Doğu Türkistan ve Uygur Türkleri Arasında İslamiyet

Ilnffi*r T$lrkfintnn ve

k*$

T*i*i*ta*t vq Uyfiur T{lrkleri Arasrnda istimiyet

cl o

CtCl(

Prnf. Dr. Zekeriya Kitapcr

Prof. Dr. Zekeriya Kitapcr

ro A,

...Ne varki dilerTrirk boylannda olrlrrtf rr rlilrt, Uygurlar arasrnda da ls16miyetin nasll y,ryrklrif r,'lrrr ycinde girigilen Eetin mucadelc ve qckik,rr rrkrrrlrl,rr hakkrnda hem kendi, henrrJt. y,rlr,rrrr r l,rrllr1, llet

fD

C cra

tarafrndan hig bir ciddi q,rltyn,t y,ll)tlnl.untlltr,

Daha aqrk bir ilarlr.

ilc

Kar,r llarrlr (,arl llt yarrhklorr l)l\lnNl,, lrerrrir

Htiktimdar'larrnrn parlak krhll,rrrrrrrr rrql,lr

mrib6rek "uycuR lslAM yazrlmamrgtrr.

E

(D

A)

v)

Bunda isimlerini burada 5d!nltk islr.rrrerll{hrrlr kendi tarihEilerimizin de btiytik bir ihrn,rli,

Uygur Tiirltleri Aiasrnda islflmiyet

"lLlttr l"

veb6li soz konusudur. Onlar; Uygurlar'ur y,rrrrrr

yamalak sadece siyasi tarihi uzerinde durnrullar vt, Uygurlar't Manihaizm ve Budizm'in adeta qok gtillri bir gampiyonlan olarak gdstermede lrizumsuz bir yan$a girmigler ve Uygur lsldm Destanr,nr aprzlanna bile al mam rglardrr.

a. g)

z o)> J

(?

1

Tilrk tarihgileri bciyle yaparken kadim Uyguriar'rn .bugrinkri asrl vatan bekEileri olan Do$ u Triikista n Uyg u r Tti rklti! ri'nti hatrrlamak [izumunu dahi duymamrglardtr..

Bu bedbaht bir keyfiyet delilse ya nedir?

:i C)

f N o o .:?' h,

n O) -o

n

W,llilffxltlul!iltfl|ffi

W

DoGU TtiKKiSTAN ve LJYcLJK

rtinnmni

ARASIITIDA iSTAIUIYNT

Tann Dailannln Eteklerlncle Yiikselen ith tetUlr vc Ezan Seslerl

Prof. Dr. Zekeriya

xifanql

,$d&n,

l$'&eS.

i@6

YEDIKUBBE YAYTNLART: 2

Dolu T0rkistan ve Uygur TtlrkleriArasrnda lsldmiyet

DoGU TtJRKiSTAN ve [JYcrJK rtlnnmni ARASINDA iST,AFIiYNT

oa

1. Baskr: Ocak,2004 O

ISBN:975-92203-0-X

x

Genel Yayrn Y6netmeni ErtulrulG, KITAPQI oa

Yazrgma Adresi: Prof. Dr. Zekeriya KlTAPql K. Karabekir Cad. Hoca Hasan Sk. No: 15/407 Tel:0332,350 82 Meram - KONYA

Tann Da$annm Eteklerincle yiikselen llk Tekblr ve Ezan Seslerl

96

6

www.zkitapci.com [email protected] O

@ Kitabrn her hakkr mahfuzdur. Eserin; Mtiellifin yazrh mUsddesi olmaksrzrn tamamen, krsmen veya herhangi bir deligiklik yaprlarak yayrnlanmasr dijital ortamlarda go$altrlmasr veya bir bagka dile gevrilerek yayrnlanmasr yasaktrr.

Dizoi

Dlzbl EVI T€l:03i|2,351 66

41

Kapak Tasaflm GRAFIT.o

ir"-Pr"rr-Baskr-cilt SEBAT OFSET MATBAACILIK

Tel:0332,342 01 53 Fax:0332, 34297 80

www.sebat.com [email protected]

Prof. Dr. Zekeriya KiTApeI Ph. D. Karagi Universitesi PAKiSTAN

Assot. Prof. Jas Universitesi; NiIERYA

6r.rsdz Uygur Miisliimanhfmm Tarth Obj ektifinile G

irnnr

enel

B

ir

D efierl

endirilme si

llygurlar nasil mrtsliiman oldu? llygnt isl6m Destanr nasil olugtu? fiu bir gerqektirki; di$er bir krsrm Ttirk boylarrnda olDoSu

du$-u gibi, Uygurlar arasrnda da istdm Dininin yayilmast ve

Tiirkistan ve Uygur davasrna vakfeden, bir vatan hasreti iginde giizlerini kapayan biiyiik miicahid, biiyiik vatanperver isa Yusuf Alptekin'e ve onun

medeni llygurlat'nbu biiytik islAm kiilttir ve medeniyetindeki yeri tizerinde qimdiye kadar hig bir ciddi qahqma yaprlmamrq ve neticede bu sorulara da heniiz tatmin edici hig bir cevap ve-

agtrf,r bu gileli yolda yiiriiyen asil dava arkadaglanna ve bu miicadele bayra$rnr

rilmemigtir.

"Bu naciz eserimi koca bir iimrii

diinyanrn diirt bir

yanrnda gerefle dalgalandrrmaya gahgan bugiinkii yiice temsilcilerine sonsuz bir gururla ithaf ediyorum". Prof. Dr. Zekeriya KiTAPCI

De$il bu <jnemli konular, Uygurlann siydsi tarihleri hakkrndan yaprlan aragtrrma ve yayrnlar bile tatmin edici olmaktan

uzaktr. Uygur siyAsi tarihinin bir qok meseleleri bizim bu eserimizde de iqaret edildi$i gibi, heniiz qoztilmemiq, Uygur siydsi tarihinin bir qok temel tagr hAlA yerli yerine oturtulamamrgtrr. Ustelik bu yarrm yamalak araqtrrmalarda konunun Isldm ae Medeniyeti yonti tamamen ihmAl edilerek, onlar nerede ise Buda dini ve kiilttiriintin asrl temsilcileri olarak gtisterilmeye gahErlmrq ve bundan bazr tarihgilerimiz Adeta gurur duyacak bir hAle gelmiqlert{ir. Onlar boyle yapmakla neylersinizki medeni ve miisliiman Uygurlara gok biiyi.ik bir haksrzhk yaptrklarmrn heniiz farkrnda bile olmamrqlardrr.

Dini

Oysa Uygurlar mrisltiman olmuglardrr. Ne varki onlann islAm hidAyetine giden yolda, di$er Tiirk boylarrndan farkh olarak gok ilging, inadma kanh ve qok qetin miicideleleri olmuq ve asrl "Ilygur isldnt Destanr" da bu qekilde ortaya grkmrqtrr.

Bilindi$i gibi, Uygurlarda, di$er Ttirk boylan gibi tarihte

7

6

devlet kurma gerefine ulaqan en medeni Ttirk boylarrndan biridir. Kcikri tarihin derinliklerinden kopup gelen ve Oguz boylanna kadar uzanern bu Tiirk boylarr ozellikle Dokuz O{uzlar, biiyiik Giik-Tiirk imparatorluSunun, bir krsrm ig kargaqahklar sonucu yrkrlmasrndan sonra tarih sahnesine qrkmrglar ve bugtinkii iq Mo$olistan, daha ziyade Orhon nehri boylan veya Otiikende gok bnyiik bir devlet kurmuElar ve dolayrsryla kendi nesillerinin bu giinlere kadar gelmelerini saSlamrglardrr. Artrk bundan boyle 6ti.iken; mukaddes i.ilkenin mukaddes Kaianlarr; "Giin Tengride Ulug Bulmtg" veya "Ay Tengriile Kut bulmtg " gibi "ilahi iihvan"larla amlacaklardr. Bunlar; bir manada diSer Turk boylannda oldu$u gibi, Uygurlarrnda btiytik olqtide Gdk Tann, yani bir di$er ifAde ile Tek

Tann'ya qok berrak bir gekilde inandrklannr ve Uygur Ka$anlarrnrn gtiq ve kuvvetlerini bir ilAhi varhktan aldrklarmr, boylece O; Yiice Vailtk'n yerytiziinde tek temsilcisi olduklarrnr ve Ona inandrklannr gosterirki bu gergektende konumuz aqrsrndan tesbit edilmesi gereken bir husustur. Ne ilginqtirki, Uygurlannbu gtizel yonlerine ra$men onlarr di$er Ttirk boylarrndan farkh krlan bir di$er onemli yonleri daha vardrr. O da Uygurlarrn, ozellik aristokrat Uygr. tabakalannrn, islAmiyetten once Gdk Tann dtntnibnytik rilqiide terk etmeleri, her zaman yeni bir din arayrgr iginde olmalan ve bir gok "din"

hatta "alfhbe" def,igtirmiq olmalarrdrr. Bu hem 5tiiken,hem de Turfan Uygurlan iEin geqerli bir hiikiimdtir. Uygurlann Allahrn hidAyetine giden yolda ve Hak dini aramada gok garib bir maceralan vardrr. Yeni Uygur Ka$anlarr onceleri Manihaizmir tesiri altrnda kalmrglar ve bunu, bir devlet dini olarak kabul etmiqlet ve Mani dinini qok kalabahk Uygur boylarr igin milli bir din olmasrnr is-

temiglerdir. Onlann bu manasrz rsrarlan ve Manihaizmi ytice bir din olarak benimsemeleri netice itibarr ile iyi ata binen, ozellikle iyi ok atan Tiirk Uygur Boylarmr dejenere etmek, onlarrn milli ve manevi de$erierini gcikertmekten ote hiq bir iqe yaramamrgtrr.

Ata dinini terk eden ve Manihaizme giren bedbaht Uygurlarm kaprsrnr gok geqmeden bu defa Budizm qalmrg; beyaz elbiseler giyen, sozi.im ona bu bezgin, yorgun ve bitkin Mani rAhiplerinin yerini bu defa krrmrzr pelerinli Buda rfrhanileri almqtlr. Uygur ka$anlarr bu defa Budanm krihne akideleri ile Uygur Ttirk boylanna yeni bir nefes vermek istiyorlardr. Bu ise Uygurlar igin inang anargisine giden yolu btitriniiyle aqmq ve beklenen dini huzur ve banq bir tiirhi temin edilememiqtir. Zira Buda ilini de; islAmi kaynaklarda "Ztndtkhk" netice itibarr ile Uygur topluluklarrnrn milli manevi de$erlerini yrkmada, Manihaizmden hiq te farkh olmamrqtr. Tiirk'iin milli karakteri olan askerlik ruhu ve destanlar yaratan kahramanhk duygulanm dumura u$ratan Buda dini, krsa zamanda kendine inanan Uygur topluluklarrnr prsrnk, hig bir iddiasr olmryan uyuquk bir kitle hAline getirmiqtir. Uygur'larrn, Allah hidAyetine giden yolda bu defa kargrlarma isldm Dini qrkmrg ve onlar isldm dininin yeni, zinde, iman hakikatlan, bir diier ifide ile"Kuran" ve "EzAn" sesi ile kargr kargrya gelmiqlerdir. Evet, Ceyhun havzasrndan Tiirk yurtlarrna giren; "Baykent, Buhara ve Semerkant gibi Tirk gehirlerinde griglii bir varl* hAline gelen ve krsa zamandaTann da{lannrn eteklerine ulagan isl6m dini, gerek Manihaizm, gerekse Budizmin tortu niteli$indeki inanqlanna, Uygurlar arasmda yaqama Qansl vermemig ve bu karanhk topraklar, islAm hidAyet grineqinin aydrnlattr$r bereketli, aydrnhk bir iilke olmuqtur.

isl6m Dini her ne kadar bu ilk hamle yrllarrnda dtiiken'e

9

8

o asil mticadelesini dtiiken llyguilan arasrnda cleiil, ozellikle Turfan Uygrlan arasrnda vermiq ve bu top-

{ollann akrl hocalan olmuglar, onlann devlet kadrolarrnda qok

raklarda Hz. Peygamber'in ilk niibtivvet yrllarrnda olduSu gibi; imanla ktfriin, hidayetle dalaletin, hakla batrhn, zulmetle nurun kryamete kadar olan mticadelesinde bir "ildhi destan" devri yagamrqtrr.

Ne varki, Turfan Uygurlarurrn miisltiman olmalan hiq de kolay olmamrgtrr. Mahm0d el-Kapgari onlarr "en katr kafirler" olarak saymqtr ki bu, qok do$ru bir tesbit olmahdrr. Zird, islAm dininin Uygurlar arasndaki bu ilk miicAdele yrllarr bize onun, Hz. Peygamberle Kureyg ulularr arasrnda geqen getin, kanh miicddele, y Ani " Me clin e d ea rini " hatrrlatmaktadrr. Nevarki Uygurlarr "iman" ululufuna gotiiren bu miicAdele de; tlz. Peygamber'in mribarek yerini, Ttirktin Allahn hiddyetine giden yolda ulu atasr olan,Abdii'l-Kenrn Satuk Bu$ra Han ve "sahabe"nin yerini ise, onun ddetA bir sahabe neslini andrran cihad erleri almrglar vellygur kdfirlerinekarqr "cihdd" gorevini bilfiil onlar yiiklenmiqlerdir. Boylesine getin bir rnticadeledell sonra Uyguilarda ister istemez kenclilerini bu "Yeni l)in"in ilAhi cazibesine kaptrmtqlar, zorla da olsa miisliiman olmuqlar, fakat zorlu, giiqlii, nAzik, medeni, miisliiman olmuglardrr. Oyte ya, Allahrn dininin aziz olmasrnr, kendileri iqin herEeyin iistiinde qok yiice bir gaye olarak kabul eden Karahanh Gazi Hakanlan "Haytr!" Allahrn hidayetine giden yolda Tiirk milletinin ulu atalarr, yahn krhnq bu en kah kAfir Uygurlarm kargntna dikilmigler ve onlarr biittin giiqleri ile miisltiman olmaya qa$trmrqlar ve bunda biiynk iilqiide muvaffak olmuqlardrr. Bciylece islAm Tarihinde, Orta Asya bozkrrlarrnda bir eqi ve benzeri olmayan gok kanh bir dini mi.icadele, bir "ilahi dest&n" devri veya bir bnyiik 'isl6m inktlilbt"da baqlamrg oluyordu' Zira, LJygurlar arasrnda meydana gelen bu biiyi.ik islAm inkrlAbrnrn gerqeklegti$i devirlere qok yakrn bir zamanda yaQayan ve bu topraklarda geligerr ilk istAm k0ltur ve medeniyetinin en cinde gelen temsilcileri arasmda zikredece$imiz

ulaqmrEsa da

Evet, mukaddes Otriken, bugtinkri iq Mof,olistanda ilk "Tiirk Uygur Deoletini" kuran ve tarihlere genellikle Dokuz Oiuz Tiirk Boylan olarak gegen bu yan gogebe Tiirk boylarr,

Krgrz felfrketinden sonra Turfan, Kogu, Beg Bal* bcilgelerine gelmiqler ve Tanrr daSlanrun golgesinin diiEti.i$ri bu geniq topraklarda, Trirkiirt devlet kurma dehasmt bir kere daha kanrtlamrqlar ve burada tarihin altrn sayfalanna geqen yeni bir Uygur Tiirk Dealeti daha kurmuElardrr. Onceleri Mani dinine giren, sonralau Budizme geqen ve en sonunda islilmiyeti di$er Tiirk boylarr gibi milli bir din, bir yagayrq tarzr,

bir ktiltiir yiiceli$i ve bir btiyiik medeniyet yolu

olarak seqen ve kabul eden Turfan Uyguilan, bu dinlerin verdikleri ortak de$erler, hele hele islam dininin verdi$i yeni bir ruh ve dinamizmle Orta Asya TiirkltiSi.iniin "Hayrr!" belki de bittin Asya kavimlerini kendi devirlerinde en medeni temsilcileri olmuglardrr.

Matbayr belki ilk defa onlar icad etmigler, qiai ynzstntn drqrnda yeni bir "alffrbe" benimsemiqler, bciylece kendi islami de$er ve ktilti.irel zenginliklerini geligtirmiglerdir. Yeni alffrbe, Turfan Uygur devletinin resmi rnuhaberat yazrsr oldu$u gibi, yine bu alfdbe ile bir gok dini metinler yaztlmlq/ aynca Tiirk'iin devlet kurma gelene$i ve felsefesinin ilk islArni iirrinii olan "Kudatgu Bilik" te, yine bu yeni Uygur alfAbesi ile yazrlmrqtrr. Boylece bu medeni Uygurlar bir zaman sonra istikl6llerini kaybettikieri halde, daha sonra gelen Ttirk Boylan, meselA Mo-

onemli gtirevler almrglardrr.

il

l0 bi.iynk devlet adamr, briynk bilgin Yusuf Has HAcib ve Ttirk dili ve edebiydtmrn kendi asnnda en biiyrik mimarr olan Mahmud

el-Kaggari'nin o dev eserini okuyanlar, bu getin mticAdele ve isldm inkrlAbrnln ne kadar zor gartlar altrnda cerey;u:l ettiSini hayretler iginde gcireceklerdir.

Yusuf Has HAcip, btiytik Kara Hanh devlet adamr (do$. 1,079) Kuilatgu Bilrk adrndaki krymetli eserinde, Kara Hanlilarla Uygurlar arasrndaki bu gok katr iman-ktiftir mi.icAdelesine brittin varh$r ile sAhip Ekmq, onlarrn baganh olmalan igin qrrprnrp durmug, onlara briyiik hedefler gtistermig dini btitiin bir mtishimandrr. Hele hele KaEgari; Uygur islAn inkrlabmr tarihe maletmiq biiytik hizmetleri olmug bir

ve bu gtinlere kadar gelmesinde qok

Trirk bilginidir. O; Diaanii'l-Lu{at et-Tiirk adrnr vercliSi krymetli eserinde bu ilAhi destanrn halkrn mageri vicdanna yansryan ycinii, daha aqrk bir ifAde ile onlarrn bir gcintil cogkusunu andrran qiirlerini belki denizden bir damla olarak zikretmiq ve bizlere bir irfAn hazinesi brakarak gdeiip gitmigtir. Ne varki Uygurlar arasrnda islAmiyetin yayrlmasma asil cinciiltik edenler, bu il6hi destanm asrl kahramanlan, eli bayrakh cihad erleri, buna goni.il veren O, Tann yolunun nur yiizlii rehberleri, Trirk islam tarihine pek fazla bir malzeme brrakmadan kendi uhrevi Alemlerine qekilip gitmiglerdir. Oyle tahmin ediyoruz ki Kaggarh Mahmud (ol. 1030) krymetli eseri olan Diztanii'l Lii{at et-Tiirk'ii yazdrsr srralarda Uy-

gurlar arasrnda islamlagma siireci de qoktan kendini tamamlamq oluyordu. Kaggari bu kanh mticadelenin halkm mageri algrsma malolmug giirleri, hem Kara Hanh cihad erleri, ve hem de miisltiman Uygurlardan dinlemig ve kryrnetli eserinde, birazda Arap dil bilginlerine cizenerek onlarr edebi

"geohhid" yani, metin bilgisi olarak zikretmig ve boylece farkrnda olmaksrzrn bu biiynk islim inkrldbmm boyutlarrnr ortaya koymuqtur. Artrk asrl bu kanh mucadelelerden sonradrr ki; bugiinkti "DoEu Tiirkistan llyy, Yuttlan" Qin Seddine kadar yayrlan bu geniq topraklar, tslam dizi sAyesindebu "gekik giizlii, yuaailak yAttii, giizel gtiriiniiglii",* medeni llygurlann kutsal bir aatant olmuqtur.Bu mtibarek topraklar asrl bundan sonradrr ki, onlarrn dirisi ve oliisiinii, o kuytu bagnnda saklayarakbu giinlere kadar getirmig ve yannlara, kryamete kadar da gottirecektir ' Zira, islAm dini onlann geqmiqte olduSu gibi bu giinde "millet sevgisi" ve "patan peraerlik"lerinin de yegAne kayna$rdrr' Gerqekte,

Wgw Tiirkleri; onlarrn tarihi, sosyal ve siyAsi ya-

prlan, medeni yaqayrglarr hakkrnda bu gtin, dtinya gaprnda baq dondi.irticii qahgmalar yaprlmakta, bir qok kitap ve bir o kadar da ciddi araqtrrma ve makaleler yayrnlanmaktadrr. Ne varki, dif,er Ttirk boylannda oldu$u gibi, Uygurlar arasrnda da islamiyetin nasrl yayrldr$r, bu yonde giriqilen qetin mticadele ve gekilen srkmtrlar hakkrnda hem kendi, hem de yabancr tarihgiler tarafindan hiqbir ciddi qahqma yaprlmamrgtrr' Daha agrk bir ifade tle Karu Hanh gdzi hiikiimdarlarrmn parlak krlrnglarrnrn uqlan ile yazdrklarr mtibArek "llyg, islam Dest

ant " henijrz yazrlmamrgtrr.

Bunda isimlerini burada saymak istemedi$imiz kendi tarihgilerimizinde buyi.ik bir ihmAli soz konusudur. Onlar, Uygurlann, sAdece siyAsi tarihi, medeni yonleri ile meggul olmuglar ve Uygurlan; Manihaizm ve Budizmin Adeta gok gnglti bir gampiyonlarr olarak gd,stermede ltizumsuz bir yarrga girmiqler ve boyle yaparkende onlarrn bugiinkii asrl vatan bekgileri

olan "DoEu Tiirkistan LIVgu, Tiirklii$iinii" hatrrlamak li- Hz. Peygamberin T0rkler hakkrndaki hadislerinin if6desidir.

l3

t2

iqte bizim bu mtitevAzi aragtrrmamrzda ilk defa "Uygurlann miisliimanh{r" iizerinde durulmug, baqta Diafrnii'lLugdt et-'Iiirk ve Kudatgr Bilik olmak tizere temel milli ve islAmi kaynaklanm bu konudaki rivAyetleri titiz bir gekilde ele alrnmrq ve llygur isldm tnhtfrfu ilk defa, hemde britrin canhhsr ile okuyucularn grizleri onrine serilmigtir. Briylece Uygurlann islnmi geqmigi bir btitiiur olarak ortaya konuldu$u gibi, Uygur Tiirk tarih ve medeniyetinin oturdu$u zeminde, britrintiyle ay-

Yine bu miitevAzi qahgmalarrmrzla, bir gerqek btittiniiyle bir kere daha ortaya grkmrgtrr. O da; di$er Tiirk boylan igin olduf,u gibi, Uygur Tiirk Boylan'nrn miisl0man olmalan da tam bir "hidfryet firttnasr" bundan da cite, gergek manada bk "irflht Destant"dt Bu destan; Kara Hanlilaila Uyguflar arasrnila baglayan bir dalalet oe hidayet miicfrd.elesinde ortaya gtkmtg, Uygu, ae Katfl Hanh Tiirklerinin mageri oicdanlannda gekillenmig, bir imani cogku oe bir giir seli hdlinile senelerce ililen ile, dilden dile anlatimrg ae insanlann giinliinile bir iltk iman nefesi gibi akmtg oe bu genig topraklarda bir bahar yeli, bir deli iizgm gibi esmig ae onlara senelerce bir ruh yiiceli[i ae itnan tazeli{i aermigtit. llygur islfrm Destanmm klasik manada dcirt krtahk giirler halinde dile getirildif,i ve gok uzun oldu$u anlagrlmaktadrr. Ne varki Sartuk Bu$ra Han ve onun qahsmda Kara Hanlilann lslAma yoneliqlerini anlatan "Satuk Bu{ra Hnt Destan " sadece anlatrlmakla kalmamrq bir "Tezkere" hilinde yazrlmrg ve bugiinlere kadar gelmiqtir. Ne varki Uygur isldm destanr boyle ol-

drnlatrlmak istenilmiqtir.

mamrqtrr.

Bu araqtrmamrzda bununla da yetinilmemiq ve Uygur siyAsi tarihinin bazr temel taqlan yerli yerine oturtulmak ister"rilmigtir. Bundan maksadrmrz Temim b. Bahr el-Mutawai Ebff Diilef Misar b. Miihelhil ve Wang Yende gibi, Arap ve Qinli gezginlerin muhtelif devirlerde Uygur yurtlarma yapmrq olduklarr seyAhat ve bununla ilgili "gezi notlart"drr.

Belki kendi devrinin en heyecanh destanlanndan biri olan bu destan, gerek o altrn nesil, gerekse parlak krhnglan ve mtibarek kanlan ile onu yaratan gAzi kahramanlarrn, kendi manevi alemlerine gekilip gitmeleri ve zamanla, bu destan isyan denizinde bo$ulup gitmigtir. Ancak Uygur islAm destanrndan belki denizden bir damla misAli, biiynk Ttrk dtiqiiniirti, Tiirk milliyetgisi Mahmud el-Kaggarinin bize naklettiSi ddrtli.ik krtalar kalmrgtrrki bu krtalar bile bize llygur islfrm Destanrhm ihtigamr hakkrnda qok irnemli fikirler vermektedir.

zumunu bile duymamqlardrr. Bize gore bu, bedbaht bir keyfiyettir.

