en müsait gündür.* Mustafa Kemal Papa, "Heyet-i Temsiliye namma" 21 Nisan'da bütün kolordulara, tümenlere, vilayetlere ve Müdafaa-i Hukuk merkez1erine telgrafla bir genelge yaymlayarak, "Allah'm yardimiyla Nisan'm 23. Cuma günü, Cuma namazuu müteakip Ankara'da Büyük Millet Meclisi'nin aç11acag1m" bildiriyor. Genelge, Arapça dua terimleriyle yüklüdür. Özetlegöyle: 1- Vatanm bagimsizhgi, yüce Hilafet ve saltanat makamlarmm kurtarilmasi gibi hayati bir vazifeyi yapacak olan Türkiye Büyük Millet Meclisi, mübarek Cuma günü aç11acak, bütün mebuslarla Haci Bayram Camii'nde Cuma namaz1 k11macak, Kuran ve namazm nurlanndan feyz almacaktir. Namazdan sonra lihye-i saadet^ ve sancak-1 perif" tagmarak Meclis binasma gidilecektir. Îçeri girmeden önce bir dua okunarak kurbanlar kesilecek, bu tören için kolordu özel tertibat alacaktir. 2- Amlan günün kudsiyetini feyit etmek için, bugünden itibaren Kuran hatimleri ve Buhari-i $erifokunmaya baglanacak ve daha bereketli olmasi için, hatm-i gerifin" son losimlan Meclis binasmm önündeki törende tamamlanacaktir. 3- Mukaddes ve yaralannug vatammizm her kögesinde aym surette itibaren Kuran hatimleri ve Buhari-i Serif'lerokunmasma bugünden ba.planacaktir. Cuma günü namazdan evvel minarelerden salavat-1 perife ve hutbe esnasmda Hilafetmeabumz Padigahmuz Efendimiz Hazretzikredilecek; Padigah Efendimizin yüce leri'nin yüce ism-ihümayunlan varhklarmm, ganh ülkesinin ve bütün tebaasmm bir an önce kurtulmalan ve saadete kavugmalan için aynca dua edilecek, mevlitler okutulacaktir. Cuma namazi kihndiktan sonra da hatim tamamlanarak yüce Hilafet ve saltanat makamlarmm ve bütün vatanm kurtulugu için girig len Milli Mücadele'nin önemi ve kutsalhgi ve Büylik Millet Meclisi'mrt "mübarek

"geriata

"ruhani

-

vatani vazifeleri yapmaya herkesin mecbur oldugunu anIatan vaazlar verilecektir... Camiden çiktiktan sonra hükümet konaima gelinerek Meclis'in aç11masmdan dolayi resmî kutlamalar yap11acakt1r. verecegi

4. Yunus Nadi, Birinci Büyük Millet Meclisi, Sel Yayinlari, 1955, sf. 27-28. * ** ***

Elz. Peygamber'in camide bir gigede muhafaza edilen ya da edildigine inanilan, sakal kill. Peygamber sancagi. Kuran'in mmaminin okunmasi.

139

4- Bu tebligin hemen yaymlanarak her tarafa ulagtinlmasi için her vasitaya bagvurulacak, süratle en ücra köylere, en küçük askerî birliklere ulagtinlacak, aynca levhalar halinde her tarafa asilacaktir, bastinhp parasiz dagit11acaktir. Genelge, "Cenâb-i Hakk'tan tam muvaffakiyet"

niyas ederek

sona

eriyor.5 ön m verilmesini

halk tarafmdan benimsenmesi için Îslami terimlere istemig olan Kâzim Karabekir Papa bile Büyük Millet

Meclisi'nin aç1h

Inda

Yeni Meclis'in

"bu

kadar koyu bir taassuba" yer

verilmesini

elegtiriyor: Tarihimizde bu kadar koyu bir taassuplu dinî merasimle hiçbir meclis aç11mam14tir. Fetvalan takip eden bu muazzam törenler... Acaba yer yer ba.playan ayaklanmalara karpi bir sigorta nu olacati dügünüldü? Ne olursa olsun inançla taassubu Milli Meclis'in baglangici gününden ay1rmak daha ihtiyath olurdu. Yanine Cuma gününü seçmeye ne de bu kadar velveleye lüzum yoktu. Güzel bir <Ïuadaha iyi tesir yapardi. Gösterilen bu taassubun devami mümkün olamayacagmdan, aksi tesiri daha tehlikeli olabilir. Milli Meclis 23 Nisan Cuma günü pek dindarâne bir merasimle açihyor...6

Gerçekten hiçbir Osmanh Meclisi bu kadar yogun bir dinî tären, hat"göstermek" için yapildigi bellidinî Bunun gösteri ile aç11manugt1L ta dir: Îç politika bakumndan, Îslam'a ve Hilafet kurumuna asirlardan beri sadakat gösteren, daha bir yil öncesine kadar halifenin sancagt altmda savagan halki, kurumlari, hatta orduyu Milli Mücadele'ye baglamak ve Damat Ferid hükümetinin yaymlattig1 Seyhülislamfetvalarma, böyle gösterigli bir Îslami açih.gla kargihk vermek... Dig politika bakumndan, Islam dünyasmm destegini almalg özellikle Ingiltere için çok hassas bir mesele olan Hindistan'daki ayaklanmay1 Îslami duygularla Milli Häreket'e destek haline getirmek...

imzah ingiliz fetvasi! Seyhülislam .

5 Nisatt'da hükümetini kuran Damat Ferid, daha önceki üç hükümetinMustafa Sabri Efendi'yi getirmigti. Mustafa Sabri de de $eyhülislamhga dar kafah, mutaassip, siyaseten Îttihatçihga ve Kuva-yi Milliye'ye dügmandir Hürriyet ve Îtilaf Partisi'nin kurucu ve yöneticisidir, aç1kça parti5. Orijinal diliyle tam matin için bkr. Nutuk, 288-289. Kismen sadelestirilmig tam metin Butun Eserleri, cilt 16, sf. 344-354. Sadelegtirilmig tam metin için bkz. Prof. Zeynep Korkmaz (har.),Kemal Atatürk, Nutuk, Atatürk Arastrma Merkezi, 199I, sf. 294-295. için bkz. Atatürk'un

6. Kâzim Karabekir,

istiklal Harbimiz,

sf. 627.

140 zandir! $imdidördüncü defa sadrazam olan Damat Ferid, "Kuva-y1Milliye"yi lslam hukukuna göre "kuva-y1bâglye" (asikuvvetler, eglaya) olarak ilan edecek bir din adami anyor; partici olarak bilinmeyen, mümkünse saygm bir isim... ÖnceHaydarizade Ibrahim Efendi'ye teklif ediyor, o Kuva-yi Milliye aleyhine bir fetva vermeyecegini belirterek görevi kabul etmiyor, Öneridebulundugu bütün din adamlan bunu reddediyor Damat Ferid, sonunda zay1f karakterli Dürrizade Abdullah Efendi'yi $eyhülislam yap1yor ve fetvay1 ondan ahyor! Dürrizade, toplanacak olan Saltanat Sûrasfnda Sevr'in kabulü yönünde de görüg belirtecektir? Dürrizade Abdullah, 5 Nisan'da Seyhülislamoluyor, 10 Nisan'da imzaladigt fetvay1 yaymhyor. Beg soruya cevap halinde tek metin olarak yaymlanan fetvada, Milli Mücadele'yi suçlayan sorular soruluyor, "befetva görüyan buyurula" (lütfenaç1klaym) denilerek Seyhülislam'dan gü isteniyor. Özetigöyle: • Îslam Halifesi'nin idaresi altmda bulunan beidelerde, çahlslar kensadik tebaasml yoldan di aralarmda toplamp bir reis seçerekpadigahm ç1karmaya, asker toplamaya, vergi salmaya, halkm mal ve egyalarm1 yagmalamaya, Hilafet merkezi ile memleketin yol ve haberlegme gebekelerini kesmeye, halifelik otoritesini sarsmaya, halla fitneye sevk etmeye, devletin temel nizamm1 ve asayigini bozmaya kalkip uyanlara ragmen bu fesatlarmda direnirlerse ve gerekirse bunlarm kitle halinde öldürülmeleri megru ve farz olur mu? Beyan buyurula! El cevap: Gerçegi Allah bilir ki, olur! • Sultan Mehmed Vahideddin Han Hazretleri etrafmda toplamp emirlerine uyarak bunlara kargi savagmak vacip olur mu? Elpevap: Gerçegi Allah bilir ki, olur... Bu gekilde devam eden soru ve cevaplarla, Kuva-yi Milliye'ye karg1 savagacak halife askerlerin gazi, ölürlerse gehit olacaklan, Kuva-y1Milliye'ye katilan Müslümanlarm ise ve ger'an cezaya müstahak" olacaklan, ahirette de azaba ugrayacaklan falan söyleniyor.S Kâzim Karabekir "Fetva! Tarihimizde bir facialar silsilesidir" diye yazar, hakhdir.9 Fetva formatmda, önce soyut ve dogrulugu sorupturulmayacak, o yüzden kolayca slyas1 amaca gore düzenlenebilecek bir geyler anlatihyor, öyle ise dinen hükmünün açiklanmasi (beyanbu rulmas1) isteniyort Suistimale çok açik bir formattir ve gerçekten "fac alar silsilesi"ne kolayca alet ediImig bir kurumdur. Damat Ferid ve Dürrizade'nin yaptigi gibi... "asi

-

-

Damat Ferid hükümeti

bu beg fetvayi 11 Nisan'da bastirarak eldeki

7. Prof. Dr. Ali Sarikoyuncu, Milli Mücadelede Din Adarnlarr, 2002, cilt2, sf. 13-14, 32-33, 48.

Diyanet literi Bagkanli-

giYayinlari, Ankara,

8. Tam metin: Bkr. Ali Sarikoyuncu, a.g.e., sf. 30-3 I, Käzim Karabekir, a.g.e., sf. 606; sadelestirilmig tam metin için bkz. Sabahattin Selek, Milli Mucadele, II, sf. 69-70. 9. K. Karabekir, a.g.e., sf. 606.

141

Anadolu'da dagittinyor. Îngiliz Yüksek Komiseri Robeck'le görügerek, fetvalarm bütün Anadolu'ya havadan dagitilmasi için iki uçak istlyor! Kuva-yi Milliye'ye büyük destek veren Hint Müslümanlanna da Ingilizlertarafmdan dagitilmasmi talep ediyor!10 Fetva'mn Anadolu'da dagitilmasmda Ingiliz uçaklan ve Ingiliz konsolosluklan ile birlikte Yunan uçaklan, Yunan iggal kuvvetleri, Rum ve Ermeni tegkilatlari da görev aliyor.11 tatürk'ün Natukta belirttigi gibi, Ankara'da Meclis'in 23 Nisan günù aç1lmasi için hazirhklar yap1hrken, "Düzce, Hendek, Gerede gibi dahil yerlerden baglayip Nalhhan ve Beypazan üzeBolu mintikasma rinden Ankara'ya yaklagma istidad1 gösteren irtica ve isyan dalgalan" kabanyor, hatta "Ankara'da karargâhimizm duvarlarma kadar çarp1yordu." Bu isyanlarda Hilafet, saltanat ve Îslamiyet kavramlarmm Îstanbul tarafmdan kullam1masi ve fetva yaymlanmasi önemli rol oynuyordu. Milli orduya kargi Îzmit'te Süleyman §efikPaga'nm kumandasinda kurulan "Hilafet Ordusu" da Milli Hareket'i tehdit eden bu dalgalardan biridir.12 bir kaynak" tarafmdan yazilan Ankara'da Îngilizler için çahyan üzerinde derin bir etistihbarat raporunda da, Îstanbul fetvasmm ki yaptigi, genel kanaste göre, eger Konstantinopl'dan Ankara üzerme etkin bir askerî kuvvet sevk edilirse Milliyetçilerin kolayca maglup edilebilecegi" bildiriliyor!13 Dürrizade'nin fetvalarmm Milli Hareket'te yarattigt endigenin bir örnegini, Bursa'da 56. Tümen Kumandam Albay Bekir Sami (Günsav) Bey'in 13 Nisan günü Ankara'ya yazdig1 telgrafta görmek mümkün, AlDürrizade'nin fetvalarimn gazetelerde bay Bekir Sami, Seyhûlislam çiktigru anlatiyor, gazeteleri losmen toplattig1m bildiriyor ve eger bu ve tanmmig Islam gece alelacele Ankara ve diger illerde ulemasi tarafmdan gerekli kargi fetvalar almmazsa Bursa vilayetinde durumun vahamet kazanmasi muhtemeldir" diyor.14 imkânlarla

"gizli

"halk

"bagmüftüler

Kuva-yi Milliyeci fetva 14 Nisan günü, elbette Mustafa Kemal Paga'nm talimattyla, Anadolu Ajansi, bütün yurda geçtigi bültende, Ingilizlerin,emirleri altmda bulunan Damat Ferid hükümeti marifetiyle Kuva-y1Milliye aleyhine fetvalar çikartmak için cebir kullandiklarim anlatiyor. Padigahm ve Mebusan

ingilixBelgelerinde 10. Bilal Simgir, I I. Ali Sankoyuncu, a.g.e..

12. Nutuk,

Atatürk,

sf. 14.

sf. 287, 296-301.

13. Bilal Simgir, a.g.e., belge. 31, ek I, sf. 102. 14. Sabahattin Selek, a.g.e., IL,sf. 70.

11,belge no. 8, sf. sf. 27.

142

Meclisi'nin güvenine sahip hükümetler zamamnda böyle fetvalar yaymlatamayan ingilizlerin,gimdi, Meclis'i kapattiktan sonra Damat Ferid hüdikkat çekiyor!15 kümetine böyle bir fetva yaymlatabileceklerine oldugu Ankara, konusunda halla önceki igi fetvalarm Ingiliz Belli den aydmlatmak istlyor. Albay Bekir Sami Bey'in uyaris1 üzerine, 16 Nisan'da saygm ulemadan Ankara Müftüsü Börekçizade Rifat Efendi bir kargi-fetva yaz1yor ve bunu kolordulara göndermek isteyen Mustafa Kemal Papa, müftülerin ve ulemamn da imzalamasuu öneriyor. Milli Mücadele'ye destek veren ve Dürrizade'nin mahut fetvasim manen iptal eden bu fetvay1 153 tane müftü ve din adami imzahyor, bütün Anadolu gazetelerinde yaymlamyor. Imzaya imkân bulamayan bazi Anadolu müftü ve müderrisleri de Hâkimiyet-i Milliye ve Îrade-i Milliye gazetelerine açiklamalar göndererek Ankara fetvasim desteklediklerini ilan ediyorlar. Rifat Börekçi Hoca'nm ba.ykanhimda, Ankara'da bulunan beg müftü, dokuz müderris ve medrese müdürü ile altL kipilik ilmiye sunfmdan olugan toplam yirmi kipilik bir heyetin hazirladini "Ankara fetvasi" Dürrizade'nin fetvasma bire bir cevap niteligindedir: • Islam halifesi hazretlerinin ve saltanat makammm bulundugu Îstanbul, Islam dügmanlarmca iggal edilmig, Islam askerlerinin silahlar1 almrug, bazilan öldürülmügtür. Islam hilafetini koruyacak istihkâmlar, kaleler ve diger savunma vasitalan zapt edilmig, halifenin millet yaranna kararlar almasim engelleyecek gekilde sikiyönetim ilan edilmig, divan-1 harpler kurmak suretiyle Îngiliz kanunlanm uygulayarak halifenin yarg1 hakkma müdahale edilmigtir. Izmir, Adana, Maray, Antep ve Urfa bölgelerinde dügmanlar tarafmdan tecavüz edilerek gayrimüslim tebaa ile birlegip islamlara kargi katliam yap11nug, mallan yagma ve kadmlara tecavüz edilmigtir. Bu durumda, esir dügmüg Îslam halifesinin kurtanlmas1için elden gelen gayreti sarf etmek bütün iman sahiplerine farz olur mu?

El cevap: Allah gerçegi bilir ki, olur. Bu suretle memleketi dügmandan temizlemek için mücadele eden savagan Müslümanlar geriatça egkiya olurlar nu? El cevap: Allah gerçegi bilir ki, olmazlar. • Bu suretle dügmana karg1 savasta ölenler gehit, sag kalanlar gati •

ve

olurlar ru?

El cevap: Allah gerçegi bilir ki, olurlar. Bu suretle sava.yarak dinî vazifesini yerine getiren Îslam halkma kargi dügman tarafmi tutarak fitne çikaranlar ve silah kullananlar geriatça en büyük günalu iglemig olurlar nu? El cevap: Allah gerçegi bilir ki, olurlar. Bu gerçeklere kargi ve düpman devletlerin zorlama ve kandirmala•

•

I 5. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 595.

i

143

nyla çikanlnug bulunan fetvalar geriatça geçerli olur mu? 16 El cevap: Allah gerçegi bilir ki, olmaz Kuva-y1 Milliye, bütün imkânlan kullanarak "Ankara fetvasi"m bütün ülkeye yay1yor. Zaten birçok ílde Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin kuruculan arasmda müftüler ve din adamlan da vardar. Ankara fetvasi yaymlandigt gün Damat Ferid, Rifat Börekçi Hoca'yl azlediyor, aym gün Kuva-yi Miniye Rifat derhal Ankara müftülügünden H ca'yi Ankara müftülügüne tayin ediyor. Börekçi Hoca, Ankara hükümetinin ilk $er'iyeVekili ve Cumhuriyet'in ilk Diyanet Îqleri Bagkam olacakttr. Damat Ferid'in Rifat Hoca'yi Divan-1 Harp'e vererek idama mahkûm ettirdigini de belirtelim! Îstanbul fetvasi konusunda Ankara'yl nyaran Albay Bekir Sami de Ali Fuat Paga ile birlikte, 21-22 Nisan gecesi, Bursa valisinia daveti üzerine, belediyenin büyük salonunda 70-80 kadar hocayla bir toplant1 için yap1yor. Halife-padigahm esir oldugunu, onu ve ülkeyi kurtarmak Milli Mücadele'nin baglatddigim anlatiyorlar. Genç, siyah sakalh, sarikh bir adam ayaga kalkiyor, Îstanbul'dan bugün geldigini, padigahm se-

lammi getirdigini söylüyor: Ne Padigah Efendimiz ve ne de hükümet esir vaziyette degildir Bu hakikati Efendimizin agzmdan igittim;.. Salon birdenbire kangiyor tabii. Polis geliyor, adami yakalaylp üstünü anyorlar, Îngiliz giali servisine ait "Yüzbagi Benetti" imzah belgeler çik1yor! Bunun üzerine Bursah din adamlari Milli Mücadele'yi desgünlerde tekleyen bir bildiri yaymhyorlar. Ali Fuat Papa, amlarmda, sokarak lohšma ajaalarmi hoca ingiliz Intelligence Service'in birtakim kurulmakta Anadolu'ya gönderdigini" ve "Bursa ulemasmm Ankara'da olan milli idareye yapnug olduklari bu hizmeti takdirle yâd ettigini" -

"o

yazlyor.17 Dürrizade

Îstanbul'da

dokuz gün öncesine kadar fetvasmm yaymlanmasmdan Harbiye Naziri olan Fevzi (ÇakDamat Ferid-hükümetinde

mak) Paya, 17 Nisan'da Ankara'ya geçerek 27 Nisan günü Meclis'te yaptig1 konugmada, Îstanbul'daki Îngiliz bask1sim anlatirken, padigahm selamhga yani törenle Cuma namazma ç11ap ç1kmayacagmi bile "Ingilizlere sormaya mecbur olduk" diyor. Fetvanm da "Ingiliz süngüsüyle almnug, Îslam'1 sinesinde birbirine dügürmek için ilk defa yazilmig aci bir vesika" oldugunu belirtiyor.18 Fetvalar savagi ashnda Ingilizlerve Damat Ferid ile Kuva-yi Milliye arasmda bir propaganda savagidir. 16. Tam metin, Kar-abekir, a.g.e., sf. 606-607; sadeleptirilmig tam metin, S. Selek, a.g.e., II, sf. 72. 17. All Fuat Cebesoy, Milli Mücadele

Hattratari, sf. 395-396.

18. Fevz1Paga'nin bu önemli konugmasi için bkr. Murat Bardakçi,

gahbaba, sf. 634-637.

144

Kuva-yi Milliye Meclisi Meclis'in aç1hgma dönelim. Namazlar, niyazlar, tekbirler ve salavatlarla, sancak-1 perifle Meclis bmasma geliniyor. lttihat ve Terakki lokali olarak yapdm14, ingaat1 tamamlanmamig, çatismdaki eksik kiremitleri halkm kendi çatismdan çikanp getirdigi Türkiye Büyük Millet Meclisi binasi... Kürsüye ayet ve hadisler yazih sancaklar konulmug, tekrar dualar yapildiktan sonra en yagh üye Sinop Mebusu SerefBey geçici bagkan oluyor. Mebuslat iki ayri seçimle gelmig: Mebusan Meclis'i için seçilip buraya gelenler ve Mustafa Kemal'in genelgesi ile seçilenler... Prof. Ahmet Demirel'e göre, 1922 y11ma kadar, ara seçimlerde seçilenler dahil, mebus sayis143Tye kadar gikacaktir.¯88 tanesi Mebusan Meclisi'nden gelmigtir. Bo ilk gün toplantismda en az 127 mebus vardir. Ankara'ya nasil gelmiglerdi? Çoguortaldagakiraladiklan öküz ve at arabastyla! Bazilan at sirtmda. Pek azi trenle. Birakm elektrigi lüks lambasi bile olmadigmdan fener ve gaz lambalanyla, petrol bulamaymca mum igigmda çahylyorlar... Koltuklar yok, Ziraat Mektebi'nden getirilmig ögrenci siralannda oturuyorlar. Kig için salonda büyük, odalarda küçük odun sobalan... Mustafa Kemal ve arkadaylan Ziraat Mektebi'nde kahyor, mebuslar okullara serilmig yer yataklarmda

yat1yor!

Meclis'te zabit kâtibi olarak çahgan Bifzi Veldet Velidedeoglu

göyle

anlatir: Beyaz sankh, beyaz veya kara sakalh, cübbeli ye eli tespihli hocalarla, pinl pm] üniformah genç subay; yazmah veya gal sankh agiret beyleri, külahh agalar, tarikat babalan ve kavuklu çelebilerle, Batt kültürüyle yetigmig, "Kuva-yi Milliye" kalpakh, nokta b1ylkh, modern gençIer yan kiyafetleri ve kafalan renk renkti yana oturuyorlardi. Gerçi mebuslarm ama gönülleri ve amaç1an birdi. Bu Meclis mi Türkiye'yi kurtaracak? 1921 yilmda Ankara'ya gelen bir yabanci yazar, oraya bakiyor, buraya bakiyor ve gazetesine telgrafla

gu yorumu geçiyor: "Ankara daglar arasmda bir batakhktir. Bu batakhäin içinde bir gm kurbaga baglanm havaya kaldirmig, durmadan ötüp durmakta

ve

dünyaya meydan okumaktadir." Telgraflar Anadolu'da Milli Hareket'in denetimindedir! Posta IVIüdürü.telgrafi Ahmet Agaoglu'na gösteriyor, Azerbaycanh Ahmet Agaoglu, çektiriyor: telgrafi gu gekilde "düzelterek"

Ankara Anadolu'nun ortasmda çorak, bakimsiz ve kerpiç evli küçük bir gehirdir. Bu gehirde bir avuç kahraman medeni Avrupa'mn zulüm

145

ve istibdadma

maktadirlar_

kargi isyan ederek

milli istiklâllerini

korumaya

çahq-

19

Bu Meclis'te 120 serbest meslek mensubu, yani tüccar, çiftçi, avuvardir. Devlet memurlarmm kat, gazeteci, bir tane de say1s1 125'tir. Bunlar okumuytur ve çogunlukla fes giyiyorlar. Subay say1si 53'tür. Hepsi savag görmügtür; Balkan Harbi ve Birinci Cihan Harbi'nm çe itli cepheleri... Ulemadan üyelerin sayisi da 53'tür, 14'ü müftü, 13'ü mùderris, 10'u çegitli tarikat geyhleri. Ayrica agiret reislerivardir.20 Meclis fikirli" degildir; inkilapç11ar vard1r, muhafazakârlar vardir, sosyalistler, liberaller, Ittihatçilar vardir.21 Agiret reisleri vardir. Biri içkiyi modernlik sayar, öbürü yasaklar! Kadmm Îstiklâl Savagi'na katkismi yücelten, ona resmen tegekkür eden, ama aym zamanda tamklikta kadmm yanm oldugunu dügünen, haram oldugu için içkiyi yasaklayan bir Meclis... Ama Ankara'da yerlerini herkesin bildigi dört tameyhane vardir, Polis Müdürü Dilaver Bey de bag evinde ne. imal ettigi içkileri egine dostuna ikram etmektedir!22 seviyeli" saydigmi kaydeden Samet Bazi kimselerin bu Meclis'i Agaoglu gunlari yaz1yor: "amele"

"tek

"gizli"

"geri

Bu iddia yersiz ve haksizdar Birinci Büyük Millet Meclisi'nin idare ettigi devrin harikulade özelligi yanmda, bu Meclis'in üyesi olarak yüklenilmig büyük sorumlulugun her gün ve her dakika duyulan agirh yer almaktadir Bundan bagka Büyük Meclis'te toplannug insanlarm milletin sinesinden koptugunu dügünürsek bu bazi oturumlardaki agir sahneleri samimive hisli insanlarm büyük davaya baghhšma bir delil saymak yerinde olur. Fransiz ihtilalinin meclisi olan Konvansiyon'un birçok oturumlarmda aym manzara vardir. Hiçbir Fransiz veya bagka milletten bir tarihçi bu Meclis'i geri seviyeli diye vasdlandirmanugtar.. Birinci Büyük Millet Meclisi bütünü ile büyük ve muhtegem bir meclistir... Birinci Büyük Millet Meclisi, milli iradenin mutlak temsilinde Konvansiyon'dan daha genig bir enerjiile milletin kaderiniidare etmig olmasiitibariyle de yeri birinci derecededir.23 19. Samet Agaoglu, KUYay-i

Milliye Rubu, Agaoglu Yayiniari, 1964, sf. 39.

20. Tarik Zafer Tunaya, "Türkiye Bûyük Millet Meclisi Hükümetinin Kurulugu ve Siyasi Yayinlari, 1998, Karakteri", gu eserde: Cemil Koçak, Birinci Meclis, Sabana Üniversitesi sf. 6. 21. Bkz. Prof. Dr. Ihsan Günet, Birinci TBMM'nin Bankasi Keltür Yaymlari, 1997, äzellikle sf. 120 vd. 22. Ahmet Demirel, sayi 77, sf. 9.

"80.

Dügünce

Yapisi,

Yildönumûnde Birinci Neclis", Toplumsal

23. Samet Agaoglu, a.g.e., sf. 47-48.

1920-1923,

Íg

Tarih, Nisan 2000,

146

Bunlarm hepsi kahramandir. Sankh hocalar, fesli okumuglar, pakh Kuva-yi Milliyeciler, hepsi... Inönü'nün dedigi gibi:

kal-

müspet Birinci Büyük Millet Meclisi'nin bütün üyelerini, zamaninda çaligtigindan, menti çahgtigmdan bahsolunan hepsini beraber, yürekten sayg1 duygulanyla hatirhyorum.24

Onlarm içinde Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin Yozgat Bagkam Müftü Mehmet Hulusi Efendi de vardir; benim büyük amcamdir. Onunla guiçin hak saylyorum. rur duymay1 ben de kendim ve

çocuÏdanm

Yeni

-

"ülke"

"rejim"

ve

24 Nisan 1920, Cumartesi; Milli Mücadele tgrihimizin en önemli konugmalarmdan birini yapmak üzere, Mustafa Kemal Papa kürsüde, biri açik öbürü giz1i oturumda, iki konugma yaplyor: Hem yeni rejimin, kaçmilmaz olarak cumhuriyete varacak esaslarm1 Ìslami terimlerle anlat1yor... Hem Milli Mücadele'nin siyasi stratejisim çiziyor.25 1VÏeclis'in açik oturumda yaptig1 konugma sabah 10.00 sularmda bagitibaren, Kuva-yi Milliye'nin agamalanhyor. Mondros Mütarekesi'nden anlatiyor. Dikkat çekici husus, Muskongreleriní Sivas Erzurum ve m,

tafa Kemal'in bu konugmasmda "Mukaddes Halifemiz Efendimiz Haz. retleri", "Sevketmeab Efendimiz" gibi terimlerle padigaha saygi ve baghhk ifade ederken, tabii bagta Damat Ferid olmak üzere, bütün Istanbul hükümetlerini piddetle elegtirmesi, Îstanbul'a baglanabilecek ümitlerin boga gidecegini anlatmasidir. Içigleri Bakam Ali KemaPin adi geçtiginde Meclis'ten "Alçak!" diye protestolar yükseliyor. Mustafa Kemal'in konugmasmda dikkat çekici bagka bir husus da, Mebusan Meclisi'nin Îstanbul'da toplanmasmm hata oldugu geklindeki eski görügünü gimdi daha vurgulu bir gekilde tekrarlamasidir. Bu konuda Sivas Kongresi'nde Meclis'in Ïstanbul'da toplanmasi için alman karardan bahsetmiyor tabii. Uzun konugmasmm açik bölümünde iki konu, son derece önemlidir; lbiri ülkenin smirlarma ve milletin niteligine iligkin sözleri, öbürü sözleri... olan yeni rejimin karakterini anlatan makta • ÜIke ve millet tanum: Mondros Mütarekesi'nin imzalanmasi tarihini esas alarak, simn olacak smirlar", doguda Kars, Ar.

"vatanumzm

dahan ve Batum'u içine ahyor. Trakya suun Meriç Nehri'dir. 24. Ahmet Demlrel, anilan makale,

sf. 4-12

Söylev ve DemeçIe25. Açik celsedeki konugmasinin tam metin için bkr. Atatürk'ün ri, I, sf. 12- 63; Fahri Çoker,Ti.irk Parlamento Tarihi, 1919-1923, cilt I, TBMM Vakfi Bûtün Yaymlari, 1994, sf. 43-78. kismen sadelegtir]Imig tam metin için bkz. Atatürk'ün Eserleri, clit 8, sf. 3 I-75.

147

Güney smiri Iskenderutt'un güneyinden baghyor, yani Hatay'1 içine ahyor. Oradan Cerablus Köprüsü'nden geçen bir çizgi ile Musul vilayetini, Siileymaniye ve Kerkük'ü içine ahyor... Bu sirf askerî dügüncelerle çizilmig stratejik bir simr degildir, aym zamanda milli bir suurdir let"in suuridar. Millet nedir? Meclis'teki üyeleri tammlarken kullandigi terimler, vatan topragi üzerinde yagayan herkesi Islam ortak paydasmda birlegtirme amacm1 "mil-

ya

it1yor:

Yalmz Türk degildir, yalmz Çerkezdegildir, yalmz Kürt degildir, yalmz La.z degildir fakat hepsinden mürekkep bir anâsir-i Islamiye'dir... Vatandagt1rlar, birbirlerine kargihkh hürmetle baghdirlar ve digerinin her türlü hukukuna, 1rkî, sosyal, cografi hukukuna daimariayetkârdirlar.

Mustafa Kemal olugan Müslüman unsurlardit" Yani, Meclis üyelerine hitap eden bu sõzleriyle etnik kökeni ne olursa olsun, kaynagnug bir halde yagayan, bütün maksatlarru tam manasiyla birleytirmig olan kardeg Müslüman unsurlarm bütünlügünü vurguluyor. sosyal, cografi haklar"i nelerdir? Peki, bunlarm Bu agamada kargihkh hukukun ne olacagma iligkin ayrmtly1, tartigmevcudiyetimiz maya gerek. yoktur, bunun zamam degildir. "Înçallah kurtarddiktan sonra kardegler arasmda halledilip neticelendirileceginden" gimdi teferruata girmedigini belirten Mustafa Kemal Papa, "Bunun böyle alg11anmasuu ve yanhy anlamalara meydan verilmemesini rica ediyorum" diyor.26 Ü1kedekigayrimüslimler mi? Mütekabiliyet ilkesine göre gerekli haklarm tanmacagim belirtlyor. • Konugmasmm bu bölümünde Mustafa Yeni rejimin karakteri: Kemal, yazdi metinden okumak istedigini söylüyor. Hukukçulara dambir inetin haz1rladiguu, onun için metinden okugarak böyle dugunu samyorum. Sonradan bu metin oylanarak kabul edilecek, Meclis karari haline gelecektir. Buna göre, Büyük Millet Meclisi klasik meclisi" degildir. Meclis bir parlamento, olagan bir yetkilere sahiptir. Mustafa Kemal'in yet-i fevkalade"ye, olaganüstü "hepsinden

"irkî,

"teknik"

"mebusan

"salahi-

sözleriyle:

Simrh bir kanun yapma vazifesi ile degil, bütün milletin genel idaresini f1ilen üstlenmek ve memleketin ve Hilafet'in selametini bizzat temin ve müdafaa vazifesiyle ve yetkisiyle tegekkül etmigtir ve artik Yüce Meclis'inizin üstünde bir kuvvet yoktur! 26. Mustafa Kemal Paga'nin I Mayis 1919 günlu oturumdaki Säylev ve Demeç1eri, l. 1997, sf.74-75.

konugmasi: Atatürk'ün

148

Ne demek bu? Meclis padigahtan da halifeden de üstün demektir! Kurulan rejimin sistemi, kuvvetler aynhg1 degil, kuvvetler birligidir; Meclis hem kanun koyucu, hem yöneticidir çünkü. hükümete lüzum yok, Meclis kendi içinden Peki hükümet? Simdilik bir heyeti" (yürütmekorulu) seçsin! "Yürütme kurulu" formülünün o sirada aç1klanmayan anlami, padiatama" yetkisini bu gekilde iglevsiz hale getirmektir. gahm Klasik bir Bakanlar Kurulu olugturulmadigma göre, padigah tarafmdan atanacak bir sadrazam veya bagbakan da gerekmiyor. Mustafa Kemal hem Meclis'in yani yasamanm bagidir, hem yürütmenin bagidir. Kuvvetler ayringi degil, Mustafa Kemal'in bütün õmrünce savundugu kuvvetler birligiilkesi geçerlidir. Sistemin adi "Meclis Hükumeti sistemi"dir; baykanhk sistemi de degil,parlamenter sistem de degiL Meclis Hilkümeti sistemi, 1921ylhnda Anayasa haline getirilecektir.2 Îkinci adim on gün sonra gelecek, 3 Mayis'ta çikanlan bir kanunla heyeti"nin adi Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti olacaktir yine bagbakansiz bir hükümet... Yeni Türkiye'nin bu ilk Bakanlar ama Kurulu'nda üç bakanhk önemlidir: Digigleri Bakam Bekir Sami Bey, Milli Savunma Bakam Fevzi Papa ve bakan sandalyesine sahip Genelkurmay Bagkam Albay Îsmet... Birçok general oldugu halde neden Albay Îsmet Bey? Mustafa Kemal Milli Mücadele'yi yürütürken de gelecege dönük siyasi kadrosunu kuruyor. Peki, yeni rejimde "Halife ve Padigah Efendimiz"in yeri ne olacaktir? Mustafa Kemal, konugmasmda dügmanlarmuzm Hilafet ve saltanat1 birbirinden ay1rmak istedigini söylüyor; bu milli iradeye uygun degildir!Milli iradenin igi Hilafet ve saltanatt kurtarmaktir. Peki, kurtardiktan sonra?.. Mustafa Kemal elindeki yaz1h metni okumaya devam "icra

"bagbakan

"icra

ediyor: Muvaffakiyet hâsil olduktan sonra Padigahrmz ve Müslümanlarm Halifesi Efendimiz, her türlü cebir ve zorlamadan uzak ve tamamen hür ve bagimsiz olarak kendini milletin sadakat kucagmda gördügü gün, Y' e Meclis'inizin tanzim edecegi kanunî esaslar dairesinde muhterem ve ce vaziyetini ahr. -

Zaferden sonra saltanat da Hilafet de "Yüce Meclis'in tanzim edecegi esaslar dairesinde" kaldir11acaktir. Atatürk, 192Tde okudugu Nutuk'ta bunu belirtecektir, 24 Nisan 1920'deki konugmasmda çizdigi rehâkimiyet esasma dayanan halk hükümeti, cumjim portresinin "milli

27. Bu konuda bkr. Prof. Ergun Ankara, 1992.

Özbudun.1921

Anayasasi,

Atatürk Araµirma Merkeri,

J 49

"kuvvetler

birligi" (vahdet-ikuva) nazarihuriyet" olduguna belirtecek, "zaman geçtikçe bu esaslann kapsadigi mayesinin kabul edildigini ve nalarm anlagilmaya bagladigmi, igte o zaman münaka.yalarm ve valoalarm birbirini takip ettigini" söyleyecektir. "cumAma ingilizler hemen anlamiglardir kurulmakta olan rejimin huriyet" oldugunu. Meclis'in açilmasmdan iki hafta sonra, 6 Mayis'ta, Istanbul'daki Ingiliz Yüksek Komiseri Amiral J. de Robeck, Digigleri Bakam Lord Curzon'a yazdigi raporda, "Ankara'da güvenilir kaynaklardan" aldig1 bilgi"ashnda cumhuriyet tarzmda oldugunu, lere göre kurulan yönetimin duygulanm sultana dikkate alarak, açikça ilan edilmeolan ama halkm digini" yaz1yor?

Büyük strateji. Îslam ve Bolgevizm Mustafa Kemal'in aç1k oturumdaki konugmasi alkiglar arasmda bittikten sonra, onun önerisiyle, Heyet-i Temsiliyehin bütün kararlan Meclis tarafmdan onaylamyor, yetkilerini Meclis üstleniyor. Ve gizli oturum baghyor. Mustafa Kemal, kürsüde Erzurum ve Sivas kongrelerinden bugüne kadar uyguladigi temel siyasi stratejileri ardatlyor.30 smirlan bellidir; aç1k oturumPantutanizmi eleptiriyor; vatammizm anlatt1šl simrlan: Misak-1 Milli da Bütün maddi manevi kuvvet ve kudretimizi, smirlan belirlenmig olan vatanmuz dahilinde tecelli ettirmeyi arzu ettik... Bu simrlarm haricinde kaçmdik. dagnuk bir surette zaafa ugramaktan

'

"smir"lan

"serhad"ler

belli modern vatan anlay141... degil, Kemal'in gizli oturumdaki konugmasi dig politika agirhkhdikkat çekicidir: Islam dünyasi, Bolgevik dir ve üç etkene yapttg1alrgu niteligi.31 Rusya ve Batt ile iligkilerin Batl ile iligkilerden baglayahm. Mustafa Kemal gizli oturumBatt'y1 tahrik etmeme stratejisi: sorunlarmdan bahsederken, tutumladaki konugmasmda, Ermenistan Belirsiz Mustafa

•

28. Nutuk, sf. 293. 29. Bilal §imgir, ingiliz Belgelerinde

II, sf 102. Ekleriyle birlikte toplam 7,5

Atatürk,

"icra

heyeti"ne seçilenlerin ismi dahil, son derece detayli bilgisayfa tutan decayli raporda istihbaratinin nasil iyl çaligtigina bir ärnektir. Ancak, Mustafa Kemal'in ler vardir ve Ingiliz celse"de yapagi konugma yoktur! 24 Nisan tarihli konugmasmi özetleyen raporda, "gizli

30. Gizli celsedeki konugmasmin tam metni için bkz. Fabri Çoker,a.g.e., sf. 81-94; kisBütün Eserleri, cilt 8, sf. 78-92. men sadelegtirilmig tarn metin için bkz. Atatürk'ün 3 I. Ayni görüg: Prof. Ömer Kürkçüoglu, Türk-ingilix iligkileril919-1926, sf. 81-137.

150 rmm

"Ingilizleri,Amerikahlan

vurguluyor!

aleyhimize

tahrik etmemek" oldugunu

"Her nasilsa

Cihan Savagi'nda yapilmig olan vakianm tekve devamma dair hiçbir zan ve güphe vermemek" için, Ermenistan'da bizden yardim isteyen mazlum Müslüman ahaliye bile "snurlarmuzi geçerek" yardim ettnedigimizi anlattyor. Karabekir'in Ermenistan'a askerî harekât yap11mas1 önerisini, Mustafa Kemal'in reddettigini, bu reddin gerekçelerinder birinin Bat1hlari tahrik etmemek oldugunu görecegiz. rarlanmasma

Mustafa Kemal konugmasmda "Hiristiyanhk âlemi"ni elestiriyor fakat karg1 cihangirane bir vaziyet almak istemedim" diyor, Îngilizlerle Fransizlarla, Italyanlarla defalarca ternaslarda bulunduklarmi belirtiyor. Türlderi kendilerine dügman zanneden Ingilizlere Mustafa Kemal gu mesaj1veriyor: "onlara

Milletimiz Îngilizlere kargi aleyhtar degildir. Bilakis milletimiz Îngiliz kavmini dünyanm en büyük bir milleti, en âdil, en medeni, en insani bir milleti kabul ve orta hürmet ederdi. Fakat Mütareke'yi müteakip Îngilizkuvvetleri payitahtumza girdiler... vilayetimizin Bilhassa Aydm (Îzmir) Îngilizlerinnezaret ve himayesi altutda Yunanhlara iggal ettirildigini anladiktan sonra Ingilialer hakkmdaki kanaatini degigtirdi... Dedik ki... bunu düzeltmek için bir hareket gösteriniz. Yine millet siolur... ze müteveccih (yönelmig)

Mustafa Kemal'in verdigi mesaj, Ingilizler ve Fransizlar Türkiye'nin bütünlügüne ve egemenligine sayg1 gösterirse, dost olabilecegimizdir. olarak mülayim bir vaziyet" Bu arada dikkat çeken, Italyanlarm aldiklandu Milli Mücadele'de temel iç ve dig strateji kaynaktan istifade dig etmek"tir. Lozan'a kadar temel kaynaklar Îslam dünyasi ve Bolge"genel

"her

viklerdir. •

Ìslam

stratejisi:

Islam dünyasma

yönelik

olarak

uyguladiklan

stratejiyi göyle anlat1yor: Yabancilarm en çok korktuklan, fevkalade ürktükleri Îslamiyetsiy setinin bile alenen ifadesinden mümkün oldugu kadar kaçmmaya kendimizi mecbur gördük. Fakat maddi ve manevi kuvvetler kargismda bütün cihanm ve Hiristiyan siyasetinin en giddetli hirslarla Haçh savagi yapmasma kargi, suur(lanm1z) haricinde bize yardimci olacak, birer dayanak noktasi tegkil edecek kuvvetleri dügünmek de pek tabii idi... Bittabi selamet ve kurtulug için yegâne kaynak, Îslam âleminin kuvvetleri olmugtu. Islam âlemi, birçok balaindan milletimizle, devletimizin istiklâliyle yakmdan ve fevkalade bir surette ilgilidir. Bu dinî baghhklari dolay1s1yla -

151

da bütün Islam âleminin manen bize muavin ve muzahir gunuzaten kabul ediyoruz...

(yardunci)oldu-

yardimmi, destegini almak... içindir ki, Millet Meclisi 9 May1s'ta "Îslam Â1emineBeBüyük Omm yaymlayacaktir. yanname" Kemal Papa kolmpmasmm devammda Suriye ve Irak'taki geligmeleri a4attyor. Art1k Ingiliz ve Fransiz sömürge idarelerine tepki baglamig-

Özetle,Islam âleminin

tir, Ankara'dan yardim istiyorlar, hatta "Osmanh camiasi dahilinde buhmacagiz" diyorlar!.. Bunlari anlatan Mustafa Kemal'in qu sözleri, onun birinin ifadesidir: hiç degigmemig siyasi prensiplerinden Biz onlara dedik ki, artik milli suurlarimiz kaynaklarmive genel menfaatleri suurlarmuzm

dahilinde bulunan insan haricinde israf etmek is-

temeyiz!.. Bu ilkeyi defalarca vurgulayan Mustafa Kemal gunu da söylüyor: Fakat ittihat (birlik),kuvvet olugturacagmdan, bütün Ïslam âleminin olmamanen oldugu gibi maddeten de müttefik ve müttehit (birlegmig) sim güphe yok ki büyük memnuniyetle karg11anz... "kendi

simrlan dahilinde milli hâkiSuriye, Irak gibi ülkelerin de olabilecegini" belirtlyor; bag1msiz serbest miyet esasma dayali ve denilen federatif konfederatif Türkiye ile ittifakm da ötesinde veya ama Türkiye argekillerden biriyle irtibat kurulabileceginibelirtiyor, digmda israf etMilli kaynaklanm Misak-1 kendi maddi insani ve tik meyecektir!

konfederatif irtibatlar"dan ileride BalMustafa Kemal bu kan ülkeleri için de bahsedecektir. Kafkasya'daki "Türkiye'ye gönülden baglanmig" ülkelere gelince... Onlar Çarhk emperyalizmini tekrar kurmaya çahgan Denikin'in Beyaz Ordularma kargi direniyorlar, çok güzel; ama: "federatif,

Oradaki dindaylarmuza tavsiyemiz de yine kendi içlerinde ve kendi kuvvetleriyle meveudiyetlerini göstermek ve ispat etmek ve ondan sonra... birlegmek noktasi olmugtur...

Yani, kendinizi kurtarm, ondan sonra birlegebiliriz! Mustafa Kemal'in bagta Azerbaycan olmak üzere Kafkas Müslümanlan için tehlike olarak sadece Beyaz Ordu Komutam Denikin'den bahsedip Bolgevik tehlikesinden bahsetmemesi bilinçli bir siyasi tercihtir. 24 Nisan'da bu konugmay1 yapan Mustafa Kemal, apagida görecegimiz gibi, iki gün sonra, 26 Nisan'da Lenin'e bir mektup yazarak Kafkasya'nm ve Azerbaycan'm Bolgeviklegtirilmesini kabul ettigini belirtecek,

I

152

bunun kargihšmda Bolgeviklerin de Türkiye'deki Milli Hareket'e para ve silah yardmu yapmasim • Bolgevizm stratejisi:

konugmasmda, stratejiyi ve "dig

.

isteyecektir.

Mustafa Kemal Paga, gizli oturumdaki aym o güne kadar uyguladiklari Bolgevik Rusya'ya iligkin yardim"a balogiru anlatiyor:

Hiçbir kimsenin, hiçbir milletin özel âdetlerine ve ahlakma ve milliyet esaslarma karg1 degiliz. Biz yalruz istibdada, emperyalistlere kargi dügmaruz. Biz Avrupahlarm Belgevizm'den korktuklarmive bizim Bolgeviklerle fikir birligi ve hareket birligi yapmamizdan daima kugkulanmakta olduklarnu göz önüne ahyor ve daima dügünüyorduk... Herhangi bir yabanci devletlerle ihtilafh münasebetlere aniden girmek belki bizi pigmanhga mecbur edebilir... Hakikaten bu milli smirlarumz dahilinde arz ettigim gartlarla mevcudiyetimizi muhafaza edqbildigimiz takdirde, ba.)ka bir gey istemek bendenizce dogru degildir. Yalmz her ihtimale kargi, hayat ve mevcudiyeti muhafaza için hariçten bir kuvvet kaynagi aramak lazim gelirse, yine daima kendi görüglerimiz baki kalmak gartiyla her kaynaktan istifade etmeyi de uygun gördük...

Evet, bu sözünün altml çizmek gerekir "Her kaynaktan istifade etmek..." Mustafa Kemal devamla, daima Bolgevikleri ve onlardan nasil yardim almacagmi aragtirdigmi, Bolgeviklerle bazi temaslar kurdugunu, kati maddeler üzerine dayanan bir gey yap11madigiama henüz m, fakat bunun mümkün oldugunu" anlatiyor. Mustafa Kemal Paga, iki gün sonra Lenin'e mektup yazacak, iki hafta sonra, 11 Mayis'ta Bolgeviklerle bir ittifak antiagmasi yapmak amac1yla, Digigleri Bakam Bekir Sami Bey bagkanhšmda bir temsilci heyetini Moskova'ya gönderecektir. "hiçbir

Dogu ideali, Bati ideali Halide Edip Adivar, Milli Mücadele döneminde Ankara'daki temel siyasi ve felsefi egilimleri anlatirken ikili bir siruflandirma yapar: • "Dogn ideali"ne bagh olanlar... Halide Edip "Sarkmefkûresi" dedigi "Dogu ideali"ni tammlamamn zor oldugunu belirtir. Solcular ve ulema, bu iki z1t grup da "Dogucu"dur. Dogu mefkûre ya da idealini olugturanlarm bir bölümü komünistlerdir. Mesela, "ruhen çok samimi... Türklüge çok bagh olmakla beraber, snuf, servet, din gibigeylerin aleyhinde" olan Hakki Behiç; hem Mustafa Kemal'in Maliye Bakam'dir hem Yegil Ordu ve TKP gibi hareketlerin önde gelen isimlerindendir. O günlerde solcu olan Hikmet Bayur, Halide Edip'in verdigi diger bir örnektir. Dogu idealinin çok önemli örgütlerinden biri, Islam-Sosyalizm karmasi bir ide-

153

olojiye sahip olan YegilOrdu'dur... Bunlan görecegiz. Ve ulema... Halide Edip ulema simfmm "Dogu mefkûresini lam demokrasisi halinde diriltmek istedigini" yazar.

eski

Îs-

Bu durumda Milli Mücadele'deki Îslam ve Bolgevizm faktörlerini "Dogu ideali" ($arkmefkûresi) genel baghgi altmda görmek mümkündür. Zaten zaferden sonra "Bati ideali" (Garp mefkûresi) agir basacak, D gu ideali yanhlari tasflye edilecektir. Halide Edip'in "Garp mefkûresi" "Bati ideali"ni savananlat.. dedigi bu ideale bagh olanlar, Tanzimat'la baglayan Bati örnegine dogru giden yola bagh olmakla beraber, dig siyasette Dogu ve özellikle Rusya'ya esilimli idiler. Fakat Rusya'nm iç geklini katlyen Türkiye'ye uygulamak istemiyorlardi. Hepsi Bati idealine bagh, Sovyet gekline giddetle kargi idiler.32 Halide Edip'in Milli Mücadele dönemindeki ana fikir alumlanm anlatirken yaptig1 bu Doku-Bati idealleri smiflamasi büyük kabul görmügtür. Akademik tarihçiligin saygm isimlerinden Prof. Ömer Kürkçüoglu,33 Prof. Mete Tunçay,34 Türkíye tarihi uzmam M. Philips Price35 ve Standford Shaw,36 bunlardan bayka Lord Kinross37 da Milli Mücadele'nin fikir ve ideal tarafim incelerken Halide Edip'ten almtalar yaparak bu Dogu-Bati mefkûreleri modelini kullammglardir. Türkiye'de ve aslmda Asyah milletlerde önemli bir fikir ve degerler çatigmasun ifade eden bu Dogu-Bati sorunsah Milli Mücadele'deki egiantilimleri izah edebilecek bir modeldir. Dogucular milletlerin mazlum kurtulugu" gibi kavramlari; kapitalizm, sosyalizm, siyasi taktikten öteye siyasi inanç olarak benimsiyorlar, bu sebeple Bolgevik Rusya'ya yalan duruyorlard1. 11eridegörecegimiz Yegil Ordu ve Halk Zümresi adh etkili olugumlar Îslam'la sosyalizmi bagdaytiran eklektik, bagdagttrmact bir ideolojiye sahipti. Îslami kesim de tabii "Dogilca" idi. Lord Kinross Dogu ve Bati idealleri kavramlanm Halide Edip'e atif yaparak anlatiyor ve Bati-idealini tutanlarm sagda, Dogu idealini tutanlarm solda yer aldigmi söylüyor.¾ "antiemperyalizm,

32. Hallde Edip Adivar, a.g.e., sf. 132-l36; Halide Edip'in kendisinin baglangiçtakiBati hayranligi'ninBati elegtirisine ve Anadolu Türk'ü için hayranliga dönügmesi ve onun ¶arkmefküresi, Garp mefküresi modellemesi için bkz. inci Enginun, Halide Edip Adivar'm Eserlerinde Dogu ve Bati Meselesi, IstanbulEdebiyat Fakultesi Yayintari, l978, sf. 191-204. 33.

Ömer Kürkçaoglu,

a.g.e., sf. 84-85.

34. Mete Tunçay, Türkiye'de

Sol Akimlar.

3. basim, BilgiYayinevi, Ankara, 1978, sf.

152.

35. M. Philips Price, Türkiye Tarihi, lgBankasi KükürYayinlari, 1969, sf. 133-135. 36. Standford Shaw, a.g.e., 2000, cilt III,Bölüm i, sf. 1092-1096; Bölum 2, sf. 1464. 37. Lord Kinross, a.g.e., sf. 379. 38. Lord Kinross, ay.y.

154 Milli Mücadele sirasmda Sol-Kemalist diyebilecegimiz bir yaym çizgisi izleyen Yunus Nadi'nin Anadotu'da Yeni Gün gazetesi, "Dogu Siyakargi "Ey Dogu milletleri seti"nin sözcülügünü yap1yor, emperyalizme

birleginiz" diyordu? Mustafa Kemal'in denetimindeki Hâkimiyet-i Milliye'nin de çirgisi aymdir, apagida örneklermi görecegiz. Bu Dogu-Bati sorunsah bugünkü Türkiye'de yaganan tartigmalari da losmen izah edebilecek niteliktedir. Bu noktada, aralarmda farldar olmakla birlikte Ïdris Küçükömer ve Attilâ îlhan'1 "Dogucular" olarak nitelemek mümkündür. Idris Küçükömer "Islamci Dogucu halk cephesi"ni solda bir alam olarak tammlamigti. Attilâ llhan'm Gazi'si, Sultan Galiev'in mazlum milletler ve Dogu Atatiirkçüler"i davasmm kahraman önderidir, Attilâ Ilhan piddetle elegtirir. "Kurtulug Savagi Destam"nt Nâzim Hikmet'in yazmasi, Dogu mefkûresinin sol ve Bolgevik yönü bakimmdan önemli bir veridir. Dogu idealinin Müslüman ve milli tarafma gelince... "Istiklâl Margt"m Mehmed Âkifyazacakbr. Âkif,Safahat adh eserinde 31 defa Garp (Bati), 46 defa $ark (Dogu) terimini kullamr. "Îlim ve fen" diginda "Garp'm kanh kâbusu" olarak niteler, Garp'1 elegtirir, sömürgeciligi kendisini "Sark'mevladi" olarak tammlar. 15 Nisan 1921'de, II. inönü Zaferi'nden hemen sonra Âkif'inyazdigt piirdeki gu nusralar, dönemin ruhunu yansitir: "alafranga

Mademki Hakk'm bize vaat ettigi haktar, Sark'mezeli fecri yakmdir, dogacaktr

istiklâl Marg1'nda da Milli Mücadele ruhundaki

"Donu ideali"ni his-

mümkün degildir. Mücadele Milli ve Lozan döneminde etkin gazetelerden Tevhid-i Efmedeniyet" kâr'da Velid Ebuzziya Bey, "Dogu medeniyeti"ni olarak niteleyen, .Milli Mücadele ve Lozan'm bütün Dogu milletlerinin kurtulugu olacagnu ifade eden yazilar yazm14tir.40 Yakm zamanda sagda Necip Fazil kendi dügüncesini "Büyük Do setmemek

"hakiki

-

"

olarak adlandirmigttr. Milli Mücadele'ye kat11mig, desteklemig ve devrimler döneminde öne geçmig olan Baticilarm Istiklât Marpe veya Kärtulug Savagt Destant niteliginde bir edebi metin birakamamig olmalar1, samyorum, Milli Mücadele ruhunun özü itibariyla sag ve sol "Dogu ide39. Nurettin Gülmez, Kurtulug

Savagi'nda

Anadolu'da

Yeni Gün, Amtürk Aragar-

ma Merkezl, Ankara, 1999, si 13-29.

40. Ahmet Temiz, Velid Ebuzziya'nm Istanbul,2007, sf 636, 644, 654, 665.

Lozan Mektupiari,

IQ Kultur

Sanat Yayinalik,

155

ali"ne dayah olmas1yla ilgilidir.41 "Dogu ideali" muhakkak ki, Milli Mücadele'nin ruhi esaslarindan biridir. Kuvvetli Islami vurgular, halkm Islami terimlerle tanunlanmas1, Meclis'in Îslami gösteri ile aç1lmasi, Mustafa Kemal'in Kuran'dan ayetler okuyarak yaptig1 konugmalarla Bolgevik ve Islam siyasetlerim bagdaptiran konugmalari... Ve Bolgevizm'i öven, emperyalizmle, kapitamazlum milletlerin, Dogu milletlerinin kurtulugunu l· mle mücadeleyÍ,

gulayan konugmalarL.. Temel davasi "Bag1msiz Türkiye" olan Mustafa Kemal Papa, DoguBati meselesine daha çok siyasi strateji açismdan bakm14tir. Halide Edip'e göre: Mustafa Kemal Paya da bugünlerde Sovyet sistemini merakla izlemesine ragmen dudaki bu his, bir idealden çok, her nevi ihtimali tetkik etmeye dayamyordu.42

içinde, daha Heyet-i Mete Tunçay, "Milli Mücadele yöneticileri devresinden beri, bir çegit 'Sarkmefkûresi' taraftarlarmm çöküntü halinde bir araya toplandigru" bunlarm Bati medeniyetinin olduguna, Dogu'da yeni bir toplum"un dogacagma inandiklarru belirtiyor.43 Prof. ÖmerKürkçüoglu ve Philips Price'a göre, Bati iggalciligi kargismda Bat1'ya kargi genel bir nefret vardr, bu Dogu idealini son derece süre güçlendirmigtir. Öylebir konjonktürde Mustafa Kemal Papa katdiçin rüzgâra boyun egmig görünmüg" bagka bir deyigle rugtir." Bu gekilde davramrken, "Dogu ideali ve komünizm Türkiye'ye egemen olursa, bu akum kontrol altmda tutabilecegini dügünmüg olabilir." Mustafa Kemal asimda "Türkiye'nin eninde sonunda Bat1'ya dönecegini dügûnmügtür."** da, biMustafa Kemal'in Milli Mücadele'deki yogun Îslami vurgulan "Dogu ideali"ne vurgulan da onun raz sonra görecegimiz Rolgevikçe inandigmm degil, bu ideali ülkenin kurtulugu için stratejik bir faktör olarak ustaca kullandigmm ifadeleridir. Mustafa Kemafin 7 Temmuz 1922 tarihli konugmasi bu balomdan fevTemsiliye

"iyi

"bir

"akmtiya

Ulusçuiuk ve Dil Politikalari adIt dagerli eserinde 4 I. Hüseyin Sadoglu, Türkiye'de . junlari yaziyor: "Cumhurlyet'in ilk yillarinda Bati ile barigik Türk kimligine yapilan vurgu, romantize edilememedestani' olarak nitelenen Kurtulug Savagi'nin bile yeterince si sonucunu vermigti. Buna kargilik Bati'nin medeni uluslar allesinden biri olarak, yeni Türk Bilgi Üniversitesi kargithgi üzerine inga edilmeye çaligildi..." (istanbul kimligi, Osmanli-Íslam Yayinlari, 2003, sf. 203). Batialarin bu yûzden "IstiklälMaryi" veya "Kunulug Savagi Destani" kalitesine ve romantizmine sahip edebi bir eser veremedigini duqunuyorurn. 'yaratilig

42. Halide Edip, a.g.e., sf. I35. 43. Mete Tunçay, Turkiye'de 44.

Ömer Kurkçüoglu, a.g.e.,

Sol Akimlar, sf. 152. sf. 85-86, Philips Price, a.g.e., sf. I33- I34.

156

kalade tipikdr. Ankara'daki Sovyet Büyükelçisi Aralov, yeni atanan Îran Büyükelçisi Mümtazüddevle onuruna yemek veriyor, yemekte konugan Mustafa Kemal hem "Müslüman"a, hem "Bolgevik"e hitap ediyor: Aralov arkadagmuz Doguhun masum ve mazlum olan milletlerinin hissiyatuu temsil eden insanlan bir araya getirmekle, onlan dertlegtirmekle pek büyük bir vazife yapmaktadir. Bundan dolayi kendilerini tebrik ederim. Dert ortag1 olanlar birbirlerini arar ve bulurlar... Türkiye halkmm Dogu milletleriyle, Rusya ile Azerbaycan ile Afgan'la Iran ile olan baglan yalmz hissiyat üzerine kurulu degildir. Hakiki, maddi, degigmesi kabil olmayan birtalam esaslara,dayanmaktadir... Türkiye'nin bugünkü mücadelesi yalmz kendi nam ve hesabma olsayd1, belki daha lasa, daha az kanh olur ve daha çabuk bitebilirdi. Türkiye büyük ve mühim bir gayret sarf ediyor. Çünkümüdafaa ettigi dava, bütün mazlum milletlerin, bütün Dogu'nun davasidir ve bunu nihayete getirinceye kadar Türkiye, kendisiyle heraber olan Dogu milletlerinin beraber yürüyeceginden emindir...

Mustafa Kemal konugmasmm devammda, bu mücadelenm aym zamanda ve hüdavendler" gibi müstebitlere karei verildigini belirtlyor, hepsini y1rtacagiz, yeni bir tarih yapacagiz" diyor, Aralov ve Mümtazüddev1e'ye dostluklan için tegekkür ediyor.45 14 Temmuz 1922 günü yine Îran büyüke1çisi onuruna Sovyet-Azerbaycan Büyüke1çiligi'nde verilen yemekte yaptigi konugmasmda, Dogu milletlerinin Milli Mücadele'ye verdigi destek için tegekkür ederek gunlan söylüyor: "çarlar

"onlarm

Bu mücadeledeki muvaffakiyet bütün Dogu'yu ve Dogu'daki mazlum milletleri elbette alakadar eder. Biz eminiz ki, mücadelemizde Dogu milletleri, Islam âlemi ve medeniyet ciham bizimle beraberdir. Bu teveccühün Türkiye'yi kati zafere ulagtiracagma güphemiz yoktur...

Mustafa Kemal aym.gün Fransiz Milli Bayranu sebebiyle Albay M ugin'in verdigi yemekteki konugmasmda ise, Dogu davasmdan, ma2lum milletlerden, emperyalizmden bahsetmiyor, dogal olarak, Fransiz lhtilali'ni, Fransiz halkmi övüyor: -

Hürriyet ve istiklâl için binlerce evladmi topraklara gömen, insan haklan beyannamesiyle faziletli insanl1ga en yüce düsturlan ilham *

Hüdavend: Farsça efendi, malik, hükümdar,

gah aniamlarmdadir.

45. Konugmanm tam metni: Söylev ve Demeçier Eserleri, cilt 13, sf. 136-137.

.

II, sf. 43-44; Atatürk'ün

Bütün

157 eden vatanperver ve inkilapçi Fransa'nm bugünkü evladi, Türkiye'nin hakh davasmi fillen teyit edecektir 46

Mustafa Kemal kendisinin yaymlattirdig1 Hâkimiyet-i Milliye gazetesinde kaleme aldig1 13 Kasim 1920 tarihli bagyazida "Dogu milletlerinin selameti"nin "Batfya karg1 Dogu ihtilali" oldugunu belirtiyor: Doku ihtilali artik masal degildir... Dogu ihtilali nammi verdigimiz As. karg1 tasavvur etya ve Dogu Avrupa milletlerinin Bati emperyalistlerine olmaktan faaliyet sahasma ç1kmig, tikleri isyan çoktan beri bir tasavvur vermig olanlar, muazzam tegkilat ile intikal etmigtir... Mücadeleye karar birlegmig ve ige baglamiglardir. Teykilatm bir merkezi Moskova ise, diger bir merkezi Avrupa, bir merkezi Ankara, bir digeri Bakii, bir begincisi Taykent'tir. Hind'in, Çin'in,Afgan'm, Iran'm, Turan'm, Türk'ün, Rus'un kisacasi Avrupahlar için hali hazirda nüfuz ve müdahale edilemeyen, dünyanm yarisi kadar genig bir ülkede, dahilen ve haricen kapitalizme kargi içlerinde isyan duygulari hisseden birçok millet pimdiye kadar oldugu gibi yalmz çahymak yerine, muazzam bir tegkilata tabi olarak toplu halde çahymaya ve teoriler ve fikirler sahasmdan ç1karak fiiliyata geç-

meye karar

vermiglerdir...

Anadolu kendi varhšmm kurtulmasmm ancak bu Dogu ihtilalinin muzafferiyeti ile mümkün olduguna inannugtir...47

Zaferi kazandiktan sonra Gazi Mustafa Kemal, Islam, Bolgevizm, mazlum milletler ve genel olarak "Dogu ideali" vurgulu konugmalarma keskin bir gekilde son verecek, Avrupa basmma "Bati'ya yönelmig" (Garp'a teveccüh etmig) bir Türkiye inga edecegini açiklayacak, Lozan'daki

diplomatik savag Bat1111agmanmbir dig politika uygulamas1

olacakttr.

Müdafaa-i Hukuk ve islam Her geyden önce bagta Mustafa Kemal'in liderligindeki Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti çok kuvvetli bir Islami içerige sahiptir. Sivas Kongresi'nde kabul edilen Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'mn "Bismillahirrahmanirrahim" diye baghyor. Kurtarilacak imzalandigi stradaki smirlar içinde bulunan Mondros'un m,

programi

vata-

"çogunlu-

46. Butün Eserleri, ciit 13, sf. 145-l49. Milliye Yazilari, 47. Hadlye Bolluk, Kurtulug Savagi'mn ideololisi, Hakimiyet-i Kaynak Yayinlari, 2004, sf. I 14-I 15. Bolluk'un belirttigi gibl, gazetenin bagyazilarini çogunlukla Mustafa Kemal isimsiz olarak bizzat yazmakta vaya bagkalari tarafindan yazildiginda onun tashih ve tasdikinden geçmektedir. Bu sebeple yazilar Mustafa Kemal'in o siradaki görüglerini yansitir (sf.9).

158

junu Îslamlarm olugturdunu Osmanh

memleketleri"

olarak tammhyor. Osmanh hükümetinin çökmesi ihtimaline kargi "Hilafet-i Islamiye ve Saltanat-1 Osmaniye'nin bekasi" oldugunu belirtiyor, bu gekildeki ifadeler yedi madde içerisinde üç defa tekrarlamyor. göyle ifade Tüzük bölümünün 2. maddesinde Cemiyet'in "Esas maksadm"

"maksad"i

ediliyor: Osmanh vatammn tamamiyetini ve yüce Hilafet makammin ve saltanatin ve milli istiklâlin dokunulmazhäim temin zmmmda Kuva-yi Milliye'yi âmil ve irade-i milliybyi hâkim lolmaktir.

Tüzügün 3. maddesine göre: Bilumum Islam vatanda.glar

cemiyetin tabii üyesidir.48

direnig örgütlerinde din adamlarmm aktif ve yer yer öncü ro1ü ald1klan görülüyor. Tarihçi Standford Shaw'm belirttigi gibi, Türk Milli Hareketi'nde Anadolu'daki ilk gayretlere çogunlukla yerel din adamlan, müftüler, imamlar, müderrisler liderlik etmig, halla da bu yönde etkilemiglerdir. Mustafa Kemal Paga, zaferi kazamp yeterince güçlenerek laik Cumhuriyet kurma agamasma gelinceye kadar, bütün Milli Mücadele boyunca din adamlarmm bu etkisini kullanacaktir.49 Lord Kinross, "Mustafa Kemal, en güçlü taraftarlanm din adamlari arasmda buldu" diye yazlyor.50 Gerçekten Samsun'a ayak bastig1 andan itibaren onu kargilayan heyetlerin içinde veya bagmda din adamlari vardir. Samsun'da kargilaylci heyetin bagmda Hac1 Molla, Havza'da kargilayan heyette ulemadan Haci Mustafa Efendi, Amasya'da kargilaylci heyetin bagmda müftü Haci Tevfik Efendi ve vaiz Abdurrahman Kâmil Efendi bulunuyor, "Pagam, Amasya emrinizde" diyorlar. Erzurum'da, daha önce gärdügümüz Raif Hoca, Sivas'ta Mütfü Abdurrauf Efendi... Liste sayfalarca uzatilabilir. Hiçbir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti yoktur ki, üyeleri arasmda din adam1 bulunmasm. Yönetim düzeymde, 47 Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nde 84 din adann görülüyor. 47 Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nden 1Tsinin b kam din adarudir. Müdafaa-i Hukuk cemiyetlerinin bagkam olan 17 din adammm adlaBütün kongre

ve milli

-

n pöyle:

Ankara'da Amasya'da

müftü Rifat Börekçi, Afyon'da müftü Haci Tevfik Efendi, Bilecik'te

müftü Said Efendi, müftü Mehmet Sükrii

48. Program ve tüzügun tam metni için bkz. Tarik Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Parcller, Istanbul,1952, sf. SI4-5l9. 49. Standford Shaw, a.g.e., cllt II, sf. 664. 50. Lord Kinross, a.g.e., cik I, sf. 270.

i

159

Mahmut Efendi, Bolu'da müderris Kürtzade Mehmet Sidki Efendi, Çanlur1'damüftü Bekirzade Atâ Efendi, Denizli'de Ahmet Hulusi Efendi, Erzurum'da Hoca Raif Efendi, Hakkari'de müftü Ziyaeddin Efendi, Isparta'da SeyhAli Efendi, Kirgehir'de müftü Halil Hilmi Efendi, Konya'da Ali Kemali Efendi, Sivas'ta müftü Abdurrauf Efendi, Van'da müftü SeyhMasum Efendi, Yozgat'ta müftü müftü lbrahim Efendi. Mehmet Hulusi (Akyol) Efendi, Zonguldak'ta Aym gekilde, Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinden önce Bati Anadolu'da kurulan milli cemiyet ve kongrelerde de din adamlannm çok aktif oldugu görülüyor. Afyonlu din adann, müderris Ismail SükrüHoca, biz"Çelikalay" adiyla silahh Kuva-yi Milliye (milis)tegkilati kurarak kanunu kat111yor, soyadi muharebelerine zat Kütahya-Eskigehir-Afyon verilecektir. Ispartah din âlimi Ibsoyadi çilanca kendisine "Çelikalay" kuruyor, Cemiyeti'ni Hukuk rahim Efendi Isparta'da Müdafaa-i giderek izinli cepheye olarak TBMM'ye kat1hyor, Meclis üyesi iken hemperilerinden olugan "Isparta Mücahitleri"ni toparlay1p "Demir alay"1kurarak çarpigmalara katihyor, soyadi kanunu çilanca kendisine Efendi, Bitlis'te

Müftizade

"Demiralay" soyadi veriliyor. önemli Bati illerindeki milli kongrelerden Erzurum Kongresi kadar Redd-i Ilhak, Izolan Nazilli, Bakkesir ve Alagehir kongrelerinde, ayrica, Kurtulugu) (Vatanm Vatan 1stihlâs-1 Osmaniye, mir Müdafaa-i Hukuk-u gibi cemiyetlerde de din adamlarmm rolü önemlidir. Kemalist CumhuriAnadolu yet'in Meclis Bagkanlarmdan Org. Kâzun Özalp,yer aldigi Batt gayr-i müsait ahval ve gerait içinde muhterem Cephesi'ni anlatirken, ulemam1z öne geçmisler, münhasiran telkin ve irgad ile yetinmemigler, bagmda çarpigmiglardir" diyor.51 milli kuvvetlerin (milislerin) Böyle bir vatansever din adanu tabam oldugu için, 1stanbulfetvasmm etkisi suurh ve geçici ohnug, Kuva-yi Milliyeci Ankara müftüsü Rifat Börekçi'nin fetvasuu 153 Ariadolu müderris ve müftüsü imzalanugt1. Milli Mücadele'nin temelini atan sivil milliyetçi hareketler ya da rel kongreler" hakkmda degerli bir aragttrma yapnug olan Bülent Tadin nör de özellikle Bati Anadolu'da milli direnigin örgütlenmesinde aldiklasaflarda ön ilk yer baglarda olduldanm, etkili adamlarnun çok egraf, mülk sahipleri ve dm adamlan nm belirtir. Bu gekilde yerel görünüglü ama ulusal ittifak orarasmda belki de ilk defa olarak tanu" tegekkül etmigtir.52 Mustafa Kemal Paga'nm 5 Agustos 1920'de "Adana Vilayeti ve Bütün Islam Ahalisine" hitaben yaymladigi bildiri, bu ittifala saglamak için izledigi Islam siyasetinin típik örneklerinden biridir. 7 paragrafhk metinde 19 defa Allah, Peygamber, Islam, ümmet, din ve dindar gibi kavram"o

"ye-

"aydmlar,

5 L Bkz. Doç. Dr. Ali Sarikoyuncu, a.g.e., cik I, sf. 17-129. Kongre Íktidarlan, 19i8-1920, 52. Bülent Tanär, Türkiye'de istanbul,2002, sf. 135, 2l5.

Yapi Kredi Yaymiari,

160

lara yer veriyor, "Adana'nm muhterem Müslümanlan" diye seslenerek göyle devam ediyor "Peygamber'in esaret tammayan dindar ümmetinin cihat ordularma öncü olmak gereflyle iftihar eden siz aziz Adanah dmdaylarmuz... Esaret hayatmm türlü türlü 1st1raplarnt çekmig olan Mis2r,Hindistan, Rusya ve Afrika'daki Müslüman kardeglerimiz... Istiklâl ve dinin muhafazaAllah'm rahmetine si ugruna gehitlik rütbesine erigen kardeplerimizin kavugmalanm yardunmm mazhariyetimizi Allah'in yüce tecellisine ve niyaz cümlenize gerek Büyük Millet Meclisi ve gerek bütazarru ve ve tün Îslam âlemi namma tegekkür arz ederiz, muhterem gaziler..."S3

Kürtlerle kardeglik 30 Ekim 1918'de Mondros Mütarekesi imzalandiktan sonra, Ingilizler, Mütareke hükümlerine aylori olarak, Musul vilayetinden bagka, 6 Arahk'ta Kilis'i, 17 Arahk'ta Antep'i, 22 Subat 1919'da Maray'i ve 24 Mart 1919'da Urfa'yi iggal ediyorlar. Ingilizler,Türkiye'nin Mütareke ile vazgeçtigi Irak bölgesinin Siirt, Mardin, Urfa ve Diyarbakir'1 da içine aldigmr iddia ediyorlar! Fakat Diyarbalor'da bulunan 13. Kolordu Komutan Vekili Albay Ahmed Cevdet Bey'in sert tepkisi üzerine silahh çatigmay1 göze alanuyorlar. Kürdistan vaadiyle Kürt agiretlerini tegvik ederek bu siyaseti yürütmek istiyorlar. 1stanbul'daki Kürt Teali Cemiyeti'ni, Diyarbalor'daki Kürt Kulübü'nü destekliyorlar. Sivas Kongresi siMustafa Kemal'i öldürtmek için Elazig-Valisi Ali Galib'i ve Kürt Bedirhanilerden Celadet ve Ali beyleri görevlendiren, Damat Ferid'le beraber Îngilizlerdir..Çoklyi Kürtçe kontigan Îngiliz Binbagi Nowel' bu igle görevli olarak bölgede dolaç1yor.54 Böyle bir ortamda Kürtlerin, Kürt agiret beylerinin ve din adamlanmn hangi taraf1 seçecegi fevkalade önemli. Mustafa Kemal Paga, 14 Haziran 1919'da, Erzurum Kongresi'ncien yakla.71k bir buçuk ay önce 15. Kolordu Kumandam Kâzun Karabekir Paga'ya gönderdigi gifreli telgrafta, "Diyarbekir'deki Kürt Kulübü'nün ingilizlerin tegviki ile Îngiliz himayesinde bir Kürdistan gayesini güttügü" için kapatildigim belirtiyor. "Kürdistan'm tanmrug beylerinde aldigi telgraflarla bu Kürt Kulübü'nün hiçbir Kürt'ü temsil etmedigini birkaç serserinin tegebbüsü oldugunu" belirten Mustafa Kemal Pa.ya, dogu illerinde Ermenistan kurulmasi tehlikesini hatirlatarak Müdarasmda

faa-i Hukuk ni istiyor: 53. Atatürk'ün *

Nutuk'ta

cemiyetlerinin

nahiyelere

varmeaya

kadar

örgütlenmesi-

Bütün Eserleri, cilt 9, sf. 133-134. çagitli baskilarda Novit, Novel, Nowil olarak geçiyor.

54. Genelkurmay Bagkanligt Harp Tarihi Dairesi Resmi Yayinlari, Türk IV.cilt, Güney Cephesi, Ankara, 1966, sf. l3-l4.

Ístikial Harbi,

1 61

Ben Kürtleri ve hatta öz bir kardeg olarak tekmil milleti bir nokta etrafmda birleptirmek ve bunu cihana Müdafaa-i Hukuk-ii Milliye Cemiyetleri vasitasiyla göstermek karar ve azmindeyim...55

Ocak 1919'dan itibaren, ileride Sevr Antlagmasi olarak ortaya çikacak olan hükümleri hazirlamak üzere Paris Barig Konferansi toplamyor. Kendisini "Kürtlerin temsilcisi" olarak takdim eden Kürt $erifPaga Ermeni Bogos Nubar Papa.ile igbirligi halinde Dogu Anadolu'da Sevr tarzmda bir Büyük Ermenistan ve kalan kisimlarda Kürdistan kurulmasi için Ingilizlerin destegiyle Konferans'a ba.gvuruyor. Serif Paga'ya bölgeden büyük tepki geliyor... "Silvan agiret reisleri, egrafi, geyhleri ve din âlimleri" tarafmdan Serif Paga'yi protesto etmek için yazilan telgraf metni, dönemin birlegtirici degerlerini yans1tmak bakimmdan tipik bir örnektir. Mustafa Kemal bu degerleri harekete geçirerek Kürtleri Milli Mücadele'ye kazanacaktit Padigaha, Paris Bang Konferanst'na, Îtilaf Devletleri liderlerine, tarafs12 devletlerin büyükelçilerine, Mebusan Meclisi'ne ve Ankara'daki Heyet-i Temsiliye'ye gönderilen 27 Subat1920 tarihli uzun telgrafta, Serif Paga'nm ve lanetli tegebbüsünün" halkta ve ileri gelenlerde vatanperverane" ile halkm tepkisini nefretle kargilandigi, anlatdarak ki: koydugu deniliyor ortaya "gafil

"tezahürat-1

Muazzam Osmanh kitlesinin en metin ve sarsilmaz, kale gibi direcci olan Kürtler her geyden evvel Îslam'dir.Ve ikinci olarak Osmanh'dit ve en sonra Kürt'tür. Muhtegem Osmanh ailesinin ve qu Îslam kardegligi toplumumm en fedakâr ve en bagh ve en nyumlu bir uzvu olan Kürtlerin bu beraberlikten zerre kadar ayrilmamalari onlarm gayesi ve emelidir. Kürtler Osmanh idaresinin adil ve ulvi egemenligine katilma onuruna sahip olduklan günden beri hiçbir ihanet eseri göstermemigtir ve ebediyen de göstermeyecektir... Dünyada hiçbir kuvvet tasavvur edilemez ki, Kürtlük ile Osmanhhk araamdaki bu kadim ve tarihî uyumu kaldirmaya ve yok etmeye muvaffak olabilsin. ÇünküOsmanhhk Kürtlügü, Kürtlük de Osmanhhgi nefsinde toplamig ve yekdigerine mutlak bir bag ile baglanmigttr. Bu itibarla bütün Kürtler iman etmiglerdir ki, Osmanhhim temiz hayati ve istikbali parçalamp yok olursa Kürtlük de yok olur...56

.

55. ATTB, sf. 36-37. 56. Prof. Dr. Abdülhaluk Çayve Yagar Kalafat, Dagu ve Güneydogu Anadolu'da Kuva-yi Milliye Hareketleri, Turk Kültürünä Aragttrma Enstitüsu Yayinlarr, Ankara, 1990, sf. 39-40. (Agdali bir Osmanli Türkçesiyle,yazilreig olan metni ben sadelestirdim, Kaynak kitapta "Osmanlilik rehn-i enderas olursa..." ifadesi yer aliyor; yanlig okuma veya yanlig almahdfr, bu da dizgi oldugu belli. "Enderas" diye bir kelime yoktur. Dogrusu yikilma, adi sani kalmayacak gekilde yok olma" demektir. T.A.) "indiras"

"kökten

162

Telgrafm devammda

Serif Paga'mn gafil bir menfaatperest oldugu, servet cem ve iddihar" ettigi, yani biriktirip gömüledigi, hiçbir gekilde Kürtleri temsil edemeyecegi, bir "hain ve mühin-i vatan" oldugu ifade ediliyor "milyonlarca

Musul'da Ingilizlere karpi baÿlayan "Cemiyet-i Hilaliye" hareketi de, "Osmanh hükümetinden bagka hiçbir hükümet kabul etmiyoruz" diyerek Türkiye'ye baghhgim ifade ediyor. Ïngilizleri kaygilandiran bir.harekettir bu.57 Mustafa Kemal Papa, daha Samsun'a çiktigi andan itibaren ve istiklâl"le beraber Hiladet ve saltanat... din-i mübin-i Islam" gibi o zamanm birlegtirici kavramlanm da kullanarak herkesi Milli Hareket bünyesinde birlegtirmeye çahylyor. Erzurum ve Sivas kongrelerinde Mustafa Kemal Paga'nm konugma "Hilafet ve saltanat"1 kurtartaanm yamnda yogun bir ve yazigmalannda Islami dil kullandigmi gördük. Erzurum Kongresi'nden hemen sonra 10 ve 13 Agustos 1920 günlerinde Kürt geyh ve agiret reislerine yazdigi bu mektuplara Nutuk'ta da yer vermigtir:58 Bunlardan mesela Mutki'de Agiret Reisi Haci Musa Bey'e, "Muhterem Efendim" hitablyla baçIayan 10 Agustos 1919 tarihli mektupta Mustafa Kemal Paga'mn hafizasmm çarpici bir örnegini görüyoruz. Birinci Dünya Savagi sirasmda Bitlis'te Ikinci Ordu Kumandam oldugu sirada aralarmda kalbî baglar olugtuguna ve bu kiymetli hatiralan daima sakladigmi hatirlatan Kemal Papa, Bitlis'in kurtulugundaki hizmetlerinden dolayi Hact Musa Bey'i kutluyor. Simdidogu illerinde bir Ermenistan kurulmak istendigini, Istanbul hükümetinin acz içinde oldugunu belirtiyor, Erzurum Kongresi hakkmda bilgi veriyor. Haci Musa Bey'in Heyet-i Temsiliye üyesi seçildigini belirterek Sivas Kongresi'ne davet ediyor. Çoksicak ifadelerle yaz1lnug mektup göyle sona eriyor: "vatan

"yüce

Cenâb-1 Våhibül'âmâl Hazretleri'nden' vatan ve milletimiz akibetler niyaz eder ve sizlerin gõzlerinizden öperim.

için hayirh

Mutki Agiret Reisi Haci Musa önemli bir isimdit Birinci Dimya Harbi sirasmda Bediuzzaman Said Nursi ve SeyhMuhanuned Diyauddin'le b likte Bitlis çevresinde "GönülIü Ihtiyat Birlikleri" deni1en toplam 2 bin ldgilik bir milis gücü ile ordu emrinde savagmiglardi. Mustafa Kemal, Hac1 Musa Bey'i o dönemden tamyor. Bitlis'te kumandan oldugu sirada Mustafa Kemal Papa 16 Nisan 1916 tarihinde Haci Musa Bey'e gönderdigi telgraflarda, ilerleyen Ermeni ve Rus birliklerine kargi yapacaklar1 harekât -

57. Genelkurrnay Harp Tarihi, Turk

istiklal Harbi,

58. Bkz. Nutuk, Vesikalar, no. 47-53. *

Emelleri Gerçekleptiren Yüce Allah.

IV. cllt, Guney Cephesi, sf. l6-l7.

1 63

hakkmda emirler vermigti." Aynca, Said Nursi' Milli Mücadele'yi desteklemig, Mustafa Kemal ve Fevzi Papa tarafmdan Ankara'ya davet edilmig,60 Siirt ve Muy milletvekillerimn verdigi önerge ile 9 Kasim 1922 günulemasmdan Bediüzzaman Said lü TBMM oturumunda "Viläyilt-1Sarkiye âmedi" (hoggeldin) denilmigtir.61 Molla"ya Meclis tarafmdan Mustafa Kemal Kürt geyh ve agiret reislerine yazdig1 mektuplara "Muhterem Efendim, Faziletlû Efendim, Vatanperver Efendim" gibi hita larla baghyor. Erzurum Kongresi hakkmda bilgi veriyor. Heyet-i Temsiliye üyesi seçilenleri Sivas'a davet ediyor. Mektuplarda vurgulaile dogu illenan konularm bagmda Hilafet ve sultanatm kurtardmasi vatamn Ermeni ayaklan altmrinde Ermenistan kurulmasi, geliyor. çignenmesi" da tehlikesi "Sadullah Efendi Hazretlerine" 13 Eski Osmanh mebuslanndan Agustos 1919 günü yazdigi mektupta Mustafa Kemal, dügman iggalini anlat1yor, Erzurum Kongresi'nde Heyet-i Temsiliye üyesi seçildigini bildirerek Sivas Kongresi'ne davet ediyor. Seyhlereyazdig1 mektuplarda Mustafa Kemal daha "Islami" bir dil kullamyor. "Megayih-i Îzamdan" (Büyük Seyhler'den) "SeyhZiyaeddin Efendi Hazretleri"ne yazdigi "hog

"mukaddes

mektup bunun bir örnegidir Cenâb-i Hakk'm avn ü inayetive Peygamber-i zîqammizm feyz ü geffaati oldugunu ve hukuile umum milletimizin bir noktada müttehid (birlegmig) kunu muhafaza ve müdafaaya kadir bulundugunu cihana gösterecegia...

Bitlis'te Küfrevizade Seyh Baki Efendi'ye yazdigi mektupta, Birinci Dünya Savagi sirasmdaki iligkilerinin yarattigi sevgi duygularim dile için ortak çahymalarmuzin bagariya ulagmasm1 engelgetiriyor, lemek ve ülkeyi bölünmüg parçalara ayirarak hepimizi birbirimize düisteyen gürmek suretiyle milleti ve memleketi felakete sürüklemek dügmanlarm ortaya bir Kürdistan meselesi ç1kardiklanm" anlatiyor: geçtigFbölgede çaba harcamasuu ve ülkenin mutluSeyhin, lugu için çabalarmi sürdürmesini rica" ediyor, gözlerinden öpüyor.62 Elazig Valisi Ali Galib'in Îngilizlerinve Kürt Bedirhanilerin destegiyle etmeSivas Kongresi'ni basarak Mustafa Kemal ve arkadaglanm "vatan

"säzünün

"imha"

59. M. Kemal'in telgraflarinin tam metni ve Bitlls bölgesindeki mücadeleler içln bkr. Prof. Abdülhaluk Çayve Yagar Kalafat, a.g.e., sf. 40-49. * l925'te isyan eden SeyhSaid'le, MilliMacadele'yi destekleyen ve l925'teki isyana kargi çikan Said Nursi tamamen ayri gahslyetferdir. Isim benzerliginden ve ikisinin de Kürt olrnasindan alsa gerek Standford Shaw gibi ciddi bir tarihçi bile Said Nursi'yi §eyhSaid'le ayni kisi zannetmistir. ( S. Shaw, a.g.e., cilt II, sf. 742.)

60. Doç. Dr. Ali Sarikoyuncu, a.g.e., I, sf. 26. 61. TBMM Zabit Ceridesi, 62. Atatürk'te

9.XL.1338,cllt 24, sf. 439. 6

Konular Ansiklopedisi,

sf. 369, 4 Mart 1922.

164

leri tegebbüsüne karyi Malatyah Kürt ileri gelenlermden Haci Kaya Aga ve Mustafa Aga, Milli Hareket'i destekliyorlar, Ali Galib'e karg1 ç11ayorlar. Ali Galib, bu durumda, Binbaqi 11yaskomutasmdaki askerî birligin yaklagtigm1 da dikkate alarak kaç1yor. Sivas Kongresi 11 Eylül'de baganyla tamamlamyor. Mustafa Kemal Papa "Haci Kaya ve SatzâdeMustafa Agalara" 15 Eylül'de telgraf çekiyor; "Kürt kardeglerimiz"in gösterdikleri "vatanperverane

himmetleri" için tegekkür edlyor ve diyor ki:

Sizler gibi din ve namus

sahibi büyükler oldukça Türk ve Kürt'ün yekdigerinden aynlmaz iki öz kardeq olarak yagamakta devam edecegi ve Makam-1 Hilafet.etrafmda sarsilmaz bir vlicut halinde iç ve dig dügman-

lanmiza kargi demirden bir kale halinde kalacagi güphesizdir Hakk mesaimzi megkûr eylesin.63

Cenâb-1

Kasun 1919'da, Kürt Teavün Cemiyeti adh Kürtçü kurulugun Mütareke döneminde Istanbul'daki çahymalarmdan tedirgin olan Mustafa Kemal Papa, Dogu Anadolu'da Kürt beylerinin ve agiret reislerinin kendisine "Hilafet makamma baghhklarma dair müracaatta bulunduklarmi" belirtlyor, bunlarm vatanseverligini övüyor. Kürt Teavün Cemiyeti'nin ancak Istanbul'da var olabilecegini belirtiyor, ingiliz himayesini dügüKürtlerle hiçbir münasebeti yoktur" diyor. nen bu vatansizlarm Dogu illerindeki kumandanlara gönderdigi telgraf emrinde "Kürt agalarma ve egrafma keyfiyetin anlatilmasmi" ve Hilafet makamma tam bir sadakatle bagh kalacaklarma ve Kürt Teavün Cemiyeti'nin aynhkç1 hareketini lanetlediklerine dair" telgraflar çektirmelerini istiyor. Aynhkç1 hareketlere kargi, Kürtlerin Hilafet makamma dinî baghhgive Türk kardeqleriyle aynlmaz bir yigitlik kalesi teykil eyledigini" vurguluyor.64 Hazro Egrafmdan Mehmet Beyefendi'ye gönderdigi 24 Agustos 1920 tarihli mektup, Mustafa Kemal'in din, ümmet, hilafet gibi kavramlan kullanarak kuvvetleri birlegtirmek" geklindeki stratejisini yans1tan örneklerden biridir: "mukaddes

"mukaddes

"bütün

Zât-1 ålileri gibi vatanperver dindaglanmizm vatanî ve fedakârca ya dml ve hizmetleriyle vatanumzm kurtanhnasma ve Hilafet makammm yönelik megru çahymalarmuzda muvaffakiyete nail olacaimuz er geç hakkmdaki kanaatim sars11mazdir. Yakmda Islam ümmetinin Avrupah istilacilardan kurtarilmasi hususundaki baçan haberlerini zat-1 âlinize ingallah teblig ederim... -

63. ATTB, sf. 71. Kr.irtleri din birligi, din kardegligi duygusuyla Milli Mücadele'ye baglamak için Kürt a§1retlerine çekilmig degigik telgraflar: Atatürk'ün Bütün Eserleri, ch 6, sf. I05, I49. 64. Atatürk'un

Bütün

Eserleri, cilt 5, sf. 108 ve 120, 329.

165

Paga, mektubunun devammda mahalli durumlar hakkmda kendisine sik sik bilgi verilmesini istiyor. Aym mektubu Bitlis'teki Küfrevizade Seyh Abdülbaki Efendi'ye de gönderiyor.65 Karabekir'e gönderdigi telgrafta Milli Mücadele'yi destekleyen eyhlere "Millet Meclisi namma hatirlatiyor.66 iltifat buyurulmasuu" mektuplar, telgraflar Bu aym zamanda Mustafa Kemal'in muazzam kalem"i, buenerjisini de gösterir. Henüz dogru dürüst çaligan bir olmadigi halde, teker tegù kü deyimle Genel Sekreterlik bürosu bile ket kipilere varmcaya kadar yogun bir yazigma agun yürütüyor. "özel

"Yüzlerce agiret reisi ve agas1" Kuva-yi Milliye'yi desteklemek için milis kuvvetleri kurarak bilfiil çatigmaya giriyor. Gördekli Seyh Zarif, Zerdekli SeyhMustafa Efendi, SeyhMuhammed yöredeki harekete öncülük eden din adamlarmdandir. Güneydogu'dan 16 il ve ilçe müftüsü, milli cemiyetlerde bagkan veya üye olarak götev aldigi gibi, ayrica resmî bir dinî görevi olmay1p $eyhunvamna sahip 16 kipi Birinci Meclis'te üyedir. Kürt agiret reislerinin, beylerin, din adamt ve geyhlerin Kuva-yi destegin moral kökleri, Abdülhamid'in kurdugu Milliye'ye verdikleri Hamidlye Alaylan'na kadar gidiyor.67

Ermenistan tehlikesi bagka, Din kardegligi ve geleneksel Hilafet'e baghhk faktöründen kurulmasi Anadolu'da tehliErmenistan Sevr Antlagmasi'na göre Dogu önemli faktördür. Bunun saglayan bir kesi de Türk-Kürt beraberligini içindir ki, Mustafa Kemal Papa Kürt geyhlerine, beylerine, ileri gelenlerine yazd1g1 mektuplarda bu tehlikeye dikkat çekiyor. 9 Kasun 1919'da Harput Vali Vekili Servet Beyefendi'ye gönderdigi telgrafta Urfa, Aymtap ve Maray'm Fransiziar tarafmdan iggaline kargi protestolar yap11masuun

önemini anlatlyör ve gunu vurguluyor

Kürtleri Osmanh camiasmdan ayrmak ve Îngilizboyunduruguna sevk etmek, neticede Dogu Anadolumuzu Ermenilere çignetmeye yol açacak olan Kürdistan Teali Cemiyeti gibi zararh bir teykilatm vicdan yerine yabanci parasi taglyan birkaç serserinin memleketimize ekmek istedilderi fesat tohumu...68

Bölgede Ermenistan kurulmasi tehlikesi, Îngilizistihbarat belgelerinin de gösterdigi gibi, "Büyük Ermenistan sözü Milli Hareket'in ategini alev65. a.g.e., cilt 9, sf. 265. 66. a.g.e., cilt I0, sf I09. 67. Abdülhaluk

Çay,Yagar Kalafat, a.g.e.,

68. a.g.e., sf. 128.

sf. 8-9, 23, 27, 30.

166

lendiriyor... Kürtleri tekrar sirt s>rta Türklerle bir hizaya getirlyor." 6 Mart 1920'de Osmanh Mebusan Meclisi'ndeki "Dogu 111eriMebuslar1"nm yaymladiklan beyanname de ülkeyi birleptiren faktörleri görmek bakunmdan önemlidir. Sevr'e göre doguda Ermenistan kurulmas1na giddetle kargi çikan dogu illerinin Osmanh mebuslan, hiçbir ilde Ermeni çogunlugunun hiçbir zaman bulunmadiguu belirtiyorlar. "Arazinin vaziyeti ve tegekkülü, ahalinin dag1hm gekli ve aym iktisadi yol üzerinde bulunmalan, mügterek dm ve mügterek tarih sahibi olmalan" sebebiyle aynlmalannm mümkün olamayacagru vurguluyorlar. Dogu illerinin Malazgirt'te Sultan Alpaslan'm zaferinden beri ülkenin aynlmaz bir parçasi oldugunu anlatiyorlar, "Müslüman memleketi" terimini vurguluyorlar. raks, spor gibikültiirel ve güzel saBölgedeki natlara ait milli varhklarm tamamen Müslümanlara ait" olduguna dikkat çekiyorlar. 8 paragrafhk beyannamede 6 defa "Müslüman" vurgusu yer ahyor.70 il"in, Erzurum, Elazig, Diyarbakir, Sivas "Vilâyât-i Sitte" denilen ve Bitlis'in Ermenilere verilecegi haberleri üzerine daha Arahk 1918'de Îstanbul'da çogunlugu Diyarbalarh ve Erzurumlu isimler tarafmdan Vilâyât-1 SarkiyeMüdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin kurulmasmdan sonra, Diyarbalor'da Müftü Ibrahim Efendi'nin bagkanhšmda "Diyarbaler Müdafaa-i Vatan Cemiyeti" kuruluyor, bunlar Damat Ferid'e protesto telgrafi gönderiyorlar "musiki,

"alti

Vilâyât-1 SarkiyeArnavut babamzdan ki Ermenilere pegkeg çekiyorsunuz!

miras kalm19 mülkünüz degildir

Vilâyât-i SarkiyeMüdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin Erzurum gubesi 10 Mart'ta, Diyarbalar gubesi 18 Haziran'da kuruluyor ve Erzurum Kongresi kararlarma uyarak adun "SarkiAnadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti" olarak degigtiriyor. Diyarbakir müftüsü Haci Ibrahim Efendi bagkanhšmdaki Müdafaa-i Vatan Cemiyeti de buraya katihyor. Müftü Îbrahim Efendi diger üç Diyarbalar delegesi ile birlikte Erzurum Kongresi'ne iytirak ediyor. -i

Diyarbalorh büyük yazar Süleyman Nazif'i ve Diyarbakir Müdaf Hukuk Cemiyeti'nin kurucularmi rahmetle amyorum. Müftü Haci Ibr him Ulug, Pirinçzade Sitle (Taranci) ve Feyzi, Yasinzade Sevki (Ekinci), Halifezade Salih (Kalfagil), Müftüzade Seref(Ulug), Zülfü (Tigrel) beyler, Beysanzade Molla Ahmet, Cemilpagazade Kasim gibi bey ve -

efendiler... 69. G. jaeschke, Kurtulug Savagi

lle ilgiliingilixBelgeleri,

TTK, 199|, sf.44-45.

70. "Vilâyât-i SarkiyeMebusiarinin Beyannamesi"nin tam metni için bkz. Zekal Güner ve Orhan Kabatag, Milli Mücadele Dönerni Beyannameleri ve Basmi, Atatürk Kültür Merkezi Yayinlari, Ankara, 1999, sf. 156-158.

I

167

muharriki" yani harekete geçirici ruhu büyük edip Cemiyetin Müslüman hâkimiSüleyman Nazif'tir. Esas ilkesi "Vilâyât-1 Sarkiye'de birligidir: yetinin devami"dir, bunun için Türklerle Kürtlerin "ruh-i

çok Türkler sonra Kürtler ezici çogunlugu irkî aradaki bag ise oluyturur. Islamî ve lisanî farlo büsbütün gidermigirkî hukuku Osmanhhk milliyeti altmdan tir... Türk ve Kürt'ün tarihî ve oplanmig ve her iki irkm menfaatlerinin telifi, biri digerinin hakkma tecavüz etmeksizin da kabildit71 Vilâyât-1

Sarkiye'deen

yazdirttigi Istanbul fetvasma Sunu da belirtmek lazim: Ingilizlerin

kargi Kuva-yl Milliyeci fetvay1 imzalayan müftüler arasmda Diyarbakir müftüsü El-Hac Ibrahim Efendi, Urfa müftüsü Hasan Efendi, Bitlis müftüsü Abdülmecid Efendi ile Van müftüsü Riza Efendi de vardir. Bölgeden Kuva-y1 Milliye fetvasim imzalayan diger müftüler göyle: Harran müftüsü Mustafa Sirri Efendi, Lice müftüsü Ahmed Efendi,

Siverek müftüsü Osman Efendi; Virangehir müftüsü Ibrahim Efendi, Silvan müftüsü Abdurrahman Efendi, Hizan müftüsü Abdülmecid Efendi. Dersim (Tunceli) Müdafaa-i Milliye Cemiyeti olarak agiret reisleri, egraf ve Belediye Reisi Ahmet Bey'in 13 Nisan 1919'da Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi Mustafa Kemal Paga'ya çektikleri

telgrafta qu satirlar yer ahyor: Bütün dünya için kabul edilen milliyet rma aylon olarak Izmir, Adana ve Marag na almdiktan sonra pintdi de Maray'ta Fransiz ve Ermenilerinatop ve mitralyöz memleketten eser kalmamakta oldugunu

prensipleri ve mütareke partlagibi memleketlerimiz iggal altidindaglanmizm 3 günden beri ategine maruz kalarak vatan ve büyük heyecanla ögreniyoruz. bu halleri bütün meveudiyeti-

Medenlyet ve insaniyete yalagmayan mizle protesto ediyoruz. Bu hunharca tecavüzlerin derhal men edilmezse ve cüret edenleri derhal cezalandinlmassa biz de her türlü fedakârhgl göze alarak dindaglanmizm feryadma kogarak kanmuzm son damlasuu dökecedimizi...

Imza: Ferhat Agireti Reisi Halil Agazade, Zeytuazade Mustafa, Dersim Karabibi Reisi Kotzade Mehmet, Egraftan Mikailzade Mehmet, Bahtiyar Agireti Reisi Keçezade Sabri, Belediye Reisi Ahmet.

Müdafaa-i Milliye Cemiyeti Heyet-i Merkezi Reisi Cemil Bey'le bir71. $evketBeysanoglu, "Milli Mücadele'de Diyarbakir", I. Uluslararasi Atatürk SemYayintari, sf. 1099-| 107; §avket pozyumu, Ankara, 1994, Atatürk Aragtirma Merkeri Beysanoglu, Diyarbakir Tarihi. Diyarbalor Belediyesl Yayinlari, 1990, cik 2, sf. 800-801. 72. Prof. Ali Sarikoyuncu, a.g.e., II, sf. 393-395.

I

168

likte agiret reislerinin çektigi telgraflarm niteligi de aymdir: Din kardeçIigi, Ermeni ve Fransiz mezelimine tepki ve vatan fikri.E Heyet-i Temsiliye namma;Mustafa Kemal'in 7 Ocak 1920'de Salihli Cephesi'nde Milli Kumandanlardan Regit Bey'e gönderdigi gifreli telgraf, iç isyanlara ve etnik aymmc1hga kargi onun herkesi Milli Mücadele'de birlegtirmek için Îslam faktörünü nas11 kuvvetle. vurguladigmm bir özetidir. Damat Ferid'in ve Ingilizlerin destegiyle Milli Hareket'e kargi en önemli isyanlar"dan birini yürüten Ahmet Anzavur'dan bahseden telgrafm ilgili bölümü göyledir: "iç

Ahmet Anzavur'un alçakhŠl gahsma ve tegvikçisi olan Îngilizlere ve hempalarma aittir. Bu din ve devletin sadik bi uzvu olan Çerkeskardeglerimiz, hepimizin iftihan ve bag tacidir. Asil bugün dügmanlarla kugatilmig olan Türk, Çerkez,Kürt gibi din kardeglerinin el ele vermesi, sars11maz bir vücut meydana getirmeleri namus ve hayatumz1 kurtarmak için bir farz-1 ayudir.74

"Farz-1 ayn" Islami bir terimdir, teker teker her Müslüman'm yerine getirmesi dinen zorunlu ödev, Allah'm emri demektir.

Ïslam'mrolü Mondros Mütarekesi'nin hemen ardmdan ülkenin her tarafmda millí direnig ve kongre hareketleri bagliyor, ama bati ve dogu illeri arasmda bir vurgu farla var. Bati illerindeki direniëlerde "Îslam" ve "Müslüman" gibi dinî terimlerle birlikte "Türk" hattà "Türk milleti" gibi terimlerin yogun bir gekikle vurgulandigmi görüyoruz. Dogu Anadolu'ya ve Kafkasya'ya dogru gittikçe, etnik kompozisyon sebebiyle, "Türk" kavrammdan ziyade "Îslam" ve "Müslüman" kavramlan öne geçiyor. "Camiayi Osmaniye... Türk ve Kürt... Makasid-1 Milliye... Irkî, dinî vahdet... Mukadderati mügtereke" terimleri sikhkla vurgularuyor. Bölgede nik yapmm kariç1khg1" ve "Türk milliyetçiligi için uygun ortam bulunmamasi" Dogu Anadolu ve Kafkasya'daki millî hareketlerde Islam faktörünü ön plana ç1kanyor. Ama bütürt bunlarm hepsi devletin ve va mn birligini ve bagunsizhšmi savunuyorlar.75 Bir fark da Dogu'daki kongrelerde, Dogu komutanhklanyla yap11an yaz14malarda Bolgevizm'in yogunlukla gündeme gelmesidir. Bati Ana"et-

73. Abdülhaluk 74. Atatûrk'ün

Çay,Yagar Kalafat, a.g.e.,

sf. 63-65.

Bütün Eserleri, cilt 6, sf. 105.

75, Bkr. Doç. Dr. Zeki Çevik, Milli Mücadele'de 'Mi.idafaa-i Hukuk'tan Halk Firkast'na Geçig, Atatürk Aragttrma Merkezi, 2002, sf. 150-176; Mustafa Albayrak, Milli Mücadele Döneminde Bati Anadolu Kongreieri, Atatürk Aragtirma Kurumu, Ankara, 1998.

169

dolu'daki milli kongrelerde ve milli direnig cemiyetlerinde ise Bolgevik terimlerini hiç görmüyoruz. Bati Anadolu kongreleri Milli Mücadele tarihinde fevkalade önemli sivil milli hareketler

oldugu

inkilap Tarihi derslerinde

halde,

Ata-

türk'ün Natuk'taki anlatinu esas almdiál için, Bati Anadolu'daki hareHatta Kemalist ideoloji 1930'lardaki yaketlere gereken yer verilmiyor. zimmda bu yerel direnig hareket ve kongrelerini suçlamig, bunlarm lgeci, mahalli vatanci" ve ve kabile hislerini takviye eden irt1ca hareketleri oldugunu" iddia etmig, suçlanugtirP6 Hâlbuki Bülent Tanör'ün belirttigi gibi, burada bunun tam ulusal toplum, ulus ve ulusal birlik perstersidir. Yerel hareketlerde pektifi egemendir." Gerçekten, dogu ve bat1 illerinde öne çikan kavramlar ne kadar farkh olursa olsun, Misak-i Milli içindeki ülkenin ve nüfusun birligi ve bütünlügü savunuluyor. Dogu ve Güneydogu Anadolu'da Islam öne ç1kmakla birlikte Türklük ve Türk yurdu kavramlari da görülüyor, daha çok Camia-i.Osmaniye, ahali-i Îslamiye gibi terimler kullamhyor; ama bati illerindeki kongrelerin de dogu illerindeki kong"

"kavim

"gerçek

relerin de amac1

"milli

kortulug"tur.

Yine Tanör'ün belirttigi gibi, Türkiye'de Mütareke döneminde Misak-i Milli smirlan içindeki nüfusun büyük kitlesini Müslümanlar olugturdugu için "Müslümanlarm birligi" parolas1 önemli bir itici güç olmugtur Dinsel semboller ve "Müslümanlarm birligi" fikri, yerel kongre hareketlerinde de görülen ideolojik-kültürel degerlerdir. ÖzellikleAnadolu'da unsurlarm ortak yagayan farkh etnik kökenli ve degigik mezheplerden ortakhgi" temasi birlegtirici dügmana kargi harekete geçmesinde iglev yüklenmigtir. Bu platformun, en çok, Dogu ve Güneydogu Anadolu'da önemli bir görev" yapt1g1 görülmektedir. Meclis'te yap1lan konugmalar da bunun kamtidir. Dinsel temalara dayah ajitasyon Mustafa Kemal tarafmdan da sürekli kullanilruptir." Bütün belgeler, ortak bir fikrinin var oldugunu da gösteriyor, Izmir'in iggali Dersim'de, Diyarbalor'da protesto ediliyor. Bu ortak vatan fikrinin olugmasmda tarihsel Osmanhhk algismm ve dindaghšm oy"din

"yap1gtinc1

"vatan"

nadigi rol açiktir.

Îstanbul'daki Ingiliz Bagtercümam Andrew Ryan, 25 Arahk 1919'da Londra'ya

gönderdigi raporda diyor ki·

Milliyetçiler gimdi iki yol kullamyor: Milliyetçi ol çünkü Îslam'1kurtayegâne yol odur. Islam'a sadik ol çünkü senin milli varhgim kurtaracak yegâne yol odur.

racak

76 Sadri Enem, Türk inkilabi'nm Karakteri, Maarif Vektleti, istanbul l993'ten aktaran Bülent Tanör, Türkiye'de Kongre iktidarlars, 19IB-J920, Yap: Kredi Yayinlari, 2002, sf. 38. 77. Bülent Tanör, a.g.e., sf. 38-40, 36 I-362.

170

BolgeRyan, devammda böyle bir Îslam'la iligkili milliyetçilikle "Ïslam dünyasmdaki Ingiliz hâkimiyetini mahvedebilecegini" söylüyor! Bolgevizm'i de Panislamizm'i de ezmenin imkânsiz oldugunu, arkadag gibi davramp kazanmak ve sonra hükmetmek" ama gerektigini belirtiyor! Ryan, 11 Ocak 1920 tarihli raporunda da "Istanbul'un Müslümanlardan temizlenmesini" istlyor·

vizm'in

"bölmek,

Müslüman dünyasi gözünde Osmanogullarmm zand1klan o esrarengia kuvvet silinecektir."

1stanbul'u fetihle ka-

kuvvet" Islam ve Hilafet'in Müslüman toplumlar üze etkileridir. Mustafa Kemal bu rinde degigik ölçülerdeki kuvvet"i hem gördügümüz gibi içeride çegitli toplum kesimlerini Mini Mücadele için birleptirmede kullamyor... Hempe bir o kadar önemlisi, Îngiliz emperyalizmine karyl Îslam dünyasma dayanan bir dig politika Bu

"esrarengiz

"esrarengir

unsuru olarak kallamyor. 1ç politikasi ile dig politikasi

tutarhdir. lçeride halki birleptirmek, diganda Ingiltere'ye karg1 siyasi güç toplamak için Islam siyaseti... Prof. Ercüment Kuran'm yazdiklan pöyledir

istiklâl Sava.91 boyunca Mustafa Kemal Pa.ya, Türk milletinin kurtuluqunu saglamak için, 1slammücahitlini davasim gütmügtür. Büyük gaMarir Mehmed Âkifinderin bir ruh cogkunlugu içinde yazdigilstiklål aksettirir. oldugu Sadinî heyecannu kadar da gumz, bu devrin milli Pa.ya'ya Gakarya Zaferi'nden sonra TBMM tarafmdan Mustafa Kemal zi unvanuun veriligi, Milli Mücadele'nin Islamî hüviyetini açikça ortaya koyar.

9

Bunun dig politikadaki utantis1, Îslam dünyasm1 Îngiltere'ye karg1 ve Mini Hareket'i desteklemek üzere harekete geçirme siyasetidir. Dig politika bakunmdan, sömürge ülkelerdeki milli uyamylarda Îslam'in rolü son derecede önemlidir. Özellikle Hindistan'da (bugünkü Pakistan dahil) geligen Hilafet Hareketi, Türkiye için aktif bir dost, Înk giliz sömürgeciligi için ciddi bir tehlikedir. Misir ve Suriye'de de Milli Hareketi'ne sempati geligiyor. Eski Çarhkrejiminin sömürgesi olan Müslüman Kafkas, Orta Asya, Kiran ve Kazan topraklarmda "Ceditçilik" denilen milli uyamy hizla geligmig, bütün Rusya Müslümanlarim (hepsiTürk) kapsayan "Müslüman kongreleri" toplamyor, Türk dünyasmm aydmlanma ve yenilegme (Ce78. Erol Ulubelen, a.g.e., sf 220-221

Üzerine Denemeler, Kültür Bakanligi Ya79. Prof. Ercüment Kuran, Atatürkçülük yinlari, Ankara, 1986, sf. 26'dan aktaran: Yrd. Doç. Dr. Bayram Sakalli, "Sosyal Açidan Milcllt 15, sf. 724. li Macadeleye ve Müdafaa-i Hukuk Cemlyederine Bir Bakig", Türkler,

771 "dilde,

ditçilik) önderi Îsmail Gaspirah'nm fikirde, igte birlik" ilkesi giderek yayihyor Bu hareketler öylesine güçlenmigtir ki, Lenin, Çarhgave Beyaz Ordulara karg1 "Rusya Müslümanlan"nm destegini kazanmak istiyor, onözgürlüklerini" vaat edlyor. lara dinî ve kültürel Böyle bir dünya konjonktüründe Mustafa Kemal hem Îslami, hem Bolgevik terimleri yogunlukla kullamyor; Milli Mücadele'ye destek olm arru saghyor. "bütün

Emperyalizme karg1 Îslam faktörü Îslam siyasetinin dig politikaya dönük önemli belgelerinden biri, Mustafa Kemal'in, daha Ankara'da Meclis açilmadan önce, 17 Mart 1920'de, Istanbul'un iggalinin ertesi günü Heyet-i Temsiliye adma yaymladigi "Îslam Â1emine Beyanname"dir. Beyanname "Hilafet-i mukaddese-i Islamiye'nin makarn olan Îstanbul" diye baghyor Yani, kutsal lélam Halifeliginin yüksek merkezi olan Istanbul'un cebren iggal edilmesinin bütün Islam âlemine tecavür olduunu ifade ediyor. Hilafet makammm bütün Müslümanlann hürriyet ve istiklâllerinin biricik dayanag1 oldugunu söylüyor: .

Bu tecavüz Osmanh saltanatmdan ziyade, Hilafet makammda hürriyet yagâne dayanak noktasuu gören bütün Islam âlemine yapilnugtir. Asya'da, Afrika'da Peygamber'in takdir edecegi bir kutsal gayretle hürriyet ve istiklâl mücahedesinde devam eden ehl-i Islanfm manevi kuvvetlerini kirmak için tedbir olarak Îtilaf Devletleri tarafmdan kallogilan bu hareket, Hilafet makamnu esaret altma alarak bin üç yüz seneden beri pâyidar olan ve ebediyen yokluga sürüklenmekten korunolduguna alnugtir... güphe bulunmayan Ïslam hürriyetini hedef muy ve istiklâllerinin

Bildiriye göre, Istanbufun iggali, "Misir'm on bine ulagan aziz gehitlerine, Suriye ve Irak'm binlerce fedakâr muhterem evladma, Azerbaycan'm, Kuzey Kafkasya'nm, Türkistan'm, Afganistan'm, Iran'm, Hint'in, Çin'invelhasil bütün Afrika'nm ve bütün Dogu'nun" kurtulug emellerine indirilmig, apagilayici bir darbedir Bu darbe, Müslümanlarm maneviyatm1 k1ramayacak, aksine, "giddetli mucizeler gösterecek bir geligulagilmasmi saglayacaktir. kabiliyetine" me

Mustafa Kemal, Istanbul'u, bütün Islam dünyasmm bagkenti olarak niteliyor, Hilafet sebebiyle tabii... Bildirinin devammda, Osmanh'mn ve Hilafet'in ugradig1 bu saldinyl 80. Bkz. ihsan Ilgar, Rusya'da Birinci Müslüman Kongresi, Kultur Bakanlig!Yaymlari, Ankara, l988, Serge A.Zenkovsky, Rusya'da Pan-Türkizm ve Müslümanlik, Ankara l974. A. Benningsen ve C. Clemercier-Quelquejay, 5tepte Ezan Sesieri, Istanbul1981.

172

"son

Haçh hücumlan" olarak tammhyor, buna kargi dünya Müslümanilahiyeye larinm verecegi ve muvaffakiyet-i vurguluyor. mazhar olacagma" inandignu Bildiri, "Ugursuz bir gaddarhkla devam eden Haçh feveranmm bu son sefil eylemi, Islamiyet'in irfan ve istiklâl nuruna ve Hilafet'in birleptirdigi mukaddes kardeglige bagh olan bütün Müslüman kardegleriolan güveni vurdirenig ve isyan bilinci yaratacagma" mizin vicdanmda guluyor ve su dua ile sona eriyor "mücahede"nin'

"inayet

mücahedatimizda cümlemize ilahi yarPeygamberiye dayanan, birlik dimlarmi göndermesini ve ruhaniyet-i eyleriz.81 içindeki teykilatmuza yardimc1 olmasim niyaz

Cenâb-i Hakk'm mukaddes

"emperyalizm

ve kapitalizmle müc(dele, ezilen haklar" gibi Bildiride yok, çünkü Bolgeviklerle.önemli bir iligki henüz kurulterimler henüz

marugtir.

Meclis'in ilk Îslami bildirisi Mustafa Kemal'in bu bildirisinden sonra, Meclis'in 23 Nisan'da Ïslami bir gösteri halinde aç11digim, 24 Nisan Cumartesi günü Mustafa Kemal Paga'nm Meclis'te ilk konugmasmi yaparak Milli Mücadele'nin stratejisini anlattigim, akgamüstü yap11an oylamada Meclis Reisi seçildigini, 25 Nisan Pazar günü, hükümet iglevini yapacak 6 kipilik heyeti"nin seçildigini görmügtük. Aym gün Meclis "Büyük Millet Meclisi'nin Memleketine Beyannamesi" adiyla bir bildiri yaymhyor. Büyük "icra

Millet Meclisi'nin ilk bildirisi... Kürsüde Hamdullah Suphi Bey'in okudugu bildiri, Izmir'in ardmdan Antep, Urfa, Maraq, Antalya ve Adana havalisinin iggal edildigini hatirlattyor, Meclis'in niye açildismi anlatiyor: Meclis, halife ve padigahumz1 dügman baslasmdan kurtarmak, Anadolu'nun parça parça gunun bunun elinde kalmasim önlemek, Hint'in, Misir'm bagma gelen halden mübarek vatammizi kurtarmak için açilmtÿtir... "Tâ ki din son yurdunu kaybetmesin, tâ ki milletimiz köle olmasm. Bildiride bir de yemin vardit '

nanuna yemin ki, Padigah ve Halife'ye isyan sözü bir yalandan ibarettir...

Cenâb-1 Hakk ve Resul-i Ekrem'i (Peygamber)

ederiz

Bildiri göyle sona eriyor: *

Mücahede: Cehd, cihad kökünden, mücadele anlaminda.

8 I. Tam metin \çin bkz. ATTB, sf. 271-272, kismen sadelestirilmig tam metin için bkr. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 7, sf. 183-189.

I 73

Allah'm lâneti dügmana yardim eden hainlerin üzerine olsun ve rahmet ve yardum Halife ve Padigalumizi, vatan ve milletimizi kurtarmak için çahyanlarm üzerinden eksik olmasm.82

günü, 26 Nisan Pazartesi, Mustafa Kemal, Lenin'e kargi" ittifak öneriyor, Milli hükümetlere yaziyor, Mücadele için para ve silah destegi istiyor! 27 Nisan'da Meclis ittifakla aldig1 bir kararla "Halife ve Hakan-1 Ak"ariza" desimiz Efendimiz"e sadakatini bildiren bir (bagvuru)yaymhyor. Vahideddin'e Sultan Osman'm rüyasi, bu rüyaya göre çmar agaci kurulmasi, bunun gövdesinin Anadolu oldugu, gibi bir imparatorlugun Hemen ertesi

mektup

"emperyalist

gimdi Anadolu'nun da iggale ugrad1š1 belirtiliyor, padigaha sorumluluguhatirlatihyor: Padigahmuz! Yüce saltanatlarmm tahtgâhmm geref ve devamhhš1 asirlardan baba ocaklarmdan çok uzak harp yerhallo beri Anadolu için, kendisine lermde ömrünü tüketmeyi en kutsal bir borç bilmigtir. Anadolu bogaldt. Anadolu viran oldu...

Anadolu'nun iggale ugradigmi, Mara.y, Aymtap ve Adana'da (Ermeniler tarafmdan) Müslümanlara katliam yapildigmi belirten bildiri göyle devam ediyor: millet nerede vatan tecavüze ugranugsa oraya kurtuluqunu, kogtu... Simdibu millet camna susanug dügmanlarmm merhametinden bekleyebilir mi? SimdiMilli Müdafaa hareketini, Kuva-yi Milliye'yi mübarek makam-1 hümayunlarma kargi bir isyan suretinde göstermek ve hallo aldatmak için çaltpan hainler var. Kendi hükümetimiz idaresi altmda bedbaht ve fakir yagamak, yabanci esareti kargiligt nail olacagimiz huzur ve saadete bin kerre tercih edilir Padigahmuz! Kalbimiz sadakat ve kulluk hisleriyle dolu, tahtruzm etrafmda her zamandan daha silo bir bag ile toplannug bulunuyoruz. Toplantismm ilk sözü halife ve padigaha sadakat olan Büyük Millet Meclisi, son sözünün yine bundan ibaret olacag1m, yüksek kapunza en büyük ta-

Soyundan yetiptiginiz

zim ve hugu ile arz eder

O

"sadakat ve kulluk hisleriyle dolu" bu ve halifeye hitaben "ariza"mn yaymlanmasuun bir amaci, Islami degerlere bagh olan halki kazanmak ve Milli Mücadele çatisi altmda birlestirmektir. Öbür amaci, Hilafet faktöründen yararlanarak Îslam dünyasmdan Ingiltere'ye kargi destek almaktir. Meclis bunun için iki beyanname daha yayinhyor Biri

Padigah

82. Tam metin için bkr. Atatürk'ün

Butün Eserieri, cilt 8, sf. 105.

83. Tam metin için bkz. Atatürk'ün

Bütün Eserleri, cilt 8, sf. 126-128.

174

eriat Igl.eriKomisyonu) tarafmdan hazirlamp Musimzaladigi tafa Kemal'in "Memlekete Beyanname", öbürü "Büyük Millet Meclisi'nin Islam ÂlemineBeyannamesi"dir.

Ser'iyeEncümeni (

Îkisi de aym gün, 9 Mayis 1920'de.

Kuran'dan ayetlerle... Meclis'in Ser'iyeEncümeni Kuran-1 Kerim'den almmig ayetlerle dolu . uzun bir bildiri hazirlam14tir. Kirgehir Mebusu Müftü Müfid Efendi bildiriyi okuyor. Bildiride tam 10 defa Hilafet'ten, Hilafet hukukundan, Hilafet merkezinin iggal edilmig oldugundan, halifemiz"den bahsediliyor 7 defa Kuran'dan almnug ayetlere yer veriliyor veya atifta bulunuluyor Halka "Ey ehl-i Islam" diye hitap ediliyor. "Islamiyet'incan dügmam ve bütün eh]-i Islarfm cellad1 olan Ingilizler Hilafet-i Islamiyemizidahi ortadan kaldirarak bütün cihana hâkim olmay1 ve Müslümanlan da bilkülliye mahvetmeyi karar altmda alnugtir..." tohumlaSahte fetvalar yaymlatarak kandirmaya ve bogazlatmaya" saçarak birbirine melun sapiklara dikÎslam'1 çahyan n kat edilmesini isteyen bildiri göyle sona eriyor: "ganh

"ümmet"i

"nifak

Îgte bunlar bizim için ibret dersi olmah. Dünyadaki 300 milyonu agan Müslümanlarm bir s1gmagt kalmig ise, o da burasidir: buramn halife-i mukaddesimiz padigahumz efendimiz hazretlerinin ve Hilafet makammm ve milletin istiklãlinin muhafazasi hususunda miRetimiz saglam bina gibi birlegmig bulunup Allah'm yardimma mazhariyeti tenienni etmektedir. Ve min Allah'üt tevfik vesselâmü âlâ men itteba el Huda.' Imza:Büyük Millet Meclisi emriyle Reis Mustafa Kemal24 Bu beyanname Meclis'te okunduktan sonra söz alan Hamdullah Suphi hitap" niteliginde oldugunu belirterek, kendisiBey, bunun nin hazirladigi metnin ise "Islam ÂlemmeBeyanname" olarak yaymlanmasmi teklif ediyor, kabul ediliyor. Hamdullah Suphi'nin kaleme aldigi, Meclis'in kabul edip Reis Mustafa Kemal Paga'nm imzaladigi "Büyük Millet Meclisi'nin Bütün Ìslam âlemine Beyannamesi" gu hitapla baghyor "memlekete

Güney çällerinin bir köpesinde arzm seslerini dinleye dinleye yatan ganh Peygamber'in ruhlanm ruhlarmuzla birlegtirdigi Islam kardeglerimiz, din-i mübînin son askerleri, kugatilmig bir kale içinden size hitap ediyor.. Sam'm,Kurtuba'nm, Kahire'nin, Bagdat'm dügmesinden sonra Issilahlarmm lam'm son Hilafet merkezi Istanbul da dügInan gölgesi altma dügtü... *

Yardim Allah'tandir, selam Allah'a itaat edenlere olsun.

84. a.g.e., sf. 198- 201.

i

!

i

175

Bildiri Peygamber'in türbesi Ravza-i Nebi'nin, Hicaz'm, Hindistan'm, Filistin'in, Irak'm Ingiliz iggali altmda oldugunu hatirlattyor..Îngilizlerin gimdi sömürgelerini elde tutmak için "Selçuki Türklerinden, on asirhk bir zamandan beri Îslam yurdu olan Anadolu'ya taraf taraf istila ordulari" sevk ettigini belirtiyor. Îslam memleketleri Urfa, Maraq, Aymtap batidan, Fransiz iggalinde; Yunan Ermeni dogudan saldirlyor. Îstanbul'un Türklere b1ralalacagi, Hilafet'e dokunulmayacagi konusunda Însöz verdigi halde, aradan on gün geçmeg izler Hint Müslümanlarma de'n Îstanbul'a asker çikard11ar... Bildirinin en dikkat çekici tarafi, adeta Dürrizade fetvasmm Îslam dünyas1 üzerindeki olasi etkilerini silmek istemesi, Milli Hareket'in Îslam'a ve Hilafet'e sadik oldugunn Islam dünyasma anlatmak istemesidir. Damat Ferid'in yeniden sadrazamhga getirildigini hatirlatan bildiri göyle devam ediyor: Anadolu direnigini kmnak için kendi hükümetimizi kendi milletimiz aleyhine musallat etmek, fetva makanum (geyhülislamhgi), Îslam'm gealeyhine kullanmak gibi geytanca bir refi için kanmi alotan mücahitler fikri tatbik sahasma koydular... Sizi hakikatten haberdar etmek istedik. Zira ögrendik ki, Misir'da ve Hind'de oldugu gibi Islam'm bagm11slam'm eliyle ezenler, bizi Halife'ye isyan etmig ve günahkâr bir zümre olarak tamtmak istiyorlar. Bildirinin devammda milletimizin eskiden oldugu gibi bugün de "IsJam dinine ve Îslam âlemine kargi üstlendigi muazzam vazifeye sarsilmaz bir imanla bag11" oldugu ifade ediliyor, Anadolu hallo "Îslam'm son yurdunda son kurtulug cihadim yapan kardegleriniz" olarak uiteleniyor. "Zor altmda yaymlanan fetvalara kargi Anadolu'nun her tarafmdan din-i mübînin hakiki sesinin yükseldigi, yüzlerce müftü ve müderrisin ortak imzalariyla, fetvalarla dogru yolun millete ve bütün Islam cihamna igaret edildigi" belirtiliyor: Müslümanlarm dügmam olan askerler Hilafet makami Istanbul'da devlet dairelerine el koymug, Hilafet hukukunu gasp etmiglerdir. Bunlara kargi mücadele etmek bütün Müslümanlara farzdir. Bu ger'i sesi siz de igitin... Milletimize, onun istiklâl davasma, manevi

teyit ve yardimlarmizi bir saniye eksik etmeyin. Tâ ki, Islam'mtam bir tutulmaya giden günegi büsbütün kararmasm, tekrar Îslam âleminin üstünde

igildamaya

baglasm. Selam ve hidayet her zaman din kardeplerimizin

üstüne olsun.85

Îmza; Büyük Millet Meclisi emriyle Reis Mustafa Kemal 85. a.g.e.,

sf. 202-204.

176

.Mustafa Kemal'in makalesi Milliye, Mustafa Kemal'in gazetesidir. Orada bizzat yaonun kontrolü altmdadir. Sadece iç kamudegil Moskova'ya oyuna ve Îslam âlemine de mesajlarm gönderildigi kanallardan biri bu gazetedir. Bizzat Mustafa Kemal'in 28 Ocak 1920'de Hákimiyet-i Milliye'de kaleme aldig1 "Hilafet ve Islam Âlemi"ba.phkh bagyazi dönemin stratejisinin adeta özetidir: "Türkiye'nin mukadderatma, Istanbul'un vaziyetine ve Hilafet'le saltanat makamlarmm geleceginedair" bütün dünyayi meggul eden dügünceler arasmda en önemli tegebbüslerin Hint Müslümanlarmdan geldigini belirten yazi, Hintli Müslümanlarmm Londra'da Türkiyè lehine yagitiklari gösteri1eri de hatirlatarak göyle devam ediyor: Hdkimiyet-i

zilar yazdigi gibi, bütünüyle

Londra'da ve Hindistan'da yüks.elen Islam sesi gimdiye kadar emsali görülmeyen bir ciddiyetle bizi müdafaa ediyor... hukukumuzun ve mevcudiyetimizin teminini tehditkâr bir lisanla Avrupa'am harîs siyasetinden talep eyliyordu. Mukadderatmuz üzerine bu mukaddes tegebbüslerin tegekküre deger tesirlerini unutamayiz, sonsuza kadar kutlar ve takdis ederiz.

ÜstelikHint Müslümanlarmm bu destegi, 1stanbul hükümetinin

ve bas1rada oluyor! milleti esarete sürükledigi" Îslam âlet zi aydmlarm minin destegi "Avrupa'nm vahqi emperyalizmine" karg1 uçurumun kenarmda bize bir dayanaknoktasi veriyor. Bu geçici bir destek degildir: "zavalh

Türkiye'nin mukadderattyla Ìslamåleminin alaka ve baghhg1, Avrupa ricalinin ve bazi kozmopolit aydmlarmuzm zannettigi gibi yüzeysel bir gösterigten, manevi bir yakmhšm dogurdugu insani bir vazifeden ibaret degildir. Bu baghhk Hilafet'in esas partlarma ve Islamiyet'inruh ve mahiyetine dayah, dolayislyla bir iman geklinde kuvvetli, samimi ve mukaddestir... Mustafa Kemal yazismda, Islam âlemine karç1 üstlendigi vazife ve sorumluluklar itibanyla Hilafet'in ve bagimsiz, kuvvetli ve mukte müdafaaya ehil bulunmasi gerektigini belirtiyo olmasi ve hukukunu Peygamber'in vekili mailup olabilir; Peygamber'in kendisi de müsait olmayan bir bangi imzalamaya mecbur kalmigti fakat hiçbir zaman bave geleceginin geligme imkânmi tehlikeye koyamaz... gimsizhèmi '

"hür

1;te Hilafet'in bu garl lan mamm

ve bir o kadar Misir,

ve mahiyetidir

Hudeybiye bargini kastediyor.

ki, altmig milyon Hind Müslü-

Cezayir, Fas, Afgan ve Türkistan Îslam aha-

lisini Türkiye'nin mukadderatiyla *

"

alakadar etmigtir...

177 "milletlerarasi

bir merLloyd George'un Hilafet'i Türklerden alarak planm1 eleptiren seklindeki manevi nüfuzunu kezde kahp icra etmesi" makale, Îngiltere'de bile sahibi zevat"m bunu yanhy buldugugazetesinden Times bu yolda almti yaplyor. Times, Hint belirtiyor, nu alâsaltanat ve Hilafet makamma Osmanh Müslümanlannm oldugunu, yeni çok bir sika" gösterdiklerini belirtiyor, ama bunun gey nirlarmm da bilinmedigini yaz1yordu. Mustafa Kemal ise makalesinde, "basiret

"giddetli

K üs'ü Osmanh'dan alan General Allenby'nin Ingiltere'de "Haçh kahramam" olarak kutlandigm1, Avrupa'mn Haçh siyasetinin Islam vicdamuda biraktig1 tesirleri hatirlatlyor: "Hiristiyanhšm zafer ve saadeti menfaatine Müslümanhšm hakaret ve tecavüze ugramig" olmasi Müslümanlan art1k uyandiriyor... "Avrupa emperyalistlerinin ti"ni anlatan Mustafa Kemal gunlan yaziyor:

hain siyase-

Islam âlemi, maddeten alâkah olduklanndan dolay1 degil, fakat iman yet tutmuy bir esas akidenin icaplanndan olarak Hilave vicdanlarmda fet makammi alti yüz seneden beri süren Haçh hücumlarma direndikten sonra bütün Hiristiyan milletlerin inkigaf ettigi çagda yllulnug göremezler. Igte bunun içindir ki, Hilafet makamlyla istildâl ve saltanat aym giddet ve ehenuniyetle Hind Müs1ümanlanm ve bütün Íslam dünyasim alâkadar eder." Bagtan beri Heyeti Temsiliye ve Meclis bildirileriyle, Meclis'in Ïslami bir gösteri halindeki açihg1yla, Anadolu ulemasmm fetvalanyla, Mustafa Kemal Paga'nm konugma, beyanat ve yaz11anyla yürütülen bu Islam ve Hilafet siyaseti gerçekten çok etkili oluyor. ÖzellikleHint Müslümanlarim harekete geçiriyor.

Hint Hilafet Hareketi Bugünkü Pakistan'1 da-içine alan Hmt Yanmadasi, Babür Imparatorlugu'nun gerilemesine paralel olarak 1700'lerden itibaren adim adim Ingiliz hâkimiyeti altma dügmiïgtür. Îngiliz hâkimiyetine tepki olarak, Hint Müslümanlan Osmanh Hilafeti ile kendi onurlanru gittikçe bütünlegtiriyorlar. Mekke ve Medine'nin Osmanh hâkimiyetinde olmasi, Hintli hacilar açasmdan Hilafet'i daha önemti hale getiriyor. Halifenin Arap Kureyg kabilesinden olmast gerektigim söyleyen eski f1kih kitaplanna ve Ingiliz siyasetine tepki olarak, Osmanh ulemasi gibi, mesela Hint'in büyük din bilginlerinden Sah Veliyyullah Dehlevi de kargi çikarak Hilafet'in Türldere ait oldugunu savunuyor. Osmanli yönetimindeki Araplarda milli bilinç, Osmanh hâkimiyetine kargi olugtugu halde, Kuzey Mrika'da Fransa'ya, bilhassa Hindistan'da 86. i-ladiye Bolluk, a.g.e., sf. 26-29.

I

178

Îngiltere'ye karç1 geligen milli bilinç Osmanh Hilafeti'ne bag11hk duygusunu güçlendiriyor. Kanuni Süleyman zamamnda Osmanh'nm Batih sömürgecilere kargi Hindistan'a yardim göndermesiyle baglayan iligkiler

tarihi de bunda etkili oluyor. Hintli Sultan Haydar Ali Han ve Tipu Sultan gibi Müslüman hükümdarlarm Ingilizlere kargi Osmanh'dan yardim istemesiyle birlikte IIL Selim'den itibaren iligkiler geligiyor. 1877 Osmanh-Rus savag1 Hint Milslümanlannda büyük heyecan uyandirlyor, Türkiye'ye yardim kampanyalan aç1yorlar. Abdulhamid'in ingiliz sömürgeciligine karyl Panislamizm faktörüne önem vermesi, Hindistan'a äzel elemanlar göndermesi Hilafet'in etkisini güçlendiriyor. Abdülhamid'in Hilafet siyasetinin etkisi Ermeni mezalimine kargi Hindistan'da yapilan protesto mitinglerinde kendini gösteriyor; Hintli Müslümanlar, verdini destegi çekmesiniistiyorlar. komitelerine Ingiltere'nin Ermeni Osmanli'yl azmhk haklan için sikigtiran Ingiltere kar ismda Abdülhamid, "Ingiltere Hindistan'1 hayvan gibi sömürüyor, Îngiliz parlamentosunda bir tek Hintli var nu?" sözleriyle Hindistan'daki uyamga destek verlyor. Hilafet ve Cihad kavramlari Hindistan'da antiemperyalist. uyamem sloganlan arasmda yer ahyor. Ingilizler 19. yüzyildan itibaren Hilafet'i Türklerden ahp Araplara güderken, Ililafet'in Türklerde kalmasi dügüncesi verme siyasetini Hint Müslümanlanyla Abdülhamid Türkiye'sini büsbütün yakmlagtinyor Ingilizistihbarati Londra'y1uyanyor: Hind Müslümanlarrun dinî bir cemaat olarak ç1karlarmi Osmanh devletinin gücünün bekasma ve ç1karlarma bagladildan görülmektedir... Eger bir gün Ïstanbul'da Îngiltere aleyhine hava esecek olursa bu, Hindistan'm bazi bölgelerinde bize huzursuzluk ç1karabilir... E

Hindistan'daki Ingiliz sömürge yönetimi ile Abdülhamid arasmda çetin bir prestij savagi yagandig1 gibi, Ermenilerin Osmanh aleyhine yürüttügü kampanyaya tepki olarak Londra'daki Hint Müslümanlan Osmanh lehine gösteri yap1yorlar, Ermenileri desteldeyen Ingiltere'yi protesto ediyorlar, Abdülhamid bu çahymalarm desteklenmesi için 19 Ocak 1904'te Sadrazam'a talimat yaziyor.? Bu baglar Balkan Harbi ve Birinci Dünya Harbi sirasmda da gelig rek Milli Mücadele döneminde Îngiltere'ye kargi Türkiye'ye destek için Hintli kitlelerin ayaga kalkmasim saglayacaktir. Balkan Savagi s1rasmda Hint (Pakistan) Müslümanlarrun büyük gairi Muhammed Ikbal, yazdig1 giirde, Hz. Peygamber'e en loy"dünyanm

87. Prof. Selim Deringil, Simgeden Millete, II. Abdülhamid'den Devlet ve Millet, iletigirnYayinfari, Istanbul,2007, sf. 38-40. 88. Vahdettin Engin, II. Abdülhamid 2005, sf. 180-183.

ve Dig Politika,

Mustafa

Kemal'e

Yeditepe Yayinlari, Istanbul,

179

metli armaganmi" sunuyor; bu, "Balkan Harbi'ndeki Türk gehitlermin Enver Paga'nm "Tegkilat-1 kam"dirl Siir kitleleri hareketlendiriyor. Mahsusa" denilen propaganda ve özel harp örgütü Birinci Dünya Sava-

ihtilaller ç1karmaya çahgiyor. sonunda sömürgeci ülkelerin yorgun dugmesi Cihan Harbi Birinci Hint milliyetçilerine umut veriyor, Osmanh topraklarmm iggal edilmesine kargi Hindistan'da büyük bir tepki uyamyor... Milli Mücadele'nin Hi t Müslümanlanm harekete geçirmesiiçin art1k ortam haz1rdir." agir cezayi Türklere verIngiliz Bagbakam Lloyd George'un bahseden Istanbul mek"ten konugmalari, ve Îzmir'in iggali Hint Müslümanlar1 için dönüm noktasi oluyor. Sava.y boyunca Ingilizler, Hilafet'e ve Türklerin egemenligine saygi gösterecekleri, savagm sadece Almanya'ya kargi yapildig1 geklindeki laflarla Hint Miislümanlarmi avutmuglardi. SimdiIngiliz siyaseti bütün çirkinligiyle ortaya çIloyor gi'nda Hindistan'da

"en

artik.

Ebul Kelam Âzad gibi Mahatma Gandhi'nin arkadagi bir Müslüman lider, aynca

Sevketve Muhammed Ali kardegler, Seyyid

Zahir Ahmet,

Hasret Mohani, Abdülbarî, Dr. Çotani,Dr. Ensari, Mügir Hüseyin Kidevi' ve Muhammed Ali Cinnah gibi liderler, Aralik 1918'de Hindistan Müslüman Birligi adh örgütün toplantism1 yaplyor. Toplantmm amac1, Ocak 1919'da baglayacak bang görügmelerinde Türkiye'ye destek vermektir. Oturumlardan birine Gandhi de katilarak Türk davasma destek veriyor. Ingiltere'de oturan Müslümanlar da Îngiliz hükümetine toplu dilekçe vererek, Istanbul'un uluslararasi bir gehir haline getirilmesi yolundaki planlara kary1 ç1klyor, Istanbul'un tarihiyle, nüfusuyla ve kurumlanyla Müslüman gehri oldugunu vurgulayarak Türk hâkimiyetinde kalmasim istiyorlar. Encümen-i Islam (ÎslamKonseyi) adlyla örgütlenerek Türk davasmi savunuyorlar. Hint Ulema Cemiyeti, Osmanli Hilafeti'ne ve Türklere destek için camilerde örgütleniyor. Hareket hizla yayihyoë20 Mart'ta Bombay'da 15 bin kiginin katddig1 büyük bir mitingde "Hilafet Komitesi" kurulmasi karan ahmyor. Büyük lider Mahatma Gandhi bir bildiri yaymlayarak Hindularm da Hilafet Hareketi'ni desteklemesini istiyor, kendisi Hilafet Komitesi toplant11arma içln bkr. 89. Baglangicindan MilliMucadele dönemine kadar Osmanli-l-lintHilafet lligkilerl Osmanh Devleti, Hindlstan Müslümaniari ve Prof. Azmi Özcan,Pan-islamizm, ingiltere, 1877-1924, ISAMYayinlari, 1997, sf.5-231; Prof. Mim Kema1Öke,The TurStruggle of the South Asian and the Independence kish War of Independence A Publication of Turkiye Minister of Culture, Muslims "The Khilafat Movement", Ankara, 1999, sf. 1-56, Yard. Doç. Dr. Mustafa Keskin, Hindistan Müslümaniarmm Yayinlari, Ti.irkiye'ye Yardimlari L919-1923, Erclyes Ûniversitesi Milli Mücadele'de Kayseri, l991, sf. |-40 KLdVan, Kidevi'nin adi çe§idi kaynaklarda, bu arada Atatürk ve Karabekir'in yazqmalarinda olarak Sebilürregad'daki geçiyor. Binadeki kitapta, Kidvani, Keydava, Elkidavi,El-Kübdavi yazimi esas alan Doç. Dr. Mustafa Keskin'in "Kidevi" geklindeki yazimini kullanlyoruz. *

180

katilarak aç1k destek verlyor, Türkleri ve Hilafet Hareketi'ni desteklemenin Hindular için de bir görev" oldugunu ilan ediyor.90 "dmî

Hilafet Komitesi örgütleniyor

gehirlerdeHilafet Komiteleri kuruluyor Îngilizler yumugak aç1klamalarla hareketi yatigt1rmaya çahqiyor. Ancak 14 Mayis 1919'da Izmir'in iggali Türkiye'de milli uyamg1 ategledigi gibi, Hint Müslümanlarim da harekete geçiriyor Izmir'in iggalinin doguracagt sonuçlari öngörebilen Lord Curzon bunu büyük hata" olarak niteliyor Îqgalden iki gün sonra Hindistan'da protestolar baghyor. Ingiltere'nin Hindistan ÎgJeri Bakam Lord Montague, Müslüman ve Hindulardan olugan bir heyetle Paris Barig Konferansi'na katthyor, Hindistan'daki tepkiyi anlatarak, "Müslümanlarm incitilmemesini" istiyorkHele söylendigi gibi Îsaleyhine büyük tanbul da iggal edilirse bunun Hindistan'da Ètgiltere geligmelere yol açacag1m anlatlyor. 24 Mayis'ta Londra'da Hintli Müslümanlar Türkiye'ye destek mitingi yaplyor, Türkiye'nin parçalanmas1na Müslümanlarm razi olmayacag1m bildiriyorlar. Gandhi'nin de katihm1yla Türkiye'ye destek ve iggal politikalarma protesto hareketi blitün Hindistan'da yay1hyor.91 16 Mart 1920'de ÎngilialerinÎstanbul'u iggal etmesi, Hint Hilafet hareketini tekrar ategliyor. Protesto için Amritsar gehrmde büyük bir miting yap1hyor. Mevlana Ebul Kelam Âzad,Müslüman Birligi líderi (I%kistan'm kurucusu) Muhammed Ali Cinnah ve Mahatma Gandhi'nin kat11dig1miting Kuran okunarak bagliyor. istanbul'un iggalinden üç gün sonra Hilafet Komitesi adma Muhamnted Ali bagkanhimdaki Müslüman heyeti Londra'da Bagbakan Lloyd George ile görügüyor ve "en

"muhti-

ra" veriyor.

Avrupa'da

Türkiye lehine lobi yapmakta olan Muhammed Ali liderliindeki Hilafet Komitesi heyeti, Lloyd George ile yaptiklan bu görügmede, Ingilizlerin Hilafet'le saltanati ayirip Hilafet'i Arap SerifHüseyin'e verme ve padigahi da küçültülmüg bir Türkiye'nin Bursa'da_ oturan bir hükümdari haline getirme projesine giddetle kargi çikiyor. Gerçekten, Hilafet'in Türklerde bulunmasmi kendisi için tehlik li bulan Ingiltere bunu Araplara teklif ettigi zaman en giddetli tepki Hint Müslümanlarmdan görüyor. Hint Müslümanlan Arap ülkelerinin olarak niteliyorlar. Hilafet HaOsmanh'ya kary1 ayaklanmasmi reketi'nin liderleri Ingilizlere Türkiye lehine baski yaparken hem Hílafet'i hem Mustafa Kemal'in Milli Hareketi'ni savunuyorlar.92 "ihanet"

90. Mim Kemal

Öke,a.g.e.,

sf. 65-66.

9 I. Selahattin Tansel, a.g.e., cilt 2, sf. 175-178. 92. Ömer Kürkçüoglu, Türk-ingiliz iligkileri,sf. 83.

181

Îstansaltanatm aynlmayacagm1, bul'un mutlaka Türklerin elinde olmasuu, Türkiye'nin 1914'teki smirlarmm garanti, Mekke ve Medine'nin de Hilafet sebebiyle Türk egemenliinde kalmasmi (SerifHüseyin'e biralalmamasmi) talep ediyor, Dogu Anadolu'da bir Ennenistan kurulmasmm Müslümanlar1 magdur edeceini belirtiyor. ÖzetleHilafet Komitesi diyor ki: Hint Hilafet Komitesi, Hilafet

ve

Türkiye'nin savag öncesi smirlan restore edi1meli, bunun garantisi verilmelidir. Aksi halde Îngilizhükümeti bütün Islam dünyasmm hatta bütün Dogu dünyasmm husumetini çekecektir.¾

Îngilizlerin halifeligi SerifHüseyin'e

verme

planlarma

kargi, Hint

Hilafet Komitesi, Haydarabad gehrinde Hint k1tas1mn önemli merkezlerinden ve büyük gehirlerinden delegelerin katildigi büyük bir konferans topluyor. Konferansta Osmanh Halifesi'ne baglihk karan alm1yor. Konferans adma Gulam Muhammed imzastyla Sadrazam'a çekilen telgrafta "Peygamber-i zî-gammiz efendimiz hazretlerinin haettiklerini, Türk sultanina lifesi ve emîrül müminin".s1fatiyla "biat"

yani dinî otorite olarak onu ta1ùdiklarim bildiriyorlar. Telgraf Londrkya da gönderiliyor, Türk gazetelerinde de yaymlamyor. Hilafet Hareketi'nin önde gelen isimlerinden SeyhKidevi'nin bu yöndeki makaMakalenin lesi 19 Eylül 1919'da Akpam gazetesinde yaymlamyor. "Dogu ideali"ni savunan ve emperyalizme kargi ç1kan özelligi dikkat

çekicidir: Misirh, Sudanh, özet olarak dünyanm dogubatismda ya.yayan 350 milyon Müslüman birlegmigtir... ve Inilletlere celallenmek, maglup milletleri kalur ve zay1f Biricik gayesi zulümle esaret pençelerine dügürmekten ibaret olan Avrupa politikasi Avrupa ne yaparsa yapsm hiçbir tarafta bunu devam ettiremeyecektir. kurtarsömürgecilik onlan politikasi hiilletleri uyandirmak esaretten ve mak için çabgan insanlan felaketlere ugratiyor... Hind,

Çin,Acem, Türk,

sunda

Müslüman ülkeleri parçalamak ve daha Avrupa sömürgeciliginin fazla sömürmek için istilaci çahymalanm artirdig1m anlatan SeyhK1devi, buna misal olarak Sevr Antlagmasi'm gösteriyor, Müslümanlarm Türkiye'yi. desteklemesini istiyor. SeyhK1devi, aynca, Ankara'daki milli hükümetin Digigleri Bakam Yusuf Kemal (Tengirgek) Bey'e gönderdigi gifreli telgrafta Hindistan'da Ingiliz mallarma kargi boykot kampanyasi baglattiklanm, Ingiltere'nin Hindistan'dan sagladigi pamuk mikta100 bin sterline dügtügünü bildiriyorlac rmm 300 milyon sterlinden 93. Bkr. Bilal §1mgir, ingilix Belgelerinde Atatür¼ cilt 3, sf. 41-59, Standford Shaw, a.g.e., cilt Ill. sf. 838-839, Mustafa Keskin, a.g.e., sf. 56-58.

182

Gandhi bu kampanyay1bütün Hindistan'a yay1yor? Mustafa Kemal, bütün Islam dünyasmda, äzelikle de Hindistan'da Ingiltere aleyhine ve Türkiye lehine geligen hareketleri yakmdan takip ediyor. 27 Mart 1920'de askerî ve sivil tegkilata bir telgraf göndererek Îstanbul ve Bati gazetelerinde ç1kan siyasi haberleri bildiriyor: Misirh milliyetçi Zaglul Paga'nni Ingiltere'ye kargi bir heyeti" olugturdugunu, Beyrut'ta 380 kadar ulema, egraf ve muteber kimselerin Mebusan Meclisi'ne "Osmanh Hilafeti'ne olan irtibatumz ezeli ve ebedidir, aykiri bir karar almmamasi rica olunur" diye dilekçe gönderdiklerïni anlatlyor. Mustafa Kemal, en genig bilgiyi Hindistan hakkmda veriyor· "kongre

Kalküta'da 28 Subat'taTaymis (Times) gazetesine çekilen telgraf: Islam âleminde meveut Hilafet hukuku cemiyetleri delegelerinden meydana gelen Kalküta Konferansi apagidaki kararlan alruptir: Saltanat ve Hilafet hukukunu ihlal eden bir karari Büyük Britanya hükümeti tasdik ettigi takdirde, Müslümanlar, bilhassa Hindistan'daki yetmig milyon Müslüman Îngilizmallarmi boykot edecektir...

Kalküta Konferansi, barig görligmelerinde Türkiye aleyhine bir karar almmasi halinde nasil tepki gösterecelderini de ifade ediyorlar: Bu kararlardan birinin tatbikine tegebbüs edildigi andan itibaren Hind Müslümanlari Büyük Britanya hükümetiyle irtibatlarmi kesecekIerdir. Buna aykiri hareket edecek her Müslüman Islam cemiyetinden ihraç olunacaktir.

Milli Mücadele'ye çok büyük destek ve ingiltere'ye kargi çok ciddi bir direnigin ifadesi olan bu haberi, Mustafa Kemal eksiksiz olarak büEinkolordulara, bütün Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerine, vilayetlere, balivalara ve bütün Telgraf Bagmüdürlüklerine bildiriyor.95 g1ms12 Büyük bir moral ve siyasi destek oldugu güphesizdir.

Sevr'e kary Müslüman direnigi Hindistan'da en büyük tepkiler, grevler,. sivil itantsizlik hare1œtle , protestolar, Mayis 1920'de açiklanan Sevr Antla.ymasi'na karg1 yapihyor. Evvela, Sevr'i onaylamamas1 için Vahideddin'e telgraf çekiyorlar. Ama Vahideddin olsunlar" diye cevap vermekle yetiniyor!96 Hindistan'da protesto hareketleri hizla yayihyor. Mevlana Ebul Ke"müsterih

94. Mustafa Keskin, a.g.e., sf. 6l-62. 95. Atatürk'ün

Bütün Eserleri, cilt 7, sf. 2 I4-2 I6.

96. Murat Bardakçi, a.g.e.,

sf. 168-169.

.

183

"hieret"

lam Âzad,cihad imkânsiz olduguna göre, (toplu göç) eylemibašrusiz Afgaetmek Müslümanlann için protesto nin, yani Îngilizleri

etmesinin mümkün bulundugunu bildiriyor. 60 bin kadar Hintli Müslüman kitleler halinde, periyan bir gekilde, Afganistan yollarma dügüyor. Bu durum Ingiliz otoritesine büyük bir darbe nistan'a

"hicret"

indiriyor. 28 Mayis 1920 Cuma günü Hilafet Komitesi Ingiliz otoritesine kargi vil itaatsizlik" ve "Ingiliz mallarma boykot" karan aliyor. 2 Haziran'da Allahâbad gehrinde yapilan toplantida, Sevr Antlagmasi'ndan direnme karan almiyor. Kral'a da çektikleri ötürü Ingiliz hükümetine telgrafta, "Bang gartlan yeniden gözden geçirilip düzeltilmezse, 1 Agustos'tan itibaren hükümetle her tür1ü igbirlininden kaçmacaniz" denilerek sivil itaatsizlige gideceklerini bildiriyorlar. 28 Haziran'da Avru"

pa'da Türkiye için lobi yapan Hilafet Hareketi liderlerinden Muhammed Ali, Roma'da Osmanh Büyükelçisi Galip Kemali Bey'i ziyaret ediAnkara'ya gönderilmek yor, Mustafa Kemal'e desteklerini bildiriyor ve üzere, "Îzmir felaketine ugrayanlar" için topladiklan 2 bin sterlini tes-

lim ediyor. Galip Kemali Bey bunu Ankara'ya gönderiyor. 30 Haziran'da Mahatma Gandhi kendi ç1kardigi Genç Hindistan adh haftahk gazetede, "Türkiye'ye yap11anlarm çok haksiz" oldugunu belirbagmda herkesi" sivil itaatterek, bu durum sona erinceye kadar sizlige çaginyor! Öncedenkarar verildigi gibi, 1 Agustos'ta Müslüman ve Hindu bütün Hindistan halla Sevr'e kargi, Milh Mücadele'ye destek direnig"e geçiyor. vermek için Ingiliz mallannm boykot edilmesi, o zamanm satm alma gücüyle, Îngiltere'ye yilda 20 milyon dolar kaybettiriyor." Bunlar elbette ingiltere'yi etkiliyor, Türkiye'ye kargi politikalarmda tereddütlere yol aç1yor. Mustafa Kemal, Hâkimiyet-i Milliye'deki bagyazilannda Hint Müslümanlarma tegekkür ediyor, Hintlilerin "Bizi Ingilizler idare edecegine Türklerin en zalim, en gaddar bir memuru gelip idare etse raziyiz, bizler senelerdir Türkleri bekledik!" diye konugtuklanni bildiriyor; Müslüman hareketinin ingiltere'ye kargi nasil bir güç olugturdugunu anlatiyor.99 Ankara'da Mustafa Kemal'in direktifleri altmda yaym yapan Yunus Nadi'nin Anadola'da Yeni Gün gazetesinin 22 Agustos 1920 günlü say1okuyoruz. Hint Müslüman liderlerinsmda Aga Han'in açiklamalarmi den Aga Han, Siiliginbir kolu olan Ismailiye mezhebinin ruhani bagidir. Müslüman ve Hindu temsileilerie birlikte Aga Han TBMM üyeleriyle "akh

"pasif

görügerek gu aç11damay1yap1yor 97. Zeki Sarihan, a.g.e., III,sf. 6 I, 67, 147, 153. 98. Dr. Mustafa Biyikla,Bati iggalleri Kargisinda Türkiye'nin Ortadogu sf. 339. ri, Atatürk Dönemi, Gökkubbe Yayinlan, Istanbul,2006, 99. Hadiye Bolluk, a.g.e., sf. 26-29, 56-58, 63-65.

Politikala-

184

Emperyalizm insamn kam üzerinde yagayan bir sistemdir. Son dönem emperyalizmi Îngiltere'de dogdu. Bati Afrika zencilerinin yakalamp Amerika'da sat1Imalariyla baglanuptt. Bu Hiristiyanhk adma yapihyordu. Hatta bu igi yapan gemilerin ikisinin ad1Ïsave Meryem'di. Hirs ve açgözlülük Ingilizleriistilaya yöneltti. Bir zamanlar mesut olan Hindistan gimdi sefalet içindedir.

Hilafet kaldirikhšmda Aga Han eleptirel bir tavir alacak ve Ankara'da büyük rahatsizhk yaratacak, Ingiliz ajam olduguloo belirtilecektir. Aga Han, Balkan savaglannda Türkiye'yi desteklemig fakat Birinci Cihan Harbi'nde Osmanh'nm Cihad Fetvasi'na itiraz ederek Îngiliz, Fransiz Rus ittifala lehine fetva yaymlanug, haita adamlan vasitasiyla Irak cephesinde Ingilizler lehine askerî bilgiler toplattirmigtil Aym Aga insanhk digmda bir yaratik olarak dügündüklerini" Han'm söylemesi, Anadotu'da Yeni Gün gazetesinin 23 Agustos 1920 tarihli "ingilizleri

nüshasmda

pu säzlerinin

yer almas111ginçtir:

Trablusgarp ve Balkan savaglarmdan sonra anladik ki, Müslümanlarm tekgüçlü dügmani ingiltere'dir. Trablusgarp Savagi'nda Türklere yardim için asker hazirladik. Ingiltereben tarafsizun dedi. Türk ordusunun Misir'dan Trablusgarp'a geçmesine de izin vermedi. Kizilay'a yardim göndermek istedik engel oldu... Mondros Mütarekesi ile Türklere yaptiklan Hind hallom büyük bir uyamga yöneltti, hatta din farki olmadan birbirine perçinledi.

Sözlerinin devammda Aga Han, Hint Hilafet Hareketi'nin bagmda bulunan kipinin bir gayrimüslim oldugunu söylüyor ki, bu dogru degildir, ancak genel Hint hareketini dikkate alarak Gandhi'yi kastediyorsa dogrudur Türkiye'deki milli direnigi öven Aga Han, bu direnig olmasaydi Türkiye'nin de Hindistan gibi sömürgeleptirilecegini, zira Îngiltere'nin niyetinin "Türklerin de dismi sökmek" oldugunu belirtiyor. Anadolu'da Yeni Gün'ün haberine göre, Aga Han'm qu sözleri, Istanbul'la Ankara arasmdaki psikolojik savag bakimdan çok önemlidir ve Milli Hareket'e ciddi bir destektir: Halife esirdir. Oradan gelecek her emir onun asil iradesini yansitmaz. Ingilizlerin seçtigi Damat Ferid'in ve $eyhülislam'm sözüne güvenilemez.

100. Bkz, Mim Kemal Öke'yegäre Aga Han ingilizistihbaratinda görevli oldugunu itiraf etmigti, a.g.e., sf. 126-f27. Bäyle olmasi, MilliMucadele sirasinda Türkiye'yl destekleme konu-

sunda Ingilizierdenbagimsiz davranamayacagi anlamina gelir mi? Emin degilim. Herhalde Aga Han, MilliMücadele'de verdig1 destekle Ankara'mn gözunde insan olmalidar; Yunus Nadi'nin yayinlari bunu gästerlyor. Hilafet'in kaldirilmasina kargi taver almasi elbette onu Ankara'nin gözünde güpheli adam yapacaktir. "lyl"

1 85

"imal"

etmig Aga Han'm sözlerini iç propaganda amac1yla Yunus Nadi olabilir mi? Sanm1yorum... Hilafet Hareketi'nden son derece rahatsiz olan Ingilizlerhemen kargi açiklamalar yaptirirlardi, hatta bununla kalmayip ismailiye mezhebinin ruhani lideri olan Aga Han'a Milli Hareket'e buna dair elde bilgiler yok 101 kargi fetvalar da yaymlattirabilirlerdi; Milli Mücadele döneminde Anadotu'da Yeni Gün gazetesi Hint Müslümanlarrun Türkiye'ye verdigi destege ve Hilafet Hareketi'ne çok genig ye aymyor, Hintli Müslüman askerlerin ordudan kaçmaya bagladigmi, Îngiltere'yiprotesto için "Hicret Hareketi"nin organize edildigini, Müslümanlarm protesto notalan verdigini okurlarma duyuruyor. Hilafet Hareketi'nin liderlerinden K1devi, Mustafa Kemal Paga'yi "Islam dünyasmm namus ve istildâli için savagan kumandan" olarak ilan ediyor. Hilafet Komitesi'nin Lloyd George'a verdigi notada pu satirlar yer ahyor: Osmanh Asyasmda Yunanhlar gezdigi sürece Hindistan'da huzur olamaz!1o2

Hint Müslümanlarmm ve onlarla birlikte davranan Hindularm bu haTürkiye lehine ingiliz linparatorlugu'nu siyasi ve manevi bir baslo altma ahyor. 23 Kasim 1920'de Hindistan'daki Ingiliz Genel Valisi, Londra'ya gönderdigi telgrafta, Îngiliz imparatorlugu'nun Müslüman Hint hallom tatmin etmek için Türkiye ile yapilacak bangm partlarmm degigtirilmesini, iyilegtirilmesini istiyor ve aynen gunlan yaziyor reketleri

Müslüman kamuoyu üzerindeki olumsuz tepld yüzünden Îngiltere'nin nüfuzu Asya'da sars11migtir. Asyahlarm gözünde Ingilizlerdügman oldu 103 1921 y1lmda Türkiye'de Milli Hareket geligiyor; Dogu'da Ermenistan'a kargi zafer kazamhyor; Inönü savaglannm ardmdan Eylül'de Sakarya Zaferi tarihin alagim degigtiriyor. Milli Hareket'in islam dünyasmdaki prestiji daha da artlyor. Hilafet Hareketi Hindistan'da büsbütün güçleniyor. Gandhi, bir nezaket olarak Müslümanlarm Hindu dinine sayg11arm1 göstermek üzere inek kesmeyi durdurmalarun rica ediyor, ama bunu yapmasalar da Hilafet Hareketi'ni destekleyeceklerini bildi"ciriyor. Gandhi'nin bu talebini iyi niyetle karg11ayan Müslümanlar, "pasif direnig" olarak alg11anmasmi da kahad" kavrammm giddet degil ediyorlar. bul Hilafet Hareketihe Hindu destegi artlyor. 1921 y1h Hindistan'daki ingiliz sömürge idaresi için çok zor bir yildir. Gandhi, Müs10 I. Aga Han'in kipiligi,sosyal faaliyetleri ve ingiltereile özel iiigkileri hakktnda bkr. Türkiye Diyanet Vakfi islarnAnsildopedisi, cilt I, Aga Han maddesi, sf. 455-456. 102. Bkz. Doç. Dr. Nurettin Gulmez, Kurtulug Savagi'nda 221-224. 103. Zeki Sanhan, a.g.e., III,sf. 295,

Anadolu'da

Yeni Gün, sf.

1 86 "milli

gönüllülüman Hilafet gönüllüleri ile Hindu Kongre gönüllülerini Antlagmas1'na kargi 1921 kitlevi olarak Sevr birleptiriyor. $ubat ler" ayaktadir; Gandhihin sözleriyle: protestolarla geçiyor. Hindistan halla Sevr'i imzalayan bozuk karakterli bir sultan gil,Hilafet makamma duyduklari sevgi için!

ve halifenin pahsi için de-

8-10 Temmuz 192Tde Karaçi'de toplanan Hilafet Konferansi'nda iki önemli karar alm1yor: • Müslümanlarm sömürge askeri olarak Îrgiliz ordusunda kalmalari dine aykiridir... Bu, Ingiliz ordusunun personel gücüne büyük bir dar-

bedir. •

Ingilizhükümetinin Ankara'ya kargi aç1k veya gizli, dogrudan

veya

dolayh bir askerî tedbir almaya kalkmasi halinge Hindistan Muslümanlan Hindu Kongre Hareketi'nin de destegiyle bütün kanunlan çigneyecek, Hindistan'm bagunsizhimi ilan ederek yeni bir Hindistan Cumhuduyacaklardir! riyeti kurma zorunlulugunu "Yüce Ruhlu" Gandhi bir bildiri yaymlabu karanm Müslümanlarm yarak destekliyor, Îngilizlerin Müslümanlarla Hindular arasmda dinî çatigma yaratma tertiplerini boga çikanyor.

"Zinde bâd Mustafa Kemal" Ve Yunan ordusu kargismda Türk ordusunun Kütahya-Eskigehir cephesindeki yenilgisi ve geri çekilmesi ile baglayan 1stiraph günlerin ardmdan Sakarya Zaferi duyuldugunda Hilafet Hareketi ve Hindu Kongre Hareketi büyük sevinç gösterileriyle sokaklara dökülüyor! Hintli yazar R K. Sinha'dan dinleyelim: Hem Hilafetçiler hem milliyetçiler bunda kendi zaferlerini görüyorlardi. Milliyetçiler bu zaferde en büyük dügmanlari olan sömürücü güçlerin suratlarma atilan ilk ve en giddetli gamari izliyorlardi. Hilafetçiler ise, bunu Îslam'm büyük zaferi olarak niteliyor ve Müslüman dünyas1dönüm noktasi olarak ka ul nm çökügünün sona ermesi yönünden -bir

ediyorlardi.104

Bu sirada Asya Türklerinden Bagktrt lider tarihçi Zeki Velidi Tpgan, Türkistan'm Kizil Ordu tarafindan istila edilmesi üzerine kaçarak Hindistan'a gelmigtir; Türkiye'ye geçecektir. Bir süre kaldigi Bombay'da 104. l919- 1922 Hint Hilafat Hareketi ve gene1de Hint halkinin destegi için bkr. Mim. Kemal Õke, Güney Asya Müslümaniari'nm istiklâlDavasi ve Türk Milli Mücadelesi, sf. 45-122; Hikmet Bayur, XX. Yüzyilda Türklügün Tarih ve Acun Siyasasi Üzerindeki Etkileri, sf. 348-364.

,

187

ingiliz polisinin siki takibi altmda Hilafet Hareketi'nin elemanlanyla görügüyor, Muhammed Ikbal'in Türkiye'yi ve Mustafa Kemal'i destekleyen piirlerini okuyor ve amlarmda

qu gözlemini yaz1yor "zinde

bâd Mustafa Kemal" diye yazdnny bir levha asilnus oldugunu gärdüm, yani Mustafa Kemal!" Mihrabm sol tarafmda da iki rahle üzerinde Kuran-1 Kerim ile Mesnevi bulunuyordu. Hindistan Müslümanlan Mustafa Kemal'i kendi milli kahramanlan saylyorlard1...10s

O vakit Bombay'da bir camiye girmigtim. Duvarma

"yagasm

Hint kitasi Müs1ümanlannm büyük gairi ve Pakistan'm manevi kurucusu Mahammed Ikbal'in Mustafa Kemal Papa için yazdigi piir elden ele dolagiyor, cami kürsülerinde okunuyor. "Tulil-1 Islam" (Islam'm yeniden doguçu) adh bu uzun piir, tamamen "Türkler ve büyük etkilenilerek atalan Mustafa Kemal Paga'mn tarihî mücadelesinden yazilmigt1r."106

Siirdeikbal, Türklere isyan eden Mekke SerifiHüseyin'i eleptiriyor, "Avrupa'nm Hasta Adami"nm ayaga kallogim anlatlyor: Milletin kurtancisi Yüzy1lhk zindanlar

öyle bir gan ve gerefle yola ç1kt1ki,

kapmm deliginden seyirci oldular.

Dünyada hayatm kahc1hš1 saglam iman sayesindedir Baksamza, Turanhlar Almanlardan daha dayamkh çiktilar.

20. yüzy11 Îslam dügüncesinin en büyük birkaç isminden biri olan Muhammed Îkbal, "Mustafa Kemal Paga'ya Seslenig" adh glirlerinde göyle yaz1yor:

milÏetvar, biz onun varhg1yla ulagt1k flahi kanunlarm gizli gärçeklerine Bir

Bir balogla yön verdi bizlere, daglan a.ptik Dünya günegi olduk, kivilcim yerine Kog Mustafa Kemal kog, atm çatlayana dek Bizi tedbir mat etti, sana tedbir ne gerek! 105. Zeki Velidi Togan, Hattralar,

sf. 525.

ikbal Kitabi, 106. Ahmet Bahtiyar Egref, "Turkler ve ikbal", gu kitapta. Muhammed Uluslararasi Muhammed ikbal Sempozyumu, Istanbul Büyukjehir Beledlyesi Yayinlari, 1997, sf. 61. (Tarihçi Zeki VelidiTogan'dan bir noe Ikbal'inpiirlerinde Turkistanlilara hemelodiyecan verecek pek güzelleri vardi. Ezcümle, bir glirinde "Timur'un sazi kirildi fakat si yagiyor, bir gun bu melodi Semerkant'in bagka bir sazindan yeniden sahneye çikacakar" diyor. IkbalHintlidir fakat ruhu ve kültüru itibariyle Türklere simsiki baglidir. "Gerçi Hint çocuguyum, fakat gözümün nuru Buhara, Kâbil ve Tebriz'in pâk topragindan geliyor" diye gilrler yazmigtir. Bkz. Togan, a.g.e., sf. 524-525.)

I 88

Pakistan'm manevi kurucusu büyük pair ve dügünür Muhammed Ikbal "Türkî-i Osmani" (Osmanh Türk'ü) adh giirinde Izmir'in kurtulugundan sonraki mutlulugu anlatiyor: Osmanh Türk, kendi vatamnda varhkhdir Yuregi menmun, gozu uzagi görmektedir.

Ikinci Dünya Savagi'ndän sonra Pakistan'1 kuracak olan Hint Müslüve elbette Mahatma Gandhi, Türkiye lehine, Ingiltere üzerine

manlan

çok büyük bir baski kurmuglardir.

Îngiltere silmiyor Subat'mdaIngiltere'nin Hindistan Igleripakam Montague, Hindistan'daki hareketin büyüklügüne dikkat çekiyor, "Türklerle yap11acak bang, adaletli ve hakka uygun olmazsa Hint isyam yatigt1nlamaz" diyerek hükümetini uyanyor, "Trakya ve Îzmir'in Türklere biraktlmasim, Hilafet hukukunun tanmmasmi" istiyor. Bagbakan Lloyd George, Müslüman kamuoyunu yatigt1rmak için Reuters Ajansi'na bir açiklama yaparak "Türkiye ile Yunanistan arasmda Ingiltere tarafsizdir" deme ihtiyacim duyuyor.107 Grevler ve boykotlar Hindistan'da Ingiliz otoritesini sarsiyor. Hilafet Komitesi liderleriyle birlikte bizzat Gandhi konugma ve eylemleriyld bu hareketleri destekliyor. 5 Mart 1992'de Hint Hilafet Komitesi, bagta Ïngiltere olmak üzere Avrupa devletlerine gönderdigi bildiride "Sevr Antla.ymasinm, Müslüman ve Hindu bütün Hindistan halki tarafmdan Islam'a kargi iglenmig suç" olarak görüldügünü belirtiyor, Edirne ve Gelibolu dahil Trakya'nm ve Istanbul'un Türk topraklan oldugunu, Yunanhlarm çekilmesi gerektigini bildiriyor. Eu yapilmazsa Hindistan grev ve boykotlara devam edecektir!1os 1922 Nisan'mda Ankara Büyük Taarruz'un ön hazirhklarmi yaparken Hint Müslümanlan ingiltere'ye karyl en sert ç1kipigerçeklegtiriyor 1922

Türklere kargi Îngiltere savaga girerse 75 milyon Müslüman Hintli giltere'nin dügmam olacaktir!

Yunanhlarm yenilgisinden

sonra

1

"Türk ordusunun kargisma gimdi gündeme gelmesi üzerine Hint

Ingiliz ordusu mu çikacak?" sorusunun

Hilafet Komitesi Bagkani Cütani açiklama yap1yor: Türk-Ingiliz savagi ç1karsa, koea bir Hindistan Türkiye'nin yer alacaktir! 107. Nurettin Gülmez, a.g.e., sf. 225-226. [08. Standford Shaw, a.g.e., Ill, sf. 840.

-

yanmda

189 "müjde"

Anadotu'da olarak Yeni Gün, Cütani'nin bu açiklamasm1 kamuoyuna duyuruyor. Bunlarm, Mudanya'da Ismet Paga'nm elini güçlendirdigini dügünmek gerçekçi olacakt1r. Mustafa Kemal'in her zaferini büyük cogkuyla kutlayan Hint Hilafet Hareketi, Vahideddin'in Ingilizlerle igbirligi yaptig1 ortaya ç1ktikça ona kargi da cephe ahyor. 1 Kasim 1922'de Türkiye'de saltanatm kaldinlm smm ardmdan toplanan "Bütün Hindistan Müslümanlan Birligi" ko gresinde Dr. Ensari, Ankara'nm saltanati kaldinp Hilafet'i Meclis'in koyacagi kurallar içinde devam ettirme karanm destekliyor ve diyor ki: Eger Kuva-yi Milliyeciler olmasaydi bugün Anadolu'da ler de tutunamazd1!109

lslam da Türk-

1slam'da ilk halifeler seçimle belirlendigi için, saltanatm ilga edilip halifeyi TBMM'nin seçmesi Îslam'a daha uygun olacakti. Bu sirada Lord Curzon Türkleri Lozan'da siyaseten zaafa ugratmak için Ankara ile Hint Müslümanlannm arasm1 açmaya çahq1yor, ama Müslüman Birligi Kongresi Lozan görügmelerinde Türkiye'yi destekledigini aç1klamakla kalmlyor, Mustafa Kemal Paga'ya."Seyfü'l Îslam" ve "Mücahid-i Hilafet" unvanlanm veriyor.110 Îleride görecegiz: Mustafa Kemal saltanatla Hilafet'i ayinp saltanati kaldirmakla Lozan'da Batdilara yem Türkiye'nin laik olacag1 mesajm1 veriyor, ama Hilafet'i gimdilik devam ettirerek iç politika ve dig politikada Islam faktöründen yararlanmay1 hesaphyor. Hilafet Lozan'dan sonra kaldinlacaktir. Hint Müslümanlarmi,n ve Hilafet Hareketi'nin Türkiye'ye verdigi destek siyasi sahada gërçekten muazzam olmug ve Mustafa Kemal, ziyade ehemmiyetli" olarak nigördügümüz gibi, tegekkür etmig, telemigtir. Hint Müslümanlan, kendileri de çok yoksul oldugu halde, gün aç kalmayi bile göze alarak"111 kampanyalar aç1p maddi yardun toplamiglar ve bunlan bagta Osmanh Bankasi olmak üzere, çegitli kanallardan Mustafa Kemal Paga'ya göndermiglerdir. Tarihçi Mustafa Keskin'in aragtirmasma göre, Hint Hilafet Hareketi'nin ve Islam dünyasmdan degigik cemiyetlerin ve Islami cemaatlerin gönderdigi yardunlara dair Cumhurbagkanhš1 argivinde 43 kadar mak"en

"birkaç

109. Nurettin Gülmez, a.g.e., sf. 227. *

Seyfü'l Islam.Islam'inkiirci.Mücahid-i Hilafet- Hilafet m0cahidi.

I 10. Mim Kemal

Õke,a.g.e.,

sf. 100-l03.

I I I. Dr. Mustafa Biyikli,a.g.e., sf 339.

i

190

buz ve belge bulunuyor Çegitlitarihlerde olmak üzere, o zamanm parasiyla, toplam 132 250 Îngiliz lirasi veya 1 milyon 35 bin 608 Türk lirasi Milli Mücadele'ye yardun olarak Mustafa Kemal Paga'ya iletilmig. Bunlarm içinde en büyük yardmu yapan 782 bin lira ile Hint Hilafet Komitesi'dir. Kudüs'ten Afrika'nm Müslüman ülkelerinden, Londra ve Paris'te kurulmug Hilafet Komitelerinden, Hindistan Îslam Hammlan'ndan gelen paralar bu raltama dahildir. Bu paralar Milli Mücadele'de sanlmasi için sarf edilmig, kalan para Îç Bankasavagm yaralarmm si'nm kurulmasmda kullamhmytir. Cumhuriyet gazetesine bu paradan 10 bin lira, Halk Firkasi Genel Sekreteri Recep Bey emrine 50 bin lira gibi meblaglar da ödenmigtir.112 Tarihçi Ergun Aybars Müslümanlarm bu yardimlari "M. Kemal Paga'nm gahsma" gönderdigini, Hazine'ye girmedigini, Mustafa Kemal Paga'nm emrinde Osmanli Bankas1'nda muhafaza edildigini, sadece bir k1smmm savagta felakete ugrayanlara yardun olarak dagitddigmi yaz1yor. Geri kalan paray1 Maliye'nin savagtan sonra iade ettigini, Hilafet'in kald1nlmasma Hint Müslümanlarmm tepki gösterdigini, ama verdikleri paralari geri istemediklerini, Mustafa Kemal'in de bu paray1 Îg Bankasi'mn kurulugu íçin kullandiguu, gelirlerini Dil ve Tarih kurumlarma baglyladigim belirtiyor.113 Müslümanlarin o günün partlarmda gönderdigi paramn satm alma gücü hakkmda bir fikir vermek üzere, Ig Bankas1'mn 1 milyon lira sermaye ile kuruldugunu, bunun 600 bin lirahk kismimn tamamen Hint Müslümanlarmm gönderdigi paradan sailandigim belirtelim.114 1921 yilmda TBMM hükümetimn bütçesinde gelir 46 milyon liraydi, bunun 28 milyon 619 bin lirasi Milli Savimma'ya aynlrugt1. Yunan bütçesi ise 115 milyon liraydi, bunun 53 milyon lirasi Milli Savunma'ya verilmigti.115

Mustafa Kemal Papa gelen paralar için çegitli tarihlerde Îslami içerikli tegekkür mektuplan yazmigttr. 8 Mart 1922'de Hindistan Hilafet Komitesi'nin Londra Temsilciligi'ne gönderdini yazida, ahnan paralann dökümünü verdikten sonra gunlari yazlyor: Hindli kardeplerimizi Türkiye'ye baglayan habl-i metin' (saglami Islamiyet geregince eskiden beri gösterdikleri diyanetperverane alâkala rm yeni bir delili olan igbu hediyeden hâsil olan gükran hislerimizi yüksek selamlanyla kendilerine tebligini rica eder ve bu vesile ile de "inne-

I 12. Dr. Mustafa Keskin, a.g.e., sf. [04-lO5, 108. I 13. Ergun Aybars, Türkiye

Cumhuriyeti

Tarihi, I, sf. 554.

I 14. Mustafa Keskin, a.g.e., sf. 105. I 15. Sabahattin Selek, Milli Mücadele, *

II,sf. 195.

I-labl-imetin: Allah'in ipine siki siki sarilin gekIlndeki Kuran ayetinden.

I

I 91 me'l mü'minûne uhvetün"' kavl-i celilini" fiili eserleriyle teyit ettiklerin" tegekküre deger kimseler olden dolayi nesd-i Bâri ve Peygamberfde duklaruu ila eylerim.116

Hdkimiyet-i

Milliye gazetesi 28 Ocak 1920 günlü sayismda

gunlan

yaz1yor: sonuna kadar unutmaHind Müslümanlarmm bizim için yaptiklarun yacag1z. Islam dünyasmm yardmu, Avrupa'nm vahgi emperyalizmini korkunç bir kuvvetle sarrug ve uçurumun kenarmda bulunan bize bir dayanak meydana getirmigtir. 60 milyon Hind Müslümam, M1sir, Cezayir, Fas, ilgileniyOt.117 Afgan, Türkistanh, Türkiye'nin gelecegi ile

Mustafa Kemal'in Hilafet ve Islam siyaseti, Ortadogu Müslümanlan arasmda da etkili olmug, Milli Hareket'e siyasi destek saglamigtir. Bu konuda iki sembol isim önemlidir: Biri Libyah $eyhAhmed Sunusi, geyhi) Acemi veya Uceymi Saöbürii Irakh Seyh-ülMegayih (geyhler dun Papa...

SeyhAhmed

Sunusi

Libyah Ahmed Sunusi' Sunusiye adh tarikatm geyhidir. Sunusiye tarikatmi 1837 yilmda Libyah "Büyük Sunusi" Muhammed bin Ali Sunusi kurdu. Batih güçlerin istilasma kargi çiluyor, aktivizmi ve sufisizmi vaSuaz ediyordu. Cezayir'den Misir'a kadar etkili oldu, esasen Libya ve bayüzerine iggali Osmanh dan'da köklegti. 1911'de Îtalya'nm Libya'yi ragi altmda savagtilar. Cezayir ve Sahra'da Fransizlara kargi direnigin etkili oldular. M1sir'da Îngilizlerle savagtilar. Italyanörgütlenmesinde Ankara'dan silah yardmu istediler. Sunusiler Libya'da larla savagirken tametiklari Enver Papa vasitasiyla Tegkilat-1 Mahsusa'da görev ald11ar.