Di$er taraftan Uygurlann miislumanh$r konusunda yazrlanlar ise, ne yazrk ki; kitap sayfalan arasrna srkqtrnlmrg, iistelik bu biiytik "i6ht ittkililbr" izah etmekten uzak bir krsrm ytizeysel gcirdq, bir kaq tutarsrz crimle ve gerekti$inde sadece bir kag paragraftan ibaret subjektif aqrklamalardrr. Ne varki onlar bu yiizeysel goriqlerinde Uygwlarur ancak XV. asrrda miisliiman olduklanru iddia etmiqlerdir ki bu inarulacak bir durum de$il, bundan da ote bir tarih sefAletidir.

Bu aragtrmamlzda sriz konusu gezginlerin seyAhat ve gezi notlarr ele alnmrg ve onlarrn ilk defa "llygur islfrm realitesi" agrsmdan genel bir de$erlendirmesi yaprlmrg ve qok ilginq bazr neticeler elde edilmiEtir. Bciylece Uygur Trirk tarihinin bir qok meseleleri aydrnlatrlmrq ve ternel taqlan da yerli yerine oturtulmugtur.

MAmdfih biz bu EahEmamzda iqte boylesine 6nemli bir konu i.izerinde durduk. 6nce llyguilanr miisltiman olugunu giin yiiztine grkarmaya gahgtrk. Bu crimleden olmak iizere temel

l-5

t4

islAmi kaynaklarrn bu konulardaki rivAyetlerini briytik bir sabrr ve gok yo$un bir titizlikle def,erlendirdik, bu yonde yaprlmrg araEtrrmalarr inadla gozden geqirdik, siydsi Uygur tarihqileriin

bir qok konularda olduSu gibi bu konularda da ne kadar yetersiz olduklarul ortaya koyduk. Bciylece Uygurlann miishiman olmalarr ile ilgili bu nAciz ve kendi sahasrndaki tek eser ortaya

bir manada qarprtrlmrq bir Uygur tarihinin bir qok temel taglarmrn yerli yerine oturtulmasr idi. grkmrg oldu. Bu

Biz bu araEtrrmamrzla bir qey daha yaptrk. O da, Uygurlar arasrnda islAmiyetin yayrlmasr deSil, heni.iz yazrlmamrq "llypr

isl6m Destanr" bir di$er ifAde ile qekli manada olmasa bile, gerqek manada onu; hem de btitiin canhh$r ile ortaya koyduk. Bu; bitrin ilmi hayatr ve akademik gahgmalartrv Orta-Asya ve Turan Yutdu olaylan ve Tilrk-islfrm gizgisine sarfetmig bir "Miiellif" igin ulaqabilece$i qok briytik bir mutluluk olmahdrr. Oyle temenni ediyoruzki Uygur islAm destanrnr yaratan o gAzi kahramanlarrn bu grinkti Eerefli torunlarr, Uygur vatanperverleri, yazarlar, qairler ve edipler, hele hele bizim bu nAciz eserimizden sonra, ona ycinelecekler ve Uygur islAm destanr bir edebi eser, bir roman olarak yeniden kaleme alacaklardrr.

Difer taraftan Uygurlarn miisli.imanh$r sAdece bir "ilAht Destan" de$il, bundan da ote; bu geniq topraklar ve cof,rafi bolgeleri miishiman Uygur Tiirklerine ebedi bir "Vatan yaptna" mticAdelesidir. Uygurlarrn bu getin mticAdeleleri sAyesinde, isldm dini; btittin Eski ve Orta Qa$lar boyunca bir qok din ve kiiltrirlerin merkezi olan bu topraklardan, Manihaizm, Budizm, Mecfisilik ve Hrristiyanl* gtbi eski Ari ve Sdmt dinlerini bu topraklardan srinip grkarmrg, Uygurlann kalb ve gcinullerini, onlarrn tortu niteli$indeki
ile islAm'ur cizyurdu ve kryAmete kadar siirtip gidecek

olan

Uygur Ttirk varh$rnrn mtibArekbfu "oatanr" olmuqtur. Biitrin bu hayrrh geligmeler sebebiyledirki; bu grinkti yaBrz qehreli, yigit yaprh UYGUR TURKLERI; o qanh ecdadlannrn kahraman torunlan; tam on asrr cince sahip olduklarr bu yurtlannr yine islimrn verdigi celAdetle taqryla topra$r ile korumuglar, bu topraklan mtibArek kanlarr ile yoSurmuqlar bir gok cami, mescid, medrese, han, hamam kervansaraylar yapmrqlar, kendi dil, kiiltrir, sanat ve edebiyat eserleri ile suslemigler ve miibArek bir vatan co$rafyasr haline getirmiglerdir. Artrk bu ugsuz bucaksrz do$u Asya steplerinde, yedi kat goklerin sahibine ulagmak iizere ve bir ilAhi u$ultu halinde "Tekbir", "EzAn" ve "Kuran" sesleri ytikselmiqti. igte bu yiiit insanlar, bundan bdyle hem islAmrn ebed mtiddet yurdu olan bu topraklar, hem de bu topraklarda yi.ikselenbtJ "Ezan", "Tekbit" ve "Kuttt " seslerinin sarsrlmaz bekgileri olacaklardr. 6yle inanryoruzki onlarrn bu bekqili$i "Tiirk Diinyast" her tiirlii gartlar altrnda ve "Tutafl Yurdu" adrna kryamete kadar devam edecektir.

KONYA,2OO3

Prof. Dr. Zekeriya KiTAPQI

l7

iqirunnxir,nn

SemmAh b. DrrAre Ne

6ns6z

Diyor....

.............48

Savfa No.

B6$ii Ka$an ve Manihei2m................. ......................50 Bo$n Ka$an'rn Manihaizmle KarqrIaEmasr................................51

....'."...s

GokTi.irkler'inKaprsrnrQalanFelAket........ ............52 TunBaSaTarkan'nKarqrQrkmasr............... ..........54

Yayrhqr Manihaizmin Biiyiik Baqarrlan...

Mani Dininin Uygurlar Arasmda

riniNci n6rUna

OrUxex uycuRlAnt vENi r0nr UYGUR nuvrE:riniru runurugu............... .-...-.......'......'.27 r.

..-..--.......-........27 Uygurlar'rn Tarih Sahnesine Qrkrqr.. 30 .......................' Yeni Uygur Devletinin Qehirleri; Kara Balgasun "...'.....31 Yukarr Nuqcan.......

.......'...32

...............'..' 32 Moyon Qor ve Yeni Uygur Devleti'....... .........33 islAm Co$rafyacrlarr Ne Diyor?'. Talas Savagr ve Qarprtrlan Bir Tarih Olayrnrn Gergek

Yi.i2ii............

......"'....36

Taqkent Tiirk Beyinin Of, lunun Yeni Arayrglan............'..

......

". 37

TalasSavaqrnrnKiiltiirelSonucu;Ka$rt...........'.....39

...'..'.....41 Tarih Objektifinde Talas Savaqr ................... -... 42 ................. Uygurlarr'.. ve Ottiken Talas Savagr, Moyon Qor ."..'............"" 44 Talas Hezimeti ve Qinliler ............'..'.'. .....................45 Devleti Uygur Moyon Qor ve Ottiken --

II. B6CU KAGAN Manihaizmin Uygurlann Resmi Dini .---...'"'....'."'.""'47 O1ugu......... BoSii Kafian ve Uygur

Ka$anhf,r...

........57

Manihaizmin Uygur Yurtlannda Yayrlmasr Meselesi ............... 58 Manihaizm'le Gelen Biiyiik Felaket .........................59 Manihaizm ve SoSd AlfAbesi ...............61 Yeni Uygur AlfAbesi .........62

OTUTEN UYGUR TUNX BOYLARI ARAsINDA isrAuiYEr

Bahvan

.............55

-.-'...-......'..........'47

III. ABBASiLER'iN DoCu

rUnxisreN uycuR

poririxlsr

rUnxrnni

ve ........................ds

Temim b. Bahr Uygur Yurtlarrnda .................."......65 Ebfi Ca'fer el-Mansur'un Do$u Politikasr ...............65

.......................56 Qin'e Yerleqen ilk Mtisliimanlar........ el-Mehdi ve Do$u Tiirk Beylerini islArn'a Qairrsr...................... 68 Karluk Yabgusunun Miisltiman Olmasr .................69 Temim b. Bahr'rn Uygur Ka$anrna Gtrnderilmesi...................... 70

el-Mutavvai Kimi Ziyaret

Etmiqtir?...

Tarihqiler Ne Diyor? Temim b. Bahr Ttirk Yurtlarmda........... el-Mutawai Uygur KaSanrnrn Huzurunda

Ilir Di$er Ttirk Hakanrnrn islima

Qa$rrhqr

......................72 .........73 ...................75 ............78 ...........80

Manihaizmin Parlak Dcinemi ve Yeni Ka$anlar Devri ..............81 Otriken Uygur Devletinin Y*rhqr ......83 Ottiken Uygurlarr Arasmda islAmiyet.... .................84 Mtishiman Tdcirler ig Baqrnda.. ..........85 Gontil Erlerinin Faaliyetleri. I{afi' b. el-Leys'in

Faaliyetleri

...............90

l9

t8

Uygurlarrn Da$hsr ve Yeni Yurt Arayrglarr"........................'..." Turrfan'a Giden

Yo1...............

91

.....'.'......'...93

W*g

Gergeii

Yande ve Tiirkistandaki islimi Wang Yande'nin Qeligkileri

........128 GeligmeIer.................... 1 30 ...............132

Uygur SiyAsi Tarihqileri Nigin Susuyor? .................................... 133 Wang-Yande'nin Ziyaret Tarihi Do$rumudur? ........................ 135 Turfan Uygurlannda islAm QafaSrnur Atmasr.......................... 135

ixir.{ci u6ruNl islAm HidAyetine Giden Yolda Turfan Uygurlan Arasrnda

6Nsdz

Qinli S;eyyah Wang Yande ve islAm

UqUrucu sdr0rvr

MANiHAiZM ve BUDiZM .........e7

AYAdA KALKMASI..... ".".... 102 ...'..l0z Uygurlarr Turfan Dinler Arasr Miicadelede .......................102 Yeni Uygur Devletinin Kurulugu'.'. ......103 Uakimiyeti....'........ itahi Uygur Ka$anlarrnrn .....' 105 idikut Uygur Devleti Turfan Havzasr: Onemli Din ve Kiilti.ir Merkezi ...................... 105 Koqo; Eski Bir Din ve Kiiltiir Merkezi...... '.'...........108 Beq Bahk; Yeni Uygur Devletinin Yazhk Baqkenti ......'........... 1 10 Turfan: Eski Din ve Ki.iltiirlerin Mozeyik $ehri.........'.............. 111 ...'..113 Hoten; Biiyiik Din Ki.iltir ve TicAret Merkezi

TURFAN UYGUR TUNT BOYLARI ARASINDA iSTAUiVET

I. TURFAN UYGURLARININ

'....'..'.115 Hami veya Kamul Qehri............ Bri$n Tekin ve Turfan Uygurlannrn Yiikselmesi'................'.... 1 16 Turfan Uygurlarr Yol Ayrnmrnda.....'.......' ...'....--..I77

tt. isLAM HIDNYSTiNE GiDEN YOLDA UYGURLAR ARASINDA MANiHAiZM VC BUDiZM "."...120 ........120 isldma Giden Yolda Manihaizm -.."...'.'....'....'122 Manihaizm: Yeni Krrallar Dini........... iq Asya.. '..".....124 Budizmin DoSuqu ve islAma Giden Yolda Uygurlar Arasrnda Budizm.....'.'... "..-'....' 125

Qinli Seyyah Wang- Yande'nin ilginq MtiqAhedele ri .'... "......... 727

I.

SAMANILERDEVRI

......................141

IslAm HidAyet Giineqinin Dogu Tiirkistan Uygur Yurtlarmr Yeniden Aydrn1atmasr.................. .........141 Turfan Havzasr Eski Dinlerin U$rak Yeri..................................141 Turfan Havzasr ve Mtisltiman Tiirk Tacirleri....................,.......1.42

Milsliiman Tiirk Tacirleri ve Uygur Yurtlannda

islAmiyet.....

...........145 Batrh Yazar L. Ligeti'nin isyan Etmesi........................................1.47

islAma Giden Yolda Samaniler... ........1.4g Uygur Ka$anr Samani Emirinin Karqmmda ........151 Uygur Ka$anhnrn SAmdni Emirligi Tehdit Etmesi .................. 153 Uygur Ka$anr'mn Evlenme Teklifi......... ...............154 Eb0 Diilef in Verdigi Bilgiler........ Ebfr Diilef

Yanrhyor....

....15d

Ebff Diilef in Yeniden DeSerlendirilmesi ..............L57 .....................159 Qin - Uygur Qeliqkisi...... Senda-Bil $ehri Neresidir?............. .....160

Ebfi Dtilef in Wang-Yande ile Kargrlagtrrdmasr ...................... 1()z Senda-Bil Qehri Koqu $ehrinin Ta Kendisidir...........................164

2t

20

Mi.isli.im Samani Emirinin Uygur Ka$annm Krzr

ile Evlenmesi.................. islAm HidAyet Frrtnast Uygur Yurtlannda

...........165 ....'.....158

islAm Dininin Sosyal Etkisi...........

Basmrllar-Uygurlar ve islAmiyet

II. KARAHANLILAR DEVRi: Tann DaSlannrn ..'..............L7L Eteklerinde Duyulan ilk Ezan Sesleri Satuk Bu$ra Han'rn Yeni Misyonu................... .....'177 Uygurlar islAm HidAyetiyle Kargr Kargrya....'.'........................172 Uy gur Yurtlarrndaki Yeni iman Kiiftir Miicadelesi. ................. 17 6 ...................'...In Kara Hanlr Gazileri Hoten Ontinde ........'.........'.... 178 Ontinde ve Kara Kuca islAm Mticahidleri $ehir

Yeni Uygur islAm Destanr.................... ....'........'....'.179 Musa Bu$ra Han Uygur Yurtlarrnda Kara Hanh isldm Ordusu ve Hoten Seferi.................................183 ..........183 Kara Hanh Cihad Ordularrnrn Ozellikleri..

Hoten'inBirislAm$ehriOlmasr....................'........185 Alp Tekin GAzinin MrnSlak Seferi Mrnilak Destamnrn $iirleri

..........

.....'....'...' 186

......:..............

.......213

Kara Hanh Gazileri Basmrllar Karqsmda.. ..........21s Bekeq Arslan Tekin ve Yeni Basmrl isldm Destanr ...................2L6

KaqgariBuDestamNasrlAnlatryor?...........

.........218

Basmil idikutunun Son

.........21g

QrrprnrEl.................

Uygur Yurtlanna Dikilen isldm Sancagr..................................-.ZZO Tavgag Bu$ra Han ve Uygur idikutlan.... .............222 Yusuf Has Hacibe G
Sonug..........

.........291

..............'787

USrak Akmcrlarr Kara Hanhlarla Uygurlar Kargtsurda ......... 189 Alp Tekin Gazinin Kinkent ve Kocu'ya Giriqi .........................' 190 Alp Tekin Gazi'nin Qehid OImasr.................. ........'192

..................193 Uygur islAm Destarundan Manzaralar Kara Hanh-UygurHarblerinin De$erlendirilmesi .................... 195 Kara Hanhlarla Qarprgan Uygur Ka$anlan Kimlerdir ...........796 Qinli Seyyah Wang Yande Yanrlmtyor mu? ............. ................. 197 Uygur idikutlarr ve Kara Hanh KaSanlarr ................................199 ...........200 Hoten Ayak1anmas1.................. .....'207 Hoten'in Ele Gegirilmesi..........,.... Hoten Bir islAm $ehri Oluyor................... ..............202 Uygur ve Hrtay Hanlarrnrn isldm'a KarEr ittifak

Arayrglan

Hrtay Hanrnrn Sultan Mahmud'a Yazdr$r Mektup.................. 205 Uygur idikutu'nun Sultan Mahmud'a YazdrSr Mektup.......... 20g Elqilik Heyetleri Sultamn Huzurunda ...................210

.............203

III. Mo6oLLAR DEvRi uyg* idikutlannrn islAma Boyun E$mesi........

Mo$ollar'rn Tarih Sahnesine Qrkrqr..:.........................................233

ilk Uogot Uygur lligkileri .;.....................................233 Mo$ollar; Uygur Yurtlarndaki islAm Realitesi.........................235 Nayman Komutanr Ktigltik'tin Aya$a Kalkmasr...................... 236 Asrl Biiyiik Hoten Faciasr ..................238 $ehir Halkrnrn Bir Meydanda Toplatrlmasr..............................299

imam AlAuddin el-Hoteni'nin idam EdiImesi........................... 240 Hotendeki Dini Teror ,..242 Beq Bahktaki Mtisliiman Uygur Katliamr...... .......243

Uygur idikutu Sahndrnrn Baqrna Gelenler Tekmiq'in Miisliiman Olmasr

..........2M ............246

22

Mo$ol idArecileri ve Uygur Miisltimanlan................................247 Uygur Beyi'nin Tticcar Bir Miisliimanr Zorlamasr.................... 248 Hrzrr Hoca Han ve Uygur idikutlarr Kargrsrnda .....................249 Hrzrr Hoca Han'n Uygur idikutuna Son Darbesi .................... 251 lslim Dini Uygurlarrn Milli Dini Oluyor........ ......253 Uygurlarrn islAm Ktiltiir ve Medeniyetindeki Yeri ............. ..... 254

DORDONCU NOTUNA I. EBO DULET MiSAR B. MUHELHiL Tiirk Yurtlannda Bir Arap Gezgini Orta Asya ve Arap Gezginleri... EbO

Dtilef

Kimdir?......

.........263

....2&

Ebu Dtilef in Uygur Yurtlarrna SeyAhate Qrkmasr...... ..............26 EbO Diilef Tiirk Yurtlannda; Harkdh, Tahtah ve BacAlar.. ......26 Peqenek CiSil ve Ba$raglar.... .............269

O$uzlar ve Dokuz Ofruzlar...... Kugrzlar ve Karluklar................... Kutluklar, Hrtaylar ve Behiy'ler

..........27L ......272 .........273

II. EBO DULEF MiSAR r. prUHErUiL ve Gezi Notlannrn Genel Bir De$erlendirmesi

Hargfilar Tahtahlar Bacalar........ Peqenekler Qi[i11er....... EbO

Diilef in GormediSi

Ba$raqlar.... Tibetliler Kimaklar....

.....276 ....276

...,277 .......................278 ........................279 .......................279

Hususlar

....280 ....................... 281

......283 .......................283

ninixci

sOrUN,I

OTUrcEN

rUnx BoYLARI ARASINDA isrAuivEr

UYGUR

26

I. "Sen Ey UIU

dTUXEN UYGURLARI yENi TURK UYGUR DEVLETiNiN runurugu

Ka{an!

Ejderhah tahtta kollanm gererek otur. Anta, oezir yiinetimde ileniz ue dad kailar iizel bir yetkiye sahip olmah. Dealet iddresinde kanunlar oe frmirlere itaat edilffieli. itdhi merhamet ae indyete giioenilmeliilir,

igte bizim erkdn-t dealetten istedi$imiz lardr!"

bun-

lJy gurl ar' n T atih

S

ahne sine Qrkr Et :

llygwlar; islAm hidayet cAzibesine kendini kaptrran ve yaqadrklarr topraklarda btiyi.ik bir var olma mticadalesi veren ve milli varhklarnt bu gi.inlere kadar getiren en biiyiik Ti.irk boylarmdan biridir. Onlarm ktikti de di$er bir qok Ttirk boylan gibi milli destanlarrmrzln en biiynk kahramanlarrndan biri ve yan peygamber yaradrhqh O6la Gergekte

Ka$an'a kadar dayanmaktadrrl.

bu

Onceleri Hunlar, daha sonra Giik Tiirklerle birlikte olan qok kalabahk Uygur boylarr, sonralan Orta Asya boz-

krrlarmda kurulan bu biiynk Girk Tiirk imparatorlu$unun asrl vArisi olmuglar, bundan da iite bir btiyrik devlet kurarak insanlrk tarihinde derin izler brrakmrglardv (744)'. D-evletin asli unsurla n "Dokuz O{uz" ve On llygur" boylarr idi3. Yeni Uygur Devletinin kurucusu, kendi asrl adr bir yana, bundan boyle Ti.irk devlet gelene$ine gcire yan dini bir unvan 2.V., Oluz De3lanl, lslanbul, 1982' s. 20, "Oguz' kAfirlerte yapt$r bu savaglardan sonra, attndan inince alttn evin kurulmastnl buyurdu ve orada kenditaraltarlan ve dostlan ile bir toy yapt. Kendine yardlm etmek ozere iltihak etmi$ olan bir kavme "llygur" adrnr verdi. T0rk dilinde 'izinden giden uyan demektir.' Uygur kelimesinin etimololik yaprsr hakkrnda bkz. Hatipoglu, V.' Tiirk Tarihinin Baglangtcl, T0rkoloii Dergisi, Vlll. 1979' s' 45-51' Ogel' B.' Uygurlarrn Menge Efsanesi, DTCF. Dergisi, 1948, Vl. 1'2' Togan V.' Um0mi Tiirk Tarihine Glrig, istanbul, 1981, s. 147. 2izgi,6., Uygurlarrn Siyisi ve K0lt0rel Tarihi, Ankara, 1987' s. ll vd. Rasonyi, 1., Tarihte T0rkl0k, Ankara, 1988, s. 104. 3 Hamilton, J., Toquz{guz et On Uygur, Journal Asiatique, 1962' s. 39'40. 1 Togan,

OTUKEN UYC;UR T'URK BOYLATT] ARASINDA ISLAMIYET

28 . ZEKERIYA KITAPCI sahibi olan "Kutlu Bilge Kiil Ka{an" unvanr ile anrlacaktr4. Ona, Uygur Ka$anhk tahtrna oturmadan
Ey UIu Kaian! Ejilerhah tahtta kollanw

gererek

otut, ama oezir yiinetimile deniz oe da! kadar iizel bir yetkiye sfrhip olmah, Deplet iddresinde kanunlar ae dmitlete itaat edilmili, il6hi nerhamet oe inilyete giiaenilmelidir. igte b izim etkfrn - r d eo I e tt en i s t e ilifimi z bunl ar d.r'E . Di$er Ti.irk Kaganlarr, meseld Giik Tii*lerde oldu$u gibi, Uygur Kaganlannm da egemenlig'i ilahi, di$er bir ifAde ile onlar; bu yiice kudretin, yaniUlu Tanrtntn yer yi.iziindeki tek temsilcileri idi. Bu bakrmdan Uygur Ka$anlanna da kutsal kaSanlrk tahtrna oturduklannda; "Giin Tengride Kut Bolmry" veya "Ay Tengide Kut Bolmtg" gibi il6hi unvanlar verilmig ve boylece onlann egemenlik ve hdkimiyetlerinin bir ildhi kaynaf,a dayandr$r vurgulanmrqtrr. Nitekim Kutlu Bilge Kiil Ka$an oldtikten sonra onun anlslna o$lu tarafrndan diktirilmig olan "$ine-Usu" yazrtrnda: ",,giik yer emtetti, Giik (Tanrr) Httuo erdi ;' denilmiqtir6.

Yeni devletin baEkenti, btiyi.ik Uygur Ka$anrnrn asrl ordugAhrnrn civannda ve Karakurum'a yakrn bir yerde yeni bir gehir olarak kurulanZ Karu Balgasut veya Ordu Bal* idi. Devletin ana unsurlannr daha ziyade islAmi kaynaklarda "Dokuz O{uzlar" olarak bilinen kalabahk Trirk boylarr teEkil ediyordu. Daha sonralan bunlara,"llg O{uzlar" denilen Kara izgi, 6., a.g.e., s. 14, c6meg, S., Uygur T0rkleri Tarihi ve K0ltiirii, Ankara, 1997, s.23. 5 Gumil6v, L.N., Eski T0rkler, lstanbul, 1999, s. 515. 6 Orkun, H.N., Eski Tiirk Yazrtlar, Ankara, 1987, s. 168 vd. 7 Barthold, W., Orta Asya T0rk Tarihi Hakkrnda Dersler, Ankara, 1 975, s. 60.

.

29

tuklar ve Basmrllarda katrlmrg ve boylece yeni devlet gok daha giiqlii ve bir manada federal bir devlet hAline gelmiqtirS. Gerqekte Kafluklar, Yeni Uygur federe devletinin en sadrk en gtivenilir temel dinamiklerinden birini olugturuyorlardr. Bu bakrmdan onlann hiiktimdarr da Uygur devlet iddresinde qok onemli bir yer olan "Sol Yabgu" ma' kamrna getirilmiqtig . Karluklar 840 yrh yani; Uygurlar, Krrgrzlara mailup oluncaya kadar resmen, Uygur devletine ba$hhklarrnr devam ettirmigler ve yeni Uygur Tiirk devletine qok bnyiik hizmetlerde bulunmuqlardrr' Temel islami kaynaklardan biri olan Hudfidu'l-Alemile bizlere, Dokuz Oduz, bir di$er ifAde ile yeni Uygur iilkesi ve onlarrn ozellikleri hakkrnda Eu tinemli bilgiler verilmektedir;"Do{uda Qin tilkesi, giineyile Tibet tte Karluk iilkesinin bazr ktsrmlart, kuzeyi boyunca yine Krgrz iilkesi ile

komgudurlar. Dokuz Oiuz iilkesi, Tiitk iilkelerinin en biiyiifii ae en genigidir. Dokuz Ofuzlar, niifus baktmmdan da en kstabal* Tiirk iilkesidir. Eski zamanda, biitiin Tiirkistan hiikiimdarlan Dokuz O{uzlardan Ekmtgtrr. Dokuz Oduzlat cengdaer hir kuaim idiler. Qok sayfia silahlan asrdr. Bunlnr yazlan ae ktglan otlak araziler boyunca, uygun iklimler seqerek bir yerden bir yere giig edeiler"l0. Bunlarl "Qin, Tibet, K arlukl ar, O {uzl ar, P e g en ekl e r, TiitgiEler, Ez gi gl et, Kry g akl at ae Ktrgrzlar'la kamguduilar"ll

.

Genig bilgi igin bkz. Qandaroglu, G., ottiken B
I

Vl, s. 351, 406. 10 Hududu't-Alem, ngr. V. Minorsky, London, 1937, s. 92. 11 ibnu'l-Fakih, Kitabii'FB0tdan, ngr, De Goeie' Leyden, 1885' s' 329'

30 . ZEKERiYA

OTUKEN UYCUR TURK BOYI,ARI ARASINDA isT,AtT,TiyIt

KiTAPqI

.

.I I

lteni Uygur Dealetinin $ehirleri; Kma Balgasun; iq Mo$olistan ve Orhon boylannda yani, Otiikende kurulan bu yeni devletin bagkenti Kara Balgasun idi. Bunun yanl srra Yukarr Nugcan veya Yukan Barshan, Bahoan ve Kogu (Kuca, Kugan) yeni Uygur devletinin gok
ktrruyorlardrl5. irlar., Cof,rafyacrlarr burasrnrn adlnr Cinankes olarak zikretmiElerdirl 6.

Fakat bu eydlet merkezlerinin en geligmig olanr Uygur

bir eyhlet merkezi idi. Btt belde halkmtn goflt nrccirsidirler. lglerinde nnd* (Mani d.ininde) olanlarda aardr. gehir lnlknun hepsi Tilrktiir. Tilrkler arasnda bmtlardan daha muharip kipiler yoktur. Bunlar kendilerinden 10 kipiyi, Karluklardan 100 kigiye niishai giiriir. Uygur Ka{anmt temsil eden bir Tiirk Hakantnm idhresi alhnda idi'17 . Idrisi'ye gdre; "'Tiirk iilkelerinin en giiglii korunan bir

devletinin aynr zamanda bagkenti olan Karu Balgasun idi. Daha ziyade "Ordu Bahk" olarak biliniyordu. Daha cinceleri ktiqiik bir yerleqirn birimi olan Kara Balgasun, Uygurlarrn baqkenti olduktan sonra, mamur, mureffeh, son derece giizel bir qehir olnrug ve o, Hanlar gehri anlamrna "Han Balrk" olarak anrlmrqtrrl2. Maniheizm burada kdkhi bir qekilcte yerleqtikten sonra burasr, sedece siyasi def,il, yarr teokratik Uygur

Devletinin giiqlti bir dini merkezi hdline gelmiq ve bu boyle Uygurlarrn yrkrhqa kadar devam etmiqtir. Kara Balgasun, Uygurlar'rn diSer taraftan en btiyiik ticaret gehirlerinden birisi idi. $ehir dofuya do$ru akan btiyiik bir nehir iizerine kurulmuqtul3. $ehrin mermerden yaprlmrq diikkanlarr olan bir gok qargr ve ticdret hAneleri vardr. Etrafi sailam surlarla qevrilmiqti. $ehre demirden yaprlmrg oniki kaprdan giriliyordul4. Bu kaprlan yahn krhng Trirk askerleri

12 ldrisi, Nuzhetii'l-Miigta*, s. 510, Krg. gegen, R., istim Co$rafyacrlarrna G
Yukan Nugcan;

Yeni Uygur Devleti'nin qok
merkezlerinden bir di$eri ise Yukart Nugcan veya Barshan idi. Burasr KudAme b. Ca'fer den o$rendi$imize grire; "Senrcrkant'tan 60lersah (250

kn) uzakltkta $a9 (Tagkent) oe Fergana

tarafntdadr. Bolluk bercketli bir gehirdir. Kendisine ba{h ddrt biiyilk, bepte kilgiik gehri olan

pehriilir. Aynca pehrin ig ae dry olmak iizere iki miistahkem suru rardtr. Bu lmuhlide oturan Tiirklerin go{u ihtiyaglarmt almak igin bu pehri gelirler"78.

Barshan'tn bizim iqin qok cinemli bir yonii daha vardrr. O da, Ttirk dilinin kendi devrinde en biiyiik mimarr olan Mahmud el-Kaggari'nin babasmrn Barshanh olmasrdrr. KaEgari'ye gore Barshan bir riv6yete grire AfrAsiyAb'rn o$lunun adr, dif,er bir rivdyete gore ise Uygur Ka$anrnrn "Seyis"inin adrdrr19.

15 16 17 18 19

Kudame b.,Cafer, Kitab0'l-Hara9, ngr, De Goeje, Leyden, 1967, s.261 Hududu'l-Alem, s. 92. Kudame b. Cafer, s.261.

idrisi, s.510. Barthold, W., a.g.e., s. 127.

.J2 .

ZEKERiYA KiT'APCI

Bahaan;

Uygur Ka$anh$rnrn
siilfrlesinden bir Hakan oturur. Bu Hakarun askerleri, muhaftzran, kaleleri ue hmilleri uardr. Bahaan pehrinin miistahkem bir suru bulunur. Burada denirden, Ircr

tiirlii nadir

epyantn yapildt{t itiikkan ae Qnrgilar yer ahr. Bu gargilarda gegitli qalg ilIetleri, toprak kaplar as. yapilr. Bu pehir dahi do{uya aknn bir nefuin krytstnda kurulmuptttr. Bu

gehrin etrafinda tarlalar ae Tilrklerin otlaklart, aynca anlarm etrafada korury gdgtiikleri gaylar aardr"2}. Bu muhtevada bizim burada zikredebilece$imiz bir diSer

Uygur gehri ise, Koga veya Kuca, Kuqan'du. el-Hameviye gore; "Tiirk iilkelerinin en uza$mda bir pehirdir. Burantn meliki ue sahibi Dokttz O$uz Ka{ant olup, gehir orut temsil eden bir Hakan taraftndan idkre edilnrektedir. Burasmm lnlkt insanlarrn en knhramam, hiikiindarlart ise geure hiikilmdarlarrlTnr en bilyii$iidiir,,21 .

Moyon Qor oe Yeni Uygur Deztleti; Uygurlann bir btiyrik devlet olarak Ttirk tarihindeki qe_ refli yerlerini almalarr igin gok biiytik hizmetleri olan Kiil Bilge KaSan'n 747. yrhnda oli.imii tizerine onun yerine daha sonra o$lu Moyon Qor "Ka{an" olmugtur (249-ZSg). Onun ilAhi unvany "Tengride Bolmtg il itmig Bilge Kafan idi* O; Uygurlann qok gtiqlti bir devlet hAline gelmelerinde qok b tiytik baqanlar gristermiqtir. 20 idrisi, s. 512. 21 el-Hamevi, lV, s. 489. . "Gokte Dolmug, Memleket idare Etmig Bitge Kagan',

OTUKEN UYcLjR TURK BOYI,ARI ARASINDA ISLAMiYET

.

3.]

ZirA Yeni Uygur Ka$anr; kuzeyde Krrgtzla4 batrda Karluklar ve onlara yardrm eden Tiirgegler, Basmtllar ve Qinlilerle savaqmrE, hdkimiyetini Yenisey nehri kaynaklarr Qu, Talas havalisi, ig-Asya ve Karulen nehri kryrlanna kadar yaymrq, o$ullannt "Yabgu" ae $Ad"" tayin etmig ve birylece 6ttiken Uygur Devletini qaidaq gtiglii bir Ttirk devleti hAline getirmigtir. islfrm Co{rafyacilan Ne Diyor? MAmafih Kiil Bilge Ka$an tarafindan Doiu Tiirkistan'da kurulmuq olan bu yeni Uygur Dealeti krsa zamanda btiyiik mesdfeler kaydetmigtir. O kadar ki Moyon Qor'a kadar gelen ve gokta uzun olmayan bu stire zarfinda Uygurlar sidece srnrrlannr geniqletmekle kalmamrglardrr. Bu arada Uygurlar arasrnda devlet gelene$i tesis etmig, cirf ve Adetler geqerli olmug ve Uygur devleti geleneksel koklii bir Tiirk devleti olmuqtur. islAmi kaynaklarda ozellikle islim co$rafyacilarrnm eserlerinde konunun bu yrini.inti aqrklayan gok giizel riviyetler bulunmaktadrr. Meseld bunlardan $erefiiz-Zaman Tihir elMeto ezi (XI.) Tabayr'u'l-Hayevan adrndaki krymetli eserinde, Ttirk boylarr hakkrndaki qok genig de$erlendirmeler yapm$; Tokuz Oduzlar, Uygurlar ve Dokuzo{uz Hakan (Uygur) hakkrnda bizlere gok krymetli bilgileri vermektedir. O eserinin bir yerinde aynen qoyle demektedir;

34 . ZEKERIYA

KITAPCI

OrUrcpN uycuR TURK BOyIARI ARASINDA lsLAMiyET

/r:f.; ..1rU+:t i*-zi t-+& z-l cryl, rsy'l-t $llgfL t+r iU.ilL 0.s j])!ls a;lll ,fA ft 'j,riil P (F! ilorj.-.L-e LJI'r, l,jrJlt nLtjlf{It.J ,l,f,.1jJl i,;=JS

s.-,- f{tJ"r t;i6rit t' Ct I,+.2-'t (r4l) .,'r ql,+,2'tut Ft oLt*-Jl d L-' 1n f:...ir*5 rr.+ J.l i,Uti iii

lLJt -,L'.-i

g.21.',-<'Jlj

rS.

:Ql ;jSJ

g+

:a,l.'.:,).lll 051-

r.ob5;tl3

"Tilrkler pek gok cinslere kabilelerc, oymaklara aynlan biiyiik bir millettir. Bir ktsmt gehirerde oe kiiyletde, bir ktsmt bozkrlarda ae giillerde otururlan Tiirklerin biiyiik kabilelerinden biri Oluzlarilr. O{uzlar on iki kabileye aynhilar. Bir krsmma Tokuz Ofuz, bir ktsmtna Uygur ve dider bir ktsmna Ug Llygur denir. Hiikiimdarlartna isel Tokuz (Ofiuz) Haknru denir. Dokuz (Oguz) Hal
riyesi (hizmetcisi) oardr. Bu muhafizlar hergiin hiikiimdarlaila iig defa yemek yerler. Yemekten sonra iiqer, iiger

igki igerlerili. Hakanlart ancak senede halk arasma grkardt. O{uzlar'n siydset hususunda uygulail*Ian giizel iirf, frdet oe kanunlan oardr. Bit ktsmr gehirlerde oe ealetde, bir ktsmt krlarda ae sahralarda, gadrlarda ae hangdhlarila otururlar"2T,

Diier briyiik islAm co$rafyacrlardan biri olan Gerdezi ise eserinde bu Uygur; Dokuzo{uz Hakam hakkrnda gunlan sciy-

.

35

"O; Tahtma oturunca herkes Onun iiniine yaya olarak gelirler, yolda onun iiniinii agarlar. $ehrin reislerinden biil onun iiniinde yiiriiyerek tagkmltklan iinlemeye gahgtr. Tokuz O{uz Hakan Mani mezhebindeilir. Fakat iilkesinin Eehiilerinde putperestler, seneailer (iliialistler) $amanistler oe Budistler de bulunur. Aynca Dokuz O$uz Hakanrnrn dokuz oeziti oardr. Bunlar; e{et bir kigi htrstzhk sugundan yakalanmtgsa, onun ayaklart oe kollann baflarlar ae ayflca gehtin ortasmda 200 sopa purduruilar. Daha sonra Dellfrl: "Herkes buna bakstn! Bunun yaphdtnt kimse yapmastn!"

iliye bafitnr.

Bir kigi, bir bfrkire ile zind yaparsa o adama 300 sopa oururlar, ondan bin krsrak, giimiig bir kaileh oe 50 deoe ceza alrlar. E[er bir adambir adamt iililiiriirse onu ezecek derecede biiyiik fidye iidemeye mecbur ederler. Aynca Dokuz Oiuz (Uygur) Hakan iluoatlan algak (ae fakat muhkem) bir sarayda oturur. Bu saray kege ile iliigenmitrtir. Kegenin iizerine miisliimanlann mefrfigatt serilmig , onunda iizerine Qiniliban iirtiiler yazilmtgtr.

Dokuz Oduzlann hepsi krlarda, gaddarda

oe

hargdhlarda otururlat. Bunlann Hakanlarmtn elbisesi Qin dibast oe ipektit, Halk ise, ipekli ue pamuklu ham bezler giyeiler.

Elbiseleri harmani, yenleti genig oe etekleri uzundur. Hakanlannm kemeileri zinetlidir. Meclisinde insanlar (biiyiik giilenler igin toplantnca) bagma tfrg gtyet, O tahtma otutunca 30,000 zrhh oe mrzrakh siiaari onunla beraber otu,ur'23.

lemektedir;

'

22 el-Mervezi, $eref ez-Zaman, Tabii' el-Hayevan, ngr, V. Minorsky, London, 1924, s. 18.

Bu ifAdeler 6t0ken Uygurlarrnrn daha ilk devirlerden itib6ren T0rkistanlr m0sl0man tacirlerle ticAret yaptrklannt gOstermektedir Z.K. 23 Gerdezi, Zeynii'l-Ahbar, n9r. A.H. Habibi, Tahran, 1347, s.267.

36

T ZEKERIYA KITAPCI

OTUKEN UYCT,R I'URK BoYLARI ARASINDA iSI.AMIYET

Talas Saaagr ae Qarpttrlan BirT'arih ahyrnm GergekYiizii;

Fakat Moyon Qor devrinin Llygurlan, Qinlilerin kargrsrnda gok daha etkin bir devlet hdline getirmesirre ra$men, asrl amacrnrn drgrnda saptrrrlmrg bir btiyiik olayr daha vardrr. O da, Qinlilele mtisltim an Araplann Atlahta (Talas civannda

bir

yer) yaprlan btiytik meydan savaEr veya Ttirk tarihindeki adryla "Talas Zaferi"dir (751).

Ne yazrk ki bu zafer; aradan asrrlar geqtikten sonra kendi tarihqilerimiz tarafindan garprtrlmrg ve Tiirklerin mtisliiman

olmalarr gibi

bir "fiAhi Destan'tn" yozlagtrnlmasr igin kul-

lanrlmrE ve neticede bizim daha ziyade "Talas Nazaiyesi" dedi$imiz bir tarih sefdleti ortaya qrkmrqtr. Bu bakrmdan Talas Savaql ve onun tarihi neticeleri iizerinde burada yeteri kadar durulmasmda yarar vardrr. $oyleki; GerEekte Emeviler'in kanh

bir ihtilal sonucu yrkrlmasr,

Aga* Tiirkistanda (islAmi kaynaklarda MAverati'n-Nehr) meydana gelen otorite boglu$u ve bu bcilgede beklenmedik bir gekilde ortaya grkan t:isldm Realitesi", Emevi akrnlan sonucu

Ttirklerin Qin'e karqr direnmelerinin yrkrlmasr, mahalli Tiirk beylerinin birbirleri ile olan qetin ihtildflan ve bunun gibi daha nice, nice sebebler Qin'in uzun zamandrr ig-Asya lUizerindeki sinsi emellerinin bir kere daha uyanmasr ve "Talas Harbi "nin do$masrna sebeb olmugtur. Bunun zihiri sebebi Fergane Tiirk beyi ile, mtisliiman Araplarrn $aq dedikleri Tagkent Tiirk beyi ve bir Gok-Ttirk aristokrab olanBagatut Tudun'un aralannrn olmasr ve bundan korkan FergAne beyinin Qin'in Tang Hanedanmilan yardrm istemesi idi. Ne varki bu beklenmedik geliqmeler; uzun zamandrr Orta-Asya iqlerine miidAhale etmek ve bu biilgedeki Ti.irk beyleri iizerinde ntifuzunu artrrmak ve Mtisltiman Araplarr Qin'e karqr bir tehlike olmaktan grkarmak ve Gcik

.

37

'Ti.irklerin bir devamr gibi gririinen Taqkent Tiirk beyliSini ortadan kaldrrmak iqin hrrslanrp duran Qinli idAreciler igin qok giizel bir frsat olmugtur. Boylece onlar 5tiiken Llygurlanna da siydsi bir ders vermig olacaklardr.

Bu ctimleden olmak iizere Tang Hanedanrnrn Kuga askeri vAlisi Kao Sien Qi, merkezden aldr$r bir talimat gereii gok biiyiik bir kuvvetle derhal Bagatur Tudun'un tizerine yiiriimtig, Taqkent Ttirk beyli$ine qok a$rr bir darbe vurdu$u gibi Bagatur Tudun'un bagrnr kesmiq ve bir zafer niganesi olarak bunu, Qin sarayrna gcindermigtir24. Oysa bu, zavalh askeri miceradan baqka bir qey deSildi. Tagkent Ttirk Beyinin O{lunun Yeni ArayryIan;

Tiirk Hanr Bagatur Tudun'un bu qekilde Qinliler tarafmdan oldi.iriilmesi ve hele, hele kesik bagrnrn Qin'e gonderilmesi, baEta onun o$lu olmak iizere qevre Tiirk beylerini ayaSa kaldrrmrg, Qinliler ve onlarrn bu yayrlma politikalanna kargr miiqterek bir askeri hareket yapmanrn yollannr aramaya zorlamqtrr. Onlar bir taraftan Kailuklan yardrma gagrrrrken2s diger taraftan Abbasi ihtilAlinin gtiglii lideri Ebii Mtislim elHorasani'yc gelmiqler ve ondan Qin'in dni.ine geqrnesini istemiglerdizo. Bagta Taqkent erlmak iizere qevre Ttirk beylerinin Ebri Mtislim'e gelmeleri, onunla uzun uzadrya Ttirkge konuqmalan, ayrrca Ebu Mrislimin onlan dinlemesi ve isteklerini kabul etmesi, hele hele gtiqli.i bir ordu ile onlann imdAdrna kogmasr bu Turan kahramanrntn "Tiirk asilh" bir Tagkent

kimse oldu$unu ortaya koymaktadrr. 24 Esin, E., lalimiyetten 6nce Tiirk Kiilt0r Tarihi ve islima Girig, lstanbul, 1978, s. 155. 25 izgi,6., Qln Elgisi lYang Yen-Te'nin Uygur Seyihatnameei, Ankara, 1989,

s.39.

26 Gibb, H.A.R., Orte Asya Arap Fiit0hatr, s. 80, G0ng6r, E., Tarihte Tiirkler, lstanbul, 1996, s.65.

38 . ZEKERIYA KiTAPqI Evet qevre Trirk beylerinden aldr$r bu yeni bilgilerle Qin tehlikesinin sAdece Tiirkler igin de$il, AbbAsi Hildfeti ve imparatorlu$un do$u srnrrlarrnrn emniyeti igin ne kadar cinemli oldu$unu bir kere daha kavrayan Ebfi Miislim; bu firsatr gok giizel bir gekilde def,erlendirmiE ve Orta Asya iqlerinde iyi yetiqmiq maiyyet komutanlarmdan biri olan ZiyAd b. Sahihi 20.000 kiqilik bir kuvvetle derhal bu Qinli Komutan iizerine gondermiqtir2T.

Mtisliiman Arap ordusunun, bi.iytik olgride AbbAsi ihtilal ordusunun ana giici.inti teqkil eden muharip mtisli.iman Tiirk unsuru oldu$undan hiq kimsenin en ufak bir qiiphesi olmamahdrr. Ayrrca miiteveffA Taqkent beyi Bagatur Tudun'un o$lu da bu orduya, kendi birlikleri ile katrldr$r gibi, Kailuk Tiirkleride bu ordunun rinemli unsurlarr arasrnda idi28. gu bakrmdan biz bu orduya mtisliiman Arap Ordusz de$il, ahgrlagelmigli$in drqrnda "Miisliiman Tiirkistan Ordusu" demeyi qok daha uygun buluyoruz. Ziyildb. SAlih; Qinli general Kao Sien Qi'nin komutasmda ve iq-Asya'ya do$ru ilerleyen, biiyi.ik olqiide Karluk, Fergdne ve Uygur Tiirkleri tarafindan desteklenen 30.000 kiqilik (islami kaynaklarda 50. 000) Qin ordusu ile A t I ah' ta (T aI asta bir yer) kargrlaEmq ve harb gok qetin qartlar altrnda baqlamrqtrr. Ne varki Arap Komutanrntnl rimidsizli$in acr girdabrnda bo$ulmak tizere oldu$u bu bedbaht anlannda talih, onun ytizine bir kere daha giilmiiqttir. Zira Qinli generalin en
OTUxgN

UYGTJR TURK BOYLARI

ARASINDA isLeMiysT

.

39

bilinmez, bir anda saf degiqtirmiqler ve MiisliimanTiirkistan Ordusuna katrlmrqlardrr2g. lqt" bu olay siiratli bir qekilde harbin kaderin de$igtirmiq ve Ziyad b. Selih komutasrndaki miisltiman Ti.irkistan ordusunun gok parlak bir gekilde bu zaferi kazanmasrna sebeb olmugtur (Temm u2,751.)30.

Kiiltiirel Sonucu; Ka$rt; Qin ordusu qimdi iki ateg arasrnda kalmrgtr. Bundan sonra cereyan eden harblerde ma$rur Qinli Generat her ne kadar kagrp canlnl kurtarmrgsa da, Qin ordusunun biiyrik bir ksmt Karluk akrncrlarr ve mtisliiman Tiirkistan askerleri tarafrndan krlrnqtan geqirilmiq ve onlardan gok btiyrik bir krsmr muhtemelen (10.000 asker) esir ahnmrg ve bunlar biiytik kAfileler hAlinde Semerkant'a sevkedilmiqlerdir. Semerkant'a sevkedilenler arasrnda "Uygur Tiirkleri" yani "knfrd" ve "ktlrng" ustalarr da bulunuyordu. Qinli esirler arasrnda, Uygur Tiirk ustalsnntnda bu Eekilde Semerkant'a getirilmesi, islAm ktiltiirti ve medeniyeti igin de pek hayrrh olmugtur. Zira miisliiman Araplar, bu esirlerin arasrnda bulunan Uygu, ustalannilan "kadtd'In nasrl yaprldrfrnr o$renmiqler ve buna bir ornek olarak Semerkantta ilk ka$rt atelyelerini kurmuglar ve qok kaliteli kaird imal etmiglerdir. Her ne kadar bu sanatr Uygur Tiirkleri, Qinli ustalardan ciSrenmiglerse de, Qinliler ka$rdr pek tabii olarak ipekten imal ediyorlardr. Oysa Uygur Tiirkleri o devirlerde kaSrt sanatrnda hamle denilebilecek kadar onemli bir yenilik yapmrElar ve kA$rdr pamuk, keten vs. gibi geylerden Talas Saoagnm

yapmaya muvaffak olmuglardrr. 29 Esin, E., a.g.e., s. 155.

27 ibnu'l-Esir, el-Kimil, V., s.499, ibn Tayfur, Kitab'0 Baldad, KAhire, 1949, s. 12, el-Makdisi, K. el-Bed've't-Tarih, Vl, s. 74, Barthold, W., Molol istilasrna Kadar Tiirkistan, istanbul, 1981 , s. 252. 28 Franke, O., Geschichte des Chinesischen Reiches, Berlin, 1925, ll, s. 482, Krg. Esin, E., a.g.e., s. 226.

30 Genig bilgi iqin bkz. Chavannes, E., Documents sur les Tou-kiue Occidentaux, Petresburg, 1903, s. 142, Liu, En-Lin, Talas Seleri Hakklnda Yaprlan Bir lnceleme, Vlll, T0rk Tarih Kongresi, Ankara, 1972, l, s. 414, Barthold, W., a.g.e., s. 252, Turan, O., T0rk Cihan Hikimiyeti Mefk0resi Tarihi, lstanbul, 1969, l, s. 139.

OTUKEN UYCI-IR T'URK BOYLARI ARASINDA iSI.,AMIYET

40 . ZEKERIYA KITAPCI Bu konulardaki rivAyetlerden anlaqrldrf,rna gore;

LJy-

gurlar "keyde" dedikleri "ka{rd"r yapmayr qoktan biliyorlardr. Hatta bazr yazarlara gdre "kfrit2", veya ka$rd; Arapqa ve Farsqa'ya Qinceden de$il, Uygur Tiirkqesinden geqmiqtir. Kelimenin aslr Tiirkge "a{ng kabu$u" anlamrna gelen "kafrag" kelimesinden gelmektedir3 1. Ne ilginqtirki; Semerkant'ta imal edilen bu ka$rdlar isldm diinyasrnda qok biiyrik bir iine kavuqmuqtur. Nitekim o devirlerin iinlii bir ki.iltiir tarihgisi olan es-Sedlibi; Semetkant knfitdmn isldm iilkeleilnde pek meghur oldu{unu oe bunun

geryektende biiyiik geliiler saflah{nt zikretmektedi42. Zir^ bu kagrtlar en-Niiveyri'ninde dedi$i gibi, "yazt yazmada daha giizel, daha krymetli, daha yumugak ae daha partak" idirr.

yerli halka

Talas Saaagmm, isldmrn hayrrna olan ilging ycinlerinden

biri de Tu Huan adrndaki Qinli bir rahiptir. Brr rahip, emsAli bir gok kimse gibi, Talas Savaqr srrasrnda esir ahnmrg ve daha sonra Semerknnt'a getirilmiEtir. Tu Huan Ttirk yurtlarr ve hilAfet iilkelerinde tam on iki yrl, hemde mecbfiri olarak ikamet ettikten sonra kendi tilkesi, yani Qin'e dcinmtiq ve Ching Htsing Chi adrnda bir seyAhatname yazmrEtrr. Ne ilgingtirki; bu seyAhat notlarr islimiyet ve prensipleri hakkrnda son derece do$ru bilgiter vermekte ve Qinde lslim hakkrnda do$ru bilgi veren belkide ilk risAle olarak kabul edilmektedirg.