Libyah meghur milli kahraman Ömer Muhtar da Sunusi tarikatma mensuptu ve Libya savagmda Mustafa Kemal'le tampungt1. Mustafa Kemal, SeyhAhmed Sunusi'yi de Trablusgarp savaymdan itibaren yakmdan tanlyor. Sunusiler Birinci Dünya Savagi sirasmda.Osmanli'nm ilan ettigi had"a canla bagla katild11ar. SeyhAhmed Sunusi Islam dünyasmda bü"ci-

*

"Muminler kardestir" aniaminda. Kuran ayetl. Kavl-i celil: Kur'an ayeti, yüce söz.

**

Nezd-i Bâri ve Peygamberi: Allah'in ve Paygamber'innezdinde. Bütün Eserleri, cilt 12, sf. 327. I 16. Mustafa Keskin, a.g.e., sf. 91-92, Atatürk'ün ***

I 17. Zeki Sanhan, a.g.e., II, sf. 349. *

Senusi, 50nusi gibi okunuglari da vardir.

-

1 92

yük bir itibar kazandi. CelaLBayar 1966'da yazdigt hatiralarmda ondan "Ahmet ibni Seyyid Muhammed SerifSunusi Hazretleri" diyerek sayg1 ve takdirle-bahseder. O kadar itibarhdir ki, Bayar'm yazdigi gibi, Vahideddin tahta geçtiginde yeni padigaha kihç kugatmasi için Tegkilat-i Mahsusa tarafmdan denizalti ile Istanbul'a getirildi. Ülkesine dömneden Mondros Mütarekesi imzalandi. Ingilizlerin eline geçmemesi için Bursa'da kendisine ikametgâh tahsis edildi. Zaten Vahideddin de lttihatçilar'a ve onlarm Ingiltere'ye karg1 yürüttügü Panislamizm siyasetine yakm gördügü SeyhSunusi'den hoglannuyor, Ittihatç11ar'm kendisinin yerine onu halife yapacaklarmdan kugku-

lamyordu. Aynca Seyh,ingiliz kargit1ydi.118 $eyhAhmet Sunusi Bursa'da bulundugu sirada, Ege'de Yunan iggalidüzenledigi toplantilara ve protesto mitinglere ne kargi milliyetçilerin veriyor.119 katilarak destek Bursa'daki ikametinin beginci aymda, Mart 1920'de oradaki 56. Tümen Kumandam Albay Bekir Sami Bey'e bagvurarak Milli Hareket'in kendigine vereceni her hizmeti kabule hazir oldugunu bildirdi. Albay Bekir Sami (Günsav) Bey Milli Mücadele'nin örgütlenmesindeki ilk isimlerden biridir, Mustafa Kemal'in emrindedir. Bekir Sami Bey Ankara'daki Mustafa Kemal Pa.ya'ya çektigi 21 Mart 1920 günlü gifreli telgrafta göyle yaziyor: "Halen Bursa'da oturmakta olan eyh Sunusi Hazretleri'ni.n yaveri Binbagi Salih Bey bana gelerek Islam ordusunun gösterecegi faaliyetten fayda umuluyorsa, SeyhHazretleri'nin her türlü hizmeti kabule hazir olduklanm bildirmigtir... Keyflyeti zât-i âlilerine arz edecegimi bildirdim..." Tabii Îstanbul'dan kopacak olan Seyh'inve maiyetinin masraflarmm da kargilanmas1 gerekecektir, Bekir Sarni Bey bunu da bildiriyor 120 Mustafa Kemal hemen ertesi gün cevap yaz1yor:

$eyh Sunusi

Hazretleri'nin milli mücahedelere yardim hususunda . gösterdikleri hissiyata gükran arz eyleriz. Hilafet makamuun fiilen iggali faciasi kargismda Seyh Hazretleri'nin duyduklan infial hissinin Islam ålemine tebligi pek ziyade lazun ve faydah olacakte. Bu konuda icap eden görityümüzü aynca arz edecegiz. $eyhHazretleri'nin Ankara'da bulunmalanm arz ederiz... Mustafa Kemal Pa.ya, Seyhve maiyetimn ikamet, ia.Seve yol masraflarmm kargilanmasi konusunda, kaç kigi olduklanm ve kaç lira gerekeceginisoruyor. Paga'nm telgrafi "SeyhHazretleri'ne hepimizin özel ihtiramI 18. Mustafa Oral, "SeyhSunusi'nin Kemallst Misyonu", Toplumsal 2005, sayi 140, Tarih Vakfi, sf. 69. 119. Celai Bayar, Ben de Yardtm, 120. Muhittin

Ünal,Miralay Sami

Istanbul, 1994, sf. 320.

Tarih,

Agustos,

cilt 2, sf. 490.

Günsav'in

Kurtulug Savagi Amlarr, Cem Yaytnevi,

193

larnu (hürmetlerini)teblig ediniz, efendim." cümlesiyle sona eriyor.121 Mustafa Kemal 14 Nisan'da Albay Bekir Sami'ye bir telgraf daha çekerek, Seyh'inAnkara'ya yerlegmesi için gereken hazirhklara bagladiklarm1 bildiriyor ve bir talimat veriyor:

Ñak1iteblig edilinceye kadar özel olarak fyi muamele edilmesi

ve remahal b1ralolgitmesine Istanbul'a bir surette fahmm temin olunmasi ve amasmi rica ederiz.122

8 Temmuz'da Bursa'nm Yunanhlar tarafmdan iggali üzerine oradan ayrilan Sunusi 17 Temmuz'da Konya'ya yerlegiyor. Mustafa Kemal'in daveti üzerine 15 Kasim 1920'de Ankara'ya geliyor. 25 Kasun'da TBMM Reisi Mustafa Kemal Papa, Seyh onuruna Meclis'te bir yemek veriyor. Seyhburada Arapça bir konugma yapiyor: Islamiyet'in yok olmasmm muhakkak görülecegi bir ha1în meydana ç1kmas1 üzerine Müslümanlarm ümitleri kesildigi bir sirada Mustafa Kemal Pa.ya Hazretleri arkadaglanyla beraber din ugruna savagmaya baglad11ar. Ve sia de beraber savagtmiz. Cihad ettiniz. Bu hizmet bütün Islam âleminin devamma, Islam âleminin kurtuluguna ait mukaddes bir vazifedir...

Sunusi sözlerinin devammda cihadm Íslamiönemini anlatlyor, kendisini davetinden dolay1 Reis Papa Hazretleri'ne tegekkür ediyor, ima ve her surette hizmete hazirim" diyor.E Mustafa Kemal Papa cevabî konugmasmda Sunusilerin 1911'de Libbir Islam ya'da Îtalyanlara karg1 direnigini anlatiyor, onlan övgüyle babsediyor: niteliyor, da Sunusi tarikatmdan kitlesi" olarak "da-

"vatansever

Sunusi tegkilati... diger tarikler gibi sadece bir tarikat degildi. Bu tarikat insanhgi, Îslamiyet'in saadeti yolunda yürümeye yönelik esash bir tegkilattir... Bu gece huzurlanyla mügerref oldugumuz zat, islam âleminde büyük bir esasa dayanan mukaddes bir tegkilatm ba.ymda bulunan yügäzlerimizle gördügümüz gibi, ce bir zattir... Benim ve arkadaylarumzm Sunusiler Afrika'da insaniyet ve medeniyet ve hayatta inzibat hususunda öncü olmuglardir... 121. Atatürk'ün Butün Eseri, cilt 7, sf. 171. (Bekir Sarni Günsav'm Amlari'ni yayinlayan Muhittin Ünal,metni sadelegtirme ugruna, Mustafa Kernal'in cevabi yazisindaki vurgulari silmig ve onun ikinci cumlesini gu hate getirmigtir: "Hilafet'in iggaline duydugu tepkinin Islam âlemine duyurulmasinda fayda vardir." Hillbuki Mustafa K,emal Papa bunun ziyade lazim ve faydali" oldugunu yaziyordu. Asd metindeki "Seyhhazretlerine hepisaygilarimizi iletin" mizin özei ihtiramlarini teblig ediniz" cumlesini de diye sadelagtirmig! (sf.32 I) "pek

"$eyh-hazretierine

122. Atatürk'ün

Bütün Eserleri, cilt 7, sf. 292.

123. Celal Bayar, a.g.e., sf. 490-491.

194

Ahmet Sunusi'nin Birinci Dünya Sava.91sirasmdaki mücadele ve hizmetlerinden övgüyle bahseden Mustafa Kemal, Bursa'dan itibaren Milli Mücadele'de dinin gerefini temin yer alarak Seyh'in için bizimle beraber" çahêtršuu anlatiyor. Bugün dünyada uyamp ve teyakkuz halinde bulanan Îslam kitlelerinin ve faziletleriyle sivrilmig insanlarm yol göstermelerine oldugunu belirtiyor, muhtaç" "SeyhSunnsi Hazretleri o yühsek ve kudsi simalarm birincilerinden" diyor ve konugmasuu göyle tamamhyor "memleketin,

"ulviyet

Dolayisiyla bundan sonra kendilerinin Islam âlemine yapacaklan hizmetler, gimdiye kadar olan hizmetlerini taç1andiracaktir. Ve bu sayede Türkiye devletinin, bütün Islam cihammn dayanak metkezi olan Türkiye devletinin de saglamlagtmlmasma hizmet ettnig olacaklardir Seyyid Ahmed.SerîfSunusi Hazretlerinin gelecektekihiametlerine gimdiden gerek gahsun ve gerek TBMM namma tegekkür arz dylerim.124

Mustafa Kemal'in bu konugmas1Hdkimiyet-i Milliye'de yaymlamyor.

SeyhSunusi'ye

görev

$eyhSunusi'ye verecegi görevleri üç ba.phk altmincelemek mümkün: da Evvela, Türkiye içinde, padigaha karç1 Milli Mücadele'yi manen güçlendirmek ve özellikle Güneydogu'da Mißi Mücadele'ye katdmu daha aktif hale getirmek için SeyhSunusi'den istifaMustafa Kemal'in

de ediyor.

Ikincisi, Îslam dünyasmdaki antiemperyalist hareketleri Ankara'nm etkisi altma almak için Seyh'ten yararlamyor... Üçüncüsü,Arap dünyasmda, öncelikle de Irak ve Suriye'de Hilafet propagandasi ile Milli Mücadele lehine, Ingiltere ve Fransa aleyhine hareketleri SeyhSunusi vasitastyla teqvik ediyor. Türkiye içinde Seyh Sunusi: Istanbul'daki Amerikan temsilcisi tarafmdan kaleme alman 26 Ocak 1922 tarihli raporda, muhtemel bir için SeyhSunusi'nin Kürtlerin yogun olaKürt ayaklanmasm1önlemek rak oturdugu bölgeye gönderildigi belirtiliyor. Amerikan raporun a [24. Atatürk'ün 494.

Bütün Eserleri, cilt 10, sf. I l7-I 19; Celal Bayar, a.g.e., cilt 2, sf. 49|-

* Hâkimiyet-i Milliye, 27 Kasim 1920; Atatürk'un Bütün Eserleri, cilt FO,sf. I 17. Mustafa Kemal'in SeyhSunusi'ye hitaben yaptigi bu konugma liginç bir gekilde resmî yayinlarda, mesela inkilapTarihi Enstitüsü'nün derledigi "Atatürk'ün Söylev ve DemeçIeResmi Yaymlara Girri"nde yer almamrgtir. lik defa Sadi Borak tarafmdan Atatürk'ün memig Söyfev, Demeç, Yazigma ve Söylegileri adli kitapta Halkevleri Atatürk Enstil980 yllinda yayinlanmigtir. Hâkimiyet-i Milliye ya da diger gazeteler gibi tûsu larafandan açik kaynaklarda yer aldigi halde yayinlar"da ilginç bir gekilde Atatürk'e ait konugma ve yazigmalar yeri geldiginde kitabimizda belirtilecektir. "resmî

"görülmeyen"

i

195

bunun etkili olmadigi ve Kürtlerin Sunusi'yi tutukladiál yazihyorsa da lafmm buna dair hiçbir belge yoktur. Mustafa Oral, bu servisinin yaptigi bir için etkisizlegtirmek istihbarat Îngiliz Seyh'i gi propaganda" olduguru yazlyor. ÇünküSeyhöyle bìr kutsal kipilik olarak gärülüyordu ki, bölgede, mesela Antep'te "SeyhSunusi Hazretleri'nin geçtigi toprag1 dügman istila etmezmig" gibi söylentiler bile "tutuklama"

"kar-

do aglyordu.125 olaymdan bahsetmek gerekir. O zaman Antep'te ilkokul ögrencisi olan Cahit Tanyol, Din Dersi Muallimi Hafiz Halil Efendi'nin çocuklarun okul bahçesinde toplayarak yaptagi konugelini may1 anlatlyor· SeyhSunusi rüyasmda Peygamberimizi görüyor, Resulullah" diye elini "Neden Ya uzatlyor. öpmek istiyor, d sol sorunca Peygamberimiz gu cevab1veriyor: "Sag elimi Ankara'da Mustafa Kemal'e uzattun!" Bunu anlatirken Hafiz Halil Efendi'nin götlerinden yaëlar bogamyor. Rüyayl camide de anlattyor, cemaatten heyecanlanan bir ses haylanyor "Ey ahali! Mustafa Kemal mu affer olacak. Peygamber Efendimizin sag eli onun elindedir. Buna iman edin." Tanyol, bu olaym günün toplum psikolojisi balammdan paha biçihnez bir laymeti oldugunu" yazlyor.126 Seyh Sunusi'nin ilginç rüyalan vard1r. Zaferin kazamlacagmi rüyavermigtir. Mustasmda görmüg ve Mustafa Kemal'e bunun fa Kemal tarafmdan Diyarbalor'a gönderilen Sunusi, Inönü'de zafer kazamldigt haberi üzerine 14 Nisan 1921 günü Paga'ya kutlama telgraf1 bir tek kigi giubudiyet ve hürmetlerini" sunuyor, çekiyor, biyiz" diyor, bir rüyasun hatirlatiyor: u noktada

bir

"rüya"

"o

"mgjdesini"

"biz

"hususi

Dügmanm maglup olup hezimete ugradigim evvelee rüyamda górmüg, bunun müjdesini zat-1 devletlerine arz etmigtim. Cenâb-1Hakk'a hamd ve gükür olsun ki bu rüya aynen gerçeklegti... Sevincimden secde-i gükrana kapandun... "iki

gün sonra ashab-1 kiiçin gece gündüz dua ettigini, izam' hazretlerinin türbelerini ziyaret ederek" dua ram ve evliya-yi 12 edecegini de belirtlyor Ankara'da Mustafa Kemal'in en yalonmdaki isimlerden biri olan Halide Edip qunlan yazlyor:

Seyh,zafer

125. MustafaOral, aym makale, sf. 72. 126. Prof. Cahit Tanyol, Atatürk Mustafa Oral, ay.y. *

ve Halkçutik,

I; Bankasi Yayinlari,1984, sf.

136-137;

Ashab-i K1ram:Hz. Peygamber'in yakinarkadqlari; Evliya-yiizam: Buyuk evliyalar.

127. Mustafa Oral, ayni makale,

sf. 74:

196

(Odasmda) Mustafa Kemal meggul görünüyordu. ÖnündeÎslam tanhinin ilk sayfalari, yani demokrasiye en yalon olan yirmi dört ylh kaplayan hölümü okuyordu. Emevi hükümetinin kudretli nüfuzunu tetkik ederken, belki Ankara'daki din unsurlarmi nasil elde edecegini dügünüyordu, O günler 1920 yazmm ortalanna rastlar. Karargâhta adeta bir manastir hayatrun kenara çekilmigligini yagiyorduk... Mustafa Kemal Papa bu ilk aylarda, hatta daha sonralan, kritik aclarda, kendisiyle çatstigim zaman, hep dürüst, hep içkiye karg1nefsine hâkimdi. Îçkiye dügkünlügü söylendigi halde agzma bir damla alkol almamagti. Aym zamanda hiçbir geye körü körüne inanmazdi. Herhangi bir ülküye tamamen baglanmig olanlan kullanmay1 bilirdi. Bundan bagka da samimi olmayan gösterigler veya inançlarla alay etmesini bilirdi... Kehanete, bilhassa rüyaya çok inamrdi. Yazt,hanesinin (masasmm) arkasmda, bilmem hangi bir hoca veya kâhin tarafmdan yazilrug, yegil zemin üzerinde, Arapça acayip yazilar vardi. Her sabah çevresindekilere o gece rüya görüp görmediklerini sorard1. Kurnazlar da tabii onun bagansim belirten rüyalar anlatirlardi.128 ve davramplarmda samimi oldugu güphesizdir. Mustafa Kemal'in o sirada böyle rüyalara inandigmi bildigi için rüyalaruu ona anlattigru dügünebiliriz. "genel vaiz" olarak görevlendiriyor, özelMustafa Kemal, Sunusi'yi

$eyhSunusi'nin

rüyalarmda

likle Güneydogu'da çegitli illerde camilerde vaazlar vererek, hutbeler okuyarak hallo Milli Mücadele'ye tegvik ediyor. Her gittigi yerde beyazlara sarmmig olarak Libyah loyafeti içinde, ruhani havasiyla verdigivaaz ve hutbeler çok etkili oluyor. Güçlü agiret reislerini mücadeleye kat11maya ikna eden Sunusi onlarm da katilumyla Urfa'da bir kongre düzenliyor.129 Sunusi Diyarbakir'a gittiginde büyük ilgiyle kargilamyor, HâkimiYeni Gün gazeteleri bu büyük karg11ayet-i Milliye ve Anadotu'da haber yaymhyor, olarak Diyarbalarhlann büyük ilgisinden son mayi derece memnun .olan Seyh,Mustafa Kemal'e telgrafla tegekkür edi-

yorDIi

arbakir'da bir süre kalan Seyh,Mustafa Kemal'in ramazan bayr kutlamak için tebrik gönderiyor. Mustafa Kemal de 12 Haziran muu 1921'de Diyarbalar'daki Sunusi'nin bayram1m telgrafla kutluyor, "Îslam'm kurtuluqu gayesine yönelik olan mevcut mücahedenin muvaffakiyeti için dualarmizi niyaz ederim" diyor. Seyh'ingönderdigi tebrikin -

I 28. Halide Edip Adivar, a.g.e.,

sf I3 I- I32.

129. A. Nacip Günaydin, "Milli Mücadele'de SeyhSenusi'nin Sivas'taki Ittihad-iislamKongresi ve Ulucami'deki Hutbesi", Tarih Ye Dügünce, Aralik 2003, Ocak 2004, sayi 45. 130. Zeki Sarihan, a.g.e., Ill, sf. 245-52|.

197

Meclis'te okunacagim da belirtiyor. Mustafa Kemal'in bu telgrafi Hâkimiyet-i Milliye'de yaymlamyor 131 Konya, Sivas ve Diyarbakir'dan bagka Mardin'e ve Elcezire (Musul) cephesine kadar uzanan geziler yapan Seyhher gittigi yerden Mustafa gerekli dinî ögütleri verdigini" bildiriKemal'e telgraf çekerek verdigi dinî ögüt, Milli Hareket'in bir cihad oldugu, yor. Seyh'inhalka lamiyet'in kurtaricisi olan ordumuzu" desteklemenin herkese "halka

"farz"

ugudur.132

Sunusi'yi Mardin'e Mustafa Kemal'in gönderdigini, ve rahatsizhk yaratmak" oldugunu, yani Mardin amacmm havalisinde iggale kargi direnigi tegvik etmek için gönderildigini yaz1yor.133 Gerçekten, bagka bir ingiliz istihbarat raporuna göre, SeyhSunusi Mardin'de camide vaaz vermig ve Sultan'm Mustafa Kemal'le aym çizgide oldugunu, ama farkh görünmek zorunda kaldigim söylemigtir. özel hagöre Sultan, Yunan iggaline karç1 cihad yap11masi için iz istihbarati, "düzensizlik

Seyh'e

ber de göndermigti!I34 Sunusi, Konya isyamnm bastirilmasmda da yap1ci rol oynnyor, bo isyaoldugunu" belirten açildamalar yaplyor, ismn "Îslamdügmanlarmm igi yanc11arm Alaattin Tepesi'ni savunan askerleri birakmalarnu saghyor.135 Îslam dünyasinda Ankara etkisi: Mustafa Kemal'in Türkiye'yi Îslam uyamymm merkezi olarak dünyaya göstermek için $unusi'yi görevlendirdigi iki proje vardir Sivas'ta 18 Subat 1921 günü Cami-i Kebir'de toplanan "Panislamik nitelikte" Büyük Islam Kongresi'ne Seyh Sunusi'nin bagkanhk etmesi... Ikincisi, An.kara'da yine Sunusi bagkanhgmdabüyük bir Îslam Kongresi toplanmas1.1¾ Sivas'ta toplanan "Îttihad-11slamKonferanst" ya da kongresine sadeKerbela'nm Siiemîri ile Zeydiye mezce Sünniler degil, aym zamanda hebine mensup Yemen hükümdan Imam Yahya gibi liderler de katihCami'de hutbe yor. Konferans bagkanhimi yapan Sunusi bir de Ulu okuyor. Hutbe metni Ankara'da Egref Edip tarafmdan çikanlan Sebilürrepd dergîsinin 31 Mert 1921 tarihli sayismda yaymlamyor olarak niteliyor, Sunusi hutbesinde Milli Mücadele'yi, altma gireesaret altmda yagayamaz, eenebi tahakkümü "Müslüman, "cihad"

yaldizh sözlerine mez, ecuebi hilelerine kap1Imaym12, diye konuquyor:

inanmaylmz"

I 131. Atatürk'ün

Bütün Eserleri,

cilt I I, sf.202.

132. Doç. Dr. Nurettin GU1mez, a.g.e., sf. 642-643.

ÍngilizBelgelerinde 133. Bilal Simgir,

Atatürk,

clit 2, sf. 479.

I 34. Bilal Simgir, a.g.e., ci1t3, sf. 6 I5. sf. 135. Bilal §imgir, a.g.e., sf. 643, Zeki Sarihan, a.g.e., III, 233. ,

I 36. Mustafa Oral, aym makale, sf. 70. 137. A. Necip Gunaydin, aym makale.

198

Ey Anadolu'nun kahraman Islam mücahidleri! Siz olmasaydimz bina-1 yagatlyorsunuz, her tarafmizi dügman sarmigken hiçbir geyden y11mayarak gaza meydanlarmda can veriyor, Îs-

Îslam yikihrdi. Siz bugün Kuran'1

Jam'I

müdafaa ediyorsunuz. Bu ne büyük gereftir! Siz yalmz degilsiniz. Yüzlerce milyon Müslüman gözlerini size dikmigtir. Sizin dügmana gögüs gererek metanet göstermeniz bütün Îslam âleminde bir uyamq yaratttugtr. Her tarafta Müslüman milletler kmuldlyor, istiklâllerini müdafaa ediyor, üzerlerindeki zulüm ve küfür kâbusunu atmaya çahglyorlar.. Siz islam'm gözbebegisiniz, siz Allah'm tevfikine mazhar bir milletsiniz. Muhakkak galibiyet Îslam'mdir,fetih ve zafer yalandir... Aman kardeglerim! Sabar ve sebatta devam ediniz, salon aramza ihtilaf dügmesin...138

Sunusi hutbesinde Kuran'dan ayetler okuyarak sözlerini destekliyor. Sivas'ta Sunusi bagkanhimda toplanan Islam Kongresi iç politikada fazla yanlulannuyor, ama Îngilizistihbaratmm dikkatini çeklyor. Istihbarat, Sunusi'nin adun Anadolu'yu dolayttimi" Londra'ya rapor ediyor. Ingilizleri en çok kayg11andiran Sunusi'nin etkisinin Irak, Suriye ve Hicaz'a kadar uzanmasi ihtimalidir. Fakat SerifHüseyin'in buna engel olacagru dügünerek teselli buluyorlar 139 Ankara'da yap11mas1 dügünülen Îslam Kongresi daha siyasi niteliktedir. O dönemde Îslam Devletleri Ittifalo, Dogu Milletleri Birligi, Cemaatü'l Islam" ve "Islam Milletleri Federasyonu" gibi fikirler yaygmdir. Ankara'da bir Îslam Kongresi'nin toplanmasuu 11 Mart 1921'de Eqref Edip'in çikardigi, Mehmed Âkif'inyaz1 ve piirler yazdigi Sebilfirrepad dergisi ortaya atlyor, Mustafa Kemal'in Hâkimiyet-i Milliye gazetesi aym makaleyi tekrar basarak destek veriyor. Mustafa Kemal'in talimattyla Ser'iyeVekili Mustafa Fehmi (Gerçeker), Meclis Bagkâtibi Recep (Peker), yazar Eyref Edip ve gair Mehmed Âkif'tenolugan bir heyet Îslam dünyasmm ileri gelenlerine gönderilmek üzere beyanname ve davetiyeleri hazirhyor. Ankara'da Islam Kongresi'ni düzenleyen yetkili heyet Mustafa Kemal'in bagkanhšmda su isimlerden kuruluyor: Din Îçleri Vekili Abd lah Azmi, SeyhSunusi, Acemi (Uceymi) Sadun Pa.ga, Diyarbalar Bölg si Komutam Cevad Paga, Müdafaa Vekili Fevzi Papa, Afgan Büyükelçisi Sultan Ahmed Han, Îran Büyükelçisi Mümtazüddevle, Bolgevik Azerbaycan Büyükelçisi ÎbrahimAbilov. Sunusi ile Acemi (Uceymi) ve Cevad Paça Ankara'da olmadig1için hazirhklara yazigmayla ve temsileileriyle katihyorlar. "adun

"$ark

-

138. Sunusi'nin hutbesinin tam metni için bkz. A. Necip Ganaydin, aynr makale. I 39. Bilal §imgir, a.g.e., cilt 3, sf. 279.

199

Birazdan görecegimiz Acemi Sadun Papa Birinci Dünya Savagl'nda beri Osmanh için, gimdi Milli Mücadele için savagan Irakli bir Arap geyhidir. Îslam Kongresi, evet ama nerede? Mustafa Kemal mutlaka Ankara'da, olmazsa, Anadolu'da bir yerde yapilmasmi part koguyor. Îran ve Afgamstan büyükelçileri kendi ülkelerinde yap11masim istlyor. Bundan mailup olarak Sakarbgka ordumuzun Eskigehir muharebesinde ya'bm dogusuna çekilmesi çok sikmtih bir askerî vaziyet ortaya çikariyor ve Fas'tan Misir'a, Arabistan'a, Hindistan'a kadar Müslüman temsilcilerin katilacagi Dünya Îslam Kongresi yap11am1yor.140 Ankara'da Islam Kongresi fikri Ingiltere'nin ve Bolgevik Rusya'nm büyük ilgisini çekiyor. Îngiliz Îstihbarat Servisi Londra'ya "Ankara'da Islam Kongresi müzakere edillyor" diye rapor gönderiyor. Raporda Mustafa Kemal'in bagkanhimda bir komite kuruldugu ve bu komitede isimler eksiksiz olarak bildiyer alan SeyhSunusi, Abdullah Azmi gibi riliyor, kongrenin nerede yapilacagt konusunda gärüg birligi olmadigi da belirtiliyor ve "Ankara'mn muhtemelen Avrupa'daki güphe ve rahatsizhš1 tirmandirmamak için kongreyi erteledigi" yaz1hyor.141 Ankara'daki.Bolgevik Rus Temsilcisi Upmal Angarski de 1 Ocak 1921'de Mustafa Kemal'le görügmesinde Islam Kongresi söylentilerini benimsemediklerini" anlatlyor. soruyor. Mustafa Kemal "Panislamizm'i Panislamizm'i gerçekten benimsemedigi gibi, Bolgeviklerle yapmak istedigi ittifaka zarar vermemek için de bunu söylemesi lazimd1. Mustafa Kemal, Upmal'a Arap ülkelerinde Ingíliz kargitt milliyetçi hareketleri destekledigini anlatlyor ve diyor ki· Fas'tan, Cezayir'den ve diger Müslüman bölgelerden de mektuplar ahmektuplardabana ilkbaharda Ankara'da genel bir Müslümanyorum. Bu öneriyorlar. Enver bütün Islam ülkeleri örgütü lar kongresi yapmay1 emperyalizmiyle savag için böyle bir kongrenin amaclyla çahqiyor. Bati toplamnasi fikri bana dä olumlu geliyor.

Bolgevik Temsilcisi Upmal da bunu desteldediklerini söylüyor.142 Mustafa Kemal'in izledigi Hilafet ve Islam siyasetiyle Bolgevizm siyasetini nasil ustaca bagdagttrdignu görecegiz. O sirada Mustafa Kemal'in "Panislamik tahrikler yapmasmdan" endigeye kapilan ingilizler bu çabgmalari titizlikle takip ediyor. 16 Kasim 1920 tarih1i istihbarat raporunda "Panislamik konular" genig yer tutuverdigi yemek anyor, C;eyhSunusi gerefme Mustafa Kemal'in Meclis'te 140. Prof. Metin Huiagü,"Milil MücadeleDönemi Türkiye IslamÜIkeleri Munasebetleri", Ataturk Aragtirma Merkezi Dergisi, cilt XV, Kasim 1999, sf. 901-930.

141. Bilal §imgir, a.g.e., cilt 4, sf. 354-365. 142. Mehmet Perinçek, a.g.e., sf. 259-260.

200

latil1yor, $eyh'inPanislamc1 bir lider oldugu vurgulamyor. Îngiliz istihbaratmm en çok dikkatmi çeken husus, Mustafa Kemal'in konugmasmda dünyada nyamp ve teyakkuz halinde bulanan Islam kitlelerinin ulviyet ve faziletleriyle sivrilmig insanlarm yol göstermelerine muhtaç" oldugunu söylemesi ve Sunusi'yi bunu yapacak isimlerden biri" olarak zikretmesidir. Istihbarat Raporu, Seyh'inyapt1g1 losa cevabî konugmada "Türklerin harekete geçirdigi cihad"dan bahsetmesini ve kendisini Islam birligine añadigim söylemesini de dikkate deger buluyor. Rapor, SeyhSunusi'nin müstakbel halife aday1 olarak da Ankara'da admm geçtigini belirtiyor.143 Îngilizlerin büyüyen kaygis1, bagta Hindistan ve Ortadogu olmak üzere Müslüman sämürgelerde 1slamve Hilafet propagandasmm isyanlara yol açmasidit Mustafa Kemal'in amaci da Irak ve Suriye ile Hicaz'a kadar Arap dünyasmda Ingilizlere ve Fransizlara kargi direnigleri harekete geçirmek, bunun için SeyhSunusi'den de faydalanmaktir. Araplarda antiemperyalist Îslam: Mustafa Kemal'in $eyh'ikullandigi üçüncü alan, Arap âleminde özellikle Irak ve Suriye'de Ingiliz kary1t1 Îslami ve milliyetçi hareketleri ateglemektir. Mustafa Kemal, Sunusi'ye ülkelerindeki Îslam bilhassa Arap dinî duygulan Îtive Seyh laf Devletleri'ne karvi ayaklandirmakla görevlendirmigtir.144 Mustafa Kemal'in 29 Kasim 1920'de Irak'taki "Necef Arap Hükümeti Heyetine" yazdig1 mektup bu konuda tipik bir örnektir. "Din ve Millet Mücahidi Alelazm Efendiler Hazretleri" hitablyla baylayan mektubunda Kemal Papa, memleketlerindeki mümin kardeplerimizin" Kanber Efendi vasitastyla gönderdikleri mektupla gösterdikleri muhabbetten memnun oldugunu belirtiyor, bir iman ve sevgi bagi" oldugusöylüyor. Îñgiliz saldirilaruu destekli Ermeni nu Hakk'm yardmuyla maglup ettiklerini, Yunan hainlermi de ingallah yakmda maglup edeceklerini anlatlyor. Necef hükümetinin esirgemedigi gayret ve cesaret için tegekkür ediyor, SeyhSunusi'ye verdigi görevi belirtiyor: "bugün

"birinci

"uzak

"tam

Afrika mühim lutasmda milyonlarca manevi evladi olan kadri büyük SeyhAhmed SerîfSunusi Hazretleri de Elcezire'nin (Musul) güne e dogru hareket etmiglerdir. Muhterem mücahit Acemi (Uceymi) Papa m cahede harekâtml baglatmak üzere (Kuzey Irak'ta) Deyrezor (Kerkük) taraffarma gidiyor. Irakh din kardeglerimizin ulvi maksatlarma nail olmalan için elden geleni hiçbir vakit sakmmayacagmuzdan lcatiyen emin '-

olunuz. 143. Bilal Simgir, a.g.e., cilt 2, sf. 5 l4. (Mustafa Kemal o agamada $eyhSunusi'yi ileride halife yapmayL dü§ünmag olabilir. Henüz Hilafet'i kaldirabileceginden o sirada emin alamazdi. Käkla Osmanli ailesinden Hilafet'i alip, kendisine ve Milli Hareket'e muhakkak sadik olan ve Türkiye'de kökleri ve gelenekleri bulunmayan Sunusi'yi halife" olarak dugünmüg olmasi mümkündür. Bazi Ittihatçilarda bunu dügünmügtu zaten. T. A.) "müstakbel

144. Salahi Sonyer, Tûrk Kurtulug Savagr ve Drg Politika, cilt I, sf. 188-189.

201

direnig ruhu telkiniyle, Allah'tan yardun dilegiyle ve ve muhterem din kardegim" hitab1yla sona eriyor.145 SeyhSunusi, Milli Mücadele'ye ve Mustafa Kemal'e samimiyetle inammy bir Panislamist'tir. Yunus Nadi'nin gazetesinde yaymlanan gu sözletinin hem içeride hem d2garida Kemalist harekete büyük bir maMustafa Kemal'in mektubu "aziz

nevi destek oldugu güphesizdir: Anadolu'nun dügmanlara kargi aldigi tavir, Îslamiyet'inruhuna tamamen uygun ger'i bir harekettir. Buna yardim ve onu koruma her Müslüman için farz-i ayudir. Îslamiyet'in kahraman evladi olan Türklerin özelçok, likle qu son zamanda yaptiklari görev, Türkiye'nin batimsizhèmdan bütün Îslam dünyasmm kurtuluguna yönelik oldugundan, Peygamberimizin ruhunu gâd ettiginden eminim... Allah, Îslam'm büyük kahramam Gazi Mustafa Kemal Papa Hazretleri'ni, kendisine yardunc1 olan mücahitleri, milleti ve memleketi ugruna can ve mallarim feda eden bu kahraman milleti sonsuza kadar sürekli kilsm...*

Araplara Osmanh'ya kargi bagimsizhk vaat etmig olan Îngilizlerin sömürgeci niyeti artik daha iyi anlagilnugtir... Îngiliz destegiyle Osmanh'ya isyan eden SerifHüseyin büyük itibar kaybediyor, Mustafa Kemal'e sempati giderek yayihyor. Geligen Îslami ve milliyetçi hareketleri Mustafa Xemal destekliyor, onlardan destek ahyor. Stratejik olarak Türkiye açismdan Fransizlarm elindeki Suriye ile Ingilizlerin elindeki Irak ve Musul'daki geligmeler özellikle önemlidir. YuYeni Gün gazetesi 31 Mayis 1921 günlü say1nus Nadi'nin Anadolu'da smda "Türk-Arap ittifala meydana gelebilecegi korkusu Ingiltere'yi sarmig ve bunu Ingiliz casusu Mustafa Sagir de yargilanmasi sirasmda itiraf etmigtir" diye yazlyol Gazete SeyhSunusi'nin bu yöndekt faaliyetlerim engellemek için Îngiltere'nin ajanlar kullandigim yaz1yor.147 $imdiMustafa Kemal Paga'nm Arap dünyasmda yürüttügü -Islamci daha yakmdan bakahm. ve milliyetçi mitasyonaÙiraz Sava.9 sirasmda

Uceymi Papa ve Arap dünyas1 Uceymi (veyaAcemi) Sadun Pa.ya Birinci Cihan Harbi'nde Basra yakmlarmdaki Quaybe'de12-14 Nisan 1915'te ÿap11ankanh çarpigmada Osmanh kuvvetlerine yaptig1 kahramanca destekle büyük bir ün ve takdir kazannugtir. Askerî ve siyasi tarihimizin büyük isimlerinden gehit Albay Süleyman Askeri Bey'in, ordumuzun çekilmek zorunda kal145. Atatürk'ün

Bütün Eserleri, cilt 10, sf. 122.123.

I46. Nurettin Gülmez, a.g.e., sf. 644. 147. Nuretän Guimez,a.g.e., sf. 645.

202

masi üzerine bunu onuruna yediremeyerek intihar ettigi $uaybesavagi, Irak cephesindeki muharebelerin en önemlilerinden biridir.148 muharebede Bu SeyhUceymi Sadun, SeyhMehdi el Halisî, oglu $eyhMehmed ve yegeni $eyhMurtaza ile Kürt agiret reisi SeyhMahmud Berzenci, agiret kuvvetleri olarak Osmanh safmda Ingilizlere kargi savagtilar. Uceymi Papa kumanda ettigi agiretiyle birlikte büyük bir ün kazandi. Kendisine Mirimiran rütbesi verildi. Agiretinin büyüklügü ve dinî nüfuzuyla büyük bir güç sahibi olan Seyhülmeçayih (Seyhler geyhi) Uceymi Sadun'u elde etmek ve hain SerifHüseyin tarafma geçirmek íçin Ingilizlerin çok cazip para, arazi ve mevki tekliflerini reddeden Uceymi Papa sonuna kadar Osmanh'ya sadik kaldi. Osmanh ordusu çekildikten sonra da Ingilizlere kargi direnigini sürdürdü. Türkiye tarafma geçerek Cizre'ye yerlegmek istedi, Bunun Mustafa Kemal'i güçlendirecegini gören Ingilizler askerî güç kuHanarak engellemek istedilerse de bagaramadilar la Uceymi Paga'yi Birinci Dünya Savagi'ndan taniyan Mustafa Kemal, Samsun'a çiktiktan bir ay sonra, 15 Haziran'da Seyhülmeçayih Uceymi Paga'ya bir mektup yazlyor, "Diyarbekir'e geldiginiz müjdesini aldun" diyor, onan Birinci Dünya Savay1'ndaki mertligini ve Mukaddes Hilafet Makanu'na dmî duygularla baghhgim bildigini belirtlyor. Bütün Islam dünyasmm gözbebegi olan Türk ve Arap milletlerinin dagmikhgi yüzünden ikisinin de zaafa ugramasmm Muhammed Ümmeti'ne zarar verdišini anlattyor. El ele vererek Muhammed Ümmeti'ninhürriyet ve ayn" yani herkes üzerine bagimsizhgi ugruna mücadele etmenin dinî bir ödev oldu¾u yaz1yor "farz-1

Mukaddes Hilafet makann etrafmda toplanarak kâfirlerin esaretinden yakamizi kurtarmaya yänelik mücadelemizde asil kipiliginizle beraber oldugumu azz ederim. Bu konudaki yüce görüglerinizin 13. Kolordu vasitas1yla bildirilmesi suretiyle fikir ahyveriginde bulunmay1 soyla görüglerinize birakarak samimiyetimi takdim ederim. Îmza:Üçüncü Kolordu Müfettigi Mustafa Kemal.1so ...

Uceymi Sadun Pa.ya 22 Haziran'da çölü aparak Diyarbalor'a geliyo Erzurum'da bulunan Mustafa Kemal, Erzurum valisine Uceymi Paga'nm "Irakhlarm gerçek inançlarun insanhk ve medeniyet âlemine duyurmak için" geldigini anlatlyor.151 148. Bkz. Fahri Belen, 20'nci Yüzyalda Osmanli 240-241.

Devletl,

Remzi Kitabevi, 1973, sf.

149. Dr. Qassam Kh, Al-jumaily, Doç. Dr. Izzet Öztoprak,Irak ve Kemalizm ti, 1919-1923, Atatürk Aragtirma Merkeri, 1999, sf. 75-77. 150. Atatürk'ün

Bütün Eserleri, cilt 2, sf. 378.

15 I. Zeki Sarihan, a.g.e., I, sf. 337.

Hareke-

203

Mustafa Kemal Sivas'tayken, Fransiz Binbagisi Labon, Mardin'de Uceymi Papa ile bir görügme yap1yor Bu görügmede Uceymi Papa mutlaka Milli Mücadele'yi destekleyen aç1klamalarda bulunmuy olmahdir ki, Heyet-i Temsiliye'nin 12 Ekim 1919 tarihli kararmda qu satirlan milli okuyoruz: "Fransiz Binbagisi Labon ile gerçeklegen mülakatmda Irak Mardin'de mukim dolay1 sözlerinden Seyonur ve haysiyete uygun egayihi Acemi Paga'ya tegekkür olundu." h iki Arap geyhine daha tegekkür i Heyet-i Temsiliye karannda ediliyor.152

Sivas Kongresi'nin ardmdan Amasya'da Mustafa Kemal, Istanbul "mülakat" yaptigmda, Uceymi hükümetinin temsilcisi Salih Papa ile gündeme getiriyor. Amasya ProtokollePaga'ya yardim yapilmasim ri'nin o sirada gizli tutulan bölümünün 1L maddesi gäyledir: "Acemi Sadun Paqa ve maiyetinin

uygun

gekilde geçiminin temin edilme-

si.»153

Heyet-i Temsiliye'nin 22 Ekim günlü kararmda, Uceymi Paga'nm geçiminin saglanmasuu Istanbul 11ükümeti taahhüt ettigine göre lik" bunun neticesinin beklenmesi kayd1 vardir. Heyet-i Temsiliye'nin 23 Kasim tarihli toplantismda Mustafa Kemal Paga, Uceymi'ye yardun konusunda Sálih Paga'nm verdini sözü yerine getirmedigini säylüyor, Salih Paga'mn uyarilmasim istiyor.154 Burada Mustafa Kemal'in sadece Uceymi Paga'ya verdigi degeri degil,onun bir konuyu nas11 ihmal etmeden sonuna kadar takip ettigini de görüyoruz. 14 Ocak 1920'de Hâkimiyet-i Milliye gazetesi Uceymi Paga'am çahgmalanm även bir yazi yaymhyor. Diyarbakir'dan Mardin'e gelen Uceymi Papa burada ileri gelenler tarafmdan kargilamyor. Genelkurmay'm yayinladigi Tiirk Îstïklal Harbi adh esere göre, Uceymi Paga'am Türkiye'ye geligindeki maksadi, Irak'm tanmmig kabileleriyle görügerek onlann Osmanh idatesine taraftar olduklanm bildirmek ve bir miktar asker ve para yardmu yap11dig1takdirde hükümete ve orduya faydah olmakti. Bu istegi kabul edilerek 20 Haziran 1920'de Genelkurmay Bagkanhgfaca iki dag topu, iki makineli tüfek, kâfi derecede cephane, 600 büyük mavzer tüfeniyle 10 bin altm lira veriliyor ve aynca subaylar da gönderiliyor. "gimdi-

"hamiyetkârane

152. Bekir Sitki Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlari, sf. 18. (Metinde, ifadelerinden dolayi" tegekkür edildigi ifadesi yer allyor. Hamiyet kelimesi onur ve haysiyet" anlamina geldigi için, ben bu gekilde sadelegtirdim. Bkz. Ferit Devellioglu, Osmanlica-Türkçe Sözlük. TA) "milli

"ikdar"

kelimesi guçIendirme ve geçimini temin etme 153. Nutuk, sf. 166. (Metindeki anlamina gelir. Burada ikincl anlam daha uygun dagayor.) 154. Atatürk"ün Bütün Eserleri, Temsiliye Kararlari, sf. 62.

cilt 5, sf. 253, 260, 306, Bekir Siiki Baykal. Heyet-i

204

Bunun üzerine Uceymi Paga, agiretler arasi anlaymazhklan gideriiggalci Ingiliz Fransizlara kargi çegitli baslanlar bilhasyor, yap1yor, ve sa Fransiz kuvvetlerinin ikmal yollarma baskmlar düzenleyerek devamh tacizlerde bulunuyor. Simdiki hududumuzun 100 km kadar güneyinde yap11an bu hareketler ba.ganyla sonuglamyor. Fakat Milli Hareket, Uceymi'ye daha büyük bir askerî birlikle destek veremediginden büyük sonuçlar almam1yor.1ss askerî eylemleriUceymi Paga'nm Musul ve Kerkük istikametindeki ni kitabmuzm Lozan ve Musul bölümlerinde görecegiz. Simdilikgunu belirtelim: Milli Mücadele'de Irak-Suriye ve Irak-Türkiye smir bölgelerinde yaganmig olan birçok Kuva-yi Milliyecireylemlerde Uceymi Sa6 dun Papa'nm ismi geçiyor.15 Mustafa Kemal Paga'nm Necef'teki "Din ve Millet Mücahidi Alelazm Efendiler Hazretleri"ne yazdig1 mektupta gördügümüz gibi, Irak ve Suriye'de Îngiliz ve Fransizlara kargi hareketleri tegvik etmek için de Uceymi Paga'dan yararlamhyor. Bu gekilde Bagdat'taki Islam Partisi'nin Milli Mücadele'yi destekleyen bir tav1r almasmda Uceymi'nin rolü olmugtur.157

Milli Mücadele'de ülke içinde ve güney simn cívarmda hizmetleri bulunan Uceymi, zaferden sonra Türkiye'ye yerlegti. Gazi Pa.ya kendisine Mardin'de arazi verdi. K1ziMübine, ogullan Îsa ve Abbas dünyaya geldi. Kendi çocuklan çiftçilikle ugragirken, en yakm adamlarmdan Süleyde'nin çocuklarmm hepsini okuttu. Biri Hacettepe Üniversitesi'nde Ortopedi profesörlügünden emekli Prof. Nâsir Özdemir,digeri Cumhuriyet Savcisi SükrüÖzdemir,digeri de Ankara ÜníversitesiDil ve Tarih Profesörü Hasan Özdemir'di.Onlar SeyhUceymi'nin Türkiye Cumhuriyetiiçin okuttugu insanlarda.1ss

Irak ve Suriye'de Kemalist hareket Mustafa Kemal, Irak ve Suriye'de Ingilizlere katpi beliren Islamci ya da milliyetçi direniëleri tegvik ediyor, kit imkânlarla onlara az da olsa askerî destek göndererek oralardaki ingiliz ve Fransiz kuvvetlerini baglamak, Anadolu'daki iggal kuvvetlerine takviye göndermelerini ö lemek istiyor; stratejisi bu... Mustafa Kemal'in Irak'taki faaliyetleri organize eden Elcezire Kumandanhgi'na gönderdigi 20 Kasun 1920 tarihli telgraf Cephesi -

göyledir 155. Genelkurmay Bagkanlig,Türk 156.

QassamKh. Al jumaily,a.g.e.,

isdklal Harbi,

IVcllt, Güney Cephesi, sf. 17-18.

sf. 77.

I 57. Metin Hülagu, aym makale.

Ákgam, 23 Agustos 2004. 158. Burak Anuner, "Sadun Paga'nin Çocuklari",

205 Mügterek dügmammiz ve dinimizin, istiklâlimizin haini olan Ingilizlemücahitlerinin cesurca ve aslanca olan mücahedelerini hükarg1Irak re kümetimiz büyük bir iftihar ve takdir ile takip etmektedir. Muhterem mücahitlere maddeten ve fiilen yardim etmek en baghca emelimiadir. Bu yardumn baglangici olarak Cizre'den Musul tarafmdaki Barzan'a yakmda taarruza geçilecektir. Mügterek dügmamm1zi kovmaya baglang1ç olarak yakmda daha genig ölçüde yardim vasitalarm1 hazirlamaktay1z. Dolayis1yla Irak muhterem mücahitlerinin büyük bir azim ve giddetle mücadevam etmelerini rica ederim. Cenâb-i Hakk bütün Müslümanlara yardim ihsan buyursun.159

'hedelerine

Mustafa Kemal'in bu stratejiyi yürütebilmesi için Irak ve Suriye'de Osmanli kökenli Arap aydmlan ve Osmanh ordusunda görev alm14 Savapta banimsizlik vaArap subaylar adeta hazir bir potansiyeldir. aldatilnughk duygusundan olanlarda bile adiyle Ingilizleri desteklemig yeni bir hareketlere Türkiye'ye öfke Îngilizlere kargi kaynaklanan ve sempati dalgasma yol açrugt1r. Arap dünyasmda Ingiliz ve Fransiz iggaline kargi çegitli örgütler, cemiyetler, heyetler oluguyor. Bunlar Türkiye'deki Milli Mücadele'den etkileniyorlar, ciddi sempati duyuyorlar. Mustafa Kemal bunlarla irtibat kuruyor. Türk, Çerkezve Araplarm kurdugu Suriye-Filistin Kuva-yi Osmaniye Heyeti böyle bir örgüttür; ismi de çok dikkat çekici tabli: Suriye-Filistin Osmanh Kuvvetleri Heyetí... Bagmda Musul meselesinde adim çok duyacagumz bir kahraman, Yarbay Özdemir Bey bulunukahramanlärmyor; ÖzdemirBey aym zamanda Antep savunmasmm ortak böyle davramga bir milliyetçilerinin dan biridir. Türk ve Arap memurlarmm uykusiyasi girmesi Ortadogu'dakiJngiliz ve Fransiz Albay Mesunu kaçmyor. Bu korRuyla, Kahire'deki Îngiliz temsilcisi inertzhagen, Suriye, Filistin ve Irak'taki bagims1z grup ve partilerin birlegerek Panislamist ve Türklerden yana bir siyaset izlemeye bayladigmi yaz1yor.160

Suriye-Filistin Kuva-yi Osmaniye Heyeti adh örgütle Mustafa Kemal'in irtibatt vardir. Mustafa Kemal Papa 15 Subat 1920'de Heyet'e gönderdigi gizlí telgrafta Filistin, Suriye ve Türkiye'nin bir konfedeettigini belirtirasyon halinde birlegmesi için yaptiklari teklifi kabul saldirarkadan yor. Türkiye'nin güneyini iggal etmig olan Fransizlara malarim, Türklerle Araplar arasma girmig olan Fransiz ve Ermeni kuvvetlerinin bertaraf edilmesini istiyor, Arap milliyetçi kuvvetlerinin Hama, Halep, Lazkiye ve 1skenderun'da, onu takiben de Antep ve Osmaniye'deki iggalci kuvvetlere kargi hareketlerine devam etmele159. Ätatürk'ün

Bütün Eserieri,

clit 10, sf. 108.

160. Skz. Salahi Sonyel,a.g.e., l, sf. 189 196.

206 rinin

"pek

mühim" oldugunu belirtiyor.161 Bundaki amacmm Antep-Adana hattmda Kuva-yi Milliye üzerindeki Frans12 baslosmi azaltmak, Fransizlart bu gekilde Arap milliyetçilerine arkadan vurdurarak Kuva-yi Milliye'nin igini kolaylagtirmak oldugu açik. Arap ülkelerindeki diger bir örgüt Mustafa Kemal'in de Yürlitme Xurulu üyesi oldugu Muvahhidin Cemlyeti'dir. Cemiyet Sam,Halep, Humus, Kahire, Hayfa, Bagdat, Necef ve Kuveyt gibi muhtelif yerlerde merkezler olugturmugtur. Mustafa Kemal, Londra'daki Îslam Cemiyeti ile irtibat halindedir, Hint Müslümanlarmm kurdugu cemiyetin Halep, Sam, 1stanbul ve Münih'te gubeleri vardir. ÇegitliÎslam ülkelerindeki diger örgütlerin adlarmi verelim: Yakm Dogu Cemiyeti, Batum Îslam Cemiyeti, Îstikbal Cemiyeti, Halep Tegkilat-1Milliyesi, Misir Vahd Partisi, Kahire Gänüllü Firkas1, Amman ÇerkezFirkasi gibi birçok kuruluglar... Bu kuruluçIarm tamami Mustafa Kemal'in liderligindeki Milli Mücadele'ye büyük sempati duyuyor. Mustafa Kemal hem bu kuruluglar, hem din adamlari ve agiret reisleri vasitasiyla Fransa ve bilhassa Ingilcephe" olugturuyor, Milli Mücadele'ye siyasi tere'ye kargi bir tür sagliyor. Mustafa destek Kemal'in Sakarya Zaferi'ni telgrafla (>ammüftüsüne bildirerek gehitler için mevlit ve dua okunmas1m istemesi tipik bir örnektir. Zafer m¾desini müftünün ilan etmesi üzerine Ç>am'da genlikler yap1hyor, camilerde mevlit okutuluyor, Mustafa Kemal'e "Seyfü'l Îslam" (Islam'm kihc1) deniliyor ve Salaheddin Eyyubi ile birlikte resmedilmig posterleri dagitihyor. Îslam dünyasmm hemen her yerinde çegitli gazeteler Mustafa Kemal'in ve TBMM'nin bildirilerini yaymhyor, zaferlerini duyuruyor.162 Uceymi Paga'nm bilhassa etkili oldugù Irak'ta Arap milliyetçilerinden bir kismi ulemanm katlasiyla Îslamci nitelikte "Cemiyet-i Hilaliye" adiyla örgütleniyorlar ve Îngilizlerin Çekilmesi için mücadele ediyorlar, tekrar Osmanh yönetiminin gelmesini istlyorlar, Ingilizlere kargi ayaklanmalar düzenliyorlar. "Siyaseten ve diyaneten" yani siyasi olarak da dinî olarak da Türklye'ye bagh olduklaom bildiren ve Ingilizlerekargi mücadele etmek için askerî yardim isteyen bir dilekçeyi Ankara'ya gönderiyorlar. Dilekçede çok say1da imzavar. Fakat Ankara'nm bu çapta askerî yardim yapacak gücü yok. Sadece, gördügümüz gibi, Uceymi Paga'ya bir mi .

"ortak

161. Kâzim Karabekir, istiklal Harbimir, sf. 444-446. (Kâzim Karabekir, Suriye'deki Heyet'e gönderilen telgrafin Fransizlann eline gaçmesinin büyük ihtimal oldugunu, bunun Heyet-i Temsiliye'ye zarar verecegini, ayrica Arap ulkelerinin ängörülen milli sinirlarin diginda oldugunu, oralarda bu tür faaliyetler yapmamak gerektigini söylüyor. Mustafa Kemal ise Karabekir's gönderdigi 23 §ubattarihli yazida "Misak-i Milli'ninArap topraklanni diglamadigini" askerî durumun da bunu gerektirdigini söylüyor, Bkr., a.g.e., sf. 447-449.) 162. Bkr. Metin Hülag0, "Muvahhidin Cemiyet!", Ankara ÜniversitesiTürk inkilap Ta(Atayolu), Kasim 1993, yll 6, sayi 12; Metin Hülagu, "Milli Mücadele Dänemi Türkiye IslamÜlkeleriMünasebetleri", Atatürk Aragtarma Merkezi Dergisi, citt XV, Kasim l999, sf. 90|-938; Dr. Mustafa Biyildi,a.g.e., sf. 195-196. rihi Dergisi

207 yardnu edebiliyor. Öte yandan Kuzey Irak'ta Kerkük, Revanduz, Zebar, Akra ve Süleymaniye'de Ingilizlerekargi ayaklanmalar çilayor, silah yardimi yapamayan Mustafa Kemal bazi subaylari gönderiyor. Bu olaylar Îngiltere'ye karg1 Türkiye'nin elini güçlendiriyortabii.163 Bu dönemde Yunus Nadi'nin Ankara'da çikan Anadotu'da Yeni Gün gazetesi 31 Mayis 1921 günlü sayismda "Arap-Türk ittifalo meydana gelebilecegi korkusu Ingiltere'yi sarmigtir" diye yaz1yor 164

Mustafa Kemal Paga; Meclis'teki konugmasmda Irak ve Suriye'de gegikâyetçi" ligen hareketleri anlatlyor, Osmanh idatesinden olduklarmi, Dünya Savagi'nda bagunsizhklarmi kazanmak için dügyaptiklanm hatirlatiyor. Fakat gimdi Ingiliz ve Fransiz igbirlini manla idaresini gördükten sonra tekrar camia-i Osmaniye'ye kat11mak için" haber gönderiyorlar! Mustafa Kemal onlara kendi ülkelerinde kendi kuvvetleriyle kendi bag1msizhklan için çahymalanm tavsiye ediyor. Meclis'teki uzun konugmasmm devanu göyle: "fevkalade

'

Biz her geyden evvel bizim istiklâlimiz için çatglyoruz... Ondan sonra birlegmemiz için bir engel kalmaz... Bizi imha etmeye çahgan dügmanlar Suriye ve Irak'taki milli faallyetlerle, bize yänelttikleri kuvvetleri azaltmaya mecbur olmuglardir. Ve bugün dahi görüntüsü ne olursa alsun gerek Irakhlarm, gerek Suriyelilerin, bu iki bölgedeki dindaylarmuzm ka]bi bizimle beraberdir. Eger bundan sonra geregi yapibrsa bunlardan azami istifade etmek mümkündür.165 "azami

istifade"yi de gerçeklestiriyor Gerçekten Hint Müslümanlan ve milliyetçileri oradan hlgiltere'yi s11agtmrken, Kemalist hareketle igbirligi yapan Irak'taki hareketler Ingilizleri, Suriye'deki hareketler burada Fransizlari tedirgin ediyor; Irak ve Suriye'deki askerlerini Türkiye'yè sevk edemiyorlar. Antep, Urfa, Marag ve Adana'mn kurtulugunda bunun önemi vardir. Türk ve Arap milliyetçilerinin Irak'ta yürüttügü ortak eylem, Musul'dan Kerkük ve SüleymaniOsmaniye'den bagka hükümet ye'ye kadar nzamyor. Irak'ta kabul etmeyiz" fikri yay11maya baghyor. Kemalist hareketin etkisiyle Suriye'de de Fransizlara kargi hareketler güçlenirken, Antakya ve Halep'té Fransizlara kargi Türkler ve Araplar ottak direnig eylemleri yapiyorlar. Halep duvarlarmda Türkçe ve Arapça atigler halki Fransizlara davet ediyor. Kuva-y1 MiHiye Arap direnigçilerine kargi mücadeleye elinden geldigi kadar silah ve tegkilatçilar gönderiyor. Suriyeli isyanc1lar Fransiz kuvvetlerinin büyük bir losmmt oyahyorlar. Bu durum Çu"hükümet-i

I 63. Selahattin Tansel, a.g.e., IV, sf. 27-30. 164. Nurettin Gulmez,a.g.e., sf. 644. 165. Atatürk'ün

Bütün Eserleri, clit 8, sf. 80-81.

208 kurova'da

Milli Hareket'in elini güçlendiriyor, Ankara'ya siyasi güç kaBu arada Kâzim Karabekir Sark Zaferi'ni kazanm14, Arahk tiyor. 1920'de Gümrü Antlagmas1'yla dogu suurmuz çizilmig, 10 Ocak 1921'de Înönü mevkiindeki savagta dügman geri çekilmigtir. Îqte bütün bu haller, Fransizlari ve Ingilizleri "Türklerle bir uzlagmaya varilmas1 zorunlulugu"na itiyor. 21 Subat1921'de Londra Konferansi'nm toplanmasma karar veriyorlar; hem de Îstanbul'la birlikte Ankara'yl da diplomasi masasma çag1rarak!166 Ankara'mn Batih ülkeler kargismda o ana kadar kazandigi en büyük diplomatik zafer, Londra Konferansi'na davet edilmesidir: Milli Hareket Bati'ya kabul ettirmigtir ki, Ankara'nm imzasuu tagunayacak bir bang olamaz! Artik Milli Hareket keitdisini Ban'ya siyasi ve diplomatik balomdan tamttirmigt1r. Londra Konferanst'nm amaci Sevr'i riuhafaza ederek sadece bazi lyilegtirmeler yapmaktir. Ankara tabii bunu reddediyor. Arkasmdan Yunan taarruzu, Sakarya'nm dogusuna kadar çekiliyoruz. Eylül 1921 Sakarya Zaferi, tarihin dönüm âm! Alman dogubilimci Dagobert von Mikusch'un Gazi Mustafa Kemal, Adam adh eserinde belirttigi gibi, SakarAvrupa ile Asya Arastudaki gösteriyor. ya Zaferi Dogu milletlerinin Avrupa'yla boy ölçügebilecegini Ankara'nm yaktig1 bu umut igigi, bütün mazlum milletlere yol gösteriyor. Çin'denKafkaslara, Hindistan'dan Arabistan'a, Misir ve Fas'a kadar yayihyor.167 Islam dünyasmdan gelen bu destek Lozan'da da devam edecektit

Hilafet ve Îslam siyaseti baçarih m1? "diyanetpervera-

Mustafa Kemal'in Îslam ve Hilafet siyasetini, çok ne" yani dindarca bir görünümle uygulamasmm içeride Milli Mücadele'ye genig halk destegini kazanmada çok büyük bir imkân sagladigi tartigmas1z bir gerçektir. Digarida da özellikle Îngiltere'ye kargi Milli Hareket'i siyaseten güçlendiren bir etken oldugu da muhakkaktir. Prof. Kürkçüoglu'nun belirttigi gibi, Ankara'nm Islam etkenini kullanmasi, Ingiltere üzerinde istenen sonucu saglaruqtir, Ingilizler Higdistan'da, Afganistan'da, Irak ve Suriye'de Türk hareketini destekleyek alomlarm geligmesinden büyük endigeye kap11ruglar, Mustafa Kemal'in yolundaki haberlerden büyük tedirIrak Xrali Faysal'la gizlice anlagtiŠl ginlik duymuglardir. Mustafa Kemal'in gördügümüz konugmalarmdan bagka, Ali Fuat Paga'nm gu sozleri de Milli ve uygulanan politikalardan 166. Kemalist hareketin etkisiyle Irak ve 5uriye'deki Arap milliyetçi, Íslamcive Osmanlici direniglerin Milli Mücadele'ye güç kazandirmasi konusunda bkt. Selahattin Tansel, a.g.e., IV, sf. 23-30; Dr. Mustafa Biyikli,a.g.e., sf. 183-201. 167. Salahi Sonye], a.g.e.,

II, sf. 230.

209

Hareket'in elindeki Hilafet ve Islam kozlarmi Ankara'nm nasil bilinç1i bir gekilde kullandigmi gösteriyor: sarih olan hakkim1zi tammak istemezlerse, Sarkve Îslam Garphlar âlemiyle Îngilizve Fransiz emperyalizmini fazlaca tazyik ederek bu hakkim1z1onlara tamttirmaya ça11gacag1z, il

hedef, genig Müslüman sömürgeleri olan Ingiltere'dir tabii.168

Prof. Kürkçüoglu, 1921 baglarmdan sonra ingiltere'nin tutumunda nispi bir yutnugama görüldügünü, bunun sebeplerinden birinin, "Islam etkeni" oldugunu yazlyor; bagta Hindistan olmak üzere, Îngiltere'nin Müslüman sämürgelerinde geligen Türkiye yanhs1 hareketlerin etkisiyle, Londra'da Lloyd George'un Türk dügmam siyasetine karg1 itirazlar giderek artmigttr. Sava.y yorgunu Ingiltere bir noktadan itibaren, 14 Nisan 1921'de Türk-Yunan savagmda kesin tarafsizhgim belirten bir notayöneltilen bir soruya, y1 Atina'ya vermigtir. Lloyd George parlamentoda "Türkiye ile teknik yönden savag halinde ve Türk-Yunan savagmda tarafsiz" oldugunu söylemek zorunda kalm1ptir.169

Îngilizlerdeki bu Îslam kaygismm ne gibi siyasi sonuçlar dogurduguna dair tipik bir örnek, daha 1919'da Îngilizlerin "Türkleri Istanbul'dan vazgeçmek zorunda kalmalartdir. 1stanbul'daki atma" politikasmdan Kongresi günlerinde Londra'da Robeck Sivas Komiseri ingiliz Yüksek "Panislamizm'in Avrupa tahakkümünü üzerinden atip kendi kaderlerini çözmeye yönelik bir milliyetçilik akmu geklinde" geligtigine dikkat çekiyor, Ingilizlerin Hindistan Îçleri Bakam Montague, "Türkler Îstanbul'dan çikarihrsa Hindistan'da patlak verecek olaylar" konusunda Londra'y1 uyariyordu. Uzun tartigmalar sonunda Sevr Antlagmasi'nda "Türklerin Istanbul'dan ç1karilmasi" degil, Istanbul'un milletlerarast bir komisyonun denetim ve yönetimine verilmesi öngörülüyor ve Îngilizler bunu Hint Müslümanlarma "Balan Türkleri Istanbul'dan çikarmiyoruz, artik ayaklanmalari b1rakm" diye anlatlyOr.170 Elbette Milliyetçiler bunu kabul etmeyecekti, ama Lloyd George'a Istanbul konusunda geri adim attmImiett. Mustafa Kemal'in yürüttügü 1slamve Hilafet siygsetinm diger somut ndra'ya gönderdibir sonucu, Îngilizlerin Hmdistan Genel Valisi'nin yaygmlagt1šl Hindisi 11 Ekim 1921 tarihli uyaridir. Ayaklanmalarm tan'daki Ingiliz Genel Valisi, "Ingiltere õzellikle Trakya ve Izmir'e iligTürkiye'ye yardnu edebilirse, kin bang gartlarmm yumuçatilmasmda görülecektir" diyor! Genel Vali'nin bunun sonucu Hindistan'da hemen 168.

Ömer Kürkçüoglu,

Türk-ingilix

ÌIigkileri, 1919-l926, sf.83-84.

169. a.g.e., sf. I38-140. 170. Mim. Kemal

Öke,Güney

Asya Muslumanlarmm...

sf. 70-74.

210

Îngiltere'nin Türkiye'ye

olumlu yaklagmasimn Afganistan'da bile Orta Asya'da Ingiltere'ye olumlu etkiler yaratacagnu, özellikle, kary1 Müsliiman kaynagmasuu yatigtiracag1m" vurguluyor. Ingiliz Hindistan igleri Bakam Montague, bir adun daha atarak Îngiltere'nin "Ankara'da temsil edilmesini" yani Büyükelçilik açmasmi istlyordu ki, o sirada Ankara'da sadece Sovyet, Îran ve Afgan büyükelçilerivardi. Bütün bu geligmeler, Londra'da "Milliyetçilerle anlagahm" dügüncesini "bütün

güçlendiriyOT

171

Bilhassa Türk ve dünya tarihinde bir dönüm noktasi tegkil edecek kadar önemli olan Sakarya Zaferi, Ingilizleri son derece ürkütmügtür. Bu zaferle Mustafa Kemal, Îslam dünyasmda "Islam'm kurtar1c1yolladigi k1hci" olarak görüldü ve Îslam dünyas1, Hz. Muhammed'in ilgi odan1 haline gelen Ankara, Alman tarihçi Von Mikusch'un smm "bu yeni Mekke hac görevini ifa etmek için kogup gelen deyimiyle, hac11arla dolup tagti." Mustafa Kemal yalmz kendi ülkesini degil, bütün Asya'yi Bolgevik Rusya ile birleptirerek Bat1'ya kargt ayaklandirabilirdi! Bu kaygi, Lloyd George'un siyasetinin itibardan dügmesindeki en önemli etkenlerden biridir. Mustafa Kemal, Hilafet ve Islam siyasetlerini kullanarak Ingiltere üzerinde agir bir siyasi baskt kurarken, Ingiliz siyasetindeki bu nispi yumugamay1 görmüg, karg1hksiz da birakmamigtir. Londra Konferansi bu diplomasinin önemli adim-

larmdan biridir.172 Tarihçi Salahi Sonyel de Milli Mücadele'deki Hilafet ve Islam siyasetlerinin Îslam dünyasmda uyandirdigi hareketleri anlatirken, "Türk ulusal akmu ve Panislamizm, IngilizImparatorlugu'nu tehdit ediyordu" diyor, "Kemalistlerin, Türk yurdunu kurtarmak amac1yla Dogu dünyasmda dügmanlarma kargi uyguladiklan dig siyasette büyük ölçüde bagari" saglad11daruu

Ümmetve

belirtiyOT.173

Bolgevizm

Milli Mücadele'mn iki temel ideolojfsi var; biri milli kartulug, milli bagimsizhk... Öbürü Dogu ideali... Bu Dogu ideali ya da o zaman1d terimle $arkmefkûresi hem Islam ãlemine hem Bolgevizm'e sesleniy ; bu ikisini Bati'ya kargi Milli Mücadele yanlisi bir durugta birlegtiriyor. Islami ve Bolgevik hareketlerin aym siyasi safta birlegmesi... Ama bu birlegme elbette Islam'm amentüsü ile diyalektik materyalizmin birlegmesi denil... Sadece ikisinin siyasi duruglarmm birlegmesidir. Bu siyasi durug birligini yansitan tipik bir olay Ikin.ci inönü Zafe17 I. 172.

Ömer Kürkçüoglu, Ömer Kurkçüoglu,

a.g.e.,

sf. 208 vd.

a.g.e., sf. 150-151.

173. Salahi Sonyel, a.g.e., II, sf. 66-67.

211 kutlayan Bolgevik ve Müslüman büyükelçilerin telgraflandir. 30 Mart 1922 günü Meclis'te okunan ve cogkuyla alloglaElçisi Aranan bu telgraflardan Rusya Sûralar(Sovyetler) Cumhuriyeti ri'nin

yildönümünü

lov diyor ki: Kahraman Türkiye inlolap ordusunu tebrik ederim. Türkiye ordusuagir yumrugu er geç dügmamve onu himaye eden emperyalist ve kastleri ezecektir.

Azerbaycan

SûralarCumhuriyeti

EIçisi Abilov'un telgraf1:

bütün hile, desise ve tezvirlerine kargi bütün Bati emperyalistlerinin mazlum milletler kahraman Türk ordusuna yardimcidir.

Afganistan Elçisi Sultan Ahmed Han'm telgrafi ise göyle: Islam ordularmm Baykumandam Mustafa Kemal Paga'ya! Bugün ganh Îslam ordularmm son salip (haçh)sürüsünü yerlere serdigi tarihi bir gündür, Bugün hakkm zulme galebe çaldigi, dört yüz milyon Müslü-

milletleman'm kalplerini ümitlerle, sevinçlerle dolduran, Sark'mbütün sahifelerin lar11digi, kara rine azim ve cesaret veren, esaret zincirlerinin kapandig1... bir gündür, Yalanda Müslüman bayraklarmm Adalar Denizi sahilinde dalgalanmasim Cenâb-1Hakk'tan dilerim.174

Ruslar Bolgevism sebebiyle, Afganhlar ve diger Müslümanlar Îslami sebeplerle Milli Mücadele'yi destekliyor. Ortak nokta "Dogu ideali"dir, Bati tahakkümüne, istilac1hšma kargi mücadeledir. Mustafa Kemal her ikisinin de destenini sürdürmek için onlarin diliyle cevaplar veriyor. Sakarya Zaferi'ni kutlayan Sovyet DigiçIeri Komiseri Çiçerin'eGazi Mustafa Kemal'in 29 Eylül 1921 tarihli tegekkür telgrafi: En zor anlarda davamizm hakhhg1m ve Türk halkmm hürriyet ve ismegrulugunu tammakta tereddüt etmeyen Sovyet tiklâl mücadelesinin Rusya hallomn emekçileri adma olan tebrikiniz beni çok mütehassis etti.

Tebrikinizi ordumuza ilettim. Tebrikinizin istila ve kölecilik hayalleribüyük bir maneviyat ne kapilnug emperyalizmin yllolmasmda ordumuza sagladigmdan

katiyen eminim...175

Afgan Elçisi Sultan Ahmed Han'm tebrik telgrafma gönderdigi tegek'islam ordusu" terimini kullamyor: kür yazismda ise Mustafa Kemal, 174. Zeki Sanhan, a.g.e., ciit IV,sf. 350. 175. Atatürk"ün

Bütün Eserleri,

cilt I I, sf. 428.

212

Îslam ordusu tarafmdan dügmanlarmuza kargi kazamlan büyük muzafferiyetten dogan memauniyet ve tebriklerinizi bize ulagtiran telgrafimzi aldik Kahraman askerlerimizin, zulüm ve melanet kuvveti olan Yunanlilara kargi kazandigi muvaffakiyet ne kadar has sebebimiz olmugsa, din-i mübîn-i islam'm kuvvetli dostluk bag1yla kendisine bagladigi Afganistan'm selam ve muhabbeti... de o kadar iftihar Ye memnuniyet sebebimiz olmugtur. Cenâb-1 Hakk'tan tazarru ve niyaz ederiz ki... memleketlerimizin gelecegi için daimi bir hay1r ve saadet sebebi olsun...176 Îslam âlemine ve Bolgeviklere ayri dillerden seslenmek bir ölçüye kadar normal. Ama genel ve toplu bir izah, bir tamm da getirmek, adeta teorisini yapmak da gereklyor tabii. "Dogu ideali" bunu saghyor. Böylece bir yandan Islam âlemine Îslami dille,. Bolgevik âlemine Bolgevik terimleriyle seslenmig ohnak bir çeligki yaratmlyor, bunlar "Dogu ideali"nin adeta çegitli yönleri oluyor. Îslam ve Bo½evizm'in siyaseten Bat1'ya kary aym safta konumlandirilmasi Mustafa Kemal'in konugmalarmdaki önemli temalardan biridir. Burada Mustafa Kemal'in entelektüel yetenegi, uyguladigi pratik siyasetleri teorik bir dille izah edebilme kabiliyeti bilhassa dikkat çekicidir Diger Milli Mücadele liderlerine göre onun dehasmm en belirgin oldugu taraf, siyasetçi entelektüel vasfidir 14 Agustos 1920'de Meclis'te yaptigi konogmada, Bolgevizm'in sanhšm emperyalist ve kapitalist idarelerin zalimane tahakküm ve zorbahimdan kurtanlmasmi" hedef aldigim vurguluyor, "Dogu âleminin olmak emelini magrur kafalarina kay1tsiz partsiz sahibi, mutasarnfi sokmug olan Îtilaf Devletleri'ni" eleytiriyor ve diyor ki: "in-

Bolgeviklerin bilhassa son günlerde Lehistan (Polonya) dahilinde süren muvaffakiyetleri ve zaferleri cidden inlolaplarmm pek mesut, pek parlak ve mühim neticesidir. Îslamiyet'inen yüce kaide ve kanunlarm1 içeren Bolgevizm'in, bizim dahi mevcudiyetimize kastetmig ortak dügman aleyhinde bugün kazammy bulundugu zafer pek tegekküre deger ir neticedir.

Îlkelerinin "Halkç1hk" oldugunu, bunun Bolgevizm'le çeligmedigini söyleyen Mustafa Kemal, savunduklan milliyetçiligin de Bolgevizm'deki enternasyonalizmle çeligmedigini göyle anlatiyor: 176. a.g.e., cilt I i, sf. 132. 177. Inänü'ye göre, "Atatürk'On politikacilik mrafi çok kuvvetti idi. Entelektüel bir komitaDemokrasiye, a idi..." (Faik Ahmet Barutçu, Siyasi Hatiralar, Milli Mücadele'den citt 2, Yuzyil Yayinlari, 200 I, sf. 918.

213 Bizim milliyetperverligimiz herhalde bencilee ve magrurâne bir milliyetperverlik degildir ve bilhassa biz 1slamoldugumuz için, Islamiyetaçismdan bizim ümmetçiligimiz vardir ki, milliyetperverligin çizmig oldugu smirh daireyi sonsuz bir sahaya nakleder ve bu itibarla da bu balomdan bizim istikametimizde

Bolgevik istikameti görülebilir...

Mustafa Kemal, bu gekilde, izledigi Islam ve Bolgevizm siyasetlermi planda bandagtiriyor; eklektik de olsa... te "Dogu ideali"nin Islam ayagun ayetlerle, dualarla, fetvalarla, Hilafet yürüten Mustafa propagandas1yla, cihad ve mücahede kavramlanyla izIedigi politikaya ayagmda bakahm. Kemal'in gimdi Bolgevizm

178. Atatürk'ün

Bütün Eserieri, cilt 9, sf. 170-176.

Bolgevizm'le kol kola...

$ahsenben ve yoldaglanmdan birçogu komünizmin taraftarly1z ama hâl ve partlar, bizim bu konuda susmamizi gerektiriyor. Eger ben yarm komünist oldugumu açiklarsam benim tesirimden eser kalmaz... Anlamak gerekir ki, komünizm bile Türkiye'de bizim igimizdir!1 Mustafa Kemal Paga, Ocak 1921

Kafkasya'da ay y11diz! 1917 Bolgevik ihtilaliyle Kafkasya'daki Rus Çarhkordusu çözülüyor, Enver Pa.pa'nm emriyle, Nuri (Killigil) Papa komutasmdaki Osmanh-

Türk ordusu, Rus iggali altmdaki topraklari kurtarmak üzere ileri harekâta geçiyor. 187Tden beri Rus iggali altmda bulunan vilayet"i, Kars, Ardahan ve Batum'u kurtarlyor, 3 Mart 1918'de Bolgeviklerle imzalan Brest-Litovsk Antlagmasi bunu onayhyor. Rus hâkimiyetinin çökmesinin bir sonucu da Azerbaycan'da Mehmed Emin Resulzade liderligindeliberal-milliyetçi Azerbaycan devletinin kurulmasidir. Aym süreçte Gürcistan'da Mengevik hükümeti, Ermenistan'da Tagnak hükümeti kuruluyor. Bunlarm üçü de Bati yanbsidir. Azerbaycan Milli Konseyi'nin kabul ettigi "Misak-1 Milli" ile 28 May1s'ta ilan edilen bag1msiz Azerbaycan, tarihte ilk Müslüman cumhuriyettir; Bagkenti Bakü degil Gence'dir, çünkü Bakü Bolgeviklerin elindedir. Azerbaycan Misak-1 Milli'sinde Azerbaycan'm bagimsiz ve demokrat bir cumhuriyet oldugu, bagta kompulan olmak üzere bütün milletlerle dostluga önem verdigi yaz1hd1r.2 Bagunsiz Azerbaycan'm lideri Mehmed Emin Resulzade'dir. Bayra 1, larmizi, mavi ve yegil zemin üzerine beyaz ay ve sekiz kögeli y11d1zair, bugünkü bayrak yani... Nuri Papa kumandasmdaki Osmanh Kafkas Islam Ordusu, Ermeni saldmlarma kargi Azerbaycan'1 korumak íçin harekât yap1yor ve Bakü'ye girerek Bolgevik yönetimini deviriyor, bagunsiz Azerbaycan hükümeti Gence'den Bakü'ye tagm1yor. "üç

I. Mehmet Perinçek, Atatürk'ün

Sovyetlerle

Göri.igmeleri,

2. Tadeusz Swietachowski, Müslüman Cemaatten Baglam Yayinlari, 1988, sf. 177 vd.

ni 1905-1920,

sf. 272, 273.

Ulusal Kimlige Rus Azerbayca-

|

215

Fakat 30 Ekim 1918'de imzaÏananMondros Mütarekesi, Brest-Litovsk Antlagmasm1 geçersiz say1yor, Kafkasya'daki Türk ordusu mecvilayet", Kars, Ardahan ve Batum Ingilizler tarafmburen çekiliyor, gönderilen iki tümen Ingiliz askerî gücü, Kafkasya'ya iggal ediliyor. dan Kars'I Batum'u Gürcistan'a veriyor. Ermenistan'a, ve Ardahan'i sadece bazi askerî Azerbaycan'dan çekilen Osmanh ordusundan, olarak orada kahyor. birlikler Türkçülük heyecamyla Ermenistan ve Gürcistan'1 Azerbaycan, kargt Bolgeviklere Ingilizler bu üç Kafkas ülkesinin badevletler 1920'de Batih destekliyor. 15 Ocak Imsizligru resmen tamyor. Böylece, Kemalist Türkiye ile Bolgevik Rusya.arasmda Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan'dan olugan Bati yanhst bir "Kafkas seddi" kurulmug oluyor! Ruslar isteseler de artik Anadolu'ya yardim gönderemezler! Mustafa Kemal'in ve Kâzun Karabekir'in temel siyasetlerinden biri yllolmas1, Kafkaslarm Bolgevikleptirilmesidir. bu Mustafa Kemal, 24 Nisan 1920'de Meclis'in gizli oturumunda Bolgeviklerle iligkileri anlatirken gu ilkeyi ortaya koyuyor: "Her kaynaktan istifade etmek..." Mustafa Kemal Paga'mn temel balog açasi, Bolgeviklerin o korijonkdü mam" olmas1dar3 tiirde Îslam dünyasmda Îngilizlere kargi geligen alomlara, Hindistan'daki "Hilafet Hareketi"ne balogi da böyledir. Sonradan icat edilecek "Bolgevizan Gazi Paga" resminin aksine, Mustafa Kemal Bolgevizm'in felsefesine ilgi duymuyor, tamamen politik praginatizm açasmdan balayor: "üç

"illegal"

"seddin"

.

"dügmanlarmuzm

Bolgeviklerin kendilerine mahsus birtalam esaslari, bakig açilan vardir. Ben gahsen bütürr.vuzuh ve teferruatlyla bunlara vâlaf degilim... Yalon zamanlara kadar Bolgevikler nereye temas ederse, nereye gelirse daima kendi görüglerini kabul ettirme azminde idiler. Bu görügler her ne olursa olsun, bizim milletimizin de kendine mahsus birtalum görügleri vardir... Milletimizin âdetleri, dinî gerekleri ve memleketimizin icaplan vardir ki, biz her ne yapsak kendimizi, kendi âdetimizi, kendi gereklerimizi göz önünde tutmak, ona göre kendimize mahsus esaslar koymak mecburiyetindeyiz...

Mustafa Kemal'in Bolgeviklerden yardim alma konusunda bile ihtiyath bir dil kullandigi açiktir. Bunun sebebi, Bolgeviklerin girdikleri "...

Blz 3. M. Kemal Pa.ya'nin3 Temmuz 1920'de TBMM gizli oturumunda yaptigi konugma vardir, prensibimiz vardir ve biz bunlarin sadikiyiz. bir milletiz, kendimize mahsus adetlerimiz Biz Bolgeviklerden bahsettigimiz zaman bir Bolgevik Rusyasi, Sovyet Cumburiyeti var ve onlarin vasitalari var, kaynaklan var ve bi2im dügmanlarimizin dugmanidir. Bizkandi maksadimimaksadimlZI biralop da onlara kole olazi kurtarmak lçin bunlarla birle§ebiliriz. Yoksa kendi Eserieri, cilt 8, sf. 390. Ataturk'ün Bûtûn lim meselesi säz konusu degildir..."

216 "her

yerde daima kendi görüglerini kabul ettirmek azminde" olmalandir. Onun için bir yandan Bolgevizm'e övgüler dizerek Moskova ile diplomasi yürütecek, õbür yandan komünistleri tutuklattiracakt1r.

Bolgevizm'e ve Îslam'a bitigik olmak 24 Nisan 1920'de Meclis'in gizli oturumunda bu konugmay1 yapan Mustafa Kemal Papa 26 Nisan'da Lenin'e bir mektup yaziyor. Mustafa Kemal'in ilk diplomatik mektubudur bu. Ankara hükümeti ilk diplomatik heyeti de Moskova'ya gönderecektir. Mektup, resmi olarak "Türkiye Büyük Mill_etMeclisi'nin Moskova hükümetine birinci teklifnamesidir" bagligim tagiyor. Üç maddedir. Ozetle göyledir: • Emi)eryalist hükümetler aleyhine ve bunlarin tahakkümü altmdaki mazlum insanlarm kurtanlmasi gayesini güden Bolgevik Ruslarla iq ve harekât birligi yapmayt kabul ediyoruz; • Bolgevik kuvvetleri Gürcistan üzerine harekât yaparak Ingiliz kuvvetlerini çikanp Gürcistan'i Bolgevik ittifakma katarsa, Türkiye hükümeti de emperyalist Ermeni hükümeti üzerine askerî harekât yapmay1 ve Azerbaycan hükümetini Bolgevik devletler zümresine sokmay1 taahhüt eder. Bunlarm karg1hginda Mustafa Kemal istedigi yardmu belirtlyor: Evvela milli topraklanmiz1 iggal altmda tutan emperyalist kuvvetleri kovmak, sonra da emperyalizm aleyhine yapilacak ortak mücadelelerimiz için dahiE kuvvetlerimizi güçlendirmek üzere gimdilik ilk taksit olarak beg milyon altmm ve kararlagtinlacak miktarda cephane ve diger fenni harp araçlari ve sihhi malzemenin ve yalmz doguda harekât yapacak kuvvetlerimiz için erzakm Rus Sovyet hükümetince temini rica olunur. Ustün sayg11armuzm ve samimi hissiyatumzm kabulünü rica eyleriz. Îmza: Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal.4 Dikkat: Mustafa Kemal sadece iggalci emperyalistleri vatanmuzdan kovmak için degil, kovduktan sonra emperyalizme karg kuvvetlerimizi güçlendirmek için" de Lenin'den yardim istiyof. Bu sonuncusunun siyaset oldugu ve Lenin'e güven telkin etmek için söyledi •

"dahilî

açiktir.

Bolgevik ittifalana bu kadar önem vermesi sebepsiz degildir. Bolgevikler 1917 devrimiyle iktidari ele aldiktan hemen sonra, 3 Arahk 1917de "Dogulu Müslüman milletlere" hitaben bir bildiri yaymlayarak, Çarhkhükümetinin Osmanh aleyhine Batihlarla yaptigi bütün gizli anlagmalan iptal ettiklerini ilan etmigler, bu durum Türkiye'de büyük umut

ve sevinçle

karyllanmigti. Anadolu hareketi

O konjonktürde

4. ATTB, sf. 310, Atatürk'ün

ile Bolgevik hareketi

Bûtün Eserleri, cilt8, sf. I 14.

arasmda

2 17 stratejik menfaat örtügmesi vardir· Evvela ikisi de o dönemde Îngi1tere ile çatig1yor... Bölgede siyasi dengelerin Îngilizler aleyhine degigmesi ikisinin de lehine... Bolgevikler açismdan, Bogazlar ve Kafkaslar'da Ingilizlerin bulunmasi büyük tehlikedir; çünkü Ingilizler iç sava-yta Lenin'e kary1 Beyaz Ordulari destekliyor. Îngilizleri Bogazlar'dan ve Kafkasya'dan çikaracak güç, Anadolu ihtilalidir. ustafa Kemal açismdan, Anadolu'yu istila eden Batih dügmanlara ka141silah yardum alabilecegi tek güç, Bolgevik Rusya'dir. Bolgeviklerle antla.gma yapmak Ankara'ya elbette siyasi güç de kazandiracaktir.

Öbürgüç kaynag1, Islam dünyasidir. Haziran 1920'de Mustafa Kemal'in söylediklerini hatirlayahm: Devlet ve milletimizin kurtulu.g ve selameti hakkmda Bati devletlerinden hakiki bir yardim ve insaf ümidi kalmadigmda herkes görüg birligi (Bolgevik) halindedit. Memleketimizin gelecegi Dogu hudutlarmuzm baghdit..E muttäsil âlemine olmasma Ruslara ve Islam (bitigmig) "bitigik"

Fakat dogu hudutlarmuzm Bolgeviklere ve Islam dünyasma olmasmi engelleyen bir "Kafkas Seddi" var: Batihlarm destekledigi Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan! Bu sed sayesinde Îngiltere Bakü petrollerini, Bakü-Batum demiryolunu kontrol ediyor, Trabzon'un Kafkasya ve Hazar havzasi ile irtibatmi kesiyor! Bu noktada, Türkiye menfaatleri çatig1yor! Türkiye'nin ç1karlan Azerbayile Azerbaycan'm can'm Bolgeviklegmesini, bu gekilde Kafkas Seddi'ain açilmasm1 gerektiriyor! Azerbaycan'm ç1kari ise Bolgevik Rus yayllmasma kargi Ingiltere ile ittifak yapmasm1 gerektiriyor! Bu sirada Kafkasya'daki Beyaz Ordu Bolgevikler kargismda geriledevanu açismdan da son derece övemmeye baghyor ve Lenin li" oldugunu belirttigi Bakü petrolleriyle ve Kafkasya meselesiyle bizzat ilgileniyor!6 "Halklarm kurtulugu ve özgür1ügü" için bildiri yaymlamig olan Lenin, gimdi "Bakü, Rusya'nm aynlmaz bir parçasid1r, buraum her ne pahasina olursa olsun Rusya'nm elinde ve kontrolünde olmasi bulundugu Bakü'de gerekir" diye emir veriyor! Petrol proletaryasmm güçlü bir Bolgevik hareket zaten var. 24 Nisan'da Kizil Ordu Azerbaycan smirlarmdan içeriye giriyor, Bakü'ye dogru ilerliyor; egzamanh ola27 Nisan'da rak Bakü'deki Azeri komünistler bir darbe planhyorlar! iktidari çekilmesini, Bolgeviklere teslim Mehmed Emin Resulzade'nin etmesim, aksi halde parlamentoyu basarak iktidari zorla ele alacaklan"rejimin

5. "I5. Kolordu Kumandani Kâzim Karabekir Paµ Hazretierine" telgraf Kâzim Karabekir, sf 732; All Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatiralari'nda bu telgrafi 30 Mayis tarlhi itibariyle verlyor. (sf.526.)

istiklal Harbimiz,

6. Tadeusz Swletochowski, a.g.e., sf. 183.

218

m ilan ediyorlar. Milli Hükümet mecburen istifa ediyor. 28 Nisan'da Kiz11 Ordu Bakü'ye giriyor ve "milliyetçi-komünist" Neriman Nerimanof'un bagkanhgmda "Sovyet Sosyalist Azerbaycan Cumuriyeti"ni ilan ediyorlar!7 Güney Urallar'daki Türk-Tatar bölgesi Orenburg'da da aym gekilde Sovyet hükümeti kuruluyor Ye Türkiye Büyük Millet Meclisi, yeni kurulan Orenburg Sovyet "Türk" hükümetine, Sovyet Azerbaycan hükümetine ve "Türklere" bu Sovyet hükümetlerini kurma hakkuu tamyan (!)Bolgevik Rus hükümetine tegekkür telgraflan gönderiyor!B ÇünküKafkasya'da bu gekilde "Kafkas Seddi"nde bir gedik açiluugtir! Fakat hâlâ Bolgevik Rusya ile Kemalist Türkiye degildir, arada Batt yanhs1 Taynak yönetimindeki Ermenistan vardir! "Kafkas Seddi" artik Ermenistan'dir, üstelikgars ve Ardahan'1iggali "bitigik"

altmda

tutmaktadir.

Kafkas Seddi'ni ylkmak Bolgeviklerle ittifak imkânlanm Amasya günlerinden beri dügünen Mustafa Kemal, Büyük Millet Meclisi'nin açilmasmdan yaklagik üç ay önce, 5 Subat1920'de Ankara'dan Kâzim Karabekir dahil güvendigi kumandanlara ve Îstanbul Meclisi'ndeki Rauf Bey'e gizli telgrafla bir yasi durum degerlendirmesi" gönderiyor. Asil amaci, Türktyehin Batih devletlerce kugatildigmi anlatarak Bolgeviklerle ittifak gerektigini, ancak bunu Ankara'da kendi bagkanhšmda kurulacak bir hüküama metin bagarabilecegine onlan ikna etmektir. Yazdiklarmm özeti göyle: • Milli direnig imkânlanm yok etmek için dügmanlar Türkiye'yi bir çember içine alnuglardir. Kilikya, Urfa ve Marag hattmm iggali, Bati bölgemizde Îzmir'in iggali, Ege Denizihe ve Karadeniz'e Ingilizlerinhâkim bulunmasi, 1stanbul'un ingilizlere b1rakumasmi öngören planlann varh L.. ÎSkenderun'dan Hicaz'a kadar cehaletle veya zorla itaat altma ahnnug halklar... Türkiye böyle bir çember içine almnugtir. • Tek ç1kly yolu Kafkas Cephesi'dir. Türkiye Kafkasya'da Bolgevikl rin yay11masuu kolaylagtmr ve Bolgeviklerle harekât birligine girers Suriye, Irak, Iran, Afganistan ve Hindistan kap11arm1da dehgetIi bir biçimde açnug olacaktir! Bunu engellemek için Itilaf Devletleri, Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan'm bagunsizhšmt onaylayarak onlan kendi taraflanna çektiler, Türklerle Bolgeviklerin irtibat kurmasma imkân vermeyen bir Kafkas Seddi olugturuyorlar. Böylece, Türkiye'nin ve Milli Hareket'in kugatilmasi tamamlammg olacakt1r... "si-

-

,

7. Harun Bodur, 20. Yuzyil Siyasi Tarihi, BaglamYayinlari,Ankara, 2005, sf. 188. 8. Zeki Sarihan, a.g.e., ill, sf. 13.

219

Bu tablo içeride bize dügen vazifeleri gösteriyor: Dogu Cephemizde seferberlik ilan ederek, Kafkas Seddi'ni arkadan yikacak askexî hazirhklari yapmak, bu arada Kafkas milletleriyle özellikle Azerbaycan ve Dagistan Îslam hükümetleriyle görügüp onlari tarafmuza çekmek!.. Aksine, bize kargi sed olmaya karar verirlerse Bolgeviklerle anlagarak taarruz harekâtumzi Bolgeviklerle birlegtirmek... Itilaf Devletleri'nin zaman kazaamasina firsat vermemek íçin süratli davranmak... Bunu önlemek için Îngilizler "Türkiye'yi dahilden oyarak" çökertdestekleyip Kuva-yi Milliye'yi bogmek için teslimiyetçi politikacilan bir milli hükümak istiyorlar. Demek ki, mutlaka ve süratle •

"kuvvetli

met" kurulmahdir...9

Yani... istanbul'dald Ali Riza Papa hükümeti birakilmah, Ankara'da bir milli hükümet" kurulmah... kendisinin liderlininde Bu dügünceyi kumandanlara ve milliyetçi siyasilere kabul ettirmek için bagta Karabekir olmak üzere kumandanlara, Istanbul Meclisi'nde degerlende milliyetçilerin bagi durumundaki Rauf Bey'e bir hükümet için Ankara'da kurmak harekete bir dirmesi" gönderiyor. geçmelerini istiyor. degerlendirmesi"ne Neden? Çünkü5 Subat 1920 tarihli bu yazdigi konjonktürde Mebusan Meclisi ve Ali Riza Papa hükümeti son derece güçlenmig, Milli Hareket zayiflamietir Mebusan Meclisi'nde Felah-1 Vatan Grubu kurulmakta ve bagkanhga Mustafa Kemal'i seçmeirade" namma söz söyleme yetkisinin samektedir! Ali Riza Paga, oldugunu ilan ediyor! Mebuslar arasmda artik hükümetinde dece kendi Heyet-i Temsiliye'nm lüzumsuz hale geldigi görügü yaygmhk kazamyor! SevketSüreyya'nm yazdigi gibi, bu, düpedüz Mustafa Kemal'in bir kenara itilmesi demekti lo Istanbul'da Mebusan.Meclisi açildiktan sonra Mustafa Kemal Ankara'da adeta siyasetin digmda kalmigt1.11 Hatta Karabekir gibi, Milli Hareket'in temel birkaç direginden biri olan bir kumandan bile,-o kogonktürde, Mustafa Kemal'in sorumlulugunu ve durumun takdirini" Meclis-i Milli'nin (Mebusan Meclisi'nin) namus ve hamiyetine b1rakmasnu, Heyet-i Temsiliye'nin dagilmasuu dügünmektedir!12 "kuvvetli

"durum

"durum

"milli

"iglerin

"askerî

durum muhakemesi"nin tam metni 9. Mustafa Kemal bu fevkalade änemli urun için bkr ATTB, sf. 192-196; Karabekir, istiklal Harbimix, sf. 433-435; sadelestirilmig liigkileri,sf. 134-137; metin: Stefanos Yerasimos, Kurtulug Savagl'nda Türk-Sovyet Rasih Nuri lleri,Atatürk ve Komunizm, Kurtulug Savagi Stratejisi, lleriYaymlari, 2000, sf. 48-52. 10.

SevketSureyya Aydemir,

Tek Adam, If, sf. 208-209.

I I. Emek Akal, Milli Mucadele'nin ve Bolgevizm, sf. 26 I. 12. Nutuk, Vesika 238.

Baglangicinda

Mustafa Kemal

ittihat

Terakki

220

Mustafa Kemal ise, tam tersine, Türkiye'nin her taraftan kugatddigim, ancak doguda Kafkasya üzerine askerî harekât yaparak Bolgeviklerle ittifala gerçeklegtirecek bir milli hükümetin", tabii Ankara'da, kurulmasuu istiyor... Mustafa Kemal'in Subatay1 gibi dogunun sert iklimi bakumndan son derece elverigsiz bir mevsímde askerî harekâttan bahsetmesini Karabekir mazimizde bir Sankamig felaketi varken, hemen harekete geçmek için yazip duruyordu" diye elegtirmigtir.13 Karabekir Mustafa Kemal'e gönderdigi cevapta da $ubataymda doguda iklim gartlarmm bir askexî harekâta imkân vermedigini belirtlyor: "güçlü

"ivedilikle"

"yakm

Bölgede özellikle Erzurum ve Sankanug arasmda kar pek çok oldugundan,Nisan baglarmdan, hatta ortalanndan önce büyük bir harekât yapmak güçtür... Bu yil karm çoklugu ve Trabzõn'dan yiyecek maddeleri ikmalinin güçlügü gibi sebepler dolayis1yla, 15 Nisan'dan änce harekâta baglamak mümkün olamayacaktir...

Karabekir'in bir gerekçesi daha vardir; Kafkasya'da Îngiliz kuvvetleri bulunurken ve ittifak yapmak istedigimiz Bolgevilder daha Kafkasya'yi ele geçirememigken Türkiye'nin bir askexî harekâta girigmesi yanhy olur, Türldye Kafkasya meselelerinde bir süre tarafsiz davranmahdir.14 Mustafa Kemal Paga'mn 5 Subat'taki bu önerisine karyl çikan Karabekir'in diger bir gerekçesi de gudur: Evet, Kafkas Seddi'ni y1kmak gerekir, ama henüz Bolgevilderin gücü belli degildir, erken hareketle onlara yardunc1 olmaya kalkmatmz yetersiz kalabilecegi gibi, Itilaf Devletleri'nin süratle üstümüze yürümelerine de sebep olabilir. Böyle bir harekâtta bu agamada kadar kâr olmay1p imha edilmemiz muhakkaktir." Sivas Kongresihden beri Karabekir qu görügtedir: Türkiye Kafkasya'da Itilaf Devletleri ve onlarm destekledigi Kafkas ülkeleri ile Bolgevikler arasmda kalmah, zaman kazanmah, gidigatt görerek sonra karar vermelidir.15 Mustafa Kemal gibi askerî bir dâhinin lag partlarmda doguda askerî harek t önermesi, gerçekten, ancak iç politika partlanyla izah edilebilir: Istanbul'un birakihp bir an önce Ankara'da kendi bagkanhšmda bi milli hükümet kurulmasuu saglamaya çahymaktadir... Nitekim 23 Nisan'da Ankara'da Mustafa Kemal Paga'mn bagkanhšmda Milli Meclis ve Milli Hükümet kurulduktan sonra bu iç politika gerekçesi ortadan kalkacak, Karabekir'in bahar ve yaz aylarmda israrh harekât taleplerini bu defa Mustafa Kemal erken bulacak ve sonbahara "zerre

"tarafsiz"

13. Karabekir,

istiklal Harbimir,

sf. 700.

14. Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi Resmi Yaymlari, Türk Ankara 1965, sf. 58.

istiklal Harbi,

gu Cephesi,

15. Tam metin için bkz. Kâzim Karabekir,

istiklal Harbimir,

sf 435-436.

III. cilt, Do-

\ 221

kadar erteleyecektir; Ruslarm tavrmm henüz belli olmadigt gibi dig politika gerekçeleriyle... Böyle iç ve dig politikada taktikler degigse de, kahc1 gündem Kafkas Seddi ve Bolgeviklerle igbirligidir

Karabekir harekât istiyor Azerbaycan'm Bolgevik yönetimine geçmesinden iki hafta sonra, 6 May1s'ta, bu defa Karabekir Kafkas Seddi'ni y1kmak ve Bolgeviklerle için harekâta geçmenin zamam geldigini düsminm1zi günüyor. Üstelik artik Kafkasya'da Ingiliz kuvvetleri de kalmaungtir. Karabekir, Mustafa Kemal'e çektigi telgrafta, bu firsat kaç1r11madan hemen askerî harekâta geçmek için izin istiyor. "Bu f1rsati kaçinrsak, Ermenilerin ve bütün Kafkas kavimlerinin Bolgeviklerle anla.ymast ihdiyerek timali kargismda, var olan hukukumuzu bile kaybedebiliriz" harekâtsiz beklemenin riskini belirtiyor. Bat1'nm büyük bir tepkisini çekmemek için de, yap11acak harekâtm-"Kuva-yi Milliye (milis)tarde genig kapsamh olmayacagim" zmda gösterilecegini, seferberligin bildiriyor.16 Mustafa Kemal aym gün Karabekir'e cevap yazlyor. "Bolgeviklerle ittifak kurmak için, emperyalizm siyasetine alet olan Ermeni hükümetinin aradan kaldirdmas1" konusunu Bakanlar Kurulu'nda görügtüklerini belirtiyor; uluslararas1 ortamm müsait olmadigna anlatiyor· Evvela, 20 Nisan'da San Remo'da toplanan bang konferansi devam ediyor, ltilaf Devletleri bizimle anlagmak isteyebilirler, Ermenistan üzerine gimdi yapacagimiz bir harekât buna engel olabilir... Îkincisi, Sovyetlerle igbirliginin ve bize saglayacaklan yardmun nasil olacag1 henüz belli olmamigtir. Üçüncüsü, Ermeni olaylan bütün H1ristlyan biridir. âlemini aleyhimize sevk eden etkenlerin en mühimlerinden ordumuzun ettigimiz Varhgru önce bizim tasdik Ermeni hükümetini bir Ermeni kitali demek olan bu kuvvetiyle mahvetmek-ve Bat1'da az çok lehiharekete bizim tarafumzdan sebebiyet verilmek" mize olan egilimlere de zarar verir. Bilhassa Amerikan kamuoyunu aleyhimize çevirir, Ingiltere'nin Türkiye karpti siyasetine destek vermelerine yol açabilir... Onun için ordumuz ve alenen bir taarruzdan uzak durmah" mümkün oldugu kadar gizli bir gekilde, Kars, Ardahan ve Batum'daki Müslüman milisler desteklenmelidir... Ermenilere karp bir harekât yapilacaksa, bu, Azeri-Islam Bolgevikleri vast"bitigtirmek"

"yeniden

"resmen

tastyla olmalidir.17 Kemal Papa, bu siyasi ve diplomatik gerekçelerle Karabekir'in doguda harekât yapmasma izin vermiyor. 16. Tam metin lçin bkz. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 675-676. 17. Telgrafin tam metni için bkr. Khm Karabekir, a.g.e., sf. 675-676.

222

Bolgeviklerle anlagmak Atatürk'ün Nutuk'ta belirttigi gibi, TBMM hükümetinin digigleri konusunda verdigi ilk karar, Moskova'ya bir heyetin gönderilmesidir. Digigleri Bakam Bekir Sami Bey'in bagkanhšmda 11 Mayis'ta Ankara'dan

hareket eden heyetin görevi Rusya ile iligki.kurmaktir Yapilan antlagmanm bazi hükümleri 24 Agustos 1920'de parafe edilmekle beraber, uzlagmaya baglanamayan bazi noktalardan dolayi, Moskova Antlagmasi diye amlan diplomatik belgenin imzas1 ancak 16 Mart 1921'de htümkün olabilecektir18 Türk-Sovyet iligkileri ve Moskova Antlagmas1'na Atatürk'ün Nutuk'ta verdigi yer sadece bu kadardir. ÇünküNatuk iç olitikave Bati cephesi agirhkh oldugu gibi, Türk-Sovyet iligkileri 192Tde artik 1920'lerdeki kadar degildir Hâlbuki 1920 y11mda Bolgeviklerle ittifak yapmak íçin Türkiye hayat memat meselesi olarak Dogu'da Bolgevizm ve Îslam, Bat1'da kapitalizm ve emperyalizm... Birinci Cihan Harbi sonlarmdan itibaren dünya siyasi tablosu böyledir. Bu tabloda Bolgevizm'in antiemperyalist söylemi Türkiye'de birçok kimseyi, eski Ittihatçilari, yazarlart, milletvekillerini, askerleri gu veya bu ölçüde etkiliyor. 3 Mayis'ta Mustafa Kemal Papa, Kâzim Karabekir Paga'ya telgraf çe"hararetli"

dügünüÏüyordu.

kiyor: Elde beg para bulunmadig1 malum-1devletleridir. Simdilik dahilde bir haynak da bulunmuyor. Ba.yka taraftan temin edilinceye kadar Azerbaydügünülüp can hükümetinden azami miktarda borç anlagmasiimkâmnm temin buyurulmasim rica ederim...19

O sirada Azerbaycan artik Bolgeviklegtírilmigtir. Batida Yunan harekâtmm baglamas1yla doguda Ermenistan ordu1920'nin Mart'mdan su da hareketleniyor! Batida Yunart ilerlerken, ta Eylül ayma kadar Kâzim Karabekir ve Mustafa Kemal pagalarm Ermenistan ordusunun saldmlarma dair birçok yaz1emasi vardir: Ermenistan askerleri bagta Kars, Ardahan ve Batum olmak üzere dogu da katliam yap1yor, bilinen ahalisi Müslüman k1rk köy" Ermeniler tarafmdan tamamen tahrip Ve imha ediliyor, Orduâbad, Ahur, Civa, Çivi,Vedi ve Oltu mmtikalarma saldirarak iggal altmda tuttuklar1 topraklar1genigletiyorlar, taarruz hazirhklari yaptiklar1 gö"isimleri

rülüyor...

Hem Karabekir hem Mustafa Kemal, Itilaf Devletleri'ni Ermeni mezalimi için protesto ediyorlar, Îngiliz Albay Rawlmson'un ve bölgedeki 18. Nutuk, sf. 308. 19. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 671.

223

Amerikan Yardim Heyeti'nin de bu mezalime tamk oldugunu ve belgeledigini belirtiyorlar 20 Dogu'da Ermenistan'a harekât yaparak Kars, Ardahan ve çevresini, ardmdan Gürcülerin elindeki Batum'u kurtarmak suretiyle bu mezalimi durdurmak, aym zamanda, Kafkas Seddi'ni yikarak yardun kanallarun açmak yeniden acil bir ihtiyaç olarak gündemde! Karabekir Papa 9 Mayis'ta "Büyük Millet Meclisi Risayet-i Celilesi"ne um n bir telgraf çekerek Dogu'da askerî harekât için izin istiyor, gerekçel'erini anlattyor: Îçte, 26 Nisan'da Bolgeviklere gönderdiginiz name"de belirtildigi gibi Azerbaycan "Bolgevik devletler zümresine" katilnugttr, bu durum Gürcistan ve Ermenistan'1 zaylflatmigtir, dahasi Kizil Ordu kuzeyden Ermenistan ve Gürcistan suurma dayannugt1r, askexî durum çok lehimizedir... Batihlarm sulh partlari belli olmasa da (kötü) niyetleri bellidir; iyte Istanbul'u iggal ettiler, Meclis'i bastilar... Bolgevikler Ermenistan engeli yüzünden bize yardim edemezlerse bu durum Bati'nm ileri sürecegi barig gartlarnu hafifletmez! Biz Ermenistan'a harekât yaparak Bolgeviklerden yardun almanm yolunu açmahy1z, o zaman daha güçIü oluruz. Gerçi Ermenistan'a yapacagmuz harekât Bati ülkelerinde aleyhimize bir cereyan yaratir, ama Ermeniler Bolgevik ve Ta.pnak diye ikiye bälündügü gibi, Bati kamuoyunun Bolgevik yanhsi (sosyalist)bölümünden de istifa edebiliriz. Biz esasen Brest-Litovsk Antlagmasi'na gäre bize ait olan yerleri istiyoruz, Ermeni devlet varhäma saldirruyoruz. Askerî bakimdan ise, emrinizle, kolordumuz olan Erzurum, Erzincan ve Van'dan nzaklagarak Dolojistik merkezleri guBeyazit suurlarmda toplannugtir, kolorduyu tekrar21 geri çekmek maneviyat balammdan elîm ve felaketli bir hãl yaratir.. Karabekir bu gerekçelerle harekât için i,zinistiyor. Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal, Bakanlar Kurolu'nda görligerek, üç gün sonra, 1ÈMayis'ta Karabekir'in harekât talebini reddediyor. Gerekeeleri özetle göyle: Kizil Ordu Ermenistamve Gürcistan smirlarma geldini halde bizden henüz yardim istememigtir... Ermenistan'a taarruz harekâtimizi Ïtilaf Devletleri ve Amerika savag ilam kabul edecek ve ihtimal ki, memleketin bati losimlarmdan, büyük bir ihtimalle de Trabzon'dan bize kargi taarruza geçeceklerdir. Böyle bir umumi iggale kargi dogudaki ordumuz ne yapabilir?L Aranuzda henüz bir antlayma olmayan Bolgeviklérin yardimmdan emin olabilir miyiz? Trabzon'da birakacagmuz kuvvetin bir Ingiliz çikarmasma direnmek için yeterli olmamasi halinde, bütün memleket dahilindeki tereddüt aleyhimize geligebilir. Bakaular Kurulu'nun hatta Büyük Millet Meclisi'nin kararmi almadan harekât yapma "teklif-

20. Prot Ya§ar Akblyik," MilliMucadele'de Dogu Cephesi", Türkler, Iari, cllt 15, sf. 15I-167. 2 I. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 684-688.

Yeni Türklye Yayin-

224

sorumlulugunu saloncah buluyorum, böyle bir karan almak için (Ruslarla) bir ittifakname

yapmak

gerekli gözüküyor...

Mustafa Kemal, San Remo'daki toplantida Batih devletlerin milli mevcudiyetimizi tehlikeye atacak nitelikte kararlar alacaklanmn bilindigini, Meclis'in bu konuda yakmda bir karar verecegini de belirtiyor.22

Karabekir

israr

ediyor

Karabekir 30 Mayis'ta tekrar Büyük Millet Meclisi Bagkanhgi'na acele telgraf gönderiyor, "Kafkasya'da siyasi ve askerî vaziyetin açikhk kazandigru" belirterek askerî harekât için izin istiyor. 100 bin kipilik bir Bolgevik ordusu Azerbaycan'a, iki Azeri-Bolgevik süvari ordusunun da Ermenistan'a girdigini, Ermenilerin anlagmak için Moskova'ya heyet gönderdigini anlatan Karabekir, askerî harekarja "Ermenileri tehdit ile dogu yolunun serbestisini temin etmek mecburiyetindeyiz" diyor. Böyle bir askexî harekât, Sivas havalisinde bag gästeren isyanlara kargi da Milli Hareket'i güçlendirecektir. Doguda askerî durumumuz güçlü oldugu ve Kizil Ordu Azerbaycan'a girdigi halde niye harekât yapuuyoruz diye askerler içinde dedikodular ç1kmigte. Henüz Mart aymm maaglari bile tümüyle verilemedi... Ve: San Remo'da kararlagtinlan sulh partlan Avrupave Amerika'dan artik hiçbir ümit kalmadignu ve kurtulugumuzu doguda arayacagmuzi zannedersem tamamen göstermigtir... Yüksek cevaplanm makine bagmdabeklemekte oldugumuzu arz eylerim. Imza 15. Kolordu Kumandam Mirliva Kåzim Karabekir.E

Mustafa Kemal Karabekir'e 1 Haziran'da cevap veriyor. Daha dogrusu, cevap olarak, "Bakanlar Kurulu karanm teblig".ediyor; yani kesin, baglay1c1 bir emir... Mustafa Kemal'in, stratejik kararlari verirken dünyadaki siyasi dengeleri nasil dikkate aldignu gösteren bu telgraimda "Ermenistan seferinin açilmas1 için henüz vaktin gelmedigini" bildiriyor. Son derece önemli olan bu telgrafm özeti göyle: • Evvela Devlet ve milletimizin kurtulugu ve selameti hakkmda B ti devletlerinden hakiki bir yardim ve insaf ümidi kalmadig1 konusunda gdrüy birlini vardir. Memleketimizin gelecegi dogu hudutlarmuzm Ruslara olmasma bagh oldugu muhakkaktir. ve Islam âlemine muttasil (bitigmig) Bu ittisalin (bitigmenin) herhalde saglanmasma eidden çaligilacaktir. • Ikincisi: Bolgeviklerle siyaseten anlagip kary1hkh harekât ve münasebetleri belirlemeden önce kesin bir harekâta geçmeyecegiz. Böyle bir 22. Tam Metin: Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 698; kismen sadelestirilmig metin: Atatürk'Un Bütün Eserleri, ciit 8, sf. 214 vd. 23. Kâzrm Karabekir, a.g.e., sf. 730-73 l.

225

harekâti Bolgeviklerin nasd kargilayacag1 bugün meçhulümüzdür Bati yanhsi Ermenistan'a kar 1 yapilacak bir askerî harekât Bolgeviklere ciddi yarar saglayacaktir, kargihšmda ne alacagmuzi tespit etmeden bu yaihtiyarmuzla Bolgeviklere bahgetmek" yanlig olacakt1r. ran • Üçüncüsü: Sirf askerî açidan baksak bile, Ermenistan'a karg1 bir askerî harekâtumzm baçan11 olmasi için diger bir taraftan (Azerbaycan veya Gürcistan'dan) fiilen askerî yardim almanuz gerektigi kanaatindeuygulamadigi y1 Azeri ve Gürcüler Ermeniler üzerine askerî baski kesin degildir... taRdirde bizim üç tümenle Ermenileri yenecegimiz da degildir. Bi"Kafkasya'da siyasi ve askerî vaziyet açikhk kazannu "kendi

"

ze gelen bilgilere göre, Bolgevikler ilerlemiyor, bilakis, Kafkasya'dan uzakla.ptiklarm1 hissediyoruz. Son zamanlarla Polonyahlara maglup oldular, 15 bin esir verdiler... Lenin'in yerine Brasilov'un geçmesi havadianlagilamadi... sinin manasihenüz • aceleye getirilmemelidir. Eraltmda, dahilî vaziyetimiz Bu gartlar vilayetlerimizi müdafaa etmek için hazir menilere vaat edilmig dogu

bùlunmak son derece etkilidir, ama Sankanug'a gidip orada beklemeye mahkûm kalmak dogru bir karar olmaz... Mustafa Kemal, Azerbaycan'dan Nuri Paga'nm Kafkasya hakkmda, Lahey'den de Tarbay Nuri Bey'in Avrupa hakkmda getirecegi bilgileri beklediklerini, bir malumat aldiklarmda hemen bildireceklerini anlatiyor.24 Hâlbuki 5 Subat 1920'de, daha Azerbaycan bile Bolgevik olmarugken, Kafkasya'da Îngiliz birlikleri bulunurken, kig mevsiminde Mustafa Kemal Pa.ya askerî harekât istiyordu! Bundaki amaci aslmda Îstanbul hükümetini çäkertip Ankara'da milli bir hükümet kurulmasm1 saglamakti. Mustafa Kemal, gimdi 1 Haziran'da degigen siyasi ve askerî çartlan anlatarak Dogu Harekât1'm ertelettiriyor! Bu tablo onun siyasi dehasmm bir göstergesidir. Mustafa Kemal'in Erzitenistan'a harekât yap11masim erteleyen 1 Haziran tarihli telgrafma Karabekir 4 Haziran'da cevap veriyor ve harekât için israr ediyor Bu, Ermenistan'a kargi genel bir taarruz degil. masi ile saglanamazsa, cebir ve tazyik ile Sankamig'a kadar olan mmtikay1" almaya yönelik bir askerî harekât olacakttr... Azerilerle çarpigan ve iç durumlan da saglam olmayan Ermeniler bu smirh harekâtimizla "Kafkas yolu"nu açmak zorunda kalacaklardir. Kald1 ki, elimizdeki üç tümenle, Allah'm yardmu ile Ermenistan't imhanuz bile imkân dahilinde dogru degildedir. Bolgevik ordusunun çekildigi yolundakihaberler Erzurum'daki Azerbaycan'a girdigi kesinlegmigtir... Yalmz aksine, dir, odun yakiyor,, Soganh orayda lirahk iki lark bin müesseseler ve tabur çözer...25 manlanm almamiz bile bu s11antlyi "diplo-

24. Tam metin için bkz. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 732-734; ATTB, sf. 349-352; krsmen tam metin için bkz. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 8, sf. 271-273.

sadelagtirilml;

25. Uzun

tam

metin için bkz. KSzim Karabekir,

istildal Harbimiz,

sf. 738-741.

226

"bu

Karabekir kitabmda bu belgeyi verdikten sonra, son görüglerizannmdayan, çünkü ret gelmeyecegi cevabi dayanacak bir tek me madde bulunamayacaktir" diye yaziyor. Gerçekten 6 Haziran'da Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal, konuyu Bakanlar Kurulu'nda görligtüklerini, vaziyetimizi Islah maksadiyla Soganh geçitlerini iggal etmek için askerî kitalar ile ilerlemek" önerisini uygun bulduklarmi belirtiyor. Burada Mustafa Kemal'ín hukuki megruiyete dikkatinin bir örnegini daha görüyoruz: Bu harekât izni "Kars, Ardahan ve Batum illerinin iggali hakkuun samanmda kullam1masi" íçin TBMM'nin hükümete verdigi yetkiye dayamlarak "müdafaa

verilmigtir.26 "bütün

Karabekir doguda degil sadece üç vilayette", Erzurum, Van ve Erzincan'da seferberlik ilan ederek harekât hazirligma ba.pladigim "Büyük Millet Meclisi Bagkanhšma" bildiriyor. Rakat...

Çiçerindevreye

giriyor

15 Haziran'da Moskova'dan dönen kurye subay1 Îbrahim Efendi, Sovyet DigiqIeri Bakam Çiçerin'inMustafa Kemal'e yazdigi mektubu Erzurum'da Karabekir'e getiriyor, o da hemen telgrafla Ankara'ya iletiyor. Çiçerin'inmektubu 3 Haziran tarihlidir Mustafa Kemal'in Lenin'e 26 Nisan'da yazdigi mektuba cevaptir. Hatirlayacaksm1z o mektupta Mustafa Kemal, emperyalizme kary1 igbirligi ve Kafkasya'nm Bolgeviklegtirilmesi, bunun kargihšmda da Türkiye'ye para ve silah yardmu yapilmasm1 istemigti. Çiçerin,o mektupla Ankara'nm dig politika esaslaögrendiklerini söylüyor. Çiçerinbu esaslari 8 madruu memnuniyetle dede topluyor: 1- Türkiye'nin bagnnsizhšmm (kabuledildiginin) ilam. 2- itirazi mümkün olmayan Türk arazisinin Türkiye'ye verilmesi. 3- Arabistan ve Suriye'nin bagunsiz devletler olarak ilam. 4- Türkiye Ermenistam'nda, Kürdistam'ada, Batum arazisinde, Dogu Trakya'da, Türk ve Araplarm mügtereken bulunduklan bütün arazide milletlerin kendi kaderini tayininin kendilerine birakilmasi. Mültecilerin referanduma katilmak için serbestçe danmeleri. 5- Türkiye'deki azmhklara, Avrupa'nm en serbest hükümetlerind bulunan azmhk hukukunun tanmmast ß- Bogazlar meselesinin, Karadeniz'de sahili bulunan.hükümetlerin katilacag1 bir konferansa tevdi edilmesi. 7- Kapitülasyonlarm ilgasi. ve eenebi nüfuz nuntikalarmm nevi ecnebi Her nüfuz mmt1kalarmm 8ilgasi. Çiçerinmektubunun bundan sonraki bölümünde emperyalizme 26. ATTB, sf. 352-353, .Atatürk'ün si. 744-745.

a.g.e.,

Bütün

Eserleri,

kar-

cllt 8, sf 287| Kâzim Karabekir,

I

227

gi olduklarini söylüyor ve Ermenilerle olan hududun siyasi görügmelerle tespitini istiyor, yani Türklerin askerî harekât yapmasina kargi çikiyor! Ve önemli bir kayit olarak, Türklye ile Ermenistan arasmdaki bu görügmelerde arabulucu olmak istediklerini belirtiyor.27 Karabekir kitabinda Çiçerin'inmektubunu analiz ederken "Dost eli

uzattigmuz Bolgeviklerin... Türkiye Ermenistam'nda, Kürdistam'nda, Lazistam'nda, buniar yetmiyormuy gibi Trakya'da diyerek ora halkm1 bi den ayr1 Ve aylori istikametlere sürecekler ve kendileri mi yutacaklar?!" diye tepki gösteriyor. "Ah Mustafa Kemal, vaktiyle kabul ettigin u Ermeni hareketine mâni olmasaydm gimdiye kadar bu efendilerle Gümrü'den, Erivan'dan konuqur, Sovyetler de her istedigimizi yapardt..." diye yaziyor? Bolgevikler üçlü bir oyun içindedir: Birincisi, Bolgevikler Ingiltere ile o s1rada bir ticaret antlagmas1 yapmak için görügmeler yürütüyorlard1! Türkiye ile anlagmak, higiltere ile görügmelerine zarar verebilirdi. Zaten Lloyd George 31 Mayis'ta Londra'da Sovyet Ticaret Kurulu Bagkam Krassin'e, "Türk milliyetçilerini lagkutmaym" diye ç11agmigt1! Ikincisi, Bolgevikler Türkiye ile yalonhšm Londra'ya kargi bir koz ve Kafkasya'da bir güven unsuru oldugunu biliyorlar, bu sebeple hem Înile hem Türkiye ile müzakereleri sürdürmek için böyle zikzaklar giÏtere

yap1yorlardi.

yanhsi Taynak Ermenistam'm da tamaileride Bolgeviklegtirmeyi planhyoralmak istemiyor, kargilarma men pimdiden bir ölçüde sahipbir Ermenistan'i du. Ileride Bolgeviklegecek

Üçüncüsü, Moskova, Bati

leniyordu?129 Bolgeviklerin

hesabi böyleydi. Ankara'nm

acil hesabi ise, Bolgevik-

onlardan yardim almakt1. Çiçerinbu lerle harekât yapmak Moskova ile askerî mektubu iligkileri bozabilirdi. Bunu diRkate alan Mustafa Kemal askerî harekâti bir kere daha erteliyor ve 20 Haziran'da "Rusya Sovyet Cumhuriyeti D1gigleri Ahali Komiseri Efendiye" hitablyla Qiçerin'e cevap yaz1yor: prensiplerimizprensipler bizim samimi 1- Sekiz maddede bildirilen dir. Bu prensiplere engel olan Bati devletleri aleyhine de bunun için mücadele ediyoruz. 2- Érmenistan smmmn tayini için Rus Sovyet Cumhuriyeti'nin arac1memnuniyetle kabul ve sorunun müzakerelerle çözülmesi yolunu hgm1 "bitigik"

bir smir yaratarak yazmca, artiksdoguda

tercih ederiz. 3- Kompulanmiz (Ermeniler) kesinlikle Türk olan araziyi tahrip ve usulleriyle katahaliyi katliam ettiklerinden ve Batt emperyalistlerinin 27. Kazim Karabekir, a.g.e., sf. 75 I-753. 28. KâzimKarabekir, a.g.e., sf. 752, 765. 29. Bkr. Salahi Sonyel, a.g.e., II, sf. 6-7.

228

liam yaparak nüfus çoguniugu yaratm.ak istemelerinden giddetle mustarip ve gikâyetçiyiz. Bunu äniemek için Kars, Ardahan ve Batum'a yapacagmuz askerî harekâti mektobanuz üzerine tehir ettik. Ermeni tecavüzlerinin durdurulmasuu ve aracahk için teklifinizi süratle ortaya koymamz1rica ederiz. 4- Rusya'ya fevkalade yetki ile gönderdigimiz heyet yoldadir, komgulannuzm engellemesiyüzünden Moskova'ya ulasmalan gecikiyor. 5- Biz Bati emperyalistlerine karg1 yalmz kurtulug ve istildâlimizi zamanda yetinmiyotuz. Aym korumakla Batt emperyalistlerinin kuvvetlerine vasita yapmak istemelerine ve Türk milletini emperyalizme de mâni oluyoruz. Bu suretle bûtiin insamliga hizmet ettigimize kaniyiz. Rus ve Türk milletlerini biriegtirecek saglam dostluk esaslarmm pratik gösterebileceginden ümitli olmakla ve maddi bir surette semerelerini bahtlyar1m... "DLÿigleri

Komiseri Efendi"ye Türk-Rus dostlugunun öne"içinde mini vurgulayan bulundugumuz mücadelelere gösterilen have yirhah alakaya" tegekkürle sona eriyor.30 Dikkat: Mustafa Kemal, Çiçerin'in bahsettigi Trakya, Kürdistan, Batum arazisi (Lazistan) ve Bogazlar meselesine hiç temas etmiyor! Mektup,

Bu konularda Çiçerin'lebir tartigmaya girmiyor! Konu basma da.intikal etmiyor, kimse de sormuyor! Mustafa Kemal biliyor ki, bu konularda Çiçerin'infazla bir rolü olamaz, bu konulan resmî yazigmaya alip gündeme yerlegtirmenin manas1 da yok! Mustafa Kemal, Ruslardan yardim almaya odaklannugttr ve Çiçerin'e yazdiál mektubun hedefi budur, degigik konularda tartigma çikararak hedefini ga.91rnuyor! Ermenistan'dan da diye bahsetmiyor, Türk-Sovyet irtibatim engelleyen unsur olarak uiteliyor! Dogu Harekâti bu gekilde bir kere daha erteleniyor... 22 Haziran'da Yunan genel taarruzu baghyor, eldeki kuvvetleri kirdirmamak için Mustafa Kemal, Albay Bekir Sami Bey'e Bursa'nm bogaltilmasuu emrediyor! Yunanhlar, Osman Gazi'nin türbesinin bulunduguBursa'y18 Temmuz'da iggal ediyor, ardmdan milli direnig merkezleri olan illerden Bahkesir ve Denizli'ye giriyorlar! Rusya tarafmdan da kötü haberler geliyor Bolgevikler bir ticaret tlagmas1 yapmak için Îngilizlerlegörügüyor! Ali Fuat Papa, "Ruslar In ler anla.pacak, elinizi çabuk tutun" diye Mustafa Kemal'iuyanyor!31 Azerbaycan'da Türkçü Türkleri ve Azerileri örgütleyerek Kizil Ordu'ya direnen Halil Paga'ya Kâzim Karabekir 24 Haziran'da telgraf çekiyor, bu direnigini eleytiriyor, doguda Bolgeviklik ve Müslümanhk yolu aç11mahdir, paraya ve silaha olan ihtiyacimizi biliyorsunuz" diyor. "dügman"

-

"milletimize

30. ATTB, sf. 353-354, Atatürk'ün 3 I. Zeki Sarihan, a.g.e., II, sf. 496.

Bütün Eserleri, clk 8, sf. 344-345.

:

229

Yunan ilerleyigi devam ediyor. Mustafa Kemal, gerilla sava.gmdan bahsediyor. Îç isyanlar geligiyor! 6 Temmuz'da toplanan Meclis'te mebuslar "Hilafet ve saltanatm ve vatan ve milletm kurtulugundan ve istiklâlinden bagka bir gaye gütmeyeceklerine" yemin etmeye karar veriyor, yemin töreni 10 Temmuz'da bayhyor. Genelkurmay Ba karu Albay Îsmet Bey, Meclis'e bilgi veriyor, erbaycan'dan yardruci bir kuvvetin Türkiye'ye gelmek için yola çiktigm1 söylüyor! Bir yamigidir bu; ama büyük sevinç ve heyecan NIustafa Kemal "Amerika da içinde olmak üzere, bütün yaratiyor. ettigini" bunlara kargi kendi kuvGarp âleminin" Türkiye'ye vetimizi kuvvetlerden yararlanilacag1almakla beraber esas ni" säylüyor. Evet kuvvetlerden yararlanmakL." Bu konugmasmda Mustafa Kemal'in bir vurgusu, izlenen politikayi belirtmek bakimmdan önemlidir. Küçük ve güçsûz Azerbaycan'dan bize askerî kuvvet yardum gelse bile neye yarar diye dügünenlere hitaben gunu "tasallut

"bütün

"bütün

söylüyor: Gelecegi säylenen bu kuvvet bizim kuvvetimizi çok artirmaz. Fakat yalmz, Sarkve Islam âleminin bizim mukadderatimizla ne kadar yakmdan ilgili oldugunu gösterecegiiçin, bizce laymetlidir..?

Sark ve Islam âleminin bizim

yanmuzda

görümnesinin saglayacag1

siyasi kuvvet! Peki, öyleyse, Karabekir'in Nisan aymdan beri istedigi harekât iznini gimdi vererek neden Dogu Harekâtt'm yaptmmyoruz? Üstelik Dogu Cephesi'nde askerlerimiz bekleyip duruyor, ama 1920'nin yaz aylarmda Batt bölgesinde Yunan taarruzu Ugak'a dayaluyor! Belki bundan cesaret alarak, doguda da Ermenistan kuvvetleri hareketleniyor; 14 Temmuz'dan itibaren harekâta geçiyor, Nahçivan'daki Dehne Bogazi ve §ahtahtiyörelerini iggal ederek Türkiye ile Bolgevik arasmdaki baglantry1 kopanyor, Kafkas Seddi daha bir Azerbaycan agilmaz hale geliyor! Aym zamanda, Ermenistan eski Cumhurbagkam Hatissiyan, Londra'da siyasi destek arlyor, Türkiye'ye kargi girigecekleri genel bir harekât için mali destek topluyor. Ermenistan Digigleri Bakanhgi Ankara'ya nota vererek, artik Brest-Litovsk Antlagmasi'nm ken-

dilerini baglamadiguu, vermesiniistlyor

Türkiye'nín Olta'yu bogaltarak Ermenistan'a

33

Erzurum milletvekilleri bu Ermeni hareketleri kargismda bizim ordumuzun niye hareketsiz bekleyip durdugunu soruyortar. Belki de Karabekir soruyor! 32. Fahri Çoker,Türk Parlamento

Tarari, cik I, sf.422.

33. Zeki Sanhan, a.g.e., III,sf, [26,128, 142, 146.

230

Umudumuz Bolgevi2m Mustafa Kemal Paya Meclis'in 14 Agustos 1920 günlü oturumunda Ìlginç bir gekilde Karabekir'in admdan bahsetmiyor, cevap veriyor. Cephesi Kumandam" tarafmdan yapilan harekât önerilerini ve kendisinin neden bunu erken gördügünü anlat1yor: Çiçerinarabuluculuk teklifi yapmigttr, Moskova ile iligkilerimiz henüz kesinlik kazanmanugtir, o ayamada Batt'y1 tahrik etmemek gerekir... Mustafa Kemal kürsüße devam ediyor: '¶ark

Rusya dahilinde infilak eden inlolap, insanlarm mutlak çogunlugunu tegkil eden fakir halk içinde, bilhassa bu hallan en çok mihnet ve megakkat ve istiraba maruz kalnug olan amele suuft içinde eskiden beri mevcut olan hakiki sosyalistlik maksatlanm ve gayelerini ilan etti. Daha açik, daha belirgin ve daha giddetli bir surette ilan etti. Ve umum begeriyetin emperyalist ve kapitalist idarelerin zalim tahakkümve tagallübünden kurtardmasim bir hedef ittihaz etti... Memleketlerinin gayet genig olmasma ve birçok faktörlere ve dogal gartlara sahip bulunmasma dayanarak bütün dünyanm emperyalistlerine karg1hnsumet ve harp ilan etmekten çekinmediler...

Mustafa Kemal, konugmasmm devammda "Garp emperyalistlerinin" bütün güçleriyle Bolgeviklere kargi ç1ktiguu, ama Bolgeviklerin lap hareketini" tam bir baçanyla yagattildarmi anlatiyor, övgüyle balisediyor, Ïslamiyet'ede atifta bulunmayi da ihmal etmiyor: "inla-

Bolgeviklerin bilhassa son günlerde Lehistan (Polonya) dahilinde deve zaferleri cidden inkilaplarmm pek mesut, pek parlak ve pek mühim bir neticesidir Îslamiyet'inen yüce kaide ve kanunlarmi içeren Bolgevizm'in, bizim dahi varhšmuza kastetmig olan mügterek dügman aleyhinde, bugün ortaya koydugu zafer, bizim için tegekkür etmeye deger bir neticedir! vam eden muvaffakiyetleri

Mustafa Kemal en önemli siyasi açiklamalarmdan biri olan bu konugmasmda, bir tarafta, Ingilizler olmak üzere" bütün Dogu â mine hâkim olmak ve bizi ezmek isteyen emperyalist devletlerin balundugunu, äbür tarafta mazlum begeriyeti kurtarmak için çahmazlum milletimize" yardim elini uzattigim anlatigan Bolgeviklerin çah tigmi belirtiyor. yor... Îtilaf Devletleri'nin bunu da engellemeye Kafkas sorunlarma bu aç1dan baktigmi söylüyor.34 Mustafa Kemal'in Bolgevizm'i ye Bolgevik dostlugunu öven bu tür kosesleri, giddetli alloglar" ile karg1Iamyor.35 nugmalan Meclis'te "bapta

-

"bütün

"bravo

34. Bu çok önemli konugmanin tam metni için bkz. ASD, I, sf. 93-103. 35. Fabri Çoker,a.g.e., sf. 422.

231

Kâzim Karabekir de 4 Agustos'ta, kendisine bagh askerî birliklere "Fedakâr Arkadaglarun" hitablyla baglayan bir genelge yaymhyor; aym gekilde, ikili dünya tablosu çiziyor: Bir taraf masum ve mazlum milletleri esaret zinciri ile baglamak, bu milletlerin serveti ile hazineler doldurmak ve yine onlarl zorla, kalurla kullanarak, kendilerine saraylar, saltanatlar kurmak istiyor. Bu tarafm baymda Ingiltere ile Fransa ve ayarttiklarmm içinde bize en çok zaran dokunan Yunanistan ve Ermenistan vardir. Diger taraf, zulüm ve esaret altinda inleyen milletleri kurtarmak, dünsulh ve rayamn bütün insanlarm1bir tutmak ve herkesi kendi yurdunda hat içinde insanca yagatmak istiyor. Bu tarafm ba.ymda da Rusya vardir. O Rusya ki, kendisini zulme boganMoskof Çarhgi'my1knug ve kavugtugu hürriyeti, zulüm altmda inleyen insanlara da kazandirmak için bütün istilaci devletleri kendisine dügman tamnugtir...

Karabekir genelgesinm devammda, Birinci Cihan Harbi'nden gerefimizle çikmak íçin Mondros Mütarekesi'ni imzaladigmuzi, ama dügmanlarm Mütareke hükümlerine aylori olarak ülkemizde iggallere girigtiklerini, anlatiyor, sözü Bolgevik dostluguna getiriyor: Milletimizi zulme, esarete ve hatta neticede mahva çahyan Îngiltere ile hempalati ve bizi hayattan, rahattan mahrum eden emelleri Bolgevik Ruslarm da dügmam oldugundan, bütün Islamlar gibi milletimiz de Bolgeviklerle el ele verdi... "göklere

yükselen Islam figan ve Karabekir, silah arkadaglarma, elemlerini dindirmek için" Bolgeviklerle igbirlini yaparak Kafkas Seddi'ni yikmak istediklerini anlatiyor. 23 .Temmuz'da Dogu Cephesi Kumandam Kâzim Karabekir Papa, Moskova'dan Bakü'ye gelen Halil Paga'ya mektup yaziyor. Enver Paga'nm amcasi Halil Paya Pantürkist egilimlidir. Osmanh'mn son dönem Kafkas Îslam Ordusu kumandam olarak Bakü'yü kurtarmigt1. Azerbaycan'da güçlü iligkileri vardir. Azerbaycan'm Bolgeviklegtirilmesine kargidir. Önce Azerbaycan'da, ardindan Karabag'da K1zil Ordu'ya kargi silahh direnig yapmig, yenilerek fran'a çekilmig, Ankara'nm istegiyle tekrar Bolgeviklerle görügmek íçin Bakü'ye geçmigtir. bir unsur olmaktan ç1kmaBolgevikler de Halil Paga'mn artik "kargi"

sma sevinmig olmahlar. Karabekir'in, silah ve dava arkadagma yazdiál

Paga'ya" hitablyla baghyor: 36. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 797-798,

mektup, "Yolda.yHalil

232

Gün geçtikçe vatanmuzm hâli daima elîmdir. Her köy son figegini, son digini, son tirnagnu ve son akçesk sarf ediyor... Namussuz Îngiliz emperyalizmi Yunan'i memleketimizin bagma musallat etti. Bursa'yi dahi iggal etiler. Belki de hedefleri can evimiz olan Ankara'dir... "mel'un

Ruslardan yardim ahuak garttir. Fakat Tagnaklar vaktiyle kendilerine yapt1gimiz lyiligin qükram olarak bize yol açm1yorlar ve bizimle anlagmaya da yanagmayorlar." Bu engeli kaldinp Anadolu'ya yardim gelmesi için Bolgeviklerin bize güvenmesi Iazim: Müttefikimiz olan Ruslara kargr bütün kalplerde samimiyet ve hürmet sonsuzdur. Ittifakmuz ve Türk-Rus kardegligi ebedi oIacaktir. Binaenaleyh, Sovyetlerin bizden pek2iyade emin olmalan ve dügüncemizín Türk ittihadi degil, Rus-Türk ittihadi oldugunu bilmeÎerilazundir... Rus Sovyet hükümeti bizi artik öz kardepi gibi tanimahdir... Rus Sovyetlerine ebedi muhabbetimizi ve kardegligimizi her yerde ve her geyde göstererek onlarm bize kargi tereddüdünün tamamiyle giderilmesini ve Ermeni Tagnaklarm bagma bir yumruk indirilmesiyle dogrudan dogruya irtibatmuzi temin buyurunuz...

Halil PMa'y1 yardun konusunu Bolgeviklerle görügmesi için görevlendiren Mustafa Kemal'dir. Bakü'de lgeviklerle görügmeler yapan Halil Papa, Ruslarm arac1hgiyla Ermenilerle konuyarak Nahçivan'dan saghyor. Çiçerin'in Anadolu'ya ufak bir koridor aç11masuu Mustafa Kemal'e yazdigt bir mektup ve Anadolu hareketine ilk yardim olarak verilen 500 kilo altm bu yoldan Türkiye'ye gelecektir. Fazla bir para degil, ama niyet belirtisi olarak memnunluk vericidir. Çiçerin Mustafa Kemal'e mektubunda emekçi Türk hallona" destek vereceklerini, deger verdigimiz saym dostumuz Halil Paga" ile birlikte Sovyet Elçilik Müstegan'nm Ankara'ya gelecegini, bunu Sovyet -gimdilik--

"kahraman

"üstün

büyükelçisinin izleyecegini bildiriyor.E Demek ki Bolgeviklerden yardim beklemek öyle hayal degil. 28 Temmuz'da umut verici bir haber daha yaylhyor. Politbüro

"Ítilaf-

çilarla mücadelesinde Türklere yarduna hazir olduklanm" açikhyo ; ama hepsi bu kadar genel, soyut, politik aç1klama... Bir de Rus Genelkurmay Akademisi'nin Dogu Bölümü'nde "Türkiye, Îran, Afganistan, Hindistan ve Uzakdogu için özel kadro" hazirlanmasuu karara baghyor Politbüro! 18 Agustos 1920; gece yansi... Ankara'da Genelkurnay Bagkani Al37. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf.786. 38. Yarasimos, a.g.e., sf. 150-156, 234. 39. Bülent Gökay, a.g.e.,

sf. I I l.

i

233

bay Îsmet Bey, Sark Cephesi Kumandam rafla soruyor 11 Agustos tarihli -

Islam Garcistam

berligini yaziyor. Gürcülerle aleyhimize evvel harekâta geçsek nasil olur?!

Kâzim Karabekir Paga'ya telg-

adh gazete Ermenilerin seferharekât yapacaklar. Biz daha

Aym gece, K1211Ordu'nun Ermenistan'a yürüyecegi haberi de gelibüyük tehlike Bolgeviklerin Ermenilere karyl y r. Karabekir'e göre, h eketlerinde pek çabuk baçan elde edip Ermenistan'da da Bolgevik idaresi kurarak bunlan da toparlay1p hudadumuzda görülmeleridir..." olur, Çünkü öyle bir durumda hudutlarmuz Bolgeviklerle istedigimiz Saniggalinden Kars, Ardahan, Ermenistan kurtarmak ama "en

"bitigmig"

kamig, Dogu Beyazit bölgesini Sovyetler Birligi ele geçirebilir!

ÖyleyseTürkiye hemen harekâta geçmeli! Karabekir kitabmda göyle yaz1yor: Bir daha karardan geri dänmemek partlyla Ankara'mn harekåt için beni serbest birakmasi lazundir. Aksi halde zaten en geç Eylül sonuna kadar Ankara'nm emrine bagh kalmak ve bundan sonra behemehal emri vaki yapmaktan bagka çarem yoktur...

Yme harekât izni isteyen Karabekir'e Genelkurmay Bagkam Îsmet Bey 22 Agustos'ta cevap verlyor, Reis Paya (Mustafa Kemal) ve Milli Müdafaa Karabekir'in harekâtt gerekli görmesinden Vekili Papa (Fevzi Çakmak), gim¿li degil! Kizil Ordu harekâtinm kesinlik kazançok memnunlar, ama masmdan sonra bizim Aras ve Novoselim'e kadar bir harekât yapmamiz mümkündür.. Ve Ismet Bey Karabekir'i uyartyor. "Siyasi ve askerî emrisalamlmasim bilhassa rica ederim."40 vâkiler yapilmasadan Harekât yine ertelenlyor. Ankara, hem Kizil Ordu'nun Ermemstan üzerine ne yapacagmi, hem Moskova'ya ulagmig olan Digigleri Bakatu Bekir Sami Bey'in temaslarrun nasil geçecegini görmek istiyor,

Moskova'da görügmeler Ankara hükümetinin Digigleri Bakam Bekir Sami Bey ve arkadaylan, 11 Mayis'ta Ankara'dan yola ç11mug, Erzurum, Azerbaycan, Kafkasya üzerinden, o günün gartlarmda 69 günlük mihnetli bir yolculuktan sonra 19 Agustos'ta Moskova'ya gelmiglerdir! Bekir Sami Bey'in heyetinde

Îktisat Vekili Yusuf Kemal (Tengirgek), Mustafa Kemal'le beraber Samçok iyi Rusça bilen Lasun'a ç1kan ekipten Dr. Îbrahim Tali (Öngören), Mebusu Osman ve Kurmay Yarbay Seyfi (Düzgören) beyler var. Evvela Moskova'ya geldiklerinde üst düzey hiebir Sovyet yetkilisi onlan garda kargilannyor; bahane, Petersburg'daki IIL Enternasyonal

zistan

40. Karabekir, a.g.e., sf. 817-819.

234

toplantisma gitmig olmalandir. Türk heyetinin cam s1kilmigtir. Îki hafta geçiyor, Sovyet Digigleri Komiseri Çiçerin'le görügemiyorlar! Yalmz bir defa Komiser Yardimcisi Karahan'la görügme oluyor! Karahan, Bolgevik bir Ermeni'dir. Görügme hiç iyi geçmemigtir! Karahan, Türklerin "Bolgeviklerle iligki için yol açmak" amaclyla da olsa Ermenistan'a bir harekât yapmasma kargi ç1klyor, bunun Avrupa kamuoyunda kötü izlenim birakacagm1, ama kendflerinin Ermenistan'la görügerek bir yol bulmaya çahgacaklarau söylüyor!41 Bekir Sami Bey 31 Temmuz'da Çiçerin'ebir mektup yazarak "Emperyalistlere kargi sürdürdügümüz bu mücadelede" Sovyet taahhütlerine güvendiklerini, ama hâlâ görügemedigini, Anadolu'da durum çok kötü oldugu için bir an önce görügmek istedigini bildiriyor.42 Bu arada 10 Agustos 1920 günü 1stanbul hükümeti, "Türkiye'nin imzallyor! Moskova tedirgin idam fermam" olan Sevr Antlagmasi'm oluyor! Ingiliz Bagbakam Lloyd George'un Türk olmayan unsurlari Türk hâkimiyetinden kurtarma politikasi olarak" takdim ettigi Sevr, Bolgevikler için de ciddi bir tehdittir çünkü Sevr'e göre Bat1hlar Kafkasya üserinden Rusya'ya müdahale edebilirdi!*3 Bogazlar'i ve Karadeniz'i açan Sevr, Bolgevikler için de ciddi bir tehditti. Yaklay1k bir ay bekletilen Bekir Sami Bey, Sevr'in ilanmdan üç gün görügüyor. sonra, 13 Agustos'ta Çiçerin'le Çiçerinve Bolgevikler, Ermenistan üzerinden "Kafkas Seddi"ni açmanm kargillgmda Türkiye'nin Van ve Bitlis illerini Ermenistan'a vermesini istiyor! Bazen listeye Mufu da kattyorlar!44 Ankara bunu kesinlikle reddediyor, dahasi Sovyetler'in bu talebinden kugkulamyor! Buna karg1hk Bolgevikler de Kemalistlere güvenmiyor; Kemalistlerin Sovyet yönetimi altmda bulunan Türk olan veya olmayan Müslüman halklar üzerinde Panturanc1 veya Panislamci amaçlar.güttügünü samyorlar. Kemalistlerin 1920 Mayis'mda Kilikya bölgesinde Fransizlarla 20 günlük bir ateykes imzalamasi da Bolgevikleri iskillendirmigtir! Türkler Bat1'ya nu dönecek? Karahan'la görü meden bir gey ç1kmadigi gibi, Çiçerinde Türklerin Ermenistan üzerine harekât yaparak "Kafkas Seddi"nde bir yol açmal rma karg1! Saginpkalan Türk heyeti Lenin'le görligmeye gidiyor. Stratejik bir dehaya sahip olan Lenin de Mustafa Kemal gibi bütünü"nü görüyor ve durumu düzeltmeye söz veriyor, biz düzeltemezsek siz düzeltirsiniz" diyor, Anadolu'ya yardun edeceklerini kesin "bütün

"emperyalizme"

-

"resmin

"durumu

4 I. Salahi Sonyel, a.g.e., ll, sf. I I-I 3. 42. Bekir Sami'nin mektubu

için bkz. Yerasimos, a.g.e., sf. 235.

43. Bülent Gäkay, a.g.e., sf. 107, I I I. 44. All Fuat Cebesoy,

MoskOYa

Hatiralari,

Vatan Negriyat, 1955, sf. 70, 83.

235

bir dille ifade ediyor. Demek ki, Ermenistan'm engelledigi Kafkas yolunu Bolgevikler açamazsa, Türkiye açacak! Bekir Sami Bey Lenin'i sevimli bir çehrede, pek açik yürekli bir zat bulduk. Bize ve Islam âlemine kargi hayirhah gördük" diyor.45 Türk heyetindeki Îktisat Vekili Yusuf Kemal Bey amlarmda Lenin'i gäyle anlatlyor: "pek

Lenin sarayda oturmuyor..Kapismda kapici ve nöbetçi görünmüyor. Ilmiile Karl Marx'i geçen, 1)agkamilletleri Rus yapmak siyasetinin iki büyük uygulayicisi Çarligive Ortodoks kilisesini y1kan Lenin. Pantolonu ütüsüz. Bize iltifatlarda bulundu. Dünyanm en tath ve sevimli adamlarmdan biri.*

Lenin böyle diyor, ama Sovyetler yapacaklari yardum ve Kafkas yodayandmlunun açilmasmi Van ve Bitlis'in Ermenistan'a verilmesine yorlar!* Çiçerinaç1kça, "Türkiye'ye yapilacak Sovyet yardimmm Ermenilere toprak verilmesi koguluna dayandigmi" söylüyor! Mustafa Kemal, böyle bir toprak talebinin "Sovyetler'den gelse bile emperyalist" nitelikte oldugunu belirterek kesinlikle reddediyor! Bekir Sami'ye telgraf çekiyor, böyle bir geyin Anadolu'da Kuva-y1Milliye'ye halkm güsarsacagmi, Ankara ile Istanbul'un farkmm kalmayacagmi, buamaçlar güden ingiltere"nin igine yarayacagm1 belirtlyor; nun da toprak vermeyecegimizi, ama Tehcir'de yurtdigina giden Ermenilerin edebilecegimizi bildiriyor. Neticede Moskova Ermenidönügünü kabul yaptig1 toprak talebinden vazgeçiyor ve Ankara'nm kabul ettiler adma gi gekilde bir anlagmaya raz1 oluyor. 24 Agustos 1920'de "Türk-Sovyet Dostluk ve Yardun Antlagmasi" parafe ediliyor.48 Imza degil, paraft. Imza, tâ 16 Mart 1921'de mümkün olacaktir. Bekir Sami Bey 30 Agustós'ta Ankara'ya gönderdigi raporda, Sovyetlerin yardim verecegini, Ermenistan yolunu diplomatik çabalarla açacaklarmi, bunu yapama larsa kuvvet yoluyla açacaklarmi, Misak-1Milli smmm kabul ettiklerini, iki tarafm da Ingilizlerle bir görügmesi olursa Italya'dan satm ahnacak silahlar için 1 birbirlerine haber verecegini, milyon liranin Ruslardan teslim almdtgim bildiriyor. Ruslar Ankara'nm bir talebini daha kabul etmiglerdir: Türkiye adma, Ankara'nm resmî yetkililerinin d1ymda kimse ile görügmeyeceklerdir." Bu sonuncu gartla Mustafa Kemal hem dig politikada yönetim disipvenini

"hain

45. Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Savasi ve Dig Politika, ll, sf. |2-15. 46..Zeki Sanhan, a.g.e., 47. Ali Fuat Cebesoy,

Ill, sf. 173-l74.

MoskOYa

Hatiralari,

48. Salahi Sonyel, a.g.e., II, sf. 17-19. 49. Zeki Sarihan, a.g.e., III, sf. l9I-l92.

sf. 84.

236

lini saghyor, hem iç politikada lttihatçilan, mesela Cemal ve Enver pagalan ve komünistleri diglayarak Moskova ile iligkileri hükümetten-hükümete iligkiler haline getirerek kendi eline ahyor.

Nihayet Dogu Harekâti Ermeniler Bolgevik Ruslarm ikircikli tavnndan cesaret ahyor. Bat1'ya da bir ölçüde güveniyorlar. Ankara'ya bir nota vererek, Brest-Litovsk Antlagmast'nin çizdigi simrlan tammadiklarmi, Oltu bölgesinin Ermenistan'a verilmesi gerektigim,çünkü o antlagmanm Osmanh ile yapild m, Ankara'da yeni bir hükümet oldugunu söylüyorlar! Ankara'mn sert notasma cevap veren Ermenistan Digigleri Bakam M. Terakopiyan, "Ermenistan hükümeti Türkiye'deki Ermeni topraklarmdan vazgeçmeyecektir" diye kargi nota veriyor! Türkiye bunlan kargi notalarla reddediyor, Ermenilerin Oltu'dan çekilmesini istiyor. Bütün bunIar Bakir Sami Bey Moskova'da Ruslarla görügürken oluyor. Ermenistan ordusu 12 Agustos 1920'de Oltu bölgesine girerek bazi köyleri iggal ediyor. 20 Agustos'ta bir Ermeni birlini Türk kuvvetlerine saldmyor, Eylül aymda iki Ermeni uçaël Türk mevzilerini bombahyor. Dogu Beyaz1t'taki Türk kuvvetlerine saldmyorlar. 10 Agustos'ta Ruslar Ermenilgrle bir anlagma imzalayarak, Türkiye'ye yardun getirebilecek tek demiryolu olan $ahtahtihattuu Tagnak Ermenistam'na veriyorlar!50 Gerçi 24 Agustos'ta Türk-Sovyet Dostluk Antlagmasi Moskova'da parafe edilmigtir, ama Bolgevikler hâlâ ikili, üç1ü oynuyorlar. Ankara hükümetinin 2 Eylül 1920tarihli ve karan"nda açikça belirtildigi gibi: "görüg

Bolgevik Rusya Türkiye davasm1üstlenecek kuvveti kendisinde görememekte, Bolgevik Rusya'mn dahi kalbinde, kaybedilenleri geri almak, Îslam ve Türk memleketlerinde mutlak hâkimiyet arzulart hükümran olmakta ve Türkiye'nin kurtulugunu ve bilhassa Islam ülkeleri ile cografi kaçmmaktadr. -Bir de harp fen ve ve siyasi irtibatmi kolaylagtirmaktan vasitalarmca pek ziyade fakirlegmig oldugundan, bu hususta büyük kisnu Müslüman olmak üzere dünyamn her tarafmdan vuku bulan mürac atlari yerine getiremeyecek bir halde bulunmaktadir...

Aym metinde, Rusya'nm aslmda Türkiye ve Îslam âlemíyle müttefik gärünerek Bati kargismda kendini güçlendirmeye çahytigt belirtiliyor; bilhassa ingiltere'ye karg1 nüfuz ve kudretini hissettirmek için Türkiye'nin tegvik ediyor görünmek istiyor ve kendisinden talep olunan araçIarm verilmesini bugün, yarm diye geçigtiriyor, bu araç1ari vermeye gücü de yetmiyor zaten. Bolgevikler dügünüyor ki, "mücahedelerini"

50. Selahattin Tansel, a.g.e., III, sf. 236-237.

237

ve Kuzey Kafkasyahlaria irtibat kurarak güçlü bir vaziyete gelirse, bu; hem Bati hem Bolgevik çikarlarma hayati bir darbe vurabilir ve güçlenen Türkler (Bati'ya karq1) mücadeleden vazgeçebilirler! Igte bu dügüncelerle Bolgevikler, Türkiye'ye ciddi bir yarbir müdim yapmadan, Irgilizlerle yürüttükleri pazarhklarda eger Türkler, Azerilerle

"k1ymetli

metal" olarak kullamyorlar. Üstelik Bolgevikler Türkiye'de bir kgmünist ihtilali yapmak istiyorlar.51 \Bu karmagik siyasi taktikler sebebiyle Sovyet yardum daima hem Ankara'mn hem Moskova'nm gündeminde... Kâzun Karabekir'den bir not:

badele

8 Eylül'de Moskova'dan gelen altm külçelerini hastanede tarttirdik. Diger bu kadanm Ankara'ya Sovyet seErzuruntda iki yüz kilo biralaldL (Angarski) ile gönderdim. 9 Eylül: Ermeniler iki bagkâtibi Upmal faret baglad11ar...52 gündür Kulp bölgesini iggale Türkiye Bati Cephesi'nde de sikigik durumdadir, Ïstanbul hükümeti 10 Agustos'ta Sevr Antlagmasi'm imzalamig, ilerleyen Tunan111ar29 Agustos'ta Ugak'a girmigtirl Bu durumda Ermenistan'a kargi artik harekât gart! Ermenistan'a yapilacak askerî harekâti bugüne kadar siyasi sebeplerle ve özellikle Moskova ile iligkileri dikkate alarak ertelettiren Mus: O sirada

tafa Kemal Pa.ya, 16 Eylül'de "Garp Cephesi Kumandam Ali Fuat Papa gönderdigi yazida, Bolgeviklerin niyetleri hakkmda duydugu güpheleri anlatlyor ve "Ermenilerle müsait bir muharebe vermekten" bahsediyor, hatta Bolgevik yönetimindeki Azerbaycan'la yani ulagmu saglamak için "Ruslarm muvafakatma bagh hareket etmemek kararlarim ve talimatlarm1verdik" diyor.53 Salahi Sonyel'in deyigiyle, "Türk ulusal änderlerinin de bu kez anladiklari gibi, Ermeni sorunu ancak Tagnak yönetimini ba.y egici duruma getirecek askerî bir harekâtla çözümlenebilirlerdi. Ama böyle bir hareilk davramêm Ermenikâti baglatmakla suçlamhay1 istemediklerinden, Hazretlerine"

"ittisal"i

lerden gelmesini bekliyorlard1..."S4

Selahattin Tausel'in deyimiyle, "Ankara hükümetinin çekingen hareartik sona ermig, nihayet, 20 Eylül'de Mustafa Kemal'in ve Bakanlar Kurulu'nun imzalarnu tay1yan talimat Katabekir'e ulagmigtir:

keti"SS

Bütün Eserieri, cilt 9, sf. 282-285. Mustafa Kemal 5 f. Tam metin için bkz. Ataturk'un Papa [6 Eylul'de "Bati Cephesi Kumandani All Fuat Papa Hazretlerine" gönderdigi yazida da Rusya ve Bolgevizm hakkmda ayni rahatsizlik ve lüipheleri anlatir. a.g,e., sf 347-349. 52. Kazim Karabekir, a.g.e., sf. 842. 53. Atatürk'ün

Butün Eserleri, cik 9, sf. 348.

54. Salahi Sonyel, Türk Kudulug 55. Selabattin Tansel, Mondros'tan

Savagi ve Olg Politika, li, sf. 27. Mudanya'ya,

ill, sf. 236.

23 8 Kars genel istikametinde taarruz hareketi icra edilecektir... Asli maksat Ermeni silahh kuvvetlerini imha etmektir... Silahsiz Ermenilere katiyen dokunulmayacaktir... Gürcistan'm tarafsizligi için gereken temaslaDogu Kumandam Karabekir Papa yetkilidir... Cephesi ra

Karabekir son hazirhklari yaparken, 24 Eylül'de, Ruslarm hoggörüsünden yararlanan Ermeniler Kötek ve Bardiz ilçelerine saldiriyor!S7 Karabekir Papa, 25 Eylül'de askerlerme "cephe emri" yaymhyor, Türk taar28 Eylül'de baglayacagmi bildiriyor. Ermenilerle sorunu bangçi ruzunun yollardan çözmenin mümkün olmarbimi, Ermeni ordusunun sürekli olarak Türk birliklerine saldirilar düzenledigini, Milslüman halka zulümler yaptiguu, askerî harekâttan bagka çare kalmadigm1 anlatiyor. Bu emri"nde Karabekir siyaseten önemli bir konuyu vurguluyor "cephe

Bu hareketin icrasi lüzumuna Rus Sovyet hükümeti dahi kani olmugtur...

Karabekir'in

"cephe

emri"ndeki

qu madde de ilginçtir

Bilhassa az zayiat vermek ve cephane israf etmemek ve Tagnak Ermenilerin beyaz bayrak göstererek teslim olacaklan veya "Allah Allah" diyerek bagirmalan, Türkçe seslenmeleri gibi hilelerine aldirmamak lazimdir...

Tagnak Ermenistani'na kargi baglayacak olan askerî harekât, Kagizman-Novoselim-Merdenik (bugünküGöle) hattma kadar genigleyecektir. Karabekir zaten askerî harekât için hazirhklan yapmly, ordusunu mevzilendirmigti. Gerekli askexî talimatlan birliklere göndererek Karabekir

taarruz emrini veriyor.

Îlk taarruz Ve 28 Eylül 1920 sabaha kargi saat 03.00'te, Milli Mücadele'mn ilk taarruzu baghyor. Ermeniler bu ilk harekâta kang ciddi bir direnig gösteremiyor; Türk ordusu 29 Eylül akgann Sankanug'a giriyor. Bu arada Ankara, harekât hakkmda Sovyet liderlerine bilgi veriyo hatta Moskova'dan yard1m istiyor. Gerekçe olarak Ankara, Bati'daki Yunanhlar gibi Dogu'da da Tagnak Ermenilermin "Îtilaf Devletleri'nin entrikalarma alet olduklaruu" Türkiye'nin dogu vilayetlerini istila etmek için f1rsat kolladiklarmi ve "Basra Körfezi'nden Karadeniz'e kadar" itilaf Devletleri'nin nüfuzu altmda bir kitle olugturarak Türkiye'yi Dogu dünyasmdan koparmak istediklerini anlatiyor. Dahasi, Ankara, Tagnaklann yenilgiye ugrat11masmdan sonra Ermenistan'da "Türkiye 56. Atatürk'ün

Bütün

Eserleri, cilt 9, sf 364.

57. Salahi Sonyel, a.g.e., ll, sf. 27.

:

i

239

ve Sovyet Rusya arasmdaki iligkilerin bilincinde bir hükümetin igbagina gelecegini ümit" ettigini bildiriyor? Yani, milliyetçi Ankara, Bolgeviklerin Ermenistan'i ele geçirmesine yegil ig1k yak1yor, hatta.tegvik ediyor! Ankara, Ermenistan'i tecrit etmek için 9 Ekim'de Gürcistan'a da bir dostluk anlagmasi teklif ediyor. Bolgeviklerin Türk taarruzuna kargi sert tepki göstermesini de önlemeye çahq1yor. Bu sirada Mustafa Kem Hâkimiget-i Milliye gazetesinde Bolgevizm'i öven yazilar yaymlattiriyor: Hâkimiyet-i Millige, 5 Ekim 1920, "Türk Bolgevik Ittifalo" baghkh makale: "Türklerle Bolgevikler yahut Türk milleti ile Rus milleti aym Dogu'nun milletleridir; birinin bagmdaki dert digerinin de bagmda vardir... Yeni Rusya, yeni Türkiye el ele, dünyay1 emperyalist zulmünden kurtaracak olan hareketin öncüleridir..." Hâkimiyet-i Milliye, 9 Ekim 1920, "Cereyanlar" baghkh makale: "Komünizm hareketi gibi bir inlglap yahut genel manastyla qu Anadolu halkma dahili ve harici, az olsuxi sükûn ve rahat verecek herhangi bir degigim, Hâkimiyet-i Milliye'nin aziz ve kutsi tamdigi bir hadisedir... biri komünizmdir..." Bu gayeyi en iyi temin edecek vasitalardan 12 1920, Ekim "Iki Komünizm" baghkh makaHdkimiyet-i Millige, le: "Anadolu, Rusya'daki manasiyla havin ve kanh bir amele diktatörlüseri süratli bir olgungünemuhtaç olmaksizm komünist olacak, lagma ile kapitalist âlemden uzaklagarak ve onunla muzafferâne mücadele ederek, komünizm gayelerine kadar uzayip giden yollarm egigmden atlayacakt1r..." .gayet

-

Hâkimiyet-i

Milliye, 16 Ekim 1920, "Rus Bolgevizmi, Türk Komü-

nizmi" baghkh makale: "Rusya'da kanh bir inkdap, BoLyevizm namm1 taylyan koskoca bir komünizm inkilabi oldu. Türkiye de aym yola paralel olarak ayni istikamete dogru gidiyor... (Ancak iki ülkenin toplumsal yapdarl çok farkhdir.) Dolay1slyla Rusya'da Bolgevizm'in kullandigi etmek istemek kadar inkilapç1hktan inlolap usullerini buradä-tatbik olmayLS edilemez. Bolgevizm inlalabi, bütün komühaberdar tasavvur model degil pek laymetli, pek cannizm hareketleri için bir örnek,.bir h, pek muazzam bir rehberdir. Bu rehberden istifade etmeyi, onun gösterdigi yollardan gitmeyi ne kadar candan arzu edersek, onun usullerini gekil itibariyle aynen taklit etmekten de o derece sakmmz. Her geyde körü körüne taklitçilik fenadir; bilhassa inkdapçihkta!"S9 çahg1yor, Mustafa O sirada Bolgevikler Anadolu'da örgütlenmeye Kemal komünist örgütlerini yasaklaylp mensuplanm tutuklattinyor. "Komünizm lazrnsa biz getiririz, burada Bo14evik örgütlere gerek yok" 58. Ali Fuat Cebesay, Moskova Hatiralari,

sf. 92-93.

59. Bu makalelerin tam metinieri için bkz. Latin harflerine çeviren Hadlye Bolluk, Kurtulug Savagi'nm ideolojisi, Hakimiyet-i Milliye Yazilari, sf. 90-102.

240

bir politika izliyor, mesela 18 Ekim 1920 günü diye özetleyebilecegimiz "resmî" Türkiye Komünist Partisi kurdurukendi denetimi altmda bit yor... Aym zamanda dig politikada, dünya stratejik dengesinde Bolgeviklerle aym safta oldugunu belirterek Rusya'dan yardun almaya, siyasi destek saglamaya çahqiyor. 1920'nin sonbaharmda Bolgevikler de Türk destegine muhtaç, çünkü çok silogik durumdalar: Kizil Ordu Polonya'da Beyazlarla, Xinm'da Wrangel ordusu ile çarpigma halinde. Güney Kafkasya'da Karabekir'in ordusunun önünde duracak bir askerî kuvvet yok! Lenin telagh, "Türkler Batum'u, Bakü'yü alabilir, Ermenistan süratle Bolgeviklegtirilmelidir" diyor!60 Azeri petrollerini ele geêirmek isteyen Lenin yedi ay önce 17 Mart'ta

Kafkas Cephesi Harbî Înlulap SûrasinmBagkam Orjenikidae'ye çektigi telgrafta "Bakü'nün almmasmm zaruri oldugugu, Gürcistan'm da aym öneme sahip bulunduguou" bildirmigti.61 Fakat o sirada Kizil Ordu Polonya cephesinde ve Rusya içinde de Beyaz Ordularla çarpigtigi için Kafkasya'ya büyük bir agirhk verememigti. 1920 Ekim ve Kasim'mda Ermeniler Îngiltere'den yardim istiyor, ama lasa sürede yapilabilecek bir gey yok. Bolgeviklerden de yardim istiyorlar, Türklerin Pantürkizm.peginde olduguna Bolgevikleri inandinyorlar. Kemalistlerin Pantürkist olabileceginden zaten güphelenen Bol evikler "Türk saldirganhš1yla" bir iligkilermin olmadiguu, "Ermenistan halkma dostça duygular beslediklerini" açikhyorlar! Bu, Türk harekâtma kargi siyasi bir tavirdir! 9 Kasun'da ilk resmî Sovyet heyeti Ankara'ya vanyor, heyet bagkam Upmal Angarski'nin ayagmm tozuyla yaptigi ilk ig, Ankara ile Ermenistan arasmda yine önermek oluyor! Daha önce de arabuluculuk önererek Türk harekâtmi durdurmuglardi; gimdi aym geyi yapmak istiyorlar. Türk-Rus ißgkileri o kadar bunalunh bir evreye girmigtir ki, Bolgevik liderleri "Her an savaga girmeye zorlanabiliriz" diye aç1klamalar yaplyor!62 Ortak çikarlann ittifaka yönelttigi Kemalist-Bolgevik ili.ykilerinde, çatigan ç1karlardan dolay1 ciddi bir gerginlik yagamyor. Bati buuu gözden kaç1rmlyor tabii... Gürcistan'daki Ingiliz temsilcisi Albay Stokes, 6 Kasim'da Ingiliz Digigleri Bakam Curzon'a gizli bir telgraf gönderiy r: Bolgevik Ruslara karei Türklerle dost olahm, Mustafa Kemal'le görü lim, Yunanh1an birakahm, böylece tüm Islam dünyasmm da sempatisini kazamnzi Fakat bu keskin dönügü Curzon reddediyor.E Ashnda Türkiye'de Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy ve Digi leri Bakam "arabuluculuk"

-

60. Zeki Sarihan, a.g.e.,

Ill, sf. 238-239.

6 I. Dr. 1skender Yilmaz, Gümrü 2001, sf. 12l. 62. Salahi Sonyel. a.g.e., II, sf 30. 63..Salahi Sonyel, ay.y.

Antiagmasi,

Atatürk Arastirma Merkezl, Ankara,

241

Bekir Sami Bey'in de tercihi, partlarmuzi kabul ederlerse, Bolgeviklere kargi Ingilizlerleanlagmaktir... Mustafa Kemal ve Karabekir, Ingilizlere kargi Bolgeviklerle anlagma Bolgevikyanl1sidir; Bolgeviklerden yardim almak için Azerbaycan'm legtirilmesini bile kabul etmiglerdir. Ama ihtiyathdirlar. Hem Bolgevik1erle flört ediyorlar, hem yurtiçindeki Bolgevik faaliyetleri yasakhyorlar. Mustafa Kemal, Ruslarla anlagma bozulabilir diye, Ìngiltere ile an1 ma seçenegini de cebinde tutuyor; Ali Fuat Paga'ya yazdigi mektupkadar Ingiltere ile hafif temas" siyata, "Rus meselesi sonuçlanmcaya seti güttügünü bildiriyor." Mustafa Kemal Batl ile en keskin gekilde çatigtini, Dogu'ya en kararh gekilde yaklagtig1 s1rada bile Bati ile en azmdan temas" hesabim elden birakmamigtir. Bol§evik Rusya ile siyasi durumda böyle gerilimler yagamyor, ama K1xilOrdu'nun Kafkasya'da Karabeldr'in ordusuna kargi askerî bir çatigmaya girmesi imkâns12dir. Çünküböyle bir gey, Kafkasya'daki bütün Bolgevik stratejisinin çökmesi, Türkiye'nin Bati ile ittifaka itilmesi, ve kapitalizm"in Kafkasya'ya gelmesi demek olur! Kaldi ki Kizil Ordu, Beyaz Ordularla iç savag halindedir zaten! Ankara Rus tepkilerini yat1gt1rmaya çahylyor, ama geri adim atmiönerisini kabul etmlyor. yor, Bolgeviklerin Ve Meclis Bolgeviklere ateg püskürüyor Mademki Bolgevikler peryalist Ermeni isteklerini" destekliyordu, öyleyse Bolgevikler gerçek komünist degillerdi!65 Bu inig çilaglara ragmen Kemalist-Bolgevik igbirligi sürüyor. 24 Agustos'ta Bekir Sami Bey'in paraf ettigi Dostluk ve Yardun Antlagmasi geregince 21 Eylül'de Rusya'dan yola çikanlan ilk parti askerî yardim, 2 815 tüfek ve 1 885 sandik cephane 15 Ekim'de Trabzon Limam'nda teslim ahmyor.66 "hafif

"emperyalizm

"arabuluculuk"

"em-

Ve Dogu'da zafer! çektigi 16 Ekim'de Genelkurmay Bagkam Îsmet Bey, Karabekir'e telgrafta "Bolgeviklerin Van ve Bitlis hakkmdaki teklifme ne dersiniz?" diye soruyor; Karabekir de "Kars, Ardahan ve Batum'u iggal etmemiz en iyi cevap olur" diyor!67 Genelkurmay Moskova'dakt Digigleri Bakam Bekir Sami Bey'e, 21 Ekim'de Ruslann Van, Bitlis ve Mug'un Ermenilere verilmesi yolundaki 64. Zeki Sarihan, a.g.e., IIL,sf. 213. .65.

Zeki Sarihan, a.gee., III,sf. 245. 66. Zeki Sarihan, ay.y. 67. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf 564

242

talebinin reddedilmesiiçin talimat gönderiyor. 22 Ekim'de Mustafa Kemal Paga, Sovyet Digigleri Halk Komiseri Çiçerin'e mektup yazlyor. Bu, 2 Temmuz tarihli mektubuna cevapÇiçerin'in tlL Mustafa Kemal, mektubunda Türk-Sovyet dostlugunu vurguluyor: Rus milletinin insanhšm kurtulugu için gösterdigi yüce fedakârliga milletimiz büyük deger vermektedir Aym gekilde milletimiz de yüzy1llar boyunca savagarak Müslüman ülkeleri müdataa etmig ve Avrupah emperyalistlerin giddetli hedefi haline gelmigtir. Kesin olarak inanmaktada paylaymaktadir ki, bir taraftan Batih yim ve inancimi vatanda.91arim emekçiler, diger taraftan kölelestirilen Asya ve Afrika halklar1, bugün milletleraras1 sermayenin, onlari birbirine lordirmak, köleleptirmek ve efendilerinin azami kân için onlari kullandigru anladiklar1 ve sömürge politikalarmm bir cinayet oldugu bilinci dünygemekçi kitlelerinin kalbine yerleptigi gün burjuvazinin iktidan son bulacakt1r. "stratejik"

Mustafa Kemal bunlan yazdiktan sonra bir yaklaç1m ortaya koyuyor Bolgeviklerin Bati proletaryasi, Türkiye'nin de Islam dünyasi üzerindeki etkilerinin Batt'ya karç1 el ele vermesi: üzerindeki Sovyet .Hükümetinin Avrupa emekçileri yüksek manevi nüfuzu ve Müslüman âleminin Türk hallona sevgisi bize ki, sabir ve cehaletten ileri gelen bir kadercilikle Bagüven vermektedir emperyalistlerin iktidarlarmi destekleyenlerin, siki iqbirligimiz sayetill sinde Bati emperyalizmine kargi birlegeceklerine inamyoruz¾

Rus Federatif

Mustafa Kemal bu mektubu yazarken Dogu Cephesi'nde Ermenilerle yer yer çatigmalar oluyor. 28 Ekim'de, Ermenilerin elindeki Kars'1 kurtarmak üzere Türk taarruzu ba.pliyor.' Kars ve Ardahan 1877 savagmda Ruslarm eline geçmig, 1918 bagmda Kafkas harekâti ile kurtarilrug, fakat 1918 sonunda Mondros Mütarekesi ile Ingilizlere birakilrug, Îngilizler de Ermenilere vermiglerdi. 68. Atatürk'ün

Bütün Eserleri, cilt IO, sf. 64-65.

*

Sarikamig'in kurtanimasiyla Kars taarruzunun baglamast arasinda bir aylik bir dönem vardir. Atatürk'e göre Celaleddin Arif olayi yuzûnden harekât Celaleddin Arif Ermenilerin ekmegine yag sürmü§tu. Celaleddin Arif, Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'le Erzurum'a gitmig, orduda yolsuziuklar oldugu, silahlann çalinip satildrgi gibi dedikodular içinde Mustafa Kemal'e kargi çakan 50 imzali bir telgraf çektirml§ti Atatürk buna çok büyük tepki gästerir. Celaleddin Arif kendisinin eyalet valisi, Huseyin Avni'nin de Erzurum il valisi yapilmasini istlyordu. Karabekir'in anlaami biraz farklidir. Büyütülecek bir olay degildi, 50 imzanin sahiplerinin çogunlugunun haberi yoktu. Bir haftaligina cepheden gelerek meseleyi hallettigini, Mustafa Kemal'e telgrafla durumu bildirdiginianlatir. Aradaki blr ay \çlnde Ermeni kuvvetleriyle meydana gelen çatigmalar hakkinda bilgi verir. Ikianlatimi mukayeseli okumak gerekir. Atatürk, Nutuk ve Kâzim Karabekir, istiklal Harbimiz, sf. 837, 849-854, 893-895; Kâzim Karabekir, Nutukve Karabekir'den Cevaplar, cilt4, sf. 982-1012. "durmug"

243

30 Ekim'de Kars, 7 Kasim'da Gümrü almarak, Arpa Çay1'nmdogusundaki topraklar Ermeniiggalinden kurtan11yor. Kâzim Karabekir Türklerin aldiklan yerlerdeki Ermeni halkm ve Erkorunmasi ve bakimi için tedbirler ahyor, olameni yetim çocuklanum ganüstübir çaba gösteriyor. Bölgedeki Amerikan heyeti, Karabekir'in Ermenileri korumak için aldiklan önlemleri övgüyle Washington'a bildiriyor? ustafa Kemal, Dogu harekâtmdan dolay1 4 Ekim, 8 Ekim ve iki defa da 30 Ekim tarihlerinde gönderdigi telgraflarla Karabekir'i ve silah arkadaylanm kutluyor. 30 Ekim tarihli telgrafta, Kars için harekâtm günden beri arazinin engelleri ve dügmamn bütün vasitalanyla mukavemeti ve mevsimin giddetli gartlan içinde" yapildignu belirtiyor ve "Kars gibi bir kalenin zapt1 her milletin tarihinde nadir olan fevkalade bir askerî baçandir" diyerek kutluyor: "dört

Zat-i devletlerini ve kumandan ve asker bütün ganh arkadaylanmizi kemâl-i iftihar ve itimat ile takdir ve tebrik ediyoruz.70 192Tnin iç politika partlannda Atatürk Natuk'ta daki övücü sözlerinden bahsetmeyecektir.

Karabekir hakkm-

Genelkurmay Bagkam Îsmet Bey de Karabekir'i kutluyor Pek sevgili kardegim Kâzimcigun, $arkharekâti bizive davamizi ihya etti. O kadar s11alnug idik, o kadar dalmig idik ki, vaziyetin nefes alacak bir menfeze kesin ihtiyac1vardi. Allah'm inayetiyle bunu sen tam bir muvañakiyet ve intizam ile açtm... Bilhassa Mustafa Kemal gükramm ifade ve izhar için ne yapacagim bilmiyordu. Herkes böyle idi... Garp'ta sikmtiday1z Kâzim. Malzeme, anargi, entrika s1kmtdan, en mühimi tabii malzemedir.71

Înönü, 1960'larda anlattigt hatiralarmda da Karabekir'den ve Dogu harekâtmdan takdirle, övgüyle bahsedecektir.72 Gümrü'nün almmasmdan sonra Ermenilerin istegi ile ateykes yapihdevam ediyor. Ermenilerle 26 Kasim'da baglayan bang müzakereleri Karabekir'e hükümetinin Ermenistan Sevr temsileisi Hatissiyan, yor, Antlagmasi'ndan imzalarm1 geri çektiklerini bildiriyor. Milli Hareket'in Sevr'de açtig1 bu ilk gedigi Karabekir Ankara'ya miijdeliyor. 69. Käzim Karabekir,

istiklal Harbimiz,

70. ATTB, sf. 369, 370, 375, 376. 71. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 862. 72. Ismet inöna, Hatiralar,

sf. 2l0-2l5.

sf. 857-858, 870-876.

244

,

27 Kasun'da Lenin ve Stalin .Kafkasya'daki Kizil Ordu Komutam Orjenikidze'ye, Ermenistan'm Belgeviklegtirilmesi emrini veriyor. Çünkü K1zil Ordu Kafkasya ve Kiriin bölgesinde Beyaz General Wrangel'in ordulanm yenmig, Ermenistan'1 içgal edecek duruma gelmigtir. Bu arada Tagnak .hükümeti Tüfkiye ile bang görügmelerini sürdürüyor ve Karabekir bagkaahimdäki Türk heyeti ile Hatissiyan bagkanhšmdaki Ermeni hükûmeti aras.mda 2-3 Arahk gecesi Gümrü AntlagInast imzalamyor, 1877 savagmda kaybettigimiz topraklan 43 yd sonra geri aliyoruz, Sevr Ardddgmasi'nm dogu ayagl, Ermenistan projesi tamamen çöküyor, bugünkü suunmiz (büyük çapta aymsi) çiziliyor. Ertesi gün KizilOrdu Erivan'a girerek Ermeni Bolgeviklerle birlikte Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti'ni ilan ediyor! Ve yeni Bolgevik Ermenistan hükümeti 10 Arahk 1920'de Ankara'ya nota veretek Gümrü Antlagmasuu feshettigini bildiriyor! "Emperyalist Tagnaklar" devrildigine göre, gimdi karde; halkm" yeni bir antlagma yapmasm1 istiyorlar!73 Bu yüzden Gümrü Antlagmasi yürürlüge girmiyor. Artik dogu suuri m1z1 tespit etmede muhatabmuz Tagnak Ermenistan'i degil, Polonya'da zafer kazammy, Beyaz Ordulan maglup etmig, Kafkasya'y1 ele geçirmig Sovyetler'dir! "iki

Harekât erken yap11saydi? "bazi

Burada bir soru akla geliyor: Karabekir'in ve Türk kumandanlanmn"74 savundugu gibi, Ermenistan'a kargi Dogu harekâti Haziran aymda yapilsa, Eylül sonuna kadar ertelenmeseydi, Türkiye íçin daha iyi olmaz ruydi? Mehmet Gönlübol ve Cem Sar, harekâti ertelemekle Atatürk'ün isabetli davrandigim savunuyorlar: Gerçekten o sirada Türkiye'nin askerî ve siyasi çikarlari bunu gerektiriyordu. Ermenistan'a kargi o sirada,girigilecek mukabil hareket iç ve dig tehlikeler dogurabilecekti. Nitekim dig dügmanlarla sava.yan Ankara hükümeti,

Milli Hareket'e kargi direnen iç kuvvetlerle de savagmak durumundayd1. Diger taraftan o strada Ermenistan'a kargi girigilec bir harekât, Îngiltere'nin fiili bir müdahalesini de tegvik edebilirdi. Bt sebeplerden, ancak Eylül ayi sonunda mukabil saldinya geçen Türk ordulan 30 Eylül 1920'de Sankanuq'i, 30 Ekim'de Kars'1 ve 7 Kasim'da Gümrü dahil olmak üzere Arpaçay'm dogusundaki bölgeleri Ermenilerden almigt1.75 73. Tam metin için bkz. Yerasimos, a.g.e.,, sf. 244-256. 74. Mehmet Gänlübol, Cem Sar, a.g.e., 73. Mehmet Gänlübol ve Cem Sar, ay.y.

sf 18.