31 Esin, E., a.g.e., s. 141 , s. 155, Kitapgr, Z.,Orla Asya T0rkliigtniin B0y0k lslim K0lt0r ve Medeniyetindcki Ysri, s. 64. 32 es-Sealibi, Letiilti'l-Mearil, Mrsrr, 1960, s.218. 33 en-N0veyri, Nihiyet0'l-Ereb, li F0n0ni'l-Edcb, el-Kd.hire, 1923, I, s.268., krg. el-CAhrz, et-Tabassur bi't-Tic6re, Tah. H.H. el-Vohhab, Mrsrr, 1935, s. 28. 34 Cemil, Hee-Soo Lee, Qin md., TDV|A, Vlll, s. 325.

Taih Abjektifinde Talas

'

4I

SaaaEt;

Gortildti$i.i gibiTalas Saaay; ne sebeb ve ne de neticeleti itiban ile dini bir ycinii olmadr$r, srradan, iinemsiz bir savag oldu$u halde Cumhuriyet devri Ttirk tarihqileri, bu arada Prof. Dr. H.D. Yrldrz tarafmdan bir qok uydurma ve bir o kadar da giilting sebebler uydurulmuq ve hatta sanki bir Malazgirt Meydan Saoay gibi gtiklere grkanlmrqtrr Hatta o bu konudaki tutarsrz iddialarrnda daha da ileri gitmiq ve Tiirk ve lslim tarihinin en
"Tiirklerin ist6m dlemine girmeleri ae isl6m dininin Tiirkler arasrnda yayilmas4 Tiirk ae islfrm tarihi baktmmdan son derece iinemli tarihi bir hadiselerdir. Kanaatimize giire Talas saaagtntn efl iitemli neticesi bu olmahdtr"n. I{emen qunu itiraf edelimki Talas saaagtntnbu gekilde ve 'trirkler'in miisltiman olmalart yolunda ne menfi ve ne de miisbet hiq bir etkisi olmamqttr. Tiirklerin miisliimanh$r "Seneryosu" bir Ytice MevlA tarafindan yazrlmrg bir "tlilhi Destan"dn. Bu destan miisliiman Samani Emiileti ve rnticAhid, gazi Kara Hanh Hakanlantrtr krlrnqlarmm parlak, nur saqan uqlan ile yazrlmrg ve Tiirkler yi.izde yiizlere varan bir ekseriyetle mtisliiman olmuglardrr.

Mamafih Tiirk tarihqileri bu tutarsrz giirtiqlerinde daha da ileri gitmiqlerdir. Onlara gore; Talas Saoagnda Qinlilere kary miisliiman askerlerte birlikte gatqqf,n Tiirkler, islfrm ilini ile Gdk Tann (aeya $amanizm) arasrnda tek Tannya, inantna, yaratilq, kaza, kader, ahiret, cennet, cehennem, hntth meleklere imin konusunds biiyiik benzerliklet olda{unu giirmiigler oe bunun neticsi toptan miisliiman olmuglarfur. 35 cenig bilgi igin bkz. Yrldrz, H.D., isl6miyet ve T0rkler, istanbul, 1976, s. 37"38.

42 . ZEKF.R|YA

OTUKEN UYGUI{ TURK BOYLARI ARASINDA ISI-AMIYET

KITAPqI

Bu gayri ciddi aqrklamalanna devam eden tarihgilerimiz;

Tiirklerin fulmg Loru ile de{il, kendi arzu ae istekreri ile miisliiman olduklann beyan etmiglerdirki bu tarih sefdletinden bagka biryey de{itdir, De{jI Orta Asya Tiirk boy_

Ian, miisliiman Arap komutanma pailak ktlnglart ile muh_ tegem bir zafer sunan Kailuk Tiirk boyu bile bu harbrerden ancak onlarca sene miislijman olmuglardt46. Talas Saaagr, Moyon eor ae Otiiken llygailan; Bu harblerde yetenekli llygur Kadam Moyon por'un qok aktif bir rol oynadrSr ve politik bir gok manevralar yaptr$rnda

hiq kimsenin en ufak bir griphesi olmamahdrr. Oyle tahmin ediyoruzki Moyon Qor, bu harblerde her ne kadar tarafsrzmrq gibi gci*inmtiq ise de, iki tarafr birbiri'e krgkrrtmaktan geri durmamrq, belki de Karluklann Tiirkistan askerlerine iltihak etmesini sa$lamrg ve sonue ne olursa olsun, bu kudretli Uygur Ka$anr Qinliler karqrsrnda politik manada gok btiyrik bir zaf.er kazanmrgtrr. Haddi zatmda Qin ordusunun bu qekilde gok a$rr bir he_ zimete usramasrndan ne mtisliiman Araplar ve hele hele ne de islam dini karh grkmrgtr. Bu harblerden asrl kazanEh grkan bir tek kimse vardr. O da; Uygur halkr veya dinamik Uygur Ka$anr Moyon Qar idi.

Zfta bu savaglar sebebiyle einliler, artrk Uygur devleti karqrsmda btiytik bir griq olmaktan qrktr$r gibi, Orta Asya ig_ lerinden cle elini eteSini qekmiq ve gerekti$inde Uygur akrn_ larrna agrk, zayfi bir devlet haline gelmigtir. Bir di$er ifAde ile Talas hezimeti, Uygurlara nefes aldrrmrg ve bundan boyle z.,TtrkBoylarr Arasrnda isr6m

43

eayrf irAdeli 6ti;t<en llygur Ka{anlanna, Krgtzlann tatih sahnesine qtkmalarrna kadar yaEama Eansr vermigtir. Nitekim bu hayrrh geligmelere iqaret eden O. Turan giryle demektedir: Qin ig buhranlara diigerek Ofia Asya oe Tiirklere miiililhalede bulunamailt. Aksine llygut deuleti kuoaetlenerek Qinin ig

iflerine kangarak bir duruma geldi"37

'

Yine Talas hezimeti dolaysryla Qinlilet; isl6m oe Arap realitesi ile kargr karqrya gelmigler, onu kabul etmigler, islAm ve miisliiman Araplara daha bir gtizel gozle bakmak, hatta bundan ote miisliiman Araplarr, baqlart srkrldrklannda kendilerinden yardrm isteyecek kadar gnglii bir devlet olarak gcirmek zorunda kalmrglardrr. MAmdfih bundan sonraki sayfalarda bu yeni geligmeler yani Qinlilerin miisltiman Araplardan yardrm istemesi konusu tizerinde gok daha ayrmtrh bir qekilde durulacaktr. Gergekte Talas hezimeti Qinlere de qok a$rra mal olmugtur. Qinde, bu act yenilgilerden sonra ardr arkasr kesilmeyen bir krsrm dahili kargaqa ve iq isyanlar qtkmtg ve bu hergeyden once Otiiken llygur devletinin iqine yaramrgtrr. Zira Qinlilerin iqinde bulundu$u bu kegmekeqlikten ya-

rarlanan llygu, Kafianr, Tartm haozastnr ele geqirmiE3S u" buralann farkrna varmadan gok siiratli bir qekilde hem Trirklegmesini, hemde istdmlagmasrnr safilarnrgtr' Zira asrl bu hayrrh geliqmelerden sonra bu bereketli topraklarda yeni bir devlet "Turfan lJygur Deztleti" kurulacak ve bu topraklan 37 Turan. O., a.g.e., I, s. 139.

36 Bu konularda qok genig birgi igin bkz. Kitapgl, Hiddyet Ftrtlnast, s. 136, 137, 139, 140.

.

38 Esin, E., Turlan md., iR, xlull, s.116, Katesoglu, i., kara, 1977, s. 1 13.

Tiirt Milli K0lti.irli'

An-

44 . ZEKERIYA Ki1 APqI yeni bir dinin ilfrhi nurlan aydmlatacaktr. O da br,itrin insanlr$a britiin zamanlar igin geqerli olan islfrm dini idi. Talas Hezimeti ue Qinliler; Fakat bunlardan bizim burada asrl r,izerinde durmak istedi$imiz bir konu daha vardrr. O da einli General An Lu Shan'rn bu a$rr hezimetten sonra hanedan Ailesine isyan etmesi ve bu bedbaht geliqmelerin bize gore qok hayrrh bir neticesi olarak Uygur Ka$anr Moyon eor'a $in'in iq iqlerine miidahale yolunun aqrlmrq olmasrdrr (255). Ne ilginqtirki

Moyon Qor'un bu yeni inisiyatifi ile islAm dini ein,e, hem de kara yolu ile daha gi.iqlii bir qekilde girdiSi gibi, mtishiman cemaati de Qinde gok daha giighi bir varhk hAtine gelmiqtir. $oyleki;

Qin'in kuzey eydletleri komutanr An-lu-shan'rn isyan etmesi ve Ch'ang-an qehrini ele geqirerek (_-in imparatoru Yeni, tahtan qekilmeye zorlamasr, ein imparatorunu yeni, yeni arayrqlara siiriiklemiq ve bu ci.imleden olmak tizere de$il Uygarlar ve mi.isltiman Arapla4hatta Hindlilerden bile yardrm talebinde bulunmuqtur. Dinamik Abbasi halifesi elMansur, bu firsatr islf,m dini lehine qok giizel bir gekilde de$erlendirmig ve derhal 4000 kiqilik eir'e bir yardrm giici.i grindermigtirki, bundan sonraki sayfalarda bu konu iizerinde gok daha ayrmtrh bir qekilde durulacaktrr. MdmAfih bu firsatr, Uygur Ka$am da qok gtizel bir qekilde

de$erlendirmigtir. Moyon Qor bir taraftan kendisi An Lu Shan'ur kargrsrna dikildigi gibi, dif,er taraftan biiyiik oglu Bilge Tardug'u briyiik bir ordu ilebizzat edn'e grinderrnig ve isyancrlan gil yavrusu gibi daSrtrnrqtrr. Asi General An-Lu

OTUKTN UYCUR TURK BoYLARI ARASINDA iSL,AMIYET

.

4.5

Shan da difier bir qok liderler gibi boynu vurulanlar arasrnda

t.li VSn39. Gerqekte Moyon $or'un bu bagarrh askeri harekatrndan $(!rlra onun, Qin sarayr ve Hanedan ailesi nezdindeki itiban

yiikselmiq, etkisi artmrg ve gok saygm bir kimse haline geltniqtir. Asrl bundan sonradrrki Qin'liler mtikafat olarak ona, hir defaya mahsus olmak iizere 10.000 top ipek vermigler ve rlaha sonraki yrllarda her sene 20.000 top ipek kumaq verme I aahhiidiinde bulunmuglardu40. Moyon Qor oe 0tiiken llygu, Deoleti; Bu dinamik Uygur Ka$anr, bir taraftan belki de, Gdk 'I'iiklerden esinlenerek tagtan yazftlar diktirmiq, yeni yeni qelrirler kurdurmuE, medeni geligmelere briytik ilgi gristermig, rli$er taraftan da guurlu bir iskAn siyaseti takip ederek Tarrm havzasrnrn btyiik dlgiide Ttirklegmesine hizmet etmigtir4l. lli.ittin bunlara ra$men Moyon Qor'un koyu bir Histiyan olrl uf, u kaydedilmektedir42. Moyon Qor, on yrl stiren bu Ka$anhk doneminde bir gok

'l'iirk boylarmr itaatine almrE, Uygur devletinin srnrrlarrnr

rlo$uda San nehir, batrda Tann da{lannrnbatsrna kadar, ku-

'rtyde Yenisey'in orta mecrAlan ve giineyde Kiinlii da{lanna kadar genigletmiE ve Uygur Kaianlt$tn qok gtiglii bir devlet lrAline getirmiqtir.

Ne varki, Talas hezimetinden sonra Qinlilerle baqlayan ll0 Genig bilgi igin bkz. Pulleyblank, E.G., The Background ol the Rebelion of AnLu-Shan, London, 1955, Deguignes, J., Hunlarrn Tiirklerin Molollarrn ve Daha Sair Garbi Tatarlann Tarihi Um0misi, Qev. H. Halid, istanbul, 1924, lll, s. 24, Eberhard, W., Qin Tarihl, Ankara, 1987, s. 21 1. 40 G6meg, S., a.g.e., s.34, Mackerras, C., a.g.e., s. 60, 61 41 Koca, S., Tiirk K0ltiir0niin Meselelerl, istanbul, 1990, s.92, Tekin, T., Kuzey Mololistan Yeni Bir Uygur Andr, Belleten, XLVI, 1982, s. 795-834. 42 Gumil6v, L.N., Eski T0rkler, istanbul, 1999, s. 476-478. .

46 . ZEKERIYA KiTAPCI yeni geligmeler zamanla siydsi olmaktan grkmrg gok yo$un dini bit mfrhiyet kazanmrgtrr. Bundan maksadrmrz Qinden gelen; solgun yiJrzl:'i., bitkin benizli, yorgun bakrgh, beyaz elbiseler giymiq, tizgiin Mani rahiplerinin Uygur Tiirkleri, "Hayrr!" isl6m dininin karqrsma dikilmeleri, onlan bir tortu niteli$indeki Mani ii{retiletini kabule mecbur etmeleri ve bundan da cite Manihaizmir Otiiken Uygur devletinin resmi bir ilini haline gelmesidir. Peki, bu nasil biiyle olmugtur? UVgur Kafanlan nigin Manihaizmin en s6dtk inananlan ve en ategli miiitfrfileri otmuglardr? igte bundan sonraki sayfalarda Ottiken Uygurlan iqin bu hayrrsz ve u$ursuz geliqmeler iizerinde durulacak ve konumuza esas olan olaylarm genel bir de$erlendirmesi yaprlacaktrr.

tr BOGU KAEAN

Manihaizmin Uygurlarrn Resmi Dini Olugu Biidii Ka{an ae Uygur Kafanhft; Moyon Qor'un rjhimti tizerine, onun yerine ktqnk oglu Bii$ii gegmig ve yeni Uygur devletinini Ka{ant olmugtur (759-779). Yeni, dinamik ve son derece cesur ve olgun kiqilifi ile daha ilk genqlik yrllarrndan itibaren gevresi ve askerleri tizerinde gok etkin bir kiqili$i olan Biif,ti, bu gekilde "Ka{an" olduktan sonra Uygur devlet geleneSine gcire ona; "Tengride Kut Bolmrg il tutmrg Alp KiiliiS Bilge KaSan" gibi tantanah, yarr dini, bir devlet iinvanr verilmiqtir43. Bii$ii Kafan, Ottiken Uygurlarrnrn gok biiyi.ik ve gtiqlti bir devlet olmalarmda qok de$erli hizmetleri dokunmuq, Uygur devletinin srnrrlannr geniqletmig, yeni yeni iilkeler fethetmiq ve Uygurist*n, ortu otuz sene stiren bu "Kaf,anhk" dcineminde, o Eailarrn en mamur ve en miireffeh bir i.ilkesi hAline gelmigtir. O devirlere en yakrn bir zamanda yaEamq olan el-Mes0di Uygurlarrn bu parlak devirlerinin simgesi olan bu gtiqln Uy6vr Kafan'rn mi.iessir gahsiyetlerini parlak ifddeleri ile qu qekilde tasvir etmektedir;

€

ozkan, i., Kutluk Bilge Kiil Kalan Biilii Kagan ve Uygurtar, Ankara, 1986, s. 19, 'G6kte Saadet Bulmug Vatan idAre Etmig Kahraman Meghur Bilge Ka$an'.

48 . ZEKERIYA KITAPCI

cil,: ,LUi dL ;*,-; ,4/l d* ,y .*Pt clJ.r pl r frq:.r-r u,i t, lV: v ti" ,-i dtrJl.rrlr r/.,.J ilJrJLl rryall r){, *. ut L;5J;'tcr lt.o; ,:Si f,, . tr.IJl .'li- )..c r.' .i,iultr +r.ili.L:r-rr rtlLi'rrlftYl,-,)t{ .tt-s oVf ::lb: tt.pr*i.r.rl.ill cj.r rL4 V !-;Jl d dt i;Ui .-.rj, gU.tL,: "Tiirklerden Dokuz OSuz (Uygur) hiikiimdarlartna ge' lince; O, yrtrct kuglar, at (oe atlilann hiikiimilan olarukta biIinir. Diinya krallan iginile onun askerletinden ilaha kahtatnan, onun askeri kailar saaaga iliigkiin daha bagka bir asker ae ondan daha fazla ah (sii:aaisi) olan bir kimse yoktur. Bu siiylediklerimiz igte bu giine kadaq yani 3331942 ytlna kadar gegeflidir. Onlann iilkesi Horusan ile Qin arasmiladtr, Onlann hiikiimdailan genettill,le irhan (llygur Han) olarak bilinir, Onlann dini ise Mani diniilir. Tiirkler arasrnda bu Mani ilinine inanan onlardan bagka kimse yoktut'41.

Dr6te Ne Diyot; Evet yukarda da ifAde edildigi gibi Uygurlar Biiiii Ka$an'rn qahsrnda eski Tiirk devlet felsefesi ve Uygur geleneklerini temsil eden bir "Kafana" sahip olmuglardr. Zira kitkri tarihin derinliklerinden kopup gelen Uygur geleneklerine giire Kafan; "Tebeastnt hph kendi gocuklan gibi giirmeli ae onlan sanki yumurtastntn iizetinde kulugkaya yatmry anaq bir taztuk gibi, geftatle muamele etmeli'4, bir Semmdh b.

di$er ifAde ile onlarr korumah, karnrnt tok, srrtrnr pek, etmeli idi.

O'IUKEN UYC;IJR TURK BOYLARI AI{ASINDA ISLAMIYET

49

MimAfih bu sAdece Uygurlar igin de$il, britiin Ttirklere q.ruril eski bir Tiirk devlet gelene$i idi. Nitekim Gcik Trirk kitdbeleri ve Bilge Kafian Abidesinde Bilge Kagan goyle dernektedir; "Tenrt buyurdu{u igin iilecek milleti diriltip beslcdim, Qrylak milleti elbiseli ktldrm. Fakir milleti zengin kildnn. Az milleti gok kildtm'46. Bizim iqin konunun bundan daha ilginq bir yiinii vardrr. () da, eski Tiirk Hakanlan ve hele, hele Uygur Kaianlarum temel vasrflannr tegkil eden bu kdkli.i karakterlerin, cAhiliye devri Arap gAirlerine de konu olmasr ve bir cizlem ve bir hasret duygusu iqinde Eiirlerle ifAde edilmesidir. Eski Arap lfiirlerinden Semmah b. Drrire (ol. 642) igte bunlardan biridir (itl.642). Hem cAhiliye, hem de islAm devrini idrak etmig olan trir de$erli Arap gairi, Tii* Hakanrntn bu iistiin vasrflarma imrenmiq, bir krsrrn qiirlerinde ona duydu$u bu derin ozlemi clile getirmiq ve Arabistandan bir bahar q;intisini andrran gu mesajlan gcindermiqtir: .

r:Jl ,:4r;" ,lr .lrg

,';t$ x"

1pi (j;rt

Gy!

"r.-'

lii

r.1

jtr-,.

ylc ,rLib gJ-.:.,,;-. )lx .p .t' dLl+ Jra:i lKar

g'*;

"/

r-rlL+r Clr-r

"Ey insanlar! gu benim istedifiimi iginizde Tiirk hakanma ulagtvabilecek bir kimse yokmu? O krg biitiin giddetiyle bas-

Irtnca diigiinsiin! O, so{ukta iigiiyen, zaoallt gocuklan, ynglilart ae zaman sillesini yiyen ihtiyarlan arhk geftatle kanatannu alhna nlsrn,

Nitekim

bir taou{un ciacialeri de kargagal*.-Ekhir

ztttnen horozun himdyesine kogailar, ona a$unrlar"+/ 44 el-Mesudi, M0r0c, Tah. M.M. Abd0'l-Hamid, Mrstr, 1964, I, s. 160, $o$en, R. islim Colrafyacrlarrna Giire T0rkler, Ankara, 1985, s. 288. 45 Gumil6v, L.N., Eski T0rkler, istanbul. 2002, s. 455.

.

46 Ergin, M., Orhun Abideleri, lstanbul, 1970,

.

s.23,33.

47 el-CAhrz, ehOiddii ve'l-Hezl, (ResAil0'l-Cihrz), tah. A.M., Harun, KAhire, 1948, s. 91.

50 . ZEKERIYA

OTUKEN UyGUR TURK BoyLARr ARASTNDA isLAMiyET

KIT'APGI

B6fii Ka$an oe Maniheizm; Gergekte, Uygur tahtrnrn yeni vArisinin, daha "Ka{an" olmadan senelerce once, Manihaizmi btiyi.ik bir grinril coqkusu ile kabul etti$i anlaqrlmaktadrr. Nitekim o,706 yrhnda Uygur devletine baSh Kogo gehrine gelmigtir. Bu tarihlerde Koqo da gerek Ttirkqe ve gerekse irAni dillerdeki Manihaist yazmalar artrk Bii$ii'ye ithaf ediliyordu4S. Bii$ii Kaf,an Uygur tahtma oturduktan sonra, hemen harekete geqmig ve Uygurlann sosyal ve dini hayatrnr allakbullak eden ve Orta Asya'nrn tarihi gegmiqi ve dini hayatmda, daha bir egi ve benzeri olmryan dini bir reform yapmrEtrr. Daha agrk bir ifdde ile BiiSii Ka$anr'nm irAdesiyle britiin Uygurlarrn eski "Giik Tanrt dinini" ve di$er dini inanglannr terkederek yeni bir dine girmeleri ve Maniheizmd biitiin ilkeleri ile kabul etmeleri ve onun biitiin Uygurlar iqin resmi bir din olmasrdrr.

Manihaizm;Mecfrstlik, Mazdakizm vs. gibi eski iran topraklarurda zuhur etmiq ve fakat kokii "Sem6oi" oImayan ve bir "aahiy kiiltiirii" ve buna ba$h bir il6hi kitah" ydni "Mushaf $erifi" bulunmayan bir din idi. Bu dinin asrl kurucusu olan Mani (21,5-276) iran'da yaEamq ve daha onceki dinler, baqta Hristiyanl* ve Builizm olmak iizere eski Mezopotamya dinlerinden btiyrik tilqtide yararlanarak bu yeni dini kurmuqtur. Genostik bir drializm olan Mani dini, "lyi-Kdtii, KaranhkAyduilrk, Nur-Zulnut" grbi "zrthklar" izerine kurulmug, dolayrsryla insano$lunun yaqadrgr bu dtinyanrn, iyive kiitii unsurlann hirlegmesinden meydana geldiiini vurgulamrqtrr.

-5

I

Ona gcire Tann; "lmytrla nurun qarattclsr, $eytan ise; per oe zul-

niin temsilcisidir.

khinatm iiziinde ztar olan bu ikilik, yani hayr ue fer insantn yaratilrynrda da uardr. Insan ruhu iyili{i, cesedi ise kiitiiliifil temsil eder. Bu dinin amauda; her tiirlii din igin gegerli olEshsen

du{u gibi; insanlan kijtiiliiklerden korumak, bir ululula (lp$a nura) ulaptrmaktr. lnsanlann agk, iman, yetkinlik oe hibnet gibi erdemle ue kiiklii bir riydzetle kbtiilii{e kary gelnrcIeri mi)mkilndiirL9. Bo$ti Ka$anrn tahta gegmesi, sddece siyAsi deSil, dini ba-

krmdan da Uygurlar igin bir donrim noktasr olmuqtur. Zira Agafi Tiirkistanda tutunamayan "Hayrr!" ko$ulan ve faaliyet sahalarrnr ister istemez ig Asyaya kaydrran Manihaizm, Budizm, hatta Hristiyanhkso buralara srsrnmrg, iizellikle Man i h e i z m, Uygur Devletinin resmi dini olmuqt ur. Bizim; 6tiiken Uygurlan iqin gerqektende biiyi.ik bir trajedi olan bu geligmeler rizerinde biraz daha ayrmtrh bir qekilde durmamrz gerekmektedir. Bciylece "tlygur isl6m inkililbr" gok daha iyi bir gekilde anlaqrlmrq olacaktr.

Gergekte

48 Esin, E., a.g.e., s. 226.

.

B ii

{ii

Ka! an' m Manih aizml

e

Kargil fl €tnast ;

BtiSii Ka$an, Qin'e yaptrSr briytik Lo-Yang seferinde (762)

Mani rahipleri ile tanrEmrE ve onlarrn etkin telkinleri sonucu gok daha hevesli bir "Manihaisf" olmugtu. Uygur Kaf,anr bununlada yetinmemiq, Ottikene doniiqiinde onlann en ateglilerinden olan dort Mani rahibini de beraberinde getirmiqtirsl. N"uu, ki Uygur Ka$anr bu dort raSo$d asrllr,

49 Genig bilgi igin bkz. 0nver, G., Harun, G., Baglangrgtan

G0niimiizeT0rklerin

Dini Tarihi, s. 129, Sankgro$lu, E., Baglangrgtan G0n0m0ze:Dinler Tarihi, lsparta,2000, s. 143, Biiytik Larousse, XV, s.7758. 50 Bkz. Kitapgr ,2., Orta Asyada islamiyetin Yayrhgr ve Tiirkler, s. 102. 51 Grousset, R., Bozkrr imparatorlulu, s. 129, Ligeti, L., Bilinmeyen i9 Asya, gev. S. Karatay, Ankara, 1986, s. 252, Togan, 2., V., Um0mi Tiirk Tarihine Girig, lstanbul, 'l981, s. 56.

52 . ZEKERJYA

OTUKEN UYGUR TURK IIOYT.ARI ARASINDA iSLAMiYET'. 53

KITAPqI

hiple birlikte Uygurlar igin dtirt biiytik felAket aclarnrnr da beraberinde getirdi$inin farkrnda deflildi' Bii$ii Ka$an bununla da yetinmemiqtir. O, Kota Bulgasunda yaprlan muhtegem bir merasimle Mani dininin, koruyuculu$unu kabul etmiE ve onun, bundan btryle biftiin btiiken llygutlan iqin resmi bir din olmasrnr istemiqtir52. Qiinkii o b
iil'

llygt

Ka$anq biiyle yapmakla ne yazrk ki; Uygur halkt, onlann sosyal yaPrsr, dini ve ki.iltiirel yaqayrqlan ve hele hele onlan step riizgarlarrna kargr dimdik ayakta tutan askerlik ruhu ve sosyal dinamizmine, hem de hiq farkrna varmadan kendi eliyle en btiytik darbeyi vurmuq oluyordu'

Kudretli

Giik Tiirkler'in Kaptstnr Qalat Fel6ket; Ne ilgingtir ki bundan bir astr once, buna benzer meEum bir felaketi, Giik Trirk hanlan arasrnda da giirtiyoruz' Zira 52 G0nay, U, G0ngOr, H., a.g.o.' s. 131 . s3 Qandiioglu, G.l tgrkler: Uygur Devletleri Tarihi ve Kgltiirg, Ankara, 2002'

ll, s. 198.

54 6gel, 8., T0rk K{ilt0roniin Getigme Qaflarr, isianbul, 1988, O., a.g.e., I, s. 65.

s'

184, Turan'

Bii$ii KaSan gibi kurlretli Gdk Tilrk Hakanr Bilge Ka$an da aym zafiyete diiqmtig, yan gciqebe Ttirklerin yerleqik hayata geqmeleri, bir qok kasaba ve biiyiik gehirier kurmalan igirr Budizmi kabul etmelerini istemiqtir. Budizmde, insanlarr prsrrrklrSa itme ve uyuguk krlmada Manihaizmilenhiq de geri defildi. Nevar ki Bilge Tonyukuk Han; Uq Giik Tnrk kafanrna vezirlik etmig yetmiqlik ulu kiqi, Buda dininin Tiirk Milleti ve onun baqta askerlik ruhu olmak iizere milli karakterlerini qcikertmede, ne kadar yrkrcr bir etki yapaca$rnr gok iyi bilen bu emektar, bilge, tecriibeli vezir, btitrin varh$r ile onun karErsrna dikilmiq ve qciyle demiqtir: "Qinliler bizden sayrca yiiz defa fazladr. E{er biz, buna ra{men onlara kary gelecek isek, muhakkak Qtyfi ve suyu izlememiz, aa ile geginmemiz ae gaddatda oturmamtz gerekir. Giiqlii oldudumuz zantan ilerleriz; aksi halile geri gekilir saklanrtz. Qinli askeilcr gergi goktut. Ama heryerde sauagamazlar. Duvarlarla georili gehirlerde oturduklart igin ani hareket edemezlet ve bb saldrtya u$raynca hemen esir olurlar, Aynca Buda oe Tao d.ini insanr yumugak yopor'8s. Emektar vezirin bu hakh direnmeleri sebebiyledir ki Bilge Ka$an bu anlamsrz fikirlerinden vaz geqmiq ve bciylece Gcik Ttirk Ka$anh$r da bu felaketi geqigtirmig oluyordu. Bu

bakrmdan Bilge Tonyukuk Han bize gtire; dolayh da olsa, Tiirklerin miisltman olmalarma eme$i geqmiq en bi.iyi.ik devlet adamlanndan biridir. Aksi halde Budizmin Orta Asyadan ko$ulmasr asla mi.imkiin olmryacaktr.

$. Uygurca Metinler, Ankara, 1960, s. 23, Krg. Ogel, 8., Tiirk KiiF t0r0n0n Tarihine Girig, Ankara, 1991, l, s. 179, Kitapgr, Z.,Yeni isl6m Tarihi ve T0rkler, Konya, 1999, l, s. 83.

55 Tekin,

OTUKEN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA iSLAMiYET

.54 . ZEKERIYA KiTAPCI

Ne hazindirki, Giik Tiirkler'in Budizmle geqirmiq olduklarr bu acr tecrtibelerden sonra, Uygur Katanlannrn kapnnr bu defaMani dini gahyordu. $imdi aynr bedbaht durum Uygurlar igin de geEerli idi. Ancak akh bagrnda, Uygurlann milli karakterlerini gok iyi bilen devlet adamlarrnrn buna gciz yummalarr mtimktin degildi.

Nitekim baqta gtiglti vezir Tun Baga Tarkan olmak iizere bazt devlet adamlarr Bii$ti Ka$anrn karErsrna dikilmiq; "Mani dininin lly gurl ann s ao ngElrk ruhunu iil iliite c e{ini, Kaianm

atalannilan kalma derterleri ae Uyguilann askeri karakterlerini korumakla gdreoli olilu{una siiylemig" ve onu b{itun gtictiyle saplanrp kaldrf,r bu-bedbaht fikirler ve Mani dininden vaz gegmesini istemiqtirsb. Btiytik devlet adamr Tun Baga Tarkan'rn gtisterdi$i bu direnme, Bii$ii Katan't can evinden vurmuE ve bir arahk Mani dinini terkettiSi gibi, bu seqkin Mani ruhipletini de sarayrndan siirtip qrkarmak istemiqtir. Nevar ki bundan sonra ki geligmeler Uygurlar iqin felakete giden yolun kaprsrnr da bi.iti.intiyle aqm$ oluyordu.

iistelik a$zr so$an kokan bu miskin Mani rahipleri, Bii$ii Kaianrn gevresini sarmrqlar, iki gtin iki gece Ka$anilan bir an bile ayrr kalmamrqlar ve onu; bir krsrm ilahi tinvanlar vererek Mani dinini kabul etmeye tekrar ikna etmiglerdir. Nitekim Bii$ii Kafan bu bocalama devri, bir di$er ifAde ile Mani hakikatlerine ulagma olayrnr, bizzat kendisi gu gekilde ifAde etmektedir. "Bu din muhtegen ae harikulildedit, Bununla berdbet 56 Ligeti, L., a.g.e., s. 257

.55

fiayet etmek giigtiir. Onu iki iig defa cdhililim. Buda'ya "$eytan!" diinceledim. Eskiden dikkatle yordum. Art* bundan biiyle sahte tanrilara hizmet etmiyece{im!"r/. Bu hem Mani rahipleri, hem Biiiii Ka$an, hem de Bagkent Karu Balgasun'dakiUygurlar arasrnda bir bayram havasr estirmig ve gehir halkr giinlerce bu mutlu olayr gok biiyiik bir cogku ile kutlamrglardrr. Mamafih daha sonraki yrllarda bu meEum geligmelerin hatrrasrnr Uygurlar arasrnda qok canh bir gekilde ayakta tutmak iqin dikilen meqhur Bii{ii Kaian Abiitesinde, Uygurlarrn bu imani cogkusu goyle ifAde edilmigtir: 'Bi;tii Kafianla ile biitiin rahipler atlara bindiler ae biitiin biiyiik prensleq prensesler, soylu kigiler bagtn olmak iizere, biiyiik kiigiik biitiin millet giile oynaya gehdn meyilanna geldiler. Bu sraila hagmetli hiikiimilar attndan indi, taant giyili, altm tahtma otutdu. Daha sonra giiyle ileili; onu kabul elmek ae ona

Tun Ba{a Tarkan'rn Kargt Qrkmast;

Zir a bey az elbiseli, stska boylu, solgun, zay fi

.

y iJrzl:d.,

"-Ben sizlere buyuruyorum! Sizler rahiplerin iiSiitlerine giire hareket edin! Onlara seve s€ve saygr giisterin!"

Bunun iizeilne say$tz (Uygur) halh hagmetli hii' kiimdann iiniinile saygyla e{ilditer ae badnghlan Rahiplerc saygr giistetdiler, hepsi yeniil_en Tannya iman ettiler zte iyi amellerde gayret giisterdiler,"56.

Mani Dininin Uygurlar Arasmila Yayilrgt: Uygur Kaf,anr Biigii, Mani dinini bu qekilde resmen kabul ettikten sonra ilk iqi Kara Balgasun'da muazzam bir Mani

57 c0nay, 0. Gungor, H., a.g.e., s. 132. 58 Grinay, U. G0ng6r, H., a.g.e., s. 134, Taga$tl, A.,

Tiirkler; Uygurlar, ll. s.219, Tekin, 9., Mani Dininin Uygurlar Tarafrndan Devlet Dini Olarak Kabulu, T0rk Dili Aragtrrmalafl Yrllr!r, 1965, s. l-ll, Orkun, H.N., Eski Tiirk Yazttlart, Ankara, 1987, s. 164 vd.

56 . ZEKERiYA

KiTAP(I

mabcdi yaptrrmak olmugtursg. Daha sonra lJygur derrlet merkezinde kadrnh erkekli segkin rahiplerden oluqan bir qok heyetler oluqturuldu. Bagkent Uygurlarr arasrnda asrl telkin gorevini onlar yririlteceklerdi. DiSer taraftan Uygur Ka{ant halkr onarh gruplara ayrrdr. Her gurubun bagura akh baErnda bir rahip getirdi ve geri kalan dokuz kiginin ef,itimini ona verdi. Boylece Uygur yurtlannda Mani ii$retilerini yaymak iizere, gok geniq bir tebli$ furyasr da baglamrq oluyordu. Bii$ti Ka$an bunlarla da yetinmemigtir. O, ategli Mani ra-

hiplerini huzuruna kabul etmiq ve onlarr devlet memurlan arasrnda propaganda yapmalann imkan sa$layacak fermanlar qrkartmrgtrr. Uygur saraylan ve aristokrat qevrelerin son derece itibarlan yiiksek olan bu Mani ruhanileri, daha sonralan di$er Uygur gehirleri ve bu arada krrsal kesimlerde yaqayan yarr goqebe Uygur halkrna yrinelmiqler ve tabiatm srcak koynunda yaEayan bu saf, bu inadrna samimi ve temiz insanlar arasrnda Mani oSretilerinin yayrlmasr iqin qok yoiun bir faaliyet g
Uygurlar'n bu yo$un dini propagandalar sonucu, Mani dinini kabul etmeleri Tiirk-Uygur tarihinin en cinemli bedbaht olaylarrndan biridir. 6yle ya, Asyanrn htir ufuklan ve sert ikliminde boy g
01 UKEN UYGUR TURK BOYI-ARI ARASINDA

islimiyetten 6nce Tiirk K0ltiir0 Tarihi, Ankara, 1988, s. 350

'

.57

Qimdi onlar sAdece ve goSu kere o da, akgamdan akgama, iilmiyecek kadar sebze yiyecekler ve dtinyadan el ve eteklerini qekeceklerdi. tsrittin bu hayrrsrz geliqmelerden igin igin ra-

hatsz olan Uygur halkrnrn qikAyetleri, kollektif bir vicdan u$ultusr.r hAlinde yedi kat giiklerin tjtesine qoyle ytikseliyordu: "Euuelce et yiyen kaaim bundan sonra piring yiyecek, eaaelce adam iildiinnek yaygtn memlekette athk bundan sonra hayr ae emr-i bil-ma'tuf (yani hayra koima) hiikiimran otacak'60. Manih aizmin

B

iiY iik

B ag

an

I

an;

Beyaz elbiseler giymiq ve sahte melekler gibi Uygurlar arasrnda dolagan, tistelik a$zr so$an kokan bu yarr militan, bitkin Mani rahipleri, onlarrn etkin propa$andalarr sdyesinde Mani Dini, Uygur topraklannda gok buytikbir zafer kazanmq

ve koca Uygur devleti, Gumilov'in ifadesi ile VIII. yy'hn ikinci yansrndan itibaren "teokratik bir dealet" hiline gelmiqtir61. Ne varki, bu kabil teokratik bir uygulamanrn de$il Uygurlar, Orta Asya'mn geqmiq dini tarihinde bir bagka ornef, ini bu lmamrz miimktin de$ildir' MAmifih Manihaizm'in kazandr$r bu bag dondiinicti geligmeler iqaret eden R. Grousset hakh olarak 9u yorumlarda bulunmaktadr: "Itak ae itanda tutunamayan Aga{t Tiirkistatt da miisliiman Araplar tatafmdan biiyiikbir baskt altma aluran bu eski Pers dini; Mo{olistanmt mutlak hakimi, Qin'in kuaaetli miittefiki ae kudretinin en ziraesinde bulunan llygu, Ka{anmt kendi taraftna qeairmeyi bagarmtgnfz.

saktr.

59 6gel, ts.,

,"1"1iY5'1

60 Barthold, W., a.g.e., s. 95. 61 Gumitov, L.N,, a.g.€., s.496. 62 Grousset, R., a.g.e., s. 130.

OTUTSN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA iSLATT,IiVET . 59

.58 . ZEKERiYA KITAPCI

Manihaizm'in bu baq dondririic0 bagarrlarr; e$er N.A. Gumiliiv'iin yan hissi ifAdeleri do$ru ise; Uygurlaru'r biittin

mnniler oe Budistler bulunur. Aynca Dokaz Oi,uz Hakanmm dokuz aeziri oardrt'65.

komqularr ile aralannrn bozulmasrna sebep oldu. Orta Asyada Miis liimanla r, Tibette Budistl er, Qinde Konfi qy iisl er, Kn grz Hanlr$rnda $amanistler, bunlarrn hepsi, bu yeni dini bir saprkhk olarak kabul etmiglerdir"63. Mani rahipleri artrk bu baEarrlanndan dolayr baqlan goklere de$ecek kadar bir gurur duyabilirlerdi. Oyle ya Uygur Kitabelerinde de yer aldrSr gibi, "kan deryasma diiniigmiig oahgi adetler iilkesi sebze ye-

MAmAfih, Manihaizm, hatta daha sonralan Budizm'in uzak doSu Asya ve Uygurlar arasrnda kazandrSr baganlar ve onun bu altrn devri pek fazla siirmiyecektir. Zira Miisliiman Fatihlet tarafindan Ceyhun nehrinden gegerek Tiirklerle buluqan Istdn dini $A2) iq Asya ve Qin'e kadar qrktr$r bu uzun ve ilAhi yolculuiunda, Manihaizm, Budizm oe Zerdiigtlii{ii Ceyhun havzasr; Baykent, Buhara ve Semetkant gibi Aqait Tiirkistan'rn biiyiik qehirlerinden stiriip grkarmtq ve onlart bu ilk hamlede, iq-Asya'ya siirmiigtiir.

tigtirilen bir iilke, cinayet oI

itufiu b ir

ii Ik ey e d ii niig

iglenen .topraklar

iyiliklefin hakim

miigt ii'64.

Manihaizmin Uygur Yurtlannda Yayilmasr Meselesi; Buraya kadar yaptr$rmrz biitiin bu agrklamalardanda anlaqrlacaSr gibi bir krsrm otoriteler her ne kadar Manihaizm'in dtiiken llygurlan arasrnda gok siiratli bir gekilde yayrldr$r ve

Uygurlarrn biiyiik bir go$unlukla bu yeni dini kabul ettiklerini iddia etmiqlerse de, bizim bunlarr doSru bir gortiq olarak kabul etmemiz mtimkiin de$ildir. Hemen gunu itiraf edelimki Manihaizm daha ziyAde Uygur Ka$anh$rnrn bagkenti Kara Balgasun olmak tizere di$er bazr biiyi.ik Uygur qehirlerinde kendini giistermiq ve aristokrat Uygur beyleri arasrnda gok btiyiik bi hi.isn-ii kabule mazhar olmugtur. Onun drqrndaki Uygur qehirleri, koykasaba ve hele hele, yan gtigebe Uygurlar arasrnda pek fazla bir ilgi gormemiqtir. Nitekim Gerdezi, bu konudaki bir tesbitinde goyle demektedir:

"Dokuz O$uz Hakam Mani mezhebinileilir. Fakat iilkesinin gehirlerinde putperestler, seneoiler (iliialistler) ga63 Gumil6v, N.A., a.g.e., s. 489. 64 Unver, G., G0ng6r, H., a.g.e., s. 133, O$el, B., Uygur Devletinin Te9ekk0l0 ve Yiikselig Devri, Belleten, XlX, 175, Ankara, 1955, s. 354-359.

isl6m ilini daha sonraki yrllarda da bu amansrz takibine biittin qiddetiyle devam etmiq, ig Asya ve Uygur yurtlarrna gelmiq, bir bahar mtijdecisi ve bir ilihi rahmet gibi Uygur Tiirklerinin imdadrna yetiqmiq ve onlann hepsi, di$er Tiirk boylan gibi, hem de qok btiyi.ik bir go$unlukla Miisltiman olmuqlardrr. B
anihaizm'le

G

elen Biiyiik

F et

aket;

Evet Bii$ii Kaian'rn kendilerine tanrdr$r tisttin imkanlarla, fevkalade gtigl0 bir srnrf hAline gelenMani ruhipleri, geniq Uygur bozkrrlanna da$rlmrglar ve zavalh Uygur Tiirklerinin g
dilerinden geqerek Mani dinini kabul eden bu zavalh gogebe 65 Gerdezi, s. 267.

60

T ZEKERiYA

KiTAPqI

OTTJKEN UYCUR TURK BOYLARI ARASINDA iSI,AMiYET

Uygurlann daha sonralan yiizlerinin higbir trirlii grilmedi$i gortilmiiqtiir. Mani rahipleri onlara, gergek hayatlarrnrn chgrnda titopik bir hayat vadediyorlardr. Bu yeni hayatta et yoktu. Srit, peynir, yo$urt gibi hayvani besin ve grdalar yoktu. Dolayrsryla meydanlarda at kogturmak

bir yana, at yoktu, krhnq yoktu, ok ve yay yoktu. insanlar dtinyadan yiiz gevirecek kendilerini Maniye adayacak, yarr bekar miskin bir hayat siireceklerdi. Bu bakrmdan zavalh Uygur goqebeleri bir iskelet halinde dolaqmak ve
Nitekim Manihaizmin; Uygurlann sosyal yapr ve askerlik ruhuna indirdigi bu a$rr darbeler btiyiik Arap edibi elCAhrz'rn da (ol: 869) dikkatini gekmiq ve g
J:* J1r Ai.r.;rt{ 6r;'-* \-t,.nei .p t + J}l u!:, l;6, as;L-r prUi r;K ii L4,Ut s. F.pjil JL, .:rLo - .t-*irt, !l: tJi,"r-rt*-lri u,Jl; lo,6 ;tbi'.JLlJtL-,ri+ -4b d"-.hi - 62t-..a-:.Jtd/_r ir.. i*i p-slyinl"j Li.t,!t g,-:2 dJj

r< .

66 GumilOv, 1"N., a.g.e., s.518

r".t{"i"ll .rll- crr

i-e ;., t+-iJ

.

6I

"Tiirkler andtkltk (Mani ae Buila) dinine girince arttk harblerde mafilup ohnaya baglamqlardr. Tiirklerin en kahtunanboylanndanbifi olan Dokuz Of,uzlar (Llygurlar) bunun m giizel misallerinden biridir. Halbuki Dokuz O{uzlar, Kar' luk Ttirklerinden sayrca birkag misli az olduklan halde harb' lede daha ileri gider oe daha iyi saoagrlardr, Ne zaman ki bu 'fiirkler zmfukhk dinine girmeye ba{adtlar; zira bu zmdtklrk diui insanlan diinyadan el etek qektirme ae uyugukluk telkin ehnede Hristiyanl*tan daha geri ile{ililit, biiylece onlannda kahramanltk duygulan yok olmug yifitlikleri dumuru u{ranrgtt'67. Manihaizm ae Soild Alfibesi; I{er ne kadar Manihaizm, insan akrh ve tabiatrn ilihi kanunlanna meydan okuyan ilkel do$malart ile, Uygurlarrn dini yapr ve sosyal yaqantrlarmr biiyi.ik itlqiide tahrip etmiqse de yine de bu din; yarrnlara giden yolda, Uygurlar iqin aydrnlr$a aqrlan bir pencere olmuq, isldffi medeniyeti, Tiitk ilili ae edebiyatrbu siyede yeni bir hamle giicti kazanmrqtr. Bciyle garprcr bir iddiada bulunmamrzln asrl sebebi, Manihaizmle gelen akide ve inang de$iqikli$inden
Bilindiii gibi Mani dininin

asrl kurucusu ve

ilk cinctileri

I

67 en-Necm, V.T., el-Cahrz el-Hrdarat0'l-Abbasiyye, Bagdad, 1965, s. 129 krg, Kitapgr, 2., et-Tiirk fi Miiellelat el4ahlz, Beyrut, 1972, s.84.

62 . ZEKERIYA

KITAPCI

iranh Ariler oldufu halde, Llygurlu bu dini ve alf6beyi asrl vatanlarl Semerkant olan Soddlu tiiccarlardan almrglardrr. Tarihi asrllarr karanhk, Semerkant'a nereden ve nasrl geldikleri hAIA belli olmryan bu insanlar, Mani dinini kabul ettikleri gibi, ipek-Yolu ve Orta Asya ticaretine hakim olmuglar, steplerde yaEayan Ttirklere ulaqmak maksadr ile ipek yolu gtizergAhrnda bulunan Tiirk qehirlerinde bir qok ticdri koloniler kurmuqlardrr. Onlar dini ve ticari iglerinde, daha sonralan "So{d alffrbbsi" olarak anrlan bir yazr qegidini eski

kullanryorlardr. Briytik Uygur Ka$anr Bii$ii; Qin'e yaptrSr La-yon seferinde iqte bu So$dlu Mani rahipler ile tanrgmak, onlann dinini kabul etmekle kalmarnq, daha sonra da bu solgun yiizlti, sarr benizli, yorgun ve fakat ihtirash insanlan beraberine alarak Kara Balgasuna gelmigtir. Yrldrrrm ordular ile btitiin Qin'i bir baqtan bir baqa vuran kudretli Uygur Ka$ant, Romah Komutan Antonius (Marcus)'un Roma'ya giriqi gibi, o da Kara Balgasunun muhtegem demir kaprlarrndan girerken, beraberinde sadece Mani dini ve solgun, sarr benizli Sogd ruhAnilerini de$il, farkrnda olmadan iqte bu "Safd alfilbesini" de getirmiE oluyordu.

teni Uygur Alfdbesi; Manihaizmi biiyiik bir griniil cogkusu ile kabul eden Uygur aydnlan, yeni Mani metinlerini So$d rahiplerinden bu alfabeyle yazarak o$reniyorlardr. Daha sonralan Uygurlar bu alfAbeyi biiytik bir grintil ferahh$r kabul etmigler, onu geliqtirmiqler ve gok rahat bir qekilde Ti.irkqe yazr dilinde kullanmaya baqlamrElardrr. Boylece o, Tiirk diinyasrna "Uygur Alfdbesi" olarak giriyor ve Orhon Tiirk alfdbesi yani qivi yaztsrnrn yerini ahyordu. Uygurlar bu yeni ya ve alfAbe sayesinde R. Grousset'inde dedi$i gibi: "Milli bir edebiyat geliEtirerek ilk Tiirk edebiyahnm eser-

OTUKEN UYGUR'IUIIK BOYLARI ARASINDA ISLAMIYET

.

63

lerini aenniglerdir. Biiytece eski irancadan bir gok Mani metni oeya Qinceden Budist metinleri Eeairmiglerdir. Bu gekilde Uygurlur difer Tiirk-MoSol agiretlerine nazaran gok biiyiik bir ilerleme kaydetmigler oe Cengiz Han'a kadar (onun deoride dahil) bu agiretlerin e{iticilifi, bir difer ifaile ile hocah{nt yapmrylardrPd.

Her ne kadar bu g
yaprlmrE ve Arapqa ortak bir ilim dili olmugtur. Bciylece Uygur Tiirkleryher yerde ve her yagta Kuran-t Kefimi okuyan, onun manevi feyzinden yararlanan bir nesil yetiqtirme imkAnrna da kavuqmug oluyorlardr. 68 Grousset, R., a.g.e., s. 351. 69 Togan, 2.V., Tiirk ili Tiirkistan ve Yakrn

Tarihi, istanbul, 1947, l, s. 95, izgi, O., Uygurlarrn Siyasi ve K0lttirel Tarihi, s. 19, Barthold, W., a.g.e., s.65, Unver G., Harun, G., a.g.e., s. 139.