245

Atatürk Natuk'ta harekâti Nisan'dan Eylül sonuna kadar erteledigine deginmiyor. Karabekir ise dogal olarak, kendi tezini, yani harekâtm Haziran'da ya da yaz aylarinda yapilmasi gerektigini, sonbahara ertelemenin yanhq oldugunu savunur. Karabekir'e göre, Ekim aymdaki harekâta müdahale edemeyen ingiltere, Mustafa Kemal'in kayg11andigigibi Trabzon'a asker ç1karamayan Amerika, Haziran'da da bir gey yapamazlard1. ÜstelikKizil O du Haziran aymda Polonya ve Kirim cephelerinde Beyaz Ordu'yla savagtigi için Dogu Cephesi'ndeki Türk harekâti çok daha avantajh olurdu. Dahasi, Haziran'da Yunanhlar Ugak'a kadar ilerlemig de degildi! Karabekir'e göre, Dogu harekâti kendisinin talep etdgi gibi erken yap11saydi, Bati Cephesi'nde Türk ordusu Eskigehir'de yenilip Sakarya'nm dogusunaçekilmek zorunda kalmayacakti, çünkü Dogu zaferinden sonra Bati Cephesi'ne asker ve cephane gönderip takviye ettnek ve böylece Yunan ilerleyigini erken durdurmak mümkün olacakti.¾ Ingilizlerin Temmuz aymda Batum'u bogaltarak Gürcülere birakmas1 da gösteriyor ki, Türklerin Errienistan'a yapacag1 bir harekâta kargi askerî müdahalede bulunmalari mümkün degildiF Bu da Karabekir'in öngörüsünü dogrulayan bir geligmedir. Ali Fuat Papa da bu konuda Karabekir gibi dügünüyor: Mustafa Kemal Paga'mn Dogu harekâtuu hangi gerekçelerle ertelettirdigini anlatan Fuat Papa, harekât ertelenmeseydi Dogu Cephesi'nde askerî zaferin Haziran aymda kazamlabílecegini, Îngiltere'nin hiçbir gekilde müdahale edemeyecegini, Rusya ile de dostlugun ve ulagunm daha kolay kurulabilecegini, o sirada Yunan taarruzunun da beklenemeyecegini yazlyor: 1920 ylh Mayis aymda Ermeni ordusu, içeride Bol.gevik isyamm bastirmak ve kuzeyde Azerbaycanhlan durdurmakla meggul bulunuyordu. Mengevik Gürcistan ona yardim edecek durumda degildi... 16. kolordumuz Ermenileri süratle Alaglup edebilecek bir durumdaydi... Ermenistan hareketini daha fazla ertelemek Batt Cephemizi aylarca zaylf bir halde birakilmaktan bagka bir geyle tevil edilemezdi.

Dogu harekâti böyle erken yap11sayd1, en az iki tümeni Batt Cephesi'ne kaydinp iç isyanlar ve Yunan ordusu kargismda çok daha kuvvetli hale gelebilirdik. Türk tarihçilerinden Salahi Sonyel'in harekâtm bu kadar ertelenme76. Kazim Karabekir, Nutuk ve Karabekir'den sf. I393.

Cevaplar, cilt4, sf. 1013-1134, cilt 6.

77. Skz. Genelkurmay BagkanligiHarp Tarihi Dairesi, Türk Cephesi, Ankara .1965, sf. 145. 78. Ali Fuat Cebesoy, Milli Macadele

istiklal Harbi,

Natiralari, sf. 524-529.

III. cilt, Dogu

246

sine eleptirel baktigmi,"

Selahattin Tansel'in de ertelemeleri "Ankara hareketi"80 hükümetinin çekingen diye niteledigini görmügtük. Dogu'da zaferi.kazamp eldeki kuvvetlerden bir kismmi Bati Cephesi'ne göndermek çok önemliydi. Çünküiç isyanlar ve Sakarya'ya kadar dayanan Yunan ordusu kargismda Bati Cephesi'nin asker, silah ve cephaneye çok acil ihtlyac1 vardi. Harekâtm sonbahara kadar ertelenmesi yüzünden, Bati Cephesi'ne bu sevkiyat ancak.1921 yllmm ilk aylarmda baglayabilecek, 16 Mart 1921'de Moskova ile Dostluk ve Tardun Antlayesevkiyat imzalandiktan luzlanacak, ama ulagtirma partmas1 sonra bu zorlugu sebebiyle ciddi larmm gecikmeler olacaktir. Batt Cephesi'nde Îkinci Inönü'de ve Ashhanlpr'da savaÿ sürerken, Genelkurmay Dogu Cephesi'ndeki 3. Kafkas tümeninin, tüfek, top ve cephane ile birlikte kademeli olarak Bati Cephesi'ne gönderilmesini istedi. Yunan ilerleyigi kary1smda ordumuzun Sakarya Nèhri'nií1dogusuna kadar geri çeldlmesi üzerine dogudan bir tümenin daha battya gönderilmesi gerekti. 1901 dogumlular silahaltma ahndigi halde birliklerde gerekli asker sayisma ulay1lanuyor, büyük çapta subay s11antis1 çekiliyordu. Ilk gelen birlilder Sakarya Savagi'na katilmig, ama son yola ç1kanlan tümen savaga yetigememigti. Çünküsevkiyat yaya yoluyla Batum'a, oradan deniz yoluyla Trabzon'a oradan cepheye gönderiliyordu. Dogu suurmi korumak için bir miktar asker gerektigi gibi, Trabzon'da 7 bin silahli Rum'a kargi, bölgedeki agiret isyanlarma kargi da kuvvet bulundurmak gerekiyordu.8 1 Karabekir'in 1921-1922 döneminde Bati Cephesi'ne gönderdigi silah ve malzeme göyle: piyade tüfegi: 9 326, süngü: 14 455, hafif inakineli tüfek: 101. Çegitli Çegitlitop: 74, bomba topu: 36. El bombasi: 162 540 adet, piyade cephanesi: 23 636 sandik, topçu cephanesi: 163 022 sandik. • 1stihkâm modeli kürek: 15 928, istihkâm modeli kazma 1 750. Karabekir, Ermenilerden sava.g tazminati olarak aldigi 1 000'er tane mermisiyle birlikte 2 bin adet piyade tüfegini ve bir miktar topla cephaneyi de Bati Cephesi'ne göndermigtir.82 Dogu harekâtmm zamanlamasi hakkmdaki tartigmalar bir kenara, Türkiye bu harekât sayesinde 187Tde kaybettigi topraklanm kurtar •

•

•

-

79. Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Savagi ve Dig Politika, II, sf. 27. (Salahi Sonyel. Ankara'nin Eyiül'de harekât karari armasmr anlatirken, "Tûrk ulusal önderlerinin de bu kez anladiklari gibi, Ermeni sorununu ancak Tagnak yönetimini.bag egici duruma getirecek askert bir harekâtla çözümfeyebillrierdi. Ama bäyle bir harekati baglatmakta suçlanmayi istemediklerinden, ilk davranr¡m Ermenilerden gelmesini bekliyorlardi..." diyor.) 80. Selahatt.in Tansel, a.g.e.,

Ill, sf. 236.

81. Genelkurmay Bagkanilgi Harp Tarihi, Dairesi, Turk Cephesi, Ankara, 1965, sf. 250, 256, 263.

istiklal

Harbi,

III. cilt, Dogu

82. Doç.Dr. Muhammet Erat, "Mllli Mücadele'de Kåzim Karabekir Paga", Türkler, l6, Yeni Türkiye Yayinlari, Ankara, 2002, sf. 993-994.

cilt

i

I

i

247

i

rak Tagnak Ermenilerlyle Gümrü Antlagmasi'm imzalamig, fakat yeni kurulan Bolgevik Ermenistan'm buna itiraz etmesiyle s1kmtil1 bir siyasi durum ortaya ç1kmigti. 1921 yllma sikmtih bir ortamda giriliyordu. 1921 Ocak aymda Yunanhlar Eskigehir'e dogru ilerliyor. Doguda zafer kazanan Türkiye bir an önce Moskova ile anlagmay1 imzalayarak dogu s1mrim saglama baglamak ve Rusya'dan alacagi yardimla Bati Cephesi'ni takviye etmek istiyor. Fakat Ruslar bir yandan Ermenistan ko usunda yeniden pazarhk pegindeler! Öbüryandan Ingilizlerle bir ticaret anlagmasi yapmaya çaligiyor! Îngiltere Ruslarla bir ticaret anlagmasi yapmak için Moskova'nm Ankara'ya yardim etmemesini gart koguyor! Ankara, Ruslarm "Bati devletleriyle anlagma kargihimda Türkiye'nin terk ve feda edilmesi imkânmi elde tutmak için bir taahhüde girmedigini" ve Türkiye'de komünist faaliyetlerle yönetimi ele geçirmek istedigini

dügünüyor! Ingiliz-Rus iligkileri Ankara'yi kayg11andinyor. Çiçerin9 Ocak "Rusya, ve bang iligile ticaret Lord Büyük Britanya Curzon'a 1921'de istemektedir" diye telgraf çekiyor. kileri kurmayi en içten bir gekilde Stalin 22 Subat'ta,Ankara'nm Moskova Büyükelçisi Ali Fuat Paga'ya "Ittifak yapamayiz. Çünküingili21erleticaret anlagmasi yapacagiz" diittifak anlagmasi" yapabileceklerini, yor, Türkiye ile ancak söylüyor. Büanla.ymasi olmaksizm para ve silah gönderebileceklerini tün bunlar Ankara'nm kugkularmi büsbütün artiran faktörlerdir? Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti'nin Digigleri Bakam Behzadyan, 10 Subat1921'de Ankara'ya gönderdigi notada Gümrli Antla.ymas1'm tammadiklarmi bildiriyor! Behzadyan, ancak Kemalist liderlik de Gümrü kargi açt1g1 ulusal Antla.ymasi'ndan vazgeçerse, "Bati emperyalizmine söylüyor! kurtulug mücadelesinde" Ankara'ya yardim edeceklerini Behzadyan'in agziy1a Belgevikler aba altmdan sopa gösteriyor! Behzadyan Ankara'ya Moskova'da yeni bir konferans yap11arak sorunlarm orada görügülmesini, Gümrii'deki Türk ordusunun çekilmesini, Ermeni savag esirlerinin serbest birakilmas1m istiyor. Türk Digigleri Bakan Vekili Ahmet Muhtar Bey cevabmda, Türk askerî harekâtmm "Ingiliz emperyalizminin uçaklari. olan Tagnaklar"a karg1 yapildigun, Gümrii Antlagmas1'mn iptalini istemenin anlagihr tarafi olmadigmi bildiriyor." Belli ki, Ingilizlerle'ticaret antlagmasi yapmak i in görügmeler sürerken Bolgevikler Ankara'ya mesafe koyuyor! ÇünküPolonya cephesinde Kizil Ordu zafer kazanmigtir, Bolgevikler artik kendilerini hayli güç"kardeglik

lü hissediyorl Tabii, Ankara, Gumrü Antlagmasi'm Bolpevik Ermenistan'm feshetmesinin arkasmda Moskova'nm oldugunu biliyor! Digigleri Bakan Vekili Ahmet Muhtar Bey bunu Meclis'te göyle anlatacakt1r: 83. Bkz. Ömer Kürkçüoglu, a.g.e., sf. 151-159. 84. Salahi Sonyel, a.g.e.,

ll, sf. 35-36.

248 Biz Ermenilerle bir zaman harp ettik, sonra sulh yaptik... Bu sulh hükümlerinin yürürlüge girmesine mâni olan, Sovyet hükümeti oldu. Biz Ermenilerle onlann mezaliminden ve facialarmdan memleketi ve Îslam ahaliyi kurtarmak ve onlar bizim gibi medeni bir hükümet kuramadiklan için, orada münasip bir kuvvet b1rakarak Dogu hududumuzda asayigi muhafaza emeliyle muharebe yaptik. Ve sulh yaptik. Fakat bu gayenin isti sali esnasmda kargmuza bir engel kuvvet çikti. O da Rusya Sovyet hükümeti... "akidelerini"

Ahmet Muhtar Bey, Rus Bolgevik rejiminin kendi siyasi yani ideolojisini insanlara, milletlere lçabul ettirmek için tecavüz uyguladigim" vurguluyor! "Mustafa Suphi Efendi"nin bu amaçla Türkiye'ye gönderildigini söylüyor: "Biz biliyoruz ki, Ruslarm bir gayesi var: O¾a ittifak ve ittihat edecekleri milletlere mutlaka kendi akidelerini kabul ettirmektirL." Ve Ahmet Muhtar Bey bir endigesini dile getiriyor: Türkiye ile Azerbaycan arasma Ermenistan'm konulmast "bütun

Benim korktugum ingilizlerle Bolgevikler, Azerbaycan Türk âlemi ile bize, aramiza bir Ermenistan dikmek istiyorlar! Bolgevikler Van'i, kabul Bitlis'i bilmem nereyi onlara veriyorlar. 1stanbul hükümetinin bahgetmek oldugu üzeSevr antlagmasmm karatlanm etmig tamamen re...85

Bolgeviklere güvensizlik Ankara'mn

Sovyetler'e

güvensigligini

artiran

bir husus,

Subat

1921'de Kizil Ordu'nun Gürcistan'a saldyrmasidir. Mustafa Kemal 21 yapt1g1 Meclis'te güvenmedigmi açikBolgeviklere konugmada Subat'ta

ça belirtlyor· Evvela... Ruslar Kirnuzi kitalanyla Gürcistan'a taarruz ederken, bize malumat dahi vermemiglerdir. Ikincisi,Ruslar, bu defa da bizi ortak hakaldirdigm" z rekete davet etmemiglerdir. Dün gece yans1 yatagmdan Rus Elçisi Medivani'nin bana söyledigi de smirlarruz dardir, oturundz yerinizde...

leyse

ittifak yapmaya neden bu kadar önem veriyoruz? Bolgeviklerle ittifak politikasuu sert bir gekilde elegtiren Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'e verdigi cevapta Mustafa Kemal "Ruslar mi, Ingilizlermi?" diye soruyor: Peki,

Bolgeviklerle dostluk

veya

85. TBMM Gizli Celse, 18 Mart l92\, Moskova Antlqmas!'nin imzalanmasindan sonral Bkz. Dr.iskender Yilmaz, Gümrü Antlagmasi, sf. L64-l65,

iki gün

249

ingilizler galebe çalabilirse biçim için daha tehlikeli olabilir... Kafkasya'da Ruslar nu yoksa Îngilizlermi galibiyet kazansm? Bunu da ince bir muhakemeden geçirmek gerekir. En nihayet hangisi? Mustafa Kemal'in deyimiyle, Türkiye açismdan iggalci Ingilialere kargi Bolgevik Ruslar, Bolgevikler açismdan da emperyalist Îngilialere ger"dir.86 kargi milliyetçi Türkiye çok aralarmda için de, ciddi ideolojik görüg ayriliklan, siyasi Onun anlagmazhklari çiksa bile, her iki taraf da ihtilafiar ve bazen toprak stratejik iligkilerini sürdürilyor. Moskova'da Türk-Sovyet görügmeleri devam ederken, Kizil Ordu'nun Gürcistan'a girip Tiflis'i iggal etmesinden bir gün önce 23 $ubat'ta Bati yanhs1 Gürcistan hükümeti Ardahan ve Artvin'i Türkiye'ye bulunan Türk birakiyor ve Kâzim Karabekir'in emriyle Ardahan'da kuvvetlerini temsilen yedek subay Hilmi Bey Ardahan'a Türk bayragm1 dikiyor. Karabekir Paya Ardahan ve Artvin'in anavatana katildigim genelge ile müjdeliyor? Ve 18 Mart 1921'de, aym gün içinde, Moskova'da iki antlayma imzalamyor: Îngiltere ile Ticaret Antlagmas1... Türkiye ile de Dostluk ve Yar"ehveni

dun Antlagmasi... Türkiye ile yapilan antlagmanm imzalan 18 Mart'ta atildigi halde, resmi tarih 16 Mart'tir. Taraflar bu antlagmay1 emperyalist devletlerin Istanbul'u iggal yildönümü olan 16 Mart'ta imzalamig olmada hakh bir sembolik deger görmüglerdit Antlaymanm girig bölümünde de, Arikara dayanigmalan" kargi mücadeledeki ve Moskova'nm zorla kabul ettirilmig vurgulamyor, Misak-i Milli simrlan teyit ediliyor, antlagmalan geçersiz saydiklan belirtiliyor. Iki taraf birbirlerine kargi kendi topraklarmda propaganda yaptirmamayi taahhüt ediyor. Ermenilerin ve Ruslann talep etigi Van ve BitIis asla söz konusu olmuyor, Kars, Ardahan ve Artvin Türkiye'de, buna karq1hk Batum Sovyet Gürhimayesi altmda özerk cistan'mda kaliyor. Nahç1van, Azerbaycan'm "Sovyet cumhuriyeti" oluyor. Bogazlar tüm milletlerin ticari gemilerinin geçigine aç1k tutuluyor. Karadeniz ülkelerinin katdacagi uluslararasi bir konferansta Bogazlar rejiminin ve Istanbul'un güvenliginin karara baglanmasi, ama bu kararm Türkiye'nin egemenligine uygun olmasi kararlagtinliyor... Çiçerinaynca Îktisat Vekili Yusuf Kemal Bey'e gönderdigi resmî mektupta, Türkiye'nin kalkmmasi için her yll 10 milyon bildiriyor. Antla.yma 7 Temruble tutarmda mali yardim yapacaklanm muz 1921'de Meclis'e sunulayor, Batum'un kaybmdan dolay1 beg mil"emperyalizme

86. Bkr. Atatürk'ün

Bütün Eserleri, cilt i I, sf 52-53. "Ehveni ger" terimi Mustafa Ke-

mal'e aittir.

87.

IskenderYilmaz, a.g.e.,

sf. 174-175.

250

letvekilinin ret oyuna karq1hk 201 oyla onaylamyor.88 Mustafa Kemal Meclis'te ya tigi konugmada yine emperyalizmden bahsediyor, "Bu antlaÿma ile emperyalizmin ihtirash saldinsma hedef olan iki devlet arasmda dogal sebeplerle ortaya çikan dayamgmanm, hukukî bir gekille tespit edilmig oldugunu" söylüyor.89 Moskova Antlagmast ile Türkiye'nin Dogu Cephesi ve smirlan garantiye ahmyor. Misak-i Milli'ye dahil olan Batum'un Gürcistan'a biralalmasi antlagmanm yapilabilmesi için Ankara'nm verdigi tek ödündür 90 Yeni Türkiye'nin ilk uluslararas1 antlaymas1... Böylece "Kafkas Seddi" de kaldinldigi için Sovyet yardimium önünde engel kalmayacaktir. Ama Bolgevik Rusya, yardun göndermek için sürekli antikapitalist" hatta "Bolgevizan" bir Türkiye görmek isteyecek, Mustafa Kemal da bunu gösterecektir! Bu arada Türkiye Bati Cephesfnde sikmtih ]>irdönem yap1yor. Yunanhlar Bursa'dan hareketle 6 Ocak 1921'de Bilecik-Eskigehir arasmdaki Inönü mevkiine kadar geliyorlar. Fevkalade sikmtik anlar yagayan Genelkurmay Bagkam Ismet Bey, 9 Arahk'ta bir mektup daha yazarak tarihimize hediye ettigin muzafferiyetle istikbalimizi açkadar malzeme gändereceksin?" diye soruyordu_91 tm" diyor ve Malzeme! Silah! Para... Bunlartsaglayacag1mis önemli yerlerden biri Rusyal Onun için Mustafa Kemal, Bolgevizm'le flörtü devam ettirecektir. Bolgeviklerin düzenledigi "Bakü Dogu Halklan Kurultayr" hem bu ihtiyathhgin hem Bolgevizm'le flörtün Ankara aç1smdan önemli bir smavidir "antiemperyalist,

,

"milletimize,

"ne

"ihtiyath"

Dogu Halklan Kurultay1 Türkiye Dogu Harekâtina hazirlamrken, 1 Eylül 1920'de Sovyet Azerbaycam'mn ba.ykenti Bakü'de Bolgevikler "Birinci Dogu Halklan Kurultay1"m topluyor. Kurultay, ashnda, Baslart ve Türkistanh "Müslü-

man komünistler" tarafmdan kendi sorunlarim görûçmek için dügünülmügtü. Ama onlara bu inisiyatifi vermek istemeyen Moskova ve Komünist Enternasyonal, bu kurultay1 kendi güdümüne alarak sadece Müslüman degil Dogu milletleri"ni içerecek gekilde topluyor.9 Kongrede konugan Rus Bolgevik liderlerden Zinovyev'in ve Radek'in "bütün

88. Bkr. Salahl Sonyel, Türk Kurtulus Savagi ve Dig Politika, ll, sf. 51-58, antiagmanin Sovyet yorumu lçin bkz. A. M. $amsutdinov, Türkiye Ulusal Kurtulug Savagi Tarihi, 19 18- f 923, Dogan Kitap, istanbul, 1999, sf. 207-21 L .

89.

a.g.e., Samsutdinov,

90. Bkz. Baskin Oran [7\-l75.

sf. 212.

(haz.),Türk

9L Kâzim Karabekir, a.g.e.,

Dag Politikast,

llecipimYayinlari, Istanbul,2001,

sf. 863.

92. Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatiralart,

Istanbul, 1955, sf. 14.

sf.

i

25I

"Beyaz Polonya'ya kargi Rus Sovyetleri Cumhuriyeti'nin yapt1RI savag, degil, ayrica, Dogu'nun çahgkan halklarmm sadece Bati proleterlerinin da ortak dügmana kargi savagidir" diye konugmalari, bütün ezilen haklari Komünist Enternasyonal bayrail altmda birlegmeye çagirmalan, Kurutay'm hangi amaçla düzenlendigini gösterir zaten.E Bir Sovyet tegebbüsü olarak düzenlenen "Birinci Dogu Halklan Kurultay1"ndan Mustafa Kemal son derece tedirgin oldugu halde, Îbrahim Tali ( ngören) Bey'i TBMM adma gözlemci olarak gönderiyor. Kâzun KarabeCevat Ior de Ankara'nm onay1 ile Erzurum ve Trabzon vilayetlerinden Dursunoglu ve eski Îttihatçi Hafiz Mehmet ile arkadaglarmi gönderiyor Bu Hafiz Mehmet Bey, Izmir Suikasti'nden sonra idam edilecektir. Kurultay'a 1 273'ü komünist olmak üzere 1 891 delege kat1hyor. En kalabahk grup 235 delege ile Türklerdir. 192 Iranli ve Fars, 157 Ermeni, 104 Rus, 100 Gürcü, 82 Kuzey Kafkasyah, Çeçenve Kabartay, 61 Tacik, 47 Kirgiz, 41 Yahudi, 35 Türkmen, 15 Özbek14 Hintli, 8 Kürt, 8 Çinlivs. kat111yor. Tabii bunlarm toplumlarim temsil ettikleri söylenemez. Enver Papa da "Fas, Tunus, Cezayir ve Trablusgarp Înlolaplarmm Temsileisi" olarak kurultaya katihyor riesela! Aclan Say11gan'agöre, Enver Papa Müslüman delegelerin çok büyük ilgisiyle kargilamyor, elini etegini öpüyorlar, kendilerini otomobilinin önüne atiyorlar. Ruslar Enver Papa'nm Îslam dünyasmdaki itibarru biürküyorlar, Pa.ya'mn Kurultay'da bizzat koliyor, ama bu kadarmdan nugmasim engelliyorlar, onun konugma metnini Mehmet Emin Vehbi adinda biri okuyor, okurken alayc1 bir tav1r takimyor. Bu Mehmet Emin Vehbi, daha sonra Mustafa Suphi'yi ihbar etmekten çekinmeyecektir! Kurultay'da Enver Paga'ya sert tepkiler de oluyor, "Alman ajam" falan diye suçlamalar yap1hyor. Bakü Kurultayihdald bu durum, Enver Paga'mn Anadolu'ya gãçme niyetlerini zaafa agratung, Mustafa Kemal'in liderligini güçlendirmigtir94 Enver Paga'nm okunan uzun konugma metni "Yoldaglar" diye baghyor "Sarkâleminin III Enternasyonal'le müttefik oldugunu" ilan ediyor! Enver Papa, Birinci Dünya Savagi'na girmesinin emperyalizm karoldugunu söylüyor, gimdiki Rusya o zaman gismda bir mecburiyet ,

Birinci Dogu Halklan Kurultayl, Koral Yayinlari, istanbul,1975, sf 9, 93. Ali Alev (çev.), \5-24. sf. 186. (Mirza Bala, "Komintern ve Sol Hareketler, 94. Aclan Sayi1gan,Türkiye'de Azerbaycan", Kurtulug dergisi, No. IO, Agustos 1935, Berlin, sf. 280-28l'den). §evketSureyya'ya gäre, tam aksine, Enver Papa Müslüman delegelerin tepkisi yuründen kendisi ko(SevketSureyyaAydemir, Enver nugamamig, konugma metnini Mehmet Emin okumuttur Paga, cilt III, sf. 572 ). Delegeler Enver Paga'ya bu kadar topki duyuyorsa konugma metninin okunmasina ntye kargi çikmamiglar!! Sanlyorum Ruslar hem Enver'den yararianmak hem onu fazla güç\endirmemek lçin ortalama yol alarak metnin bagkasi tarafindan okunmasini uygun bulmuglardi, metinde zaten Batl kargitligi var.

252 mevcut olsaydi durumun farkh olacagim anlatiyor. Türkiye açismdan Zinovyev'in konugmas1örtemlidir: "kutsal

Mustafa Kemal Paga'nm yönettigi hareket halifenin kipiligini" dügmanlarm elinden kurtarmay1 amaçhyor. Bu komünistçe bir görüg mü? Hayir! Ama biz y1gmlarm dinî duygularma saygl duyuyoruz... Ama dinî inamg1 ne olursa olsun böyle yapmamahydi. 11eriyebakma11, geçmi§i tekrar getirmeye ugragmamahyd1...

Zinovyev, Milli Hareket'i rahatsiz eden geyler söylüyor, "Bugün gerçek ç1karlarmm nerede oldugunu anlamayan Türklerin bunu yarm anlayacagru" söyleyerek, Türkiye'de Bolgevik devrim beldediklermi ima ediyor! Îngilizemperyalizmine kargi her hareketi destekleyeceklerini vurgulayan Zinovyev Hindistan'a da sesleniyor: Kardepler! Biz sizi kutsal sava.ya çaginyoruz. mine kargi verecegimiz kutsal savayal

Once ingiliz emperyaliz-

Tutanaklara

göre, alkig firtmasi kopuyor. Karyihkh uzun hurralar, salondakiler silahlaruu öne dogru uzatarak ayaga kalkiyor, dakikalarca allaghyorlar.95

temsileisi Ibrahim Tali Bey konugmasmda dinleyicilere çok "Anadólu köylüdiye hitap ediyor. leri ve devrimcileri" deyimini kullamyor. Emperyalizme yükleniyor. Emperyalizmin Türkiye üzerine "Battda Venizelosçu usaklanm, Dogu'daise Ermenistan TagnakIartm" gönderdigini, "Anadolu köylülerinin ve devrimcilerimn" emperyalizme kargi savagtigmi, "Sovyet Rusya'mn kendisine uzattigi eli büyük bir içtenlikle kabul edecegini" belirtiyor. Konugmasuu "Yagasm Sovyet Rusya ve sadik müttefiki devrimci Dogu" slogamyla ve hep bir ag1zdan söylenen Komünist Enternasyonal marglyla bitiriyor!9 Bakü Kongresi bir de "Dogu Halklarma Bildiri" yaymhyor. 58 paragraf tutan bu çok uzun bildiride kongrenin Komünist Enternasyonal karanyla toplantiÿa çagnldig1 belirtiliyor. Bütün Bat1 emperyalizmi eleg rilmekte beraber asil hedef yansma hâkim olan galip Îngiltere"dir. "Ey Sark Milletleri" hitabmi sik sik tekrarlayan bildirinin temel tezi, Asya milletlerinin, Avrupa proletaryaslyla el ele vererek emperyalizme kargi ayaklanmasidir. Bildiride, Müslüman milletlere ismen hitap ediliyor, Batfya kargi ayaklanma çagns1 yapillyor. Peygamber'in yegil bayragt altinda yapilan cihadlànn ve fesat oldugu" söyleniyor, Ye yagmaci Îngiltere'ye karg1 Dogu milletlerinin pimdi ve büAnkara'mn

dört defa

"yoldaylar"

"millet"ten

-

"cihamn

"yalan

"cihangir

95. Birinci Dogu Halklan 96, a.g.e., sf. 124-127.

Kuruitayi,

sf. 49-56.

253

tün dünya igçilerinin cihadi" için çagn yap1hyor." Ingilizler Bakü Kurultay1hdan çok tedirgin oluyorlar. Kurultay'1 düzenleyenlerden Hintli Komünist Roy'un söyledigi gibi, "Lord Curzon uykusuz geceler geçiriyor."¾ Fakat Bakü'de toplanan "Birinci Dogu Halklan Kurultay1"nm ikincisi yap11mayacaktir! Çünkü Kurultay'1 düzenleyen Ruslarm amaglanndan biri Ingiltere'ye karç1 güç gösterisi yapmak ve iyi bir ticaret an agmasma Îngilizleri ikna etmekti! Tarihçi Carr'a göre, Sovyetler'in sebebi, 1921 Mart'mda Lenin Kurultay'm ikincisini yapmamalarmm imzaladigi rejimmin Îngiltere ile ticaret antlagmasi olabilir! Çünkübu aleyhine faaliyette buantlagmada Sovyetler ve Ingilizler lunmamak" için imza atmiglardir! "birbirleri

Eger Carr'm çözümlemesi biraz daha ileriye götürülürse, bütün bu Bakü Kurultay1 olaymm, her geyden önce, Ingiliz hükümetini Moskova'yla bir ticaret antlagmasma zorlamak üzere planlammy olabilecegini söylemek samnz pek abartih olmazd1.9

Bakü Kurultay1 bagtan Ingilizlerle pazarhk için planlannug olsa da da, Lenin rejiminin Îngiltere ile ticaret antlaymasi imzalamasi sermaye kararnamesi"ni ç1karmasi, bunlar için Ingilizlerin ve yap11mamas1 gartru de Îslam dünyasmda Ingiliz kargiti propaganda kogmasi sebebiyledir ki, Dogan Aveloglu'nun dedigi gibi, "Bakü Kurultayi'nm cogkun kararlan, daha mürekkebi kurumadan solacak, Islam olmasa

"yabanci

ihtilallerine

verilen önem azalacaktar=1oo

Bakü komünizmi

Türkiye'de!

Mustafa Kemal, Bakü Kurultayl'na ibrahim Tali Bey'i göndermekle birlikte, tedirgin olmug, Anadolu'da sivil komünist hareketlerin geligmesinden endigelenmigtir. Türkiye'de Rusya'nm Bolgevizm akmu olugturmasuu önlemek için, Anadoln'daki sol alomlan disiplin altma almayt dügünmektedir. Bunu öyle ustahkh bir gekilde yapmahdir ki, Rusya ile iligkiler bozalmamahdu Bakü Kongresi ve Türk-Rus Antlagmas1'yla gelmeye ba.playan Bolgevik yardimlan Türkiye'de Bolgevizni'in cazibesini gerçekten artirang..

97. Bakü Kongresi hakkmda bagardibir aragarma olarak bkz. Yavuz Aslan, Türkiye Komünist Firkasi'nm Kurulugu ve Mustafa Suphi, sf. 130-206. Bildirinin tam metni için bkz. sf. 185-193. 98. Bülent Gäkay, a.g.e., sf. 134. 99. Bülent Gõkay, a.g.e., sf. 136. 100. Dogan Avooglu, Milli Kurtulug Tarihi, cilt 2, sf. 519-520,

254

tir! Bakü Kongresi'nden sonra Anadolu'da ökullarda söylendigi

gu tip marglarm

görülüyor

Anadolu

Sûralarhükümeti

var olsun

Igçilerin emegi özlerine yår olsun Uyan mihnetle

çatgan ç1plak hemgehri Inlolaba katil dünyanm Itür rençberi101 Ankara'da da Bolgevizm'in terimleri bol bol kullamldig1 gibi, Mustafa Kemal dahil, Milli Mücadele liderlerinin bazen "Rus stili kalpak" giydikleri de görülüyor.102 Dogu'daki askexî birliklerin üniformalannda da Bolgevizm etkisi göze çarp1yor! Genelkurmay Bagkam Îsmet Bey'in sorusu üzerine Karabekir, 27 Agustos tarihli telgrafmda bunu anlatikor; özeti göyle: Erzurum'da apolet ve kalpak tepeligi bulunmadigmdan hudut boylarmda subaylar da nefer loyafeti giyiyor. Zaten apolet, hele de sirmah apolet yaptirmak kolay degil. §ehirlerde subaylar bazen adi boya ile apolet yapiBöyle bir üniformave apolet sorunu yagamrken, Nahçtvan'da Kizil Oryor. du birlikleriyle temas kurulduktan sonra apoletlere karg1 genel bir nefret oluguyor! Sebebi de Bakü'deki Ïslam nutuklannda ve gazetelerde hep subaylarm apolet ve yaldizlarmm hedef gösterilmesidir. Îngilizajanlan da Bolgeviklerin erleri subaylara kargi ayaklandinp apoletleri söktüreceklerini propaganda ediyor. Bu da apolet takmaya karç1 çekingenlik yaratlyor. Azerbaycan ordusunda hizmet edip ülkeye dönenlerde de bir apolet dügmanhš1var. 11. f1rka kumandam Cavit Bey'in birliklerinde subaylar Bolgevik alametleri taloverdiler! Bunlart yasakladmt. Kizil Ordu apoletlerini ka]dirttim. Serpuglardakiy11diz yerine de ayyildiz tala1masuu serbest biraktim.

Rütbe belirten yaldizh, sirmah apoletlere o kadar tepki var ki, Karabekir uzun izahatmm sonunda, yeni üniformalar haz1rlan1rken çarpacak aksamm bulunmamas1m" tavsiye ediyor.103 "göze

101. Cemal Kutay, Turkiye'de ilk Komünistler, Istanbul, 1959, sf. ITden aktaran A lan Sayilgan,Türkiye'de Sol Hareketier, HarekecYayinlari, Istanbul,1972, sf. 137. 102. Standford Shaw, a.g.e., cilt III,Bölüm 2, sf. 1463. Meclis'in fesin yerine gunlerde herkesin seve seve giymeye bagladigakalpagin milli serpug" olarak ilanana dair Op. Dr. J¯min Bey'in kanun teklifi, fesin milli olduguna dair itirazlar, tara§malar, Mustafa Kemal Paga'nin, fes ve kalpak zamani degil, herkes istedigini giysin" uyarisi üzerine bu kanun teklifinin gündemden dûgmesi hakkmda bkz. Fahri Çoker,Türk Parlamento Tarihi, citt I, sf. 666-667. Kuva-yi Milliyecilerin giydigi kalpak, bagtan yukariya dagru genigliyordu; Mustafa Kemal'in bäyle birçok fotografl Yardir. Boi§eviklerin, mesela Lenin'in giydigikalpak farklidir, yüksek degildir, kulaklik ve alinligi vardir ve bunlar baglik kismina baglanmiggekildedir. Mustafa Kemal'in bana benzeyen blr kalpakla çekilmig resmi, Lenin çagrigimayaptirmak üzere 1960'larin ortalarindan sonra bazi sol devrimci ärgütler tarafindan çok itibar görmügtül "son

"bugün

103. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 822.

255

Belli ki Türk-Bolgevik iligkileri, Mustafa Kemal'in istedigi gibi sadevasfi degildir. Bolgevizm'in ce hükümetten-hükümete dogudaki bazi baz1 Türkleri de etkiliyor, aydmlarda ve hatta bilhassa askexî birliklerde de bu görülüyor. Kafkasya'dan dönen Kurmay Binbagi Îsmail Hakki ve Aziz beyler, Karabekir ve Mustafa Kemal'e gönderdikleri uzun raporlarda ilginç geyler söylüyorlar, mesela: "antiemperyalist"

Bolgevik prensiplerinin Türkiye'ye girecegi muhakkaktir. Bolgevik prensiplerinin en çok geneltoplumla birlikte subaylara zarar verecek olmast elim sonuçlar dogùrur. Binaenaleyh, Bolgevik prensiplerini iyi inceleyerek bu fikrin ne tarzda ve nerelerden girmesi lazim gelecegini tayin ve tespit etmek Bolgeviklik prensiplerini memleketin mevcut dinî ve soskabul eylemek zaruridir.104 yal durumuna göre tadil ederek

(düzelterek)

Zor gehrmin eski mutasari·1fi ünlü "Salih Zeki yoldag" da Karabekir "mevcudiyetimizi muhafazanm ancak Bolgevik yönetim tarz1m Paga'ya kabul etmekle mümkün olacag1m" söylüyor. Salih yoldaga göre, Anavardir, bunlar dolu'da çegitli Bolgevik ya da Komünist örgütlenmeler otoritesini kabul ederler. Rusya'da emperyalizme kargidir, TBMM'nin oldugu gibi Türkiye'de de gizli komünist ihtilal teykilatlan kurup kariekmegine yag sürer. Türkiye için, mogikhk çikarmak emperyalistlerin ittihadi bir selamet yolu olamaz. O halde, dasi geçmig Türk ve Islam "bize kabil-i tatbik bir Bolgevik idare tarzim" biz kendimiz yapahm!105 Komünist ihtilalini dünyaya yaymak için Lenin'in kurdurdugu III (Komünist) Enternasyonal, lusa adiyla Komintern, 2 Mart 1919'de Kremlin'de yaptig1 kongresinde sömürgeleri ayaklanmaya" çagiran bir bildiri yaymlamigt1. Bolgeviklere göre, sömürgeler sorunu Paris'te diplomasinin yegil masalarmda çözülemezdi. Sömürgelerin kurtulugu, Bati'da proletarya ile Dogu'da mazlum milletlerin el ele vermesiyle mümkün olacakti: "bütün

Sadece Annam'm (Vietnam), Cezayir'in, Bengal'in igçi degil, aym zamanda

ve köylülerinin

Îran'm,Ermenistan'm iççi ve köylülerinin de bagimsiz

Îngiliz ve Fransiz iqçilerinin Lloyd George ile Clemenceau'yu deiktidan ele geçirmesiyle mümkündür...

varolugu, virip

Afrika ve Asya'mn sömürge köleleri! Proletatya diktatörlügünün rupa'daki zafer saati sizin de kurtolug âmmz olacaktir!.. Üçüncü Enternasyonal'in bayragi altmdahirlegin!106

Av-

104. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 793. 105. Tam metin için bkr. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 794-795. Salih Zeki, Mustafa Suphi'nin Bakü'deki Turklye Komünist Partisi'nde propaganda gubesinin bagkani alacaktir. (Ridvan Akin, TBMM Devleti, iletigimYayinlari, Istanbul,2001, sf, 55.) 106. Tam metin için bkz. derleyen Herman Weber, Ill. Enternasyonal, Istanbul,1979, sf. 4- I5.

vanç, Belge Yayinlari,

çev.

ÜmitKi-

256

Bu ideolojik strateji, Bolgevik Rusya'nm siyasi stratejisine de uygun dügüyor Batt'da iççi isyanlarmm ekonomiyi çökertmesi, Dogu'da sömürgelerin Bati'ya kargi ayaklanmas1... Böyle bir tabloda dünyada tek güç Kizil Ordulariyla Bolgevikler olacakt1. Türkiye'ye gönderilen Mustafa Suphi yolda.gm da görevi Bolgevizm'i Anadolu'ya getirmektir.

Mustafa Suphi ve Komünist Partisi Mustafa Suphi, Türkiye'de komünizmin öncü isimlerden biridir. III. Enternasyonal'deki konugmasmda Azeri Türklerini Ermeni katliammdan kurtarmak için 1918'
"51

107. Herman Weber, III. Enternasyonal, 108. Yavuz Aslan, Türkiye 214, 241.

Komünist

sf. 16-19.

Firkast'nm

Kurulugu ve Mustafa Suphi, sf.

257 politikasmm mak" diye özetlenebilecek bir uygulamasidir. Buna ragBakü'ye Trabzon sahillerinden gidip katilan Türk komünistler men olmakla birlikte, 10 Eylül'de Bakü'de toplanan TKP Kongresi'ndeki Türkiyeli Türklerin çogu, savagta esir dügmüg asker ve subaylar109

Mustafa Sophi TKP Kongresi'nde

yapt1Šlkonugmada,

"Rusya'nm

muzaffer Kizil Ordusu'nu dünya proletaryasmm ve Sark mazlum millet erinin hizmetkâri ve savunucusu bir ordu" olarak niteliyor, giddetle alkiëlamyor. TKP'nin Türkiye'de degil bütün Sark'ta inkilabin olacagi"m söylüyor. alemdari Komünist Enternasyonal (Komintern) adma konugan Pavloviç, "Türkiye yalmz kendi menfaati için degil, bütün begeriyetin saadeti için Istanbul üzerinde kirruz1 bayraá1m yükseltsin" diyerek amaçlarmi ifga ediyor. Türk Kizil Asker Alaylan'm kurmakla görevlendirilen Mehmet Emin, bu Kizil Alay askerlerinin memleketin hakiki sahibi olatt mihnetkeg"Türkiye'nin mukadderatmi lere teslim edecegini" söylüyor. TKP'nin kongre kararlan daha cüret"yarinki kârdir: Milli Mücadele'nin içtimai inkdaba müsait bir çevre emperyalizme TKP, hazirladigmi muhakkak" gören kargi Milli Hare"asil maksat ve son emel olan çahyanlarm ket'i desteklemekle beraber hãkimiyetini elde etmek esaslanm hazirlamak için yogun bir gekilde "yalmz

çahgmak" karanm ahyor. Yavuz Aslan'm belirttigi gibi, Mustafa Suphi ve partisinin asil gayesi .Anadolu'da komünizmi yerlegtirmektir, bunun için Milli Hareket'i basamak olarak kullanmaktir. Mustafa Suphi, teykilatlarmm Anadolu'da yayllip güçlendigini de ilan ediyor.110 kigilik asker" kuvveti vardar. Mustafa TKP'nin bir de Bakü'de Suphi, Enternasyonal toplantismdaki konugmasmda, "Dogu halklan arasmda devrimci ocaklar kurulmasi, III. Enternasyonal'in acil görevi olmahda, güçlü ve genç Rus Kizil Ordusu'nun bagrmda, Türk askerî örçegitli Rus cephelediyen Suphi, güt hücreleri kurulmaktadir" rinde, Kizil Ordu'nun yamnda dövügen bin kadar Türk" bulundugunu söylüyor, onlara Türkiye'de devrim görevi de verlyor: "bin

"bugün

Cografi konumundan dolay1 Türkiye daima Asya ve Avrupa arasmda bir bag olugturmuy ve kapitalizmin dolaysiz beslosi altmda ezilmigtir... Bütün bunlar bizlere dünya devriminin gelecek safhasmda Türk proletaryasmm önemli bir yer iggal edecegini gösteriyor.111 109. Yavuz Aslan, a.g.e., sf. 215. I 10. Bakü-TKP, kurulugu, örgütu, programi ve faaliyetleri hakkinda bkz. Yavuz Aslan, a.g.e., sf. 2 I5-375, Fethi Tevetoglu, a.g.e., sf. 200-3002, Aclan Sayligan,Türkiye'de Sol Hareketier, sf. I 15-155 i I I. Herman Weber, a.g.e. sf. |6-19.

258

Halil Pa.ya da 13 Agustos 1920 tarihli mektubunda, "Azerbaycan'da bulunan Türklerle Türk esirlerden olugan" bin kigilik bir Kizil Alay'm bulundugunn yaz1yor. Mustafa Suphi siyasi kadrosuyla ve ordusuyla birlikte "Milli Hareket'e yardim etmek için" Türkiye'ye girmek istlyor! Karabekir'in Bolgevik-Azeri süvari birligi haklandaki gözlemi ilginçtir 3 Eylül'de Erzurum kuzeyi yalanmdaki Müdürgü'ye yerleptirdigim Azerbaycan süvari alayuu tefûg ettim. Berbat bir halde. Subaylari bizim astsubaylarmuz seviyesinden bile apag1da. Kumar ve eglence ile megguller, her geyleri balomsiz. Kuvvetli bir talim heyeti ile. düzeltilmelerine, mümkün olmazsa, bizim süvari alayma katmaya karar verdim.112

Türkiye'de Bolgevizm'in ideolojik etkisi apolletleri etkileyecek kadar güçlenirken, Meclis'te komünizmi savunan milletvekilleri görülürken, Mustafa Suphi, arkasmda Bolgevik Rusya'nm destegi, elinde örgütü ve birlikleri" oldugu halde Anadolu'da devrim yapmak istedigini ilan ederek Türkiye'ye gelmek istlyor! Karabekir, Mustafa Suphi'yi "Lenin'in itimaduu kazanmig... dolgun bütçeli" bir eleman olarak göräyor Mustafa Kemal ve Karabekir, Türkiye'ye "Kizil Alay"la degil, sadece Suphi'nin siyasi arkadaglanyla gir"askerî

mesine izin veriyorlar.113

Mustafa Suphi'nin mektubu Mustafa Suphi daha 19 Temmuz 1920'de, Mustafa Kemal'e iletilmesi için Trabzon'daki 3. Kafkas Tümeni Kumandani Albay SükrüBey'e bir mektup gönderiyor. Mektupta emperyalizm tarafmdan "Anadolu rençperlerinin son dane nzkma kadar taarruz" edildigini söyleyerek

"Iqtirakiyun (Komünizm) tegkilatmin yardimmiza erigecegini ümit ediyoruz" diyor. Gerekli bilgileri, TKP üyesi Süleyman Sami'nin verecegini belirtiyor. Albay SükrüBey, bölgedeki komünist faaliyetlerin Rusya'ya bagh oldugunu belirten raporuyla birlikte mektubu Mustafa Kemal'e gönderiyor; Süleyman Sami'nin gelmesi için izin verip v medigini soruyor. Mustafa Kemal'in izniyle Süleyman Sami agustos ortalarmda Ankara'ya geliyor. Görügmelerinde Mustafa Kemal'in sorulan onun dikkat -

ettigi konulan gösteriyor: Hangi amaçla geldiniz?.. Türkiye Komünist Partisi'nin amaci nedir?.. Anadolu'da hücreleriniz var mi?.. Partiniz kime baghdz, parayi nereden I 12. Kazim Karabekir, a.g.e., sf. 827. I 13. Kâzim Karabekir, a.g.e.,

sf. BI I-816.

|

i

I

259

ahyor?.. Partinizin Azerbaycan ve Rusya ile iligkileri?.. RusIar Türkiye'ye yardim eder mi?.. Rusya komünizmi tam olarak kabul etti mi, gücü nereden geliyor?..

Partinin gücünü, Ruslara baghhšuu, Anadolu'da ne ölçüde örgütlendigini ögrenmek istedigi açik. Süleyman Sami, TKP'nin amacmm "Türkiye'de toplumsal devrimin Kemal'in bam z ere ula.ptmlmasi" oldugunu söyleyerek adeta Mustafa devrim"in zamam detelme basiyor. Mustafa Kemal'e göre ildir. Bu bir... Îkincisi, Mustafa Kemal'e göre komünistler Anadolu'da örgütlenmemeli, sadece Milli Hareket'e destek vermelidir, o kadar. Süleyman Sakurdugu Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlemi'ye kendisinin Anadolu'da ri'nin ve Meclis'in zaten "Sovyet sistemi oldugunu" söyleyen Mustafa Kemal, Bolgevizm'le ilighilerin hükümetten-hükümete olmasi gerektigi-

.

"toplumsal

ni.kesin bir dille ifade ediyor

.

Digaridan gelen teykilatç1kimselere ihtiyaç yoktur. Sizin en yetkili orMeclisi saglayabilir! gammz ile bizim iligkileri, yalmz Büyük Millet

Bäylece Mustafa Kemal Bolgevik Rusya ile kendisi.nin hükümettenhükümete iligldler kuracagm1, zaten Bolgevizm'e benzer bir sistemi Ankara'da kurdugu (!) için komünist faaliyetlere izin vermeyecegini belirtiyor! Inammybir Bolgevik olan Süleyman Sami, Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri'nin ve Meclis'in ve unvan sahiplerinden" olugtuköylü ve yoksullar"m hareketi oldugunu gunu,Bolgevizm'in ise söylüyor. Mustafa Kemal'in cevabr "zenginlerden

"igçi,

Bunu biliyoruz ve buna kargi bazi reformlar yoruz.114

yap1yor ve önlemler ah-

inkdap"tan bahseden sorularma Mustafa KeBolgeviklerin yapaeagiz" türü sözlerle geçigtirmal'in klasik cevab1 daima ça'rpic1örneklerini biraz sonra görecegiz. mektir. Bunu "içtimai

"ileride

Ankarahm devrim modeli Bakü Kongresi'nden sonra Türkiye'ye gelmek isteyen Mustafa Suphi'ye Mustafa Kemal 13 Eylül'de cevabi bir mektup yaz1yor. "Bakü'de Türkiye Îçtirakiyun Komitesi Merkez Heyeti Reisi Mustafa Suphi Bey Mehmet Emin yoldaglara" hitaben Mustafa Kemal'in ve üyelerden i 14. Görügmenintam metni: Atatürk'ün

Bütün Eserleri, cilt 9, sf. 272-273.

260 yazdigt bu mektup, onun Bolgevizm konusundaki ridir; özetle:

"klasik"lerinden

bi-

Büyük çogunluku rençper ve köylüden mütegekkil olan milletimiz Bati'mn emperyalizm ve kapitalizm mahkûmiyetinden kurtulmak için mücadele ediyor... Milletimiz Ankara'da vücuda getirdigi Büyük Millet Meclisi ile mukadderatma bizzat ve tam istildâl çerçevesinde elkoymu.ptur. Hükûmetimizi vücuda getiren teykilat köyden itibaren vilayet merkezlerine kadar her yerde halk tarafmdan seçilmigtir... Binaenaleyh Sovyet idari teykilatmdan tarksizdir...

Gaye ve prensip itiberiyle bizinde tamamen mügterek olan Türkiye Ìgtirakiyun Tegkilatt'ndan hakigyla yararlanabilmemiz için tegkilatuuzm sadece Büyük Millet Meclisi Baykanhgi'yla irtibat kurmasi gerekir... Türkiye dahilinde uygulanacak her çegit teykilat ve inlulaplar ancak bu kanal vasitastyla

yap11atiilir.

Aym hedefe yürüyen Türkiye ÎgtirakiyunTegkilati ile tamamen igbirliüzere Büyük Millet Meclisinezdinde tam yetkiye sahip bir temsilei göndermenizi, bizim taraftan da Bakû'deki Büyükelçimiz Memduh SevketBey'le iligki kurmamzi ve igbirligi yapmamzi rica eder ve bu vesile ile samimi hürmet ve selamlar takdim eylerim.115

giyapabilmek

Mustafa Kemal'in, ittifak yaptigi Bolgeviklerle çeligtigi üç esash noktay1yöyle özetlemek mümkün: • Mustafa Kemal Bolgeviklerle hükümetten-hükümete iligki kurmak istiyor, bunun için Bolgevizm'e yalan gözükliyor. Ama hükümet digmda komünist örgütlenmeler istemiyor. Hâlbuki Komünist Enternasyonal, Mustafa Suphi ve TKP Anadolu'da kendi devrim örgütlerini kurmak istlyor. • Bolgevikler Anadolu'da smif mücadelesi ve "içtimai inlolap" (sosyal devrim) yapmak istiyor. Mustafa Kemal sosyal devrimi açikça red-

detmiyor, ama zamanm gelmedigini söyleyerek geçigtiriyor. Onun vur olmasmadir. gusu mücadelenin Mustafa Kemal'e göre inkilap a.yagiya" yani Meclis ve Hükümet eliyle olmahdir, onun devrim modeli budur. Bolgeviklere g yukanya" yani komünist örgütlerin yürütecegi emekçf re ise ayaklanmalariyla devrim yap11mahdir!.. Bu temel farklara ragmen, strateji"de Bolgevik Moskova ile milliyetçi Ankara Bat1'ya kargi birbirine ihtlyaç duyuyor. Mustafa Kemal, Mustafa Suphi ve arkadaylarmm Türkiye'ye gelmesine izin veriyor; belli ki Moskova'yi lazdirmamak için... Çiçerin'itemsilen Türkiye'ye gelen Upmal Angarski, Türkiye'de ko"milli"

"yukandan

•

"ayagidan

"büyük

I 15. Feth] Tevetoglu, a.g.e., sf. 223-225; Atatürk'ün 329.

Bütün Eserleri,

cilt

9, sf. 328-

261

münistlerin serbestçe çahqmalan için Kâzun Karabekir'e imalarda bulunmugtu. Bu agamada Mustafa Suphi'nin Anadolu'da, Ankara'da kontrol altmda tutulmasmm daha uygun olacagl dügünülmüg olmahdir.116 Mustafa Kemal'in Bakü Kongresi'ndeki temsilcisi Ïbrahim Tali Bey, verdiši raporda Mustafa Suphi ve arkadaglarmm iyi niyetli 01madigm1, darbesi yaparak idareyi ele almayt" planladig1bir lasmuun m, diger bir kismmm memlekette komünizmi yaymaya çahyacagim bild iytir zaten.117 "hükümet

Mustafa Suphi'nin sonu Mustafa Suphive yoldaylari Türkiye'yle girmek üzere yola çikmadan önce Bakü'de "Türkiye Amele ve Rençperlerine, Milli Inkilapç1 Ordusuna" hitaben uzun bir bildiri yaymhyorlar. 19 Arahk'ta Bakü'den aynlarak Ermemstan üzerinden 28 Arahk 1920 günü Kars'a geliyorlar.Mustafa Suphi, Ankara'ya yeni tayin edilen Sovyet elçisi Gürcü asilh BolgeBudu Medivani ile beraber geliyor! TKP'den Ethem Nejat, Ïsmail Hakla, Sürmeneli Yakup, Tayyareci Hilmi, Azerbaycanh Mehmet Emin Vehbi gibi isimlerden olayan 16 kipilik koca bir heyet! Mustafa Suphi ve Medivani hemen her gün saatlerce bag baça verip kapamyorlar, toplantL yap1yorlar. Medivani lozil bayrakh arabasiyla köyleri dolaç2yor! yarattig1 rahatsizhk Medivani'nin davramplarmm Suphi ve o boyutlara üzerine zorunda Mustaulagiyor ki, Karabekir uyarmak kahyor, bunun Medivani'den aynhp Ankara'ya gitmek üzere fa Suphi ve arkadaçÏan Trabzon'a dogru yola ç11ayor. Devamh takip altmdalar. Mustafa Kemal Paga, 29 Arahk'ta Karabekir'e gifreli telgraf çekiyor: vik

Ankara'da komünisitereyanlan arzu hilafmadir. Bakü Türk Komünist Firkasi reisi Mustafa Suphi'nin bu cereyanlan körliklemesinin sakmcah olacag1 hatira gelmektedir. Bir defa kendisini gördükten sonra mütalaa-i devletlerinin igaæt buyurulmasnu rica ederim.118 Ate.pli bir Bolgevik olan Mustafa Suphi dahailk adimmda propagandaya bagllyor, "Size Lenin'den selam getirdim" diye baglayan konugmalar yaplyor. Erzurum'da halkm tepkisine maruz kahyor Yavuz Aslan'a gäre, halkm bu tepkisi, Karabekir ve bilhassa Erzurum Valisi Hamit Bey tarafmdan textip edilmigtà, fakat Suphi ve arkadaglarmm öldürülmesi gibi bir niyetleri

yoktur. Mustafa Suphi ve arhadaylan Trabzon'a giderken

I I 6. Yavuz Asian, a.g.e., sf. 291. I I 7. Yavuz Aslan, a.g.e., sf. 297. I 18. Yavuz Aslan, a.g.e., sf. 297 vd.

"yol

262

boyunca hallon galeyam dinmiyor." Trabzon'da heyet fiili saldmya ugratarafmdan motorlara bindirilerek Karadeniz açiklarmda denizde bogulatak öldürülecelderdir! Suphi'nin öldürülmesi tam aydmlanamamig bir olaydir. Giderek agirhk kazanan görüg, "Enver Paga'ya yalon, Îttihatçi bir çevre" tarafmdan öldürüldügüdür.119 Yahya Kaptan ya da Yahya Kâhya, siki bir Îttihatçidir, Enver Paga'ya baghdir, Bolgeviklerin, Mustafa Kemare alternatif olacak bir lider adayuu hazir tutmak istedikleri biliniyor. Bu Mustafa Suphi mi, Enver Papa nu olacakti? Ruslar her iki karti da elde tutuyordu. Enver Paga'nm haberi olarak veya olmayarak, Trabzon'da Envercilerin Mustafa Suphi'yi öldürmek suretiyle Enver'i tek alternatif aday yapmayi planlanug olabilecekleri teorisil20 bana da akla yatlan geliyor. Siyaseten çok ilginç olan husus, Mustafa Suphi'nin öldürülmesini Bolgeviklerin sorun yapmamasidir! Bolgevikler buitdan Ankara'yl sorumlu tutuyor, fakat Ankara'yla iligkiler bundan hiç etkilenmeden devam ediAnadolu da Kafkasya gibi komüyor ÇünküMustafa Suphi vasitasiyla nist yap1hrsa Moskova için çok fyi olacakt1, ama mademld bu olmuyor, Mustafa Suphi ve arkadaylan ugruna Ankara ile bozugmaya da gerek yok!1pgal altmdaki istanbul'dan Karadeniz yoluyla Beyaz Ordulara Ingiliz ve Fransizlarm yardim göndermeleri gerçegi ile Anadolu'ya yalizm"i temsilen Yunanhlarm ve Damat Ferid'in hâkim olma ihtimali kargismda, milliyetçi Türkiye, Bolgeviklerin güvenligi için de vazgeçilemez bir seçenektir. Hatta Lenin, Kemalist bareketin Batt'yla anlagarak "Bolgevikleri satmasmdan" güpheleniyor, bundan çok tedirgin oluyordu. Mustafa Kemal de bujeopolitik dengeyi çok iyi kullamyordu.121 Mustafa Suphi'nin ünlü "Kizil Alay"I, o öldükten sonra 250 kigi halinde Türkiye'ye gelecektir. Ankara'am amaci, onlar1 Ankara'da tutmadan hemen Batt Cephesi'ne sevk edip nizami ordunun disiplini altma almaktr· Fakat çok büyük losm1 zaten ülkeye dönmek isteyen Türk esirlerden oldugu için, herkesin evine, barkma gitmesiyle efsanevi "Iûz11 Alay" eriyip kaybolacaktir.122 Mustafa Suphi olay1 o zamanki Türkiye'de Bolgevik meselesinin nasil etkinlik ve duyarhk kazandigmi gösteriyor. Hemen degilse bile zamanla Bolgevik bir ihtilal dügünebiliyorlar. Ankara bundan kaygda ruh, Bolgevizm'deh yor. ÇünküAnadolu'da yükselen gerçekten etkilenmigtir. Bilhassa Dogu'da bazi ordu l>irliklerinde Bolgevizm'in etkisinin görülmesi, özellikle endige yaratrugtir. Mustafa Kemal Papa, Bakü'deki TKP Kongresi'nden hemen sonra 16 yacak, Yahya Kaptan'm adamlari

"emper-

.

-

"antiemperyalist"

I 19. Mustafa Suphi'nin Turkiye'ye gidiginden, 13 arkadapyla birllkte öidurülügüne bkz. Yavuz Aslan, a.g.e., sf. 30 t -359.

120. Standford Shaw, a.g.e., cilt III,Bölüm 2, sf. 1548. 121. Standford Shaw,a.g.e., sf.. 1549-1553. [22. Yavuz Asian, a.g.e., sf 359-274.

kadar

I

263

Eylül'de Ali Fuat Paga'ya gönderdigi mektupta Rusya siyasetini anlat1etkili olmak yor. Bolgeviklerin Îslam âleminde ve ingiliz kamuoyunda hâlbuki aslmda gözüktüklerini" için Türkiye'ye ve teveccühkâr mutlak memleketlerinde "Bolgevik Rusya'nm kalbinde Türk ve Îslam hâkimiyet arzulan"mn hüküm sürdügünü belirterek gunlan yaz1yor "dost

Bolgevikler... memleketimizde Bolgevik tegkilativücuda getirmek için fevkalade faaliyete baglamiglardir Bakü'ye gönderdikleri Mustafa Suphi vasitasiyla Türkiye Komünist Genel Merkezi'ni meydana ve arkadaglari fikirlerine kazamlan saf ve saf olmayan Bolgevik getirdiler. Tamamen noktasma çikardiklan gibi, dahilen de Eskigehir ve adamlari sahilin her Ankara'ya kadar göndermiglerdir. Bunlarm maksatlan memlekette bir içtimai inkilap (sosyaldevrim) yapmaktir. Bu durumda memleket dogruyani Rusya'ya bagh olacagmdan dan dogruya ÜçüncüEnternasyonal'e kalmaksizm... Batiblarla silüzum yarduna Bolgevikler hiçbir taahhüt ve vaziyet elde etmig olacaklardir. yasi pazarhklarmda daha kuvvetli bir Memleketimizin fikir ve inlulap taraftan olan veya bu perde altmda türlü türlü maksatlar peginde kogan adamlan da bu tehlikeleri fark etmeksizin Bolgevik tegkilat(lanmas1)m kolaylagtirmaktadir. Biz bu durumda, evvelemirde memleketi elimizde muhafazaya ve ne islahat lazim ise hükümet vasitasiyla yaparak, anargi ve inkilap suretiyle kararlatim ve talimatlarim verdik...123 Rus tabiyetine mani olmak ...

Mustafa Kemal'in görligü çok nettir Islahat, inkilap lazuusa biz yaapaglya" islahat ya da inlayukanya" degil, panz, lap... Böyle bir dügünceyle Mustafa Kemal'in ilan ettigi "Halkçihk Progranu"m birazdan görecegiz. Kâzun Karabekir de aym görügtedir: "yukandan

"açagidan

Türk Komiinist Partisi'nin memleketimiz içinde, Millet Meclisi'nin haberi olmadan ufak rütbelilerle veya halk ile teykilat yaparak icraata kalkigmast felaket olur. Bütün kuvvetimizin sarflyla her geyin Millet Meclisi'nce yukandan a.gaglyayap1lmasim temin etmek vazifemizdir. Eger komünizm kabul edilmek lazimsa bunu ancak Millet Meclisi kabul edebilir. Birtalam istekler ve devrimlerle olmaz. Bunu Bakü'ye' de bildirdim ve bagka bir gey yapmalarma meydan verilmeyeceBakü'deki

ginianlatt1m...124 *

Trabzon sahillni kastediyor. T.A.

123. All Fuat Cebesay, Milli Mücadele Hatiralari, sf. 515-516; Atatürk'un Bütun Eserieri, ci1t 9, sf. 347-349. Mustafa Kemal bu mektubunda Ermenistan harekâtina karar verdiklerini de anlatir. *

Mustafa Suphi'ylve partisini kastediyor.

124. Kâzim Karabekir,

istiklal Harbimiz,

sf.796.

264

Mustafa Kemal de bilhassa Belgevizm'in orduya sizmasmdan endigelidir ve Türkiye'de güçlenen Belgevizm etkisine karç1 dügündügü önlem de çok ilginçtir. Mustafa Kemal'in de imzasuu tagiyan Bakanlar Kurulu karart bu açidan çok ilgi çekici ve önemlidir. Kararda Bolgeviklerin "Türkiye'de komünist inkilabi vücuda getirmeyi âcil ve hakiki çare" olarak gärdüklerine dikkat çekilerek, la dogu smirlanmizdan ve muhtelif bälgelerden gizli teykilat ile girmeye çahgan komünist tahriklerine mukavemet etmek... ve bilhassa ordu içine gizli Bolgevik tegkilatmm girmesine mani olmak lazimdir" deniliyor. Aym kararda buna katpi dügünülen önlem de belirtiliyor "evve-

Bu alom1 aç1k ve

ihmh

olarak hükümetin idaresinde bulundurmak...12s

Komünizm akimuu hükümetin idatesi altma almak... Mustafa Kemal, yakin ve güvendigi arkada larma bir Türkiye Komünist Partisi kurdurarak Türkiye'deki Bolgevizm sempatisini kontrol altma alacak, bunun digmdaki komünist faaliyetlerini yasaklayacaktir... Moskova'ya da resmî TKP'yi göstererek bizde de komünist partisi var" diyecektir! Õzetle,iki strateji: • Ïnlolaplazunsa yukandan aÿaglya biz yapanz, siz kangmaym... • Komünist partisi laz1msa biz kurdururuz, siz karigmaym... Bu ikili strateji, bagimsizhk" ilkesinin, igbirligi yap11an Bo½eviklere kargi uygulanmasi oldugu gibi Mustafa Kemal'in liderlik tarzma"126 da uygundur. "resmî"

"bakm

"tam

"otokratik

Ïhtilal komitesi gibi elçilik! Mustafa Kemal Bolgevizm'e kargi hem Süpheci hem çok sicak, ama daima tedbirli davramyor. Bunun tipik ömegi, Ankara'ya gelen ilk Sovyet temsilcisi Upmal Angarski ile ilgili tavndir. Hem rahatsizdir, tedbir aldinyor, hem onu büyük bir törenle kargilattmyor; hatta görügmelerinde Mustafa Kemal kendisinin de Bo¼evizm'e inandigim söyleyecel ama Upmal'1 Moskova'ya postalayacaktir! Halide Edip, Upmal'1 Ankara'da yakmdan tamnugt1r:

Ilk resmî temsilei Upmal yoldagtl. Îlk gelen komünistler de ve temiz bir adamdi. Fakat aptald1.127 125. Atatürlfün

Bütün Eserleri, ciit 9, sf. 282-285.

126. Standford Shaw, a.g.e., cilt III,Bölüm I, sf 1099. 127. Halide Edip, Türk'ün Ategle imtihani, sf 138.

gibi, o da sa-

265

Upmal'm Erzurum'a, Milli Mücadele'ye yardun için 400 kilo civarmda altmla geldigini görmügtük. Fakat madalyonun öbür yüzü de vardir Upmal bir elçilik heyeti gibi degil bir ihtilal komitesi gibi gelmigtir Türkiye'ye! Karabekir tedirgin, Ankara tedirgin... Genelkurmay Bagkam Îsmet Bey, Karabekir'e telgraf çekiyor: Gelen Rus heyeti bir elçilik heyeti degil, memleketimizde teykilat ve yaparak idareyi üstüne almakla görevlendirumig bir heyet manzarasi göstermektedir. inkilaplar

Îsmet Bey telgrafmm devammda, Upmal heyetinin Dogu Beyazit'ta telgraf memuru ve makinesi yerlegtirmesinin ve kabul edioldugunu, ülkelerin araç1anyla idare haberlegme 1emez" bir davramp edildigini, Ingiliz ve Almanlarm da ülkemize ayak basar basmaa kendi baglarma buyruk hareket etmek için haberlegme araçlarma el koyduunu hatirlatiyor. Bunun engeRenmesi için emir veriyor. Îsmet Bey de inlalabi yapmak suretlyle memleketi kay1tsiz gartsiz Sovyet emellerine tâbi satdik bir esir haline getirmek için faaliyetler" bulundugunubelirtiyor. Anakara'nm amacmm Sovyetlerle kargihkhhk gaztlarmda ittifak yapmak oldugunu, hâlbuki Bolgeviklerin Türkiye'de ihtilal inkilab1 perdesi altinda Sovyet esaretinin en feplanladigim, na' esaret oldugunu" belirtlyor, bilhassa Sarkordusuna simmak için çaalmmasimistiyor.128 hytiklarma dikkat çekerek tedbir Bolgevik elçiliginin Bagkâtibi Upmal Angarski paldir küldür davramylanyla, ölçüsüz konugmalarlyla siyasi niyetlerini son derece rahatsiz edici bir gekilde ortaya Royuyor. Kâzim Karabekir'le yaptigi görügme1erde Bolgeviklerin Türkiye ve Îslam âlemi ile ittifak yapmak istediklerini, Moskova'mn Türkiye'ye yardim edecegini söyleyen Upmal, iki talepte bulunuyor • Milli Hareket siyasi programmi aç1klamah, köhne saltanatt kaldiracagru ilan etmelidir. Bilhassa iktisadi programuu ilan ederse hem emperyalizmden kurtulursunuz hem (Moskova ile) karç1hkh güven daarazi ve emlak sahipleri hakha esash olur... Faizciler, murabahacilar, lazimdm.. kmda da icraat • Bunlan gimdi aç1klamayi siyaseten sakincah buluyorsunuz, birakm Türkiye Komünist Partisi yapsm bunu... Anadolu'nun her tarafmda komünist tegkilatma girmig kimseier vardar; fakat gizli çahg1yorlar, aç1k çahymaktan korkuyorlar, birakm açikça çahesmlar. Anadolu hükümetinin gekil ve rengini göstermeUpmal, dišini" söylüyor, adeta belli edin" diyor. Karabekir'in derdi yardim Türkiye'ye bagkadir; o yapm, biz de size Îslam dünyas1"anlagilmaz

"komünist

"komünist

"diganda

"renginizi

"siz

*

Orijinal metinde Ismet Bey

"egna"

(engeni) kelimesini kullamyor.

I 28. KSzim Karabekir, a.g.e., sf. 830-83 L

266

nm yardimim saglayahm" diye konuquyor.IB Ankara Upmal'm aç1kça iç iglerimize müdahale niteligindeki bu davramy ve konugmalarmdan müthig rahatsizdir. Bu kadar güpheler çeken, hakkmda Ankara'dan Ismet Bey'in telgrafla Erzurum'daki Karabekir Paga'ya uyar11arda bulundugu Upmal, 4 Ekim'de Ankara'ya geldiginde güne kadar hiçbir yabanclya gösterilmeyen hararetli tezahürlerle" kargilamyor. Mustafa Kemal'in gazetesi Hâkimiyet-i Milliye Upmal'1 ve dostlukla selamlamay1 ilk vazife biliriz" diyerek bagyaz1 yaymhyor; kelimesim aynen kabul yolda yürüdüklerini, ettiklerini çünkü aym gayeye dogru giden yoldaylar" olduklarim yaziyor. Upmal da hemen siyasi faaliyetlere baghyor, Yegil Ordu mensubu ve komünist tanman mebuslar bagta olmak üzere Ankara'da silo iligkiler koruyor.130 "o

"hürmet

"yoldag"

"aym

Komünist akimlar güçlemyor Halide Edip'in genig kabul gören bir analizine göre Ankara'da iki genel ideolojik egilim oldukunu görmügtük: Dogucular yani "Dogu ideali"ne inananlar; Batictlar yani "Batt ideali"ne inananlar... Ikisi de Milli Mücadele'yi, bagimsizhk savagra destekliyor. Dogucular Bati emperyave kapitalizme ideolojik olarak kargi ç1ktiklari için Bolgevizm'den hayli etkilenmiglerdir. Prof. Shaw'm belirttigi gibi, bir tür "Îslam Sosyalizmi"ni savunuyorlar. En güçlü fikri temsilcileri Hakla Behiç Bey... En kuvvetli ärgütleri, apagida göreceginuz Yegil Ordn'dur. Mustafa Kemal esasen Batici olmakla birlikte siyasi dutuma gäre bazen bir gruba, bazen öbür gruba yaklagtyor, bölünmeyi önlemeye, onlari bir arada tutmaya çahqiyor.131 Bolgevizm etkisini güç1endiren önemli bir faktör, "Dogu ideali"nin zaten güçIü olmas1dir. Askexî konulardan bagka toplumsal sorunlarm Meclis gündemine gelmeye baglamas1 da önemli bir faktärdür. Milli Hareket'in asker liderleri TBMM açilmcaya kadar daima bagimsizhk ve egemenlik konularlyla ilgilendiler. Fakat Meclis açildiktan sonra ülkeyi yönetme görevi, onlarm önüne, sosyal meseleleri getirmeye baghyor. Meclis'in açihginm hemen ertesi günü Kirgehir Mebusu Müfit Efe di'nin 16 arkadag1yla birlikte (hayvan)vergisi hakkmda önefge veriyor, arkasmdan iççive çahyma konulari gündeme geliyor... Böyle çegitli sosyal ve ekonomik konulan bir genel çerçeveye, siyasi bir programa baglamak ihtiyac1 ortaya ç11ayor. ÜstelikMeclis'te yolizmine

-

"agnam"

I 29. Bkz. Kâzim Karabekir,a.g.e., 130. Feridun Kandemir, Atatürk'ün

sf. 843- 844. Kurdugru Türklye

Komünist

Partisi ve Sonra-

si, Yakin Tarihimiz Yayinlari, Istanbul,1965, sf. !27.

131. Dogu ve Bati akirnlari için bkz. Standford Shaw, a.g.e., cilt III, Bolum I, sf. 10921095.

267

gunbir gekilde sosyalizm tartlymalan oluyor, sosyalizmi savunan mebuslar var. Mustafa Kemal komünistleri tutuklayarak tedbir ahncaya kadar, Meclis içmde ilmiye (dinadami) kökenli mebuslar arasmda bile Bolgevizm taraftar bulabilmekte, hatta bu egilimde bulunan bazi mebuslar istiklâl Mahkemesi üyesi seçilebilmektedir. Bunun bir örnegi Diyarbakir istiklâl Mahkemesi'ne seçilen Bursa mebusu SeyhServet Efendi'dir. Komünistlikten tutuklamp yargilanacaktir132 Atatürk Natuk'ta Meclis'te beg grubun olugtugunu söylüyor: Tesanüt, Istiklâl, Müdafaa-i Hukuk, Islahat gruplari ve Halk Zümresi 133 Akademik çahqmalarda o dönemdeki sol alamlar, dört grup ya da örgüt halinde tasnif ediliyor YegilOrdu Cemiyeti, Enternasyonal'e bagh Türkiye Komünist Partisi, TKP'nin legal veçhesi olan Halk Iqtirakiyun Firkasi, Meclis'teki güçlü Halk Zümresi adh sol grup ve Atatürk'ün bu alamlan kontrol altma almak için kurdurdugu resmî Türkiye Komünist Partisi.134 Solcu Yegil Ordu Milli Hareket'i en çok endigelendiren Yegil Ordu'dur Çünkühem vardir, NIeclis'te kalabahkça bir grubu hem ÇerkezEthem'in katihunyla silahh, milis örgütü haline gelecektir Temmuz 1920'de kurulan Yegil Ordu, birçok yerde Mustafa Kemal tarafmdan kurulup desteklendigini yararlanarak örgütleniyor, destek bulusöyleyerek, onun prestbinden Merkezi isimlerden oluguyor: yor. Genel gu Saghk Bakam Dr. Adnan (Adivar), Maliye Bakam Hakla Behiç, Tokat Mebusu Nâzim, Îzmit Mebuslan Sirn ve Hamdi beyler, Mugla Mebusu Yunus Nadi, Manisa Mebuslan Hüsrev Sami ve Eyüp Sabri, Dr. Mustafa, Bursa Mebusu SeyhServet Efendi ve Muhiddin Baha, Afyon Mebusu Mehmet Sükrú. Az sonra katilan1ar: Veteriner Binbagi Salih.Hacioglu, Eskigehir Mebusu Hüsrev Sami, eski-Kaymakatn Vakkas Ferit, ägretmen Mustafa Nuri, gazeteci Arif Oruç, Meclis Basunevi Müdürü Feridun Kandemir Konya Mebusu Refik (Koraltan) ve Kuva-y1 Seyyare (milis) Kuvvetler Kumandam Ethem 135 Kadronun zenginligi ve politik gücü ortada. Îçlerinde samimi Kemalistler, gizli TKP'ye katilacak olanlar, Meclis'te Halk Zümresi adh sol grupta, Atatürk'ün kurduracant resmî Türkiye Komünist Partisi'nde yer alacak olanlar var. 132. Ridvan Akin, TBMM Devleti, sf. 54. 133. Nutuk, sf. 396. I 34. Ridvan Akin, a.g.e., sf. 54. I 35. Rasin Nuri lieri, a.g.e., sf. 269-270.

268 "milli

ordu" Yegil Ordu, Bolgevik sempatizam oldugu gibi, düzenli fikrine kargi fikrim savunuyor. ÇerkezEthem'in katilumyla Ankara'y1rahatsiz eden bir güce ulay1yor. Mustafa Xemal düzenli ordunun yeterince güçlenemedigi ilk agamada, lç isyanlar'a kargi bagta Ethem olmak üzere bu milislerden yararlamyor; bu sebeple baglang1çta Ethem'in ve Yegil Ordu'nun olumlu bir imaja vardir. Hatta Bolgeviklerin, yapacaklari askerî yardun karç1hšmda Anadolu'da komünist örgütlenmelerin serhest birakdmas1m istemeleri üzerine Mustafa Kemal, baglang1çta sol bir örgüt olarak Yegil Ordu'nun kurulmasm1 tegvik edlyor, bunun Moskova'ya bagh bir Komünist Partisi'nin olugmasuu önleyecegini dügünüyor 136 Bolgevizm'le birlikte Îslam ve inkilap" kavramlaruu birlegtiren muglak bir ideolojiye sahip olmasi, "Dogu ideali"ni dile getirmesi zaten efsanelegmig olan Yegil Ordu'nun cazibesgli artirlyor. "YegilOrdu Talimatnamesi" adim taglyan programmda "Asya Asyahlanndir" diyor, Îslam-Bolgevizm kar1pum ya da Islami Sosyalist diyebilecegimiz muglak fikirler savunuyor. Ittihatç11argibi, örgüte mutlak sadakatt öngören, ihanet edenleri ölümle cezalandiran bir programdir bu.137 Hemen bütün komünist akimlarda boy gästeren Yegil Ordu rinden Bursa Mebusu SeyhServet Efendi'ye göre: "milis"

"içtimai

"reis"le-

Bolgevizm'in en lasave toplu tarifi, Asr-i Saadet'te (Peygamber zamayaganmig olan gilh gigsiz (saf,bozulmanug), mügterek (ortak),samimi hayattan ibarettir... Hz. Ebubekir Radlyallahu'anh Islamiyet'ikabul eder etmez bütün servetini, develerini, koyunlarmi, varru yogunu dagitrug ve fakir himselerle hemhal olmugiu... Biz de böyle yapacak, Asr-1 Saadet'in mügterek samimiyetiniihya ile hakiki zaferi kazamp bütün musibetlerden, felaketlerden kurtulacag12.138 nmda)

Elindeki silahh milis güç1erini politik bir tamma oturtmakta güçlük çeken ÇerkezEthem'in bilip bilmeden komünizme yänelerek Yegil Ordu'ya katilmaslyla Yegil Ordu efsanesi büyük bir silahh güç haline geliyor. Ethem'in çeteleri kanun düzen tamruyor ve Milli Ordu'nun disiplinine girmeyi reddedlyorL Artik Ethem, "Bliyük Millet Meclisi reisi Meclis önünde asacagim" diye konugacak kadar kibirlenmigtir, Milu Hareket için gerçekten zararh bir unsurdur aruk.139 Yegil Ordu ve Ethem'in düzensiz çeteleriySovyet yazan Samsutdinov, le Milli Ordu arasmdakt bu çatigmayi, halk gücünü temsil eden "gerillalar-

I 36. Standford Shaw, a.g.e., Ill/I, sf.I O96. 137. Bkt. Feridun Kandemir, Atatürk'un 148-151. 138. Feridun Kandemir, a.g.e., sf. 20. 139. Nutuk, sf. 315

Kurdugu

Türkiye

Komünist

Partisi,

sf.

2 69 la", küçük burjuva Milli Ordu arasmda simf çatigmasi gibi gösterir!140 Mustafa Kemal, Ethem'in Yegil Ordu'yu kullanarak liderligi ele geçirme planma kargi tam zamamnda tepki gõsteriyor ve Ethem'i bu güçten mahrum birakmak için, Yegil Ordu'nun lašv edilmesini istiyor. Bunun için YegilOrdu'daki tenvir ediyor", aydinlattyor, onlar da 23 Eylül'de Yegil Ordu'yu lagv etmeye karar veriyor. Ama bagta Hakki Behiç olmak üzere bazilari Mustafa Kemal'e direniyor Halk Iqtirakiyun F kasi'na ve Türkiye Komünist Partisi'ne yöneliyorlar. Bunlarm birleymesiyle Türkiye Halk Îytirakiyun Firkasi doguyor.141 Birazdan görecegimiz Halk Zümresi adh güçlü grup da Meclis'te Yegil Ordu kökenli mebuslardan oluguyor. Halk lytirakiyun (Komünist) Firkast 14 Temmuz 1920'de kurulmug"arkadaylarmi

tu. III. Enternasyonal'in ilkelerine baghdir. Sovyet yazari Samsutdinov Halk 14tirakiyunFirkas1'm "YeyilOrdu'nun Ankara kent komitesi yöneKuruculari birikimli bir Marktimindeki sol kanat" olarak uiteliyor.1 sist olan Arif Oruç, Baytar (Veteriner) Binbagi Salih, Tokat Mebusu Nâzim Bey, Sovyet ajam Ba.plort kökenli SerifManatof ve Ziynetullah Nugirevan gibi isimlerdir. Bunlar aym zamanda YegilOrdu'nun ve TKP'nin mensuplanm da kismen içermektedir; onlarla iç içe geçmigtir. Ankara ile arasi aç11an ÇerkezEthem'in Yegil Ordu örgütünü desteklemesi bunlari birdenbire silahh bir güç haline getiriyor 143 Gizli ve Moskova yanhsi TKP, Temmuz 1920'de Sovyet ajam Serif Manatov tarafmdan kuruluyor. Kurucular Halk Îçtiraklyun Firkasi'm da kuranIardir. Meclis'teki Halk Zümresi'nin sol kanad1yla, bilhassa Nâzim Bey'le irtibat halindedir. TKP'ye göre Türkiye'de iki türlü hükümet vardir; biri müstebit Istanbill hükümeti, digeri ise yani aldatic1 Kuva-yi Milliye hükümeti! Gizli TKP, Moskova'da Stalin yönetimindeki "Müslüman komünistlerl' faaliyetinin Türkiye'deki uzantisidir. Çerkez Ethem'in destekledigi Halk Îçtiraldyun Firkas1'na katilacaktir.144 Sovyetler Birlini ile dostluk ve yardimlagma çabalarmda bulunan TBMM Hükümeti, Sovyetler tarafmdan desteklenen bu yapilanmalara .

"mugfil"

140.

a.g.e.. gamsutdinov,

sf. 125 vd.

141. Standford Shaw, a.g.e., IIIII,sf. 1098. 142.

a.g.e., Samsutdinov,

sf. 16.l.

*

Pek çok kaynakta Nugirvan, Nugirevan olarakgeçen bu Muslüman kökenli Sovyet elesoyadinin Nugirvanof oldugunu Fethi Tevetoglu yaziyor. Nugirevan adlyla veya Z,N. imzaslyla Türkçu bir muhite sizarak" Türk Yurdu dergisi, Harp Mecmuast yayinlarina yazilar yaziyar. Sosyal bilimlerde birikimii biri oldugu yazilarindan anlagiliyor. Divan-; Lügat-ür Türk, Felsefe Dersleri, Eskigebir Sancaginda Nufus Hareketteri gibi konularda yazilari var. Tevetoglu, bu yazilarin bir listesini vermigtir. (Turkiye'de Sosyalist ve Komünist Faaliyetier, sf. 186.) maninin

"milliyetçi,

143. Halk istiraklyunFirkasi için bkr. Fethi Tevetoglu, a.g.e., sf. [84-199. 144. Gizli TKP için bkz. Fethi Tevetoglu, a.g.e., sf. 184-199.

270

bir süre göz yumuyor. Xomiinist faaliyetlerinin dolayh askerî gücünü olugturan Çerkez Ethem kuvvetlerinin 10 Ocak 1921'de Inönü mevkiinde yok edilmesi ve 16 Mart 1921'de Moskova Antlagmasi'nm imzalanmasmdan sonra, yani siyasi ortam olgunlagmca, Ankara Istiklâl Mahkemesi aracihgiyla TKP ve Halk 1;tirakiyunFirkalari tasflye edilecektir 145 Bütün komünist veya sol egilimli alomlar Meclis'te küçümsenmemesi gereken bir güce sahiptir. Hem Kemalist Birinci Grup içinde, hem muhalif Îkinci Grup içinde sol mebuslar vardir. Bunlardan bilhassa Denizli Mebusu Hakki Behiç (Bayiç), Tokat Mebusu Nâzun Bey ile Bursa Mebusu SeyhServet Efendi'nin ideolojik renkleri çok belirgindir. Yunus Nadi'den Adnan Adivar'a, Refik Koraltan'a kadar genig bir yelpaze qu veya bu gekilde yer alnuglardir.146

'

"sol"da

Sol bir grup: Halk Zümresi

-

Yegil Ordu'yla ve Halk Iqtirakiyun Firkasi'yla irtibath ve Meclis içinde 60-70 mebusu bulunan Halk Zümresi adh grup bilhassa önemlidir.147 Tamamma yalom Îttihat ve Terakki kökenlidir. Îttihatçi kökenli olmalari, Yegil Ordu'dan gelmeleri, yani tegkilatç1 ve aktivist nitelikleri Mustafa Kemal'i rahatsiz eden ilave faktärlerdir. Mete Tunçay'a göre Halk Zümresi, Yegil Ordu'dan ayr1 bir kurulug olmay1p onun Meclis Grubu niteligindedir.148 O dönemde lttihatçilarda, ve Islami bir sosyalizm" diyebiegilim vardir, Antiemperyalist oldugu için Bolgelecegimiz kuvvetli bir vizm'e sempati duyuyorlar, ama kurdugu totaliter diktatörlügü giddetle eleptiriyorlar. Bolgevizm'den farkh bir sosyalizmi "Halkçàik" adlyla savunuyorlar. Temel bir kavramlari da Bolgevik tarzmda bir hükümeti" fikridir. Yunus Nadi'nin kaleme aldigi programmda Bolgevik, 1slamci ve Asyac1 bir fikir karmasuu savunnyorlar.149 yukariya inBürokrasi kargithgi, halkin siyasete katilum, idaresi" ilkesi, lalap" tek dereceli seçimler, ve devlet yönetiminde bilfiil mukadderatma hâkim ve sahip olmasi" gibi prensipler temel görüglerini olugturuyor. Halkç1hk fikir olarak Ziya Gökalp'e kadar 112anan bir köke sahip olmakla birlikte, Yegil Ordu'yu, ardmdg Halk Zümresi'ni olugturan bu solcu Ìttihatçilarm halkçihk anlay1gi giddetle antikapitalisttir, Türkiye'de sanayi olmadigi için Marksizm'in ve "milliyetçi

"halk

"açagidan

"halk

"halkm

145. Prof. Ergün Aybars, Türkiye

Cumhuriyeti Tarihi, I, sf. 373.

146. Bkz. Uygur Kocabagoglu, "Birinci Büyuk Millet Meclisi'nden 'Sol' Portreler", gu kitapBirinci Meclis, Sabanci Üniversitesi, 1998, sf. 165-187. ta: Cemil Koçak (haz.), 147. Skz. Prof. IhsanGüney, Birinci TBMM'nin 148. Mete Tunçay, Türkiye'de 149. Standford Shaw, a.g.e.,

Sol Akimlar,

III/I,sf. 1099.

Dügünce Yapisi, sf. 153-257.

sf. 152.

,

I

271

Bolgevizm'in bize uygun olmadigim da belirtiyorlar. Sol-Ittihatçi çevremn hazirladigt "Mesai" adh metin son derece zengin bir fikrî kapasiteyi ve sosyal bilim zihniyetini yansitir. Halk Zümresi üzerinde de bunun et-

kisi çok aç1Mir 150 Sovyet yazari $amsutninov'a göre, Halk Zümresi, Bolgevik egilimli bir milislerden olugan YegilOrdu adh yari gizprograma sahip olan ve silahh li örgütün Meclis fraksiyonu niteligindeydi ve Halk Zümresi'ni olugturan buslarm sayisi 85 gibi yüksek bir rakann buluyordu! Kuran'a el basaörgütü kurmuglardi. Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin adim "Halkin Büyük Sûrast"olarak degigtirmek istiyorlar. O dönemde terimi Sovyet kaxpihgi olarak kullamhyor. ÇerkezEthem'in 6 bin silahlt milisten olugan Kuva-yxSeyyare (Seyyar Kuvvetler) adh birliklermin le" Yegil Ordu'ya katilmasi, Yegil Ordu'nun.Bolgevik yanhsi olmasi ve Milli Ordu'yu reddetmesi, Meclis'te de Halk Zümresi adiyla kalabahkça bir gruba dayanmasi, Milli Hareket'i son derece kaygilang.151 Halk Zümresi o kadar kuvvetlídir ki, TKP'nin, Îçtirakiyun Firkasi'nm ve aym samanda Halk Zümresi'nin önde gelen isimlerinden Tokat Mebusu Nâzim Bey, Meclis'te 4 Eylül'de yapilan oylamada, Mustafa Kemal'in aday1 Refet Bele'yi mailup ederek lçigleri Bakam seçiliyor! O zaman bakanlar oylamayla seçiliyordu. Refet Bele'nin 89 oyuna karg1hk, Nâzim Bey 98 oy ahyor! Tarihçi Mete Tunçay, Nâzim Bey'in bu gekilde seçilmesini, Meclis'te güçlü bir sol grup olan Halk Zümresi'nin gösterisi" olarak niteliyor.152 Meclis Reisi Mustafa Kemal bu seçimi tammayacak, Îçigieri Bakam s1fatlyla ziyaretine gelen Nâzun Bey'i kabul etmeyecek, o da istifa zorunda kalacaktir. Atatürk bu olayi Natuk'ta anlatir. "Bu zatm eenebi çevrelere casusluk ettigine asla güphe etmedigini" bu sebeple ketin büyük menfaatinië gözeterek onu Meclis seçtigi halde reddettigini belirtir Hangi ecuebi çevreler? Mustafa Kemal'in bununla Bolgevik Rusya'y1kastettigi açikttr Ve Mustafa Kemal Meelis'teki gizli.celsede de Nâzim Bey'in çevrelere casusluk ettiginden asla güphe etmedigini" belirtlyor, bu seçimin biiyük menfaati"ne zarar verecegini anlatlyor... 6 Eylül'de yap11an yeni oylamada Mustafa Kemal'in adayi Refet Bele 187 oydan 131'ini alarak Îçigleri Bakam seçiliyor.153 "gûra"

"tümüy-

.

"gövde

"memle-

"yabanci

"memleketin

150. Mete Tunçay, Mesai, Halk 1972, sf. 41-8 1.

Suralar

Firkasi

Programi,

SBF Yayinlari, Ankara,

151. Bkz.A. M.§amsutdinov, Türkiye Ulusal Kurtulug Savagi Tarihi, sf. 149-160. 152. Mete Tunçay, Mesai, sf. 23. 153. Nutuk, sf. 334-335, Mete Tunçay, Mesai, sf. 24. Nâzim Bey'in akrabalari. Mete Tunçay'a, istifa etmemesi halinde Nâzim Bey'in öldarülecegi yolunda tehditler aldigini söyLemiglerdir.Seçilmig bir bakani reddetmek Meclishükumeti sistemine aykiri olmakla birlikparlamenter demokrasilerde de bagbakaniarin bir te demokrasiye aykiri sayllamaz. Çünkü Cumhurbagkani'nin da atama yapmama yetkileri vardir. bakani istifaya Toriamast,

272

Halk Zümresi'nin önde gelen isimlerinden biri Yunus Nadi Bey'dir.

Istiklâl Mahkemesi tutanaklarma göre, Yegil Ordu'nun çözülmesinden sonra, örgütsüz kalanlar Halk Zümresi'ni olugturmug, hatta Halk Zümresi'nin programim bizzat Yunus Nadi Bey yazmigtir. Halk Zümresi olarak Meclis'te bu kadar güçlü oldugu gibi, ve yaygmlagan sol akimlar üzerinde de fikrî etkisi güçlüdür; nitekim Mustafa Kemal'in biraz sonra görecegimiz "Halkçilik Prograru" önemli ölçüde Halk Zümresi'nin "Siyasi Program"mdan etkilenmigtir. Halk Zümresi'nin "Siyasi Prograru" 3 Eylül 1920'de Yunus Nadi Bey tarafmdan yazilmig, 8 Eylül 1920'de kendisinin Anadols'da Yeni Gün adh gazetesinde yay1nlm.154 Yunus Nadi'nin Anadotu'da Yeni Gün gazetesi emperyalizmi ve kapitalizmi eleptiren sol bir gazetedir. Yunus Nadi'ye göre, Batt'da çok sayida partiler gözükse de, bunlarm üstünde bir sermaye vardir." Avrupa'daki demokrasiden daha ileri Yunus Nadi tahakkümü sirada bagta Kör Ali Bey, gördügü temsil" fikrini savunur. O birçok Marksist aydm da, Türkiye'de burjuvazi-proletarya çeligkisi oldiktatör1ügünü madig1 için, proletarya Türkiye'ye uygun görmüyor, temsil" fikrini savunuyor.155 Halk Zümresi'nin "Siyasi Program"128 maddedir. Birinci losim, girig niteliginde olmak üzere "Maksat ve Meslek" (amaçve ögreti) baghšru gartsiz halk hâkimiyeti" kavramru vurgulutagiyor. Burada yorlar, çagm gereklerine ve halkm ihtiyaçlarma göre yenililderin yapilmasuu, kurumlarm olugturulmasuu istiyorlar, Bati'dan gelen ahlak bozucu tahakküm ve ihtiraslara kargi, Asr-1 saadet yani Peygamber zamasamimiyet"i savunnyorlar, yollanm "Hak yolu, Allah omdaki yolu" olarak niteliyorlar "sosyalizm"

"halkç1hk"

"birjapitalizm,

"meslekî

"meslekî

"kay1tsiz

"mügterek

Zümre, Islamiyet'in kudsî esaslarma dayanarak, Asr-i Saadet'teki mügterek samimiyeti iadeye ve Bati'dan gelen ahlak bozukluklarmi, tahakküm ve ihtiraslan gidermeye ve imhaya çahqmakla, yolunu Hak yolu, Allah yolu bilir... "rençper,

amele, esnaf memur, ögretmen, hademe" gi i "kapitalistlerin uydurmasi ve empe çahyan kesimlere sahip ç11ayor ve yalistlerin müdahale ve tahakküm aract olan dig borç1an ve yabanci imtiyazlan" zulüm olarak niteliyorlar. Program'da "Halk ve hiikümet" baghgi ultmdayürütme ve yasama

Programda

güçlerinin birligini,

"kuvvetler

birligi ilkesini" savunuyor

ve

Büyük Mil-

154. Ooç.Dr. Zeki Çevik,"Turkiye Büyük Millet Meclisi I-IQkümeti Reliminin llk Anayasase Teskilat-i Esasiye Kanunu", ÌÜ Siyasal Bilgiler Fakultesi Dergisi, No, 24, Mart 2002, sf. 27. 155. Mete Tunçay, Mesai, sf. 27-28.

273 let Meclisi yerine "Büyük Sûra"terimini kullamyorlar. "Idare" bölüözerkmünde vilayet, ilçe ve nahiye birimlerini düzenliyor, Vilayetlere lik veriyorlar.156 Mustafa Kemal'in beg gün sonra aç1klayacag1 Halkçihk Programi da "Maksat ve Meslek" böliimüyle baglayacaktir ve bu programdan çok alacakt1rL gey

stafa Kemal sola kay1yor Mademki kuvvetli bir sol egilim var, Mustafa Kemal'in kendisi sol bir program ortaya koyarak bu egimlerin mensuplar1m kendisine çeBu kebilir, Milli Hareket'in saflarma alarak onlan etkisizleptirebilir. yapacaktir: iki amaçla Mustafa Kemal "Halkç1hk Programi"m gey aç1klayacaktir... bir Komünist Partisi Kendi arkadaglarma kurduracaktir.. Mustafa Kemal'in ortaya sol bir sosyal program koymasmdaki diger bir sebep, bäyle bir programm Bolgevik Rusya ile olan iligkileri güçlendirecegine inanmasidir. Mustafa Kemal ve Milli Hareket'in öbür liderleri zaten bir süredir, burjuva, proletarya, daha önce hiç ag1zlarma almadiklan amele, rençper" gibi kavramlan kullanmaktadir Bu kavramlan bilhassa Ruslarla gärügürken kullamyorlar Bu bir diplomasidir, ama bu konugmalarla siyasi ve sosyal bir program ihtlyaci da derinlegiyor Bolgevik liderler de Ankara'nm bir sosyal program ortaya koymas1m istiyorlar! Mademki kapitalizme, emperyalizme kargisuuz, iktisadi ve sosyal programm1z1 ortaya koyun, diyorlarL Mustafa Kemal'in Moskova'ya gönderdigi Halil Paga, oradaki temaslan ve bilhassa Çiçein'le görügmeleri hakkmda Mustafa Kemal ve Karabekir papalara rapor veriyor "Halil Yoldag", 3 Agustos 1920 tarihli Milli Hareket'in, Moskova vasitas1yla "Avrupa ve uzun raporunda, Amerika amelesi nazaringia popülarite" kazanabilecegini, ama bunun yaymlaiçin Moskova'daki liderlerin."Türkiye'nin yeni prensiplerini Ankara'nm bildiriyor! istediklerini masuu" Yoldag Halil Paga'ya göre, yaymlayacant programda çiftçi halkmuzm menfaatinden bagka menfaat aramadigmuz halde, Itilaf Devletleri'nin musallat oldugu emelimive Yiman ordusunu üzerimize saldigi", bizim hiçbir kapitalleriemperyalist zin bulunmadigi, hükümetlerin zaman falan belirtilmelidir... Halil Paga'ya göre, Bolne alet olmayacagmuz" gevik liderler, "Nasyonalist Türk'ün losmen sosyalist tarzma dökülügü, Sosyalist Ilusya'nm aç1kça bize taraftarhšmi temine yol açacagm1" sëylemiglerdi.157 "resmî"

"kapitalist,

"mesela

"harpçi"

"hiçbir

156. Tam metin için bkz, Mete Tunçay, Mesai, sf. 107-110. 157. Bkz. Kâzim Karabekir, sf. 80 1.

274 Moskova Türkiye'yi kahei bir gekilde yanma çekebilmek için, onu Batr'dan iyice kopararak sol bir ekonomik sosyal program istiyor! Sovyet Elçilik Kâtibi Upmal da Karabekir'le görügmesinde yapacaklan yardima kargihk, Komünist Partisi'nin Türkiye'de faaliyet göstermesi için israr etmemig miydi? Sol bir ekonomik ve sosyal program ortaya koyarak Kemalist rejimin belli etmesini istememig miydi? Meclis gündemine gelen sosyal konulu önergelerden, güçlenen komünist alomlardan ve Bolgeviklerin bu telkinlerinden Mustafa Kemal görüyor ki, ortaya sol bir sosyal program koymak lazun: Îçeride sol alomlari, özellikle Meclis'teki güçlü Halk Zümresi'ni Mustafa Kemal'in liderligindeki Müdafaa-i Hukuk hareketine çekmek, diganda da Sov"sol" yetlere mesaj vermek için, Mustafa Ifemal Papa sola kay1yor, "rengini"

"Halkçihk Programi"m

aç1khyor; Halk Zümresi'nin sol programma benzeyen bir programdir bu.

çok

Halkçihk Programi 13 Eylül 1920'de Meclis Reisi sifat1yla Mustafa Kemal Meclis'e bir "Halkç1hk Progranu" sunuyor. Bu aslmda Ocak 1921'de kabul edilecek olan Tegkilat-1 Esasiye Kanunu'nun yani Ankara'nm ilk anayasasmm girig bölümü geklinde yazilmigtir'

Mustafa Kemal'in önerdigi esas teykilat kanunu 31 maddedir. "Maksat ve Meslek" yani ve ögreti" bölümünü olugturan ilk dört madde ayn bir bölümdür ve bir bildiri ve niteligindedir, adeta Îslam, Milliyetçilik ve Bolgevizm bilegimidir! "Maksat ve Meslek" bölümünü olugturan dört maddenin özeti göyle: 1- TBMM milli smirlanmiz dahilinde hayat ve istiklâlini temin ve hilafet ve saltanat makamlarmm kurtanlmasi ahdiyle tegekkül etmigtir. 2- TBMM hükümeti, hayat ve istiklâlini kurtarmay1 yegâne ve mukaddes gaye bildigi halla; emperyalizm ve kapitalizm tahakltümünirade ve hâkimiyetin hakiki sahibi lalden ve zulmünden kurtararak makla gayesine ula.pacag1inanemdadir. 3- TBMM hükümeti, milletin hayat ve istiklâline suikast eden emperyalist ve kapitalist dügmanlarm saldinlarma kargi müdafaa için ve igbirligi haricî dügmanla için oryapan dahilî hainlerin cezalandmlmast milli istiklâlin dayanag1bihneyi borç sayar. duyu saglamlagtirmay1ve 4- TBMM hükümeti, halkm maruz bulundugu sefalet sebeplerini gidermeyi, toprak, egitim, adliye, maliye, iktisat Ye genel olarak toplumsal meselelerde asrm icabma ve halkm hakiki ihtlyacma göre gereken "amaç

"antiemperyalist"

*

"antikapitalist"

Yeni Anayasa'nin adinin "Esas Tegkilat Kanunu" olmasi önemlidir. 1876 tarihli "Kanun-i yürurlukte oldugu için, bu yenisine "Esas Tegkilat KanuEsasi" yani esas kanun (anayasa) nu" deniyor; nitekim devletin yeni tegkiladanmasma, Meclis ve hûkumetin yetkilerine, yargiya, il, ilçe ve nahiye idarelerine dairdir.

275

getirmeyi baglica vazife sayar...1s 8 Hatirlaym1z, solcu Halk Zümresi'nin programt da böyle "Maksat ve Meslek" (amaçve ögreti) diye ba.phyordu! siyasetmi Halkç1hk Progranu'nda Mustafa Kemal'in o s1radaki vardir yansitan bir madde daha Madde 8: Türkiye Halk Hükümeti, Türkiye Büyük Millet Meclisi tar mdan idare olunur ve "Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti' unv mi tagir. Bildiri niteligindeki dört maddelik "Maksat ve Meslek" baghkh ilk bölüm, Meclis Komisyonu'nda anayasa tasansmdan ayrilarak "Meclis bildirisi" haline getiriliyor, "Halkç1hk Beyannamesi" deniliyor Meclis bu metdevletlerin devlet ve milni haline getirirken, iieticesinde megru müdafaa için" letimizin hayatma kastetmeleri TBMM'nin toplandigim belirten bir girig maddesi ekliyor. Böylece beg paragrafhk metnin üç paragrafmda ve kapitalizm"le mücaoturumda cihana arz için" itti18 vurgulamyor. Ekim günlü dele fakla ve cogkulu alkiglar arasmda "Büyük Millet Meclisi Beyannamesi" olarak kabul edilip yaymlamyor. Meclis küçük bir ilave daha yaplyor "Ve minallahüttevfik." Yani Allah'm yardimlyla...159 Metnin geri kalan kismi üzerindeki anayasa görügmeleri ise devam yen11ikleri yapmay1, tesisleri vücuda

"sol"

"beyanname"

"emperyalist

"emperyalizm

"bütün

ediyor. 158. Tam metin için bkz. Fahri

Çoker,Türk

Parlamento

Tarihi, I, sf. 160-162; Ata-

türk'en Bütun Eserleri, cilt 9, sf. 323-325. 159. Buyuk Millet Meclisi Beyannamesi'nin tam metni gäyledir "Emperyalist Devletlerin, Devlet ve milletimizin hayatina açikça kastetmeleri neticesínde müdafaa-i megrua lçin toplanan Türkiye BüyükMillet Meclisi,gimdlye kadar muhtelif vesllelerle sarahaten veya zimnen ilan ettigi maksat ve meslekini bir kere daha bütun cihana an için su beyannameyi negreythmege lüzum görmügtür. Tûrklye Büyük Millet Meclisi, milli hudutlar dahilinde (Islamekseriyetinin) hayat ve istiklâlini temin ve hilafet ve saltanat makamini tahlis ahdiyle tegekkul etmigtir. Binaenaleyh hayat ve istiklälini, yegane ve mukaddes emel bildigi Türkiye halkini, emperyalizm ve kapitalizm tahakkûm ve zulmünden k"urtararak irade ve hâkimiyetinin sahibi kilmakla gayesine vasil olacagi kanaatindedir. Turkiye Buyuk Mlliet Maclisi, milletin hayat ve istikläline suikast eden emperyalist ve kapikargi müdafaa ve bu maksada münafi hareket edenlerl tetalist dugmanlarin tecavuzatina dip azmiyle müesses bir orduya sahiptir. Emir ve kumanda salahiyeti Buyük Millet Meclisl'nin gahslyeti maneviyesindedir. Türkiye Büyük Millet Meclisi,halkin äteden beri.maruz bulundugu sefalet sebeplerini yeni vesait ve te;kilat ile kaldirarak yerine refah ve saadet ilome atmegl baglica hedefi addeder. Binaenalayh toprak, maarif, adliye, mallye,iktisat ve evkaf iglerinde ve diger mesailde, içtimai uhuvvet ve teavünü hâkim kilarak, halkin ihtiyacina göre teceddüdat ve tesisati vacude getirmege çaligacaktir. Bunun için de siyasi ve içtimai umdelerini milletin ruhundan almak ve tatbikatta milletin temayülatve ananatini gözetmek fikrindedir. Binaenaleyh Türkiye Büyck Millet Meclisi memleketin idari, iktisadi, içtimai umum ihtiyacamevkiine vazeylemege tina müteallik ahkâmi peyderpey tetkik ve kanun geklinde tatbik baglamigtir. Veminallahuttevfik. 21 Ekim 1920" (Fahri Çoker,a.g.e., I, sf. 171; Ergun ÖzBütün Eserleri, cilt 10, sf., 102-103'te yabudun, 1921 Anayasasi, sf. 23; Ataturk'un ym günü IS Kasim 1920 olarak yazilidir.

276 "emperyalist

Metinde üç defa vurgulanan ve kapitalist tahakküm..." oldugundan, teriminin ve 8. maddedeki hükümeti" teriminin yaz11digmdan, ideali"ni Bolgevizm etkisiyle yansittien azmdan "Dogu gmdangüphe edilebilir mi? Tarik Zafer Tunaya bu soruya qu cevab1veriyor: "halk

"sol"

En çok göze çarpan terimler hiç kugkusuz halkm "emperyalizm ve kapitalizm" tahakkümünden kurtar11masm1 ifade edenlerdir. Derhal eklemek gerekir ki, Sovyet Rusya'mn isledigi politikanm, (bu)terimlerin beyannamede vardir.160 etmesinde etkisi yer Aykut Kansu'ya göre de, Halkçihk Programi "Sovyet Rusya ile mecburiyetten kaynaklanan siki dostluk ve kompuluk iligkileri de göz önüne almdigmda, yüzeysel olarak Bolgevik bir ha2k hükümeti modelini ve Yüo modele uygun kurumsallagma ve uygulamalari andirmaktadir." zeysel olarak, çünkü antiemperyalizm falan gibi siyasi vurgulari kuvvetli olmakla beraber, Halkçihk Programinm bu yönde bir ekonomik içerigi yoktu.161

Meclis'teki görügmelerde 18 Kasim 1920 günlü oturumda Komisyon adma konugan Burdur Mebusu Îsmail Suphi Soysalh, Meclis ve hükümegittigi, hangi gayeye yöneldigi ve ne gibi esasIara dayanarak tm yürüdügü" konusunda ve hariçte" sorular olugtugunu, burlara cevermek meslek" için losmmm konuldugunu belirtiyOr.162 vap ve Demek ki, ve kapitalizme kary1" yapilan vurgular ve hükümeti" terimi içeriye ve diganya mesaj vermek için konulmugtur! Hem Bolgevik Rusya'ya mesaj, hem Meclis'teki Halk Zümresi adh sol gruba mesaj... Yalmz tarihçiler degil, Mustafa Kemal'iri kendisi de "Halkçihk Progranu" ile Halk Zümresihin programi arasmdaki benzerligi kabul ediyor. Mete Tunçay, Ahmet Demirel, Zeki Çevik,Ridvan Akm, Stanford Shaw gibi akademik tarihçilerin belirttigi üzere, "Halkçihk Program1'nm temel maddeleri ile Halk Zümresi Siyasi Programi'ndaki maddeler aym dogrultudadir, büyük benzerlik vardir; en önemli fark, Mustafa Kemal'in Halkçihk Prograru'nda Hilafet ve Saltanat makamlarmm lecegmi Meclis'in belirleyecegini ifade eden hükümdür.163 Hatta Mustafa Kemal, Halk Zümresi'nin platformuna sahip ç1kmak amac1yla, onun programmdan esinlenerek Halkç111k Program1'm "nereye

"dahil

"maksat

"emperyalizm

"halk

-

160. Tarik Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasal Geligmeler, ciit 2, sf. |30.

161. Aykut Kansu, "Kemalist 'Yeni Düzen' Projesine Direnig, 1920-1923", gu eserde Cemil Koçak (haz.),Birinci Meclis, sf. 143-144. 162. Fahri Çoker,a.g.e.,

sf. l71.

163. ekiÇevik,"Türkiye Büyuk Millet Meclisi Hükümeti Rejiminin...". sf. 27; Standford Shaw, a.g.e., Ill/I, sf. I 100.

i

277

olugturmugtur_164 Mete Tunçay'a göre, Mustafa Kemal Papa, Halk Zümresi'nin lttihatçi bir grup olarak Meclis'e egemen olmasmdan çekinerek, zümrenin baghca görüglerini hükümete mal etmigtir_165 Dogan Aveloglu da Mustafa Kemal'in Halkçihk Program1'nm Halk benzedigini" beurdr 166 Zümresi Programi'na Halk Zümresi'nin ve Mustafa Kemal'in Program'lari arasmdaki benzerli Meclis'in de dikkatini çekmig, Karahisari SarlûMebusu Mesut Bey'in kave digi önerge ile iki Program'm Meclis'te birleptirilerek incelenmesi Meclis komisyonu yapm14tŒ.167 rarlagtmlnug, bu birleytirme igini Mustafa Kemal'in, siyasi konugma ve demeç1erden öteye, bu gekilkay141" sagm tepkisini çekiyor. deki anayasal metinlerle muhafazakâr çevrelerin tepkisini dile Bey Trabzon Mebusu Ali Sührä parti program1 niteliginbulunmadigim, getiriyor,metinde dinî vurgunun deki metinlerin kanun veya anayasa gibi sunnlamayacagru söylüyor.16 Metinde hilafet ve saltanattan bahsedilse de vurgunun eskisine göre hayli zayif oldugu aç1ktir. Meclis digmda, Erzurum Kongresi'nin öncü isimlerinden ve Sivas Kongresfride manda önerilerine giddetle kargi çikanlardan Raif Hoca da rejimin cumhuriyete dönügtürülmek istendigini söyleyerek tepki gösteriyor,Erzurum Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kendisiyerine kaim olmak üzere" yeni bir cemiyet kuruyor. ni feshederek, Yeni cemiyetin tam adi "Muhafaza-i Mukaddesat ve Müdafaa-i Hukuk Cemillet ve memleketin bu defa da sosyal miyeti"dir...Tüzügünde, inlalap nami altmda bütün mukaddesat ve dinî anlamlarmm, ahlak, âdet, âdap ve milli geleneklerinin küçük dügürülüp ayaklar altma almdigtsöyhak ve hukukundan soyutlanarak bir hayvan süleniyor. Milletin ve Halkç114tirakiyun gibi rüsü gekline" sokulmak istendigi, birtalom unvanlarla" tehlikeye sürüklendigi ileri sürülüyor. Sivas KongreÎslamiye ve resmî din si kararlarma sadakat vargulamyor ve yap1hyor.169 Îslam'dir"geklindeki Anayasi maddesine vurgu Mustafa Kemal Papa, Kâzim Karabekir Paga'ya gönderdigi telgrafta Hoca Raif Efendi'nin aydmlatilmasim Ve yanhg anlamanm giderilmesiesasuu ifade eden bir düsturdan ni istiyor. Beyanname'nirt ibaret" oldugunu säyleyen Mustafa Kemal, cumhuriyet manasma gelen "çok

i

"sola

"onun

"bîçare

"bütün

"komünistlik

"hükümet-i

"halkçdik

164. Ahmet Demirel, Birinci Meclis'te 165. Mete Tunçay, Türkiye'de sf. 186.

Muhalefet,

Sol Akimlar,

lietigimYayinlari, 1995, sf

sf, 156'dan nakleden

186.

Ahmet Demirel.

a.g.e.,

166. Dogan Avcioglu, Milli Kurtulug Tarihi, II,sf.474. 167. Skr_ Fahri 20-21.

Çoker, Türk

Parlamento

Tarihi,

I, sf. 163; Mete Tunçay, Mesai, sf.

168. Ridvan Akin, a.g.e., sf 205; Meclis'te komisyon adina konugan Burdur Mebusu

Isma-

il Suphi Soysalli, ilk dört madde kanun degil açiklama niteliginde oldugu için, kanun met"beyanname"ye dönügtürduklerini anlatir. (Fahri Çaker,a.g.e., sf. 171) ninden ayirip

169. Bkz. Kâtim Karabekir, a.g.e., sf. 93I-937.

278

hiçbir ifadenin bulunmadigmi vurgulayarak

Raif Hoca'ya gunun anlatil-

masuu istiyor:

Raif Efendi'nin saltanat geklinin cumhuriyetçilige dönügtürülecegi fikri mutlak bir vehimden bagka bir gey olamaz...

hakkmdaki

Karabekir'in sorularma cevap veren telgrafmda da Mustafa Kemal Paya gunu söyhiyor· Hilafet ve saltanat esas bir mesele olarak mevcut degildir. Türkiye'nin bagmda bir Halife-i Islam olacak ve bir hükümdar sultan bulunacaktir. Söz konusu olan mesele hükümdarm hukuku. olup bunun belirlenmesi için son birkaç yüzyllm tecrübeleri ve devlet kavrave smirlandirilmasi mmdaki millet hukukunun gerçek manasi âmil olmalHhI.170 O gün için Mustafa Kemal'in megrutlyeti kastettigi santlacak bu ifadede, cumhuriyetin vakti gelince ilan edilecegd anlamm1 bugün görmemek mümkün degildir.171 Muhafazakârlarm tepkisi, Milli Mücadele'ye sadik olduklan için fazla bir sorun çikarnuyor. Mustafa Kemal Halkçihk Progrann ile Bolgevizm'e yukar1ya içtimai inkilap" isteyen sol alomIara kary1 baçanh ve bir kugatma harekâtnu gerçekleptiriyor, solu etkisizlegtirlyor. "agagidan

"Halk hükümeti" Bundan bagka, Halkçihk Program1'nm anayasa taslag1 geklindeki losmi yasalagtinhrken de änemli bir kayma" daha gerçekleptiriliyor; orijinal metindeki "Türkiye halk hükümeti" terimi metinden çikanhyor! "Halkçihk Progranu"nda maddenin orijinal metni yöyleydi:, "saga

Türkiye Halk Hükümeti, Tlirkiye Büyük Millet Meclisi tarafmdan idaolunur re ve 'Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti' unvamm tagir.

Metm Meclis'te Tegkilat-1 Esasiye Kanunn olarak yasalay1rken "Halk hükümeti" terimi çikanhyor, yerine "Türkiye devleti" terimi konular 10 Ocak 1921'de qu gekilde kabul ediliyor ,

Türkiye devleti Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafmdan idare olunur "Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti" unvamni tagir.172

ve hükümeti

170. Bkr. KRzim Karabekir, a.g.e., sf. 937-937; ATTB, sf. 406, 408. 171. Halkçilik Programi, Raif Hoca'nin tepkisi, Mustafa Kemal ve Karabekir pagalarin yasf. 397-401.

zigmalari için bkr. Nutuk,

172. 192! Anayasasi'nda 3. madde. Suna Kili, gerefGäzubuyük,Turk Anayasa leri, 1; Bankasi Yayinlari, 2000, sf. 100; Fabri Çoker,a.g.e., sf. 184.

Metin-

279 "halk

hükümeti" terimi girmiBöylece yeni Türkiye'nin ilk anayasasma sol söyleyor... Bu da Mustafa Xemal Paya'nm Halkçihk Programi'ndaki oldugunu gösterir. yansitmadigun, siyasi taktik min bir dünya görügünü bir basit kipiligínden gelen Cahit Tanyol bunu izah etmek için "Atatürk'ün faktik" nitelemesi yap1yor; Meclis açillymdaki koyu Ïslami gösterili törenler düzenlerken, koyu islami konugmalar yaparken uyguladigi taktikler i...173

Eylül 1920'de ortaya aten, taktik amaçh "Halkç1hk Progranu"m koymadan önce Mustafa Kemal'in konugmalarmda halkç1hk kavrami sadece iki defa kullamlruptir: Biri 12 Temmuz 1920'de Meclis'te yapttgi alrup dogrudan halka verilecegini konugmada idarenin memurlardan kavranudir. Öbürü, 14 Agustos 1920'de söylerken kullandigi halkç1hk çeligmedigini söyleyen siyasi halkç1hšm ve ümmetçiligin Bolgevizm'le birkaç cümle... Buna ragmen Attilâ Ilhan, Halkç111k Prograru'm solcu ve üçüncü dünyaci bir Gazi portresi çizmek için siyasi bir inanç belgesi gibi niteliyor.174 Suna Kili ise Mustafa Kemal Paga'mn bu siyasi taktik belgesini igik tutan en "Cumhuriyet öncesi dönemde toplumsal içerikli gelecege önemli belge" imig gibi gösteriyor.175 Bu yorumlarm olgulara uymadigi, yakigtuma oldugu açik. Dogan Avcioglu da "Halkçilik Programi"nm Mustafa Kemal'in gerdevrim" yanhsi çek inancim yansittigru, onun gerçekten oldugunu, ama bunun "Meclis çogunlugu tutucu oldugu için bir tarihsel an1 olarak kaldigru" yazlyor! Mustafa Kemal de "Meclis çodevrim" konuunlugunun tutucu" oldugunu bildigi için etmemig! Bu durumda Halkçihk Programi vasitas1yla sunda Israr Halk Zümresi'ni kendi yamna çekmek amacim gütmüg ve bunu da "toplumsal

"toplumsal

saglam1g.176

Halk Zümresi'ni bir siyasetçi olarak Atatürk'ün kendi yanma çekmek istedigi ve bunu bagardig1 dogro, ama Avcioglu'nun yazdigt gibi Meclis çogunlugu"nun lumsal devrim" amaci guttügü ve fakat yanhetir! Atatürk'ün bütün milletvekillerini bunu engelledini iddiasi kendisinin tayin ettigi ve ülkede hiçbir siyasi muhalefetin bulunmadigt, her siyasi talebinin Meclis'te oybirligi ile kabul edilecegi uzun yillarda devrim" yapmamly, da "Halkçihk Prograru"ndaki anlannyla Progranu'nm Halkç1hk emperyaaksine Bati düzeni benimsenmigtir. lizm ve kapitalizmle mücadeleyi vurgulayan "Beyanname" kismmm tak"top-

"tutucu

"toplumsal

ve Halkçihk, sf.41-42. 174. Attilâ ilhan, "Tek ÇikigYolu: Halk Zumresi", Cumhuriyet,

173. Cahit Tanyol, Atatürk

175. Prof. Suna Kili, Atatürk 2006, sf. 80, I I3.

Devrimi,

3 Kasim 2000,

Bir ÇagdaglagmaModeli, i; Bankasi Yay.

176. Dogan Avcioglu, Milli Kurtulug Tarihi, 11.sf. 475-476.

280

tik oldugu guradan da bellidir ki, Mustafa Kemal 192Tde okudugu Nutukla buna tarihsel bir am olarak bile yer vermemig, agzma almamigtirf

Mustafa Kemal saga kay1yor Mustafa

Kemal Halkçàlk Programi ile Meclis içindeki solu yanma çekip etkisizlegtirirken, Meclis digmdaki solu etkisizlegtirmek için de kendi arkadaçIarma bir Türkiye Komünist Partisi kurduruyor, bunun digmda kalan komünistleri Îstiklâl Mahkemesi'ne vererek tasfi"resmî"

ye ediyor. En önemli

dönüm noktalarmdan biri, askerî durumun Ïnönü savaglan ve bilhassa Sakarya Savaq1ile Milli Hareket lehine degigmeye baglamasidir. Milli Hareket güçlendikçe Mustafa Kemal Papa solu tasfiye etmig, etkisizlegtirmigtir. Rasih Nuri fleri, "Mustafa Kemal Paga'nm komünistlik konusundaki plani"nda ÇerkezEthem'in yenilgisinin ve Ocak 1921'deki Birinci Înönü Savagi'nm önemli rolü oldugunu, bir dönem bagladigmi, Mustafa Kemal Paga'mn artik gitgide komünizmden daha az söz edecegini, bunun yerine Sovyet dostlugu hakkmdaki beyanat ve mesajlarmm yer alacagmi" belirtir ki, dogrudur.177 Mustafa Kemal içeride solu siyasi metotlarla etkisizleytiriyor, gerek gördügünde tutuklattirip Îstiklâl Mahkemesi'ne gönderiyor; ama Sovyet yardmum devam ettirmek için diplomatik temaslarmda ve konugmalarmda Sovyet dostlugunu israrh ve kararh bir gekilde vurguluyor; hatta Sovyet temsilcilerine kendismin de Bolgevizm yanhs1 oldugunu söylüyor; bunu biraz sonra göreceniz. Bu sebeplerle, solu etkisizleptirdigi bu dönemi, "Mustafa Kemal saga kaylyor" diye algihyorum. Solu etkisizleytirmede kullandig1 siyasi metotlardan bilhassa ikisi tipiktir biti gördügümüz Halk Zümresi'nin etkisizlegtirilmesi, öteki resmî bir Türkiye Komünist Partisi kurarak komünist akunlan etkisizleytirmesi. Prof. Erdogan Teziç Mustafa Kemal'in Meclis'teki Halk Zümresi Grubu'nu kendi yanma çekebilmek için "Halkçihk Programi"m Meclis'e sundugunu, yamna çektigt bu mebuslarm bir kismma da Türk ye Komünist Partisi'ni kurdurdugunu belirtlyor.US Avc1oglu da Halkçihk Progranu'mn iç politikada Bolgevik ve sol grup"yeni

"resmî"

* Atatürk Nutuk'ta, 'Halkçilik Programi' denilen metnin sadece "Tegkilat-i Esasiye Kanu, nu" kismina yer verrnigtir Programinin emperyalizm ve kapitalizmle mûcadele vurgusu yapan "Maksat ve Meslek" bälümünden ve "Buyuk Millet Meclisi Beyannamesi"inden hiç bahsetmez. (Bkz. Nutuk, sf. 376, 396.) Nutuk 192Tde okunmugtur, o yillarda Atatürk'an ingiltereile ilijkileri geligtirmeye önem verdigini görecegiz. Nutuk'ta Sovyet yardimandan da tek kelimeyle bile bahsetmemigtir. 'l-lalkçilik

I77. Rasih Nuri

Íleri,Atatürk

Ye

Komünizrn,

178. Erdogan Teziç, Siyasi Partiler,

sf. 234-237, 285-286.

Gerçek Yayinevi. Istanbul, 1976, sf. 228.

281

lan etkisizlestirme taktini oldugunu belirtiyor. Mustafa Kemal Papa Yegil Ordu'yu büyük ölçüde ikna yoluyla dagitmig, ama Hakki Behiç'le Nâzim Bey'in önderlik ettigi sol direnigi loramarugtt. Meclis'te de etkili bir Halk kaZümresi bulunuyordu... Mustafa Kemal, Halkçihk Progranu'm yarak, Yegil Ordu'dan sonra Meclis'te Halk Zümresi Grubu'nu kuran Îttihatç11an saflarmda toplayabilmek için yaymlam14t1r"179 Halkç111kProgram1'm yaymlamada böyle bir taktik amaç güttügünü M stafa Kemal'in kendisi belirtiyor. Halkçihk Progranu'm Meclis'e verdikten üç gün sonra, 16 Eylül 1920'de Ali Fuat Paga'ya yazdigi uzun mektupta bu konuda göyle diyor: "sola

Kayitsiz partsiz Rus tabiyeti demek olan dahildeki komüníam tegkilatL, gaye itibariyle tamamen bizim aleyhimizedir. Gizli Komünizm tegkilatim her surette durdurmak ve kovmak mecburiyetindeyiz. Meclis'te sonradan meydana ç1kan Halk Zümresi, bizim tamdigimiz arkadaylardir. Bunlar memlekette bir so syal inlolabm lasmen olsun lüzumuna kani olanlardir. Bu tegebbüsün tehlikelerini kavrayamamaktadirlar. Hükümetten ayri bir zümistedik, mümkün olamadL Fakat yimdi Halkçire yapmaktan vazgeçirmek hk Prograru (adi)altinda hükümetçe bir program kabul ettik Halk Zümresi kendiliginden dagilrug gibidir...Yeri gelince Mustafa Suphi Yolday'a yazdigun gibi ne yapilacak ise hükümet vasitasiyla yapmaktir. Tabli ki, komünizmve Bolgevizm'e alenen aleyhtarhgiuygun görmem.180

Niye?

Çünkü Bol

evik Rusya'dan istilaci

Itilaf Devletleri'ne kargi

yardim al1yoruz.

"Saga kayan" Mustafa Kemal Papa, Enver Papa etrafmdaki tasflye edecektir bu süreçte...

solu da

Enver Paga'nm ve solun tasflyesi Mete Tunçay'm anlattigi gibi: Mustafa Kemal Paga'nm, Yegil Ordu'yu isimleri yanma çekerek ve Halk Zümresi'ni dagitmak, bu kadrolardaki kendi denetimi altmda resmî Türkiye Komünist Firkasi'm kurdurmak, emrine direnen Türkiye Halk Îçtirakiyun Firkasi'm tasflye etmek gibi hareketlerinde, Enver Paga'nm rekabeti endigesinin de önemli bir agirhgi olmugtur.181

Gerçekten Moskova'daki Enver Papa, Mustafa Kemal'in Anadolu'da askerî bir maglubiyetle karg11agmasi halinde Bolgeviklerin destegiyle ve ülkedeki Ittihatçilara dayanarak Anadolu'ya gelip Milli Hareket'in li179. Dogan Avcioglu, Milli Kurtulug Tarihi, cilt2, sf. 586-587, 714. 180. Atatürk'ün

Bütün Eserleri, cilt 9, sf. 349.

18 I. Mete Tunçay, Mesai, sf. 18.

282

derligini ele geçirmek íçin firsat bekliyor, bunun için soleu Ittihatç1örgüt ve gruplardan yararlanacairu dügünüyordu! Enver Papa Moskova ve Bakü'de Bolgeviklerle sila bir yalist" iligki içindedir. Bakü Kongresi'ne kat11arak, "Islam ve Bolgevizm karigum" konummalar yaparak, Mustafa Kemal'e yazdigi mektuplarda Ingiliz kargiti ve Bolgevik yanhsi telkinlerde bulunarak, Moskova'da "Îslam Îhtilal Cemiyetleri Îttihadt" adlyla antiemperyalist devrimleri ängören bir örgüt kurarak Bolgeviklerin güvenini kazanmak istiyor! Enver Paga, Mustafa Kemal'in Yunan saldirisi kargismda Sakarya'nm dogusuna kadar çekilmesinden umutlannugtir. O Sakarya'da yenilirse, Ruslarm destegiyle Türkiye'ye gelip Milli Hareket'in bagma geçecektir! Bu amaçla Enver Papa, Türkiye'nin hemen yanmda, Batum'da Halk $ûralarFirkasi adlyla bir parti, daha dogrusu örgüt kurmugtur. O zamamn Türkçesinde "Sûra"Sovyet teriminin kargihét olarak kullamhyor! Enver, eski Îttihatçilar ve Tokat Mebusu Nâzim Bey gibi solcu isimler vasitas1yla Yegil Ordu ve Halk Zümresi gibi sol gruplar üzerinde etkilidir! Anadolu'nun kendisini bekledigini zannetmektedir. Mustafa Kemal'in ordusu Yunan hücumu kargismda gerileyerek Sakarya Nehri'ne dogru çekilirken, Agustos 192Í'de Enver, eyleme geçmek üzere Moskova'dan Batum'a geliyor! Bunun için gizlice Çiçerin'le görügmügtür ve Ruslarm hazirladigt 15 bin kipilik askerî kuvvet de, Enver'i Mustafa Kemal'in yerme geçirmek için hazirdir!182 Ankara'daki Sovyet Elçisi P. S. Natrasenus Moskova'ya gönderdigi raporda, Mustafa Kemal'in cephede olmasmdan yararlanan birtalam Envercilerin hazirhgi içinde oldugunu yazlyor! En azmdan Bogevik gözüyle böyle gözüküyor. Enver sorunu, o sirada Ankara'yi, özellikle Mustafa Kemal'i son derece kugkulandinyor, tedirgm ediyor.183 Bohevikler ise hem Mustafa Kemal'e kargi bir koz olarak, hem Mustafa Kemal'in maglubiyete ugramasi halinde onun yerine geçirmek üzere Enver Paga'yi bir kart olarak ellerinde tutuyorlar, bu çerçevede onu destekliyorlar. Enver de bir yandan Moskova'mn Mustafa Kemal'i birakmasmi, yalmz kendisini desteklemesini istiyor, öbür yandan Anadolu'da eski lttihatçilari toparlayarak örgütlenmeye çahg1yor.184 Mustafa Kemal ise, hem Milli Hareket'e destek saglamak için, he Bokeviklerin Enver'e destegini sona erdirmek için kendisinin ne kadar Bo¼evik yanhsi oldugunu önem veriyor. Mustafa Kemal, Moskova Büyükelçisi Ali Fuat Papa kanahyla, Moskova'dan Enver'e destegini kesmesini istiyor, aksi halde Ankarä-Moskova iligkilerinin bozulacagru bildiriyor.185 'antiemper-

"darbe"

"göstermeye"

182.

ÖmerKürkçüoglu,

Türk

ingiliziligkileri,1919-1926,

183. Stefanos Yerasimos, Kurtulug Savagi'nda

Türk-Sovyet

184. Dogan Avaoglu, Milli Kurtulug Tarihi, II, sf. 525 vd. 185. Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatiralari,

sf. 276-277.

sf. 95.

iligkileri,sf.

323.

283

Mustafa Kemal Ankara'da Sovyet temsilcileriyle görügürken kendisinin Bolgevizm yanhsi oldugunu, zaferden sonra Bolgevizm yönünde reformlar yapacagtm falan söyleyerek Milli Hareket'e yardun almak için Bolgeviklere güven vermeye çahyttäim apagida görecegiz. Mustafa Kemal bu görügmelerinde Moskova'mn Enver'e destegini de sona erdirtmeye çahg1yor. Mesela Frunze ile konuqurken Enver Papa için, "Bu adam hâkimiyet dügkünü, maceraperest biridir. O, bizim gibi sizi de alde d tmaktadir" diyor, Frunze tabii Mustafa Kemal'in Sakarya Zaferi ile büyük bir güç kazanm1g olan konumunu dikkate alarak, Moskova'ya döndügünde Enver'e yap11an yardmu kestirecegine söz veriyor.186 Gerçekten, Eylül 1921'de Mustafa Kemal Sakarya Zaferi ile muazzam bir siyasi güç de kazanacaktir. Ankara hükümeti Enver'in Türkiye'ye gelmesi halinde tutuklanmasi için bütün askerî birliklere emirler ç1karacaktir. Anadolu, artik Enver için imkânsizdu Moskova da Mustafa Kemal'e alternatif hazirlamaktan vazgeçecek, Enver'e destegini kesecektir.187 Artik Anadolu'ya geçmekten umut kesen ve Bolgevik destenini de kaybeden Enver Papa Orta Asya'ya geçerek Bolgeviklere kargi Türkistan'm kurtulugu için savag baçIatacak, maceralt hayatt 4 Agustos 1922'de Ruslara kargi kalktigi taarruzda gehit dügmesiyle nektalanacaktirBS

Resmî Komümst Partisi 13 Eylül 1921'de Sakatya Zaferi'nin kazamlmasmdan itibaren Mustafa Kemal'in Bolgeviklerle iligkilerinde özenli ve zamana yay11nug bir desigme vardir. Bolgevik Rusya ile iligkilerde ideolojik retorigi yavag yavag biralayor, hükümetten-hüküntete dostluk dili kullanan bir süreç

geligiyor.

•

Îç politikada ise, Sakarya Za.feri'nden sonra komünistlere kargi tavri aç1kça sertlegiyor. "resmf 18 Ekim 1920'de kendi direktifi altmda, kendi arkadaylarma bir Türkiye Komümst Partisi kurdurmast ve bunun digmda komünist sile bir gekilde yasaklamasi çok ilginçfaaliyetlerini ve propagandasuu tir. Resmî TKP'nin Genel Sekreteri Yegil Ordu kökenli Hakla Behiç'tir. Kurucular arasmda Tevfik Rügtü (Aras), Mahmut Esat (Bozkurt) gibi 186. 25 Aralik 192l'de Sovyet temsilcileri Abilov ve Frunze yoldaglarla yaptigi gärugme. Bu gärügmede Frunze, Moskova'ya döndugünde Enver'e verilen destegl sona erdirtecegiSovyetlerie Görügmeleri, sf. 3 l4ne säz vermigtir. Mehmet Perinçek, Atatürk'ün 3 I5, 320. 187. Ali Fuat Cebesoy, a.g.e., sf. 315. 188. MilliMucadele'de Enver sorunu, Bolgeviklerie IllykilerdeEnver faktörü ve Sakarya Zaferi ile ibrenin degigmesi konularinda bkz. Standford Shaw, a.g.e., cilt. III,Bälüm 2, sf 1538-1565; I-lalk 50ralarFirkast'nin progomi ve Sakarya Sava.gisonrasinda Enver'in hayati için bkr. SevketSüreyya Aydemir, Enver Paga, III,sf. 606 vd, "sol"

284

sol Kemalistler, Yunus Nadi ve Eyüp Sabri gibi Halk Zümresi'nden gelenler, Topçu lhsan, Refik (Koraltan), Celal (Bayar) gibi solla ilgisiz isimler vardir Ali Fuat Papa, Ismet (ÎnöHatta birçok kaynakta Fevzi (Çakmak), nü), Refet (Bele), Kâzim (Özalp) kumandanlar, Ismail Suphi Soygibi salh, Besim Atalay gibi isigner de zikrediliyor. Resmî TKP'nin kurulugundan sekiz gün sonra, 26 Ekim'de Garp Cephesi Kumandanhgi'na gifreli bir telgraf geliyor. "Sevgili Yoldag" hitablyla baglayan telgrafm altmda iki imza var· • Türkiye Komünist Partisi Kâtib-i Umumisi Haklo Behiç

Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal! Evet, Mustafa Kemal ve resmî TKP genel sekreterinin birlikte imzaladigi gifreli yazi!.. TKP'nin IIL Enternasyonal'e hagh oldugu belirtiliyor! Tegkilat, arazi, köy, amele, sanayi, askerî igler gibi konularda propaganda gubeleri kurulacagi ifade ediliyor ve asil ciddi.karar bildiriliyor •

tegekkül etmig olup vaktiyle tegekkül etmig olan gizli Yegil Ordu tegkilati da bu partiye dönügtügüne göre, artik Bolgevizm, koPartiresmen

münizm fikirleri ve esaslari üzerinde híçbir cemiyet veya heyetin fotografh belgesi ve yetki kâgidi olmaksizm kim olursa olsun bir gahsm faaliyette bulunmasma da izin verilmeyecektir...

Komünizm mi dediniz, igte partinizi kurduk! Bundan sonra partiye üye olduguna dair fotografh belge göstermeyen hiç kimse komünizm propagandasi yapamaz, faaliyette bulunamaz... Bu gekilde Mustafa Kemal, Yegil Ordu'yu ve Moskova'ya bagh komünist gruplan resmî TKP'ye katilmaya ikna ediyor, zorluyor; onlan etkisizlegtiriyor. Buna uymayan adam" ilan Sovyet ajam SerifManatov'n diplomatik olarak ederek Moskova'ya gönderiyor. Politikasmm tam bu agamasmda, milliyetçi ulemaya bir fetva yaymlattirarak komünizmin Îslam'a aylon olduilan ettiriyor. Ethem kardeglerinin af talebini reddediyor. Arif ve gunu Oruç, Nâzim Bey, SeyhServet Efendi gibi resmî TKP'ye katilmayi reddeden komünist milletvekillerini Îstiklâl Mahkemesi'ne veriyor.189 "istenmeyen

Böylece resmî TKP'yi kurmakla güdülen amaç gerçeklegiyor. Tabii resmî TKP'nin bir de yönü var: Bolgevik Rusya ile iligkiler... Prof. Shaw, "Sovyetleri tatmin etmek için" Mustafa Kemal'in kendi arkadaylanna komünist partisini kurdurarak Moskova'mn etkisialtma almayi ni kontrol da amagladigmi yaz1yor.190 Gerçekten, Mustafa Kemal kurdurdugu TKP'nin "III. Enternasyonal'e bagh" oldugunu ifade ettirdigine göre Ruslar tarafmdan ciddiye almmasmi bekliyordu. Resmî TKP vasitasiyla hem sol alomlan denetimi altma alacak, hem de "diplomatik"

189. Standford Shaw, a.g.e., III/1, sf. I 104-! l05, 190. Standford Shaw, a.g.e., Ill/I,sf. I 102.

:

285

Moskova'nm gözünde Türkiye'de Komünist Partisi'ni kurduran, arkadaglarmi partiye sokan bir lider olarak görünecekti. Zaten Ruslarla yaptigi ikili görügmelerde onlara kendisinin de Bolgevizm'i benimsediginisöyledigini göreceëiz. Ruslarin bunu ciddiye alacagm1 gerçekten dügünmüg olmah ki, resmî TKP'yi III. Enternasyonal'e kaydettirmek için Tevfik Rügtü Aras'1 Moskova'ya gönderiyor. Tevfik Rügtü, bagmda tepeli kalpak, Moskova'da uzunca bir süre misafir ediliyor o kad ; tabii IIL Enternasyonal'e kabul edilmiyor!191 Komünist Enternasyonal'in ya da öbür adlyla Komintern'in bir partlyi kabul etmesi için meghur Qart"vardir: Agustos 1920'de ilan edilen bu Enternasyonal'e girecek partinin Marksist olmasi lazimgöre, yudir, Leninist olmasi lazimdir, Bolgevik tarzda örgütlenmig, kanya ihtilal" fikrinive smif savagm1benimsemig olmas11az1mdir, dahasi Sovyetler Birligi'ni gartsia desteklemesi", reformizmi kesinlikle reddedip ihtilalcilige baglanmasi gibi gartlar vardir.192 Milli Hareket'in ve Kemalizm'in bunlarm hiçbiriyle ilgisi yok, kurdurdugu resmî TKP'nin de ilgisi yok. Resmî TKP gibi yapay bir partinin Komintern'e kabul edilebilecegini dügünmek, Bolgevizm'in Ankara'da yeterince incelenmediginin, bilinmediginin bir göstergesidir. Mustafa Kemal'in kendisi de Bolgevizm'i tetkik etmedigini söylüyordu. Mustafa Kemal zaten komünizm, Bolgevizm ve sol konularma siyasi taktik açismdan bakiyor; tek amac1 Milli Hareket'e yard1m almak ve otoritesini güç1endirmektir. 31 Ekim 1920'de yine Ali Fuat Paga'ya gifreli bir telgraf çekiyor. Komünizmin tatbik kabiliyetinin henüz Rusya'da bile bellí olmadigim, bununla beraber komünizmi memleketimize getirmek isteyen faaliyetlerin görüldügünü, buna gargi makul tedbir almmadig1 takdirde milletin pek ziyade muhtaç oldùšu huzur ve sükûnun bozulabilecegini belirti"kizil"

"21

"partlar"a

"apagidan

"kayitsiz

yor ve göyle devam ediyor: En makul ve tabii tedbir olarak akh bagmda arkada.plardan hükümeolacagi dütin malumati altmdabir Türkiye Komünist Partisikurdurmak günüldü. Bu takdirde memlekette bu fikirle alakah bütün cereyanlari bir mümkün olabilir... irca etmek (indirgemek) muhassalaya (bilegkeye)

Sonra kurucular arasmda Fevzi ve Ali Fuat pagalarla Refet ve Ismet gördüm" diyor ve bir uyarigibi kumandanlarm bulunmasuu da bulunuyor "muvafik

Kurdurdugu Türkiye 191. Feridun Kandemir, Atatürk'un Süreyya Aydemir, Tek Adam, II, sf. 374. vd., $evket 192. Henry M. Christman, Communism ham Boäks, I969, sf. 62-70.

inAction,

Komünist

A Documentary

Partisi, sf. 125 History, Bent-

286

"Ordunun büyük bir inzibat ile kumandanlarm eli altmda bulunmasiziyade büyük bir dikkat ve ehemmiyet atfolunacaktir. na her vakitten Komünizm cereyam nihayet ordunun en büyük kumandanlarmda kalmahdir.niss

Ali Fuat Pa.ga yöyle anlatlyor Komünizm ve Bolgeviklik lehine digandan ve içeriden bilir bilmez insanlarm memleketimizde yapm1g olduklan gizli tahrikler o kadar çogalmigtt ki, milletimizin muhtaç oldugu birlik ve sükûnun ihlal edileceginden korkulmuytu. Bu cereyanlarm resmî bir komünist partisinde toplanatak muzir bir istikamete yürütülmemesi dügünülmüg ve sirf bir tedbir olmak üzere resmî bir parti kurulmugtu. .194

3 Ocak 1921'de Mustafa Kemal Paga, Bolgevik Ruslarla dostlugun aleyhine" bir ittifak olmadigiru da bèlirtiyor

"kapitalizm

Bizim Ruslarla olan münasebetlerimizde esas olarak kapitalizm aleyhine, yani komünizm esaslarma temas dahi edilmemigtir. Görügebilmek mechursunuz" için olunuz" veya "olmaya diye kimse bize bir gey demedigi gibi, sizinle dost olmak için komünist olmaya karar verdif dememigizdir...19s "komünist

Antikomünist

Mebusu Durak Bey'in sorularma verdigi ceMustafa Kemal Papa "Hükümet gerek merkezde ve gerekse memleketin her tarafmda komünizme karg1 gerekli tedbirlere girigmigtir" diyor. Ankara'da tutuklamalar yapildigmi, Yegil Ordu ve 19tirakiyun Firkasi ileri gelenlerinden Seyh Servet Efendi'nin istiklâl Mahkemesi üyeliginden azledilip hakkmda sorupturma açildigmi belirtiyor. Mustafa Suphi'ye gösterilen tepkilerden dolayi Erzurum ve Trabzon'un komünizme kargi bir kebir" (büyükbir set) oldugunu, Dogu'daki ordumuzda dikkat ve teyakkuzu artirmak için Karabekir'e yazi gönderdigim belirtiyor IN Ama bunlar Bolgevik Rusya ile iligkileri bozmayacak gekilde ayarErzurum

vapta

"sedd-i

lanmigtlL

Mustafa Kemal'in 25 Ocak 1921'de Meclis'in gizli oturumunda yapti 193. Tam metinier lçin bkz. Ali Fuat Cebesay, Milli Mücadele Hatiralari, sf. 552, 554, Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 10, sf.7, 81. Mustafa Kemal, Erzurum Mebusu Durak Bey'in komünizm tehlikesine liigkin scrusunu cavaplandirarken de resmi TKP diginda komünizm faaliyetlerine izin verilmeyecejlini belinir. Resmï TKP'yi niye kurduklartnr Meclis'e anlatirken de bunun blr tedbirden ibaret oldujunu belirtir. a.g.e., cilt 10, sf. 292, 306. 194. Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele 195. Atatürifün 196. a.g.e.,

Hatiralari,

Bütün Eserieri, cilt 10, sf 348.

sf. 338.

sf. 555.

287

konugma, onun Bolgevizm ve komünizm konusundaki siyasetini anlamak için son derece övemlidir. Konugmasmda Bolgevizm'e baglananmilletin soysuz, herhalde sersem birtalom evlatlan" olarak nilan teliyor! Buna izin vermeyecegini sert ifadelerle belirtiyor ama larmak" gibi sert ve zorlay1ci tedbirlerinuygun olmadignu vurguluyor 1

"bu

"kafasuu

bulunmay1 lüzumlu saydignmz Rusya Cumhuriyeti bütünüyle komünisttir. Eger böyle zorlayic1 tedbir tatbik edecek olursak o durumda kayitsiz partsiz Ruslarla ilgi ve iligkide bulun-

Siyaseten iyi münasebetlerde

mamak lazim gelir...

Bu durumda çare komünizme kargi halla aydmlatmak, komünizmin dinimizle bandagmadigmi anlatmakt1. Bir de bu egilimleri kontrol altina alacak resmî TKP'yi kurmakt1. Böylece hem Ruslarla iligkiler bozulmayacak, hem.içeride komünizmönlenecekti.197 Mustafa Kemal bunu bagarnug, Rusya ile iligkileri bozmadan, Moskesintiye ugratmadan kova'nm gönderdigi silah ve para yardunlanm etkisizlegtirmigtir. sol ülkedeki akunlan .

I(omümstler mahkemeye! tevkifati" yani tutuklamalar baghyor ar1921 baglarinda resmî TKP'nin çatisi altma bulunan Arif tik. Ilk tutuklamalar, hem de Oruç ve arkadaylarma yöneliktir. Arif Orug, Yegil Ordu kökenlidir, Yeni Dünya gazetesinin sahip ve bagyazandir. Eskigehir'de igçiler arasmda komünizm propagandasi yapmak ve hükümetin ÇerkezEthem üzerine asker sevk etmesini engellemeye çahymak suçlarmdan tutuklamyorlar, matbaasi tahrip ediliyor. Istiklâl Mahkemesi'nde Arif Oruç komünist oldugunu söylüyor, gizli TKP'nin kuruculan Mustafa Suphi ve $erifMa"komünist

natov'n suçluyor 15 Ocak 1921'de komünist Behram Salih tutuklamyor; kemesi'nde 3 Mayis'ta 5 yil kürek cezasma çarptinlacakttr. 23 Ocak'ta solcu Yeni Dünya gazetesinin yazarlarmdan

Istiklâl Mah-

Nizamettin PaNurettin Kemal Paga, Mustafa tutuklamyor. Nazif (Tepedelenlioglu) ihbar hakkmdaki yazisun Îsga'mn YegilOrdu ve Halk IqtirakiyunFirkasi tiklâl Mahkemesi'ne gömderlyor.27 Ocak'ta Ziynetullah Nugirevan Ankara'da tutuklamyor. Gizli TKP üyesi oldugunu gördügümüz Nugirevan Ankara'da Basm ve Haberalma Müdürlügü'nde memur olarak çahyordu. Ayyasaklamm gün Halk 14tiraldyunFirkasinm yaym orgam Emek gazetesi dokunulmazhkimn kaldmlmaTokat Mebusu Nâzim Bey'in yor. 1 Subat'ta Bey Nâzmi Meclis'e Mahkemesi o sirageliyor. yazis1 isteyen Istiklâl suu Mahkemesi Sekreteri'dir. Istiklâl Firkast'nm Genel da Halk Iqtirakiyun I 97. Bkz. a.g.e., sf. 308-309.

2 88 Nâz1m Bey'i ve aym gizli TKP davasmda Veteriner Binbagi Salih'le Nugirevan'1 Hiyanet-i Vataniye Kanunu'na gäre 15 yll hapse mahkûm ediyor. Is-

tiklâl Mahkemesi aym davada SeyhServet Efendi ile Afyon Mebusu Mehkarar verlyor... Halk Îgtirakiyun SükriiBey'in Firkasi da faaliyetlerini durdurdugunu aç1khyor1% Bu gekilde resmî Komünist Partisi digmdaki sol faaliyetler durduruluyor, tasflye ediliyor. Prof. Erdogan Teziç bu süreci sindirme hareketi" olarak niteliyor, resmî Türkiye Komünist Partisi'nin de Ocak 1921'de Çerkez Ethem ayaklanmasi ve ayaklanmanm bastmlarak düzenli orduya geçilmesi sirasmda solu sindirme hareketi içinde kendiligindendagildigim belirtiyor.199 Mustafa Kemal'in 1921 baglarmdan itibaren komünizme kargi böyle tedbirler almaya yönelmesi, dig politikada Türk-Ingiliz iligkilerindeki yumugama igaretleriyle ärtügüyor 21 Subat-12Mart 1921 tarihleri arasinda Londra'da yapilacak olan konferans masasmda yer almak isteyen Ankara'mn, Batill güçlerin güvenini saglamak için, Milli Mücadele'nin "Bolgevik oldugn" yolundaki kugkulan gidermek ihtiyacmda oldugunu dügünebiliriz.200 Prof. ÖmerKürkçüoglu'nun deyimiyle, Türk-Ingiliziligkilerinde bir yumugama" Ocak 1921'de baghyor. 21 Subat'taLondra'da toplanacak barig konferansi için Îngiltere, Osmanh hükümet temsileileriyle birlikte Ankata hükümetinin temsilcilerini de davet ediyor; bu Milli Hareket'in Batt'da ilk resmen tenmmasidir. 27 Ocak'ta Sadrazam Tevfik Paya bumi telgraña Mustafa Kemal Paga'ya bildiriyor; Mustafa Kemal'in belirledigi çartlarla Osmanh-Türk heyetleri mügtereken Londra'ya gidiyor. Bu sirada Ingiltere'de Lloyd George'tin bagarisizhni artik görülüyor, elegtiriliyor, Hint Müslümanlarmm Türkiye'yi desteklemek için baglattiklan tepkiler büyüyor, Ingilizbasmmda Türkiye ile anlagmay1 savunan yazilar görülüyor! Muhafazakâr Churohill, "Türkleri Bolgeviklerm kucagmam1 atmak istiyorsunuz?" diyerek Lloyd George'u elegtiriyor. Türkleri savag meydanlarmdan tamyan birçok asker käkenli Îngiliz politikaci da Türklerle bang yap11masuu istiyor. Osmanh temsilcileriyle birlikte Londra'ya giden Ankara heyetinin sekreteri Ahmet Naci Bey, "Mustafa Kemal'in ingiltere'yle anlagmak niyetini" ye "Milliyetçilerin Îngiltere'yl savag halinde bulunmaktan dikkatle kaçmdiguu, kendisinin de buna dügünmek bile istemedigini" bildiriyor. 1921'de baglayan Ingiliz yumugamasuu Mustafa Kemal cevapsiz birakm1yor Istanbul'daki Îngiliz.Generali Harrington 13 Temmuz'da Londra'ya gönderdigi raporda Mustafa Kemal'in Bolgevik olmadiguu, sirf silah almak için Ruslarla anlagma met

"mesuliyetsizligine"

"solu

"nispi

198. Durugmalar ve kararlar için bkr. Feridun Kandemir, a.g.e., han, a.g.e., III,sf. 383, 390. 199. Erdogan Teziç, Siyasi Partiler,

sf. \32-lB3. Zeki Sari-

sí, 229.

200. Ayge Hür, "Mustafa Kemal ve Muhalifleri", Radikal, 19 Qubat2007.

289

Mustafa Kemal'in Îngiltere'yle anlagmaktan yana olduguna dair haberler aldiklanm yaz1yor. Bu süreç geligecek, II. Înönü zafennden sonra Ingiltere 14 Nisan 1921'de Yunanistan'a verdini notada "TürkYunan Savagi'nda kesin tarafsiz" oldugunu bildirecektir!2o1 Mustafa Kemal Bati'ya Bolgevik olmadigi, uygun partlarda barig antmesajlanm gönderirken, Bolgeviklerle dostlugu lagmas1 yapabilecegi ve bilhassa onlardan silah yarduni almayl özenle sürdürüyor yaptigim,

Bolgeviklerin yardimlan Îçeride solun sindirilmesi Ruslarla iligkileri bozmuyor. Bazi gikåyetlerin, hafif tepkilerin ötesinde bir sorun çikmiyor. ÇünküBolgevik Rusya için, Mustafa Kemal'in Bogazlar ve Karadeniz'deki Îngiliz kuvvetlerikani kovarak, Yunanlan ülkeden atarak Anadolu'nun bir pitalist" üs haline gelmesini önlenmesi, Türkiye'deki solcularm faaliyetlerinden çok daha önemliydi! Nitekim Rus yardmu bu dönemde de gelmeye devam etmektedir. Îlk parti yardim 23 Eylül 1920'de Trabzon'a motorla ulagtirdlyor. 17 Arahk 1920'de 1,5 milyon altm ruble geliyor. 2 Subat 1921'de 32 vagon silah ve cephane ile 7,5'lik ingiliz yapum sahra topu Rostov'dan Erzurum'a gelmek üzere trene yükleniyor. 14 Subat1921'de 3 733 tüfek ve 5 milyon mermi geliyor. Dahasi, önceden paraf edilmig olan Türk-Rus Dostluk ve Yardim Antlagmasi 16 Mart 1921'de imzalamyor!202 Nisan 1921'de 4 milyon altm ruble, aynca, 2 000 sandik piyade bephanesi, 379 sandik Ingilizyapimi tüfek, 40 sandik Osmanh mavzer tüfegi ve dört makineli tüfek Trabzon Limam'na ulaglyor. Ruslar, Almanya'daki Türk askerî atagesi Saffet Bey'e de 1 milyon altm ruble transfer ediyorlar, cephane almas1 için... Son parti Rus silah ve cephanesi Sakarya Savagi'na yetigtirilebiliyor.2O3 Ali Fuat Cebesoy'a göre Sovyetler'den 200 bin tüfek istedigimiz halde, 18 Eylül 1821'den 14 Haziran 1922'ye kadar gelen tüfek sayist 43 dayanan Samsutdinov'a göre bu say1 33 bindir. Rus kaynaklarma olan agir 275'tir. 50 civarmda top, 300 civarmda makineli tüfek, çegitli saghk malzemesi, 20 bin gaz maskesi de geliyor. Prof. Ergün cephane, Aybars, Türk ordusunun ihtiyac1 göz önüne almdigmda Rus silah ve cephane yardimmm de yeterli olmadignu" yaz1yor. O zaman Buhara Cumhuriyeti Cumhurbagkam Osman Kocaoglu, sikmtida olan Ruslarm elinde altm bulunmadigm1, kendilerinin Lenin'le görügerek Türkiye'ye göndermek için Türkistan Türklerinden 100 milyon altm "emperyalist

"pek

201. Skz.

Örner Kürkçüoglu, Türk-ingiliz

tiigkileri1919-i926,

202. Zeki Sarihan,a.g.e., III,sf. 268, 33 i, 408. 203. Standford Shaw, a.g.e.,

sf. 1564-1565.

sf. 150-153.

290 ruble, o zamamn parasiyla 59 milyon altm lira topladiklarmi, Ruslarm bu paradan 48 milyon altm liray1 kendilerine aymp 11 milyon altm lirayi Türkiye'ye gönderdiklerinisöylüyor. Fakat Kocaoglu'nun söylediklermin belgesi yoktur. Rakamlarm miktan hakkmda bir fikir vermek üzere belirtelim ki, 1921 yllmda Ankara hükümetinm milli savunma bütçesi 54 milyon 160 bin lirad2r.204

Rusya'dan gelen para, silah ve cephane yardimmm çok önemli oldugu güphesizdir. Yunanhlarm yalop y1ktig1 bölgelerdeki insanlar için Sovyetler Türk Kizilayi'na 30 bin altm gönderdiginde Mustafa Kemal, Lenin'e bir tegekkür mektubu yaziyor, "Emperyalizmin açgözlülügü ve Yunanhlarm barbarhgium korkunç bir yoksulluga dügürdügü bahtsizlara kargi Sovyet Rusya'nm bu yüce gönüllü ve insanca davramgi Türk hallanca en büyük ölçüde degerlendirilecektir" diyor, "Sovyet Cumhuriyeti'nin Dogu'da oldugu gibi tüm dünyada uygulamaya bagladigi uzak göruglü politikadan ötürü tegekkür borcunu" belirtiyor.20s Sovyet yardimlarmm altmda kalmak istemeyen ve iliskileri güçlendirmeyi amaçlayan Mustafa Kemal de Sovyetler'e gida yardimi göndermeyi dügündügünü Moskova Büyüke1çisi Ali Fuat Paga'ya bildiriyor, o da Çiçerin'eiletiyor, Çiçerin bunun için ifade ediyor. Dikkat çeken husus, Mustafa Kemal Paga'nm bu g1da yardmum Kinm ve Volga-Ural bölgesinde açhk çeken Kazak, Kirgiz ve Kirim-Kazan Tatar çocuklarma göndermesidir. Yardimlar Samsun ve Trabzon'dan gemilerle Kinm'a tagmnugtir. Eylü1 1921'de Samsun'dan Karadeniz yoluyla gönderilen yardun, 80 ton nusir ve 800 ton diger tahillardan oluguyor. Bu gekilde birkaç defa gida yardmu gönderiliyor.206 Eylül 1921, Sakarya 2aferi... Rusya ile iligkiler ideolojik olmaktan çikacak, devletten devlete diplomatik iligkiler haline dönügmeye baglayacaktir. Bu degigim, Mustafa Kemal'in Bolgeviklerle yapt1g1 konugmalarda görülüyor. "gükran1arim"

Bolgeviklerle Bolgevik diliyler Mustafa Kemal Pa.ya'nm Moskova'daki Lenin, Stalin, Çiçerin gibi Sovyet liderleriyle yaz1pmalarmi ve Ankara'daki Sovyet temsileileriyge konugmalarim incelerken, askerî ve siyasi vaziyete dikkat etmek gerë204. Prof. Ergün Aybars, Turklye Cumhuriyeti Tarihi, i, sf. 55 I-557. Rus yardiroi hakkinda ayrica bkz. Stefanos Yerasimos, a.g.e., sf. 316-339. Yerasirnos'un belirttigi gibi, Sovyet 8üyükalçileri Abitov, Aralov ve Frunze Ankara'ya gelirken yanlarmda birkaç milyon ruble yardimlarla gelmiglerdir! §amsutdinov, a.g.e., sf. 2l7-218. Çegitlikaynaklarda belirtilen yardim miktarlan için bkz. Bulent Gökay, Emperyalizm ile Bolgevizm Arasmda Türkiye, sf. 148-l50. Gökay'a göre de Sovyetler'in gönderdigi altin miktari 10 milyon rubleyi geçmez. 205.

Samsutdinov, a.g.e.,

sf. 2|8.

206. Yerasimos'tan aktaran, Standford Shaw, a.g.e., sf. \564-1565.

291

kir: Milli Hareket'in askerî gücü arttikça özgüveni de artrug, Mustafa Kemal'in üslubu da buna göre degigmigtir! Rus yardimma widdetli ihtioldugu askerî zay1f durumun duydugu, çok dönemlerde Bolgeyaç vizm'e çok iltifat eden, hatta kendisinin de Bolgevizm yanhsi oldugunu söyleyen bir Mustafa Kemal... Sonra, zaferler kazamldikça "Bati'ya yönelen" bir Mustafa KemaL. Lenin'e yazdigi 26 Nisan 1920 tarihli üç paragrafhk mektupta dört dga terimini kullamyor, Azerbaycan'm Bolgeviklegtirilmèsini destekleyecegini bildiriyordu... 13 Eylül 1920'de, Bolgeviklerin adamlan olan "Mustafa Suphi Bey ve Mehmet Emin Yoldaglara" yazdig1 mektupta da dört defa bahsediyor, Ankara'mn ortak mücadeleden lizm" ve timai inkilabi" yapmakta oldugunu, hatta kurduklan düzemn "Sovyet idari teykilatmdan farksiz oldugunu" yaz1yordu. yazdigi mektup22 Ekim 1920'de Sovyet Digigleri Komiseri Çiçerin'e emekçiler, milletlerarasi Bolburjuvazi, sennaye ta, gevik terimlerini yedi defa kullamyor, Rus Devrimi'ni övüyordu. 22 Kaidealler"den, sim'da "Yolda.yLenin"e gönderdigi mektupta hedef"ten, "Rusya emekçi hallona derin hayranhk"tan bahsediyordu.207 14 Arahk'ta Stalin'e yazdig1 mektupta, Sovyet rejimmin "Müs1üman halklara kargi izlemekte oldugu özgürlükçü siyaset" için tegekkür ediy1kmak"tan yok edilmesi için... Bati emperyalizmini yor, "emperyalizm"

"emperya-

"iç-

"kapitalizm"le

"gibi

"emperyalizm,

"ortak

"ortak

"kapitalizmin

söz ediyordu.208

Dagistan Sovyet 18 Arallk'ta "Lenin Yoldag"a yazdigi mektupta, ÖzerkCumhuriyeti'nin kurulmasmdan dolayl "Dagistan'm bagims1zlig1m tamdigi" için tegekkür ediyor, bunun Bolgeviklerle Islam dünyas1 arasmdaki iligkileri olumlu etkileyecegini söylüyor, keza, ibaret olan mügterek gayemiz"i ve "Bati emperyalizmini.devirmekten "kapitalizm"i

vurguluyordu.209

Bu dönem Bakü Kongresi'nin yap11digi, Mustafa Suphi'nin Sovyet Temsilcisi Upmal'la birlilste Türkiye'ye girig yaptigi, Dogu Harekâti'mn sürdügü kritik bir sonbahar ve kig dönemidir. Mustafa Kemal 1 Ocak 1921'de Ankara'daki Sovyet Elçilik Sekreteri Upmal Angarski ile görügüyor. Bu ikinci görügmeleridir, ilk görügmeye dair elimizde bilgive belge yok. Mustafa Kemal'in Upmal'a ilk sorusunun ÇerkezEthem hakkmda olmasi dikkat çekicidir. Belli ki, Ethem'in Bolgeviklerden destek almasmi önlemek istiyor. Upmal'a Ethem'in Istanbul hükümetiyle irtibat kurdugunu anlatlyor. Upmal ise, orduda siyasetle ugragmanm serbest 207. Atatürk'ün

Bütün Eserleri, cilt 10, sf. I I l.

208. a.g.e., sf. I60. 209. a.g.e.,

sf. 17L

292

biralolmasmi istiyor, amac açik, bu gekilde Bolgeviklerin Milli Ordu imkân yaratmay1 amaçhyor. Mustafa Kemal de içinde örgütlenmesine siyasetin orduya girmesinin sakmcalaruu anlatlyor. Zaten komünizmin bilhassa orduya SIzmasma kargi Mustafa Kemal'in nasil hassas davrandigHO

gÖrmngtÜk.

Upmal'm ordunun yoksul talamma siyaset yapma izni ver11mesini söylemesi kargismda Mustafa KemaFin cevabi fevkalade ilginçtir Komünist reformlara girigecegimiz zaman, kaybedecek bir geyi olmayan, fakat her geyi kazanan, bize inanmaya ve itaat etmeye ahynny subaylar ve askerler kesinlikle bizimle olacaklar ve kargidevrimci ayaklanmalan bastiracaklardr...

Böylece ilerde komünist reformlar yapacagt izlenimini vererek Bolgevizm'e yakm görünüyor, aym zamanda, ülke içinde komünistlere siyasi çahyma izm vermeyecegim belirtiyor. Mustafa Kemal, Turldye'nin Îslam dünyasi üzerindeki etkisini vurguluyor, Fas'tan, Cezayir'den, diger Müslüman ülkelerden mektuplar aldigmi, bu mektuplarda bir "Genel Müslümanlar Kongresi" yapmasmm istendigini anlatlyor, "Bati emperyalizmiyle sava¶ için böyle bir kongrenin toplanmasi fikri bana da olumlu geliyor" diyor. Bu sözleriyle Bolgevik Rusya kargismda, Îslam faktörünü kullanarak Türkiye'yi siyaseten güçlendirmek istedigi aç1ktir Upmal, Bakü'de yap11an Dogu Halklan Kurultay1'm hatirlatarak Ankara'daki Müslüman kongresinin Moskova ve Bakü ile birlikte düzenlenmesini istiyor, Panislamizm'den çekindiklerini ima ediyor. Mustafa Kemal'in cevab1son derece usta bir diplomat cevabidir: Hayir, bu hareket Panislamist bir karakter tagmuyor. Panislamizm'i biz kendimiz istemiyoruz. Biz bunu Sovyet hükümetiyle birlikte düzenlemek isteriz. Simdibu mesele üzerinde dügünüyorum, karar verdigim zaman sizinle konugacagim!

Bön

kaba bir Bolgevik olan Upmal, Mustafa Kemal'in cevabmdaki ve sopa"yl anlam1yor. Mustafa Kemal hem Bolgeviklere kagi elinde Islam kozu oldugunu ima ediyor, hem Bolgevikler Türkiye'ye sämimiyetle dost davramrsa kendisinin de öyle davranacagmi anlatiyor, ama Upmal pek anlamam1g olmah ki, Upmal'm yardimcisi olarak görügmede bulunan Azeri Bolgevik N. Mamedov (Mehmedov) Moskova'ya gönderecegi raporda gunlan yazacaktir: ve

"havuç

Sovyet Rusya'mn daha fazla dikkatini çekmek ve gûvenini kazanmak kisa ve olugmakta olan ordusu için gerekli askerî teçhizati olabildigince sürede, büyük miktarda tedarik edebilmek için Kemal, büyük bir gizIilik

293

içinde ilkbahara dogru Ankara'da Müslüman kongresi toplamayi dügündügünü ve bunun organizasyonunu Komintern'in üstlenmesini rica edecegini bildirdi. Bu, Kemal'in attigi sadece siyasal bir adimdi. Gerçekten bir Müslüman kongresi-dügünmüg ise, bu, sadece Bakü Dogu Halklan Kurultayi'na kargi bir girigimdi.

amedov da görügmede Mustafa Kemal'in "Bolgevik oldugunu birka kez ima ettigini" yaz1yor.210. Mustafa Kemal, kendisinin smirdigi ettigi komünistlerin Rus elçilik elemanlanyla Türkiye'ye dönmesini de eleytiriyor, bunun önlenmesini istiyor, Upmal da komünistlerden zarar gelmeyecegini söylüyor, ama tabii Ankara'nm rahatsiz olduga mesajuu da al1yor.211

"Ben komünizm taraftanyrn!" Upmal'm 24 Ocak 1921'de Türkiye'den ayrilmadan önce Mustafa Kemal'le yaptig1 görügme çok daha ilginçtir. Mustafa Kemal'in hem dig politikada Bolgevik Rusya'ya daha fazla yaklagtigi, hem içeride komünizme karyl etkili tedbirler almaya yöneldigi bir dänemdir bu. Evvela Mustafa Kemal "Buradan aynlmamza çok üzülüyorum" diyor, hâlbuki Upmal'1 Türkiye'den uraklaytiran Mustafa Kemal'in kendisidir; bunu Erzurum Mebusu Durak Bey'in sorularma verdigi cevapta kendisi Meclis'te açiklamigt1r. Mustafa Kemal, Upmal'm almmasmi

Moskova'dan istemigtir, çünkü Upmal geldigi günden beri Türkiye'nin içiëlerine kanglyor; komünist inkdap" yapdparti ve örgütlenmelerin serbest birakilmasim, masmi istiyor, ÇerkezEthem'le baglanti kuruyor, Mustafa Kemal'in deyap1yor." Îlk Sovyet Büyüyimiyle, diplomatik suurlan aparak kelçisi olarak atanan Budi Medivani de, Mustafa Suphi'yle Kars'tan Türkiye'ye giriyor, köylerde lazil bayraklar açarak, yerli komünistleri örgütlemeye kalkarak Arikara'da bûyük rahatsizhk yaratlyor. Avcioglu'nun deyimiyle "Türkiye'deki Sovyet temsilcilerinin sorumsuz tutumlan" Ankara'yl bunlan geri göndermek gibi tedbirlere yöneltiyor.212 Ama Mustafa Kemal diplomatik olarak, Upmal'a gidiginden üzüldügünüsöylüyor tabii! Bu görügmede Mustafa Kemal yine Ethem meselesini anlatlyor, onun Yunan tarafma geçtigini bildiriyor, bu konudaki söylediklerini ediyor. Mustafa Kemal'in diger Moskova'ya iletmesini Upmal'dan "Anadolu'ya yardummn ricasi silah hizlandmlmasi"dir. Mustafa Kemal, "içtimai

"tegkilat

"rica"

210. Mehmet Perinçek, a.g.e., sf. 294-295. 2I I. Skz. Mehmet Perinçek, a.g.e., sf. 252-261, 293. 212. Dogan Avaaglu, Milli Kurtulug Tarihi, cilt 2, sf. 632-639.

294

Rus elçiliginm yerli komünistleri korumasm1 elegtiriyor, tom veriyor, Rusya'daki Müslümanlan hatirlatlyor:

adeta ültima-

Eger bize dost olan elçilik, iktidarmuzm altml oyarsa, biz buna sabredemeyiz ve dostluk nefrete d0nügür. Rusya'da komünist olmayan birçok Müslüman var. Onlar (da) Moskova'daki Türk büyükelçiligine gelebilir1er ve diyebilirler ki, komünist olmadigmuzdan dolay1 aramyoruz. Bizi burada saklaym." Eger bizim Moskova'daki elçiligimiz bu türden suçlulan saklamaya baglarsa ne dersiniz! "biz

"devrimci

Upmal, bir hükümet, sigman bir devrimciyi polise teslim eder mi?.." geklinde savunma yapmaya ve Ankara'yi devrimci oImamakla elegtirmeye kalkmca Mustafa Kemal yine sert bir cevap vertyor. Bizim münasebetlerimiz iki ülkenin elçilerinin münasebetleridir, devrimci komitenin münasebetleri degil!

Mustafa Kemal bundan

sonra ayrmtill olarak gizli TKP'nin

ve

iki

Halk

14tirakiyunFirkas1'mn faaliyetletini anlatlyor, gikâyet ediyor. Upmal da komünistlerin tutuklanmasma örnekler veriyor, gikâyet ediyor... Mus"kimsenin Kemal komünist oldugu için tutuklanmadigmi" yikicihk tafa yaptiklari için, Milli Mücadele etrafmda gerçeklegmig fikir birligini bozmak istedikleri için tutuklandigim anlatiyor, Mustafa Suphi'nin laks1zligiyla nam salmig biri" oldugunu söylüyor. Upmal ise Mustafa Kemal'i.n bu sözlerine karg1 Suphi'yi savultuyor... Mustafa Kemal eger siyasi amaç için gimdi Suphi'yi desteklerse, Erzurum halkuun kendisine kargi ayaklanacagru söylüyor ve diyor ki: "ah-

Sahsenben

ve yoldaglanmdan

birçogu komünizmin

taraftany1z ama hâl ve partlar, bizim bu konuda susmam1z1 gerektiriyor. Eger ben yarm komünist oldugumu açiklarsam benim tesirimden eser kalmaz...213 Mustafa Kemal "Rus komünistlerine kargi bir hareket yok, sade e Türkiye'nin dahilî iglerine kançan Rus komünistlerine kargr bir hareket var" diyerek aldiklan tedbirleri savunnrken qu tipik formülünü ifade ediyor: ,

Anlamak gerekir ki, komünizm bile Türkiye'de bizim igimizdir1214

Mustafa Kemal kurdurdugu 213. Mehmet Perinçek, Atatürk'ün

resmî TKP'yi de Upmal'a anlatiyor: Sovyetierie

214. Mehmet Perinçek, a.g.e., sf. 273.

Görügmeleri,

sf. 272.

'

2 95

Benim bulunmadigun stralarda bizim burjuvalar Rus komünizmi aleyhine tam bir firtma koparmiglar. Bunu duytmca geldim ve dedim ki, münizm toplumsal bir meseledir... Ona kargi zor kullamlmasi sadece hareketin büyümesine yarayacaktir. Halkm komünizmi tammasma imkân saglamak, sonra halkm görügünü sormak gerekir." Ben bu amaçla Türkiye'de Türk Komünist Firkas1'm kurdum... "ko-

Halk Upmal "Rus komünizmi yoktur, komünizm milletlerarasidir... yoktur..." konuqudiye tegkilat devrimci Iqtirakiyun F1rkasfndan daha komünizme ihtiyaç var" diyor. Mustafa Kemal ise "Türkiye'de özel bir yerek cevap veriyor.215 Mustafa Kemal Sovyet Azerbaycamhdan Dogu Halldan Propaganda yaptig129 Ocak 1921 günlü ve Harekât Konseyi Yetkilisi Egba Yoldag'la Araplardan daha güçlü kuran hislerin dini görügmede, Türklerde dinî sultan fermanlarmm ve bazen yalanlarla oldugunu, ama kendilerinin dolu olan geyhülislam fetvalarmm paçavradan bagka bir gey olmadigmi gösterdiklerini, sultansiz yagarnay1 ögrenmekte olan Türkiye'de Cumhuriyet yönetiminin kurulmakta oldugunu ama gimdilik bunun adim tarafmkoymadiklarim anlatlyor. Türkiye'nin hallan seçtigi dan yönetilecegini söylüyor. "qûra"lar

Genel anlamda gunu diyebiliriz ki, bizim yönetim sistemimiz Bolgeviklerinkine yatlandir. Bence aradaki fark gundan ibarettir: Sizde üst organlar, alt organlarm temsileilerinden olugturulur. Bizde ise bütün organlar halk tarafmdan seçilir... Mustafa Kemal, Egba Yoldaga "Halifenin bizim elimizde olmasi halinde onu silah gibi kuHanarak bütün Müslüman halklan Batfya karg1 mücadele için toplayabiliriz" diyor. "IIL Enternasyonal'in fikirlerinin söylüyor. Bolgeher devrimci tarafmdan alkigla kargilanacaimi" vizm'e ve Bolgevik Rusya'ya bu sempati selamlanm gönderirken, milliyetçiligi de ihmal etmiyor; igte Mustafa Kemal'in Egba Yoldag'a söyledikleri: Ruslarm Bakü'yü almasi sirasmda tutuklama ve idamlar olduguna zenginliklerinin Rusya'ya tagmmasma iligkin haberve Azerbaycan'm Türkiye'lle Müslümanlara kargi neredeyse katliam uyguler gelmigtir. lanmigt1r. Aynca Moskova'mn bazi siyasi adunlari bizi de gagtrtmaktakomüdir. Biz Ermenistan'i yenmigiz. imdi Moskova, Ermenistan'm nist oldugu gerekçesini göstererek anlagma yap11masuu engellemeye çahgiyOr.216

-29

2 I5. Mehmet Perinçek, a.g.e.,

sf. 28 I

216. Mehmet Perinçek, a.g.e., sf. 302.

I.

296

Mustafa Kemal burada, 3 Arakk 1920'de Tagnak Ermemstam ile Türkiye arasmda imzalanan Gümrü Antlaymas1'm, devrimle iktidara gelen Ermeni Sovyet rejiminin tanimadigmi, Ankara'nm bundan büyük rahats1zhk duydugunu hatirlatiyor. Moskova ancak 13 Eylül'de Sakarya Zaferi'nin ka2amlmasmdan sonra Sovyet Ermenistam'mn Türkiye ile antlagma imzalamasma izin verecek, 13 Ekim1921'de Kars Antlagmasi imzalanacaktir! Sakalya Zaferihden sonra da Mustafa Kemal elbette Bolgevik Rusya ile dostluga hâlâ önem verecek, yardim alacaktir. Ama artik Rus büyükelçileri kargismda daha konuyacaktir. "dik"

Zaferden sonra Sakarya Zaferi'nin getirdigi ilk siyasi zafer, Fransa'nm 20 Ekim 1921'de imzalanan Ankara Itilafnamesi'yle (antlagmasi) Türk topraklarmdaki iggaline son vermesidir. Fransa gibi bir devlet Itilaf Devletleri safmdan çekilmigtir! Îngiliz ve Yunan politikalarma büyük bir darbe; Türkiye için büyük bir baçandir bu. Sakarya'da 22 gün 22 gece camm digine takarak savagan Mehmetçiginaldigi ilk siyasi sonuçtur, Mustafa Kemal'i Gazi yapan savagttr bu. Sovyet Temsilcisi Politbüro üyesi Frunze de 1921 sonunda, 25 Arahk'ta, Sakarya Zaferi'nden üç buçuk ay sonra Ankara'da Gazi'yi ziyaret ediyor. Görügme çok samimi bir havada geçiyor, ama Gazi, artik ideolojik degil, daha çok diplomatik bir dil kullamyor! Mustafa Kemal, Frunze'ye, Fransa ile yap11an antlagmamn Sovyetler'le dostlugu sarsmayacagnu, Türkiye'nin Bolgevik dostlugundan caymasmm söz konusunu olmadigua söylüyor. Hatta Fransizlarla yapilan antlagmanm mahalli bir ategkesten bagka bir gey olmadigma Frunze'yi inandirmaya çahg1yor. Yerli komünistlerin komünist olduklan için degil, Ethem yanhs1 olduklan için tutuklandigim söylüyor. Mesela Upmal'la yaptini konugmalardan farkh olarak kendisinin Bolgevizm yanhsi oldugunu, komünist reformlar dügündügünü falan söylemiyor artik. Sadece bir paragrafta, kurdugu yönetim geklini adim Sovyet sistemine yaklaytirdiguu" söylüyor.217 "adim

*

Frunze gerefine Ankara'da verilen ziyafette Mustafa Kemal'den sonra säz alan Kazan kökenii Türkçu tarihçl ve dügunür Yusuf Akçura Rusça bir konugma yapti ve Rusya'dan, Rus uygarligindan övgüyie söz etti. Rusya'yi anayurdu" olarak tanimladr. Tolstoy'La kargilagtirdigiLenin'in "Dogu idealisdiginden ve mazlumiyetinden, Dogu'nun Bati'ya yani zulme nefretinden yaratilmig bir kahraman" oldugunu säyledi. Konugmasinin sonunda azinlik (Rusya Türkleri) milliyetierinin Bolgevik rejimi sayesinde kültürel, slyasi ve ulusal özelliklerini kazandiklanni belirtti. (François Georgeon, Türk MiHiyetçiliginin Kökenleri, Yusuf Akçura, 1867-1935, Yurt Yayrnlari,Ankara, 1986, sf. l05. Akçura'nin bu konugmayr, änceden Mustafa Kemarin iznini alarak yaptigini söylemekgerçekçi bir yaklagimdir.) "halkçilrgrn

217. Mehmet Perinçek, Atatürk'ün

Sovyetierle

Görügmeleri,

sf. 31 I-321.

297

Mustafa Kemal'in Sovyet temsilcileriyle yaptig1 görü meler, Sakarya'dan sonra Büyük Zafer'e kadar gittikçe ideolojik-Bolgevik içerigi içerigi agirlik kazanan konugmalardir. Mehazalan, politik-diplomatik met Perinçek bunlan Rus argivinden aktarruptir218 Sovyet Büyükelçisi Aralov'un 26 Subat 1923'te Moskova'daki Sovyet Digigleri Komiser Yardimcisi Karahan'a gönderdigi rapor, Büyük Zafer'in nasil bir dönüm noktasi oldugunun igaretlerini veriyor. Îzmir Îktisa Kongresi'ni izleyen Aralov, her geyden önce kongrede sosyalist bir havamn bulunmadigim gözlemliyor. Aralov'un raporundaki en önemli husus, Ìzmir Konsoloslugu'na yeni atanmig olan Golup Yolday'a ve hamile egine Izmit ve Istanbul üzerinden Rusya'ya dönmesine Ankara'nm bir türlü izin vermemesidir Aralov bunun için bizzat Ismet Paga'dan riret anlamma gelen kaçamak" bir cecada bulunuyor, Înönü veriyor. Aralov vap raporuna devam ediyor: "pratikte

Burada misafir olan Amerikan ve Fransiz gazetelerinin muhabirleri serbestçe bu yoldan geçtiler... Diger acilen çözülmesi gereken meseleler de çözülmemig durumda...

Izmir Sovyet Konsoloslugu Sivastopol ve Samsun arasmda askerî gemiler vasitaslyla haberlegmenm baglamasl için Ankara'dan izin istlyor, bu "ticari seferlerle anlagmak imkânsizdir." Aralov bunun çöizin verilmezse zülmemesinden de gikâyetçi. Hatta öfkesinden, raporunun bir yerinde "Türkler, mantiksizhklarim, küstahhklarnu hissettiriyorlar" diyor n Aralov'un sezgileri dogrudur. Izmir 1ktisat Kongresi Batfya verilmig bir mesajdir, yeni Türlòye'de Bolgeviklere degil, Batiya benzemeye çahgan bir rejim kurulacakti. Bu mesajla Lozan'da diplomasi masasma otardugumuz Bati'y1 yumugatmay1. amaçhyordu Mustafa Kemal... Ruslarla komgu olarak ve Karadeniz ülkesi olarak devletten devlete dostluga devam... Ama artik silah yardmuna ihtlyacumz yok. Batfyl yumugatmak için Bat1'ya yaklagma zamam baghyordu.

Dogu ideali'nden "Reisicumhur

Bati ideali'ne

Gazi Mustafa Kemal Paga Hazretleri"nin

27

Subat

1924'te, güven mektubunu sanan Sovyet Elçisi Suritz'e hitaben yaptig1 konugma ile tam üç yil önce Upmal Angarski ile Medivani lle, iki yll önce Abilov, Frunze ve Aralov ile yaptig1 konugmalar arasmda hiçbir benzerlik yoktur. Nedir bu degigimin sebebi? Kazamlmig olan Büyük Zafer'dir! Siranm Batihlagmaya sidir! 218. Mehmet Perinçek, a.g.e., sf. 312-3901. 219. Mehmet Perinçak, a.g.e., sf. 392-400.

gelmig olma-

298

Reisicumhur Mustafa Kemal, Sovyet Elçisi Suritz'e hitaben yapt1gi konugmada, sadece iki ülke arasmdaki hissiyat"tan bahsediyor, büyükelçinin iyi niyet ifadelerine tegekkür edlyor, iki ülke arasindaki dostluk ve iyi kompuluk münasebetlerini bahsediyor, o kadar.220 Bu konugmay1 herhangi bir ülkenin büyükelçisine, ingiliz Büyükelçisine de yapabilirdi... Gazi Mustafa Kemal Papa Milli Mücadele sirasmda "Dogu ideali"nin gerçek bir kahramamdir... Fakat Zafer'den, hele de Lozan'dan sonra ise, radikal bir Batihlagmamn önderidir! Gazi Paga'mn, Cumhuriyet'in ilan edildigi gün Fransiz gazeteel Maurice Pernot'ya verdigi uzun demeç bunun ilk ye en net igaretlerinden biridir. Maksadmm Bati ile yeniden 141rmak" oldugunu söyleyen Gazi, Avrupa medeniyetinden bahsediyor: "dostane

"saglamlagtirmak"tan

"yakmhgi

Memleketler muhtelif fakat medeniyet birdir ve bir milletin terakkisi için bu medeniyete igtirak etmesi lazimd2r Osmanh Imparatorlugu'aun çökügü, Bati'ya kargi elde ettigi muzafferiyetlerden çok magrur olarak kendisini Avrupa milletlerine baglayan baglan kestigi gün ba§1amigtir. Bu bir hata idi, bunn tekrar etmeyecegiz... Biz daima garktan garba dogru yürüdük...221 "bir

Gazi, aym konugmasmda hedefini Ayrtipa Türkiyesi, daha dogrusu Garp'a teveccüh etmig bir Türkiye" diye taminhyor artik, yani Batfya yönelmig bir Türkiye... Artik emperyalizm, burjuvazi" gibi Bolgeviklerin sevdigi sözlerle konugmayacaktir, Kuran'dan ayetlerle bezenmig Îslami konugmalan da giderek azalacak, özellikle 1925'ten sonra artik görülmeyecektir. Yeni Türkiye "Garp'a teveccüh etmig bir Türkiye" olacaktir... Simdio büyük dönüm noktasmi, Büyük Zafer'i görmemiz lazundir. "kapitalizm,

220. Tam metin için bkz. Atatürk'ün 22 I. ASD, ll, sf 90-9!.

Bütün Eserleri, cilt I6, sf. 223-224.

i

Garp Cephesi'nde zafer var

'

Pek kuvvetli olmanuza ragmen, siyasette pek hesaph ve 11mih bulunuydruz... Herhalde meseleyi siyasetle halletmeyi tercih etmekteyiz. Ve ona göre idare ediyoruz...1 Bagkumandan Mustafa Kemal, Izmir,22 Eylui l922

Milli direnig örgütleri "ilk

begler"inden Ali Fuat Papa, Sivas Kongresi siMilli Mücadele'nin rasmda 9 Eylül 1919 tarthli Heyet-i Temsiliye karan ile "Bati Anadolu Kuva-y1Milliye Umum Kumandam" olarak atanm10tir? Dikkat; verilen unvan, "Cephe Kumandam" desil "Kuva-y1 Milliye Umum Kumandam"dr. Milli Kuvvetler anlanuna gelen Kuva-y1Milliye'nin iki anlaim var, bütün milli kuvvetler, bütün Milli Mücadele... Diger bir anlami daha var; milis kuvvetleri... Îçgallere kargi gerilla ya da çete savagi yapan direniççi milislere Kuva-y1 Milliye (millikuvvetler) deniliyor. ÇerkezEthem gibi, Ege'deki efeler gibi... "Çete,müfreze, milli müfreze, mücahidin, tabur, alay" da deniliyor; genel adlari Kuva-yi Milliye... Ali Fuat Paga'nin görevi hem bu milis kuvvetlerini merkezî bir kumanda altma almak, hem Yunan ordusuyla savagacak düzenli orduyu ·

tegkilatlandirmak.Milli direnigler Mondros Mütarekesi ile baglad1; öncelikle de Ermenistan'a verilmesi planlanan Dogu vilayetlerimizde (Vilâyât-i Sarkiye) planlanan Ege illerimizde. Bunu Fransiz igve Yunanistan'a verilmesi galine kargi Marag, Antep, Urfa ve Adana'da milis direniçIeri izledi. Mills anlammda Kuva-y1Milliye gruplari içinde Demirci Mehmet gibi efeler, Egref Kupçubagi gibi komiteciler, Binbagi Kâzim, Tegmen Kadri gibi subaylar var. Sivas Kongresi toplanmcaya kadar dogu ve batt illerimizde 15 milli "Kongre" örgütlenmesi yap11m14, çok sayida silahh milis teykilati kurulI. Tam metin için bkz. ATTB, sf. 484, Bütun Eserleri, cilt 13, sf. 317. 2. Heyet-i Temsiliye'nin 2 numarali kararider, atama "Kongre heyetince" yapilmigir. Bekir Sitki Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlari, sf. I-2.

500

mugtu: Kars, Ardahan, 'Itabzon ve Erzurum'da; Ìzmir,Bahkesir, Nazilli, Alagehir ve Mugla'da kurulan milli çûra ve kongreler...

ÇerkezEthem Müfrezesi, Gökbayrak Müfrezesi, Müdafaa-i Vatan Taburu, ÇelikAlay, Yahya Kaptan Çetesi,Topal Osman Çetesi... Bunlarm hepsi merkezî bir ärgütlenme olmadan kendiliginden ortaya ç11muysivil direnig kongreleri ve milisleridir. Mustafa Kemal, düzenli ordu için cephe kumandanhklan olugturmay1 dügünüyor Ali Fuat Paga'nm "Garbi Anadolu Kuva-yi Milliye Umum Kumandam" unvam ile görevlendirilmesi, Garp Cephesi'nin kurulugunun ilk admudir. Böylece bati illerindeki cepheler" tek bir Batt Cephesi kumandasi altmda birlegtirilecek.3 Sark'tazaten kuvvetli bir kolordu ve bagmda Kâzim Karabeldr gibi muktedir bir kumandan var. Milli Mücadele'nin milli suurlarim121 çizen ilk zaferinin Dogu'da kazamldigim gõrdük. Bati Cephesi'nde, May1s 1919'da 1zmir'in iggalinden baglayarak Eylül 192fdeki Sakarya Savagi'na kadar geçen 2 yll 5 ay, tarihimizin dönemidir; Ankara'ya kadar Bati Anadolu Yunan iggali alen istiraph tmdadir! Bu ach dönemde Ali Fuat Paga, Garp Cephesi'nde disiplinsiz ve egitimsix milislerle, özellikle ÇerkezEthem kuvvetleriyle birlikte çahqiyor. IngilizlerAnkara'ya kadar demiryollarma hâkim olarak Anadoln'nun dogusu ile batisi arasmdaki irtibatt kesihneyi planhyorlar. Böylece BatL Anadolu'daki Kuva-yi Milliye milisleri Dogu Cephesi'nin desteginden, Heyet-i Temsiliye'nin, Mustafa Kemal Paga'nm yönetiminden mahrum kalacaklar; Yunan ilerleyigi kolaylagacak, barig gartlanm kabul ettirmek mümkün olacakttr! Ingilislerin bu planma paralel olarak, Anadolu'daki iggali daha yakmdan sevk ve idare etmek isteyen Atina, Yunan L Ordusuhun Karargâlum 28 Subat'taSelanik'ten Îzmir'e naklediyor! Umum Kuva-yi Milliye Kumandam Ali Fuat Papa, bu Îngiliz plamm çikmaza sokmak için 1920 Mart'mda Yunanhlara kargi iki defa askerî harekât düzenliyor: I. ve IL Eskigehir Harekâtlan... Baganh da oluyor. Heyet-i Temsiliye Ali Fuat Paga'yl telgrafla tebrik ediyor. Ancak kuvvetlerinin, özellikle ÇerkezEthem'e bagh birliklerin disip linsiz hareketleri giderek sorun olmaya baghyor. Halka kargi kötü ve mütehakkim davramyorlar, zorla para topluyorlar, gasp yap1yorlar. Bu davramplar Milli Hareket'in itibarma büyük zarar veriyor. Ege'de de Yunan iggaline kargi çete harbi veren efe ve çetelerin bazilan, biraz gasp duygusuyla, biraz adamlarmi beslemek ve masraflarmi kargilamak için halktan zorla para topluyorlar, kötü davramplara giriyor. Öyleki, çetelerin egraf ve halk üzerindeki baskismm artmasi, dügmanm ekmenine yag süren bir etki yaratlyor, hatta bazi yerlerde halk "millî

.

3. Bkr. Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele

Hatiralari, sf. 208-212.

301

bu çetelere kar i düzenli Yunan ordusunu tercih eder hale geliyor!4 Mutlaka bu çeteleri düzenli ordu disiplini altma ahp eritmek lazim, ama direniyorlar! Bagka bir s1kmt1, daha dogrusu bag belasi, batt illerinde yayllan iç isdüzenledigi yanlar ve ingilizlerin istegiyle Damat Ferid hükümetinin Hilafet Ordusu veya Kuva-yi lnzibatiye gibi çapulcu kuvvetlerin yaptig1 tahribattir. Bu durum kargismda arbk "Umum Kuva-yi Milliye Kumandanhgi" yetm1yor. Askerî bir Garp Cephesi Kumandanhgi kurmak, iç isyanlan bastinrken, Kuva-yi Milliye milislerini disiplin altma almak ve aynt zamanda Yunan iggal ordusuyla savagacak düzenli orduyu hazirlamak gerekiyor. 3 Nisan 1920, Albay Ismet (Inönü) Îstanbul'dan Ankara'ya gelerek Milli Mücadele'ye katihyor. 27 Nisan 1920, Fevzi Papa (Çakmak)Milli Mücadele'ye katilmak üzere Ankara'ya geliyor ve Mustafa Kemal Papa tarafmdan askerî törenle kargilamyor. Meclis'i açarak siyasi ve idari yönetimi kurmug olan Mustafa Kemal Papa, Fevzi Paga'yi Mini Savuntaa Bakanhgl'na, Albay Ismet Bey'i Gede nelkurmay Bagkanhg1'na getirerek merkezî askerî örgütlenmenin .

üst yönetimini

olugturuyor.

15 Hariran 1920, Karabekir'in unvam $arkCephesi Kumatidam oluyor. 22 Haziran'da Bursa ve Ugak yönünde geligecek Yiman taarruzu baghyor. Iki hafta sonra, 8 Temmuz'da Bursa'yi ele geçirecek olan YunanhIar, 20 Temmuz'da Trakya'y1iggal edecektir!

Garp Cephesi kuruluyor 24 Haziran 1920'tie Garp Cephesi kuruluyor. Kumandan, Ali Fuat Paga'dir.

Hele de Bursa'mn dügmesi! Osman Gazi'nin gehri! Meclis elbette öfkeli ve hüzünlü. Meclis kürsüsü matem alameti olarak siyah bir örtüyle kapat1hyor; ancak Bursa kaldmlacaktir. Ali Fuat Paga'nm ilk igi düzenli ordu birlilderinden olugan Batt Cepdemiryolu atölyesinde sihesi'ni kurmak, Eskigehir'deki lah imalatml harekete geçirmek ve Kuva-yi Milliye milislerini düzene sokmaktir... Ali Fuat Papa gunlan yaziyor. -kurtanlmea

"mükemmel"

Kumandanlann gayret ve himmetiyle bu cephede mükenunel bir disiplin tesis edilmigti. Dügmanlannuz kendileri için çok tehlikeli olacak bu milli orduyu ylpratmaya ve dagitmaya çahqnuglar, fakat muvaffak olamanuglar
502

Gerçi Yunan ilerleyigi durdurulamayacak, Ankara yakmlarma kadar gelecektir, ama Anadolu'yu iggalden kurtaracak Garp Cephesi giderek güçlenecektir. Yunanhlara kargi ufak da olsa bir zafer kazamlmasi bu igi kolaylagtiracak... Ali Fuat Paya'mn aklmdaki hedef Gediz'deki Yunan kuvvetlerini bir baskmla imha etmektir. Fakat Genelkurmay Bagkam Îsmet Bey, her zamanki gibi ihtlyathdir; böyle bir baskm için cephanemizin yeterli olmadigim, belli bir güce ulagtiktan sonra baskm yapmak gerektigini savunuyor. Ali Fuat Papa buna ragmen 22 Ekim'de ÇerkezEthem kuvvetlerinin de destegiyle Gediz harekâtru baglat1yor. Ve maalesef baçansiz oluyor!6 Fakat kamuoyuna baçanh olarak gösteriliyor; milli morali yükseltmek için tabii! Meclis'te 27 Ekim'de yaptig1 konugmada Genelkurmay Bagkam Ismet Bey, "Ordumuzun dügman aleyhine mühim bir faaliyet gösterdigini, esash bir muvaffakiyet sagladigim" söylüyor! Mustafa Kemal Paga da bu ordusunun kahramanca bir baçansmi" telgrafla "garp

kutluyor!7

Aym Ismet Inönü, sonradan anlatacag1 Hattralar'mda Gediz Taarruolmadi" diye yazacak, Ali Fuat Paga'mn bu yüzden Cephe Kumandanhithdan ahmp Moskova Büyükelçiligihe, kendisinin de Garp Cephesi Kumandanhgi'na atandigmi anlatacaktir!8 1920'de elbette o zaman bir bagari" ve bir bagan" diye göstereceklerdi. Savag sadece silahli çarpigma degil, aym zamanda psikolojik harekâttir çünkü... Demek ki tarih okurken bakmak lazim... Gediz Taarruzu'ndan sonra Mustafa Këmal Paga, Ali Fuat Paga'yi Moskova Büyükelgiligi'ne tayin ediyor. Çokgenig bir alam kapsayan Garp Cephesihi ikiye bölüyor. Batt Cephesi Kumandanhšfna Îsmet Bey'i, Güney Cephesi Kumandanhgtna Albay Refet (Bele) Bey'i getiriyor.9 General rütbesinde komutanlar varken neden Cephe Kumandanhna Albay Îsmet Bey?.. Bunun aske1î sevk ve ídare yönünden sebepleri olabilir. Ama Mustafa Kemal Paga'nm Istildâl Savagfm tegkilatland1nrken aym zamanda yarmki inlolap kadrosunu kurmaya özen gösterdii, devrimler döneminde yüzde yüz kendisine bagh olacak bir askg^ kadroyu daha savag sürerken kurdugu dügüncesi yabana atilamaz. & zu için

"baçanh

_

"esash

"kahramanca

"zaman"a

6. Gediz Taarruzu hakkinda ayrintili blr inceleme ve analiz için bkr. Sabahattin Selek, Milli Mücadele, II, sf. 120-128; Ayfer Özçelik"Gediz Taarruzu", Atatürk Aragtarma Merkezi Dergisi, cilt Vli, sayi 21, Ankara, 1991, sf. 58|-589. 7. Bkz. Ismet inönü, Hatiralar, sf. 203-207; Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele HatiraIari, sf. 537-550; Mustafa Kemal'in kutlamasindaki orilinal terim, "Garp ordusunun muvaffakiyet-i kahramananesi"dir. 8.

IsmetInänü, Hatiralar,

9. Bkz. Nutuk,

sf. 336 vd.

sf. 204.

303

bay Ismet'in emrinde bir göreve atanmasim eleptiren General Ali lhsan Cumhuriyet'i ilan etmek, hilafeti kalPapa, Mustafa Kemal'in islahat ve inkilaplar yapmak tasavvurlarmi dirmak ve birçok içtimai besledigi içîn" kendisine mutlak itaat eden bir isim olarak Albay Îsmet'i atadigim yaziyor.10 "ileride

I.

önü

getirildigi asun 1920'de Ismet Bey Bati Cephesi Kumandanhši'na için durdurmak ilerleyigini vard1r: Yunan iki gerçek zaman, gösüken Düzensiz Milliye Kuva-yi ordn yoktur... elde yeterli kuvvette düzenli milisleri, yani Ethem ve Demirci Efe birlikleri ise kanun nizam tamisyam kolay basmaz davramplarlyla art1k zararh oluyor! Demirci Efe degil; kalabakktir, Yekadar kolay tinhyor. Ama Ethem'i bast1rmak o taraftarlari Meclis'te gil Ordu gibi siyasi bir hüviyet de kazanmietir, vardir.

Yunan taarruzu kargismda cephelerdeki çözülme bu milisleri daha da pervas1z hale getiriyor.11 "Milis" ruhu artik Milli Mücadele için zararh oluyor! Kemal Papa, cephe kumandanlari Ismet ve Refet beyleri çag1rarak kesin emir verlyor Süratle düzenli ordu

ve

büyük süyari kitlesi

vücuda

getirmek!

Artik Meclis'i, kumandanlan tanunayan, halka kargi bir sorumluluk çeteler"e son vermek bir zarurettir! Mustafa Kemal duymayan bu sözleriyle, tegkilat fikrini ve siyasetmi y1kmak" zoPaga'nm runlu hale gelmigtir.12 Bu, Demirci Efe ve ÇerkezEthem milisleriyle Yegil Ordu için sonun "milli

"düzensiz

baglangicidir. Düzenli ordu önce Demirci Efe'yi, sonra ÇerkezEthem kuvvetlerini etkisiz hale getiriyor. Harekâti Ïsmet ve Refet beylere bagh kuvvetler yürütüyor. Ocak 1921'de artik milisler dagitilmigd.13 Yunan ileri harekâti ise devam ediyor, geri çekiliyoruz! Çarp1pmak için silah ve cephane gücü olmayan Mustafa Kemal, askerlik biliminin bir kuralmi uyguluyor: Dügmani ana karargâhmdan ve ikmal merkezleiçeriye dogru çekmek, yormak... Yunan harp tarinden uzaklagttrmak, rihi göyle anlatacaktir bunu: 10. Ali ihsan Sâbis, Harp Hatiralarim,

cilt 5, Ankam, l95 I, sf. 198, 201.

I I. Cephelerdeki çökuntu ve çözülme için bkz. Sabahattin Selek, Milli Mücadele, 84, 102 vd. 12. Nutuk, sf. 337. 13. Sabahattin Selek, Milli Mûcadele, cllt II, sf. 133-l78.

ll, sf.

304 Türk ordusu hiçbir yerde devamh bir cephe tutmad1. Buna ragmen hiçbir yerde baskma ugratilamadi. Taarruz eden Yunan kollari Türkleri çevirmeye ve büyük ölçüde esir almaya muvaffak olamad11ar. Iki tarafin da kay1plar1 fazla olmadi. (Îlerleyen) Yunanhlarm eline geçen ganimetler de önemsizdi.14

Napolyon ordulanyla Alman ordulari Rusya derinliklerinde eritilip bozguna ugratilmamig miydi? Öyleigte... Bu gekilde Türk ordusunun çekilmesiyle, Afyon, Ugak ve Bursa'y1 ele geçiren Yunanlilar Eskigehir'in kuzey batismdaki Inönü mevkiine gelmigtir. Yunan ordusu Izmir'deki karargãhmdan 400-500 km uzaklagarak Orta Anadolu'ya girmig bulunuyordu! Bunu neden göze alnugti? Siyasi sebep, Venizelos'un devrilmesiyle ülkesine dönen Kral Konszafer" göstermek tantinos Avrupahlara böylece bang ptiyordu, gartlarmda Yunanistan lehine yeni bir geyler koparmay1, mesela Îstanbul'un uluslararast yönetimi.nde söz sahibi olmay1 planhyordu. Böylece iç politikada da güçlenecekti. Askerî sebep ise, Yunanhlar Türk milli kuvvetlerini olabildigince Ege'den uzaklagtirarak iggalleri altmdaki bölgeyi askerî balomdan güvenli hale getirmek istiyordu. Garp Cephesi'udeki Türk askerî birliklerinin ÇerkezEthem olay1 ile ugragtignu Yunanhlar biliyordu, ama taarruzlarmm asil sebebi, ordu Ethem'le meggulkeit saldinp sonuç almaktan ziyade, Yunan iç politikasiyla ve askerî yönetimiyle ilgili sebeplerdir. Yunan ilerleyiginin Ethem olay1 ile dogrudan bir ilgisi yoktur.15 Çarpigmaneden Inönü denilen yefde oldu? Îsmet Papa, Hattralær'mda Marmara Bölgesi ile Iç Anadolu'yu baglayan yollarm kavgak yerinin Înönü mevkii olduguna dikkat çekerek, muhtemel bir Yunan takademelenarruzunu burada kargilamak için önceden mig" savunma hatlan olugturdugunu anlattyor. Gerçekten ilk çatigmada güçlü Yunan kuvvetleri kargismda Türk ordusu ikinci savunma hattma çekilecektir. Türkler çarpigma için bu gekilde Inönü mevkiini seçip hazirlanrupti, ama çarpigmanm zamanru Yunanhlar seçecek, çünkü istedikleri zaman saldiracaklardir. 6 Ocak'ta Bursa'dan baglayan nan harekâti Eskigehir'e, Ugak'tan baglayan Yunan harekâtl ise Afyonk dogru ilerliyor. Îki Cephe Kumandam Ismet ve Refet beyler bir araya gelerek Ethem'e yönelik harekâti birakip Yunanhlan yollarm kavgak noktas1 Inönü'de kargilamaya karar veriyorlar.. Yunan birliklerinin iki kolu üç günlük yürüyügten sonra 9 Ocak "askerî

"derinlemesine

n-

14. Sabahattin Selek, a.g.e., II, sf. 84. 15. Sabahattin Selek, a.g.e., sf. 180-182. (Nutuk'ta ve resmi tarihte Yunanlilarin Ethem olayindan yararlanmak için taarruza geçtiginin yazildigina dikkat çeken Selek'e göre, bunlar "zoraki

açiklamalar"dir,

"tamamen

yanlg"tir.

}

305

1921'de Inönü mevkiine geliyor, üçüncü kol gecikiyor. Türk birlikleri 9 Ocak akgami Înönü'deki mevzilerine ulaglyor. Înönü mevkiinde çarpigacak ordulardan Yunan tarafmda 472 subay, 15 816 er, 12 500 makineli tüfek var. Türk tarafmda 417 subay, 8 500 er, 6 000 makineli tiifek var. 10 Ocak sabalu Tunan hücumu... Sis, savagi yavaglatlyor. Sis kalkuktan sonra Yunan kuvvetleri Türk cephe hatumn merkezî lasruna saldiçegitli kanatlan arasmda irtibat yok! Saat riyor. Türk cephesinin 16 O'da dügman Înönü mevzilerini tamamen ele geçiriyor! Türk birliklen 15 km gerideki ikinci savunma hattma çekilip orada mevzileniyor. Fakat Yunanhlar ileri harekâta devam etmeyerek duruyor! Gece sakin geçiyor, Ve sabah oluyor; hiçbir hareket yok! Îsmet Bey, Yunanhlarm yeni bir taarruz için hazirlandiklanm samyor. Ama gelen raporlar ve çi-

karilan keqif timleri Yunanhlarm çekildigini bildiriyor! Yimanhlarm Bursa yönünde çekildigini ögrenen Îsmet Bey, takip emri veriyor, tabii uzun boylu bir takip de yapilruyor. Böylece I Înönü sava¶1, yenileni olmayan bir muharebe" olarak sona eriyor, ama tarihimize zafer olarak geçiyor; Yunan tarihinë de Yunan zaferi diye geçiyOrl16 Kemalist yazar Yakup Kadri, Refet Paga'nm L Înönü Savagl'yla ilgili olarak Ismet Paga'ya yönelttigi agir elegtirileri ve savag sirasmda Ismet'in ve tereddüt içinde bocaladigi" geklindekiiddiasmi hak verir bir üslupla anlatir Falih Rifla'ya göre de Îsmet baçansizdir? Tabii yine moral faktörii devreye giriyor ve Mustafa Kemal Papa, Birinci Înönü zaferini kutlamak için hemen ertesi gün, 11 Ocak'ta ."Erkâmharbiye-i Umumiye Reisi ve Garp Cephesi Kumandam Îsmet Beyefendi"ye kutlama telgrafi çekiyor "yeneni,

"gâglunhk

Înönü Meydan Muharebesi'nde Bati Cephesi birliklerinin ugurlu ve kahredici kumandamz altmda kazandildari kati galibiyetten sonra zât-1 devletlerine ve kahraman ordumuzun bütün kumandanlanyla subaylarlna ve erlerine Büyük Millet Meclisi'nin kalbî tebriklerini takdim ve bu muvattakiyetin mukaddes topraklarimizi dügman istîlasmdan tamamen kurtaracak olan kati zafere hay1r11bir baglangiç olmasim Allah'm hítfundan tazarru' eyler ve igbu tebriklerin umum Garp ordusu etlerine ve subaylarma iletilmesini rica ederim. "psikok>jik

Burada, Gediz Taarruzu gibi, harekât" yani orduya ve milleanlattig1 gibi, faktörü õnemli. Înönü'nän moral çok kendistnin te "küçük

I 6. Bkl. Sabahattin Selek, a.g.e., lí, sf. [85-IIB9.KemaEisttarihçi Sahhi Sonyel, l. lnänüSavaifnda "Yunan ordusuna buyuk bir darbe" indirikigini yazryor. (Türk Kurtulug Savap ve kendt anlaumt için bkz. Hattratar, sE 230 vd. Dig Politika, ll, sf. I 17). Ismet Inönü'nün I 7. Y. K..Karaosmanoglu, Politika'da *

Metinde

"eltä-i

18. A"FTB, sf. 384.

45 YA sf. 32-33. F. Rikt Atay, Çankaya,sF 296-297.

ilahlyeden tazarru"dur-

ah*mlemflarindan niyar etmek demektir.

306 çapta da olsa böyle bir muharebeyi kazanmaya mecburduk." Yeni tegkil edilmekte olan orduya güven arttigt gibi, dig siyasette de büyük tesiri olmug, Itilaf Devletleri Ankara'yi tammaya mecbur olduklarmi daha iyi hissetmig, Ankara'yi Londra Konferansina çagirmaya karar vermiglerdir Askexî balamdan "kazanam olmayan" bu savagi, siyasetçi Mustafa Kemal siyasi bayan için gerçek bir vesileye dönügtürmeyi bagarmigtir 19

Bati Cephesi Kumandam Albay Îsmet Bey, bu savag üzerine tuggenerallige yükseltilmigtir. 24 Subat'ta Batih Müttefiklere sunulan Îngiliz raporunda, Yunanistan'da Kralc11arm savapi devam ettirmeye mali gücünün olmadigi, Bati'dan da yeni kredi alamayacaklan belirtiliyor, "Yunan ordusunun sapolitikaya vag gücüne dayandir11acak bir bel baglama ne derecede güvenilir?" diye soruluyor ve Înönü mevkiindeki çarpigmada Türk ordusunun Yunan ordusunu Bursa'ya dogru geri çpkilmeye mecbur ettigi belirtiliyor. Ingiliz istihbarat raporu, artik Istanbul hükümetiyle birlikte Ankara hükümetini de Londra'da toplanacak barig konferansma çagirmak gerektigini vurguluyor.20

Londra Konferans1 L Inönü Savagi, Batihlara en azmdan Yunanhlarm kolay ilerleyemeyecegini göstermigtir. Îngilizleri "barig gartlarmda belirli iyilegtirmeler" yapmak üzere Ankara ile masaya oturmaya yönelten diger etkenler, Ankara'nm Moskova ile sicak ili kileri ve Islam dünyasmdaki geligmelerdir; bunlari görmügtük. Itilaf Devletleri adma Ingiltere,25 OcaÌ<'ta gänderdigi bir yazlile Türkiye'yi 21 Subat1921'de Londra'da baglayan bang konferansma davet ediyor. Davet Îstanbul hükümetine gönderiliyor, ama Mustafa Kemal'in kendisinin veya görevlendirecegi bir temsileisinin de gelmesi isteniyor. Sadrazam Tevfik Papa, bu daveti 27 Ocak'ta telgrafla Mustafa Kemal Paga'ya bildiriyor Mustafa Kemal anhyor ki, dik durursa Bat1hlara kendi gartlarm1 dikte edebilir! Dik duruyor, tek megru hükümet olarak Ankara kabul edilmedikÇe konferans1 tanunayacagim bildiriyor. Mustafa Kemal'in Tevfik Pa.ya'ya 28 Ocak 1921 tarihlí cevabi göyle bag11yor: Milli iradeye dayanarak Türkiye'nin mukadderatma el koymug olan megru ve bagunsiz hâkim kuvvet, Ankara'da devamh toplant1halinde bulunan Türkiye Büyük Millet Meelisi'dir Türkiye ile alakah bütün meselelerin halline memur ve her türlü haricî münasebetlerde muhatap, ancak igbu Meclis'in hükümet heyetidir. yegâne

19. ismet inänü'nün I. inänuSavagini tafer olarakgösteren ve zafer olarak siyasi sonuçlari cogkuyla anlatan ifadeleri için bkz. Hatiralar, gurdugu.pozitif 20. Bilal Simgir, ingilixBergelerinde Atatürk, cilt 3, sf. 72.

algilanmasinandosf. 230-236.

307

Istanbul'daherhangi bir heyetin hiçbir balumdan megru vaziyeti vermig

ve hukukî bir

yoktur. Dolayisiyla böyle bir heyetin kendine hükümet namru olmasi, milletin hâkimiyet hukukuna aç1kça aylandir ve buna

izin verilemez... Îstanbul Heyeti'ne diigen vatanî ve vicdanî vazife derhal millet ve memleket namma megru muhatap tek hükümetin Ankara oldugunu kabul ve ilan etmektedir...

mustafa Kemal rest mi çekiyor? Hay1r. Burada onun inisiyatif alma konusundaki büyük kabiliyetini ve siyasi zekâsm1 görüyoruz. Henüz askerî zafer yoktur, ama siyasi inisiyatifi tamamen büyük daha hiçbir eline almigtir. Büyük Millet Meclisi Hükümeti'nin tek megru temsilci etmektedir. Bunu kabul ettirecektir de!.. oldugunu Dikkat çeken bagka bir husus da, Mustafa Kemal'in, henüz askerî alanda büyük bir zafer kazamlmadigi halde, barig gartlarmda geri adim atmamasidir. Nihai bir zaferle ne kazamlabilirse, gimdi de onu istemektedir! Telgrafmm devaru Lozan'm habercisi gibidir: "teblig"

TBMM hükümeti, barigi büyük bir ciddiyet ve samimiyetle arzu ettigini ve yalmz hukuk-u milliyesinin (millihaklarmm) tanmmasim talepten ibaret partlatuu mükerrer olarak ilan ve igbu hukulam tasdiki halinde teklif olunacak müzakereleri kabule hazir oldugunu beyan eylemigtir. Itilaf Devletleri Londra'da yapacaklan konferansta Sarkmeselesini adalet vermigler ise davetlerini TBMM hüve hak dairesinde halletmeye karar yöneltmelidirler. Belirtilen partlar dairesinkümetine dogrudan dogruya lyi kabul edilecegide vuku bulacak davetin TBMM hükümetitarafmdan ni

tekrar beyan

eyleriz.21

Sadrazam Tevfik Papa Mustafa Kemal'e gönderdigi cevapta konferansa Ankara temsilcisi ile birlikte katilmay1 teklif ediyor. Fakat Mustafa Kemal geri adun atnuyor. Bu durumda barig konferansmm çikmaAnkara ile arast lyi za girmesini göze alamayan taraf, Batihlar oluyor. olan Îtalya vasitas1yla dogrudan Ankara hükümetini Londra'ya davet baglayan konferans 11 Mart'a kadar devam ediediyorlar. 21§ubat'ta yor. Osmanh heyetinin bagkam 80 yagmdaki hasta Sadrazam Tevfik Paga'dir, Ankara heyetinin bagkam Digigleri Bakam 54 yagmdaki Bekir Sami Bey'dir. Londra Konferansi'ni, orada delege olarak bulunan milliyetçi Nihad Regad Bey anlatiyor: Konferansm ilk oturumu aç11digi gün henüz nekahet devresine giren yardunlarla getirdiler. Çok pagayi toplanti salonuna kollarmdan tutarak 21. Nutuk, sf. 37l.

I

308 ve rengi uçuktu. Gösterilen yere oturduktan sonra dizlerini batile sardilar. taniye Seksen yagma gelmig olan bu zat, heyecan ve teessür içinde Frenk delegelerinin kargismda yerini ahnca bu manzara orada toplanan bütün heyetler üzerinde derin bir tesir yaratta. O yagta ve henüz yatakta istirahata muhtaç bir vaziyette, miDetinin hak ve gerenni müdafaaten konferansederek vatam namma adalet talebinde bulunmaya tegebta isbat-Ivücut büs etmesi, orada bulunanlan heyecanlandirdi...22 yorgun

Ve Tevfik Papa konuquyor Türkiye namma mütalaa beyan etmek hakki, milletin itimadru olan Anadolu Heyeti'nindir. Sözü Bekir Sami Bey'e b1raklyorum.23

haiz

Bu sözlerle Osmanh Devleti siyaseten ölmûç, yerini siyaseten yeni Türkiye almigttr. Îkinci Meyrutiyetten beri dört defa sadrazamhga gelmig olan Tevfik Papa zaten son Osmanh sadrazamidir, saltanatm kaldirilmasuu takiben 4 Kasim 1922'de istifasiyla Osmanh hükümeti hukuken ve fiilen de tarihe kangacak, genç Ankara bütün Türkiyehin hükümeti olacaktir. Tevfik Paga'nm bu tavrim Ankara'daki Kemalistler dav"yurtsever"

ramy olarak niteliyor.24 Tarih dönüyor artik! 1920 sonlarmda Karabekir'in $arkharekâtiyla dogu suurmm çizilmesi... 1921 baglarmda L Inönü'de Yunan ordusunun ilk defa geri çekilmesi, "Halkçihk Program1" olarak Meclis'e sunulan ilk Teykilat-i Esasiye Kanunu'nun, milli hükümetin ilk anayasasi olarak kabulü...

Ve Londra Konferans1hda Türkiye'nin tek temsilcisinin Ankara hükümeti oldugunun tescil edilmesi... Londra Konferansfmn en änemli taraf1 budur. 11 Mart'ta Londra Konferans1 sona eriyor; 12 Mart 1921 cumartesi günü Ankara'da Türkiye Büyük Millet Meclisi, Mehmed Ãkifin "Ïstiklâl Margi"m yeni Türkiye'nin milli margi olarak kabul ediyor; Egitim Bakam Hamdullah Suphi Bey'in cogkuyla okudugu margi milletvekilleri gözyaylanyla, heyecanh allaglarla karg1hyor. Haklodir hür ya.panug bayragmun hürriyet Hakkidir Hakk'a tapan milletimin istiklâl Ankara elbette Londra Konferansfum önerilerini kü Türkiye'ye önerilen, Sevr Antlagmasfnda bazi 22. IbnuleminMahmut Kemal Ïnal,Son Sadraramlar, 23.

SevketSureyya Aydemir,

Tek Adam, 11,sf. 485,

24. Salahl Sonyel, a.g.e., il, sf. 117.

reddedecekti. "iyilegtirmeler"

cilt 3, sf. 1734-1735,

Çünyap-

309

maktan ibaretti: Istanbul Türkiye'nin bagkenti olarak kalacak, ama Batih Müttefikler gerekirse bu karan degigtirecek! Bogazlar'1 uluslararasi komisyon yönetecek, ama Türkiye komisyonun bagkam olacak... Îzmir Türklere birakilacak, ama.Yunan askerleri de bulunacak... Falan, filan... Ankara reddediyor tabii; Konferans bagarisizhkla sonuçlamyor. Digigleri Bakam Bekir Sami Bey'in Londra'da kendi inisiyatifiyle ingil ere, Fransa ve Ìtalyaile yapt1g1 tavizkâr antlagmalan Ankara lâl tâm" ilkesine aylor1 bularakreddediyor ve Bekir Sami Bey, Digigleri Bakanhgi'ndan aynhyor. Sadece Bekir Sami Bey'in 16 Mart'ta Îngiltesahverilmesine dair anlagma" kabul edilire ile imzaladigi "istik-

"tutuklularm

yor, buna

göre bagta Rauf Bey olmak üzere Îngilizlerin Malta'ya sürdü-

serbest biralchyor, Anadolu'ya geçiyorlar.25 Londra Konferans1 sonrasmda alal edemedigi husus, damilli" ve tâm" diyen Milli ha zor partlar altmda bile 1921'de özgüveni daha artmigken bir Hareket'e Mart da sanmalandir. Sevr"i kabul ettirebileceklerini milliyetçiler

gii

Batihlarm

"istiklâl-i

"misak-1

"törpülenmig

II. inönü 11 Ocak 1921'de sóna eren L Înönü Savagi'nda oldugundan daha büyük bir kuvvetle yapilacak yeni bir Yunan taarruzu Ankara'mn iradesini sarsar mi? Londra Konferansi'mn baçansizhš1üzerine Itilaf Devletleri'nin kap11dig1umut bu... Nitekim Türk heyeti daha Londra'dan dönüg yolundayken, 23 Mart 1921'de Yunan taarruru baghyor. Geçen iki buçuk aya yakm zaman zarfmda Yunan kuvvetleri takviye edilmigtir. Lloyd George Atma'ya cesaret vermigtir: "Ahnan tedbirler uygundur, hiçbir gey talihe, tesadüfe bankilmamahdir. Yap11acak taarruz baçansizhga ugrarsa artik Türklerle uzlagma

saglanamaz!" Yunan Genelkurmay1 Îngiliz Bagbakam'na

"alti

günde hallederiz" di-

-

ye teniinat vermigtir! Ve 27 Mart'ta inegöl'den Yunan saldms1 baghyor. Kanh çarplymalar... Durum iyi degil! Cephe Kumandam Albay Ìsmet Bey, Înönü mevkiindeki karargâhmi Eskigehir'e dogru geri çekiyor! Ankara'ya telgraf yazlyor: Dügman Kandilli istikametinde naklediyorum!

ilerliyor. Karargâhuum

Çukurhisar'a

Ankara'da büyük endige! Îsmet Papa anlatlyor· 25. Londra Konferansi hakkinda bkr. Nutuk, sf. 379·-385; Òmer Kurkçüoglu, Türk-ingi[iz iligkileri,sf. 163-178; Sabahatdn Selek, MiHi Mücadele, I, sf. 203-213,

310

Muharebe gece gündüz durmadan devam

ediyor. Cepheler

girintili ç1kmtih bir hal aldi. Dügmanla burun burunayiz. Kargihkh cepheler, yakm cepheler, tipkl Çanakkalegibi. Bir tepeyi, bir yeri kaybedince, hemen mukabil taarruzla geri almaya çahylyoruz. Süngü muharebesi yap1yoruz. Süngüsü olmayan askerler tüfeklerin dipçikleriyle dövügüyor...

11erleyen dügman Dumlupinar'a geliyor, oradan Afyon'a giriyor! Mustafa Kemal, stratejik önemi daha büyük Eskigehir'i kaptirmamaya çahg1yor.

Canlar diglere takilmigtir! Bütün yedekler, ardmdan Meclis'in 900 mevcutlu muhafiz taburu bile savaga sürülmiistür. Tümen kumandanlari Albay Halit Bey (Deli Halit Paga), Albay Kemalettin Sami Bey (Paga) ve Yusuf ÏzzetPapa, erlerle birlikte savagiyorlar. Stratejik ve manevi degeri büyük olan Üç SehitlerTepesi dügüyor, sonra tekrar kurtanhyor. Kanh Sirt ve Metris Tepe'de kan gövdeyi gätürüyor! Ankara'da Hâkimiyet-i Milliye gazetesi, Mehmed Âkif'inpiirini yaymhyor: Cehennem olsa gelen gögsümüzle söndürürüz Bu yol ki Hak yoludur, dönme bilmez yürürüz! Düger mi tek tagi sandm harim-i namusun, Megerkiharbe giden son nefer gehid olsun. Sukargumzdaki mahger kudursa, çadirsa, Denizler ordu, bulutlar donanma yagdirsa, Bu altmuzdaki yerden bütün yanardaglar Tagip da kaplasa âfakt bir lozd sarsar, Degil mi cephemizin sinesinde iman bir; Sevinme bir, act bir, gaye aym, vicdan bir Degil mi ortada bir sine çarp1yor, y11maz, Cihan yllelsa emin ol bu cephe sarsilmaz!

Âkifbu

giin 1915 yllmda yazmigtt. Înönü mevkiinde Garp Cephesi asölüm kerleri kahm savagi verirken Hâkimiyet-i Milliye'nin bu giiri yay1nlamasi, Milli Mücadele'nin ruhunu göstermek balammdan önemlidir. Dügmamn genel taarruza kalktig1, ordumuzun çok zor anlar ya.gadigi 31 Mart günü... Cephe'den Mustafa Kemal'e gelen telgraflar maglup oldugumuzu, harbi kaybettigimizi söylüyor! Mustafa Kemal'in yanmdaki Hamdullah Suphi, tuhaf bir seziële, "Hay1r, yeni gelecek telgraf kazandigimizi gästerecektir" diyor! Karabekir'in Dogu Cephesi'nden sevk edilen bir piyade ve bir süvari alay1ögle saatlerinde yetigiyor, dinlenmeden savaga giriyor. Çatpigmayavag yavag lehimize dönmeye ba.plamigtir... Mehmetçik, gögsünde cehennemi söndürüyor!

3I1

karar1 Nisan; Cephe Kumandam Albay Îsmet Bey, Metris Tepe'deki çekiyor: telgraf Paga'ya Fevzi Genelkurmay'a, gâhmdan Ankara'daki .yekilde

Dügman müfrezesi.sag cenah grubunun taarruzuyla düzensiz bir istikametinde geri çekiliyor. Kitalarmuz yalandan takip ediyor. Hamidiye binlerce ölüleriyle doldurtemas ve faaliyet yok. Bozüyük yamyor. Dügman silahlarmuza terk etmigttr dugu muharebe meydamm, muzaffer

Mustafa Kemal Paga, Hamdullah Suphi Bey'e "Geliniz, buraya oturuyazimz" diyor.26 Hamdullah Suphi'nin kalenuz ve tebrik telgrafru siz Mücaminden çikan Mustafa Kemal Paga'mn Ismet Bey'e telgrafi, Milli dele tarihimizinen duygulu, en anlamh belgelerinden biridir makûs talihinin", ters bahtmm yenildigini söyledigi ünlü telgraftir: "milletin

deruhte Bütün tarih-i âlemde, sîzin Inönü meydan muharebelerinde Milenderdir. kumandanlar ettiginiz kadar agir bir vazife deruhte etmig vazifelerini letimizin istildâl ve hayati dâhiyane idareniz altmda gerefle hamiyetine büyük emgören kumanda ve silah arkadaglaruuzm kalp ve niyetle istinat ediyordu. yendiniz. IsSiz orada yalmz dügmam degil, milletin makûs talihini de vatan, bugün en tila altmdaki bedbaht topraldarmuzla beraber bütün hirsi azim ve istila kutluyor. Dügmanm zaferinizi uzak noktalanna kadar olmugtur...27 hurdahag hamiyetinizin kayalarma bagun çarparak vardi. Savagta Türk tarahnda 30 bin, Yunan tarafmda 41 bin tüfek fazlaydL Makineli tüfekte Yunan üstünlügü daha 119 kaylp vermigti. Yunan kayb13 Türk taran gehit ve yarah.olarak 3 Bi93Tdir. Yunanhlarda subay zayiati daha fazladir. Askerî tarihçiler, ehliyetli rinci Cihan Harbi'nden ç1kmig Türk subay kadrosunun daha oldugunu belirtir.28 IL Inönü zaferi üzerine, Tuggeneral Fevzi Papa orgeneral (birincife-

rik) rütbesine yükseltiliyor. yükIsmet, daha üç ay önce I. Inönü Savagi sonunda tuggenerallige seltilmigti. talih"in IL Înönü, tartigmasiz bir asker'i zaferdir ve gerçekten degigmesinin baglangicidu Zaferin ardmdan 28 Nisan'da Ingilizler Malta'daki Türk esirlerinden 40 kipiyi biraktilar.'l Haziran 1921'de Italyanlar, "makûs

26. Fethi Tevetoglu, Hamdullah n, Ankara, 1986, sf. 150-155.

Suphi Tannäver,

Kultür ve Turizm Bakanlig! Yayinla-

Kadri Karaos27. Mustafa Kemal imzali bu telgrafi Hamdullah Suphinin yazdígim Yakup 2. 32, dn. sf. 45 Yli, manoglu da dagruluyor: Politikada Selek, Milli Mücadele, If, 28. II. inänü zaferi ve telgraflann tam metni için bkz. Sabahattin 236-244. sf. sf. 2 \4-236; Nutuk, sf. 386-389, Inänu,Hatiralar,

312

kendiliklerinden Anadolu'dan çekilmeye bagladilar. Yunanistan'a karyl Îtalya ile Ankara arasmdaki iligkiler daba erken baglarmqti zaten. 9 Haziran 1921'de çok önemli bir diplomatik geligme daha oluyor; Fransiz Meclisi Digigleri Komisyono Bagkam ve Bagbakan Briand'm yakm arkadagi Ankara'ya geliyor bu Fransiz temsilcisi Franklin-Bouillon'dur Ziyareti gayri resmidir, 13 Haziran'da Ankara'da görügmeler yap1yor. Mustafa Kemal, sezdigi Fransiz-Ingiliz ayngmasmi bu gekilde net olarak görüyor 13 Haziran'da Fransizlar Zonguldak'tan çekiliyor. Ankara'daki bu görügmeden gimdilik bir gey ç1kmayacak, Franklin-Bouillon ülkesine dönecektir, ama Sakarya zaferinden sonra tekrar Ankara'ya gelerek antlagma imzalayacakt1r. Îngiliz tarafmdan da mesajlar geÏmeye 13 Haziran'da bagÏamigtir. Inebolu'ya gelen iki Îngiliz subay1, Ïstanbul'daki ingiliz Iggal Kuvvetleri Komutam General Harrington'un Mustafa Rengi Papa ile görügmek istedigini bildiren mesaji iletlyorlar! Îngilizler artik Yunan ordusumm bir gey yapamayacag1m anhyordu. olan

Zaferden sonra felaket Ama Yunan111ar "bir

geyler yapabileceklerini" göstermek istiyor. IL Înönü'den sonra Afyon'dan çekilip gimdi Dumlupmar cephesinde mevzilenen Yunan ordusu Eskigehir-Afyon hattuu ele geçirmek için taarruza hazirlamyor! Îzmir'den sevkiyatla takviye ediliyor. Yunan Ordusu Bagkumandam Papulas, 50 bin kipilik bir orduyla yap11acak taarruzun baçanya ulaçacagm1 söylüyor. Bunu daha önce de söylemig, fakat asker mevendunu 41 binin iistüne ç1karamamigt1. Yenilgi, onun 50 000 rakammdakiisrarm1hakh çikarmigtl. O s1rada Amadolu'daki Yunan iggal kuvvetterinin toplam mevcudu 103 545'tir; Îzmir'den Manisa'ya kadar genig bir araziye mevzilenmiglerdir. Yunanistan'daki siyasi durum kansiktir. Köylü kökenli Yunan erleri egitimli Kralci, subaylar ise Venizelosçul Yunan taarruz haz2rhš1üç ay sürüyor. Yunanhlar artik son kozIanm oynadiklarmm farlanda olduklan için bu taarruza olaganüstü bir önem veriyorlar. Bagta Kral olmak üzere Ba.pbakan ve Harbiye Nazin, Genelkurnay temsilcileri Anadolu'ya geçiyor. Ÿunan hükümeti adeta Anadolu'ya tagmmigttr.Kral, beraberindekilerle birlikte, 13 Haziran 1921 günü bir Ehlisalip (Haçh) Bagkumandam gibi karp11amyor.Kral "Yüzyillardan beri Yunanhhäin mücadele etmekte oldugu topraklar"1 alacaklanm, yüksek hüriyet ve adalet ideallerini gerçekleptireceklerini" belirten bir nutuk da veriyor.29 Ankara da biliyor ki Yunan yeniden saldiracaktir; Ankara da haz1rlamyor. Refet Bey'in kumandasmdaki Güney Cephesi, 1smet Bey'in ku"atalanum

29. Sabahattin Selek, Milli Mücadele,

ll, sf. 239-248.

I

l 313

mandasma verilerek Garp Cephesi'ne baglamyor. "Tekâlif-i milliye" yükümlülükler) yasasi ile yeni vergiler ç1kar1hyor; halk takatinin (milli son noktasmda... Besim Atalay, Meclis kürsüsünde "köyIü ot yiyor ot!" diye feryat ediyor, Ankara'ya "Îstanbul'dan gelenler"in Iüks israfuun önlenmesmi istiyor.

Meclis gergin... Mustafa Kemal, Rusya'dan silah ve cephane sevkiyatim hizlandirmk için ç1rpuuyor. Dogu Cephesi'nden asker sevkiyatt yapihyor. Ama , bu'kup uçusu 1 200 km yol demek ve sevkiyat kup uçuquyla degil kagm ile yapihyor! . Ankara'dan cepheye sevkiyat ayn bir sorun. Tecil olunmuy bütün erat geri çagnhyor. Egitim silalagtirihyor. Hastahklarlabogugmak ayn bir dert. Hastanelerde yatan veya hastahk sebebiyle bagvuranlarm sayis1150 bini geçiyor! Yunan taarruzuna kargi, 600 km genigliginde bir cepheyi savunacag1z! Zamamn Türkler lehine ipledigini dügünen General Papulas, Garp Cephesi Kumandam Ismet Paga'nm mzuladigi egitim için fusat vermek istemiyor; Yunan ordusu 10 Temmuz'da Ugak bölgesinden taarruza geçiyor... Milli Mücadele tarihinin en kanh muharebeleri yayamyor! Eskigehir'i biralop çektlmek zorunda kahyoruz! Ïsmet Bey, çikardigi emirlerde terk edilmemesim", direnilmesini istiyor. Ama direnemiyoruz! Garp Cephesi Kumandanhgi orduya, sivil idarecilere ve halka genelge yaymhyor: "mevzilerin

En büyük dini farz ve vatanseverlik, kaçaklarm11anetlemektir!

ordumuza yardim etmek,

asker

Ama dügman durdurulam1yor. Tarihe "Eskigehir Kütahya Muharebeleri" olarak geçen bu savagi kaybediyoruz! Yakup Kadri'nin Refet Paga'ya ve Garp Cephesi Harekât Dairesi Baykam Kurmay Albay Tevfik Bryikhoglu'na dayanarak yazdigma göre, bu yenilgide Cephe Kumandam Ismet Bey'in rol oynam14, ordumuz bu yüzden ugradig1 bozgunda, Atatürk'ün Sakarya dogusuna çekilme direktifi sayesinde büsbütün dagilmaktan kurtulmugtur. Belki de Ali Fuat Cebesoy cephe kumandanhšmdan ahnmasaydi igler bu kadar sürüncemede kalmayacakt1 Bu tür iddialar olmakla ve Meclis'te Ismet Bey aleyhine egilimlere yol açmakla beraber, Mustafa Kemal Paga hiçbir zaman Ismet Paga'yl cephe kumandanhšmdan almayi dügünmemig, aksine daima destek olmug, Nutuk'ta da ondan övgüyle bahsetmigtir. Her neyse, Sakarya'nm dogusuna dogru çekiliyoruz. Kral Konstantinos, yanmda Prens Nikola, Bagbakan Gunaris, Harbi"idaresizlikleri"

"bu

"30

30. Yakup Kadri Karaosmanoglu, Politikada

45 Yil, sf. 33-36.

314 ye Nazin Teodakis, Kurmay Bagkam Dusmanis oldugu halde, muzaffer bir eda ile Eskigehir'e giriyor!

Mustafa Kemal, gizlemiyor, ordunun Eskigehir'in dogusuna çekildiginibir bildiri ile açikhyor! Yunan ordusunu imha etmenin garantisi olarak, Anadolu'nun genigligini ve milletin fedakârhšnu gösteriyor! bu? gekilmek Daha faz1a geriye demek! Ne demek Îsmet Papa da üstün Yunan Kuvvetleri kargisinda çarp1pa çarpiga erimektense, Sakarya'mn dogusuna kadar çekilip orada mevzi tutmay1 dügünüyor. Mustafa Kemal Pa.ya'ya yaz1yor bunu. Askerlik bilimi bunu gerektiriyor, ama bu karan vermek çok zor! "Ordu mailup oldu, Yunan geliyor" diye panik baglanugtir bile! Hükümet Meclis'in Kayseri'ye tagmmasi için hazirlik yap1yor; günkü Yunan durdurulamazsa Ankara'ya girebilir! Her i¿eybitebilir! haber" geliyor. Ankara'daki Mustafa Kemal'e saat bagi cepheden Bu Itoktada Mustafa Kemal'in sadece askerî dehasi degil, siyasi dehasi da devreye giriyor! Komutan olarak askerlik ilim ve sanatmm geregi neyse ona, yani Sakarya'nm dogusuna kadar çekilmeye karar veriyor, bunun korkunç siyasi sorumlulugunu da üstleniyor! SevketSüreyya'nm dedigi gibi uzun vadeli ve genig ufuklu karari ancak o verebilirdi." Sakarya Nehri'ne kadar topraklar1, bu arada, zaten dügman elinde bulunan Kütahya ve Afyon'dan sonra Eskigehir'i de birakarak orduyu Sakarya'nm dogusuna çekmek! Mustafa Kemal, Garp Cephesi Komutam Ismet Bey'e bu emri veri"kötü

"bu

yor ve planm1göyle

anlatlyor:

Buna kargihk bizim ordumuz toplu bulunacak, daha elverigli gartlara malik olacakte. Bu tarzda hareket edigimizin en büyük mahzuru, Esl
ortadan kaldiracak muvaffaMustafa Kemal'in planladigi kiyet", iki ay sonra kazamlacak olan Sakarya Savay1'dir!Ama onun da rantisi yok. Müthig bir risk almigtir. Çünküdügman orada da durdurulamayabilir! Nitekim Mustafa Kemal, Ankara'nm da dügmesi ihtimalini dikkate alarak, Meclis'in Kayseri'ye tagmmasiiçin tedbir almmasun istiyor! dogru akan o periyan insan seli" ortasmda Çözülenordudan Kumandam Îsmet Bey, yanmdaki gazeteci Yakup KadGarp Cephesi

g-

"geriye

ri'ye gunlan söylüyor: Her gey bitti Yakup Kadri! Hayale yer yok! Hakikat bu! 3 I. Nutuk, sf. 405-406.

I

315

anlaCepheden dönen milletvekilleri Meclis'e durumun vahametini yüzde sün20'sinin çarigi, "Askerin kaputu, matarasi ve tiyor. Riza Nur, verdigini, zayiat sirasmda ama çegüsü yok" diyor; ordunun çekilme kirdek subay kadrosunun moralinin yüksek oldugunu anlatlyor. Meclis'te Mustafa Kemal ve hükümet elegtiriliyor: Asker tütün yerine ot içi"Bizler peynir ekmek yiyeyor, elbisesi yok, 4 aydir maag verilmemig; askerin sikmtisim paylagahm..." Böyle kapkara bir maglubiyet ve çöküntü döneminde umudunu kaybetmeyen Mustafa Kemal Paga ige, Îsmet Paga'yi kutlamakla baghyor! Moral vermek íçin tabii... Geri çekilmekle dogru yaptig1m söylüyor. SevketSüreyya'nm vurguladigi gibi, o bir hesap adamidir. Bozgunlar, belirsizlikler onun bagim döndürmez. Mademki ortada böyle bir vaziyet vardir, o halde bu vaziyetin bir çözüm yolu da olacaktir!*

rk '

Mustafa Kemal Baykumandan Evet, yenilgiyle geriye, Saliarya Nehri'nin dogusuna çekilmigtik. Yunan iggali altmda kalan Bursa, Ugak, Afyon, Eskigehir'de Yunanhlar çok gaddar davramyor. Karargâhmi Ugak'a ta imig olan Kral yaplyor. General Stategos basma Konstantinos zafer kutlamalanm aç1klama yapiyor: Kemalist ordunun alabeti böyle oldu. Geriye kalan enkazm tamamen dag1hnas1 çok sürmeyecek...

dagilmasi" endigesi Ankara'da da var. Üstelik Sakarya'nm dogusuna kadar çekilme emrini veren Mustafa Kemal Papa ve Fevzi P a'dir! Kükreyen, Dahast, Meclis'in Kayserfye tagmmasi konugulmaktadir. papalarm konugmalan yaFevzi Kemal ve öfkelenen Meclis'i Mustafa açiklayanuyorlar hek tabü... askerî s1rn t19tirmlyor, Onlar da Îçte 25 Temmuz 1921 günü Meclis'ten bir an: Evet, milli ordunun

"tamamert

Kürsüye çikan Fevzi Paga'nm rengi uçmuy tirag olmamig, kim bilir gözlerinin etraf1halka halka, elbisesi toz topkaç gündür uykusuzluktan ba.ÿliyor...33 rak, periyan loyafetle söze

Fevzi Papa, "Genelkurmay baykam olarak bütün sorumluluk benim, hiçbir kumandan bundan mesul tutulamaz" diyor; ordumuzun geri çe32. Kutahya-Eskigehir muharebelerindeki maglublyet, ismet, Fevri ve MustafaKemal pagalarin davraniglari, çarpigmalar ve kuvvet mukayeseleri için bkr SabahattinSelek, Milli Mücadele, II, sf. 24l-264, $evketSüreyya Aydemir, Tek Adam, II, sf. 490-495. 33. Birinci Meclis'ce MllletvekillDamar Arikoglu'dan aktaran Sabaha¢in Selek, a.g.e., sf. 269.

316 "stratejik

kildigini çünkü balamdan en müsait yerde harbe devam edeanlatiyor; cegini" o yer Sakarya'nm dogusudur. Fevzi Papa Mustafa Kemal Paga'yla aldiklan karan da aç1khyor: Hükümet merkezini

Kayseri'ye nakletmeye

karar verdik!

Herkes biliyor ki, dügman Sakarya'nm dogusunda da püskürtülemezse Ankara da dügecektir! Sonrasi? Korkunç... Cepheler çökerken bir de Meclis'te siyasi kriz patlak vermigtir. Sagduyu hâkim olmadigi takdirde bu kriz iki gekilde sonuçlanabilir. Ya Meclis Mustafa Kemal'i harcayabilir veya Mustafa zor kullanarak Meclis'i dagitmak mecburiyetinde kalabilir!34 Morallerin çöktügü böyle bir sirada Dersim mebusu Kürt Diyap Aga kürsüye geliyor. Bu onun ikinci ve son kürsüye geligidir; ilki mebus olarak yemin etmek içindi... Diyap Aga konuquyor: Efendiler biz buraya kaçmaya ru geldik, yoksa kavga ederek ölmeye mi?

Cepheyi teftig için gönderilmig mebuslar cephede gördüklerini Meclis'in 2 Agustos tarihli toplantismda anlatlyor. Konya Mebusu sarikh din adami Ömer Vehbi Efendi, Karesi (Bahkesir) Mebusu mülkiyeli Vehbi (Bolak) Bey, Sinop Mebusu Dr. Riza Nur, Izmir Mebusu Mahmut Esat (Bozkurt) durumu anlattyorlar ve bir änerge veriyorlar, de tedbirlere", olaganüstü önlemlere ihtiyaç var; bunlan uygulamak üzere Mustafa Kemal Papa bagkumandan olsun! "Fevkalade salahiyet" sözü, lttihat ve Terakki diktatörlügü yüzünden güpheyle kargilanan bir kavramd2r. Lord Kmross'a göre, Meclis üyelerinin birçogu Mustafa Kemal'in diktatörce heveslerinden kugkulamyor.35 Enver Paga'nm askerî diktatörlügü hafizalarda hâlâ çok canhdir. Bu kugkular gittikçe artacak ve Meclis'te Mustafa Kemal'e kargi Grup" ad1yla bir muhalefet olugacaktar. Falih R1fla'nm anlattig1 gibi, Mustafa Xemal Paga'nm nüfuzu hayli agmmigtir. O içeri girdigi vakit, eskisi gibi, herkesin gözü onun ü tünde degildir artik. Homurtu ile kargilandig1 bile oluyor. Birçok mebusa göre ugramlan bozgunun gerçek sorumlulugu onun omuzlanndadir. Odasma gelenlere yap1yor" diye cevap veriyor. manevra "Bapkumandan ol" diye yapilan öneridert de kugkulamyor. Vatanm son tepesine kadar savag karannda olan Mustafa Kemal, herhangi bir çarpigmanm dogrudan dogruya sorumlulugunu üzerine almak istemiyor. "Bu öneriden maksat nedir?" diyor; "Lazun gelen tedbirleri "fevkala-

"lkinci

"ordu

34. Sabahattin Selek, Milli Mucadele,

sf. 260-26L

35. Lord Kinross, Bir Milletin Yeniden

Dogugu, Atatürk,

sf. 342.

buradan ahyoruz, bu öneri beni Ankara'dan mana taq1mazl=36

usaklagtirmaktan

bagka

Bagkumandanhk Kanunu'nun görügülmesinde, lehinde, aleyhinde çok sert tartigmalar oluyor.37 "Bir kisim zevat" ordunun çöktügünü, Milli Mücadele'nin kaybedildigini dügünüyor; Atatürk, isim vermeden bunlarm görügünü ve kendisinin kugkusunu sonradan Natuk'ta yöyle anlatacaktir:

Istiyorlard1 ki, kendi tasavvurlarma göre hezimete

ugramig

ve çökme-

ye devam edecek olan ordunun bagmda benim de pahsiyetim

hezimete ugrasm... Diger bir kisun zevat, diyebilirim ki ekseriyet, bana olan emniyet ve itimatlarmdan dolay1, samimi olarak ordunun fiilen bagma geçmemi arzu ediyorlar...

Mustafa Kemal'in hesabi Meclis

"ordunun

bagma geç" diye 1srar ederken, onun sürekli kaçmmasi mümkün mü?! Öyleysehesabru iyi yapmasi, bu büyük sorumluluguüstlenecekse eline büyük yetkiler almas11az1m! SevketSüreyya göyle anlatlyor: Mustafa Kemal gene her zamanki zirhma büründü. Yani herkesin konugmasim bekledi. Her geyin konuqulmasuu bekledi. Herkesi, her söyleneni dinledi. Herkes dügündügü, söyleyebilecegi her geyi ortaya döktü. Hatta konugmalarm sonuna varildigi halde onun hâlâ ortaya atilmamasi, kumandanhgi kabul için konugmamasi, Meclis'te felaketin yalon ve kaçimlmaz oldugu fikir ve havasim nyandirdLE

17bu rtoktaya gelince artik gin olanlar da ikna oluyor, Kemal'in siyaset yaptigiin,

"fevkalade

salahiyet" kavrammdan tedir-

"ba.yka

çare yok" diye dügünüyor. Mustafa "parlamento taktigi" uyguladigim gärüyobu mutlak umutsuzluk Igi mutlak kabul noktasma getirinceye ruz: ve isteksiz kadar susuyor, gözüküyor. Ne zaman ki, Meclis içinde ve digm"fevda herkes kabul edecek hale geliyor, Mustafa Kemal tam o sirada "ortaya althyor." kalade salahiyetler" istiyorum diyerek Mustafa Kemal'in ömrünün her a.gamasmda gördügümüz siyasi de-

hasi... Sabahattin Selek, Bagkumandanhgi almada Mustafa Kemal Pa.ga'nin isteksiz gärünmesini, da bu riski o sirada göze almaya pek niyet"onun

36. Fallh Mkt,

Çankaya, s£ 297-

298.

37. Bu taragmalar için bkz. Ahmet Demirel, Birinci Meclis'te Fabri Çoker,Türk Parlamento TariM, L cllt, sE 202 vd. 18.

SevketSüreyya Aydemir,

Tek Adam, II, sf. 496.

Muhalefet,

sf. 160 vd;

i

318

li olmadagi anlagilmaktadir" diye yorumluyor.39 Aym zamanda, bütün olugmasim bekledigi de alabilecegi anm gelmesini, verilecekse yetkiler bir gerçektir. Olaganüstü o da bu riski göze alacaktir, igin bu noktaya gelmesi için biraz da taktisyen olarak dügünüyor... Uyguladigi taktigiNutuk'ta çok güzel anlatir: "kivam"m

yetkileri

Benim fiilen kumanday1 üstüme almam, bütün Meclis'te son çare ve son tedbir olarak görüldü. Meclis'in bu görügü, süratle, Meclis digmda da yay11di. Benim ses ç1karmay1gun ve kumanday1fiilen üzerime almaya yanagmay141m, adeta felaketin kesin ve yakm oldugu dügünce ve inancru yaygm bir duruma getirdi. Bunu anlar anlamaz kürsüye ç1ktim...40

4 Agustos'taki gizli toplantida kürsüye ç1kan Mustafa Kemal, kendisine gösterilen güvene tegekkür ettikten sonya, kendi imzasiyla bir önerge veriyor. Önerge'de"Bagkumandanhgim kabul ediyorum" diyor, için TBMM'nin ama bundan ülke için beklenen yarar1 sašlayabilmesi yetkilerini kendisine devretmesinin gart oldugunu belirtiyor: Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin haíz oldugu lanmak gartiyla üzerime abyorum... ...

salahiyeti,

fiilen kul-

Diktatörlük endigelerini gidermek için olsa gerek, önergede milli hâkimiyete bagh kalacagi konusunda garanti veriyor, yetkinin üç ayla simrlanmasuu

istiyor:

Ömrümboyunca, milliItâkimiyetin en sadik bir kulu oldugumu millebir defa daha gösterebilmek için, bu yetkinin üç ay gibi lasa bir süreyte le suurlandinlmasim aynca rica ederim. Mustafa Kemal, bagkumandanhk ve fevkalade yetkiler için partlarm tam olgunla.ptigi bir siraya denk getirdigi ve bu garantiyi verdigi halde, Meclis'te itirazlar baghyor: Meclis'in haiz oldugu yasama ve yarütme yetkisi, hatta Îstiklâl Mahkemeleri örneginde gördügümüz yarg1 yetkisi adam"a devredilemez! Hatta Bagkumandanhšm Meclis'in mane çahsiyetine ait oldugunu belirterek, verilecek unvamn "Bagkumandalt Vekili" olmasmi isteyen mebuslar da var... Itiraz edenlerin bagmda muhaliflerden Erzurum Mebusu Hüseyin Avni (Ulag), Mersin Mebusu Salahattin (Käseoglu), Trabzon Mebusu Ali SükrüBey geliyor. Mustafa Kemal uzun cevabi konugmasmda, "Meclis'in genel yetkilerini" uzerinealmayi ve "Meclis'in varhšma son vermeyi" asIa dügünmedi"tek

39. Sabahattin Selek, Milli Mücadele,

II, sf. 273.

40. Nutuk, sf. 406-407. (Sadelestirme: Prof. Zeynep Korkmaz, Nutuk,

1991, sf. 414.)

319

"hayalinden

bile geçirmedigmi" anlatiyor. Savag vaziyetmin gerektirdigi uygulamalan luzla yapmak için ve aym zamanda içeriye ve diganya kargi sašlam bir irade birligi göstermek için bu yetkilerle birlikte Bagkumandanhšm bir zorunluluk oldugunu bekendisine verilmesinin mmt1kasiyla" smirlanmasma da kargi çikiyor. lirtiyor. Yetkilerin mmt1kasi yoktur, bütün ülke söz konusudur. bir harp simrh Çünkü konugmas1yla Meclis'i ikna etmigtir. Riza Mustafa Kemal bu uzun N ve arkadaylanmn verdini ve Mustafa Kemal'in istedigi bütün yetkilerf içeren "Bagkumandanhk Kanunu" önergesi 5 Agustos 1921 cuma günü Meclis'te ele alm1yor. Mustafa Kemal Paga'ya üç ayla s1mrh olmak kaydiyla Meclis'in yetkilerinin ve Bagkumandanhk yetkisinin verilmesi, gizli oturumda 13 ret oyuna karg1hk 169 oyla kabul ediliyor. Hemen açik oturuma geçiliyor ve aç1k oturumda, el âlem kargismda, hiçbir tartigma yap11madan 184 üyenin oybirligiyle Meclis, Mustafa Kemal Paga'yi "Bagkumandan" yapiyor, Meclis'in yetkilerini kullanmasmi

gini,

"harp

,

onayhyor.

Olaganüstü yetkilerle Bagkumandan Evet, 5 Agustos 1921, TBMM Reisi Mustafa Kemal Paga, olaganüstü yetkilere

sahip Bagkumandan'dir.

Eylül'de Sakarya zaferi kazamlacak, Mustafa Kemal'in Bapkumandanhk yetkisi dört defa uzatilacak, 29 Ekim 1923'te Cumhurbagkam seçilinceye kadar TBMM Reisi ve Bagkumandan olarak hem askerî, hem siyasi alanda olaganüstü yetkileri elinde bulunduracam.41 "Tek Adam"m büyük tarihî yolculugundaki en önemli kilometre taglarmdan biri bu Bagkumandanhk Kanunu'dur. 40 Bu muazzam yetkileri ve muazzam sorumlulugu üstlendiginde, yagmdadir! yetkileri üstlendigi gün "OrduBeyanname? yaym11yor; Millete geri çekilmemizin bir yenilgi deya ve il, bagarih bir strateji oldugunu söylüyor

Bagkumandan oldugu ve olaganüstü

Dügman ordusunu pek korkunç zayiataugrattiktan sonra, ordumuzun vaziyeti aldik. Bücevherinden hiçbir kaybetmeksizin bugünkü asli gey üssünden uzaklagmig tün dügman ordusu asli kaynaklarmdan ve hareket bir vaziyettedir... "memur

edildigini" Kendisinin TBMM tarafmdan Bagkumandanhia inayetiyle zaferm kazamlacagim belirtiyor: anlatiyor, Allah'm -

41. Tanigmalar ve oylama için bkz. Ahmet Demirel, Birinci Meclis'te Muhalefet, sf. 256265; Mustafa Kemal'in tarihî äneme sahip ayrintili konugmalan ve muhalefetin konugmalan içln bkz. Fahri Çoker,Türk Parlamento Tarihi, I, sf. 202-242.

320

Milli mukadderata el koymuy bulunan Büyük Millet Meclisi bugün beni ordunun muvaffakiyetini saglayacak olan bütün tedbirlerde tam yetki ile donatarak Meclis reisliginden bagka bütün ordularm bagkumandanhma memur eyledi. Sialere bu beyannamemi yazdigun dakikadan itibaren Înayet-i Sübhaniye'ye dayanarak ve iftihar ederek büyük ve gerefli vazifeyi yapmaya baglamig balunuyorum... -kavrammm

"vatan"

gerektirdigi her Beyannamesinin devammda tedbirin uygulanacagnu, her geyin yap11acagim" belirtlyor, beyannamenin erlere, bütün ahaliye, askerî ve idari birimlere ulagtinlmaediyor, si istiyor. Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleriyle belediyelere Allah'tandir"* diyor.42 Mustafa Kemal ve Fevzi pagalar, 6 Agustos'ta Karabekir'e gönderdikleri bagmda, pek acele, zâta mahsus" telgrafta, bagkuman"gereken

"teblig"

"tevfik

"makine

"memur"

edildigini, olaganüstü yetkileri üstlendigini, Ismet Paorduyla ilgilenmek için Genelkurmay Bagkanhgl'ndan ga'nm dogrudan istifa ettigini, Milli Savunma Bakam Fevzi Paga'nm bu göreve vekâleten bakacag1m bildiriyorlar.45 Bagka kumandanlara genel gönderilirken Dogu Cepözel olarak bilgi verilmesi, Karabekir'in hesi Kumandam Karabekir'e ve Dogu Cephesi'nin önemini gösteriyor. Sakarya Savagi boyunca Bagkumandan Mustafa Kemal Papa ile Dogu Cephesi Kumandam Kâzim Karabekir Papa arasmda savagm taktik ve stratejisi üzerine makine bagmda telgraf yaz1pmalan olacaktir. Eskigehir savagmm kaybedilmesi ve ordunun Sakarya'nm dogusuna çekilmesi ile savaym sevk ve idaresi müdafaa konusunda Karabekir'in bazi elegtirileri.vardir, ama yoktur..." stratejisini Karabekir de "qu veya bu hattm veya mevkiin müdafaasi dügünülmeyerek dügmam ylpratarak güçsüz dügürmek ve sonra da zamanmda darbe vurmak" biçiminde ifade ediyor.44 danhga

"beyanname"

"hatti

Sakarya zaferi Elde avuçta para yok, fakat ordunun ihtlyaci çok büyük; askerin giyim ihtiyac1 bile kargilanamarug durumda. Mustafa Kemal, sivil h içinden gelen Mahmut Celal Bayar'1 çagirlyor, "Celal Bey... siz bilirs her ev bir çift yün çorapla bir don verebilir mi?" diye soruyor!45 Bu soru halkm da ne kadar yoksul oldugunun bir göstergesidir. Bayar yine * YardLm

Allah'tand ir.

42. Atatürk'ün 43. a.g.e.,

Bütün Eserleri, ci1t I 1, sf. 286-287.

sf. 288.

44. Ble Kâzim Karabekir, Nutukve 45. Camal Kutay,

Üç Devirden

Karabekir'den

Hakikatter.

Cevaptar, cilt 5, sf. 367-387.

[sanbul, 1982, sf. 92.

321

de nispeten geligmig olan Ege Bölgesi'ndendir... Halka böyle bir yükümlülük yüklenebilir, bunu bile yapamayacak kadar fakir olanlar istisna edilebilir veya zenginlerin iki kat çamaç1r vermesi istenebilir... TBMM Reisi ve Bagkumandan Mustafa Kemal Papa, yasama, yürütme ve bagkumandanhk yetkilerini aldiktan iki gün sonra, 7 Agustos 1921'de yükümlülükler" adlyla bilinen bir dizi emir"Tekâhf-i Milliye" yani leri yaymlamaya ba.phyor: Îlk 6 emirde, ordunun ihtiyaç1an için yap11aca zorunlu satm almalar için her ilde valiler bagkanhimda ücretsiz komisyonlar kuruluyor, asker için her evin birer talam çamagir, bir çift çank ve çorap vermesi hükmü getirillyor, fakirlerin bu yükümlülügünü zenginlerin kargilamasi emrediliyor, ordunun ihtiyaçlanm karg11ayacak bez, kumag ve gida gibi maddelerin yüzde 40'ma el konuluyor. At arabasi ve kagm gibi ulagtirma araçlan olanlarm, ordu ihtiyaçlan için 100 km mesafeye kadar taguna yapmalan mecburiyeti getiriliyor Ertesi gün 7-10 numarah Tekâlif-i Milliye emirleri çikanhyor: Herkes elinde bulunan silah ve cephaneyi, sonradan geri almak üzere orduya teslim edecek, herkes elinde bultman benzin, tutkal, kablo, lastik, telefon gibi araçlarm yüzde 40'im orduya verecek, lahç ve silah yapabilecek demirci, dökümcü, marangoz gibi ustalar ismen tespit edilecek, at, egek gibi hayvanlarla, araba ve kagmlarm yüzde 20'si orduya verilecek...46 "milli

Bu tedbirler Meclis'te tartigihyor. Meclis kürsüsüne çikan Mustafa Kemal Paya 8 Agustos günü yaptigi uzun konugmada, harp meydanmda savagmak kadar zorlu bir siyasi cesaretle diyor ki: Biz bütün maddi ve manevi kuvvetlerimizle dügmanlarimizi durdurmaya ça11pacag1z ve bunda muvaffak olacagimiza her zaman emniyet ve itimadmuz vardir... Fakat memleketin tamamuu müdafaa ve muhafaza etmek istiyoruz. Bazen geçici olarak bir losmmm dügman eline geçmesine razi olmak icap eder... Biz zafer neticesini kati görerek bu ige girigmigtik. Neticede ingallah muvaffak oluruz. Yalmz dügman buraya veya puraya kadar gelebilir!.?

Dügman buraya, Ankara'ya kadar gelebilir, panige gerek yok! Meclis'i Kayseri'ye taÿ1mak gerekebilir! Bagkumandan Paga niye bu kadar serinkanh? Sadece mizacmdan degil, ne yapt1gim lyi bildiginden: Musgarantisi ülkenin genigligi ve milletin fedatafa Kemal'e göre kârhgi"du, Tekâlif-i Milliye emirleriyle bu fedakârhk yap1hyor... Îkincisi, Anadolu genigtir, dügman Anadolu içlerine ilerledikçe üslerinden uzaklagiyor, Yunan ordusu yenilecegi yere gid.iyor; yani Sakarya'ya! "zaferin

Napolyon ve Hitler'in Rusya derinliklerinde boguimasuu tekrar hatirlamak gerekir. 46. Tekâllf-i Milllyeemirleri lçin bkz. Atatürk'ün 47. Atatürk'ün

Bütün Eserleri, cilt I I, sf. 315.

Bütün Eserleri, cilt I I, sf. 293-309.

322

Sakarya Savagt, milli tarihimizirt en önemli meydan muharebelerinden biridir. En kritik birkag gün göyle: 23 Agustos 1921 Sah: Savag Yunan hücumuyla baghyor. Sakarya Nehri'nin doku tarafmda 100 km genigliginde bir cephede tarihin en kanh savaglarmdan biri yap1hyor... Mustafa Kemal'in cephede savag1 yönetirken attan dügerek kaburga kemiklerini lordig1, muharebeleri yönettigi sedyeden savagtir bu! Iki tarafm kuvvetleri silah ve sayi balammdan apag1yukari egit. Savagm birinci günü, saganak yagmur var. Siddetlif1rtma batidan doguya estigi için siperlerdeki Türk birliklerine çarplyor, onlarm görüg mesafesini son derece daraltayor. Kalkan tozdan bir metre ötesi gözükmüyor. Yalmz gimgekler çaktigmda etraft görmek mümkün! Yunanhlar hücumu bu havaya göre ayarlanug. 100 km'lik cephe boyunca bazen Yunan, bagn Türk kuvvetleri ilerliyor veya geri çekiliyor. Îlk günlerde Yunanhlar agir bas1yor. Türk kuvvetleri sag kanatta 7,5 km merkezde 15 km geri çekiliyor... Cephe'nin güneyindeki sol kanat agir dügman hücumu kargismda 20 km geriye çekiliyor; stratejik degeri olan Mangal Dagi'm Timanhlar ele geçiriyor! 50 km ötede Ankara var! Topçu atiglan Ankara'dan duyuluyor! Mustafa Kemal'in Natuk'ta belirttigi gibi: Dügman ordusu 23 Agustos 1921'de taarruza baglad1. Birçok kanh ve buhranh safhalar ve dalgalar oldu. Dügman ordusunun üstün gruplan müdafaa hattinuzm birçok parçalarmi lordilar... "hattm"

savunulmasi degildir. Müdafaa hattimizda Fakat stratejimiz satlu" savunulacaktir. Igte Mustafa Keböyle kirilmalar da olsa, mal ünlü emrini bu sirada yaymhyor: "vatan

Hatti müdafaa yoktur; sath1müdafaa vards. Vatanm her kang topragi, kamyla islanmadikça terk olunamaz. Onun için, küçük, büyük her birlik bulundugu mevziden atilabilir. Fakat büyük, küçük her birlik durabildigi ilk noktada, tekrar dügmana karg1 cephe teykil edip muharebeye devam eder. Yanmdaki birligin çekihneye mecbur oldu" u muka mevzide sebat Bulundugu olamaz. ve gören birlikler, ona tâbi mete mecburdur! vatandagm

-

Türk ordusunun kumanda heyeti, bastan beri savag1 bu gözle görüyor Belli bir cephe hattmdaki çatpigmalann kazamlmasi veya kaybedilmesi savunuldegil, Anadolu derinliklerinden yararlanarak genig bir m8SL.. Fevzi Papa 25 Temmuz günü Meclis'te yaptigi konugmada aym müdafaa stratejisini dile getirdini gibi, Kâzun Karabekir de 21 Agustos'ta Mustafa Kemal Paga'ya çektigi telgrafta gunu taysiye ediyordu: "sathm"

I

I

323

bu hattm savunulmasi dügünülmeyerek dügmamn y1pratilmaCepheleri si... az kuvvetle tutarak dügman cenahlarmm birine üstün kuvikinci bir manevra arazivet toplaylp oraya vurmak, bayarih olunamazsa

Suveya

sine çekilmek... "mütalaa

buyurdugunuz gibi, yalmz AnkaMustafa Kemal cevabmda ra'mn batismda ciddi bir muharebeyi zaruri görmekteyiz" diye cevap cenaha taarruzla bütün dügman cephesini y lyor. Karabekir de y a imkânuu" belirtiyordu¾ Îsmet ve Mustafa Kemal pa.yalarm Kütahya-Afyon hattim birakip müdafaa" yapmalan, geri çekilmeleri, IL Inönü Savagi'nda da Karabekir'in de bu tavsiyeleri gösteriyor ki, kumanda heyeti apagi yukan aym stratejik vizyona sahiptir. Bu komutanlar Osmanh Harp Akademisi'nde aldiklan askeri egitimle birlikte Birinci Cihan Harbi'nde kan ve ateg içinde yetigmiglerdi. Alman General Von Kress, henür otuza basmig ve Harp Akademisi'nden yetigmig, tümen ve alay kumandanlan olan genç Türk subaylan"ndan övgüyle bahseder. SimdiIstiklâl Harbi'ni, Sakarya Meydan Muharebesi'ni yönetiyorlar. Savagm birinci günü Hâkimiyet-i Milliye gazetesi "Yunanhlahn Haç için, Anadolu Müslümanlarmm î'lâ-yi Kelimetullah' için ve Hilalimizin satvetini korumak için" savagtiklanm yazlyor. 26 Agustos Onma: Savag kritik bir safhaya giriyor, Yunanhlar Karailyas tepelermi ele geçiriyor! Kartaltepe ve Yildiztepe elden ç1kiyor! Mini Savunma Bakam Refet Mustafa Kemal, cepheden Ankara'daki Paga'ya çektigi telgrafta, "Meydan muharebesinin Ankara'ya kadar intikal etmesi ihtimal dahiline girmigtir" diyor, Meclis'in, hükümetin ve Ankara'da Keskalmasi uygyn olmayanlarm "Yahqihan üzerinden kin'e, ondan sonra zarurèt hâsal olursa Kayseri'ye nakli lazimdir" diye bildiriyor! Aym gün kendi özel kalem müdürü Hayati Bey'e çektigi telgraf insani bakimdan son derece anlamhdir. Refet Paga'ya çektigi telgrafta Meclis ve hükümetin Keskin'e ve oradan icap ederse Kayseri'ye istedigini belirten Mustafa Kemal, Hayati Bey'e qu talimattagmmasmi "sai

"sathi

"yaylan

"ihtlyaten"

lan veriyor

Fikriye Hamm ve Fuat ve Salih beylerin aileleri ve Fethi ve Rugen Eqref beylerin emniyetli bir surette Yahgihan istikametinden evvela Keskin'e iki gün zarfmda hareket etmelerini temin ediniz. Mühim egyalan Kayseri'ye gönderiniz. Fikriye Hamm'm yamnda lüzumu kadar muhafiz bulundurunuz.49 48. Zeki Sarihan, a.g.e., Ill, sf. 662. 49. Atatürk'Un

Butûn Eserleri,

cik I I, sf. 351, 352.

324

Fikriye Hamm, Mustafa Kemal'in uzaktan akrabasi, o sebeple küçük yaylardan beri tamgiyorlar, birbirlerini seviyorlar. Çankaya'da beraber sevdigi nikâhla ya.71yorlar, dinî evlidirler. Mustafa Kemal genç kadmi sava.y meydanmda da ihmal etmiyor.50 Hâlcimiyet-i Milliye gazetesi "Türk ordusunun tarihin görmedigi bir hamaset ve gecaatle cihad ettigini" yaz1yor. Sakarya'dan ilk olumlu haber 28 Agustos pazar günü geliyor: Bütün gece devam eden çarpigmalarm ardmdan, Demiryolu boyunca Dördüncü Grup bölgesine devam etmekte olan Yunan hücumu püskürtülüyör! Artik Meclis'i, hükümeti ve Fikriye Hamm'1 Keskin'e nakletme dügüncesi gündemden dügüyor. 31 Agustos Çargamba:Mustafa Kemal Paga, savaym cephe savay1 olmaktan çaktp uzun süreli bir ylpratma harbine dönügebilecegini, öyle bir sava.pta bagarmm kesintisiz ikmal yap1lmasnia bagh oldugunu, bunun için Rus yardmunm cepheye ulagmasmm hizlandmlmasim emrediyor. 2 Eylül Cuma: Kötü haber. Stratejik degerdeki

ÇaldagiYunanhlar

eline geçti; Yunan111armmorali yükseldi. Mustafa Kemal AP ajansma verdigi beyanatta "senelerce sürse.bile" Yunanhlarm Anadolu'dan kovalacagm1 söylüyor. 3 Eylül Camartesi: Yunanhlar Çaldagi'dan sonra ilerliyor, HaymanaPolath yolunun bir lasnum ele geçiyorlar. Kanh süngü muharebeleri oluyor. Bu çok silantd1 dönemde bile Mustafa Kemal diplomasiyi elden biKaradeniz Bölgerakmiyor, yüzde 40'ma el konulan gida ürünlerinden si'nde toplanacak talulm bir bölümünün açhk s11antisi çeken Rusya'ya

gönderilmesini istiyor. Bunu Moskova Büyüke1çisi Ali Fuat Paga'ya bildiriyor ve Rus DigigleriKomiseri Çiçerin'e bu haberin iletilmesini istlyor!51 Eylül 4 Pazar: Bazi Yunan birlikleri top atig1yla hüguma geçiyor, Polath sirtlarru iggal ediyorlar, fakat 600 ölü veriyorlar. Yunauhlar böyle mevzi bagarilar elde ediyor, ama Baykumandan Papulas bir çikmaza

dogru gittiklerini görerek, Yunan Savag Bakanhgi'na, rapor gönderiyot: Ankara'yi alma istegi, felakete sebep olabilir, vazgeçelim! Papulas, daha ileri giderlerse yenilgi olabilecegini, hâlbuki girndi gal ettikleri topraklan elde tutarak bang masasma otururlarsa yar

-

1

50. Fikriye Hanim bakkinda bkz. Hifzi Topuz, Gazi ve Fikriye, Remzi Kitabevi, 2006. Topuz'un kitabi roman üslubuyla yazilmig, Gazi'ye "Osmanli aile hukuku geriata dayali Mecelle tarafindan düzenlenmigtir" glbi garçak digi konugmalar yaptirmigtir. Hâlbuki Mecelle'de aile hukuku düzenlenmemigti. Bagkumandanlik Kanunu'nun tarihini yanlig vermesi glbi kitapta bazi maddi hatalar, kurgular olmakla birlikte, Fikriye Hanim hakkinda eldeki tek aragtirmadir. Telgraf metninde adlari geçen Fuat (Bulca) Fikriye'nin akrabasi ve Kemal Paga'nin çocukluktan beri arkadagidir. Salih (Bozok) Paga'nin eski arkada§i ve halen yaveridir. Ankara'sinda Mustafa KeFethi Okyar ve gazeteci Rugen Egref Ûnaydin, o yillarin mal ve Flkriye Hanim'Ja ailece gärügen dostlardir. "erkek"

5 I. Atatürk'ün

Bütün Eserleri, cilt l I, sf. 373.

i

325

ç1kacaklarim dügünüyor. Savag Bakam, 10 Eylül'de Papulas'm görügünü onaylayacak, fakat 10 Eylül'de savagm gidiçatt Türkler lehine dönmüg, Yunanistan açisindan is iëten geçmig olacaktir. 6 Eylül Sah: Sakarya cephelerinde durgunluk! Belli ki Yunanhlarm

hücum takati tükeniyor, 7 Eylül Çargamba:11erleyereklojistik üslerinden uzaklagtmg Yunan ordusu, Mustafa Kemal'in öngördügü duruma girmigtir. Dügmanm takati kalmadi, yiyecek zamanmda...52

ekmek bulannyor.

Simdien

olan

zaylf

Türk kegif taarruzlarmm bayan kazanmasi bunu dogruluyor. Demek ki, savaq, bugün Türkler lehine dönmeye baghyor. General Papulas Atina'ya telgraflar çekiyor, takviye birlikleri istiyor, Ankara sevdasmdan vazgeçilmesini tekrar talep ediyor. 8 Eylül Pergembe: Savagm 17. günü... Yunan taarruz gücünün tükendigini gören Türk ordusu kargi taarruz için hazirhklar yap1yor. 9 Eylül Cuma: Cephede sadece karg1hkh top atiglan yapihyor. Ankara'da moraller yüksek. Zafer genlikleri yap1hyor. Bando geçit resmi yaplyor. Hacibayram'da kurbanlar kesiliyor, sancakii perif açihp dua ediliyor. Dervigler ilahiler okuyarak yürüyüg yaplyor. Kadm erkek binlerce Ankarah sokaklarda! Îstanbul gazetelerinde haberler çikiyor: Ayasofya'da Sakarya gehitleri için mevlít okunnyor. Mevlide Veliaht Abdülmecid Efendi ile SehzadeÖmer Hilmi Efendi de katihyor. Gazeteler "Müslümanlar bugün ordumuz için dua edm" diye manget atlyor. Sair Mehmet Emin Yurdakul'un "Dua" giiri yaymlamyor. Fatih Camii'nde de "Türk, Çerkez,Arap, Kürt ve Boquak'tan olugan on binierce kigi" dua ediyor. 10 Eylül Cumartesi: Hazitliklanm tamamlayan Türk ordusu sabah saat 7.30'da taarruza kalkiyor! Mustafa Kemal, Fevzi ve Îsmet pagalarla Albay Kâzim (Özalp) Zafertepe'de harekâtL yönetlyorlar. Kanh çarpigmalarla Duatepe'yi geri ahyoruz. Mangal Dagi'm çarpigmasiz ele geçiriyoruz. Birliklerimiz Eski Polath'ya giriyor. Yunanlar, araç ve agirhklarim Sakarya'nm batisina geçirmeye baghyor! Çekiliyorlar! 11 Eylül Pazar: Savunma çarpigmalarmda sonuç alamayan Yunan Bagkumandam Papulas, Sakarya'nm batisma çekilme emrini veriyor. Hâkimiyet-i Milliye, "Zafer" mangetlyle çilayor! 12 Eylül Pazartesi: Yunanhlar bütün mevzileri birakarak Sakarya Nehri'nin batisina geçmeye çahg1yor, daha açik ifadeyle Sakarya'nm batisma kaçiyór; kaçarken 8 km uzunlugunda bir demiryolu bölümünü havaya uçuruyorlar! Çaldagi,Duatepe, Kartaltepe, Begtepeler Türkle52. Mustafa Kemal Paµ'nm bu sözlerini, Bati Cephesi Kurmay BagkamAsim (Gunduz) Pacilt 2, sf. 285.)

ja nakletmigtir.( Sabahattin Selek, a.g.e.,

I

326 rm eline geçiyor. Anadolu

zafer sevinciyle ayakta...

13 Eylül Sah: Baykumandan Mustafa Kemal Paça bir gün içinde 6 tane cephe emri, telgraflarla talimat ve bir de "Millete Beyanname" yaymhyor, zaferi mi deliyor: "Ordumuz ölümü hiçe saymak için hiçbir dakika tereddüt etmeyecek surette yüksek bir manevi kuvvetle dügman üzerine atildt" diyor, Înönü ve Dumlupmar gibi burada da dügmamn "Türk'ün azim ve imam kargismda mailup edilmig" oldugunu bildiriyor. Beyannamedeki gu satirlar, Mustafa Kemal ve arkadaglarmm strateji dehasim yansitiyor· almak üzere Haymana Ovalarma kadar gelen dügman askerleri, esir dügtükleri zaman âlicenap askerlerimizden ilk istirham nidasi olarak bir parça ekmek istenieleri manzarasi, magrur dügmanlarmuzm akibetini gösterir manidar bir levhadir...

Camnuzi ve namusumuzu

ÇünküTürk ordusu bilinç1i bir gekilde Sakarya'nm dogusuna kadar geri çekilerek, Yunan ordusunu ikmal üslerinden uzaklagtirrugt1. Bu beyannamenin çok dikkat çekici bir özelligi "Bolgevik" ve "Islamci" hiçbir terime yer vermemesi, emperyalizmden, mazlum milletlerden, Îslam'i kurtarmaktan hiç bahsetmemesidir. Beyannamedeki temel kavramlar "Türk milleti, Türk hükümeti, Türk'ün azim ve imam, Türklerin vatan sevgisi, Türk milletinin megru hakki" terimleridir. Beyannamede derin bir dindarhk duygusu da vard1r. Mustafa Kemal zaferden dolay1 "Cenâb-1 Hakk'a hamd ü sena etmeyi asla unutmayahm" diyor, beyannamesini "Cenâb-i Hakk tevfikatt samedâniyesini idame buyursun. Âmin"duasiyla noktahyor.53 Sehit sayisi hakkmda haynaklarda degigik bilgiler var. Sabahattin Selek'e göre, Türk ordusu bu savagta subay ve er olmak üzere 3 282 gehit verdi, yarah sayis1 13 bin 618. Yunan zayiatt çok daha fazladir· 15 bin ölül 25 bin yarah! Türk tarafmda bilhassa subay zayiati oransal olarak büyüktür; Sasavay1" olmugtur; 345 subay gehit olmugtur; yarah sukarya bir bay sayist 1 21T dir. Grup Kumandam Albay Izzettin (Çahylar)Bey'in 28 Agustos günfü raporundan bir paragraf: "subay

Hücum taburunun yalmz iki subayi kalmigtir. 42. Alay'da kumandanhk vekâleti bir yedek tegmenin elindedir...

Albay Îzzettin acele subay gönderilmesini istlyor... Meclis subay kökenli mebuslan cepheye gönderiyor... 53. Atatürk'un

Bütun Eserleri, cilt I I, sf. 390-391.

327

Böy1e, canlar diglere talolarak, toprak kanla sulanarak kazamlnugtir Sakarya zaferi... Sakarya Savagi'nda, §evketSüreyya'ya göre, ön saftaki subaylarm yüzde 80'i, erlerin yüzde 60'1 gehit dügmügtür. Savagm gerektirdigi er miktarma sahip olmayan orduda subaylar, erleriyle yan yana çarp1§maya girerek gehit oldular. biri kazamlmca, Sakarya'da harp tarihinin en büyük zaferlerinden elbette Milli Mücadele ve Mustafa Kemal büyük bir siyasi güç de kaKemal'in yenilecegini dügünerek, Enver. Pa1; oluyor. Mustafa z yedekte tutan Bolgevikler de karar degigtiriyor Enver ga'yl Batum'da yolculuguna ç11ayor; yaklay1k bir yll sonra 4 Agustos Paya Orta Asya 1922'de Bolgeviklerle savagarak gehit dügecektir,54

Gazi ve Maregal Sakarya zaferinden sonra dügman bir miktar takip edilmig, yer yer çarp1pmalar olmugtur. Nihayet Yunan ordusu Eskigehir-Afyon hattidogusu um dogusuna çekilip mevzilenmigtir. Bu hattm batis1 Türk, yll haziry1l yani sürecek bir Yuna1i kontrolünde-. Ancak bir sonra, ülkeden hklarm ardmdan Büyük Taarruz'la Yunan ordusu tamamen atilabilecektir. en zor ve en stratejik zaSakarya zaferi Türkiye'nin kurtulugundaki ferdit Kaybedilseydi Türkiye için en büyük felaket olurdu, kazamlmasi Büyük Zafer'in temelini olugturdu; Mustafa Kemal'e Gazi unvam ve Mügir (maregal)rütbesi bu zafer üzerine verildi. Savagm, 13 Eylül'de kazamlmasmm ardmdan, Garp Cephesi Kumandam Ismet Papa ile Genelkurmay Bagkam F'evzi Papa, Bati Cephesi ka14/15 Eylül 1921 günü "Edirne Mebusu Ismet ve Kozan rargâhmdan Mebusu Fevzi" imzalanyla Meclis'e gönderdikleri önergeyle, Mustafa öneriyorlar. Kemal'e "Mügirlik" rüt si ile "Gazilik" unvam arkadagi da ay62 Bey ve Aynca Saruhan (Manisa) Mebusu Süreyya m ÿekilde bir önerge veriyorlar. Mustafa Kemal'e olaganüstü yetkilerle Bagkumandanhk vermede tereddüt eden Meclis, Sakarya Savagi'nm kahramamm ayakta alloglarla Gazi unvamru ve Maregallik rütbesini veriyor. Ömrününsonuna kadar ç1kanp sivil CumhurbagGazi unvamm kullanacak, üniformay1tamamen kam olduktan sonra da "Gazi M. Kemal" diye imza atacaktir. Erzurum'da celil-i askeri"ye, yani gerefli askerlik mecbur kalarak biraktigt yüksegiyle, ganla, gerefle dönüyor. riitbelerin meslegine, gimdi en verdigi unvan olarak tek Meelis'in Yeni Türkiye'nin ilk maregali ve odur. "tevcihini"

"silk-i

"gazi"si

54. Sakarya Savagi hakkinda bkz Sabahattin Selek, Milli Mücadele, cilt 2, sf. 265-298, Nutuk, sf. 404-412; istnetInönü,Hatiralar, sf. 245-261; Zeki Sanhan, Kurtulug Savagi Süreyya, Tek Adam II, sf. 499-521. Günlügü, cilt IV, sf. I-64; Sevket

328

Mügir Gazi Mustafa Kemal Papa kürsüye gelerek Meclis'e tegekkür ediyor: Kazamlan bu baçan, Yüksek Heyetinizin iradesiyle kuvvet bulan ordumuzun iradesi sayesinde, dügman ordusunun iradesinin lonlmasi suretiyle belirmigtir. Bu sebeple ödüllendiriginizin gerçek muhatabt yine ordumuzdur. ...

Mustafa Kemal, 20 Eylül 1921'de orduya hitaben bildiri yaymhyor: Zaferden dolayi sizin kahramanhklarnuzla, sizin gösterdiginiz nihayetsiz fedakârhklar pahasma kazamlan bu büyük muzafferiyetlerin millet tarafmdan takdirini gösteren bu riitbe ve unvam, ancak size mal ederek bütün askerlik hayatuum en büyük iftihar sermayesi olarak taglyacagim. ...

Sakarya zaferi üzerine, Bagkumandan Mustafa Kemal Paga'nm teldiflyle Fevzi ve Ismet pagalara birer altm madalya veriliyor. 129 subaya verilen "Büyük Millet Meclisi Takdirnamesi" listesinin bagmda Fevzive Îsmet papalar yer ahyor. (Büyük Taarruz'dan sonra Ismet Paya Korgeneral, Fevzi Papa Maregal olacaktir.)

Zaferin sonuçlan Sakarya zaferi halkta yarattig1 büyük seviaç ve moraße Ankara'yi tek megru otorite haline getirdigi gibi, Islam dünyasmda büyük kutlamalara yol aç1yor Sovyet Rusya, artik "Enver mi, Mustafa Kemal mi?" ikircikligini birakiyor, Ankara--Moskova iligkileri berrakhga ve istikrara kavuçuyor. Bat1hlar da tek megru otorite olarak Ankara'y1, Kemalist rejimi tammak zorunda kahyorlar. Îtalya ve Fransa daha sicak, Îngiltere hâlâ kerhen! Sakarya zaferi 13 Eylül 1921'de kazamlmigtL 20 Ekim 1921'de Franile yani Itilafnamesi, Ankara Antlagmasi imzalamyor! sa Fransa müttefikleri olan Itilaf Devletleri'nden ayri hareket ediyor! Ingiltere'yi b1rakiyor, Ankara ile anlag1yor! Sakarya'mn büyük diplom tik sonuçlarmdan ilki budur! Aslmda Sakarya'dan dört ay önce 9 Haziran'da Fransiz diplomat Franklin-Bouillon Ankara'ya gelmig, gayri resmi görügmeler yapmlytt Fransa ile bangm mümkün olacagi o zaman seziliyordu. Sakarya'dan sonra 20 Ekim'de Ankara Antlagmasm1 imzalayan yine aym BouilIon'dur; Türk tarafmdan yeni Digigleri Bakam Tusuf Kemal (Tengirgek) Bey... Bu antlagma ile ülkemizdeki Fransiz iggali sona eriyor, Hatay hariç, bugünkü Suriye suurmuz çiziliyor. Hatay'da Fransa'nm özerk bir yönetim kurmasi kararlagtinhyor. Böylece Fransa Ankara hükümetini

329 çekilen Fransa'mn Ankara ile anlagmah tamyor, Güney cephesinden biraktigi 4 olarak 10 uçak 500 tüfek Büyük Taarruz'a hazirhk için Bati Cephesi'ne sevk ediliyor Sakarya'da Yunan ordusunun maglup olmas1 ve Fransa'nm Ankara ile antlagma imzalamasi Îngiltere'yi zor durama dügürüyor. Îtilaf Devletleri'nin bir barig konferansi yapacag1 haberleri üzerine Mustafa Kemal, Digigleri Bakam Yusuf Kemal'i ve Malta'dan dönen Ali Fethi (Okya ) Bey'i nabiz yoklamak için Avrupa'ya gänderiyor. Mustafa Kemal Papa, dogrudan dogruya galip devletlerle temasa geçerek onlan kazanma yolunu deniyor.ss Istanbul hükümeti felç, padigah bitkin... Yusuf Kemal Bey; Mustafa Kemal'in emriyle Îstanbul'da sadrazam Tevfik Pa,9a ve Padigah Vahideddin'le görügüyor; "TBMMHalife'yi tamyor, Halife de TBMM'yi tamsm" diyor. Vahideddin, anlamanug gibi dinliyor, cevap vermiyor! Paris iyi bir izlenim veriyon Heyetimiz Londra'ya geçtiginde Îngiliz teklifi ile kargilagiyor: Türk ve Yunan ordulari hükümetinin olduklan yerde duracak, arada 10 km genigliginde bir tampon bölge olacak, bang görügmeleri ba.playacak falan... 26 Matt'ta Itilaf Devletleri gartlari" öneriyorlar: Yunanhlar Anadoyëni bir nota vererek lu'yu bogaltacak, fakat Trakya'da Tekirdag Türkiye'de kalacak, Edirne, kapitülasyonlar yumugatiKirklareli ve Babaeski Yunanlilara verilecek, olacak falan filan... lacak, Bogazlar silahsiz bölge Ankara ateykesi kabul ediyor, fakat ön parti var: Yunanhlar 15 günde Eskigehir-Afyon hattim, 4 ayda bütün Türkiye'yi terk edecekler. Bunu "ategkes"

"bang

Ankara masaya oturabilir. Kabul etmiyorlar; demek ki dûçman ülkeden

kabul ederlerse

silahla at11acak! Mustafa Kemal'in bu süreçteki davramgrönemlidir Batt'dan gelen mütareke ve barig önerilexinihemen reddetmiyor, gõrügmeye açik oldugunu gösteriyor, uygun sonucu alamadigi zaman reddediyor. Bu tavn Bat!'da eldugu izlenimini yaratlyor. Londra, Sakarya'da Mustafa Kemal'in zafer kazanarak güç1enen MustafaKemal'in artik Bolgeviklere muhtaç olmayacagim ve Enver Paga'nm gansmm kalmadigim gönnekten memnun; gekilde yumuama zafer kazanan Mustafa Kemal'in diplomaside Londra'da görünügü, gamayacagmi" biliyor. Mustafa Kemal'in ihmblarm elini güçlendiriyor; Lloyd George karg1tlarmm, Londra'daki Hint Müslümanlarmm da baslosiyla, Londra'da Mustafa Kemal'le bang yapma yanhlan güçleniyor. Fakat bu geligmelerMisak-1Milli'yi kabul düzeyine ulagmadigiiçin, Ankara Büyük Taarruz'a karar veriyor.56 "1hmh"

"hiçbir

"1hmh"

55. §evketSüreyya Aydemir, Tek Adam, cilt 2, sf. 506. 56. Diplomasi tarihimizin çok önemli bu döneminde Mustafa Kemal'in hem esnek hem kaiçin bkr. Prof. Ömer Kürkçüoglu.Türk-Ingilixiligkileri, 1919-1926, sf 207-230. rarli dig politikasL

330

Mustafa Kemal, Îsmet Paga'ya on günlük bir hazirhktan sonra taarruza geçmesini söylüyor, ama Îsmet Paga, hakh olarak, ordunun böyle bir taarruz için on günde haz1rlanamayacagm1 anlat1yor. Taarruz erteleniyor. Yirmigün veya bir ay, iki ay degil, on bir ay erteleniyor; 26 Agustos 1922'de yap11acaktir taarruz. Hazirlanma konusunda Îsmet Papa, Hateralar'inda kuvvet agir toplarm bulunmadigun" belirterek göyle olan Yunan ordusunda anlatlyor: "seyyar

Esash vazifem, orduyu hazirlamak. Ordu hazirhšmda benim Birinci Cihan Harbi'nden kalnug kanaatlerim var. Bir defa agir top isterim. Agir top olarak benim elimde 7 tane 15'lik obüs vardi. Bunlan, silahlar teslim olunurken, muhtelif depolarda terk edilmig bulmugtum. Kamalan almmig, boru halinde duruyorlar. Eu obüslerin kargalanm yapt1rmak için iki Eskigehir demiryolu atölyesinde toplarm kamalansene ugragrugimdir. ag1r top say1sm1 yükseltmeye çahqiyorum. Dogudam yaptirdun... Simdi ki Kars kalesindeki agir toplarm äküzlerle Kars'tan Cephe'ye tagmmas1 için aylar geçiyor...57

Sürekli hazirhk, sila bir askerî egitim... Tüfeklerde standartlagma saglamyor; aym marka tüfek ve kurgunlar aym birliklerde toplamyor. Türk ordusunun mevcudu 186 bine çihardiyor; bu Yunan ordusunun meveudundan on bin azdir, ama moral üstünlük Türk ordusundadir. Mali kaynak saglamak için tabii hi fakir Anadolu'ya müracaat ediliyor; tütün, sigara kâgidi, geker, sabun, çuval akla ne gelirse yeniden agir vergiler konuluyor. Dört aydir maag alamayan subaylara maag zamm1veriliyor; ordunun glyim, beslenme ve silah ihtlyaçlan kargilamyor.,58 Sakarya ile Büyük Taarruz arasmda geçen on bir ay, durgunluk dönemidir; ülkenin Afyon-Eskigehir hattma kadar olan batisi iggal altmda... Sakarya zaferinin sevinci sakinlegtikçe huzursuzluk ve Mustafa Kemal'e muhalefet art1yor. Kriz o raddeye vanyor ki, Mustafa Kemal Meclis'i komutanlara gikâyet ediyor, kapatmay1 bile dügünüyor... Büyük siyasi kavgalar yagamyor... Ama ordunun taarruza hazir hale getirilmesi aksamadan deva "tatminkâr"

ediyor.

Bagkumandan sinei millete dönecek! Tamam, Büyük Taarruz'un hazirhklan sürüyor da, Bagkumandanhk Kanunu'nun üç ayhk süresi 6 Agustos'ta doluyor! Ne olacak? Iki aydir muhalefette görülen artig, Meclis'te Mustafa Kemal'in Vekiller 57. Ismet Ïnónu, Hattralar,

sf. 257.

58. Skz. Sabahattin Selek, Milli Mücadele,

II, sf 298-315.

,

331

Heyeti (Bakanlar Kurulu) için aday gösterme yetkisinin kaldinlmasiyla ciddiyetini ortaya koyuyor. Zaten geçen defa Bagkumandanlik büyük zorlukla.uzatilmigti; bu kadar güçlenen mohalefet bu defa ne yapacakti?! Îçte Mustafa Kemal Paga'nm Meclis'i dagitmay1 dügündügü dönemlerden biri bu siradadir! Înönü, sonradan anlattigt Hattralar'mda Atatürk'ün Meclis'i feshetmedefa" dügündügünü anlatlyor, bunlardan birinin Mart 1922'de bir" dedikten sonra göyle devam ediyor gunubelittiyor ve '

"birkaç

"bu

i

.

Ondan sonra bir defa da Atatürk Ankara'da bizi toplanugt1. Yme Meclis'te çahymak artik mümkün olmuyor, bir çare bulanuyoruz, tarzmda gihâyette bulundu ve meseleyi araruzda uzun boylu konugtuktan sonra Meclis'i devam ettirmek için çare bulmaruz kanaatine varmigttk... Meclis'i dagitmay1 ikinci defa dügünmesinin, May1s aymda oldugunu hem yaganan siyasi krizden. ve Cephe komutanlarlyla yaz1pmasmdan hem de Karabekir'in "Meclis'in devammm lüzumu"nu vurgulayan cevabmdan anhyoruz. Meclis'i dagitma fikrinin üçüttcü defa Temmuz aymda gündeme gel(iišini Inönü'nün günlük olarak tuttugu Defterier'indeki 21 Temmuz 1922 cuma günü yazd1 nottan anhyoruz: Saat 1.30. Üçte Akgehir'de

muvasalat.'

Kumandamn

telgrafnameleri.

(Meclis'in islahat ve sükûneti.) Akyam tenis,59 önceki görügmesinin notuna yaz1yor. Demirel Ahmet Înönü'nünHattratar'mda Mustafa KeTarihçi Prof. mal'in Meclis'i da tmay1 dügündügünü anlatan paragraflan, Defteder'deki 21 Temmuz günlü bu notun altma açiklay1c1bilgi olarak eklemigtir.60 Bagkumandanhk süfesi 6 Agustos'ta doluyor; 20 Temmuz'da Meclis'te görügülecek, Mustafa Kemal'in bagkumandanhgi ya usat11acak ya dügecek! Büyük Taarruz'un baçanlmasi için Gazi'nin "Bagkumandan" sifatmi ve nüfuzunu devam ettirmesi elbette part! Ama Meclis'i dagitarak, Mücadele'nin megruiyetine, hukuk ve finansmaa kaynagma kargi darbe yaparak zafer kazamlabilir mi?! Elbette hay1r! Gerçekten dehget verici bir ç1kmaz! Îçte tam bu noktada Ali Fuat Papa, Vekiller Heyeti Reisi Rauf Orbay ve Meclis Reis Vekili Dr. Adnan Adivar bir formül buluyorlar Mustafa

Ismet Papa birkaç gün

Muvasalat; Bulugma. 59. ismet Inänü,Defterier, 1919-1973, Yapi Kredi Yayinlari, 200t, cilt I, sf. 32. (Yayina hazirlayan: Ahmet Demirel.) *

60. a.g.e., sf. 32-33.

332

Kemal Paga'nm, diktatör olmayacagma Meclis'i inandirmasi; Meclis buna inamrsa Bagkumandanhk Kanunu yine kabul edilir... Ali Fuat Papa ile Rauf Bey'in ayr1 ayn amlarmda anlattigma göre olay göyle geligir: Ali Fuat Papa ile Rauf ve Adnan beyler kendi aralarmda anlagarak beraberce kallop Mustafa Kemal Paga'ya gidiyorlar. Görügme Refet Paga'nm Keçiören'deki konagmda yapihyor; tarih 19 Temmuz 1922... Refet Paga, Agustos sicagmda, bahçede havuz bagmda mükellef bir akgam yemegi sofras1haz1rlanugttr. Ali Fuat Paga, Rauf Bey ve Adnan Bey, Meclis'in iyi niyetli ve Gazi'ye sayg1h oldugunu

anlatiyorlar

Üzerinizealdigimz mz birçoklarmm sonra vaziyetiniz

vazifeyi tamamlayacagmizdan Meclis emindir. Yaltereddüt ettigi nokta gudur: Milli dava kazamld1ktan

ne olacak ve ne yapacaksmiz?..

Gazi Papa tavsiyelerinin ne oldugunu,

Meclis'i nasil tatmin edebile-

cegmi soruyor.

Alì Fuat

ve

Rauf'un cevabt

Türlü çayialarm çikanldiár gu günlerde, Meclis, gerek gabsmiz ve gerekse memleket hakkmdaki istikbale dönük samimi dügüncelerinizi ögrenecek oluisa pek az istisnasi ile bütün mebuslari ve hatta herkesi eskisinden etmeyiniz.

daha ziyade

etrafimzda

bulacaksmiz.

Bundan

güphe

Gazi bu görügü benimsiyor: Merak etmeyiniz. Tavsiyelerinizi nazar-1 dikkate alacag1m, gahsun ve istikbal hakkmda gösterilen tela.y ve heyecam yatigt1racak tarzda beyanatta bulunacagim.

Onlar da Bagkumandanhk Kanunu'nu ittifakla uzattirmak için çahgacaklarmi söylüyorlar. Hiç nyumadan 20 Temmuz'un sabahi olmugt ; ögleden sonraki Meclis toplantismda hayati görügme yapilacaktir. G hiç uyumadan konugmasim hazirhyor. Meclis'e geçmeden önce Ali FuPaga'ya "Bagkumandanlik Kanunu'nun ittifakla kabul edilecegini saat myorum" diyor.

"Serbest bir millet ferdi" 20 Temmuz 1922, Pergembe... Meclis'teyiz. Gazi Mustafa Kemal Papa, üzerinde mügir

(maregal)üniformasi, ti-

333

rag olmug, saçlan

taranmig, dipdiri kürsüdedir. Biraz heyecanh olduiu

görülüyor,61 birini veriyor: Mustafa Kemal, en bagar111 hitabet örneklerinden Duygulu, duygulandirici, son derece etkileyici hem çok iyi hesaplanmig, veciz bir konugma... Iki adun ileri atilmak için, gimdi bir adim geri atiyor. "Efendiler"

diye baghyor, "Dünyada hiçbir Meclis yoktur ki, iki gart bir kimseye olaganüstü yetkiversin..." geklegmedikçe g Olaganüstü çartlarm bulunmasi... • Olaganüstü yetki verilecek kigiye tam güvenilmesi... Bu iki part da gerçeklegtigi için Meclis, kendisine Bagkumandanhk Bunu anlattiktan ve Meclis adma emirname ç1karma yetkisi vermigti... ediyor sonra Gazi devam •

.

Tam bir iftiharla ve büyük bir memnuniyetle arz ederim kl, bugün ordumuzun manevi kuvveti en yüksek derecededir. (Elhamdülillah sesleri.) Ordumuzun maddi kuvveti dahi olaganüstü hiçbir tedbire ihtiyaç duymaksizm milli emelleri tam bir emniyetle elde edebilecek mertebeye ulagnugtir. Bu sebeple artik böyle bir salahiyeti devam ettirmeye lüzum kalmadigi kanaatindeyim. (Bravo sesleri.) Bugün, sona erdigini görmekle memnun oldugumuz bu ihtlyacm ingallah bundan sonra da ortaya ç1ktigmi görmemekle bahtiyar olacag1z. (Ingallah sesleri.)

Meclis'te tam bir yok ve hayranhk! Bütün yetkileri elinde toplayarak zaferden sonra diktatör olmasmsalahidan korkulan Mustafa Kemal Papa, kendisine verilen yet"e artik ihtiyaç kalmadiguu söylüyor, bunun geri almmasmi istiyor! Demek ki diktatör olma plam yok... Peki, Meclis'e ait yetkileri kullanmaktan vazgeçiyor; ya Bagkumandanhk? Ona muhaliflerin de itiraz1 yok zaten. Hatta Meclis'e ait vazgeçsin, sadece Bagkumandan olsun fikri eskiden beri yetkilerden Konugmasmda Gazi, bu konuya da temas muhalifierce savunuluyor. dayah anayasaya göre Bagkumandanhk ediyor, milli hâkimiyete geçici olarak verilmigMeclis'in manevi gahsiyetindedir, tir. Olaganüstü yetki geri almmahdir, ama geçici olarak verilmig Bagneticeye" yani zafere ulaçacagi güne kadar devam kumandanhk "fevkalade

"âcizlerine"

"kati

etmelidir! Meclis'ten

"Tabii!" sesleri yükseliyor. ananelerimizi ve dinî mukaddesatmuzi" hatirMustafa Kemal lat1yor, bu esaslara bagh kalarak mesut neticeye ulagacag1m1za emin oldugunu söyleyerek devam ediyor: "milli

61. Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatiralari, sf. 27-33; FeridunKandemir. Hatiralari 1965, sf. 64-66. ve Säyledikleri ile Rauf Orbay, Yakin TarihimixYayinlari, Istanbul,

334

O gün laymetli Izmir'imiz,güzel Bursa'mis, hilafet ve saltanat merke'llakya'nuz olan zi olan Istanbul'umuz, anavatana iltihak etmig olacakte. mesut sesleri.) O geldiginde, bütün milletle beraber yüksek gün (Înçallah heyetiniz ve ben de yüksek heyetiniz içinde bir fert ve bir üye olarak bittabi en yüksek saadetleri idrakle mügerref olacagiz... Salonda müthig bir heyecan, yaga sesleri, allaglar.. Demek ki, zafer kazamlmca Mustafa Kemal Papa, Meclis'te fert üye" artik bir olacaktir; diktatör diye korkmamn manas1 var olacak ve nu? Mustafa Kemal büyük bir tevazu ile kendisinden diye vâkif olma"' hissiyat1ybahsederek, biraz da tasavvufi bir la konugmasmi sürdürliyor "bir

"âcizleri"

"hakikatlere

Efendiler bagkanhk makammisda bulunmakla iftihar eden âcizleri o gün ild kerre mesut olacagnn. Ikinci saadetimi temin edecek olan husus, benim bundan üç sene evvel mukaddes davamiza bagladiguniz gün bulundugum mevkie dönebilmekligim imkâm olacaktir (Alkiglar.) Hakikaten milletin sinesinde serbest bir millet ferdi olmak kadar dünyada bahtiyarhk yoktur. Hakikatlere vâkif olan, kalp ve vicdanmda manevive mukaddes hazlardan bagka bir zevk tagunayan insanlar için, ne kadar yüksek olursa olsun, maddi makamlarm hiçbir kiymeti yoktur. Sözleriverirken, müzakere edilecek kanunda bu salahiyetin kaldirilmig me son olmasmi nazari dikkatte bulundurmamzi rica ederim. (Siddetlive sürekli allaglar.). "milletin

Evet, sinesinde serbest bir millet ferdi" olacagru ve kalbinde Ve mukaddes hazlardan bagka bir zevk" tagimadigim bildiren Gazi Papa bütün Meclis'in onaymi almigtir. Meclis adma kanun kuvvetinde kural koyma yetkisinin kaldinlmasim, ama Bagkumandanhk yetkisinin devam ettirilmesini istiyor. Bunu kiymeti olmayan maddi makam" olarak degil, milleti zafere götürmek "manevi

"hiçbir

için istiyor... Artik muhalif

Ikinci Grup da tam destek veriyor. Zaten bagtan beri olmasma degil, Meclis'in yetkilerine sahi Bagkumandan Ikinci Grup olmasma itiraz ediyordu. Bu gekilde Gazi Paga'mn kumandanhgi, dördüncü defa, ama bu "süresiz" kez olarak uzatildi. Mustafa Kemal Papa, Bagkuve mandanhk sifatim ve yetkisini zaferden sonra da devam ettirecek, 23 Ekim 1923'te Cumhuriyet ilan edilip Cumhurbagkam seçildikten sonra son olarak 11 Mart 1924 tarihli resmî yazismda "Türkiye Reisi"geçici"

*

Orijinal metinde

"viikif-!

hakaayik"tir.

62. Tam metin için bkz. Söylev ve Demeçier. I, sf. 262-264; kismen sadelegtirilmig metin için bkz. Atatürk'Un Bütün Eserleri, cilt 13, sf. 155-156.

335

cumhuru ve Bagkumandan" olarak imza atacaktir.63 sinesinde serbest bir millet ferdi" olarak kenara çekilTabii meyecek veya sadece mebus yahut sadece, mesela Fevzi Papa gibi, asker olarak da kalmayacaktir. Bu sözleri, Meclis'i ikna etmek için, siyasi taktik olarak söylemigtir. Simdibu Bagkumandanhk unvan ve yetkisini bir türlü almas1 laz1mmillette serbest bir fert" olacag1m söyleyerek Bagkumandand1; 1 m1hem de süresiz olarak uzattirrugt1. odur. Eüyük Taarruz'un Bagkumandam "milletin

"sine-i

Büyük Taarruz Agustos 1922'de Türk ve Yunan kuvvetleri apagi yukan denk hale gelmigtir. Taarruz plam konusunda komutanlar arasmda görüq farklari var. Garp Cephesi Kumandam ismet Papa taarruz plamm hazirlaylp, Genelkurmay Bagkam Fevzi Paga'ya sunuyor. Plana göre Türk ordusu cephenin her yerinde aym agirhkta taarruza 120 km uzunlugundaki kalkmayacak. Aksine, kuvvetlerimizin büyük bir bölümüyle Afyonkamerkezi" rahisar bölgesinde y1gmak yapilacak, askerî terimle olugturulacak, bu büyük kuvvet Yunan sag kanadmr hücumla çökertecek... Îlk hedef, Yunan ordusunun Izmir'le irtibatim kesmek. Ardmdan Izmir'e dogru... Harp tarihimizin büyük askerlerinden Yakup SevkiPapa plana itiraz ediyor Plamn riski çok büyük! Kuvvetlerimizin büyük losmm1 Afyonkarahisar bölgesinde toplay1p hücuma geçirdigimizde bir de baçansizhk olursa, geriye elimizde önemli bir kuvvet kalmayacaktir! Gerçekten Îsmet Paga'mn planma göre, 120 km uzunlugundaki cephenin kuzey ve güney kanattarma ancalt 50 000 mevcutlu bir kuvvet tahsis edilecekti! Ya Yunan ordusu bizint Kuzey veya Güney kanadmuza saldirarak kugatma harekâtma kallegirsa?! Yakup SevkiPapa, böyle bir tehlikeyi göze almaktansa, iki kanattan üç koldan genel bir taarruza kanalmasim, dügman hatve merkezden, "siklet

yanhrsa oradan ileri atilmayi savunuyor. Genelkurmay'daki tartigmada Ismet Paga, Yakup SevkiPaga'mn planmi elegtiriyor lan nereden

Ama benim bunu yapmak için ne arkamda fabrikalar ne de alttmda otomobiller var. Ben tehlikeli görünecek cesur tertiplerle kesin neticeler Bir senedir ugragiyoruz. Memleketin dört tarafmda almaya mecburum... ne bulabilirsek getirdik. Bir büyük süvari kuvved yaptim. Bir yerde dügmam maglup etmeye mecburuz. Ondan sonra nefes aldirtmadan büyük 63. "Piyade Yuzbqi Mumtaz Efendinin tedavisi hakkinda Genelkurmay Bagkanligi'na" yazi Bütün Eserieri, cilt 16, sf. 243,

için bkr. Atatürk'ün

336 süvari kuvvetiile taarruz edecegiz ve sonuna kadar Îzmir'e girecegiz. Bitertibimiz bagka türlü olamaz, bagka çaremiz yoktur.64

zim

Mustafa Kemal ve Fevzi pagalar Ismet Paga'mn plamm onayhyor. Dügman, plan geregi Afyonkarahisar bölgesinde yapacagmuz büyük y1gmag1 hissetmemelidir; yoksa saldmp engelleyebilir. Onun için gizlealm1yor, tedbirleri dügmatu gagirtmak için bagka yerlere ufak hüme cumlar düzenleniyor. 17 Ainstos Pergembe: Mustafa Kemal sessizce Ankara'dan ayrihp otomobille Konya'ya hareket ediyor, oradan cepheye geçecek. Ankara Kumandam ve Yaveri Cevat Abbas'a bu seyahatinin gizli tutulmasi, her geligmeden kendisine bilgi verilmesi için silo tembihatta bulunuyor. 19 Ainstos Cumartesi: Yunanhlarm dikkatini bagka yere çekmek için, Buldan yöresindeki Yunan kuvvetlerine ufak bir saldin... 20 Agustos Pazar: Hâkimiyetri Milliye gazetesi, Mustafa Kemal Paga'nm bu akgam Çankaya'da çay ziyafeti verecegini yaz1yor. Hâlbuki Mustafa Kemal, Konya'dan Akgehir'e varnugtir. Akgehir'de komutanlarla toplant1 yap1yor, 26 Agustos Cumartesi günü Büyük Taarruz'un baglamas1íçin emir verlyor. 21 Agustos Pazartesi: Ordu birlikleri gece yürüyügüyle taarruz için mevzilerine

yerlegiyor.

22 Agustos Çargamba:Yine Yunanhlan gaç1rtmak için Kocaeli Grup Kumandanhgi yöredeki Yunan birliklerine hücum ediyor. Mustafa Kemal Akgehir'de, askerî çahymalarmdan kalan zamanmda Regat Nuri'nin Çalokupu romamm okuyor, çok sevdigini söylüyor, çevresine de okuyun diye tavsiye ediyor. 24 Agustos. Pergembe: Bagkumandan ve Bati Cephesi karargâlu gizlice Akgehir'den Suhut'atagruyor. Nurettin Papa kumandasmdaki L Ordu, Büyük Taarruz için tertihini ahyor. 25 Agustos Cuma: Fevzi Pa.ya cepheyi geziyor, akgam Kemal, Fevzi ve Ismet papalar toplamp son raporlan gözden geçiriyorlar. Mustafa Kemal Paga, Bagvekil Rauf Bey'e ve Meclis Reisi Vekili Adnan Bey'e telgraf çekiyor: "Bati Cephesi'ndeki ordulanmiz Tevfikat-i Suphaniye'ye' dayanar Agustos'un yirmi altisi günü dügmana taarruza baglayacaktir..." 26 Agustos Cumartesi: Bagkumandan Mustafa Kemal, GenelkurBagkam Fevzi Papa ve Bati Cephesi Kumandam Ismet Papa Kocamay tepe'de... Gün agarirken, sabaha kargi saat 05.00'te Ismet Paga'nm çok önem verdigi toplar"1n gürlemesiyle taarruz baghyor. Toplar Yumevzilerini dövdükten nan sonra piyade ve süvari hücumu baghyor. Afyon'da yaptiklan balodan dönen Yunan subaylan gagkm... "agir

64. ismet inönü,Hataralar, *

sf. 272.

Allah tarafmdan gösterilen dogru yol.

337

Türk ordusunun y1gmak yaparak öncelikle çökertmeye çahytigi Afyon cephesinin derinlini 20 km. Kanh bogugmalar oluyor. Mustafa Kemal,."harekâtumzi dügmandan gizlemek maksadiyla" gifreU olarak yazdigi telgrafta, Belen Tepe, Tmaz Tepe gibi mevkilerin ele geçirildigini, harekâtm devam edecegini Rauf ve Adnan beylerle Dogu Cephesi Kumandam Kâzun Karabekir Paga'yabildiriyor: Bugün 26 Agustos 1388 (1922)saat ondan itibaren tekmil cephelerde a baglannugtr. Muvaffakiyet Allah'tandir. Ve gair Yahya Kemal'in ünlü 26 Agustos Margi: firtma Türk ordusudur yâ Rabbi ugrunda ölen ordu budur yâ Rabbi Senin yükselsin Tâ ezanlarla müeyyed nâmm Galip et yâ Rab, bu son ordusudur Îslam'm

Su kopan

27 Agustos Pazar: 1 Ordu Kumandam Nurettin Papa Afyon'a giriyor, Yunanhlar periçan halde Sincanh Ovasi'na çekiliyor. 57. Tümen Komutam Albay Regad Bey, ÇigilTege'yi emredilen zamanda alamadigi için intihar ediyor. SehitRegad Bey son nefesini verirken askerleri ÇigilTepe'yi ahyor... Yarah ve hasta olarak Konya hastanesinde yatan Binbagi Yildmm Kemal, o haliyle cepheye gelerek Süvari Kolordusu Kumandam Fahrettin (Altay) Paga'dan görev istiyor, en ileri hatlarda çarpigirken gehit dügüyor. Akgamüzeri Îsmet Papa karargâhtaki Mustafa Kemal ve Fevzi pagalara rapor veriyor Yakup SevkiPaga'nm emrinde bulunan 6L Tümen, taarruz ettigi bütün dügman mevzilerini çöktürdüL

i

"Y1gmak" harekâtim yapan 1. Ordu Kumandam Nurettin Papa, Bagkumandan M. Kemal Paga'ya telgraf çekiyor: Birliklerimizin bi-Avnillâh-1 Teala bugün sabah 8.30'dan sonra Afyonkarahisar'i geri aldigi arz olunur.

Bagkumandan Mustafa Kemal Papa anmda cevap yaz1yor: Devletlilerinin muvaffakiyetini büyük bir samimiyetle tebrik ederiz. Sürecek her harekât safhasmda bu tebriklerimizi durmadan tekrar firsatma sahip olacagmuza eminiz. *

Allah'in yardimi lle.

338 "bir

Mustafa Kemal Afyon'un kurtulugunu Meclis'e de müjdeliyor, hayli erzak, malzeme ganimet ahmmetir" diyor. Zafer haberleri Ankara'dan dalga dalga bütün ülkeye yayihyor; fener alaylari, mevlitler, sevinç gösterileri baghyor. 28 Agustos Pazartesi: Büyük Taarruz'un üçüncü günü... Bagkumandan Gazi Mustafa Kemal Paga, annesini ve Çankaya'da onun yolunu ve zafer haberlerini bekleyen Fikriye Hamm'1 ihmal etmiyor, Afyon'dan özel kalem müdürüne telgraf çeklyor: Validem Hammefendi'ye ve Fikriye Hanun'a Buraya geldikten sonra dügmam kovmak icap ettiginden taarruz ederek (dügmam) Înayet-iBâri (Allah'm inayeti) ile attik ve Afyon'u aldik. Dolay1siyla daha birkaç gün burada kalmak gerekecektir. Siz müsterih olunuz. Ingallahduamz bereketiyle bütün memleketi dügmandan kurtarmak kolay olacakt1t.._ 65 29 Agustos

Sali: Taarruz geligiyor. Ismet Pa.ya, Birinci Ordu'ya ve Tümeni'ne "dügmamn imhasi" ve aynca dügmanm telefon hatlarmm kesilmesi, trenle yaptigi asker ve cephane ikmalinin engellenmesi emrini veriyor. Takviye olarak gönderilen Yunan kuvvetleri muharebe yerlerine ulaganuyor. Kütahya'ya dogru ilerliyoruz. Hâkimiyet-i Milliye, "Afyon zaferi" mangetiyle ç11ayor.

ÜçüncüSüvari

30 Agustos

Taatruz'un beginci günü... Tarihidogdagu" günlerden biri... Sonradan "Bagkumandanlik Savagi" adiverilecek olan Dumlupmar Savagi... Yunanhlarm Ça]köy mevkiinde dagruk vaziyette toplandigim gören Ismet Paga, Bati Cephesi Harekât Müdürii Tevfik (B1ylkhoilu) Bey'i, Afyon belediye dairesinde birkaç saat önce uyumaya baglayan Mustafa Kemal Pa.ya'ya gönderiyor, durum hakkmda bilgi veriyor. Mustafa Kemal hemen Fevzi sonra sabaha karga saat ve Îsmet pagalan topluyor ve müzakereden 6.30'da, dügmanm kugatilmasi ve Dumlupmar'm almmasi talimatim veriyor. Çemberiçine ahnan dügman kuvvetleri içinde Yunan Baykumandam General Trikopis ve Ikinci Ordu Kumandam General Diyenis de var. Çarpigmabagliyor. Teslim oluyorlar! iki temel sebebe baghyor: Biri Türklerm Trikopis, mailubiyetlerini öbürii süvari hücum kuvveti... Îsmet Papa, harp meydanmda atigi, top yaptigt konuymalari anlatirken, Süvari KoTrikopis'le askerlik üzerine lordusu Kumandazu Fahrettin Altay'dan övgüyle, takdirle söz eder, mizde yine

"günegin

Çargamba:Büyük

"inayet-i

65. Atatürk'ün Bütün Eserleri, citt 55, sf.221. Kaynak kitaptaki badi" ibaresi yanig okuma ürünüdür ve zaten anlamsizdir. Izleyensayfadaki Osmanlica metinde gåruldugû gibi, dogrusu "Inayet-i Bâri"dir ve Allah'in yardimi demektir. Arap alfabesinde harflerinin benzerliginden kaynaklanan yanly okumanin kitabin yeni baskisinve da düzeltilmesi gerekir. Osmanlica metindeki harfin degil, oldugu, kelimenin de "Bâri" oldugu açikça bellidir. "dal"

"ra"

"dal"

"ra'

339

hizmetlerinin

önemini

anlatir. Milli Mücadele

liderlerinin hizmetlerin-

den takdirle bahsetmek, Înönü'nün "Hattratar"mdaki önemli özellik1erden biridir. Yakup Sevki,Fahrettin ve Nurettin pagalardan ba.yka Kemalettm Sami Papa, Salih Omurtak Paga'dan da övgüyle bahseder. Mustafa Kemal, Fevri ve Îsmet papalar, o akgam Dumlupmar köyü egya olmadigmdan toprak üzerinde uyudular; be ki de hayatlannm en rahat nykusuydu bu... Paga Ugak'a Eylül Cuma: Savag devam ediyor. Îzzettin (Çahylar) Ahalimiz ile Yunan Mustafa "Kurtulug Kemal Papa Bekleyen giriyor... havadan Beyanname"yi yaymhyor, uçaklarla da atieldeki Askerlerine yakmlannda,

yanlarmda

\

hyor. Beyanname göyle baghyor: Sevgili Türkiyeliler, Sevgili Kardeq1erimiz!

Türk ordusunun Yunan ordusunu periçan ettigini, kaçan Yunan askerlerinin köyleri yakip yiktiguu, demiryollanm havaya uçurdugunu anlatarak diyor: "korkmaymiz"

Ey ahali, salon korkmayuuz. Sizi kurtarmak için üç senedir daglarda çarpigan ordunuza Cenâb-i Hakk büyük bir zafer verdi. Y11dlum gibi Yunan cellatlanm kovahyorlar. Kadmlarmizi, çocuklarruzi dügman kaçarken daglara ve emin yerlere saklayimz. Eger dügman bir köy yakmaya, bir yol tahrip etmeye tegebbüs ederse derhal ona hücum ediniz... Türk ordusu yirmi dört saat geçmeden yetigiyor. Bir de hangi Yunan birligi veya kumandam

mezalim

yaparsa onun numarasmi

ve kumandanm

is-

mini ögreniniz... Yunan ordusunun maglup oldugu, zulüm Rumca Beyanname'dide, sorumlu gahsen tutulacaklan belirtiliyor.

yapanlarm

"Büyük ve asil Türk milleti" Mustafa Kemal Paça 1 Eylül'de Dumlupmar'dan bir de "Millete Beyanname" yaymhyor. Beyanname göyle baghyor Büyük ve Asil Türk Milleti! "millet-i

Osmaniye, anâsir-1 Îslamiye"gibi terimler birakilmigttr. Artik Beyanname beg gün devam eden meydan muharebesi"nin kazamldigru, ordumuzun kahramanhgmm "Tevfikat-1 Suphaniye'ye vesile oldugu"nu anlatiyor. Sehitlikövülüyor. Beyannamenin son la nu göyle: "büyük

340 Milletin oy' ve iradesine dayanan her igin neticesi millet için hay1r ve saadet oldugu sabittir. Milletimizin gelecegi emindir. Ve vaat edilen zaferi ordularmuzm elde etmesi muhakkaktir

Yme 1 Eylül'de Ba.ykumandan, ordusuna beyanname yaymhyor. Beyanname, iki y11diryogunlukla kullamlan Îslami ve Bolgevik terimlerin yerini artik milliyetçi terimleria almakta oldugunun örneklerinden biridir Sahibimiz olan büyük Türk milleti geleceginden emin olmaya hakhdir. Muharebe meydan1armdaki maharet ve fedakârhšmizi yalandan görüyor ve

takip

ediyorum...

Bütün arkadaglarumn Anadolu'da daha ba.yka meydan muharebeleri nazar-i dikkate alarak ilerlemesini ve herkesin aklî kuvvetlerini ve kahramanhk ve hamiyet kaynaklarmt bgbiriyle yarigarak sarf etmeye devam eylemesini talep ederim. Ordular! Ilk hedefiniz Akdeniz'dir lleri!

verilecegini

Mustafa Kemal Papa bütün harekâtt, bazen bir askeri rapor gibi detayh olarak, günü gününe hükümete, Rauf Bey'e ve Meclis'e, Ba.ykan Vekili Adnan Adivar Bey'e bildirmeyi ihmal etmiyor. 5 Eylül Sali: Bagkumandan Mustafa Kemal Papa, Bakanlar Kuruacele" kayd1yla telgraf lu'na ve Maliye Bakanhgi'na Egme'den çekiyor: "gayet

Dügmanm terk ve tahliye ettigi kasaba ve köylerde yaptig1 facialar her türlü tasavvurun üstündedir. Köylerin büyük losm1 tamanuyla yalalm14tir Dügmanm ricat yolu üzerinde kalan zavalh köylülerimiz köylerinin harabeleri üzerinde sefalet içinde inlemektedir Arz olunan ahvalden dolayi hükümetçe derhal gerekli gefkat ve yardmun yapilmasi kati bir zaruret halini almakta, gimdilik en ziyade himaye ve yardima muhtaç olanlara hakkaniyet dairesinde dagitilmak üzere emri âlilerine verdigim meN lagdan yüz bin liranm acele Bati Cephesi emrine gönderilmesini ve senelerden beri zulüm ve sefalet içinde inleye gelmig milletimizin yaralarma çare olacak tedbirlerin hükümetçe almmasim ve bildirilmesini rica...

9 Eylül Cumartesi: Güzel Izmir 3 yil dört ay süren Yunan iggalinden sonra kurtuluyor. On günde savagarak 350 lun yol alan Türk ordusu, on binlerce Izmirlinin sevinç gözyaglan, gösterileri, çiçek yagmurlan içinde Izmir'e giriyor. Halk elinde ylyecek, içecek ne varsa kan ter íçindeki mehmetçige *

sunuyor. "rey"dir

"Oy" kelimesi orijinal metinde gelmektedir. O bakimdan metindeki aniamamak gere kir.

"oy"u

ve rey kelimesi kanaat, gärü§, tercih anlamina bugunku antamda sandiga attigimiz oy olarak

341

Yüzbaç1 SerefBey, yüzündeki yaraum kazuyla kutsadigi ay y11dizh bayragi hükümet konagmda göndere çekiyor! Yüzbagi Zeki, Komutanhk binasma, Binbagi Regat da Kadifekale'ye bayragmuzi çekiyor, Îzmir artik bir ay ylldiz okyanusudur! 45 000 kadar Rum, rihtunda korku içinde beklegiyor, Yunan bayrakJaruu indirip evlerine Avrupah devletlerin bayraklarna asiyorlar. Binlerce esir Tunan askeriyle birlikte, gemilerle kaçan kaç1yor, kaçamaya ar mübadele edilmek üzere koruma altma alunyor. Aym günün gecesi Istanbul'da büyük sevinç gösterileri oluyor, 200 bin kigi fener alayi ile Istanbul'u dolagiyor. Ertesi gün Ayasofya Camii'ndeki mevlide 25 bin kigi katthyor. Osmanh Harbiye Nezareti'nin bandosu "Izmir Marg1"m çalarak fener alaylarma katthyor.

Izmir'indaglarmda çiçekler açar Altm güney orda sirmalar saçar Bozulmuy dügman yel gibi kaçar Yaga Mustafa Kemal Papa yaga Adm yazilacak mücevher taga izmir'in daglarmòa oturdum kaldim Sehitolanlan deftere yazdim Oksüzyavrulan bagnma bastim Kader böyle imig ey garip ana Camm feda olsun güzel vatana

Islam dünyasmda, Güney Afrika'daki Johannesburg Hilafet Komitesi'nden, Nairobi'den, Fas, Tunus ve Cezayir'den Asya'daki Hindistan'a, Kafkasya'daki Azerbaycan'a kadar kutlamalar yap1hyor, Mustafa Kemal Paga'ya tebrik telgraflan yagiyor Mustafa Kemal telgraflara tegekkür mesajlan gönderiyor 12 Eylül'de Mustafa Kemal Paga bir kere daha "Millete Beyanname" nihai zaferin kazamldignu bildiriyor. Beyanname yine göyle baghyor: yaymhyor,

Büyük ve asil Türk milleti! "emperyalizm"

Beyannamede terimi yok, sadece "Asya imparatorlumaglup edildigi belirtiliyor. "Bati özenen küstah bir dügmamn" guna fabrikalanmn çelik zirhlanyla kaplanan muazzam Yunan ordularmm" artik Anadolu daglarmda subaylan tarafmdan terk edilmig zavalh sürülerine döndügü belirtiliyor. milletler, gark Beyannamede "Dogu ideali"ni hatirlatacak milletlerinin kurtulugu" gibi ifadeler de yok; Îslami terimler de yok. Ama bugünkü gözle okudugumuzda Cumhuriyet'in igaretleri var... Beyanname göyle sona eriyor: "mazlum

342 Vatanm kurtulugu milletin oy ve iradesiile kendi mukadderati üzerinde kayltsiz §artsiz hâkim oldutu zamandan baglaung ve ancak milletin vicdanmdan dogan ordulada olumlu ve kati neticelere ermigtir. Büyük ve asil Türk milleti! Anadolukun kurtulug zaferini tebrik ederken sana Izmir'den, Bursa'dan selamlarmu da takdim ediyorum.66

Diplomasi zamam Itilaf Devletleri'ne bagvuran Yunanistan, Anadolu'yu tamamen bogaltacagun belirterek, mütareke yap11mast için arac1 olmalarmi istiyor. Ama Türk ordusu zaten Îzmir'e girmig, Anadolu düymandan temizlenmigtir. SimdiBogazlar ve çevresindeki iggal kuvvetlerimn ç1karilmas1 sorunu gündeme gelmigtir.11Eylül'de ingiltere, Fransa ve Italya Çanakkale Bogazi'nm Anadolu yakasma asker gÖndererekBogazlar'daki iggalden vazgeçmeyeceklerini göstermiglerdir. Trakya, Yunan iggali altmda zaten! 13 Eylül'de Fransiz Le Figaro gazetesinin muhabiri Richard Eaton, mozaffer Bagkumandan Mustafa Kemal Paga'ya, Türk topraklarmm bogaltilmasmi isterken neyi kastettigini soruyor. Mustafa Kemal'in cevabi: Avrupa'da Îstanbulve Meriç'e kadar Trakya. Asya'da Anadolu, Musul arazisi ve Irak'm yans1... Yunan yenilmigtir, ama bu Bogazlar çevresinde Türkiye ile bagta Ingiltere olmak üzere Îtilaf Devletleri arasmda savag ç1kabilir! Frans12 gazetecinin Mustafa Kemal Paga'ya ikinci sorusu, Îngiltere ile bir harpten korkup korkmadigidir! Mustafa Kemal qu cevab1veriyor: Ben Ingiltere ile degil, Yunanhlarla harp ediyorum. Evet, Yunan yenildikten sonra, Îstanbul ve Çanakkalebogazlarmi, Marmara Bälgesi'nin bir losmuu ve "Musul arazisi" ile Irak'I elinde tutan Îngiltere ile bir harp mi çikacak?! Gündeme gelen mesele budur. Aym gün Mustafa Kemal Paga, Amerikan Chicago Tribune gazetesinin muhabiri John Clayton'un sorusu üzerine gunlari söylüyor Biz Ingiltere ile harp etmek istemiyoruz, fakat onlar Îstanbul'u MümTürkiye'ye teslim etmelidir. 1stanbul Türkiye'nin payitahtidir. kün mertebe barig yoluyla istiyoruz. Eger olmazsa onun için ha -

-

-

edecegiz.67

ÇünküÎzmir'de durum muhakemesi yapan Mustafa Kemal, Fevzi ve Îsmet pagalar, Îngilizlerive müttefiklerini masaya oturtmak gerektigine karar vermiglerdir.

Bagvekil Rauf Bey ile Ali Fuat Paya da, aym gekilde,

66. Büyük Taarruz ve bu bälümde verdigimiz bilgiler için bkz. Nutuk, sf. 446-450; inönu, Hatiralar, sf. 270-288; Sabahattin Selek, Milli Mücadele, II, sf. 320-336; Sevket Sûreyya Aydemir; Tek Adam, II, sf. 515-558; Zeki Sarihan, Kurtulug Savagi Günlügü, IV, sf. 583-666; Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 13, sf. 209-275. 67. Atatürk'ün

Bütün Eserleri, cilt 13, sf.279-281.

343 "ordu

Batihlarla diplomasi yoluyla anlagmaktan yanadir.68 Bunun yolu ile Bogazlar üzerine yürümek" Ingiliz askeri ile kargi kargiya gelerek Îngilizleri masaya oturmaya mecbur etmektir Tehlikeli bir karar, çünkü Îngilialerleharp ç1kabilirdi, ama Mustafa Kemal ve arkadaylan bu tehlikeli diplomasi oyununu ustaca oynnyorlar. Kararlagtirdiklan oyun qu: Ordularumzla onlann hem önünde bulunulacak,

hem de bir muhare-

eye mahal verilmeyecek!69

Bu sirada

ÇanakkaleBogazi'nm Anadolu tarafma

yerlegtirilmig

olan

girecek Türk ordusuna ateg Îngiliz askerlerine, aç11masi" emri veriliyor! Türk ordusu ise ilerleyigine devam ederek tam Îngiliz kuvvetlerinin kargisma gelindiginde duruyor. Îki ordunun kuvvetleri burun buruna mevzileniyorlar! Tek kurgunun koca bir savay1baglatabilecegi çok kritik bir vaziyet! Îngiltere'yle "Çanakkalebölgesinde bir harbin her an baglamast" tehlikesi yagamyor. Îngiliz Akdeniz Ordulari Kumandam, Londra'ya çektigi telgrafta Mustafa Kemal Paga'nin "Ingiltere ile harp halindeyiz" dedigini yazlyor! Londra'da kabine olaganüstü toplamyor. Îngiliz ve Italyan birlikleri Çanakkaleçevresinde siperler kazmaya bagliyor. Îngiliz Sömürgeler Bakam Churchill, Türkiye ile sava.¶ ihtimaline kargi sömürgelerden asker göndermelerini istiyor. 1stanbul'daki Ingiliz Yüksek Komiseri Rumbold, söylentinin yanhg olabilecegini dügünerek Mustafa yapmasuu istiyor; Türk-Ingilizdiplomatik iligKemal'in yaz1h açIklama Mustafa Kemal Papa yaz1h açiklama noktasma gelmigken kileri kopma anlagildigmi" sõylüyor, gerekli formaliteler yanhg yaparak kurulabilecegini beiligkilerin yerine getirilerek iki ülke arasmda siyasi lirtiyor, tansiyonu biraz dügürüyor.70 cívarmdaki Ingiliz Fakat Mustafa Kemal, Türk ordusunun Çanakkale ilerlemesi ama çatigmaya girilmemesiiçin ve Müttefik mevzilerine kadar emir vererek Londra üzerindeki baskisim artmyor, aym zamanda Ingiltere ile bir savag çikmamasi için siyaseten çok dikkatli davramyor. Kâzim Karabekir'in durum hakkmda bilgi isteyen telgrafma 22 Eylül'de verdigi cevapta muzaffer milli ordunun Bagkumandam Gazi Papa pöyle diyor: "Bogazlar bölgesine

"sözlerinin

siyasette pek hesaph ve ihmh buluolmak istediklenuyoruz... IngilizlerinÎstanbul'da ve Trakya'da hâkim edilmektedir. emek sarf için b1rakmak yalmz ri anlagihyor. Îngilizleri y1gmak Heryapmaktadir. kargi Ordularmuz Istanbul ve Çanakkale'ye Pek kuvvetli olrumuza

Türk-ingiliz

68.

Ömer Kürkçüaglu,

69.

Ismetínänü, Hatiralar,

ragmen,

iligkileri,sf. 244.

sf. 293-294.

70. Zeki Sarihan, Kurtulug Savasi Günlägü,

IV, sf. 665-673.

344 halde meseleyi siyasetle re ediyoruz...71

halletmeyi tercih etmekteyiz.

Ve ona göre ida-

Bu çok laitik dönemde "Çanakkale Bunalum"nm yeni bir savag çIkmadan agilmasi ve Mudanya Mütarekesi'nin, dolayisiyla Lozan'm yolunun aç11masmda Mustafa Kemal Paga'mn diplomasi becerisi ile Îstanbul'daki Îngiliz Komutam General Harrington'un sagduyulu davranigi önemli rol oynarugt1r. Anadolu'daki askerî geligmeleri gok iyi bilen Harrington, Lloyd George'un agmhklarmi Ankara'ya yansitmamigtir. Bu sirada ç11gmLloyd George, Türklere kargi mevzilendirmek, gerektiginde çarpigmak üzere sömürgelerini, Fransa'y1, Îtalya'yi ve Türklere karyi husumeti oldugunu dügündügü Balkan devletlerini savaga davet ediyor! Ankara ile anlagrug olan Fransa buna tepki gösteriyor askerlerini çekiyor! Fransiz Bgbakam Poincare, bagta Çanakkale'deki Fas olmak üzere Fransiz sömürgesi Müslüman ülkelerde Türkleri destekleyen hareketlenmeler olduguna dikkat çekiyor. Îtalya da Ingiltere'yi terk ederek Türkiye lehine tavir takmiyor. Bu iki devlet zafer kazannug Türklere kargi yeni askexî maceralann anlamsizhšru görüyor. Zaten Ankara ile anlagmlylardir Lloyd George yalmz kalmigttr. Prof. Kürkçüoglu'nun belirttigi gibi, Ingiltere, Türk zaferinin Islam dünyasmda yarattig1 Ingiltere'ye karg1 tepkilerden de endige duyuyordu. Îzmir'de Fransa ve Italya temsileilerinin Mustafa Kemal Papa ile görligmeleri de olumlu geçiyor. Fransizlarm Mustafa Kemal'le görügmeye Türk dostu Franklin-Bonillon'u göndermelerinin bu geligmelerde olumlu etkisi oluyor.72 "Çanakkale Bunalmu" bu gekilde agibyor, Trakya'nm bogaltilmasi ve Türk ordusunun Istanbul'a girmesi konusunda da prensip mutabakatt saglamyor. Mudanya'da ategkes görügmelerinin yap11masma karar veriliyor?

Ankara'da yeni bir Mustafa Kemal Mustafa Kemal Papa 2 Ekim'de Ankara'ya gelecektir. Hükümet, 30 Eylül günü, Rauf Bey'in bagbakanhšmda Bakanlar Kurulu karany "Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Ba.gkumandan Gazi Mustafa Ke* mal Papa Hazretleri'ne" yap11acak resmî kargilama için 13 maddelik bir program hazirlamigtir. Millet Meclisi adma kura ile belirlenecek on mebus, Meclis Reis Vekili Konya Mebusu Vehbi Efendi bagkanhgmda,vali ve belediye reisi ile birlikte, Gazi'yi uzakta (Polatli'da) 7I. Tam metin için bkz. ATTB, sf.484; Büti.in Eserleri, cilt I3, sf. 317. 72. Salabi Sonyel, Tuik Kurtulug Savagi ve Dig Politika, 11,sf. 279. 73. Çanakkale Bunalimi içln bkr. Ömer Kürkçüoglu, Türk-ingiliz iligkileri,sf. 239- 246; Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Savagi ve Dig Politika, II, sf. 269-279.

345

kargilayacak, Ankara'ya trenle beraber geleceklerdir. Gazi Papa Hazretleri, Istasyon'da bando ve askerî birlik tarafmdan resmî törenle karg11anacakt1r. Îstasyondan Meclis'e kadar olan cadde, Gazi'nin Meclis'e gelmek üzere.geçecegi güzergâhtir; bu caddede üç tane zafer taki kurulmugyol açmadan, cadde kenarlarmda Gazi'yi kargilaHalkm izdihama tur... malan rica edilmektedir. Merasim istasyon ile Türkiye Büyük Millet Meclisi binasi arasmdaki sahada cereyan edecek ve bunu müteakip Bagkumandan Papa Hazretleri tarafmdan Meclis'te riyaset odasmda kisa bir resm-i kabul icra olunacaktir.

Îstasyon diginda kumandan ve subaylar Gazi Paga'y1 münasebetiyle tebrik edecek, hog geldin diyeceklerdir.

"gaza-yi

ekber"

Köprü ile dört yol agamdaki zafer taki arasi, Ankara ve civar köylerden gelecek egraf-1 memleket, ahali ve esnafa tahsis kilmruptir. Bu mmtikanm bagmda umum belde namma belediye reisi tarafmdan tebrikler sunulacak ve hog geldin edilecektir... Millet Bahçesi münhasiran hammlara tahsis edilmigtir...

Program bu gekilde düzenlemelerle devam ediyor. Halkm sevinç ve izdihama seheyecamm, cadde kenarmda durarak yolu kapatmamalan, bebiyet vermemeleriíçin yapilan uyanlardan anlamak mümkündür.74 Elbette Gazi'yi geldiginde, o zamana kadar Anadolu'nun görmedigi bir kalabahk halk kitlesi kargilayacaktir. Muazzam bir kargilarna... Bütün Ankara onu kargihyor. Meclis'i Osmanh tarihinde örnegi rülmemig bir Îslami tezahüratla açan Mustafa Kemal Papa, gimdi muzaffer Bagkumandan olarak Ankara'ya dönerken, kafasmdaki "Bati ideali"nin igaretlerinden birini daha veriyor. Mahmut Esat Bozkurt'tan dinliyoraz:

.

Meclis'te müezzin beg vakit ezan okur, imam cemaate namaz loldmrdi. Dikkate deger ki, Kurtulug Savaglari zaferle taglandiktan sonra, Atatürk, Ankara'ya döndü. Meclis kapisi önünde resmî üniformasiyla, bekleyen imam efendi Atatürk'ü durdurdu, ellerini kaldird1, fakat dinî duaya baglar baglamaz, Atatürk hiddetle: 'Burada böyle geylere lüzum yoktur. Bunlari camide yapabilirsiniz! Biz savagi dra ile degil, Mehmetçigin kaniyla kazandik!' dedi ve imanu kovdu.75

74. Bagbakanlik Devlet Argivleri Genel Müdürlugü, Belgelerie türk, 1916-1922, Ankara 2003, sf. 213-214. 75. Mahmut Esat Bozkurt, Atatürk

Mustafa

Kemal Ata-

2003, sf. 91. Ïhtilali,Tüprag Yayinlari, Istanbul,

346 Akgam düzenlenen baloda Mehmed Âkif'inyazdigt "Îstiklâl Margi", ilk defa Zeki Üngör'ünbestesi ile çalmd1. Îzmir'deki görügmelerin ardmdan 3 Ekim 1922'de.Mudanya'da mütareke için görügmeler baghyor. Türkiye'yi Îsmet Papa, Îngiltere'yi General Harrington, Fransa'y1 General Charpy, Îtalya'y1 General Bombelli temsil ediyor. Müzakereler 8 gün devam ediyor. Anlagmak mümkün olmuyor. Hatta bir ara Ísmet Pa¶a, orduya ileri harekât emri veriyor! Bu, kargihkh bekleyen iki ordunun savaga tutugmasi demek! Çanakkale'de Telaglanan Îngilizler yumuçuyor. Neticede Mudanya Mütarekesi li Ekim'de imzalamyor: • Türk ve Yunan kuvvetleri arasmdaki çattyma duracaktir. • Yunan kuvvetleri Trakya'dan hemen çekilmeye baglayacak, 15 gün içinde Meriç'e kadar Trakya Türkiye'ye teslim edilecek. (Karaagaç'I almak istedigimiz halde Mudanya'da kabul ettirgmiyoruz, Karaagaç çarpigmas1 Lozan'a kabyor.) • Trakya'ya Türk jandarma birlikleri geçerek asayigi saglayacaklardir. Trakya'nm bogaltilmas1 Ve Türk idare cihazmm yerlegmesi s1rasmda bir çatigma çikmamasi için, burada gözlemci Müttefik heyetleri 7 taburdan ibaret geçici bir iggal gücü bulunacaktir. • Barig antlagmasi (yaniLozan) imzalamncaya kadar, Ankara hükümeti Tkakya'ya askeû birlik göndermeyecektir. • Barig görügmelerine bir ay içinde baglanacaktrr. Yunanistan, iqtirak ettirilmedigi Mudanya Mütarekesi'nin gartlanm kabul ettigini bir bildiri ile aç1khyo,r.77 1922 yllmda tarih müthig bir luz kazanm19t1r 11 Ekim: Mudanya Mütarekesi imzalamyor. 19 Ekim: Türkiye'nin azgm dügmam ve savagin bu kadar uzamastnm baghca sorumlusu Lloyd George, üst üste aldig1 diplomatik hezimetler sonucunda art1k Bagbakanhk yapamaz hale geliyor; Türkiye'ye ihmh bakan Muhafazakâr Parti'nin koalisyondan çekilmesiyle Lloyd George hükümeti dügüyor, yerine Muhafazakâr Bonnar Law hükümeti kuruluyor, fakat Lord Curzon yine Digigleri Bakam'dir. 30 Ekim: Osmanh Imparatorlugu'nun son bulduguna, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti'nin kurulduguna dair Meclis karart a •

myor.

1 Kasun: Saltanat kaldmhyor. 17 Kasim: Vahideddin kaçiyor. 20 Kasun: Lozan müzakereleri baghyor. 76. Zeki Sarihan, a.g.e., sf. 724. 77. Mudanya müzakereleri ve mütareke partlari için bkr. ismet Ínönu, Hatiralar, sf. 295312: Digigieri Bakanligi, Kurtulug Savgimix, sf. 185-2l0; Salahl Sonyel, Türk Kurtulug Savagi ve Dig Politika, II, sf. 280-289; Ömer Kürkçüoglu, Türk-ingiliz liigkileri,sf. 246.251.

347

6 Arahk: Mustafa Kemal, Halk Firkasi adlyla kendi partisini kuracagru açikhyor. Ve 1923 yih; Milli Mücadele kadrosu içinde büyük, köklü, sert mücadelelerin baylayacag1 bir yll! 1 Nisan'da Meclis kendini feshediyor, tayeni seçimlere gidiliyor... mam1m "Tek Adam"m belirledigi adaylarla Sonra? Lozan müzakereleri sürerken seçimler yap1hyor, "Îkinci Grup" denile muhaliflerden tek kigi bile aday olamiyor. Yalmz Gazi'nin onayladaIsimlerden olugan "Îkinci Meclis" oluguyor, ama bu Meclis'te bile gi muhalefet meydana geliyor; Lozan elegtiriliyor, ama kabul ediliyor. Cumhuriyet ilam, Hilafet'in kaldirilmasi, devrimler, Tek Parti rejimi... Dig.politikada da iç politikada da artik "Garp'a yönelmig Türkiye" vardar...

Avrupa Türkiyesi, daha dogrusu Garp'a Gazi Paga'mn deyimiyle, teveccüh etmig bir Türkiye..." "Gatp"ateveccüh etmig, yani Bati'ya yönelmig bir Türkiye... Fransiz gazeteci Maurice Perhot'ya 29 Ekim 1923'te verdigi mülakatta bäyle diyor. Milli Mücadele "Dogu mefkûresi" ile yürütülmügtü... Kurtulue Savagi'mn Garp Cephesi'nde kazamlan Büyük Zafer, "Garp'a teveccüh"ün "bir

yani Bat1'ya yöneligin de baglangic1do.

Arkasmda Büyük Zafer, Lozan'da masaya oturan, "Garp'a yönelmig"

yeni Türkiye'dir.

Lozan'da Batililagma...

Lozan Konferansi'nda Türkler, Rusya'yl hayal larildigma ugratarak (Batih) büyük güçler arasmdaki denge politikasma geri döndüler... Stefanos Yerasimos1

Emperyalizme ve kapitalizme kargi olan "Anadolu lhtilali",halkç1 ve devletçi karakterini zaferden hemen sonra unutanug ve liberal ekonomiye dönmügtür Sabahattin Selek2 ..

Saltanat artik yok! Mudanya Mütarekesi ile silahlar.biralaluugtir, gimdi bariga sira gelmigtir. Îngiltere'de Lloyd George hükümeti dügmü¢ Bonnar Law hükümeti kurulmugtur; meghur Lord Curzon digigleri bakarudu ingiltere, Fransa ve Italya 27 Ekim 1922'de Ankara hükümetine bir nota göndererek, savaga son vermek amaclyla" barig konferansmm 13 Kasim'da Isviçre'nin Lozan gehrinde toplanmasuu öneri"dogudaki

yorlar. Aym zamanda

Îstanbul hükümetini de davet ediyorlar. Sadrazam Tevfik Papa, Mustafa Kemal Paga'ya yazdigi çok gizli ve kigiye özel mektupta, Lozan'da birlikte hareket etmeyi öneriyor! Mustafa Kemal cevabmda "Türkiye devletinin tek temsilcisi Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti'dir" diyor, TBMM'nin kabul ettigi Tegkilat Esasiye Kanunu'na gäre Istanbul hükümetinin gayri megru oldugunu bildiriyor. Tevfik Papa 29 Ekim 1922'de TBMM Bagkanhgi'na acele" bir telgraf gönderlyor, istegini tekrarhyor. Meclis'te büyük bir tepki... Mebuslarm konugnialarmdan birkaç örnek: Hüseyin Avni Bey (muhalif): Padigah ve hükümeti, karyl cephede, dugmamn yanmda yer aldi. Sevr Antlagmasi'm imzalarken TBMM alallarma gelmedi! Milletin temsilcisi TBMM oldugu için ikilikten zaten "gayet

I. Stefan Yerasimos, Milliyetier ve Smirlar, iletigimYayinlari, Isanbul,1994, sf.77. 2. Sabahattin Selek, Anadolu

ihtilali,Kastag Yaymlari, Istanbul,2004,

cilt 2, sf. 75 I-752.

.

349

altmda saltanat cinayetlerine kap1 aç11verilemez. asla meydan Tevfik Paga'nm mektubu cevap vermemasma ye bile deimez! Riza Nur (o sirada Kemalist): Osmanh imparatorlugu tükenmig bitmigtir. Yerine dinç ve milli bir Türkiye devleti dogmugtur. Istanbul'da hükümet bile denil, sadece bir heyet vardir. Itilaf Devletleri'ne Türkiye'de tek hükümet oldugunu göstermeliyiz. Mazhar Miifit (Kematist): Müttefikler Mudanya'ya sadece Ankaçagirdilar. $imdiistanbul'u da çagmyorlarsa bu Vahideddin ve Dara eseridir. Alti mat Ferid ikilisinin ingilizlerle yapt1g1 bir antlagmanm yüzündendir. asirdan beri bütün çektiklerimiz Babiâli Riza Nur, "Osmanh Împaratorlugu otokrasi sistemiyle beraber yok diye olmuytur, Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümeti kurulmugtur" õnergede maddelik önergesi Bey, hazirhyor. Rauf baglayan 6 bir yasa

bahsedilemez. Hilafet perdesi

,

saltanat kargiti ifadeleri daha da güçlendiriyor. Önergede"Makam-1 hilafetin esir bulundugu ecnebilerden kurtarilatagi" ifadesi de yer ahyor. Karabekir dahil, 80 mebus imzabyor. Önergedeki80. imza Mustafa Kemal Paga'nmdir.3 Bir de yine saltanatm kaldinlmasi için muhalefetin, Ikinci Grup'un liderlerinden Hüseyin Avni Bey ve 24 arkadaymm önergesi vard2r. 30 Ekim günü önergeler görügülmeye baglamyor. Bagkan Mustafa Kemal ad okumak suretiyle Riza Nur ve arkadaylarmm önergesini oylayacagun söylüyor, ama Meclis'te yeter sayis1" bulunamadigi için, görügme 1 Kasun'a kahyor.* "karar

Mustafa Kemal Hilafet'i anlatiyor Lozan görügmelerinin baglamasmdan 20 gün önce, 1 Kasim'da Mustafa Kemal, hayatuun en önem1i konugmalarmdan birini yapmak üzere kürsüye geliyor. Natuk'taki ifadesiyle "Türk ve Îslam tarihinden bahsederek hilafet ve saltanatm aynlabilecegini, hâkimiyet ve milli saltanat makammm Meclis'e.ait olabilecegini, tarihi olgulara dayanarak" anlatlyor. iyi hazirlanmig, kiymetli ilim ve din Ali Fuat Papa, konugmanm rötugundan oldugunu belirdr.5 geçmig" da adamlarmm "çok

Perde Arkasi, Andaç 3. Riza Nur, JosephC. Grew, Lozan Barig Konferansinin Ugurlu (haz.), ÖrgünYayinevi, 2003, sf. 48-49. Önergedeirnzasi bulunan Karabekir, önergeyi Ra Nur'un yazdigini dogruluyor, önerge metninin ve üzerinde yapilan dagigikliklerin CeNutuk'ta yer almamasini elestirlyor. (Kâzim Karabekir, Nutuk ve Karabekir'den önergeyi k1min yazdigindan bahsetmez, vaplar, cilt 5, sf. 91- 92). Atatürk Nutuk'ta önerge hazirlandi, sekseni ajan arkadaga imza ettiri1di, bu õnergede benim de imzam vardir" diye anlatir. Nutuk, sf. 458. 4. Teyfik Pala'nin yazilari ile Riza Nur ve Hüseyin Avni beylerin önergelerinin Tarihi, I. cilt, sf. 243-255. leri için bkr.,Fahri Çaker,Tilrk Parlamento 5. Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hattralar,

tam metin-

cilt 1, Temel Yayinlari,Istanbul,2002, sf. I36.

350

Bu konugmasmda Mustafa Kemal, bir filch müderrisi gibi fikhi terimler kullamyor. Son derecede diadarca bir havasi vardir konugmamn. Bazen bir vaaz üslubu sezilir, "Fahriâlem Efendimiz- Cenâb-1 Peygamber, Hz. Ali Keremallahu veche, Huzeyfe radiyalluhuanh" gibi terimlerle konuqur. Hilafeti yüceltirken saltanatm ayn bir gey oldugunu, zaten Türklerin de tarihte saltanatla hilafeti ayirdigm1 anlatir: Selçuklu hükümdan Melikgah'i örnek verir, Mogol Hülagu'nun Bagdat'1 zapt edip Abbasi Halifesi'ni idam ettirdigini, böylece "dünya yüzünde hilafeverdigini" belirtir. "Yavuz Hazretleri" hilafeti devralm19tir, ama te son "kudretsiz almayabilirdi de... Halife denilen kigi o zaman da Misir'da

bir mülteci" idi, o kadar! Bu konugmasmda Mustafa Kemal'in neleri vurguladigi önemlidir: Evvela tarihe hilafet ve saltanatm ya da ruhani ve dünyevi otoritelerin aynlmas1 aç1smdan balayor! Sultanm da halifenin de bulunmadtgi bir dünya özlemine sahip oldugu belli. Bu konugmada siyaseten önemli bir dikkat noktasi ise, o agamada Mustafa Kemal'in saltanati piddetle elegtirirken hilafeti yüceltmesidir:

Îslam milletlerince

en büyük bir igtir. ÇünküEfendiler, Peyhilafeti, ehli Islam arasmda bir bag olan bir emirliktir. Ve Isgamber'in ehlinin vahdet üzere toplaumasuu terhin eden bir emirliktir. lam kelime-i Emirlik ise Cenâb-1 Hakk'm bir sir ve hikmetidir ki, kurulmasi daima giddet ve kuvvet gartma baghdir. Ve ondan asil maksat da fesadi def etmek ve gehirlerin asayigini korumak ve cihat iglerini tanzim ile kamu iglerini düzenlemekten ibarettir. Bu da ancak giddet ve kuvvete baghdir. Âdetullahbu veçhile cari olagelmigtir.

Hilafet

Bunlar aynen filah kitaplarmdaki

"emaret,

hilafet, imamet" izahla-

ndir.

Gazi Paga, saltanat kaldinhrsa hilafetin yücelecegini

anlatlyor:

Bütün Türkiye hallo, bütün kuvvetleriyle o hilafet makammm dayanagt olmaya dogrudan dogruya yalmz vicdani ve dinî bir vazife olarak taahhüt ve tekeffül ediyor... (Bugün) Hilafet makammda Bagdat ve sir'da oldugu gibi kudretsiz ve mülteci bir âciz kigi degil, dayanagi T kiye devleti olan bir yüce kigi oturacaktr... Bu suretle bir taraftan Türkiye hallo asrî bir medeni devlet halinde her gün daha saglam olacak, her gün daha mesut ve müreffeh olacak, her gün daha çok insanhšru ve benligini anlayacak, gahislarm h1yaneti tehdiger taraftan hilafet makalikesine kendisini maruz bulundurmayacak, vicdanmm ve imammn irtibat noktami da bütün Îslam âleminin ruh ve ...

-

*

Kelime olarak "Allah'm âdeti" demek, terim olarak takdir edilmig kanunu" aniaminda kullanilir. "tarihin

Islamdüg0ncesinde

Tanri tarafindan

551 si, Islam kalplerinde le tecelli edecektir...6

Demek ki, Hilafet'i saltanat yükünden kurtarmak, onu daha güçlü ve Mustafa Kemal'in bu konugma ile Meclis'e verdigi me-

,

,

ferahhšm baÿlangici olabilecek bir izzet ve yücelik-

yüce lolacaktir! saj budur.

dünyevi Simdilik, ,

yetkileri

kaldinlmig bir hilafetin Lozan'da ige yara-

y cagi dügünülmektedir Hilafet Lozan'dan sonra kaldmlacak, Gazi Papa hilafetin kötü oldugunuo zaman anlatacakttr. Kasun 1922'de Meclis'in ezici çogunlugu saltanata kary1dir. Konug"hain" olarak niteleniyor. malarda Vahideddin aç1kça

Hem Kemalist Birinci Grup, hem muhalif Ikinci Grup Osmanh saltanatma son verilmesi

için önerge vermigtir zaten.

"Bazi kafalar kesilecektir" Önergelerbirlegtirilip derli toplu bir

metin halinde yazilmak

üzere

Anayasa, $eriyeve Adliye komisyonlarma gönderiliyor. Komisyonlarda tutanak olmadig1 için elimizde konugma metinleri yok. Ancak Nutuk'tan ögreniyoruz ki, "SeriyeKomisyonu'na mensup Hoca Efendiler" ileri sürüyorlar, tartlymalar uzusaltanatla hilafetin aynlamayacagru eden Gazi Papa, Komisyon Bagkam yor. Komisyon ça11pmalanm takip Hoca Müfit Efendi'den söz ahyor, önündeki siranm üstüne ç1klyor ve yüksek sesle göyle konuquyor: Hâ.kimiyet ve saltanat hiç kimse tarafmdan hiç kimseye ilim icabidir diye, müzakere yolu ile münakaga Íleverilmez. Hâkimiyet, saltanat kuvOsmanogullan zorla Türk milletinin hâkimivetle, kudretle ve zorla alnur. yet ve saltanatma el koymuglardi, bu tasallutlanm alti asirdan beri devam ettirmiglerdi, imdi de Türk milleti bu mütecavizlerin hadlerini ihtar ederek, hâkimiyet ve saltanatim, isyan ederek kendi eline, biltiil almig bulunuyor. Bu bir emr-i vakidir... olmuy bir hakikati ifadeden ibarettir..

I

Ve Mustafa Kemal Papa "Meclis ve herkes"e devrimci bir ültimatom ,

veriyor Burada toplananlar, Meclis ve herkes meseleyi tabii görürse, fikrimce uygun olur. Aksi takdirde, yine hakikat usulü dairesinde ifade olunacaktir. Fakat intimal bazi kafalar kesilecektir...7

I

6. Konu§manintam metni, orijinal dili ile: ASD, I, st 287-298, kismen sadelagtirilmig meBütün Eserleri, cilt 14, sf. 77-87.

tin: Atatûrk'ün

7. Nutuk, sí 458-459.

352 "igin

cihet-i ilmiyesine gelince" diyerek saltanatla hilafeSonra Gazi tin aynlabilecegi ve saltanatm ilga edilebilecegi geklindeki görügü anlatiyor. Ankara mebuslarmdan Hoca Mustafa Efendi "Affedersiniz efendim, biz meseleyi bagka açilardan dügünüyorduk, verdiginiz izahattan aydmlandik" diyor! Komisyon dairesince" gereken metinleri hazirlayip Meclis'e sunuyor. Meclis, bir tek Ziya Hurgit hariç, "Osmanh Imparatorlugu'na son veren" kararmi ahyor 1 Kasun 1922 tarihinde Büyük Meclis'in aldigi iki karar vardir • Barig konferansma Istanbul'la birlikte Ankara'mn katilmasun isteyen sadrazam Tevfik Paya ve heyeti ile padigah hakkmda kanuni iglem yapilmasma dair karar... • Osmanh imparatorlugu'nun munkanz (yilalmig)olduguna ve Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetinin kuruldu ma ve Osmauh hudutlart dahilinde onun yerine geçerek yeni vârisi olduguna, padigahhšm tarihe gömüldügüne, Istanbul'da megru bir hükümet bulunmadigma ve Türk milletinin megru hakki olan Hilafet'in eenebilerin esaretinden kurtanlacagma dair karar... Baskm Oran'm belirttigi gibi, kaldmlnugtir" terimim kullanmadan saltanat kaldinlmigttrJ Bildiri tarzmda yazilm1; olan diger karar ise, hâkimiyet ve hükümranhk hukukunun tamamen Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne ait oldugunutescil ediyor. Bu karar, Anadolu lhtilali'nin hem diga kargi mil11 bagimsizhk mücadelesi, hem içte Saray ve Bablâli'ye kary1 bir iç milli hâkimiyet mücadelesi oldugunu ilk defa bu kadar net ifade eden bir karardir: Birkaç asirdan beri Saray ve Babiâli'nin cehalet ve sefahati yüzünden devletin yiloldignu söyleyen karar, hâkimiyetm padigahtan almip millete verildigim, bunu da kuvvetler birligi ilkesine göre Meclis'in temsil ettigini belirtiyor. Bildiri niteligindeki bu uzun aç1klamadan sonra iki madde halinde karar ifade ediliyor: • Misak-i Milli hudutlan içinde Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetinden bagka hiçbir hükümet yoktur. Türkiye halla, gahis hâkimiyetine dayah olan Îstanbul'daki hükümet geklini 16 Mart 1920 tarihinden itibaren ebediyen tarihe intikal ettirmigtir.. • Hilafet Osmanh hanedanma ait olup bu hanedamn içinden ilmen ahlâken layik olan birini TBMM halife seçecektir. Túrkiye devleti ve makammm Hilafet dayanagidir. Neden 16 Mart 1920'den itibaren? Çünkü16 Mart 1920 Istanbul'un iqgali tarihidir. 1 Kasun'da TBMM saltanata son vererek Osmanh imparatorluu'nun tarihe karigtigma dair karar ahyor; 4 Kasun'da Ismet Papa, bu karan Lozan'da masaya oturacagiruz Îtilaf Devletleri'ne bildiriyor. "usulü

"oybirligiyle"

"saltanat

8. Baskin Oran, TLirk Dig Politikasi, cilt I, sf. 215.

355

Îçeride siyasi çagda.plagma, diganda diplomasi; artrk ikisi de "Bati mefkûresi"

yönündedir.

Lozan için Îsmet Papa Lozan'da Türkiye'yi sadece "TBMM hükümeti" temsil edecektir. Gadegildir; TBMM Meclis Reisi zi Mustafa Kemal; henüz cumhurbagkam agkumandan'dir. yani Bagbakan Rauf (Orbay) Reisi Vekiller Heyeti ve Bey'dir. Genelkurmay Bagkam Maregal Fevzi Papa, Digigleri Bakam Yusuf Kemal (Tengirgek) Bey... Ismet Papa o sirada sadece Garp Cephesi Kumandam'dir. kim olacak? Peki, Lozan'da bizi kim temsil edecek, Alallara gelen isim Rauf Bey'dir. Mustafa Kemal'in aklmdaki isim, Ïsmet Paga'dir. Gazi'nin karan, Lozan'a yabanci devletlerin digigleri bakanlan gelecegi için Îsmet Paga'nm da Digigleri Bakam yapilarak Lozan'a gönderilmesidir. Bagvekil Rauf Bey de bu görügtedir. Gazi, enine boyuna dügünerek bu karan ahyor ve Ismet Paga'ya olarak" Digigleri Baka111 olacagmi, Lozan'a gidecegini söylüÎsmet Pasa aginyor, asker oldugunu belirterek özür diliyor, ama yor. Gazi'nin teklifini bir telakki ederek" kabul ediyor.9 Gazi, Lozan görügmelerine Istanbul'daki Osmanh diplomatlarmdan birkaçim, hatta birini bile katmamak kararmdadir. Yusuf Kemal Bey Digigleri Bakanhgi'ndan istifa ediyor, 27 Ekim'de Îsmet Papa Meclis'te oybirligiyle Digigleri Bakam ve Lozan müzakerelevardir· Dr. Riza Nur ri için ba.pdelege seçiliyor. Iki tane de Hasan (Saka) Bey... Maliye Bakam ve Delegasyonda 21 tanedampman buhmuyor. Celal (Bayar), hukukçular Münir (Ertegün) ve Tahir (Taner), hariciyeci ve tarihçi Hikmet (Bayur), mülkiye müfettigi Sükrü (Kaya), eski Maliye Naziri Cavit Bey, maliyeci Fuat (Agrah), Hahâtn ve Fransizca ögretmeni Haim Naum, Adalet Bakanhgi Mezhepler Dairesi' Müdürü Baha Bey gibi isimler... ile pair ve diplomat Yahya KeGazeteci yazar Rugen Egref (Ünaydm) mal basm damqmanlarid1r.10 Görüldügü gibi, Bagdelege Îsmet Papa da, delegeler Riza Nur ve Hadiplomat desildirler. san Saka da, TBMM'nin içindendir; profesyonel "bagdelege"miz

"emrivaki

"emir

"delege"miz

9. Bkz. Nutuk, sf. 453-454. Hiristlyan cemaatlerinin azinlik sorununa bakan Adlye Bakanligibunyesindekl daire. Tanzimat döneminde DigigleriBakanligi'na bagli olan bu daireyi, Sultan Abdulhamid, dig müdahalelere kargi bir tavir almak üzere, "Turkiye'nin iç igieri" oldugu için Hariciye'den ahp Adalet *

Bakanligi'nabaglamigti.(Bkr. Taha Akyol, Medine'den

Lozan'a, Dogan Kitap, 2004.)

!0. 36 kigilikdelegasyon liscesi için bkz. Digigleri Bakanligi, Lozan, Cumhuriyet'in 50. yili yaymi, I973. sf. 4-6.