64 . ZEKERIYA KiTAP(l

Manihaizmir boyle, biittin stiratr ve husryla Uygur Kagan ve aristokratlan ve onemli Uygur gehirlerinde ya-

ru.

po6u poritixesr ve runxisrnN UYGUR runruEni

ABBASiLER'iN

yrldr$r bu megum devirlerde konumuz aqrsmdan bazr
biiytik Abbasi halifesi el-Mehdi'nin Doiu hiikiimdarlarr genellikle Trirk beylerine bu arada Dokuz O$uz, yani Ottiken Uygur Ka{au ve Qin htiktimdamra bir elqi g
{rmandr. MAmAfih bu 6nemli konunun qok daha iyi bir qekilde aydrnlatrlmasr igin Abbasilerin ilk kuruluq yrllanndan itibaren Orta Asya Tiirk beyleri ve bu arada Qir"rlilerle olan siydsi iliqkileri, hele hele el-Mehdinin bu yeni inisiyatif iizerinde durulmasr gerekmektedir. iqte bundan sonraki sayfalarda konunun bu ilging ycinti iizerinde durulacak ve okuyuculara gok geniq bilgiler verilecektir.

Temim b. Bahr Uygur Yurtlannda Ebfr Ca'fer el-Mansur'un

Dofu Politikasr;

Gerqekte Abbasiler'in , Arta Asya Tiirklii{i, Qinler oe lJyguilarla olan siydsi mtinasebetlerinin gegmigi, onlarrn ilk kurulug yrllarrna kadar ulagmaktadrr (751). Bundan maksadrmrz, bundan onceki sayfalarda qok daha aynntrh bir qekilde iizerinde duruldugu gib| ZiyAd, b. Salih adrndaki bir Arap komutanrnrn, ekseriyetini Do$u halkr ve miisltiman Ttirklerin teqkil etti$i btiytik bir ordu ile* briti.in Trirk bolgelerini gegerek Talas'a kadar gelmesi ve Uygur Ka$anr Moyon Qor'un politik deste$i ile Qin generali Kao-Sien-Qi'ye qok a$rr bir darbe vurmasr ve Qin'in Orta Asya iglerine rnriddhil taraf olmasrnr cinlemesidir.

Fakat bu biiyiik hezimetten sonra Qin'li general An LuShan'm baqkaldrrmasr, hatta Qin imparatorunu tahttan qekilmeye mecbur etmesi, hanedan Ailesi igin tam bir felAket olmug ve onlan Uygur ve ozellikle Abbasi islAm halifesi el-

Mansurdan yardrm istemeye mecbur etmigtir. 6yle ya bir Uygtrr Tiirk ata soziinde denildi$i gibi; "Derya$a ciiEken yilan{a esilidu"Tj.

.

Genellikle tarihgiler bu orduyu bir m0sl0man Arap ordusu olarak gOs-

termiglerdirki bu yanhg bir yaklagrmdrr. Horasandaki Arap ordusu Emevilerin yrkrlmasr ile dalrlmtg ve yeni kurulan savag ordularrnrn b0yuk bir krsmr m0sluman Tirrkler olmak Ozere yerli halktan olugmugtur. Bunlarrn arasrnda pek tabi olarak azda olsa Araplarda varcr.Z.K. 70 6ztopgu, K., Uygur Atasiizleri ve Deyimleri, istanbul, 1992, s. 150.

66 . ZEKERiYA

KiTAPq'I

Gerqekte Ebu Ca'fer el-Mansur; (754-775) AbbAsi ihtilili ve onlarrn iktidara gelmelerinde qok briyi.ik hizmetleri dokunan Dodu Tiirklerine her zaman ayn bir
krnrn devletin bekqiliSi ve yine dogu iklimi ozellikle ipek Yolunun devletin ekonomik hayatr ve devlet gelirlerini ayakta tutmadaki mtithiq griciinti daha ilk hilAfet yrllarrnda anlryan bu de$erli AbbAsi Halifesinin gozti, her zaman Do{u Tiirkliidii (Horasan) Orta-Asya ve Qin i.izerinde olmugtur. Bu bakrmdan bu teklifi el-Mansur, gok giizel bir frrsat olarak de$erlendirmig ve Qin'e bir rivAyete gore 4.000, bir di$er rivdyete gore 10.000 kiqilik askeri bir yardrm gicii gondermigtir. Her ne kadar kaynaklarda bu orduya kimin komuta ettiSi bildirilmemekte ise de iki yrl siiren sriz konusu isyanrn bastrrrlmasrnda bu miisli.iman ordusunun gok bi.iyi.ik hizmetleri olmugtur (75n72. Qin'e YeileEen ilk Miisliimanlar;

Genellikle Orta Asya mahalli unsurlardan kuruldu$una inanrlan bu islam ordusu ve onlann isyanrn bastrrrlmasmda gosterdikleri kahramanhk ve iistrin hizmetlerinden fevkalade bir qekilde etkilenen yeni Qin imparatoru Su-sung, bu miisli.imanlann istedikleri takdirde, siirekli olarak Qin'de kalabileceklerini bildirmig ve onlara ddeta krymetli bir misAfir muAmelesi yapmrqtrr. Briylece bu miisltiman gAzilerden pek qo$u geri dcinmemig ve Qin'in Lo-yangu, Ch'ang-an ae Sianfu gibi onemli gehirlerine yerlegmiglerdir.

oTUTgru UYcUR TURK BoYLARI ARASINDA iSLAMiYET

.

67

krzlarla evlenmigler ve kalabahk bir mrisliiman cdmiasr olugturmuglardrr. MeselA, .iq yrl sonra yaprlan bir ntifus sayrmmda Ch'ang-an da bu miisliiman dilelerin saytsrnrn 4.000'e ulaqtrSr gortilmiigtiirT3. Ayrr"" bu miisliiman dileler Qin saraymdan ayhk almrglar ve bir daha kendi i.ilkelerine donmemiql erdir74.

Ne varki DoSudaki bu isldmi geligmelerden fevkalAde rahatsrz olan Batrh ilim adamlan, orneSini srk srk gordiiStimtiz gibi, el-Mansur'un yaptr$rbu basit ve insani yardrm meselesini bile garprtmrglar ve tamamen maksadrnrn drgrnda yorumlamrqlardrr. Nitekim M. Hartman yukarda adr gegen makdlesinde bu tahammtilstizliiSiiniin yeni bir ornefiini vermig ve sciztim ona qoyle demiqtir; "Din meselelerine kary pek fazla alilkalan bulunmadr$t igin aslmda biitiin yabanu dinlere kary miisdmahakar olan Qintiler, islfrmiyeti biiyiik bir nefrette kargityoilaih. Qiinkii temasa gelilikleti isldmiyetin tamamen siydst bir ilin oldu$unu anlamrglar ae Qin iglerinde yabanu miidahalesini kabul etmek istememiglerdir"l c. MAmAfih kaynaklarda 787 yrhnda Chang-an gehrinde Horasan, Buhara oe Kaggar gibiTiitk oe isl6m muhitlerinden gelerek Qin'e yerleqen ve Qin saraymdan ayhk alan 4.000 kadar

yabancr iileden bahsedilmektedir. Dif,er taraftan, Halife elMans0r'un Qin imparatoruna yardrm maksadryla grinderdi$i

bu mtiliiman askerler ve onlarrn gocuklarr, bu gi.inkii Qin miisltimanlartnln cinemli bir krsmrnrn atalarmr teqkil etmektedir.

Onlar bununla da yetinmemiqler, buralarda bir gok Qin'li 71 Kitapg,2., Saadet Asrrnda Tiirkler, Konya, 1997, s. 204. 72 Hee, Cemil, Lee, Soo., Qin md., TDVIA, Vlll, s. 325, krg. Hartman, Qin md., lA., lll, s. 409.

73 Raphael, israili, Miislim in China, A Study in Cultural Confarantation, London, 1980, P.80, Hee, Cemil., Lee, Soo, a.g.e., Vlll, s.325. t+izgi, O., Qinde isl6miyetin Yayrlmasr ve Getigmesi, Milti Ktiltur, il, no 1, (Haziran) 1980, s. 58 vd. 75 Hartman, M., a.g.e., iA, ttt, s. +og.

68 . ZEKERiYA

KiTAPqI OTUKEN UYCUR TURK BoYLARI ARASINDA

Qiiplresiz Talas Saoagt ve An Lu-shan isyanmdan sonraki donemlerde "Bahdan" ve daha ziyAde bizim Agail Tiirkistan dedi$imiz Tiirk bolgelerinden Qin'in iq krstmlanna do$ru krsmen de olsa bir islAm ve bir Ti.irk-Uygur ktiltiiru yayrlmrg ve bu yayrlmada ipek Yolu ae llygwlannda qok cinemli etkileri olmuqtur. Bazr araqtrrrcrlarrnda igAret etti{i Changan'daki biiynk cami, iqte bu srralarda yaprlmrgtrr. Geqmigin giiniinrtize bir tarih akrgr iginde btittin hatrralarmt kalbinde sakhyan bu cami, bu gtin hagmetli bir Abide gibi hAlA ayakta durmaktadrr. et-Mehili ae Doiiu Tiirk Beylerini islfrm'a Qadnx;

el-Mansur'un vefattndan sonra onun yerine oSlu elMehdi halife olmugtur (775-78176. el-Mehdi halife olduktan sonra babasrnrn yolunda ytiriimiiq onun tavsiyelerine uyarak gevresindeki mtisli.iman Tiirkleti go$altmrg, onlara devlet iglerinde onemli gorevler vermiqtir. O, bu manada daha da ileri gitmiq, Doiu Tiirkliif,iine biiyiik sempati gostermig, Orta Asya Ttirk beyleri bu arada Tokuz Oduzlaila ile ozel iliqkiler kurmaya qahqmq, Tiirk beylerine bir biri ardrndan bir gok elgiler gondermig, onlarrn islAm dinini kabul ve kendi itaatma girmelerini istemigtir. el-Mehdi onlara bu elgiler vasrtasryla gonderdi$i davet mektubunda aynen goyle diyordu: "E{er siz Allah'm birli$i ae Onun Rasfiliinii kabul eilerseniz biiyiik fyjdalar elile edece{iniz gibi, benden de yatdrm .. .. ,,f/ gorursunuz ". Onun bu grizel tegebbiisleri hakkrnda krymetli bilgiler veren ve aynr zamanda o devrin biiynk tarihqilerinden biri olan ibn VAzrh el-Ya'k0bi, difer tarihqilerin aksine, el-

.

69

Mehdi'nin, Dopt hiikiimdar ve Tiirk Beylerine gonderdi$i bu elqiler hakkrnda bize r;u bilgileri vermektedir; vl,.:;Li e-:.cLb ,)! cllr-1

rJir.jr)

e**,rrtll J!'yr-,

.J JL&

ft-:

;L:*.rti-b cllrs u **;Yl)

a+t ,gr+il .r!r

f+-:t-.1 ;,r3 ij,-c.rJl Jl e#i rr.aJl clL3 a J.r+r-r)lr .Jk-r_rb

JyLJ

u:-)i

ulJr, n16r.rr iiGj.dLr,,.J1,) nlirt{ ,!!.1 u*r;, 4L1 n.i.q;D dU--+." elL3 rLJj{.?,) **iJ ,f ldL, 0.4,.:.ii, .4LJ (,JUl), .Ju-Jl dlLJ u1s2;py d,!r-rjl .rtLr (J[-;y' , djl n.rUL;,

y.Hl

'rJat

q), *s

glraltr .r.*Jl ,:b_e u25p.u cAaJl

"el-Mehdi (halife olduktan sonra) hiikiimilatlara, kendisine itaat etmelefi ae islfrm dinine girmeleri igin bir ktstm elgiler gdnderili. Onlann go{u da onun bu iste{ini kabul etti. Bunlar arasmdq Kfrbul beyiHanhal, Tabertstan beyi isbehbiz, Sufrd beyi lhqid, Fergfrne beyi Ferzan, tJgrusana beyi AtEin, Karluk beyi Yabgu, Sicistan beyf Rutbil, Tiirk beyi Tarhan, Tibbet beyi Sahrun, Sind beyi,Ray, Qin beyiBa$bur, Hind beyi Vabrah Vakfur, Tokuz Aduz (Uygur) beyi Hakan (KaSan.l da bulunuyotdu"78.

Karluk

Yab

gusunun Miisliiman A lmast;

Gortildtigii gibi el-Mehdi'nin elgi grinderdigi bu Dogu htikiimdarlarr arasrnda Dokuz OEur, yani llygur Ka{anq Kailuk Yabgusu, Qin ve llind hnki.imdarlarr bile vardr. MdmAfih tarihgimiz bize onun bu teEebbiislerinin pekte boga itrne mi g old u$unu soylemekte dir. Zir a Do$u hriknmdarlan ve onlarrn qo$unlu$unu teqkil eden Tiirk beylerinin hepsi

g

76 es-S0y0ti, Tarihu'l-Hulefa, Mtstr, 1952, s.259. 77 Panipati, 1., $eyh, M. islamrn Yayrllgr Tarihi, Qev. A. Genceli, lstanbul' 1971' ll, s. 902.

isLAuiygT

78 el-Ya'kubi, ibn Vazrf,

Tarihu'l-Ya'kubi, ll, s. 397.

70 . ZEKERIYA Ki'I'APCI onun itaatini kabul etmigler ve kudretli islAm halifesinin qafrrsma uyarak mtisltiman olmuglardrr. Fakat bizim bu mahalli Tiirk beyleri arasrnda, asrl iizerinde durmak istedifimiz ve Uygur federe Ttirk devletinin onemli dinamiklerinden biri olan Karluklff ve onun Yabgu seviyesindeki temsilcisdir. el-Mehdi iqte bu btiytik Karluk Yabgusu ile ozel iliqkiler kurmug ve onun her ne Eekilde olursa olsun mtisliiman olmasrnr istemiq ve oda samimi bir miisltiman olmugtur. Zira yine ga$dag tarihqilerimizden elYakubi bu hususta aynen qoyle demektedir:

(d{llt'r," c/ d-i ,

lj.r r,-/.+-e > ,,igtebuKarlukyabgusu (Beyi) aarya, O; halife el-Mehdi'nin agtk telkini ae bizzat onun eli ile miisliiman olmug idi."

Kailuk tabgusu'nun de$il, onun yakm gevresi ile birlikte miisliiman oldu$u qeklinde anlagrlmasr gerekmektedir. Hadd-i zAtrnda Uygurlarrn srnrr komgusu olan Karluklar ve Karluk Yabgusunun bu srralarda mtisltiman olmasr, islAm dininin; Otiiken Uygurlannrn bu ilk devirlerinde, Do{u Asya, Kailuk ve Uyguilar arasrnda nerelere kadar ulagtr$rnr gostermesi bakrmrndan qok onemli bir olaydrr. Bir mana da Karluklar'a islAm hidAyetine giden yolun aqrlmasr ve onlarrn qok bi.iyiik bir krsmrnrn mi.isliiman olmasr demektir ki, qimdilik bu geliqmeler bu kitabrn asrl konusu drBu sAdece

qrndadrr.

Temim b, Bahr'm Uygnr Kafianina Giinderilmesi; Fakat bizirn iqin en clrnemlisi, Do$u, Tiirk Beylerine gonderilen elqi veya elqilerdir. Ne yazrk ki ibn VAzrh el-Ya'k0bi, bu de$erli islAm tarihgisi el-Mehdi'nin do$u Tiirk beyleri ve bu arada Uygur Ka{anma gcinderdi$i elgilerin kimler oldu$u hakkrnda hiq bir bilgi vermedifi gibi bu elEilerin ne zaman ve

OTUKEN UYGUR TURK BOYL,ARI ARASINDA

iSI-AuiyTT. 7I

rrasrl gcinderildi$i hakkrnda da fazla bir bilgi vermemigtir. lJurada karqrmrza qok onemli bir soru grkmaktadrr: O da di$er Ti.irk beyleri bir yana, Uygur Ka$anma gonderilen bu elqi kimdir ve ne zaman grinderilmiqtir? DiSer islimi kaynaklarda

el-Ya'kubi'nin bu giiriiqiinti do$rulayan aqrklamalar varmrdrr?

MAmAfih bu sorularrn cevabrnr arayan tarihqiler gokta qanssz kimseler deSildirler. Zira, biJy;J.k islam co$rafyacrlan meselA, ibnii'l-fakih ve el'Hamevi'nin eserlerini inceleyenler, el-Ya'kubinin s<jz konusu ilginq rivayetlerinin karanhk yonlerini aydrnlatacak, gerqekten de cinemli agrklamalar bulacaklardu. Bundan maksadrmrz, bu temel coSrafi kaynaklarda adr geqen ve iq-Asya Ttirk boylanna gok yorucu bir seyahatta bulunmuq olan bnytk Arap gezgini Temim b. Bahr el-Mutavvai ve onun 5tiiken llygurlan ve biiyiik llygut Ka{anh{tna yaptr$r qok uzun seyahatidir. Evet, baqta ibnii'l-rakih79 uu el-Hamevi80 olmak tizere bu b0yiik islAm co$rafyacrlan, el-Mutavai; bu onemli Arap gezgininden bahsetmigler ve onun Uygut Ka{anh{ma yaptrgr bu seyahat ve Uygurlarrn sosyal ve dini yagayrqlarr hakkrnda yazdri.: gezi notlarrndan biiytik ahntrlar yapmrglar ve bciylece Orta Qa$ Uygur Tarihinin aydrnlatrlmasrnda bizlere gok biiytik yardrmcr olmuglardrr. Aynca V. Minorsky'nin de bu konuda qok ciddi miistakil bir araqttrmasr bulunrnaktadrr8l.

Ne varki islAm coSrafyacrlarr baqta ibnii'l-Fakih (dl. 913) olmak iizere el-Mutavvai'nin , Dokuz O{uz Uygur yurtlanna yaptr$r bu uzun yolculuiun tarihi hakkrnda hiq bir kayrt diiq79 ibn0'l-Fakih, K. el-Biildan, Tah. Y. el-Havi, Beyrul, 1996, s.637. 80 el-Hamevi, ll, s. 24. 81 Genig bir delerlendirme igin bkz. Minorsky, V., Tamim ibn. Bahr's Jorney to the Uyghurs, Bulletin ol the School of Oriental and African Studies, University of London, Xll, Part, 2.1948, P.276-305.

72 . ZEKERiYA

KiTAPCI

medikleri gibi, onun hangi AbbAsi halifesi tarafindan gcinderildi$i hususunda da fazla bir bilgi verrnerniqlerdir. 6yle tahrnin ediyoruzki el-Ya'kfrbtnir qok agrk bir qekilde bildirdi$i ve el-Mehdi'nin Ti.irk Uygur Ka$anrna gonderdi$i ve ismi bizce bilinmeyen bu elqi, temel co$rafya kaynaklarrnda adr aqrk agrk zikredilen Temim b. Bahr el-Mutavvai'nin ta kendisi olmahdrr. Zira gerek el-Mehdi'nin Do$u Tiirk beylerine gosterdiSi yakrn ilgi, gerekse el- Mut aoa ai'nin, D okuz O luzl ar hakkrnda verdi$i srcak bilgiter ve hele hele onun llygu, Kaianr tarafindan kabul edilmesi, bir manada ve bir Ordu-Kent olarak kurulan Kara Balgasnn qehri hakkrnda yaptr$r canh tasvirler bizim bu gori.iqlerimizi biittiniyle doSrulamaktadrr. el-Mutaaaat Kimi Ziy aret Etmigtir?

Di$er taraftan el-Mutavvai'nin ziyarct etti$i bu giiqhi Uygur Ka$anrnrn kimli$i de hAlA miinakaqa konusudur. Ne varki, Abbdsi halifesi el-Mehdi'nin qa$dagr, Uygurlardan Biif,i Ka$an oldu$u diiqiiniiliirse bu zatrn; deierli Abbasi halifesi tarafrndan hem de hildfetinin ilk yrllarmda, kudretli Uygur Hakanr ve aynr zamanda "il Tutmug Alp Kiiliik Bilge Kadan" unvanr ile Uygur tahtrna gegmig olan BiiSii Ka$an'a (7 59

-779) gonderilmiq olduSu anlagrlmaktadrr.

el-Mutavvai'nin goriiqtii$ti bu Uygur Ka$anrnrn Bii$ii Han oldu$unun bize grire bir di$er delili daha vardrr. O da mtisli.iman elqinin, Uygu, Kafianur muhteqem bir ordugAhta ziydret etmesi ve onu yaklaqrk 250.000 kiqilik bir ordu ve bir harb hazrrh$r iginde bulmasrdrrS2. fAgt Ka$anrn Uygurlan gtiqln bir devlet haline getirmek iEin bir qok askeri seferlere qrktr$r, askeri sevk ve idare kabiliyeti yiiksek, kahraman bir 82 ibnrjl-Fakih, s. 638, Minorsky, V, s. 281.

OTUKEN UYGLJR rtiRK BoYr.ARl ARASINDA ISLAMIYET

Llygur Kaiam oldugu gci,z ontir-re getirilirse laka Bdfri Ka{an olrnasr gerekmektedir.

.

73

bu kiqinin mut-

Ayrrca el'Mutavvai'nin Kara Balgasun qehri hakkrnda vermig oldu$u bilgiler, hele hele Llygur Ka{anmm altrndan kubbesi ve onun; prnltrlarr 100 km. uzaktan goriinen muhtkegem gadrrrndan heyecan duymasr, bizim bu gortiglerimizi bir kere daha doirulamaktadrr. Zira,KaraBalgasun, onun devrinde mamur ve miireffeh bir Uygur baqkenti oldu$u gibi, kubbesi altrndan yaprlmrg ve Ka$anhk sarayrnln diiz darnrna kurulmug olan muhteEem gadrr da, onun dillere destan olan saltanat ve ihtiqamrnrn bir baqka gostergesi idi. MAmAfih sddece el-Mutavvai deSil, islAm CoSrafyacrlart da siiz birli$i etmigqesine Uygur Kadanmm bu "alttn gadrt'hdan sitAyigle bahsetmiqlerdir. Bu konudaki rivAyetlerden el-Mutavvai' n in B ii {ii Kaiant 77 9'li yrllarda ziyaret etti$i anlagrlmaktadrr. Tarihgiler Ne Diyor?

el-Mutavvai'nin Uygur Yurtlarrna olan bu seyahatine modern tarihqilerin yaklagrmr da pek fazla tatmin edici gortilmemektedir. Zira W. Barthold ve Z.Y. Togan gibi biiyiik tarihqiler, el-Mutavvai ve onun iq-Asya ve Uygur yurtlarrna olarr bu seyAhati hakkrnda yaptrklarr tutarstz agrklamalarmda biiyi.ik islAm tarihqisi el-Ya'k0bi'nin yukarda metin ve qevirisini verdi$imiz soz konusu krymetli rivAyetlerini yeteri kadar de$erlendirmedikleri, hatta bir dereceye kadar goz ardr ettikleri anlagrlmaktadrr' MeselA Barthold; el-Mutavvai'nin bu uzun seydhatini dolambaqh yollardan izah etmeye kalkrgmrg ve daha da anEsAsen

lagrlmaz bir hAle getirmiqtir. Barthold bu tutarstz goriiglerinde qoyle demektedir: "Ancak bu hususta uerilen tafsilat bu se-

74 . ZEKERIYA

KITAPCI

OTUKTN UYGUR TURK BoYT,ARI ARASINDA ISLAMiYET

.

7.5

yahattn "Yed-Su" ailayetinde ue Dofu Tiirkistan'n batt ktsmrnda "Karluk" hakimiyetinin 760 yilmdan sonra oe Orhon yazfilannda adr gegen Tiirklerden yani "Dokuz Oiuz"lardan tiireyen $o-to Tiirklerinin Beg-Bal* oililyetinilen daha do{uya, Qin igedsine giig ettikleri tarih olan lX. y. yilm bagI angt und an eaa e I o Imu g o I dudunu gii s t eriy o r "83 .

Fakat burada ve bu konuda asrl tizerinde durulmast gercken bir ilim adamr daha vardrr, o da V. Minorskydir. Bu krymetli ilim adamr, tam yartm asrr cince Temim b. Bahr'rn bu neyahati tizerinde durmuq, konuyu btitiin yiinleri ile aragIrrmaya qahgmrE ve sonunda "Temim b. Baht'm llygwlam

De$erli Ti.irk tarihgisi Z.V. Togan ise onun; son Emeot Abitultah es-Seffahw, yahutta onun o{lu el-Mansur'un halifeli{in ilk senelerinde (754) Arap Lliikiimeti (Abbasi-lslam_ Hilifeti de{il!) tarafrndan gdnderildi{ini iddia etmiptirkiS', bu qekilsiz gortiqleri do$ru olarak kabul etmemiz miimktin de$ildir.

yrnlamrqtrrS9.

aeya ilk Ahbasi Halifesi

Temim b. Bahr hususunda yanrlan tarihgilerimizden birisi de F. Siimerdir. O, bu ziyaretin 721,li yilarda olduSunu yazmrQ ve gerqeklere ters diigmiiqtiirS6. Ziru bu yrllarda Orta Asya Arap fatihleri Tiirk yurtlarrnda bir kan ve ateg kasrrgasr

hAlinde ve btitiin qiddetiyle devam ediyorduST. Temim b. Bahr'rn bu en erken devirlerinde Uygur yurtlarrnda ne iqi olabilirdi? Ustelik, dtiiken llygr devleti bu srralarda heniiz kurulmamrg bulunuyordu. Hatta bu modern tarihgilerden bazrlan onun bu seydhatinin 820'li yrllarda, yani AbbAsi halifelerinden el-Memfin zamanrnda (813-833) ve Alp Bilge Ka$ana (808-821) gonderildi$ini yazanlar bile olmugturki bu kabul edilmesi zor bir keyfiyettirS8. 83 Barthold, W., Dersler, s. 68" 84 Togan, 2.V., Girig, s. 52.