354

Hâlbuki Ankara tarafmdan göreve çagrilarak Lozan heyetine dahil edilebilecek tecrübeli Osmanh diplomatlan vardi. Fakat Meclis bu diplomatlan çag1rmanm Meclis'in prestijini sarsabilecegini dügünüyor. Heyetimizde diplomasi usullerine dair tecrübe sahibi bir tek ismin bile bulunmamasi, apagida görecegimiz gibi, bazi zorluklarla kargilagmannza yol açacaktir.11

Fakat Cumhuriyetçi tarih yaz1mmda Osmanli diplomasisinin beceriksiz ve apagihk duygusuna kapilmig oldugu için o kadrodan kimsenin Lozan heyetine almmadigi ifade edilecektir. Merhum Cemil Bilsel'in 1933'te yazdig1Lozan kitabmda bu konuda yazdiklari, sonraki kitaplarda da tekrarlanarak bir klige haline gelmigtir. Mesela Tanzimat'tan sonraki devrede, imparatorlugqn dig münasebetlerini yöAvrupa devletleri ile yap11an temaslarda kendilerini apagihk duygusundan kurbaramamiglard1. Bu lämselerin Türkiye'nin milli ç1karlarm1 Lozan konferansmda geregi gekilde koruyamayacaklar tabii idi.. 12 netenler

Seha Meray ve Osman Olcay da bu kligeyi tekrarhyorlar. Hâlbuki Baskm Oran'm belirttigi gibi, Osmanh diplomasisi, Cihan Harbi maglubiyetini izleyen Sevr'e kargi bile onurlu bir mücadele yürütmüg, galip eziklik, katlams devletlerin dayatmalarma verdigi cevabi notay1 ve yakang izi tagunayan... Son derece bagi dik, hatta yer yer dik bagli bir üslupla" kaleme alm14tir. Üsluptan bagka, içerik bakuumdan, bu belgeyi yazan Osmanh diplomatlarmm günkü uluslararas1 belge, bilgi ve geligmeleri eksiksiz izledikleri" görülmektedir. "Çokgüçlü bir mantik ve çok saglam bir uluslararasi hukuk bilgislyle donanmigti." Hatta Osmanh diplomasisinin bu belgesi, "Lozan'm öncülü"dür.13 ismet Pa.ya'nm Lozan'daki dayanaklarmdan biri de büyük diplomat Sadrazam ÂliPaga'nm imzaladigi l856 Paris Antlagmasi olacaktir!14 Ïsmet Paga'mn baydelege olarak seçilmesinin isabetli olduguna ina"hiçbir

"o

I I. Fatma Moge Gäcek, "The Politics of History and Memory: A Multidimensional AnalyiPeace Conferance", §u eserde: Hakan Erdem (haz.), New Dire ions in Studying the Modern Middle East, Lynne Rienner Puslishers, New Yo 2000, sf. 20. sis of the Laussanne

,

12. Prof. Dr. Mehmet Gänlübol ve Cem Sar, Atatürk

ve Türkiye'nin

Dig Politikasi,

sf. 43.

13. Prof. Baskin Oran, "Lazan

Önculübir Onur

Antti: Müttefiklerin Sevr Antlagmasi TasaYayina hazirlayan Ismail Soysal, Çagdag Türk Diplomasisi: 200 Yllisk Sureç, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 15-17 Ekim 1997, Sempozyuma Sunulan Tebilgler, Türk Tarih Kurumu Basimevi, Ankara 1999, sf. 257-275; ayrtca, Baskin Oran, Türk Dig Politikasi. cilt I, sf. I 18-123. risina Osmanli Hariciyesinin Yaniti", gu eserde:

14. ÂIl Papa ve diplomasisi hakkinda bkz. Fuat Andiç, Suphan Andiç, Sadrazarn ga. Ayrica bkz. Taha Akyol, Medine'den Lozan'a, sf. 101-108.

ÂIi Pa-

I

355

myorum. Ama bir delegemizin Istanbul'dan getirilerek Ankara hükübìr diplomat olmasi meti hizmetinde görevlendirilecek profesyonel Paga'mn kendisinin de yarach olacakti; 1smet muhtemelen epey anlatt1g1m görecegiz. tör diplomat" olmalarmm yarattig1 s11ant11ari "ama-

Simgir'inbelirttigi gibi, AnkaÖte yandan, diplomat tarihçi Bilal "henüz tam kurulamamigtl."1s ra'daki Digigleri Bakanhgi o sirada Lozan'daki diplomatik savag için ba.ygörülecegi Asirhk hesaplarm "pek üstlenecegi gärevin agirhšl kargismda d lege seçilen Ismet Paya sevinçlì degildir" elbette.16 Böylesine agir bir görev ve sorumluluk kargismda, bu normaldir. Ismet Papa o zaman 34 yagmdadir! Sinirlerine hâkim, müzakereci bir insandir. Bilgi ve ilgi alani askerlikle simrh degildir. Disiplinli ve çahykandir. Mustafa Kemal'e tam bir güven ve itaat içindedir.17 Îsmet Paga'nm tercih edilmesindeki iki esash sebep, askerî zaferi

temsil edecek Garp Cephesi Kumandam olmast ve Mudanya görügmelerindeki bayansidir. Bunn amlarmda Rauf Orbay da yaziyor. Ankara'daki Digigleri Bakanhšr'ndaki uzmanlar Lozan'da savunacagiPaga'ya m1z tezleri ayrmtih olarak dosyalar halinde hazirlay1p ismet YuBakanhgi döneminde Digigleri vermigtir. Bu dosya çahymalanm Bakanhgi'nda Hukuk suf Kemal Bey baglatungti. Ankara'da Digigleri Mügaviri Münir (Ertegün) ve Siyasi Îgler Müdürü Hikmet (Bayur) bey-

masada

ler, aylarca süren bu çahgmalan yönetmiglerdir." Lozan için yola ç1kilmadan önce, orada savunulacak temel ilkelere dair bir "Talimatname" de hazirlannugtir. Meclis Reisi ve Bagkumandan Mustafa Kemal Papa ile Bagvekil Rauf Bey, Genelkurmay Bagkam Fevzi Papa, Ismet Papa ve Riza Nur gibi isimlerin imzasm1 taglyan "Talimatname" 14 maddeden oluguyor. Simr konusunda Misak-1 Milli'yi esas alan Talimatname, Musul, Kerkük ve Süleymaniye'nin, Anadolu'ya yalon Ege adalarmm almmasim, bú bagenlamazsa hûkümetten yeni talimat istenmesini öngörilyor. Trakya'da 1913 y111,yani savagtan evvelki sm1r esas ahmyor. Kapitülasyonlarskesin bir dille reddediliyor. Bogazlar konusunbir askerÎ kuvvet kabul edilemez" diyor. Azmhklar konuda da sunda nüfus mübadelesi ve mütekabiliyet ilkesi isteniyor. Osmanh borç"yabanci

lanmn

"bizden

evvel aynlan ülkelere paylagtmlmasi"

ve Yunanistan'dan

isteyecegimiz harp tazrmnatmdan dügülmesi talep ediliyor.20 Lozan'daki Ismet Paça her gün Ankara'daki Bagvekil Rauf Bey'le Lozan Telgraflari, 15. Bilal §imgir,

Türk Tarih Kurumu, 1990, I, sf. XV.

16. Feridun Kandemir, Siyasi Dargmhklar, 17.

Inönü'nunnitellkleri 1çin bkz..¶evket

18. Rauf Orbay, Cehennem

EkicigilYayinlari, Istanbul,1955, ciit 2, sf. 45.

Sureyya Aydemir, Tek Adam, [II,sf. IO5-l08.

Degirmeni,

sf. 430.

19. Feridun Kandemir, a.g.e., sf. 44. 20. Bkz. ÇagnErhan, Yagayan Lozan, Kükür Bakanlig!Yayinlan, Ankara, 2003, sf.41-41

I

356

telgraf yoluyla görügerek geligmeler hakkmda bilgi verecek, hükümetin talimatru alacaktir. Konferansm toplannug oldugu günlerde Ankara ile Lozan arasmda bir günde ortalama 30 telgraf yaz1pmasi oluyor; çok yogun bir trafiktir bu.

Lozan'da

"telgraf"

sorunu

Evvela, Îsviçre'nin Lozan kenti Türkiye için olumsuz bir mekândir. Ankara, konferansmm Izmir'de toplanmasmi istemig, ama kabul ettirememigti. Müttefiklere göre, Îzmir Avrupa ba.pkentlerine uzakti; delegelerle hükümetler arasmda haberlegme sorunlan yaganabilirdi. Hâl-

buki Ankara da aym gerekçelerle konferansm Izmir'de toplanmasmi istemigti.

Lozan'in seçilmesindeki diger bir gerekçè¿ tarihsel olarak Isviçülke" olmasi, yeteri kadar otel, konferans salonu ve telgraf imkânlarmm bulunmasidir. Birçok uluslararasi konferans bure'nin

"tarafsiz

rada yapilm14t1. Ancak Lozan Türkiye için son derece zor bir mekândir! Türk heyetinin Istanbul-Lozan yolculugu trenle 4 gün ahyordu! Hâlbuki kargmuza oturacak Ingiliz,Fransiz ve Italyan heyetleri için bu süre 1 gündü!

Lozan'la Ankara arasmdaki mesafenin uzak olugu, sadece yolculuolmasi sonucunu dogurmuyor, aym zamanda Türk heyetinin Ankara'yla haberlegmesinde de güçlüklerin ortaya ç1kmasma yol aç1Fransiz, Îtalyan yor. ve Îngiliz heyetlerinin yolladiklari bir telgraf ya dogrudan ya da en fazla bir ülkeden geçerek bagkentlerine ulag1yor. Türk heyetinin yolladini telgraflar ise, çok uzun bir mesafe kat ediyor. Lozan'dan Ankara'ya iki tane telgraf hatti var: Biri Fransizlarm iglettigi Romanya üzerinden geçen "Köstence Hatti"dir. Digeri, Akdeniz üzerinden Ankara'ya ulagan, Îngilizlerin iglettigi "Dogu (Eastern) Hatti"ydi. Türkler Dogu Hatti'm kullamyor, ama bazi telgraflarm Ankara'ya ulagmamas1 Ve baz1 telgraflarm içeriginin anlaç11amamasi gibi teknik sorunlar ç11ayordu. Dogu Hatt1'nm kullamlmasmdaki bu sorunlar nedeniyle, Bagbakan Rauf Bey 27 Ara11k 1922'de Ismet Paga'dan "Köstence Hatti"mn kullamlmasim istedi. Fakat "Köstence Hatti" da digeri kad sorunluydu. Üstelikhem telgraflar digerine göre 10 saat daha geç geliyor hem de hatti igleten Fransizlar kelime bagma Ingilizlere göre daha fazla para istiyordu. Bu yüzden, Ocak 1923 ba.ymdan itibaren tekrar Dogu Hatti'na dönüldü 21 Ba.pdelege Ismet Papa ile Bagvekil Rauf Bey arasmdaki telgrafla.ymalarda bu teknik aksamalarm belki de sabotaj"larm igaretIeri görülüyor: Bazen telgraflar gecikiyor, bazi telgraflarda satirlar bog ç11a-

gunuzun

"teknik

21. Ömer Kürkçüoglu, ÇagriErhan, "Lozan Geligrnelerl", §u eserde: Yagayan Lozan, sf. 51-52.

ÇagriErhan (har.),

\

357

yor, rakamlar okunanuyor. ismet Papa veya Rauf Bey digerinden telg"mümkünse kurye ile rafm tekrar çekilmesini, çok kritik durumlarda

gönderilmesini" istiyorlar.22 Acele durumlarda Îsmet Papa, Rauf Bey'in cevabmm gecikmesinden tedirgin oluyor, hatta zamanla Rauf Bey'den kugkulamyor! Rauf Orbay amlarmda, Lozan Konferansi'm ve gündüz, dakikasi dakikasma" ettigi herhangi ip için bir telgrafma gecikerek cevap Îsmet Paga'mn t "gece

:

ve

esinin imkânsiz

oldugunu

anlatlyor'

Ancak dünya ile göyle dursun, memleket içinde gehirden gehre dahi telefon ve telsiz gibi süratle haberlegmeyi saglayan tesislerin meveut bulunmadig1 günlerde, Avrupa ve bilhassa Isviçre yani Lozan ile tek muhabere hattmuz Köstence yolu ile olan telgraf hatti idi. Bu yol da Ingilizlerle Fransizlann elindeydi. Bu yoldan yaptig1miz haberlegmeleri ellerine geçiren ingilizlerin,gifreleri de çözerek günü gününe sabah kahvalti sofralarmda okuduklarmi, bizzat o zamamn Îngiltere D1pigieri Bakam Mister Churchill son yillarda yaymladigt hatiralannda anlatmaktadar. Su halde Lozan'daki Delege Heyeti'nin Baykam'run bizden bekledigi cevaplarm gecikme sebebi kendiliginden meydana çiknug oluyor.25

Bagdelege Ismet Papa ile Bagvekil Rauf Bey'in arasmm aç11masmda, Lozan'a iligkin görüg farklarmdan bagka, bu gecikmeler de rol oynanug, hatta lsmet Papa, Rauf'u Mustafa Kemal'e gikâyet etmigtir. Telgraf iletigimindeki sorunlar konferans boyunca devam etti. Bazen Ankara, bazen Ismet Papa gönderilen telgrafm ulaymasm1 günlerce beklediler. Bazen teknik sorunlar yüzûnden telgraflarm gifreleri göttder" diye yazigmalar yapildi. Bu sirada Ingiçözülemedi, lizler gün içinde cevabmial bekliyoruz" gibi tav1rlarla Türk heyetini sikigtinyordu. ÇünküIngiliz istihbaráti, telgraf hatlarma girerek Lozan'la Ankara ögreniyor, gifreleri çözüyor, Curzon'a ve haberlegmeyi arasmdaki bildiriyordu! Lozan'm ikinci döneminde CurHorace Rumbold'a zon'un yerine Ingiliz Bagdelegesi olan Horace Rumbold, Ingiliz istihbiçilmez degerde oldugunu" baratmm sagladigt bu bilgilerin Rumbold'a belirtir. göre, bu istihbari bilgiler sayesinde Lozan'daki elini okuyabilen bir briç oyuncusuIngiliz heyeti, konumunu" kazammet1! nun öncesinde Ingiliz heyetinin Bazen son derece kritik oturumlarm stratejisinin eline geçen bu bilgiler, Türkiye'nin tüm Îngilizlerce ön"tekrar

"üç

"paha

"kargismdakinin

22. Mesela bkz. Bilal Simgir, Lozan Telgraflari, 543, 23. Rauf Orbay, a.g.e., sf. 43 I.

cilt I, sf. 129-130, 329-330; cilt II, sf.

558 ceden bilinmesi sonucunu doguruyordu.E Gizli yazigmalardaki bilgilerin Ingilizler elinde oldugunu sezen Türk heyetinde bazen casus mu var?" diye bir güphe olugtugu gibi, "içimizde

Rauf Bey'in, Îsmet Paga'dan telgraf hattmi degistirmesini istemesi de Ingiliz istihbaratmdan güphelendigi için olabilir.25 Nüfus mübadelesi ve Bati Trakya'dan kaçan Türklerin iskâm müzakere edilirken Îsmet Paga 2 Arahk 1922 günlü telgrafmda Bagvekil Rauf Bey'e Türkiye'nin ne kadar göçmen kabul edebilecegini soruyor. Rauf Bey ayni gün ait haneler hesap edilmek suretiyle iki yüz bin nüfus muhacir kabul olunabilir" diye cevap veriyor. Bu bilgi, derhal Îngiliz istihbarati tarafmdan, Tunanhlara iletiliyor! Ismet Papa hayretler içindedir, 20 Ocak 1923 tarihli telgrafinda Rauf Bey'e soruyor: "gayrimüslimlere

Türkiye'ye 200 bin hane göçmen kabul edilebilecegi yolundaki bilgi Yunanlilarm eline geçmigtir! Bu bilginin kaynagt Yunanhlarm ula.yabilecegi bir kaynak mid1r? Türkçe gazetelerde yaymlannug midir? Acele bildiriniz!

Rauf Bey cevap yaz1yor: Yerlegtirilecek göçmenter konusundaki bilgiler Saghk Bakanhgi'ndan almnugtir, Ankara'dan sizmasma ihtimal verilemez. Bog yerlerin bir bölümüne yerli göçmenler yerlegtirildi. Halen göçmen yerleptirilebilecek 100 bin hane bile yoktur.26

Telgraf hatlarmdaki bu sorunlardan bagka, Lozan'da Türk heyeti bir de güvenlik sorunu yaglyor! Hem Ermeni komitecilerinin, hem Çerkez Ethem'in adamlarmm suikast yapabilecegine dair, Mustafa Kemal Paga'nm ve Rauf Bey'in Ismet Paga'yi uyaran telgraflar1 vardir. Türk heyetini korumak için Türkiye'den on asker götürüldügü gibi, suikast uyanlan üzerine Îsviçre hükümeti de Ismet Paga'ya iki koruma polisi tahsis etmistir.27 24. Fatma Müge Gäçek, "The Politics of History and Memory: A Multidimensional Analyisis of the Laussanne Peace Conferance", New Directions in gu eserde: Hakan Erdem (haz.),

Studying the Modern Middle East, Lynne Rienner Pusllshers, New York, 2000, sf. 19; Omer Kürkçüoglu ve ÇagriErhan, a.g.e., sf. 52-53. 25. Fatma Müge Gäçek, anilan makale, sf. l9.

26. Telgraflarin tam metinieri için bkz. Bilal Simgir,Lozan Telgraflari, ciit I, sf. 159, 4l3, 428. Diger bir ärnek olarak Türk telgraflarim Ingilizlerin çäzmesi ve Istanbul'daki Ingiliz Yuksek Komiserligi'nin raporu hakkinda bkz. Bilal Simgir,Lozan Telgraflari, cllt I, sf. 268-27 l .

27. Bilal Simgir, Lozan Telgraflari, yan Lozan, sf 53.

cilt I, sf. I 19, 378; cilt II, sf. 207;

ÇagriSeyhan, Yaga-

359

Îsmet Papa Lozan'da Lozan'a geliglerinde Ismet Papa ve arkadaylarma oradaki Türk ve Misirh ögrenciler yogun bir sevgi gösterisi ile manevi destek verdiler, dostane olmayan davramplan" sürekli ama Ermenilerle Rumlarm devam etti.28 Lozan Konferansi bu partlar altmda 20 Kasun 1922'de ba.playacakt1r. hnda konferansm 13 Kasun'da baglamasi kararla.ptirilmig, Mustafa ugurlanugtL Fakat 18Kehial Papa Ankara'da Ismet Paga'y1 5 Kasun'da met Papa bagkanhšmdaki Türk Lozan heyeti Ïstanbul'a geldiginde, Ingiliz Yüksek Komiseri, ülkesindeki seçimler sebebiyle Îngiliz Digigleri "pek

Bakam Lord Curzon'un Lozan'a gitmesinin birkaç gün gecikecegini, konferansm açihgmm ertelendigini söylüyor. Görünürdeki sebep Îngiliz seçimleri, ama sonradan Ingiliz belgelerinden ögreniyoruz ki, Müttefik delegeler Türklere kargi ortak politikalar olugturmak için Paris'te toplanmiglardir, henüz sonuca ulaçamadiklan için konferansi ertelemiglerdir!29 Bu erteleme Lord Curzon'un Türkiye'ye kargi bir oyunudur. Lord, önce Müttefikler arasmda Türkiye'ye karg1 konferans baglamadan kurmak istiyor. Fransa ve Îtalya ile birlikte, Yucephe diplomatik bir nanistan, Bulgaristan ve Sirbistan'i da yanma çekmek için çahqiyor, "Böyle bir anlayig birligi olugturmadan ben konferans salonuna girearasinda mem, konferans masasmda Türklerin kargismda Müttefikler hükümetimi ayan11ay1c1 bir duruma maruz görüg ihtilaflan olmasi gibi krsitlanb1rakamam" diyor! Amaci, Bogazlar'da Türk egemenliginin Adalan'nm Yunanismasi, Türklerin Meriç'ten öteye geçmemesi, Ege tan ve Îtalya'da kalmasi, azmhk haklan için Türkiye üzerinde uluslararas1 denetim kuralmes1 gibi siyasi hedeflerdir. Bu gibi konularda Lord, Müttefikleri önenili ölçüde ikna ediyor, birlegtiriyor... Ancak bu saglandiktan sonradir ki, konferansm 20 Kasun'da baglamasi kararlagtinhyor.30 Konferans 20 Kasim'a ertelendigi halde Ismet Papa programun de12 Kasim'da trenle Lozan'a geliyor. Kendisini kargilayan gigtirmiyor. ertelendigini bildiriyor; aradaki zaFransiz Konsolosu, konferansm manda görügmeler yapmak üzere Paga'yl Paris'e davet ediyor. Ismet Papa, Müttefiklere nota vererek ertelenmeyi elegtiriyor, çabuk toplanmasi için besledigi en hararetli temennileri" anlatlyor ve yabanc1 gazeteciler için düzenledigi basm toplantisinda, bu ertelemegericilere unsurlarma" yani reaksiyonerlere, nin Türkiye'de "konferansm

"aksülamel

28. ÇagriSeyhan, ay.y. 29. Dr. Veysi Sevin,"Lozan Barig Antlagrnasi", gu eserde: Hasan Celal Guzel Ier, Yeni Turkiye Yayinlari, 2002, cilt [6, sf .306-317.

30. 5tandford Shaw, a.g.e., cilt IV,sf. 1902-l912.

Türk(haz,),

360 cesaret verdigini säylüyor. "Padigah her türlü terakki fikrine ve milliyetçilere kargi idi" diyor, yurdun istila edildigini hatirlatarak "Memleketimiz tahrip edilmigtir... Viranedir" diyor Kurtulu Savagi'nm zaferlerini hatirlatan Îsmet Paga, saltanatm kaldir11digmi, artik halifenin siyaset digi bir konumda bulundugunu, Milli Hareket'in "hiçbir dinî mahiyetinin bulunmadiguu" vurguluyor. Konferansa herkesten önce gelerek "Türklerin nas11 sözünde (iurdugunu" gösterdigini söylüyor 31 Ísmet Paga'nm bu aç1klamalari Türkiye'nin artik "Dogu ideali"nden "Batt ideali"ne yöneleceginin igaretlerini tay1yor. Ve gerek Avrupa, gerek Lozan kamuoyunda Türkiye lehine bir havanm esmesine sebep oluyor.32

Digigleri Bakam ve Baydelege Ismet Papa ile görügmesinde, Fransiz Bagbakam ve Digigleri Bakam Poincare Müttefiklerin ortak hareket edecekleri konusunda Ismet Paga'ya bilgi vermiyor!33 Paris'teki temaslan Îsmet Paga'ya göstermigtir ki, konferans çok zorlu geçecek, ama sonuca ulag11abilecektir. 20 Kasun'da konferans aç1hyor. Konferansa kat11andevletleri üç grupta smiflandirmak mümkün: Davet eden ülkeler: Îngiltere, Fransa, Italyave Japonya. Davet edilen üIkeler: Türkiye, Yunanistan, Romanya, ABD, SirpHavat-Sloven devleti ve ABD. BogazIar Rejimi için çagrilan devletler: Sovyet Rusya ve Bulgaristan.

Aynca Belçika ve Portekiz belirli konular için konferansa davet edilmisti. Türkiye masaya elbette Kurtulug Savagl'am askerî zaferleriyle oturuyor, zaten masada Türkiye'yi temsíl eden Garp Cephesi Kumandam Îsmet Pa.ga'dn Fakat Ingiliz DLylgleri Bakam Lord Curzon daha konferansm ilk oturumda Ismet Paga'ya diyor ki: Yunanhlara karg1 zaferinize diyecek yok, fakat Müttefiklere zaffer olmadmizl34

kargi mu-

Konferansta bulunan ve Îsmet Paga'ya sempati duyan Amerikan legesi Joseph C. Grew, amlarmda göyle yaz1yor:

Ismet Paga'nm durumuna kargi gerçekten yordum.

yakmhk

d

ye sempati duyuKendisi muzaffer bir devleti temsil ediyordu, fakat yenilmig bir

31. DigigleriBakanligi,Lozan, sf. 6-7; 32. Veysi Sevin, anilan

ÇagriErhan, Yagayan Lozan,

makale.

33. Standford Shaw, a.g.e., sf. 1906, 34. Bilal §imgir,Lozan Teigraffara,

1,sf. I 17.

sf. 44-47.

361 dugman gözüyle bakthyor, delegasyonun ise konferanstakivarhšmm kma bile vanlmak istenmiyor...

Hatta Lord Curzon Türkiye'ye, sömürgesi

far-

Hindistan'a baktigi gibi

balayor:

Curzon, Türklerin ihtiras haline gelmig olan ulusal isteklerini ve özlesanki kendisinin hiç anlamaz göründü. Konferans masasmda, biri imig gibi, Ismet'e daima yukandan 'Hindistan'daki uyruklarmdan yiglerini

bakmakla Müttefiklerin

ÇünküCurzon'un

davasma hiç hayn dokunmadi.

bu tavn Ismet Paga'y1 daha çetin ceviz yapacak-

tlf.35 Ancak bu gözlemler ve Curzon'un tavn, Lozan Konferansi'mn 4 Qubat1923'e kadar devam eden birinci dönemine aittir. 23 Nisan 1923'te ikinci dönem ba.pladigmda Türk-Îngilizgeriliminin biraz yumugadigmi görecegiz. Ama zaten ilk defa böyle bir diplomatik savaa giren asker kökenli olan Îsmet Paya için bu birinci dönem bilhassa zordur.

Mümtaz Soysal da, Türkiye ile Birinci Cihan Savagi'nm galibi ve sanayilegmig ülkeler olan ingiltere, Fransa ve Îtalya bloku arasmda güç dengesizliginin Lozan'daki en büyük silantimiz oldugunu anlatir; bu güç dengesizligi ytizünden, Büyük Zafer'den sonra Ingiliz birliklerinin hatirlatan bulundugu Çanakkale'yeve Istanbul'a yürüyemedigimizi Soysal göyle anlatiyor: üzerine yürüyememeBir güç dengesizligi var. Nitekim bu; Çanakkale yol mizden ba.ylayip Ïstanbul konusunda tereddütlere açan zay1fhitn belirtisidir ve bunu Lozazi'da hissediyorsunuz. Türkiye almasi gerekeni bu zay1fhk dolayisiyla, mecalsialik, artik iman bakimmdan çok gliçlü, fakataskerî dengeler balammdan büyük bir mücadeleyi göze alamayacak olan bir Ankara hükümeti. Bu bakimdan Türkiye almasi gerekenleri tam olarak alamam19tir... Ingiltere ile mücadeleyi pek göze alamayan bir Ankara hükümeti vardir> -

Bu büyük diplomasi savagmda alabildiklerimizi alt alta yazdigiardmdan imzalanmig olan mizda ve Cihan Sava.91'ndaki mailubiyetin Atatürk'ün ettigimizde, dedigi gibi, Lozan Nutuk'ta mukayese Sevr'le 35. Yayina hazarlayaniar· Ö. Andaç Ugurlu, Dr. Riza Nur, joseph C. Grew, Lozan Barig Perde Arkasi, sf. 3 IS, 356. Konferansi'nin 36. IstanbulBarosu, Bir Zafer Soysal'in konugmasi, sf. 20-2 I.

Iki Belge,

Lozan ve Montrö,

istanbul, 2006, Flürntaz

362

"Osmanh devrine ait tarihte emsali kaydedilmemig bir siyasi zafer eseridir." Ama Lozan'da alamadiklarnmza dair bir liste, bir ödünler listesi de vardir!

Bu liste çok usun degildir, bir k1sminm sikmtilarmi bugün hâlâ yagiyoruz ki bunlarm ba.gmda Irak simrimizm çok kötü çizilecek olmas1 vardir. Bunlan gelecek bölümlerde göreceniz. Lozan diplomasi tarihimizin en çetrefil, en zorlu vurugmalarmdan biridir. Ve silahlarumz egit degildir; istihbarat teknolojisi bakimmdan da, güç dengeleri balammdan da hatta bir älçüde diplomatik tecrübe bakunmdan da...

Amatör diplomat Lozan Konferansi bu gartlar altmda 20 Kasim 1922 günü Îsviçre Cumhurbagkam Robert Haab'm ev sahibi sifatiyla yaptigi nezaket ve hop geldiniz konugmasiyla açihyor. Ardmdan "Konferans Bagkam" sifattyla Curzon konuguyor, konferansm Îsviçre gibi tarafsiz bir memlekette toplandiguu, amacm savagm ac11armi geride b1rakmak oldugunu, utlagici bir ruhla çabgirsa" bariga ulagilacaimi söylüyor. On dakikahk bir protokol konugmasi... "Herkes Lord Curzon'un konugmas1 ile törenin bitecegini zannederken"¾ Îsmet Papa kalkiyor, söz istiyor, hatta konugmak için Israrh davramyor. 9 Kürsüye gelen Îsmet Papa, Curzon'un konugacagm1 ögrenmesi üzerine gece hazirladigt metni okuyor. Beg paragraf tutan konugmasmda Ismet Papa özetle dört hususu vurguluyor: inamlarak Mondros Mütarekesi Wilson prensiplerine imaalanmigti, ama ondan sonra da Türk milletine büyük haksizhklar yap11migtir... • Yunan iggali Anadolu'da büyük y1kima sebep olmu tur (tazminat "herkes

•

ödenmelidir).

Türkiye ülkesini iggalden kurtarmak ve istiklâlini kazanmak için büyük fedakârhklarla bir Kurtulue Savagi yapmig ve zaferler kazanmigtir. • Îsmet Papa kono masmda "Türkiye Büyük Millet Meclisi hüküm ti" terimini vurgulayarak kargilannda yeni bir Türkiye'nin bulundugunu hatirlatiyor. •

-

Susatirlar Îsmet Paga'mn

konugmasmdan ahnmigt1r·

37. Nutuk, sf. 510. Atatürk 1927'de okudugu Nutuk'ta, Lozan'da "alamadiklarimizdan"i anlatmaz, diye bir hedeften bahsetmez. ÇünkuNutuk öncelikle siyasi bir hitabedir, iç politika ve dg politika partlarina göre düzenlenmigtir. Nitekim ikisini, Bogazlar rejimini ve Hatay't kandisi Gelecek bälümlerde görecegiz. "alalim"

"alamadiklarimizdan"

"alacaktir".

38. Ali Naci Karacan, Lozan, BilgiYayinevi, Ankara, [993, sf. 70, 39.

SevketSureyya Aydemir,

Tek Adam, III, sf. 109.

I

I

I

363 1918'den bu yana Türk milletinin maruz kaldigi sonsuz saldin ve 1stiraplan burada hatirlatmaktan kendimi alam1yorum... Türkiye toprakmahvetmek ve larmm en zengin ve balomh parçalarmda, münhasiran yikmak fikriyle yapilnny tahribati hiçbir gekílde mazur göstermek kabil degildir. Hålâ bu dakikada bile, bir milyondan ziyade masum Türk'ün Küçük Asya ovalarmda ve yaylalarmda evsiz ve ekmeksiz begibog dolagttklarim da hatirlatmak isterim... çektik, çok kan aluttik, bütün medeni milletler Efendiler! Çokistirap gibi hürriyet ve istiklâl istiyoruz...

Papa, konugmasmm sonunda ev sahibi olarak tarafsiz Isviçre Cumhurbagkanma tegekkürlerini bildiriyor.40 Îsmet Paga'nm bu konugmasmm isabetli olup olmadig1 tartigmahdir. Sirf nezaket cümleleriyle yap11acak bir aç1hy töreninde, Konfeprogramda rans Ba.pkam Curzon'un kisa aç1; konugmasmdan sonra, konugma böyle bir olmadig1 halde, Îsmet Pa.ya'mn yapmas1 isabetli olmuy mudur? Inönü sonradan

amlarmda bu konugmasmm gerekli olduile yaptig1 tar may1 anlat1r: Poincare gunu belirterek bunun için anlattigi

Ben de konugacagun, dedim. Niçin, ne lüzum var, dedi. Ben israr etim. Bir taraf konugacak, biz konugmayacag1z, buna razi degilim. Biz epitlik üzerinde duruyoraz, mutlaka konugacagim diye direndim...41 Resmî tarihçilik de Ismet Pa.ga'mn bu konugmasmdan övgüyle bahseder. Konferansi gazeteci olarak izleyen Ali Naci Karacan, 1943'te ya"derin bir ilgi ve dikymlanan kitabmda, Înõnühün bu konugmasmm

kat uyandirdigmi" yazlyor bu olay kargisinda tamamen gagirmig, konugmadaki suçlacanh bir amti halini alrugti... Curzon, oturdugu iskemlede dikkatle, saygiyla dinliyordu. Ismet Pa.ya nutkunu bitirdigi zaman... delegeÌSmet Paga'yl alklglayan, yalmz Musler arasmda hiçbir hareket olmadL solini idi.42 Venizelos

malarm

Ali Naci Karacan gibi konferans1 izleyen, üstelik ABD temsilcisi olarak hazir bulunan Joseph C. Grew'ün gözlemi farkhdir: 40. Tam metin için bkr Digigieri Bakanligt, Lozan, sf. 12-13; ÇagriErhan, a.g.e., 59; Ali Naci Kamcan, a.g.e., sf. 70-72. 4 I. Inönü, Hatiralar,

sf. 329-330.

42. Ali Naci Karacan, a.g.e., sf.71-72.

sf. 58-

364 Mussolini'nin yüzünde son derece vahgi bir ifade belirmigti; bogazma atilmak ister gibi balayordu.43

Konu bugün de tartigmahdir. degerlendirmeyi yap1yorlar:

Îsmet'in

ÖmerKürkçüoglu ve ÇagnErhan,

gu

Açxhy programmda yer almayan bu konugma kat1hmc11ar için tam bir sürpriz niteligindeydi. Ismet Pa.ga'mn bu davramgi, Türk heyetinin Lozan'a mutlak egitlik temelinde geldigini orada bulunan herkese bir kez daha hatirlatmayi ve Lord Curzon'un konferansm "patron"u olma niyetini bagtan itibaren engellemeyi amaghyordu.44

Toktarug Ateg de çok olumlu buluyor: Ismet Paga'mn bu tutumu belki-diplomatik anlaylga pek uymuyordu. Fakat Mustafa Kemal, Îsmet Paga'y1 bunun için seçmigti. Ankara hükiimetinin

beklentilerini (egitlik),en açik biçimde ortaya koymak istiyordu diplomatik anlaylg pek de umurunda degildi... Çokgüzel bir konugma yapan Îsmet Papa... bairus1zhga gölge dügürmeyecek onurlu bir bang istediklerini söyledi.45 ve

Fakat SevketSüreyya Aydemir, bu kig1" konusunda farkh dügünüyor:

"Ismet Paga'am beklenmeyen gi-

Ïsmet Paga'yi bu ç11aça sevk eden ruh halinin, bu konferansm iki cepheyi temsil ettigi ve bir cephe kargidaki clevletler ise, diger cephenin Türkiye olduguydu. Kargi taraftan, hatta konferans bagkam durumunda olsa bile Curzon konugtuktan sonra, Türkiye cephesinden de bir konugmanm gerekli oldugu manttilyd1. Fakat Îsmet Paga'nm konugmasmm bir tören

toplantismm smmm ve havasm1 aptiil ve karg1 cephe delegeleri ile diger dinleyiciler üzerinde elverigsiz bir ruh tepkisi yaptigi anlagilmaktadir.46 Ali Fuat Paga'ya göre de, gerek Ismet Paga, gerekse delegasyonudavaruzi savunmak hususunda iktidar ve kabiliyet sahibi o muz makla beraber, uluslararasi konferanslarda ne konugmaya ahymig ve ne de oralarda konugulacak yabanc1 dile hâkim gahsiyetlerdi." Müttefik delegeler bir hücumda bulundugu zaman sicagi sicagma cevap ver"milli

G. Andaç Ugurlu 44.

Lozan (haz.),

ÇagnErhan, a.g.e.,

sf

.

Konferanstnin

Perde Arkasi, sf. 3f3.

59.

45. Toktamig Ateg, "Lozan Beklentileri", gu eserde: Hasan Celal Güzel cilt \6, sf. 3 19-323. 46,

SevketSüreyya Aydemir, Tek Adam,

III,sf. 109-1 10.

(haz.),Türkler,

365

mek gerekirken, ertesi günkü toplantida yazih ve kisa cevaplar getirerek muhataplanna zaman kazandirmig, onlara bir nevi aleyhimize oyun oynama f1rsatim vermigtir! Hâlbuki, b1ralan Curzon'u, Yunan Venizelos bile uluslararasi konferanslarda pigmig ve lisana hâkim bir zatti.47 Bazi akademik çah malarda da Îsmet Pa.ya'nm bu ilk günkü çikig1

hatah bulunuyor. Fatma Göcek'e göre, Îsmet Papa da Riza Nur da geretecrübeye sahip degildi. Daha konferansm bayapildigt oturumda Ïsmet Pakonugmalannm tegekkür ve da, açig q yaptig1 birakan bir hata idi. Bunu ç1kig, izlenim bu olumsuz ga nm yaznugtl.48 amlannda Amerikan delegesi Grew da Joseph C. Grew'ün Lozan amlan Türkçe'de de yaymlandi. Ismet Paga'dan büyük sayg1 ve övgü ile bahseden ve Türkiye'ye sempatisi aç1k olan Grew, Pa.ya'nm diplomatik tecrübeye sahip olmamaktan kaynakda kaydediyor Lozan'm ilk günü 1smet Paga'mn diplanan ve çatma havalomatik teamüllere uymayart bu konugmasmm etki yaptigmi" belirtir: si" tagidigmi ken düzeyde diplomatik

"hatalanm"

"tehdit

"kötü

tamamen bir tören oldugu için, bu gekilde konugmasmm ne yeri ne de siras1yd1; eger mutlaka konugacaksa, Bagkan'm hop geldin deyigine ve Îsviçre'nin konukseverligine tegekkür etmekle yetimmeliydi. Ilk

oturum

Grew, Türk heyetinin

çok gergin oldugunu

da kaydediyor:

Ismet Paga'mn acive zehir dolu balaglanm gördükçe, bunlann sinirlilik, endige ve huzursuzluktan bagka bir gey ifade etmedigini anhyorum.49 "hazmedilemeyen

Dönemin Îngiliz belgelerinde, Ismet Paga'nm meyMüttefikler üzerinde lyi etki yapmadigi; tam dan okuyucu söylevig tersine, onlarm Türklere olan dügmanca duygulanm daha da kamç11adigi" belirtiliyor.so Inönü'nün kendisi de amlarmda diplomasi tecrübesinin bulunmamadiplosmdan dolay1 güçlük çektigini anlatlyor, kendisi için mat" deyimini kullamyor "amatör

Rapitülasyonlar meselesinde benim ugradigim güçlük, biraz da askerlikten gelip amatör olarak diplomathk yapmamdan dogmustur. Benim 47. Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hattralar, I, sf. 241-242. Diplomasi tarihçisi Salahi Sonyel, Cebesoy'un bu gärüglerini kitabina almigar Gizli Belgeferle Lozan Konferansi'nm Perde Arkasi, Türk Tarih Kurumu, 2006, sf. 44. 48. Fatma Müge Gäcek, anilan makale,

sf. 2l.

49. Dr. Riza Nur, joseph C. Grew, Lozan Barig Konferansi'nin 313-318. 50. Salahl Sonyel, Gizli Belgelerie

Lozan, sf. 45.

Perde

Arkasi, sf.

bu vaziyetimden istifade etmek isteyen diplomatlar her teklifierini, her iddialanm diplomasinin usulüne ve kaidesine uygun bir gekilde ileri sürüyorlardi. Ben bu iddialara kargi amatör bir diplomat olarak ve asker tabiatlyla fikrimi lusa ve kuru ifadelerle söylemek hastahgi içinde bulunuyor, böyle kargilamyordum...51

Îlginçtir, Grew de 27 Kasun günlü notunda gunlan yaz1yor. Bugün Ismet Papa ile göriigtüm. Kendisi diplomattan çok askerce konugan ve yine öyle dügünen bir adam. Türkiye'nin iç iglerine müdahale ettirmemek ve bagimsizligma toz kondurmamak konusunda mümkün oldugu kadar azimkâr davranmasi ve sonuna kËdar dayanmasi için Ankara'dan talimat aldigim kesinlikle belirtti...

Ismet Paga'mn agir igitmesi de haynaklarda yer ahyor. Konugmalan zorluk çekiyor, çok defa sekreterinin notlarmi okuyarak izlizamanda avantaj, bir çünkü dügünmek için zaman yor. Fakat bu aym oluyor.52 kazannug da izlemede

Tanmmig diplomatlar1mizdan Büyükelçi Faruk Logoglu'na göre, "Bir asker olarak yetigtirilmig Îsmet Papa konferansta bir komutan gibi davramyor, siyaset adann olmadigmdan ne bekleyecegini kestiremiyordu."S3

Mümtaz Soysal'à göre, "ÏsmetPa.ya'nm durumu çok zor. Diplomasi tecrübesi hemen hemen yok." Fakat Mudanya'da oldugu gibi inadi sayesinde kazamyor. Ayrica Îngiltere'nin,Fransa'mn, Italya'mn bulundugu taraf güçlüdür. Bu güç dengesizligi belki çok daha usta bir diplomasiyle, yalmz inattan ibaret degil, usta bir diplomasiyle kirilabilirdi. Ïsmet Paga'nm Ankara ile telgraflagmasimIngiliz istihbaratmm çözdügünü, kart lanmizi ögrendigini, ama bizim Ingiltere ile Fransa arasmdaki sert çikar çatigmalaruu istihbar edemedigimizi de dikkate almak gerekir.54

Üç komisyon Lozan'da sorunlar üç baglik altmda ve üç komisyonda toplamyor: Askerlik Komisyonu: Komisyon Bagkam Lord Curzon... En önemli komisyon oldugu için Îngiltere bu komisyónun ba.ykanhšmi almigtir. En yakici sorunlarmdan biri olan Bogazlar için bu komisyon-

Ülke ve

5 L inönu, Hatiralar, 52. Riza Nur ve

sf. 357.

JosephC. Grew,

Lozan Barig Konferansinin

53. Salahi Sonyel, Gizli Belgelerie 54. istanbul Barosu, Bir Zafer Soysal'in konugmasi, sf.25.

Perde Arkasi, sf 318,

Lozan, sf. 44.

iki Belge,

Lozan ve Monträ,

Istanbul,2006, Mümtaz

367

da kavgalar ya andi. Trakya smiri, Bati Trakya, Ege Adalan, azinhk haklan, savag esirleri, Ermeni meselesi ve Musul için savaglar bu komisyonda

verildi.

Komisyon toplam 86 gün çahyti, 25 oturum yapt1. Rejim Komisyona: Bagkam Italyan Yabancilara Uygulanacak Bagdelegesi Marki Garroni... Italya, Anadolu'daki iggalini sona erdiren ilk ülke, o bakimdan Türkiye'ye anlay1gh davranmasi beklenebilir, fakt diktatör Mussolini, milliyetçi Türkiye güçlenirse Ege Adalan üzennde hak iddia eder diye dügünüyor ve kendisine ait saydigi bu adalardan uzak duracak, zay1f bir Türkiye istiyor!55 Kapitülasyonlar için bu komisyonda savaglar verildi. Musul'dan ragat eden" Ismet Papa, kapitülasyonlan kaldirmada umdugu kolayhäl görmeyecek, bu komisyonda çarpigacaktir. Îktisat ve Maliye Komisyonu: Bagkam Fransiz Bagdelegesi Mösyö Barrier... Düyun-1 Umumiye ve Osmanh Borçlan burada tartigildi. Batihlarm Birinci Dünya Savagi için bizden istedigi harp tamminati ve masraflan bizim Yunan iggali için Yunanistan'dan istedigimiz ele almdi. sigorta sorunlan burada konuquldu. Saghk, burada Üç komisyon ve üçünün de bagmda ltilaf Devletleri!.. Ismet Papa buIta itiraz etmig, istemig ama "Davet eden ülkeler biziz" cevabiyla kargilagmig, degigtirtememigtir. Aleyhimize olan dengesi"nin Lozan'da belki de ilk igaretiydi bu. Bu komisyon düzeni ve bagma Birinci Dünya Savaq1'nm galip devletlerinin oturmasi, Sevr'deki düzenin aymsidir! Sevr'de de Osmanh deleverilmemig, Osmanh'ya sadece gasyonuna hiçbir komisyonun bagkanhgi yapm1plard1. sm1f iglemi ülke" olarak ikinci edilen Simdide kibirli ikinci mevkide görüyor, Mondros ve Sevr'den sonLord Curzon Türkleri ra çok geyin degigtigini, Kurtulug Savagi'm Türklerin kazandigim görmek istemiyordu. Konferans dili olarak Ingiliace, Fransizca ve Îtalyanca'nm kabul edilmesi de böyle bir tavirdir Ismet Papa bütün itirazlarma ragmen Türkçe'yi kabul ettii=emeyecekti. Konferans Bagkam Curzon, konferans Genel Sekreteri Fransiz diplomati Massigli olacakt1. Egitlik gerekçesiyle buna itiraz eden Îsmet Papa bunu da degigtiremedi. Konferans, Lord Curzon'un düzenledigi format içinde devam etti.¾ Konferansm adi bile Osmanh'mn Avrupa'dan atihgimn ve paylagilifade eden "SarkMeselesi"ni hatirlatiyor. masmm as1rhk hesaplarim "Yakm SarkÎgleri Hakkinda Lozan Konferansi" Curzon koymugtu bu adi... Ismet Papa Türkler üzerinde psikolojik basla olugturan bu isme itiraz ederek sadece "Lozan Barig Konferans1" denilmesini istemigse de kabul ettirememigtir. Bu tablo, kargimizda Ingiltere'nin inisiyatifi altm"fe-

"tamirat"

"egitlik"

"güç

"davet

55. Dilek Barlas. "Friends or Foes? Diplomatic Relations Betweeen Italy and Turkey, 19231926", Intemational Journal of Middle East Studies, cilt 36, Mayis 2004, sf. 233. 56. Standford Shaw, a.g.e., sf. l912-19L6.

368

,

"birlegik

cephe" oldugunu daha ilk günde gösteriyordu.57 da bir Kurt Curzon tezgâhi lyi kurmugtu! Lozan'daki tabloyu ve güç dengesini, Ikinci Delege Riza Nur Meclis'te göyle anlatacaktir

Oraya gittigimiz zaman kargmuzda bütün bir ciham bulduk. Îngilizler kendi müttefiklerini ve harp zamamnda kendileriyle beraber hareket edenleri, ondan sonra Amerika, Japonya gibi uzak olanlan, daha sonra Avrupa'da tarafsiz kalmig ne kadar devlet varsa onlan ve ondan sonra da Ermenileri, Geldanileri... hepsini getirmigler üstümüze sürmüglerdir. Müthig bir cephe... Lord Curzon da bunu ikide birde eliyle göstererek, kargruzda bir cephe-i müttehide (birlegik cephe) var, demiëtir... Kargimiza bir cephe-i küffar ç1kmigtir...58

Lozan'da ortam teknik bak1mmdan da güç dengesi bakunmdan da Türk taraf1 için çok çetindir. Müzakereler, kavgalar... Konferans kilitlenmeye dogru gidiyor. Îsmet Paga'mn Gazi'ye 23 Ocak'ta çektigi telgraf göyle: Bugün son derece buhranh oldu. Curzon bütün vasitalanm bütün gün kullandi. Musul'un siyasi savag günüdür... Gizli niyeti, bang projesinin bütününü pasarhga koymazdan evvel Musul meselesini halletmekti... Bilesiniz ki çok yorgunum. Üç gündür uyumadim. Bugünkü Musul çarpigmasim dügündüm. Curzon konferansm kesilmesi (ihtimali) kargismda gimdilik geri adim atti. Büyük ve devamh tertipler ve tehditler yaptl. Çokyoruldum...

Ve Îsmet Paga'am nasil bunaldigmi yansitan sözleri: Benim güzel Gazi Sef'im.Beni bu kadar imtihana-niçin lam, selam! Acep seni tekrar görecek miyim?s9

feda ettin. Se-

Ocak sonuna dogru Ismet Paga'da "Musul'dan feragat göstererek sulh arama fikri" agir basiyor, bunu telgrafla Ankara'ya da bildiriyor!60 Tabii Îngiliz istihbarati bunu ögrenecektirf Musul konusunda direni -

mesini isteyen Ba.yvekil Rauf Bey'le Îsmet Paga'nm arasi aç11maktadu. Bu konulara kitabumam Musul bölümünde genigçe girecegiz. 57. Hälbuki yarim asir sonra anlanigi anilarinda Inönu,hafiza yanilmasiyla, leirazi üzerine konferansin adinin degistirildigini säyluyor. ( inönü, Hatiralar, sf. 331.) Bu konuda bkz. Cemil Bilsel, Lozan, Istanbul 1933, cilt 2, sf. 17-18; ÇagriErhan, a.g.e., sf 6l; Veysi Akin, amlan makale, sf. 309. 58. Bilal §imgir,Lozan Telgraflara, 59. Bilal Simgir, a.g.e.,

I, sf 428-429.

60. Bilal §imgira.g.e., I, sf. 79, 449.

II, sf. XXIll.

569

Musul bu yola girince, Ocak sonunda

asil sorun kapitülasyonlardir.

Kargi taraf, bilhassa Fransizlar bastinyor, Îsmet Papa ve arkadaglan milim geri adim atm1yor. Konferans kilitlenmigtir!

Giderayak

"bang

bir

projesi" "bang

projesi" veriyor: 73 Müttefikler 30 Òcak 1923'te Türkiye'ye bir sa ada 160 madde ve 9 ekten olugan bu proje, görügmelerin tikandigi projesi" gibi sunulmuytur, ama Türkinoktada yolu aÇacak bir ye'nin egemenligine, bagamsizhšma agir lasitlamalar getirmektedir 1. Bogazlar'da bir komisyon kurulacak, gemilerin geçig rejimini bu komisyou yönetecekti! 2. Kapitülasyonlar birden kaldmlmayacak, bir geçi; süreci kabul edilecek, adli kapitülasyonlar alanmda, Istanbul, Îzmir, Adana gibi ticayabancilarla ilgili davalara bakacak Türk mahkemeleri inerkezlerde, rinde yabanc1hâkim veya damemanlar bulunacakti! 3. Türkiye'deki Rumlarla Yunanistan'daki Müslümanlar Türkiye'nin talep ettigi gekilde mübadele edilecek, ama azmhk haklaruu Milletler Cemiyeti tespit edecekti! (Milletier Cemiyeti'ni yetkili lulmak, Sevr'in azmhk hükümlerinden daha agir bir partti.) 4. Osmanh borçlan paylagtinlacakt1, ama bunun iglemlerini Düyun-1 Umumiye idaresi üstlenecekti! 5. Yunanistan'm iggal sirasmda verdigi zararlara kary1hk Türkiye mirat bedeli" istemeyecekti; ama Batihlar Birinci Dünya Savaq1'ndan dolayi Türkiye'den 37 senede 15 milyon lira tazminat istiyorlard11 (Buziyade Türkiye'ye hukuken rada önemli olan para miktarmdan istenmesidir.) suçlusu" iglemi yapilmak 6. Türkiye'nin israrla tstedigiKaraagaç Yunanistan'm olacakti, Edirne'nin bu tren istasyonu Yunanistan'a verilecekti. ÇünküTürklere "Meriç'ten öteye" bir kang toprakverilmeyecekti! 7. Ege ve Akdeniz adaÏan Yunanistan'la Italya'nm olacak. Trakya'da Türkiye 5 bin jandarmadan fazla askerî kuvret bulundurmayacakti! 8. Irak hududu, yani Musul meselesi Milletler Cemiyeti'ne havale edilecekti! imzalaym" diyorlardt Ismet Paga'ya 31 Ocak'la 4 Qubattarihleri arasi, Türk heyeti için en sikmtih dönemdir. Bagdelege Ismet, delegeler Riza Nur ve Hasan (Saka) üçü birlikte Bagvekil Rauf Bey'e telgraf çekiyorlar. Üç imzah telgraf istisnaidir ve kriz igaretidir. Telgrafta Müttefiklerin dört gün süre verdigini bildirianlagma yorlar. Bança varmak için Musul konusunda Ingiltere ile zemini bulmak zaruretinin" ortaya çiktigru belirterek talimat istlyorlar. Musul'un kaybedilecegihin bir igaretidir bu. dakika ertelenmesi caiz degildir" kayd1yla ve Bagvekil Rauf Bey, "bang

"ta-

"savag

"bunlan

"bir

"bir

370

kendi görügünü de ekleyerek o sirada Îzmir'de bulunan Bagkumandan Gazi Paga'ya iletiyor. Gazi 29 Ocak'ta Latife Hamm'la nikâhlandigi için Izmir'dedir. Bunun üzerine Gazi, Itilaf Devletleri'ne devam ettirmek mesuliyetini" hatirlatan bir aç1klama yaplyor Rauf Bey ve Fevzi Paga, telgraf haberlegmesiyle konferansm kesilmesi ihtimali kargismda harekâta girigmek" ihtimalmi müzakere ediyor Gazi, Îngilizlerin Mart hadisesine benzer bir hadise", yani Istanbul'u tekrar iggale kalkmalan ihol" emri veriliyor. Trakya timalinin oldugunu" dügünüyor, Orduya ordularmuz, emir Izmit'teki 1stanbul'a gireceklerdir! Durum o ve gelince, kadar kritiktir ki, Gazi, Ismet Paga'nm. harekât baglamadan evvel diplomatik bir vesile ile Lozan'dan aynlmas1" için uyanda bulunuyor 61 4 Qubatakganu Fransiz ve Amerikan heyetleri arayi bulmak için Ismet Paga'yla Lord Curzon arasmda mekik dokuyor. Ismet Papa kesin bir dille Lord Curzon'a "Biz bunlari kabul eimeyeceniz" diyor. Curzon'a, "Bangm çikmaza girmig olmasuu Ingiliz ve dünya kamuoyuna nasil anlatacaksm?" diyé soruyor. Curzon "Sen nasil anlatacaksm?" diveriyor. Înönü'nün amlarmdan izliyoruz: ye cevap "harbi

"askerî

"16

"hazir

"askerî

Lord Curzon'a dedim ki: Benim vaziyetim kolay. Ben Türkiye'ye gittiim zaman soranlara bir cümle ile cevap verecegim: Lord Curzon sulh istemedigi için konferans kesilmigtir, diyecegim. Lord Curzon oturdugu yerden adeta havaya firlad1, ayaga kalkti, söz1erimi protesto etti, "Katiyen!" dedi. Ben Lord Curzon'un zay1f tarafm1 yakalamigtun...

Curzon'un klasik bir taktigi vardir. Konulardan biri çikmaza girdiginde, Türk tarafma "Imzalamazsamz ben de konferansi birakip gidecegimtrenim hazir..." diye haber göndermek... Art1k ismet Papa bu taktigi Îsmet Papa ile aym otelde kalan Grew'den dinliyoruz: "yutmuyor."

dogru ilerledi. Kapmm açildigi duyuldu. Herkes kalkti ve merdivene Bir an içinde Ismet Papa göründü, arkasmda delege arkadaylari oldugu halde merdivenden inmeye baglad1. Son basamaklara gelince melon gapkasmi ç1kardi, negeli bir insan tavile gülerek ve bagmi saga sola çevirerek, nezaketle solandaki kalaban hš1 selamladi ve otelden ç11ap gitti. Bu sahneyi ömrüm oldukça unutmayacag1m. Konferans bitmigti. Hiçbir imaalama olmayacakti...62

Diplomatlar, gazeteciler otelden ç1kan Ismet Papa ve arkada.glarmm peginden

koguyor

6 I. Bkr. BilalSimgir, a.g.e., sf. 469-471. 62. Riza Nur ve C. Grew, Lozan Barig Konferanstnin

Perde Arkasi, sf. 353.

371

Curzon trenini yanm saat erteledi, lütfen imzalaym! Îsmet Pa.ya" almigtir; cevap diplomat"m yerini Artik o olarak Curzon'a hayirh yolculuklar diliyor! Konferans kesilmigtirl Ismet Papa Bagvekil Rauf Bey'e telgraf çekiyor: -

"amatör

yüzünden konferans henüz bir gey söyleyemem...

Îktisadi sorunlar akkmda

"kurt

kesildi! Kesintinin

ciddiyeti

Ismet Papa aym zamanda Ankara'ya çok dikkat çekici bir tavsiyede bulunuyor:

Ingilizlerlemünasebetlerde

her yerde mutedil

(1hmh)bulunulmasuu

rica ederim!

Türkiye ile.Ingiltere arasmdaki retlerinden biridir bu...

buzlarm erimeye bagladigimn ilk iga-

Uzlagma egilimi Lozan'm bu ilk döneminde en büyük kavga Ismet Paga'yla Lord Curuzlagma egizon arasmdadir, çünkü Türk-Ingiliz çakarlari çatigiyor. Îlk limi de ikisi arasmda ortaya ç11ayor. Ismet Papa aym telgrafmda, Lozan'da "Ingilizlerlebütün meselelerin hallolundugunu" da yaziyor! Musul meselesi Lozan'1 tikamamasi için bang sonrasma ertelenmigtir! Ismet Paga, esas itibanyla, kapitülasyonlann sözcülügünü yapan Fransa'dan gikâyetçidir, "Fransiz mütehevvirdiyor. Îsmet Papa Italyanlarm sert tutumundan da aym dir" (luzgmdir) gekilde gikâyet ediyor.63 Madem Lozan'm bu birinci döneminde Türkiye ile Ingiltere arasmdaki sorunlarda belli bir noktaya gelinmigti; öyleyse Curzon neden Müttefiklerin 8 maddelik bildirisini bütün gücüyle desteklemig, kalkti, kalleyor" diye Ismet Paga'yi s11agtirnugtt? Bunun cevab1 Müttefiklerarasi dayamemadir. Curzon kapitülasyonlar konusunda Fran"trenim

sa'nm elini zay1flatmak istemiyordu. ihmh davranmasuu Peki, Ismet Papa neden Ankara'nm Îngiltere'ye aç11digmda Îngiltere'yi yamna çektavsiye ediyordu? Konferans tekrar konferansm ikinci mese bile, hiç olmazsa yumugatmak için... Çünkü döneminde en büyük kavga kapitülasyonlar konusunda Fransizlarla

yap11acaktir! Konferansm kesilmesi üzerine herkes ülkesine dönüyor! Türk heyeti karda lagta trenle Romanya'ya geliyor. Kar yellart kapatnugtit KöstenLozan Telgraflari, 63. Bkz. Bilal Simgir,

i, sf. 496-498.

372

ce üzerinden deniz yoluyla Îstanbul'a geçacek1er Bu sirada Romanya'daki Ingiliz Büyükelçiligi Ismet Paga'ya Curzon'dan gizli bir mesaj yaz11mig bir mesaj"dir bu. Curzon, Ismet Paga'nm getiriyor; barig için Lozan'da çahytigi gibi Ankara'da da çahyacagma inandigmi "dostane

söylüyor, bagarilar

diliyor, konferansm

bangla sonuçlanacagindan

ümitli oldugunu belirtiyor.64 1smet Papa da Ankara'dan Ingiltere'ye ihmh davramlmasitu istememig miydi? Lozan sürecinin devamim saglayan faktörlerden biri de bagta Ingiltere olmak üzere Müttefik çevrelerinde Mustafa Kemal ve Îsmet paga"bang yanhst, sagduyulu, ihmh" olarak, Ankara'daki muhalifierin larm "ayin, ise gürültücü" gibi sifatlarla görülüyor olmasidir.65

Îsmet Paga, amlarmda Lozan'm ikinci döneminde Londra'da daha sicak bir Curzon hissetilgini yazacaktir! 4 $ubat1923'te kesintlye ugrayan Lozan Konferans123 Nisan 1923'te tekrar ba.playacaktir. Bu ainda Ankara Batt'ya olumlu mesajlar gönderecek, yabanci sermaye ve Batihlagma yönünde aç1hmlar yapacakt1r. Lozan Konferansi tekrar açildigmda Türkiye, yumuganug bir Ingiltere bulacaktir...

Bir an önce bang Îsmet Papa Köstence'den 16 Subat1923'te Îstanbul'a gelmigtir. Kendisinden dinliyoruz: Memlekete döndügüm zaman iki mühim bilgi ile mücehhezim Biri Lord Curzon'un mesajl. Belli ki Ingilizler konferansi kesmek ve yeniden harbe sebep olacak bir durum yaratmak istemiyorlar. 4 Subattoplant1smda kesin tavir alarak bizim direnme gücümüzü ölçmek istemiglerdir. Ikinci mühim nokta, Amerikan Amirali Bristol ile yaptigim görügmedir. (Lozan'da) Mr. Child ayn11my, yerini Bristol almigti. Amerikali Bristol bana bir akil vermigti. Ankara'ya döndügün zaman bir dügün, dedi. Konferansa (yeniden)davet ederken, konferansm (tekrar)toplanacagt zaman, konferansi bir hülasa edersin nelere mutabik olmugsan onlari göster e hangi meselelerde mutabik degilsen, ne istiyorsan onlan teklif olara yaz. Konferans için böyle aç1k bir teklif verirsen, toplanmay1 da geIecek çahymay1 da kolayla.ÿtirmig olursun, tarzmda bir telkin yapt1. Bunun çok kolayhk saglayacagmi söyledi. Akhm yatti. Nitekim konferansa tekrar daveti bu gekilde bir nota ve teklifle kargiladik...66 64. Inönu, Hatiralar,

sf. 363-364.

65. Bilal§irngir, ingilizBelgelerinde *

Mücehhez: Donanmig.

66. inönu, Hatiralar,

sf. 365.

Atatürk,

cilt 5; belge no: 43, 44, 45, 57, 73, 93, 94.

i

373

Olaylar böyle geligecektir. Gazi Papa 17 Subat'tabaglayan Iktisat Kongresi için Îzmir'dedir. iktisat Kongresi'nin Lozan ve Batihlagma bakmundan olaganüstü önemini biraz sonra görecegiz. Gazi, Izmir dönügü 1smet Paga'yl Eski ehir'e çaorada bulugup Ankara'ya beraber geliyorlar; Fevzi Pa.ya da oninyor, larla beraberdir. Ismet Papa, konferansm bu birinci bölümünde Ingilizlerle söylüyor; evet Ingilizler diger devletlerle m selelerin halledildigini" kurmuglardir, bir ama kendi meseleleri önemli ölçüde halledildigine göre, Lozan Konferansi tekrar açIldigmda eskisi gibi kati davranmayabilirler... Ingilizler ancak Bogazlar'dan harp gemileri dahil geçig serbestligini almak için ve bir de Musul'u ellerinde tutmak için savagi göze ahrlardi. Ama bu iki konuda iki tarafta da uzlayma esilimi gözüküyordu. Ingilizler kapitülasyonlar için savaymazdi; o daha çok Frans1zlar1 ilgilendiriyordu. Bunlari Mustafa Kemal'e anlatan Ïsmet Papa, "Benim kanaatimce, neticeye baglanmig konulan hallettigimizi kabul edersek, diger konular üzerinde fikirlerimizi söyleyerek konferansa tekrar gidebiliriz" diyor. Bu görüglerini Eskigehir'de Mustafa Keanlattyor, birlikte müzakere mal Paga'ya ve Fevzi Paga'ya ediyorlar. Îsmet Papa "Onlari da bir kanaste vardirdigmu zannediyorum" diyor.67 Evet, Gazi de bu kanaate varmigtit Bunu 22 Subat'taMeclis'te yapilacak gizli oturumdaki görügmelerde ortaya koyacak, Ali SükrüBey gibi kazandigmuzi Lozan'da masada kaybettigimizi" iddia eden muhalifiere kargi Mustafa Kemal ve Rauf Bey, Îsmet Paga'y1 ve Lozan "esash

"cephe"

"saatlerce"

"savagta

müzakerelerini

savunacaktir.

Zaten, "Gazi Mustafa Kemal'in bir an evvel bang imzalanmasi ve sonra memlekette yapilmasim dügündügü iglere baglamak imkânmi bulmasi yolundaki ihtirasÏ1sabirsizhgi"68 Ismet Paga'nm bu tavr1ile örtügmektedir. Bir an önce bang, ama elbette geligigüzel degil; Lozan'm ikinci bölümü açildigmdä·da epey kavga olacakti.

Ankara'da

iç politika

Mustafa Kemal bu arada iç politika bakimmdan çok yogundur. Ufukta seçimler gözükmektedir. Muhalifierden Erzurum Mebusu Necati Bey, Mersin Mebusu Selahattin Bey ve Canik Mebusu Emin Bey 2 Arahk'ta seçim kanununda degigiklik için önerge vermistir. Önergeasdeger" bulunarak komisyonlarImda 27 Kasim'da verilmig, ulagmistir. Önerge,meGenel Kurulu'na dan geçip 2 Arahk'ta Meclis bus seçilmek için ya yurtiçindeki bir yerde dogmuy veya beg yll otur"gärügmeye

67. inänu, Hattralar, 68.

sf. 366.

§evketSureyya Aydemir, ikinciAdam,

III,sf. 125.

374

muy olmak gartuu getiriyor. Ya Selanik'te dégup o cephe, bu cephe dolagnug olanlar?! Mustafa Kemal bu seçim kanununu kendisine kargi bir tettip say1yor, agir sitemlerle dolu, önerge sahiplerini utandiran bir konugma yapayor. Muhalifler Gazi Paga'yi engellemek gibi bir amaçlarmm olmadiguu anlatiyorlar. Hüseyin Avni Bey, Mustafa Kemal'in bu kanunu kendisine kargi saymasuu hayretle kargiladigmi, amacm bu olmadtimi söylüyor, "Paga'mn vatam her yer ve herkesin kalbidir" diyor. Necati Bey yanhy anlagildiguu söylüyor. Kamuoyunun da tepkisi üzerine önergeyi geri çekiyorlar. Sonunda Gazi'nin istedigi gekilde bir seçim kanunu 3 Nisan 1923'te kabul edilecek, Meclis bu kanunla seçimlere

gidecektir.69

.

.

Bu girigim Mustafa Kemal'i elbette çok üzmüç ve öfkelendirmigtir. muhtelif hücum hareketNatuk'ta bu yasa önergesinin söylüyor.70 oldugunu Tabii keridisi de muhalefete kar1eri"nden biri Plan, kendi partisini kurmak ve sadece gi planmi da yapmaktadir. kendi gösterdigi isimlerin aday olabilecegi bir seçim yapt1rarak Mec"muhaliflerin

lis'i yenilemektir.

Gazi, 6 Arahk'ta üç gazeteye, Hâkimiyet-i Milliye, Yenigün ve Ögüt gazetelerine yaptigi açiklamada Halk Firkasi (Partisi) adiyla bir parti kuracagm1 kamuoyuna duyuruyor. Gazi Papa, Meclis Reisi ve Bagkumandan sifatlarma artik bir de Halk Firkas1Reisi sifatim ekleyecektir. "Cenâb-1 Hakk'a gükürler olsun ki" milletin üç buçuk senelik mücabangm da deleden sonra kendini kurtardigmi belirten Gazi, gecikmeyecégini söylüyor. "Cenâb-1 Hakk'm milletimize yarat1hytan verdigi kabiliyet ve yetenegi" geligtirmek için çahymaya mecbur olduislahat emellerini" içeren bir gumuzubelirtlyor, hat programi" olmas1 gerektigini anlatlyor; 1slahat yani reform.... Gazi ve Îslam âleminin her tarafmdan gördügü sevgi ve güvene olmak layik için parti kuracag1m" öyle aç1khyor: "ingallah"

"isla-

"vatanseverlerin

"memleketin

En mütevazi bir millet ferdi sifatiyla, hayatmn sonuna kadar vatavakfeylemek emeliyle, barigm kararlagtirilmasuu müteakip hayrma um halkçihk esasma dayah ve "Halk Firkasi" nanuyla bir siyasi firka tegkil 71 etmek niyetindeyim.. ...

Son derece mütevazi, yan... Müdafaa-i Halk Firkasi

her kelimesi

dügünülmüg hesaph bir siyasi be-

Hukuk Comiyetlerini disiplinli bir partiye. dönügtürerek haline getirecek ve bu gekilde girecegi seçimlerde kendi

69. Önerge, tartymalar ve Mustafa Kemal'in konugmasi için bkz. Fahri Iamento Tarihi, 1919-1923, cilt I, sf. 748-766.

Çoker,Türk

70. Nutuk, sf. 480-483. 71. Bkz. ASD, cilt II, sf. 50-52; Atatürk'ün

Bütün Eserleri,

cilt l5, sf 170.-172.

Par-

375 "ikinci

MecLozan'1 bu adaylanndan olugan bir Meclis olugturacaktir. lis" onaylayacaktir. Muhaliflerin güçlü oldugu Birinci Meclis'ten Lozan'i geçirmek çok zor olurdu.

"Sine-i millete dön" önergesi Lozan Konferansi'na ara verildigi bu dönemde, Mustafa Kemal Payönelten diger bir olay1 Kâz1m ga y1 muhalefete kargi tedbifler almaya verilmistir, Ismet Papa dönüç yolunKarabekir anlatiyor... Lozan'a ara dadir. Izmir Iktisat Kongresi toplanm1gtir. Gazi, Îzmir'e Karabekir ile beraber gelmigtir; Karabekir Kongre bagkanhšma seçilmigtir: Meclis Ikinci Reisi Ali Fuat Papa Ankara'dan bir telgraf gönderiyor: söz mucibince, bir tarafa çekilmesi partlyla kendine bir saray ve ayda on bin lira ödenek verilmesi hakkmda bagkanhga bir önerge verilmigtir. Müzakerelere koyalim mi?!

Gazi'nin geçen yil

millete

verdigi

saglaGazi, Bagkamandanhk Kanunu'nun därdüncü defa uzattlmasuu mak için 20 Temmuz 1922 günü Medlis'te yaptigt konugmada, zaferden millette serbest bir millet ferdi" olacagmi söylemig, bunun sonra üzerine Bagkumandanhk süresi büyük alkiglarla ve ittifakla süresiz olarak uzatilmigt1. Muhalifler, zafer kazamldigma göre, Gazi'nin artik "sine-i

"sine-i

millette serbest bir millet ferdi" olmasi için önerge vermiglerdit Gazi buna çok kiziyor, rengi kaç1yor. Pek ac1 geliyor tabii. Karabekir'den görügünü soruyor. Karabekir, henüz barig imzalanmadigma göre muhalifierin böyle bir mesele ç1karmasisavag halinde bulundugumuzu, nm dogru olmadigmi söylüyor ve diyor ki: Bangtan sonra bu karan, kimsenin teklifine lüzum kalmadan, siz verirsùúz!

Gazi'nin parti kurmasim yanh; bulKarabekir, bang imzalanmadan söylüyor.72 dugunu da millete dön" diyenler Demek ki, Mustafa Kemal'e bangtan sonra olacak, bunlann içinde Kâzim Karabekir gibi itibarh komutanlar da olabi1ecektir! Zaten Karabekir, Ali Fuat, Cafer Tayyar, Rauf, Adnan gibi tanmkalmasun istiyorlar. mig isimler Gazi'nin parti kurmay1p Ama Gazi partisini kurup bütün dizginleri eline almada o kadar kararhdir ki, 7 Subat'taBahkesir'e gittiginde Zaganos Papa Camii'nde büyük bir cemaatle ögle namazim kildiktan sonra minbere ç1karak hutbe "sine-i

"tarafs12"

okuyor, hutbesine

dua ile baghyor:

72. Kâzim Karabekir, 1923

izmir iktisat Kongresi, 1stanbul,2001,

sf. 172-l74.

376 Millet! Allah birdir. Sambüyüktür. Allah'm selameti iyiligi ve hayn üzerinize olsun. Peygamber Efendimiz Haaretleri, Cenäb-1 Hakk tarafmdan insanlara hakikatleri teblige memur ve resul (elçi)olmugtur. Kanunu esasisi, hepinizce malumdur ki, Kuran-i azîmüggan'daki naslardir ..

Yani, anayasa, Kuran'daki ayetlerdir; böyle diyor Gazi Paga. Camilerm aym zamanda toplumsal görügme mekânlan oldu unu anlatan Gazi, hutbesinde sözü kuracagi partiye getiriyor. Toplumuzda sosyal suuflar olmadigmi onun için de bir tek parti olmasi gerektigini savunuyor:

Güya bizim memleketimizde de ayn ayri simflar varnug gibi kurulan siyasi partiler yüzünden pahit oldugumuz neticeler malumdur. Hâlbuki Halk Firkasi dedigimiz zaman bunun içinde bir-kisim degil, bütün millet dahildir...E

Demek ki, tek parti olacak... Peki, Meclis nasil olacak? Zaten bagtan beri muhalefetin tavirlarmdan gikâyetçidir. Simdide onun millete dönmesi" için önerge verebilen bir muhalefetle devam edebilir miydi? Lozan Antlagmasi öyle bir Meclis'ten geçirilebilir miydi? Devrimleri yapabilir, zihnindeki rejimi kurabilir miydi? 21 Qubat'tabaglayip 7 Mart'a kadar Lozan hakkmda Meclis'te yapflan görügmeler, Ismet Paga'nm anlattigt Lozan tablosuna kargi Meclis'te büyük bir muhalefet olugtugunn ortaya koyacakt1. "sinei

Meclis'te Lozan kavgalan Gizli oturumda Digigleri Bakam

ve Bagdelege Ismet Paga Lozan müugramasi hakkmda Meclis'e bilgi veriyor. Lozan'da görügülen konulari üç bölüme ay1r1yor: Arazi sorunlart Müttefikler Meriç'in dogusunun, biz ise batismm simr olmasmi istiyoruz. Yunan askerî iggali altmdaki Bati Trakya'da plebisit yapilmasim talep ediyoruz, kabul etmiyorlar. Müttefikler e Balkan ülkeleri Yunanistan'dan yana... Sirplar "Türk ordusu Ïstanbul'k yaklagirken Bosna-Hersek'e kadar bütün (Müslüman) azinhklar yerinden oynadi" diyor! Yunanistan Türk agirhšmm artmasinm Balkan ulkelerinin güvenligini sarsabilecegini söyleyerek ortak bir cephe kurmugtur! Trakya smin bu yüzden ask1da kalmigt1r. Musul'u ahnamiz bu agamada mümkün gözühmüyor, askida birakarak barisi imzalamak istlyoruz. Barigtan sonra bir yil içinde Ingiltere'yle ikili görügmelerle çözmek istiyoruz.

zakereleri

73. Atatürk'ün

ve kesintlye

Bütün Eserleri, cik 15, sf I 17-121.

377

Oniki Adalar Lozan'da söz konusu bile olmadi, zaten onlarm elinde. Smir meselelerini anlatirken Ismet Papa Karaagaç meselesinden bahsetmiyor. Hâlbuki konferansm bu ilk döneminde Edirne'nin Karaagaç istasyonunun Yunanhlara ait olmasmi, Türk tarafi 4 Subattarihinde verdigi kargi projede kabul etmigii! Bunu sezen baz1 milletvekillerinin sert tepkisi üzerine konu Meclis'te açihyor, sert tartigmalar oluyor? Osmanh borçlarmm Osmanh'dan ayrilMali ve iktisadi sorunlar: istlyoruz. Kabul ediyorlar. Bizden paylay11masim arasmda devletler olarak 30 milyon altm istlyorlar, redci Cihan Harbi için tazminat B bedeli" oladediyoruz. Biz Anadolu'daki Yunan tahribati için rak 4 milyon altm istiyoruz, kabul etmiyorlar, 1srar ediyoruz. Osmanh kanunÌarma göre kurulmug yabanci girketlerin durumu, bu girketlerin alacak ve tazminat taleplerini ödememizi, bilhassa Milli Mücadele'de kamulagtirdignmz demiryolu girketlerini lade etmemizi istiyorlar. Biz Türk tebaasmm gördügü zararlari istiyoruz. Mali kapitülasyonlarla ilgili görü meler Kapitiilasyonlar: bir gekilde ilerledi." Fakat adli kapitülasyonlarda ciddi anlagmazhklar var. Bizim kanunlanmiza ve adliyemize güvenmedilderi için kendileriiçin ayn bir adli istiyorlar. Biz ne adli teminat vermemizi usul teklif etmeye hacet yokk, her memlekette ne ise bizde de aynen cari olacaktir" diyoruz. Îsmet Papa Bogazlar meselesiyle azmhk meselesinin halledildigini söylüyorn Bogazlar meselesinde ingiltere'yle uzlagilrug, Bolgevik Rusya'yl çok sinirlendiren serbest geçig ilkesini ve Bogazlar'da asker bulundurmamay1 kabul etmigizdir! (Bu Lozan'da verdigimiz büyük tavizlerden biridir. 1936 yilmda Ingiltere'nin de destegini alarak Montreux sözlegmesi ile 1936'da bunu düzeltepegiz.) Adli kapitülasyonlar fevkalade önemlidir. Kanunlarmuzm geriata dayandigmi, mahkemelerimizin yetersiz ve ger'i nitelikte oldugunu, onun için yabancilara adli imtiyazlar tanmmasi gerektigini söylüyorlar. Türkiye'nin buna cevabi laiklik olacaktir. Bu çok önemli meseleyi apagida görecegiz... verdigimiz taviz ve MuMeclis'te, Bogazlar'da egemenligimizden sul'un almamarug olmasi çok büyük tepki çekiyor. Musul, Misak-1 MilMusul, Îstanli'ye dahildir. Meclis'te muhalif Hüseyin Avni Bey, nesiller zamanki mûsavidir" böyle nazarimizda diyor, o bul hepsi bizim görüyor. Musul birakilmca ileride Kuzey Irak'tan Türkiye'ye bir "Kürt "tamirat

"müsait

"ecnebiler

"lzmir,

74. Doç. Dr. Veysi Akin, amlan

makale,

sf. 31 I.

75. ismet Paga'nin uzun konugmastnin tam metnl lçin bkz. ismet inönü'nün TBMM'deki Konugmalari, 1. cilt, l920-l938, TBMM Kû.kiar Sanat ve Yayin Kurulu Yayinlari, Ankara, 1992, sf. 62-l;I I I; Kâzim Öztürk,Türk Parlamento Tarihi 1923-1927, cilt I, sf. 28-45. Lozan Telgraflari, cilt 11,sf. X-VLV. Tartigmalarln genig ÖZeti için bkz. Bilal§imgir,

378

tehdidi"nin gelecegini Gazi de söylüyor, Îsmet Papa da söylüyor, milletvekilleri de... Kitabmuzm gelecek bölümünde Musul meselesini aynntilanyla görecegiz. Bati Trakya'da plebisit yapilmasi hususu Misak-1 Milli'de var, ama gerçekleptiremiyoruz. Lozan'm birinci döneminde vazgeçtigimiz Karaagaç ise, Mustafa Kemal kürsüde konuqurken yerinden itiraz eden Cebeli Bereket (Osmaniye) Mebusu lhsan Bey'in söyledigi gibi "Misak-i Milli'mizde dahil olmamakla beraber davanuzda dahildir." Ba.gvekilRauf Bey, ardmdan Meclis Reisi Ba.ykumandan Mustafa Kemal Pa.ya, 1smet Paga'yi ve Lozan'm gidigatuu savunuyorlar. Çünküaksi halde harbe girecegiz. Mustafa Kemal uzun konugmalarmda bu konuda punu säylüyor· Verecegimiz karar Karaagaç'tan gimdflik sarfmazar edecegimizi de etmek ve Musul meselesinin bir sene sonËa halline muvafakat mek... Musul'u vermemekte Israr edersek harbe dahil oluruz... ...

ifaet-

Meclis'te

k1yamet kopuyor. Ali SükrüBey, Hüseyin Avni Bey, Selahattin Bey, Sirn Bey çok sert elegtiriler yap1yorlar. Muhalif Ikinci Grup'a göre, Ali $ükrüBey'in ifadesiyle meydanlarmda mehmetçigin kamyla kazandigt zaferler, masada heba ediliyor"du! Iktidar sorumluluguna sahip Birinci Grup ise, Lozan'1 savunuyor, olast bir maceradan salomyor. Gazi an evvel sulh" istiyor, devrimlere girigmek için... Lozan'm birinci dönemine ait görügmelerin yapildigi oturumlarda Meclis'i yöneten, Reis Vekili Ali Fuat Paga'dir. Ategli, sert tartigmalan sayfalarca anlatan Ali Fuat Pa.ya sahne"yi göyle gözlerimizin önüne seriyor "harp

"bir

"son

"Baykanhk kürsüsünün önünde Birinci ve Ikinci gruplarm üyelerinden çok sinirlenmig olanlar kargi karg1ya gelmigve adeta iki hasim cephe tegkil etmiglerdi, birbirlerini tehdit ve itham ediyorlardi. Bu halin biraz devanu, müessif hadiselere sebep olacakti. Hatta birbiri aleyhine tabanca ve saire kullanmaya kadar vardirilabilirdi. Düzeni saglamak amactyla meclis en yet memurlari çagiramazdun, çünkü müzakereler çok gizli idi. Kürsüden inmig olan Gazi de onlara katilmigtt, muhakkak bu vaziyeti süratle önlemek icap ediyordu, ne yapabilirdim? Derhal hatiruna ba.ykanhšm tarihî çamm iki tarafin ortasma atip husule gelecek gürültü ve ça.ykmhktan istifade etmek gelmigtir. Hemen tatatbik ettim. Herkes çano atildigi yerden uzakla.pnugti, umusax-nu mi bir sükûnet ve hareketsizlik hâsil oldu, ben de bu sayede müzakereleri bir an için tatile muvaffak oldum/6 -

76. Ali Fuat Cebesoy, Siyasi I-latiralar,

I, sf. 3 i5-3 I 6.

379

Neticede; ba.ptan beri Ismet Paga'nm savundugu, Mustafa Kemal Pakarar almlyor: Lord Curzon'un Loga ve Rauf Bey'in de destekledigi bir reddedilecektir, zan'da giderayak verdigi 8 maddelik "Bang Projesi" çünkü Misak-1 Milli'ye ve egemenligimize aylori yönleri vard1r...

Lozan için güvenoyu Meclis'te oylama yapihyor: Muhaliflerden 60 mebusun katilmadigi oylamada, 20 ret oyuna kargihk 170 oyla hükümete, Lozan politikasma, veriliyor. IsIsmet Pa.ya bagkanhimdaki delege heyetimize güvenoyu tanbul'daki Ingiliz Yüksek Komiseri Sir H. Rumbold, Londra'ya çektigi telgrafta TBMM'de aë1rilara kargi thmhlarm büyük bir zafer kazandigim bildiriyor? reddettigi Artik Lord Curzon'un verdigive Ankara'nm bagtan beri projesi"ni hazirlama zamam gelmigny projesi"ne karg1hk bir "Türk bang yenitir Hazirlanan Türk Bang Projesi Îsmet Paga'mn bir mektubu ile ve den konferansa baglamak davetiyle birlikte Müttefiklere gönderiliyor. Türk bang projesinde smirlar konusunda "Merkep Adaciklan ile Meis Adasi Türkiye'ye b1rakilmah, Rakya smin Meriç Nehri'nin thalweg hatta verilmesi (orta yer çitgisi) olmalldir" deniliyor, Karaagaç'm Türkiye'ye döneminLozan'm ilk konusunda Bogazlar gerektigi belirtiliyor. Musul ve Boerteleniyor, meselesi yani Musul de vanlan mutabakat hatirlatthyor; azlar'da belirli gartlan olmakla birlikte esas olarak serbest geçig ve askuvvetlerinin de çekilmesi) kabul ediliyor... kersizleptirme (iggal Osmanh borçlannm payla.ptinlmast, 15 maddelik Türk projesinde ödenecegi, Yunanistan'm tamirat bedeli borç faizlerinin hangi para ile "ba-

verip talebimiz, Birinci Dünya Savagi'ndan önte Ingiltere'ye parasmi satm aldigumz iki gemiye savag çikmca Îngilizler el koydugu için bu

bize iade edilmesi, savag esirlerinin mübadelesi, mezarhklaategli konusunu nn düzeni gibi konular yer ahyor. Kapitülasyonlann en "Türkiye'deYabancilar Rejimine 11igkinSözlegme"nin de-

paralann

teykil eden

"en

genig Bang ugruna büyük fedakârhklar ve Istanveya gehrinde Avrupa üstlendigimizi bir belirtiyoruz, ödünler" ediyoruz.B bul'da toplanacak konferansa Müttefikleri daYet Müttefikler Curzon'un çagnsiyla Londra'da toplamp görügüyorlar, bulmuyorlar" Ismet Paga'nm davetine Türk bang projesini uyarak 23 Nisan'da masaya oturmay1 kabul ediyorlar; ama Istanbul'da degil, yine Lozan'da... Bu arada Türkiye'de Meclis yenileniyor. Çünkü Meclis, hem zaten zafere kadar devam etmek üzere kurulmugtu, hem art1k gördügümüz gibi tikammgt1. Gazi muhalefetin bu kadar güçlü oldugu bir Meclis'ten istiyoruz. gigtirilmesini

"tatminkâr

a.g.e., 77. Bilal Simgir,

II, sf. PILVL

78. Bilal Simgir, a.g.e. 11,sf.

Erhan, a.g.e., 163-l7l.Çagri

sf.88-90.

380

Lozan'da imzalanacak görmektedir:

antlagmay1

geçirmenin çok zor olacaguu

hakkak

mu-

Artik tereddüde mahal kalmanugtt ki, Meclis yenilenmedikçe, millet agir ve mesuliyetli iglerini tedvir ëtmeye imkân yoktur.B ve memleketin

Bu durum digaridan bakmca da görülüyor. Îstanbul'daki ingiliz Yüksek Komiseri Sir Rumbold, 3 Nisan'da Curzon'a gönderdigi raporda, Meclis'te muhalefetin güçlü oldu unu, "barig için çok istekli bulunan Mustafa Kemal, kendi program1m destekleyen bir Meclis olugturabilirse bunun bang gansuu artiracagim" bildiriyor, parçah olan muhalefetin seçimlerde ortaya atilmasmm kolay olmadigim" da belirtiyor.80 "çok

Bütün adaylanm Mustafa Kemal'in tespit eptigi seçimlerle "Îkinci Meclis" olugturulacak, Lozan'1bu Meclis onaylayacaktir. Zaten Lozan'1 reddetmek, çok büyük ihtimalle yeni bir savag, hem de bu defa belki Ingilizlerle savag demek olurdu.

Gazi seçimlerde oy istiyor Dört ay önce parti kuracagnu aç1klarug olan Gazi, Meclis'te Lozan gärügmeleri tamamlamp da Türk Barig Projesi Müttefiklere sunulduktan sonra Adana, Mersin, Tarsus, Konya, Sivrihisar, Afyon ve Kütahya'yi içine alan uzun bir yurt gezisine ç1kiyor. Gezi 15 Mart'tan 22 Mart'a kadar sürüyor. Bu gezilerdeki bir amaci da, karar verdigi seçimler için partisine destek saglamaktir. Mustafa Kemal Papa bu uzun gezisiyle halkla bire bir, senlibenli, sorulu cevaph temaslarda bulunuyor. Însanlar serbestçe sorular soruyor. Gazi, dinî ve geleneksel terimlerle konugan ama ceddüt" (yenilik) vurgusu yapan bir siyasi liderdir. Konugmalarmda yogun bir Islami içerik var. Gazi'nin Bati Anadolu gezilerinin bir bölümüne katilmig olan Karabekir yerde hilafetten Islamiyet'ten yaz1yor.81 diye konugtu" ve Gazi, Islamiyet'le birlikte yenilikten, asri medeniyetten, kadmlarin sosyal hayata girmesinden bah setmektedir. Tesettür konusuna da deginiyor. Bazi konuymalari "Muh terem Hamm ve Beyefendiler" diye baghyor; demek kÏ toplulukta kadmlar da var. Konya Kizilay Kadmlar $ubesi'ndeyaptigi konugma ilginçtir. Hayatta kadmla erkegin zaman yan yana" olmasim savunan Gazi, iki tür giyimi elegtiriyor: "te-

"her

"her

79. Nutuk, sf. 483. 80. Bilal Simyir, ingiliz Belgeferinde 81. Kâzim Karabekir,

Atatürk,

iktisat Esaslarirmz,

cilt 5, sf. 166-167. 172.

sf. I 17.

381

"çok

kapah, çok karanhk bir dig geBiri çargaf ve benzeri giysilerdir; kil gösteren bir kiyafet..." Öbürüaçik saçik giysiler, "Avrupa'nm en serbest balolarmda bile dig loyafet olarak arz edilemeyecek kadar açik bir giyint.." emrettigi tesettürün hem hayata hem fazilete uygun" Gazi oldugunu söylüyor, bunu toplum hayatmda, iktisat hayatmda, iq hayatmda ve ilim hayatmda erkeklerle igbirligi yapmasma mâni b hmmayacak basit bir gekil" olarak niteliyor. Mustafa Kemal Paga'mn b1r uyarisi daha var: "dinimizin

"kadmlarm

Giyinme tarznu ifrata vardiran, loyafetlerinde aynen Avrupa kadm1m taklit edenler dügünmelidir ki, her milletin kendine mahsus gelenegi, kendine mahsus âdetleri, kendine göre milli hususiyetleri vardir...

Adana esnafiyla konugmasmda çahgmay1 ävüyor, geriatm Cuma gününü tatil yapmasmm isabetli oldununu anlatlyor! "Ingallah iyi ve gerefli bir sulh yapilacagm1", o zaman bir çahqma devri baglayacagim söyluyor, sÖzü seçimlere getiriyor. Halk Firkasi Programi'm aç1klayacagmi söylüyor, program hakkmda herkesin görüglerini bildirmesini istiyor. Sik sik kullandig1 kavramlardan birkaç örnek: Elhamdülillah hepimiz Müslümamz... Din-i mübîni Islam'm çok ulvi esaslari... SerT mübîn... Nusûsu Kuraniye...82

25 Mart'ta Gazi Ankara'ya dänüyor. 27 Mart'ta Topal Osman, Trabzon Mebusu Ali SükrüBey'i hunharca bogarak gehit ediyor, yer yerinden

oynuyor,

muhalefet

ate; püskürüyor.

1 Nisan'da Meclis seçimlere gitme katari ahyor. Mustafa Kemal'in epeydir dügündügü birakarardir bu. Birinci Meclis'in Milli Mücadele amaclyla kuruldugu, zafere ulag11mas1üzerme iglevini tamamladigi, yeni seçimlere gitmek gerektigi konusunda adeta görü§ birligi vardir. Hiçbir zorlama olmadan;-Birmci ve ikinci gruplarm fikir birligiyle almm14tir seçim karan... Umde" adlyla siyasi programru Mustafa Kemal Papa 8 Nisan'da aç1khyor! Seçimlerden sonra kuruldugunu açiklayacag1 Halk Firkasi'nm progranu... Hâkimiyetin kay1tsiz gartsiz millete ait olmasi, halkm kendi kendini yönetmesi, milli hâkimiyetin Meclis'te tecelli etmesi, Hilafet'in yüce bir makam oldugu, adaletin hizl1iglemesi, ekonomik geligme gibi ilkeler... Seçimlere bu ilkelerle girecek olan Mustafa Kemal Paülkenin her tarafmda örgütlü bulunan Müdafaa-i Huga'nm kuk Cemiyetleri'dir. Ittihatçilar 1stanbul'da güçlüdür, hatta Gazi'nin partisinden daha silo çalig1yorlar! Ve Gazi 11 Nisan'da "Yeni Seçim Dolay1s1ylaIstanbul Ahalisine Beyanname" yaymhyor, oy istiyor: "9

"parti"si,

82. Bkr. ASD, II, sf. I 19-169.

582

istanbullular! Yabancilarm gözü üzerinizdedir.

Oylarmiz parçalana-

cak mi?.. Istanbulumuzun yabancilara ümit verecek surette oylan bölmeyecegine kaniim. Oylarm bölümmesinden kimlerin istifade edecegi-

ni her an nazan dikkatte bulundurmak en çok sizin vazifenizdir... Güzel lstanbul'a ve onun sab1rl1, hamiyetli halkma sonsuz hasret ve muhabbet.E

Öte yandan Gazi, Ankara'da bir seçim bürosu kuruyor. Büroda Kihç Ali, Ali Çetinkaya gibi en güvendigi en aktif adamlarmi görevlendiriyor. Rauf Orbay, "Ben bagvekilim bu kadar taraf olamam" diyerek bürodan çekiliyor. Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri merkezden aldigi emirle disiplinli bir parti gibi çahqiyor.

Hiyanet-i Vataniye Kanunu Mustafa Kemal Paga'mn seçimlerin öncesinde muhaliflerine indirecegi asil darbe,15 Nisan 1923'te Meclis'ten geçen "H1yanet-i Vataniye Kanunu"dur. Kurtulug Savagi sirasmda çikanlmig olan bu kanuna yap1lan bir ekle yeni siyasi bir dönem açihyor. H1yanet-i Vataniye Kanunu ilk defa 29 Nisan 1920'de, yani Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin aç111;mdan alti gün sonra çikanlm19t1, iki maddeden

ibaretti:

1- Yüce hilafat ve saltanat makarum ve Padigah'm ülkesini yabancilarm elinden kurtarmak ve taarruzlarmi def etmek maksadma matuf olarak kurulan Büyük Millet Meclisi'nin megruluguna isyam içeren sözlü veya fiili veya yazili muhalefet ve fesat hareketlerinde bulunanlar hain-i vatan addolunur 2- Fiilen luyanet-i vataniyede bulunanlar asilarak idam edilir...

Sonra asker kaçaklanm içeren "Firariler Kanunu" da ç1kanldi ve istiklâl Mahkemeleri görevlendirildi." Bu kanunu ve istiklâl Mahkemeleri'nin Milli Mücadele sirasmdaki çahqmalarmi hiçbir tarihçimiz elegtirmemig, ölçüsüz bazi davramgla m eleptirseler de Ikinci Grup üyeleri de desteklemigti. Simdibu kanunda bir degigiklik yap1hyor. 11 Nisan günü Mardin Mebusu Necip (Güven) bir önerge vererek H1yanet-i Vataniye Kanunu'nun 1. maddesinin degigmesini, saltanati kaldiran ve egemenligin TBMM'nin oldugunu bildiren 1 Kasim 1922 günlü manevi gahsiyetinde karar aleyhinde veya fiili veya yaz1h muhalefet veya fesat hareketlerinde bulunanlarm" da vatan haini say11masuu öneriyor. "mündemiç"

"sözlü

83. Atatürk'ün

Bütün Eserleri,

84. Bkz. Ergûn Aybars, Türkiye

16, sf. 287-288. Cumhuriyeti

Tarihi, I, sf. 430-434.

383

Önergeninarkasmda Gazi'nin bulundugu kugkusu2dur.

Saltanat geri gelsin diye bir hareket olmadig1 halde buna neden ihtiÎqte bu kugkuyla muhalefet kargi çik1yor. Necip yaç duyulmugtu?! Ikinci Grup Meclis'e katilBey'in ivedi görligme önerisi reddediliyor. may1nca çogunluk da saglanamiyor. Tekrar gündeme geliyor. Refik Sevket(ince) gibi Kemalist mebuslar, bunun saltanat istibdadmin gelmesine karg1 bir önlem oldugunu söylüyorlar. Ikinci Grup sözözgürlüklere kargi kullamlmaya elc eri ise, yasay1 muglak, o yüzden verigli buluyorlar, fagizme benzetiyorlar; sonunda önerge yasalap1yor ve gerçekten hem seçimleri denetim altmda tutmak için bir tehdit aradigmdaki ekip ve gruplarm çaci olarak kullamlacag1 gibi, Birinci Grup hyma imkânlan tamamen ortadan kaldmhyor.85 Yeni seçimler için kendi kararlyla Konya'dan aday olan Moytabizade biri degildir Aksine Gazi'nin veya Rifat Bey, öyle Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin üyesidit Kendi karanyla adayhg1m komebuslara oy verilmemesini, yuyor ve bir bildiri yaymlayarak milletin hukukunu iyi anlaylp müdafaa edecek liyakatli gahislann seçilmesini" tavsiye edlyor. Ne var bunda? Hiçbir gey yok... Fakat Gazi istemiyor. Bir aday1 parti genel bagkanmm istememesi de normal... Ama olay göyle geligiyor. Mustafa Kemal Papa Rifat Bey'e aç1k telgraf çekiyor: "muhalif"

"yabanci"

"eski

Konya'da iken birligi tavsiye ettigim halde nifala icap ettiren te bulunmamzi lunayarak istifa etmenizi tavsiye ederim!

hareket-

Rifat Bey yaymladigt bildiride liyakatli çahislara oy verilmesini istemekten bagka bir gey yapmadigmi göstermek için, bir rapor hazirhyor, bildirisini raporuna eklijor, Gazi'ye "Raporumu aldiktan sonra hüküm vermenizi rica ederim" diye telgraf çekiyor. Gazi yeniden telgraf gönderiyor: Raporlarmizi aldim; fikrim degigmedi. Beyannameniz nifaka yol açar. H1yanet-i Vataniye Kanunu'na temas eder. Istifamz lazimdir.

Bunun üzerine korkan Rifat Bey, "Emrinize boyun egerek istifa ettim" diye bildiriyor.¾ Mustafa Kemal Paga'am tutumu, kanun metnine uymayan, kanun bir davranigtir. Zaten 17 Ocak metninin üstüne çikan, 1923'te Izmit'teki ünlü basm toplantismda, devrim için seçimler yoluy"devrimci"

85. Ahmet Demire1, a.g.e., sf. 527-53L Bütün Eserleri, 86. Atatürk'ün cilt 5, sf. 328'den.)

cilt 15. af. 340. (All Ihsan Sabis, Harp Hatiralarim,

384

la hallon çogunlugunun destegini alamassa ne yapacagi soruldugunda, karakterde olacainu ifade etmigti:

yeni rejimin

"devrimci"

Înlulabm kanunu mevent kanunlarm üstündedir...87 "mevcut

Rifat Bey kanunlar"a göre aday olmug, kanunu"na göre adayhktan çektirilmigtir. O zaman seçimler bir günde yap1hp bitmiyor. Aylan buluyor. Bugün bildigimiz gibi tek dereceli degil, yani halk dogrudan adaylara, partilere oy vermiyor. Önce bir gehirde birkaç yüz kigilik seçmenler" seçiliyor, onlar da mebuslan seçiyor. Bu gekilde yap11an seçimlerde Mustafa Kemal'in aday göstermedigi kimse seçimlere girmiyor. Ikinci Grup'tan tek aday, tek seçilecek mebus yok. Bag1ms1z aday olarak kazanabilen Gümüghane Mebusu,Zeki Bey'den ba.yka tamami Mustafa Kemal'in bizzat gösterdigi adaylan ikinci seçmenler seçiyor.88 Bu gekilde seçilen Ikinci Meclis 11 Agustos'ta toplamyor. 72 seçim bölgesinden 287 mebus seçilmistir.89 Lozan'1 bu "Ikinci Meclis" onaylayacaktir "inkilabm

"ikinci

Lozan'da Batt'ya yönelig Lozan'm ikinci dönemi 23 Nisan günü baghyor, üç ay sonra, 24 Temmuz'da imzalar atdacaktir Lord Curzon bu defa yok, Ingiliz Heyeti'nin bagma Sir Horace Rumbold getirilmigtir; Rumbold'un yardimc1s1, iggal döneminde Îstanbul'da çahgan ve Türk dügmanhätyla ünlenen Andrew Ryan'dir. Fransa'yi General Pelle, Italya'yl Montagna temsil ediyor. Îsmet Papa artik daha tecrübelidir ve Ankara'ya bangi saglanug olarak dönmek istiyor. Konferansm aç11digi gün Rumbold, Digigleri Bakam Curzon'a çektigi telgrafta "Ismet Papa'nm tutumu Lozan'da kesinlilde barig1 saglamaya yöneliktir, çünkü ikinci kez Ankara'ya elleri bog dönemeyecegini söylemektedir" diyor_90 Îlk dönem gibi gerginlik, hatta ilk dönemdeki kadar kamuoyu ilgisi de yok bu defa. Sinirler daha dingin... Çözümünmümkün olacagi fi bütün taraflarda var artik. Hatta Birinci Dünya Savagi'nm körükledigi, Lozan Konferansi ilk açildigmda kuvvetle kendini hissettiren olumsuz hava, Ismet Paga'nm söyledigi gibi, gimdi ölçüde yumuga'

"büyük

87. Ari

inan,a.g.e.,

sf. 82-83.

88. Bkz. Mete Tunçay, Turkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti Yönetiminin Kurulmasr, sf. 45-49. Tunçay, Eskigehir'den seç]len Emin (Sazak) Bey'in ilginç hikâyesini de anlatir. 89. Kâzim Öztürk,Türk Parlamento

Tarihi,

1923-1927, sf. 10.

90. Sajahi Sonyel, Gizii Belgelerie Lozan Konferanst'mn

Perde Arkasi, sf. 174-176.

385 mig"tir! Îsmet Papa bu sefer Mevhibe Hammefendi'yi de Lozan'a getirbir muhite" getirmek ismigtir. Hâlbuki Lozan'a ilk geldiginde sevgili Hammefendisini... tememigti "beldenen misafirler gibi" görülüdegil. öyle SimdiLozan'da Simdi yorlar ve kendileri de öyle hissediyorlar. Îsmet Papa ve Mevhibe Hamm, ikisi de gapka giyiyorlar, boy zamanlarmda Batdi loyafetler içinde dolag1yorlar. Türk heyetinden egini getiren bagka isimler de var onlar "yabanci

d Batih loyafetleri seçiyorlar. muharebe Lozan'm birinci döneminde Ismet Paga kendisini meydanmdan ç11amp,bilmedigi bir diger muharebe meydanma girmig" hissediyordu. Simdiise ve sivil hayata girmig"tir, diplomasi dünyasma aligmig, hatta göz olmug"tur. Tecrübe sahibi oldukonferansa nispetle daha hamrgu gibi, görügülecek konular için hkh"dir. Lozan'a ikinci geligi Bu farkm birkaç sebebi var; tabii evvela Ismet Papa tecrübe kazanyarattig1 gerilimi üstünden atm14tir. mig, diplomasiye yabanc1hšrun Daha önemlisi, ategli, elektrikli konulann önemli bir losmmm, özellikle ülke smirlarma iligkin sorunlarm birinci dönemde apagl yukan belirlenmig olmasidir; buna asirlarm sorunu olan Bogazlar Rejimi de dahilgidigat1 ya da yol haritasi ilk dödir. Gerçekten Lozan müzakerelerinin nemde apagi yukari gekillenmig bulunuyordu. Bugünden baktigmuzda, en önemlisi, Ankara'nm bir süredir Lozan'a ve Müttefildere gönderdigi kuvvetli Batihlagma sinyalleridir; ma"da bunlarm rolü vardir. sonuçlan ve Lozan Antlagmas1'mn içerigini dogLozan'da vanlacak analiz Kemalist Türkiye'nin bu yeni "Batil11agma" edebilmek için ru dengesialigi" karperspektifine atmamiz lazimdir. Lozan'daki göz olacant vermektedir! mesmim gismda Türkiye "Batih" bir devlet öncülügünü yapan Artik Milli Mücadele'deki "Dogu mefkûresi"nin Kemalist Türkiye'nin yerini, "Bati Mefkûresi"ne sarilan bir Kemalist Türkiye almaktadir. kargismda Prof. Baskm Oran, "Müttefiklerin dogal üstünlükleri silogtLkça ba.yvurdugu iki önemli silah" bulunduTürk heyetinin her "bir

"diplomasiye

"yüz

"ilk

"farkh"dir.91

"yumuga-

"güç

=

gunuyaz1yor

1- Misak-1 Milli: Delegeler, bu belgeye bagh olduklarmi, bundan fazla fedakârhk yapmalari halinde ülkeye dönügte çok lurpalanacaklada TBMM'den geçme umudu olmayacagru rmi, üstelik antlaymamn her f1rsatta ileri sürdüler. 2- Bat1hlagma: Ankara'nm genel taktigi; azmhk haklarmdan yarg1 kadar kendisine dayatilan hususlayetkisine ve imtiyazlara varmcaya rm gereksiz oldugunu, çünkü yeni devlet kurulur kuralmaz hemen Bati tarzi yesalar ve özellikle de Medeni Kanun çikanlacagmi ileri sürmek 9 f. Bkr. Inänu,Hatiralar,

sf. 380-383.

586

idi. Ozellikle kapitülasyonlarm kaldinlmasi noktasmda bunun yardmu büyük oldu...92 Prof. ÖmerKürkçüoglu da Mustafa Kemal'in verdigi Batihlagma igaretleri ile Lozan süreci arasmdaki iligkinin tesadüf olmadigi görügündedir. Saltanatm kaldmlmasi, Halk Firkasi'm kuracagmi aç1klamasi, Latife Hamm'la evlenmesi, Gazi'nin konugmalarmda kadmm toplumdaki yerini iglemesi, toplumsal kalkmma fikrini halka yaymaya çahymasi gibi Türkiye'nin çagdag bir toplum olma.yolunu seçtigini gösteren belirtiler de ingiltere'nin ve genel olarak Bati'nm gözünden kaçmarug olsa gerekir.93 Latife Hanim'la evlenmesinin Bati medyasmda yarattigi sansasyonel ve çandaglagmaciilgi9 gerçekten önemlidir. Dahasi, Lozan'daki görügmelerde Îsmet Papa ve Riza Nur laik kanunlar dahil, Türkiye'nin bir devlet" olaeagim aç1kça ifade edeceklerdir. Kemalist rejim, Bati'ya yakmlagma mesajim güçlendirmek için yabanci sermayeye açik oldugunu ilan etmeyi de ihmal etmiyor! Bu tabloya punu da eklemek lazim: Kemalist Ankara, Moskova ile arasina mesafe koyarak, ülkedeki komünistleri tutuklayarak, Bogazlar rejimi konusunda daha lehimize olan Bolgevik tezini b1rak1p, Ingiltere'nin tezine yakmlagarak da "Batihlagma" mesajim güçlendiri"as1î

yor!

Simdibunlari

görelim...

Îzmir iktisat Kongresi Izmir Îktisat Kongresi'nin toplanma tarihi 17 Subat1923'tür, 4 Mart'a

kadar devam edecektir. Yani, Lozan Konferanst'nm kesinti dönemi içinde! Daha önce planlannugtir, ama herhalde dikkat çeken, kongrenin Lozan sürecinde toplanrug olmasidir.

Mustafa Kemal'in talimatiyla Ïktisat Vekili Mahmut Esat (Bozkurt) Bey'in düzenledigi Izmir Iktisat Kongresi'nin bagkanhšma, Gazi'nin istegiyle Kâzim Karabekir Papa seçiliyor. Hemen, Baskm Oran'm özetledigi gekliyle belirtelim, Îzmir Îktisat Kongresi ile Kemalist liderlik Bati'ya iki mesaj gönderecektir Bir, Yeni Türkiye digma çikmayacak, kapitalist Bati ka pmda kalacaktir, Bolgevik düzeniyle hiçbir ilgisi yoktur. Iki, kapitülasyonlar asla kabul edilmeyecektir; Türkiye kar"sistem"

"sistem"e

92. Baskin Oran, Türk Drg Politikasi, 93.

Ömer Kürkçüoglu, Türk-ingiliz

sf. 219.

iligkileri,sf. 259.

94. Latife Hanim Bati basininda çok buyuk ilgl ve takdirle kargilanmig, Flustafa Kemal Paga'yla evlenmesi yillik gelenegi çatlatan, yeni Türk hukumatinin varligina modern bir atmosfer ekleyen olay" olarak yorumlanmigti. Bkz. Ipek Çaliglar, Latife Hanim, Dogan tap, 2006, sf. I43- I52. "500

i

387

tam baguns1z bir üye olatak dahil olacaktir.95 ama Milli Mücadele neslinin duygulanm Kârabekir göyle anlat1yor:

1degildir

"sistem"e

Kapitülasyonlardan öylesine çok çekmigtik ki, eenebi sermaye ve yardimmdan ürker olmugtuk. Önce kendimizin neler yapabilecegimizi tespit edecek, imkânlarmuzi yoklayacak, zorlayacaktik.96 ,

.

Toprak sorunlarmda uzla.gma saglanan Lozan'da görügmelerin keMustafa Kesin'tiye ugramasuun en önemli sebebi kapitülasyonlardi. mal'in Îktisat Kongresi'nde yapt1gi konugmamn siyasi analizi için önce bu kapitülasyonlar korkusunu ve Lozan'm Batd11ardaki kapitülasyon diretmesi yüzünden kesintlye ugradigim dikkate almak lazimdir. Îktisat Kongresi'nde, Lozan'a mesaj olarak, kapitülasyonlarm asla kabul edilmeyecegi belirtiliyor. Îktisadi tam bagimsizhk içinde kalkmma vurgusu yap1hyor.

Bunun yanmda Bati'ya bir mesaj daha gönderiliyor: Türkiye "Batthlagma" yolunu seçmektedir! Daha 4 Ocak'ta Iktisat Vekili Mahmut Esat Bey, Subat'tatoplanacak olan Iktisat Kongresi'ne "Avrupa'mn sanayici, tüccar ve ziraatçilarmm dahi davet edilerek iktisadi ihtiyaçlarumzm incelenmesi ile mümkün olan kolayhklarm gösterilecegini" aç1khyor. Sovyetler'e yönelik böyle bir heyet daveti yoktur! Izmir 1ktisat Kongresi'nde Sovyet Büyükelçisi Aralov protokol davetlisidir. Kisa protokol konugmasmda diyor ki: Kesinlikle eminiz ki, Türkiye halla kendi ekonomisi ile ilgili olarak mukadderatma hâkim olacak ve Bati ile beraber genel kapitalizme karg1 kurtaracaklardir...97 esaretten duracaklar ve kendileriniiktisadi

Hâlbuki Ankara için 60 sözler geride kahmytir! Mustafa Kemal, Bü"kapitalizm, emperyalizm" gibi kavramlari yük Taarruz'dan beri art1k "kapitalizm, etmigtir. konugmasmda da terk Kongreyi aç1g emperyalizm, mazlum milletler" gibi kavramlar yoktur. Gazi, Îzmir'den Lozan'a iki mesaj gönderiyor Iktisadi bairnsizhk, bunun íçin kapitülasyonlarm kesin olarak kaldmlmast.. Ve liberal ekonomi, yabanci sermaye! Mustafa Kemal uzun aç1g konugmasmda Osmanh'mn geri kahemi ekonomik faktörlerle izah ediyor, fetihleri elegtiriyor, yabancilara ve imtiyazlarm, kapiiçerideki gayrimüslimlere padigahlarm oldugunu söylüyor. aleyhine" tülasyonlarm devlet ve Yeni Türkiye'nin fetihçi, istilac1 olmayacagnu anlatlyor, "Hiç kimse"bahgettigi"

"millet

95. Baskin Oran, Türk Dig Politikasi, I, sf. 218. 96. Kâzim Karabekir,

iktisat Esasfarimiz,

sf. 286.

97. Gündüz Ökçun,Türkiye Iktisat Kongresi, 1971, sf. 295; Karabekir, a.g.e., sf. 255.

1923

tzmir,SBF Yayinlari, Ankara,

388 "dünyamn

den fazla bir gey istemiyoruz" diyor, her medeni milletinin sahipoldugu" megru haklan ve tam bagunsizhgi istedigimizi anlatiyor. Türkiye, bang konusunda iyi niyetli oldugunu göstermek için zaferle yürüyen ordusunu bile durdurmuqtur. Gazi göyle devam ediyor Ordularmuz en büyük bir

zaferi kazanmiglardi ve muzafferane yürüdurduracakhiçbir engel mevcut degildi. Böyle bir zamanda Îtilaf Devletleri, tabii haklarmuzi, megru haldarmuzi müzakereler ile dahi tasdik edeceklerini ve meselelerin müzakereler ile dahi hallolunacagru säylediler ve bizi konferansa davet ettiler. Milletimiz, Meclis'imiz ve hükümetimiz samimi olarak bang taraftan bulundugu için, muzaffer ordularmuz1 durdurdu ve delege heyetimizi Lozan'a gönderdi... yügünü

Fakat hâlâ sonuç ahnamadi

çünkü:

Muhataplarumz bizimle iíç dört senelik degil, üç yüz ve dört yüz senelik hesabi görüyorlar ve hâlâ muhataplanmiz Osmanli Devleti'nin tarihe karigtigru ve bugün yeni Türkiye'nin mevcudiyetini... istiklâl-i tâm ve hâkiiniyet-i milliyeden zerre kadar fedakârhk yapmayacagmuz1 hâlâ anlayamaruglardir...

Bütün cihan bilsin ki, bu millet istiklâl-i tâmmmm temin edildigini görmedikçe yürümeye ba.91adigi yoldan bir an geri durmayacakttr.

Gazi açik nutkunun m

dig ekonomik

iligkiler bölümünde ikinci mesaji-

veriyor

Zannolunmasm ki, eenebi sennayesine hasmuz; hayr, bizim memleketimiz genigtir. Çokemek ve sermayeye ihtiyacmuz var. Kanunlarrmza uymak gart1yla eenebi sermayelerine lazun gelen teminati vermeye her zaman haziriz. Ecnebi sermayesi bizim emegimize katilsm ve bizim ile onlar içm faldeli neticeler versin... ...

"müstesna

Gazi, Tanzimat devrinden sonra eenebi sermayesinin bir mevki" elde ettigini, devlete de ecnebi sérmayesinin jandarmahg yapmak dügtügünü söylerek yeni millet gibi" Türkiye'nin bunu kaüIkesi" olmayacagmi söylüyor.¾ bul etmeyecegini Gazi'nin konugmas1 "Bolgevikçe" degildir, "Dogu ideali" ile de yok. Aksine "Batih" bir konugmadr. Geligmig ülkelerle çagi geçmig imtiyaz ve kapitülasyon iligkileri degil, egit iligkiler istiyor, için ve onlar için faideli" olacak yabanci sermayeye gelen teminati" vermeye hazir oldugunu belirtiyor. "her

"esir

>

.ilgisi

"bizim

"lazun

98. Konugmanin tam metni için bkz. Afet Inan,izmir iktisat Kongresi, Türk Tarih Kurumu, 1989, sf. 57-59 Gundüz Ökçün,a.g.e., sf. 243-256; ASD, II,sf. 103-116.

389

Prof. Ömer Kürkçüoglu Kongresi'nde Müttefiklere kapitülasyonlarm ve diger kiye'nin liberal politikalar de yer alacak,

ekonomisi

ve

ÇagriErhan'm

ifadelerlyle, Îzmir Îktisat biri Tür-

iki önemli mesaj verilmigtir: Bunlardan imtiyazlarm kabul edilmeyecegi, digeri izleyecegidir. Türkiye kapitalist sistem diga aç1k olacak ve yabanci sermayeye

içinhog-

görülü davramlacaktir...* Sabahattin Selek, Izmir Iktisat Kongresi'nde Kemalist liderligin li apitalist ekonomiyi benimsedigim", Lozan bakimmdan Bah devletlerine güven vermek ve barig görügmelerini yeniden baglatmak için bu davramem gerekli" oldugunu, ama Lozan'dan sonra da devletçe benimsendigim yazlyor. Selek'e göre, Anadolu ihtilali zaferden sonra felsefesine bu noktada ihanet" etmigti: "mil-

"kapitalist

"kendi

halkçi ve Emperyalizme ve kapitalizme karyl olan "Anadolu thtilali", devletçi karakterini, zaferden hemen sonra unutmuy ve libéral ekonomiye dönmügtür...100

Merhum Selek'in ifadeleri agir ve 1960'larm solculuguyla fazla ideoloji yüklüdür. Mustafa Kemal esasen Baticiidi, Milli Mücadele'de kuvvet toplamak ve zafere ulagmak için hem Îslami hem Bolgevik kavramlan öne çikaran bir strateji izlemig, zaferden sonra kendi deyimi ile "Garp'a teveccüh" etmig, Bati'ya yönelmigtir. Îsmet Papa ve Riza Nur da Lozan'da temel olarak qu tezi savunuyorlar Kapitülasyonlar tamamen kaldmlsm, Türkiye Batih bir devlet olacak¾ Bati hukukuna göre bagimsiz ve egemen bir devlet olarak ticari ve iktisadi iligkileri geligtirelim...

Amerikan Chester

SirketiAnkara'da

Türkiye hem yabanci sermayeye, uluslararasi ticari iligkilere açik oldugunu göstermek, hem gerektiginde Müttefik devletler blokuna karg1 için meghur "Amerikan Chester Projesi"ni Amerika'dan yararlanmak imzahyor. Hem de daha Milli Mücadele sürerken, Mustafa Kemal Papa kapitalizme, emperyalizme kargi konugmalar yaparken! Sivas Kongresi günlerinde Mustafa Kemal'in Amerika'ya yakm duruunu, bu gekilde Ingiltere'yi dengelemek istedigini görmügtük. Mustafa hem iktisaden istifade etme hem politikaKemal, Bati sermayesinden da kullanma konusunda Lozan'dan önce igaret vermigtir. Chester Projesi bu bakimdan önemlidir. Amerikah Tukamiral Colby M. Chester 14hayatma attlmigtir, Abdülhamid'in son dönemlerinden beri Osmanh topraklarmda demiryolu ya99.

ÇagnErhan, Yagayan

Lozan, sf, 311

100. Sabanagin Selek, Anadolu

ihtilali,ci1t 2, sf. 751-751

390 pmu ve özellikle Kuzey Irak'ta, Musul vilayetinde petrol arama ve igletme imtiyaz1 almak istemektedir. Büyük bir sermaye grubudur. Abdülhamid çok önem vermig, sarayda onu yemene ahkoyarak OsmanhAmerikan iligkilerini geligtirmeye yardimci olmasmi istemigtir. Chester Grubu gimdi Ankara hükümetinden Musul petrolleri için ve aynca demiryollan ve Karadeniz'le Akdeniz'de birer liman yapim1 için imtiyaz almak amac1yla temaslardad2r. Mustafa Kemal Papa bu meseleye Amerika'nm kap1" siyasetine benzer bir yaklagimla bakiyor, 27 Eylül 1922'de Daily Telegraph gazetesine bir demeç veriyor: "açik

Musul, Misak-1 Milli içindedir... Mesela Amerika ülkemizde siyasi ihtiraslara sahip olmadikça, Amerikahlarm Türkiye'deki petrol alanlarnu igletmesine kimse kargi degildir. Ingiltere benzer bir tutum izlerse, bu, kendi balog açismdan da makul bir tutum olur

Projeye göre Chester Grubu Musul'a demiryolu inga edecek, hattm iki yanmda 40 km genigliginde bir arazide petrol dahil her türlü yer alt1 kaynaklarmi arama ve igletme tekeline de sahip olacakti. Projede taigletmeciligine dair hükümler de vardi. rim Devlet Demiryollari Müdürü Muhtar Bey, Chester Grubu ile Ankara'da görügmeler yaplyor, Meclis'e verdigi bilgide 99 yil için Chester'a petrol ve demiryolu imtiyazi verilebilecegini söylüyor. Îktisat Vekili ünlü Mahmut Esat Bozkurt projeyi destekliyor, devletleytirme fikrine kar"ara" dönemde, gi ç1kiyor! Lozan görügmelerinin kesintiye ugradigi 1923 ubat'mm sonunda Ankara Chester imtiyazma mutabakatuu bildiriyor. Mustafa Kemal Papa, 1 Mart günü Meclis'te yaptig1 y11hk konugmasmda Chester Projesi'ni kastederek "Îktisat Vekâleti tarafmdan bir ecnebi sahib-i tegebbüs ile mukavelename tanzim lalmmig" oldugunu "müjde"yi

belirtiyor, Bülent Can'm deyimiyle veriyor. Îktisat Vekili Mahmut Esat Bey tarafmdan imzalanan Chester Projesi l Nisan'da Meclis'te oylamyor, 206 oydan 185'ini alarak kanunlaglyor. Chester cömert" bir gekilde davGrubu'nun yetkilileri Ankara hükümetinin "en

randigmi söylüyor!101

Chester Grubu içindeki ihtilaflar ve proje için finansman bulamam si, Amerikan devletinin sahip çikmamasi, nihayet Lozan'da Musul'u hfgilizIere birakmanuz gibi sebeplerle proje hayata geçmeyecek, çagnlarma bir karg1hk alamayan Ankara, Arahk 1923'te (Lozan'dan sonra) projeyi iptal edecektir. Bununla birlikte Chester Projesi Mustafa Kemal'in pragmatik politika anlay1sim göstermek bakmundan tipiktir. -

101. Bkz, Bulent Can Bilmez, Demiryolu'ndan Petrole Chester Projesi, Tarib Vakfi Yurt Yayinlari, 2000, sf. 255-270: Ilhan Tekell-Selim Ïlkin,Cumhuriyet'in Harci, Modernitenin Altyapisi Olugurken, cilt 3, IstanbulBilgi Üniversitesi Yayinlari, 2004, sf. 245-268.

391

Îzmir Iktisat Kongresi dolay1slyla Türkiye ile Ÿunanistan arasmda Subat 1923'te yaganrug olan propaganda savagmdan da bahsetmek gerekir. Atina, Izmir Iktisat Kongresi'nde tekel ve imtiyaz verilm'emesi ve yabanci vapur girketlerinin Türkiye'nin sahillerinde seferler yaymhyor. yapamamasi" yolunda karar almacanim belirten bir Atina'nin bu bir propagandadir ve amac1 Müttefik devletleri Türklye'ye kargi kigkirtarak Lozan sürecini aleyhimize etkilemektir. Hükümet derhal, 7 Qubatgünü Anadolu Ajansi vasitaslyla bir kargi propagandanm aç1klama yap1yor, hangi amaçlarla uyduruldugu malumdur" diyor: "yabancilara

"tebliš"

"teblig"i

"bu

Hakikat bunlarm iddia ettiklerinin büsbütün aksinedir. Îktisat Kongresi'nden maksat, ezcümle Türkler ile yabancilar arasmda ve bilhassa ilim ve irfan sermayesinden müstagni olmadigmuzm tamamiyle bilincinde olarak, Avrupa ve Amerika ile Türkler arasmda dogrudan iligkiler kurmanm, baglantilari geligtirmenin araçlarmi ve etkenlerini müzakere ve

tespit

etmektir.

Aç1klamada, Ankara hükümetinin Bati sermayesine aç1k oldugunun ärnegi olarak Chester Grubu'na verilen imtiyaz gösteriliyor! Bazi Avrupa gazetelerinde de benzer haberler ç1kmasi üzerine Iktisat Vekili Mahmut Esat Bey, "Yabanct sermayesine kargi Türkiye'nin nefret ve dügmanhg1 yoktur ve yabanci sermayedarlara her tiirlü kolayhš1 göstermeye haziriz" diyor, yine Chester Projesi'ni örnek olarak gösteriyor, Chester Projesi'yle Türkiye'ye 400 milyon lirahk yabanc1 sermayenin gelecegini söylüyor.102 1923 yilmda Türkiye bütçesindeki tüm gelirlerin toplanu o zamanm paras1yla 119 milyon, giderlerin toplami ise 117 milyon lira idi.1o3 Sovyet Büyükelçisi Ai·alov, Chester Projesi'ni, "Biz demiryolu için imtiyaz vermeyiz, versek bile etrafmdaki madenleri (bu) girkete vermeyiz" diyerek eleptiriyor.104 geride Îstiklâl Savagi sirasmdaki Kemalist-Bolgevik kaldigmi gösteren igaretlerden sadece biridir bu. "yoldagligmm"

Chester Projesi Lozan'da! Burada Mustafa Kemal'in Chester Projesi'ni ingilizlere kargi Musul meselesinde Amerikan destegini almak gibi bir amaç da güttügii dog102. Gündüz

Ökçün,Türkiye iktisat Kongresi,

103. Yahya Sezai Tezel, Cumhuriyet Yayinlari, I986, sf. 369.

!923

Döneminin

104. Ilhan Tekeli- Selim Ilkin,Cumhuriyet'in Yaymlari, 2004, sf. 253.

izmir, sf. 6-1 I.

Iktisadi Tarihi,

Rarci, cilt 3,

1923-1950, Yurt

IstanbulBilgi Üniversitesi

392 rudur, ama Chester'in Ankara tarafmdan onaylanmasi basit bir diplomasi taktiginden ibaret degildir10s Marksist tarihçi Taner Timur da,

Mustafa Kemal'in Amerikan Chester Projesi'ni kullanarak Batthlar arasmdaki çikar çatigmasmdan yararlanmak ve Avrupahlara karg1 Amexika destegini saglamak istedigini belirtlyor, ama soruyor: Neden Sovyet destegmi Lozan'da reddederek?! Gazi, neden Milli Mücadele'nin ba.ymda oldugu gibi, Lozan'da da sosyalist-kapitalist çeligkilerinden yararlanmam14tir da, emperyalistler arasmda taraftar aramlyttr? Prof. Timur sorulannm cevabmi da veriyor Gazi "Bati bloku"nu seçrdytir.106 Kemalist rejim, Chester Projesi ile hem Batt'yi seçtiginin igaretlerinden birini vermek istlyor, hem Lozan'da Batihlar arasmdaki rekabetten yararlanmak için kullamyor. Bagvekil Rauf Bey, 25 Ocak'ta Lozan'daki Îsmet Paya'ya telgrafla soruyor

Chester Projesi Baymdirlik Bakanhg1'nca önce müzakeresi tamamlanarak Bakanlar Kurulu'na sevk edildi. Meclis'e gönderilmesinin zamam midir? Fransizlar da buraya parah adamlarla gelmekte ve projeyi ç1kmada hissolunmaktadir. Görügünüzün süratle za sokmak için ugragacaklari rica bildirilmesini ederim. Lozan'da kapitülasyonlann tartigildig1 komisyonun bagkam Fransa'dir, Türkiye'ye kargi çok kati davramyor... Ve Îsmet Paga, Rauf Bey'e hemen ertesi gün cevap yaz1yor Fransizlar bize hiçbir geyde müsait degildirler. Onlardan hayir yoktur. Sulh olmadigi takdirde dahi ingaata devam etmek ve ikrazi (kredi)yapmak partim aynca temin ederek Chester'i tercih etmek muvafiktir.107 Amerikan Chester Sirketi ile Ankara'mn çok kapsamh bir imtiyaz antlagmasi imzalamasi Fransa'yi ve bilhassa Ingiltere'yi rahatsiz ediyor. Milliyetçi Türkiye ile ilk bang antlagmasuu imzalanug olan Fransa, Kemalistlerin kendilerini kullandiktan sonra gimdi bir kenara ittigini dügünüyor! Îngilizler ise, Amerikahlarm, Chester Projesi yoluyla .M sul'daki Ingiliz menfaatlerini sekteye ugrattigma inamyorlar.108 Batihlar arasmdaki bu iktisadi rekabetten Kemalist rejim hem siyaseten hem sermaye çekmek için yararlanmak istiyor.109 105. Bkz. B. Bülent Can, a.g.e., sf. 356. 106. Taner Timur, Türk Devrimi te Sonrasi, ImgeKitabevi, 2001, sf. 53. 107. Bilal Simgir, Lozan Telgraflari, 108. SalahiSonyel, Gizli Belgelerle

I, sf. 437, 446. Lozan Konferansi'nin

109. NIesela bl
Perde Arkasi, sf. 172-175.

II,sf. 204, 567.

393

Amerikan Milletine Beyanname Ankara ile Amerikan sermayesi arasmda Ingiltere ve Fransa'yi loskandiracak iligkiler gelipirken Gazi Pa.ya siyasi girigimlerde de bulunuyor; 23 Ocak 1922'de "Amerikan Milletine Beyanname" yaymhyor, The Neto York Herald gazetesine de mülakat veriyor. Beyanname, "Büyük Amerikan Milletine!" hitabiyla bagliyor: uzaklagtirdruz. Siz uzun ve ve istibdad1 kendi vatammzdan kanh bir mücadeleden sonra kendi hürriyet ve istiklã1inizi elde ederek,

Siz zulüm

halk hâ.kimiyetine dayah demokratik bir devlet ve kuvvetli bir medeniyet kurdunuz. Bugün yerkürenin diger tarafmdan bir millet var ki, o da aym hürriyet, aym istiklâl ve aym demokrasi ugruna mücadele ediyor... Ermenilerin admi vermeden Türkiye'nin mücadelesi hakkmda AmeTürkiye'yi rika'y1 yamltmak isteyen takim cahil mutaassiplar"m oldugunu anlatan Mustafa imha etmek isteyen açik dügmanlarm aleti Kemal, Amerikahlara "Yalanlara inanmayruz" diyor. Beyanname göyle "bir

sona eriyor: Hürriyet ve istiklâl ugrunda harp eden ve tiple sizler gibi dünyada ilerleme ve adalet âmili olmak için samimi surette mücadelede bulunan Türk halkma kalbinizi aç1k bulundurunuz.

Gazeteye yaptig1 açiklamada da Gazi, "George Washington, misal olarak bana ilham veren ve beni en derinden etkileyen zattir" diyor. Yeni Türkiye'nin niteligi konusunda gunlan säylüyor:

gelecelÃeki

hükümet gekli kelimenin tam manaslyla deTürkiye'nin mokratik olacaktir... Türkiye, Bati'mn asrî medeniyetinde en klymetli ne konusunda hür varsa kabul ederek eski kültürü mükemmellegtirmek olacaktr ..

Amerika ile iktisadi iligkiler konusunda ise Gazi'nin sözleri göyle: Amerikah uzmanlarm yardumm memnuntyetle kargilanz. Bilhassa iki ülke arasmda yakm ticari münasebetlerin tesis olunmasi neticesinde, Türklerin Amerikan ticaret usulünü ögrenebileceklerini ümit ediyorum. Amerikan ticareti için, Türkiye daima tam bir himaye temin edecektir.110

Gazi bu konugmalari yaparken elbette Chester Projesi ile ilgili geligmeleri biliyor ve tegvik ediyordu. Bu konugmada esash bir amacm LoI 10. Tam metin\er

için bkr. ABE, cilt 15, sf. 19-24.

394

zan'da Amerika'dan destek saglamak oldugu da aç1ktir.In Gazi Lozan görügmelerinin ikinci devresinde de Amerikahlara sesleniyor. 13 Temmuz 1923'te Amerikah gazeteci Isaac F. Marcosson'a bir mülakat veriyor. Tabii, Sovyetler'le konuqurken yaptigi gibi bu defa "Sovyetler'e benzer bir düzen kuracagiz" demiyor, TBMM rejiminin Sovyet rejimine benzedigim, Milli Mücadele ile Bolgevik devrimi arasinda emperyalizme karç1 ortak yönler oldugunu da söylemiyor, aksine Amerika ile Türkiye arasmdabenzerlilder kuruyor, demokrasiden bahsediyor: Birlegik Devletler'in ideali, bizim idealimizdir. Mebusan Meclisi'nin 1920 Ocak'mda ilan ettigi Misak-1 Milli'miz sizin Istiklâl Beyannamenize çok benzer... Türkiye ve Amerika, ikisi de demokrasidir. Hakikatte, gu andaki Türk hükümeti dünyadaki en demokratik hükümettir.. Halkm mutlak hâkimiyetine dayamr. Kardeg demokipsiler olarak Türkiye ile Amerika arasmda en yakm münasebetler olmahdar...

Ve yine Amerikan sermayesinden

bahsediyor

Îktisadi münasebetler sahasmda Türkiye ile Birlepik Devletler, her iki taraf için de en büyük faydayi temin edecek gekilde, birlikte çahyabilirler. Zengin ve çegitli milli haynaklarmuzm, Amerikan sermayesi için çekici olmasi gerekir. Biz geligmemizde Amerikan yardunmi memnuniyetle kargilariz; çünkü bütün bagka ülkelerin sermayesinden farkh olarak Amerikan paras1, Avrupa milletlerinin bizimle münasebetlerinin can daman olan siyasi entrikalardan uzaktir, bagka ifadeyle Amerikan sermayesi yatinhr yat1nlmaz bayragim çekmeye kalkmaz. Amerika'ya olan inanç ve güvenimizin son bir delilini Chester imtiyazmi vermek suretiyle gösterdik... Hayatun boyunca Washington ve Lincoln'ün hayat ve eserlerinden ilham ald1m... Çokihtiyaç duydugumuz demiryollan için gözlerimizi Amerika'ya çevirdik.

Onlara Chester Imtiyazi'ni vermemizin

bir sebebi budur...

Gazi mülakatmda Panturanizm'i, Panislamizm'i ve fetihçiligi eleg yor. Görügmenin bir yerinde görügmeye Latife Hanun da katihyor. M

-

-

cosson anlattyor: Mülakatm ortasmdayken hizmetkâr içeri girdi ve Kemal'in kulagma bir gey fis11day1p Kemal derhal döndü ve gururla "Bayan Kemal geliyor" dedi. Birkaç saniye sonra, gimdiye kadar rastladigun en çekici Türk kadim odaya girdi. Orta boylu, tam Dogulu yüzlü ve parlak siyah gözlüydü. Her hareketi zarafetin ta kendisiydi. I I l. IlhanTekeli-Selim Ilkin,Cumhuriyet'in

Harci, sf. 245-247.

|

i

395 Kemal beni egine Türkçe olarak takdim etti. Kendisine Fransizca hitap ettim ve mükemmel bir Ingilizceyle cevap verdi; aslmda Ingiliz aksamyla konuquyordu. Bunun sebebi de okul hayatmm bir kisnum Îngiltere'de geçirmig olmaslyd1. Daha sonra Fransa'da okumugtu. Bayan Kemal hemen masanm yanmdaki koltuga oturdu ve egiyle karg1hkli görügmemizi ilgiyle izledi.112 Bu çabalar bir ölçüde etkili olmugtur. ilginçtirki, Ingilizler,Amerikahlar Türk taraftarhš1 yaplyor diye Lozan'm ikinci dönemine katilmasuu istememiglerdir. Fransa ve Italya ise ABD'nin ikinci dönemde hazir olmasuu istemiglerdir!113 Türkiye artik Sovyetler'i bir kenara biraknug, Batih büyüklerle satiligkileri önemli bir araçtir. Daha Îsranç oynuyor. Bunda da "sermaye"

gitmek üzere 11 Kasim 1922'de Istanbul'a geldiginde, diplomasi dünyasmda daima Türklye'yi savunmuy olan Isveç Büyükelçi-

met Papa Lozan'a

si Gustav Oscar Wallenberg, Paga'ya zafer kazammy Türkiye'nin lyi gartlarla dig kredi alabilecegini anlattyor. Mesela Amerika'dan 25 milyon dolar kredi alabilir, Türkiye'nin krediye çok da ihtiyac1 var. Ama Lozan'da görügmeler suya dügerse iyi partlarla kredi bulmak zorlagir Îsmet Papa, driemsediài bu imkâm Bagvekil Rauf Bey'e iletlyor, "Kirk elli milyon lira bizim için kesin olarak hayati bir öneme sahiptir" diyor.114 Lozan'daki temaslarda herhangi bir devletten kredi alma imkâm gözükürse, Îsmet Papa bunu hemen Ankara'ya bildiriyor. Türk-Îsviçre Türkiye'de yattnm yapmaMuhipler Cemiyeti, Îsviçre sermayedarlanm "Îsviçreli banker, hükümeti yaymlayacaktir. Ankara için bir bildiri lan mühendis, ziraatçi ve tüccarlarm" Türkiye'de yatmm yapmasuu nasil kargilar? Bagvekil Rauf Bey, 29 Nisan tarihli cevabmda "Isviçre sermayedarlan tarafmdan vald olacak ciddi her teklifi azami kolayhk gästermek suretlyle ait oldugu Bakanhklarca incelenecegini" bildiriyor.115 Sadece ABD ve 1sviçresermayesi degil... Ingilizlerlede bir yandan Lokokan" bir ticazan'a diplomatiksavag verilirken, yine Lozan'da ri anlayma imzalamyor! 9 Eylül 1922'de Izmir'in kurtulugundan on gün sonra, 19 Eylül'de "Türkiye Milli lthalat ve ihracat Anonim (irketi"kuruluyor. Kuranlar arasmda 24 milletvekili, 35 tüccar ve birtalum yüksek gayenin elde edilmesi rütbeli memur ve askerler bulunuyor. Amaç, ugrunda dökülen kanlarm heder olmamasi için iktisadi sahada da kati "imtiyaz

."milli

I 12. ABE, cllt 16, sf. 34-41. I 13. Sina Akgin, "Kurtulug Savagi'nda ve Lozan'da ingiltereve Fransa ile iligkiler",§u eserEkonomik Soruniar de. Iktisadi ve Ticari llimler Akademisi, Atatürk Döneminin 14-16 Ocak 1977, iTIA Mezunlari Dernegi, sf. 130. Sempozyumu, Lozan Telgraflari, I 14. Bilal Simgir,

I,.sf. 10I-l02.

I 15. Bilal Simgir, a.g.e., II, sí, 230-231,241-242. Turkiye'nin madenierini igletmek için is-

vaç sermayesi hakkmda yazigma, bkr. sf. 399, 509.

bir muzafferiyet

elde edilmesi"dir. $irket,15 Haziran'da, Lozan'm ikinci dönem müzakereleri sürerken Ingilizlerle "imtiyaz kokan" bir anlagma imzahyor! Ingiliz girketinin adi "Corporation for The Economic Development of Turkey"dir. Özelliklemadenlere ilgi gästerlyorlar. $irketfaaliyete geçmek için Lozan'in baçanyla sonuçlanmasmi bekliyor.116 ÇünküTürkiye'de yabancilara ve yabanci sermayeye nasil bir hukuk uygulanacak, sorun ç1ktigmda hangi mahkemeler yetkili olacak, onu görmek istiyorlar. Amerikahlarla yapilan ticari anlagmalar da Lozan'daki görügmelerin, özellikle "yabanc11arm hukuku ve ticaretiyle ilgili rejime dair" Lozan Antlagmasi'na bagh sözlegmenin imzalanmasim beklemektedir.117 Kapitülasyon türü bir rejim mi? Degilse nasil bir rejim? Yeni Türkiye'de nasil bir hukuk düzeni olacak? Kapitülasyonlar konusunda Lozan'da gelinen yol ay1rmu budur.

"Hukukunuz geriata dayah diyorlar" Gazi Papa 16-17 Ocak akganu Îzmit kasrmda Istanbul'dan davet ettii gazetecilerle görügüyor... Halide Edip, Falih Riflo, Yakup Kadri, Ahmet Emin, Velid Ebuzziya gibi ünlü isimler orada. Gazi Mudanya Mütarekesi'nden baglayarak Lozan görügmeleri haklanda bilgi veriyor, Kürt meselesi hakkmda.görüglerini anlatiyor, sorulari cevaplandiriyor. Halk Firkast'mn propagandasmi yapmay1 da ihmal etmiyor tabii... Lozan'da birinci dönem görügmeler henüz kesilmemig. Saltanatm kaldmlmasmdan ba.ÿka henüz hiçbir inlolap yapilmamig, Hilafet duruyor... Halk Firkas1'nm bütün milleti kapsayacagim, gerektiginde rimci" metotlar kullamlacaim1 anlatan Gazi diyor ki: "dev-

Adli kapitülasyonlan lagv ettirmek hususunda mügkülat çekiyoruz. Heriner diyorlar ki, si2in yapacagmiz kanunlar f11ah kitab1vs'dir. Bugün Lozan Konferansi'nda ve cihanda yeni Türkiye'nin bir kredisi varsa, o da eski gekli kaldirmaktan, imhadan ileri gelmektedir. Biz hakiki bir inlolap yaptik ve inlulabimiza devam ediyoruz.118

Mustafa Kemal Paga'nm bu üç cümlesinde, Lozan'daki kapitülasyo lar kavgasmm ve Türkiye'de kuracag1 rejimin özetini bulmak mümkün. Gazi bu konugmasmda ilk defa net bir gekilde Hilafet'i kaldiracagmm da igaretini verlyor. Lozan'da kapitülasyonlar konusunda asil sorun mali kapitülasyonlar, yani yabancilara tanman mali ayncahklar degil, adli kapitülasyonI 16. Taner Timur, Türk Devrirni ve Sonrasi, sf. 53-54. I 17. Taner Baytok, ingilizBelgeleriyfe Sevr'den Lozan'a, Dogan Kitap, 2007, sf 316. I 18. Ari inan, Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ün ri, sf.80-81; ABE, cilt 14, sf. 301.

1923 Eskigehirdzmit

Konugmala-

397

ilgili) tanman hukuki ve yargisal (mahkemelerle imtiyazlardir. 22 Ocak'ta, Lozan'daki birinci dönem görügmeler sürerken, Bursa'da SarkSinemasi'nda yaptigi konugmada Kemal Papa göyle lar, yani yabancilara

anlat1yor: Lozan'da dügmanlanmiz mali kapitülasyonlarm kaldirilnug oldugunu ifade etmiglerdit... Adli kapitülasyonlarda çok Israr etmektedirler. Mutladevam ettirilmesini istiyorlar... Yabancilar diyor a bu kapitülasyonlarm "sizin ki, kanunlarimz dinîdir. Biz bu kanunlarm hükümleri dairesinde anlamak muamele görmeye razi degiliz." Yabancilar filahtan anlamazlar, istemezler ve derler ki, bütün kanunlari filah hükümlerine dayahdir yahut dinî birtalom geylerdir..." Konugmasmm devammda Gazi Paga'mn söyledikleri, hem Lozan'da takip edilecek diplomatik stratejiye, hem içeride yap11acak inkilaplara "bunlarin

igik

tutuyor:

Asrm icaplarma ve miBetin hakiki ihtiyaçlarma göre kanun yapmahytz... Medeni ve muntazambir devletin makinesi eski kanunlara göre 14leyemez... En medeni milletler derecesinde hukuki hükümlerimizi iyileg-

tirecegiz!.. Mustafa Kemal Papa yapmanm Allah'm emri gafletimizi o kadar ileri emirleri hilafma hareket allag

konugmasmm devammda çaga göre kanunlar oldugunu söylüyor, bu noktada cehil ve de gätürüyoruz ki, Allah'm da Peygamber'in ettigimizi bile unutuÿoruz" diyor, salonda bir "biz

kopuyor.1B

Lozan'daki kavga, gerçekten, TürkiKapitülasyonlar konusunda ye'deki hukuk düzeninin nasil olacag1 kavgasidir Türkiye teokrasi olacaksa, kanunlan filahtan kaynaklanacaksa, adli kapitülasyonlar kaldinlamaz! Türkiye'de davaÏaraSeriye(Kadi) mahkemeleri bakacaksa yagiderler! bancilar bunu kabul edemez, kendi Konsolos mahkemelerine "Adli kapitülasyonlar"m anlami budur: Yabancilar Türkiye'de Türkiye'nin kanunlarma ve mahkemelerine degil, kanunlarma ve Konsolosluklarma tâbi olurlar! Modern egemenlik kavramma tamamen aylon bir durum. "kendi"

Azmhklara

kilise hukuku!

Lozan'da azmhklar meselesinin de bu konu ile yakmdan ilgisi var O dönemde evlenme, miras, velayet, vesayet, kipilik haklan gibi konular dinsel nitelikler sayihyor. Osmanh'da Müslümanlar $eriyemahkemeleridaha dogrusu, kilisenin yargilane, Hiristiyanlar Kilise mahkemelerine, iglevine bagvuruyorlar Ösmanhbunu smirlayarak ortak bir aile huma I 19. ABE, cilt 14, sf. 365.

398

kuku olugturmak íçin gayret etmig, 191Tde Hukuk-u Aile Kararnamesi'yle bir ölçüde düzenleme getirmig.Fakat ilginçtir Istanbul iggal edilince ÎtilafDevletleri'nin talebi üzerine Damat Ferid hükümeti bu Kararname'yi yürürlükten kaldirarak aile ve çahsm hukuku alanlarmda gaynmüslimlerin kiliselere, mesela Rumlarm Patrikhane'ye, Müslümanlarm Seriyemahkemelerine gitmesi uygulamasm1 geri getirmigtir! Îsmet Pa.ya ve arkadaylarmm tezi ise, Osmanh modernlegmesmin vatandaylarm her devami niteliginde, din ay1r1mi gözetmeden alanda bir kanuna" devletin çikaracagi laik kanunlara tâbi olmasi, kilisenin hiçbir yargi yetkisinin bulunmamasidir. SimdiLozan'daki tartigmalardan birkaç örnek verelim. Yunan Venizelos: "bütün

Aile hukuku ve pahsm hukuku alanlarmdan (Türkiye'de) dinî nitelikli yetkilidir. H1ristlyanlarm da Hiristiyanhk kanunlarl olve görenekleri uyarmca, ayn1 konulara bakacak özel mahkemelerinm mamasi ve her zamanki gibi Osmanh mahkemelerine gönderilmeleri kabul edilemez... Evlenme Ortodoks kilisesince yapilan kutsal bir törendir ve evlilige son verme de yalmz kilisenin yetkisindedir... eriye mahkemeleri

Fransiz Laroche: Türklerin sundugu (herkesinaym kanuna tabi olmast) fikri kabul edilemez. Türkiye savag öncesi bütün düzenlemeleri yürürlükte birahmak zorundadit

Ingiliz Ryan: Müslüman düzenleyecek

Hiristiyanlarm aile ve gahsm hukuku davalarmi birlikte bir yasa olamaz...

ye

Îtalyan Montagna'nm sözleri çok tipiktir ve Türkiye'deki kuk düzenini sürdürmek istiyor, egemenlik "Batfy1örnek alamazsimz" diyebiliyor:

ve

parçah

huhukuk birligi konusunda

Türkiye tebaasma din ayirmu gözetmeyen tek kanun konulmasi dügünülemez. Bu konularda Bati'yi örnek alamazsimz. ÇünküBat1 milletleri mütecanistir (homojen,türdeg). Türkiye böyle degildir...

Bu iddialara kargi lsmet Pa.ya'nm ve Riza Nur'un uzun konugmalan, tamamen çagdaylagmanm, Türkiye'de hukuk sistemini din degil vatandaghk esasma dayand1rmamn, modern devletin savunulmasidir. Mesela Ismet Paga'nm sözleri:

399

Türkiye, vatan çocuklarmm soy ve din aymnu olmaks1zm egit haklarüstlenmelerini gerekli gördan yararlanmalanm ve aym yüküm1ülükleri mektedir. Anayasayla yönetilen bir ülkede vatanda.ylar arasmda ay1nm olamaz...120 "kendi"

Adli kapitülasyonlar, yabancilarm Türkiye'de ayn, imtiyazh, hukuklarma tabi olmasi, devletin egemenliginin iligemedigi ars ari"na sahip bulunmasi demektir; azmhklarm kilise hukukuna tâbi o alari gibi... Kapitülasyon ve azmhk imtiyazlarma kargi mücadele, aym zamanda "hukuk

egemenlik

mücadelesidir.

Osmanh'da kapitülasyonlar Müttefiklerin Tarzimat'tan beri savundugu tez budur. Türkiye'nin Tanzimat'tan beri kanunlanm modernleptirme çabalarimn siyasi amaci da budur! kigiselligi", yani kigiye kendi Eskiden bütün dünyada ilkesi uygulanmast geçerliydi; Müslüman'a islam hukukunun (dinin) hukuku, Hiristiyan'a Kilise hukuku... Mesela Bizans'ta Müslüman cemaatlerin yargisal iglerine kadi mahkemeleri bakardi. Osmanh devletinde yabancilar ve gayrimüslimler hukuk davalarmda prensip olarak Osmanh Seriyemahkemelerine ve fikih kurallarma tâbi idi.121 Fakat verilen imtiyazlarda bu kurala istisnalar kabul edilerek yabanc11ara kendi davalarim kendi Konsolos mahkemelerine götürme imkâuygulama yüzünden Zamanla Osmanh'da korgeligen bu m tamurugti. kunç bir hukuk anargisi.ve kapitülasyon sömürüsü olugtu; yabancilar devlet içinde devlet haline gelmigti. Diplomat Sadrazam ÂliPa.ya'mn sözleri: "kanunlarm

iç iglerini idare olunamaz bir dereceKapitülasyonlar Devlet-i Â1iyehin ye getirmig ve bayagi bir devlet içinde on beg yirmi hâlini çika.rnugtir...122 Tanzimat'tan itibaren durumu bir ölçüde hafifletmek için "Karma Mahkemeler" kuruldu, hem konsoloslarin hem devletin atadigi yarg1çBir yanda Seriye(Kadi) mahkelardan olugan Ticaret mahkemeleri... meleri, öbür yanda Konsolos mahkemeleri, karma mahkemeleri, yaTam bir kargaça... banc1 tercümanlar! [20. Bkr. Taha Akyol, Medine'den 121.

Yagayan ÇagriErhan (haz.),

Lozan'a, sf. 147-156. Lozan, sf. 680.

[22. Ali Fuat Turkgeldi, Mesail-i Mühimme-i

Siyasiye, Türk Tarih Kurumu, 1987, sf. 383.

400 iki büyük öncüsü vardir. Tarihimizde hukukun moderalegmesinin Diplomat Sadrazam ÂliPapa ve medreseli büyük âlim Cevdet Papa... Bahsettigimiz kargagaya ve sömürüye yol açan kipiselliülkesinde Osmanh Osmanh herkesin kanunlariyagayan gi"ilkesinden, tâbi olmas1 anlammda "Kanunlarm ülkeselligi" ilna ve mahkemelerine kesine geçigimizi bu iki büyük devlet adami baglatti. Din ve tâbiyet farki gözetmeden, Osmanh ülkesinde yagdyan herkes Osmanh kanunlarttâbi olacakti. na ve mahkemelerine Yani dme göre hukuk degil, yurttaghga göre hukuk! Hukukun laiklegmesi... Bu amaçIa Bati'dan kanunlar tercüme ve revize edilerek almd1. 1850'de çikarilan Ticaret Kanunu böyledir ve ifk kanunun ticaretle ilgili olmas1önemlidir. Bunu bazi ger'i cezalari kald1ran Ceza Kanunu, Deniz Ticareti Kanunu ve usul kanunlart izledi. $eriyemahkemeleri daraltildi, onlarm yerine laik "Nizamiye Mahkemeleri" kuruldu. Bu alanda en kapsamh, en anlamh ve muhtegem düzenleme Mecelle'dir! Bilgi kaynag1 f11ah olmakla birlikte Mecelle, vatandaghk ilkesine ilkesine dayamr, din ayirmu yapmaz. Hukuk ve kanunlarm bir kodifikasyon" oltarihçisi Prof. Joseph Schacht, Mecelle'nin belirtir.123 dugunu Lozan'da Ismet Papa da bunu savunacakttr Osmanh modern hukuk düzenlemeleri yaparken Îslam hukukunun kurumundan, koyma" Hanefi f1khmda devlete tanman yanmda yetkisinden ve eskiden beri fikhm düzenlemeler olarak uygulanan geleneginden yararlandi. Osmanh Devleti, dagmik fetvalardan olugan filah hukukunu önce ardmdan da bu hukuku modernlegtirdi. modernlegmeye Bu hukuki dayanarak, Sadrazam ÂliPapa 1856 yilmda Paris Kongresi'nde kapitülasyonlarm kaldmlmas1 için Avrupa devletlerinden taahhüt aldi. Tine buna dayanarak 1888 yllmda Abdülhamid'in Rum kökenli Digigleri Bakam Sava Papa kapitülasyonlarm kaldinlmasi için Batih devletlere nota verdi. Ve Birinci Dünya Savagi patladigmda, ittihatç1 Hükümet bir "Îrade-i Seniye" (Padigah Îradesi) yaymlayarak kapitülgyonlan kaldirdigmi açikladi, Maliye Bakam Cavit Bey bunu Avrupah bHyükelçilere teblig etti. Bagta Almanya olmak üzere, Avrupah devletler bunu tammadilar Lozan'da yeniden önümüze geldi.124 "kanunlarm

"ülkeselligi"

"laik

"kanun

"içtihat"

"seküler"

"kanunname"

"kanun"lagtirdt,

"müttefikimiz"

123. Joseph Schacht, An Introduction

to Islamic Law, Oxford Univ.Pres., 1998, sí, I 10.

124. "Çokhukuklu sistem" iddiasi, bütun geleneksel toplumlarda ve fikihta kanuniarin kiülkeselligi" ilkesini getirmesi, Osmanli'da hukugiselligi1Fkesi,modernlegmenin kun ve yarginin modernlegmesi, bunun dayandiriidigi Islamigerekçaler, Osmanli'da kapituLolasyonlara kargi tedbirler ve Lazan hükümleri için bkz. Taha Akyol, Medine'den zan'a, Dogan Kitap. 8. baski, 2004. "kanunlarin

401

Lozan'da Ismet Paya kapitülasyonlara baglayan bu tarihi sürece dayanmigt1r.

karg1 savagirken,

ÂliPapa

ile

Lozan'da kapitülasyonlar Lozan'da Müttefikler'in temel tezi gudur: Sizin hukukunuz f1kihtan ahumad1r, çagm ihtiyaçlarma nymuyor; yarg1 (adliye)mekanizmamz k tü çahg1yor... Tamam kapitülasyonlari kaldirdignmzi sözlegmeye yazahm, ama Batd1 girketlerin ve kipilerin Osmanli ülkesindeki yatirimlarejim" için garanti verin!.. nm, iglerini, haklarim koruyacak bir "hukuki

Mesela büyük gehirlerdeki Ticaret mahkemelerinde

Milletler Cemi-

yeti'nin atayacagl yabanci hâkimler de görev alsm! Adi kapitülasyon olmayan kapitülasyonlar! Bu iddiaya kargi, Türk heyeti, "Türkiye'den yeni kopmuy Balkan ülkelerinde kapitülasyonlan kaldinniz, onlarm adliyesi bizimkinden lyi

miydi?" diye karg1hk veriyor. Curzon diyor ki: yabanci topluluklar sayica çok azdir, endüstri alanmdaki degildir... önemli Üstelik Türkiye'nin kompusu bu devletlerde meigleri deni kanun, Islam hukukuna dayanmamaktadir. Îsmet Papa, medeni kanuna (Mecelle'ye) ahnnug Îslam hukuku kurallarmin dinsel bir niteligi olmadigmi söylemigtir. Türk Medeni Kanunu (Mecelle), dinsel konularla ugragmamig olabilir; ancak, kompu (Balkan) devletlerinin medeni kaTürk Medeni Kanunu.(Menunlanndan temel bir noktada aynlmaktadir: celle), din bilginlerince hazirlanrugtir ve kesin olarak SeriathükümleriTürk Ticaret Kanunu'nun ne ölçüde eskimig ve kune dayanmaktadr... surlu oldugunu bilmeyen kalmam1gtir...125

O ülkelerde

Ismet Papa bu önerigi aylon" olarak niteleyerek

"kapitülasyonlarda

bile olmayan, egemenlige

giddetle reddediyor: ayneahklardan biridir ve kanunlarm uygulanmasma ve mahkemelerin olursa olsun, herhangi bir müdahale, yarg1çbir lasitlama, bagunsiz bir devletin kabul ihlâlleridir.126

Yarg1yetkisini kullaamak, egemenlige has

.

bu yetkinin kullam1masma, kuruluguna, her ne nitelikte larm atanmasmda herhangi edemeyecegi bir egemenlik

Evet, bütün dava budur! Lord yine sinirlenmigtir: Bu egemenlik hayaletini, bir daha ortaya ç1kamayacag1 bir kögeye sürmenizi Israrla talep ediyorum! 125. Seha Meray, Lazan Bary Konferansi, Tutanaklar-Belgeler, Yapi Kredi Yayinlari, Istanbul, 2001, III, sf. 33-34. I26. a.g.e., sf. 24.

402 Aslmda Bat1111arda

"kapitülasyonlar

rejiminin, bagunsiz bir devletin egemenligini k1sitlay1ci nitelikte oldugunu" kabul ediyorlar. Lozan'da 2 Arahk 1922'de baglayan oturumlarda bunu ifade etmiglerdir. Fakat, "ancak..." diyerek yeni öneriler getiriyorlar. Komisyon raporunu okudelegesi Marki Garroni, kapitülasyonlar kaldmlmca TürkiÎtalyan yan ye'deki yabancilann tâbi olacagi yeni rejimin belirlenmesinde sa olmaz" diye dayattiklan bazl istekleri dile getiriyor: "olmaz-

Türkiye'nin bu istegini ilke olarak tümüyle destekleme egiliminde isek de, öte yandan, Türkiye'de yerlegmig ve orada änemliiglere girigmig bulunan yabancilarm... müktesep haklan vardir.

Bunun anlanu, verilmig olan kapitülasyonlardan ta olanlarm buna devam etmesi idi! Ikincigartlan gu:

halen yararlanmak-

Türk hükümeti, ortadan kalkmig oldugunu görmek istedigi KapitülasyonIar rejimi yerine, bagvuracak herkese güven verici nitelikte yasalar ve gene bu nitelikte bir yargi (adalet)yönetimi güvencesini vermelidir...127

Ismet Paya'mn sert ç1kiglan kargismda itiKomisyon oturumlannda dalini kaybeden Lord Curzon, Türkiye'yi tehdide bile kalkigiyor. Kapitülasyonlann "Konferansta göriigülecek sorunlarm en önemlilerinderi biri oldugunu" vurgulayarak, Lozan görügmelerine son verme tehdidinde bulunuyor. Dahasi, Lord, Türkiye'deki H1ristiyan azmhklann yabanci (Batth) girketlerle ortakhklar kurup ekonomiye hâkim olduklanna dikkat çekerek, diyor ki Türkiye'nin refahi büyük ölçüde yabancilarm yaptigt ticarete dayarayor... Ingiliz,Fransiz, Rum, Ermeni ve bagkalan, büyük igyerleri kurarak ticaret iligkilerine girmigler ve burada büyük sermaye yatirmilarmda bulunmuglardir Türkiye, Ìsmet Paga'mn gimdi yapt141 gibi, önerdigimiz bütün tasanlara kesin bir retle kargi ç1kmaktan vazgeçmezse, bütün ekonomik sisteminin çöktnesine yol açabilir... (Böyle yaparsa) Türkiye, Asya'nm iss hklan içinde yitik dügmüg bir ülke durumunadönügecekdr(128 ..

-

Bu yatinmlar Türk hukukuna emanet, çünkü Türk kanunlan periata hâkimleriniz kadayahdir! Türk mahkemeleri yetkili say11amaz!.Çünkü litesizdir! Curzon, "Türk yargi usulü bozukluklanyla ün salmlytir" diyor. Türkiye'de bir kipinin 18 gün tutuklu kalabilecegini, hâkimlerin iyi egitimli olmadigmi, Izmir Yunanhlardan kurtanhrken, yabanc1 girketle127. Bkz. Seha Meray, Lozan Bary Konferansi, 128. Bkr. Seha Meray, a.g.e., III,sf. 34.

Ill, sf. 2.

403

rizi zarar

gördügünü, yabancilann

böyle bir Türkiye'ye

nasil güvene-

ceklerini vs söylüyor.

Fransiz Bagdelegesi Barriere ve Ikinci Delege Bompart, dayatmac1 bir tavirla, Türkiye'nin bir "Adli Beyanname" yaymlayarak gunlan kahul etmesini istiyorlar: Milletlerarasi Adalet Divam'mn belirleyeceëi Avrupah hâkimler Istanbul, Bursa ve Izmir mahkemeleriyle Yargitay'da görev alacaklardir! ilgili davalar, çogunlugu Avrupah hâkimTürkiye'de yabancilarla görülecektir! 1 en olugacak bu mahkemelerde • Yabancilar hakkmda arama ve tutuklama emri, ancak bu Avrupah •

•

hâkimlerce

verilebilecektir!

Türk Yargitay1'nda görev alacak yabanci hâkimler, Türk kanunlanislalu konusunda bir komisyon kuracaklardir!..129 nm Böyle bir "Adli Beyanname" yani "Yargisal Bildiri" yaymlamak, Türklye'nin yargisal bagimsizhk iddiasmdan vazgeçmesi, hukuk ve yargi sistemini yabancilarm denetime b1rakmasi demektir. Hâlbuki Ismet Paga bu bag1msizhk ve egemenlik ugrunda savaglar vererek, zaferler kazanarak Lozan'a geldiklerini hatirlatiyor. Kapitülasyonlan kaldirmak, yeni Türkiye için bir ölüm kahm meselesidir. Önce Müttefiklere bunu söylüyoruz. Mustafa Kemal Papa, Lozan görügmelerinin baglamasmdan bir ay sonra, 25 Arahk 1922'de Fransiz Le Journal gazetesi muhabiri Paul Herriat'ya verdigi beyanatta çok açik olarak ifade ediyor: •

devammm kendilerini pek az bir vakitle Türkler kapitülasyonlarm sevk edecegini anlamiglardir Türkiye esir olarak mahvolpek iyi ölüme maktansa, son nefesine kadar mücadelede bulunmaya azmetmigtir.130 "hu-

Kapitülasyonlarla mücadele çok çetin geçecektir. Müttefiklerin kukunuz kötü" iddiasma kary1 Îsmet Papa hukukumuzun Osmanh reformlarindan beri modernlegmek oldugunu anlatacaktir. Ve tabii bir de yeni Türkiye'nin laik bir-devlet olacagmi Osmanh reformlan ve yeni Türkiye'nin laikligi sadece bir çagdaylayma projesi degil, aym zamanda kapitülasyonlara kargi bir silah... .

Kapitülasyonlara

karei Osmanh Reformlari

Osmanh'da hukuk reformlarmm özü, bütün Osmanh vatandaglarmm kavrami aym mahkeme ve haklara tâbi olmasidir. Böylece öne ç11ayor, hukuk laikleyme yoluna giriyor.Din farkma dayandmlan adli kapitülasyonlarm kaldmlmasiiçin hukuld zemin bu gekilde hazirlamyor. Lozan'da Ismet Papa, kapítülasyonlarm "Ortaças'da hemen her yer"vatandag"

129. Cemil Bilsel, Lozan, II, sf. I 12-1|3; Säha Meray, a.g.e., III,sf.46-47. 130. Ergun Aybars, Tärkiye

Cumhuriyeti

Tarihi, I, sf. 596.

404

'kanunlarm

kipiselligf ilkesinden" kaynaklandigma ve hukuklarma ve mahkemelerine tâbi olmas1zamanlarda egemenligiyle çeligir sayilmadigma" dikkat nm o çekiyor Paga, hakh olarak, padigahlarm verdigi kapitülasyonlann böyle bir anlayaga dayandigmi, yoksa modern manadaki egemenlikten Türkiye'nin vazgeçmesinin söz konusu olmadigmi anlatiyor. Papa, Bizans'ta Müslüman tüccarlara tanman bu tür haklan örnek de geçerli olan yabancilarm böyle

"kendi"

"devlet

verir.

Artik çag degigmigtir ve

"kanunlarm

ülkeselligi" (mülkîligi) ilkesi gekapitülasyonlar çagdag egemenlik kavrannyla bandagmaz! Ïsmet Paga, pratikten örnekler vererek adli kapítülasyonlarm zararlaruu da anlatiyor Kapitülasyonlar yüzünden adli sistem felç olmugtur, sorugturma, kovugturma ve hak arama ç1kmaza girmigtir, Türklerin hak aramak için yabancilar aleyhine açttgi hulguk davalan 25-30 yllda bitirilemiyor! Çünkükonsoloslar ve tercümanlar hukuklarmyetkilerini dogan dan" kötüye kullamyorlar. Ismet Paga, kapitülasyonlarm çagdag egemenlik kavrannyla bagdagmadigi gerçegini, ÂliPaga'mn girigimiyle 1866'daki Paris Kongresi'nde Müttefiklerin kabul ettigini, ama hayata geçirilmedigini hatirlatarak sözlerine devam ediyor:

çerlidir

ve

"kendi

Paris Antlagmas1'mn yapaldigi tarihten bu yana geçen süre içinde, Türkiye, daha äneeden baglanug bulundugu, adalet örgütünün gelíqtirilmesi çabalaruu canla bagla sürdürmügtür. Ticaret kanunu, ceza kanunu, usul kanunlari... Avrupa yasalari örnek tutularak hazirlannugtir. Özellikleson zamanlarda, medeni hukuk alamnda pelk önemli bir reform yap11migtir; bu reformla, hukuk kurumlarmuz tümüyle laiklegtirilmigtir... 1stanbul'da,progranu hemen hemen Avrupa'daki benzerlerinin tiplosi olan Hukuk Fakültesi, lark yildir istenen bütün niteliklere sahip seçkin yarg1ç1ar ve avukatlar yetigtirmektedir...131

Burada Ismet Pa.ya'nm kastettigi hukuk reformu 1917 y11mda çikanlan Aile Hukuku Kararnamesi ile Seriyemahkemelerini Adalet Bak gi'nabaglayan ve Patrikhane'nin yarg1yetkisini kaldiran kanundur. Lozan tartigmalarmda hukuk" terimi çok geçer, hukuku" demek degildir hukuk" demektir; sivil kelimesi diye tercüme edilmigtir. "Sivil" yani günlük i@lerinidüzenlehaklan, aile, mülkiyet, hukuk dah... Kigilik ahyverig, rehin gibi miras, yen konulan topluca düzenleyen hukuk dah... Bu açidan, bazi eksikleri olmakla beraber Mecelle de teknik anlamda kanun"dur Ismet Papa da, Osmank'da hukukun ve adliyenin kapitülasyonlan -

"medeni

"medenilerin

"sivil

"medeni"

"yurttaglar"m

"medeni

131. Seha Meray, a.g.e.,

10, sf. 8.

405

çoktan kaldirmay1 gerektirecek düzeyde çagdaglagtigim anlatirken kanun" olarak bahsediyor· celle'den

Me-

"medeni

Türk Medeni Kanunu'nun (Mecelle'nin) dinî temele dayandigi ve çagdag ihtiyaçlan kargilayamadig1 iddia edilmigtir... Türk Medeni Kanunu'nun, kaynaldari ne olursa olsun, hiçbir balomdan dinî ya da teokratik niteligiyokW, Türk kanunu ile bagka ülkelerin medeni kanunlari arasmda temel ilkeler ve kurallar balammdan önemli bir aynhk yoktur... Her ülkenin yasalarmda görülecek türden farklar ise, Türk Medeni Kanunu'nun (Mecelle'nin) degerini azaltmaz... "medeni

kanun" oldugunu savunurÎsmet Papa Mecelle'nin iyi bir ken, Lord Curzon'a, Ingiliz idaresindeki Kibris'ta da hâlâ Mecelle'nin uygulanmakta

oldugunu hatirlatiyor!1

2

Seriat'agelince?..

Kapitülasyonlan ilgilendiren borçlar hukuku sahasmda Seriat'laBati hukuku arasmdaki tek fark, Seriat'taborç iligkilerini çahitle ispat etyazih delil gartmm bulunmenin mümkün olmasi, Bati hukuklarmda masidir. Türkiye de zaten 1000 kurugtan yukan borç akitlerinin yazih delille ispatlanmasi zorunlulugunu kabul etmigtir.133 Ismet Paga, Lozan'dan Ankara'ya çektigi 15 Arahk 1922 tarihli telgrafta da Müttefiklerin Mecelle'ye dönük eleptirilerini Tahir (Taner) Bey'in alt komisyonda yaptigi konugma ile çürüttügünü anlatiyor: Kapitülasyonun birinci alt komisyonu adliye meselelerini (görügmeye) ba.pladt... Kanunlanmizm Mecelle'ye müstenit ve zamanm ihtiyaçlari ile paralel yürümemig ve håkimlerimizin gayri kifayetsiz ve adli tegkilatimizm yetersiz oldugunu iddia ettiler. Misaller gösterdiler. Adliye Müsteparl Tahir (Taner) Bey kuvvetle müdafaa etti. Iddia ve misallerini çürüttük. Teklifierini prensip itibariyle reddettik...134

Lozan'da 20 Arahk 1922 günlü Komisyon toplantismda, Prof. Tahir (Taner) Bey konugmasmda, Âli Pa.ya'dan itibaren Osmanh'mn hukuk reformlarmi anlatlyor, "Türk kanunlan kesin olarak Avrupa kanunlan reformlar yapm, ondan ile aym düzeydedir" diyor. Müttefilderin, kaldirahm" için tezine f1rsat vermemek sonra bakip kapitülasyonlan yapilrug oldugunu" kapiTahir Bey, Osmanh döneminde tülasyonlan hemen kaldirmak gerektigini anlatiyor.13s "siz

"reformlarm

132. Seha Meray, a.g.e., III, sf. 25. 133. Saha Meray, a.g.e., III,sf. 25. I34. Bilal §imgir,Lozan Teigrafiari,

I, sf. 223.

I35. Bkt. Seha Meray, a.g.e., Ill, sf. I 12-133.

406 Hukuk profesörü olan Tahir Bey'in konugmalarmdan sonra Müttefik devletlerm delegeleri "Türk yasalarimn genellikle iyi oldugunu kabul etmek zorunda kalmakla birlikte, çok kötü yorumlamp uygulandigmi,

büyük çogunlugu dürüst olan Türk yarg1çlarmm yeterli egitim görmediklerini" söylüyorlar. Tahir Bey, hiç olmazsa yargiglarmuzm dürüst ol6 dugunu ifade eden Îngiliz heyetine tegekkür ediyor Ismet Paga'mn ve bir hukuk profesörü olarak Tahir Taner'in Osmanh reform süreci hakkmda söyledikleri ve özellikle de "Türk yasalarmin genellikle iyi oldugunu" Batihlarm kabul etmek zorunda kalmas1 gösteriyor ki, Cumhuriyet, Osmanh'dan elbette eksiklikleri olan, ama kayda deger düzeyde modernlegmig bir hukuk ve yarg1 mirasim devralm14tir. Lozan'da temel tezimiz, Ismet Paga'run sözleriyle, ve adliyemizin 66 ylldir çagdaglaÿtigi"dit Abdülhamid'in Digigleri Bakam Sava Papa da, kapitülasyonlarm kaldmlmasim isterken, Nizamiye mahkemelerinden, kanunlardan vs bahsederek diyordu ki: "hukukumuzun

Yarim asirdan beri süren denemelerden sonra Avrupa kanunlarmi ve bunlarm gerektirdigi yargi kurumlaruu kabul eden Osmanh hükümeti, münevver Avrupa hükümetlerinin övgüsüne ve tebrikine elbette hak ka-

Bütün modernlegme sürecinde bagimaizhkve hukuk sisteminin laiklegmesi birbirinden aynlmaz iki kavramdir. Türk heyeti Lozan'da istiklâl" (yargisalbaërnsizhk) fikrini savunurken, yeni Türkiye'nin laik olacagru da anlattyordu. "adli

Lozan'da laik Türkiye! Tanzimat ve Islahat devirleri ile Abdülhamid ve Ikinci Meyrutiyet döoldugu gibi, Lozan'da da Avrupa ile iligkilerimizdeki sorunlar, içeride reformlara ivme kazandirmigttr. Lozan'da bunun tipik örnegi, saltanatm kaldmlmasma, Riza Nur'un getirdigi izahtir: Saltanatm kaldinlmasi teokrasiye son verilmesi demektir, artik Türkiye'den kapitülasyon tipinde ya da azmhk imtiyazlan halinde dinî ayncaliklar istenemez!.. Lozan'da Azmhk Komisyonu'nun 18 Arahk 1922 Pazartesi günlü oturumdayiz... Riza Nur konuquyor: nemlerinde

.

Türkiye büyük mig ve ülkesindeki Türkiye kelimenin sonucu olarak da

bir devrim yapnug, Halifelik'le Devlet'in aynhšru ilan etteokratik monargiye son vermigtir. Böyle davranmakla tam anlammda çagdag ve laik bir devlet olmuy ve bunun dinle devleti birbirinden kesin olarak ayirnugtir.

I36. Seha Meray, a.g.e., ill, sf. I I4-I I5, 137. Cemil Bilsel, Lozan, II, sf. 57.

ÇagriErhan, Yagayan

Lozan, sf. 693-694.

:

407

Bu tamm üzerine Riza Nur su savunmalari inga ediyor: • sahiptir, laik Bütün Türk uyruklari egit hak ve yükümlülüklere devletten din farkma dayali ayncahkh yasalar ç1karilmasi istenemez. Azmhklar sadece din, okul, insancil amaçlar gibi konularda güvence isteyebilir bu güvence zaten vardir. Kilise mahkemeleri olamaz. Azmliklar laik devletin yurttaglar1 olarak askerlik göreviyle yüküm1üdür. Teokrasi dönemindeki gibi askerlikten muaf olamazlar.* Teokrasi döneminde gayrimüslim ruhban simfma tamnan ayricahklar, laik devlette tanmamaz. (Lozan'da Patrikhane'yi yurtdigma çikarma konusunda bagarih olamayan Türkiye, bu gekilde, Patrikhane'nin hiçbir imtiyaza sahip olmayan, siradan bir kilise oldugu görügünü savunuyor, Vatikan gibi görülme ihtimalini önlemek istiyor. T.A.) • Fransiz hükümetinin ya da diger Batih devletlerin din konularma kangm1yor... Türkiye'den azmhklar lehine bunu istemek, yeni Türk hükümetinin kabul ettigi laiklik ilkesine aykin olacaktir." Ve Misak-1Milli'ye dayandirdigimiz bir tezimiz daha vardir: • Misak-i Milli (kargihkhhk)garti kogmugtur; bizde azmhklara, laik devlete uygun ne gibi haklar tanmacaksa, bu ancak Balkanlar'daki Müslümanlara da aym haklann kabul edilmesiyle müm•

•

"demokratik

.

"mütekabiliyet"

kündür.

Riza Nur'un bu konugmasi gerçekten etkili.oluyor, geri adim attnak zorunda kalan Venizelos, 'Türk tasansmiögrenmek istedigini" söylüyor.138 Riza Nur bu konugmayi yaparken Hilafet'in devam ettigini hatirlatahm. Hilafet konusuylaLozan arasmdakiiligkiyi birazdan görecegiz Lozan'da Ismet Papa, Riza Nur, Tahir (Taner), Münir (Ertegün) beyler çegitli komisyon ve alt komisyou toplantilarmda, aym gerekçelerle ve Osmanli tarihinde sadece Rum, Ermeni ve Musevi azmhklan oldugunuanlattilar. Yapilmig antlagmalarm buna göre geligtigmi belirterek egitligi"ni esas alan laik kanunlarla yöneve yeni Türkiye'nin irk reddetmigler azmhklan olugturulmasim tilecegini belirterek dil ve ettirmiglerdir.139 ve tezlerini kabul Tabii genel olarak yeni devletin teokratik saltanati kaldirdigmi, laik kanunlarla yönetilecegini söylemek önemli, ama tam da yeterli degil. Türkiye Lozan'da hukukun laiklegtirilmesi konusunda bagka açihmlar "vatandag

* IB7t'de vefat eden Sadrazam ÄliPaga, Sultan Abdülaziz'e hitaben yazdigi "Vasiyetöteden beri gayrimüslimlerin askerlikten muaf olmasi sayesinde Hiristiyanlarin name"de, nufuslari artip ticaretle ugragarak zengin oldugunu, Muslumanlarin ise uzun yillar asker olarak evlerinden, tarlalarindan uzak kaldiklarini, yoksul ve sagliksiz nesiller olugtugunu anlatmig, islam ordusunda Hiristfyan'in yeri olmaz gibi duygusal kigkirtmalara itibar etmemesini istemigti. Bu vasiyetname Sultan Abdülhamid tarafmdan da okunmugtur. Bkr. Deniz

Åli ve Fuat PagaEngin Akarli, Belgelerle Tanzimat, Osmanit Sadrazamlarindan Yayinlari, Istanbul, l978. Bogaziçi Üniversitesl Iarin Siyasi Vasiyetnameleri, 138. Seha Meray, a.g.e., III,sf. 158-160. 139. Bkz. Seba Meray, a.g.e., ll, sf. 152-153, 157, 173-178.

408 da yapmigtir ki, bunun ba.ginda Medeni Kanun gelir. Konu sadece azmhklarla degil, Türkiye'ye gelmig ya da gelecek yabancilarla, dolayisiyla kapitülasyonlarm kaldirilmast halinde uygulanarejimi" ile de ilgilidir. cak "yabancilar

Ismet Papa ve Riza Nur'un

"din

farki gözetmeyen, bütün vatandaylara egit olarak uygulanan, laik, muasir" gibi terimlerle ifade ettigi hukuk ve yargi düzenini, bu tartigmalarda önemli bir rol oynayan Veli (Salti) Bey de sikhkla kullamyor. Türkiye'ye gelecek veya yerlegecek yabancilarm nasil bir hukuka tâbi olacagt tartigihrken Veli Bey dinsel ritelikte olmayan, laik kanunlar uyarmca" karar verecek diyor. Yabancilarm, köyler hariç, Türkiye'de mülk satm alabilecelderini, bunun ancak güvenlik ve göç politikasi açismdan düzenlenecegini vurguluyor.140 Bu açiklamalar Türkiye'nin Avrupa'dan bir Medeni Kanun alacagim ifade ediyor. Müttefiklerce de böyle kabul edildginden, Îtalyan Delegesi Garroni, 28 Arahk 1922'de qu açiklamay1 yapiyor "mahkemelerimiz

Türkiye'nin kisa bir zamanda modern icaplara tamamen uyan kanunlar meydana getirmeyl bagaracagt kanaatindeyim. Fakat buhâlâ eriat'a dayanan birçok kanunla idare edildigi kamsmdayun.141 gün

ve mahkemeler

30 Arahk 1920 Çumartesi günü yapilan komisyon toplant1smda, Türk heyetinden Münir Ertegün daha aç1k bir ifade ile anlatiyor: Bahsedilen

güglük uzak olmayan bir gelecekte ortadan kalkacaktir. hükümeti yakmda çagdag yasalar hazirlamak niyetindedir. Ornegin evlenme Türkiye'de dinsel niteligi olan bir kanun uyarmca düzenlenmigtir. Türk hükümeti bu eskí kurallar yerine, aymm yapmaks1zm, hem Müslümanlara hem gayrimüslimlere uygulanacak olan kurallan koymayi dügünmektedir...

ÇünküTürk

Münir Bey'in qu sözlerine dikkat: Bu yeni yasalar yürürlüge girinceye kadar, Türk hükümeti, azmhklara kurallarm, onlarm göreneklerínde öngörülen kurallar olmas etmektedir...142 kabul m uygulanan

Gerçekten, Lozan'da azmhklarm aile ve kipisel hukuklarmm göreneklerine" kilise kurallarma göre olmasuu Türkiye kabul etmigtir. Ancak 24 Temmuz 1923'te Lozan Antla,9mas1 imzalandiktan sonra, 3 "kendi

140. Seha Meray, a.g.e., Ill, sf. 85-93. 141. Gotthard jaeschke, Türk Kurtulug Savagi Kronolojisi, 142. Seha Meray, a.g.e., II, sf. 230.

ll, sf. 18.

409

Mart 1924'te Hilafet, 8 Nisan 1924'te Seriyemahkemeleri kaldinlacaktir. 1926'da Isviçre'den Medeni Kanun almmca, önce Yahudiler, ardmdan Ermeni ve Rumlar hükümete bagvurarak Lozan'da aile ve çahsm vazgeçtiklerini, hukuku alanlarinda Lozan'da tanman ayncahklardan Kanun'a Medeni tâbi olacaklande bütün vatandaglar gibi kendilerinin alanmda Türhukuku" yani m bildirecekler, böylece e'de hukuk birligi saglanacaktir.143 Mustafa Kemal Paga'mn Lozan görügmeleri döneminde yapt1gl konugLozan'daki geligmelere ve içerideki inlolap sürecine paralellik gösdegigmeteriyor. Ocak 1923'te yapttši konugmalarda filahtaki kanunlaryeni hatirlatlyor, siyle hükümler de degigir" hükmünü s1k sik medeni milletler seviyesinde hukuki hükümlerimizi iyilegtirmekdan, ten" bahsediyor, bunun icin ülkenin hukukçularma çagrilar yapiyor.144 1 Mart 1923'te yapt181 yasama ylhm açig konugmasmda Mecelle'de bulunmayan aile hukuku konularmm kanunlagtirilarak "Mecelle'ye ilavesi ve Mecelle'nin de asrî ihtiyaçlara uygun gekilde tadil (losmi degigiklikler) ve 1slah" edilmesinden bahsediyor.145 Lozan'dan sonra 1 Mart 1924'te yaptigi yasama y11uu aç1g konugmaislahat" konusunda daha ileri bir dil kullamyor, yarg1 smda ise, icaplarma uygun olmayan baglardan bir an evvel kurhayatumzi medeni memlekette olan adli anlatarmak" gerektigini söylüyor, y1glarm memleket ihtiyaçlarma uyan esaslaruu" kabul edecegimizi säylüyor. "Medeni hukukta, aile hukukunda takip edecegimiz yeni yol anilerlemelere atilmakta ascak medeniyet yolu olacaktir" diyor ve "yurttaglar

"sivil"

"zamanm

"en

"adli

"asrm

"her

"luzh

la tereddüt" olunmayacagnu vurguluyor.146 Halil inalcik Hoca gunlar1 yaziyor: kaldir11masi için hukukumuzu laiklegkapitülasyonlarm Lozan'daki tartigmalari yalandan izleyen idi. tirme Avrupa medeni kanunlarikurdurup Gazi derhal bir hukuk komisyonu harekete geçm incelemek ve yeni bir medeni kanun hazirlamak için azinhklara menti. Lozan Antlagmas1'nda (39. madde) ettikleri medeni istifade Müslümanlarm ve siyasi huTürk tebaasi sup halki Türkiye'nin bütün din aylrmu yapilkuktan istifade edeceklerdir. içeriyordu. Bu maksizm kanun önünde egit olacaklardir" hükmünü hüküm, laik bir medeni kanun hazirlanmasim kaçuulmaz bir ödev haLozan'da

sözü verilmekta

"gayrimüslim

line getiriyordu.147 143. Bkr. Taha Akyol, Medine'den

Lozan'a,

sf. 170-177.

144. Ocak 1923'teki konugmalan, bkz. ABE, cilt 14, sf. 246-247, 345, 365-366. 145. ASD, I, sf. 3 \4; ABE, cilt 15, sf. I69. 146. ASD, I, sf. 347; ABE, clk 15, sf. 229. I47. Halil Inalcik,Atatürk

ve Demokratik

Türkiye, KirmiziYayiniari,2007, sf. 7 I.

410

Prof. Baskm Oran da, Lozan'da Türkiye'nm bir dayanagmm Misak-1 Milli, öbür dayanagmm çagdayla.yma oldugunu anlatirken, Türk heyetinin laik yasalar, Medeni Kanun çikarilacagini" Lozan'da ifade ettigini, kapitülasyonlan kaldirmada bunun yardunmm" oldugunubelirtiyor.la Lord Cutzon 13 Subat1923'te, Lozan'm kesinti döneminde, Lordlar Kamaras1'nda yapt1g1 konugmada, Türklerin Trakya'yi alarak, Bogazlar'da güvenligi saglayarak ve zaten istemedikleri Arap topraklarim birakarak "Avrupa'ya geri döndüklerini" söylüyor. Türklerin art1k gözünü Moskova, Iran veya Afganistan'dan Avrupa'ya çevirdigini belirten Curzon konugmas1m göyle sürdürüyor "özellikle

"büyük

Türklere devamh Büyük Petro'yu örnek göstererek, Avrupa'ya geri döndüklerine göre Bata idare ve hükümet standartlarim özümsemek zorunda olduklarru, ancak bu takdirde Avrupa'nm kendilerine yardim edebilecegini söyledim.

Eskiden beri Türkiye dügmanhšmm gampiyonlugunu yapan Liberal Partili ün1ü Sir Edward Grey de yine Lordlar Kamarasi'nda aym gün yaptig1 konugmada, "Japonya'nm da 30 y11kadar önce Türkiye gibi yabanci imtiyazlarim kaldirmak istedigini, fakat yabanc1 güçlerle meseleyi etrafhca tartigip hukuk sistemini yeniden kurunca bu imtiyazlan kaldirdiguu" söylüyor. Grey'e göre Türkler daha igin bassmdaydi, yabancilara bir süre daha garantisi" vermeli, yani adli kapitülasyonlan sürdürmeliydiler.149 müddet bir daha Mümtaz Soysal'm belirttigi gibi, "Türkiye'nin çagdaylagma istegiyle, kargi tarafm istekleri arasmda bir bütünlük" söz konusudur.iso Türkiye'nin, Milli Mücadele'deki "Dogu ideali"ni birakarak artik "Bati ideali"ni benimsedigi ve bunun Lozan'da temellendigiçok açikto. Mustafa Kemal'in iki y11Onceki konugmalarmda dile getirdigi "Sovyetler'e benzer" degil, yüce emirlerine göre" de degil, Batih tarzda bir dükurulacak, dabasi Batt ile iktisadi baglar geligtirilecektir... zen Lozan'da heyetimizin gelen isimlerinden Tahir (Taner) Bey, kapitülasyonlara kesinlikle karg1 olduklarmi, ama kanunlarumza uyac sermayelere ihtiyac1m1z" oldugunu da belirtiyor.151 Gazi Papa da Lozan görügmeleri baglamadan hemen önce, Bati basmma, kapitülasyonlar1 asla kabul etmeyecegimizi anlatiyor, bu konuda savagi "adalet

"dinimizin

onde

"yabanci

.bile

148. Baskin Oran

,

Turk Dig Politikasi, I, sf 219.

149. Dr. Mustafa Çufali, "Lozan Konferanst ve Antlagmasi Üzerine IngilizParlamentoYapilan Tarcqmalar", Atatürk Aragtirma Merkeri Dergisi, sayi 47, cilt XVI, Temmuz 2000, su'nda

150.

istanbulBarosu,

Bir Zafer,

iki Belge,

I 5 l. Seha Meray, a.g.e., III, sf. I 12- i I3.

sf. 21.

411

göze alacairmzi

m1rguluyor ve aym zamanda,

Fransiz gazeteciye gun-

lari söylüyor: Kapitülasyonlar bizim için mevcut degildir ve asla mevcut olmayacaktir. Fakat Türkiy€nin bag1msizhgiher sahadave kâmilen tasdik olunmak genigçe aç1k kalacaktir... Birtakun gartiyla kap11armuz bütünyabancilara iktisadi meseleler var ki, biz bunlari kendi kaynaklarimizla ve yalniz kenhalledemeyiz. Bize yardun edecek dostlar aramaya di -sermayemizle

mecburuz.152

dönemde, Mustafa Kemal Lozan'daki görügmelerin kesildigi Paga'nm bir Fransiz gazetesinde çikan bu aç1klamasi da izlenen ana "ara"

politikaya

uygundur:

devamim asla kabul edemeyecegimizi daima söyKapitülasyonlarm ledim... Yeni Türkiye diger milletler gibi yagamak istiyor. Biz memleketimize Çinveyahut bagka bìr memleket gözüyle bakilmasma razi olmay1z. Türkiye'nin yegâne kaygls1 tam hürriyettir... Kapitülasyonlarm Fransiz menfaatlerinin imhasi manakaldir11masi, memleketimizdeki sim tagimamaktadir. Türkiye, iktisadi sahada gerekli teminat vermeye hazirdir. Biz Fransa ile iyi geçinmek arzusunday1z... Mügterek sminolacag1 miz nazan itibara aluursa, kargihkh bir dostlugun pek faydah çikmasi kangikhšm ortaya görülür. Aksi takdirde birçok mügkilat ve muhtemeldir

153

Bolgeviklerle yollar aynhyor Milli Mücadele'ye ruk veren "Dogu ideali"nden, zaferden sonra inkiIaplara ruh veren "Bati ideali"ne yöneligin önemli dönemeçlerden biri, Bogazlar rejimi konusunda Türkiye'nin ingiltere'ye yaklagmasi, Bolgeviklerden uzaklagmasidir! Mete Tunçay'm belirttigi gibi, aslmda zaferden sonra Ankara'nm Moskova'ya fazla bir ihtiyaci kalmanuytir. MilliMücadele líderleri, yeni .

devletin Sovyet nüfuzu altma girmemesini istemigler, onun için de Batihlara yanagmiglardir. Böyle yapmakla hem bagimsiz kalmabilecegini umhem de Lozan'da hasimlarumzm daha kolay yumugatilabilecegini muglardir. Ankara Sovyet etkisinden s1ynhnak, Batih devletlere yaklagmak ve bunun kamtlarim ortaya koymak istiyor. 30 Agustos zaferi ile Lozan görügmelerinin baglayacagmm anlaç11mas1arasmda geçen iki ay 152. ABE, cilt 14, sf. 53; Le Petit Parisien

muhabirine 28 Ekim 1922 günlü açiklamasi.

* Fransix mandasi alanda bulunan Suriye'yi kastediyor. Suriye de Fransa'ya zarar verebilecegi uyansinda bulunuyor.

153. ABE, cllt 15, sf. 15l.

412

içinde Anadolu solculugu kesinlikle sona erdi1Hmigtir.1ss. Büyük Taarruz için hazirhklarin yap11digi Temmuz ayi içinde Meclis'te agirhkh bir sol grup vard2r. lWoskova'yabagh ÜçüncüEnternasyonal'le irtibath Türkiye Halk 19tirakiyun (Komünist) Firkas1 Ankara'da kongre yaplyor, hükümet bir süre gäz yumuyor, hatta bunun için Sovyet liderlerinden Radek Ankara'ya tegekkür ediyor! Zafer'den sonra, Ekim ayi içinde yasaklamyor, mensuplari tutuklamyor! Bu defa Komünist (III.) Enternasyonal adma Radek Ankara'y1 protesto ediyor11ss Bagvekil Rauf Bey, Lozan Konferansi'mn baglamasmdan bir hafía sonra Ismet Paga'ya çektigi telgrafta önemli bilgiler veriyor • Ruslar Dogu Cephesi'ne gönderecekleri. mühimmat katarlarmi durdurdular! Taahhüt ettikleri silah ve mühimmati teslim etmede zorluklar ç1kanyorlar. Rus elçisi Aralov'la görügtiim, Rusya'yi birakacagimiz koitusunda Moskova'da ciddi endigeler oIguiunu, olaym bundan kaynaklandigim söyledi... • ÇiçerinLozan'a geldiginde bu durumun tamamen Aralov'un yanh; anlamasmdan dogdugunu hissettirmenin yaran olabilir. • Ankara'daki Halk lgtirakiyun (Komünist) Partisi'nin bilinen cüretkâr harekâtlan dolayisiyla mahkeme tarafmdan tutuklanmalan üzerine önce IIL Enternasyonal delegeleri, ardmdan Sovyet liderlerinden Radek bizzat Moskova'daki Büyükelçiligimize gelerek protesto ettiler... Bu hususun tamamen kanuni yetkilerimize dahil olduguna Çiçerm'e anlatilmas1" laz1mdir ve rica ederim.156 Prof. Kürkçüoglu, Ankara'nm komünistleri tam bu sirada tutuklamasuu, "Bati'da Mustafa Kemal'in Bolgevik oldugu yönündeki endigeleri gidermek için yapilrug olabilecegini" belirtlyor. Rauf Bey'in telgrafi gösteriyor ki, Bolgeviklerle arada ciddi bir güvensizlik var, ama yine de Lozan'da Sovyetler'den yararlanmak istlyoruz; ne olur ne olmaz, bakarsruz Lozan Konferansi dagilabilirL. Lozan'da Sovyetler taraf degildir, Türkiye'nin 1srari ile sadece Bogazlarrejiminin görügülecegi oturumlar için çagirilnugtir. Sicak denizlere inmek isteyen ÇarhkRusyasi Bogazlar'm her türlü serbest geçige açik olmasmi isterdi. SimdiDevrim'in ve iç sava.ym yaralarmi saramaru.g olan Sovyetler henüz zay1ftir. Sovyetler, iç harp sirasmda, iggal tmdaki Istanbul'dan ingiltere ve Fransa'mn Beyaz Ordulara nasil Karadeniz yoluyla askerî yardra gönderdiklerini de biliyorlar. Onun için Sovyetler, Lozan'da, Bogazlar'a Türklerin kayitsiz gartsiz egemen olmasm1, Bogazlar'm serbest deniz trafigine kapatilmasm1 istiyor: Karadeniz.Avrupahlara kapah olmahdir... "ehemmiyetle

154. Mete Tunçay, Türkiye'de 155. Mete Tunçay, a.g.e.,

Sol Akimlar,

sf 27l-272, dn. 256.

f 56. Bilal $imgir, a.g.e., I, sf 142/143.

sf.286.

413

Rusya, Bogazlar'm, mutlak olarak Türk egemenligi altmda olmasm1, yabanci savag gemilerine kapatumasuu istiyor. Bu konuda o kadar hararetlidir ki, Türkiye'nin Lozan'da hiç kullanmadigi Îslam kartuu Batdilara kargi Bolgevik Rusya oynnyor! 30 Arahk'ta Lozan'daki Sovyet hegüçler, Îslam yeti Bat1h Müttefiklere bir nota vererek, ilerihevesinden vazgeçerse, dünyasmi agandama ve sömürgelegtirme íçin söylüyorlar! önlenebilecegini Bunun de çikacak tartigmalarm" T rkiye'nin bag1msizhk ve egemenliginin kabul edilmesini, kapitülasyon gibi k1sitlamalarm kaldirdmasim istiyorlar!157 "emperyalist

Bogazlar'da Ingilizlerle beraber! Lozan'da Türkiye'nin hiçbir gekilde kullaumadigi Islam kartmi Sovyetler Türkiye için, daha degrusu Karadeniz'i kapatmak için kullamyor! Sirf Bogazlar3 Batihlara kapatmak için. Karadeniz'i yabanc1 harp gemilerine kapatip anahtaruu Türklye'ye vermek güzel bir retorik, ama uygulamada bunun anlanu, Karadeniz'in en güçlü devletinin Rusya olmasi demektir! Karadeniz sorunlarmda Rusya ile Türkiye'nin kargi karglya kalmasi demektir! Îngilizlere gelince... Tarihte ÇarhkRusyasi Akdeniz'e inmek istedigi olmasmi" savunuyordu. Ingiltere ise bunu önleiçin Bogazlar'm olmabütün mek için Bogazlar'm savag gemilerine her partta ise, Bols1m savunuyor ve bu amaçla Osmanh'y1 destekliyordu. Simdi gevik Rusya zay1ftir, birakm sicak denizlere inmeyi, Ingiltere'nin Karadeniz'e ç1kmasmdan korkuyor, bunu engellemek için Bogazlar'm olmasim isteyen, Înpah" olmasuu istiyor... Bu defa Bogazlar'm "açik

"kapah"

"ka-

"aç1k"

giltere'dir! Bu denklemde Türkiye, güçIenecek bir Rusya'nm Karadeniz'in en güçlü devleti olmasmdan çekinerek Lozan'da Ingiltere'ye yaklag1yor. Stratejik tablo budur.158 Ideolojik aç1dan bakikhšmda ise, Marksist tarihçi Saym Prof. Taner Timur gunlari yazlyor:

-

Kurtulug Savagi'unz emperyalist bloka kargi Sovyetler Birligi dostlugu ve yardmu ile yürütülmügtü. Sovyetler Lozan'da taraf degildi. Ancak Türkiye'nin 1sran ile Bogazlar'm statüsü ile ilgili.gärügmelere katúnuqti. Sovyet temsilcisi Çiçerin,Lozan'da, Bogazlar'm Karadeniz'de sahili olkontromayan devletlerin gemilerine kapah olmasim ve tamamen Türk Türk Bokargihk temsilcileri, lüne tâbi tutulmasuu savunmuqtur. Buna

157. Salabi Sonyel, Gizli Belgelerle

Lozan Konferanstmn

Perde Arkasi, Türk Ta-

rih Kurumu, 2006, sf. 89.

I 58. Bkz. Feridun Cemal Erkin, Türk-Sovyet 1968, sf. l9-56.

Iligkilerive

Bogaziar

Meselesi, Ankara,

414

gazlarkonusundaki

Îngiliz tezine

yaklagmiglar

ve bu geçitlerin

bütün

devlet gemilerine açik olmasmi kabul etmiglerdir159

Kabul etmiçIerdir, çünkü Bogazlar'i kapatip anahtarau da Türkiye'ye Karadeniz'in en güçlü ülkesi Rusya ile Türkiye'yi bag ba.ya birakmak olacakti; Türkiye bundao sakmrug, Batt ya, Îngiltere'ye yaklagrugtir. Toktamig Ateg'in belirttigi gibi, Bogazlar konusunda "Ingilizteklifini kolayca kabul etmesinin" iki sebebi vardir: Biri, konular" tarugihrken Ingiltere'nin destenini ummas1... Öbürü,Türkiye'nin Moskova'ya fazla güvenmemesidir... Mustafa Kemal yarm Rusya ile iligkiler bozulursa, Rusya'ya karg1 yalmz kalmak istememig olabilirdi_16o 31 Ekim 1923 tarihinde Îstanbul'dahi Ingiliz Yüksek Komiser Vekili Henderson, Lord Curzon'a gönderdigi raporda; zaferden sonra Türkiye'deki durumu göyle anlatiyor: vermek,

"akçah

Ingiliz taraftarhgl yeniden gekillenmeye bayladi. Lloyd George'un deviktidara gelmesi, IngiItere'nin ve Ingiltere'de muhafazakârlarm Türkiye politikasmm kökten degigecegine dair Türkleri umutlandirdt 1922 ylh sonuna degru Ingilizdostluguna dönüg arzularmm bazi belirtileri görüldü. Ama Îngiltere'yekargi nefret duygulari derin kök salnug oldugundan bunlarm degigmesi ylllar alacaktir. rilmesi

Ingilizraporu Kemalist liderligin Bolgevik Rusya konusundaki tavnm da göyle anlatlyor: 1922 bagmda Türk dig politikasi Sovyet Rusya'ya dönüktü, ama Moskova'nm Ankara'ya politika dikte etmesine izin verilmiyordu. Türkiye'nin Sovyet parasmave askerî malzemesine ihtiyac1 oldugu sürece Rus ittifalo Türk d1; politikasuun temel tagiydi... Yll sonuna dogru (zaferden sonra T.A.) Türkiye Rusya'ya dönük politikasmi terk etmeye bagladi.161

Lozan'da Türk heyetinin

tutumu,bu

anlatilanlara

uygun diigüyor.

Îsmet Paga, Ankara'ya gönderdigi "Lozan Telgraflari"nda, Rus hey tine davet verdigini, Çiçerin'inBogazlar'i kapatmak için "yabancilara"

birlikte çahymay1teklif

ettigini anlatlyor, önemli bilgiler veriyor:

Çiçerinortak ve birlegik bir tavir olugturmanuzm gerekli oldugunu säyledi. Sovyetler'in talepleri gudur Karadeniz'in ve Rusya'nm güvenligi 159. Taner Timur, Türk Devrimi ve Sonrasi, sf. 60. 160. Tokcamig Ateg, "Lozan Beklentileri", Türkler, I 6 I. Bilal Simgir, ingiliz Belgelerinde

Atatürk,

cilt 16, sf. 32l-322.

cilt 5, sf. CIII,

415 için Bogazlar'm kapali olmasi ve harp gemilerinin geçmemesi lazimdir. edecelderdir. Eger Türkiye'nin (Bogazlar'1) tahkimve müdafaasmitalep Türkler Bogazlar'm harp gemilerine açik olmasmi kabul ederlerse, bu, Rusya'mn terk edilmesi ve Damat Ferid Politikas1'nm kabulü demektir! Bu ciheti gimdiden anlamak isteriz dedi... "dünyaca

malum ve kendiBuna cevap olarak Îsmet Pa.ya, Çiçerin'e açik, Istanbul yani "Bogaz1ar ettigi prensibi" anlatlyor; de kabul Marmara emniyette" prensibi... Bu prensipte "Bogazlar'm açik" olmasi Batihlarm da istedigi bir husustur. "Îstanbul ve Marmara emniyette" prensibine gelince; Türkiye bu prensibi kuvvetle savunuyor, bunun anlami Bonazlar'a Türk ordusunun yerlegmesi ve savunma için askeri tahkimat yapmasidir. Fakat Batihlar tezibunu kabul etmiyor. Bu noktada Îsmet Papa, Batiblara Rus desteginden ettirmek dügüncesiyle, yararolabildigince kabul mizi "emniyet"

lanmak istiyor.162 Türkiye reddederse, "Ertesi gün harp baglar, hazir misruz?" diye cevap veriyor. Çiçerin "Moskova'da görügelim" diyor. Îsmet Paga'nm cevabr

Bogazlar'm aç1khg1prensibini Îsmet Înönü, Çiçerin'e,

Mösyö Çiçerinbeni dinle! Ben harbi patlatacagun, kova'da görügecegiz. Bunu mu demek istlyorsunuz?

Înönü Bogazlar'da Türk ve Ingiliz askerlerinin

ondan sonra Mos-

burun buruna

siper-

anlatlyor!163 Neticede; Rusya ile Türkiye arasmdaki sogukluk büsbütün artiyor, kompulugu" sürdürüyor. ama iki taraf da ihtlyac1,olan zamanlarma göre ve Türkiye'nin harp Bogazlar'da, harp ve bang içinde veya digmda olmasma göre degigen düzenlemelerle, geçig serbestisi kabul ediliyor. Bogazlar'm yönetimi, Türkiye'ye verilmiyor! Türk askerinin Bogazlar'da yerlegtirilmesi de kabul edilmiyor! Bogazlar'm yönetimi uluslararast "Bogazlar Komisyonu"na veriliyor! Komisyabanc1 devletlerdir; yon bagkam Türkiye'dir, ama üyelerinin tamanu Sirp-SlovenYunanistan, Bulgaristan Japonya, Italya, Fransa, Ingiltere, Rusya.164 Bulgaristan, Devleti, Romanyave Hirvat Toktamig Ateg'e göre de, Kemalist liderligin Lozan'da verdigi en büyük ödünlerden biri bu Bogazlar rejimidir.165

1erde oldugunu

"iyi

162. Bilal 'jimgir, 163..ismet

Lozan Te1graflan,

Inõnu,Hattralar,

I, sf. 159.

sf.246-348.

164. Lazan Antlagmasi'nin eklerinden Meray, a.g.e., cllt 8, sf, 50-59.

"Bograzlar Relimine

illgkinSözlegme"

165. Toktamig Ateg, "Lozan Tartigmalan", Cumhuriyet, 29 Nisan 2004.

için bkz. Seha

416

Böylece, Lozan'da Bogazlar konusunda Türk egemenligine suurlagetiren, Ingiltere'nin görüglerine uygun dügen bir sistem kurul-

malar

muy oluyor.166

Türkiye bundan son derece rahatsizdir. Çünküsavunmasiz Bogazlar askerî olarak saldinya aç1ktir! Bogazlar rejimi, Lozan'da Kemalist liderligin taviz verdigi en önemli konulardan biridir, ÇünküRusya ile denge kurmak için Ingilizlerin iste"serbest digi geçig" ilkesini Türkiye kabul etmig, ama buna kargihk Boaskeri yerlegtirilmesini Türk Türkiye Ingiltere'ye kabul ettiregazlar'a memig, Bošazlar bir harp ihtimaline kargi Türkler tarafmdan savunulamaz olarak b1ralolmigtir! Merhum diplomat Feridun Cemal Erkin bunu "Lozan säzlegmesinin en büyük noksaxu" oladk nitelendirir.167

Tarihçi Stefanos Yerasimos'a göre, "Lozan Konferansi'ndan Türkler, Rusya'yi hayal lankhšma ugratarak büyük güçler arasmdaki denge politikasma geri döndüler ve Bogazlar üzerinde tam egemenlik istemekten vazgeçtiler. Böylece Bogazlar'm silahlardan armdmlmasi ve uluslararas1bir komisyonun kontrolüne biralolmasi yoluna gidildi."le ÖmerKürkçüoglu'nun deyigiyle, konferans sirasmda Ingiltere Türkiye'yi Rusya'dan koparmay1 bagarmietir.1e Salahi Sonyel'e göre de Bogazlar sorununda Türkiye ile Rusya'nm arasuu açmay1 bagaran Lord Curzon büyük bir baçan sag11yordu, ÎngiO liz gizli belgelerine de böyle yaz1hyordu. verilen Bogazlar rejiminde Lozan'da tavizlerin yarattig1 egemenlik lasitlamalara 1936'da Montreux Sözlegmesi'yle giderilecektir; yükselen fagizm kaxpismda Ingiltere'nin de destegiyle... Bunu görecegiz.

Lozan ve Hilafet Bolgeviklerle bu gekilde yollarm aynlmasi, "Dogu ideali"nin bir ayagmmçökmesiydi... Öbürayag1 Îslam ve Hilafet siyasetlydi. Kurtulug Savagl'run temel sloganlarmdan biri halifeyi" kurtarmakti... Lozan Konferans1'nda Batúdagma mesaji veren Kemalist Türkiye, neden saltanat1 kaldirdig1 gibi Hilafet'i de kaldirmadt? Neden L zan'dan sonraya birakti? Bu sualin iç ve dig politikayla ilgili cevaplan vardir. "esir

166.

Ömer Kürkçúoglu,

a.g.e., sf. 265.

167. Feridun Cemal Erkin, ag.e., sf. 61. 168. Stefanos Yerasimos, Milliyetier

ve Smirlar,

Balkaniar,

Kafkasya ve Orta

gu, sf. 77, 169. Prof.

Ömer Kürkçüoglu,Türk-ingiliz

llijkileri,sf. 259.

170. Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Savagi ve Dig Politika, ll, sf. 3l5.

Do-

417

Îç politikada partlar Hilafet'i kaldiracak kadar henüz olgunlagmamigtir, Mustafa Kemal henüz o kadar güçlenmemigtir. Hatta saltanatt kaldirmak için Hilafet'i yücelten bir konugma yapmaya gerek duymaktadir. 1 Kasim'da Meclis'te yapt1g1yogun Îslamiiçerikli konugmada Gazi Papa, saltanattkaldmnca Hilafet'in daha da güçlenecegini söyledigini görmügtülc Bütün Türkiye halla, bütün kuvvetleriyle o hilafet makammm dayaagi olmaya dogrudan dogruya yalmz vicdanive dinî bir vazife olarak taahh' üt ve tekeffül ediyor... (Bugün) Hilafet makammda Bagdat ve Misir'da oldugu gibi kudretsiz ve mülteci bir âciz kigi degil, dayanagi Türkiye devleti olan bir yüce kigi oturacaktir.. ...

"asrî

Saltanati kaldmnca, hem Türkiye bir medeni devlet halinde her olacak"tt, makami Ïslam âleminin hem de hilafet gün daha saglam ruh ve vicdanmm ve imanmm irtibat noktasi, Islam kalplerinde ferahhäm baglangici olabilecek bir izzet ve yücelikle tecelli edecek"tÌ..,171 Saltanat'm kaldirilmasi kolay blmugtu; Vahideddin'e genel bir nefret vardi. Ikincisi, Mustafa Kemal Paga, saltanatsiz bir hilafetin "Islam kalplerinde ferahhäm baglangici olabilecek bir izzet ve yücelikle tecelda ikna etmigti. li" edecegini söyleyen konugmas1yla muhafazakârlari sebebi de, Prof. muhafaza süre bir Hilafet'in bir edilmesinin Kürkçüoglu'nun azmdan belirttigi gibi, en Lozan Konferansi sonuç1anmcaya kadar, Islam etkenine içeride ve dagarida ihtiyacm devam etmekte olInasid2r.172 Jaeschke de hem iç gartlarm henüz olgunlagmadigim belirtir, hem dig gartlar balammdan Mustafa Kemal Paga'mn o strada "Islam devletlerinden mali ve manevi yardimlarm devam edecegini umuyor gibi" bir konumda oldugunu belirterek Gazi'nin iki telgrafma dikkat çe1
.diger

lere qu beyanati

veriyor:

Halifelik bütün siyasi çatigmalarm üstünde kalacaktir. Halife bagimsiz olmahdir; yabanci bir kuvvetin egemenligi altinda kalamaz ve yagaya171. Konugmamn tam metni, orijinal dili lle: ASD, I, sf. 287-298, kismen sadelestirilmig Bütün Eserleri, cilt 14, sf. 77-87. metin: Atatürk'ün 172.

Ömer Kurkçüoglu,

Türk-ingiliz

iligkileri,sf. 260.

418 maz. Halife, Hilafet'in merkezi olan Îstanbul'da ve özgür Türkiye'nin himayesi altmda kalacaktir Hilafet'in Osmanh hanedanmdan almacagi yolunda yalan bir haber duydum. Halifelik daima onlarmdir!

Ikinci delege Riza Nur da pu beyanati veriyor: Halifelik millete ve onun ordusuna dayamr. Türkiye Büyük Milet Meclisi ordusu ödevini yerine getirmeye hazirdir. Halifeligin gücü, Islam milödevi de Îslamhga gelebilecek letleri üzerindeki manevi etkisindedir, geçmektir.173 musibetlerin önüne

Ismet Paga, bir de Lozan görügmelerinin liaglamasindan

üç gün önce, 17 Kasim 1922'de Hint Müslümanlarmm Londra'da yaymladigi The Muslim Standard gazetesinin müdürü Seyyid Abdülkayyum Malik'e Grillon Oteli'nde yapttg1 aç1klamada gunlan söilüyor Türk milleti lslamiyet'inkolu ve kiheldir... Türkiye Hilafet'i tutuyor ve tutacaktir. Hilafet Türk milletine vediada, emanettir. Türk milleti hür ve bagimsizdir. Bunun için Hilafet de saldindan korunmugtur ve güce sahiptir. Hilafet'in bütün vasiflan korunmuy ve güvenlidir. Biz yagadikça kamruzm son damlasma kadar Hilafet'i tutup yagatacag1z. Fakat tek bir adamm gahsi mah olmasma asla müsaade edemeyiz. Hilafet hakki Türk milletinde mahfuzdur.

Hilafet'in Müslümanlar arasmda bugün daha büyük bir anlagma ve kaynagi.oldugunu söyÏeyen Îsmet Paga, "Yeryüzündeki bütün din kardeglerimin bu sözlerimi dikkatle okumalanm isterim" diyerek beklentilerini ifade ediyor: yardunlagma

Mihnetli günlerimizde onlann devamh yardunlanm beklemekte oldugumuzudügünerek bizi hakh gönnelerini bekleriz. Bizim güç iglerimiz daha bittnemigtir. Sizin dert ortakhšmiza, yardun ve manevi kuvvetinize muhtaciz... Biz, büyük Îslam âleminin üyelerindeniz... Hilafet hakki Türk milletinde mahfuzdur. .

Ali Fuat Papa, Ismet Paga'nm bu sözlerinin "Îslatu âleminde akisler yaptigim" belirtir.174 Bu arada, Mustafa Kemal Papa, Milli Mücadele'ye büyük destek ver173. Gotthard l 19-120.

Jaeschke,Yeni

Türkiye'de

islamlik, Bilgi Yayinevl, Ankara,

1972, sí

174. ismet Paga'nin açiklamasinin tam metni için bkt. Feridun Kandemir, Hatiralari ve Söyleyemedikleri ile Rauf Orbay, sf. 95-96; Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatiralar, cilt I, sí 195-196; G.Jaeschke, kisa bir özet verir, Kurtulug Savagi Kronolojisi, cilt2, s£ !2-13.

419 mig olan Hint Hilafet Komitesi ile görügmek ve yardun saglamak için Hindistan'a bir Kizilay heyeti göndermigtir. Yunanhlarm yalu yiktig1 yerleri tamir etmek, on binlerce evsiz barksiz ve aynca Yunanistan'dan göçüp gelmig Türklere yardun toplamak için Hindistan'a Antalya Mebubir heyet gönderilmigtir. Bunun su Rasih Hoca Efendi bagkanhšmda için "TBMMBagkam ve Bagkumandan" imzasiyla, Hint Hilafet Komitesi

Bagkam "Halis dostum Seyyid ÇotaniHazretlerine" 9 Kasun 1922 tarihli mazlum milletleri... b mektup yazlyor. Mektupta Türk zaferinin harekete geçirecegini" "Hindistan davaaleyhine belirtiyor, ler za si'nm-da baçanyla taçlanacagma inandiguu" söylüyor Hint Müslümanziyade larmm Milli Mücadele için gönderdigi yardim paralarmm kurtanlan yüz bin kiloigimize yaradiguu" yazlyor. SimdiYunanhlardan arazide milyonlarca ahalinin elbisesiz, yersiz ve erzaks1z metrekarelik bir halde yaklagan laga girecegini anlatarak yardim istlyor "bütün

.

"pek

Yunanhlarm tasvir edilemez

vahgetleri

ve

tahripkårhgi yüzünden bu

vaziyete dügen Türkiye Müslümanlan Hindistan'daki din kardeglerinin yardimlanna muhtaçtir. Türkiye halkma her firsatta samimi teveccühlerini gösteren bütün Hintii kardaglarmuza hürmetkâr selamlarmuzi ve haeylerim...175 y1r dualarmuzi... arz

konusunda çok duyarh olan ingiliz istihbarati, Anadolu Ajansi'nm bu haberinihemen Londra'ya bildiriyor tabii.176 Belli ki, Lozan'm ilk aylarmda Gazi Papa Îslam ve Hilafet faktörlerioldugunu dügünüyor. nm Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold da Londingiliz Îstanbul'daki Ekim ra'ya gönderdigi 17 günlü raporda, Türklerin doguda Sovyet Rusimzaladiklari) Fransa ile Italya ile Islam âlemine, Bati'da (antlagma ya'nm destegine güvenebilecekleri dügüncesiyle Lozan'da masaya oturacaklarm1, askerî bakundan da gûç1ü olduklanm yazlyordu.177 Hindistan

"yararlamlabilir"

Hilafet konulan Lozan'da Hilafet hiçbir gekilde görügme konusu yap11mad1, ancak Hilafet'le dolayh ilgisi balunan dört konu gündeme geliyor. Evvela, Rasih (Kaplan) Hoca Efendi inlalapçi bir mebustur, 1937de Alti Ok'un Anayasa'ya komuzakerelerinde en aktif mebuslardan biridir. Halil Menteg'in devletçilige itiraz ederken "Biri çikar da liberalizmi savunursa ne diyeceksinir?" geklindeki sözlerine "Öbür dunyaya deriz!" diye tepki gästermesiyle unludür. *

nulmasi

175.ABE,cilt14,sf.III-I12. 176. Bilal Simgir, ÌngilizBelgelerinde 177. Salahi Sonyel, Gizli Belgelerie rih Kurumu, Ankara 2006, sf. 44.

Atatürk,

cik5, sf. I \4-115.

Lozan Konferansi'mn

Perde Arkasi. Türk Ta-

420

Türk heyeti Bogazlar'da Türkiye'nin egemenligini ve Bogazlar'm güiçin asker yerlegtinne haklam savunurken, Misak-1 Milli'ye atifta bulunarak, Îstanbul'un hem bagkent oldugunu hem "Halife'nin bulundugu yer" oldugunu belirterek buralarm savunmasiz biralulamayacagru vurguluyor. Îstanbul'un ve Halife'nin bulundugu yer" özelligine sahip oldugunu Müttefikler de kabul ediyor.1% Bu noktada Ankara'nm bagkent olmasmm da Lozan'dan sonra gerçeklegtirildigini hatirlamak gerekir. Îkincisi,Müttefikler ve özellikle Lord Curzon hem Kutsal Emanetler'in, hem Birinci Dünya Savagi sirasmda, o ganh "Medine Müdafaasi"m yapan Fahreddin Paga'nm Îstanbul'a gönderdigi hazine"nin Araplara, "Hica2 Krah" SerifHüseyin'in soyana verilmesim defalarca istiyor, 1srar ediyor! Bu istegin arkasmda, halifeligi Türlderden ahp Araplara, SerifHüseyin hanedanma geçirme geklindeki Ingiliz gyasetiniinsezmemek mümkün degildir. Curzon bu talebini lleri sürerken, Hindistan gibi sömürgelerinden dolay1 Îngiltere'nin bir Islam devleti" oldugunn söylüyor! Îggal ettigi Libya sebebiyle Italya da bir Islam devleti" oldugunuiddia ediyor! Bu hakla Kutsal Emanetler'in "Hicaz Krah"na verilmesini istlyorlar! Îsmet Papa, 27 Ocak 1923 günlü oturumda, Kutsal Emanetler'in ve hazinenin halifeye ait oldušuru, Hilafet'in haklarmm böyle siyasi masalarda tartigilmasmm Îslam dünyasmda üzüntü yaratacagim söylüher yor, digandan gelecek yabanci müdahalelerine kargi Türkiye türlü saldiridan koruyacak düzenlemeyi gerekli görmügtür" diyor.180 Ismet Papa, hakh olarak, "Hicaz Krah'nm Îngiliz demek oldugunu bilirim" diye ekliyor.181 Hilafet'in Lozan'da dolayh olarak zikredildigi üçüncü konn Hicaz Demiryolu'dur. Lord yine bu yollarm yönetiminin Mekke ve Medine'ye (SerifHüseyin'e) biralalmasuu istlyor. Ismet Paya kargi çiktyor, Hicaz Demiryolu'nun halife tarafmdan yaptinldiguu, halifeye ait oldugunu, Türkiye hudutlari digmda kalan bölümleri için Türkiye'nin tazminat isteme hakla oldugunu savunuyor.182 Dördüncü konu, 1911'de Italyanlar Libya'yi iggal ettikten sonra 1913'te yapilan Ugi Antlagmas1'nda Libya Müslümanlan üzerinde Osmanh Halifesinin ruhani otoritesinden bahsedilmig olmasidir. Îsm Papa halife adma konugma yetkisinin olmadigmi belirtiyor. Zatell' 1920'lerde önemi kalmamig bir konudur.183 venligi

"ba.gkent

"kutsal

"büyük

"büyük

"halifeyi

178. Saha Meray, a.g.e., I, sf. \32-133, 14T 179. Taner Baytok,

ingiliz Belgeleriyle

180. Seha Meray, a.g.e.,

Sevr'clen Lozan'a,

Ill, sf. 66-68, 200-201.

18 I. Bilal §imgir,Lozan Teigraflari,

I, sf. 273.

I 82. Seha Meray, a.g.e., cilt 4, sf. 72-76. I 83. Seha Meray, a.g.e., cilt 6, sf. 23-25.

sf. 83-84.

421

Dikkat çeken husus, Lozan'daki Türkiye'nin, Milli Mücadele'deki Türkiye gibi Islam âleminde, özellikle Hindistan'da Ingiliz kargiti hareketleri tegvik ederek Ingiltere üzerinde bir basla kurmay1 hiç denememig olmasidir Vahideddin'in kaçmasi üzerine Meclis tarafmdan halife seçilen Abdülmecid Efendi Îslam dünyasmdan, bilhassa Hint Müslümanlarmdan ilgi görliyordu. Milli Mücadele'ye ciddi bir destek vermig olan güçlü Hilafet Komitesi, 24 Kasim 1922'de Kalküta'da yapt1gi topI tida, Türkiye'de saltanatm ilga edilerek halifenin Meclis tarafmdan seçilmesinin Îslam'a daha uygun olduguna dair karar ahyor, camide hutbelerin Abdülmecid Efendi adma okunmas1m kararlagtinyor. 27 Arahk. 1922'te Gaya'da yapilan Hilafet konferansmda Mustafa Kemal Pa.ya "Islam'm K111ci"ve "Hilafet'in .Mücahidi" olarak alloglamyor, devam etmekte olan Lozan Konferansi hakkmda aldiklan karan Londra'ya nyan olarak gönderiyorlar: ...

Hilafet konferansi herkesi uyanr ki, Avrupah devletlerin, özellikle

Ïn-

giltere'nin Türklere karsi adaletsiz tutumlan neticesinde bir savag vuku bulursa Hindistan Müslümanlan hemen bir pasif direnig baglatacaklardir. Aldiklan kararlardan biri de, Vahideddin'i Hindistan'a getirmek isteyen Ingiltere'nin protesto edilmesidir.* Mustafa Kemal'in itiban halifeden kat kat fazladir. Hindistan'da bir kampanya baglatarak ingiltere üzerinde basla kurmasi daha da mümkün. Çünküsaltanatm kaldinlmasim dogru bulan Hint Müslümanlan Mustafa Kemal'i kurtanc1 ve Îslam'm gampiyonu olarak göräyorlar, büyük bir baglihk duyuyorlar; bu gerçegi, Lozan görüqmelerinin baylayacag1 dönemde Ingiliz istihbarat raporlan yazlyor.18 5 Hatta Mustafa Kemal'in Panislamizm siyaseti güdecegi, bir Islam kongresi toplamak istedigi, Islam Milletler Cemiyeti"ni kuracagi, daha gimdiden Cemiyetü'l Îslam ad11 bir dernek kurdurttugu yolunda endige-

ingiliz istihbarat raportan vardir.18 6 26 Subat 1923 tarihli bir Ingiliz raporu, Karaçi Hilafet Komitesi'nin Mustafa Kemal Paga'ya 10 000 Ingiliz lirasi göndermek için Bombay'daizin istedigini bildiriyOr.187 Bu, Mustafa Kemal'in ki Ingiliz valisinden li

gönderdini Kizilay Heyeti'nin çahqmalannm sonuçlarmdan biri olmahdir ve Mustafa Kemal Paga'nm büyük nüfuzunun göstergelerinden sadece biridir. 184. Prof. Azmi Özcan,Pan islamizm, Osmanli Devleti, ve Ìngiltere, sf. 243-244; G. jaeschke, Yeni Turkiye'de 5avagi Kronoloji, II, sf.I4, 18.

Hindistan

islamlik, sf.

185. Bilal §imgir, ingiliz Belgelerinde

Atatürk,

cilt 5, sf. 47.

186. Bilal Simgir, ingiliz Belgelerinde

Atatürk,

cilt 5, sf. 136-139.

187. a.g.e., sf. 133.

Müslümaniarl I20; Kurtulug

422

Ama Mustafa Kemal ne Hilafet'irt etkisini, ne "Îslam'm kurtaricisi" olarak kendisinin sahip oldugu büyük nüfuzu bir kampanyaya dönügtürerek Lozan sürecinde Ingiltere üzerinde baski yapmak için kullanmayacaktirl Neden? Bu sorunun prensip düzeymdeki cevabi Kemalist Türkiye'nin artik "Batfya yönelmig" olmasidir, Lozan'da bunu ortaya koymug olmasidir lç politika ve kafasmdaki siyasi proje balammdan da Gazi, Lozan'da Islam kartru kullanarak yurtiçinde ve Islam ülkelerinde Hilafet'in manen güçlenmesine imkân veremezdi. Onun hem zihnindeki laiklik mode"bütün iktidar"m "Tek Adam"da toplanmast biçimmdeki liderlik li, hem anlayig1 buna müsait degildi. Muhaliflerin Gazi'nin gittikçe artan otoritesini frenlemek için Hilafet'i kullanmak istediklerini apagida görecegiz. ile ama geHilafet'i, iç ve dig politika bakuumdan uygun,2amanlama cikmeden ortadan kaldirmak, Gazi için hem Batihlagma projesinin zorunlu bir unsurudur hem ülkedeki suursiz devrimci otoritenin önündeki bir frenin ortadan kaldirilmasi gibi siyasi bir konudur. .

"Hilafet milletimizin

bag belasidir!"

Lozan'da Türkiye'nin Îslam ve Bolgevizm faktörlerini kullanmayacaGazi Hilafet'in varolan ruhani otoritesini de sarsacak adimlan atmaya baglamigttr. Bunlarm bagmda halifenin hareketlerini, temaslaruu, kullanacag1 unvanlan siki bir kontrol altma almak geliyor. Refet Papa, Karabekir ve Rauf Bey gibi itibarh isimlerin halifeyi ziyaret etmelerine büyük tepki gösteriyor, halifeyi saraymda tecrit ediyor. Topluma da Hilafet'in yararsiz, hatta zararh bir kurum oldugunu anlatmaya baghyor. 28 Ekim 1922 tarihli Le Petit Parisien'e: "Türkiye hükümeti megru hakki olan Hilafet makammt esir bulundugu yabancilar elinden kurtaracaktir"188 diye konugan Gazi elbette bununla hem Îstanbul'un iggalden kurtanlmasmi kastediyor hem belli ki bu agamada Hilafet'e kargi aç1k tavir almanm erken oldugunu dügünüyor. Iki buçuk ay sonra Lozan'daki temel uzlagma ve çatigma konula belli olmugtur, iç politikada da Hilafet'e sert elegtiriler yöneltmenin zamam gelmigtir. Milli Mücadele'nin itibarh din adamlarmdan Sükrü(Çelikalay) Hoca, "Meclis Halife'nin Halife Meclis'indir" tezini savunan bir risale yaymlamigtir. Komutanlar, politikacilar halifeyi ziyaret ediyorlar... Gazi sert tav1r koymazsa Hilafet'in manevi otoritesi güçlenebilir.. 16 Ocak 1923'te Izmit'te gazetecilerle yaptigi görügmede Hilafet'e uzun, sayfalar dolusu sert eleptiriler yöneltiyor. Bilhassa gu sözleri konumuz bakimmdan önemlidir:

giçok geçmeden belli olmuy ve

188. ABE, cik 15, sf. 56.

.

425 gamil olarak kalmast zaaftir... Zannediyor muHilafet'in Îslam sunuz ki, Hintliler, M1sirblar, Afganhlar vesaireler dinî bir alaka ile bize baghdirlar. Tersine, milli idealleri ile bizi kurban etmeye çahylyorlar. Hint Hilafet Komitesivardir. Aym meseleye dair haberlegmelerimix oldu. Soara Misirhlar vesaire ile haberlegmelerimiz vardir. Bunlarm bizden risize hilafetten dolaçahgm da biz kurtulahm" ve ca ettikleri gey, bagli 70 milyonu kurolma! dolayl bana Efendim, hilafetten y1 baghyiz." tarmak için 8 milyonu da (Türk'ü) mahvetmeye tegebbüs etme. Misir 14 nüfusa maliktir. Biz den daha fazla nüfusludur. Kendilerini kurtarmaya çahysmlar. Kendinizi kurtarm! Efendiler! Hilafet milletiinize bir bag belasidir! Osmanh Padigahlig1hilafeti almadan evvel Osmanh devrinin en parlak safhasm1 yapnugtir. Fakat bu hilafet mevkiini aldiktan birkaç sene sonra çökmeye baglannytir...189

alemine

"biz

"siz

'milyon

Konugmasmm devammda, Hilafet'in gimdiki (zaylf)haliyle milli egemenlige zarar veremeyecegini, ama zarar vermeye kalkarsa gereginin yap11acagm1 söylüyor, "Hocalar durmazsa kesin hallederiz... Ben hocalari sevmem" diyor, bu tür ifadelerle uyarilar yapiyor. Halk Firkasi'm anlatiyor, "Idare-i maslahatçilar esash inkilap yapamaz" diyerek, radikal devrimlerin gelmekte oldugunun igaretim veriyor.16 Ocak 1923'teki konugmasmda... Gazi sila bir takip ve kontrol bul'da siyasi yönetimi üstlenmig

kurmuqtur. TBMM'yi temsilen istanolan Adnan (Adivar) Bey'e çektigi 7 Gazi'nin hilafet konusundaki geligmeleri ay-

Ocak 1923 tarihli telgraf, kadar takip ettigim gösteriyor. "TBMM Reisi Bagkumandan Gazi M. Kemal" imzas1yla gönderdigi bu telgrafta, yerli ve yabanc1 basilisanla" uyar1lmasun isiçin halifenin na mülakat vermemesi tiyor. Halifenin istegiyle.Türkçe hutbe okuyan bir cami hatibi hutbesinherkesin itaat emesi lazimdir vs" demig ve halife onu made ve hüviyetinin ortaalrug; Gazi, aym telgrafta bu imamm iyetine 190 vériyor ya çikanlmasi" talimatuu Lozan Konferanst devam ederken, Mayis 1923'te Halife Abdülmecid, yaveri Edip Bey'i Ankara'ya gönderiyor, halifeliginin bütün Islam dünheyetler yasmca tamnmasmi saglamak amac1yla Islam ülkelerinden etmeyi" kas1ralarda heyetler davet edilmesini Gazi istiyor. davet ülkeleri, yeni haAfrika bul etmiyor. ÇünküAfganistan, Misir ve Kuzey lifeyi tammadan önce bir Islam konferansi toplanmasun istlyorlar; bu sakmcah olabilir. Ancak Lozan'dan sonra böyle bir §ey dügünülebilir.. kaydlyla bildiriyor.191 Bu bilgiyi Ingiliz gizli servisi Londra'ya rmtilarma

"münasip

"halifeye

"isim

"gu

"önemli"

1923 Eskigehir-izmit Konu!¡malari, 189. An inan, Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ün sf. LIsf. 58-66; ABE, cilt 14, sf, 263-306. ASD, sf. 39-87, alint! yaptigi paragraf 71. Ayrica 190. ABE, cilt l4, sf.2l9. 19 I. Bilal Simgir, ingiliz Belgelerinde

Atatürk,

cilt 5,.sf. 196-197.

424

Lozan'dan sonra Hilafet'i kaldiracak olan Gazi, Lozan Konferans1 süAnkara'nm Îslami bir görüntü vermesini istemiyor; Abdülmecid'e Islam dünyasmda bir tanmma gücü de kazandirmak istemiyor. Dikkat çekici bir husus da Gazi'nin artik "Hilafet hükümet demektir... Halife emîr demektir, sultan demektir" diye yeni bir säylem geligtirmekte olmasidir Hâlbuki saltanat kaldinhrken, Hilafet'in hükümet ve saltanat demek olmadigi, ruhani bir otorite oldugu, dolay1s1yla, tarihte Melikgah'm, Hülagu'nun yapt1šl gibi siyasi ve ruhani otoriteleri ayirarak saltanati kaldirmanm mümkün ve gerekli oldugu tezitti rerken

iglemigti.192

$imdiHilafet'in hükümet, emaret anlamma geldigini, hâlbuki Türkiye'de tek hükümetin, milli hükämetin bulundugunu anlatiyor. Kurmay dehas1yla Mustafa Kemal siyaset yaplyor, zaferden sonraki "Batihlagma" stratejisi içinde, ayhk taktiklerg göre pozisyon alarak ilerliyor. Bu konugmasmda Mustafa Kemal Paya henüz Hilafet'i kaldirmaktan bahsetmiyor, ileride bagunsizhämi kazanacak Islam ülkelerinin delegelerinden meydana gelecek bir gûranm halife seçmesi gibi formüllerden bahsediyor, böylece Osmanh soyundan gelen halifenin konumunu tartigmah hale getifiyor...

Lozan'da imzalar atihyor Lozan müzakereleri sona yaklagirken Îsmet Paga ile Rauf Bey'in arasi aç1hyor. "Karaagaç meselesi" tipik bir örnektir. Edirne'nin Karangaç istasyonunu Türkiye'ye vermeyen Müttefikler, Yunanistan'a veriyorlar, Ïsmet Papa konferansm genel dengeleri balemmdan buîlu kabul ediyor. Bu sirada Türkiye, iggal s1rasmda Yunanhlarm Anadolu'da yaptiklan yikuna kargihk bedeli istiyor. Rauf Bey, bu tamirat bedeli konusunda çok hassas... Sürekli Lozan'daki Îsmet Paga'ya talimat yaziyor, bundan vazgeçilemeyecegini bildiriyor. Görügmeler sürerken Yunan askerleri Karaagaç'i iggal ediyor! Türkiye tepki olarak Îzmit Limam'ndaki Müttefik gemilerinin çekilmesini istiyor, Gazi Papa, Fevzi ve Karabekir papalan alarak Garp Cephesi'nde teftige çileyor!.. Sonunda, bizim zate bagtan talep ettigimiz Karaagaç'i bize veriyorlar, biz de Karaagaç'l bize verdikleri için Yunanistan'm ödemesi gereken bedelini istemekten vazgeçiyoruz! Veysi Alon'a göre, bu, Ingiliz diplomasisinin.Mudanya'dan baglayarak "Oynadigi bir oyunun netieesi"dir? Karaajaç kargihšmda tamirat talebimizden vazgeçmeyi Îsmet Papa hükümete soruyor. Bagvekil Rauf Bey'in 23 Mayis 1923 günlü cevabi tavizsizdi; özetle göyle diyor: "tamirat"

"tamirat"

192. I*IeteTunçay, Tek Parti Yönetiminin

Kurufugu, sf. 72-73.

193. Veysi Alan, "Lozan Barig Antlagmasi", Türkler,

cilt 16, sf. 3!2, 316.

425

Ilaraagaç'a karg1hk Yunan tamirat bedelinden vazgeçemeyiz. Tamirat bedeli alamazsak Düyunu Umumiye borçlarun ödeyemeyiz. Yunanhlarm ödeme gücü yoksa Istanbul'daki Yunanistan vatandaglarmm mallarun kargillk göstererek ve Trakya'da 1913 suurru kabul ederek borçlarm1 arasmda bariga engel olmamallkargilayabilirler. Bu sorun müttefikler yapihr, Yunanistan'la biralarlar, tamirat meselesibizi dir; sulh ni biz Yunanistan'la görügürüz. Yunanhlarm konferansi (tekrar)kesme tehdidi, tamiratt ödemekten kaçtiklarru gösterir; bunun açik oturumda bütün cihana açiklanmasi yararli olur "serbest"

..

Fatamirat bedelinden vazgeçecegiz. kat Ismet Papa ile Rauf Bey'in arasi gittikçe açihyor. Bazi konularda Di igleri Bakam Ismet Papa Bagbakan Rauf Bey'i atlayarak dogrudan Gazi'ye telgraf gönderiyor, fakat tek gifre kullamldigi için bu telgraflar Rauf Bey'den geçiyor, kendisini gikâyet ettigini görüyor!194 Rauf-Îsmet ihtilafmm uzun vadedeki änemi, gekillenen muhalefeti güçlendirici bir faktör olmasidir. Yoksa Lozan Antlagmas1'nm yapilmasmda ve Meclis'te onaylanmasmda bu yüzden bir sorun çikacak degildir. Antlagma 24 Temmuz'da imzalanacak, imzay1 atmadan önce Ismet Paga, Gazi'nin ve Rauf Bey'in onay1m alacaktir. Lozan Antlagmasi 143 maddelik bir meti.ndir, beg bölümden olugur: Siyasi hükümler, Mali hükümler, Ekonomik hükümler, Ulagim yollarl ve Saghk sorunlarma ait hükümler ve beginci bölüm olarak savag esirlerinin iadesini, taraflara ait mezarlara dair düzenlemeleri ve genel hühükümler bölümü... kümleri içeren Çegitli Antlagmasi'na ek olarak imzalanmig sözlegme, bildiri ve Aynca Lozan vardir protokoller Bogazlar Sözlegmesi, Trakya Smmna Dair Sözlegme, Yerlegme ve Yargi Yetkisine 11igkinSözlegme, Ticaret Säzlegmesi- Yargt Bildirí, hntlyazlaraIligkinProtokol gibi...19s Yönetimine 11igkin imzalandigi 24 Temmuz 1923 günü, Gazi MusAntlagmasi'nm Lozan tafa Kemal aym gün Ismet Paga'ya gu telgraf1 gönderiyor Netice

Karaagaç

kargihšmda

Millet ve hükümetin zat-1 âli1erini tevcih etmig oldugu yeni vazifeyi buyurdunuz. Memlekete faydah muvaffakiyetle itmam (tamamlamak) ämrünüzü bu defa da tarihî bir muhizmetler silsilesinden ibaret olan vaffakiyetle sonra vatanmuzm taçlandirdimz. Uzun mücadelelerden sulh ve istiklâle kavugtugu bugünde parlak hizmetiniz dolayislyla zat-1 194. Bilal Simgir,Lozan Telgraflari,

II, sf. 644; Rauf Orbay, Cehennem

Degirmeni,

sf. 432 vd.

195. Antlagma, sözlegme, protokol ve bildiri metinieri için bkz. Saha Meray, Lozan Konferansi, cilt 8; bunlarin özeti ve dagerlendirme için bkt. Baskin Oran, Türk Dig Politikasi, cilt I, sf. 220-237; Lozan-Sevr mukayesesi için bkr. Nutuk, sf. 498-510; Lozan ve günumüze kadarki uygulama ve iki tarafli ihlaller hakkinda ayrlotill bir çaligma için bkt. Çagn Erhan (haz.), Yagayan Lozan, 900 sayfa.

426 arkadaglarumz Rima.Nur ve Hasan (Saka) Beyleri ve âlinizi muhterem çahgmalarmizda size yardim eden delege heyeti üyelerini, tegekkürlerimle, tebrik ederim. Türkiy.e Büyük Millet Meclisi Reisi, Bagkumandan Gazi Mustafa Kemal

Lozan Antlagmasi ve antlagmaya bagli sözlegmeler 14 Agustos'ta Bagvekil Fethi (Okyar) ve diger bakanlarm imzasiyla bir kanun tasarisi olarak Meclis'e sunuluyor. Îmzasi bulunan bakanlardan üçü, Lozan'daki delegelerimizdir: Digigleri Bakam Îsmet, Maliye Bakam Hasan (Saka) ve Saghk Bakam Riza Nur. olmamakla birLozan Antlagmasi'm görügen Meclis'te likte, sert elegtiriler oluyor. Neticede, 287 mebustan 22Tsi oylamaya katihyor, 14 ret oyuna karg1hk 213 kabul oyu ile Lozan Antlagmasi Meclis tarafmdan onaylamyor 23 Agustos 1923... Kabul oyu veren 213 isimden bazilari: Gazi Mustafa Kemal, Kâzim Karabekir, Ali Fuat (Cebesoy), Mahmut Celal (Bayar), Feridun Fikri, Tevfik Rügtü, Yakup Kadri, Yunus Nadi, Falih Rifki, Mahmut Esat... Ret oyo verenlerden baz1isimler Hoca Esat Efendi, Kihç Ali, Mustafa Necati Yahya Kemal, Sülwü(Kaya), Faik (Öztrak)...196 Lozan'm diplomatik bir bagari oldugn, tartigmasiz bir gerçektir. Ancak Lozan'da ödünler verilmig, için fedakârhklar" yap111mptir. Baeksigiyle de Bogazlar'daki lositlamalarla da olsa gansi, Musul ve Hatay Misak-i Milli smirlarmi gerçeklegtirmesidir. Bu suurlarda bütün kapitülasyonlan kaldirmig, bagnnsiz ve egemen bir ülkenin kurulmasidir Lozan'm eksik taraflan ya da verilen ödünler o zamanki nesiller için kolay kolay içine sindirilecek geyler degildir: En bagta, o zaman bir Izmir kadar vatan parçasi olarak görülen Musul yoktur,.Hatay yoktur. Bogazlar'da iggal sona erdirilmig, ama tam egemenligimiz saglanamamigtir, Türk ordusu Bogazlar'dan uzak duracaktir! Aynca o zaman Ege Adalan konusunda beklentiler vardir. Meclis'te yöneltilen elegtiriler arasmda Kibris'1 terk ettigimizi Lozan'da onaylamig olmamiz da vardir. Bu sebeplerle Lozan Antlagmasi büyük tepki çekecek, sert elegtirile "muhalefet"

"barig

ugrayacaktir. "partisinden'

olBir bagunsiz üye hariç, üyelerinin tamam1 Gazi'nin dugu halde, Meclis'te Ismet Paga'ya kargi kuvvetli bir alom vardir. Lozan sürecinin sonlarma dogru ismet Paga'yla ihtilafa dügen Bayistifa ederek vekil Rauf Bey 4 Agustos'ta bagvekillikten için" Sivas'a gidiyor. 10 Agustos'ta Lozan'dan Ankara'ya dönen ve bir "dinlenmek

196. Lozan Antlagmasi'nin onaylanmak ûzere Meclis'te müzakeresi, elettiriler, cavaplar ye Tarihi, kimlerin nasil oy kullandigi hakkinda bkz. Kâzim Öztürk, Türk Parlamento TBMM II. Dönem, I. cilt, sf. 51-140. -

,

427

diplomasi fatihi gibi törenler yapilan Îsmet Paga'y1 kargilayanlar arasmda Rauf Bey bulunmuyor! Meclis 13 Agustos'ta Gazi'yi "Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi" seçtigi zaman, ülkenin bagvekili yoktur! Kim bagvekil olacak? "1hmh" Îlk akla gelen isim elbette Ismet Papa, ama Gazi onu degil, Fethi (Okyar) Bey'in bagvekil olarak hükümet kurmasmi istiyor! ünkü o zaman bagvekili dogrudan Meclis seçiyor; Yakup Kadri'nin yazdigi gibi, Lozan'dan dönen Ismet Paga'ya öyle tepki var ki, Gazi istese bile onu Bagvekil olarak Meclis'e kabul ettiremez! Herkesin kabul edecegi isim, liberal Fethi Bey'dir.197 Bu tablo muhalefetin güçlenmekte oldugunun ciddi bir igaretidir.

Dahasi da var; yeni Meclis, muhalif Rauf Orbaÿ'1 Meclis Bagkanvekilligine, yine muhalif Erzincan Mebusu Sabit Bey'i de lçi leri Bakanhgl'naseçiyor! Gazi'ye ragmen! Gazi müthig bir kurmay planlamast yap1yor...

Lozan tamam, gimdi Cumhuriyet Ali Fuat Papa, Lozan görügmelerinin sonlarma dogru Gazi ile yaptig1 bir sohbeti anlatir, Ismet Paga'nm Lozan'da barig için çok isteldi gözükmesini elegtirir Mesela, Îsmet Paga'nm Lozan'da 2 Temmuz günü Müttefiklere bir "görügmelerinin çabuklagtinlmasm1" nota vererek resmen istemigd.198 "sulhe tegne" Ali Fuat Papa Gazi'ye; Lozan'da Îsmet Paga'nm böyle gözükmesinin pazarhk gücünü azalttigim, Batih Müttefiklerin buna "giderayak"

kullandigim, Türkiye'den bir geyler daha koparmaya çahytiklaruu, hâlbuki aslmde Müttefiklerin bizden daha ziyade bariga tegne olduklarmi anlatlyor. Gazi, häk veriyor, ama Lozan'da çetin görügmeler yapildigmi da belirtiyor. Bu sohbette Gazi'nin Ali Fuat Paga'ya söyledigigu sözler, Batihlagma devrimlerinin luzlanacagmm igaretidir: Fuat Pa.ya, sulhun bir an evvel yap11masuu istiyorum. Dahilde sulha bagh aslada kalnug birçok iglerimiz var. Sulh olmaymca bunlan halledemeyiz...199

Lozan'm imzalamp 23 Agustos 1923'te Meclis'te onaylanmas1yla artik bunlann sirasi gelmigtir. yap11andinyor, 9 Eylül'de "Halk Firkasi"m resGazi önce "örgüt"ü

197. Yakup'Kadri, Politika'da

45 Yll, sf. 37-38.

198. Ali Naci Karacan, Lozan, sf. 392. 199. Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatiralar,

I, sf. 368.

428

men kuruyor, böylece hem Meclis'teki arkadaglarmi disiplini"ne baghyor; hem ülkedeki Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerini resmen partiye dönügtürerek disiplinli bir kitle örgütü olugturuyor. Fakat ortada bir mesele var Muhalefet egilimlerinin güçlenmekte olmast.. Aym zamanda Hilafet de hem íçeride hem digarida yavag yavag güçleniyor; Arkkara o s1rada bir gün halife yeniden iktidan ele alusa" diye kayg1bile duyuyor.200 Gazi'nin isim isim tespit ettigi adaylarm seçilmesiyle olugan Meclis, nasil olur da onun istemedigi Rauf Bey'i Meclis Bagkanvekilligi'ne, Sabit Bey'i de Îçiëleri Bakanhgi'na seçiyor?! Seçiyor, çünkü muhalefet egilimi güçleniyor! Atatürk, dört sene sonra okuyacagt Natuk'ta Meclis'in yaptig1 bu iki seçimi elegtirir. Meclis'te kendisiyle birlikte hariket etmeyen, kendisine datugmayan ve gizli bir hizip" olugtugunu, iyi niyetli gibi gözükerek üyeleri etkilemeye çahqttklarnu söyler. Rauf Bey'i de Erzincan Mebusu Sabit Bey'i de Gazi'nin istemedigini bile bile seçmielerdi. Atatürk, kendisinin Meclis'e soktugu kipilerin bu gekilde bag1msiz davranmas1m namma mebusluklan temin edilmig olan birtakunlan..." diye elegtirir. Atatürk'e göre, Meclis, ilk döneminde gizli küçük bir muhalefet grubunun igfallerine kapilmak vaziyetine maruz" kalnugtil Fethi Bey hükümeti çahyatmyordu... Fenahk, bagbakam ve bakanIan Meclis'in seçmesi usulünde idi. Gazi bu hakikati çoktan görmügtü.201 Gazi, kurmay dehaslyla siyasi bir yönetimi" planhyor: Öncehükümet krizi ç1kartlyor, bu krizden yararlanarak Cumhuriyet'i ilan edecek... Ve Meclis'in bagvekil yapmak istemedigi Ismet Paga'yi, Cumhurbagkam olarak kendisi bagvekil yapacakto... Bu plan geregince, 27 Ekim'de Gazi, Bagvekil Fethi Bey'i ve Fevzi Papa hariç bütün bakanlan istifa ettiriyor. O zaman durumunda olan Genelkurmay Bagkam Fevzi Papa istifa etmiyor, çünkü ordunun bagmda bir boeluk meydana gelmemeli. Ulke bagvekilsiz ve hükümetsiz! Ve 28 Ekim akgami, Çankaya Kögkü... GaziNutu1c'ta anlatlyor: "parti

"ya

"bagimsiz

"firkanuz

"yeni

"kriz

"bakan"

Gece olmugtu. Çankaya'ya gitmek üzere Meclis binasm1 terk ederkeñ koridorda beni beklemekte olan Kemalettin Sami ve Halit papalara tesadüf ettim... Benimle görügmek için geç vakte kadar orada beklediklerini anlayemegine gelmelerini Milli Savunma Bakam Kâzim (Özalp) Paga'ya teblig ettim. Ismet Papa ile Kâzun Paga'ya ve Fethi (Okyax) Bey'e de Çankaya'ya benimle beraber gelmelerini söyledim. Çankaya'ya gittigim ymca algam

200. Doç. Dr.. Ramazan Boyacioglu, "Ataturk'ün Hilafet'le ligili Gärügleri", Atati.irk Aragtirma Merkezi Dergisi, Mart 1997, sayi 37, sf. 130. 201. Nutuk, sf. 529-530.

429 zaman orada beni görmek üzere gelmig Rize Mebusu Fuat, Afyon Mebusu Rugen Egref beylere tesadüf ettim. Onlan yemege ahkoydum. Yemek esnasmda yarm Cumhuriyet ilan edecegiz, dedim. Tespit ettigim program ve verdigim talimatm uygulamasun göreceksiniz...

Peki, Ankara'da çok say1da mebus var, Gazi onlarla niye görü§müy ? Yine Gazi anlatlyor: Efendiler, görüyorsunuz ki Cumhuriyet ilanma karar vermek için Ankara'da bulunan bütün arkada.plarum davete ve onlarla müzakere ve münakagaya asla lüzum görmedim. Çünküonlarm zaten ve tabiaten benirnle bu hususta hemfikir olduklarma güphe etmiyordum. Hâlbuki o esnada Ankara'da bulunmayan bazi zevat, salahiyetleri olmadigt halde, kendilerine haber verilmeden ve görüg ve muvafakatleri ahnmadan Cumhuriyet'in ilan edilmig olmasmi largmhk ve ayrilma vesilesi sayd11ar. "yetkisiz

zevat", bilhassa Meclis Reis Vehili bulunmayan Rauf Orbay ile TBMM hükümetini temsilen 1stanbul'da bulunan Dr. Adnan'dir! Milli Mücadele'nin ünlü kumandanlarmdan Kâzim Karabekir, Ali Fuat Papa ve Refet Paga'dir. Ama bunlar hukulsen de yetkisiz degildir, çünkü Meclis'te mebusturlar! Îstanbul'da olduklari sirada ve haber vermeden Cumhuriyet'i ilan etmekle Gazi bunlan Cumhuriyet'in ilam sürecinden dighyor, çünkü bu isimler muhalif egilimlidir. Diplanmaya tepki gösterdiklerinde "Cumhuriyet karg1t1"durumuna dügürülüyorlar. krizi" görü29 Ekim sabahi Halk Firkas1 grubu toplamyor, sifatlyla Gazi gülürken hem Meclis'in Jtem partisinin bagkam sorunu çözmek için bir saat süfe istiyor, o arada haz1r bulunan milletvekilIeriyle görügüyor, gece Îsmet Paga'ya yazdirdigi Anayasa degigikligi hakkmda bilgi veriyor, rejimin zaten Cumhuriyet oldugu, gimdi admm konulacag1 gerçegini anlatiyor. Meclis toplantismda 184 üyenin oybirligiyle Anayasa degigikligi yani Cumhuriyet'in llam kabul ediliyor Ankara'da

"hükümet

Efendiler, Meclisçe Cumhuriyet karan 29/30 Ekim 1923 gecesi saat 8.30'da verildi. On beq dakika sonra, yani 8.45'te Reisicumhur seçildi.202 Hazir bulunan 184 üyenin oybirligiyle... Vilayetlere müjdeleniyor, toplar at11arak, genlikler yapilarak

kutlan-

mas11steniyor.

Gazi hem bir devrimi bagarmig, zaten saltanattan kurtulmuy olan rejimin admi koymugtur, hem de muhalifleri olan Rauf Bey'e, Karabekir 202. Bkr. Nutuk, sf. 532-54§.

430

Ali Fuat pagalar, Adnan Bey gibi isimlere siyasi bir darbe indirmigbu isimlerin ve liberal Istanbul basmmm eleytirilmesine tam 21 sayfa ay1racaktir 203 ve

tir. Beg yil sonra okuyacagi.Nutuk'ta

Hilafet kaldmhyor Darbe üstüne darbe alan muhalefet Gazi'nin gittikçe artan otoritesini smirlamak için Hilafet'e daha bir yakmla.91yor. Gazi Papa, yürütme ve yasama yetkilerim, 1stiklâl Mahkemeleri yoluyla siyasi yargi gücünü eline alnugttr. Bagkumandanhk yetkisiyle beraber kurtartc1" olarak muazzam bir karizmaya sahiptir. Milletvekili adaylarmi kendisi belirliyor. Eskiden beri bu kadar otorite younlagmasuun diktatörlüge yol açmasi ihtimalinden kayg11anan liberallerle, sezdikleri devtimlerden ürken muhafgzakârlar, onun otoritesini smirlayacak kurumlardan biri olarak Hilafet'i görüyor. Gazi ise otoritesini artirarak Batilagma projesini metotlarla uygula"milli

"devrimci"

mak kararmdadir.

Mete Tunçay'm belirttigi gibi, iç siyaset diizeyinde, halifeligin kaldirilmasi, hiç kugkusuz Mustafa Kemal Paga'nm kipisel egemenlige dogru yürümesiyle yakmdan ilgilidir.... Zaten Gazi, Cumhuriyet'i ve devrimIeri kendi kipiligiyle özdeglegtirmigtir.204 Muhalefet ise Gazi'nm "kipisel egemenligini" frenlemeye çahqiyor. Kemalist yazar Yakup Kadri Karaosmanoglu, "Halifecilik taraftarlarimn maksadi da, hiç güphe yok ki, muhtemel bir askerî diktatörlüge 'ruhani' bir nüfuzla karg1 koymakti" diye yaz1yor, Rauf Bey'in, "millet

muRadderatmi kendisinden bagka bir kimseye vermeyi nefsine bir zillet addeder" sözünü örnek olarak veriyor.205 Ancak muhalefetin halifeye yakmlagmasi, Gazi'yi daha da sinirlendiriyor, Hilafet'e son verme kararhhänn attinyor. Lozan'm imzalanmasi ve Cumhuriyet'in ilanmdan sonra siramn Hilafet'in kaldmlmasma geldigi bellidir. Hâkimiyet-i Milliye ve Yeni Gün gibi Gazi'ye bagh basm Hilafet'e hücum etmekte, Tanin gibi liberal, Tevhid-i Elkdr gibi muhafazakâr Istanbul gazeteleri ise Hilafet'i savunmaktad1r.

Hilafet'in kaldmlmasi ihtimali dünyaya da yansumptir; Hintli Agå Han ve Emir Ali, Îsmet Paga'ya mektup yazarak, "Halife'nin geref ve nüfuzunun Paga'nm düzeyine ç1kanlmasm1" istiyorlar! Mektup 1stanbul basmmda yaymlaruyor! Hükümet, Aga Han ve Emir Ali'nin ÎngilizÎmparatorlugu'na baghhgi sebebiyle bunu bir Ingiliz oyunu olarak görü203. Bkz, Nutuk, sf. 541-561. 204. Mete Tunçay, Turkiye sf. 72. 205. Yakup Kadri, Politikada

Cumhuriyeti'nde 45 Yil, sf. 45-46.

Tek Parti Yönetiminin

Kuruimasi,

431

yor,

ÎngilizlerinHilafet'i sahiplendigini belirtiyor.206

ÎngilizIeRauf Bey ise, tam aksine, Hilafet'in kaldmlmasuu Lozan'da dügünüyor!' rin istediginive bu istegi Ismet Paga'nm kabul ettigini konusunda Hilafet ve muhalefet kavramlari arasmda olugan iligki bütçesinin artinlEfendi, Mustafa Kemal çok duyarlidir. Abdülmecid Îsmet isteymce, göndermek mas1 için yaverini Bagvekil Îsmet Paga'ya bagmda 1924'te telgraf durumu Gazi'ye bildiriyor. Gazi 22 Ocak a et Paga'ya talimat veriyor:

.

mahHalife ve bütün cihan kati olarak bilmek laz1mdir I
....

207. Nutuk, sf. 562-563: ABE, cilt i6, sf. 199.

432

Bagkumandan, Hilafet'i kaldirmak için harekete geçmeden önce komutanlarla görügecek, ordunun nabzmi tutacaktir. 1924 y11mm 15-20 $ubatgünlerinde Gazi, Izmir'de "Harp Oyunlan" görünümü altmda komutanlarla bir araya geliyor. Bagvekil Îsmet Papa, Genelkurmay Bagkam Fevzi Papa, yardimeisi Asim Gündüz Paya ve bütün ordu komutanlan, Bagkumandan Gazi Paga'am baskanhgmda toplanti yap1yorlar. Hilafet'in kaldmlmasi için hazir11ktoplantilandir bunlar.208 Toplantida Karabekir yoktur. Îngilizlertabii büyük merak içindeler; komutanlar neyi görügüyorlar9 Îstanbul'daki Ingiliztemsilcisi Lindsay, 20 $ubat'taLondra'ya yazdig1 raporda diyor ki: Mustafa Kemal Papa, yeni atdunlar için ordunun desteginden emin olHalifeyi daha zayrf dügürmeyÏ ve mesela onu Îstanbul'dan çi-

mak istlyor.

karmay1 dügünüyor olabilir!

Lindsay Halife Abdülmecid Efendi'yi ziyaret etmek istiyor, ama Ankonusunda bazi degigikliklerin dügünüldügü qu strada ziyaretinin hog kargilanmayacag1" konusunda onu uyarlyor. Bunun üzerine Lindsay, Hilafet'in kaldmlacagmi tahmin edemiyor, lifenin Anadolu'ya sürülebilecegini veya Vatikanlagtirilacagim dügünüyorlar galiba" diye Londra'ya rapor gönderiyor. Basmm Mustafa Kemal Paga'yi övdügünü, uma Îsmet hükümetini ise elegtirdigini belirtiyor, ga"halifelik

kara halifeyi

"ha-

zetelerde

çikan yazilardan

örnekler

veriyor.209

Komutanlar toplantisi 20 Qubat'ta sona eriyor, 27 Subat'taBagvekil Ismet Papa, Türkiye'nin dig temsilcilikleriile gizli telgraf gönderiyor, Hilafet'in kaldmlacagru, Osmanh hanedanmm yurtdigma çikarilacagmi, aym zamanda Evkaf ve eriye Bakanhgi ile Genelkurmay'm kabineden çikar11acagru bildirlyor. Reisicumhur'un 1 Mart'ta Meclis'te yapacag1 konugmada bu konuya temas edecegini, Meclis'in birkaç güne kadar kesin karan verecegini bildiriyor. Tabii çok giali tutulmasuu istiyor.210 Lindsay'in geçen bir hafta içinde bazi bilgiler topladigi anlagihyor. Ingiliz Temsilcisi, 27 Subattarihinde Londra'ya gönderdigi raporda, Kemalist rejimin halifeyi sm1rdigi edecegini ögrendigini belirttikten son gunlan yaz1yor: Gizli haber kaynaklarma göre, Îsmet Papa, Îzmir'de pagalarla yap11an toplantida, Halife'nin simrdigi edilmesinin ve hanedan mülklerimn millilegtirilmesinin, Türkiye'nin Panislamizm politikasi izleyecegi yolundaki 208. Nutuk, sf. 563. 209. Bkz. Bilal Simgir, ÌngilixBelgelerinde 210. Bilat Simgir, a.g.e., sf. XXVL

Atatürk,

cilt 5, sf. XXV-XXVI, 398-402.

433

Îngilizkugkularru yumugatacagru

azaltacagru umut

ettigini

ve Îngilizhükümetini söylemigtir.

Musul meselesinde

Lindsay, raporunun diger bölümlerinde, yeni anayasada (1924AnaTürkiye'de "laiklik" yasasi) Hilafet'e yer verilmeyecegini, egiliminin gitgüçIendigini, Cumhuriyet'in dinî kavramlardan armdmlmakta oltikçe gunu,çagdag bir cumhuriyette Seriatmahkemelerine ve din okullaa yer olmadigmm söylendigini anlatiyor.211

Batihlagma faktörü Burada konumuz balommdan önemli olan, ismet Paga'nm sözlerindeki Bati faktörüdür. Gerçekten, Hilafet sadece çagdaglagma ve Kemalist otoriteyi tahkim etme amac1yla degil, aym zamanda "Batt'ya yönelme", Batt'da, özellikle Ingiltere'de iyi bir izlenim birakma gibi diplomatik amaçlarla. da kaldirilrugtir. Lozan'dan sonraki Musul sürecinde 1smet Paga'nm umudu gerçeklegmeyecek, hatta tersi olacaktir. Ama Kemalist Türkiye'nin kesin bir kararla Batt'ya yöneldiginin en önemli göstergelerinden biri Hilafet'in kaldmlmasi olacaktir. Gazi, Îsmet Paga'nm dig temsilciliklere haber verdigi 1 Mart 1924 günlü yasama dönemini aç1g konugmasmda Hilafet'ten bahsetmeyeetmeyecek", fakat icapcek, belki de, kendi deyimiyle evvel kurtulmak" geregini vurlarma uygun olmayan baglardan bir an gulayarak bunun igaretini verecektir. Aynca medeni hukuk alanmda yolu"nun izlenecegini belirtecektir.212 Gazi'nin bu konugmasmm ertesi günü, 2 Mart'ta Halk Firkasi Hilafet'in kaldmlmasma ve Osmanh hanedamnm yurtdigma gönderilmesine karar veriyor. 3 Mart'ta Meclis'te görügülerek kanunlagtirihyor.213 Bu görügmelerde hükümet adma konugan Bagvekil lsmet Paga, Hilafet'in kaldinlmastyla "Islamiyet'in muhafaza ve tamamen icrasmda hiçbir eksiklik olmayacaka..." diyor. Milli Mücadele'ain hangi amaÇlarla yapildigmi da tammhyor: "asrm

"tenezzül

"medeniyet

"yeniden"

Istiklâ1Savagi esnasmdaki mücahedeler

'Hilafet makamim kurbunu yapacag1z' diye bir tegvikle yap11mig... Arkadaylar, Anadolu'nun bütün ovalanm doldurdugumuz henüz gözleri açik yatan gehitler için bundan büyük hürmetsizlik olamaz... Milletler mukaddes mefkûreler için, mukaddes hakikatler için toplamrlar, mukaddes gayeler için yürür... Biz Hilafet makamma istinaden herhangi bir Güya

taracag1z, gunu yapacag1z,

21 I. Bilal $imgir, a.g.e., sf. 406-407. 212. ABE, cilt I6, sf. 228-229. 213. Bkr. Ayge Hür, "Halifeligin Kaldirdmasi", Topiumsal 14-23.

Tarih, sayi 48, Nisan 2006, sf.

434 kuvvet almadik, bilakis kötü tesirlerini gördük. Halife bütün nüfuzuyla, vasitalariyla milletin mevcudiyeti aleyhine çahgti...214

Hilafet'in kaldinlmasi görügmelerinde akademik bakimdan en deerli konugmay1, Adliye Vekili Seyyid Bey yapruptir. Îlmî konugmas1yla muhafazakârlarm birçogunu Hilafet'in kaldinlmasma ikna eden odur. Bugün bile ilmi degerini koruyan konu.gmasmda, hukuk ve filch profesörii Seyyid Bey, Islam'da dinî ve siyasi otoritelerin aynlabilecegini, Hilafet'in fetva makam1, yani dinen dogrulan, yanhglan anlatan itikadi bir merci degil, siyasi bir makam oldugunu anlatmigtir.21s Maalesef Seyyid Bey, Hilafet kaldirildiktan hemen sonra, haz1rlanacak medeni kanunun nasil olmasi gerektigi konusundaki görüg farla milletvekilliginden yüzünden, bakanhktan uzaklagtirilnug, 25 Mart'ta istifa etmig sayllmig, bir yil sonra da vefat etm tir. Kegke eserler b1rakabilseydi. Mart 1924 Kanunlan" Hilafet'le birlikte Evkaf ve SeriyeVekâleti'ni de kaldirdi, kurulan Diyanet 1pleriBakanhgi'na 30 Mart'ta meghur "Anadolu fetvasi"mn öncü ismi Rifat Börekçi Hoca atanacaktir. Mart Kanunlan" ile Genelkurmay da Bakanlik olmaktan çikan1di, Bat1'daki gibi "Bagkanhk" haline getirildi. Kemalist rejimin en önemli devrimlerinden biri olan Tevhid-i Tedrisat Kanunu da 3 Mart'ta.çikanld1; bütün egitim kurumlan Milli Egitim Bakanhil'na bagland1, egitim standart ve homojen hale getirildi, medreseler kapatild1216 Bir süre sonra dinî egitim tümüyle yasaklanacak, llahiyat Fakültesi de kapatilacaktir. Hilafet'in kaldmlmasmdan kisa bir süre önce Gazi'ye Hilafet'i kendi üstüne almas1 önerilmigtir. Öneren,K1zilay adma Hint Müslümanlarmdan yardun toplamaya gönderilen Antalya Mebusu Rasih (Kaplan) Hoca'dir. Telgrafmda, bütün Müslüman milletler tarafmdan Hilafet'in "Türklerin mukaddes ve münakaga kabul etmez bir sifatt olarak görüldügünü" belirterëk, halifeligin Meclis'in manevi çahsmda kesin olarak muhafaza edilmesini ve Gazi'nin pahsmda temsil edilmesini tavsiye ediyor. Hilafet'in kaldirilacagma dair son haberlerin Kizilay heyeti i dönmeye mecbur biraktignu belirtiyordu. Gazi elbette bu öneriyi kabul etmeyecek, ama Hindistan'daki Hilafet Komitesi'nin liderleriyle Mi"3

"3

214. ismet inönü'nün TBMM'deki Konugmalari, Sanatve Yaym Kuruiu, Ankara, 1992, sf.l71-l72.

l. cilt, l920-l938, TBMM Kultûr

215. Seyyid Bey'in bu çok önemli ve bilgince konugmasmin tam metni, orijinal ve sadelegtirilmig diliyle bkz. Kemalettin Nomer, geriat, Hilafet, Cumhuriyet, Laiklik, Bogaziçi Yaymlari, Istanbul, 1996.

216. Skz. Prof. Reµt Genç, Türkiye'yi Laiklegtiren Yasalar, Ataturk Aragarma Merkezi, Ankara, 1998. Kitapta Seyyid Bey'in konugma metni de vardir.

-

i

435

sir'daki Müslüman liderlere telgraf çekerek Hilafet'in zaten cumhuriyet ve hükümet demek oldugunu, tarihte Müslümanlar arasmda rekabet ve nifaka yol açtigmi, Müslüman milletler arasmdaki manevi ve hakiki ba"innemel mü'minune ihvetün" (müminler gmHilafet degil Kuran'daki ancak kardeytir) ayeti olduguru belirtiyor.217 Daha önce, Hilafet'i kendisinin üstlenmesini öneren Seyyid Bey'e de

eqcevabi

vermigti:

Tenezzül etmem!218

Gazi, Hilafet'le birlikte Rum ve Ermeni patrikhanelerini ve Musevi Hahambagihgi'm da kaldirmak karanndadir. ÖzellikleLozan'da yurtdimutlayma çikarmaya muvaffak olamadigi Fener Rum Partrikhanesi'ni 1924'te etmeyi New York May1s 4 dügünüyor. ka Hilafet'le birlikte Hilafet'in anlatiyor. verdigi demeçte bunu Hemld muhabirine ve patrikhanelerin imtiyazlarindan çok zarar görüldügünü, patrikhane yüzünkangtigim, kiliselerin egitimde den Rusya ve Avrupahlarm iç ettinini ihmal anlatiyor ve böyle bir.durumda ingiltere, Türk lisanru Fransa, Amerika ne yapardi diye soruyor,219 Gazi'nin bu mülakati, Türk basmmda da çiktiktan dört gün sonra uyAEda yaymlanan bir açiklama ile yalanlanmig, mülakatm kabul edilen yerinde ifade edilmigtir. Lozan'da kalmasi durma" oldugu Fener Rum Patrikhanesi'ni, aynca Ermeni Patrikhanesi ile Musevi Hahambay1hii'm da kapatmay1 dügündügünü söylemesine Bati'dan tepkiler gelmesi veya Lozan'a aylon oldugu yolunda Digigleri'nin uyarmas1 ihtiyact duyuldugunu tahmin ediyorum.' üzerine Hilafet'in kaldinlmaslyla, yeni Türkiye'nin laik ve Batih olacagi ke"ilga"

igÌerimize

"tümüyle

"yalanlama"

'

sinlegmigtir. Erik Zürcher'e göre, 1923-1925 dönemi yeni Türkiye tarihinin en önemli, en radikal desigim dönemidir. 1925'te çikan SeyhSaid Isyam ile 217. ABE, cilt 16, sf.236. 218. Mahmut Esat Borkurt, Atatürk

ihtilali,sf.

186.

219. Bkz. ADS, III,sf. 101-102; ABE, cilt 4, sf.225-226. * Gazi'nin Hilafet gibi patrikhaneleri de kapatmayi dugüpdugunü söyledigi bu mülakat, InkilapTarihl Enstitusu ve Atatürk Aragtirma Kurumu gibi resmT kurumlarca sahih kabul edileTuran Söylev ve DemeçIeri" adli derlemeye alinmig, Prof. §erafettin rek "Atatürk'ün bu malakata yer vermigtir. Titiz bir akadeKonular Ansildopedisi"nde da "Atatürk'te Bütün Eserleri'ne de alinmittir. Prof. Nemik çaligmaylayayinlanmakta olan Atatürk'ün jat Kaymaz'a göre, Atatürk yayinlanmamasi kaydiyla muhabire içirii däkmus, istanbulgazetedäkmeki' yerine, bu mulaleri de ondan duyarak yazmig olabilir. Yabanci blr gazeteye kati vererek Bati'nin tepkisini ölçmek istemi§ otamaz mi? Ayrica, mülakat üç Türk gazetesinduyma" alma ihtimall zaylftir. Gazi'nin böylesine de de ayni gün yayinlandigi için mühim bir mülakatini duyarak" yayinlamalan da urak bir ihtimaldir. Dogu Perinçek'e gäre, Ataturk bu mülakati vermi§, fakat Lozan hakumleri açisindan sakincali oldugu için tekzip edilmig olabilir bu izah daha mantiklidir. (ABE, cilt 16,sf. 255, dn.) "1çini

"kulaktan

"kulaktan

436

bütün Türkiye'de uygulamaya konulan TaWi Sükûn Kanunu'nun verdigi s11ayönetimden öte yetkilerle isyan bastmldig1 gibi bütün muhalefet de susturuldu, muhalif kadrolar siyaseten tasflye edildi. Bu dönem, Ahmet Emin Yalman'm belirttigi gibi, ile 1936 arasmda memlekette manas1ylatek gerçek bir gazete bile kalmamasma yol açtt."220 Hilafet'i kaldiran Kemalist Türkiye'nin önünde üç çetin dig politika sorunu vardir: Musul meselesi... Bogazlar'da egemenligimize konalan lositlamalar... Ve Hatay... 1çeride kurulan "Tek Adam" rejimi bagka bir kitabmuzm konusunu olugturacagmdan, dig politikayl izlemeye devam edelim. "1925

220. Ahmet Emin Yalman'dan aktaran Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti'nde Parti Yönetiminin

Kurulmasi,

sf. 89,

Tek

i

Musul... Bir Kaybm Hikâyesi

Musul vilayeti Türkiye devletinin milli smin dahilindedir; buralarm kopanhp guna buna hediye etmek hakla hiç kimseye ait olamaz. Milletler Cemiyeti ile bu meselenin münasebeti yoktur.1 anavatandan

Mustafa Kemal, 30 Ocak 1923

Misak-i Milli gu hat, bu hat diye hiçbir gekilde hudut çizmemigtir. O hududu çizen gey milletin menfaati ve yüce heyetinizin balagmdaki isabettir. Yoksa bu haritasi mevcut bir smir yoktur...2 Mustafa Kemal, 27

$ùbat1923

Kuzey Irak'ta Kürt hükümeti? Gazi Papa izmit'te gazetecilerle konuquyor. Tarih 17 Ocak 1923; Lozan görügmelerinin kesilmesinden on gün önce... "Musul vilayeti milli suurlanmiz dahilindedir" diyor. Bundan bagka, Musul iki açidan daha son derece önemlidir. Gazi'den dinliyoruz: Musul bizim için çok laymetlidir, birincisi, civarmda nihayetsia teykil eden petrol kaynaklari vardir

servet

..

Musul'u çok önemli yapan diger faktör, Türkiye'nin güvenligiyle ilgilidir·

Ingilizler orada bir Kürt hükümeti teykil etmek istiyorlar. Bunu yaptiklari takdirde bu fikir bizim hududumuz dahilindeki Kürtlere de sirayet edebilir. Bu fikre mani olmak üzere smin güneyden geçirmek lazimdir...

Peki, Lozan'da Musul'u alamazsak sözlerine devam ediyor: I. Atatürk'ün 2. Kâtim

Bütün Eserleri,

Õztürk,Türk

ne olacak? Savagacak nuy1z? Gazi

(ABE) cilt 15, sf. 44.

Parlamento

Tarihi, TBMM

-

II. Dönem,

cilt I, sf. 47.

438 Bununla beraber Musul'u almamakla savaga devam nu edecegiz? Hatta sizlere soruyorum: Her gey oldu bitti ivÏusuliçin harbe devam makul bir gey midir?..3

Demek ki, Musul'un kaybi, bir vatan parçasmm kaybi demek olacaktir Petrol gibi bir servetin kayb1 demek olacaktir. Îngilizler veya bagkalari yahut Kürtlerin kendileri, Kuzey Irak'ta bir Kürt hükümeti kurduklari takdirde bu fikir bizim smirlarimiz içindeki Kürtlere sirayet edebilecektir... Bununla beraber Musul için harbe devam makul bir gey midir?

Bu konuda Lozan'da izlenecek strateji hakkmda önceden hazirlanan "Talimat"m 2. maddesi göyledir: Irak smiri: Süleymaniye, Kerkük ve Musul livalan istenecek, konferansta bagka bir durum ortaya çikarsa hükümetten talimat almacak.

Talimat'm bu maddesinde de belli bir esneme pay1 oldugu açik. Loettigi zan için, Gazi, Bagvekil Rauf Bey, Fevzi ve Ismet pagalarm tespit vardir: iki emir "Talimat"ta, Baskm Oran'm dikkat çektigi gibi "kesin"

Dogu smm: "Ermeni yurdu" säz konusu olamaz, olursa görügmeler kesilir. Kapitülasyonlar: Kabul edilemez, gerekirse görügmeler kesilird

Musul fevkalade önemli oldugu halde neden bäyle kesin talimat verilmemig de belli bir esneme pay1 önceden kabul edilerek Lozan'a gidilmigti? ÇünküMusul askerî balamdan ingilizlerin iggali altmdadir. 1918 yiImda, yöredeki 6. Ordu Komutam Ali ihsan (Sabis) Paga'nm bütün direnig ve gayretine ragmen, Ingilizler, Mondros Mütarekesi'nin hükümlerini de çigneyerek, Musul'u iggal etmigler, Ali ihsan Papa cephane, mühimmat ve erzakm bir losmm1 Anadolu'ya kaç1rabilmig, bir losnu

Ingilizlerin eline geçmigd.5 Musul diplomasi ile ahnamazsa, tek seçenek, oradaki Ingilizle le çarpigarak almaktar! Igte bundan dolayi Gazi "Musul için harbe dev 1. An sf. 45.

inan,Gazi

Mustafa

Kemal Atatürk'ûn

1923-Eskigehir-izmit

Konugmalari,

4. Baskin Oran, Turk Dig Politikast, ciit I, sf. 2l7-2l8, 5. Atatürk Nutuk'ta siyaseten muhalif olan Ali IhsanPaga'yi elegtirirken agir bir dille suçtartigmaliluyor, Musul'un kaybinin asil sorumiusu olarak gösteriyar (sf.443-446). Konu Ataarasinda Paga'mn kusurunun, ihsan ile kalan Ali çekiç dir. Prof. Oke'ye gäre, turk'ün suçiadigi ölçüde olmadigi ania§illyor." Musul'un 1918 Kasirn'inda Ingilizlerceiggali hakkinda bkr. Mim Kemal Öke, Belgelerie Türk-ingiliz lligkilerinde Musul ve Kürdistan Sorunu, Türk Kultürünü Aragtirma Enstitosu Yayini, Ankara, 1992, sf. 9-12. "ärs

439

makul bir gey mi?" diyor, makul olmadigmi belirtiyor. Musul meselesi bugünkü Kürt ve Kuzey Irak sorunlar1mn köklerini avilamak bakumndan son derece önemlidir. Aym zamanda, milli siyasetin gerektirdigi, ama askerî açidan ciddi risklerin bulundugu durumlarpolitik" siyaset güttügünü, esnek davda Mustafa Kemal'in nasil randigmi göstermek bakimmdan son derece önemlidir. Musul'u kaybetmenin bir vatan topragmi kaybetmek ve bir de strabakimdan Güneydogu Anadolu'yu riske atmak olacagim bütün t Muli Mücadele kadrosu biliyordu. Lozan'a gidecek Ismet Papa heyetinin nasil bir siyaset izlemesi geMeclis'in 2 Kasun'daki gizli oturumunda rektini konusunun tartigildiŠl Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey diyor ki: "reel

'ik

Misak-1 Milli hudutlan dahilinde olan Kerkük, Musul ve Süleymaniye aynlmaz parçalandir ta Hanakin'e kadar bu yerler, dogu vilayetlerimizin bir nifak ve anlagmazhk uyandirBunlan ay1rmak, dogu vilayetlerimizde maktadir. $arkvilayetlerimizi Musul'dan, Kerkük'ten ayirmak onlan felç etmektir. Hem fe1ç etmektir, hem dogu vilayetlerimizin huzur ve sükûne-

tini yok

etmektir!

Yusuf Ziya Bey, Meclis kürsüsünden, Lozan'a gidecek heyetimize iki ricasuu iletiyor: kurtarm... Bu vatanm eczasi, en mülumparçasi olan Kerkük, Süleymaniye ve Musul'u unutmaym...

Suriye'de kalan

yerleri

Meclis'te söz alan diger mebuslar da aym geyleri ifade ediyor? Musul vilayeti, ilçeleylyle beraber, vatanm bir parçasidir; biralanak Dogu Anadolu'yu tehliReye atar. Lozan öncesi herkesin kabul ettigi görüg budur. Simdi"Lozan Telgraflan"m esas alarak Lozan'daki görügmeleri izleyelim:

2 Kasun 1923: Ismet Paqa Lord Curzon'la görügüyor, "Musul vilayetmi istiyoruz" diyor. Buna reddeden Curzon, Türklerin Kurtulug Savagi'nda Yunanhlan yendigini, Îngilizleri yenmedigini, Ingilizlerin Birmci Cihan Harbi'nin galibi oldugunu söylüyor! Musul'u Birinci Cihan Harhaklo"yla aldiklanm ima ediyor. Ciddi tartigma oluyor. Isbi'nde met Papa, Musul petrollerine bizim de ihtlyacumz oldugunu belirtiyor, Curzon küçük bir pay vermenin görügülebilecegini söylüyor. Ismet Paga, Musul meselesinin kamuoyuna açik.olarak Komisyon'da degil, Tür"lchç

6. Doç. Dr. Mustafa Budak, idealden Gerçege, Misak-a Milli'den Lozan'a Dig Politika, Küre Yayinlari, 2002, sf. 297. Irak ve Suriye sinirlari hakkinda Yusuf Ziya Bey'den bagka, Rize Mebusu Ziya Hurgit, lzmit Mebusu Sirri, Mardin Mebusu Necip, Bolu Mebusu Tunali Hilmi, Antep Mebusu Ali Cenani ve Yasin beylerin konugmalari için bkr. sf. 292-299.

440

kiye ile Îngiltere arasmda ikili olarak görügülmesini istiyor, bu arada diger esas meseleleri, Bogazlar meselesini, kapitülasyonlar1, azmhklar meselesini halledelim" diye ekliyorf Bundan maksadi, Musul meselesini gärügürken öteki sorunlardan kopmamak, al-ver pazarhldarmi elden kaç1rmamaktir Kapitülasyonlar ve borçlar konusunda Ingiftere'yi yumugatmak için Musul meselesinde tavizler verildigini görecegiz. Îsmet Paga'nm Curzon'a Musul meselesini ikili görügmelerde ele almay1 teklif etmesinin ciddi bir diplomatik hata oldugunu, Curzon'a ini siyatif kazandirdigim belirten tarihçiler vardir; bunlari agagida görecegiz.Musul meselesi sekiz hafta süreyle ikili olarak görügülecek, sonra Curzon'un istegiyle Komisyon'da kamuoyuna, Ùasmaaç1k olarak görügülmeye geçilecektir. 8 Arahk 1922: Îngiliz Digigleri Müstegari ve dampmanlari Ismet Paga'ya geliyor. Îngilizler ilk defa Kuzey Irak'fan Türkiye'ye toprak vermeyi öneriyor! Buna göre, Kürtlerin yagadigi daghk yerleri, Hakkâri'den apaglya, Irak'm dogusunda, Iran'm batismda bulunan, Süleymaniye'yi içine alan daghk araziyi Türkiye'ye veriyorlar, çünkü daglarda petrol yok! Araplarm bulundugu, aynca Kerkük'ün de yer aldigi düzlük ve petrolce zengin araziyi kendileri ahyorlar. Gerekçe olarak, "Araplar müttefikimizdir, söz verdik, onlan birakamay1z" diyorlar! Yakmda Lozan'a gelecek olan Ìngiliz Bagdat valisinin Kuzey Irak'taki etnik dag1hma iligkin bilgiler gösterecegini, tekrar görügebileceklerini söylüyorlar.8 Bu görügme, Íngilizlerin Musul meselesinde Türkiye'ye toprak tavizi verebilecegini gösteren bir olaydir. Türkiye'nin bu segenegi iyi degerlendiremedigine iligkin eleptirileri apag1da göreceniz. 11 Arahk 1922: Inönü Musul meselesini açtigmda Curzon likle" reddedlyor, Londra'dan kesin talimat aldigmi söylüyor. Inönü aym sertlikle cevap veriyor. Curzon, Londra'ya gönderdigi raporda,. "Ismet, Musul'suz Ankara'ya asla dönemem dedi" diye belirtiyor. Ismet Papa, aym gün Ankara'ya çektigi telgrafta meselelerin hepsinde" tikanma oldugunu bildiriyor, "Musuligi agirdir" diyor.9 15 Arahk 1922: Curzon'un azmhklar konusunda Türkiye'ye bas yapmak için giderim" tehditlerini savurdugu günlerden biri... Curzon Ismet Paga'ya bir mektup" gönderiyor, Îngiltere'nin mandaterlikle görevli oldugu bir topraël terk edemeyecegird yaz1yor, "Ingilizhükümeti Musul vilayetini iade etmeyi tasavvur edemez" diyor. 24 Arahk 1922: Ismet Papa Ankara'ya yazdigi telgrafta, "Musul me"fakat

"kesin-

"esas

"birakip

"hususi

7. Bilal §imgir,Lozan Teigrafiari,

1,sf. I36- I37.

8. Bilal Simgir, a.g.e., sf. IB3. -202.

9. Bilal §imgir, a.g.e., sf. |97-198, 20 f

441 selesinin Îngilizlerle aramizda aynca müzakere ve halledilmesi zemininde devam ediyoruz" diyor. Bu ifade tansiyonda bir dügme oldugunu dügündürecek niteliktedir. Ismet Paya aym telgrafmda, Suriye hududu konusunda, yani Hatay íçin bir talepte bulunmayacagru bildiriyor. Fransizlarla zaten 20 Ekim 1921'de "Ankara Îtilafnamesi" imzalanmig, Hatay hariç bugünkü smirlar çizilmigti. Îsmet Papa smirda Türkiye lehine degigiklikler yap11mas1neden vazgeçtigini anlatiyor Fransa'dan Suriye hudun istemekten ddada degigiklik istemek, Musul meselesini görügürken, karg1 cepheyi genigletmekten bagka bir ige yaramaz, konferans bir sonuca varilmadan dag1hrsa veya harp ç1karsa Fransizlan aleyhimize itmig oluruz...10 3 Ocak 1923: Bagvekil Rauf Bey, Ismet Paga'ya telgraf çekiyor: "Fevzi Papa Hazretleri, Musul'u herhangi gartlar ile olursa olsun idaremiz altma geçmesi laz1m geldigi mütalaasmdadir. Bilgi için." Dikkat, Rauf Bey hükümetin ve Gazi'nin aym görügte olduguna dair için" (beray-1 bir ifade kullanruyor. Fevzi Paga'mn sözlerini de malumat) iletiyor.11 "bilgí

4 Ocak 1923: Lozan'daki Musul görügmelerinde önemli bir geligmeyi Ismet Papa Bagvekil Rauf Bey'e bildiriyor Ingilizler,Musul iginin genel bang görügmelerinden ayrilarak aynca iki devlet arasmda bir mesele yap11masim tercih ediyorlar.12 O gekilde geligecek, Lozan Antla.ymasi'nda Irak smin aç1k birakilacak, Türkiye ile Îngiltere'nin görügerek bir çözüme varmasi, olmazsa, meselenin Milletler Cemiyeti'ne intikal etmesi hükmü kabul edilecektir. Musul'un kaybma dair ilk ve önemli igaret budur. 6 Ocak 1923: Musul meselesinde yine önemli bir gün... Lord CurÎsmet Paga'ya gönderiyor, Türkiye'ye taviz önerizon yine müsteganm yor, Musul gehri Ìngiliz-gap tarafmda kalacak, ama Türkiye'ye Irak'm dogusunda daghk "Kürdistan arazisi" ve petrolden hisse verilecek... Papa, Curzon'un bu teklifmi reddediyor, "Musul bizim için vatan meselesi, sizin için petrol meselesidir" diyor. Musul'un Türkiye'ye verilmesini istiyor, buna kargihk Ingiltere'ye petrol imtiyazi vermeyi öneriyor, Curzon kabul etmiyor. Îsmet Paga'mn telgraftnda gu not var Curzon; acismi yarm Düyunu Umumiye Komisyonu'nda

Çokluuluslararasi zarhklar olur.

iligkiler böyledir; gok

10. Bilal §1mgir,a.g.e., 1,sf. 275. I I. Bilal Simgir, a.g.e.,

I, sf. 317.

12. Bilal $1mgir, a.g.e., I, sf. 328. 13. Bilal §imgir, a.g.e., I, sf. 338-339.

çikaracak!13

tarafh al-ver kavgalan,

pa-

442

Îsmet Papa Musul'u ahp petrolü vermeyi, Curzon'u atlayarak dogrudan Londra'da denemek istiyor! Riza Nur kargi ç11ayor, ama Îsmet Paga, Ankara'ya da bilgi vererek bunu deniyor. Türk heyetinde bulunan

(Özkan)

Muhtar (Çilli)ve Mustafa Seref beyleri Curzon'dan habersiz olarak Londra'ya gänderiyor. IngilizBagbakam Bonnar Law'a bu öneriyi yapmalar1 için... Fakat Îngiliz Bagkam ile görügemiyorlar. Elbette Londra durumu Curzon'a bildiriyor ve Curzon küplere biniyor! Îsmet Paga'ya "Ingilizhükümeti adma konugacak tek yetkili benim!" diyor. Ismet Papa da bunun bir tegebbüs" oldugunu, tegebbüs" olmadigun söylüyor. Prof. Armaoglu'nun belirttigi gibi, Ismet Paga'mn bu petrol kozu da yürümüyor, yürümedigi gibi, Lord Curzon'u Türkiye aleyhine yeni metotlara yöneltmig görünüyor:14 metot" Musul Meselesi'ni Lozan sürecinden ayumak, TürBu kiye ile Ingiltere arasmda ileride yapilacak görügmelere b1raktirmaktir! Maalesef Ismet Papa bunu kabul edecektir. 14 Ocak 1923: Îsmet Paga Ankara'ya telgraf çekiyor: Musul meselesini bang görügmelerinden ay1rarak, Türkiye ile Îngiltere arasmda aynca görügülmesi fikri gittikçe yaygmlaç1yor... 20 Ocak 1923: Curzon, Îsmet Paga'ya gönderdigi mektupta, ikili görügmelerden bir sonuç ç1kmadigmi, artik Komisyon'da kamuya aç1k olarak görügmeye karar verdigini, Türk heyetinin gelecek sah günü Komisyon'da Irak ve Suriye hudutlan konusundaki görüglerini almak üzere hazirlanmasmi haber verlyor. Îsmet Papa kabul ediyor, Komisyon'da Musul'u neden istedigimizi anlatacairu, ama Suriye hududunu söz konusu etmeyecegini bildiriyor.15 22 Ocak 1923: Ismet Papa, Bagvekil Rauf Bey'e telgraf gönderiyor: "Ingilizlerleikili görügmelerden sonuç almamamigtir, Komisyon'da Musul için kamuya aç1k tartigmalar olacaktir. Îngilizler Musul meselesinin hakeme havalesini isteyecekler gibi görünüyor. Ben cevaben Musul'da plebisit yap11masuu isteyecegim; bu konunun anlagildigun ve cevabimz1 acele bildirin... Fransizlarla yapilnug Ankara Îtilafnamesi'ni geçerli sayarak bütün kuvvetimizi Musul konusuna yöneltecegiz.' Ankara'mn cevabt "Plebisit meselesi Bakanlar Kurulu'nda görügüldü. Bir plebisitte oylarm ortaya çikmas1 için yalmz iggal kuvvetlerin'n degil, oradaki teykilatmm da tahliye edilerek geçici bir idarenin ku masi ve Hafik'a kadar olan bölgenin mügtereken iggali ile referandum yapilmasi lüzumuna kanaat hâsil oldu."16 Îngiliz delegasyonu, Musul meselesinin kamuya açik olarak Komisyon'da görügülecegini bildiren Curzon'un mektubunu basmaveriyor. "iktisadi

"siyasi

"yeni

14. Fahir Armaoglu, "Lozan Konferansi ve Musul Sorunu", Misak-i Milli ve Türk Dry Politikasmda Musul, sf. 125-l26, Bilal -Simgir, a.g.e., I, sf. 339. 15. Bilal §imgir,a.g.e.,

sf. 411-412.

16. Bilal Simgir, a.g.e., 1, sf. 427.

'

443

23 Ocak 1923: Beklenen Sah günü... Musul meselesinde tarihi gün¡ Komisyon'un sabah oturumu saat 11.00'de baghyor, 14.10'a kadar debasih metin olarak 11 sayfa tuvam ediyor. Îsmet Paga'nm konugmas1 Kosinir savaçL.. tuyor. Curzon'unki de o uzunlukta... Tam bir söz ve Bagvekil bu defa nugmalarm içerigine girmeden önce, Ismet Paga'nm çektigi telgHazretlerine" Papa Kemal Mustafa "Gazi degil, Rauf Bey'e raftan birkaç cümle: Bugün son derece buhranh oldu. Curzon bütün vasitalarim bütün gün kullandi. Musul'un siyasi muharebe günüdür... Biliniz ki çok yorgunum. Üç.gece uyumadun. Bugünkü Musul çarpigmasuu dügündüm... Curzon büyük ve sürekli tertipler ve tehditler yaptl. Çokyoruldum. Benim güzel Gazi Sef'imbeni bu kadar imtihana niçin feda ettin... Selam, selam! Acep seni tekrar görecek miyim...

Bu sözler Musul muharebesinin hakikaten ne kadar çetin geçtigini gösteriyor. Ismet Papa galip çiktigmi dügünüyor. Gazi'ye gönderdigi telgrafta Curzon'u gerilettigini söylüyor; Curzon'un gizli projesi, Lozan'da görühalletgülen genel hang projesini pazarhga koymadan önce Musul'u karg1kamuoyu mekti, Ismet Papa bunu önlemeyi bagarmig ve dünya smda Curzon'u Musul yüzünden barigi tehdit etmekle suçlayarak ona geri ad1mattirmigti! Îsmet Papa Gazi'ye telgrafmda "Belki de zafer günüdür" diye yazlyordu." Hâlbuki öyle degildi, birazdan görecegiz. Bu konuda Ismet Paga'ya tarihçilerin yötelttigi bir elegtiri vardir: Konyerine ferans ilk açildiginda Musul için Curzon'la ikili görügme istemek igin bagmsuretiyle daha Komisyon'da kamuoyuna açik olarak tartigmak eder gösterMusul yüzünden barigi tehdit da dünyanm gäzünde almacaktir ele apag1da elegtiriyi m1ydi? Bu mek" daha lyi olmaz 24 Ocak 1923: Komisyou'daki görügmelerde Curzon, Musul soruistiyor, Curzon'un asil taktinunun Milletler Cemiyeti'ne götürülmesini i budur. Bunu ismet Paga'ya kabul ettirmek için, Milletler Cemiyeitibariyle tarafs1z hükümetlerden olugtugunu", Türkti'nin müdafaa edebilecegini söylüyor. lerin haklanm orada mükemmelen Türklerin Musul'a yürümek için aske1î hazirhk yaptigim, bunun dünya kabul etmese de barigmi tehdit edecegini ileri süren Curzon, Türkler Ingiltere'nin MC'yi toplantiya çagiracagnu belirtlyor! Îsmet Papa Ankara'ya telgrafmda "Bu ihtimale kargi hazirlammamiz lazimdir" diyor, hü.

'itgiliz'i

"çogunlugu

kümetin görügünü soruyor. 27 Ocak 1923: Ismet Papa Ankara'ya gönderdigi telgrafta ilk defa "Musul'dan feragat" kavramuu kullamyor; aynen göyle: I 7. Bilal §imgir, a.g.e., I, sf. 428-429.

444

$imdihalledilecek

gudur· Konferansa ara vererek Ankara'ya gehnek Musul'dan feragatle baglayarak yeni bir bang imkâm aramaktan hangisi uygundur? Ben Musul'dan feragat göstererek-sulh aramak fikrindeyim... ve vaziyeti

Telgrafta, diger delegeler

RIza

Nur ve Hasan (Saka) beylerin de gö-

rügleri yer ahyor. Riza Nur diyor ki:

Musul memleketin geligmesi için pek elzem olan petrolleri ile bize pek laz1md2r. Keza, elden ç1kmasi ise baginuza bir Kürdistan belasi ç1karmak demektir ki, bizi bögrümüzden vurur!

Evet, aym endige ya da öngörü! Kuzey Irak Türkiye'yi bögründen

vu-

rabilir!

"TÀ1sul'dan

Riza Nur, Curzon'un blöf yaptigru, henüz feragat"i dügünmek için erken oldugunu söylüyor. Hasan Saka ise "Sulh için fedakârhk gayet mühim ve nazik bir meseledir, buna gahsen karar veremiyorum" diyor.18 Bagvekil Rauf Bey, 31 Ocak'ta yazacagi cevapta "Musul'u Milletler Cemiyeti'ne terk katiyen uygun degildir" diyecektir. Îsmet Papa bu talimata ragmen Milletler Cemiyeti'ne gitmeyi kabul edecektir!

28 Ocak 1923: Bu sirada Fransiz Bagbakam Poincare, konferansm ç1kmaza girip kesilmesinden kayg11anarak Gazi'ye bir mektup yaz1yor; Fransa'mn bang íçin nasil çabaladigmdan, Türklere yardunci olmaya çahytigmdan bahsederek, Gazi'nin ve vatanperver" eserini tamamlamak üzere bang için nüfuzunuzu kullanarak" Meclis'i ikna etmesini rica ediyor. Gazi, Poincare'a diplomatik bir cevap veriyor, "Lozan'daki heyetimizin kabul edecegi ve Meclis'e sunacag1" bang gartlanm kendisinin de destekleyecegini söylüyor, Ismet Paga'y1 telgrafia bundan haberdar ediyor, Rauf Bey'le Fevzi ve Karabekir papalann da aym görügte oldugunu bildiriyor.19 Burada, Karabekir'in aym görügte olmasi önemlidir, çünkü Karabekir muhalif egilimlere sahiptir. 31 Ocak 1923: Yine Îsmet Papa ile Riza Nur ve Hasan beyler birlikte hükümete telgraf çekiyorlar, ama bu defa aym fikirdedirler "Bança varabilmek için Musul meselesinde Îngiltere ile bir uzlagma zemim bulmak zorunlu" hale gelmigtir! Bunun íçin üç seçenek gözüküyor; Musul'u ayinp önümüzdeki bir yll içinde Ingiltere ile müzakere etmek, ikincisi Milletler Cemiyeti hakemligini kabul etmek, üçüncüsü herhangi bir hakemi kabul etmek... Tercihleri birincisidir, yani Musul mesele"ihmh

"yüksek

.

18. BiJal§im§ir, a.g.e., I, sf. 448-451. 19. Bilal §imgir,a.g.e., 1,452-453.

445

sini aymp bir yll içinde Îngiltere ile görügmek...20 Belli ki, Musul için diretilmesini isteyen Riza Nur fikir degigtirmigtir. tehiri caiz degildir" kayd1yla Îzmir'deki Rauf Bey bu telgrafi, Gazi'ye iletlyor. Gazi dahil, Ankara bu formülü uygun bulacaktir. Kuzey Irak'1 birakmanm ileride doguracagi tehlikeleri bilen Gazi, 1smet, Rauf, Fevzi, Karabekir, hepsi, Îngiltere'nin iktisadi, siyasi ve askerî gücü kargismda Musul'u erteleme fikrini kabule mecbur kahyorlar. ay içinde Îngiltere ile göticede, Türkiye Musul meselesinin rugulmesi... bir sonuç ahnamazsa Milletler Cemiyeti'ne götürülmesini" "dakika

"dokuz

kabul edecektir.

SimdiÎsmet Paga'nm Lozan'da

savundu§u

tezlere bakahm.

Îsmet Paga: "Türkler ve Kürtler" Lozan'da 23 Ocak Sah günü yap11an kamuya açik tarihi Komisyon toplantismda Ismet Papa Musul'u savunurken, delillerini beg baghk al-

tmda sunnyor Etnografik sebepler: Musul vilayetinin nüfus kompozisyonu Türkiye'ye katilmasm1 gerektirir. Îsmet Paga'nm rakamlarma göre, vilayeti olugturan Süleymaniye, Kerkük ve Musul sancaklaimda toplam yerlegik nüfus 503 bindir; bunun 264 bini, yüzde.52'si Kürt'tür. 147 bini, yüzde 29'n Türk'tür. 43 bini, yüzde 9'u Arap'tir... Kalanlar Yezidiler ve gayrimüslimlerdir. Ismet Pa.ya teker teker sancaklarm da nüfusunu veriyor. "Türkler ve Kürtler birdir" diyor, dinleri, gelenekleri, emelleri birirktandir: dir. Britannica Ansiklopedisi'ne göre Kürtler Turanî Kürtler hiçbir yönden Türklerden farkh degildirler; ayri diller konugmakla birlikte, bu iki halk, soy, inanç ve görenek bakimmdan bir bütün meydana getirmektedir.

Yezidiler de mezhepleri ayridar, ama Kürt'tür. Musul Irak'm degil Anadolu'nun bir parçasidar. Hele demiryolu yapildiktan sonra daha çok Anadolu'ya baglannugtir.21 2- Siyasi sebepler: Ismet Papa konugmasmm bu bölümünde, Arapazmhk oldugunu, Kürtlerin Türklerle ya.yamak larm Musul vilayetinde istedigini, zaten kendi istekleriyle Türk (Osmanh) yönetimine geçtikleTürkiye'deki Kürtrini anlatiyor. TBMM'de Kürt milletvekilleri vardu ler pek az bir süre önce TBMM'ye bagvurarak Musul'daki kardeglerinin de Türkiye'ye katdmak istedigini bildirmiglerdir. Musul vilayetinde Kürtlerin Îngiliz veya Arap yönetimini degil, Türkiye'yi istediklerinin açik delili, Mondros Mütarekesi'nden sonra bag20. Bilal Simgir, a.g.e., I, sf. 469-470. 21. Bkz. Seha Meray, Lozan Barig Konferansi,

çllt I, sf. 344-348.

446

layan Ingiliz iggaline kargi yaygm direniglerdir. Îngilizler, Faysal'i kral için plebisit yapmiglar, Musul vilayeti halk1

olarak kabul ettirmek reddetmigtir.

Curzon'un bir iddiasi, Ingilizlerin Musul'da Kürtlere idari özerklik verecegidir. Buna kargi Îsmet Paga, Kürtlerin Türkiye'yi hiçbir zaman yabanc1 hükümet saymadiklarim, Kürtlerin Türkiye'de bütün vatandaghk haklaruta sahip olduklarim anlat1yor. Türkiye'nin egit vatandaylari olmak varken, Ingilizlerin sömürgesi olacak Irak'ta sözde özerklik haklari "Kürt soyu gibi üstün bir soyu hiç tatmin etmeyecektir" diyor.22 ismet Paga'ya göre, Îngiltere Araplara kargi da samimi degildir; 1920 ve 1921'de Irak'ta Ingilizlere kargi ayaklanan Araplan Îngilizlerin nasil agir askerî harekâtlarla bastirdig1 bilinmektedir. Îngiltere Irak'1 sömürge olarak görüyor. Hâlbuki Osmanh, Araplann sadakatini sömürmeyi hiçbir zaman dügünmemigti. Ingiltere'nin Musul'a el koymak için ileri sürdügü haklo" iddias1hem geçersizdir hem çagdigidir. Geçersizdir çünkü Mondros Mütarekesi'ne aykin olarak iggal edilmigtir. Çagdigidir, bu çagda fetih haklo olamaz. Îsmet Pa.ga konugmasmm bu bölümünü göyle tamamhyor: "fetih

Musul'un kaderi Îzmir'in, Dogu Trakya'mn, Îstanbul'un, Adana'mn, Urfa'mn Antep'in ve diger yerlerin kaderinden ayn degildir. Bu yerlerin hepsi de (Mondros Mütarekesi hükümlerince) çarpigmalar durdurulduktan sonra ve yapilan sözlegmelere aylon olarak iggal edilmigtir Bu gehirler gibi Musul'un da Türkiye'ye iade edilmesi dogal ve mantild bir davramytit

3- Tarihi sebepler:

Konugmasmm bu losa bölümünde Ismet Papa,

Abbasiler ve Atabeyler döneminden beri Musul vilayeti topraklarmm Türkler tarafmdan yönetildigini, hatta "Tataristan" denildigini anlattyor 4- Coirafi ve ekonomik sebepler: Musu1 Anadolu'nun uzantisidir.

Îngiliz iddialanmn tersine Musul ticaretinin yönü Basra Körfezi degil Anadolu ve Akdeniz'dir. bagliyor.

Demiryolu da Musul'u Anadolu ve Akdeniz'e

5- Askeri ve stratejik sebepler: Ismet Papa, Musul ile Anadol arasmdaki ulaç1mi anlatarak güvenligi balammdan büyü önemi vardir" diyor. Musul'suz bir Irak'm yagayamayacagnu iddia eden Curzon'a kargi Ismet Paga, Basra ve Bagdat vilayetlerinden olugacak bir Irak'm birçok Avrupa devletinden daha genig olacagim anlatlyor. Musul'u alacak Türkiye'nin Bagdat'a saldiracag1 iddiasmm gülünç oldugunu belirtiyor, "Iki asirdir Türkiye hiçbir vakit kompu ülkelere gäz dikmemigtir" diyor. Türklerle Araplar arasmda savag ç1kacagt iddialarim da reddediyor. "bölgenin

22. Seha Meray, a.g.e., I, sf. 350.

447

Curzon: "K1hç hakki" Curzon cevabi konugmasmda Türkler yüzünden Birinci Dünya Savag1'nda Irak'ta savagmak zorunda kaldiklarmi ve zaferi kazaamca Türk söylüyor. dair Araplara söz verdiklerini yönetimine son vereceklerine ondan ilan etmigler, sonra da SerifHüseyin'in oglu Faysal'1 Irak krah Faysal'la anlagma imzalamlylardir! kaybetti, urzon'un esas tezi gudur: Birinci Dünya Savagi'm Türkler hakki" haklo" da Irak'ta ya Ingilizler kazandi! Ingiltere'nin üstlendiklesorumlulugunu vardir! Curzon Irak üzerinde rini, bunu birakamayacaklarmi da ekliyor, Arap-Ingilizdostlugu üzerinde uzun uzun konuquyor. Misak-1 Milli'nin ingiltere'yi baglayan bir belge olmad1gm1söylüyor. Curzon'un tezlerinden biri, Musul vilayetinde Ismet Paga'mn iddia ettigi kadar Türk olmadigi, Kürtlerin de Türkiye'yi istemedigi görügüikide bir" oldugunu, Türklerin Erbil, Altmdür. Türk nüfusunun kulköprü, Kerkük ve Kifri gehirlerinde oturduklanm, farkh bir Türkçe nüMusul toplam landiklanm söylüyor. Curzon'a göre 750-800 bin olan daglarda fusunun 455 bini Kürt'tür, Îran soyundandirlat, asirlar boyu bagunsiz yagamig, Istanbul yönetimini benimsememiglerdir. Ingiltere Kürtlere özerklik verecek, dillerim ögrenmeleri için.okullar açacaktir; Kürtler özerk bir soy olarak ortaya ç1kacaktir. olmamas1 Curzon'a göre, Türk Meclisi'nde Musul milletvekillerinin göstergesidir. olmadigmm bir hakkmm da Türkiye'nin buralarda Îsmet Papa Musul'da plebisit yapilmasmi istiyor. Hayir, Kürtler plebisit istemiyor, plebisitten anlamazlar bile... Musul'u Türklere verirsek, Bagdat'1 da tehlikeye atm19 oluruz! Çünkü Bagdat'm 60 mil kuzeyinde Türk nüfus vardir! Hâlbuki Türkler, Trakya sminnm Istanbul'un80 mil uzagmdan geçmesini bu gehir için tehlikeli say1yorlardi! Curzon Musul'da petbl bulundugunu, ama Musul'u birakmamalansöylüyor! Musul'a iligkin Ingiliziddialanm sebebinin petrol olmadigim kaynaklan hiçbir gekilde göz önünde tutmaksizm" savundunm Ismet Paga'nm petrolgunu,hiçbir petrolcüyle göriïÿmedigini, hâlbukigönderdigini anlatlyor! cülerle görügmek için Londra'ya iki arkadagun halklarm peginde kogmayan, ç1petrol dogal kaynaklar Curzon, ve Ingilbir Irak'1 esirgeyen sistemiyle karlanm savunan bir tere, buna kargihk petrol pazarhšl peqinde kogan bir Türkiye tablosu çizmeye çabgiyor! Bunun kurnazca bir yaklagim oldugunu görecegiz. Ögledensonraki oturumda Ismet Papa ve Curzon tekrar konuguyorlar, söyledikleri ayaël yukan aymdir. Yalmz, TBMM'de Musul mebulunmadigini söyleyen Curzon'a Ismet Paga'nm cevabt buslannm "fetih

"mandaterlik"

"on

"donal

"mandaterlik"

çok güzeldir:

"lohç

448 Musul milletvekilleri bu Meclis'te bulunmamaktadir; fakat onlann yalmz, iggal yüzünden serbest seçim yapilmasmm imkânsizhgmdandir.Bu örnek Kürtlerin TBMM'de temsil edilmemig olduklarnu degil,fakat seçimlerin Türkiye'de ne kadar dürüst ve düzenli oldugunu bir kez daha ispatlamaktadir! yoklugu,

Sonunda Curzon, "Madem anlaganuyoruz, Musul Meselesi'ni bag1msiz bir organa, mesela Milletler Cemiyeti'ne havale edelim" diyor... Curzon baçarnugtir! Musul böylece MiEetler Cemiyeti'ne havale edilecek bugünkü Türkiye-Irak suun çizilecektir; savunulmasi çok zor daghk araziden geçen bir simr!B Tabii Ismet Papa "Türkler ve Kürtler" terimine dayandirdigi Musul yaparken, Kuzey Irak'taki.Kürt agiretlerinin davranigi savunmasim önemliydi. Aslmda mesele, Mondros'tan itibaren Kürtlerin Îngiliz mandasi altmdaki bir özerkligi mi, Türkiye'yi mi tercih edecekleriydi? Bu konu önemlidir çünkü Sevr Antlagmasinm 62.-64. maddelerinde, Kürtlere, Ermenistan'dan kalacak küçük bir arazide özerklik, ardmdan isterlerse bagimsizlik vaat edilmigti. -Curzon'un da Lozan'da Kuzey Irak'fa Kürtlere özerklik vermekten bahsettigi bu süreçte, Mustafa Kemal, 16 Ocak 1923'te Izmit'te yaptig1 basm toplantismda, 1921 Anayasasi'na göre Türkiye'de tür mahalli özerklikler" olugacaguu, bulunduklari illerde Kürtlerin de bu gekilde özerk olarak idare edeceklerini" söylüyor. Gazi, "Türkiye hallo söz konusu olurken onlan (Kürtleri) de beraber ifade lazimdr, ifade olunmadiklari zaman kendilerine ait mesele çikarmalan daima varittir" diyor.24 Lozan imzalamp Musul, Milletler Cemiyeti'ne havale edilerek farkh bir sürece girdikten sonra Mustafa Kemal Kürtlerin de yararlanacagi tür mahalli özerklik"ten hiç bahsetmeyecegi gibi, 1924 Anayasasi'nda da illerin özerkligi kaldinlacaktir.' "bir

"kendilerini

"bir

Musul'da Kuva-yi Milliye 1920-1923 döneminde Musul'da Kuva-y1Milliye gerilla savaglarma giriyor, Kürt ve Türkmen agiretlerini Türkiye lehine tegkilatlandinyo , ancak Îngiliz hava kuvvetlerinin sürekli hava akmlanyla bastirabilece23. Konugmalarin tam metni için bkz. Seha Meray, a.g.e., I, sf. 343-376. 24. ABE, cilt 14, sf. 274. *

Cunon'un irak'ta Kürtiere özerklik ve Kürtçe egitim vereceklerini söyledigi konugmanin tarihi 23 Ocak 1923'tür. (Seha Meray, a.g.e., I, sf. 360.) Atatürk'On bahsettigi vilayet özerkligi, 192l Anayasasi'nda mahalli igierde manevi gahsiyeti ve muhtariyeti halzdir" cumlesiyle baglayan I l. maddedir. l924 Anayasasi'nda bu hükme yer verilmemig, 89. maddede gebir, kasaba ve käyler hükmi gahsiyeti haizdir" denilmistir. "vilayetier

"vilayetierie

449

gi isyanlar

gikararak hem Anadolu'daki

Milli Mücadele'yi

hem Lo-

zan'daki "Türkler ve Kürtler" tezini destekliyor. Kuzey Irak'ta Îngilizlere kargi isyanlar ortaya ç1ktigmtla Mustafa Ke-

mal Papa 20 Arahk 1920 gününde Elcezire Cephesi Kumandanhgi'na gifreli telgraf çekiyor Mügterek dügmanmuz ve dinimizin ve istiklâlimizin haini olan Îngilizlere kargi Irak mücahitlerinin cesurca ve aslanca olan mücahedelerini 'hükümetimiz büyük bir iftihar ve takdirle takip etmektedit Muhterem mücahitlere maddeten ve fiilen yardim etmek en baghca emelimizdir. Bu yarduum baglangici olarak Cizre'den Musul tarafma Barzan'da yakmda büyük bir azim ve taarruza geçilecektir... Irak muhterem mücahitlerinin giddetle mücahedelerine devam etmelerini rica ederim. Cenâb-1 Hakk bütün Müslümanlara yardun ihsan buyursun.25

Mustafa Kemal Paga, Kuzey Irakk Îngilizlere kargi mücadele ve Musul'u Türkiye'ye kazandirma amac1yla Milis Yarbay ÖzdemirBey'i görevlendiriyor. Asil adi Ali Sefikolan ÖzdemirBey, 1885 Kahire dogumludur. Misir Kölemenlerinden bir aileden geliyor. Birinci Dünya Savag1'nda Osmanh ordusunda gönüllü olarak çarpignugtir. Son derece cesur ve teykilatç1dir. Sonra Kuva-y1 Milliye'ye katihyor. Heyet-i Temsilitemas kurup Fransizlara kargi eyye tarafmdan, Arap milliyetçileriyle lemler düzenlemek üzere Suriye'ye gönderiliyor. Oradan Antep'e gelerek Antep savunmasm1örgütlüyor.

SimdiMusul

vilayetinde

çabgacaktir. Musul'a gönderilirken, belirti-

kaçarak gönüllü len miktarda subaydan bagka, Fransiz ordusundayken olarak Türk tarafma geçen Cezayirli, Tunuslu Müslüman askerler, Arapça bildikleri için, ÖzdemirBey'in emrine veriliyor. Mustafa Kemal Paga'mn 1 Subat 1922 tarihinde Musul çevresinde faaliyette bulunan ÖzdemirBey'e gönderdigi telgraf önemlidir Faysal'm Irak'ta hükümet kurma iddiasma ve Misak-I Milli'mize dahil bulunan Musul vilayetinin bir losmma fiilen el koymasma karg1hk... buralari kurtarmak üzere Özdemir Bey'in, ekt gösterilen kadronun bagmda olarak faaliyete geçmesi... IngilizlerinTürk hükümetiyle herhangi bir konferans sebebiyle temas geçmesi muhtemel bulundugundan.., ÖzdemirBey'in bu ve müzakereye vazifeyi özel bir mahiyette ve gahsi tegebbüs halinde idare etmesi ve diganya kargi bäyle bir manzara göstermesi gimdilik uygundur...

Emre göre, ÖzdemirBey, Elcezire (Güneydogu) Cephesi Kumandam Cevat (Çobanh)Paga'nm emrinde olacak, maag, masraflar, silah ve 25. ABE, cilt 10, sf. 108.

450

mühimmat kumandan taraimdan saglanacakttr. Mustafa Kemal'in telgrafma göre, milis (Kuva-yi Milliye) Yarbay Özdemir Bey'in emrine bir binbayl, 6 yüzbagl, 6 astegmen, 9 tegmen, 6 subay vekilive I hesap memuru verilecektir.26 . Bu kahramanlar, milis loyafetle, Ankara'yla ve Milli Ordu ile hiçhir baglantdari yokmuy gibi, Musul vilayetine gidecekler Kürt ve Türkmen agiretlerini Ingilizlere karg1 ayaklandiracaklardir! Vazife, bu! ÖzdemirBey, sayilari 100 civarmda bu kuvvetle, 22 Haziran 1922'de Kerkük'ün ilçesi Revanduz'a gidiyor. SerifHüseyin'in oglu Kral Faysal Ingilizyanhs1 oldugu için, _Özdemir yönetimiBey, Irak'taki Arap-Îngiliz agiretlerini örgütlüyor. kargi Kürt Türkmen ve ne Kullandigi dil Türk milliyetçiligi ve Îslam dayamqmasidir.27 1922'de Mustafa Kemal nasil konuquyorsa, Îsmet ve Karabekir pagalar nas11 konuquyorsa, ÖzdemirBey'in de öyle konugtugunu, özellikle Kürtlere "Îslam kardegligini" vurguladignu dügünmek gerçekçi olur. Zaten ÖzdemirBey'e verilen talimatta gu ifadeler yer ahyor: Halkla yapilacak görügmelerde, ingilizlerinIslam birliginiparçalamak bu suretle memleketlerini iggal etmek amacun güttükleri ve Faysal'm ve da tamamen Ingiliz isteklerine göre hareket ettigi aç1k olarak anlatilmah; Süleymaniye'de bulunan Nemrut Mustafa Paga'mn' kurdugu cemiyetin ingiliz çikarlarma çahytigi açiklanmahdir...28

ÖzdemirBey Kuzey Irak'ta gittigi yerlerde büyük sevgi gösterileriyle kargilamyor, kurbanlar kesiliyor, dualar ediliyor. Kimi halk gözünde

ÖzdemirBey, büyük bir din bilgini, hatta geyhülislam mertebesinde. Uzun tarihten gelen sadakat devam ediyor. ÖzdemirBey, Mustafa Kemal'in temsilcisi olarak büyük sayg1 görüyor. ÖzdemirBey de ona göre konuguyor ve davramyor. Osmanh'nm üç yüz yildir H1ristiyan dünyaslyla savagtigim, bu agurda pek çok evladmi gehit verdigini, lvÏüslümanlarmm tek dayanaklari oldugunu hatirlatlyor. SimdiIslam'm koruyucusu ve hizmetkâri olan Türkleri zaafa ugratmak için Ingilizler Kürt hükümeti kurdurarak Islam'1ve Türklert yok etmek istiyor... Bu geki 26. ABE, cilt 12, sf. 257-258. 27. Dr. Ihsan SerifKaymaz, Musul Sorunu, sf 192. * Nemrut Mustzia Paga, Mütareke döneminde, Bogazliyan Kaymakami Kemal Bey ve Bayburt Kaymakami Nusret Bey hakkinda idam karari veren I. Numarali Divan-i Harbi Örfi'nin yani Sikiyönetim Mahkemesi'nin ingilizigbirlikçisi bagkanidir. Böyle nemrutça davraniglarindan dolayi halk ona "Nemrut" demigtir. Kürt Bedirhani allesindendir. (Bkz,Tarik Zafer Tunaya, Siyasi Partiler, ciit 2, sf. 299-300.)

28. Zekeriya Türkmen, "ÖzdemirBey'in Musul Harekâti ve ingilizlerin Kargi Tedbirleri, 1921-1923", Atatürk Aragtirma Merkeri Dergisi, sayi 49, cilt XVII,Mart 2001.

451

de ÖzdemirBey, Türkmenlerden bagka, daha kalabahk bir nüfusa sahip olan Kürt agiretlerinden pek çogunun, bu arada Barzani, Zibarh, Balikli gibi büyük Kürt agiretlerinin de destegini ahyor. Genig bir bölgede nüfuz kuran ÖzdemirBey, vergi topluyor, idari teykilati canland1riyor, Îngilizlerleçarpigmak için mahalli milis birlilderi kuruyor!29 ÖzdemirBey ve Musul vilayetindeki Kemalist propaganda bu gekilde Îslam faktörüne, din kardegligine dayamrken, Îngilizlerin yürüttügü p paganda "Kürt istiklâli" dügüncesine dayamyor, "Kürt istiklâline Immalif olan Türklere dügmanhk" fikrini yaymaya çahylyor, Türklerle devam igbirligi yapan köylerin, kentlerin üzerinde edecegine" dair uçaklarla bildiri dagitthyordu.30 ÖzdemirBey'in büyük bagarilarmdan biri, büyük bir Kürt agiretinin reisi olan SeyhMahmut'u kazanmasidir. Bir ara Ingilizlerle çahgan $eyhMahmut, Îngilizlerin kätü muamelesinden gikâyetçidir. SeyhMahmut'un kat11masi ÖzdemirBey hareketini güç1endiriyor..Anadolu'da Büyük Taarruz'un zaferle sonuçlanmasi, Musul'daki "Türkler ve KürtFevzi Papa 7 Eylül ler" hareketinin moralini büsbütün yükseltiyor 1922'de Elcezire Kumandanhš1'na çok gizli bir telgraf çekerek Musul'u Anadolu'ya katmak için askerî harekâta hazirlamlmasmi emrediyor; bonun için askerî birliklerin hazirhk yapmasi talimatmi veriyor. ÖzdemirBey, Elcezire Kumandam'na gönderdigi gizli haberde, gerekli takviyeleryapilirsa Dohuk, Zaho ve Imadiye'yialabilecegini bildiriyor. 1922 sonlarmda Fevzi Papa, Lozan Konferans1'mn kesilmesi halinde, askerî harekât için hazirhk emrini 23 Arahk'ta Elcezire Komutam Cevat Paga'ya telliyor. Ama Türkiye zor bir ikilem içindedir. Konferans kesilinvar! ce Yunanhlar Trakya'ya yürürse, ne-olacak?! Bunun igaretleri de Bu arada Ingilizler, geligen ÖzdemirBey hareketini ezmek için youn hava akmlarmi baglgtiyorlar. ÖzdemirBey'in üssü olan Revanduz'a 15 Aralik'ta 22 Ingiliz saiag açaklari bir buçuk saat süreyle bomba yagdirlyor. Ingilizler Köysancak ve Îmadiye'yi de havadan bombahyor. ÖzdemirBey'in birlikleriyle Mart aymda Îngílizler hava saldinlanm yogunlagtanyor. Elcezire Kuüzerinde SeyhMahmut'un agiret milisleri istedigi 150 bin liranm ancak 100 bin mandanhgi ÖzdemirBey'in acele lirasuu gönderebiliyor. Lozan'm kesintiye ugradigi $ubataymda bile Îngiliz hava taarruzlan devam ediyor. Nisan aymda Ingilialer SeytanBogazi ve Büyük Zap Suyu Vadisi'nde iki koldan yeni bir harekâta girigiyorlar,Lozan'm kesinti halinde bulundugu Mart aymda Ingilialerinhava taarruzlan bilhassa yogunlaglyor ve bu sirada Ankara, ÖzdemirBey'in "Musul'a yönelik aakerî harekâtt durdurmasi için" emir veriyor! Askerî tarih araqurmacisi Zekeriya .

"bombardnnanm

29. Bkz. Zekeriya Türkmen, Musul Meselesi, Askeri Atatürk Aragtirma Pferkezi, Ankara, 2003, sf. 46-48, 54.

30. Zekeriya Türkmen, a.g.e., sf. 58.

ÇözümAraylglari,

1922-1925,

452

Türkmen'in belirttigi gibi, ÖzdemirBey bu emir kargismda sarsihyor" Ve 5 Nisan 1923 günü Elcezire Cephe Kumandanhgi'na gönderdiolmazsa Revanduz bölgesinin Türk denetiminde kalmasi giraporda için Ingilizlerlebir ategkes imzalanmasmt" istiyor, Ankara'nm Musul siyasetinin qu an için uygun olmadigmi behrtiyor. Bu sirada Güney Irak'taki Siilerde Ingilizlere karg1 ayaklannuglardir; ÖzdemirBey vasitaslyla Türkiye'den silah ve cephane istlyorlar. Ankara bunda bir manevra ihtimali" oldugunu dügünerek reddedlyor! Bu geligmeler aç1smdan ÖzdemirBey ve müfrezesi çok zor bir durmua dügmügtür. Bu gekilde fusatm dogduguna kanaat getiren Ingilizler" ÖzdemirBey'i Mahmut'u ortadan kaldirmak için askeri faaliyetlerini hizIandmve Seyh yorlar. Lozan gärügmelerinin tekrar bagladigL 23 Nisan günü, Îngilizler, Kerkük'ün Revanduz ilçesini ele geçiyorlar; ÖzdemirBey'in son kalesi de böylece dügüyor! ÖzdemirBey, kahraman mi‡frezesiyle birlikte Îran'a sigmmak zorunda kahyor, oradan Türkiye'ye geliyor ve 3 Eylül 1923'te bir tegekkür mektubuyla terhis ediliyor! Neftçizade Nazim Bey liderligindeki son Türkmen direnigi de Ingilizhücumlan kargismda dagthyor.31 SerifKaymaz'in belirttigi gibi, Türkiye tarafmi tutan Kürt a.giretleriärnegidir. ne kargi lngiliz Hava Kuvvetleri'nin harekâtt tam bir yildirarak saglamak "Kürt agiretlerini Türklerden uzaklaymalarm1 amac1yla... kentler, kasabalar, köyler arahksiz olarak bombalamyor, ardmdan, Asuri levi'leri kullamlarak yakihp yllahyordu."32 Bagan11 yürüyen ÖzdemitBey harekâtim Ankara'mn durdurup onu geri çagirmasmm sebebi, Lozan'da kabul ettigi "Musul'dan feragatle sulh" politikasidir. Türkiye Musul'u önce ardmdan bu gekilde kaybetmigtir! Neticeten, Prof. Kürkçüoglu'nun deyimiyle "Türkiye'nin dig politikadaki yalmzhgi" hem Lozan'da diplomatik müzakerelerde igimizi zorlagtirmig, hem Musul'daki gerilla tarzi askerî harekâtm baçansuu diplomasi masasmda degerlendirmemizi engellemigtir.33 Bu yalmzhgi ve sonuçlarnu apagida görecegiz. Art1k belli olmugtur; 1smet Pa.ya Ankara'ya Lozan'dan "Musul'suz dö"oldukça

"hiç

"siyasi

"aradildan

"vahget"

"masada"

"sahada"

necek"tir!

Meclis'te Kuzey Irak kaygis1!

Ìsmet Papa, Lozan görügmeleri kesintiye ugradigt dönemde, 21 Subat 1923 günü Meclis'te yapilan gizli görügmede Musul hakkmda bilgi 31. Zekeriya Turkmen, a.g.e., sf. 80-85. 32. JhsanSerifKaymaz, a.g.e., sf. 20I,

33. Musul'daki askeri geligmeler ve ÖzdemirBey harekâti için Zekeriya Turkmen'in anilan eserine ve makalesine bakiniz. Aynca, Ihsan§erifKaymaz, a.g.e., sf. 189-207; Ingilizieri Kurtçutakfaaliyetieri için bkr. Mim Kemai Öke,a.g.e., sf. 67-104.

I

i

453

Lord Curzon'la kamuya açik olarak komisMusul meselesini yonda desil, ikili görügmelerde ele almayi kabul ettigini söylüyor, ama sebebini anlatm1yor. Bir sonuç almamaymca Îngilizlerin tekrar komisyonda görügmeyi önerdiklerini, kendisinin kabul ettigini anlatiyor, ama bunun da nedeninden bahsetmiyor. Îngilizlere petrolü verip Musulk alanlatiyor. Musul'u ingilizmay1 önerdigimizi, ama kabul etmediklerini verdiginiz gibi" Türkiye'ye de petrol hissesi verin... ler alsm, C on bunu da kabul etmemigtir. Ismet Pa.ya uzun konugmasmda sonuç olarak Meclis'e qu bilgiyi veveriyor.

"herkese

;

riyor: En nihayet ve kati olarak bütün müttefikler birlegik bir cephe olarak, konferansi kesme tehdidiile bizi tehdit ettiler. Bizi Musul meselesinde ricate icbar ettiler...

Yani, geri çekilmeye zorladilar... Mukavemet ettik, gärügûmüzü muhafaza ettik...34 Meclis'te "Musul gidiyor" sesleri, itirazlari yükseliyor. Mebuslar, met Paga'nm verdigi izahattan Istanbul-Bogazlar, Musul, Karaagaç,

IsIs-

kenderun-Hatay ve Adalarm gelecegini karanhkta gördüklerini, Misak-1 Millihin ihlal edildigini söylüyorlar. Söz alan konugmacilar, Lozan görügmelerini yapan delegasyonun kusur ve hatalaruu bir üslup içinde" eleptiriyorlar.35 Bolu Mebusu Tunah Hilmi Bey, Namik Kemal'in "Tuna vilayeti giderse Rumeli gider" sözünü hatirlatarak Musul giderse Güneydoguhun tehlikeye girecegini anlattyor. gizeMebusu Dr. Abidin Bey, aym benzetmeden hareketle, Anadoluhun güvenligiiçin Musul vilayetinin, yani Musul, Kerkük ve Süleymaniye sancaklarimn önemini anlatarak göyle konuquyor "acunasiz

Musul vilayetinden Éirkang arazimiz giderse, emin olunuz Anadolu Musul Anadoln için bir hayat noktasidir... Musul da tehlikededir. Çünkü için bütün meveudiyetimizle,

azim ve imanla sanlmahy1z...36

Bursa Mebusu Op. Dr. Emin Bey: Musul'u vermekle

i; orada bitmeyecektir,

Musul'u verdigimiz gün, hu-

dut Erzurum'dur? 34. Kâzim Öztürk,Türk Parlamento

Tarihi, ii. Dönem,

cilt I, sf 30.

35. Kâzim Öztürk,a.g.e., sí, 45, 36. Mustafa Budak, idealden Gerçege, Misak-i Milli'den Lozan'a Dig Politika, sf. 348. 37. Mustafa Budak, a.g.e., sf. 383.

454

Îzmit Mebusu Sirn Bey sert konuquyor: Lozan'da Misak-1 Milli'den feragat ettiler... Arazi meselesinin hiçbir noktasitemin olunamadi ve binaenaleyh milletin senelerdenberi etrafmda dõnüp dolagtigi ve âleme ilan edilen Misak-1Milli çignendi, heba edildi, iptal edildi, battal edildi...

Sirn Bey'le Mustafa Kemal Papa arasmda ç1kan Misak-1 Milli tartigmasmi birazdan görecegiz. Lozan'a en sert elegtirileri yöneltenlerden biri Trabzon Mebusu Ali SükrüBey'dir. Üç hafta sonra Topal Osman tarafmdan, iple bogularak konugmasmda vahgice gehit edilecek olan Ali SükrüBey, Ïeclis'teki Avam Kamarasi'nm Irak'taki ingiliz kuvvetlerinin giderlerini bütçeden çikardigmi, bu giderlerin ancak sömürgeler bütçesinden kargilanabilecegini, Îngiltere'de savag kargitliguur geligtigimanlatlyor. Lozan'daki heyetimizin büyük bir askerî zaferin ardmdan diplomasiyi iyi yürütemedigini, Suriye smmm masaya gedrmemekle hata ettigini, hâlbuki Suriye smmm pazarhk masasma getirerek Ingiliz-Fransiz dayamqmasmm bozulabilecediner gini,adalarm müzakere bile edilmeden biralalmasmm Türldye'nin konugma Lozan müzabir yap1yor tezlerini de zayiflattigmi anlatan.uzun kerelerinin kötü yönetilmesi yüzünden Musul'un da "Girit gibi gidecegini" söylüyor Ali ülgii Bey'in çok önemli bir elegtirisi, Lozan'da Ingilizlerin, Türkiye'ye Musul vilayetinden toprak tavizi, yani "Süleymaniye, Kerkük ve Zaho"yu önerdigi halde heyetimizin ya hep ya híç mantiglyla bunu reddetmesi, neticede tamamuu kaybedecek olmasidir." Bu çok önemli bir elegtiridir apagida genel degerlendirme yaparken ele almacaktit

Izmir, Meclis'te Erzurum Mebusu Durak Bey, Musul'un Çanakkale, kaybedilmesiyle Kuzey vilayetinin Kars kadar mühim oldugunu, Musul Irak'ta Ingiltere'nin Kürt hükümeti kurduracagmi söylüyor. O.zaman "Kürdistan muhiti bugün Erzurum'un sekiz saat güneyine kadar geliidareyor, efendiler, mesele gayet mühimdir" diyor, Türklye'deki kötü güçIenditehlikeyi nin bölgede hallan memnuniyetsizligini artirarak bu acidu, ne gare ki memleketimizin der dir recegini ileri sürilyor, r. söyleyecegim" diyerek nelerden kaygt duydugunu uzun uzun anlati Milletler olacagim, Ceçünkü Milletler Cemiyeti'ne güvenmenin safhk miyeti'nde Avrupal11arm bulundugu söylüyor.40 Musul meselesinde Lozan'a yöneltilen elegtirilerin çok tipik bir ör"pek

38. Musufa Budak, a.g.e., sf. 383-384, 39. Ali gükruBey'in Lozan muzakerelerine yöneittigi elegtirileri içeren konummasimn tam Tarihi 1919-1923, II. cilt, sf. 749-76; metni için bkz. Fahri Çoker,Türk Parlamento 420-426. sf. Mustafa Budak, için özeti bkz. a.g.e., 40. Durak Bey=inkonugmasimn mm metni: Fahri Çoker,a.g.e., sf. 772-782.

455

negi, kendisini "Türklegmig Kürt" olarak niteleyen Yusuf Ziya Bey'in ikinci defa 4 Mart'ta söz alarak yapt1gl uzun konugmadir: Bugünkü arazi vaziyetini itilaf Devletleri, Avrupa devletleri öyle tespit etmigtir ki, Türk'le Kürt beraber çabgarak yagamazlarsa ikisiiçin de akibet yoktur. Bugünkü vasiyet bäyle geliyor. Arkadaglar toplumsal durumumuz bunu gösteriyor Binaenaleyh hangisi hangisine ihanet ederlerse ikisi íçin de alabet yoktur. Yusuf Ziya Bey bir Ingiliz tertibine meydan vermemek için Türkiye'nin hiç olmazsa Kerkük'le Süleymaniye'yi muhakkak almasi gerekti-

ini söylüyor.41 Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'e göre de asil sorun, Îngiltere'dir. projesi"nin Curzon'un sundugu öneriye kargi Türkiye'nin sunacagi Grup'un Îkinci muhalif oturumda, tarihli gizli 4 1923 gärügüldügü Mart sözcülerinden Erzurum Mebusu Hüseyin Ayni Bey konuquyor "barig

Milletler Cemiyeti, Îngilizqûrasmdan bagka bir gey degildîr! Musul'u bugün sana vermeyen yann ne için versin?! Musul'u almakta Îngilizmaksadi yann orada Kürt hükümeti kurmak gibi görünse de, asil amac1Anadolu'nun parçalanmasi ve bir Ermenistan kurulmasidir...

Hüseyin Ayni Bey'e göre, mesele "Anadolu'da kim hâkim olacak meselesi"dir. Hükümet, "Ingilizlerinyardmum görecegim diye" Lozan'da pasif, hatta tavizldirbir siyaset izliyordu. Gerektiginde Türkiye askerî güce bagvurmahydi. "Karymuzda yegâne dügman, Ingiliz'dir...Bagkumandan Paga'ya söylüyorum, Paga, ordunun bagmda otur bagka igin yoktur!"42 Îngiltere'ye kargi bu Jcadar derin güphelerin bulunmasi, sebepsiz degildir.Milli Mücadele sirasmda Ingilialer Türkiye Kürtlerini Milli Hareket'e kargi ayakland1rmaya, bazi Kürt agiret beylerini kullanarak Mustafa Kemal'i ve Rauf Bey'i Sivas'ta öldürtmeye çahquuglardi. Lozan'da ise Ingilizler hem dogu illerimizde bir "Ermeni yurdu" için toprak verilmesru istiyor, hem "Müslüman azmhklar" kavramm1 kabul ettirmek, azmhgi" diyerek syn nüfus kategorileri yaraazmhk" ya da azmhk haline getirmek istlyordu. Türk heyeti bir tarak, Kürtleri ayn reddetmigti.6 bonu giddetle Lozan'a Meclis'te çegitli oturumlarda yöneltilen elegtiriler, ciltler tu"dilsel

"soy

4 I. Yusuf Ziya Bey'in konugmasinin tam metni: Fahri bkr. Mustafa Budak, a.g.e., sf. 426-428.

Çoker,a.g.e.,

sf. 783-790; äzeti lçin

42. Birçok defa sór olan Huseyin Avni Bey'in bu konugmasi için bkr. Fahri sf. 703-709.

Çoker,a.g.e.,

43. Bu konuda bilhassa Riza Nur Türkiye'nin görüglerinin sõzcülügün0 yaptl. Bkr. Seha Meray, Lozan Barig Konferansi, cilt 2, sf. 152-15¯/.

456

tacak uzunluktadir. O zaman Musul'un gitmesini elegtiren mebuslar gibi, modern tazihçiler de Musul vilayetinin Irak'a biralaldini takdirde, ileride Ingiltere'nin Musul'daki Kürtlere özerklik vermesi halinde Türkiye'deki Kürtler için de aym isteklerin ileri sürülebilecegini belirtiyor. Oysa Türkiye Musul'u ahrsa, bölgedeki Kürtlerin Türkiye yurttay1 olarak Türklerle aym çati altmda yagamasmm kolaylagacagm1 yaz1yor.44 Îngilizlerin Irak'tan ayrihrken Kürtlere özerklik verdirdiklerini görecegiz. Lozan sürecinde ve Irak smirmm tespit edilecegi 1926 yllma kadár olan dänemde, iq dönüp dolagip, Îngiltere ile savagi göze ahp almamaya gelmigtir.

Cebelibereket (Osmaniye) Mebusu Îhsan Bey'in Meclis'te Lozan'1 elegtiren konugmasmda bu açik olarak ortaya konuluyor Musul gidiyor, bu ne muazzam ig... Yann Îngilizlerorada bir Kürt daKargaga yapacaklar, hepsini yapacaklar... Musul'u isteriz. Ne ile? Harp ile mi? Evet harp ile pekâlâ... Gel Genelkurmay Bagkam, gel Bagkumandan, gel Harbiye Nazin, Musul için bir harbe karar verdigimiz zaman hangi devletler hasun olarak kargimiza ç1kacaktir? Bunlarm kuvvetteri ne kadardir? Kaynaldan nedir, vasttalan nedir, parasal durumlan nedir? Muvaffakiyet ümidi yüzde kaçtir?.. Halledecegimiz mesele budur. Heyecana kap1hp igi uzatmayahm...45 vasi yapacaklar.

Herkes Musul'u kaybetmenin ileride yeni Türkiye'yi Kuzey Jrak'tan gelecek ciddi bir tehditle kargi karplya b1rakacagmi biliyor... Ismet Papa 3 Mart tarihli oturumdaki konugmasmda, Meclis'e güvence veriyor, Musul'un Lozan'dan sonraki bir yll içinde "Îngiltere ile Türkiye arasmda dostane halledilecegini" yoksa Milletler Cemiyeti'ne gidilecegini söylüyor. Diyarbekir Mebusu Haci SükrüBey soruyor: .

Milletler Cemiyeti bir sene sonra bizim haklamizi vermezse?

Ismet Papa kürsüden cevap veriyor: O zaman harp ederiz!*6

Elbette Gazi gibi, Rauf Bey gibi, Ismet Papa da harbi göze almayacaiçin Musul'dan feragat" diye Lozan'dan imuzi biliyordu; zaten "sulh

44.

Ömer Kürkçüogiu,

Türk

ingilizliigkileri,sf. 285.

45. Kâzim Öztürk,a.g.e., sf. 49. 46. Ismet sf. 95.

inönü'nün TBMM'deki

Konugmalari.

1920-1938, TBMM yayinlan !992,

457

kendisi telgraf çekmemig miydi? SimdiMeclis'i yatigttrmak için böyle konuquyordu tabii! Meclis'teki görügmelerde 80'e yakm mebus konuquyor; Rauf Bey ve Ismet Papa dahil... Elegtirilere kargi Bagvekil Rauf Bey, Ismet Paga ve Riza Nur cevap etmeyin, kaybetmeyecegiz" tarveriyor, ama verdikleri cevap, zmdadir. Mustafa Kemal Papa, agirhk koymas1 gerektigi noktada konuihmh bir dille Ismet Pagave Rauf Bey'i savunuyor. or, Tevfik Rügtü (Aras) ve 129 arkadagi Gazi'nin yakm adamlarindan Meclis'in 6 Mart günlü oturumunda iki maddelik bir önerge veriyor: • Lozan'da görügmelerin kesilmesinden hemen önce Müttefiklerin "merak

verdigi

"barig

projesini"

reddediyoruz.

Musul meselesinin hallini geçici olarak ertelemek ve Avrupa ile olan smirlarmuz1 tespit etmek için verilen izahati dinledik. Mali ve iktisadi meselelerde tam bagunsizhgim1zi saglayacaklarmdan emin olarak Bakanlar Kurulu'na ve Ismet Paga'nm delege heyetine güvenoyu verilmesini teklif ediyoruz. Gazi söz ahyor; meselenin iyi ve kötü yönlerinin aydmlandigim, Ingilizlerin sundugu bang projesini reddettigimizi, güvenoyu verilerek delege heyetimizi güç1endirmek gerektigini, bagimsizhgumzdan ve Mianlatlyor sak-1 Milli'nin temel noktalarmdan taviz verilmedigini Ve 190 milletvekilinin katildigt oylamada hükümetle birlikte Ismet Papa heyetine 170 mebus güvenoyu veriyor. Îsmet Papa Lozan'a giderek görügmelere tekrar baglayacakbr, Musul'u erteleme etkismi Meclis'ten almig olarak... •

Ve Meclis onayllyor tos gü24 Temmuz'da Lozan da imzalanan barig antlagmasi, 23 olmanü Meclis'te madde madde görügülüyor. Meclis'te hiç diál halde sert elegtirilet oluyor. Lozan Antlagmasi'nm Musul'la ilgili 3. maddesi gäyledir: "muhalif"

Türkiye ile Irak arasmdaki suur, igbu antlagmamn yürürlüge giriginden baglayarak dokuz ayhk süre içinde Türkiye ile Ingiltere arasmda dostça bir çözüm yoluyla tespit edilecektir. Bu süre içinde iki hükümet arasmda bir anlagmaya vanIamazsa, anlagmazhk Milletler Cemiyeti'ne gätürülecektir...

Bu 3. madde bugünkü Suriye simrmuzi da düzenliyor Mardin Mebusu Necip Bey, "Bu hudut o havali halkim öldürmügtür" diyor. SairYahya Kemal Bey, Hatay ve Musul'un suurmuzm öbür tarafmda ,

458

kalmasuu elegtiriyor; smirm öbür tarafmda kalan "Türklerin ve Kürtlerin" Türkiye'ye katilmak için bayrak açtigmi söyleyerek mefkûremizi hiçbir gey durduramayacakttr" diyor. Modern Türkiye'nin büyük egitimcilerinden Mustafa Necati, ategli milliyetçi bir genç olarak kürsüdedir: "bizim

Efendiler bu antlagma nâtamamdir eksiktir). (tamamlanmamigtz, Böyle bir nâtamam antlagmaya kayrtsiz garts1z oy veremeyiz. Çünkükuponlar meselesi hallolunmanugtir... Bizden ayr11mas1imkândahilinde olmayan Musul lutasi için heyet daha bir karar vermemigtir. Musul kitasi Türk'tür ve ilelebet Türk kalacaktir.. Efendiler bu antlagmada iktisadi istiklâlimiz temin olunmaruptir...

Necati'nin uzun konugmasi, Lozan'm sert bir,ëleptirisidir Karesi (Bahkesir) Mebusu Ahmet Süreyya Bey, Musul'un almmamig olmasmdan üzüntüsünü belirtiyor, ama ümidini kaybetmemigtir: Devletimiz, süratle müzakerelere ba.91ayarakMusul konusunda siyasi zafer temin edecektir.*

da bir

Hatay anavatana katilacak, ama Musul konusundaki bu beklentiler gerçeklegmeyecektir. Birinci Meclis'te Hüseyin Arni Bey'in söyledigi gibi, "Musul'u gimdi vermeyen, dokuz ay sonra niye versin?!" ÜstelikMusul hakkmda karar verecek Milletler Cemiyeti bir çûras1" idi. Gerçekten, Milletler Cemiyeti, Türkiye üye olmadig1 gibi, Ingiltere'nin etkinliginde bir kurulugtu.48 "ingiliz

Basmda Kuzey Irak kaygis1 Lozan imzalanmig, ama herkeste Musul, Kuzey Irak kaygisi var. Gazi ve hükümet artik bunu söylemiyor tabii... Ama basm yazlyor. Basm Lozan Antlagmasi'm çok büyük çapta olumlu bulmugtur. Buna

Tevhid-i Efkâr gibi Gazi'ye kargi mesafeli duran bir gazete de dahildir. Gazetenin bagyazari Velid Ebuzziya, Lozan Antlaÿmasi'nda bulundugunu belirtiyor, Bogazlar ve Musul konularmda "Îngilizler alacagm1 aldi" diye yazlyor, ama genel olarak Lozan'1 çok bagarih buluyor, bagamsizhga kavugtuk" diyor? Hüseyin Cahit, 25 Temmuz 1923 tarihli Tanin'de qu çok önemli sa"pürüzler

"gerçek

tirlari yaziyor:

47. Lozan Antlagmast imzalandiktan

sonra Medis'te yapilan gärügmeler için bkz. Kâzim

Öztürk,a.g.e., I. cilt, sf. 5 I-I40. 48. Ömer Kürkçúoglu, a.g.e., sf. 286. 49. Ahmet Temiz, Velid Ebuzziya'nm

Lozan Mektuplarr,

sf. 177, 635-639.

i

'

i

459 Irak'i bütün bütün tahliye etmek tasavvurunda bulunan Îngiltere, Musul'da ve Kürdistan'da Türkiye'nin etrafmi kendi elinde bir Kürdistan çemberiyle kugatmak, bizi tecrit eylemek siyasetini takip edecek mi? Etmeyecek mi? Bizce bu noktanm ehemmiyeti herhalde Musul ziyadedir... Bu pek esash olan meselepetrollerinin ehemmiyetinden nin hallini sonraya birakmaga razi olmamiz, Îngiltere'nin izzet-i nefsiileri geldi. Yeni zamanda yeni Türkini rencide etmemek arzusundan itimat ye'ye kargi Îngilialerde ve güvenin vücut bulacagt bir zamanm geçmesini beklemek faydadan uzak olmaz... Ingilizkamuoyu ümit ederiz ki Musul meselesinde Türklerin hayati menfaatlerine hürmet edecektir.

Musul ya da Kuzey Irak meselesinin Türkiye için nas11hayati derecede önemli oldugunun o zaman da görlildügünü ortaya koydugu gibi, yeni Türkiye'nin Bat1'ya ve Ingiltere'ye yaklagma siyasetindeki sebeplerinden birini de izah ediyor. 1856 Ahmet Emin Yalman da 25 Temmuz 1923 tarihli yazismda, Meselesi"ni anlatlyor, baglayarak Paris Antlagmasi'ndan Antla.ymasi'nm bagarih olda" Lozan olsa hususlar gitmeyen gumuza kazanma" vurgusu "Bati'nm güvenini dugunu anlatlyor. Yalman da

Hüseyin Cahit'in bu satirlari

"ho-

"§ark

yaplyor:

Îqiniçinde her geyden evvel, taahhütlerimizi yerine getirmeye mukteispat etmek vard1r. Daha antlagma imzalanmadan dir bulundutumuzu bir iki gün evvel, Ingiliz delegesi, medeni bir devlet sifatlyla taahhütlerimizi yerine getirme hususundaki kabiliyetimize dair güpheler ortaya koymuqtu... Yeni Türkiye'nin milletlerarasi bir taahhüdünün yüzde yüz laymetli oldutunu Sir Horace Rumbold'a ve herkese ispat etmek, en esash bir vazifemiz olmahdir...

Ahmet Emin Yalmait, yazismm devammda, Musul meselesinin legüven vermenin" gerekli oldugunu himize çözümü için de yaz1yor. "digariya

Biz her cihetle digariya kargi güVen telkin etmek mecburiyetindeyiz... Bize kargt hakh haksiz mevcut itimatsizhklari bertaraf etmeye ça½mak, kendi hayati menfaatlerimiz icabidz. Askida kalan meselelerin halli hususunda da bu itimadm büyükbir yeri olacaktir.50

Hilafet'in kaldmlmasmda ve diger devrimlerde "Bati ideali"nin nmda, Bati'ya güven verme fikrinin de büyük rolü oldugu kesindir. 50. Hüseyin Cahit ve Ahmet Emin Yalman'm yazilari içln bkz, Kâzim 146-149.

ya-

Öztürk,a.g.e.,

sf

460

Gazi'nin Musul siyaseti "reel

Mustafa Kemal Papa politika" ustasidir, hedefini -imkâna göre ayarlayacaktir... 11 Eylül 1919 tarihli Sivas Kongresi Bildirisi'nin L maddesinde, milli smirlar, Mondros Mütarekesi'nin imzalandl L 30 Ekim 1918 tarihindeki simrlanmiz olarak tammlamyor: 30 Ekim 1918 tarihindeki suurlarumz içinde kalan

ve her noktasi lslam ezici çogunluguyla meskûn olan Osmanh memleketi...51

Mustafa Kemal Papa 28 Arahk'ta Sivas'tan Ankara'ya geliyor ve aym gün Ankara egrafma bir konuçma yap1yor. Osmanh Devleti'ni, Mondros Mütarekesi'ni, "Yüce Hilafet makammm hurtar11masmi", Erzurum ve Sivas kongrelerini, Kuva-yi Milliye'yi âmil, irade-'l milliyeyihâkim Ialma hedefini anlattyor... Henüz Istanbul'da Meclis toplamp Misak-i Milli'yi yaymlanug degildir. Mustafa Kemal, uzun konugmasmm milli s1mrlarla ilgili bölümünde Sivas Kongresi Beyannamesi'ndeki tanmu açikhyor Devlet için milli yeni bir suur kabul ettik. Bu simr Beyanname'mizin 1. maddesinde aç1klammqtir... Bu suur Îskenderun Körfezi'nin güneyinden, Antakya'dan... Firat Nehri'ne kavuçur. Oradan Musul, Kerkük, Süleymaniye'yi içine ahr. Bu suur ordumuz tarafindan silahla müdafaa. olundugu gibi aym zamanda Türk ve Kürt unsurlarla meskûn vatan kisimlanruzdir...52

Sivas Kongresi'nden dört ay sonra 28 Ocak 1920'de Osmanh Mebusan Meclisi'nin gizli oturumunda kabul edilen Misak-i Milli'nin birinci maddesinde aym tamm daha uzun bir paragraf halinde veriliyor. ÇoArap olan ülkelerin ayrilma hakla ifade edildikten sonra, milli gunlup smir göyle tanunlamyor: 30 Ekim 1918 tarihli Mütareke Antlagmasi'mn tespit ettigi hattm dahil ve haricinde din, irk ve emel balammdan birlikve birbirine kargihkh saygi ve fedakârhkla dolu, toplumsal ve 1rkî hukuk ve çevre partlan tama m1yla uyumlu olan Osmanhlslam çogunlugunun yerlegik bulundugu losimlarm tamatm aynhk kabul etmez bir bütündür.53 S I. Tam metin: ABE, cilt 3, sf. 361-36 I. 52. Bkz. ABE, cilt 6, sf. 30. 53. Misak-i Milli'nin orijinal diliyle tam metni bkr. Mustafa Budak, idealden Gerçege, Misak-i Milli'den Lozan'a Dig Politika, sf. 156-158; sadelegtirilmig metni için bkr. Fahri Çoker,Türk Parlamento Tarihi, l. Dönem, I. cilt, sf. 32-33. (Sivas Kongresi'nde mütareke sinirlarinin deyimi kullamlirken Misak-i Milli'de ve diginda" deyimi kabul edilmigtir.) "içinde"

"içinde

461

Mustafa Kemal Paga, Misak-1Milli'den önce de, sürekli olarak, sonra hudutlada Îskenderun (Hatay), Musul, Kerkük ve Süleymaniye'yi vurguluyor. Meclis açildiktan bir gün sonra, 24 rmuzin dahilinde" olarak Nisan 1920 günü yapttgi uzun tarihî konugmada aym sözleri tekrarl1yor; Güney suurumzm "Îskenderun'un güneyinden" baglay1p "Musul vilayeti, Süleymaniye ve Kerkük havalisi"ni içine alan simr oldukunu belirtlyor.54 Hatta Heyet-i Temsiliye Reisi olarak, diger Anadolu illeri gibi Musul ayetinde de TBMM'ye mebus seçimi yapilmas1 için talimat veriyor. Ama Ingiliz iggalinde oldugli için seçim yapilam1yor. meydana geti1 Mayis günü Mustafa Kemal Papa Meclis'te simrlar" konuguyor: hakkmda ren unsurlar" ve "milli

"milleti

"milli

Yüce Meclisinizi teghil eden zevat yalmz Türk degildir, yalmz Çerkez degildir, yalniz Kürt degildir, yalmz Laz degildir. Fakat hepsinden meydana gelen Îslami unsurlardz... Hep kabul ettigimiz esaslardan birisi ve belki birinci olam simr meselesi tayin ve tespit edilirken, milli sirurimiz iskenderun'un güneyinden geçer, doguya dogru uzanarak Musul'u, Süleymaniye'yi, Kerkük'ü içerir...55

Mustafa Kemal, 20 $ubat1921 günü Amerikah gazeteci Streit'e mülakat veriyor. Musul petrollerini soran gazeteciye, Mustafa Kemal, suurlarmuz içinde bulunan Musul"daki petroller Misak-1 Milli gekilde istismara biralolmaksizm bälge hallanm ve insanhšm ortak yaran ugrunda serbestçe igletilebilir" diyor.56 Cevap çok ilgi çekicidir: Hem Musul'un Misak-1 Milli'ye dahil oldugunuvurguluyor, hem petrollerin insanhšm yaranna igletilebilecegini söylemekle, Türk yönetiminde bir Musul'da petrolün Bati igletmeciligineaç1k olacagi mesag1m veriyor. Son derece diplomatça bir cevaptir bu. 27 Eylül 1922... Büyük Zafer kazamlmig, henüz Lozan ortada yok. Ingiliz The Daily Telegraph gazetesinin muhabiri John Clayton Kuzey Irak petrollerini soruyor, Gazi qu cevabi veriyor· "esasen

"hiçbir

Söz konusu topraklar, Misak-1 Milli'de belirtilen topragumzm bir parnüfusun çasi olan Musul vilayetindedir. Bu topragm üzerinde yagayan büyük çogualugu Türk'tür... Mesela, Amerika'nm memleketimizde siyasi ihtiraslan olmadigmdan, Türkiye'deki petrolden istifade etmesinin aleyhinde bir gey yoktur...57 54. ABE, cilt 8, sf. 46. 55. ABE. cilt 8, sf. 157. 56. ABE, cilt i I I, sf. 64, 57. ABE, cilt I3, sf. 336.

462

20 Ekim 1922; Gazi, Amerikan United Press ajansma "Musul vilayeti milli suurmuz dahilindedir" diyor.58 25 Arahk 1922; Lozan müsakereleri sürüyor. nal gazetesine aç1klama yapiyor

Gazi Fransiz Le Jour-

Musul vilayetinin milli simrlarumza dahil araziden oldugunu defalarca ilan ettik. Lozan'da gu anda kargumzda mevki almig olanlar bunu pekâlâ bilirler. Vatamnnzm smirlanm tayin ettigimiz zaman büyük fedakârliklara katland1k. Menfaatierimize aylon olmakla beraber uzlagmac1 hareket ettik. Artik milli arazimizden en ufak bir parçasim bizden koparmaya çalg mak pek haksiz bir hareket olur. Buna katiyen razi olamaylz.59 17 Ocak 1923; Lozan müzakereleri devam ediyor. Gazi, tecilerle görügüyor,Musul konusunda gunlan söylüyor Musul'da israr ediyorlar, belki de vermeyecekler... li hudutlarmuz dahilindedir...

Izmit'te gaze-

Musul vilayeti mil-

Daha önce gördügümüz gibi,. Gazi, Musul'u kaybedersek orada kubir hükümetin Türkiye'deki Xürtleri etkileyebilecegini söylüyor ama soruyorum, her gey oldu bitti, Musul için muhabegirmeyecegimizin igaretini reye mi girecegiz" diyerek muharebeye rulacak

"siyasi

veriyor.60

30 Ocak 1923, Gazi Îzmir'de gazetecilerin sorularma

cevap veriyor

Musul vilayeti Türkiye devletinin milli suun dahilindedir; buralana anavatandan kopanhp quna buna hediye etmek hakk1 hiç kimseye ait olamaz. Milletler Cemiyeti ile bu meselenin münasebeti yoktur.61

2 Subat1923, Gazi, Îzmir'de halkahitaben

konuquyor:

Biz, Misak-1 Milli ile tespit ettigimiz zaruri gartlan elde etmeye mecburuz... Mesela Misak-1 Milli'nin birinci maddesini hatirlarsmiz, bu madde arazi ve suur meselesidir. Hâlbuki bugünkü neticeye göre henüz mu hataplanmiz bugünkü milli suurlarumz dahilinde bulunan memleketimizin kisimlanm bize vermek istemiyorlar. Mesela Musul ve Musul'un güneyindeki lutayi bizim elimizden, bizim anayurdumuzdan gasp etmek istiyorlar... 58. ABE, cilt i4, sf. 30. 59. ABE, cilt 14, sf. 198. 60. An

inan,a.g.e.,

sf. 44-45.

61. ABE, cilt \5, sf.44.

463 I i

i

Gazi konugmasmm devammda Musul'u bir vatan meselesi olarak gördüklerini, Îngilizlerin ise petrol diye baktiklarun söylüyor, Musul viIayeti halkmm hissen, dinen" Türkiye'ye bagh oldugunu belirtiyor, Musul'da plebisit yapilmasmi istlyor,62 4 Subat'taLozan görügmeleri kesintiye ugruyor ya da ara veriliyor. Gazi, Lozan'dan dönen Îsmet Paga'dan ayrmtih bilgiler alm14t1r. Musul'un Lozan görügmelerinden ayri tutularak gelecek bir y11da Îngi tere ile Türkiye arasinda çözümlenmesi, olmazsa Milletler Cemiyeti'ne götürülmesi gündemdedir. Ismet Papa, bu gekilde, "Mudiye Gazi'ye telgraf sul'dan feragat ederek sulh aramak fikrindeyim" çekmigti zaten. Konu 27 Subat'taMeclis'in gizli oturumunda görügülüyor. Îsmet Paga Lozan görügmelerini anlatlyor, Meclis'ten "Musul gidiyor" sesleri yükseliyor, sert elegtiriler yap1hyor. Îzmit Mebusu Sirri Bey konuquyor: "örfen,

Lozan'da Misak-1 Milli'den feragat ettiler... Arazi meselesinin hiçbir noktasi temin olunamadive binaenaleyh milletin senelerden beri etrafmda dönüp dolagtigi ve âleme ilan edilen Misak-1 Milli çignendi, heba edildi, iptal edildi, battal edildi...

Ve Mustafa Kemal Papa

"usul

hakkmda söyleyecegim" diyerek söz

ahyor Misak-i Milli'den bahsediyor. Delege heyetimiz Misak-1 Milli'yi mahvetmig, Bakanlar Kurulu Misak-1 Milli'yi feda etmig. Ben de diyorum ki, Sirri Bey Misak-i Milli'nin ne oldugunu anlamanugttr. Misak-i Milli'pin ne oldugunu evvela anlamah, ondan sonra sal-

Sirri Bey gibi

arkadaglarumz

dirganlarm kim olduguitu meydana koymah. Efendiler, arazi meselesi ve hudut meselesi, Misak-1 Milli'nin, malumu kapsammdadir. Misak-1 Milli gu hat, bu hat diâliniz, birinci maddesinin çizmemigtir. O hududu çizen gey milletin menfaye hiçbir gekilde hudut ati ve yüce heyetinizin balagmdaki isabettir. Yoksa haritasi meveut bir hudut yoktur...

Sirn Bey oturdugu yerden Gazi'ye cevap veriyor: çok tegekkür ederim ki sözlerimi murafaa buyurduanlamadigmu söylediniz. Misak-1 Milli'nin, bendemz, naz (tartigtmiz), yazanlarmdamm. olmayarak, haddim Papa Hazretleri

Sirn Bey'in bu sözlerine sinirlenen 62. ABE, cilt 15, sf. 85.

Gazi kürsüden cevap veriyor:

464 Keyke yazmaya idiniz. Bagmuza çok bela koydunuz. Yani bugün katiyeti ihlal eder sözlerden bagka bir gey yapmadruz.

Gazi konugmasmm devammda Lozan'daki heyetimizin Misak-i Milli'ye tecavüz etmedigini, bilakis riayet ettigini, uydugunu söylüyor, Musul konusunda meselenin özünün ingilizlerle bir savaga girip girmemek oldugunu anlattyor: Bugün kolayhkla hepimiz anlayabiliriz ki, Musul'a vermemekte 1srar hallini, muharebeedersek muharebeye dahil oluraz. Musulmeselesinin ye girmemek için, bir sene sonraya ertelemek demek, ondan vazgeçmek demek degildir. Belki bu amaca ula.ymak için daha kuvvetli olabilecenimiz bir zamam beklemektir. Bugün sulh yapanz, bir ay sonra, iki ay sonra Musul meselesini halletmeye loyam ederiz (ayagakalkanz). Fakat buva15t kargumzda yalmz Îngigün Musul meselesini halletmek istedigimiz liz degil, Fransiz, Italyan,Japon ve bütün dünyanm dügmanlan vardir. Ve yalruz karg1 karg1ya kaldigmuz zaman ingilizlerlekargi kargiya kalacag1z. Bunda menfaat var rudir, yok mudur?.. Mesele bunn takdir etmektir...6

Milli duygular ve Kuzey Irak'tan ileride Türkiye'ye gelebilecek tehlikelere dair öngörüler ne olursa olsun, Türkiye Musul'daki Ìngiltere ile sava.91 göze alamaz. Kâzun Karabekir'in de söyledigi gibi, batt illerinden Musul'a asker kaydmlmasi bile Ingiliz gücü kargismda yetersiz kalacant gibi, Bati Cephesi'nin savunma balammdan bu gekilde bogaltilmasi Yunanhlarm Trakya'ya ve fagist Îtalya'nm Yunanhlarla beraber tekrar Ege Bölgesi'ne yönelmesine yol açabilir.64 Musul için savagi göze almabilir bir risk olarak gören hiçbir Milli Mücadele lideri yoktur. Sadece kumandanlar degil, sivil Rauf Bey de bu görü.ytedir. Mustafa Kemal "Musul Misak-1 Milli'ye dahildir" derken milli bir hedefm siyasetini yapmigt1r; bunun gerçeklegmeyecegini görünce, realist bir tutumla siyasetini degigtirmigtir. O zaman ay önce göyle diyordun..." diyecek muhalefet de basm yoktur! da Muhalefetin ve basmm bu güce ulaytig1 günleri yagayacak olan Î met Inönü, amlarmda° Lozan süreci hakkmda Meclis'te yap11an gizli oturumlardaki sert elegtirilerden bahsederken gunlan söyleyecektir: "iki

Büyük gazeteci toplulugu yoktu. Ecnebi ajanslar da yoktu. Simdiki güçlüklere kiyasla, o zaman her gey oldugu gibi gizli kahyordu denilebilir Yalmz tabii Meclis'ten çiktiktan sonra herkes kendi mizacma göre, ras63. Kâzim Öztürk,Türk Parlamento

Tarihi, TBMM

-

II. Dönem,

cile I, sf. 46-48.

64. Kâzim Karabekir, Pagalarm Kavgasi, Emre Yayinlari, istanbut,199|, sf. 279-280.

465

geldigine, her meseleyi istedigi gibi anlatlyor, propagandasim yap1yordu. Fakat bu nihayet, memleket ölçüsünde tesiri olmayan, tesiti ve yayllma kudreti geç ve güç olan gartlar içinde yap1hyordu. Ve mahdut çevrelerde kahyordu. Bundan da gikâyetimiz pek yoktu...65 Mustafa Kemal, Musul ugruna savaga girmemekle dogrusunu yaprugtir. Savagma tezini dogru bulan tek Milli Mücadele lideri yoktu zaten.