85 Togan, 2.V., lbnii'l-Fakih'in T0rklere Ait Haberleri, Belleten, Xil, sy. 45, 1948, s. ll-16. 86 S0mer, F., OSuzlar, istanbul, 1992, s. 31. 87 Kitapgr,2., Tiirkistan'rn Araplar Tarafrndan Fethi, istanbul, 2OOO, s. 133-140. 88 Abdurrahman, V., Tiirkler; (Kocu idikutu) Uygur Devleti, ll, s. 239.

.eyahntt" adrndaki

ilk ciddi ve ilmi

araEtrrmasrnl ya'

Onun bu sciz konusu araEtrrmasrnr de$erlendirmek bu kitabrn konusu drgrndadrr. Ne varki bu de$erli ilim adamr da el-Mutavvai'nin kimin tarafrndan, kime, niqin ve ne zaman grinderildiSi hususunda fazla bir gey soylememigtir. elMutavvai ile ilgili bu agrklamalanmrzdan sonra biz gimdi asrl konumuza dtinelim. O da, bu meghur Arap Gezgifli ve onun " gezi notlan "nrn konumuz agrslndan de$erlendirilmesidir. Temim b. Bahr Tiitk

lurtlannda;

Gerqekte Temim b. Bahr'rn; ibn Fadlan'rn Bulgar Ka$anr veya Ebff Diilef in ig-Asya seyahati gibi, onun da 0tiiken llygur Kafanh{tna yaptr$r bu uzun seyahati hakkrnda qok geniq bir risAle yazdrir ve iq-Asya da yaqayan Ttirkler, Tiirk boylarr, onlarrn sosyal ve dini yagayrqlan ve hele hele, Tiirk

yurtlarr hakkrnda uzun uzadrya bilgiler verdi$i anlagrlmaktadu. Ne varki bu risAlenin tamamr bize ulagibnti'l-Fakih ve el-Hamevi'nin ondan yaptr$r boliik porqi.ik ahntrlarla Tiirk kiilti.ir tarihine mal cdilmiqtirki, bu Orta Asya Tiirk tarihi ve Tiirk boylarr iqin gergekten de qok onemli bir kayrp olmahdrr. MAmAfih, de$erli islam cof,rafyacrlanrun bu da$rnrk rivAyetlerinden anladr$rmrza gore; el-Mutavvai, Baildail tan yclla qrkmrg, qok uzun ve yorucu bir yolculuktan sonra OdamamrEtrr. Sadece

89 Minorsky, V., a.g.mk., P.280

OTTJKEN UYGUR TIJRK BOYI-,ARI ARASINDA IST,AUiYUI

76 . ZEKERiYA KiTAPCI Asya ve Trirk yurtlanna gelmig lstk Gtilii civannda bir yer olan Yukarr Nugcan'a (Barshan) inmigtir. Ne varki onun buraya kadar olan bu uzun yolculu$u suasmda hangi yolu takip etti$i, nerelerden gegti$i, ne zaman geldi$i ve karqrlagtr$r yerler, gonip igitti$i olaylar hakkrnda, qimdilik elimizde hig bir bilgi yoktur. Buna sebebte lsldm co$rafyacrlannrn eserlerinde asrl yolculu$un bu birinci salhasr hakkrnda hig bir aqrklayrcr bilgi vermemig olmalarrdrr. Gerqekte Yukan Nugcan, Orta-Asya'dan gelen ve Dokuz OEur, bir di$er ifAde ile Uyguristan h gitmek isteyen her ttirlii kiqi ve ticaret kervanlan igin rinemli, bi.iyi.ik bir srnrr gehri idi.

Burasr Llygur Ka$anrnr temsil eden bir Hakanm idaresinde bulunuyordu. Uygrrr yurtlanna seyahat ancak bu biiyiik Trfirk Hakanrnrn izni ile miimktindii" ibnii'l-Fakih ve di$er islAm co$rafyacrlarrmn eserlerinden ii$rendifimize gcire Yukart Nugcan (Barshan); "Semerknnt'tn qok \tesinde $ag (Tapkent) ae Fergan'a tarafinda bir smtr pehridir. Ona baih diirt biiyiik, dijrt te kiigiik pehir aardr. BoIIuk, berelcetli bir yerdir. Buralar tamamen bir T'iirk pehridir ae lnl-

kmm hepsi Tiirk'tiir. Bu insanlartn gofru mecfisi olup atege tapryorlarfu. Iglerinde Mani dinine mensup nnd*larda vardt. Yukart Nuscandan Dokuz O{uz Ka{antrun pehrine (Y*ra Balgasun) biryiik ki)yler ue aerimli arazilerden gegerek ancak iig ayl* bir yolculuktan sonra ulaplabitiyordu".9o Ayrrca; "Tiirkler arasmda bwilardan daha nnharip higbir kimse yoktur, Bunlardan,L00 kigi, Karluklarla yapilan lmrblerde onlardan 1000 kigiye bedeldir"9l.

el-Mutavvai'nin bu izahlanndan islam dininin, lq Asya'ya olan bu uzun yolculuSunda Tagkent, Fergana gibi biiyrik Ttirk gehirlerinin drgrndaki koy ve kasabalara heniiz

Harac, s. 216, el-Hamevi, V, s. 31 1.

77

rrlagmadr$r goriilmektedir. Mamafih el-Mutavvai, Yukart Nupcan'a geldiSinde Ti.irk Hakant ona gok biiytik bir ilgi goslermig, ona bir at (posta ula$r), yeteri kadar yol azrSr hazrlamq

daha sonra onu 0tiiken'e yolcu etmigtir. Normal bir qekilde ug ay stirecek bir yolculuk iqin Tiirk Hakant tarafindan gerekli yol emniyetide sa$lanmrgtrr. ibnii'l-Fakih'ten ir[rr:ndi$imize gore seyahatrn bundan sonraki krsmt gu qekilde cereyan etmiEtir. "O: (Tiirk) Hakarunm talcdim etti{i at (posta ula{t) iistiinde seqahat ediyordu. O, gece ue gilndiiz, hem de uar giicii ile at siiriiyor bir vcr

g

iind e iig p os ta menzili y oI ahy or du.

gaEti.

G

ay e t sulak

ueye

pil

o

tI akhkl ar dan

Buralarda higbir ki)y ae kasaba yoktu. lnsanlar (pek tabii olarak)

gndilarda oturuy orlarfu . Bu gekilde o 20 giin yol aldtktan (ae bir Eok batakhklardan geqtikten) sonra seyahatinin ikinci saftan baglryodu. Yol boyunca bit birine yahn bir gok mamur ae miireffeh kdy oe kasabalardan gegti. Buralarda ya1ayan insanlartn hepsi

Tiitktii. Onlarm bir go{u mecfisi

olup atege tapryorlarfu. Iglerinde zmdrkhk (yani Mani) dinine ba{h olanlar da uardt O, bu gekilde 20 giln siiren zorlu bir yolculuktan sonra

Dokuz O{uz Ka{anmn oturdu{u pehre

ulag,mry oldu"92.

el-Mutavvai'nin bu izahlarrntn bizim igin iki onemli ycinti vardrr. Bunlardan birincisi; iq-Asya'nrn miinakaga kabul etmiyecek kadar saflam olan Tiirkliik dokusu, ikincisi ise islam dininin bu devirlerde henuz bu bolgelerde kendini hissettirecek kadar yayrlmamrg oldu$udur. Bu bir dereceye kadar do$ru bir tesbit olmahdrr. Ne varki qok yakrn bir gelccekte Samanilerin yerini alacak olan Kara Hanlilar ve onlann islAma gontil veren gazi hiki.imdarlart sdyesinde buralarda islAmiyet koklti bir din hdline gelecek, boylece

90 lbnul-Fakih, s. 736.

91 ibn Hurdadbih, el-Mesalik vel-Memilik, s. 30, Kudame b. Ca'fer, Kitabu'l-

.

92 ibnri'l-Fakih, s. 736, Minorsky, a.g.mak., s. 79, el-Hamevi, ll, s. 24

78 . ZEKERIYA KITAPqI

OTUKEN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA iSLAViYgT

Budizm, Zeriliigtliik ve Manihaizmden hig bir eser kalmryacaktrr. el-Mutaao at Uygur Kadamnn Huzurundal

el-Mutavvai'nin Uygur KaSanhSrnrn bagkenti olan Kara Balgasun hakkrnda da qok ilginq giizlemleri vardrr. Ona grire burasr: Etrafinda bir gok oarhHt kasaba ae birbirine yakm zengin kiiyleri olan aynca etrafi miistahkem surlarla gatrilmig; gok bilyilk bir gehir idi, pehre muhtepem ae demirden yapilmrg on iki biiyilk kapdan giriliyordu. Bu gehrin kalabahk bir niifusu, mermerden yapilmry diik"

kanlan olan bir gok garplan ae ticarethnneleri oarfu. Hatlkm go[u zmdtkhk (ynni Mani) dinine ba{h idi. Aynca Ka{anm gok muhtegem bir saray, ae bu saraym (diiz damrrun) ilstiinde kubbesi al-

hndan yapilmry (muhtegem) ae igine yiiz adamr alacak kadar genip bir gadm uardt. Bu gadtnn kubbesinden parlayan rytklar bep fersah (1.00

km) umktan giiriiniiyor du

"e 3.

Ne varki Uygur KaSanr Bii$ii Han, el-Mutavvai'yi parrltrlan yaklagik yiiz km. uzaktan gciriinen bu altrn gadrrrn gok kubbesi altrnda kabul etmemigtir. Mtisliiman elgi, onu Eehrin yakrnrnda qok btiytik bir ordugahta ve askeri bir harb hazrrhsr iginde bulmug ve b
"Onun otaSmm georesinde 2000 (iizel) askeri bulunuyordu. Bunlarm yan$ffa maiyyetinde 17 komutan ae onlardnn her birinin emrinde 13.000 asker ae aynca her komutarun ayn bir gadm (kararghhr) ztardt. Btt komutanlar (ue knrargdhlar) arasmda irtibah sa{Iryacak subaylar bulurutyordu. Bu knrargahlann hepsi ae ordugah mii cehhez askerler tarafi ndan korun uyordu "94. 93 ibnUl-Fakih, s. 638, Minorsky, V., a.g.mak, s. 279, ibn Hurdadbih, s. 30, etHamevi, ll, s.24. 94 ibnrll-Fakih, s. 638, Minorsky, V, s. 281 .

el-Mutavvai'nin

.

79

bu tesbitlerinin llygur

Tiirklerinin tarih, ki.ilttir ve medeniyetleri aqmrndan qok briyi.ik bir onemi vardrr. Zira konu ile ilgili rivayetlerin umumi beyanlanndan da anlaqrldr$r gibi, Uygurlar bu devirlerde goktan yerleqik ha-

yata gegmigler ve baqta Karu Balgasun olmak iizere birqok

manur, mtireffeh, zengin kciy, kasaba ve qehirler kurmuglardrr. Di$er taraftan, onun BiiSii KaSan'rn btiytik askeri ordugahr hakkrndaki qok ilginq gcizlemleri ve verdi$i bilgiler,

o devirlerde Uygur T{irklerininde di$er Ttirklerde olduf,u gibi, son derece disiplinli, muazzarr.t ordular kurma ve bunlarr liyakath komutanlar sayesinde sevk ve idare etmede ne kadar iistrin ve baganh olduklarrnr gdstermektedir.

Fakat bizim iqin bundan daha onemli bir husus daha vardrr. O da, Abbasi Halifesi el-Mehdi tarafindan gonderilen clqinin, bu biiytik Uygur KaSanrnr islAm dinini kabul ve halifenin itaatine girmeye nasrl ga$rrdr$r, aralarrnda geqen karqrlrkh konuEmalar, bundan da ote koyu bir Manihaist olan Biidii Kafiawa bu beklenmedik ga$rr kargrsrnda aldrSr tavrr, bir di$er ifade ile onun, bu biiyiik misyonu nasrl yerine getirdi$idir? Bu
Oyle tahmin ediyoruzki el-Mutavvai bu gorevini qok btiynk bir meharetle yerine getirmiq ve BiiSii Ka$anr; islAm dinini kabul ve kendisini de halifenin itaatine qa$rrmrgtrr. Ne varki koyu bir Manihaist olan Bii$ii Ka$an bu gtizel frsatr degerlendirememig ama halifenin itaatini, yanr ittifak tek-

80 . ZEKERIYA KITAPqT

O'TUKE:N UYCUR TURK BOYI,ARI ARASINDA |SLAM|YET

lifini kabul etmiqtir. Nitekim el-Ya'kffbi'nin yukarda metin ve qevirisi verdiSimiz rivayetleri de bizim bu grirtiqrimrizri doSrulamaktadrr.

Bir Di{e.r Tiirk Hakanmm islilma Qa{nlryr; Ne ilgingtirki el-Mutavvai'nin Bii$ii KaSanr, islAm dinine qa$rrmasr ile, bundan yarlm aslr
riilmektedir95.

Bilindi$i gibi, Higam b. Abdii'l-Melik, o devirlerde Tiirk militarizminin en gi.iglti temsilcisi ve mrisliiman Araplara, Orta Asyada kan kusturan kudretli Tiirkeg Ka$anr Sulu Han'a

bir elqi gcindermiq ve onu islAm dinini kabul etmeye

ea-

$rrmrgtrr. Boylece onu pasifize edece$ine inanryordu. Ne ilginqtirki, gnqlnTiirkeg Kaiam, $amdan gelen bu Arap elqisini Bii{ii Ka{an gibi, rjnce askeri bir karargAhta kabul etmig ve maksadrnr o$rendikten sonra onu bir gadrrda a$rrlamrqtr.

Miisltiman elqi onun mutlaka islam dinini kabul etmesini istiyordu. Miisltiman elginin bu qa$rrsrna olumlu veya olumsuz higbir cevap vermeyen Tiirkeg Ka{anq onun gerefine gok biiytik bir yemek ziyafeti ve yrizbinleri agan bir ordu ile askeri bir merasim tertip ettirmiq ve sonrada qciyle demigtir:

LJ-i lili $q-; ir .itfui )r ft-f..'.)jr,y' ol ,irn n ..r-rKL-

95 Genig Bilgi igin Bkz. Kitapgr, 2.,

a-i

v

t){-?l

J;l; lr';ilt

.

8I

"Efendimize siiyleyiniz! Bunlann iginde ne bir kunduracr, ne bir terzi ae ne de bit hekim aardr.r. (Askerlik orrlnrul vegane mesle{idir) $imdi onlar miisliiman olur ae islanun gartlannt yerine getiftneye kalktgrlarca nereden yeyip iEeceklerdir. (Hayatlanru nasil kazanacaklnrdr) "96.

Oyle tahmin ediyoruz ki el-Mutavvai, yukarda da ifade edildigi gibi, Bii$ii Ka$anr isldm dinini kabul ve onu isl6m halifesinin itaati altrna girmeye qa$rrmqtrr. Ne varki gevresinde qene yapan bir gok Mani rahipleri olan, iistelik Mani cifretilerine srkr srkrya baSh bulunan ve Manihaizmi Uygur Devleti igin resmi bir din olarak kabul eden Bii$ii Ka$an'rn Ani bir kararla fikrini de$iqtirmesi ve islam dinini kabul etmesi zaten dtigiiniilemezdi. Boylece, Bii$ii Ka$an'rn islAm dinini kabul ve Allah'rn hidflyetine ulaqmasr gibi qok giizel bir firsatrn de$erlendirilmesi bir yana, Uygur Ttirk boylarr arasrnda islAmiyetin yayrhgr meselesii de daha sonraki bir devre kalmrg oluyordu.

Manihaiztnin Pailak Diinemi ue Yeni Kafanlar Deori; Gerqekte manihaizmin Uygur Kaianl$r ve saray gevresindeki bu parlak ve bagarrh durumlan, daha sonraki Uygur Ka$anlan drineminde de britiin etkinli$i ile devam etmigtir. Bu devirlerde el-Mutavvai'nin seyahat notlarmdan da anlagrldr$r gibi islAm Dininin bu uzak Uygur Ulkesine hentiz ulaqmadrir anlaqrlmaktadrr. Bu bakrmdan; Kara Balgasun Uygurlann baqkenti; mamur miireffeh ve qok canh bu ticaret gehrinde beyaz entarili Mani rahipleri, krcmtzr pelerinle dolagan Budis t din qdaffilan, hatta Zcrdiigt tiihanileri kolaqan edip dururken, ak saqlt, ak sakalh, nur yrizlti miisliiman miirgidler hentiz boy gcistermemiqlerdir.

ilk Mtisliiman T0rk Huki,imdar ve Hakanlarr,

Konya, 1996, s. 135 vd. 96 ibnu'l-Fakih, s. 635, el-Hamevi, ll, s. 24

82 . ZEKERIYA KiTAPqt Uygr.rrlarr gtiqlti

bir devlet haline getiren Bii$ii KaSan ne

yazrk ki bir saray darbesi sonucu Tun Bata Tarkan tarafindan

cildi.iriilmiiqftr (779). Ondan sonra bir kaqr mtistesna Uygurlarrn bagrna zayfi. iradeli, uzun ilahi Onvanlar taqryan Uygur aristoklarr "Kadan" olmuglar ve onlar sAyesinde Ofiiken Uygur Dealeti bir asra yakrn bir sire daha ayakta kalmrgtrr. Bu uzun ilahi unvan taqryan Uygur Ka$anlanndan biride qiiphesiz Bo$ti Ka$andan sonra, "Alp Kutluk Bilge Ka{an" iinvanr ile Uygur Tahtrna oturan Tun Baga Tarkan olmugtur (779-78q. Onun, KaSanhk dtinemi, BiiSii Ka$anrn tildtirilmesinden sonra Uygurlar arasrnda baq gosteren siyAsi kargaqahklarr bastrrmak, komgu devletler Qin ve Tibetle zaman zaman bozulan siyasi mrinasebetleri diizeltmekle geqmiqtir97.

Mamafih meqhur Kara Balgasun Kitibesinde, bu yeni Uygur Ka$anr, Tun Baga Tarkan'rn kuvvetli qahsiyetinden, giiq ve kudreti ile herkese hakimiyetini taruttrimdan, mehAret ve cesAreti ile dahilde ve hariqteki iqlerini kolayhkla yoluna koydu$undan bahsedilmektedir. Tun Baga Tarkan "Ka{an" olduktan sonra Uygur hiikiimdar stilAlesinde de bir de$igiklik olmug ve bu tarihten sonra artrk Tun Baga Tarkanln soyundan gelenler Uygur tahhna grkmrglardrr. Tun Baga Tarkan ciltince onun yerine pek tabii olarak o$lu gegmigtir (780). Onun ilAhi Ka$anhk*tinvanr "Ay Tengride Kut Bolmrg Kiiliik Bilge Ka$an" idi' Uygur Kaganlarr unvanlarrnda genellikle "Giin" kelimesini kullanmrqlardrr. "Ay" kelimesine rastlamamrz miimktin de$ildir. Oysa "Ay" kelimesi Manihaizmde onemli bir mefhumdur. Artrk yeni 97 izgi, 6., Kutluk Bilge K0l Kalan - Brig0 Kagan ve Uygurlar, Ankara, 1986, s. 31, Qandarlroglu, G. Uygur Hakanlrlr, Tarihte Tiirk Devtetleri, Ankara, 1987, l, s.227, Taga$rl, A. Tiirkler; Uygurlar, ll, s.219, Kafesoltu, i, a.g.e., s. 1 14. - Ay Tannsrnda Saadet Bulmug Unl0 Bilge Ka$an.

OTUKEN UYGUR TURK BoYLARI ARASINDA iSLAMIYET

.

83

Uygur Kaganrna'"Ay Tengri" ile baqlayan bir iinvan verilmesi

Mani dininin tesirlerini, bu konuda da gosterdiSi anlaqrlmaktadr'. Zira "Ay" Manihaizmde 'Gdk" kadar onemli dini bir motiftir. Artrk bundan b
dtiiken

lJy gur D ea letinin

Ytkrttgr;

Daha sonra Uygur Tahtrna "Kiin Tengride Ulug BulmtE Alp Kiiqlrt{" Linvanr ile Bilge Ka$an (82I-824), ondan sonra da "Ay Tengride Kut Bulmtg Bilge Ka{an" iinvanr ile Hazar Tekin gegmiq (824-832) ve bu boyle son Uygur Ka$anr Ho-Sa Tekin'e kadar devam etigtir (839-840). Ho-Sa Tekin'de kendinden oncekiler gibi, beceriksiz zayfi iradeli Uygur Ka$anlanndan biri idi. Ne varki gartlar qok kdtii bir gekilde

6ti;ken llygurlannn

aleyhine olarak geliqmeye ve de$igmeye baglamrgtr. Yenisey bolgesinde derlenen ve toplanan ve son 20 yrldrr Orhon bol98 6gel, 8., T0rk Ktilt0riln0n Geligme Qaflarr, l, s. 99, izgi, 6., Uygurlarrn Siyisi ve Kiiltiirel Tarihi, s. 22. 99 Ogel,8., T0rk K0ltiiriiniin Geligme Qaglarr, istanbul, 1988, s. 189, Qandarhoglu, G., Tiirkler; Uygur Devletleri Tarihi ve Kulttiru, ll, s. 202, Ozkan, l, a.g.e., s. 24.

84 . ZEKERIYA KiTAPCI

OTUKEN UYGuR TUIIK BC,YLARI ARASINDA ISLAMiYE'I

gesini baskr altrnda tutan kalabahk Ktrgtz boylan artrk kr-

prrdanryor ve bir silkinmeye, bir krikremeye

ha-

zrrlanryorlardr. Krrgz steplerinde goktan isyan riizgarlan esmeye baglamrgtr. Zira ba$rmsrzlrk igin krlrncrnr kuganan bir Krrgtz Prensi bir Uygur Kaganrna q
ordusu ve yeni bir hamle ile Uygur topraklarrna dalmrglar ve asrrhk Uygur devletini darma da$rn etmiqlerdir. Bir kin ve ofke yr$rnr halinde Uygur ytrrtlanna gelen Krrgzrlar, Kara Balgasun'u ya$maladrklarr gibi bir qok Uygur aristokratlarmrnda boynunu vurmuElardrr. Son bedbaht Uygur KaSanr da, bu boynu vurulan kimseler arasrnda idi. Neylersinizki ba$rmsrzhk krhncrnr kuqanan Krrgrz Prensinin soyledikleri bir bir gergek olmuq Uygur Kaf,anrnrn muhtegem "alhn gadrnda" dahilher qey Krrgrzlarrn eline gegmiqtir1Ol.

dtiiken lly gurl an Arastnda i stdmiyet; Uygurlarrn bu giiglii devirlerinde Uygur Ka$anlannrn tantanah bir hayat yagadrklan anlagrlmaktadrr. Nitekim ibn Hurdadbih bu konudaki rivayetlerinden birinde gciyle demektedir; "Tukuzo{uz (Uygur) Ilakanr demirden oniki kaprst bulunan ue suilarla gearili bir gehirde oturuyordu, Hakarun sarnyt yiiksekEe bir yerde idi ae onun diiz damtntn iistiinde 100 kigiyi alabilecek alhndan yapilmq bir gadm pardt. Bu ga-

drm kubbesi altmdandt 1yleki on_un panlttlan fi 00 kd u zakt an gtiriileb iliy or4u'102.

85

fersah

Ne acrdrrki bu muhtegem saraylar ve qadrrlann iginde daha sonralan zayfi iradeli. Uygur Ka$anlarr oturuyorlardr. Bunlar dinamizmlerini qoktan kaybetmiqlerdi, devlete ve millete verecekleri fazla bir qey yoktu. Ustelik yan militan Mani rahipleri onlarrn qevrelerini goktan kugatmrglardr. Aynca, Ceyhun kapilarrndan giren ve bir ilahi hidayet frtrnasr halinde Ttirk yurtlan ve ig-Asya'ya do$ru esmeye baglayan islAm dini, bu biiytik frrtrnanrn esintileri hala Otfiken Uygur yurtlan ve saray qevrelerine yeteri kadar ulaqmamrqtr. Fakat biitrin bunlar isl6m dininin, Ottiken Uygur yurtlarrna hig girmediSi anlamrnada gelmemelidir. Zira ilk miisliiman Arap fetihleri ile birlikte Tiirk yurtlarrna giren ve Emeviler zamanrnda rizellikle Kuteybe b. Miislim'in valilifi srrasrnda (705-712) Baykent, Buhara ve Semerkant gibi Agaf,r Tiirkistan'rn (Maveraii'n-Nehr) rinemli din, ktiltiir ve ticaret gehirlerine qok kokhi bir qekilde yerleqen isldmiyet, AbbAsiler devrinde ig-Asya ve steplerde yaEayan insanlara kogar adrmlarla yaklagryordu. Buna gontil vermig kiqiler, ozellikle Semerkant, Fergana, iJrst ticaret yolunu takib eden ticaret kervanlarr ve Trir-

Talas

kistanlr mrishiman tacirler, bu ilk devirlerde 1tiiken Uygurlan ve Dokuz O{uz Tiirk boylanna qoktan ulagmrqlar ve buralarda goqebe Tiirklerle yaptrklarr ticaretlerin gok kArh bir ig oldufunu gormtiqlerdir. Miisliiman Tdcirler ig Bagmda; Haddi zatrnda bunlarrn kcikri tarihin derinliklerinden akrp gelen bir gelenege dayanryordu. Buna sebebte bu "iist ti-

100 Gumil6v, L.N., a.g.e., s.521.

101 Barthold, W., Krrgrzlar, Qev. H.D. Aggr, Konya, 2002, s. 28, Taga$rl, A.. T0rkler; Uygurlar, ll, s. 220, Koca, S., a.g.e." s. 96.

beg

.