Lozan sonrasmda

Musul

Lozan hükümlerine göre, Musul meselesi Türkiye ile Îngiltere arasmda ikili görügmelerle halledilecek. Dokuz ay içinde anlayma saglayamazlarsa mesele Milletler Cemiyeti'ne gidecek... "dokuz ay"m baglangici nedir? Lozan Antlagmas1'nm 3. maddePeki, "yürür1üge girdikten sine göre, Lozan Antlagmas1 taraflarca onaylamp sonra" bu dokuz ayhk süre baglayacak; buna dikkat! Londra, ikili görügmelere baglama konusunda ayak süräyor, zaten Musul halen elindedir. Ankara görügmelere baglama talebinde bulundugu zaman, Ingilizlerin tavn gudur Görüqmelere baglayacag1z da ne oÏacak?Aym tartigmalar bir daha tekrarlanacak. Nasil olsa nihai ve bi66 zim için uygun çözüm Milletler Cemiyeti'nde saglanacaktir MC sürecine bu gekilde güvenen ingiltere, görügmelere ba.plamay1 istiyor. bile bir gibi Türkiye'ye noktada Ismet Paga'nm isabetli bir tutumu vardir; Musul için InBu gilizlerle görügmelerin baglamasuu isterken, Lozan Antlagmas1'mn Înonaylanarak girmesini" gart koguyor. giliz parlamentosunda imzalamaAntlagmast'm Türkiye Büyük Millet Meclisi, Lozan Çünkü ÎngilizIer onaylanugttr parlamentonun ise dan bir ay sonra onaym1 hem geciktiriyorlar hem bu onay olmadan görügmelerin 5 Ekim 1923'te baglamasim istiyorlar! Bu bir yandan Lozan'ut onaylanmasim geciktirerek Türkiye'ye baski yapma taktigidir, öbür yandan Türkiye'yi s1kigtirma taktigidir. Ne zaman görügmeye baglayalim diye yap11an uzun görügmelerin ardmdan, Türk-Ingiliz ikili görügmelerinin 19 Mayis 1924'te Îstanbul'da ba.plamasi kararlagtinhyor. Tarihimize "Haliç Konferansi" diye geçen görügmeler.. Türk heyetinin bagmda Fethi (Okyar) Bey var; kendisine "Musul, Kerkük, Süleymaniye gehirlerini íçine alan bir simr" çizilmesi için talimat verilmigtir. Îngiliz heyetinin bagmda Irak'taki IngilizYüksek Komiseri Sir Percy Cox vardu Türkiye Hilafet'i kaldirmigte, Ismet Paga bunun ingiltere'yi Musul "satmak"

"taviz"

"yürürlüge

65. Ismet Inänü, Hatiralar, 66. Mim Kemal

Öke,a.g.e.,

sf. 372. sf. 130.

olumlu etkileyecegini söylemigti, gerçekten hilafetin kaldmlmasi Îngiltere'de, Bat1'da memnunluk yaratmigtt.. Ingiltere'de iktidara, Türklye'ye daha sicak davranacag1 beklenen Îççi Partisi geçmigtir; üstelik yeni Îngiliz Bagbakam McDonald alti ay önce Türkiye'yi zianlay1eh" mesajlar vermigti... yaret etmig, Türkiye'ye kargi ümitlerle Haliç Konferansa böyle baghyor, ama Ingiltere'nin hiç de yumugamadiál hemen anlagahyor. Îngiliz Cox, birakm Türkiye'ye Musul'u vermeyi, aksine, Türkiye'nin Hakkâri'yi Nasturi veya Nesturi Hiristiyanlarma vermesini istiyor!67 Ankara'da tam bir gokL H1ristiyanhšm Nasturi mezhebine mensup agiretler öteden beri Hakkâri civarmda yag1yorlardi. Musul meselesinin Milletler Cemiyeti'ne gittigi süreçte, 7 Agustos'ta Nasturi Nohup agiretinin reisi Gülyano Aga, bir baskmla Hakkâri Valisi Halil Rifat BeyTkaçmyor, valinin korumasmdaki üç jandarma erini öldürüyor. Ardmdan Nasturi agiretleri ayaklamyor. Cafer Tayyar TEgilmez) Papa harekâta girigiyor, isyan bastinhyor, Nasturi agiretlerinden bu civarda kalanlar Irak'a kaç1yor.M Ingiltere'nin Nasturiler için Hakkâri'yi isteyerek Musul konusunda Türkiye üzerinde politik bask1 uyguladigi bir süreçte, Nasturi isyam elbette tesadüf degil... 5 Haziran'da Haliç Konferansi sonuçsuz dag1hyor. Artik Musul, Lo3. maddesine göre, "Îngiliz çûrasi" olarak görülen zan Antlagmasi'nm Milletler Cemiyeti'ne gidecektir. Elbette Ankara ayaktada, mebuslar öfkelidir, basm serttir... Mebuslar Bagvekil Îsmet Paga'y1 aparak, 12 Ha2iran'da kalkip Reisicumhur Mustafa Kemal Paga'ya gidiyor, Meclis'in olaganüstü toplantiya çagrilmasim istiyorlar. Kemal Papa onlara sükûnet tavsiye ediyor: meselesinde

"daha

Vaziyet ciddidir, hatta tehlikelidir. Çokhassas hususlan içerdigi için Her.geyin meselenin ayrmtilan haklanda sizi pek tatmin edemeyecegim. ötesinde memleketimizin selameti için serinkanh davranmahyiz. Birincilikle önemli meselelerle lay1gi ile ilgilenebilmesi için hükümetin sükûnetle davranmasi gereklidir...

Gazi, sözü Meclis'teki

tartigmalara getirerek gunu söylüyor'

Benim dügünceme göre, Meclis'teki tartigmalar lüzumsuz yere kamuoyunu ve hisleri galeyana getirebilir. Onun için bir süre daha sessizce beklemek yerinde olur. Sizi temin ederim ki ilk müsait zamanda Meclis'in toplanmasi tegebbüsünü ben de alacagim.69 67.

Ömer Kürkçüoglu,

-292.

a.g.e.,

sf. 29 I

68. Nasturi isyam ve askeriharekat 69. Mim Kemal

Õke,a.g.e.,

hakkinda bkz. Mim Kemal

sf. 135,

Öke,a.g.e.,

sf. 136-140.

i

467

Meclis tam dört buçuk ay sonra, 30 Ekim'de olaganüstü toplant1ya çagnlacak, Ismet Papa bilgi verecektir. Îsmet Paga'mn konugmasmdan anlagihyor ki, Meclis'in olaganüstü asil sebep, basmda da genig yer alan "Nastoplant1ya çagnlmasmdaki turi ayaklanmasi"dir. O vakit henüz Takrir-i Sükûn dönemine girilmedigiiçin basm sansürsüz haber, yorum ve eleptiri yaymlayabiliyor. Ìsmet Papa 30 Ekim'deki toplantida Meclis'e bilgi verirken, 7 Agusaldigim, ya"Nasturi egloyas1"nm Hakkâri Valisini kaç1np to daki jandarma kumandam ile erleri gehit ettigini anlatiyor. Nasturiolduguna dikkat çekiyor. Isyan sirasmda ve islerin . askerî birliklerimiz "Îngiliztayyarelerinin sirasmda yana kargi harekâti hatti" zaylat" veriyoruz. Îngiltere tecavüzüne" ugruyor, denilen smiri geçerek topraklarnmzi bu gekilde bombahyor; Îngiltere'ye protesto notasi veriyoruz. Ingiliz hava kuvvetlerinin defalarca birliklerimize ve ordugâhlarma bomba ve makineli tüfeklerle ateg açmasi"m Ankara defalarca protesto ediyor. Îsmet Papa bu olaylari ve verdigimiz notalan ayrmtih olarak anlati"esir"

'ta

,

"silahlandinlmig"

"statüko

"agir

"askerî

yor.70

Îngiltere Haliç Konferansi'nda Nasturiler için Hakkâri'yi isterken, Türklerin büyük tepki gösterecegini biliyor tabii... Türkler Büyük Zafer ve Lozan sevinci içinde, Musul öfkesini yagiyorlar, bir de Nasturilere Hakkâri'yi verecekler, olacak i; degil tabii! Îngiltere'nin hesabi, böyle bir imkâns12 teklifi ileri sürerek görügmeleri ç1kmaza sokmak ve igi Milletler Cemiyeti'ne götürmektir Öylede oluyor. Hüseyin Avni Bey, Subataymdaki Meclis görügmelerinde ne demigti? "Bugün Musul'u vermeyen, yarm verir mi?... Milletler Cemiyeti Îngi."

liz çûrasidir.

Ve Milletler Cemiyed Türkiye bir girigimdehulunuyor,

yine

"al

petrolü,

ver Musul'u" for-

mülü! Îngiltere yme kabul etmiyor.71

takintisi"mn diplomatik bir hata oldugunu göreceniz. Bu (MC) 20 Eylül 1924'te Musul meselesini görügmeCemiyeti Milletler ye baghyor. Fethi Bey, Türkiye'ain Musul üzerindeki egemenlik haldarmdan vazsonaçiarim kabul edecegini söygeçmeksizin yapilacak bir sorunlan plebisitle çäzülmez" diyor. lüyor. Ingilizler askerî operasyonlardan vazgeçIngilizler, görügmeler sürerken bile Türkiyd símrlart içinde olan Imadimiyoriar. Sevr Antlagmasi'nda bile ye'yi iggal etmekle kalnuyorlar, 29 Eylül'de yeni bir nota vererek suun "petrol

"plebisit"in

"suur

70. KSzim Òztürk,Türk Parlamento 7 I.

Ömer Kürkçüoglu,

a.g.e., sf. 293.

Tarihi, TBMM IŒ.Dönem II, cik Il,sí, 239-26 I.

468

daha kuzeye itiyorlar! Fethi Bey'in yalonmalan netice vermiyor. Aslmda Londra, Lozan imzalandiktan askerî operasyon düsonra zenleyerek", yeni çizilen suura esas olacak quo"yu Türkiye'nin degigtiriyor.72 aleyhine olarak parçaparça Bugün Îmadiye, Kuzey Irak'tadir! MC, 30 Eylül'de konnyu incelemek üzere, devletlerin nyruklarmdan seçilecek üç kigilik komisyon" kurmaya karar veriyor. Üç kipinin seçimini MC Meclisi yapocaktr. Komisyon göyle oluguyor: Macar Kont Teleki, Belçikah A. Poulis ve Komisyon Bagkam Îsveçli A. Wirsen... Birinci Dünya Savagi'nda Macaristan Türkiye'nin, Belçika Îngiltere'nin müttetiki idi; 1sveçtarafsizdir. Bu arada Nasturi isyant ve diger olay sebebiyle suurda Türk askeriyle Ingiliz askerleri arasinda çatigmalar oluyor. pkiye'nin bagvurusuyla, Milletler Cemiyeti 29 Ekim 1924'te, gerginligi azaltmak için, "Brüksel Hattt" denilen bir çizgiyi geçici olarak tespit ediyor, s1rf çat1emalan önlemek için... Bu çizgi, Ingilizlerin sürekli askerî operasyonlarla kuzenotalanyla çizgiyle ittigi 29 ve Eylül 1924 tarihli bire bir tammlanan ye örtügüyorP Ingiltere Irak simnm, bu gekilde, istedigi gibi çizmigtir! Ï(omisyon Musul vilayetini dolagarak incelemeler yaprug, hatta ingiçünkü Ingiltere'nin liz tezine aylon olarak, plebisit yapdabilecegini, kendisinin Faysal'1Kral olarak onaylatmak için Musul'da plebisit yapt1gimkaydetmigtir. Komisyon ekleriyle birlikte 19 sayfa tutan raporu 16 Temmuz 1925'te MC'ye sunuyor Rapora göre: • Türkiye ile Irak arasmdaki suur, Briiksel Hatti olmahydi... • Îngiltere'nin 1928'de sona erecek olan Irak mandasi, 25 yd daha uzatdmahydi. Musul'un çogunlugu Kürt'tü, Kürtler Türk ne Arap"tt Kürtlere idari ve kültürel haklar, äzerklik verilmesi kaydlyla Musul (Ïngiliz mandasi altmdaki) Irak'a baglanmahydi. • Bunlar olmassa, komisyon degigik seçenekler de sunuyordu: MC Musul'u Irak'a vermezse Türkiye'ye verilebilirdi. Komisyon Musul vilayetinde yaptigi incelemelerde Türkiye'ye bir sempati oldugunu görmügtü. Raporun temenniyati" (hallanarzulari) bälümünde u aç1kça yaz1hdir. Kont Teleki'nin yamnda üniformastyla Cevat Paga' "sayisiz

"status

"tarafs1z

"ne

"ahalinin

72. IhsanSerifKaymaz, Musul Meselesi, sf. 415417. Sevr Antlagmasi'nin Imadlye'yi Türkiye'de birakan 27. maddesinin ilgili bölümü göyledir Elcezire ile: Oradan garptan garka dogru bir istikamet-i umumiyede Musul vilâyetinin hudud-i garkisi üzerinde intihap edilecek bir noktaya kadar Arazi Ozerinde tayin edilecek bir hat Oradan bu hattin garka dogru giderek Türkiye ve Lran hududuna tesaduf ettigi noktaya kadar : Musul vilâyetinin Imadlye'nincenubundan geçecek bir surette muaddel hudud-i gimalisi..." *

"3-

73.

IhsanSerifKaymaz, a.g.e.,

sf. 421.

469

gören halk sevgi gösterilerinde bulunmuqtu. Kont Teleki, halkm Cevat Paga'nm üniformasma gösterecegi tepkiyi ögrenmek için beraber gezmeye ç1kt1gim, Türk pagasmm üniformasim görenlerden evvela küçük bübir grubun "Yaçasm Türkiye" diye tezahürat yapt1gm1,.yürüdükçe yük bir kalabahk olugtugunu, kalabahkta her smiftan insanm Türkiye yazmigtir.74 lehine gösteri yaptigmi raporuna seçenek olarak, MC uygun görürse, Musul'u Türkiye ile Irak Üçüncü ar mda taksim de edebilirdi; böyle bir seçenekte Küçük Zap Suyu taksim smmm olugturabilirdi. Rapor, ÎngilizlerinHakkâri talebini reddediyordu.75 Rapor çeligkiler içindedir. Bir taraftan Türkiye feragat etmedikçe Musul'un hukuki bakundan Türkiye'ye ait olacagim belirtiyor, diger taraftan 25 ydhšma Ingiliz mandasi altma veriyordu! Plebisit yap11sa Türkiye'nin tercih edilecegini söylerken, plebisite gerek görmüyordu. RaFethi Bey poru görügmek üzere Cenevre'ye bu defa degil, Digigleri.Bakam Tevfik Rügtü Bey gönderildi, o da manday1talumadigmuzi, Musul'daki egemenÏik haklarmuzdan feragat etmeyecegi"bagmüzakereci"

mizi söyledi.76

Tevfik Rügtü Bey, konugmasmda "Ingiltere'nin sürekli olarak Irak simnm kuzeye dogru ittigini" belirterek bunu elegtiriyor. Raporun "Türk ve Kürtleri iki ayn unsurlar olarak görmesini" de elegtiriyor ve Türkiye'nin Îngiltere hakkmdaki derin güphesim ifade ediyor Korumak gerekçesiyle ulusal bir unsuru (Kürtleri) ayirmak için izlenen amaci bir türlü anlayanuyorum. Bu amaç Kürtlerin ufak bir bölümünü (Musul) elde bulundurarak, bunlan Kürtlerin çogunluguna sahip ülke (Türkiye) aleyhinde... kullanmak nudir??? Yine Kuzey Irak endigesi!

Ve Adalet Divam

Üçlü Rapor da çözüm getiremeyince MC, iki karar abyor Biri, Estonyah General Laidoner'in Musul'a gidip incelemeler yapmast 74. Suphi Saacçi, Irak'ta Türk Yarligi, Tarihi Aragtirmalar ve Dokümantasyon Merkezi,

Istanbui, 1977, sf. l70. 75. Komisyon'un ön çaligmalarr, Kuzey Irak'ta yaptigiincelemeler, halkin Turkiye'ye egillçogunlugunun Türkiye ile birlegme egiliminin gizlenmesi" ve Rapor hakkinda ml, bkz. Ihsan§erifKaymaz, a.g.e., sf. 424-468; Mim Kemal Õke, a.g.e., sf. 149-158; raporun orijinal diliyle tam metni lçin bkz. Kadir Misiroglu, Musul Meselesi ve Irak Türkleri, Sebil Yayinlari, istanbul, 1972, sf. 134-152, "halkin

76. Kemal Melek, Musul 5orunu, 77. Prof.

Ömer Kürkçüoglu,

ÛçdalNegriyat,

l983, sf. 48.

Türk-Ïngilizliigkiteri,sf. 297.

470

ÖbürüMilletlerarasi Daimi Adalet Divam'ndan görüg ahnmas1... Türkiye, Estonyah General'i Brüksel Hatti'nm bu tarafma sokmuyor! Adalet Divam'ndan görüg almmasma gelince...Îngiltere bundan memsoruna hukuki çözüm olmaz" kurahyla itiraz edinun, Türkiye ise yor, Divan önüne ç1kmay1reddediyor! Ingiltere ise Divan'a hem temsilci gönderiyor hem kendisiiçin yararh buldugu bazi belgeleri sunuyorP Türkiye tammasa da Divan dosyay1 kabul ediyor... Divan'a götürülen sorular ve Divan'm verdigi cevaplar äzetle göyle: MC'nin verecegi kararm hükmü, Lozan'm 3. maddesi çerçevesinde nedir? 3. maddesi ile MC'nin yetkisiCevap: Taraflar Lozan Antlagmasinm ni kabul ettilderine göre, MC'nin verecégi karar baglay1cidir • MC'nin alacagt kararm oybirligiyle olmasi gart mi? ; Cevap: MC oybirligiyle karar almahdar. • Taratlar yani Türkiye ve Ingiltere oy kullanabilir mi? Cevap: Taraflar oy kullanamaz. Milletler Cemiyeti Meclisi, Türkiye'nin karyl ç1kmasma raimen 8 Arahk'ta Divan'm bu görügünü benimsiyor. Estonyah General'in raporu da olumsuz ç11ayor, Türkiye'nin bölgedeki Hiristiyanlara kötü davrandigmi söylüyor. Ingiltere Nasturi ayaklanmasiyla bu zemini saglamigt1 anlagilan. Bu olumsuz siyasi gidige, tam o sirada vahim bir olay daha eklendi: SeyhSaid Îsyam... "siyasi

•

SeyhSaid Isyam SeyhSaid Isyam 13 $ubat1925'te Elazig'm

Piran köyünde saklanan

adi suç mahkûmlarmi jandarmanm yakalamak istemesiyle baglayan çatigma, isyanm ilk lovilcmudu Isyan Erzurum'un güneyinden Diyarbalar'a kadar yayilacak, iki ay süren isyan 15 Nisan'da SeyhSaid ve adamlarmm yakalanmas1yla bastirilacaktir. 4 Mart 1925'te çikarilan Takrir-i Sükûn Kanunu ile sadece isyan bastirilmakla kalmayacak, bütün basm ve siyasi muhalifier susturulacak, 1stiklâl Mahkemesi isyancilardan bagka, siyaseten infaz kararlari a verecektir. "dehget Gazeteci Ahmet Emin Yalman, Takrir-i Sükûn dönemini, devri" olarak niteliyor?

Seyh Said Isyam'mn, Türkiye'nin Musul davasma büyük bir darbe güphesizdir. Askerî bakimdan orduyu son derece meggul edip rejimin bütün dikkatini üzerinde toplayarak Musul davasmda siyasi zaaf yarattig1 gibi, Türkiye'nin Musul tezinin temelinde bulunan "Türkler

vurdugu

78. Ömer Kürkçüoglu, a.g.e., sf. 298. 79. Ahmet EminYalman,Yakm Tarihte

Gördüklerim

ve Geçirdilderim, sf.999.

471

tezini büyük ölçüde zay1flatm10tir. Tarihçiler arasmda SeyhSaid Îsyam'nda Ingiltere'nin parmag1 olup olmadig1 konusu tattigmahdir. Ingiliz argivlerinde aragtirma yapan tarihçiler, SeyhSaid Isyam'm Îngiltere'nin tertipledigi veya destekledigi

ve Kürtler"

bir belge ve bilgi olmadigmi belirtlyorlar.80 Türkiye'nin elindeki bütün istihbari bilgileri görmüg ve Ba.pvekilolarak Seyh Said Isyani'nm bastirilmasmi yönetmig olan Îsmet Inönü bu k nuda gunlan söylüyor: konusunda

olan beri yuvalannug dogrudan dogIsyam'm Said propagandanm eserleri görülmügtür. $eyh delilruya Ingilizlerinhazirladig1veya meydana çikardigi hakkmda kesin ler bulunamamigttr. Fakat bundan güphe edilmig ve gerekli tahkikat yap11migtir. ÇünküÎngilizlerinMusul hareketi esnasmda ve daha sonra oldugu gibi, hudutlardave digandapropaganNasturi ayaklanmalarmda dayla, münasebetlerle SeyhSaid Isyam'mn patlamasmda zahiren yar-

Seyh Said Îsyam'nda memlekette

dimci oldugu intibal

senelerden

(izlenimi)mevcuttu.81

Anadolu'daki Ingiliz konsolosluldan ise, Londra'ya telgraffar yagdirarak, isyanm Irak'a müdahale için bahane olarak kullamlmak üzere Ankara tarafmdan çikarihmg olabilece ini ileri sürliyorlar182 Saçma tabii... Musul'un kaybi, Lozan'da bagladi, 1925'e kadarki görügmelerde deiçe çevirerek vam etti. SeyhSaid Isyam Türkiye'nin dikkatini tamamen zaafa dügürerek Muve Musul'a dönük iddialarmda Türkiye'yi daha da sul'un kaybma son noktay1koydu. Milletler Cemiyeti, 16 Arahk 1925'te Musul hakkmdaki nihai karari verdi. MC, komisyonntakaranm aynen benimsiyordu: Brüksel Hatti simandasi mr olacakti, apagisi Iralfa, yukarist Türkiye'ye... Irak'ta Ingiliz '

25 yll daha devam edecekti. Türkiye MC'nin bu kararmi tammadigmi ilan ediyor... Ve... "Türk Sovyet Dostluk ve 17 Arahk 1925'te, Tevfik Rügtü Bey ve Çíçerin Tarafsizhk Antlagmasi"m imzahyor! Bu MC'nin kararma Türkiye'nin bir tepkisidir, ama Babh ülkeler ve Ingilterebonu pek ciddiye ahmyorlar!" Türkiye Moskova ile çoktan yollaruu ayirmigti; üstelik imzalanan antlagma askeri nitelikte degildi. "MazlummilletMustafa Kemal Paga'mn Musul sürecinde ler"e seslenmesi, yeniden Irakh Kürtlere hitaben Islam kardegligine .yeniden

a.g.e., sf. 3 l0; Mim Kema1 Öke, a.g.e., sf. L58. 8 I. ismet inänü, Hatiralar, sf. 465. 80.

Ömer KürkçDoglu,

82. Baskm Oran, Türk Dig Politikasi, sf. 266. 83. IhsanSerifKaymaz,a.g.e., sf 566-567

472

bagvurmas1 da artik Kurtulug Savaga'adaki gibi etkili olmayacakta. Türkiye Dogu'dan kopmuy, henüz Bati'da saglam iligkiler kuramam1§, dostluklar, ittifaklar olugturamanugtL Prof. Kürkçüoëlu bu "Türkiye'nin yalmzhäl"m genig bir pekilde anlatz, Musul'un kaybmda bu yalmzhšm son derece änemli bir etken oldugunu belirtir.84 1926 ylh, Musul'un kaybediliginin luzlandigi bir yll olacakttr

Kuzey Irak endigesi Hatirlayahm; Mustafa Kemal Paga, Kerkük ve Süleymaniye sancaklarmi da kapsayan Musul vilayetinde, yani Kuzey Irak'ta Ìngilizlerin bir "Kürt hükümeti" kurmasmdan ve¯bu fikrin Türkiye Kürtlerine de sirayet etmesinden kayg1landigim, bu sebeple Musul'dan vazgeçemeyece-

imizi söylemigti. Meclis'teki elegtiriler aym kayg1yi dile getirmigti.... Hatirlayahm, Milletler Cemiyeti sürecinde 1925'in Eylül aymda Digigleri Bakam Tevfik Rügtü Kuzey Irak'1 Türkiye'ye vermeyen Îngiltere'nin niyetleri hakkmda Türkiye'nin duydugu kugkulari göyle ifade etmigti: Kürtlerin ufak bir bölümünü (Musul) elde bulundurarak, bunlari Kürtlerin çogunluguna sahip oldugu ülke (Türkiye) aleyhinde... kullanmak nu?

1926'nm Ocak aymda Ankara'da görügmeler yapan Îngiliz Büyükelçisi Lindsay, Türkiye'nin D1;igleri Bakam Tevfik Rügtü'nün ya yatkm bir anlay14 içine girdigini" yaz1yor. Türkiye'nin Musul davasim kaybettigi artik kesinlegmig gözüküyor, Lindsay "Türkiye'yi tatmin etmek için ne yapilabilecegini aragtirmak" için görügmeler yap1yor. Tevfik Rügtü Aras'm Lindsay'e söyledikleri hem Musul davasmm kaybedildigini, hem Türkiye'nin Kuzey Irak'tan gelecek tehlike konusunda nasil kaygih oldugunu gösterir. Tevfik Rügtü isteminin ardmda, Kürt sorunuyla baglantih bir güvenlik endigesi oldugunu" aç1kça söylüyor! Türkiye'nin SiiÎran Kürtleriyle bir sorununun olmadigim, ama "Türkiye'deki Kürtlerle birçok aç1dan benzerlik gösteren büyük bir Kürt kitlesinin yabançi bir devletin uyrugu haline gelmes nin Türkiye için sürekli tehlike kaynag1 olusturacagmi" belirtiyor. Atatürk'ün Digigleri Bakam Tevfik Rügtü, Lindsay'e, kimliklerini ön plana ç1kararak agina vurma gereksinimi duyacak olan Irak'taki Kürtlerin Türkiye'deki akrabalarim da heyecana sürükleyebilecegini" "uzlagma-

"toprak

-

"etnik

anlatiyor!8

5

Artik Türkiye Musul venlik

84.

vilayetinden

istlyor!

Ömer Kürkçüoglu,

a.g.e., sf. 30!-305.

85. Dr. IhsanSerifKaymaz, a.g.e., sf. 575-576.

toprak istemiyor,

gelecegi için gü-

I

i

473

Îngiltere kötü niyetli olmasa bile, Kuzey Irak'tan Türkiye'ye ileride tehlike gelecektil Lindsay, Tevfik Rügtü ile görügtükten sonra Bagbakan Ismet Paya ile gärügtügünde de bu güvenlik meselesi konugulacakti. Ingiliz Büyükelçisi Lindsay'e Îsmet Paga'nm söyledigi gu sözler fevkalade

änemlidir:

Irak topraklarmda yagayan Kürtlerin sayisi bu kadar yüksek oldugu sürece, Ingiliz yetkililer kompu olarak ne kadar iyi niyetli davramrlarsa davransmlar, Türkiye hükümeti dogu bölgelerinde sonsuza kadar sorun yagayacaktirls6

Fakat enteresandir; Ingiltere, "Kürt daglarmdan yoksun kalacak bir Irak'm kuzeyden gelecek müdahalelere kargi savunmasiz duruma dügecegi" geklindeki bir gerekçe ile Türkiye açismdan mutlak güvensiz Brüksel Hatti'nin smir olmasmda hâlâ 1srar ediyor; Lindsay'in Ocak 1926'daki Ankara görügmelerinden bir sonuç çiknuyor? 1926 Subat'mdaIngiliz hükümetinin kurdugu "Irak Politikasi Komitesi", Türkiye ile yapilacak antlagmanm gartlarun belirliyor. Türkiye'nin istedigi garanti sistemini Ingiltere kabul etmiyor. Çünbile birakilmas1m isteyen Îngiliz kamuoyuna böyle bir kü yükümlülügünü kabul ettirmek zor görülüyor. Brüksel Hatti garanti denilen suur çizgisinde Türkiye lehine önemsiz degigiklikler yap11abilecegi karara baglamyor, Kerkük sancagmdaki Revanduz bölgesinin Türkiye'ye verilmesi yönünde Lindsay'in önerisini komite reddediyor. Komitenin uzun kararlar listesinde önemli olan, Îngiltere'nin "Irak'taki Kürtleri siyasal özerklige tegvik etmek dogrultusunda" bir politika izlemeyecegi güvencesinin Türkiye'ye verilmesini komitenin kabul etmesidir. Bir de, iadesi" için anlagma yapilmasmm be"demagojik"

"manda"nm

"suçlularm

nimsenmesidir.88

1926 yllmda Türkiye SeyhSaid Îsyam'myeni bastirmiqur, gapka ve hukuk devrimiyle megguldür; Takrir-i Sükûn uygulamas1 devam etmektedir. Digarida Mussolini'nin saldirgan Akdeniz politikasi Türkiye'de kayg11aryaratmaktadir. Üstelik Akdeniz siyasetinde ingiltere ile çatigan yumugatmak için Musul konusunda Îngiltere'yi desItalya, Londra'yl tekliyor! Mussolini, Musul yüzünden bir Türk-Îngilizsavagmm çikmasi halinde "Anadolu üzermdeki sömürgeci hayalleri" için firsat ç1kacagim dügünüyor. Ingiltere ise Balkanlar'da ve Akdeniz'de Mussolini'ye ödünler vererek onu samyor,Roma ile flört ediyor. Roma'yt rahatsiz etmemek için, Türkiye ile bir güvenlik anlaymasi yapmaya ya"yat19tiracag1m"

86. Andrew Mango, Atatürk, Remzi Kitabevi, 2004, sf. 427-428; Lindsay'in rugmesi hakkinda, ihsan SerifKaymaz, a.g.e., sf. 577. 87.

Ibsan§erifKaymaz, a.g.e.,

sf. 576-577.

88. Bkz. IhsanSerifKaymaz, a.g.e., sf. 580-581.

inönûile

gö-

474

nagm1yor, Musul meselesinde Türkiye'nin istedigi güvenlik garantisine de bu yüzden yanagnuyor!B9 Sovyetler de bu sirada Îngilizlerle flört halindedir! Sovyetler'in Ankara Büyükelçisi Suritz, Ankara'da Lindsay'le görügüyor ve "Türklere Ingiltere ile anlagmalarim giddetle tavsiye ediyoruz" diyor! Çünküo sirada Bolgevikler de Îngiltere ile anlagmak istlyor; bunun için Bolgevikler Türkiye'yi Kâzim Karabekir'in, "Bugün 1stiklâl Harbi zamanmdan daha zaylf bir haldeyiz" dedigi dönemdeyiz.90 Türkiye, sikmtdarim bütün giddetiyle yagamaktadir. Dogu'dan kopan Türkiye Batt'da henüz ittifaklar kuramam1gt1r! Musul gitmigtir artik. 1926 Nisan'mda Lindsay tekrar Îsmet Papa ve Tevfik Rügtü ile görügüyor, Îsmet Paga'yL çok kayg111buluyor, çünkü Musul meselesinde Türkiye'nin istedigi smir güvenligi garantisi almamam19tir. Tevfik Rü tü'nün tavn ise Türkiye'nin nas1l siktytigmm bir resmidir. Lindsay, Londra'ya gönderecegi raporda, hiçbir karydik almadan toprak talebinden vazgeçen Türklerin bir teslimiyet içine girdiklerini ve bir an önce uzlagmaya varmak istediklerini" yazacaktir ve gunu ekleyecektir: "satmig"lardiri

"yalmzhèm"

-

"tam

Ankara, dig sorunlarru miyle kargi kargiyadir!91

bir an önce çözme ve para bulma gereksini-

Bu partlar altmda Kemalist Türkiye, "Îngiltere ile iligkilerini normal hale getirmek için", Musul'dan feragat edecektir! Hâlâ bagkent Ankara'ya tagmmaylp Istanbul'da oturan Îngiliz Büyükelçisi Lindsay, Digigleri Bakam Austen Chamberlain'e 14 Nisan 1926'da rapor gönderiyor· durumu saglamdir. Sapkave takkeler kanunu hognutsuzluk yaratlyor. Sekerve petrol tekeli ve agir vergiler de öyle. Tevfik Rügtü'nün durumu sallantida gibi. Basm Irak (Musul) suuri konusunda fazla yaym yapnuyor. Îtalya'nmsaldirgan niyetleri asabiyet yaratiyor. Bir bütün olarak bakildigmda, Türkiye zayiftir ve Türk hükümeti bunun bilincindedir Smir (Musul) meselesinde ucuza anla.yacag1x!92

Gazi'nin ve

rejimin

Öyle oluyor... 5 Mayis 1926'da Musul konusunda imzalar atihyor. 89. Bkz. Dllek Barlas, "Friends or Foes? Diplomatic Relations Between Italy and Turkey, 1923-36", International Journal of Middle East Studies, c. 36, mayis 2004, sf. 235-237. 90. Ugur Mumcu, Kâzirn Karabekir

Anlatiyor,

Ankara, 2002, sf. 129.

91. Bkz. IhsanSerifKaymaz, a.g.e., sf. 578-593; Mim Kemal *

Öke, a.g.e., sf. 174-l75. IstiklâlMahkemeleri gazete-

Aslinda basin yayin yapamiyor. Takrir-i Sukün dönemidir, cilerin ve aydinlarin ba.ginda"Demokles'in kilici"dir... 92. Bilal Simgir, ingiliz Beigelerinde

Atatürk,

cilt 6, sf, LVII, 16-17.

475

Musul antlagmasi görügmelerinin sonunda ufak tefek smir düzenlemesi pay degil, Irak'm Ingiltere'ye ödedigi ve bir de Musul petrollerinden pay1" karg1hgi olarak Türkiye'ye 25 yll süreypetrol parasmdan verilmele smith olarak yüzde 10 pay veya topluca 500 bin Ingiliz lirasi si konusunda anlagmaya var1hyor. Tevfik Rügtü, Osmanh'nm bile Bossterlin aldigua hatirlatarak 500 n -Hersek'i biralorken 2 milyon 200 bin alarnyor 93 bm sterlinin çok az oldugunu söylüyorsa da daha fazlasim Lindsay, "Ankara'nm d1§ sorunlanm bir an önee çözme ve para bulönceki raporunda da ma ihtiyaci" içinde oldugunu, yirmi gün anlagacagiz" diye yazuugtl zaten. Genelde samlanm aksine 500 bin sterlin bir defada almmamigtir. için Irak'm Îngiltere'ye yaptini ödemenin yüzde Musul petrolleri 10'unun Türkiye'ye pay olarak verilmesi benimsenmig, bu topluca 500 aragt1rmalarma bin sterlin olarak kararlagtmlmigtt. Hikmet Ulugbay'm aksamalar olmakyillarda göre, ilk taksit ödeme 1934'te yap11mig, bazi Türkiye, la birlikte, 1958'e kadar Türkiye 3,5 milyon sterlin almigtir. Irak yüzde 10 hakkmdan da vazgeçmig degildir, bu hesapla Türkiye'nin olmahdir." alacagi etrollerinden hâlâ 2 milyon sterlinlik 1mzalanan antlagmanm resmî ad1, "Türkiye, Îngiltere ve Irak Hükümetleri Arasmda Hudut ve lyi Kompuluk Münasebetleri Antlagmasi"dir kompuluk" sözü, Türkiye'nin Ktizey Irak endigesini güya Buradaki eglayahkargilayacak bir içerige sahiptic Antlaymanm 6.-13. maddeleri saglamak üzere bir Dagmönlenmesi, suçlularm iadesi, suur güvenligini imi Hudut Komisyonu kurulmas1, Türkiye tarafmdan bir kumandanm, igbirligi ve almacak Irak tarafmdan Musul ve Erbil valilerinin tedbirler" konusunda düzenli görügmeler yapmasmi hükme baghyor. uyrugunda Mesela 12. maddede, Türkiye ve Irak yetkililerinin kendi üyeleri öteki beyleri, geyh ya da olup da öbür ülkede bulunan ile resmî veya siyasi mehiyete sahip her türlü haberlegmeden kaçmaendigecaklardir" deniliyor. Ayru maddedeki qu hükümde de Lindsay-Aras

"loyalty

"ucuza

"iyi

"umumi

"agiret

"güvenlik

si"ni görmek mümkün: Taraflar smir mmtikasmda diger devlet aleyhine yöneltilmig hiçbir vermeyeceklerdir.95 propaganda tegkilatma ve topluluga izin Ankara bu güvencelere güveniyor mu? sf 267.

93. Baskin Oran, Türk Drg Politikast,

94. Hikmet Utugbay, imparatoriuktan Cumhuriyete Baskm Oran, a.g.e., sf. 269-270.

Petropolitik,

Ankara, 1995;

-

Meselesi, 95. Antlaymamn tam metni: Dr, Zekeriya Türkmen Musul Araylgiari, 1922-1925.sf. I27-l3I.

Askeri

Çözüm

476

Ingiltere'nin Irak Yüksek Komiseri Henry Dobbs, Ankara'da Tevfik Rügtü Aras'la yaptig1 görügmede bu konuda sözlü olarak da güvence veriyor; hem Ingiltere hem Irak adma... Dobbs'un imzalarin atilmasmdan alti ay sonra yaptigt bu ziyaret hakkmda Londra'ya yazdigt rapordan anhyoruz ki, Ankara, hiç olmazsa o dönein íçin, artik rahatlamigtir. Dobbs, raporunda, "Tevfik Rügtü'nün, güvenceden çok memnun oldugunu,artik Türk hükümetinin Irak Kürtleri konusunda rahatlama hissettigini söyledigini" yaziyor. Dobbs ve Tevfik Rügtü Bey beraber Çankaya'ya gidip anlattddarmda Gazi de bunu dayduguna memnun" oldugunu belirtiyor¾ Ankara rahat bir nefes alnugttr, ama antlagmpam ne älçüde baçanh oldugu, ciddi surette tartigmahd1r. "çok

"Tam bir yenilgi" Musul ineselesi hakkmda Ingiliz aryiv belgelerini de tarayarak ayrmtih ve akademik kalitede bir aragttrma yaprug olan Ihsan gerifKaymaz, Musul meselesinde Türkiye'nin geldigi noktanm bir yenilgi" "tam

oldugunu yaz1yor Antla.yma äylesine alelacele imzalanrugtir ki, Türk tarafi hiçoir konuda pazarhk yapmanug, neredeyse Ingilizlerindikte ettigi konugmalan aynen kabul etmigtir..

Smir güvenligiyle ilgili maddelerde bile, Türkiye'nin "Ingiliz önerilerini kabul etmenin ötesinde herhangi bir katlasmm olmadigim" vurgulayan Kaymaz'a göre, antlagmanm petrole iligkin hükümleri Türkiye açismdan tam bir baçansizhktu Türkiye'nin petrolle baglantdi olarak elde ettigi maddi kazamm, Îngiliz hükümetinin bu konuda (Büyükelçi) Lindsay'e verdigi pazarhk marjmm bile altmda kalmigtu Ingiltere'nin verdigi pazarhk yetkisine göre Lindsay, süre balommdan sm1rsiz olarak petrol gelirlerinin yüzde 10'unu Türkiye'ye verebilecekti, Türkiye bunu az bulursa pay oram yüzde 15'e kadar çikabilecekti. Sûresiz olmaz da 25 y1lhk bir süre smiri konulursa Türkiye'ye verilecek pay yüz de 25'e kadar ç1kaulabilecekti. Fakat maalesef, Lindsay, Türk tarafma hem 25 yllhk süre simrmi, hem yüzde 10'luk pay1 kolayca kabul ettirmigtir. ÇünküLindsay'in kargismda her ne pahasma olursa olsun bir an önce uzla.ymak isteyen vesveseli bir Bagbakast (Inönü) Ye hükümet içindeki durumunu sallantida gören zay1f bir Digigleri Bakaru (Tevfik Rügtü) vardi! Lindsay'in Londra'ya gönderdigi raporda maalesef Türk yetkililer hakkmda küçümseyici, agir ifadeler vardir." 96. Bilal Simgir, a.g.e., cilt, 6, sf. 91-92. 97. Skz]hsan

§erifKaymaz, a.g.e.,

sf. 595-596.

477

Bu partlarda

ve

bu içerikte bir antlagma elbette Türkiye'de kimsenin

içine sinmemigtir! Anlagma 6 Haziran'da CHP Parti Grubu'nda, 7 Haziran'da Meclis'te göriigülüyor, elegtiriler oluyor Dogu illerinde hadiselerin patlak verebileceislahat yapilmas1" için giniSeyhSaid Isyam'ndan önce belirterek 8 hükümeti uyarnu; olan Kâzim Karabekir Meclis'te konuquyor "doguda

Memleketin girdigi derin mügkilat içinde hükümetin muhtaç oldugu kalarak hükümeti axiyardmu sükûtumuzla temin imkân ve zaruretinde cak reylerimisin gekliyle uyarmaya çabgtik. Olaylar o zamanki sõzlerimin sarahat ve hakikatini meydana çikard1: harici siyasetleri ile dahilî siHükümetler ve milletler için muvaffakiyet, yasetleri arasmda ahenk ve irtibatt temin ile mümkündür. duydugumuz teessürleri bu kürsüden Musul'un bugünkü vaziyetinden ifade etmekten bagka maalesef bizim için yapilacak bir gey kalmanuptir. "harici

Karabekir'in siyaset ile dahilî siyaset arasmda ahenk ve irtibat" sözü önemlidir; bunu a.yagida göreceniz. Antlagmay1 savunan Digigleri Bakam Tevfik Rügtü'nün sözleri ise, nas11 bir psikolojiyle hareket ettiklerini de yans1tlyor. Tevfik Rügtü konugmasmda, doguda baghca kuvveti temsil eden Türkiye Cumhuriyeti"nin d14 politikasmda esash siyaset ekseni olarak medeni milletler arasmda bir düzen ve geligme unsuru olarak çabgmak" ilkesini benimsedigi belirtiyor. Tevfik Rügtü Bey'in bu sözleri de Türkiye'nin artik "Doku" degil, "Bati" yänlü bir siyaset izlemekte oldugunun göstergesidir. Digigleri Bakam Tevfik Rügtü, inlolabinuzm semerelerini bir ertelememek için büyük bir dikkatle (Loönce almak barigi an ve zan'da) ertelenmig olan Musul meselesinin de igte gimdi çözüme ulagtigim söyleyerek sözlerini göyle sürdürüyor "yakm

"en

"milli

ve huzuru ve Irak'm istiklâl ve saadeBritanya Împaratorlugu'ylamünasebetlerimizi norti namma ve Büyük yegâne mal bir hale getirmek için aslada kalan bir arazi meselesinde fedakårliklara katlandik... Bütün hudut ihtilaffari artik tespit edilmly oluyor. Yeni antlagmalar, Cumhuriyet hükümetince takip edilmekte olan genel siyasette herhangi bir degigimi ifade etmez. Sulha muhabbeti ve medeniyet ciham ile iyi geçinme arzulanm bilhassa ortaya koyar.

Cihanm ve yakm dogunun sulh

Görûçmelerden sonra Meclis'te oylama yap111yor, 286 milletvekilinin yarls1 oylamaya katilm1yor, iki ret ve bir çekimser oya karg1hk 143 oyla 98. Kâzim Karabekir, Pagalarm

Kavgasi, sf. 289-290.

478

Musul hakkmdaki antlagma onaylamyor.99 Reisicumhur Mustafa Kemal Atatürk, 1 Kasim'da yapttg1 yasama ylhm aç1g konugmasmda, Musul'un adim zikretmeden, Suriye ve Irak hudutlarmm tespiti iglemlerinin smirda bagladigmi söylüyor. Bu suurlan belirleyen antlagmalarm için bilhassa güvenlik ve lyi komguamaç1adigru" belirtlyor, luk maksatlanm halin Fransa ve Îngiltere ile münasebetlerimiz üzerinde iyi tesir icra etmesi tabiidir" diyor.100 Yine 1926'mn Kasim ayi ÎçindeIngiltere'nin Irak Komiseri H. Dobbs Türkiye'ye geliyor, Reisicumhur Mustafa Kemal Papa ve Digigleri Bakam Tevfik Rügtü Bey'le görügerek "Kürtlere özerklik vermek gibi bir dügüncelerinin olmadigi" konusunda güvence veriyor. Mustafa Kemal Payönetme yetenega da, Kürtlerin daha kugaklar boya kendi kemÍilerini "taraflar

"bu

inden yoksun kalacaldanm söylüyor.101 Fakat bir yil sonra, 11 Eylül 1927de Genelknymay Bagkam Fevzi Paga, Digigleri Bakanhgi'na resmî yazi yazlyor: Îngilizler Musul vilayeti dahilinde Asurilere bir yurt ve özerklik vermek için vaatte bulunmuglar ve çahymaya baglamiglardirL Musul vilayetinin Umadiye, Zaho, Ukre, Zibar ve iç ilçelerinde Kürtçeyi resmi dil kabul edip Kürt cemiyetleri ohigturarak Kürt1ük propagandasi Türklügü ve Musul vilayetindeki Kürtlegtirme çahymalan yap1lmaktadir... Kürt agalarmm iytirakiyle bir kongre akdedilmigtir... Ingilizier Ermeni yogunlugu olugturmaya çahgiyor... Bu bilgileri ileten Fevzi Paga, 1926 antlagmasma aylan olan bu faaliyetlere kargi gerekenin yapilmasim Digigleri'nden istiyor!1o2 Ati alan Üsküdar'igeçmigtir, yap11abilecek pek bir gey yoktur tabii... Lozan'da ve 1926'da Musul ve Irak smm konusunda yap11an antlag-

malar, Türkiye'nin uzun

vadeli

güvenligini saglamamigtir!

Musul sürecinde hatalar, zaaflar Lozan Antlagmas1'nm temelindeki bir anlayig, Musul meselesinin gidiçatma da yön vermigtir. O anlayly1 Îsmet Papa, Lozan görügmelerinin kesintiye ugradigi dönemde 21 $ubat1922'de Meclis'te yaptig1 konugmada göyle ifade ediyor

Sahsendügündük ki, temin edecegimiz herhangi bir vatanda, hududif daha büyük veya daha genig her ne oluisa olsun, hayatumzi müemmen 99. Meclis'teki elegtiriler ve Tevfik Rugtü'nün konugmasi için bkr. Kâzim Õztürk,Türk Parlamento Tarihi, TBMM II. Dönem, cilt Jl, sf. 262-282, ihsangerifKaymaz, a.g.e., sf. 594. 100. Söylev ve DemeçIer, 10 I.

I, sf. 366.

IhsanSerifKaymaz, a.g.e.,

sf. 595-596.

102. Fevzi Paga'nin yazisinin tam metni için bkr. Digigieri Bakanligi, Cumhuriyetin On Ylh ve Balkan Pakti, Ankara, [974, sf. 120-122.

lik

i

479

(güvenli)bir

hale koymuyor. Onun için esash bir mesele, Türk vatam ne-

resi olacaksa onun dahilinde her millet gibi yagamaktar. Bu esas üzerinde yürüdük ve Müttefiklere dedik ki, arazi meselelerinde Misak-1 Milli ile telif edilebilir bir hal gekli bularak, Müttefilderi tatmin edecek bir vaziyet alahm... Diger meselelerde hayati menfaatlerimizi temin... (edelim)103

ülke part degil, her millet gibi bagunsiz yagayabileceveririz; ama iktisadi ve g z güvenli bir ülke! Bunun için arazi tavizi siyasi istiklâlimiz tam olmahdir! Toprak genigligine önem veren imparatorluk anlay1pmdan, smirlari "ulus "vatan" devlet" anlay1gma geçigin sanc1h ya da bellive güvenli bir agamalandir tarihimizin 1912'den sonraki dönemi... Bu anlay10

Özeti,genig bir

"arazi

meselelerinde" taviz vermeyi, ama bagunsizhk ve bütünlük konusunda içerir. son derece karath olmay1 da dogal olarak Atatürk'ün tutumunu degerlendiren merLozan ve Musul sürecinde hum Fahir Armaoglu qunlan yaziyor Atatürk'ün üzerinde durdutu husus, elde edilmesi zor olan geylerde bagnusiztaviz verip, siyasi, iktisadive mali, idarive adli konularda Musul, için hii" gerçeklegtirmek olmuqtur. Onun içindir ki, hükümet ikinci planda kalan bir konu olmg.104 "tam

Bu sebeple Ismet Paga, Lozan'm daha birinci döneminde Musul'un almamayacagmi görünce "Musul'dan feragatle sulh" fikrini benimsemigtir. Senelerce Musul'un Misak-1 Milli íçinde vatan topragt oldugunu söyleyen, Musul, Kerkük, Süleymaniye diye sancak isimlerini sayarak buralarm Türkiye'ye ait oldugunu savunan Mustafa Kemal Papa da bunun gerçeklegmeyeceëini Lozan'm daha ilk dönemmde gördükten sonbu hat diye hiçra söylemini degigtirmigtir. Artik, "Misak-1 Milli qu hat, Musul'un da konugmasi çizmemigtir" diye bir gekilde hudut planda" görülmesiyle ilgilidir. Amaç, güvenli ve tam bagunsiz bir ülkedir, Ismet Paga'nm sözleriyle daha büyük veya daha genig her ne olursa olsun" güvenli, bahududu çizen gey, milli bir ülke... Mustafa Kemal'in deyimiyle "ikinci

"hududu

"o

gunsiz

menfaattir..." "ikinci

planda kaKemalist yönetici egibin gõzünde Musul meselesi lan bir konu" olmug, ¢dnciplanda görãIdügü içindir ki, paradoksal olafaktörü, Irak smmm1zm çirak, hirinci planda änem verilen ziminde yeterince saglanamarugtar; bunun endige verici sonuçlarm1 Türkiye çeyrek yüzyildir aynhkç1terörle ya.91yor! "güvenlik"

103. Kazim Õztürk,11.Dönem,

cilt I, sf. 43-44.

104. Prof. Fahir Armaoglu, "Lozan Konferansi va Musul Sorunu", Misak-i Milli ve Türk Dig Politikasmda Musul, Amtürk Aragtirma Merkezi, Ankara, 1998, sf. 152.

480

Politik ve askexî çartlar kesinlikle Musul'u almamiza elverigli degildi; bunun için savagmak da ülkeyi tümüyle tehlikeye atard1. Bu konuda Kemalist liderligin karari isabetlidir. Ama suur bakmundan da güvenlik balommdan da Türkiye'nin lehine olacak bazi ara çözümler mümkün olabilirdi,

diye gözüküyor.

Musul'da vanlan olumsuz sonuç, Lozan'da ba.glamigtir! Lözan-Musul sürecine tarihçilerin ve aragttrmacilarm yänelttigi eleytirilerin ilki, Îsmet Paga'nm, daha Lozan'm birinci haftasmda Curzon'a "Musul meselesini kendi aranuzda görügelim" diye öneride bulunmasidit Bu, Curzon için bir f1rsat olugturmugtur! Lozan görügmeleri bagladigi zaman, Dünya Savagi'mn yaralanm hâlâ saramam19 olan Îngiltere'de ve tüm Avrupa'da savag ve sömürgecilik karg1t1 alamlar son dereyük olarak gördügünü, ce güçlenmigti. Ingiliz'kamuoyunun Ingiliz parlamentosunun da Irak'taki manda ylikümlülügüne tepki" gösterdigini de biliyoruz.105 Curzon Lozan'da bir bakima kendi kamuoyunun da savag ve manda kargiti baslos1 altmda idi. Bäyle bir korgonktürde, Türkiye'nin Musul meselesini mandacihja, sömürgecilige, petrol lursma ve savagç1hga kary1 bir dava olarak ortaya koyup kamuya açIk komisyonda tartigmasi, Londra'yi dügürürdü. Prof. Öke'nin, Ingiliz aryivinde tespit ettigi belgeler, Curzon'un bundan ürktügünü, Musul ve petrol yüzünden barigm geciktigi izleniminin Îngiliz ve Avrupa kamuoyuna yansunasmdan korktugunu gösteriyor. Curzon bunun için Îsmet Paga'nm aranuzda görügelim" teklifini memnuniyetle kabul etmigti! Bu noktada Lozan sürecinin baglangicmda Ismet Paga'nm acemiligini hatirlamak gerekir. Curzon'un bir kurnazhgi da Avrupa kamuoyuna etkileyecek Ermeni ve Hiristiyan azmhklar meselesini ilk siralara koymasi ve kamuya aç1k komisyonda ele aldirmasiydi! Dahas1, "Curzon Îsmet Paga'nm güçlü argümanlara sahip 1dugu Musul meselesini konferans gündeminden çikartmay1 bagaracak ve tarafsiz' orgamn (Milletler Cemiyeti) hakemligine birakmay1 teklif edecektir... Curzon, Ingiliz D1sigleri'ne de yazdigi gibi, barigm temininde Musul'un en önemli engel oldugu izlenimini kamuoyuna vermemek is tiyordu. Onun için, Musul meselesini erteleme fikrini diger maddeler "manda"yl

"büyük

.

"mahcup"

"kendi

saklanugt1!"106

arasinda

Oke'nin "Londra'mn hazirladigi tuzak" olarak niteledigi, erteleme ve Milletler Cemiyeti'ne havale hükmü, güphesiz ingiliz diplomasisinin bir bagarisidir.lo7 .§erif

105. Ihsan

Kaymaz, a.g.e.,

sf. 581.

Öke,a.g.e., Öke,a.g.e.,

sf. 130-131.

106. Mim Kemal 107. Mim Kemal

sf. 104-107.

,

481

Musul meselesi konusunda Ingiliz argivlerini tarayarak ayrmtih ve akademik degerde bir ara.ptirma yapan Îhsan SerifKaymaz'm Lozan ve Milletler Cemiyeti sürecinde Ankara'nm Musul diplomasisine iligkin elegtiri ve degerlendirmeleri änemlidir. Kaymaz, Lozan'da bagtan itibaren Türk tarafmm izledigi politikamn ve tutars1zhklar içerdipetrolden pay verilIsmet Daha ilk göriigmede Paga'nm yaz1yor. gini" mesilos kargihšmda Türkiye'nin Musul'dan vazgeçecegi izlenimini Îng izlere vermesi önemli bir hatadir. Îsmet Papa basma, Ankara'ya ve yönelik söylemlerinde Musul'la ilgili kaü cü ülke delegasyonlarma rarh bir tutum sergilerken, Îngiliz delegasyonu ile yapilan görügmelerde petrol karg1hii Musul'dan vazgeçip antlagmay1 imzalama egiliminde oldugu izlenimi yaratnugtir Hâlbuki, Îngiltere Musul'u terk etmeye kesinlikÏe niyetli olmadigmi ilk günden itibaren istikrah ve israrh bir gekilde ortaya koymuqtur.109 Lozan görügmeleri sirasinda Bagbakan olarak sürecin içinde bulunan Rauf Orbay, amlannm "Musul'u Neden Kaybettik?" baghkb bölümünde iki defa firsat kaçirdigimiz1 yaz1yor. Diyarbalor'da kolordu kumandanhšma tayin edilen Cafer Tayyar Papa, Îngilizlerin Musul'u oldubitti ile ele geçirdigini hatirlatiyor, kendisinin de askerî harekâtla Musul'u gün iginde" iggal edebilecegini söylüyor. Ba.panh olursa meseçözülmüg olacak. Ba.yansiz olursa, hükümetten emir almadan böyle le Cafer Tayyar Pabir harekât yapti diye Divan-1 Harp'e verilecektir! halde siyasi duruga'nm bu plamm Gazi Papa da onayhyor. Ama mun elverigli olmadini görülmüg olmali ki", Cafer Tayyar Paga'ya harekât emri verilmeyecektir. Rauf Bey'e göre bu gekilde bir f1rsat kaçirilpetrol karylligl m14tir. Ikinci f1rsat ise Ingilizlerin petrol girketlerinin anlagma önerisini Büyükelçi Yusuf Kemal Bey Ankara'ya ilettigi halde, Bagbakan Ismet Paga'm.n bunun üzerinde durmamasidir. Rauf Bey bu gekilde ikinci defa bir firsat .kaçinldigmi yazlyor.11o Fakat bu petrol karg1hii anlagma önerisinin agirhgi hakkmda bir bilgimiz yok. Musul meselesi Ankara'da ikinci planda önemsenen bir konu oldugu için, "çeligkiler

"on

"her

böyle firsatlar

üzerinde

fazla durulmanug

olabilir.

Musul'u paylaymak? Ali SükrüBey'in de Meclis'te vurguladigi gibi, Musul'u tamamen vermektense, smir güvenligimizi güçlendirecek gekilde paylagmak da dügünülebilirdi. Halbuki, biralen Türkiye'nin güvenligini güçlendirecek gekil"kendi

508. ismetPaga'nm Curzon'la ilk görügmesinde petrolden bahsetmesi, Curzon'a aramizda gärügelim" diye teklifte bulunmasi hakkinda bkr. Bilal §imgir, Lozan Telgraflari, i, sf. I36- I37. 109. Ihsan§erifKaymaz, a.g.e., sf. 25|-253. l 10. Feridun Kandemir, Hatiralari

ve Söyieyemedikleri

ile Rauf Orbay, sf. I 14.-123.

482

de Musul'u paylaymayi, Musul'un Arap çogunlugu olan yerlermi bile istiyorduk! Musul siyasetindeld tutarsizhklardan biri de budur. Musul vilayetini özellikle Kürt meselesi ve ülke güvenligi açismdan önemseyen Türkiye, Musul'un Arap çogunluga sahip oldugu yerleri de istemig, bunda israrh olmuy ve bu yüzden losmî çözümleri de göz ardi etmigtir. "Türkler ve Kürtler" denildigine göre, Kerkük, Altmköpr(1, Kifri, Revanduz gibi Türklerle ve Kürtlerin birlikte yaçadig1yerleri talep etmek yerine, iki defa Ingilizlerin de yanagtigt bu formülü reddetmek anlagilabilir bir olay degildir. Hãlbuki, Türkiye'nin elde edebilecegi en iyi sonuç, Musul'u paylagmak olabilirdi; Kerkük bölgesi için Hatay'a benzer bir modeli savunmak da mümkündü. Böylesine büyük bir firsat, hem de iki defa kaçiriluuytir!111 En azmdan daha güvenli bir suur çizilebilirdl, gözüküyor. Musul vilayetini paylagmak demek, özellikle suur giivenligibalammdan igimize yarayacak yerleri almak, ama Musul vilayetinin büyük lasvilayetin'i vermek Musul demekti. Bütün Misak-1 Milli smirlari mmi içinde vatan parçasi olarak gören kamuoyu kargismda buna karar vermek bugün çok rasyonel gözükse de o gün çok zordu. Ismet Papa ve Rauf Bey bu riski alamazdi. Böyle bir karan veimek için gereken siyasi ve karizmatik güç, sadece Mustafa Kemal Pa.ya'da vard1. Fakat Mustafa Kemal'in böylesine l
"belki

I i 1. Ihsan

SerifKaymaz, a.g.e.,

sf. 307.

I 12. ihsan $erifKaymaz, a.g.e., sf. 307. I 13. Bilal Simgir,ingiliz Belgelerinde sf. 307.

a.g.e.,

Atatürk,

cilt 5, sf. 89-92;

lhsan SerifKaymaz,

483 san SerifKaymaz, Musul'u yitirmenin siyasi sorumlulugunu Gazi'nin de üstlenmek istemedigini tahmin ediyor.114 Olaylar bu tahmini dogruluyor. Lozan'dan sonraki süreçte de Gazi, dig politika konusunda daima korudugu yalon ve yogun ilgisine ragmen, mesela hasta halinde Hatay meselesine gösterdigi yogun, dinamik ve 1srarh ilgiyi Musul meselesinde göstermedigi aç1ktir. "bir y11 erteleme"nin iç Musul'u Lozan'da aç1kça kaybetmektense hükümetinin igine geldigi anlagillitika de bakunmdan Ankara da po "bir yll içinde.güçlenip yor. Meclis'i ve kamuoyunu yat1gt1rmak için yapildigmi gördük. Musul'u almz" anlammda konugmalar "ikinci planda" görülmesi, israrh, mücadeleci bir takipte Musul'un

toprak ve petrol tavizlerinin alinamamasi sonucunu dogurmuygözüküyor; bugün Türkiye için de çok ciddi bir suur güvenligi almabilecek

problemine

yol açmaktadir.

Musul meselesinin Lozan'da izledigi seyit ye Lozan'dan sonra Milletler Cemiyeti'ne sevk edilmesi;-"Curzon'un tahmin ettiginden bile daha sorunsuz" bir gekilde gerçekleyti! Bu erteleme Türk yöneticilerine Türk kamuoyunu hazirlayabilmeleri için süre kazandmyordu, ama Musul davasmda ciddi bir gerilemeyi de ifade ediyordu. Bunda Türk tarafmm diplomatik bilgi ve deneyim yetersizliginin yam sira, Îsmet Paga'nm Curzon'un tehdidi kargismda gereginden fazla endigeye kap11masi da etkili oldu... Türk tarafmm yetersizliklerini ve özellilde Musul'u verip barigi kurtarma dü üncesine saplamp kalmig olan Îsmet Paga'nm agiri uzlagmac1 tavrun Ingilialer Musul sürecini luzlandirmada ustaca degerlendirdi.115 Ankara'nm diplomatik hatalarmdan bir bölümü de Milletler Cemiyeti sürecindeki davramplandir. Evvela Türkiye'nin üye bile olmadigi ve ingi. lizlerin kuvvetli etkisi ate.nda bulunan Milletler Cemiyeti'ne bagvurmay1 kabul etmek, sonucu belli bir süreçti; Hüseyin Avni Bey'in Meclis'te söyledigi gibi, MC "Ingilizçûrasi" denilecek derecede Ingiliz etkisi altmdaydi. 19MC'ye intikal ettikten sonra da Türkiye'nin Adalet Divam'na temsilci göndermeyi reddetmesi, adeta Divan önünde savunma hakkmdan vazgeçmesi, smir çizgisi için incelemeye gelen Estonyah General Laidoner'i diplomatik hatalandit Türkiye'ye sokmamas1Ankara'am nedenler"i anlatan Prof. Kürkçüoglu'nun Musul'un kaybmda yazdigi gibi, "Türkiye'nin Kürt (SeyhSaid) ayaklanmasmi sert biçimde bast1rmasi, bölgedeki Hiristiyanlara kargi kuvvet kullanmasi, Adalet "dig

I 14.

IhsangerifKaymaz, ay,y.

I 15. Musul sürecinin analitik bir degerlendirmesi için bkr. Ihsan §erifKaymaz, a.g.e., sf. 306-3 I I. Kaymaz'in belirrtigi gibi, bu gekilde ingilizlerMilletler Cemiyeti'nin yetkisini kem" düzeyine çikartmayi kabul ettirdiler,ikili görûgmelerin süresini bir ylldan dokuz aya indirerek MC'ye gidigi hizlandirdilar, ikill görügmelerin de baglang!ç tarihini Lozan Antlagmasi'nin Ingiliz parlamentosunda onaylanarak yürürlüge girmesinden itibaren degil, Istanbul ve Trakya'mn bogaltilmasi mrihinden itibaren baglamasmi Türkiye'ye kabul ettirdiler! "ha-

484

'

Divam'na temsilei göndermeyi reddetmesi, Milletler Cemiyeti'nce göEstonyah General Latdoner'i kendi bölgesine sokmamasi, Türkiye'yi, bütün bunlari yapmakta hakh bile olsa, Milletler Cemiyeti ve Divan önünde yalmzhga itti. Ingiftere ise, Musul'un özellikle petrol yönünden kendisi için taÿ1dig1 önemi olabildigince küçük göstermeye çah irken, bütün bu etkenlerden yararlanmasmi da bildi."116 Prof. Baskm Oran'a göre de "Türkiye'nin Adalet Divam'na temsilei göndermemesi, Estonyah General'i ülkgye sokmamas1ve bölgedeki Hiristlyanlara baski yaptig1 iddiasi konumumuzu zay1flatan geligmeler" revlendirilen

olmustur.117

Bu tür

.ta

"diplomatik"

faktörlerden bagka, diinyadaki siyasi konjonktür de lehimize degildir. Türkiye'nin Batihlagma devrimlerini yagamakolmaktan kaynaklanan iç s1kmtdanyla Musul sürecinin örtügmesi de elimizi zay1flatan etkenler

arasmdadir.

Siyasi faktörler ve emperyalizm Evvela fagist Italya'dan gelen tehdit faktörünün Türkiye'de yaratt1g1 Italya ile Yunanistan'm anlagabilecogi kaygis1 Türkiye'yi Îngiltere'ye yaklagmaya zorlanug, bu da Musul'da Îngilizleri siyaseten daha güçlü duruma getirmigti. Ïstiklâl Savagi sirasmdaki "Dogu ideali"aden ve bunun dig politika ittifaklarmdan, artik "Batl ideali"ne dönen Türkiye, henüz Bati'da ittifaklara sahip degildir. Türkiye, Armaoglu'nun deÿimiyle, Îngiltere'nin dostlugunu elde etmek kararmdadir"118 Dünya dengelerindeki yalmzhii ve Ingiliz dostlugtmu elde etme çabasi, elbette Ankara'mn elini Musul'da zaylflatlyordu. 21 Subat1923'te, yani Lozan görügmelerme ara verildigi sirada, Ingiliz istihbaratmm hazirladig1 bir rapor, bu balamdan önemlidir. Rapora Türkiye'nin göre, iç politika bütünlügü zayiftir, Kemalistlerle Ittihatçimuhafazakârlar lar, ve liberaller arasmda gerilimler ya.yanmaktadir. Mali durum çok kötüdür. Ordu yeni bir savag için isteksizdir, savag bittigine göre terhis edilme beklentisi güçlenmektedir... Türkiye'nin Irak'a dönük bir askerî harekât yapmasi için partlar mevcut degildir... Tür ye'nin Îslam ülkeleriyle iligkileri pekigtirilmig degildir... Hilafet konusundaki tartigmalar Hint Müslümanlan arasmda huzurluk yaratlyor, Lozan'daki Îsmet Paga'ya bunun için bir heyet de gändermiglerdir... Türk- Rus iligkileri artik askexî nitelikte degildir; yap11makta olan TürkRus görügmeleri askerî igbirlinini içermiyor... Türk kuvvetlerinin Rus endige ve

"özellikle

-

I I6.

ÖrnerKürkçûoglu.

Türk-ingiliz

I 17. Baskin Oran, a.g.e., sf. 265. I 18. Kürkçüoglu, a-g.e., sf. 303.

iligkileri,sf. 30l.

485

birlilderince takviye edilmesi için Moskova'nm yaptig1 önerlyi Mustafa Kemal Ocak aÿmda reddetmigtir. Bir Türk-Rus antlagmasi imzalamrsa bu genel bir antlagma olacak, askerî nitelikte olmayacakttr...119 ingiliz raporundaki Türkiye fotografi böyle... Türkiye "Bat1'ya yönelmeye" karar vermig, ama henüz Bati'da ittifaklar kuramamig, müttefikler edinememigtir. Kurtulug Savagi ve hatta Lozan'm baglangiç döneminde Hint Müslümaniarinm Türldye lehine in iltere'ye yaptig1 basloyi, çahqmalan, Milli Hareket'e verdigi destegi Musul meselesinde görmüyoruz. Türkiye'nin yalmzhg1mn s1kmt11arm1 en çok hisseden Gazi, bir ara yeniden Kurtulug Savagi sirasmdaki ve "Îslami" söyleme bagvuruyor. Musul'daki "Seyyid Muhammed Cebbari ve arkadaglanna" gönderdigi 1 Agustos 1925 tarihli mektupta, laiklegen Türkiye'nin Cumhurbagkam Mustafa Kemal, Musul meselesinde destek alaynlmaz kardegligi"ne bagvuruyor, mak için tekrar öteden ahalisinin" inanarak beri olan Musul ve Musul'un bir parçasi kararh olmalarmi istiyor. Onlarm hayürüttükleri miyetine güvendigini belirtiyor: "antiemperyalist"

"memleketin

"din

"mücahede"lerinde

Asla ümit kesmeyerek zulümlere karg1yüksek bir mücadele ile aydmdin kardeglerimizin huzur ve saadeti için hk bir gelecegin saglanmasi, loymetlidir...

Mektup göyle sona eriyor· Halâs (kurtulug)günleri yalandir Kurtulug güneginin doguçunun sabirla beklenmesini hattrlatir, Cenâb-1Vâcibü'l Vücud'dan herkese muvaffakiyetler temenni ederim.120

Bu mektubun yazild1šl dönem, Nasturi meselesinin büyüdügü dönemdir.. Seyyid Muhammed Cebbari, Uceymi (Acemi) Papa ile birlikte Milli Mücadele için çahymig, Musul'un Türkiye'nin idaresinde kalmasi için büyük çaba göstermigtir. Mustafa Kemal'le Muhammed Cebbari arasmdaki iligkiyi, Uceymi Papa kurmu tu. ÖzdemirBey'in faaliyetleri sona erdirildikten sonra Musul ve Kerkük çevresinde kuvvetli bir direnig örgütlenemeyecek, zaman zaman Türkmen katliamlan yaganacaktir.121 Gazi'nin Musul sürecinde, Milli Mücadele y111armda oldugu gibi, Sovyet Rusya faktörlinden yararlaumay1 denediši de olmustur. Milletler Cemiyeti'nin kararma tepki olarak 17 Arahk 1925'te Paris'te Tevfik Rügtü I 19. Bilal §im;1r, ingilixBelgelerinde

Atatürk,

cilt 5, sf. 126-133.

120. ABE, cllt 17, sf. 263; Mim Kemal Öke,a.g.e., sf. 140. 12 I. Suphi Saatçi, a.g.e., sf. 193-194.

486

ile Çiçerin'in bir "Dostluk ve Tarafsizhk Antlagmasi" imzaladigmi görmügtük. Yalnizhk duygusu içindeki Türkiye'de bu antlagma büyük cogku doguruyor, ama Îngilizler, "Batt Avrupa'ya mali yönden ihtiyaç duyan" Rusya'nm Musul meselesinde Türkiye'yi desteklemek bir yana, Türkiye'yi giddete bagvulmaktan ahkoymaya çakgacagma inamyorlar! Rusya da hiçbir gekilde Musul meselesine kangmak istemiyor zaten.122 Gazi'nin 19 Nisan 1926'da Rus sefiri Surits'le yapt1g1 konugmada, "emperyalizm"den Kurtulug Savagi yillarmdaki gibi ve "Dogu milletlerinden" bahsetmesi de dikkat çekicidir. "Ingiltere'nin Musul'daki haklanmizdan ellerini çekmesi" gerektigine deginen Gazi, Fransa'nm Îngiltere'yle olan sürtügmesinden bahsederek göyle_konuquyor: Farkh emperyalist devletler arasmda oyun oynamak, gimdiye kadar hemen hemen hiçbir gey getirmedi ve Türkiye ancak Sovyetler Birligi ve Dogu'yla daha sila birlegmesi halinde ayakta kalabilir!..123

Gazi'nin Arahk 1925'te, MC kararma sert tepki gösterdigi sirada CHP kurultaymda yapt1g1 konugma, tam bir "Milli Mücadele' üslubunu yansitir:

Ilk balogta Musul meselesi bír hudut ve belki de petrol anlagmazhgi olarak görülmektedit Ne var ki Milletler Cemiyeti bu vesile ile (Türkiye aleyhine) bir karara vardigina göre, mesele yeni ve änemli bir boyut daha kazanrugttr. Bu da Musul meselesi dolay1s1yla Avrupa devletlerinin aç1kçave kesinSarkmilletlerini ezmek arzusundan vazgeçmediklerinin likle belli olmasidir Meseleye bu aç1dan bakmea, bizim için ehemmiyetinin yam sira Musul meselesi bütün Doga milletlerinin de gözlerini açarak Dogu için yeni bir devre idrak edildigini göstermigtir... Gazi konugmasmm bu noktasmda, reken bir seçenekten de bahsediyor

Bati'ya uyan gibi anlagilmasi

ge-

Milletler Cemiyeti'ni ve onun Musul meselesine balog aç1smi tartipirken, bir arkadagumz memnuniyet verici bir teklif getirmigtir: Bu da 122.

Ömer Kürkçuoglu,

a.g.e.,

sf. 3003-304.

*

Mustafa Kemalin Bati'yi ve kapitalizmi kastederek MilliMucadele dõneminde emperyalizmden bahsettigi son konugma, 3 Mart 1922 tarihlidir ve Sovyet ELçisi"Aralov Yolda§'in nutkuna cevap" olarak yaptigi konugmadir! Bu durutada Mustafa Kemal Papa dört yll bir ay 16 gün sonra ilk defa babsediyor. Gerçi Büyûk Zafer'den yaklagikbir yll sonra 13 Temmuz 1923'te Amerikali gazeteci Isaac F. Marcosson'a verdigi müölüme mahk0mdur" diye konugmugtur. Fakat burada.Panislamizm ve lakatta Panturkizm'i de içine alan, yayilma ve imparatorluk siyaseti anjaminda kullanmigtir. Nicekim bu konugmasinda Gazi Panislamizm ve Pantürkizm için ve emperyalizm aniamma gelen fetih fikrine dayanlyordu" demektedir. Gazi ayni konugmasinda "Birlegik Devletler'in ideali, bizim idealimizdir" diye de konugmuytu. (Bkz.ABE. citt 14, sf. 36-37.) "emperyalizm"den

"emperyalizm

"kuvvet

123. ABE, cilt 18, sf. |76-177.

487

Sark'iAvrupa tahakkümünden

korumak üzere Dogu milletlerinin,

Ba-

ti'nm kendi menfaatlerine alet ettigi Milletler Cemiyeti yerine, bir araya henüz böyle bir ittifaka hazir gelmesidir. Baz11anm1z Sark milletlerinin olmadigmi dügünebilir. Ancak son bir yildir $ark'mgeri kalrug milletlegelenler, onlara bir asirlik tecrübe kazandirmarug midir?124

rinin bagma

Konugmanm diplomasi ve Ïngiltere'ye gözdagi verme amaçh oldugu b llidir. Ama umulan etkiyi yaratmayacaktir. Nitekim Mustafa Kemal Paga'mn uzun aradan sonra, Musul meselesi için, Dogu milletlerine böyle bir çagn yapmasmi Londra çok ciddiye alolarak gärüyor! Londra'da Mustafa Kemal yenim1yor,. den "Panislamizm" mi yapacak diye endigelenenler oluyor. Hint Müslümanlan Ingiltere'nin Musul siyasetini, Türkiye'ye haksizhk yapihyor gerekçesiyle kmayacaklardir üstelik. Fakat Milli Mücadele'deki çapta ve etkinlikte bir hareket olmadini gibi, Kemalist rejimin tuttugu Batihlagma siyasetinde ciddi bir degigiklik igareti de yoktur. Türkiye Reisicumhuru'nun Dogu milletlerine seslenen bu konugmasuu Ingiliz Digigleri'nden Randel, küçümseyici bir üslupla degerlendiriyor. Randel'in Ingilizargiv belgelerindeki ifadesi göyle: "propaganda"

Türlder gu anda Dogu milletlerini peginden sürüldeyecek milletler Halifeligin kaldmlmaslyla Islam dünyasmdaki içinde en sonuncusudur. liderlik mevkilerini bilinçli olarak yikmiglardr.125

Büyüklelçi Lindsay'in 8 Mart 1924 tarihiyle Londra'ya gönderdigi rapor da ilginçtir. Türklerden aldigi bilgilere göre, Türkler Hilafet'i kaldmrken, Musul meselesinde bundan yararlanmay1 dügünmüglerdir; Hilafet'in kaldirilmastyla Ingiltere'ye Panislamizm'in öldügünü göstermek, artik bundan korlguasi için sebep kahnadigim anlatmak istemiglerdir.T26

Musul ve Hilafet Anlagihyor ki, Ankara'mn gözünde, Hilafet'i kaldirmak sadece içeride çagda.plagma atdmu degil, aym zamanda dig politikada "Bati'ÿa yönelig"in önemli bir karandu- artik Ingiltere'nin korkmadan Türkiye'ye yaklagmasi, Îzmir'deki komutanlar toplantismda Ismet Paga'nm belirttigi gibi, Musul meselesinde yumugamasi umuluyor. Ama Îngiliz siyasetinde bir yumuçama olmuyor. Reisicumhur Mustafa Kemal ÇankayaKögkü'nde Kâzim Karabekir 124. Mim Kemal

Öke,a.g.e.,

sf. 170.

125. Mim Kemal

Öke,a.g.e.,

sf. 170.

126. Bilal Simgir, ingiliz Belgelerinde

Atatürk,

cik 5, sf. 413.

488

Fethi Bey'le Musul'a askerî operasyon yap11ma imkânm1 görügüyor. Gazi, böyle bir askerî harekâti Karabekir'e öneriyor. Karabekir, Izmir'deki harp oyunlan s1rasinda Gazi'nin Musul'a bir askerî harekâtm felaket getirecegini, çünkü öyle bir durumda Italyanlarin ingilia destegiyleIzmir'e ç1kabilecegini säyledigini hatirlattyor. Ugur Mumeu'nun aktardigma göre Karabekir'in sözleri göyledir: ve

Ingilizlereharp açmak felaketli bir is olur. Yunanistan'm yapamadigim (ingilizlerin)bu defa Îtalyanlarada teklif edebilecegini hesaba katarak Izmir Harp oyunlan sirasmda tehlikeyi belirttigin halde gimdi böyle bir istilaya kendimizin sebebiyet vermesi dogru mudur?

Gazi'nin bagtan beri ve hakh olarak Musul için savagmaya kargi oldugunu biliyoruz. SimdiKarabekir'e bunu önerinesinin iki sebebi olabilir, durumu bu gekilde askexî açidan bir kere daha müzakere etmek... Ya da siyasi muhalifi olan Karabekir'i böyle bir harekâtla meggul ederek etkisizlegtirmek...

Karabekir sözlerinin devammda gunlan söylüyor Lozan'da Musul meselesinin halli sonraya, siyasi bir yoldan halle birakilmadi ml? Bu meselenin daha öne almarak Hilafet'in kaldinlmasmda acele buyurulmamah idi. Eger görügüm sorulsaydi belki siz de kabul buyururdunuz. Bugün Istiklâl Harbi'nden daha zaylf bir halde oldugumuzu iddia edebilirim. Herhangi bir bagarisizhšm bilhassa Kürtlük mmt1kasmdaki akisleri pek zararh olabilir $ark'mislahma (reform)yazd< ki hiç ehemmiyet verilmiyor. Sosyal düzenimiz dolayistyla ahlaki dururnumuz günden güne her tarafta bozuluyor.127

Karabekir Ankara'ya geldigi 1922 sonbaharmdan itibaren dogu illerinde tedbir almmasm1, reform yap1lmasmi, bir Kürt sorunu patlak verebilecegini belirterek uyanlarda bulunmug, "Islahat layihalan", reform tasanlan da sunmug, ama ilgi görmemigti. Bahsettigi budur.128 Prof. ÖmerKürkçüglu, Türk-Ingiliz llipkileri adh neredeyse klasiklegmig akademik eserinde qu analizi yap1yor Bati'ya yönelmeye kararh olan Türkiye, Bolgevizm'le geçici baglantisma ihtiyac1 kalmadigmda nasil son verdiyse, Kurtulug Savagi'nda yararlandigru gördügümüz Îslam etkenine de artik sirtru çevirebiliyordu... Mustafa Kemal, ülkeyi çagdaglagtirmak ve bunun için de tek yol olan Bati'ya yöneltmek isterken, Hilafet bagmdan kurtulmak zorundayd1. Kaldi 127. Bkz. Ugur Mumcu, Kazim Karabekir Karabekir, Pagalar Kavgasi, sf. 266-274.

Anlatlyor,

sf. 128-139. Ayrica bkz, Kâzrm

128. Bkz. Kâzim Karabekir, Kürt Meselesi, Emre Yayinlan,

Istanbul,1998.

489

ve Mustafa Kemal'e ki Halifelik makann, yeni Cumhuriyet yönetimine kargi olan1arm, çevresinde toplandiklan bir faaliyet merkezi niteligini almasi dolayisiyla, dogrudan dogruya iç güvenlik nedeniyle de kaldmlma-

si gerekliydi... D14 politika bakmundan, Hilafet'in kaldinlmastmn Îslam dünyasmda o umsuz kargilandigmi, Islam'a indirilen bir darbe gibi nitelendirildigibiri ni anlatan Kürkçiioglu, bu durumun SeyhIsyam'um sebeplerinden oldugu gibi, Türkiye'nin Musul tezini zay1flatt1šmi da belirterek bir soru soruyor Mustafa Kemal Musul meselesinde Ingiltere'ye karg1 Îslam etkeninden yararlanmaya neden devam etmedi? Prof. Kürkçüoglu'nun cevabi göyle: da olsa, Mustafa Kemal, öteki (iç güvenlik) nedenlerin zorlamasiyla Halifeligi Musul sorununun çözümlenmedigi bir strada kaldinrken, ya bu kararm Musul sorunu üzerindeki sonuçlanm kestiremeyerek bir zaman seçimi hatast yapmigtir; ya da tersine, bundan yararlanmay1 da dügünmüg olabilir.

Daha önce gördünümüz gibi, Kemalist liderlik Hilafet'i kaldirmanm Musul meselesinde Îngiltere'yi yumugatacag1m tahmin ediyor ya da umuyordu. Toynbee de Kemalist kadrodaki devlet adamlarmm Batd11ara Türkiye'nin Hilafet'i kaldirmasmm Batt için de ne kadar yararh olacagm1 bir gaba gösterdiklerini belirtlyor. Tabii Batt'yi, anlatmak için özellikle Ingiltere'yiTürkiye'ye kargl yumugatmak için... Gerçekten Hilafet'in kaldin1masi Bati'da özellikle de Ingilizlerdebüyük sevinç yaratmigtL Ama niyet ve seliepler ne olursa olsun, Hilafet'in o sirada kaldirilmasi, "Türkiye'ain Musul tezine manevi bir darbe in¾tir."129 Akademisyen tarihçilerden Prof. Baslan Oran da Hilafet'in kaldmlmasmdaki zamanlama yanligma deginiyor: "Dogrudan Musul sorunuyla bagsiraamda 3 Mart 1924 tarihinde halifeligin lantili olmasa da, Musul sorunu kaldmlmasi da Türkiye'nin aleyhine olmuqtu. Önceliklebu karar dünyadaki Müslümanlarm tepkisini çekmigti. Hatta Îngiliz yönetimi de Türkiye'nin din etkenini kullanmasmdan ve özellikle Misir ve Ortadogu'nun dier bölgeleri ile Hindistan'daki Müslümanlarm etkisinden çekiniyordu ve Hatta Ingilizyetkilileri kendi aralabu karan memnuniyetle kargilanugtL rmdaki yazigmada 'Türlderin bindigi dah kestiklerini' belirtmiglerdi Ïkinci olarak halifeligin kaldmlmas1 SeyhSaid Isyam'nmnedenlerinden birini olugturmuqtu. Seyh Said'in kendisi halifeligin kaldmlmasiyla Türklerle Kürtler arasmdaki bagm kopanldignu ileri sürmügtü."1so David McDowall, konuyu dogrudan Musul meselesiyle ilgili olarak "1srarh"

129. Bkz. Ömer Kürkçuoglu, Türk-ingiliz

iligkileri,sf. 305-309.

I 30. Baskin Oran. Tiirk Dig Politikasi, sf. 267.

490

anlattyor: "Türkiye'de gerçeklegen iki olay, Musul vilayetinde zaten yaolan Türk yanhs1 kamp1 ciddi bir surette zaylfvag yavag küçülmekte 1924'te latt1: Mart halifelik kaldmlm14, eski Osmanh Müslüman vatandaylari arasmdaki son bag bu gekilde reddedilmigti, Türkiye'de hiçbir yerde Nakgibendilik Kürtler arasmda oldugu kadar Hilafet'e vurgu yapmazdi... Tam MC Komisyonu inceleme yaparken Nakgi Kürt Seyh Said'in patlak veren isyam çok sert gekilde bastinldi, bütünüyle bazi köy1er zorla bogaltildi..."131 SeyhSaid Isyam, Türkiye'nin "Türkler ve Kürtler"in birligi tezine dayandirdigi Musul siyasetine büyük bir darbeydi, bunda güphe yok. Ingilizlerin anda bile savag halindesiniz" geklindekiitirazlarma gerekçe "gu

saglanugt1.132

MC Komisyonu'nun raporuna göre, o dönemde Kürt agiretleri arasmda sadece güneyde, Süleymaniye civarmda yöni baglayan, "genç milliyetçilik" duygulan hissediliyor ve bunlar bagansizhk veya otonomi istiyordu. Fakat kuzeye (Kerkük'ten yukarlya, Türkiye'ye) dogru çiktikça Kürtlerde etnik milliyetçilik duygusu görülmüyor, agiret yap1si ve dindarhk gözlemleniyordu.133 $eyhSaid Isyam adeta bir dönüm noktasi olmug, Kurtulug Savagi sirasmda görülmeyen Kürt isyanlan adeta sökün etmigtir. Bu konuda Înönü'nün 1970'te anlattigi amlarmda söyledikleri ilginçtir. Inönü, isyan sirasmda $eyhSaid'in "Hilafet kalkm16tir. Din tehlikededir dini kurtarmak laz1mdir" davasi güttügünü, böyle propaganda yaptigml anlatiyor. Înönü uyanda da bulunuyor, Said Isyam'm de"milli

dikkatli gerlendirirken

Seyh

olmak, isyam bir hareket" yani Kürt milliyetçiligi gibi kabul etmemek gerektigini söylüyor: Kurtulug Savagi'mn çok zor günlermde Kürtler olarak Türk camiasmda bulundular, memleket birligini muhafaza etmek, milli hükümeti kuvvetli bulundurmak için arzu ile yardimci oldular... Sonra Lozan Antlagmasi yapilirken de Kürtler vatansever olarak Türklerle beraber bulunmuglardir. Kürtler Ermeniler gibi Lozan'a gelip müracaat etmediler. Hatta biz Lozan'da milli davalarimiz1 Kürtler ve Türkler' diye bir millet olarak müdafaa ettik ve kabul ettirdik. Seyh Said Îsyam Kürtlerin bu umumi tutumundan aynlan ilk igarettir. Bununla beraber bu isyanm sebeple arasmda, Dogu Anadolu'daki sosyal meseleler üzerinde dügünmek "umumi

'biz

.

icap eder..."134

inönü'nün dedigi gibi Kurtulug Savagi ve Lozan'da beraber hareket edildigi gibi, Türkiye Musul meselesinde

de tezierini "Türkler ve Kürt-

13 I. David McDowall, A Modern History of The Kurds, Tauris, Londra, 1997, sf. l45. 132. Baskin Oran, a.g.e., sf. 267. 133. McDowall, a.g.e.,

sf. 144-145.

I34. Ismetinönu, Hatiralar,

sf. 464-466.

.

491

ler" diye temellendirdigi halde, SeyhSaid Isyam'ndan sonra Türkiye'de Kürt isyanlan adeta säkün etmigtir. inönü Kürt meselesindeki hassasiyetinden dölay1, amlarm1 anlattig1 yilda, "Kürt isyam" denilmemesini, bunun irticai bir isyandan ibaret görtilmesini istiyor. Ugur Mumcu da "Kürt Islam Ayaklanmasi" adh kitabmda, halifeligin daha kaldmlmasmm Kürt agiretleri arasmda tepkiyle kargilandigmi, isyan yol açt1gm1, patlamasma Kürtçülügün ö ce geligmeye baglayan asmda "Süleymaniye daglanndan Karadeniz'e kadar uzanan yirmi

s milyon Kürt" için dagitilan Kürtçü bildirilerde Hilafet'in kaldmlmasmm 135 bir propaganda olarak kullamld1šru vurguluyor Mustafa Akyol da Türkiye'nin zorunlu çagdaëlagmasi sürecinde Kürtlerin uzun asirlarda ve Milli Mücadele döneminde sadakatini sailayan geleneksel ve Islami baglarm sarsilmast ile Musul sürecinin denk dügtügüne dikkat çekiyor, bunun Musul tezimizi zaafa ugrattigru belirtiyor. Milli Mücadele'de çikan dört iç isyandan birinin Kürtlerin yogun olarak yagadigi yerlerde, halbuki 1924-1938 arasmda patlak veren on sekiz isyandan on yedisinin, SeyhSaid dahil, doguda ortaya çiktigma dikkat çekiyor.136 Nasil nitelenirse nitelensin, SeySaid Isyam Türkiye'nin Musul davasma inen en büyük darbelerden biri olmugtur.

Musul Sorunu ve Modernlegme süreci Avrupah gazetelere yapt1gi aç1klamada, Reisicumhur Mustafa Kemal, 27 Eylül 1925'te yani SeyhSaid Isyam'nm bastirilmasmdan alti ay karar sonra ve Musul meselesinde Milletler Cemiyeti Türkiye aleyhine verdikten sonra, göyle konuquyor: Musul Türk'tür. Bu hakikati hiçbir gey degigtiremez. Bize hakkaniyetle muamele edilmig ve bilhassa Musul hallomn görügü aluump olsaydi, Milletler Cemiyeti usultine tâbi olinay1 kabul ederdik. Milletler Cemiyeti, adaletin kefili oldugunu ilan ettigi prensipleri aleyazade kabul himize ihlal ettiginden, kendimizi her türlü mecburiyetten ediyoruz. zenginliklerive bir stratejik set olmasi itiAvrupa'daki bütün milsahiptir. ehemmiyete bariyle bizim için esash bir li smirlar bugün stratejik degerlendirmeler üzerine kuruludur. Bizim aym prensibi kabul etmemize neden engel olunsun?

1VIusulvilayeti büyük petrol

Mustafà Kemal sözlerinin devammda Musul için gerektiginde askerî güce bagvuracagmi söylüyor 135. Ugur Mumcu, Kurt

islam Ayaklanmast,

Tekin Yaymevi, 1991, sf. 57-58.

I 36. Mustafa Akyol, Kürt Meselesini Yeniden Dügünmek,

Dogan Kitap, 2006, sf. 83-95.

492 Biz zengin degiliz lakin ordumuz âmâdedir ve kuvve-i mâneviyesi (moböyle bir gey Sayetbize meydan okunursa muhtemel degildir--buna mukabele edecegimizden emin olunuz.137 rali) pek mükemmeldir.

-zaten

Tabii Musul için askerî güce bagvuzmaya, Ingilizlerle orada savaga girmeye bagtan beri kargi olan Mustafa Kemal, bu açiklamas1yla "siya-

set" yap1yor.

Genel çerçeveyi degerlendirmede ilginç olan, Musul iddiasmm artik "Türkler ve Kürtler" tezine degil, "Musul Türk'tür" tezine dayandinlmasidir. Hâlbuki Îsmet Paga'nm Lozan'da sundugu istatistiklerde bile toplam Musul vilayet nüfusu içinde Kürtlerin sayisi Türlderden fazladir. Gazi'nin bu konugmasmda Musul davasma yönelik diplomatik bir dilden ziyade, bir dil" kullamhyor: Yurtiçinde modern, laik bir Türk devleti kurma amacmm ve politikalarmm dili... Musul meselesinde Türkiye'nin maruz kaldigi zaaflardan biri, igte bu iç modernlegme sürecinin temel politikalanyla ve degerleriyle, Musul tezimizi dayandirdigmuz "Türk ve Kürt" ve "Islam kardegligi" tezleri arasmdaki çeligkidir ve Ingilizler de bunun farkmdadir! Îngiliz Büyükelçisi Lindsay, Ba.pvekil Ismet Paya ile 22 Kasim 1925'te bir görügme yapiyor. Lindsay, "Türkiye'nin Musul sorununda izledigi "iç

politika ile ülkede uygulanan

yeniden yap11anma ve modernlegme

poli-

tikasmm çeligki olugturdugunu" söylüyor; bu durumda birinin samimi olmasi, ötekinin olmamasi gerekir, hangisi?" diye sordugunda Ismet Papa tuhaf bir cevap veriyor Hangisinin samimi

oldugu konusunda takdiri size biraklyorum!

Türkiye açismdan bir zaaf ifade eden l>u cevap kargismda Lindsay ga.91rdigmi Londra'ya yaziyor!13 8 Lindsay Londra'ya gönderdigi raporda Türkiye'nin izlemeye bagladigi Türklegtirme politikasmm Musul'daki tezleriyle çeligtigini, Îngiliz hükümetinin Kuzey Irak'ta bir Kürt özerkligi olugturma yönünde attigi adunlarm "Türkiye'nin Türklegtirme ve çagdaylagma politikasmm tam yüregine indirilmig dogrudan bir tehdit" oldugunu da belirtlyor! Lin say, Ocak 1926'da yazdigt raporda, Türklye'nin Musul kentinden arti vazgeçtigini, çagdaylagma devrimlerine öncelik verdigini anlatlyor. Dig politikada güvenli bir denge kurabilirlerse Mustafa Kemal ve Îsmet pa"ülkelerini laik bir anlayigla modernlegtirmek, galarm amacinin çagdaylagtirmak" oldugunu, bunun için dig politikada çekici bir bulundugunu bagariya" ihtiyaçlarmm belirtiyor. Lindsay, laik Türkiye'nin desteklemesini istiyor; bu gekilde Îngiltere de geçmigteki gibi "dikkat

137. ABE, cilt l8, sf. 21. I 38. InsanSerifKaymaz, a.g.e., sf. 530.

493

yeniden kargila.ymaktan kurtulurdu. Türki"Hilafet kigkirtmalanyla" ye'yi iyi anlayan Lindsay, Revanduz'un Türkiye'ye b1rakilmasim istiyor. Ama Londra bunu kabul etmiyor!1 9 Bu genel tablo, Dogu'dan kopmuy Bat1'ya yönelmig, ama Bat1'da henüz saglam ittifaklar kuramam1§ Türkiye'nin dig politikadaki yalmzhgim ve iç politikada bir devrim süreci yagamanm sorunlanru ortaya koyuyor. Su kesindir ki, Türkiye Musul'u bütünüyle alamazdi. Bunun teel sebebi, Türkiye'nin Ingiltere kargismdaki askerî, iktisadi ve siyasi gúçsüzlügüdür. Musul tûmüyle almamazdi bu kesin; ama Türkiye bütün dikkatini planda" görmeseydi, daha usta bir Musul'a verebilseydi, onu diplomasi ve zamanlamas1 iyi ayarlanm14 politikalarla petrol pay1m artirabilir ve smin biraz güneyden, düzlük araziden geçirerek Türkidiye'nin gelecegi için daha güvenli bir "Irak hududu" olugturulabilirdi ye fikir yürütmek mümkün gözüküyor. Musul meselesi bu gekilde baglandiktan sonra Kemalist diplomasi Bat1'yadaha fazla yönelecektir... "ikinci

I 39. Ihsan BerlfKaymaz, a.g.e., sf. 533, 578-580.

Bati'ya yönelmig Türkiye...

...

Bir Avrupa Türkiye'si, daha dogrusu.Batt'yayönelmig

bir Türkiye...1

Mustafa Kemal Paga, 29 Ekim 1923

Gazi, Ingiltere'ninde destegiyle ülkesini BaËil11agtirmaya kararh, aym zamanda Rusya ile de iyi geçinmek istiyor, Türkiye Musul sorununda yenilgiyi kabullenmig ve yüzünü Bati'ya çevírmiçW.2 Sir George Clerk, ingilizBüyükeiçisi 3 I Ocak 1927

Dünya bang istiyor Musul meselesinin sonuca baglandigi 1926 y11mda Reisicumhur Mustafa Kemal, 1 Kasim günü yeni yasama yihm aç1; nutkunda den beri takip ettigimiz" tentel dig politikay1iki kelime ile tanunhyor "Sulh ve müsalemet." Barig ve esenlik... Birinci Cihan Harbi'nin korkunç ölüm ve ylkimmdan çikmig olan dünyada da aym egilim vardit Henüz Hitler adi bile duyulmamig bir sokak serserisidir. Mussolini iktidardadir, ileri geri konuquyor, ama kimse büyük bir sava.y çikarmasmi beklemiyor. Herkes, bir dünya savay1 daha ya.yamamak için yo11ar arlyor, antlagmalar yap1yor. "Sulh ve müsalemet"e Türkiye'nin özellikle ihtlyaci var; çünkü on yll savagmigt1r; üç milyon nüfus ve genig topraklar kaybetmigtir. Milli simrlar içindeki 12 milyonluk nüfusun büyük çogunlugu kötü beslenm yoksulluktan den, g1dasizhktan, hastahktan, bitkindir. Dahasi Türki ye'nin art1k smirlar" içinde dünya ile iligkilerini geligtirerek iktisadi ve sosyal bakimdan kalkmmas1, modernlegmesi lazim. Yüz elli ylldir özlenen hedef... Mustafa Kemal konugmasmda sadece Suriye ve Irak simrmm tespitinden, sadece kompu ülkelerden, Rusya, Fransa, Îngiltere, Îtalya ve uzaktaki ABD gibi önemli devletlerden bahsetmekle yetinmiyor... Ar"öte-

"güvenli

I. Atatürk'ün

Söylev ve DemeçIeri,

2. Bilal Simgir, ingiliz Belgelerinde

cilt lli, sf. 91.

Atatürk,

cilt 6, sf. LXXIll.

495

jantin'den de bahsediyor, Uzakdogu ülkeleriyle iligkilerimizi geligtirmekten de bahsediyor.3 Ülkede sert olaylar yagamyor. Bagta SeyhSaid Îsyam... Mustafa Kemal ve arkadaglan yakm geçmigte Balkanlar'daki kanh etnik savaglar1ve bu yüzden koca bir Rumeli'nin kaybediligini yaganu§ bir nesildir. SeyhSaid Îsyani'nm telagh ve agin sert tedbirlerle bast1nlmasmda bunun rolü büyüktür. Korktuklan gibi isyanm arkasi da gele;

r üstelik!

e

Sükûn Kanunu ile basm susturulmuy, menfur Îzmir suikasti tegebbüsü ile Gazi öldürülmek istenmig, Kâzun Karabekir ve Ali Fuat pagalar, Rauf beyler istiklâl Mahkemesi'ne sevk edilmi§! Siyasi idam sehpalan kurulmug... Milli Mücadele'yi yürüten ve milleti ayaga kaldiran "Donu ideali"nin Îslami ve sol içerigi gimdi suçtur! "Bati ideali" devlet ideolojisidir... Bu dönügün toplumsal fay hatlannda yaratt1g1 ya da Takrir-i

"radikal"

"devnmci"

gerilim ve sarsmtilar

yaganmaktadir

kurulthymda okuyacag1Nutuk, bu iç politika ortanunm haklilagtmlmasi için yapilmig bir siyasi beyanattir, Sabahattin Selek'in deyimiyle, Atatürk savci, Natuk iddianame, CHP kurultay1 da jüridir. Kamuoyu ise dinleyici... Natuk Milli Mücadele'nin anlatutu yönelen dig polive iç politika polemigi oldugu için Atatürk'ün Bati'ya söylemez. Ama tika stratejisi balammdan fazla bir gey bu aç1dan önemlidir: Milli Mücadele'yi basen çok ince ayrmt1sma kadar anlattig1 halde, mesela önemsiz Celalettin Arif Bey meselesine iç politika sebebiyle sayfalar ayardig1 halde, Sovyetler'le iligkilerden, SovSovyet faktörünü gözeterek Dogu harekâtmm uzun yet yardimmdan, Îslam dünyasma dönük olarak izlenen dig politisüre ertelemesinden, kadan, kurulan iligkilerden hiç bahsetmez. Fakat Îngilizler de Natuk'tan memnun olmamigtir. Ingiliz Büylikelçiligi'nin Londra'ya gönderdini rapora göre, ülkedeki Ingiliz kargitt duygulari "Gazi ile danigmanlari yatigtirmaya istekli olduklarim son zamanlarda belirtmiglerdi" ama Nutuk'ta Ingiltere'ye kargi sert ifadeler vardi, Natuk "Ingiltere'nin lehine geligmelere yol açmayacak" nitelikte Osborne, Nutuk'taki Digigleri yetkililerinden idi. Yine de Londra'daki vermeyecegi görügündedir.4 anlatimm bir zarar Musul'un kaybmdan bir buçuk almak Natuk, gerekir: dikkate Sunu kamuoyunda kargiti duygular tazedir. NuIngiliz okunmugtur; y11sonra tuk'ta temel konu Milli Mücadele'dir ve Milli Mücadele'de siyaseten en çok çatigtignmz Bat1h ülke de ingiltere'dir. 192Tdeki dig politika orta1927 yllmda partisinin

"söylemedikleri"

3. Atatürk'ün

Söylev ve Demeçieri,

(ASD), I. sf. 366-367.

4. Sabahattin Selek ve Salahi Sonyel'den aktaran. Hakan Uzun, Atatürk ve Nutuk, Slyasal Kitabevi, Ankara, 2006, sf. 69, 40. Ayrica, Erik JanZürcher, Savag, Devrim ve UluslagYayinlari, 2005, sf. 3-13, nia, IstanbulBilgiÜniversitesi

496 mmda Türk-Îngiliziligkilerini süratle geligtirmeyi gerektiren bir ihtiyaç da henüz ortaya ç1kmanugtir. Bu ihtiyaç ortaya çiktikga Atatürk'ün Türk-ingiliz ittifak1 fikrine kadar uzanan aç1hmuu görecegiz! Yaganan gergin iç çartlar da Türkiye'nin bir savagtan hatta dig gerginlikten sakinmasuu gerektiriyor. Tek Adam'm nihai gayesi "Garp'a yönelmig Türkiye" olduguna göre, dig politikatun bir ayagi da Batih milletler camiasmda yer almakt1. Böylece Kemalist Türkiye'nin iki dig politika ilkesi kendiliginden olugmuytu: Biri güvenlik; buna kendisi ve müsalemet" diyordu... Obürli Bati Avrupa ile olabildigince yakmlagmakti... Gazi'nin Digigleri Bakam Tevfik Rügtü, bunu milletler arasmda bir intizam ve terakki unsuru olarak çahymak" sözleriyle ifade etmigti. "sulh

"medeni

Dogu'ya "Batih" bakig! Reisicumhtir Mustafa Kemal'in yeni Ankarasi, Afganistan ve Sovyet"yeni ler konusunda bir dil" kullamyor; Milli Mücadele yillarmdan çok farkli olan bu yeni dil, Dogu'dan Bati'ya yöneligini çok iyi sembolize ediyor. Afgan Krah Emanullah Han Ankara'yi ilk ziyaret eden yabanc1 devlet bagkamdir. Batih büyükelçilerin Îstanbul'u birakip Ankara'ya tagmmakta zorluklar ç1kard1ši bir sirada Kral'm ziyareti elbette önemliydi. Îki ülke Milli Mücadele yillarmda da çok yakm dost olmuglar, Afganistan Milli Mücadele'yi desteklemigti. Üstelik Emanullah, reformist bir kraldir. Gazi bu ziyarete olaganüstü deger veriyor. 20 Mayis 1928 akgaru Ankara Palas'ta Kral Emanullah ve Kraliçe Süreyya onuruna verdigi yemekteki konugmasmda Gazi, Türk ve Afgan dostlugu hakkmda çok sicak bir konugma yap1yor, iki milletin Orta Asya olan ecdadumz arasmdaki iligkiler ve kardeglikten" baglayarak Milli Mücadele y111armdaki dayampmay1 anlatiyor. "Hürriyet Ye istiklâlin her ne pahasma ve ne kargihšmda olursa olsun kisitlanmasma ve ihlal edilmesine" izin vermemek gerektigini söylüyor: "kökeni

Istikbalin

yüksek ufkundan dogmaya baglayan güney, as1rlardan be çeken milletlerin talihidir. Bu talihin artik bir daha siyah bulutlara bürünmemesi, milletlerin ve onlarm liderlerinin özen ve fedakârhäma baglidir. 1stirap

Milli Mücadele

yillarmda

"em-

bu cümlelerin änünde veya sonunda peryalizm"den, bahsederdi, Îslam vurgusu yapardt Simdikonugmasmda bu tür kelimeler hiç ohnadig1 gibi Bati'nm siyasetlerine karq1 da tek kelime yoktur. Yemekte hazir bulunan Ingiliz Bü"kapitalizm"den

,

497 yükelçisi Sir George Clerk, Londra'ya noktayi tespit ediyor: Tarih ara.ptirmacilan lah'm konugmalarmda

yazdigi mektupta

çok önemli bir

için gu nokta ilginç olabilir: Gazi'nin ve Emanul-

Îslam kelimesi bir defa bile geçmiyor!

Ingiliz büyükelçisinin dikkatini çeken ba.yka önemli igaretler de vardg: Gazi, konugmasmda büyük bir içtenlikle Afganistan'a dostluk gösteniyor, ama kendisini Afgan-Ingilizihtilafmm digmda tutmaya dikkat Fas ile Fransa arasmda, Türkiye'yi ilgilendirediyor! Sanki uzaklardaki meyen bir ihtilaf gibi... Bu, Ingiliz büyükelçisinin de gözünden kaçmiyor ve Londra'ya

göyle yaz1yor:

Gazi'nin ingiltere yanlisi oldugunu söylemek istemiyorum. Ama bugün onun ingiltere ve Bat111devletler ile mümkünse yakmlagmaya çal14tigi kamsmdayun! Büyükelçi Clerk'in dikkatini çeken çok önemli bir igaret daha vardir: Gazi, Türk-Afgan kardegliginivurgulamigtir, ama Afganistan'm "Asyaî" (Asiatic), Türkiye'nin ise "Avrupaî" (European) milletler oldugunu söylemigtir!S

Gazi, artik Türkiye'nin Avrupah bir millet oldugu görügündedir. Asya'ya bir Avrupah olarak baklyor artik! Hâlbuki Milli Mücadele yillannda "Dogu ideali"ni kullamrken Gazi Papa, "Asyah bir milletiz" diye konuguyordu. 2 Mart 1922 günü Ankara'da Afganistan'm bagunsizhšmm dördüncü y11dönümünü kutlamak için Afgan Sefiri Ahmed Han toplanti düzenlemigti, davetliler arasmda Mustafa Kemal Papa ve Rus Sefiri Aralov da vardir. Bu toplantida Mustafa Kemal Paga'nm söyledikleri göyledir: Biz Türkiyeliler Asyai bir milletizL Bu hususta Türkiye ile Afganistan arasmda büyük benzerlik vardit Afganistan nasil Asya'am bir kapis1ise, Türkiye de Asya için metin ve saglam bir kale halindedir. Kuvvetli teminat ile bugün dostlara arz ederim ki, Türkiye halkuun son ferdi kamm akitmcaya kadar bu kalenin muvaffakiyetle ve muzafferiyetle muhafaza olunacagma emin olsunlar.

Gazi, Aralov'un bulundugu bu toplantidaki konugmasinda Bolgevik devrimini övmeyi de ihmal etmemig, Kral Emanullah Han liderliginde Afganistan için daha büyük saadetleri "Cenâb-1Hakk'tan niyaz" etmigti.6 Mustafa Kemal Paga, Milli Mücadele döneminde Rus sefiri olmaksi5. Bilal §im§ir,ÍngilizBelgelerinde 6. ABE, cilt 12, sf. 297.

Atatürk,

cilt 6, sf. XXXVII, 36 I-362.

498 zm sadece Afgan sefiri ile konugtugu veya yazigtig1 zaman koyu Îslami bir dil kullammyti.7 Milli Mücadele y111armda Gazi'nin dig politikasmdaki tipik özellik, Îslam dünyasi ile konuqurken Islami, Rusya ile konuqurken "Bolgevizan" bir dil kullanmas1, ama her iki halde de Batfy1 "emperyalist" olarak suçlamasi, Dogu ülkelerini ise milletler" olarak nitelemesiydi. Zaferden, hele de Musul meselesinin çözülmesinden sonraki dig politikanm dili de çok farklidir Artik Ruslarla konuqurken de Müs1ülyi kompuluk" man ülkelerin temsilcileriyle konugurken de gibi genel diplomatik terimleri tercih etmektedir. Milli Mücadele döneminde Mustafa Kemal Papa'mn Ankara'da SovIfatirlayahm: "Emperyalist yet temsilcisi Frunze ile yapt1g1konugmalan ettigini, güç1ere karyl" mücadele bu mücadelenin ve TBMM rejiminin "Sovyetler'le benzerlik" içinde oldugunu, Kemalist hareketin de çilere" dayandigim söylemigti.8 "mazlum

"dostluk,

"emek-

*

"Frunze yolda.gimiz"a dayandigmi, bunun da

"megveret

TBMM'nin ve çûra" kavramlanna oldugunu anlatmigt1] Bolgevik demek mazlum milletlerin zalimleri yok edecegini" devrimini övmüg, belirtmigtil "Bati emperyalistleri bizim daimi dügmanumzd1r ve bundan dolayi onlarla bizim aranuzda hiçbir zaman daimi ve saglam anlagma yapilamaz!" diye konugmugtu? Simdi1 Kasim 1925'teyiz... Frunze'nin öldügünü ögrenen Gazi, Sovyet Merkez Komitesi üyesi Kalinin'e telgraf çekiyor: "sovyet"

"bütün

Derin üzüntüyle saygideger dostumuz M. Frunze'nin ölüm haberini aldim. Sovyet Sosyalist Cumhuriyet1eri Birligi halkmm bu kay1ptan dolay1 hissettigi aclyi Türkiye halla da tamamen paylag1yor. Size derin taziyetlerimi bildiririm.10

Bat1h bir ülke lideri öldügünde de aym taziyet telgrafi çekilebilir... Ve 7 Kasun 1927... Gazi Mustafa Kemal Sovyet ihtilalinin 10. yildönümü için Kalinin'e kutlama telgraf1 çekiyor: Emperyalizm, yoldag, mazlum milletler, çûra, megveret, emek, kapitalizm; artik bu kavramlar yoktur.. Sadece, "Sovyet milletleri" ile Türk milletinin, yeni hayatlarmm en zor önemlerinde daima birbirlerine sevgi gösterdiklerini söylüyor. Sovyet letlerin dahil olduklan mutlu devredeki imar ve islah eserlerinin sonsuza kadar devam edecegine inandigim belirterek iki millet arasmdaki dostluun dünya bangi yararma olarak devam edecegini yazlyor.11 -

7. Mesela bkr. ABE, cilt I I, sf. L32, 200-20 I, 322. 8. Mesela bkz. ABE, cilt 12, sf. 180-18|. 9. Bkr. ABE, cilt I I, sf. 199-201, 204-205. 10. ABE, cilt 18, sf. 107. I I. ATTB, sf. 584,

i

i

499

formel O kadar... Herhangi bir devlete de hitaben kullamlabilecek, dil... ve diplomatik Zaferden, hele de Lozan'dan sonra Türkiye ile Sovyet Rusya'nm iligkileri iyi kompuluk iligkileridir, dostluk iligkileridir. Arak bunun olojik" içerigi yoktur. Ideolojik, siyasi ve kurumsal balomdan Kemalist Türkiye "Bat1'ya yönelmig"tir. Gazi artik "Bat1h"dir ve Dogu milletleriyle bir "Batih" olarak dostluk aktadir; 193Tde kurulacak olan Sadâbad Pakti'nm böyle bir pakt k oldugunu görecegiz. "ide-

,

Kemalist Bat1111agma Îngiltere'nin Irak Yüksek Komiseri Sir Henri Dobss'a söyledikleri Türkiye'ye gelerek 22 Kasim 1926'da Digigleri Bakam Tevçikan Dobss'a Atatürk, Panislamizm'in fik Rügtü Aras'la Çankaya'ya anlatiyor, Osmanh'run bütün Müslümanlan birlegtirme kötülüklerini politika yüzünden battigmi söylüyor, bu saçmageklindeki hšm bir daha tekrarlanmamasi için Hilafet'i kaldirdigmi söylüyor. Eskiden beri Arnavutluk, Isulgaristan ve Arap topraklanndan annmig bir Türkiye istedigini hatirlatarak sözü Batihla.yma ve Ingilve çok zor bir yürüyüg" oldutere ile ili.ykilere getiriyor, bunun gunu,Avrupa'nm gerisinde kalarak kaybettigimiz bütün zamanlan telafi etmemiz gerektigini söylüyor. Su sözleri Kemalist çagdaglagma modelinin özetidir: önemlidir.

"fantastik"

"homojen"

"uzun

Bu, demiryollan, fabrikalar, telgraf hatlan meselesi degildir, halkm tüm zihniyetini esash olarak degigtirme meselesidir ..

"önümüzdeki

bu devasa igi bagarCumhurbagkam MusWa Kemal, inandiguu" söylüyor. destegine hay1rhah mada Ingiltere'nin Ankara'daki Îngiliz Büyüke1çisi Sir George Clerk de 31 Ocak 192Tde Londra'ya gönderdigi y1lhk degerlendirme raporunda, özetle gunu yaz1yor: kararh, ayGazi, Ingiltere'nin de destegiyle ülkesini Batdilagtumaya sorununda Musul zamanda Rusya ile de iyi geçinmek istlyor, Türkiye

m yenilgiyi

kabullenmig ve yüzünü

12

Bati'ya çe

Kullaxulan terim "Batihlagma"dir. Gerçekten Musul meselesinin gözümlenmesinden

itibaren

Kemalist

* fanatical attachment to Clerk, "Gazi'nin 'Batilila§ma'ya fanatikçe baglåigi" (Gazi's 'Westernisation') deyimini kullanlyor. (Bilal $imgir, a.g.e., sf. 106.). ...

12. Bilal §imgir, ingiliz Belgelerinde

Atatürk,

cilt

è, sf. 92-93,

LXXHi

500

diplomasinin dikkatinin odaklandig1 konular, fa.gist Italya'dan gelen tehdit, Rusya ile iyi iligkiler, Îngiltere ile iligkileri daha da geligtirme çabasi olarak görülüyor. Hitler iktidara geldikten sonra Almanya faktörü de denkleme girecektir. Bogazlar rejiminin düzeltilmesi ve Hatay'm anavatana katdmasi bu genel dengeler kullamlarak bagarilacaktir. Rusya konusunda Gazi iyi iligkilere sahip olmak gerektigine daima inanm14tir, ama gerek komünizm, gerekse Rusya'nm tarihsel emellerinin Bolgevik yönetimde de depregebilecegini öngörerek daima ihtiyatAdir Ankara'mn Moskova'yla lyi iligkiler kurmak, ama ihtiyath ve mesafeli olmak politikasi, ülkedeki komünistleri tutuklamas1, Rusya ile kaçmiyor, Türk zaman zaman ç1kan sorunlar Londra'mn dikÜatinden büyükelçisinin deyimiyle, politikaizleyebilecegi (saldirgan) lar Türkiye için yakm tehlikeyi olugturuyor, uzak tehlike ise Sovyet Rusya'dan gelebilir."13 Milli Mücadele'de tehlike nereden geliyordu? Birinci planda Îngiltere'den, ikinci planda Fransa'dan... "1talya'run

Yunanistan'1 Îngiltere kullamyordu. Tehdit pimdi, Dogu Akdeniz'de egemenlik kurmak isteyen ve sahip bulundugu Oniki Adalar'dan Türkiye'yi tehdit eden fagist Italya'dan geliyor.

Gazi'nm Batihlagma politikasmm yanmda, igte bu tehdit degigimindeki faktör onu BatL Avrupa ile dostluga, hatta ittifak araylyma yöneltiyor öncelikli konular, LdTürkiye'nin 1930'larda dig politikasmdaki zan'dan kalan sorunlarm çözülmesi, kompularla dostluk kurulmasidir. Uzun vadeli konulari ise "Büyük devletler" arasindaki dengede Türkiye'ye en uygun yer aray1pidir. Bu Bati'dir ama siyasi kortjonktüre göre satrancm ta.plan çok yer degigtirecektir. Lozan'dan kalan sorunlar 1930'a kadar çözülmügtür: Îngiltere ile Musul, Fransa ile borçlar meselesi ve Suriye suun, Yunanistan ile ahali mübadelesi ve bunun hukuk, mülkiyet, ekonomi yönleri, kapitülasyonlardan kalan uygulama soronlan... Bu sorunlar, Musul digmda, genelde Türkiye'nin istedigi biçimde çözülmügtür. Türkiye bu pürüzleri büyük ölçüde gidermig bir ülke olarak, Îngiltere olmak üzere", Batih ülkelere gimdi daha da yaklaga ilirdi. Îçeride zaten Bat1111agma devrimleri yap11m1gtt.M "bagta

Ankara dig kredi anyor! Gazi'nin Bati siyasetinde ekonomik faktörler de önemlidir. Türkiye 1930'larda, ekonomik krize tepki olarak birçok ülkelerde oldugu gibi, I 3. Bkz. Bilal Simgir, a.g.e., 14.

Ömer Kürkçüoglu,

cilt 6, sf. 94, 374.

Atatürk

Dönemi

Türk

Atatürk Argtirma Merkezi, www.atam.gov.tr/index.

Dig Politikasina

Genel

Bir Bakig,

501

"devletçilik"

ilkesini kabul ediyor, hazirlanan "Beg Y11hkKalkmma Plam" konusunda Sovyetler'den yardun ahyordu; bu durutnda Sovyetler'e yakmlagmasi beklenebilirdi. felsefesi" olarak seçtigi gibi, 1930'lardan itiHayu, o Batfy1 baren kalkmmanm dig finansmam için Batt'mn yardimru anyor. Ïçeriyabanc1 girketlerin çogunu devletleytirirpolitikasiyla de ken, dig kredi almak için Bati'nm kap1sm1 çalmasi, o dönemin en ilgi çe ci olaylanndandir.15 Ankara 1931 ve 1932 ydlarmda dig kredi bulabilmek için çegitli Bati ülkelerine bagvaruyor. Saracoglu bagkanhimda bir heyet 1931'de Amerika'ya, 1932'de Îtalya, Almanya ve Îngiltere'ye gönderiliyor. Saracoglu Amerika'dan eli bog dönüyor. Îtalya ile 32 milyon lirahk bir kredi antlagmas1 imzalanlyor, ama gartlan üzerinde anlagma saglanamayaçagi için bir sonuca var11am1yor. Ikinci Dünya Savagi bagma kadar Kemalist Ankara'nm digandan sagla"yönetim

"devletçilik"

yabildigi iki kredi vardir: Birincisi 1932 yihnda 8 milyou dolarlik Sovyet kredisi, ikincisi 1938 yilmda 16 milyon dolarhk Ingiliz kredisi.16 Rakamlar bugüne göre çok küçük tabii... Çünkühem o zamanki diinya ekonomisi bugüne göre çok küçüktü hem 1930 krizi bütün ekokredi kapasitesini büsbütün daraltmigti. 1938'e kadar gecikmesinde Londra'nm Mussolini'yi siyasetinin rolü olsa gerek. Bu siyaseti birazdan görecegiz; Ingiltere'nin Türkiye'ye asil yakmlagmasi, Mussolini Hitler'in koluna

nomilerin

Ingiliz kredisinin

"yatigtirma"

girdikten sonra olacaktir. Cumhuriyet dönemi iktisat tarihçisi Prof. Yahya Sezai Tezel, Atatürk'ün dig borç ve yabanci sermayeye uzak durdugu iddialarma kargi punlari yaztyor:

•

"aritilmig"

bir Cumhurlyet tarihinde yabane1 kaynak kullammmdan kalkimna Kemalist dõnem var saymak ve bu dig fmansmansiz döneminin Îkinci Dünya Savay1'ndan sonra ya da hemen önce sona erdiginisöylemek yanhytir. dig kaynak kullam1923-1938 dönemi boyunca Türkiye ekonomisinde geligmryolunda güçlü bir egilim vardir. Atatürk dönemindeki.kapitalist önemli egilimine sahip olstratejisi ölçüde bagvurma kaynaklara dig me "bagimsiz"

mug, bunu sürdürmügtür.

Bu genel fotografi veren Prof. Tezel, Atatürk döneminde dig borç bulmak ve yabanci sermayenin gelmesini saglamak íçin yap11an çaba15. Haluk Ülman-Oral Sander, "Türk D4 Politikasina Yän Veren Etkenler, ll", Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Mart 1972, cilt XXVII, No:1, sf. 16. 16. ay.y.

502

lan anlatiyor, rakamlan

veriyor. 1930'da muhalefet partisi" olarak Serbest Firka'nm kurulmasmda, dig politika ve ekonomi olmak üzere iki faktörün etkili olduunu ara.ptirmacilar belirtlyor: Biri, Kemalist.rejimi "Bati'ya begendirmek", genç Türkiye'nin Batt'ya aidiyetini tescillemek, Milletler Cemiye"güdümlü

ti ve Batt Avrupa siyasi yapilanyla uyum saglamak... Ikincisi özellikle ekonomik kriz ortammda Batt'dan mali destek görmek veya Fransa'yla görügülmekte olan borçlar meselesine olumlu bir katki beklemelt B Serbest Firka'yi kurmasi için çagnlan Paris Büyükelçisi Fethi Okyar'a Gazi, Fransa'mn ekonomik yardimmdan bahsederek yardim etmek istiyorlar mt?" diye soruyor. Fethi Bey'in cevabi: "sahi

Evet istiyorlar.

Çünkümenfaatleri

de bunu.icap

ettirir. Bir alacakli

borçlusunu güçlendirerek ve refahlandirarali alacag1m temin etmek mecburiyetindedir.

Liberal Fethi Bey sözlerinin

devaminda Ismet Pa.ÿa hükümetinin iktisat politikalanm elegtiriyor? Gazi'nin Fethi Bey'le yapt1gi bu konugma, onun Serbest Firka denemesinde iktisadi ve diplomatik faktörlerin de önemli rol oynadigim dogruluyor. Küçük ve etkisiz "güdümlü muhalefet" partisi olarak dügünülen Serbest Firka'nm büyük bir halk hareketine dönügtügü, seçimleri kazanarak iktidara gelecegi anlayilmca Gazi'nin istegi üzerine "ken"devletçi"

dini feshediyor", demek ki, bundan beklenen diplomatik ve ekonomik yarar, iç politikadaki kurulu dengeler ugruna gözden çikanlnugtir. Ama "Bati'ya yönelmig" ana politika devam ediyor.

Bati ile baglantilar Bu yönde üç geligme önemlidir. Milletler Gemiyeti'ne girig: Milletler Cemiyeti, Cihan Harbi'nin "|923-38

17. Yahya Sezai Tezel, Döneminde Türkiye'nin Dry Iktisadiiligkileri",ITBA MeDernegi, Atatürk Döneminin Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle ligili S Sempozyumu, 14-l7 Ocak 1977, birinci baski, Ístanbul, 1977, sf. 193-229; ay Döneminin iktisadi Tarihi, 1923-1950, sf 181, 418-422. 430-431, yazar, Cumhuriyet zunlan runiar

18. Bkz. Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti Yönetiminin Kurulmasi, sf. 47-248; Cem Emrence, 99 Günlük Muhalefet Serbest Cumhuriyet Firkasi, lletigim Yayinfari, 2006, sf. 30-32. (Bu iki kaynagin gu veya bu sebep için atifta bulundugu tarlhçiler Sina Akyin, M. Philips Price, Tekin Erer, Husamettin Ünsal,Asim Us.) Prof. Kurkçúoglu da dig politikada Bati'ya yöneligle içeride Serbest Firka'nin kurulmasinin birbirine uygun dugen süreç!er oldugunu belirtir. Prof. Kürkçüoglu da l930 ydinda Atatürk'ün çok partili hayat yolunda girigimde bulunmasi ile dig politikada Batfya yöneligin birbiriyle makale). uyugan süreçler olduguna dikkat çekiyor (aynt 19. Osman Okyar, Mehmet Seyitdanlioglu, Atatürk, Okyar Fethi Okyar'in Amlari, is Bankasi Yayinlari, 1997, sf. 99.

Ye

Çok

Partili Turkiye,

503

galipleri, yani ingiltere ve Fransa'nm etkisi altmda bir kurulugtu; Batihlarm bir kurulugu idi. Ama Türkiye de Lozan'da bazi konalarda MC'nin kismen de azmhkyetkisini kabul etmigti; mesela Musul meselesinde, kaldinlmasi sürecindeki bazi uygulamalarlar ve adli kapítülasyonlarm da... MC'nin Musul meselesinde Ingiliz yanhst kararma duyulan tepki dikkati ile Türkiye uzun süre MC'ye ve Rusya'yla iligkileri bozmama u ak durdu. Ama artik Avrupa ikiye aynhnayabaglamigti... it tarafta fagist Italya, Arnavutluk, Bulgaristan, 1933'ten Nazi Almanyasi, Japonya; bu devletler uluslararasi düzende ve smirlarülkelerdir bunlar... istiyor, da Fransa, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya Öbür tarafta Ingiltere, ise barig ve statükonun korunmasmi, simrlarm degigmemesini, uluslaçözülmesi gibi prensipleri sararasi sorunlann savagsiz, müzakerelerle ülkeler deniliya da vunuyor; bu ülkelere kurulugtur! koruyan bir yor. MC de uluslararasi yapmamn nelere yol açabiTürkiye de siyasi cografyada leceginden endigeli oldugu için smirlarm degigmezIigi, istikrar, silah-itibaren

"revizyonist"

"revizyon"

"statükocu"

"antirevizyonist"

"statüko"yu

"revizyon"

sizlanma, bang ilkelerini savunuyor. Avrupa'daki bu yeni ayngma Türkiye'yi Îngiltere'ye ve Fransa'ya yaklagtinyor! Ilhan Uzgel'in belirttigi gibi, Türkiye 1930'lann bagmdan itibaren Ingiltere'ye daha çok yaklagmaya bagladikça MC'ye üyelik konusundaki

tutumu da degigme sürecine girdi. Konu gündeme geldiginde Mustafa Kemal, üyeligin Türkiye'nin bagvurusuyla degil, üyelige davet edilmesiyle gerçeklegmesini istedi.20 Õylede oldu. Tevfik Rügtü Aras TBMM'nin 9 Temmuz 1932 günlü oturumunda MC'nin resmî davet mektubunu okuyor. Mektubun ekinde bù konuda MC toplantismm.tutanag1 da var. Orada Türkiye'yi en kuvvetle savuiktidarda), Yunanistan, nan ülkeler Îspanya (o sirada Cumhutiyetçiler Mihalakopulas, genç Ingiltere ve Fransa'dir." Yunan Temsilcisi cumhuriyet"i, ispanya, Türkiye ve Yunanistan'1 anlatiyor, Türkiye'nin "Avrupa ittihad1 (birligi)komisyonunun çahemalanna" yaptig1 katki"üç

lan övüyor.

Italyan delegesi Scialoja "Türkiye Avrupa'am esash bir unsurudur"

diyor. Fransiz Paul Bonjour Türkiye'nin banççihšrn ÎngilizLord Londonderry'nin sözleri ise gäyle:

ve laikligini övüyor.

dar bir milliyetperverligi icap ettirmediginigörmüg ve milletlerin toplanmalarmda Türkiye'nin oynamasi lazun gelen rolü ön planda gözetmigtir.

Gazi, milli bir eserin

mutlak

20. Baskin Oran, a.g.e., sf. 309-312.

504

Türkiye'nin üyeligini desteldeyen ülkelere bir veya iki paragrafhk teekkür mesajlari gönderen Digigleri Bakaru Tevfik Rügtü Bey, Yunanistan'a üç, Fransa'ya dört, Ingiltere'ye beg paragraf uzunlugunda mesaj bir milliyetperverlik degil medeni milletgönderiyor, Türldye'nin ler camiasi içinde umumun menfaatini gözeten bir politika" izledigini "dar

.

vurguluyor.

Batih bir kurulug olan MC'ye katilan Türkiye, bunun Rusya'ya kargi bir politika olmadigru hem sözlegmeye yaziyor hem Moskova'ya resmen bildiriyor. Daha önemlisi MC'ye girig sirasmda Türkiye'nin Bogazlar'daki güvenlik sorununu kayda geçirmesidir. Türkiye hu kayltta, Bogazlar konusunda Lozan'da konulan kisitlamalar yüzünden Türkiye'nin kendini bir vaziyette bulundu unu" belirtiyor. Yani Bosavunmasmm egemenlik kurallarma aylon, bir vaziyet"in olgazlar'dagenel dugunu MC'ye tescil ettiriyor. Türkiye'nin gösterdigi örnek Almanya'dit Hitler iktidara gelmeden çok önce, demokratik ve bariççi Weimar Alman Cumhuriyeti, Birinci Cihan Harbi'ndeki yenilgisi üzerine yap11an Versailles Antlagmas1'na konulan savunma kisitlamalanmn ölçüde" kaldinlmasim bu "hususi

"hususi

"makul

yoldan saglamigt1.21

Türkiye de Bogazlar üzerindeki askerî lositlamalan ve Weimar örnegindeoldugu gibi bunlarm kaldmlmasi gerektigini kayda geçiriyor! Bu olay, Türk diplomasisinin dünyadaki geligmeleri nasil dört gözle izlediginive Bogazlar rejimini düzeltmek için büyük bir dikkatle hazirlik yaptigml gösterir. $unuda belirtmem lazim: 1926 Agustosunda, Musul'da imzalarm atilmasmdan hemen sonra Midilli Adasi açiklarmda Bozkurt adh Türk gemisiyle Lotus adh Fransiz gemisi çarpigtL Türk mahkemesi Türk kaptam 4 ay, Fransiz kaptam 80 gün hapse mahkûm etti. Fransa Türk mahkemesinin yetkisiz oldukunu iddia etti, iki ülke Lahey Daimi Adalet Divam'na gitme konusunda anlagtilar. Türkiye'yi Mahmut Esat (Bozkurt) Bey savundu. "Bozkurt-Lotus Davasi"nda Divan 7 Eylül 192Tde Türkiye'yi hakh bulan karanm verdi. Bu olaym, Kemalist rejimde Batih uluslararasi kurumlara qu veya bu älçüde bir güven yarat tlâm1 söylemek mümkündür. iligkiler: Batih partilerle Devlet partisi CHP'nin ideolojik olarak Sovyetler'e uzak durup komünistleri tutuklarken, "Avrupa RadiPartilerin kal ve Benzeri Demokratik Uluslararasi Birligi" adh kurulugla iligki kurmas1 önemlidir. Bu kurulugu kismen bugünkü Sosyalist Enternasyonal'e benzetmek mümkündür. Bitlik'in kurucu unsuru Fransiz Radikal Partisi'dir. Bu partinin ya da "dayampmacilik"

"tesa-

21. Fahri Çoker,Türk Parlarnento Tarihi, TBMM, IV Dönem, cilt I, sf. 473-486; Digigleri Bakanligi,Cumhuriyet'in ilk On Ylli, Ankara, 1974. sf 287-307.

505

nütçülük" ideolojisi Ziya Gökalp gibi Osmanh aydmlari üzerinde etkili olmugtu. Birlik gimdi CHP'ye yakmhk duyuyor ve CHP'ye üyelik öneriyor. CHP bu öneriyi 192Tde çok nazik bir dille ve tegekkürle reddediyor, kongresine de katilmiyor. Ama Serbest Firka'nm kapat11masmin ardmdan ve Türkiye'nin MC'ye üye olmaya niyetlendigi bir dönemde, 1931 yilmda Birlik'in Atina'da yapilan kongresine CHP nözlemci" gänderiyor. 1933'teki Sofya kongresine de gözlemci düzede katihyor. Türk basmmda genig yer ahyor. Liberal Yarm gazesavunuldugutesinde Ahmet Agaoglu kongrede liberal ekonominin öldügünün" ilan edilise Sadak Necmeddin CHP'li nu, digini yaziyor! göyle: "Çokda homojen bir Tarihçi Hakki Uyar'm degerlendirmesi yapisi olmayan Birlik'in, Avrupa'da yükselen totaliter rejimler kargismda ilerici ve demokrat Avrupa'yi savunmalari, Avrupa Birligi'nin temellerini tegkil edecek fikirleri gündeme getilmeleri son derece önemlidir. Türkiye'deki Kemalist iktidarl temsil eden CHP'nin bu örgütle iligki fikri temellerinin ortaiçerisinde ohnasi, Cumhuriyet'in kuruculanmn anlamhdir."22 aç1smdan konmas1 ya Böyle iligki kurdugu halde CHP'nin üye olmamasmm sebebi, samyoetkilemesinden rum, Birlik'in demokratik kararlarmm CHP bünyesini '

"liberalizmin

çekinilmesidir.

Birligi'ne katilun: Kemalist rejimiParlamentolar Uluslararasi yöneliginin göstergelerinden biri de Uluslararasi Parlanin Bati'ya mentolar Birligi'nin toplantilarma Türkiyehin ilk defa 1932'de katilmasidir. 20 Temmuz 1932'de Cenevre'de yap11an bu toplantiya demokratik ülkelerden bayka fagist Îtalya da katihyor; ama Îtalyan fagizmi o da Avrupa dengeleri henüz söylemin ötesinde saldirganlagmanuqtir, içinde yer ar1yor. Almänya katihyor, ama Hitler daha iktidara gelmemigtir, Almanya liberal bir ülkedir. Türkiye, savag çikana kadarki bütün y1lhk toplantilara katilacaktir. 24 Eylül 1934'te toplanti, Ïstanbul'da yap1hyor. Birlik'in "Türk Parlamento Grubu" adma konuganlar, mesela TBMM Bagkan Vekili Hasan Bey ve Tokat Milletvekili Nazmi Izzet Bey sadece barig ve silahsizlanmay1 degil, daha ilginç olarak, parlamentarizm, temsili demokrasi, ve demokratik müesseseler, kavramlan demokratik liberal bagimsizhšl" gibi ve hürriyetler, yargi "hür

savunnyorlar!23

Hâlbuki o sirada, özellikle Serbest Firka kapatildiktan sonra Türelestirikiye'de "Înkilap Dersleri"nde demokrasi ve parlamentarizm CHP'li Giritliogsavunuluyor, hatta Fahir hürriyet" liyor, "disiplinli

22, Hakki Uyar, "CHP'nin Avrupa'nin Radikal ve Derookrat Partileri lle lligkileri", ; ayrica Hakki Uyar. Tek Parti Dönemi ve http:llki si.deu.edu.tr/hakki.uyar/26.pdf Halk Partisi, Boyut Kitaplari, 2. baskl, istanbul, 1999, sf. 375-376. Cumhuriyet Tûrk Parlamento 23. Bkz. Fahri Çoker,

Tarihi, TBMM, IV Dönem, cilt I, sf. 449-472.

506

lu'na göre

"totalitarizmin

tüm özelliklerinin"

görüldügü bir dönem

yagamyor.2

Kemalist rejim içeride otoritesini mutlaklagtirmak için fagizmi andiran yöntemleri kullansa da Batt'ya yönelik oldugu bellidir. Bunda Fagist Italya'mn yol açtig1 güvenlik kayg11arunn etkisi önemlidir..

Fagizm ve Kemalist Türkiye... Birinci Cihan Harbi'nin yaralarm1 saramamig Avrupa'da barig egilim-

leri, kahci bir barig kurma çabalan görülüyor. Avrupa'da savagm temel sebebi, Almanya'nm Ingiltere ve Fransa ile rekabetinin çarpigmaya dönügmesiydi. Simdi16 Ekim 1925'te Fransa, Ingiltere, Almanya, Belçika, Çekosloval
"himaye"

"uydu"

24. Recep Peker, inkilap Dersleri, gu eserde: Oktay Aslanapa (haz.),ilk inkilapTarihi Ders Notlari, Türk Dunyasi Añqttrma Vakfi Yayinlari, Istanbul, l997, äzellikle sf. 2|8222; ayrica bkz Mete Tunçay, a.g.e., sf. 327-331; Mahmut Gologlu, Tek Partili Cumhuri yet, Ankara, I974, sf I89- I 93. '

507

Roma'ya gönderdigi raporda "Türkiye topraklannda kobüyükelçisi, lonyal politikalar izlemenin Îtalya için büyük ç1karlar saglayacagim" anlatiyor! Îtalya'nm kolonyal ç1karlan için Îzmir degil, Adana ve Antalya bälgesi daha elveriglidir, çünkü Çukurovazengin kaynaklanyla Îtalyan ekonomisine daha büyük katki olugturur! Böyle bir geligme Ingilizlerin de lehine olur, çünkü Italya'mn Adana-Antalya bölgesine

Italyan büyükelçisine da bir Kürt isyam ç1kanhrsa, Italya ve ÎnKafkas yollan da açilacaktirl Bir de Italya Akde-

y rlegmesi, Musul'daki g re, eger f1rsatt bulunur

giltere'ye Iran

ve

Ingilizleri rahatlatirl

niz'de Ruslara ç1karlar vaat ederse, Moskova'am Ankara'yi desteklemesini önlemek ve Türkiye'yi tek bagma k1skivrak yakalamak mümkün olacakt1125 adeta cirit atlyor!26 O sirada Italyan girketleri Çukurova'da

Teknolojinin çok daha geligtígi bugün bile bir delinin komplo romamudan daha zirva gözüken bu politika önerisi, fagizmin ne kadar ci" oldugunu.da gösteriyor! Bir olay... Izmir'deki Italyan okulunda fagizmin iktidara geliginin 6. y1h kutlamyor. Kara gömlekli ögrenciler tören yap1yor. Akgam da Royaymlamyor ma radyosunda Mussolini'nin konugmasi "alal-

Fagizm, Dogu Akdeniz'e hâkim olmahdir! Atatürk,

Tevfik Rügtü'ye emir

veriyor

Îtalyan okulu derhal kapatilacak, fagist üniformasi giyenler 48 saatte Türkiye'yi terk edecek!

Ve ünlü sözü: Bana çizmeyi giydirmesinler!27

Dahas1 da var... Türkiye'nin Digigleri Bakam Tevfik Rügtü Aras, Italyan Büyükelçisi Fellice Orsini'ni çaginyor: Siz böyle giderseniz, haberiniz olsun biz de öbür Büyük Güçler'le ittifak yapanz! Mesela Fransa ile bir Akdeniz Pakti imzalanz! Liberal Ingiltere ve Bolgevik Rusya o s1rada Mussolini ile flört ediülkesidir yor, ama Fransa giddetle Îtalya'ya kargi! Fransa da Akdeniz -

çünkü... 25. Dilek Barlas, "Friends or Foes? Diplomatik Reations Between Italyand Turkey, 1923Middle East Studies, cilt. 34, 2004. sf. 236-237, 1936", international 26. Bilal ingilixBelgelerinde Atatürk cilt 6, sf. I l5.

§1mgir,

27. Harun Bodur, a.g.e., sf. 262.

508

Türkiye Fransa ile 30 Mayis'ta bir "DostIuk ve lyi Kompuluk Antla.ymasi" imzalamigtir. Îleride Hatay'1 anavatana katacak uzun sürecin ilk adimi budur! Antlagma sadece Türk-Fransiz iligkilerini iyilegtirmekle kalmamig, Hatay'm özerk statüsünü de güç1endirmigtir.28 Türk-Fransiz antlagmas1 Akdeniz'de Mussolini'ye kargi bir ittifakm çekirdegi olabilir. Mussolini henüz o kadar atilgan degildir, çünkü ittifak yapacag1 Hit1er henüz ortada yok! Tevfik Rügtü Roma'da Mussolini ile görügüyor. Mussolini artik Türistiyor! Amact Türkiye'yi Fransa'dan koparmakt1r. kiye ile Roma'da imzalar atilmlyor, ama hava yumuçuyer. "anlagmak"

Türkiye'nin dostlugunu

kazanmak

.

"kiymet-i

Dikkat! Türkiye'nin harbiyesi" artiyor! Artik Türkiye neresinden bir parça koparinm diye degil, ittifak yapmak için bakilan bir ülke haline geliyor yava.y yavag... Musul meselesinden harp çikacagmi, Türkiye'nin çökecegim zanneden Mussolini yine yamlm14tir. Türkiye Musul'da taviz vererek de olsa, bu sorunu agmigtir. Türkiye artik uluslararasi izolasyondan, yalmzhktan kurtulmaya ba.phyor, Avrupa dengelerindeki rekabetlerin de etkisiyle, hem Akdeniz'de hem Balkanlar'da siyaset yapan bir ülke haline geliyor. Hele Paris-Belgrad ittifaki imzalanmca, kendisini kugatilmig hisseden Mussolini Türkiye ile "dostluk"

yollarmi ariyor artik!29

-

30 Mayis 1928'de Roma'da Mussolini ve Tevfik Rügtü Bey "Tarafsizhk, Uzlasma ve Adli Düzenleme" antlagmasm1 imzahyor. Mussolini Türkiye'yi öven bir konugma yap1yor! Bir yil sonra Tevfik Rügtü tekrar Roma'yi ziyaret edecek, çok sicak kargilanacaktir. Meis ve diger adalarin statüsü konusunda çikan anlagmazhk Daimi Adalet Divam'na gönderiliyor. 1932'de bu defa Bagbakan Înönü Roma'yi ziyaret ediyor Meis ve civar adac1klar sorunu, ismen teker teker sayllan 20 kadar adacigm Türkiye'ye birakilmas1yla, uzlagmayla çözülüyor. Îki ülke arasmdaki ticaret de geligiyor.30 Bu dönemde Ankara'da fagizmi öven kitaplar, yaz11ar da yaymlam yor.31 Barlas'a

göre, Türkiye bu dönemde Fransa'dan

ziyade

Îtalya'ya ya-

28. Baskin Oran, a.g.e., sf 282. 29. Dilek Barlas, aniran

makale.

sf.238.

30. Bkz. Baskin Oran, a.g.e., sf !94-195. 31. Fallh Rifki Atay, Moskova-Roma, l932; Yakup Kadri, "Ankara-Maskova-Roma", Kadro dergisi no 1I; Ali Naci Karacan, 2 Aralik 1930 günlü inkilap gazetesindeki bagyazisinda "Rusya'da nast/ bir Komünizm, Italya'danasil bir Fagizm varsa, bizde de bir Kemafizm olmalidtr"diye yaziyordu.

509

km duruyor! Ankara Avrupa'daki sorunlarda Fransa'mn hegemonya kogmasmin rolüne inanlyor. Hatta Italya kredi vererek Türk destek oluyor. Fakat güçsüz ItalDeniz Kuvvetleri'nin silahlanmasma ettiremeyecektir. Fransiz DigiçIeri Bakam ya bunu uzun süre devam hayaline Türkiye ve Rusya'yi dahil Briand, açikladigi "Avrupa birligi" peginde

etmiyor.A

Bu iyi hava, Mussolini'nin Hitler'den cesaret alarak 1935'ten itibaren kadar sürecektir. t krar saldirganlagmasma Bu arada Türkiye, hem kompu, hem Balkan ve Akdeniz ülkesi olan Yunanistan'la iligkilerini çok lyi bir düzeye getiriyor. Iki ülke de fa.pist Italya'dan endigelidir. Ba.¶ta nüfus mübadelesi olmak üzere Loçözülüyor. 30 Ekim ikili antlagmalarla zan'dan kalan sorunlar ediziyaret Atatürk Înönü'yü 1930'da Venizelos Ankara'ya gelerek ve yll sonra 5 yor. Dostluk ve Tarafsizhk Antlagmas1 imaalamyor. Bir Ekim 1931'de Înönü Atina'yi ziyaret ediyor. Hemen her yll bir anlayticaret anlagmas1, takas anlagmas1, ticaret bürosu ma imzalamyor, için anlagma... 1934 y11mda Venizelos, Atatürk'ü Nobel Barig Ödülü

için resmen aday gösteriyor. Venizelos, Nobel OdüI Komitesi bagkanma yazdigi 12 Ocak 1934 taMustafa Kemal'in kumandanhgim anlattikrihli bagvuru mektubunda, tan sonra, sava.ptigi bir ülkeyle barig yaparak dünya barigma hizmet ettigini belirtiyor. Devrimleri konusunda da gunlari yazlyor: Teokratik bir rejim içinde yagayan, din ile hukuk kavramlarmm birbirine karigtigi çöken bir imparatorlugun yerini güç ve hayat dolu modern ve milli bir devlet almigtir. Büyük devrimci Mustafa Kemal Paga'mn baglattigi hizla, mutlakiyetçi sultanlar rejimi y11alugt ve gerçelnen laik bir devlet kurulmugtur... Bar1gl güçlendirmkhareketi, yeni ve seçkin Türk devletine bugünkü görüntüsünü veren tüm iç reform hareketleri ile birlikte yürümüg-

tür...33 Türk-Yunan dostlugu Balkanlar'da önemli rol oynayacaktir. Dünyada barig çahymalan böyle umutlu bir gekilde giderken, her geyi kõkünden degigtirip allak bullak eden iki olay oluyor 24 Ekim 1929'da New York borsasmm çöhmesi bütün dünya ekonomisini çökertlyor! Hiçbir ülkenin ekonomisi ayakta kalamlyor! 30 Ocak 1933; ekonomik krizin aç biraktig1 Alman hallo Hitler'i iktidara getiriyor! O da Kahverengi Gömlekliler'e dayanarak, ordunun da destegiyle, diktatör oluyor! Ve ondan cesaret alan Mussolini 1935'ten 32. Dilek Barlas, anilan makale,

sf. 242.

33. Bkz. Doç. Dr. Ahmet Eyicil,"Ataturk Devrinde Tûrkiye'nin Dig Politikast", Atatürk Aragtirma Merkezi Dergisi, sayi 59, Temmuz 2004.

510 itibaren fiilen saldirganlagmaya baghyor... Türk-Îngiliz yakmlagmasi o zaman hizlanacak, ittifaka

kadar gide-

cektir.

Balkan Pakti Birinci Dünya Savagi'ndan sonra Avrupa'ya ve dünyaya damgasru vuran silahsizlanmave bang havast artik kayboluyor! Lozan'da bize dünya silahsizlanma ve barig anyor" diye kabul ettirilen Bogazlar'm askersizlegtirilmesi, pimdi Türkiye için artan bir endige kaynagi, çünkü Bogazlar'da Türk bayragi var, Türk askeri yok! "bakm

O bakundan Balkanlar'da istikrar bilhassa Türkiye için önemli. itigip kakigan herkesin ya eli ya gözü Balkanlar'da! Arnavutluk Italya'mn uydusu... Bulgaristan ihe Yunanistan'dan toprak alarak Ege'ye çikmak istlyor. Dolay1s1yla Bulgaristan da Arnavutluk da yani suurlarm, degigmesini.istiyor. Mussolini ve Hitler de Türkiye, Yunanistan ve Yugoslav Kralhšl ise istemiyor, yani smirlarm, barig ve istikrarm devamuu istiyorlar. Îngiltere ve Fransa da aym safta! Türkiye Digigleri Bakam Tevfik Rügtü Aras aç1kça ifade ediyor: Avrupa'da

"revizyonist",

"statüko"nun

"revizyonist"tir.

"revizyon"

"statüko"nun,

Biz Türlder gerçekte antirevizyonistiz. Kimseden bir gey istemiyouluslararasi alanda iyi iligkiler için ruz... Antlagmalarm özüne (uymamn), en iyi temel olacagma inamyoruz.34 Böyle ikiye aynlmakta olan bir dünyada, ikiye aynlrug Balkan ülkelerini bir altmda birleytirerek barig1 korumak ya da mümkün mü? "antant"

"pakt"

Deniyorlar... 5 Ekim 1930'da Atina'da Birinci Balkan konferansi toplamyor. Ikinci Balkan konferans1 Ekim 1931'de 1stanbul'da toplamyor. Atatürk'ün Fransizca olarak yaptigi konugma35 çok dikkat çekicidir. Bazi Balk ülkelermde Osmanh geçmigi yüzünden Türkiye'ye kargi duygular ola bilecegini dügünen Atatürk, karigik his ve hesaplarmm üstüne ç1kilarak derin kardeglik esaslarmi kuracak ve yeni birlik ufuklan açacaksm1z, ihmal olunmuy ve unutulmuy büyük hakikatleri ortaya "mazinin

koyacaksmiz" diyor. Bu kardeglik" ba? "derin

34.ÖmerKurkçüoglu,

"unutulmuy

ve

büyük hakikatler" nedir aca-

a.g.e., sf. 332.

35..¶evket Süreyya Aydemir, Tek Adam, III,sf. 424.

5I1

Balkan milletlerinin

aym

irktan

gelmeleridir! Atatürk'ten dinleyelim:

Balkan milletleri sosyal ve siyasi ne çehre arz ederlerse etsinler onlarm, Orta Asya'dan gelmig aym kandan, yakm soylardan ortak atalari oldugunu unutmamak lazun...

Bu durumda: maziden ziyade uzak ve debirbirine pek âlâ baglanabilir...

Görüyorsunuz ki, Balkan milletleri yakm rin mazinin lorilmaz çelik halkalarlyla

O s1rada Atatürk, "Güney Dil, Tarih Tezi" gibi teorilerle ugra.ptigma ve derin mazisine" de bu teoriler aç1göre Balkan milletlerinin sirada.' smdan bakmig o Sonra bu teorileri kendisi de terk edecektir." Atatürk'ün konferanstaki pu sözü elbette daima geçerli bir prensibin "uzak

ifadesidir:

Însanlar1mesut edecegim diye onlan birbirine bogazlatmak gayri insani ve son derece teessüfe

.yayan

bir sistemdir.36

Ekim 1932'de Romanya'nm 1933'te Selanik'te toplamyor. Kasim

Üçüncü Balkan konferans1 Bükre.y'te, dördüncüsü

bagkenti

taraftaki dört Balkan devleti Neticede, (antirevizyonist) Antanti"m Pakt'1 kurmaya karar veriyorda 1934'te "Balkan ya 9 Subat Romanya... lar Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya, Bu ülkelerin ba.gkentleri arasmda Krallar ve Ba.gbakanlar üzerinde "statükocu"

Atatürk'un bir dönem Avrupa'daki irkçi akimlardan etkilendigi, Türkleri agagi gären irkçi" diyebilecegimiz görügler ortaya attigL bir gerçekakimlara tepki halinde tir. Uygulamada hiçbir zaman irka dayali bir ayirimcilik yapiimasa da irk vurgulu bir milliyetçilik anlayiginin savunuldugW bir gerçektir. Prof. Haluk ÜIman Atatürk'un Nazizm'den etkilenmig olabilecegini yaziyor. ("Türk Dig Politikasina Yön Veren Etkenler". SBF Dergisi, Eylül 1968, sf. 253.) Atatürk'ün konugmalarinda irk vurgusunun ortaya çikigi Nakabul ettigi Türk sporcularina konuzizm'den epey öncedir. 30 Eylu! 1926'da Çankaya'da mesele§urken hayati blr irk meselesidir, irkin islah ve geli§mesi, ayiklanmasi (istifa) Söylev ve DemeçIeri, II, sf. 26 I-262). O zaman sidir..." gibi sözler etmigt] (Atatürk'un irklara menHitler ve Nazizm dünyada bilinmiyordu bile. Ayrica Núzizm, yabanci gordügu Irk"tan vatandagliktan çikarilarak toplanarak vatandaglarin gettolarda veya ayri sup tutulmasi esasina dayanir. Kemallstmilliyetçllikte resmi metinlerde bile irk vurgusu gärülirkindan gelmese de vatandaglarin Türk müg, ama irk ayirimahgi yapilmatnig, aksine Türk sayilmasi, Türk kimligini kabul etmesi istenmigtir. *

"kargi

irkçi

"spor

"temiz

"saçma

Toktamig Ateg, hakli olarak, "Güne; Dil" ve "Tarih Tezi" denilan teorilerin 6 Nisan 2004). Tarih Tezl hakkinda bkr. sapan ve zirva" oldugunu belirtir. (Cumhuriyet, Bügra ErsanIt, iktidar ve Tarih,Afa Yayinlari, 1992, sf. I 19-166. "Güne; Dil Teorisi" için bkz. Geofrey Lewis, Trajik Bagaru Türk Dii Reformu, Gelenek Yayrncilik,2004. **

36. Bkz. ASD, 11,sf. 305-306.

512 yogun bir trafik var, bir sürü anlagmalar imzalaniyor... Fakat dikkat: Arnavutluk yok, Macaristan yok, Bulgaristan yok! Dahast, Rusya da Balkan Antanti'ndan rahaksiz; Bati kapitalizminin

bir oyunu mu diye kugkulu!.. Rus Büyükelçisi Suritz ve Digigleri Komiseri Litvanov bunu açikça belirtiyor. Balkan Antlagmasi'nm sadece saldirmazhk pakti degil, birbirmi savunma pakti oldugunu dügünen Ruslar, Romanya'nm bundan cesaret alarak Moskova'ya diklenmesinden kaygilamyorlar. Balkan Pakti'na imza atmak icin Digigleri Bakam Aras, Atina'ya git migtir. Fakat Ruslarm tepkisinden ürken Bagvekil Inönü gel" diye telgraf çekiyor. Durumn ögrenen Atatürk ise, Aras'a "Atina'da kal, görügmelere devam et" diye telgraf çekiyor! Tabii Aras gaglan! Iki devlet adammm mizaci farlo! Ihtiyath Înönü, atilgan Atatürk! Atatürk'ün Aras'a gönderdigi uzun telgrafmdaki qu cümlesi çok dikkat çekicidir. "dön,

Rus e1çisinin 1sran yüzunden geriye dönüg, Türkiye Cumhuriyeti'nin hâli ve istikbâli aleyhine bir damga olurL.

Gerçekten Rusya'nm uydusu gibi bir görüntü verirdi. Bu sadece milli onur balammdan degil, Türkiye'nin dig politikada hareket serbestisini ve Bati'yla iligkilerini olumsuz etkilerdi. Mustafa Kemal'in mat" yönünün örneklerinden biridir Balkan Paktt'mn yap11masmdaki bu rolü. Neticede, müzakerelerle, Balkan Palsti'na Ruslan bir älçüde rötugu yapihyor, bütün smirlarm degil, tatmm edecek sadece Balkan ülkelerinin kendi aralarmdaki smirlann savunulacag1 belirtiliyor. Böylece Rus-Romen sm1rmm kastedilmedigi kaydedilmig oluyor, imzalar at1hyor? Türkiye Rusya'yi yatistirmak için, Balkan Pakt1'nm Bogazlar'm güvenligini siyaseten güçlendirecegini, bunun Karadeniz ve Sovyetler için de yararh olacagmi Moskova'ya anlatiyor. Zaten Türkiye Balkan Antanti'na öncülük ederken birinci derecede gözettigi hedef, Lozan'da samahrum birakilan Bogazlar'm ve Trakya'nm güvunma silahlarmdan venligine bu paktm olsun" yapacagi katladir. Balkan Pakti ya da diger adiyla Balkan Antanti tabii zay1ftir. Bilyü Devletler vurugmaya baglaymca da iglevsiz kalacaktir. Ama Türkiye buradan bir gey kazanacaktir Lozan'da eksik kalan Bogazlar rejimini düzeltmek istedigi zaman bu devletlerden destek görecektir. Balkan Pakti'nm üyeleri olan Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya aym zamanda Lozan'm imzacilandir! Bogazlar rejiminin düzeltilmesin"diplo-

"ifadelendirme"

"politikman

37. Bkz. Digigleri Bakanligt,Cumhuriyet'in

ilk On

Yrli ve Balkan Pakti, sf. 325-347.

38. "Politikman olsun Trakya ve Bogaziar'i mahfuz tutmak" SükrüKaya'nindir. Digig1eriBakanligi, a.g.e., sf. 366-367.

säzü,

Digigleri Bakan Vekili

513

de verecekleri destek bu açidan da änemlidir. Pakt, Türkiye digmdaki üç ülkenin Nazi ve Fagist iggaline ugramasiyla 1940'larm bagmda can verecektir.

Lozan'm Bogazlar rejimi düzeltiliyor Montreux Bogazlar Sözlegmesi Lozan'm devanudir, Lozan'm Bogazla rejimmin düzeltilmesidir. Türkiye, Bogazlar in statüsünün düzeltilmesi gerektigini, 1932'de Milletler Cemiyeti'ne girerken kayda geçirtti. 1933'te Londra'daki Silahsizlanma Konferanst'nda talebini diplomasi masasma getirdi. 1936'da harekete geçmenin zamam gelmigtir? Digigleri Bakam Tevfik Rügtü Aras, 11 Nisan 1936'da, Lozan'da imzasi bulunan devletlere nota veriyor. Bu nota diplomasi ögretimi bakinundan son derece zengin bir dokümandir. Revizyonist olsun, statükocu olsun degigik devletleri ikna ederek sonuç da alnugte. Notaum iki temel tezi var dünyada barig ve silahs1zlauma rüzgârLozan imzalamrken lari esiyordu. Egemenligimizi ihlal de o1sa, dünyadaki bu egilime gükabul ettik; Türk askeri venerek Bogazlar'm da askersizlegtirilmesini gekilde Bogazlar'dan yabanci askerler bu yerleptirilecek olmasa bile Milletler Cemiyeti'nin gaçekilecekti. O zaman, Bogaz'm güvenligi için ranti vermesini ve Bogazlar'm bir saldinya ugramasi halinde dört Büyük Devlet'in bütün vasitalarla savunmaya yardim etme taahhütlerine güvendik. Bugün Bogazlar'da bir saldinya karg1 savunma yapacak Türk askerî birlikleri yoktur! • Bugiinkü dünyada esiyor: Bugün Karasilahlanma rüzgârlarx deniz'de bang ve istikrar var. Ama Akdeniz'de silahlanma yang1 var. Tersaneler yakmda denizlere gimdiye kadar erigilmemig kudrette gemiler dökecektir! Bir saldinya kargi Bogazlar'i savunma taahhüdünde bulunan devletler bile bugtn kendi aralarmda ihtilafhdir. Dünya partlan bu gekilde tehlikeli bir yönde degigirken, savunmasiz Bogazlar'da Türzayif noktasmdan kiye, en fega tehlikelere maruz bulunmaktadir." Ankara, Lozan'dan beri takip ettigi bang ve uluslararasi igbirligi politikasmm meyvelerini gimdi ve hakh olarak göyle istiyor: •

"en

Türk hükümeti son on yll içinde ortaya ç1kan pek çok ortam ve partlarda, bütün devletler tarafmdan takdir edilen bir uzlagma, taahhütlerine sadakat ve barig emellerine samimi baghhk zihniyeti göstermigtir. Türkiye bagkalarma daima temin ettigi emniyeti, bizzat kendisi için de istemek hakkma sahiptir! 39. Turkiye'nin 1936'ya kadar çaligma ve girigimleri için bkr. Kudret Özersay,"Montreux I, sf. 370-371. Bogaziar Sözlegmesi", Türk Dig Politikasi, Baskm Oran (haz.),

514 Ve Türklye Bogazlar'm ticari gemilerin geçigi konusunda "en liberal bir zihniyetle" hazir oldugunu, ama harp gemilerinin geçiginin belirli partlara baglanmasuu ve Bogazlar'a savunmak üzere artik Türk askerinin yerleptirilmesinin kabul edilmesini istlyor.40 Italya digmda herkes bu meseleyi görügmek için konferans toplan-

masuu destekliyor. Evvela Rosya; Lozan'da Türkiye'nin Bogazlar'a mutlak egemen olmasmi savunmug, hatta Ingiltere'ye taviz verlyor diye Ismet Paga'ya öfkelenmigti. $imdiSovyet Rusya sava¶ gemilerinin Bogazlar'dan kayitsiz, lositsiz geçebilmesim, Bogazlar'm yolgeçen ham olmasuu istiyor! Neden? Lozan görügmeleri sirasmda hâlâ Îç Harp'in sarsmtilano yagayan Bolgevik Rusya'mn Bogaz'dan geçirecek donanmasi "Bogazlar herkese anahtan verilsin" kapansm, Türklere derken, Batik donanmalara kapatilmasim istiyordu. Simdiise Rusya'nm güç1ü bir Karadeniz donanmasi var, Stalin Akdeniz'e çikmak için geçig" istiyor! Hitler ve Mussolini'den tedirgin olan Stalin, Akdeniz yolunun aç1k olmasm11stiyor. Ama yme de Türkiye'nin önerisinin görügülmesini destekliyor, çünkü kendi lehine bazi degigiklikler yap11abilecegini dügünüyot41 "Statükocu" olduklari halde, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya Türkiye'nin Bogazlar statüsündeki talebini destekliyorlar; sagladigi çünkü Balkan Paktt'nm bir güven ve dostluk var. Hitler'in yükseliginden çok tedirgin olan Fransa hem Birinci Cihan Harbi'nde oldugu gibi Rusya ile ittifak yapabileceginden hem Akde niz'de Türkiye ile beraber hareket ettiginden, Türk tezini destekliyor. Ingiltere ise yine Akdeniz'deki Italyan tehdidine karg1Türkiye ile yakmhk içinde oldugu için Türkiye'nin talebinin görügülmesini destekliyor. Hatta Hikmet Özdemir'iningiliz Digigleri Argivi'nde buldugu belgeye göre, Türk Digigleri Bakam Aras, Bogazlar'm yeni rejimi için haz1rladigi tasarmm müsveddesini, bir ägle yemeninde Ingiliz Büyükelçisi Percy Loraine'e okutarak gärügünü almly, Atatürk de Loraine'e görügünü sormug, dinledikten sonra da damymanligi" için tegekkür etmigtin Belli ki Ankara-Londra iligkileri hayli geligmigtir.42 Tek karg1 çikan, fagist Îtalya'dir! Italya'mn sömürgeci genigleme politikasma en çok kargi ç1kan devletlerden biri de Türkiye'dir Ama it ya hem yalmz kal1yor hem Bogazlar için sözlegme yapilmasim engelle yecek ekonomik, askerî ve siyasi güce sahip degildir; Henüz Hitler'le

Ñoktu;

"serbest

"degigiklik"

"dostça

-

ittifak yapmamigtir. Bogazlar'm yeni rejimini görügmek üzere konferans Isviçre'nin Montreux (Montrö) kentinde 23 Haziran 1936'da saat 14.00'te baghyor, sadece 40. Bkz. Digigleri Bakanligi, MontreuX 4 I. Litvinov'la Aras'in sf. 35-50. 42. Hikmet

5ava;

Öncesi Yillar,

Ankara 1974, sf 23.

ve Rusya'nin tezi için bkr. Dyigleri Bakanligi, a.g.e.,

tartigmalari

Özdemir,Atatürk

Ye

ve

ingiltere, The

British Council, sf. 57-58.

515

Italya yok! Önemliteknik ayrmt11arive ayrmtilarda ciddi görüg ihtilaflan olan bir konu... Herkes kendi tarafma çekiyor. Tevfik Rügtü'nün Rus delegesi Litvinov'a söyledigi gu sözler, konferansm genel havasru yansitir:

Insafh olunuz, bizim projeyi hepiniz bir tarafmdan didik didik komite bir madde üzerinde

On gün zarfmda teknik

ettiniz.

nyugamad1...43

eticede, savag gemilerine uygulanacak suurlamalar bakimmdan Îngilta tasansma yakm; Bogazlar'a Türk askeri yerleptirilmesi ve Bogazlar Komisyonu'nun kaldinlarak Türkiye'nin egemenliginin tamamlanoluyor, 20 masi balummdan Türk tasansma uygun bir metinde uzlagma Temmuz'da Montreux'de imzalar atihyor.44

Kemalist diplomasinin önemli bir baçansidir bu. Türk-Îngiliziligkileri üzerine akademik çahqma yapan Sovyet-Bulgar tarihçisi Ludmila Jivkova, Soguk Harp döneminde yaymlanan kitabmda diyor ki; Montrö konferans1 Türk diplomasisinin önemli bir baçans1 oldu... Konferansta Îngiltere'nin Türkiye'ye destek olmasi, iki ülke arasmda baglayan yakmlagma sürecini çabuklagtirdi ve derinlegtirdi... Montrö konferansmda Türk heyetinin aldig1 tutum Sovyet hükümeti için beklenmedik bir gey oldu. Türkiye bir Karadeniz devleti olarak Sovyetier Birliheyegi'ninçikarlan ve istekleriyle dayamgma gösterecegi yerde, Ingiliz tiyle kulis görügmeleri yolunu seçti. Büyük Britanya'nm emperyalist ç1-

karlarmm ifadecisi oldu...45 Bulgar Komünist Partisi Merkez Komitesi Üyesi olan Jivkovahm olgusal olarak bir sözlerini, ideolojik niteliginden arindirdigimisda, ile Londra ve genelde Montreux'de Türkiye gerçegi ifade ediyor o da, ve derinBati ile iligkilerde yaganmakta olan geligmenin leymig" olmasidir. Ancak, Bati'ya yaklagan Ankara, kompusu Moskova ile arasmda soistemiyor, aksine Türk-Sovyet dostlugu vurguklukyaratacak bir Roma'yladir. gusu devam ediyor. O sirada Ankara'mn sorunu, Atatürk'ün 9 Mart 1935'te CHP kurultaymdaki qu sözleri bu politika"çabukla.prug

"dil"

um ifadesidir: Bogazlar meselesini ortaya koydugumuz zaman, Sovyetler'in bizim tezimizdeki dogrulugu ve hakhhgi bildirmig olmalan, Türk ulusunda yeni43. a.g.e., sf. L07. 44. Kudret

Özersay,arnlan

makale,

45. Ludmila jivkova, ingiliz-Türk l978, sf. 105-109,

tanbul,

sf. 374.

iligkileri, 1933-1939,

Habora Kitabevl Yayinlari,

Is-

51 6 den derin dostluk duygulan nyandirnugtr Türk Sovyet dostlugu arsiulusal bang için gimdiye kadar yalmz hay1r ve fayda getirmigtir, bundan sonra da yalmz hayirh ve faydah olacaktir. "yükenlerimizin

Aym konugmasmda

Atatürk, gereklerini kesin bir bayrihkla gözetiyoruz" diyor, yani Balkan Pakti'nda Türkiye'nin yükümlülüklerini titizlikle uygulayacagmi belirtiyor ve dig politikasmm bir ilkesini göyle ifade ediyor: Türkiye Cumhuriyeti arslulusal ailenin, ancak, faydah, çahykan ve iyi geçimli bir unsuru olmak amacmdadir. Uluslar sosyetesinde ciddi bang ve oybirligiyle çatgiyoruz.46 "antirevizyonist"

Tipik bir ya da bangi savunan bir politika konugmas1... Ama Ankara görüyor ki, Avrupa'da silahlanma ve kamplagma egilimi baglamigttr, Mussolini Akdeniz'i ve Türkiye'yi tehdit ediyor. 1936'dan, Ïkinci Dünya Savagl'mn patlak verdigi 1940'a kadar Türk diplomasisinde Îtalyan tehlikesi ve Ankara-Londra ekseni özellikle "statükocu"

önemlidir.

1939'daki Türk-Ingiliz-Fransiz ittifakma giden süreçtir bu... Montreux'de müzakereler sürerken, Bagvekil Ismet Inönü 12 Temmuz 1936'da Digigleri Bakani Aras'a bir talimat gönderlyor· Türkiye'nin en önemli ve belki bugün için yegåne meselesi, Akdeniz emniyeti ve Ïtalyan ihtiraslari meselesidir! Müstakbel belki yakm Harbii Umumi'de Îtalya'nm hangi grupta bulunacag1 henüz belli degildir...47

Hani ne oldu; Italya ile iligkiler iyilegmigti?! 1928-1932 döneminde Ankara ile Roma arasmda Bagbakan düzeyinde ziyaretler oluyor, dostluk için imzalar atihyordu! Meis ve civar adalar sorunu görligmelerle çözülüyordu. Türk-Italyanticareti hizla geligiyordut. Olan gudur: Hitler 1933'te iktidara gelmigtir! Almanya'dan herkes korkmaya baglanugtir. Sovyetler, Ingilizler ve Fransizlar Mussolini' Hitler'in kucagma itmemek, kendi yanlarma çekmek için yar141yorl Italya'da fagizm belli bir ekönomik geligme de saglanugtir. .

Ïmparator Mussolini! Mussolini'nin burnu büyümügtür. Gözü, Dogu Akdeniz'dedir,

o za-

man Oniki Adalar onun elindedir. 46. ASD, f, sf. 399-400. 47. DigigleriBakanligi,Cumhuriyet'in

ÍlkOn

ylh ve Balkan Paktr, Ankara, 1974, sf. 36!.

,

517

Bu sebeplerle en çok kayg11anan, Türkiye'dir. Onun için, Inönü gimdi "Türkiye'nin en önemli, belki bugün için yegâne meselesinin" Îtalyan ihtiraslan oldugunu söylüyor. Zamanm akigml kisaca izleyelim. Venizelos'un Atatürk'ü Nobel Bang Ödülü'neaday göstermesinin ertesi haftasmda, 18 Ocak 1934'te Roma'da yeni açilan büyük ve genig "I paratorluk Caddesi"nde büyük, muhtegem, cogkulu bir tören yap1hOn binler "Duçel Duçe!" diye haykinyor. Caddede büyük bir hariy ta var! Ingiltere'den baglay1p Anadolu'yu içine alarak Suriye'ye, Misir'a uzamyor, Kuzey Afrika'yl da kugatarak bütün Akdeniz'i çevreliyor. Roma imparatorlugu'nun haritasi! Haritadaki Akdeniz, Romahlarm söyledigi, gimdi Mussolini'nin tekrarladigl "Bizim Deniz"dir! Õmründeon ki iye komuta etmemig Mussolini, askerî üniforma içinde, bagmda Roma migteri, tam bir Sezar heybetiyle kürsüye geliyor Îtalya'mn gelecegi Asya'da ve Afrika'dadirl48 Bu aym zamanda Hitler'e mesajdir. Hitler'i daha muhalefetteyken desteklemeye baglayan Mussolini'nin kafasmdakt dünya paylagimmda irk haritasma da uykuzey Almanlarm, güney Îtalyanlarmdir. Hitler'in gun gözüken bir paylagim! tegvik edecek, Hitler Mussolini'yi Akdeniz ve Afrika macerasma Hitböylece Fransa ile Italya arasmda olasi bir ittifaki engelleyecektir. hattâ kuzeyde, olarak Hitler'i Mussolini da ler'in bu desteginin bedeli bir süre sonra Avusturya meselesinde bile destekleyecektir. Türkiye'yi Balkan Pakti konusunda kararh ve süratli davranmaya iten faktörlerden biri, uslanacagi samlan Mussolini'nin bu "Italya'nm gelecegi Asya ve Afrika'dadir" geklindeki konugmasidir. Ama Îngiltere ve Fransa, Mussolini'yi Hitler'in kucagma atmamak politikas1 giidüyorlar. için 14 Nisan 1935'te Fransa ve Ingiltere Italya ile "Stresa Antlagmalan"m imzahyorlar, Avrupa'da bangi sürdürmek için... 7 Agustos 1935'te Fransiz Bagkam Laval Roma'ya geliyor, Mussolini ile dostluk antlagmasi imzahyorL Bati Avrupahlarm balogi gudur: Mussolini Hitler'in kucagma oturmasm da "Asya ve Afrika'da" bir geyler ahrsa alsm! Hitler de göyle baklyor Mussolini Dogu Akdeniz'e Asya ve Afrika'ya yönelsin, Avrupa'yl ben alayun! Iqte böyle bir süreçte 3 Ekim 1935'te Mussolini Afrika'ya ilk admum atiyor; Habegistan'a saldinyor, iggale baghyor! Direnen Habeglilere Italyan uçaklan zehirli gaz bombalan atlyor! Habeglilerin "Beyaz Adam" kargismda ne degeri olabilir ki! .

-

"yatistirma"

*

Önder!Önder!

48. Denis Mack Smith, Mussolini, Paladin Grafton Books, 1987, sf. 2l3.

518

Italyan askerleri 5 bin kay1p veriyor, ama bunlann çogu Italyan sömürgelerinden toplanip Habegistan't sömürgelegtirmek için savaga sürülmüg. askerlerdir! Habeglilerin kaybi, kendi iddialarma göre yanm milyon! Sava.ym Italya'ya iktisadi maliyeti, bir yilhk tüm gelirleri!49 Tek kayda deger tepki Ingiltere'den geliyor. Çünkü Dogu Akdeniz Ingiltere için, Süveyg üzerinden Hindistan yoludur; Malta ve Kibns'ta Ingiliz üsleri vardir. Ingiltere Millet Cemiyeti'ni topluyor ve Îtalya'ya ekonomik yaptirun uygulanmas1 için karar ç1k1yor; 18 Kasim'dan itibaren yaptmmlar (ticari ambargo) uygulamyor. Fakat MC'ye üye olmayan ülkeler bunun digmda, Amerikan petrol girketlerinin Italya'ya petrol ihracati f1rhyor! Ama bu yaptinm Mussolini'yi durdurmayacak, aksine, Hitler'in kucagma itecektir; çünkü yaptmm yüzünden ekonomik sikmtlya giren Îtalya Alman ekonomisine gittikçe daha bagimh olacaktir.

Îtalya'ya yaptir1m kararm1 en azimii gekilde uygulayan ülkelerin ilk Kemalist Türkiye var; hatta IngíItere'den daha kararh! karanm desteldeyen ülkelere, Türkiye, Yunanistan ve Yugoslavya'ya protesto notasi veriyor... Îngiltere.ise, muhyapacagma temel bir Italyan saldms1 kargismda bu ülkelere dair garanti veriyor, üç ülke bu garantiyi kabul ediyor. Bu garantiler sistemi tarihe "Akdeniz Pakti" diye geçecektir, Mussolini Dogu Akdeniz'de tehdidini sürdüräyor. 1012'deki Balkan Harbi'nde Îtalya'ya verilen Oniki Adalar'dan Rodos'u silahlandinyor. Osmanh yönetiminde dinî özgürlük ve idari özerklik içinde, çok dügük bir vergi vererek yagamig olan Oniki Ada Rumlarmi gimdi Mussolini, Ortodoks merhebini birakip Roma Katolik mezhebine geçmeye zorlueziyor!50 yor, agir vergilerle Adalar'da askerî havaalanlan ve denizalti üsleri yapt1nyor!Aym zamanda Mussolini, Türkiye ve Yunanistan'a dostluk gasterisi yap1yor, Italyan Büyükelçisi Galli, Ankara'da Bagbakan Inönü'ye ç11ayor, "Türkiye dostumuzdur, hiçbir kötü niyetimiz yok" falan diyor. Dahasi Mussolini Türkiye ve Yunanistan'la bir anlagma imzalamak istiyor. Ankara da Atina da biliyor ki, amac1, Türkiye ve Yunanistan'i yamn çekip Balkan Pakt1'm çökertmektir! Mussolini Îtalya'da atlaslann basimm1 durduruyor, yakmda dühya haritasi degigecek diye!s1 Elbette Türkiye ve Yunanistan artan Italyan tehdidinden çok tedirgin! Güçlü müttefik anyorlar. stralaunda

Italya, MC'nin yaptinm

"yardim"

49. Denis Mack Smith, a.g.e., sf. 233. 50. Denis Mack Smith, a.g.e.., sf. I l7. 5 I. Denis Mack Smith, a.g.e., sf. 261.

519

Îngiltere'desavag kargitlan Fakat Ingiliz kamuoyunda kuvvetli bir savag kargiti hareket var. Hükümet sava.y çagngmu yapan ittifaklan istese bile göze alanuyor. Dahasi, Habegistan ingiliz kamuoyu için pek de önemli degil! Halen köleliginolduku bir ülke! Mussolini zehirli gaz kullanmasa iyi, ama ne yapahm! Bir süre sonra Ingiliz kamuoyu Italya'ya uygulanan yaptinmlarm k ldinlmasuu istiyor! Mussolini Etiyopya'mn üçte birini alsm, eli bog kaldirsm! Habeg Krah Haile Selasiye, kålmasm... MC de yapt1nmlan çaresiz, bunu kabul ediyor! Ingiliz Genelkurmay1'na göre, güçlü Íngiliz bahriyesi, Italya'yi Akdeniz'de çok lasa sürede kipirdayamaz hale getirebilir, hiç sorun degil. Ama Ïtalya'mn birkaç Ingilir gemisini batirmas1, Almanya kargismda Îngiliz gücünün azalmasi olur, Hitler'e cesaret vekaldirahm! Bu dügünrir! Öyleyse Mussolini ile anlag1p yaptinmlan kaldinyor; Türkiye ceyle Ingiltere Temmuz 1936 baymda yaptinmlari uygulamaya yaptirunlan devam ediyor, bunun neise kendi bagma bu denini apagida görecegiz. reddediyor; "HabeMussolini yüksek sesle Îngiltere'nin bu açikhyor.52 oldugunu sömürgesi Îtalyan gistan'm tamam1"mn Dogu Akdeniz ve Anadolu öncelikle tehdit altmdadir Înönü de artan Italyantehdidine kargi kimsemn bir gey yapmadigim söylemiyor muydu? Ingiltere ve Fransa'nm y11gmhšmdan cesaret alan Almanya, aradaki feshettigini antlagmalan açikhyor, toprak istemeye baghyor. 7 Mart 1936'da Ren bölgesine askerlerini sokuyor. Ingiltere ve Fransa hâlâ kurtaracaklanna" Hitler'e ve Mussolini'ye bir geyler vererek .

"taviz"ini

"bangi

inamyorlar.

SimdiBagvekil Ïsmet Inönü'nün

12 Temmuz 1936'da Digigleri Bakam

Aras'a gönderdigi talim¡tti hatirlayahm: Tûrkiye'nin en önemli ve belki bugün için yegâne meselesi, Akdeniz emniyeti ve Italyan ihtiraslar meselesidir! Müstakbel, belki yakm Harb-i Umumi'de Îtalya'nmhangi grupta bulunacagt henüz belli degildir...

Ismet Papa, talimatom devammda bu hem tehlikeli hem belirsiz ve kaygan süreçte dile getiriyor.

Türkiye'nin hissettigi

yalmzhŠlve

güvenlik endigesini

Rusya ve Fransa Îtalya'yigücendirmemek için, en basit müdahalelerden uzak durdular. Îngiltere kendi istedigi zaman, bu imkâm kendi elinde muhafaza etmek istiyor, Türkiye aç1smdan bir taahhüde girmekten dikkatle kaçmiyor. 52. Bkz. Paul W. Doerr, British Press, 1998, sf. |79-187.

Foreign

Policy

1919-1939, Manchester University

520

Înönü'nün bu talimatmdan beg gün sonra, 17 Temmuz 1936'da 1spanya'da savag çikiyor. Türkiye, Ingiltere, Fransa gibi ülkelere dost olan 1spanyol Cumhuriyet rejimine karg1, fagist Franco ayaklamyor! Avrupa ve Akdeniz'de bir yangm daha! Aym Temmuz ay1 içinde Atatürk, Dolmabahçe Saray1'nda Ingiliz Büyükelçisi Sir Percy Loraine'i kabul edip gärügüyor!

Loraine Türldye'ye samimi dostluk duyan, Atatürk hayram bir diplomattir Ankara'da çok sicak bir izlenim biralayor. Atatürk de ona özel bir yakmhk gösteriyor. Atatürk'ün özel dostu Fethi Okyar'1 Londra Büyükelçiligi'ne göndermesi de anlamhdir tabii. Londra Fethi Bey'in atanmasuu böyle alg11arugt1.53 Atatürk, Loraine'le neyi görügüy'or?

Gazi Ingiltereile ittifak anyor Temmuz 1936'da, herkesin böyle birbirine kargi kugkulu oldugu, güendigelerinin zirveye ç1ktigi bir sarada Türkiye kopjonktürü çok iyi okuyarak Montreux Bogazlar Sözlegmesi'ni imzalanugtir; Italya diymda Ingiltere ve hemen bütün devletler desteklemistir SimdiTürkiye Îngiltere ile bir ittifak yapamaz nu? Gazi, Dolmabahçe'de ingiliz Büyukelçisi'ni buna ikna etmeye çahg1yor Îngiliz Digigleri belgelerine göre, Gazi, 13 Ekim 1933'te Ankara'da Venizelos'la görügürken, Türkiye'nin çikacak bir sava.ya girmemek için elinden geleni yapacagmi, ama savaga girecek olursa, hâkim ülkenin yanmda" yani Ingiltere tarafmda savaga girecegini söylemig ve Venizelos da bunu Londra'ya duyurmugtu tabii.54 Gerçekten Türk-Ingiliziligkileriluzla geligiyor. Daha 1934'ün 17 Haziranmda Büyükelçi Percy Loraine, Londra'ya bunun igaretini yazrugt1. Îran SalaRiza Pehlevi onuruna verilen resmî ziyafetten sonra Atatürk Loraine'i ahkoymug, poker oynaylp uzun sohbet etmiglerdi. Loraine, "Gazi, Ingiltere'ye sonsuz güven duydugunu ve Îngiltere ile aralarmda bir dostluk kurulmasmi diledigini söyledigini" daha fazla yakmlagmayalun?" dedigini anlatiyor. Gazi, bu ve konuda Londra'nm fikrini ögrenmek istlyor.55 Fakat o strada Ingiltere, Italya'yl Almanya'mn yanma itmemek ver ödünlerle kendi yamna çekerek siyaseti izledigi için Türkiye'nin öneriferine evet demiyor, ama Türkiye'ye çok sicak davramyor. Artik Mussolini'nin saldirganhgi açikça ortaya ç1krugt1. Türkiye Învenlik

"denizlere

"neden

"yatigtirma"

53. Hikmet Özdemir,Atatürk ve Ludmila jlvkova,a.g.e., sf. 28-29. 54.

ÖmerKürkçüoglu'ndan

aktaran

ingiltere, Ankara,

The British Council, sf. 44, 46;

Atatürk HikmetÖzdemir,

55. Loraine'in uzun raporu için bkz. Hikmet

Özdemir,a.g.e.,

ve

ingiltere,sf. 43.

sf. 46-47.

521

giltere'nin liderliginde MC'nin Îtalya'ya uyguladini ticari ambargoyu, kendi ticaretimiz büyük zarar gördügü halde, sadakatle uygulamigt1. Artik Türkiye ile Ingiltere ittifak yapmahydi. Igte Atatürk Temmuz 1936'da Dolmabahçe'de Loraine ile bunu görngüyor, ikna etmeye çahg1yor. Ayrmttyi diplomat Feridun Cemal Erkin amlarmda anlattr. Merhum çahyErkin, hem Atatûrk-Loraine görügmesinin öncesindeki diplomatmuzdu armthaz1rlayan, hem görügmede hazir bulunan n Burada Atatürk'ün bir tavri ya da taktigi önemlidir: Habegistan'a saldirismdan sonra Italya'ya yaptmm uygulayan Akdeniz ülkelerine yariçin Teminuz dim garantisi vermig olan Îngiltere, Îtalya'yi kaldmyor. YaptirunIari kaldirmca, Türkiye gibi bagmda bu yaptmmlan uygulayan ülkelere verdigi, savunma yardmu garantisini de yaptmmlan "ihtiyaç kaldmyor, artik kalmadi" diye! Ama Atatürk, Türkiye'nin Îngiltere'ye verdigi garantiyi çekmiyor, ak"zemin"

"yatigtirmak"

sine teyit ediyor:

Ingilizlerinbize verdigi garantlyi çekmesine ragmen, Türkiye, yaptirimlarla ilgili her türlü Îtalyan eylem ve saldmsma kargi Büyük Britanya'ya garantisini tek tarafli olarak muhafaza edecektir! "kraldan

Gazi'nin fazla kralc1" gibi gözüken bu tutumu, aslmda diplomatik bir manevradar. Bu garantimizi bildiren nota Ingiltere'ye verilmek üzere haz1rlamyor. Nota'da bir iki rötug yapan Atatürk, Inönü'nün ve Digigleri'nin de görmesini istlyor. haSu nota, Atatürk'ün Loraine'le yppacag1 görügme için bir "zemm

zirhgi"dir.

·

Kendisine nota verilen Büyükelçi Loraine, Dolmabahçe'de Atatürk bir teklifte bulunacagim" diyetarafmdan kabul ediliyor. Atatürk vadeli bir ittifak antlagmas1" rek Türkiye ile Îngiltere arasmda "yeni

"uzun

öneriyor.

Büyük ig! Tabii Loraine Londra'ya sormak için, mehil istiyor. sonra Londra'nm cevabim getiriyor:

Üç gün

Hükümetim, durumun art1k günden güne yumugamasi dolay1slyla bu tedbirlere gimdiki halde lüzum görmüyor!56 "yatigttrdigm1",

Mussolini'yi ödünlerle artik günden güne yumugadignu" samyor! Türkiye ile ittifak yapmak Mussolini'yi öfkelendirecek,

ÇünküLondra,

bu sayede

"durumun

56. Feridun Camal Erkin, Digigierinde sf. 80-83.

Hitler'in ya-

34 Yd, cilt I, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1987,

522 mna itecek! Londra böyle dügünüyor! Ebedi Sef Atatürk'ün istedigi bu ittifaka imzayi, Milli Sef Înönü atacaktir! Attilâ Ilhan gibi edebiyatçi, ÇetinYetkin ve Dogan Avcioglu gibi ideolog yazarlar, Atatürk'ün hiçbir zaman büyük kapitalist devletlerle ittifak anlagmast imzalamadigim, bunu Inönü'nün yapaaçtigmi iddia ederler. Bu rak Türkiye'nin kap11ar1m emperyalizme siyasi geligmelere bakmamaktan kaynaklanan zirvalar, Avrupa'dakí uydurmalardir.

Ingiltere'nin

"yatigtmna"

siyaseti

Bu sirada Londra'da Bagbakan Baldwin hükümeti, kimseyle savunma ya da ittifak antlagmasi imzalamamak ye çegitli tavizlerle Hitler ve Mussolini siyaseti güdüyor. Londra dügünüyor ki, yaklaüç seçenek var: durdurmak için an savagi Birincisi, hareketsiz kalmak veya olaylarm peginden sür(iklenmek. Bu söz konusu olamaz. Ikinci seçenek, Hitler ve Mussolini'yi durdurmak için onlari leyen" ülkelerle savunma veya ittifak antlagmalari yapmak, onlar1 bu gekilde kugatmak, tecrit etmek... Böylece merkezinde Îngiltere'nm buülkeler bloku" yaratmak ve bu bloku salundugu bir vunma ittifaklariyla donatmak... Londra bu seçenene de sicak bakmiyor, çünkü benzer bir siyaset, Birinci Dünya Savagi öncesinde izlenmig, savaga mâni olamanugt1. gekÜçüncüseçenek ise, Almanya'nm öfkesini gidermek için linde dostane düzenlemeler yapmak! Yani ödünler vermek! Bu dügünce ün1ü siyasetinin temel formülüdür! Hem bangi kurtaracak, mali dengeleri mahvedecek silahlanma giderlerine ihtlyaç kalmayahem cak, IngilizÎmparatorlugu da büytik zararlar görmeyecekti!57 Mayis 193Tde Baldwin'in yerine bagbakan olan Neville Chamberlain uygulayacak, defalarca Hitler'in ayag1aym siyaseti daha na gidecektir! Londra, savunma ittifaklarrun savaga yol açabilecegi korkusuna siyasetini Mussolini için de uyguluyor: Muss dayah bu lini'ye kargi kimse ile ittifak yapmamak! Mussolini'yi tavizlerle yatigt1rmak... Atatürk'ün ittifak teklifine mesafeli durmalannm sebebi bu... Îngiliz Digigleri Bakam Eden'e göre Mussolini bir."Deccal"dir, bir haydut"tur, bir sahtekârdir!" Ama Eden de Ingiliz hükümeti de "Eger tüm Avrupa latasmi tehdit eden Hitler tehlikesi baçanyla durdurulabilecekse, bunun yolu Mussolini ile dostluk ve igbirligidir!" diye dügünüyor. Londra, artan Hitler tehdidine kargi, "yatigttrmak"

"çevre-

"antirevizyonist

"al-ver"

"yatigtirma"

"kararhhkla"

"yat1gt1rma"

"tam

"güvenilmez

57. Paul W. Doerr, British Foreign

Policy, sf.l90.

I

523

Mussolini'yi

yanma

çekmek

istiyor!58 "yatigtirdiguu"

dügünerek, Londra, Habeyistan taviziyle Mussolini'yi artik günden güne yumugadigim" zannederek, Ataböylece türk'ün ittifak önerisini kabul etmiyor! Hükümetinin ittifala gereksiz buldugunu söyleyen Îngiliz Büyükelçisi Loraine'e Atatürk'ün cevabi: "durumun

Hükümetinize lütfen yazuuz Saym Büyüke1çi, bu cevaptan teessür drydum. Tehlike vardir, büyümektedir. Avrupa semalari üzerinde kara Benim degerlendirmelebulutlar her gün daha ziyade yogunlagmaktadir. rime göre dört beg seneye varmayacak, Îtalya ile Almanya birlegip bagim1za Ïkinci Dünya Harbi felaketini açacakt1r.59

Baskm Oran da Atatürk'ün Ingiltere ile iligkileri ittifaka dönügtürbulundugunu, ama Italmek için Îngiliz Büyükelçisi Loraine'e israrda ya'ya yamna çekmek ve Hitler'i yatigtirmak isteyen Londra'nm ittifaka yanagmadigimbelirtir.60 "yatigtirma"

siyasetinden vazgeçmiyor. Digigleri Bakam siyasetinin bir uygulamast olarak Berlin'e gitmek Eden, anla.pmasi yapmak istiyor, birbirimizi havadan Hitler'le bir hava ve bombalamayahm diye! Çünkü Londra'am kâbusu Alman Hava Kuvvetleri'dir, Ingiltere'de filozof Bertrand Russel'in yürüttügü savag

Ingiltere

"yatigtirma"

kargiti kampanyada, sava.y çikarsa ilk bir haftada Alman hava kuv35-40 bin kipinin ölecegini Londra'yi bombardimanmda Berlin'e gitmek için hükümet karari anlatiyor! Eden dügünüp ta.91mp ahacaya kadar Hitler 7 Mart'ta Rhineland bölgesine ordusunu sokuyor bile!61 vetlerinin

Beg ay içinde! Atatürk'ün Temmuz 1936'daLoraine'le yaptigi bu görügmenin ardmdan, ayal yilda beg ay içinde geligen olaylara bir bakahm: 24 Agustos 1936: Almanya, mecburi askerlik süresini bir y11uzattaçik igaretlerinden biri daha... yor. Harbe hazirlanmasmm 15 Ekim 1936: Îtalya Yemen'le bir dostluk ve ticaret antla.¶mas1 imzahyor, Mendep Bogazi Italyan korttrolü altma geçiyor. Böylece Akdeniz'in Hint Okyanusu'na açil1pm1 kontrol eden Mendep Boga58. Robert Mallet, "Fascist Foreign Policyand Official Italian Views of Anthony Eden in The 1930's", The Historical journal, 43, I, Cambridge University Press, sf 57-160. 59. Feridun Camal Erkin, Digiglerinde sf. 83-84.

34 Yil, cilt I, TürkTarih

60. Baskm Oran, Türk Dig Politikasi, I, sf. 254, 274. 61. Paul W. Doerr, a.g.e., sf. 190-191.

Kurumu, Ankara, l987,

524

z1'na

Îtalya egemen oluyor. Ingiltere için büyük alarm, ama o

"yatig-

t1rma" peginde... 1 Kasim 1936: Ve korkulan yolda önemli bir adun: Fagist Digigleri Bakam Kont Ciano, Berlin'i ziyaret ediyor, böylece ortak bir AlmanItalyan cephesi oluguyor. Mussolini Alman-Îtalyan cephesini etrafmda toplan(eksen) olarak niteliyor, barig isteyenleri bu siyasetinin o ana kadar aldigi bümaya çagirlyor! Îngiliz yük bir darbedir bu. 14 Kasim 1936: Naziler, Versailles Antlaymas1'nm Alman nehirlerindeki ulagimi uluslararasi denetim altma alan hükümlerini, yani tüko"yu tanunadigim ilan ediyor. Almanya'ma yönündeki önemli siyasi adimlarmdan biridir bu. 25 Kasun 1936: Almanya ve Japonya "Anti Komintern Pakt"i kuruyorlar. Rusya dogudan da tehdit altma almlyor böylece, aym zamanda Ingiltere'nin Pasifik ç1karlari tehlikeye giriyor!.. 27 Kasun 1936: Ingiltere Belçika'ya maruz kalabilecegi marug bir saldin"ya kargi garanti veriyor, ardmdan Fransa garanti verecek, Fransa ve Ingiltere birbirlerine de garanti vereceklerdir. Bu önemli bir adundir, ama hâlâ degil! Türkiye açismdan daha änemlisi, bu garantilerin Hitler'e karei olmasi! O agamada Türkiye'nin asil endigesi, Mussolini'dir. Atatürk'ün Îngiltere'ye ittifak önerdigi Temmuz 1936'dan itibaren savaga dogru bu geligmeler yagandigi halde Ingiltere hâlâ politikas1 izliyor! Hâlâ Mussolim ve Hitler tatnün edilirse Ikinci Dünya Savagi önlenebilir dügüncesinde. Muazzam Alman sanayisineve teknolojisine sahip Hitler'i kontrol altma almak çok zor, ama Avrupa'nm fakir ülkelerinden Mussolini'yi Hitler'den ay1rmak ve daha kolay olabilir! Barigç11ngiltere bunun peginde. Daha vahimi gudur: 2 Ocak 1937: Mussolini'yi "Deccal" olarak gören Ingiliz Digigleri Bakam Eden, gimdi kallup Roma'ya gidiyor! Mussolini ile "Centilmenler Antlagmasi" imzahyor! Îngiltere Habegistan için uyguladig1 ambargoyu kaldirarak Ïtalya'ya büyük bir taviz veriyor! Karç1hgmda ne ahyor? Iki devlet Akdeniz'de birbirlerinin ç1karÏanna saygi göstermeyi ta ahhüt edlyor. Bunu Akdeniz'de devam ettirilmesi olarak niteliyorlar. Akdeniz'in birbirleri için hayati derece önemli oldugunu kabul ediyorlar! Tarihte ilk defa Îngiltere Akdeniz'de Îtalyanlarla düzey"e inmeyi kabul ediyor! Îtalya, Îspanya'daki iç savaga bir müdahalede bulunmamay1 da taahhüt ediyor Eden'in kendisi bu kadar taviz vermeye karg1ydi, ama IngilizGenelkurmay1 çok Israr etmigti, Hitler kargismda, Îtalya'yi "Ingiltere'nin dügmanlarl" arasmdan ç1karmak amac1yla her imkânm denenmesi için.62 "mihver"

"mihver"

"yat1gtmna"

"sta-

"revizyon"

"loglort11-

"ittifak"

"yat14tirma"

"yatigtirmak"

"statüko"nun

"egit

62. a.g.e., sf 205.

:

525

Böylece Türkiye 1937 ylhna daha endigeli olarak giriyor. Rusya ile bir ittifak antlagmasi imzalamak istiyor, fakat Rusya "Aliçin" yanagnuyor! manya ve Îtalya'yi ürkütmemek

IngilizKrah Türkiye'de için Ankara ile ittifak antlagmas1 imzaile dostluk iligkilerini geligtirmeye çekinen Türkiye Ingiltere, aktan 1 VIII Edward'm Eylül 1936'da Türkiveriyor. Krah Ingiliz yük önem bú' ye'yi ziyareti, bu dönemdeki Îngiliz siyasetinin tipik bir göstergesidir: degildir; Italya'yl kizd1rmamak için!.. Îngilizler Öezi, Îtalyanlara "Kral'm özel gezisi, ne yapahm" diyorlar!

Fakat Italya'yi ürkütmemek

."özel"dir,

"resmî"

"özel"

denilen gezisine Atatürk'ün CumhurbagBeri taraftan, Kral'm kam olarak gösterdigi olaganüstü ilgi de, onun ingiltere haklandaki siyasetinin bir göstergesidir. ötesindedir. Gezi öneesinde yogun bir diploKral'm gezisi Edward'm yagamyor. en iyi gekilde agirlanmamatik yazigma trafigi etmesi için Bakanlar Kurulu karar ahyor. si, istedigi her yeri ziyaret Nahlin adh özel yatiyla 1stanbul'a gelen Krah Atatürk Dolmabahçe i·1htunmda bizzat karg1hyor. Kendi otomobiliyle Kral'i ikamet edecegi Ingiliz Konsoloslugu rezidansma götürüyor. Kral, Atatürk'ü Dolmabahçe'de ziyaret ediyor. Sultan Ahmed Camii'nin minarelerine "Welcome" (Hoy geldiniz) diye mahya asihyor! Îngiliz argiv belgelerine göre, Atatürk ve Kral iki resmî, iki gayri resmî, toplam dört defa görügüyorlar. Kral'm Viyana'ya gitmesi için Atatürk özel trenini tah"özel"in

.

sis ediyor. Kral, Atatürk'ü Îngiltere'ye davet ediyor, bir y11 sonra Bagbakan Ismet Papa Londra'yi ziyaret edecektir. Kral'm Türkiye gezisisirasmda Türk donanmasmm Malta Adas1'nda-

ki Ingiliz üssünü ziyaret etmesi kararlagtinhyor. Bu, Îngiliz donanmasinm yine Atatürk döneminde Istanbul'a yapt181 ziyarete karg1hk bir de-i ziyaret"tir. Türk filosu Malta'daki Îngiliz üssünü ziyaret etmig ve Îtalya bundan çok rahatsiz olmugtur. Atatürk döneminde ne Sovyet ne de bagka bir yabanci filonun bu tür ziyareti olmamigtir. Atatürk'le Kral'm görügmelerinde Türkiye ile Ingiltere arasmda bir ittifak" yap11masi konusunu müzakere ettikleri, Türkiye'nin Akdeniz filosunu güçlendirmek amactyla Îngiltere'nin Türkiye'ye satmasi konusunda fikir gemileri, uçaklar ve her tür1ü savag anlagihyor. Ocak 193Tde Ingiliz Digigleri'nden Sir birligine vardiklan R Vansittart, "Türk-Ingiliz iligkilerinde yaganan mükemmel durum"u korgüphelenilen vurguluyor. Fagist Italya'nm yaptirdigmdan ÎngilTürkiye konferansmda sanhgt" olaylarma kargi Eylül'deki Nyon "ia-

"askerî

"sava.¶

.gerekleri"

"deniz

63. Bkz. Hikmet Özdemir,a.g.e., sf 204.305.

526

tere'yi destekliyor. 14 Eylül 193Tde de Îngiliz DLÿigleri Bakam Eden, hükümete gönderdigi yazida, Atatürk'ün Kral'dan savag gemileri istedigini,Ege'de devriye görevini bizzat Türkiye'nin yapacaimi söyledigini yaz1yor... Ve Ingiltere Mayis 1938'de 10 milyonu ticari, 6 milyonu da savag gemisi, uçak ve savag malzemesi satm almmas1 için, Türkiye'ye 16 milyon sterlin kredi aç1yor.64 Türkiye 1936 ylhada Kurabük Demirçelik Fabrikalari'nm ingaatim Ingiliz1erevermigtir. Montreux'de aldignmz Bogazlar'i silahlandirma yetkisinin uygulamasi igini de Türkiye yine Îngiliz firmasma siparig ediyor. Bu sirada Türk ekonomisi di ticaret balammdan yari yarlya Almanya'ya bagimhdir. ÇünküAlmanya sistemiyle Tilrk ithal ve ihraç ürünlerinin yüzde 40'mdan fazlasuu temsil ediyor. Prof. Tezel'e göre, "Cumhuriyet tarihinin hiçbir döneminde Türkiye'nin dig ticareti bir ülkeye bu kadar bagh olmamigt1."65 Türkiye ekonomisinin dig ticaret balommdan Alman ekonomisine bagunhhgim dengelemek için Ruslarla ve Ingilizlerle ekonomik iligkileri geligtirmek istiyor. Digigleri Bakam Tevfik Rügtü, Ingiliz Büyükelçisi yüzünden bag1mhhk yaratmig" Loraine'e, Türkiye'nin istedigini bu iligkileri dengelemek anlatlyor, ile yap11acak igbirliginm Türkiye'yi bu bagunhliklardan özgür kilmaktan da öteye götürecegini" söylüyor.66 Ingiliz kredisi Nazileri telaglandiriyor; Alman Tanm Bakam Funck Yugoslavya, Bulgaristan ve Türkiye'yi ziyaret ediyor. 1936'da da Hit1er'in ünlü Maliye Bakam Schacht Atatürk'ü ziyaret etmigti. Funck, tabii Ïngilizkredisine kargi, Türkiye'ye 150 milyon mark kredi öneriyor, Türkiye de kabul ediyor.67 Atatürk 1 Kasun 1938'de Bagbakan Celal Bayar'm okudugu yasama donemini açig nutkunda, bu kredilerin mali itibarma karciddi gösterilen güvenin harici dürüst hareketin siyasetimizdeki ve gi bir tecellisi" oldugunu belirtiyor.68 Bati'da yönler belli olmug, Türkiye Bati Avrupa ile ittifak yolunu "cltring"

"zorunluluklar

"lagiltere

"memleketin

seçmigtir. Peki Dogu'da?.. imzalayacaktir.

Kemalist Türkiye Dogu ülkeleriyle

Sadâbad Pakt

64. Atatürk'ün Ingiltereile ittifak yapmayi istedigi, Kral'in gezisinin diplomatik ve slyasi sonuçlari, IngilizDigigieri argivindeki belgeler için Hikmet Özdemir'in Atatürk ve ingiltere adli eseri önemli bir kaynaktir. Özellikle sf. 43- I83. 65. Tezel, ayni teblig, sf. 205. 66. Hikmet

Özdemir,a.g.e.,

sf. 66.

67. Ingilizkredisine Alman tepkisi için bkz. Ludmila jlvkova,a.g.e., sf. 158-162. 68. ASD, J, sf. 43 I.

i

527

Sadâbad Pakti, Dogu ile ittifak? istikbaItalya'nm Dogu Akdeniz'i tehdidi, Ïtalyan Împaratorlugu'nun linin Asya ve Afrika oldugunu söylemesi, mine Dogu ülkelerini getiriyor.

Kemalist Türkiye'nin günde-

Mussolmi "Afrika" deyince, belli ki, Habegistan ve civarmi, Sudan ve Libya'yi, en fazla da Misir'i kastediyordu. Peki, "Asya" deyince neyi kastediyordu? Herhalde Uzakdogu'yu, Hindistan'i degil. Habe isKasti, Anadoln ve civarmdaki ülkelerdi! Kald1 ki, Italya'nm yaratm14ti.69 durum bir tan'a yerlegmesi tüm Ortadogu'yu tehdit eden oldugunu aç1ga Daha 1935'te Italya Habegistan üzerinde emelleri 1935'te Iran'm girigimiyvurdugu zaman bu endige hissedilmig, 2 Ekim parafe edilmig, ama le Türkiye, Irak ve Iran arasmda bir antlagma geçirilememigti. oldugu için hayata Iran'la Irak arasmda bazi sorunlar 193Tde Bu sorunlar giderilince, Afganistan'm katilimiyla, 8 Temmuz Tahran'da Sadâbad Saray1'nda Türkiye, Îran, Irak ve Afganistan arasmda Sadâbad Paktl imzalamyor. Dogu'ya döndü" Merhum Attilâ llhan, "Gazi ölene kadar yüzünü Sadâbad Pakcümlesiyle özetledigi Kemalist dig politikay1 anlatirken, t1'n1göyle yorumluyor: Mustafa Kemal Paga, kuzeyini Sovyet dostluguyla, gerisini Iran dostlutehlike vard1: Fransave Ingiltere.Çünguylagarantlye almig. Güney için ikimüstemleke yapmiglardt Bunlan önlekü onlar eski Osmanh topraklanm PaktL'm imzaladi.70 mek için Türkiye, Irak, Iran, Afganistan'la Sadâbad

Dogan Avcioglu da daha ihtiyat11 cümlelerle

benzer görügü savunu-

yor.71 Atatürk oturtulmak

ideolojik bir gablorta dönemindeki degigik politikalarin örnektir bu. Sadâbad Pakiçin nasil çarpitddigma tipik bir "Dogu mefkûreti'nm, Milli Mücadele'nin temel degerlerinden biri olan beri si" ile hiçbir ilgisi yöktur, Gazi'nin yüzü de 1920'lerin ortasmdan Bati'ya yönelmigtir. çegitli seSadâbad Pakti Bati'ya karg1kurulmamigtir, kendine özgün Irak ve nedeni", Türkiye, bepleri vardir. Bunlardan biri, hatta yol birçok olaya açan Tranarasmda suurlan adeta belirsiz hale getiren, 7. Pakt'm íçindir ki, Bunun hareketleriydi. göçër Kürt agiretlerinin güvenliy1kmak, düzen ve maddesinde imzaci devletlerin "temel

"kurumlanm

1991, sf. 346. 69. Fahir Armaoglu, Siyasi Tarih, Türkiye I; Bankass, Ankara, 70. Attilâ

Ilhan,Tempo

dergisi, I l.Ekirn 2005.

71, Dagan Avaaglu, Milli Kurtulug Tarihi, cilt 4, sf. 1479-1481.

528

ginisarsmak veya politik rejimini yikmak amaciyla silahh çeteler, birlikler veya örgütler kurulmasm1" engelleme hükmü yer abyordu.72 Sadâbad Pakti'nm dig politikaya iligkin sebeplerinin baymda, bu ülkelerin, uluslatarasi bir Pakt imzalayarak bagimsizhklarmi teyit etme ihtiyac1vardir. Bu ülkeler de konmmasmdan yanada. Türkiye'yi Dogu devletleriyle Sadâbad Pakti çerçevesi içerisinde münasebetler kurmaya sevk eden olay, Italya'nm Milletler Cemiyeti sistemini ihlal ederek Habegistan'a kargi fiili tecavüze girigmesidir... Nitekim Sadâbad Pakti, antirevizyonist (statükocu) devletler, özellikle Îngiltere.tarafmdan da olumlu kargilanmigttr. Aslmda Pakt'm imzalanmasi sirasinda Irak hâlâ Îngiliznüfuzu altindabulunnyordu ve bu yüzden Ingilterehin nolmazdi.73 zasim almadan Irak'm Pakt'a katdmasi da mümkŠn Hatta Pakt'a Ingilterebile davet edilmig, ama girmemigti.Pakt'1 imzalayanlardan üç devlet ile Sovyetler arasmda dostluk anlagmasivardi; Türkiye, Afganistan ve fran...Afganistm'm almmasuu öneren de Rusya idi.74 O dönemde bagimsiz olmakla birlikte Îngiliznüfuzu altmdaki Misir'la da Türkiye 7 Nisan 193Tde "Bozulmaz Bang, Samimi ve Daimi Dostluk" antlagmasmi imzalayacakttr. Bu antlagmalarin tamami Milletler Cemiyeti'nin ilkeleri çerçevesindedir.75 (antirevizyonist) Sadåbad Pakti tamamen bir siyaya da sete dayamyordu. Savag patlak verince unutulacakt1 zaten. 1937 ylh, Türk4ngiliz ve Fransiz yakmlagmasi ve Rusya ile iyi münasebetler yihdir. Alman ve Îtalyan tehlikesi Batthlan ve Ruslarr Türkiye ile daha bir yalanlagmaya yöneltmig, Türkiye'nin elinde çegitli kozlar "statüko"nun

"statükocu"

"antirevizyonist"

"statükocu"

toplanm19t1r. Ve saghgmdaki bozulmanm igaretleri bir süredir görülen Gazi, son siyasi savaquu böyle bir diplomatik ortamda baglatiyor: Hatay'm Anavatan'a

katthnas1!

Hatay, Türkiye'de Alman ve Îtalyan diktatörlüklerinin bütün Bati'da ve Sovyetler'de kayg11ar yarattigi bir dänem, Hatay'm anavatana katilmasi igin de en uygun konjonktürdür!.

Türkiye Bogazlar rejimini de böyle bir süreçte düzeltmigti. Hatay sorunu Kemalist diplomasinin ba.gan örneklerinden biridir. Musul'un kaybmda oldugu gibi Hatay'm anavatana kazamlmasmda da Milletler Cemiyeti önemli bir platform olugturmugtur. 72. Atay Akdevelioglu, Ömer Kürkçüoglu, "Sâdabac Pake", Baskin Oran Politikasi, cik I, sf. 368. 73. Mehmet Gönlübol, Cem Sar, Atatürk 74. Atay

Kürkçüoglu, Akdevelioglu-Ömer

75. Bkz. Fahir Armaoglu, a.g.e., sf. 347.

ve Türkiye'nin ay.y.

Tûrk (haz.),

Dig Politikasi, sf. 106.

Dig

529

Türkiye-Suriye smm Fransa ile 20 Ekim 1921'de imzalanan

"Ankara

Itilafnamesi" ile tespit edilmigti, Milli Mücadele sürerken....

Türkiye'nin hükmü, 1921'de Fransa'yla yap11an

Lozan'da Musul için koyduramadigi bu anlagmanm 7. maddeainde koydurmuytu:

1skenderun bölgesi için özel bir idare kurulacak, Türk1rkmdan olan sehalk), kültürlerinin geligmesi için her türlü teykilattan is(yerlegik tifade edeceklerdir. kenesi

Musul için "Türkler ve Kürtler" teziyle yola çikan ve sonunda "Musul Türk'tür" diyen, ama yine de Musul'u kaybeden Türkiye, daha 1921Ekiminde, Sakarya zaferinden hemen sonra Fransizlarla yaptigi antlagmada Suriye smiruu tespit ederken iskenderun Sancagl'm diganda b1ralayor, olan yerlegikler" maddesini koyduruyordu. ama "Türk 1rkmdan Suriyeli milliyeteiler bag1msizhk íçin grevler, toplu gösteriler yap1yor, Fransiz manda yönetimiyle çatigmalar ç11ayor.Avrupa'da yükselen savag tehlikesiyle ugragmak isteyen Fransa, 9 Eylül 1936'da Suriye ile bir antlagma imzalayarak mandaterligi biralayor. Aym geyi Lübnan için de yapibütünlügü" yor. Bagunsizhk antlagmasmda Suriye ve Lübnan'm vurgulamyor. Bunun anlami, 1skenderun Sancagthm, Hatay'm Suriye'ye ait oldugu! Fakat Sancak'taki Türk toplumunun liderleri Ankara'ya Fransiz mandasmdan Suriye mandasma geçmeyikabul etmeyeceklerini bildiren protesto mesajlart gönderdiler, Hatay Mildafaa-i Hukuk Cemiyeti pasif direniëler düzenledi, kent ve kasabalarda igyerleri kapandi, okullarda boykot bagladi. Atatürk, Cemiyet Bagkam Tayfur Sökmen'i Çankaya Kögkü'ne davet ederek görügtü, adlanm "Hatay Egemenlik Cemiyeti" geklmde degigtirmelerini tavsiye etti. Türkiye kamuoyu da Hatay davasi mesele"si saylyor ariçin hareket halinde, Türkiye Hatay meselesini tik. Hatay'da boykotlar yayihyor, silayönetim ilan ediliyor 76 Digigleri Bakam Tevfik Rügtü, meseleyi Milletter Cemiyeti'ne taglyor, 9 tamEläm 1936'da yaptigi konuqmada Suriye ve Lübnan'm bagimsizhgim tammasim da istiyor. Fransa, buyan Fransa'nm Hatay'm Úagunsizhgim nun Suriye'nin bälünmesi anlamma gelecegini belirtiyor, kabul etmiyor 26 Ocak 193Tde Milletler Cemiyeti Koitseyi, Ingiltere'nin de arabuluculugu ile Hatay'm iç iglerinde tamamen bagamsiz, fakat dagiglerinde Suriye'ye bagh bir varhk" (entite distincte) olduguna, kendine ait bir anayasaya sahip olmas1 gerehtigine karar verlyor! Hatay anayasasim hazirlamak üzere MC bir komisyon kuruyor. Türkiye ve Fransa bu anayasayla birlikte "Hatay'm toprak bütünlügünü garanti altma alan antlayma"yl imzahyor; tarih 29 Mayis 1937. Buna göre Hatay'da yönetim seeimle olugturulacak... Hatay diplomasisînin büyük baçanlarmdan ilkidir bu. "toprak

"iç

"ayn

76. Serhan Ada. Türk Fransiz Yayinlari, 2005, sf. 104- \ 16.

Hatay liigiciteriinde

Senmu,

IsmnbulBilgi Ûniverskesi

530

Diplomat Atatürk Atatürk hemen ertesi günü Bagvekil Îsmet Paga'ya gönderdigi telgrafta MC'nin bu kararmm bir bagari oldugunu belirtirken bazi kavramlan vurguluyor:

Cumhuriyet hükümetinin mini meseleler üzerinde gagmaz bir dikkatle durdugu... Meseleleri makul tarzda sonuç1andirmak için cesaret ve feragatle çahytigt.. Cumhuriyet hükümetinin bu siyaset anlay1gmm dünyada bang ve huzur isteyen, hakseverligi giar edinmeyi fazilet bilen bütün dünya milletlerince takdirle kargilanacagi... Türkiyehin hakh olduguna inandigi davalari adil bir hakem heyeti olmasuu arzu ettigi Minetler Cemiyeti'ne b1rakinakla insanhk namma Isabetli bir harekette bulundugu... MC gibi uluslararasi kurumlarm adil olmasi ve gereken kudret ve salahiyete de sahip bulunmas1 gerektigi...77 -

Bunlar bir diplomatm sözleridir, bir devrimcinin sözleri degildir. Modern diplomasinin dogru bir anlayagm1 yansitmaktadir. Türkiye saldrarak, tehdit ederek degil, bu ilkeleri uygulayarak Hatay'da sonuç alm1gtir. O sirada Sadâbad Pakt1'nm digmda kalmig olan Suriye yalmzhk hissettigi gibi, Avrupa'da yükselen Nazi Almanyasi'ndan derin kayg11arduyan Fransa'nm iç sikmtilari da vardar. Artik silahlanma harcamalari sebebiyle bütçe büyük aç1k veriyor, devalüasyon yapihyor, Leon Blum hükümeti çöküyor, yerine Chautems hükümeti kuruluyor, istikrari saglamakta zorlamyor Ingiltere ve Fransa'am barig1 korumada Türkiye'ye ihtiyac1 artlyor. Fransiz Büyükelçisi 7 May1s 193Tde Ankara'dan gönderdigi raporda, "Türkiye'nin 150 bin kigilik ordusunun oldugunu, savag zamanmda bunu 800 bine çikarabilecegini" bildiriyor." Bu atada Türkiye Cumhurbagkanhgt Genel Sekreterligi, ilk defa Atatürk'ün hasta oldugunu 30 Mart 1938 tarihli basm açiklamastyla Türk ve dünya kamuoyuna duyuruyor. 19 Mayis 1938'de Gazi, GençIik ve Spor Bayram1'm son defa izliyor, doktorlarm nyarisma ragmen Hatay dav 1 için güney gezisine ç11ayor, 21 Mayas 1938'de Mersin'de askerî geçit tör nim izliyor, oradan Adana'ya geçiyor, orada askexî geçit törenini izliyor Bunlar Türkiye'nin güçlülügünü gästeren, barig aray14mda Türkiye'nin degerini ve ittifak gücünü yükselten diplomatik-hareketlerdir. 12 Mart 1938'de Almanya Avusturya'y1 ilhak etmigti. Ikinci Dünya Savagi'nm en büyük igaret figeni budur! Beg ay sonra Mussolini, Hitler'in Anti Komintern Pakti'na katilacak, ardmdan MC'den çekilecek, 77. Düzyazi metni için bkr. Mehmet Gönlübol,Cem Sar, a.g.e., sf. 130. 78. Serhan Ada, a.g.e., sf. I32-133.

531 yaratacaktir. bu durum Fransa ve Îngiltere'de çok büyük tedirginlik politikasmi da etkiliyor. Bu geligmeler,Fransa'nm Hatay konusundaki Berlin-Roma mihverinin agirhinun böyle gittikçe arttig1 bir sirada Fransa'nm Dogu Akdeniz'de stratejik önemi olan ve Bogazlar'm kuvvetli bir bekçisi bulunan Türkiye'ye olan ihtiyaci daha da artiyor; Îngiltere'nin de tabii... Bu sebepledir ki, 1938 yazmdan itibaren Fransa'nm Hatay meselebir yön ahyor. s deki tutumu degigiyor ve geligmeler Türkiye lehine imzabyorantlagma askerî bir Temmuz 1938'de Türkiye ve Fransa güvenligini Sancak'm ve askerî birlikleri lar, buna gäre Türk ve Fransiz toprak bütünlügünü birlikte saglayacaklardir. 4 Temmuz 193Tde Türk-Fransiz Dostluk Antlagmasi imzalaruyor. alBuna göre iki ülke birbirlerine kargt hiçbir gekilde dügmanca tav1r Fransa'nm etmeyecektir. yardun güvenmayacak, bu tür tavir alanlara lik araylemm bir göstergesidir bu. sonra, Hatay'da Agustos aymda Bu Türk-Fransiz yalonlagmasmdan seçimler yap1hyor. Seçimlerde 40 milletvekilinden 22'sini Türkler kazanibagimsiz Hatay devletini ilan yor. Meclis 2 Eylül'deki ilk toplantismda ediyor, resmî dil Türkçe ve Arapça oldugu halde bütün miBetvekilleri ediyor.BU

Türkçe yemin Hatay'm, tek kiginin burnu kanamadan Türkiye'ye katildigmi Gazi göremeyecekti. 1939 y11mda Mussolini ve Hitler, bagka ülkelere saldirmaya baq1ayapolitikasl iflas edecektir. cak, Ingiltere'nin Bu durum hem Ingiltere hem Fransa nezdinde Dogu Akdeniz'in güvenligi íçin Türkiye'nin degerini olaganüstü derecede artirlyor Fransiz halinde Digigleri Bakam Bonnet, "Fransa'nm Avrupa'da bir çatigma ilTürkiye'nin kendi yamnda yer almasmi saglamak amaciyla Hatay'm halo talebine boyun egdigini" söylüyor.81 antlagma, 23 Haziran 1939'da Türkige ile Fransa arasmda imaalanan Millet Hatay Haziran'da Hatay'm Türkiye'ye katilmasuu kabul ediyor 29 ahyor. Meclisi son toplantismdã oybirligiyle Türkiye'ye Natilma karan Türkiye Büyük Millet Meclisi çikardigi7 Temmuz 1939 tarihli kanunHala Hatay vilayetini kuruyor, Hatayhlarm lideri SükrüSökmensüer bayragi çekiliyor, tay Valiligi'ne atamyor, devir teslim töreni ile Türk son Fransiz askeri de Hatay'dan aynhyor. Hatay ilinin Ermenilerle meskûn bölümü Suriye'de kalnugtir. Hatay vatandagbšuu seçme hakantlaymas1 isteyenlere Suriye veya Türkiye "yatigtuma"

lam da veriyor.

Ermenilerin büyük lasuu Surlye vatandaghgim 79. Fahir Armaoglu, a.g.e., sf. 350. 80. Armaoglu,

,

a.g.e., sí 35I.

8 I. Serhan Ada, a.g.e., sf. 207. ,

seçerek Suriye'ye gidi-

532 yor. Bagka kanghkh göçler de oluyor. Göçenlezin tagmmaz mallarma ait tapu kayltlar, ileride satikp bedellerini almalan için, muhafaza ediliyor. Türkiye'de Milli Emlak Îdaresi tarafmdan dondurulan Ray1tlara bakarak birçok kimse Hatay'm Suriyeliterce satin almmakta oldugunu samyor!82

Ve Batt ile ittifak... Hatay'm sabirla ve usta bir diplomasiyle Türldye'ye katilmasmda, Avrupa'da fagizmin yaratt i tehdit ve Türkiye'nin Bati siyaseti ve Sovyetler'le iyi iligkileri sürdürinesi temel zemini olugturuyor 27 Ocak 193Tde Milletler Cemiyeti, Hatay'm iç iglerinde bagimsiz bir varkk" olduguna karar verdigi zaman, Cumhurbagkam Atatürk ve Bagbakan Inönü'ye tegekkür etmek için Meclis'e önerge verilliki vurgu yor. Bagbakan Inönü'nün bu vesileyle yapt1g(konugmada "ayn

önemlidir.

Biri, Inönü'nün Türk-Sovyet dostlugunu vurgulamasidir· Sovyet DIgigleri Komiseri Litvinov bu konuda yaptig1 aç1klamada "Türkiye ile Fransa arasmdaki özel durumu belagatle ifade etmig" ve Türkiye'nin hem Fransa'yla hem Rusya'yla olan dostlugunun ayru kuvvetle devam edecegini söylemigtir. AttIk Türk-Fransiz yakmlagmasi eskisi gibi Sovyetler'i rahatsiz etmiyor, çünkü fagizm tehlikesi var! Ïnönü'nün konugmasmdald ikinci vurgu Ingiltere'yle ilgilidir ve Hatay meselesinin çözüme yönelmesinde Îngilizierin arabuluculuk yaparak pozitif bir rol oynadigmi belirtiyor Arkadaglar bu meseleye ingilizDigigleri Bakam bütün Türkiye'yi memnun edecek bir yogunlukta emek sarf etmigtir. IngiltereHatay davasmda Fransizlarla Türkler arasmda bir uzlagma olmasl için sarf ettigi emek1erin miispet bir neticeye varmig oldugundan ne kadar memnoniyet hissederse, Türk kamudyunun ingilizpolitikasma kargi besledigi güvenin ayrica kuvvetlendirilmesinden de memnuniyet hissetmekte hakh olacaktir.E

Türkiyehin ana politikasi bellidir, istikrara kavugmugtur Rusya ile dostluk, Ingiltere ve Fransa ile var olan dostlugun ittifak düzeyine ç kanlmasi! Türkiye ile Ingiltere arasmda askerî bir ittifak yap11masi fikri 1936'mn yazmda Atatürk tarafmdan Büyüke1çi Loraine ile görü.gmede gündeme getirilmig fakat Italya'yl isteyen ingiltere bunu zamanstz bulmugtu. Fransa ile Türkiye arasmda askerî bir ittifak yapalmas1 fikri ise Mayis 193Tde gündeme geldi. Türldye, Fransa'ya, Hatay konusu bir -

"yatigtumak"

82. NGfus ve tag nma2|arm

tapu

kayalan konusunda bkr. Serhan Ada, a.g.e., sf. 2 I9-228,

83. istnet inönü'nün TBMM'deki kara, I992, sf. 402,

Konuynalari,

TBMM Sanat ve Yayin Kuruiu, An-

553

defa çözümlendikten sonra, iki ülkenin özellikle Ortadogu ve Akdeniz'de güvenve iyi kompuluk anlaylgl içinde olacaklarma dair bir açiklama yapmayl öneriyor Türkiye, böyle bir aç1klamadan önce iki tarafm genelkurmaylari arasmda görügmeler yap11masim da teklif ediyor. Askerî görügmeler yapillyor. Fransiz Genelkurmay1 "Türkiye ile askerî alanda yapilacak bir ittifakm Fransa'nm çikarlarma uygun olacagt"m bildiriyor. Böyle bir ittifak, savag ç1karsa Fransa'nm Bogazlar üzerinden Rusya ve Bulgailiekiler kurmasmi da kolaylayttracaktir Ama Fransiz Genelkorri may1 Hatay konusunda taviz verilmemesini, Türkiye ile ittifakm Hatay sorunu çözüldükten sonra yapilmasun uygun buluyor.¾ çözüm sürecine girmesi Türk193Tden sonra Hatay meselesinin Fransiz ittifakmm yolunu aç1yor. Olaylarm alagma bakahm. Evvela bangi korumasi beklenen MC sistemi çõkmügtür Italya, Kasun 193Tde Alman-Japon "Anti Komintern Paktt"na katildigun aç2khyor, ardmdan 11 Arahk 193Tde MC'den aynhyor. Bu durum Stalin'i de Ingiltere ve Fransa ile ittifak aray1;ma itiyor. Fakat Ingiltere hâlâ ödünumudunu kesmemigtir. Digigleri Bakam siyasetinden lerle Lord Halifax Berlin'e gidip Hitler'le görügüyor,uzlagma äneriyor! Jubat 1938'de Alman askerî birlikleri Avusturya'ya giriyor, Mart'ta edildi (Anschluss) aç1klamyor! Ayusturya'nm Almanya'ya yatigttrmak mümkün olmayacaktir! ki, Hitler'i Artik besbellidir Dahasi, Almanya Yahudi soylorimmm ilk admum olugturan kanurdabaghyor. innsbruck Üníversitesi'ninllahiyat Fakültesi böç1karmaya n kapatlyor. Onu taklit eden Mussolini de Yahudi kargiti kanunlümünü lar çikarlyor. Demokrasilerin bunlarla anlagmasi imkânsiz. Avustur Südet Almanlariya'yt yutan Hitler 12 Eylül 1938'de Çekoslovakya'mn mn bulundugu bölgesini.istiyor! politikasmm gâhi Ingiliz Bagbakam Chamberlain 15 Ve íçin! HitHitler'le görügüyor, "yatigtIrmak" Eylül'de Berlin'e giderek yegil almast için yerleri onayhyor, Südet bölgesini de ler'in 'la

"yatigt1rma"

"ilhak"

"yatigtirma"

"yuttugu"

141k

yaklyor!

17 Eylül'de Münih konferansi yap1hyor. Almanya Çekoslovakya suunseferberlik ilan etmigtir. na asker y1gmaya baglamig, Çekoslovakyakismî Savag çikmak üzere... Araya giren Ingiliz Bagbakam Chamberlain, dünya bangl için Çekoslovakya'dan fedakârhk yapmasuu istlyort Hitler'e bir miktar daha toprak verin, yatrysin! Zaten zavalk Çeklerinbagka çaresi de yok! Chamberlain Hitler'e, Südet Almanlarmm çogunlukla oldugu yörelerde plebisit yapilmasma razi oldugunu söylüyor! Amerikan Cumhurbagkam Roosevelt de araya giriyor. Südet bölgesinden Alman olmayanlann çikmasuu, Almanlann 84. 5erhan Ada, a.g.e., sf. i37.

534

katilacag1 bir plebisit yapmasim, kalan Çektopraklarm1 Îngiltere ve Fransa'nm garanti etmesini karara baghyorlar. "Yatigtirma" siyasetinin gampiyonu Chamberlain, Ingiltere'de "Bangi kurtaran" adam olatak büyük sevgi gösterileriyle kargilamyor! Filozof Bertrand Russell de çok sevinmig olmah! Chamberlain, Hitler'le imzalanan kâgit parçasmi göstererek "Îçte bang! Artik savag yok" diyor. Îngiltere hep böyle 2 Ocak 1936'da Mussolini ile imzaladigi Centilmenler Antlagmasi'm, gimdi 16 Nisan 1938'de yeniliyor! Îtalya'nm Habegistan'l iggalini ken" tanlyarak ve Akdeniz'de nüfuz paylag1muu kabul ederek, Italyan gemilerine Süvey; Kanah'nda serbest geçig hakla vererek Mussolini'yi de ikinci defa "yatigtinyor"du!BS "yatigtinyor"du!

"huku-

Îngiliz Büyükelçisi'nin raporu Italya, Ingiltere'nin bu

"yat19tuma"

siyasetinden cesaret alarak gittikçe saldirganlagiyor. Peki, Italya bu arada Türkiye'ye de saldirusa?! Atatürk'ün böyle bir krize tedbir olarak üçlü bir siyaset izledigi görülüyor: Biri Türkiye'nin savunmasim güç1endirmek, bunun için özellikle ingiltere'den silah, gemi, uçak, askerî malzeme satm almak, bu amaçIa Îngiliz kredisi bulmak... Ikincisi Ingiltere ile olmayan bir ittifak iligkisi" içinde olmak, çünkü Ingiltere henüz olmasma yanagm1yor. Üçüncüsü, Sovyetler'le iligkileri iyi tutmak; hem güneyden Îtalyan tehdidi gelirken bir de kuzeyde sorunla kargilagmamak için hem o s1rada Rusya'da yükselen fagizm tehlikesine karg1 Îngiltere yakmhk siyaseti izledigi için. Ankara'daki Ingiliz Büyükelgisi Sir Percy Loraine'in, Atatürk'ün ölümünden dokuz ay önce Londra'ya gönderdigi rapor bu bakimdan çok önemlidir. Atatürk'le sik sik görügen Loraine, 16 Subat1938 tarihli bu raporunda "Sunainamyorum ki, Atatürk, Türkiye ile Îngiltere arasmdaki bugünkü iligkiyi yaz1h olmayan ittifak geklinde degerlendirmistir" diyor. Loraine göre, Türkiye bir tecavüze ugrarsa, Atatürk, arada yaz1h i tifak olmasa da "Ingiliz onuru ve iyi niyetinin" bir güvence olugturdu"yazih

"yaz1h"

-

gunudügünmektedir. Loraine, Londra'daki

âmirlerini gönderdigi raporda gunlar1 yaziyor:

Türkiye ile Ingiltere arasmdaki sevgi, dostluk ve igbirligi baglarnu güçlendirmede en sebatkâr olan kipi, hükümetin ve ordunun arkasmdaki Atatürk'tür. Türk hükümetinin yaklagik 3,5 yll önce Türk-ingiliz dostlugunu tekrar olugturma arzusunu ilk defa ortaya koyduguna oranla, In85. Chamberlain'in

"aktif

yaagtirma politikasi" için bkz. Paul W. Doerr, a.g.e., sf 213-238.

1 535

giltere ile dostluk ve igbirligi yolunda daha da ilerlemig olduguna sizleri daha büyük bir inançla inandirmak

istlyorum...

Loraine, Tevfik Rügtü'nün yakla.gumndan övgüyle bahsediyor, Atadünyasmda en kararh ve açik görüglü devlet adamtürk'ün olduguna dikkat çekerek gunlan yaz1yor: larmdan biri" "günümüz

Bugün sadece Türk hükümeti degil Türk halki da Atatürk'ün Ingiliztatraftansiyasetinin gerekçesinin bilincine varmigtir. Atatürk'ün dehasuun yücelttigi geligmelerden üzüntü duymamak gerekit Türk siyasetinin bizden yana sadakatine

ve karar11hšma damgasmi o vurmuqtur...

Büyükelçi Loraine uzun raporunda ve fezlekelerinde, Londra'ya Türbir saldinya kargi sakiye'nin savunma endigelerini anlatarak yardim" yapTürkiye'ye vunma gücünü geligtirmek üzere Îngiltere'nin ve uçaklar konusunda" Türkíye'nin taleplerine olumlu masmi, ediyor? cevap vermesini tavsiye ediyor, 1srar milyonu ticari, 6 milyono da savag ge10 Ingiltere'nin Mayis 1938'de misi ve savag malzemesi satm almmas1 için, Türkiye'ye 16 milyon sterlik kredi açtigru görmügtük. Loraine'in Subataymdaki bu raporu o sü"olasi

"gemi

recin bir unsurudur.

Loraine, Londra'ya gönderdigi 9 Nisan 1938 tarthli raporda, Avrupa'da fagizmin, Avrasya'da komünizmin yükseldigi bir dönemde Atatürk'ün tutumunun farkhhšuu göyle anlatir Dört yll önce Türk siyasetinde Ingilizleredostça bakan ve yaptinmlar" süresince tereddüde kap11mayan; totaliter devletlerin askerî gücü ve siyasi cazibesine kargihk Batih demokrasilerin belirgin zayithgi döneminde kararsizhga dügmeyen ve Türkiye'nin Îngiltere'yegüvenini artirmaya devam eden, Atatürk'tür... egitim, ögretim ve aragt1rmay1 destekleLoraine, Atatürk'ün bilimsel derece" (doktomedeki çabalan"m dikkate alarak ona "gandag

"fahri

ra) unvam verilmesini

öneriyor?

Ankara Büyükelçisi Loraine'in bu tür raporlan, Ingiltere'yi 1938 y1h içinde bile Türkiye ile ittifaka ikna edememigtir. Îngiltere'nin, Atatürk'ün Temmuz 1936'da önerdigi ittifaka tå 1939 yazma kadar mesafëli 86. Lomine'in 5 sayfa tutan "Turk Dig Siyaseti" baglikh raporunun tam metni için bkx, Dr. ikinci Dünya Savagi Öncesi Türk-ingiliz Erdogan Karakul. ingiliz Belgelerinde Tarih ve Stratelik Ecur Balkantigi, Ankara, Askeri Genelkurmay 1938-1939, iligkileri, 2004, sf. Ek-E-5-9. önculük etmig, MC * Habegistan't iggali Ozerine Italya'yauygulanan yaptirimlara lngikere bu yaptirimlari ticaretinîn olan görmesine ragmen ile zarar karar almig, Türkiye de italya uygulamigtl. olarak aktif çok 87. Erdogan Karakug, a.g.e., sf. 63.

536 "yatigtirma"

durmasmm da sebebi politikastyla, tavizler vererek Mussolini'yi ve Hitler'i durduracagnu sanmasi ve Türkiye ile yapacag1 bir ittifakin Mussolini'yi kizdirmasmdan çekinmesidir! Batih demokrasilerle Türkiye arasmda ittifak yapma konusundaki ilk adim, Türkiye ile Fransa arasmda atilacak, bimu ingiltere izleyecektir

Atatürk'ten

son onay

Türkiye ile Fransa arasmda bir ittifak yapilmasi ve bu yönde bildiri yaymlanmas1 konusunda ilk tegebbüsü Eylül 1938'de Fransa Digigleri Bakam Bonnet, Paris Büyükelçisi Suat Davaz'a yap1yor. Davaz Ankara'ya gelerek bunu o zamanki Bagbakan Celal Bayar'a ve Digigleri Bakam Aras'a anlattyor. Hükümet bu teklifi inceleyerek mukabil teklif hazirhyor; Türk hükümetínin teklifinin esaslat1 göyle: • Taraflardan biri savagta oldugu takdirde dig'eri hay1rhah tarafsizhk durumu almahdir. Güçlük halinde igbirligi konusunda damema öngörülmelidir. Taraflarm topraklan üzerinde dügman tegekküller barmdirilmamahdir. • Îngiliz hükümetinin de buna kattlmasi gartttr. Hâlâ Atatürk dönemidir ve Türkiye antlagmayi Fransa ile beraber Ingiltere'yle imzalamak istlyor, Îngiltere'nin olmasmi gart koguyor! Peki, Atatürk'ün haberi var ru?! Olmaz olur mu? Türk Digigleri Bakanhgi'nm yaymladig1 eserde belirtildigi gibi, Tevfik Rügtü Aras 2 Ekim 1938 sabahi Dolmabahçe'de Atatürk'le görügerek onun onayiru almigtir. Atatürk'ün Îngiltere ve Fransa ile askerî ittifak yapmak istediginin kamtlanndan biri budur? Aras bu durumu Cenevre'de IngilizBüylikelçisi Butler'e bildiriyor, Ankara'nm Ingiltere'nin katilmasmi gart kogtugunu anlatiyor Ingiliz belgelerinde de Fransa ile yapilacak bir ittifaka Îngiltere'nin katilmasmi Türkiye'nin zaruri gördügü belirtiliyor." Ingiliz Digigleri Bakam Lord Halifax, bu kadar çabuk haberdar ettigi için" Türkiye'ye tegekkür ediyor, ama böyle bir antlagAvrupa'daki bugünkü had vaziyet seb maya katdmalanmn biyle" zdr oldugunu belirtiyor! Yine Hitler ve Mussolini'yi yatigtirma pegindeler! 1938'in Ekim ve Kasim aylarmda*0 Bagbakan Chamberlain, hâlâ Mussolini'yi yanma çekerek Hitler'i yalmz birakmak suretiyle bangi kurtarabilecegine inamyordu! Mussolini'nin, Îspanyol Îç Savagi'ndan •

•

"kendilerini

"merkezî

88. Digigieri Bakanligi, Montreux

ve Sava; Öncesi Yiflar. Ankara, [974, sf. [88. 89. Bkz. Erdogan Karaku§, a.g.e., sf Ek-45-49. 90. Paul W. Doerr, British Foreign Policy, sf. 241.

537

askerlerini geri çekecegini söylemesi, birkaç barig lafi etmesi onu umutlandirrupti, siyasetinm tutacagmi samyordu hâlâl Halifax'm bu cevabma ragmen, Eylül sonunda Ingiltere'deki tatilinden Ankara'ya dönen Büyükelçi Percy Loraine, bir mesaj getiriyor; bu mesajda Halifax Türkiye'nin teklifme kap1yi aç1yor, ilk safhada Yunan hükümetiyle görügmek istedigini bildiriyor. "yatigt1rma"

hakh olaHem zaman kazaniyor hem Yunanistan'm katdmasmda, r k, yarar görüyor. Tevfik Rügtü Aras bu cevaptan memnun oldugunu bildiriyor. Paris Büyükelçimiz Suat Davaz da Ingiltere'nin katilmasmi istedigimizi Fransiz Digigleri'ne anlat1yor; onlar da aym geyi istiyorlar zaten. Bu sirada 10 Kasun'da Atatürk vefat etmigtir. 14 Kasim'da Fransizlar, Ingiltere'yi de içine alan yeni bir proje veriyorlar. Îlk adim olarak üç ülkenin siyasetlerinin ahenklegtirilmesi, belli bir agamada ittifak antla.yyap11mas1 için... Türkiye her geligmeyiÎngiltere'ye haber veriyor, masi Ankara'daki Ingiltere de cevabuu bildiriBüyükelçi Loraine vasitasiyla yor. Ingiltere'nin 27 Kasim 1938 günlü cevabi göyle: Bu a.yamada böyle bir antlagmaya katúma arzusunda teklif ederseniz reddetmek zorunda kahnz!

degiliz. Resmen

Neden? Nedenini uzun bir gekilde anlatlyorlar; özet cümlesi aynen pöyle: Böyle bir antlagma Almanya ve Îtalya tarafmdan kötü kargilanacakbr!91 "bangi

Chamberlain, 29 Eylül'de Hitler'le imzaladigi ve Londra'da kurtaran adam" olarak kargilandig1 Münih antlagmasma güveniyor! Türkiye ile ve Fransa ile ittifak görügmelerine ba.playarak Hitler'i ürkütmek istemiyor! "Yatigtirma" siyaseti! Atatürk'ün Îngiltere ve Fransa ile bir ittifak antlagmas1 imzalamanug siyaolmasmm sebebi, ideolajik degildir; Îngiltere'nin bu seti yüzünden imzalayamarug olmasidir. Ama Fransa ile ittifak antlagmasi olacaksa buna Îngiltere'nin de katilmasuu gart kogan kendisidir, devamma ömrü vefa etmemigtir. "yatigtirma"

Sira inönü'de... 1939 Nisan'mda Ingiltereve Fransa ile ittifak antlagmast yapilmasi bu defa çok ciddi olarak gündeme geldiginde,arbk Çankaya'daInönü vardir. Beg y11dir gündeme gelip giden bir íttifak neden bu defa ciddi olarak gündeme gelmigtir? 91. Digigleri Bakanligi,Montreux mila jivkova,a.g.e., sf. |52-153..

ve Sava;

Öncesi YIHari

sf. 190-191, ayrica bkz. Lud-

538

ettigi- Kasim 1938 ile ittifakm. ciddi olarak gündeme geldigi Nisan 1939 arasmda gu olaylar olmugtur: 16 Mart 1939: Almanya Çekoslovakya'nm tamammi iggal ediyor! oldugunu duvara Îngilizler ne çarpar gibi anhyorlar arbölgesini Südet tik! Hâlbuki Çekoslovakya'nm Hitler'e verince barigi kalan topraklan kurtardiklarmi sanmiglar, üstelik Çekoslovakya'nm için garanti vermiglerdi! Savaga girmek artik Londra ve Paris için zorunluluk haline geliyordu. ile doymayan Naziler, Polonya'nm 21 Mart 1939: Çelioslovakya Danzig bölgesini istiyorlar! Hitler'in durmayacag1 kesinlegmig, Polonya'nm tümü tehlikeye girmigtir. (Hitler Stalin'le anlagarak Polonya'yl paylaçacak, sonra da Rusya'ya yürüyecektir.) 7 Nisan 1939: Nihayet Mussolini de Arnavutluk'u iggal ediyor. Zaten siyasi ve ekonomik uydu haline getirmigti imdi askerî olarak 14gal ediyor Artik tüm Balkanlar ve Dogu Akdeniz tehdit altmdadir! 27 Nisan 1939: Franco'nun ispanyasi, "Anti Komintern Pakt"a, yani Berlin-Roma-Tokyo mihverine katdiyor! Savagm cepheleri tam belli olmuytur. Rusya gimdi Uzakdogu tarafmdan da tehdit altmdadir. Bu kadar saldirganhk yetmez mi! Bu tablo kargismda artik Ingiltere ve Fransa 17 Nisan 1939'da "Anti Nazi Pakt"1 imzahyorlar! Günaydm! Türkiye bu pakta katilmak istiyor, Ingiltere ile görügmeler 14 Nisan'da baghyor. 12 Mayis'ta Türk-Îngilizortak bildirisi yaymlamyor. Peki Fransa? 23 Haziran'da Paris'te Hatay görligmelerisürdüšü için biraz gecikiyor. Türkiye ve Fransä iki belgeye immaya atlyor. Biri, gördügümüz gibi Hatay'm bagunsizhšma iligkin antlagma... Öbürüittifaka iligkin ortak bildiri. Ingiltere ile Türkiye'nin yaymladig1 ortak bildirinin aymst... Türk-Fransiz ortak bildirisinde iki hüküm var: • Îmzaci devletler, kargihkh yükümlülükler gerektirecek uzun süreli bir antla.pma imzalamay1 taahhüt ediyorlar. • Ittifak antlagmas1 imzalamncaya kadar, savaga yol açacak bir saldiri olursa, etkili bir gekilde igbirligi yapmaya ve birbirlerine ellerinde gelen tüm yardim ve kolayhš1 göstermeye hazirdirlar. ülkeye karg1" olmadigi Bildirinin ve yapdacak antlagmamn belirtiliyor Böylece, Türkiye bu antlagmay1 Sovyetler'e kargi yapda madigmi ifade etmig oluyor. Türkiye bu özeni gösterdigi halde, Stalin 23 Agustos'ta Hitler'le antlagma yapacak ve iki totaliter devlet Polon-

ÇünküAtatürk'ün

vefat

"yat1§tirma"nm

"hiçbir

ya'y1 paylagacaklardir!92

Türkiye'nin Bolgeviklerle en iyi iligkilerde oldugu zaman tam güve92. Bildirimetni ve bildirinin Balkanlar'i kapsayip kapmamasi konusundakl Türk-Ingiliz görüg farks için bkr. Mustafa Aydin, "IkinciDunya Savay ve Tûrkiye", Baskin Oran (haz.), Türk Dig Politikasi,

I, sf. 417.

I

I

559

.

nemeyiginin ne kadar hakh olduguna bir örnektir bu. 17 Nisan ortak bildirisinde taahhüt edilen ittifak antlagmasi 18 Ekim Bu arada, Stalin'le anlagan Hitler 1 Eylül 1939'da imzalanacaktir. 1939'da Polonya'ya saldinyor, iki totaliter diktatör zavalh Polonya'yi paylaq1yorlar. 3 Eylül'de ingiltere ve Fransa, Almanya'ya savag ilan ediyor. Stalin 1 Ekim'de Türkiye'den Montreux Antlagmas1'nm degigtirilmeBogazlar'm Karadeniz digi devletlere (Batdilara) kapatilmasm1 iss tiyor! Savag sirasmda Stalin Türkiye'nin Rusya yanmda savaga katilmasi karg1hšmda Ege Adalari'm Türkiye'ye ikram edecek, sonra dönüp Bulgarlara ve Yunanhlara yine Rusya yanmda savaga katdmalan kargihšmda Trakya'yive Bogazlar'da ortak yönetim kurmay1önerecektir! Digigleri Bakam Saracoglu Moskova'ya gittiginde kargismda Hitler'in Digigleri Bakam Ribbentrop'la birlikte Stalin'in Digigleri Bakani Molotov'n bulacaktir! Türkiye, Cumhuriyet tarihinin en zor diplomatik sürecine girmigtir. Ve 9 Ekim 1939'da Ankara'da Türk-Ingiliz-Fransiz ittifak antlagmasina imzalar atuiyor. Atatürk'ün 1936 yaz aylarmdan itibaren arzuladigi ittifak, Inönü döneminde gerçeklegiyor. Imzay1Türkiye adma Baybakan Refik Saydam, Îngiltere adma Büyükelçi Hugh Montgomery, Fransa adma Büyükelçi René Massigli attyor? kargt mücadele ve Dogu Bati istilacihšma, "Garp emperyalizmine" ruhuru olugturmugtu. Gazi zaferi kazandigi ideali, Milli Mücadele'nin yakmhk kurmak", ülkesini Batihlagttrmak kararnu an Bati ile vermigti. Mustafa Kemal Papa, tam 16 yll önce, 30 Ekim 1923'te Fransiz gazeteci Maurice Pernot'ya ne demigti? ,

"yeniden

Türkler bütün medeni milletlerin dostlaridir. Yabancilar memleketimize gelsinler, bize zarar vermemek, hürriyetimize mügkilat çikarmamak gartlyla burada daima lyi kabul göreceklerdir. Maksadmuz yeniden yakmhk kurmak bizi ba.yka milletlere baglayan baglari artirmaktir. Memleketler muhtelif fakat medeniyet birdir ve milletin ilerlemesi íçin de bu yegâne

medeniyete

istirak eylemesi

laz1mdir... "pek

devammda, Batt'da devam etmigti: malum olacak" sözlerine Gazi, açuklamalarmm

büyük memnuniyetle

.yöyle

Fransa'da pek büyük memauniyetle malum olacak gey, bizim siyasetimizin, geleneklerimizin, menfaatierimizin bizi fikir ve egilim itibariyle 93. Birçok aragarmaya konu olan bu dönemi, Ferldun Cemal Erkin gibi olaylarin içinde yaögreticidir Feridun amig bir diplomatin roman kadar akici Oslubundan okumak bilhassa iligkilerive Bogaziar Mestlesi, Ankara, 1968, sf. 122-171. Cemal Erkin, Türk-Sovyet

540 bir Avrupa Türkiye'si, daha dogrusu Batfya teveccüh etmig, yönelmig bir Türkiye'ye meylettirmesi olacaktir..94

9 Ekim 1939'de Ismet Pa¶a'nm attigi imza, bu yoldaki metre taglarmdan biriydi güphesiz.

94. ASD, III,sf. 91; Atatürk'ün

Butün Eserleri, cilt L6,sf. 148-149.

büyük kilo-

Sonsöz Ama hangi Atatürk?!

Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mühimdir. Tarih yazan tarih yapana sadik kalmaz ise degigmeÿen hakikat insanhgi gagirtacak bir mahiyet abr. Gazi M. KemalAtatürk

Atatürk'ün siyasi kudreti, esasen asked kudretinden

daha fazlaydi.

Ismetlnönü

Atatürk'ün ve arkadaylarmm bagka liderlerde çok nadir olarak görülebilecek özelliklerinden biri, belki en önemlisi, çok degigik dönemlerde yagarug, degigik partlarda farkh çözümler geligtirmek zorunda kalOsmanh dönug olmalandir. Bunlar Osmanh subay ve okumuglandir. neminde çokuluslu bir imparatorlugun hem Balkanlar'daki etnik-milli isyanlar sebebiyle hem az geligmiglik sebebiyle y11ahym1 yagadilar; bu (homojen)ve konuda çok duyarh hale geldiler. Böylece sahip Ama ayözlemine oldular. olmanm toplum b ir (çagdag) imparatorlugu savunduly Birmci DünLibya'ya kogtular. zamanda m deçarpigtdelan bizim cepheyi vatammiz hiçbir ya Savay1'nda imparatorlugu için savagtilar koramak gil"diye dügünmediler, Imparatorluk vizyonu onlara genig co§rafyalardan bakmay1 ögretti. Harbiye'de Arnavut ¾ Arap ögrencilerle tartigmalan Panislamizm'in yürümeyecegini, Enver Paga'nm facialarla dolu siyaseti de Panturayürümeyecegini gösterdi. Sadeee Atatürk ve Inönü'de degil, nizm'in liderlerinde de Panislamizm, Panturanizm Milli Mücadele'nin özlemi yoktur; Karabekir gibi, Ranf Bey de bunun örnekleridir. iggale ugramak nasil Imparatorluk örneginde bir devlet nas11 ya, bir felaketta bunu gördüler- Balkan ve Cihan harplerinin korkunç facia ve yllomlar1m yagadiktan soara, Milli Mücadele'yi göze alabildiler, bu jmana ve bu azme sahiptiler. Bagardilar da... Misak-I Milli'yi çizen Osmanh Mebusaa Meclisi'nin Arap topraklaruu dLylamasi özleminin aym nesildeki ilk ifadesidir. Yalmz ulus-devlet Kürtler ayn hissedilmemigt'r, "Türkler ve Kürtler"in bir millet oldugu ifade edilmigtir. MiBi Mücadele'de Kürderi birleptirici bag olarak Isla"mütecanis"

"muasir"

"burasi

"muhalif"

542 miyet'in vurgulanmasi, Lozan'da aemhk tammmm gayrimüslimlerle si"cins mrlandmlmasi, ve mezhep tefriki olmazsizm kanun önünde egit vatandag" Osmanh modernlegmesinden devralmmiettr. Azerbaycan'm Bolgeviklegtirilmesini sevinçle kargilamalan, Pantürkizm yerine suurlan belli bir vatan, o toprak üstünde bir millet anlay1gmm oluytugunu gösterir. Anadolu'yu kurtarmak için Azerbaycan'm Bolgeviklerin eline geçmesini kabul etmiglerdir. Ülke kavram1yla suurh bu milliyetçilik modernisttir ve ister istemez ordu ile bürokrasi tarafmdan, bunlann alg11amalan nasilsa o gekilde yürütülecektir. lttihatç1hkla Kemalizm arasmda, sadece tarihsel anlamda degil, bu ordu ve bürokrasi eliyle yürütülecek modernlegme anlay141ba"devamhhk" vardit Fark, ikincisinin devrimci olmasidir. lammdan da ·

Kemalist devrimler Osmanh "Garpç11ar"mm programmm hemen hemen aynisidir. Tarihimizde Bati ile siyasi sorunlarmuz agir bastigi için bu modernlegmede, Japon modelindeki gibi ekonomi ve teknoloji dereformlar önde gelmektedir. apka ve Avrupai lagil,siyasi ve hukuki yafetler Osmanh elitlerinin de äzendigi bir giyimtarz1ydL Milli Mücadele, özenilen Batt ya kargi verildi. Bati'nm özenilen yö"müstevnünden bagka, eskiden beri çok acisim çektigimiz "zalim" ve li" yönüne kargi bir mücadele... Îster istemez "Dogu ideali" öne geçti. Bu konuda Bolgeviklerle aym safta bulunuyoraz. Atatürk'ün Mücadele'deki antiemperyalist, antikapitalist söylemini Kâzim Karabekir'de de bulmak mümkündür; Meclis'te sarikhlar da bu söylemi benimsemigtir

Milli Mücadele'de sol terimler Atatürk'ün Bütün Eserleri adh külliyatm ciltlerinin sonundaki dizinlerden sayfalara giderek temel kavramlan teker teker saymak yapt1g1m suretiyle içerik analizine1 göre, Meclis'in. aç1ldig1 23 Nisan 1920'den zafere kadar Mustafa Kemal,. siyasî ortama göre, toplam 151 defa sol terimleri kullanmig ve zaferden sonra bu terimleri terk etmigtir. Çünkü bu terimleri ideolojik olarak degil, stratejik amaç1a kullamyordu. Aym gekilde Islamî terimleri de savag döneminde çok daha yogun olarak kullanmig, giderek azaltarak hilafeti kaldirdikta sonra tamamen terk etmigtir. i. Tablada yer alan dänemler, Atatürk'ün Bütün Eserleri'nin ciltierine göredir. Dizinierde belirtilen sayfa numaralarindan metinlere gittigimde, Atatürk'e ait olmayan metinlerdeki veya dipnotlarindaki terimleri analize dahil etmedim. islamiterimlerde bazen itikadi bir kavram olarak degil, topluluk adi olarak dinî terim kullanilmigtir,"Íslamâlemi, ehl-i islam,Müs]ümanlar" gibi... Buniari da analize dahil ettim, çünkü dönemin siyasetinin yansimalaridir. Analizimde Nutuk yoktur çûnkü 192.Tde okunan Nutuk taribe iligkin gancel bir siyasi açiklama oldugu için farldi tarihsel dänemler hakkinda içerik analizine uygun degildir. Nitekim Nutuk'ta kapitalizm, mazlum milletler" gibi terimler yoktur. Bu yönüyle Nutuk, Batililagmadönemine uygun bir dile sahiptir. Nutuk için ayri içerik anald.iyapilmalidir.Hakan Uzun Nutuk hakkinda akademik nitelikte içarik analizi yapmigtir. (SiyasalKitabevi, 2006.) "emperyalizm,

,

543

Tablo: 1 sol terminoloji:

Mustafa Kemal'de Yaçanilan dönem 23 Nisan 1920

Proleter

Burjuva

1920

-

Ocak 1922

Emperyalizm

Kapitalizm

31

5

44

6

6

2

21

15

-

30 Eylül 1920 1 Ekim 1920

Emekçi

Nisan

-

-

-

-

31 Ocak 1921 1 Subat1921

3

5

2

-

30 Eylül 1921

1

-

-

5Ekim1921-

3 Mart 1922 4 Mart 1922

-

8

1

-

-

-

15 Ekim 1922 16 Ekim 1922

-

-

-

23 Ocak 1923

3

Toplam

I

-

-

14

-

3

29

102

Genel Toplam: 151

Tabloda göräldügü gibi, 23 Nisan 1920'de TBMM açudiktan itibaren 3 Mart 1922 tarihine kadar geçen 22 ay içinde Mustafa Kemal Papa toplam 151 defa sol terimler kullanmig, bunlarm içinde 102 defa emperyayogunluku lizmden, 29 defa kapitalizmden bahsetmig. Ondan sonra bu görmüyoruz, hatta bu terimleri terk ediyor. Adeta bir dönüm noktasi gibi gözüken 3 Mart 1922 tarihli konugmasmterimleri son defa kullanmig, da Mustafa Kemal Papa terimlerini son defa sol içerikleriyle ifade etmigtir "emperyalizm"

"sol"

"kapitalizm"

ve

Nedir bu konugmast? 3 Mart 1922'de Ankara'da, Sovyet Büyükelçiligi'nde, Sovyet Büyüziyakelçisi Aralov, Bagkumandan Gazi Mustafa Kemal Paga onuruna fet veriyou Aralov'un elbette Bolgevik içerikli konugmasmdan sonra olarak bir konugma yap1Gazi Papa "Aralov Yolday'm Nutkuna Cevap" olarak ve yor. lyte bu konugmasmda son defa zarath bunlarm kullamyor, içerikleriyle sol lizm" terimlerini oldugunu belirtiyor, hatta bu terimleri Bolgevik Devrivarhklar" mi'nden aldiklarm1 da samimiyetle ifade ediyor: loyam ve bu isyan vu"Simdiitiraf etmek mecburiyetindeyim ki, buemperyalizm ve kapitaku buldugu dakikada biz, Rusya'da oldugu gibi eden tehdit meveudiyetimizi Yalmz, dügünmemigtik. lizmin manasmi ediyorduk..."2 kuvvetleri idrak ve kapita3 Mart 1922'deki bu konugmasmda Gazi, "kapita-

"emperyalizm"

"zalim,

"emperyalizm

2. Atatürk'ün

Bütün Eserieri, cilt 12, sf. 298-300.

544 "emperyalistler

lizm" diyor, ve kapitalistler" diyor, böylece ikisi arasmoluyor Bundan sonraki hiçbir konugmasmdaki baglantlyi vurgulamig da böyle bir vurgu yapmayacaktar 23 Nisan 1920 ile 3 Mart 1922 arasmdaki 22 ay içinde, Gazi'nin sol terimleri kullanmas1yillara göre de ilginç bir dagihm gösteriyor. 23 Nisan 1920'den 30 Eylül'e kadar geçen bey ay içinde Mustafa Kemal Papa 31 defa emperyalizme, 5 defa kapitalizme kargi çikan, bunlarla mücadele ettigimizi belirten konugmalar ve yazigmalar yapmigtu· Bu dönem Bolgeviklerle iligkilerin çok büyük önem kazandig1 bir dänemdir. Mustafa Kemal'in Lenin'e mektup yardini, Bolgeviklerle antlagma imzalamak üzere Bekir Sami Bey bagkanhimdaki heyeti Moskova'ya gönderdigi dönemdir! Türk-Sovyet antlagmas1 bu dönemde, 24 Agustos 1920'de edilmig, Sovyetler'den yardim taahhüdü almrugtir. Ilk Sovyet yardum silahlar 22 Eylül'de deniz yoluyla Trabzon'a gelmigtir 1 Ekim 1920 ile 31 Ocak 1921 arasmdaki beg ayhk dänemde Mustafa Kemal Papa bu terimleri daha yogun olarak kullammytir 44 defa emperyalizmden, 6 defa kapitalizmden bahsediyor. Proleter, emekçi, burjuva terimlerini de en çok bu dönemde kullamyor. Bu dönem, Kâzun Karabekir'in Dogu harekâtru gerçeklegtirdigi dönemdir. Kafkasya sorunlan ve Bolgeviklerle iligkilerimiz fevkalade hassas bir agamaya girmigtir.Bolgevilder Kafkasya'da bize sorun ç1karmamah, aksine Sovyet siyasi destegi ve silah yardmu devam etmelidir. Upmal Angarski bagkanhšmdaki ilk Sovyet elçilik heyeti 4 Ekim'de Ankara'ya gelmig, Mustafa Kemal tarafindan diye kargilannugtr. Çiçerin'leMustafa Kemal arasmda Kafkasya sorunlan hakkmdaki kritik yaztymalar bu dönemde yapilmakta, Hâkimiyet-i Milliye'de Bolgevizm'i öven yazilar ç1kmaktadir. Mustafa Kemal Komünist Partisi"ni bu sirada kunnug, Bakü Kongresi bu dönemde yapilImy, Mustafa Suphi bu dönemde Türkiye'ye gelmigtir. Mustafa Kemal'in Halkçihk Progranu da bu dönemde, 13 Ekim'de açiklarumytir! K1zilOrdu bu dãnemde Beyaz Ordulari yenerek Kafkasya'ya egemen olmug, 2 Kasun'da 2 vagon Rus silalu ve cephanesi Türkiye'ye ulagnugtir Bolgevik kalpagt bu dönemde modalagnug, dogu smmmizi çizen Gümrü Antlagmasi 2 Arahk'ta imzalanruptir. Üçüncüparti Sovyet yardum, bir buçuk milyon altm ruble, 17 Arahk'ta Erzurum'a gelmig, 1 Arahk'ta Mustafa Kemal Lenin'e mektup yazarak Kafkasya'da "Bati emperyalizmine" kary1 kurulan özerk Müslüman Sovyet cumhuriyetieri için tegekkür etmigtir! I. Inönü Savagi bu dönemdedir. Kemalist rejim ilk komünist tutuhlamalanm bu dönemde, Ocak aymda yaprmgttr. Tablonun üçüncü satinnda, 1 Subat1921 ile 30 Eylül 1921 arasmdaki sekiz ay zarfmda Mustafa Kemal'in sol terminolojisinde azalma görülüyor. Daha önce paraf edilmig olan Türk-Sovyet Antlaymasi 16 Mart 1921'de imzalanrugtir 11igkileryolundadir. Sovyet yardimi gelmeye devam etmektedir. Bu dönemde Mustafa Kemal Papa daha çok iç sorun"parafe"

"yoldaylar"

"resmî

545

larla ve savunma sorunlanyla megguldür. Yunan kargismda yenilgiye ugrayan milli ordu 25 Temmuz'da Sakarya'mn dogusuna çekilmigtir! 5 Agustos'ta Mustafa KeAnkara'da çok s11antih günler yayanmaktadir. mal Paga'ya olaganüstü yetkilerle birlikte Bagkumandanhk verilmigtir. 13 Eylül 1921'de Sakatya zaferinin kazamlmasi hem Türkiye'nin siyasi ve moral gücünü son derece yükseltmig, hem Mustafa Kemal'in iktidanm peki@tirmigtit. Bu dönemde Bolgevik terimlerini fazlaca kullanmasi iç siyasi sebepler de diplomatik sebepler de çok yogun degildir. 'Tablonun därdüncü satinnda, Ekim 1921 ile Mart 1922 arasmda Mustafa Kemal'in emperyalizm vurgusundaki artig dikkat çekicidir. 21 15 defa kapitalizmden bahsediyor, elbette olumdefa emperyalizmden, suz olarak... Bu dönemde konumuz açismdan änemli birkaç olay varyani Azerbaydir. 13 Ekim 1921'de Kafkas Sovyet cumhuriyetleriyle, arasmda Ankara can, Gürcistan ve Ermenistan Sovyet idareleriyle Kars Antlagmasi imzalannugtir, bugünkü smmm1z kesinlegmigtir; tabii Moskova'nm siyasi onay1ile... 20 Ekim 1921'de TBMM hükümeti ile Fransa arasmda Ankara Îtilafnamesi (Antlagmasi) imzalamyor; Hatay hariç bugünkü Suriye smmruz çiziliyor, Frans1z iggali sona eriyor. Sovyetler'in gözünde, Türkiye devletlerle ilk antlagmayl imzalamigttr! Moskova pirelenTürkiye migtir! dönüyor mu? 13 Arahk'ta General Frunze Bagkauhšmda Sovyet Heyeti Ankara'ya geliyor, Mustafa Kemal Papa yine emperyalizmden bahseden bir konugma yapiyor! 20 Aralik'ta Mustafa Kemal Paga, Umum Sovyetler hükümetlere" Kongresi Reisi Kalinin'e yazdigt mektupta karg1 mücadeleyi vurguluyor Bu dönem, Sovyetleide bag göstermig kugkulari giderip Sovyet dostlugunu siyaseten devam ettirme, Sovyet askerî yardmum sürdürmek için bir tür güven tazeleme dönemi olarak gözüküyor. Artik, tabloda yer alan dönemlerde kapitalizmden, emperyalizmden bahsetmeyecektir. Zafere yürilyen Türkiye'nin Sovyet yardimma ihtiyavard1r! ci kalmamigtir; sadece Sovyetler'le iyi kompuluga ihtiyacmuz yakmhk gerekmez! olux, ideolojik iligkileri herkesle lyi komquluk Türkiye daima Kuzey komgumuzla iyi komguluk iligkilerini özlemigtir. Bunun rejimle, ideolojiyle ilgisiyok. Milli Mücadele'nin elbette kendine özgü bir dili vardir. Emperyalizmle savagma dili, Milli Mücadele dilidir, ulus devleti kuracak olan bir dilin terimlerinden biridir. Birinci Cihan Harbi'nde böyle bir dil yoktu. Milli Mücadele'de zaferin kazamlmaslyla bu terimler adeta birdenbire biralolung, istisnai hale gelmigtir. Çünküartik Gazi, Lozan'da Batihlari yumugatmak istiyor, "Garp'a teveccüh etmig" bir Türkiye, Batihlagmig bir ulus devlet kurmaya baghyor. Sayfa 546'daki tabloda bunu görüyoruz: "emperyalist"

"emperyalist

546

Tablo: 2' Mustafa

KemaFde

sol terminoloji: Ocak 1923 Kasun -

Proleter 23 Ocak 1923

1 Temmuz 1923

Kapitalizm

-

.

2

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

3

-

-

-

27 Eylül 1925

-

-

-

12 Ekim 1927 19 Ekim 1927

Emperyalizm

-

17 Eylül 1924

27 Eylül 1925

Burjuva

-

30 Haziran 1923

18 Eylül 1924

Emekçi

1929

2

-

-

1 Kasun 1929 Toplam

-

2

1

-

5

-

1

Genel Toplam: 8

Tablonun ikinci satirmda Gazi'nin üç defa emperyalizm kelimesini kullandig1 görülüyor. Büyük zaferden yaklagik bir y11 sonra 13 Temmuz 1923'te Amerikah ölüme gazeteci Isaac E Marcosson'a verdigi mülakatta mahkûmdur" diyor. Amerikah gazeteciye aç1klamalarinda üç defa emperyalizm kelimesini kullamyor, ama burada Panislamizm ve Pantürkizm'i de içine alan, istila ye imparatorluk siyaseti anlammda kullamyor. Nitekim bu konugmasmda Gazi Panislamizm ve Pantürkizm için ve emperyalizm anlamma gelen fetih fikrine dayamyordu" diyor. Gazi aym açiklamasmda "Birlegik Devletler'in ideali, bizim idealimizdir" diye de konugmustu. 1931 y11mda Atatürk'ün istegiyle yaymlanan resmî nitelikli Tarik IV Türkiye Cumhuriyeti adh kitapta da emperyalizm kavram1 ma ve istila" kargihgi olarak kullamhyor "'Emperyalism' tabiri, bir devletin kendi milletiyle meskûn k1t haricinde, bapka milletlerin vatanlaruu istila ve kendilerini tabiiyet altma alarak, servetlerini istismar gayesiyle takip ettigi siyaset hakolunur."3 istimal Atatürk'ûn, landa kastmm, bir ülkenin bagka bir ülkeyi istilast oldugu açiktir..Emperyalizmi lizmin en yüksek agamasi" olarak tammlayan sol anlay141Atatürk'ün de benimsedigine dair bir bulgu yoktur. Chester projesine onay vermesi, yabanc1 sermaye haklandaki sözleri ve politikasi onun emper"emperyalizm

"emperyalizm"i

"kuvvet

-

"yay11-

"emperyalizm"den

"kapita-

3. Maarif Vekäleti, Tarih, sf. 102.

IV, Türkiye

Cumhuriyeti.

Devlet Matbaasi,

Istanbul,1931,

547

yalizmi

"istila"

olarak anlad1šmin

kamtlaridir.4

Ülke dügman istilasmdan kurtulduktan sonra Atatürk için emperyalizm ülkede kovulmug, amaca ulagilmigti, artik Batihlagma gerektigini dügünüyordu. Zaferden sonra emperyalizm kavranunm Gazi'nin gündeminden dügmesinin sebebi budur. Tablonun dördüncü satirmda iki defa emperyalizm kelimesi yer ahyor Bu, kitabmuzm Musul meselesi b lümünde gördügümüz gibi, 19 Nisan 1926'da Sovyet Büyükelçisi Suri düzenledigi gecede, Musul meselesi hakkmda yaptig1 konuymada iki defa emperyalizm kelimesinden bahsetmesidir Konu tamamen Musul meselesiyle ilgili oldugu gibi, Sovyet Büyükelçisi'yle görügürken söylenmig sözlerdir. Bu bakimdan, münferittir. Zaten Musul meselesi çözüldükten sonra Batt'ya daha fazla yöneldigini görmügtük. 'in

Islami terimler "dönemleptirme"

geçerlidit Îslami terimler için hemen hemen aym Milli Mücadele'de sol terimlerle ölçülemeyecek yogunlukta Îslam vurgusu vardir Islam içeride herkesi birleptiren ve Milli Mücadele'ye sevk eden bir kavram oldugu gibi, dig politikada Ingiltere'yekargi siyasi bir silahtsr. Bu dönemde Gazi'nin kullandig1 Islami terimleiin dökümü 548. sayfadaki 3 no'lu tabloda görülüyor. Hiçbir yoruma ihtiyaç göstermeyecek gekilde aç1k...Milli Mücadele'de Islam'm oynadigt esash rol, Gazi'nin Milli Mücadele'de Islami terimleri ettigi belli... Ancak Bolgevizm'den farldi olarak, Îslami tenasil rimlerin5 yogunlugu zaferden sonra da bir sure devam ediyor. Çünküsaltanatm kaldmhnasmda da Îslami terimleryogun bir gekilde kullamhyor. Hatta Gazi Bahkesir'de cami minberine çikarak Halk Firkasi'm anlatLyor. Milli Mücadele'deki Îslami terimlerin "Islami içerik"le kullamldiguu, zaferden sonra ise Islami terimlerin mesela Hilafet'in kaldmlmasi gibi, "Bati ideali" yönündeki devrimleri din faktörüyle de megrulagtirmak için kullamidigim söylernek mümkün. O sebeple 1923 ve 1924 ylllarmda da Islami terimler belli bir yogunlukta kullamlacaktir. Sayfa 549'daki tabloda islami terimlerin zaferden sonra luzla azaldigtm ve Hilafet kaldmldiktan sonra artik istisnai hale geldigini görüyoruz. "seferber"

4. Marksist tarihçi Prof. Taner Timur, Atatürk'Un daha Londra Konferansi'na katilmayi kauzlagmaya bagladigini, zaten b1r rejimin antiemperyalist olmasi bul ederek için köylü" iktidarina dayanmasi gerektigini, Kemalist rejimin böyle bir özelliginin o!madigini yaziyar. Käylüluk ve kol igçiliginin bir üretim gücu olmaktan çiktigi çagimrzda kalmigtir; dogmatik bir Marksist yorumdur. Ancak Taner'in böyle bir yorum çok Atatürk'ün Batlyla uzlagmasina ve yabanci sermayeye açik olduguna dair yardiklari maddi gerçagi ifade ediyor. (Taner Timur, Türk Devrimi ve Sonrasi, sf. 46-60.) "emperyalizm"le

"igçi

"geri"de

"§eriat-i

Muolarak Mustafa Kemal Paga'nin Kuran'dan okudugu ayetler, hammedlye" gibi terimler, 'Vâhlbü'I Ãmal"gibi Allah'in çegitli adlari, "Fahri Kâinat Efendimiz" gibi Hz. Peygamber'i ifade eden terimler tablodaki sütun baghklarialtinda sayima da-

5. Islamiterimler

hil edilmigtir.

548

Tablo: 3 Mustafa

islami terimler:

Kemarde

Allah 23 Nisan 1920

8 Temmuz 1920

Peygamber

Müslüman

Islam

4

35

149

4

13

34

13

16

13

Dini

.

-

9

-

31 Ocak 1921 1 Subat1921

7

.

19

.

-

Eylül 1921

24

1

16

32

13

11

3

3

29

19

5

15

7

17

147

71

108

422

136

-

5 Mayrs 1922 6 May1s 1922

Ocak 1923

-

30 Eylül 1920

5 Ekim 1921

-

-

7 Temmuz 1920

1 Ekim 1920

Nisan 1920

-

15 Ekim 1922 16 Ekim 1922

22

-

-

27 Ocak 1923 Top1m

41 114

-

12

Genel Toplam: 79 i

Bu tablo, zaferden sonra baglayan laiklegmenin de tablosudur. Özellikle Hilafet'in kaldmldigt 1924 Marundan sonra aruk dinî terimler siyaset alamndan, Gazi'nin sözlügünden hizla ve tamamen çekilmektedir. Kemalist Cumhuriyet'in Dogu milletlerine ilgisi arbk Îslami veya sol dügüncelere degil, Sadâbad Pakti gibi, tamamen Türkiye'nin politik" özellikle ihtiyaçlarma, güvenlik aray1plarma göre gekillenecektir. "reel

Atatürk kurgulari "Hangi Atatürk" sorusu bu dört tabloda dört farkh Atatürk resmi bulunmasmdan çikiyor. Lozan'dan sonra, hele de 1930'larda bu dördü den de farkh bir Atatürk resmi daha vardir. Sadece kiyafetleriyle degil, dügünce ve siyasetleriyle de... Devir ve ihtiyaçlar, politikamn gerekleri degigmigtir Atatürk resimlerinden birini seçerek öbürlerinden çok farkh, hatta öbürlerine zit Atatürk kurgulari yapmak mümkün ve kolaydir. Sol Kemalistlerin kurguladigi Kalpakh Mustafa Kemal, Milli Mücadele dönemindeki sol terimleri kullanan Mustafa Kemal Paga'dir. Hatta bu kur gudaki solcu Gazi, Islami terimleri pek kullanmaz! Bag dostu Lenin'dir! Dogan Avcioglu'nun kurguladigi Atatürk'tür bu.

<

549

Mustafa Kemal'de

Tablo: 4 Íslami terimler: Temmuz 1923 Allah

23 Nisan 1923

1 Temmuz 1923

47 8

Îslam

Dini

-

25

78

121

-

10

17

25

3

10

-

1

3

27 Eylül 1925

-

-

3

12 Eldm 1927 19 Ekim 1927

Müslüman

-

17 Eylül 1924

27 Eylül 1925

1929

Kasun

-

30 Haziran 1923

18 Eylül 1924

Peygamber

-

-

-

10

-

-

1 Kasun 1929

1

Toplam

62

-

-

1

35

-

98

-

166

Genel Toplam: 362

Attilâ llhan'm "Gazi"si de elbette solcudur, ama daha "Asyah"dir, Sultan Galiev'le tarihsel durug beraberligi vardx, o balomdan Aveloglu'nun Atatürk'üne göre Attilâ llhan'm Gazi'sinde Müslüman kimligi ve Asyah vasf1 hayli belirgindir. Necmettin Erbakan'm "Atatürk yagasayd1 o da Refah Partili olordu" sözü, Milli Mücadele'de yogun bir gekilde Islami terímleri vurgulayan, Kuran'dan ayetler okuyan, dualar eden ve Bati ile savagan Mustafa Kemal Paga'dir! Bir de tabii "Alafranga Atatürkçüler"in. kurguladigi Atatürk var. Bu terim merhum Attilâ 11han'mdir.Hangi Atatürk adh kitabmda Attilâ 11han kendi "Gazi" modelini izah etmek íçin, Atatürk'ün konugmalarmbunun 80'i 1919 yllmdan ve 1920'lerden dan 96 tane ahnti yapinigtIr, almmadir! Attilâ llhan "Kemalist" ve "Atatürkçü" aymm1yaparak göyle bir yarglya var1yor: "'Kemalist', aynen Mustafa Kemal Papa gibi, 'Türkçü', 'Atatürkçü' ise, Batici, komprador/kapitalist ve libelist' ve demeliydim?"6 raldir. Yoksa kestirmeden TanziInatç1nu Tarihte bu kadar yahn kurgudur. bir anlatun, ideolojik Bu edebi bir Attilâ "Gazi" kurgusunu güçlenmodeller olamaz. Merhum llhan kendi dirmek için, tarihe seçici olarak balmug, kurmaya çahytig1 binaya uygun olacak malzemeleri alnugtir. Gerçi bunun bir faydasi olmuqtur, 1930'lardan itibaren yazdan Milli Mücadele tarihinde aylklannug, saniçerigi ortaya ç1karnugtr. Dersaadette Ezan Seslesürlenmig olan 'antiemperya-

'solcu'dur.

"sol"

6. Attila lihan,Hangi Atatûrk,

Turidye I; Bankasi Yaynlan, 2003, sf. 412.

550 ri'nin yazari Attilâ Îlhan, Milli Mücadele'nin antiemperyalist niteligini anlattrken Asyah ve Îslami içerigine de dikkat çekmigtir. Ama tarih ve Atatürk Attilâ 11han'manlattigi Gazi'den ibaret degildir. Zaferden sonra Bat1hlagmaci bir Atatürk vardir. Atatürk'ün 1933'te de emperyalizmden ve Mazlum Milletler'in kurtu-

lugundan bahsettigi söylenebilir. Attilâ llhan onun bu sözlerini äzenle aktarm19tir: "Sarktandogan günege bakmizl Bugün günün agardigim nasil görüyorsam, uzaktan, bütün Sarkmilletlerinin de uyamplanm öyle görüyorum. Îstiklâl ve hürriyetlerine kavugacak olan çok karde; millet vardir... Müstemlekecilik ve emperyalizm yeryüzündle yok olacak ve yerlerine milletlerin arasmda hiçbir renk, din ve irk farki gözetmeyen yem bir ahenk ve igbirligi hâkim olacaktir!"7 Gerçekten fevkalade güzel, heyecan verici sõzler... Atatürk'ün milliyetçi oldugu kadar insaniyetçi bir felsefeye sahip oldugu da muhakkaktir. Ama bu sözleri o mu söylemigtir?.. Çokarzu ederdim ki, Türklye belli bir politik rasyonellik içinde Cezayir Kurtulug Savagi'm desteklesin, Türkiye Üçüncü Dünyah olmasin ama Uçüncü Dünya'y1 anlasm, desteklesin... Temenni bapka... Tarih için önemli olan gudur: 1933'te o sözleri Atatürk mü söylemigtir?

Tarihe sadakat Atatürkçü Prof. Sina Akgin'e göre, Atatürk'e atfedilen bu gayri resmî konugmanm Atatürk'e ait olduguna dair hiçbir belge yoktur. Yme, Sovyetler çöktükten sonra ortaya çikanlan ve "Sovyetler'in çökügünü görüyorum..." diye baglayan konugmanm ona ait oldugu da kamtlanmarug bir iddiadir. Bunlardan bagka, "Komünizm her görüldügü yerde ezilmelidir" sözü, Mc Arthur'a verdigi söylenen mülakat, ünlü "Bursa Nutku" da gerçek degildir tarihçinin güvenebilecegi belgelere dayanmadiklan gibi Atatürk'ün o dönemlerdeki siyaset ve dügünce tarzma da uymayan if delerdir. Akgin'in belirttigi gibi, çikanlan' ya da düp Atatürk'ün düz ciddi bir sorundur.S Tarihe bakigta elbette farkhhklar ve tarih yazimmda elbette farkh yorumlar mümkün ve hatta gereklidir.. Ama tarih yazanlar tarih yapanlara sadik kalmay1p tarih yapanlar adma sözler ve davramplar uydurursa, tarih yazum nesilleri gagirtacak bir mahiyet ahyor. "sonradan

'uydurulan'

7. Attilâ

ilhan,Hangi

'ortaya

'sözleri'

Atatürk,

sf. 295.296.

8. Bkr. Sina Akyin, "Amturk'un Dig Siyaset Modeli", Yilhk Süreç, TTK, 1997, sf. 277.

ÇagdagTürk

Diplomasisi:

200

-

ss1 Atatürk'ün zaferden sonra "Mazlum Milletler" diye bir politika izlemedigi kesindir. Hatta 1930'larda Türkiye'nin, dünyada "Milli Kurtulug Hareketlerinin öncülügünü yüklenmesi gerektigini" savunan, telkin eden Kadro dergisinin Kemalist rejim üzerinde bu yönde hiç etkisi olmadig1 gibi, üstelik Atatürk'ün istegiyle kapanm19t1r.9 Kadro'cu Yakup Kadri Karaosmanoglu'nun 1970'lerdeki yaz11armda, olmasm1 Türkiye Cumhuriyeti'nin "Mazlum Milletler"i desteklememig tatürk'e en büyük ihanet" olarak nitelemesi de Milli Mücadele'de ittifaka, yarduna dayanmadigim"10 yazmast da bog Atatürk'ün bir retoriktir; zihinsel bir kurgunun ifadesidir. Büyük yazar Yakup Kadri, dahil oldugu Kadro'nun tahayyülünü tarihsel gerçek gibi kurgulanugtir. Atatürk zaferden sonra "Bati'ya teveccüh" ettigi gibi, mesela Hindistan'daki Gandhi hareketine hiçbir ilgi göstermemigtir. Hatta Hüsrev Gerede'ye göre, "Atatürk, Hintlilerin ne sari, ne de beyaz trktan olduklarmi, kangik, melez bir halk kitlesi olduklarim, bunIardan bagimsizhk ruhu, ulusal birlik kalkmmasi beklenemeyecegini söyler, Hintlilere hiç"

"hiçbir

bir ulusal deger vermezdi."11 Hintliler hakkmda ne dügünmüq olursa olsun, Atatürk, zaferden güvenligisonra Mazlum Milletler'e degil, bütün dikkatini Türkiye'nin gerçek Bu gòrülmepolitika" izlemigtir. ne, ç1karlarma yöneÏtmig, Atatürk" görülemez. den Sina Akyin'e göre, Atatürk, Kado dergisinín sömürgecilik ve emperyalizm katpiti yaymlari yüzünden sömürgeci ülkelerin Türkiye'nin bagma olabilir!12 bela açmasmi meydan vermemek için Kadro'yu kapattirnug Kesin olan, Atatürk'ün zaferden sonra "Battyayönelmig" olmasida. anlatt1šl gekilde de tek Atatürk elbette "Alafranga Atatürkçüler"in "reel

"diplomat

* yönlü degildir. tarihlerde, Milli IVIücadele'yi gerçek içerigiyle degil, yazilan Sonradan düzenin gerektirdigi geldlde izah eden bir "Atatürkçü tarih yazum"

kurulu da geligmigtir; Attilâ llhan'm "Alafranga" dedigi anlamda... Bu tarih yazimt 1931'de liseler için hazirlanan fevkalade restnî nitelikli Tarth kitabi ile bagladl. Bu tarih yazmu Atatürk'ün sözlerini bile sansürlemig, argivlere anlatimiyla "Înlalap uzun süre kilit vurmugtur. Askerî darbelerin Atatürk Dersleri"ndeki Atatürk anlatmu ya da kurgusu böyle olugturuldu. Milli Mücadele'nin antiemperyalist, Asyah ve Islamiiçerigi bogaltdarak... Öte yandan Atatürk'ün Îslam dünyasmdan çrkmig en radikal moder9. IlhanTekell, Selim ilkin,Kadrocular 2003, sf. 545. 10. Yakup Kadri Karaosmanoglu,Atatürk,

I i. Sami Önal,Hüsrev Gerede'nin 12. SinaAkgin, a.g.e., sf. 277.

ve Kadro'yu

Anlamak,

Tarih Vakh Yayinlari,

lietigimYaymlari, 198I, sf. 85, 135.

Amlars, sf. I 11.

552 nist oldugu da bir gerçektir, Atatürk gerçeginin aynlmaz bir unsurudur.

Peki, hangi Atatürk? Bu soru yanhytir! Evvela Atatürk ve arkadaylarmm vokfarkh dönemlerde, çok farkh sorunlara kargi degigik politikalar geligtirdigini, politika yaptL 1m hÌÇ alaldan çikarmamak gerekir. Atatürk'ün dehasmm en parlak yönü, siyaset sahasindsdir, tarafidir Inönü'nün belirttigi gibi, "Atatürk'ün siyasi kudreti, esasen askerî kudretinden daha fazlaydi."13 Milli Mücadele'de üst düzey komutanlar arasmda askerî strateji ve planlama konusunda önemli görüg farklan yoktur. Mustafa Kemal ise siyasi vizyonu Ve siyasi enerjisi ile hepsinden farkhdir; bu sebeple siyasi liderdir aym zamanda... 1çeride ve diganda politika yapmahta, politik icaplata göre konugmakta ve davranmaktadir. Dahast, politikalanm formüle edip milli siyasi hedefler olarak ortaya lgoymaktadr. Onun için degigik dönemlerde degigik tezler, görügler, politikalar ortaya koymugtur. Bütün büyük lider ve devlet adamlan gibi onan da sözlerini, hangi dönemde, hangi gartlarda, hangi siyasi hedefiere varmak için söyledigine dikkat ederek ele almak lazundir, Mustafa Kemal Atatürk, mutlaka okunmasi gereken kalm, çok zengin içerikli bir kitaptir; imparatorluk, Cihan Savagi, Milli Mücadele, çagdaglagma projesi, devrimler, Takrir-i Sükûn, Tek Parti... Siyasi tarihte kaç dâhinin hayatmda bu kadar degigik devreler, dä"siyasetçi"

nemler vardir?

Her bir dönemdeki Mustafa Kemal veya Gazi ya da Atatürk, ancak tarihsel devamhhgi içinde, bütünü okunarak kavranabilir. Hangi Atatürk sorusu ve Atatürk kurgulan tarih bilimine aylon oldugugibi, ufkumuzu daraltacak, zihnimizi kahplara hapsedecek bir sorudur. Niye bir silsileyi, bir diziyi, bir bütünü; bu muazzam tarihî tecrübeyi parça parça dograyarak, parçalardan birini seçip tarihî hakikatin deger unsurlarma körlük yaratarak ufkumuzu daraltip dügüncemizi lasitlayahm? Bir bütün olarak aldigmuzda, bir bütün olarak inceledigimizde tarihin hangi devrelerini nasil geçtigimizi görürüz. Atatürk'ün muazzam siyasi esnekligini görürüz. Bugün tarihin hangi evresinden geçmekte.oldugumuzu, daha ne gibi evrelerden geçebilecegimizi dügünürüz. Politikada ideolojik gablonlarm degil, belli ilkeler çerçevesinde, pragmatizmin geçerli oldugunu anlanz. Bu kitap bu amaçla yazildi zaten.

13.

IsmetInõnü,Hatiralar,

ikinci baski, BilgiYayinevi, Ankara, 2006, sf 379.

Bibliyografya

yaymlar:

Kurumsal atürk

Ara.ptirma Merkezi,

Atatürk Wu Söytev ve Demeçleri,

üç cilt,

Ankara, 1997. Atatürk Aragtarma Merkezi, Atatürk Wn Tamim, Telgraf ve Beyannameteri, IV,Ankara, 199L Devlet Argivleri Genel Müdürlügü, Belgelerie Mustafa Bagbakanlik Kemal Atatürk, Ankara, 2003. Digigleri Bakanhgi, Cumhuriyet'in Ilk On ysle ve Balkan Pakte, Cumhuylh 1973. Ankara, riyet'in 50, yayru, Montreux ve Savag Öncesi Yellare, Cumhuriyet'in 50. yih yayru, Ankara, 1973. Lozan, Cumhuriyet'in 50. yih yayru, Ankara, 1973. Bagkanhil Harp Tarihi Dairesi Resmi Yaymlarl, Türk Genelkurmay Îstiklal Harbi, III. cilt, Doku Cephesi, Genelkurmay Basimevi, Ankara, 1965. Tiirk Îstiklal Harbi, IV. cilt, Güney Cephesi, Genelkurmay Basunevi, Ankara, 1966. istanbul Barosa, Bir Zafer Îki Belge, Lozan ve Montrö, Istanbul,2006. Kaynak Yaymlari, AtatürkWn Bütün Eseriert, (ed.$ulePerinçek), yirmi cilt, Îstanbul, 2003-2007 Maarif Vekâleti, Tarih, IV Türkiye Cumhuriyeti, Devlet Matbaasi Istanbul 193L TBMM Kültür Sanat Yaym Kurulu, Ismet Inönühün TBMM'deki Konupmalare, 1 cilt, 1920-1938, Ankara, 1992. Tiirkiye Diyanet Vakfr, Islam Ansiklopedisi, cilt 18.

0e

Yazarlara

göre kaynakça:

Yimus Nadi, Birinci_ Büyük Millet Mectisi, Sel Yaymlart, Istanbul, 1955. Ada, Serhan, Türk Pransez liipkilerinde Hatay Sorunu, 1stanbulBilgi ÜniversitesiYaymlar1, Îstanbul, 2005. Adivar, Halide Edip, Türk Wn Ateple Îmtihane, Atlas Kitabevi, 1stanbul, 1975. Agaoglu, Samet, Kuvay-t Milliye Ruhu, Agaoglu Yaymlari, 1stanbul,

Abahoila,

1964.

Akal, Emel, Mustafa Kemal Îttihat Terakki ve Bolpevizm, TÛSTV Türkiye Sosyal Tarih ve Aragtirma Vakfi,

Istanbul,2002.

554

Akarli, Deniz Engin, Belgelerle Tanzimat, Osmente Sadrazamlarandan

Â¿ive Puat

.

Papalaren Siyasi Vasiyetnameleri, Bogaziçi Üniversitesi Yaymlar1, Îstanbul, 1978. Akm, Ridvan,.TBMMDevieti, ÎletigimYaymlari, Istanbul, 200L Akm, Veysi, "Lozan Barig Antlagmasi", Türkler, Hasan Celal Güzel (haz.), cilt 16, Yeni Türkiye Yaymlari, Ankara, 2002. Akmege, Handan Nezir, The Birth of Modern 7trkey. The Ottoman Military and The March to Worid War I, I.I, Londra, Tauris, 2005. Akgin, Sina, 1stanbul Hükümelleri ve Mill Mücadele, CemYaymlan,Îstanbul, 1976. Jön Fürkler ve Ittihat we Terakki, Gerçek Yaymlari, Istanbul,1980. "Atatürk'ün Dig Siyaset Modeli", ÇagdayTüfk Diplomasisi: 200 Yellek Sareç, TTK, Ankara, 1997. Akyol, Mustafa, Kürt Meselesini Yeniden Dügünmek, Dogan Kitap, Îstanbul, 2006. Akyol, Taha, Sovyet Rus Strateiisi ve Türkiye, Ötüken Yaymlari, Ankara, 1976. Medine'den Lozan'a, 8. baski, Dogan Kitap, Istanbul, 2004. Albayrak, Mustafa, Milli Mücadele Döneminde Bate Anadotu Kongreleri, Atatürk Aragtirma Kurumu, Ankara, 1998. Alev, Ali, Birinci Dogu Halklart Kuruitays, Koral Yaymlan, Istanbul, 1975. Andaç, Fuat ve Süphan, Sadrazam Â¿iPapa, Eren Yaymc1hk, Istanbul, 2000. Armaoglu, Fahir, Siyasi Tarih, Türkiye Îg Bankasi, Ankara, 1991. "Lozan Konferansi ve Musul Sorunu", Misak-o Milli ve Türk Dep Politikasenda Musul, Atatürk Aragtirma lvÏerkezi,Ankara, 1998. Artuner, Burak, "Sadun Paga'nm Çocuklan", Akpam, 23 Agustos 2004. Aslan, Yavuz, Türkiye Komünist Ferkast'nen Kurulupu ve Mustafa Suphi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1997. Aslanapa, Oktay (haz.),Ilk inkelap Tarihi Ders Notlare, Türk Dünyasi Aragtirma Vakfi Yaymlan, 1stanbul,1997. Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, Atatürk Aragtirma Merkezi, Ankara, 1989. Atay, Falih Ihfkx, Ç«nkeya,Bateg Yaymlan, Îstanbul, 1980. Moskova-Roma, 1932. Ateg, Toktamig, "Lozan Tartigmalan", Cumhuriyet, 29 Nisan 2004. "Lozan Beklentileri", gu eserde: Hasan Celal Güzel (haz.),Türkier, cilt 16, Yeni Türkiye Yaymlan, Ankara, 2002. Aveloglu, Dogan, Milli Kurtulup Tarihi, dört eilt, Tekin Yaymevi, 1stanbul, 2000. Aybars, Ergün, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Dokuz Eylül Üniversitesi Yaymi, Ankara, 1995. ,

I

i

555

Aydemir,

Sevket Süreyya, Tek Adam,

üç cilt, Remzi Kitabevi,

1stanbul,

1971.

Enver Papa, üç cilt, Remzi Kitabevi, Îstanbul, 1976. Îkinci Adam, üç cilt, Remzi Kitabevi, Îstanbul, 2000. Aydin, Mesut, "Yeni Türk Devleti ve Misak-1 Milli", Türkler, cilt 16, Yeni Türkiye Yaymlan, Ankara, 2002. gigi, Metin, Kurtulag Savagt Strasenda Türkiye'ye Gelen Amenkan Heyetieri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2004. "Kurtulug Savagi Sirasmda Îstanbul Hükümetleri ile Kuvay-1 Milliye Arasmdaki Münasebetler", Türkler, Yeni Türkiye Yaymlari, Hasan Celal Güzel (haz.),cilt 5, Ankara, 2002. Bardakç1, Murat, Sahbaba,Pan Yaymc1hk, Istanbul, 1999. Barlas, Dilek, "Friends or Foes? Diplomatic Relations Between Italy and Journal of Middle East Studies, Turkey, 1923-1936", International cilt 36, Mayis 2004. Barutçu, Faik Ahmet, Siyasi Hateralar, Milli Mücadele'den Demokrasiye, üç cilt, Yüzyil Yaymlan, Ankara, 200L Bayar, Celal, Bere de Yazdem, sekiz cilt, Sabah Kitaplari, 1997. Türk Tarih Kurumu Baykal, Bekir Sitki, Heyet-i Temsiliye Kararlart, Yaymlan, Ankara, 1989. Baytok, Taner, Ingiliz Belgeleriyle

Sevr'den Lozan?a, Dogan Kitap,

Is-

tanbul, 2007. Bayur, Hikmet, XK. Yüzytida Türklügün Tarih ve Acun Siyasast Üzerindeki Etkileri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1989. Belen, Fahri, 20kci Yüeyelda Osmanle Devleti, Remzi Kitabevi, Istanbul, 1973. Benningsen, A. ve Clemercier-Quelquejay, C., Stepte Ezan Sesteri, 1s* 1981. tanbul Beysanoglu, Di3/añaker Tarihi, Diyarbalar Beledlyesi Yaymlar1,

$evket,

1990, iki cilt. "Milli Mücadele'de Diyarbalar", I. Ulustararast Atatürk Sempozyumu, Atatürk Aragtirma Merkezi Yaymlan, Ankara, 1994. B1ylkh, Mustafa, Bate Îçgalleri Karptsenda Ti¿rkiyehin Ortadogu Politikalare, Atatürk Dönemi, Gökkubbe Ÿaymlan,Îstanbul,2006. B1ylkoglu, Tevfik, Atatürk Anadols'da 1919-1920, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1959. Petrole Chester Projesi, TarihVakBilmez, Bülent Can, Demirgoluhdan fl Yurt Yaymlan, Istanbul, 2000. Bilsel, Cemil, Lozan, iki cilt, Sosyal Yaymlan, 1stanbul,1933. Bodur, Harun, 20. Yüzyti Siyasi Tarihi, Baglam Yaymlan, Ankara,

2005. BoHuk, Hadiye, Kurtulug Savape%en Ideolojisi, Hakimiyet-i Yaztlare, Kaynak Yaymlan, Istanbul, 2004.

Milliye

556 Boyacioglu,

Ramazan, "Atatürk'ün Hilafet'le 11giliGörügleri", Atatürk Aragterma Merkezi Deryisi, Mart 1997, say1 37. Bozkurt, Mahmut Esat, Atatürk ihtilali, Tüpraq Yaymlari, Istanbul, 2003. Budak, Mustafa, Idealden Gerçege, Misak-e Milli'den Lozan'a Day Politika, Küre Yaymlan, Istanbul, 2002. Bülbül, Kudret, "Mondros Mütarekesi, Psiko-Sosyolojik bir Inceleme", Türkiye Günlügü, sayi 47, Eylül-Ekim 1997. Cebesoy, Ali Fuat, Moskova Hateralare, 'Vatan' Negriyatt, Istanbul, 1955. Milli Mücadele Hateralare, Temel Yaymlar1, Ístanbul, 2000. Siyasi Hattratar, Temel Yaymlan, Istanbul, 2002. Christman, Henry M., Communism in Action, A Documentary Histon), Bentham Books, 1969. 2006. Çahelar,Ìpek, Latife Hansa, Dogan Kitap, Ístantpil, Kalafat, Abdülhaluk Yagar, Dogu Güneydogu Anadola'da ve Çay, ve Kuvay-e Milliye Hareketteri, Türk Kültürünü Aragtirma Enstitüsü Yaymlan, Ankara, 1990. Çevik, Zeki, Milli Mücadele'de 'Mädafaa-i Hakuk'tan Halk Ftrkass'na Geçip, Atatürk Aragtirma Merkezi, Ankara, 2002. "Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti Rejiminin Îlk Anayasasi: Tegkilat-1 Esasiye Kanunu", IEÏ Siyasal Bilgiler Fakültest Dergisi, No, 24, Mart 2002. Çoker, Fahri, Türk Parlamento Tarihi 1919-1923, iki cilt, TBMM Vakfi Yaymlari, Ankara, 1994. Çufalx,Mustafa, "Lozan Konferansi ve Antlagmasi ÜzerineÎngilizParlamentosu'nda Yapilan Tartigmalar", Aiatürk Aragtervaa Merkezi Dergisi, say1 47, cilt XVI, Temmuz 2000. Danigmend, Îsmail Hâmi, "Padigahmuz ne Emrediyor, Hükümet ne Yapiyor", ba.pyaz1, Îrade-i Milliye, 28 Eylül 1919 (Sivas Belediyesi, t1plobasun yeni harflerle, sf. 39.) Demirel, Ahmet, Yildönümünde Birinci Meelis", Toplumsal Tarih, Nisan 2000, sayi 77. Birinci Meclis'te Muhalefet, lletigim Yaymlan, Îstanbul, 1995. Deringil, Selim, Simgeden Millete, IL Abdülhamid'den Mustafa Kemal' Devlet ve Millet, ÎletigimYaymlari, Istanbul, 2007. Doerr, Paul W., Britisk Foreign Policy 1919-1939, Manchester University Press, Manchester, 1998. Duran, Tülay, "Son Osmanh Meclis-i Mebusam'nda Felah-1 Vatan Ittifaki", Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, say161, Ekim1972. Dursunoglu, Cevat, Milli Mücadele'de Erzurum, Kaynak Yaymlar1, Îs2000. tanbul, Emrence, Cem, 99 Günlük Muhalefet Serbest Cumhuriget Ftrkast, 11eti"80.

gim Yaymlan, Istanbul, 2006.

557

Engin, Vahdettin,

II. Abdülhamid

ve Dey Politika, Yeditepe Yaymlan, Îs-

tanbul, 2005. Enginün, Înci, Halide Edip Adtvar'en Eserlerinde Dogu ve Bats Meselesi, 1stanbulEdebiyat Fakültesi Yaymlan, 1978. "Milli Mücadele'de Kâzim Karabekir Paga", Türkler, Erat, Muhammet, cilt 16, Yeni Türkiye Yaymlan, Ankara, 2002 Yaymlan, Ankara, 2003. rhan, Çagn, Yagayan Lozan, Kültür Bakanh ve E kin, Feridun Cemal, Türk-Sovyet Ìlipkileri Bogamlar Meselesi, Bagnur Matbaasi, Ankara, 1968. Depiplennde 34 Yel, cilt 1, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1987. Eroilu, Hamza, Türk Inkolap Tarihi, Savag Yaymlan, Ankara, 1990. Ersanh, Bügra, Ïktidar ve Tar¿h, Afa Yaymlan, Istanbul, 1992. Ertem, Sadri, Türk Inkolabt'ntu Karakteri, Maarif Vekâleti, Istanbul 1993. Îki Devrin Perde Arkast, Hilmi Kitabevi, Istanbul, Ertürk, Hüsamettin, 1957. Egref, Ahmet Bahtiyar, "Türkler ve ikbal", gu kitapta Muhammed Îkbal Kitabt, Uluslararast Muhammed ikbal Sempozyumu, Îstanbul Büyükgehir Beledlyesi Yaymlan, 1997. Eyicil, Ahmet, "Atatürk Devrinde Türkiye'nin Dig Politikasi", Atatürk Aragterma Merkezi Dergisi, sayl 59, Temmuz 2004. Genç, Regat, Türkiye'yi Laikleptiren Yasalar, Atatürk Aragtirma Merkezi, Ankara, 1998. Kökenleri, Yusuf Akçura, Türk Milliyetçiliginin Georgeon, François, 1986. 1867-1935, Yurt Yaymlan, Ankara, Gologlu, Mahmut, Tek Partili Cumhuriyet, Ankara, 1974. Göcek, Fatma Mitge, "The Politics of History and Memory A Multidimensional Analyists of the Laussanne Peace Conferance", gu eserde: Hakan Erdem (haz.),Neto Directions in Studying the Modern Middle East, Lynne Rienner Puslishers, New York, 2000. (le Bolpevizm Arasenda Türkiye, Agora Gökay, Bülent, Empergalizm 2006. Kitaphgi, Istanbul, Gönliibol, Mehmet ve Sar, Cem, Atatürk ve Türkiye'nin Dog Politikast, Milli Egitim Basimevi, Istanbul, 1973. Grew, Joseph C., Lozan Barop Konferansanta Perde Arkast, Nurer Ugurlu (haz.),ÖrgünYaymevi, Istanbul, 2003. Gülmez, Nurettin, Kurtulug Savagt'mfa Anadole'da Aragtirma Merkezi, Ankara, 1999.

Yeni Gün, Atatürk

SeyhSenusi'nin Sivas'taki IttiUlucami'deki Hutbesi", Tarih ve Düpünce, Kongresi had-i Ïslam ve Arahk 2003, Ocak 2004, sayi 45. Güner, Zekai ve Kabatag, Orhan, Milli Mücadele Dönemi Beyannameleri ve Bastne, Atatürk Kültür Merkezi Yaymlan, Ankara, 1999.

Gûnaydm, A. Necip, "Milli Mücadele'de

558 Güney,

Îhsan, Birinci TBMM'nin Düpünce Yapost, 1920-1923, Îç Banka-

si Kültür Yaymlan, Ankara, 1997. Gürün, Kamuran, Türk Sovyet Alipkileri,Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1991 Hülagü, Metin, "Milli Mücadele Dönemi Türkiye Îslam ÛlkeleriMünasebetleri", Atatürk Aragternea Merkezi Dergisi, cilt XV, Kasim 1999. "Muvahhidin Cemiyeti", Ankara Üniversitesi Türk Ínkelap Tarihi Dergisi (Atayolu), Kasim 1993, yll 6, sayi 12. Hür, Ayge, "Halifeligin Kaldmlmasi", Toplumsal Tarih, sayi 48, Nisan 2006. "Mustafa Kemal ve Muhalifleri", no: 2, Radikal, 19 $ubat2007. Hgar, Îhsan, Rusya'da Birinci Müslaman Kongresi, Kültür Bakanhgi Yaymlan, Ankara, 1988. Îšdemir, Ulug, Sivas Kongresi Tutanaklare, Türk Tarih Xurumu, Ankara, 1999. ÍIeri, Rasih Nuri, Atatürk te Komünizm, Kurtulup Savage Stratejisi, Ileri Yaymlari, 2000 Îlhan, Attilâ, Hangi Atatürk, Türkiye Îç Bankasi Yaymlan, Ankara, 2003. Tempo dergisi, 11 Ekim 2005. Ínal,Îbnülemin Mahmut Kemal, Son Sadrazamlar, üç cilt, Milli Egitim Basimevi, 1stanbul,1969. Ínalcak, Halil, Atatürk we Demokratik Türkiye, Kirnuzi Yaymlar1, Istanbul, 2007. Înan, Met, Îzmir1ktisat Kongress, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1989 Înan, Art, Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ün 1923 Eskipehir-1zmit Konupmalere, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1996.

Ínönü, Îsmet, Hateralar, Sabahattin Selek (haz.),Bilgi Yaymevi, Ankara, 2006. Defterier, 1919-1973, Ahmet Demirel (haz.),2 cilt, Yapi Kredi Yaymlan, Ìstanbul,2001, Jaeschke, Gotthard, Kurtulup Savaço 17e11giliIngiliz Belgeleri, Türk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara, 199L Kurtulug Savagt Kronolojisi, iki cilt, Türk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara, 1989. Yeni Tiirkiye'de Îslamlok, Bilgi Yaymevi, Ankara, 1972. Jivkova, Ludmila, Ingiliz-Türk Iligkileri, 1933-1939, Habora Kitabe Yaymlan, Îstanbul, 1978. Kandemir, Feridun, Hattrators ve Söyleyemedikleri ile Rauf Orbay, Yakm Tarihimiz Yaymlan, Îstanbul, 1965. Siyasi Dargenleklar, Ekicigil Yaymlan, Îstanbul, 1955. Atatürk'ün Kurdage Turkiye Komünist Partisi ve Sonrass, Yalon Tarihimiz Yaymlan, Îstanbul, 1965. Kansu, Mazhar Müfit, Erzurum'dan Ôlümüne Kader Atatürk'le Beraber, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1966. .

559

Kâzun, Karabekir, bul, 1951.

Îstiklal Harbimizin

Esastart,

Sinan Matbaasi, Istan-

Istiklal Harbimiz, Merk Yaymcihk, Istanbul, 1988, Papalar Kavgast, Emre Yaymlan, Istanbul, 1991. Nutuk ve Karabekir'den Cevaptar, 12 cilt, Emre Yayinlan, Istanbul, 1997 Kürt Meselesi, Emre Yaymlan, Istanbul, 1998. iktisat Esaslaremez, Hatera ve Zabstlartyla 1928 Izmir Iktisat Kongresi, Emre Yayinlan, 1stanbul,2001. Karacan, Ali Naci, Lozan, Bilgi Yaymevi, Ankara, 1993. Karakug, Erdogan, Îngilix Belgelerinde Ikinci Dünya Savagt Òncesi Türk-Îngiliz Îligkileri, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Ba.9kan11gi,Ankara, 2004. Karaosmanoglu, Yakup Kadri, Politikada 1968. Atatürk,

45 Yel,Bilgi Yaymevi, Ankara,

lletigimYaymlan, Istanbul, 1981

"Ankara-Moskova-Roma", Kadro dergisi no 11. Kaya, Erol, "Son Osmanli Meclis-i Mebusam", Türkler, cilt 16, Yeni Türkiye Yaymlan, Ankara, 2002. Ëaymaz, Íhsan Serif, Musul Sorunu, Otopsi Yaymlan, Istanbul, 2003. Keskin, Mustafa, Hindistan Müslümerdarfnen Milli Mücadele'de TürYaymIan, Kaykiye'ye Yardemlare, 1919-1923, Erciyes Üniversitesi seri, 1991. Karzioglu, Fahrettin, Bütünüyle Erzurum Kongresi, Cumhurlyet'in 70. Yilma Armagan, Ankara, 1993. Modeli, 14Bankas1YaymKili, Suna, Atatürk Devrimi, Bir Çagdaylagma lan, Ankara, 2006. eref, Türk Anayasa Metinieri, Ig Bankasi Kili, Suna ve Gösübüyük, 2000. Ankara, Taymlan, Kinross, Lord, Atatürk, Bir Milletin Yeniden Doyupu, Sander Kitabevi, Istanbul, 1966. Kocatürk, Utkan, Atatürk ve Türkiye Cumhurigets Tarihi Kronolojisi, 1918-1988, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1983. Koçak, Cemil (haz.),Birinci Mectis, Sabanci Üniversitesi, Istanbul, 1998. Atatürkçülük Üzer¿ne Denemeler, Kültür Bakanhgi Kuran, Ercüment, Yaymlan, Ankara, 1986. Kurat, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, AÜDTCF Yay1m,Ankara, 1965. "Sovyetler Birligi'nde Türkler ve islamiyet", Belgelerie Türk Tarihi Dergisi, Eylül 1971. Türkiye ve Rusya, Kültür Bakanhš1 Yaymlan, Ankara, 1990. Kutay, Cemal, Birinci Dünya Harbi'nde Tegkilot-e Mahsusa ve Hayberde Bir Türk Genci,

istanbul, 1962.

560 Bilinmeyen Tarihimiz, L Kitap, Istanbul, Mart 1974. Bilinmeyen Tanhimiz, 3. Kitap, Istanbul, 1974. ÜçDevirden Hakikatler, Istanbul, 1982. Külçe, Süleyman, Marepal Feezi Ç«kmak,iki cilt, Cumhuriyet Matbaasi, Îstanbul, 1953. Kürkçüoglu, Ömer, Tiirk-Ingilizliigkilen, (1919-1926),SBF Yaymlan, Ankara, 1978. Atatürk Dönemi Türk Dep Politikasema Genel Bir Bak24, Atatürk Aragtirma Merkezi, townviatam.gov.tr/index. Lewis, Geoffrey, Tmjik Bagare: Türk Dit Reformu, Gelenek Yaymcihk,

Istanbul, 2004. Mallet, Robert, "Fäscist Foreign Policy and Official Italian Views of Anthony Eden in The 1930's", The Historical Journal, 43, 1, Mart 2000, Cambridge University Press, Londra. Mango, Andrew, Atatürk, Remzi Kitabevi, Îstanbul, 2004. Mazici, Nurgen, ABD'nin Güney Kafkasya Politikast Olarak Erraenis-

tan Sorunu, Pozitif Yaymlan, Istanbul 2005. McDowall, David, A Modern History of The Kurds, Tauris, Londra, 1997. Melek, Kemal, Musal Sonmu, Üçdal Negriyat, Îstanbul, 1983. Meray, Seha, Lozan Bareg Konfemnse, 'lktanaklar-Belgeler, 8 cilt, Yape Kredi Yayenlan, Istanbul, 2001 Misiroglu, Kadir, Musul Meselesi te Irak Türkleri, Sebil Yaymlan, Îstanbul, 1972. Mumen, Ugur, Kürt Îslam Ayaklanmast, Tekin Yaymevi, Istanbul, 1991. Kâzem Karabekir Antattyor, Um:Ag Vakfi Yaymlan, Ankara, 2002. Nadi, Yunus, Kurtulup Savage Anelare, Çagdag Yaymlan, Îstanbul, 1978. Nomer, Kemalettin, Seriat, Hilafet, Cumhuriyet, Laiklik, Bogaziçi Yaymlan, Îstanbul, 1996. Okyar, Osman ve Seyitdanhoglu, Mehmet, Atatürk, Okyar ve ÇokPartili Türkiye, Fethi Okyar'on Antlan, 1; Bankas1 Yaymlan, Ankara, 1997. Oral, Mustafa, "SeyhSunusi'nin Kemalist Misyonu", Toplumsal Tarih, Agustos, 2005, says 140, Tarih Vakf1. Oran, Baskm, Türk Dep Politikast, 11etigim Yaymlan, Îstanbul, 2001. "Lozan Öncülü bir Onur Amti: Müttefiklerin Sevr Antlagmasi Tasansma Osmanh Hariciyesinin Yamt1", gu eserde: ismail Soysal (haz.), ÇagdayTürk Diplomasisi: 200 Yelltk Süreç, Türk Tarih Kurumn, Ankara, 15- 17 Ekim 1997, Sempozyuma Sunnlan Tebligler, Türk Tarih Kurumu Basimevi, Ankara, 1999. Orbay, Rauf, Cehennem Degirrneni, Siyasi Hattralarem, Truva Yaymlan, Istanbul, 2004. Okçün, Gündüz, Türkiye Ankara, 1971.

Iktiset Kongresi, 1923 Izmir, SBF Yaymlan,

561

Istiklal Davast ve Kemal, Güney Asya Müsliimanlare'non Türk Milli Macadelesi, 1919-1924, 3. baslo, Kültür Bakanhgi, Ankara, 1988. TAe Turkish War of1ndependence and the Independence Struggle of the South Asian Muslims "The Ehilafat Movement", A Publication of Türkiye Minister of Culture, Ankara, 1999. Belgelerle Türk-Îngiliz Îlipkilerinde Musul ve Kürdistan Sorunu, Türk Kültürünü Aragtirma Enstitüsü Yayru, Ankara, 1992. Onal, Sami, Jiúsrev Gerede'nin Antlan, Literatür Yaymlan, Istanbul, 2002. Özbudun, Ergun, 1921 Anayasase, Atatürk Aragtuma Merkezi, Ankara,

Öke, Mim

1992. Osmanis Devleti, Hindistan Müslamaniart ve 1ngiltere, 1997. Ankara, TDV Yaymlan, 2. baslo, ve ÎnPan-Islamism, Osmants Devleti, Hindistan Muslümanlan giftere, 1877-1924, ISAM Yaymlan, Ankara, 1997. Özçelik,Ayfer, "Gediz Taarruzu", Atatiirk Aragterna Merkesi Dergisi, cilt VH, say1 21, Ankara, 1991 Özdemir,Hikmet, Atatürk ve Ïngittere, The British Council, Ankara, (ba-

Özcan, Azmi,

sim tarihi yok). Özkan,Abdullah, A'dan Z'ye Kurtulup Savagt te Atatürk Dönemi, 3 cilt, Boyut Yaym Grubu, 1stanbul,2005. Öztoprak,Îzzet ve Qassam Kh. Al-Jumaily, Inzk te Kemalizm Hareketi, 1919-1923, Atatürk Aragtirma Merkezi, Ankara, 1999. Öztürk, Kâzim, Türk Parlamento Tarihi, TBMM IL Dönem, 19ß31927, I. cilt, TBMM Vakfi Yaymlan, 1993. lletigim Parla, Taha, Türkiye'de Siyasal Kültürün Resmi Kaynaklan, -

Yaymlan, 1stanbul,1991 Mehmet, Atatürk'fin Sovyetlerie Görspmeteri, Sovyet Argio Perineek, Belgeleriyle, Kaynak Yaymlan, 1stanbul,2005. Price, M. Philips, Türkiye Tarihi, 14Bankasi Kültür Yaymlan, Ankara, 1969. Riza Nur ve C. Grew, Lozan Bang Konferansehen Perde Arkast, Õ. Andaç Ugurlu (haz.),ÖrgünYaymevi, 1stanbul,2003. Saatêi, Saphi, Irak'ta Türk Vads e, Tarihi Aragtirmalar ve Dokümantasyon Merkezi, 1stanbul,1977. cilt 5, Ankara, 1951. Sâbis, Ali ihsan, Harp Hattralanm, Sadoila, Hüseyin, Türkige'de Œusçaisk te Dit Politikalan, Istanbul Bilgi ÜniversitesiYaymlan, 2003. Sakath, Bayram, "Sosyal Açadan Milli Macadeleye ve Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerine Bir Bakig", Tiirkler, cilt 15, Yeni Türkiye Yaymlan, Ankara, 2002.

Sander, Oral (haz.),Tüde Dep Poditikast, ciit 1, 11etigimYaymlan, 1stanbul, 2002.

562

Sanhan, Zeki, Kurtulup Savage Günlügü, dört cilt, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1996.

Sankoyuncu,

Ali, Milli Mücadelede Din Adamlare, iki cilt, Diyanet igleri Bagkanhg1Yaymlan, Ankara, 2002. Sayalgan, Aclan Türkiye'de Sol Hareketter, Hareket Yaymlari, 1stanbul, 1972. Schacht, Joseph, An Introduction to Islamic Law, Oxford Univ. Press, Londra, 1998. Milli Mücadele, iki cilt, Agaoëlu Yaymevi, Istanbul, Selek, Sabahattin, 1970. Anadolu lhtilali, iki cilt, Kastag Yaymlan, Istanbul, 2004. Sevin, Veysi, "Lozan Bang Antlagmasi", gu eserde: Hasan Celal Güzel (haz.),Türkler, Yeni Türkiye Yaymlan, Ankara, 2002. Shaw, Standford, Prom Empire to Republic, Thy Turkish War of National Liberation, beg cilt, Türk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara, 2000. Smith, Denis Mack, Mussolini, Paladin Grafton Books, Londra, 1987. Sonyel, Salahi, Türk Kurtulup Savaps we Dep Politika, iki cilt, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1986. Gizli Belgelerle Lozan Konferanss'nts Perde Arkast, Türk Tarih Kurumn, Ankara, 2006. Swietochowski, Tadeusz, Müstüman Cemaatten Ulusal Kimlige Rus Azerbaycant 1905-1920, Baglam Yaymlan, 1988. $amsutdinov, A. M., Türkiye Ulusal Kurtulup Savage Tarihi, 19181923, Dogan Kitap, 1stanbul,1999. Simeir,Bilal, Lozan Telgrqilare, iki cilt, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1990. Îngiliz Belgelerinde Atatürk, alti cilt, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1992-2005. Tanör, Bülent, Türkiye'de Kongre Iktidarlare, 1918-1920, Yapi Kredi Yaymlan, Istanbul, 2002. Tausel, Selahattin, Mondos'tan Mudonya'ya Kadar, dört cilt, Milli Egitim Basimevi, 1stanbul,1978. Tanyol, Cahit, Atatiirk ve Halkçaisk, 14Bankasi Yaymlan, Ankara, 1984. Tekeli, Îlhan ve Îlkin, Selim, Cumhuriyet'in Harce, Modernitenin AltYaymlan, Istan yapest Olugurkere, cilt 3, Istanbul Bilgi Üniversitesi bul, 2004. "Bölgesel Kurtulug Savagi'ndan Ulusal Kurtulug Savagi'na", Cumhuriyet'in Haret, cilt 1, IstanbulBilgi ÜniversitesiYaymlan, Istanbul,2003. Kadrocular te Kadro'yu Anlamak, Tarih Vakfi Yaymlan, Istanbul, 2003. Temiz, Ahmet, Velid Ebuzziya'ntn Lozan Mektsplare, IQ Kültür Sanat Yaymcihk, 1stanbul,2007. Tevetoglu, Fethi, Türkiye'de Sosyalist ve Komiinist Faaliyetier, Komünizmle Miicadele Yaymlan, Ankara, 1967.

i

563

Hamdullah Suphi Tanrsöver, Kültür ve Turizm Bakanhgi Yaymlan, Ankara, 1986. "1923-38 Tezel, Yahya Sezai, Döneminde Türkiye'nin Dig Îktisadi Îligkileri", ÍTBA Mezunlan Dernegi, Atatürk Döneminin Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle Îlgili Sorunlar Sempozyumu, 14-17 Ocak 1977, 1. baski, 1stanbul,1977, Cumhuriyet Döneminin Iktisadi Tarihi, 1923-1950, Yurt Yaymevi, Ankara, 1982, 2. baslo 1986. Teziç, Erdogan, Siyasi Partiler, Gerçek Yaymevi, Îstanbul, 1976. Timur, Taner, Türk Devrimi ve Sonrast, Imge Kitabevi, Ankara, 2001. Topus, H1fz1 Gazi ve Fikriye, Remzi Kitabevi, Istanbul,2006. Tunaya, Tarik Zafer, Türkiye'de Siyasi Partiler, Dogan Kardeg Yaymlan, Îstanbul, 1952. Türkiye'de Siyasi Partiler, üç cilt, Hürriyet Vakft Yaymlan, 1stanbul, 1986. "Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin Kurulugu ve Siyasi Karakteri", gu eserde: Cemil Koçak, Birinci Mectis, si Yaymlan, Îstanbul, 1998.

Sabanc1Üniversite-

(1876-1938),II, Istanbul Bilgi Üni-

Türkive'de Siyasal Geligmeler,

versitesi Yaymlan, 1stanbul,2001. Tunçay, Mete, 'Mesai' Halk Suralar Ferkase Programe, SBF Yaymlan, Ankara, 1972. "Atatürk'le llgiliOlarak Uydurulmug Bir Hikâye", 1973 Sinan Yellegt, 1stanbul, 1973. Türkiye'de Sol Akendar, 3. basun, Bilgi Yaymevi, Ankara, 1978. Türkiye Cumhunyeti'nde Tek Parti Yönetiminin Kurulmast, Tarih Vakfi Yaymlan, Istanbul, 2005. Eleptirel Tarth Yazilare, Liberte Yaymlan, Ankara, 2005. Türkgeldi, Ali Fuat, Mesail-i Mühimme-i Siyasiye, Türk Tarih Kurumu, .

Ankara, 1987. Dönettoinde Onfunun Duruma ve YeniTürkmen, Zekeriya, MËtareke den Yapelanmast, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 200L "ÖzdemirBey'in Musul Harekâti ve ingilizierinKarg1 Tedbirleri, 19211923", Atatürk Araptirrrea Merkesi Dergisi, saya 49, cilt XVII, Mart 200L 1922-1925, Atatürk Musul Meselesi, Askeri ÇözümAraytplare, Aragtirma Merkezi, Ankara, 2003. Togan, Zeki Velidi, Hatemlar, TDV Yaymlari, 1stanbul,1969. UIubelen, Erol, Ingiliz Belgelerinde Türkiye, Aykaç Kitabevi, 1stanbul, 1967. Ulugbay, Hikmet, Imparatorluktan Cumhuriyete Petropolitik, Turkish Daily News Yaymlan, Ankara, 1995. Uyar, Hakki, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Ki-

564

taplari, 2. baski, Îstanbul, 1999. "CHP'nin Avrupa'nm Radikal ve Demokrat Partileri ile Îligkileri", http://ki si.deu.edu.tr/hakki.uyar/26.pdf Uzun, Hakan, Atatürk ve Natuk, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2006. Ülman,Haluk ve Sander, Oral, "Türk Dig Politikaana Yön Veren Etkenler, II", Siyasal Bilgiter Faküftest Davyisi, Mart 1972, cilt XXVII, no: 1. Ünal,Muhittin, Mimlay Sami Günsav'en Kurtulug Savage Anelan, Cem Yaymevi, Îstanbul, 1994. Weber, Herman (der.),III. Enternasyonal, çev. Ümit K1vanç, Belge Yaymlan, Îstanbul, 1979. Yalman, Ahmet Emin, Yaken Thrikte Gördiiklerim ve Geçinliklerim, Pera Yaymcihk, 1stanbul,1997. Yerasimos, Stefanos, Milliyetier ve Sentriar, Balkantar, Kafkasya ve Yayinlan, Îstanbul, 1994. Orta Do§u, 11etigim Kurtulup Savapshda Türk-Sovyet fligkiteri, Boyut Kitaplan, Istanbul, 2002. Yllmaz, Iskender, Gümre Antiagmase, Atatürk Aragtirma Merkezi, Anka.

ra, 2001. Zachariadou, A. Elizabeth, Osmanle Beyligi, 1300-1389, Tarih Vakfi Yaymlari, Istanbul, 1997, Zenkovsky, Serge A., Rusya'da Pan-Türkizm ve Müstümanlek, Ankara, 1974. Rusya'da Türkçülük ve Islâm, çev. Ali Nejat Olgun, önsöz: Iffet Aslan, Ankara, Günce Yaymc1hk,2000. Zürcher, Erik Jan, Milli Müeadelede Attihatçaisk,Baglam Yaymlan, Îstanbul, 1987. Savag, Devrim ve Uluslagma, istanbul Bilgi Üniversitesi Yaymlan,

Istanbul, 2005.

Kisaltmalar: Adi geçen eser Ayru yer ay-y. AAMD Atatürk Arastarma Merkezi Dergisi ABE Atatürk'ün Bütün Eserleri ASD Atatürk'ün Sövlev ve Demeçleri ATTB Atatürk'ün Tamim Telgraf ve Beyannemeleri DÎA Diyanet Vakfi lslam Ansiklopedisi DTCF Dilve Tarih Cografya Fakültesi ed. Editör ÍTBA Iktisadi Ticari Bilimler Akademisi TTK Türk Tarih Kurumu a.g.e.

Dizin

A Abahoglu, Yunus Nadi 106, 121, 133, 134, 137, 138,154, 183-185, 201, 207, 267, 270, 272, 284, 426, 553 Abdullah Azmi 198, 199 Abdurrahman Efendi 167 Abdurrahman Kâmil Efendi 158 Abdurrauf Efendi 79, 158, 159 Abdülaziz Mecdi Efendi 130 Abdülbarî 179 Abdülhamid II 35, 165, 178, 353, 389, 390, 400, 406, 407, 556, 557 Abdülmecid Efendi 119, 167, 325 Abdülmecid Efendi (Bitlis müftüsü) 167 Abdülmecid Efendi (Hizan müftüsü) 167 Abidin Bey 453 Abilov, Ibrahim 198, 211, 283, 290, 297 Abuk Ahmed Papa 104

\

.

-

.

Acemi Sadun Papa bkz. Uceymi Papa Adivar, Adnan 121, 270, 331, 340,

375 Adivar, Halide Edip 14, 152, 153, 196, 557 ÂdilBey 76, 97, 98, 99, 105, 106 Aga Han 183-185, 430, 431 Agaoglu, Ahmet 144, 505 Agrah, Fuat 353 Ahmed (Alfred) Rüstem Bey 88,

89, 115 Ahmed Cevdet Bey 160 Ahmed Efendi 167 Ahmed Han 198, 211, 497 AhmedÎzzet Paga 20, 22, 25, 77

Ahmet (Dersim belediye reisi) 167 Ahmet Anzavur 168 Ahmet Hulusi Efendi 159 Ahmet Muhtar Bey 247, 248 Ahmet Süreyya Bey 458 Ahrar Firkast 21 Aka Gündüz 132 Akm, Ridvan 255, 267, 276'

277 Alan, Veysi 368, 377, 424 Akpam 181, 204, 554 Algin, Sina 18, 21, 22, 26, 27, 40, 49, 50, 56, 68, 74, 78, 79, 82, 87, 95, 97, 102, 108, 395, 502, 550, 551 Ahyol, Mehmet Hulusi 146, 159 Albayrak 70 Alelazm Efendi 200, 204 Ali Galib 79, 96, 97, 98, 99, 160, 163, .164 Ali Kemal 29, 76, 106, 146 Ali Keinali Efendi 159 ÂliPapa 354, 399, 400, 401, 404, 405, 407, 554 Ali Riza Papa 80, 83, 103, 104,.107, 111, 120, 121, 125, 126, 219 Ali $ükrüBey 277, 318, 373, 378, 381, 454, 481 Allenby 177 Altay, Fahrettin 338 Amasya Tamind 43 .

Amiral Bristol 64, 65, 94, 372 Amiral Calthorpe 31, 43 Amman ÇerketFirkas120ô Anadolu Ajans1138, 141, 391, 419 Anadolu Kadmlart Müdafaa-i Vatan Cemiyeti 119 Anadole'da Yeni Gün 154, 183-185, 189, 196, 201, 207, 272, 557

566 Angarski, Upmal 199, 240, 260, 264,

265,29Ì,297 Ankara Îtilafnamesi296, 328, 441 442,529,545 Anti Komintern Pakti 531, 533

'

Azalovl56,211,290,297,387,391, 412, 486, 497, 543 Aras, Tevfik Rügtü 285, 472, 476, 499, 503, 507, 510, 513, 536, 537 Arif Oruç 267, 269, 284,

287

-

Armaoglu, Fahir 442, 479 Aslan, Yavuz 40, 253, 256, 257, 261,

262 Atalay, Besim 284, 313 Atatürk'ün Bütün Esederi 71, 86, 87, 91, 110, 118, 120, 125, 137, 139,146,149,156,160,141,168, 172, 173, 182, 191, 193, 194, 197,

201-203,205, 207, 211, 213, 215, 216, 224-226,228, 237, 238, 242, 249, 259, 260, 263, 264, 275, 281,

286, 291, 298, 320, 321, 323, 324, 326, 334, 335, 338, 342, 351, 374, 376, 382, 383, 417, 435, 437, 540, 542,543,553 Atay, Falih Rifla 27, 57, 508 Ateg, Toktarug 364, 414, 415, 511 Aveloglu, Dogan 253, 277, 279, 281, 282, 293, 522, 527, 549 Avrupa Radikal ve Benzeri Demokratik Partilerin Uluslararast Birlini 504 Aybars, Ergün 43, 56, 63, 270, 289, 290,382,403 Aydemir, SevketSüreyya 50, 53, 56, 60, 219, 251, 283, 285, 308, 315, 317, 329, 342, 355, 362, 364, 373, 510 . Azerbaycanh Mehmet Emin Vehbi 251, 261

B Baldwin 522 BabkesthNasuhl30

Balkan Antanti bkz. Balkan Pakti Balkan Harbi 13, 145, 178, 179, 518 Balkan Pakti 478, 510, 512, 514, 516-518,553 Bargprojesi 368, 369, 379, 380, 443,455,457

Bantiere,AL367,403 Barutçuzade Ahmet Faik Efendi Batl ideali 11, 12, 60, 152, 153, 266, 297, 345, 353, 360, 410, 411, 459, 484,495,,547 Bati Mefkûæsi bkz. Batt ideali

Batum Îslam Cemiyeti206 Bayar, Mahmut Celal 121, 192, 193, 194,284,320,353,426,526,536

Bayiç, Hakki Behiç 266, 269, 270 Baykal, Bekir Sitle 62, 203, 299, 555 Baykurt, Cami 67, 120 Bayur, Hikmet 15, 34, 152, 186 Bedirhaniler 97, 160, 163 Bediüzzaman Said Sami Bey 163

Bekirzade Atâ Efendi 159 Bele,Refet22,24,84,85,105,271,

284, 285, 302-305,312, 313, 323, 332, 422, 429 Beneti 143 Bennett, J. G. 23 Berzenci, $eyhMahmud 202 Beg Yilhk Kallanma Plam 501 Beyath, Yahya Kemal 13, 337, 353, 426, 457 Beyaz Ordu 30-32, 45, 59, 151, 171, 217,240,241,244,245,262,412, 544 Beysanzade Molla Ahmet 166 Biylkhoilu, Tevfik 105, 313, 338

Büsel,Ceriil14,19,354,368,403, 406 Binbagi

Îlyas 164

5 67

Binbagi Kâzim 299 Binbagi Regat 341 1921 Anayasas1148, 275, 278, 448, 561 1924 Anayasasi 433, 448 Birinci Cihan Harbi bkz Birinci Dünya Savagi ci Dünya Savagi lt, 30, 34, 35, 94, 107, 162, 163, 179, 191, 194, 199, 202, 251, 367, 369, 379, 384, 400, 420, 447, 449, 468, 510, 522, 541 Birinci Grup 270, 351, 378, 383 Bogos Nubar Papa 161 Bogazlar Rejimi 249, 360, 362, 385, 386, 411, 412, 415, 416, 500, 504, 512, 513, 528 Bolak, Vehbi 316 Bolgevikler 16, 30-33, 37-40, 42-45, 58-60, 66, 67, 73, 75, 82, 87, 90, 150, 152, 172, 199, 212, 214, 215-225,227, 228, 230-237, 239242, 244, 247-250, 254-256, 259, 260, 262-265, 268, 274, 281-283, 288-292, 295, 297, 298, 327, 329, 411, 412, 416, 474, 538, 542, 544 Bolgevizm 9, 11, 16, 30-32,37-44, 57, 59, 70, 96, 124, 137, 140, 152, 155, 157, 168, 170, 199, 210, Ë12216, 219, 222, 230, 234 250, 253, 254, 256, 258-260, 262, 264, 266, 268, 270, 274, 278, 280, 282, 283 285, 287, 290, 291, 295, 422,.488, 544, 547, 553, 557 Bombelli 346 Bompart, Maurice 403

Bonnar Law 346, 348, 442 Bonnet 531, 536 Bozkurt gemisi 504 Bozkurt, Esat Mahmut 283, 316, 345, 386, 887, 390, 391, 435, 504 Boskurt-Lotus Davas1504

Bozulmaz Barry, Samimi ve Daimi Dostluk Antlagmas1 528 Börekçi, Rifat 142, 143, 158, 159, 434 Brest-Litovsk Antlagmasi 214, 215, 223, 229, 236 Briand, Aristide 312, 509 Browne, Louis Ergar 74 Bruno 79 Budiyeni 39, 40 Budu Medivani 40, 261 Bursa Nutku 550 Butler 536 Büyük Taarruz 188, 327-831,335, 336, 338, 342, 387, 412, 451

C Cafer Tayyar Papa 24, 481 Cambon, Paul 16, 126 Can, Bülent 390, 392 Canbulat, Ismail 18 Cavit Bey (11.Firka Komutam) 254 Cavit Bey (Maliye Bakam) 353, 400 Celaleddin Arif Bey 121, 127 Cemal Papa 103, 105, 106-108, 111, 120, 121, 126, 132 Efendi 115 Cemaleddin Çelebi 108 Cemil Cahit Cemilpagazade Kasun 166 Cemiyet-i Hilaliye 162, 206 Cemiyetü'l Islam421 Centilmenler Antlagmas1 524, 534 Cevat Papa 449, 451 Cevat Abbas 50, 52, 57, 115, 336 Chamberlain, Austen 474 Chamberlain, Neville 522, 533, 536 Chaxpy 346 Chester Grubu 390, 391 Chester Projesi 389-392,547, 555 Chicago Daily News 74, 84 Chicago Tribune 342 Child, W. 372

568 CHP 81, 431, 477, 486, 495, 504, 505, 515, 564

Churchill, Winston 16, 288, 343, 357 Ciano 524 . Cinnah, Muhammed Ali 34, 179, 180 Clayton, John 342, 461 Clemenceau, Georges 14, 77, 119, 255 Clerk, George 494, 497, 499 Corporation for the Economic Development of Turkey 396 Cox, Percy 465, 466 Crane, Charles R 65 Cütani bkz Çotani

Ç Çakmak,Fevzi 105, 132, 233, 560 Çalokups336 Çanakkale13, 19, 34, 43, 65, 94, 310, 342-344,346, 361, 454 ÇelikAlay 159, 300

Îsmail Sükrü159 Çelikalay, Ethem 267-271,280, 287 Çerkez 288, 291, 293, 299, 300, 302-304 358 ÇerkezEthem Müfrezesi 300 '

Çetinkaya,Ali382 Çevik,Zeki 168, 272, 276 Çiçerin,Georgiy Vasilyeviç 211, 226-228,230, 232, 234, 235, 242 247, 260, 282, 290, 291, 324, 412'

415, 471, 486, 544 Çilli,Muhtar 442 Çobanh,Cevat 24, 4ß, 105, 449, 451, 468

ÇotaniveyaCütani

179, 417, 419

D Daily Mail 22 Daily Telegraph 390, 461 Daimi Hudut Komisyonu 475 Damat Mehmed SerifPapa 104

Daniymend, Ismail Hâmi B4-86, 101, 556 Davaz, Suat 536, 537 Deli Fuat Papa 101 Deli Halit Papa 310 Demiralay, Ibrahim 159 Demirci Mehmet Efe 299 Demirel, Ahmet 14&146, 276, 277, 317, 319, 331, 383, 558 Denikin, Anton Îvanoviç31, 45, 59, 60, 151 Dersaadette Ezan Sesleri 550 Dilaver Bey 145 Dirik, Kâzmi 51, 54, 428 Diyap Aga 316 Diyarbalor Müdafaa-i Vatan Cemiyeti 166 Diyenis 338 Dobbs, Henry 476, 478 Dogu Halklan Kurultayi 250, 251253, 256, 292, 293, 554 Dogu Hatti 356 Dogu ideali 11, 12, 152-155, 157 210-213, 266, 268, 276, 296298, 341, 360, 388, 410, 411, 416, 484, 495, 497, 539, 542 Dogu Mefkûresi bkz. Dogu ideali Durak Bey 286, 293, 454 Dursunoglu, Cevat 47, 48, 55, 56, 251 Dusmanis 314 Düyun-1Umumiye 367, 369, 425, 441 Dürrizade Abdullah Efendi 138, 140-143, 175 Düzgören, Seyfi 233 .

"181,

E Eaton, Richard 342 Eden, Anthony 522-524, 526, 560 Edip Bey 428 Edward VHI 525 Egilmez, Cafer Tayyar 466 Ekinci, Yasinzade evki 166

569

123-125, 127, 128, 131, 133, 134, 219 Feridun Fikri 426 Fikriye Hamm 323, 324,

Eldeniz, Naci 108 Elgün, Nakiye 119 El-Hac lbrahim Efendi 167 Emanullah Han 496, 497 Emek 287 Emin Bey (Bursa Mebusu) 453 min Bey (Canik Mebusu) 373 ari, Muhammed 179, 189 Enternaayonal (HI) (Komintern) 233, 251, 255-257, 263, 269, 284, 285, 295, 412, 564 . Enver Papa 22, 27, 34, 39, 56, 77, 102, 179, 191, 214, 231, 236, 251, 262, 281-283,316, 327, 329, 541, .

.

.

338 Firariler Kanunu 382 Franco, Fransisco 520, 538 Franklin-Bouillon 312, 328, 344 Frunze, Mihail Vasilyeviç 283, 296, 297, 498, 545 Fuat Sabit Bey 45 Funck 526

Û

555 Erbakan, Necmettin 549 Erhan, Çagn355, 356, 358, 360, 363, 364, 368, 379, 389, 399, 406, 425 . Erkin, Feridun Cemal 413, 416, 521, 523, 539, 557 Ersoy, Mehmed Âkif13, 154, 170, 198 Ertegün, Münir 353, 355, 407, 408 Ertürk, Hüsamettin 23, 27,. 28, 39, 557 Erzurum Kongresi 11, 38, 54-57, 62, 64, 65, 67-73,80, 82-84, 86, 87, 95, 96, 99, 159, 160, 162, 163, 166, 277, 559 Erzurum Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti 47, 277 Esendal, Memduh Sevket260 Egref Edip 197, 198 Eyref Kupçubaç134, 299 Ethem Nejat 261 Eyüp Sabri 267, 284 -

-

F Faysal 208, 446, 447, 449, 450, 468 Felah-a Vatan Grubu 116, 120, 121,

Galatah SevketBey 105 Galip Kemali Bey 183 Gandhi, Mahatma 34, 36, 112, 179, 180, 182-186, 188, 551 Garp Mefkûresi bkr. Batt ideali Garroni 367, 402, 408 Gediz Taarruzu 302, 305, 561 Genç Hindistan 183 Gerçeker, Mustafa Fehmi 198 Gerede, Hüsrev 40, 41, 42, 54, 84, 85, 97, 121, 124, 551, 561 Giritlioglu, Fahir 505 Gologln, Mahmut 56, 506 Göcek, Fatma 354, 358, 365, 557 Gökalp, Ziya 270, 505 Gökbayrak Müfrezesi 300 Gönlübol, Mehmet 95, 244, 354, 528, 530 Gördekli SeyhZarif 165 Grew, Joseph C. 349, 360, 361, 363, 365, 366, 557 Grey, Edward 410

Gunaris, Dimitros 313 Gülcemal vapuru 25 Gülyano Aga 25 Gümrü Antlagmasi 208, 240, 244, 247, 248, 296, 544, 564 Gündüz, Asun 432 Güneg Dil Teorisi 511

570 Hasan Bey 444, 505

Günsav, Bekir Sami 57, 61, 69-73, 84, 85, 88, 108, 118, 120-122, 141-

Hasan Efendi 56 Hasan Efendi (Urfa müftüsü) 167 Hasret Mohani 179 Hatay Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti

143, 148, 152, 192, 193, 222, 228, 233-235,241, 307-309,544 Güntekin, Regat Nuri 336

529

H Haci Kaya Aga 164 Hact Molla 158 Hact Musa Bey 158 Hact Mustafa Efendi 158 Haci SükrüBey 456 Haci Tevfik Efendi 158 Hacioglu, Salih 267 Hacim Muhiddin 121 Hadi Papa 104 Hadisat 31 Hafiz Mehmet 251 Haim Naum Efendi 66, 431 Hâkimiyet-i Milliye 29, 40, 142, 154, 157, 176, 183, 191, 194, 196, 197, 198, 203, 239, 266, 310, 323325, 336, 338, 374, 388, 430, 544 Halep Tegkilat-1 Milliyesi 206 Haliç Konferansi 465-467 Halil Agazade 167 Halil Hilmi Efendi 159 Halil Papa 228, 231, 232, 258, 273 Halk Firkas157, 168, 190, 347, 547, 556 Halk ÎçtirakiyunFirkasi 256, 267, 269, 270, 281, 287, 288, 294, 295 Halk $ûralarFirkasi 282, 283 Halk Zümresi 153, 267, 269-272,

Hatissiyan 229, 243, 244 HayatiBey 323 Haydar Ali Han 178 Haydarizade 1brahim Efendi 140 Henderson 414, 482 Heyet-i Temsiliye 57, 60-62, 73-75, 79, 84, 98, 99, 101-103, 105-115,

-

117, 121-123, 134, 138, 149, 155, 161-163, 171, 203, 206, 219, 299, 300, 449, 461, 555 H1yanet-iVataniye Kanunu 288,

'

274, 275-277,279-281,284 Halkçihk Prograru 263, 272-274, 276-281,308, 544 Hamdi Bey 267 Hamdi Bey 134 Hamidiye Alaylari 165 Hamit Bey 91, 261 Harbord, James G. 68, 70, 71, 86-95 Harrington, H.C. 288, 312, 344, 346

382, 383 .

Hicret Hareketi 185 Hilafet Ordusu 141, 301 Hint Hilafet Hareketi 36, 177, 180, 184, 186, 189 Hitler, Adolf 321, 494, 500, 501, 504, 505, 508, 509, 510, 511, 514, 516, 517, 519, 522-524, 526, 531, 533, 584, 536-539 Hoca Esat Efendi 426

Hoca Mustafa Efendi 352 Hoca Müfit Efendi 351 Hoca Raif Efendi 55, 57, 84, 85, 159, 277 Hohler, Tom B. 112 Hüseyin Bey 89 Hüseyin Kâzun Kadri 130 Hüsrev Sami 85, 122, 267

.

Ibrahim Efendi 167 Îbrahim Süreyya Bey 48 ihsan Bey 378, 456 Ikbal, Muhammed 34, 35, 178, 187, 188, 557 Îkdam 29, 37

571

200, 212, 218-220, 222, 223, 230, 238,273,296,306,307,309,328, 329,342,349,352,367,370,388,

Ikinci Balkan Konferansi 510 ikhaciG'rrig>270,316,334,347,3¢9, 351,378,381-384,455 IkiaciAfechs347,375,380,384 Ilhan,Attilâ 7, 12, 154, 279, 522, 527, 549, 550, 551 kBegler24 am Yah a 197 ImameddinEfendi 55 Înalcik,Halil 409, 558

398,455

Ittihad-ilslam Konferans1197 Ittihat ve Ibrakki 44, 81, 108, 134, 144,270,316,554

IzmirÎktisat Kongresi 297, 375, 386,

-

387-389,391, 558, 559

IzzetBey 57

ÎngilizMuhipler Cemiyet 41, 110 Inönü (L) 280, 303, 305, 306, 308, 309, 311, 544 InönliQ1)154,210,246,289,309,

Jaeschke, Gotthard 21, 26, 88, 166, 408,417,418,421,558 Jivkova, Ludmila 515, 520, 526, 537,

311, 312

558

Înönii,Ismet 20, 25, 33, 41, 53, 57, 62,69,71,75,77,146,210,212, 243, 246, 284, 301, 302, 304-306, 310, 331, 339, 363, 365, 366, 368, 370,373,377,385,415,440,456, 465,471,473,490,508,509,512, 51£ 522,532,537,541,544,552, 553, 558

Înönü, Mevhibe 385 Îpekçi,Abdi 133 Îrade-i Milliye 100, 101, 142 islamihtilal Cemiyetleri Íttihadi

.

282

IsmailFazil Papa 84, 85, 86, 121 Ismail Gaspirah 171 Ismail Hakla 255, 261 istikbal Cemiyeti 206 latiklal Harbimiz 25, 28, 38, 41, 42, '

44, 47, 49, 54, 70, 75, 77, 78, 83, 90,97,105,113,136,137,139, 206,217,219,220,225,242,243, 263,559 1stiklâlMahkemeleri

K Kadi Hurgit Efendi 55 Ifadrú508,551,559,562

KadkasSeddi215,217-221,229,234, 250 Kalfagil, Halifezade Salih 166 Kalinin, Mikhail 498, 545 Kalküta Konferans1182 Kandemir, Feridun 266-268, 285, 288, 333, 355, 418, 431, 481, 558 Kansu, Aykut 276 Kansu, Mazhar Müfit 39, 47, 53, 58, 63, 70, 72, 75, 79, 85, 86, 349 Kaplan, Rasih 434 Kara Vâsif Bey 44, 45, 69, 74, 84, 131-133

Karabekir Kâzim 41, 4548, 51-57, 66,74-79,89,91,92,97,99,105, 113,114,134,136,215,217-224,

226,228,229-231,233,237,238, 53, 54, 77, 318,

382,430,474 Itilaf Devletteri 17, 19, 20, 22, 38, 43, 44, 46, 58, 59, 60, 66, 77, 78, 80-82,90, 95, 96, 102, 106, 107, 111, 126, 128, 129, 132, 161, 171,

241, 243-246,251, 255, 258, 261,

265,273,278,300,308,320,323, 337, 444, 450, 474, 477, 488, 495 Karacan, Ali Naci 363 Karahan, Lev Mihayloviç 234, 297 Karakol Cemiyeti 44, 69, 74, 131

572 Karaosmanoglu, Yakup Kadri 306, 313,314,396,426,427,430 Karay, Refik Halid 106 Kars Antlagmasi 296 Kaya, Sükrü353, 426 Kaymaz, Îhsan Serif476, 481, 482 Kayser-ül Ahbar 35 Keçezade Sabri 167 Kemal Bey 105 Kemalettin Sami Paga 339 Kiaç}di382,426 Kirzioglu, Fahrettin 57, 60 Kisakürek, Necip Fazil 154 Kizil Alay 257, 258, 262 K1zd Ordu 31, 32, 45, 186, 217, 218,

223,224,228,231,233,240,241, 244,247,249,254,257 King, Henry C. 65 King-Crane kurulu 65, 66, 68, 73 Kiraz Hamdi Papa 56 Kocaoglu, Osman 289, 290 Kolgd<32,59,60 Komintern 255-257,285 Koraltan, Refik 267, 270, 284 .

Kotzade Melunet 167 Kör Ali Bey 282 Köseoglu, Salahattin 318 Köstence Hatti 356 KJasshl227

Kuntay, Mithat Cemal 106 Kuran, Ercüment 170 Kut, Halil 214 Kutay, Cemal 24, 133 Kutü'l-Amare 34 Kuva-ylinzibatiye 301 Kuva-yi Milliye 31, 63, 77, 80, 82, 89,91,92,98-101,103,104,106108,110-113,115,117,120,122124,126-128,131,134,139,140, 141,143,144,146,159,165,167, 173,204,206,219,221,235,254, 269, 299-301, 303, 448, 449, 450, 460

Kuva-yi Seyyare 267, 271

Küçükäiner,1dra154 Küfrevizade $eyhAbdülbaki Efendi 163, 165 Kürkçüoglu, Ömer 87 Kürt Kulübü 160 Kürt SerifPapa 161 Kürt Teali Cemiyeti 160 . Kürt Teavün Cemiyeti 164 Kürtzade Mehmet Sidla Efendi 159

L Lahey Daimi Adalet Divam 504 Laidoner 469, 483, 484

Laroche 398 La;tdeHanon370,386,394,482 Laval517 Le Pigaro 342 Le Journal 403, 462 Lenin, Vladimir 31-33, 37, 137, 152, 171, 173, 216, 217, 225, 234, 235, 240,253,256,262,289,290,

291 Liebknecht 32 Lindsay, Sir Ronald 432, 433, 472, 473, -474-476, 487, 492, 493 Litvinov 512 Lloyd George, David 13-15, 16, 32, 37,119,129,177,179,180,185, 188, 209, 210, 227, 234, 255, 288, 309, 329, 344, 346, 348, 414 Locarno Antla.pmasi 506 Londonderry 503 Loraine, Percy 514, 520, 521, 523, 532, 534, 535, 537 Lord Curzon 16, 22, 43, 118, 149,

180,189,247,253,346,348,359, 361,362,364,366,367,370-372, 379,402,405,414,420,439,441, 142,453

LordHahfæc533,536 Lord Kiùross 22, 23, 153, 158, 316 Lotagenusi504

573

298, 299, 301, 303, 311, 317, 339, 347, 377, 381, 382, 385, 387, 389, 392, 394, 410, 411, 418, 419, 421, 422, 429, 431, 433, 439, 449, 455, 464, 465, 485, 486, 487, 491, 495, 496-498, 527, 539 Milne Hatti l26 Mim-MimGrubu 27 Minber 21, 30 Misak-1Milli 82, 114, 116, 124, 125, 128, 131, 149, 151, 169, 214, 235, 249, 250, 309, 329, 352, 355, 377 378, 385, 390, 407, 410, 426, 437 439, 447, 449, 454, 460, 461-464

Lozan Konferansi 348,354, 357, 359, 361, 362,365, 367, 372,375, 386, 412, 416, 417, 423, 442, 451, 482

M Mamedov (Mehmedov), N., 292, 293 Marcosson, Isaac E 394 Massigli, René 367, 539 Mazic1, Nurgen 92 McDowall, David 489 Mebusan Meclisi 21, 77, 81, 83, 102, 104, 109, 110, 116, 118-120, 124, 127, 130, 133, 135, 141, 144, 146, 147, 161, 166, 182, 219, 394 Mecelle 400, 401, 405, 409 Medem Kanun 385, 401, 404, 405,

479 Molotov, V. Mihayloviç 539 Mondros Mütarekesi 11, 44, 55, 58, 68, 80, 82, 90, 95, 124, 146, 157, 160, 168, 192, 215, 231, 237, 242, 299, 362, 367, 438, 445, 446, 460 Montagna, J. Cesar 384, 398 Montague, Ernest S. 119, 188, 209,

.

408, 409, 410, 434 Medivani40 Mehmed Emin Resulzade 214, 217 Mehmet Emin 257, 259, 291 Mehmet Emin Vehbi 251, 261 Mehmet $ükrüEfendi 158-1.59 Meinertzhagen, Richard 205 Mengevilder 32 Meray, Seha 354 Mersinli Cemal Papa 103, 108 Mevlana Ebul Kelam Âzad180, 182 Mevlana Muhammed 34 Misir Fahd Pardsi 206 ' Mikailzade Mehmet 167 Milletler Cemiyeti 369, 401, 421, 437, 441, 443445, 448, 454, 456¯ 458, 463, 465-472, 480, 483, 48A 486, 487, 490, 491 Milli Ahrar Firkasi 67, 71 Mini Mücadele 11, 12, 23-25,27, 29, 30, 32,94, 37-40, 42, 45, 47, 49, 52, 54, 55, 57, 59, 62, 71, 74, 76, 77, 81, 83, 92, 100, 102, 106, 107, 114, 115, 119, 124, 133, 135, 217, 238, 254, 257, 265, 266, 278, 288, 294

210

.

Montreux Bogazlar Sözlegmesi 513, 5W Morning Star 36 Moytabizade Rifat Bey 383 Mudanya Mütarekesi 344, 346, 348, 396 Muhafaza-i Mukaddesat ve Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti277 Muhammed Ali 34, 36 Muhiddin Baha (Pars) 267 Muhtar Bey 247, 248, 390 Masacu, Ugur 488, 491 Musa Kunduk Paga 71 Musavat Partisi 32 Mussolini, Benito 363, 364, 367, 473, 494, 501, 506-510, 516--520, 522-524, 531, 536 Mustafa Necati 426, 458 Mustafa Nuri 267 Mustafa Sabri Efendi 139

574

Mustafa Sagir 201 Mustafa Sirn Efendi 167 Mustafa Suphi 40, 248, 251 Musul 9, 11, 24, 125, 147, 160, 162, 197, 200, 201, 204, 205, 207, 342, 355, 367-369,373, 377-379,,390, 391, 426, 431, 433, 437-449, 451472,474,476,478-481,483489,494,499,503,508,529 Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti 47, 48, 50,55,57,83,90,101,109,116, 122, 134, 146, 157-159, 166, 187, 277,383,529 Müdafaa-i Hukuk Grubu 115, 120, 134 Müdafaa-i Hukuk Kadmlar Subesi 119 Müdafaa-i Vatan Kadm Cemiyeti 119 Müdafaa-i Vatan Taburu 300 Müfit Efendi266, 35L Müftizade Mahmut Efendi 159 Müftü Îbrahim Efendi 159, 166 Mümtazüddevle 156, 198 Münir Bey 56 Mügir Hüseyin K1devi 179 .

N Naci Bey 17 Nadir Papa 41 Nâzim Be 269, 271, 281, 282, 287,

Nizamiye Mahkemeleri 400, 406 Nobel Barig Ödülü 509, 517 Nowel,Williams Charles Noel 160 Numan Usta 132 Nur, Riza 106 Nurettin Papa 287, 336, 337 Natuk 50, 53, 59, 60-62, 86, 87, 88,

89,96,141,148,162,169,222, 254,271,312,313,318

Ohyar, Fethi 502, 520 Olcay,Osnuui354 Oran, Baskm 352, 354, 385, 386, 438,484,489,523

Orbay, Rauf 18, 20-22,24-26, 43, 54, 110,124,133,135,240,331,355,

357, 375, 382, 427, 429, 481 Orsini, Fellice 504 Osman Efendi 167 Osmanh Mebusan Meclisi 104, 116, 124, 166 Osmanh Mesai Firkas1132 Osmanh Tip Merkezi 132 ..

O

Ögüt374 ÖmerHilmi Efendi 325 ÖmerLütfi Bey 45 ÖmerVehbi Efendi 316 Öngören,Ibrahim Tali 233, 251-253,

288 Nâzim Hikmet 154 Nazmi Izzet Bey 505 Necati Bey (Albayrak sahibi) 70 Necati Bey (Erzurum mebusu) 373 Necip Bey 383 Nehru, Pandit 34 Nemrut Mustafa Papa 450 Nerimanof, Neriman 218 New York Emes 32, 92 Nihad Regad Bey 307 Nikola 313

261

Özalp,Kâzun 159, 325 ÖzdemirBey 205 Hasan 204 demir, Nâsir 204 Özdemir Özdemir,Sükrü204 Özkan,Mustafa eref 442

Öztrak,Faik

426

E Papulas 312, 313, 324, 325 Paris-Belgrad ittifalo 508

575

Peker, Recep 198 Perinçek, Mehmet 39, 40 Pernot, Maurice 298, 347, 539 Pilsudhi 32 Poincare, Raymond 344, 360, 363, 444 ontus 15, 26, 28, 58, 80 ce, G. Ward 22 Price, Philips M. 153, 155

R

.

Radek, Karl 250, 412 Rasih Hoca Efendi 419 Rawlinson 55, 134, 135 Recep Zühtü 97 Redd-i Îlhak 49, 58, 159 Regadiyeli Mehmet Onba.1130 Regid Papa 79, 97, 98 Riza Efendi 167 Ribbentrop 539 Robeck, J. de, 101, 129, 141, 149, 209 Roosevelt, Franklin D. 533 Rosa Luxemburg 32 Roy 253 Rumbold, Horace 343, 357, 380, 384, 419, 459 Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti 83, 90, 101, 109, 157, 167 Rus Gönüllüler Ordusu 31 Rus Komünist Partisi 40

Rus Savay1 (1877)13 Russell, Bertrand 534 Rüstem Bey 88, 89, 115 Ryan, Andrew 169, 170

Sadullah Efendi 57 Safahat 154 Saffet Bey 75, 78, 289 Said Efendi 158 Said Nursi 162, 163 Saka, Hasan 353, 444 Sakarya Savagi 246, 280, 283, 289, 300, 314, 320, 322, 327 192, 269, 288 Salih (binba.gi) Salih (Omurtak) Pa.ga 339 Salih Pa.ya (Bahriye Nazari) 104, 107, 108, 120, 127

Salti, Veli 408 Sar, Cem 244 Sava Pa.ya400, 406 Saydam, Refik 539 Schacht, Joseph 400, 526 Sebildrregad 197, 198 Selahattin Bey (3.Kolordu komutam) 75, 79, 113 Selahattin Bey (Mersin mebusu) 373, 378 Selasiye, Haile 519 Selek, Sabahattin 317, 326 Serbest Firka 21 Servet Bey (Harput vali vekili) 165 Servet Bey (Trabzon eskimebusu) 57

Sevr Antlagmasi 14, 35, 137, 161, 165, 181-183, 186, 188, 209, 234, 237, 243, 244, 248, 308, 348, 448, 467 Seyyid Abdülkayyum Malik 418 Seyyid Bey 434, 435 Seyyid Muhammed Cebbari 192, 485

S Sabah 31 Sabis, Ali ihsan 438 Sabit Bey 427, 428 Sadâbad Pakt1499, 526, 527, 528, 530

Sadak, Neemeddin 505

Seyyid Zahir Ahmet 179 Sforza 23 Shaw, Standford 276 Sirri Bey 378, 454, 463 Silahsizianma Konferans1513 Sivas Kongresi 11, 48, 61, 62, 70-75, 78-82, 84, 87, 88, 95-97, 103, 108,

576 115, 124, 133, 146, 157, 160, 162164, 203, 209, 220, 277, 299, 389, 460

Sonyel, Salahi 210, 237, 245, 416 Sosyalist Enternasyenal 504 . Soysal, Mümtaz 361, 366, 410 Soysalh, 1smallSuphi 276, 284 Sökmensüer, Sükrü531 Stalin, Josef 244, 247, 269, 290, 291, 514, 538, 539

Sultan Ahmed Han 198, 211 Sultan Galiev 154, 256 Sunusi, Muhammed bin Ali 191 Sunusi, SeyhAhmet 192 Sunusiye tarikatt 191 . Suritz 297, 298, 474, 512 Süleyman Askeri 201 Süleyman Nazif 132, 166, 167 Süleyman Sami258, 259 Süleyman SevkiPapa 106 Süreyya Bey (Îzmitmutasarrif1) 75 Süreyya Bey (Kütahya mebusu) 327 Sürmeneli Yakup 261 Sütçü Imam 125, 128 .

SahVellyyullah Dehlevi 177 250, 268, 269, 271, 289 Samsutdinov Vilayetleri Müdafaa-i Hukuk Sark Cemiyeti 55, 57

SarkiAnadolu

Müdafaa-i Hukuk

Cemiyeti 57, 166

Ömer 130 Bey gemseddin 113 SerefBey (Edirne Mebusu) 124, 132 gerefBey (Sinop Mebusu) 144 $erifHüseyin 33 erif Manatov 269, 284, 287 SeriyeKomisyonu 351 SevketAli 34 SevketTurgut Papa 28, 29, 45, 46, 47 SeyhAli Efendi 159 ehirloglah

SeyhFevzi

Efendi 57, 61, 75, 79

§eyhMasum Efendi 159 SeyhMehdi el Halisi 202 SeyhMehmed

202 Muhammed Diyauddin 162, Seyh 165 SeyhMurtaza 202 $eyhSaid 483, 489-491 $eyhSaid isyam 435, 470, 471, 473, 477, 489, 490, 491, 495 $eyhServet Efendi267, 268, 270, 284, 286, 288 SeyhZiyaeddin Efendi 163 Hayri 18 Seyhülislazg Bilal Simgir, 355 Suaybesavag1202 SührüBey (albay)258 SükûfeNihal 119

T Takrir-i Sükûn Kanunu 436 Talat Papa 17, 18, 33, 123 Taner, Tahir 406 Tanin 430, 458 Tanör, Bülent 159, 169 Tanriöver, Hamdullah Suphi 121, 172, 174, 308, 310, 311

Tansel, Selahattin 237, 246 '

Tanyol, Cahit 195, 279 Tarafsizhk, Uzlagma ve Adli Düzenleme antla.ymas1 508 Taranc1, Pirinçzade Sitki 166 Tasvir-i Efkâr 20, 30, 89 Tagnak 214, 218, 223, 227, 232, 237, 238, 244, 247, 252 Tayyareci Hilmi 261 Tegmen Kadri 299 Tekâlif-i Milliye 313, 321 Teleki 468, 469 Tengirgek, Yusuf Kemal 124 Teodakis 314

Tepedelenlioglu, Nizamettin Nazif 287

577

Teykilat-i Esasiye Kanunu Bkz. 1921 Anayasasi Teykilat-1 Mahsusa 27, 34, 35, 179, 192 Tevfik Papa 21, 22, 103, 288, 306, .

307, 308, 329

Sezai 501, 526 ziç, Erdogan 280, 288 The Daily Telegraph 461 The Muslim Standard 418 TAe New York Herald 393 ezel, Yahya

Ulug, Müftüzade Seref166 Uluslararasi Parlamentolar Birligi 505 United Press 462 UgiAntlagmas1420 Uyar, Haklo 12, 505 Uzgel, Ilhan 503

.

Tigrel, Zülfü 166 Times 177, 182 Timur, Taner 392, 413 Tipu Sultan 178 Togan, Zeki Yelidi 186 Topal Osman 381, 454

Topal Osman Çetesi300 Topçu ihsan 284 Toynbee, Arnold 26 Trablusgarp Savagi 184, 191 Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti 55 Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti 57 Trikopis 338 Tunah Hilmi Bey 453 Tunaya, Tank Zafer 134 276 Tunçay, Mete 12, 40, 153, 155, 270, 271, 276, 277, 281, 411, 430

Türkiye Îgtirakiyun Komitesi 259 Türkiye Komünist Partisi 40, 240, 255, 256, 264, 265, 267, 269, 280, 283-285, 288 Türkmen, Zekerlya 451452

U

Üçüncü Balkan konferansi 511 Ünaydm,Rugen Egref 323, 353, 429 Üngör,Zeki 346 y Vahideddin 26-28,4749, 71, 83, 99101, 103, 119, 126, 127, 130, 131, 133, 140, 173, 182, 189, 192, 329, 346, 349, 351, 417, 421 Vakkas Ferit 267 Vecdi Bey 130 Vehbi Efendi 130, 316, 344 Velid Ebuzziya 154,:396, 458 Venizelos 16, 26, 129, 252, 304, 312, 363, 365, 398, 407, 509, 517, 520 Versailles Antlagmasi 504, 524 Vilâyât-i Sitte 166 Müdafaa-i Hukuk Vilâyât-1 Sarkiye Cemiyeti bkz. $arkVilayetleri Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Von Kress 323

W Wilson, Woodrow 6&68, 71, 86, 88, 90-95, 119 Wrangel 31, 240, 244

U Uceymi Papa 201-204, 206, 485 Uceymi Sadun Paga bkz. Uceymi Papa Ulag, Hüseyin Avni 121, 248, 318, 455, 458, 467 Ulug, Hac11brahim 166

YahyaKaptan 262, 300 Yakm Dogu Cemiyeti 206 Yakup SevkiPapa 335, 337 Yalman, Ahmet Emin 19, 132, 436, 458

578 Yann 505

Yeni Dünya 40, 256, 287 Yeni Gün 19, 154, 183, 184, 185, 189, 196, 201, 207, 272 Yerasimos, Stefanos 40 Yegil Ordu 152, 153, 266-271,281, 284, 287, 303 Yetkin, Çetin522 Yildmm Kemal 337 Yurdakul, Mehmet Emin 325 Yusuf izzet Papa 105, 310 Yusuf Ziya Bey 439, 455 Yüzellilikler 106

Z Zaglul Papa 182 Zaven Efendi 66 Zeki Bey 56, 384 Zerdekli SeyhMustafa Efendi 165 Zeytunzade Mustafa 167 Zileli Abdullah Çavug130 Zinovyev, Grigori 250, 252 Ziya Hurgit 352 Ziyaeddin Efendi 159, 163 Ziynetullah Nugirevan 269, 287 Zübeyde Hanun 482 Zürcher, Erik 23, 81, 495, 564

I

I

i

I

I

i

I

I

I

Kapaktaki fotograflar:

milli kahramanin dogugu. din adamlarlyla beraber. ÜzerindeSeyhSunusi'nin hediye ettigi 1920, Ankara'da art lah. Dogu Milletleri'nin kurtulugu. lui 1921, antiemperyalist. ile. Mart 1922, önde Sovyet Buyukelçisi Aralov, Sovyet elçileri ve Kmí Ordu subayi Ekim 1937, Batili Türkiye'nin Cumhurbagkani.

Çanakkale19 15, bir