102 ibn Hurdazbeh, el-Mesalik ve'l-Memalik, s. 31.

86 . ZEKERiYA

caret yolu"nu takib eden tAcirlerin, diSer taraftan bu yol gdzergdhrnda bir qok ticAret merkezleri kurmalarr ve buralarda

her tiirlti din adamlarrnrn serbestqe dini faaliyetlerini siirdiirmeleri ve Buda manashrlannm gok aktif bir ticari fonksiyon ifA etmeleri idi. Bu ticAret merkezleri, daha IV-V. y.yrllardan itibaren onem kazanmaya baglamq ve islAmrn IgAsya ve Dokuz Oduz Uygutlanna olan yolculu$unda da en onemli konaklama yerleri olmugtur. Nitekim W. Eberhard, bu konulardaki genig goriiqlerini qu gekilde ifAde etmektedir;

"Tiiccdrlar, Builist manastdannt hem banka ae botsa, hem de depo olaruk kullanryorlatdt. Bunun igin onlarda, bu mabedlere pata ae toptak tebernr ediyoilardt. Fakir kiiyliiler memnuniyetle bu mabedlerin kiracrst oluyor oe bu dine karyt

iglerinile seogi oe sayg duyuyotlarfu. Dtgardan gelmig olan Hindli, So{illu ue Tiirkistanh din adamlan, yabann hiikiimdarlar (yani Karluk ve Uygur Ka$anlarr) oe di{er Tiitk beylefi tar aftn d an m emnuniy e t I e t ay in e diliy o rl adt "1o3 .

dini iqinde geqerli olmugtur. Zira islAm dini W. Barthold'unda dedi$i gibi: "Ma Asya ila hdkimiyet kurmast ile miisliimanlar (Tirk tacirlerde dahil) eski ticdret yollanndan faydalanmaya bagladilar, Qin kaynaklanndan ii$reniyotuzki miisliiman (Tirk) ticarct keraanlan ilaha Vlll. y.yrlila Karluk iilkesinden gegerek Yenisey nehrinin baglanna, yani Krgtzlara (hatta Uygurlara) grdip gelEte bu durum isldm

liyorlarfu"7M.

'

OTUKEN UYCUR'].I,RK BOYLARI ARASINDA ISLAMIYET

KiTAPCI

Eski Qin kaynaklarrnda 'yabancrlar'dan maksad'T0rkler'dir. Ne ilgingtirki Eberhardrnda aradan binlerce yrl gegtikten sonra h6lA aynr hastah$tn tesirleri

altrnda kaldr$r gOriilmektedir. Z.K.

103 Eberhard, W., Qin Tarihi, Ankara, 1987, s. 157, Ogel, 8., T0rk K0ltiir Tarihine Girig, Ankara, 1991 , I, s. 243. 104 Barthold, W., Dersler, s. 57-68.

.

87

Mtisliiman tAcirler, bunlarm iqinde qiiphesiz Tiirklerde vardt. Onlar, yol boyunca goqebe Tiirkler ve Dokuz O$uzlarla (Uygurlar) ticAret yapmanm qok kArh kazanqlar sa$ladr$rnr

gcirmiiglerdi. ibnii'l-fakihten ii$rendif,imize gtire onlar Dokuz O$uz yurtlanndan; giizel misk, siyah krmtzt ae gizgili tilki kiirkleri, gri sincap, sannur, kakum, fenk, sabice kiirkleri, hiitiio; bu biilgeile bulunan bir hayaantn alnnda bulunan bit boynuz, gok giizel bryak saplan yiprtrrl}s, yaka iikiizii ae deriler ahyorlard]ffi. Bu saydrklarlmlzln drqrnda koyun st$r ve hele hele atlarda iinemli ticAret mallarr arasrnda idi. Bunlara giizel kumaglarr da ilAve etmemiz gerekmektedir. Nitekim idrisi bu yol gtizergahrn da bir gehir olan Gdgandan (Kimak qehri) bahsederken bize qu bilgileri vermektedir: "Gfrgan, giizel, bolIuk oe bereketli bh gehirilit. Burada ipek elbise imal etmek igin trdzlm (atlaslat) ilokunur, gok giizel yiinlii elbiseler yapilr. Tiirk tiiccarlart bu elbiseleri iti{er Tiitk iilkeletine ihrag ,d"rl"r"l07. Giigebe Tiitklef e gelince; onlar, kervanlarrn bozktrlara gelmesini beklemeden si.iri.ilerini civArdaki iskdn yerlerinin hudutlanna g
ediyordu. Ayrrca bu ticarette "kiilelerin" ayn bir yeri vardr.-iqAsya'dan gelen bu kcileler once Semetkant'la tlplanryorlog 105 ibn0l-Fakih, s. 329. '106

Hud0du'l-Alem, ngr. V. Minorsky, s.92. 07 idrisi, Niizhetii'l-Mu9tak, s. 712. 108 Barthold, W., Molol istilasrna Kadar T0rkistan, s. 302. 1Og Kitapgr, 2., Ofia Doguda Ttirk Askeri Varlrlr, istanbul, 1988, s. 22'27, tapda T0rk asrllr bu kolelerin genig bir degerlendirmesi yaptlmtgttr. 1

Ki'

88 . ZEKERiYA

biiyilk kAfileler hAlinde islAm di.inyasr ve Baidad'a sevk olunuyordu. Nitekim daha sonra islAm Tarihine adr altrn harflerle yazilacak ola.n Tolon, bunlardan biri idi. Aslen Dokuz O{uzIardandJTA. C), bu ilk dalga daBagdad'agetmiq ve AbbAsi halifesi el-Memun'un Ttirk asrlh yi$it, cesur karakter sahibi komutanlarmdan biri olmuqtur. Onun oflu Ahmed b. Tolon ve oradan

el-ibriye gore;

ull;Yl Jjr.'{ .lir*{ i-aJl Jt.c{.ri 1t5, n "Yiiksek himmet sahibi" idi. Kendisinde Tiitk'e has bir deha (bir ak/r) giicii oaruh. Dinine son derece bafih ae deulet biiyiiklerinin en giivendi{i bir kimse idi'77I. Daha sonra Mrsrr'a vali olarak gcinderilmig ve burada "Tolon Ofrullan" adryla ilk Ttirk devletini kurmugtur (822-g}q7l2 G iiniil Erl erinin F a aliy e t I eri ; MdmAfih islAm dininin Llzakdo{u Asya, Dokuz O{uz oe n

Karluklar gibi Ttirk boylan arasrnda yayrlmasr igin canla baqla gahEanlar, sAdece mtisltiman triccarlar da de$ildi. islAm Alimleri, hele hele dervigler ve bu biiytik gayeye griniil vermiq din ululan, gAziler bu devirlerde artrk kutsal bir meslek hAline gelmiq olan bu ildhi goreve koguyor ve yan gogebe Ti.irkler arasrnda islAm dininin yayrlmasrnr bagan ile siirdiiriiyorlardr.

Bu gekilde, Trirk yurtlannrn en uzak beldelerinde ve Ttirkler arasrnda isldm dininin canla, baqla yayrlmasr iqin qrrpmrp duranlardan birisi de briytik mutasavvuf $akik-i Belhi idi. O, koca bir cimrrinti dtiiken llygurlanna kadar yayrlan 'I

oIUKEN

KTTAPCI

10 Barthold, W., a.g.e., s.68, Krg. el-Makrizi, el-Htat, l, s.313, Rosonyi, 1., a.g.e., s. 160. 1 1 1 ibnul-ibri, Tarih'u-Muhtasaru'd-Diivel, s. 47. 112 6ztuna, Y., T0rkiye Tarihi, istanbut, 1963, t, s. 198, Kitapgr, 2., Mukaddes Qevreler ve Hilafet Ulkelerinde Tiirk Hatunlarr, Konya, iggS, s. t++ vC.

TJYCUR T.URK BOYLAIII ARASINDA ISLAMiYET

.

tt9

Trirk dtinyasrnda islAm dininin yayrlmasr igin sarfetmig ve en sonunda bu yolda gehid olmugtur. $akik, gezdi$i dolaqtt$t gehirlerde, oturdu$u kalktrir yerlerde, kiminle kargrlagmtq, kimi gcirmtig ve kiminle konugmugsa, ktiqtik bnytk demeden hep "isl6m" diyor, bu insanlarrn gonliinri bir "Yiice Meol6" ategi ile dolduruyor, Ona "intan etmeye" qa$rrryordu. Karluklar, bu arada llygurlar onun bu tebli$ faaliyetlerini stirdrirdti$ti tilkeler arasrnd.a i4i I I3. Bu briyiik islAm velisi bir defasrnda Karluk i.ilkesini dolagrrken bir Buda mabedine girmig ve o mabette bulunan ve Kaggari'nin "Burkan Bedez" dedi$i Buda heykeline yana yakrla ibAdet eden, ondan birgeyler isteyen bft Toyin'e (Buda rahibine) rast gelmigti. $akik, bir nur heykeli gibi ona yaklaqmrg ve qciyle demiqti: "S

eni

zte

her pey i y oktan aar eden, her peyi bilen ae gdt en, kudretli

bir yaratarun aar. Sana hig bir fayda ae zarar aermeyen bu puta tapaca{un O, Allah'a ibadet etsene!"

Budist rAhip bagrnr kaldrrdr, ak yiizlii, ak sakalh, nfirani g
13 Esin, E.., a.g.e., s. 150.

-'l 9O .

ZEKERiYA K|'T'APqI

OTUKEN uYGUR TURK BoYLARI ARASINTTA ISLAMiYET

Tiirkii miisltiman olmugtur. Sakik yine b
F aaliy

etleri;

Di$er taraftan Kailuk oe Dokuz Oiuzlar yani llygurlar arasrnda lslAmiyetin yayrlmasrnda Abbasiler devrinde ve 805-808 yrllan arasrnda Semerkant'ta ortaya qrkmrq $ii lider Rdfib. el-Leys'ind.e gok biiytik hizmeti olmugturl15. Bu saprk isyancr Qii lider miiridlerini Tagkent, Karluk ve Dokuz O$uz btilgelerine gondermiq ve buralarda kendi mezhepleri do$rultusunda kesif bir islAmlagtrrma faaliyetlerine giriqmiqlerdirl16. Brrnlann bu hummah faaliyetleri sonucu bir gok Tiirk bu arada llygut Tiirkleri de mtisltiman olmuglardrr.

'

9l

Turk yurtlartnda Kailuk, llygur ve Baftaglar araslnda gririilen bu heterodox geliqmeler tiyle tahmin ediyoruzki, Refi'b. el-Leys ve adamlarr sAyesinde .mtimktin olmuqtur. Fakat bizim, llyguilu arasrndaki bu hayrrh geliqmeler hakkrnda bildiklerimiz son derece srnrrhdrr. Buna sebebte, Uygurlar arasrnda bu erken devirlerde oluqan "Miisliiman CetnaAttn", kendi giiglerini bir krstm sosyal, siyAsi, hatta dini olaylarla isbat ve tescil edecek kadar giiqlii bir toplum haline gelmemiq olmalarrdrr.

Nitekim daha sonraki yrllarda mtishiman Sfrmffni EmirIeri dcineminde buralardan gegen meghur Arap gezgini EbO Diilef, Ba$taglardaa (Uygurlara en yakrn kabile) bahsederken

Di$er taraftan Miisltiman Arap Co$rafyacrlarr, W. Bart' hold'un da iEaret etti$i gibi; Qin'e giden ipek Yolu ile daha fazla ilgilenmiqlerdir. Bu yol iizerinde yaqayan Tiirk kavimleri hakkrnda islami kaynaklarda (yalan-yanhq) pek qok bilgiler verilmiqtir. Oysa Mo$olistan'da ki kavimler ve Mo$olistanda Cengiz Han'rn tarih sahnesine qrkrgrna kadar cereyan olaylar hakkmda ise, lsldmi kaynaklarda hemen hiq bir bilgi yoktur. Halbuki daha 924y:dLr (ve gok daha iinceki yrllarda) Mo$olistan da (yani Otiiken Uygurlart arasrnda) mtisliiman tiiccarlarrn bulunduflunu biz Cin kaynaklanndan of,renmig bu-

griyle diyecektir;

lur,.ryor.r1118.

"Bunlann kudretli bir beyleri aardr. anlar bu beylerinin Aleat oldudunu ue Yahyab. Zeyd'in neslinden geliti{ini siiylerler. Onlann yannda tezhipli bfr Mushaf vardrr. Bu Mushaf'm iizerinde Zeyd igin yazilan mersiyelerden_bazt beyitler bulunur. BuSraglar bu Mushafa ibditet ederlerLt/.

Arayqlan; Evet kuzeyden bir firtma gibi, kopub gelen Krrgrzlann saldrrrlarr ile darma da$rn olan llyguilar ve kalabahk Dokuz O{uzboylan, buytik ktitleler halinde yurtlarrnt terkederek gtiq etmeye ve yeni yeni yurt aramaya mecbur olmuglardrr. Bu bedbaht goqler sebebiyle Orta'Asya bir kere daha aya$a kalkmrq ve kendi
114 Genig bilgi igin bkz. Ferid0'd-Din Attar, Tezkiret0,t-Evliya, Tahran, 1946, s. 232,233, Turan, O., a.g.e., l, s. s6, ibnu'l-Esir, Vl, s. 238, ibn0'Fverdi, Tetimme, el-Muhtasar, Beyrut, 1970, s. 31S, isl6m Aimleri Ansiklopedisi, lstanbul, lll, s. 7-10. 1 15 et-Taberi, indeks, X, s. 246. 116 Esin, E., a.g.e., s. 154. 117 el-Hamevi, lll, s. 442.

llyguilann Da$l6r

'l

ae Yeni Yurt

18 Barlhold, W., Dersler, s. 68 vd.

92 . T,EKERiYA

KITAPCI

OTIJKEN UYGTJR T'URK BOYLARI ARASINDA iST,AN{iYET

ve ihtiyarlan ile goq eden bu bedbaht Llygurlar, Orta Asyanrn

ta ilk qa$lardan beri devam edip gelen ve bir ttirlii

de_

$iqmeyen, ahn yazrsrnr simgeliyorlardr. G
gostermektedir. Gerqekte Kan-Su qehri Qin ile

bugiinkti Do$u Ttirkistan arasmdaki ticaret yolu rizerinde bulunuyordu. San W_ gurlar'rn ay'ca diger gogebe Tiirkler gibi istilacr emelleri yoktti. Onlarrn tek amaqlan vardr. O da Kan-Su gehrinde emniyet ve banq iginde yagamak, yabancrlarn baskr ve istilasma u$ramadan btiyiik ticaret kervanla' di.izenlemek ve karh ticaret yapmaktr. Bu bakrmdan onlar fazla bir askeri ve siyAsi varlrk gcisterememiqlerdir. San llygurlar 102g y:./rrnd.a Tangutlann siyAsi ntifuzu altrna girmiqler ve aradan bir asrr gegtikten sonra ise Mo{oIIar tarafindan tamamen etkisiz hdle getirilmig ve ister istemez onlarrn tahakkimii altrna gir_ miglerdir (722q719.

119 San Uygurlar hakkrnda genig bilgi igin bkz. Katesollu, i., a.g.e., s. 114, izgi, q.0,e.,.1+q vd. Lige.ri, _1.,.a.g.e., s.246, Qandartrogtu, G.iriirtter; Uygii !., Devletleri Tarihi ve Kiilt0rii, ll, s. 206.

.

9:I

Turfan'a Giden Yal; Krrgrz frrtrnasr ile batrya goq eden Uygur boylarrnrn qok btiytik bir bciltimii, briyiik kAfileler, kalabahk boy ve aqiretler hAlinde, biitiin eski ve orta qa$larrn gok rinemli bir ticAret merkezi olan Tarrm havzasr, yani Turfan biilgesine gelmiqler ve burada 5tiiken llygur devletinin bir devamr olmak iizere yeni, biiytik bir devlet kurmuglardrr.

Bu yeni Uygur boylarrnrn "Bahyt" yonelmeleri, zaten eski btiiken llygur devletinin onemli bir tarrm ve ticdret merkezi olanTurfan'a gelmeleri, bir diSer ifAde ile yeni mtisliiman bolgelere yani, Sdmfrniler ve Kara Hanlilar'a bir manada komgu olmalarr idi. Btr herr. Turfan Uyguilan ve hern de islfrnt dininin qok hayrrna olmug ve llyguilan r, islAm dini ile gerek harb ve gerek sulh iginde do$rudan doSruya temas etme imkanrnr sa$lamrgtrr. Evet Do$z Tiitkistan, Uygur yurtlarrna do$ru, gok si.iratli bir Eekilde ilerleyen isl6m dininin,bereketli Tutfan bolgesi ve buralarda yaqayan Uygurlara giden ana yolu aqrlmrq ve buralarr islAm hidAyet gtineqi aydrnlatmaya baqlamtgtrr. Bu Dofu Tiirkistan'n ba$rrnda esen yeni bir ilAhi hidayet frrtrnasr idi.

Miisliiman Simhnt Emirleri ve hele hele Kara Hanh Gdzilerinin cengAver mticAhidleri, bu hidayet ordusunun ilk temsilcileri olarak yeni Uygur yurtlarrna yiiriimeye hazrrlanryorlardr. Kara Hanh gazilerinin parlak krhnqlarr, Uygurlann bu yeni islAmi destanmm kaiemleri olacaklardr. iqte asrl bundan sonraki sayfalarda, bu yeni hayrrh geliqmeler tizerinde durulacak ve isl6m dininin Uygurlarla olan yeni dini ruticAdelesinin gergek boyutlar ve onlarrn mrislliman olmalan hakkrnda qok genig bilgiler verilecektir.

iriNrci n6rUna

islim HidAyetine Giden Yolda Turfan Uygurlan Arasrnda MANiHAIZM ve BUDTZM

96

ONSOZ

"Turfan Uygurlanntn siydst ralleri, eski Uygurlann ganlr deoletine hig bir zaman yaklagmamrg, buna kargilrk Tanm haozastmn kendine medeniyetini

o kadar hrsla iglerine sindirmiglel arada yayilan dinlerin (giiphesiz islLmda dfrhit) iiylesine sdd* miiminleri atastnfl girmigler, giizel sanatlann, yazr ue bil-

gilerin, kitab basrcth{rnm iiyle kufuetli

igqileri

olmuglardrki; bugiin bile onlm hakh olarak ig-Asyann en kiiltiirlii kaaimleri arasnda yer almaktaihrlan"

L. Ligeti

Gergekte "Turfan Uygutlan" veya "Do{u Tiirkistan Uygur Dealeti"; Ttrk islAm tarihinin altrn sayfalanna gegmig en medeni, en uygar Tiirk devletlerinden biridir. Onlar Eski ve Orta Qa$lann bu bereketli din kiiltiir merkezi olanTurfan haazasrnda, yeni bir Tiirk devleti kurmakla kalmamrqlar, insanlrSm haynna baqta "kafird" ve "Uygur A$rtbesi" olmak iizere bir gok medeniyet vektilttir mirdsr brrakmrqlar ve bilylece, Orta-Asya Ttirk diinyasrnrn medeni karakterini kendi devirlerinde yansrtan en giizel temsilcileri olmuglardr.

Yine onlar, koca bir cihan devleti kuran Osmanhdan sonra tarihe, kendileri hakkrnda en gok, belki onbinlerce 'yazilr belge" brrakmrglar ve bugiinkii Trirk dtinyasr Uygurlann sonsuza dek minnet ve gi.ikranlarrnr kazanmrglardrr.

Do{u Tiirkistan Uygurlanntn boyle, Turfan da yeni bir devlet kurmalan ve onlarrn gok medeni ve zengin krilttirlii bir Ttirk boyu olmalarr, ayrrca insanhk tarihinde yeni yeni buluglan ile gok derin izler brrakmalannda onlann; "Tartm Hauzt"stnl, o co$rafyada kudsi bir "Vatan" olarak segmelerininde qtiphesiz gok onemli bir rolii olmugtur. Tanm Haztzast, bilindi$i gibi; qeqitli kavimlere mensup bir qok insanlarn buluqtu$u, bir qok triccarlann kaynaqtr$r, bir qok din, kriltiir ve medeniyetlerin kucaklaqtrf,rbir din,bir ticaret, bir kiiltiir merkezi, bir "mozayikler gehri" idi. Biiyiik ticAret kervanlan burada konakladrklarr gibi eskiAri, Samt ve Hind dinletinin ihtiyar rahipleri de burada konaklamrqlar ve bu topraklann maddi manevi bereketini artrrmrqlardu. Daha sonralan bu topraklarda islAm dini ve onun ak y:f.zl:o, ak sakalh nurdan temsilcileri goriinmiigler ve buralara ev sa-

IffiF.. 98 . ZEKERI\'A

MANIHAiZM VE BUDIZM

KiTAP(]I

hipli$i yapmrqlar, onlardan bu btiytik kiiltiir ve medeniyet mirdsrnr devralmqlardrr. Bu iki temel faktori.in tabii bir neticesi olarak buralarda ekonomik refAh ytiksekli$i, ticAret hayatrnrn canhh$r bir yana, dini heyecan ve duygrrlarda her zaman stiriikleyici olmugtur. Turfan Uygurlan, bu iki bi.iyiik geliqmeden inadma yararlanan, sosyal hayatlannda, ekonomik refah ve dini coqkuyu birlikte yagayan, bu ikisi arasrndaki dengeleri korumaslnl bilen medeni ve tolerans sahibi insanlardr. Bu hoq gclrriileri, onlarrn dini hayatlannada yansrmlE ve Iq-Asya'dan kopub gelen Manihaizm, Budi zm, Htristiy an hk, Mecfisilik, islilmiyettez rince bir bir, onlann kaprlarrnr qalmrg ve onlardan her biri bu topraklar ve Uygurlar arasrnda sa$lam

bannaklar bulmuglardrr.

Ne varki medeni Uygurlar, bu dinlerin hig birine karqr agrrr bir reaksiyon g
"Siyisi rolleri eski llygurlann ganh deoletine hig bir zaman yaklagmamtg, buna kargil:/r- Tanm haozastnrn ken-

.

99

dine has medeniyetini o kaclm hrsla iglerine sindirmigle4 orada yaytlan dinlein (islAmda dahil) iiylesine sddtk miiminleri arastna girmiglel sanatlann, yazt oe bilgilerin, kitab banak{rntn 6yle kudretli igqilefi olmuglardt*i; bugiin bile onlat hakh olarak iq-Asyann en kiiltiirlii kaaimleri atastnda yer

almaktaddar."t. Gergekte isl6m itini; bu yorgun, bitkin, krihnemiq dinlere

imini ve islAmi prensipleri yanlsra, yeni, zinde bir ruh, bir "il6hi meflge"e dayanan bir "Vahiy" ve "Mushaf" ktiltiirii, bir iman coqkusu olarak qrkmrgtr. islAm bu dinqli$i, bu zindelif,i ve hele hele kendisine inananlara verdi$i iman yiiceli$i ve kollektif heyecanla, Orta Asya bozkrrlannda arlardu at koqturan Turan Ordulan, bir fatih ve kahramanlar dini olarak geliyordu. kargr Turfan Uygurlarrnrn karqrsrna sa$lam

Bu bakrmdan bu yorgun dinlerin ve bir tortu niteli$indeki o$retileri (inanq degil) nin onun karqrbrnda direnmeleri mtimktin de$ildi. Onun ilihi cezbesi ve hidAyet tgrklarrnm Manihaizm, Budizm, Zerdiigtliik ve Htristiy anh{tn insanlarrn y ani Turf an Uy guil anu z kalbindeki pash tortulannr silip siipiirmesi, onlarr temizlemesi, onlara yeni bir iman gi.irlii$ii vermesi gerekiyordu. Nitekim bu en sonunda biiyle de olmugtur. Bilindigi gibi Uygurlann; Turfan havzasrnda yeni bir Tiirk devleti kurmaya hazrrlandrklarr yrllarda (840) OrtaAsyanrn di$er bir medeni birlgesi olan Kaggad.a, bir baqka Ti.irk boyu Giik-Tnrk devletinin bir devamr olarak yeni bir devlet kuruyor ve insanh$a giir bir sesle "Merhaba!" demeye hazrrlanryorlardr. Bunlar daha sonralarr ak yi.izlii ve ak sakalh tarih dedenin kendilerinden "Kara Hanh" diye bahsedece$i 1 Ligeti, L., a.g.e., s. 79

-t IOO

.

ZEKERIYA KiTAPCI

yeni Ttirk boylan ve onlarrn soyundan gelen bir "Tiirk Hakant" idi. Bu Hakan muasrrlarr tarafrndan "Hakani Tiirkler" veya "Afrfrsiyap Odullan" olarak anrlan ve ilk Tiirk Hakanlr$rnr ihya eden Bilge KiiI Ktilr Han iiti2.

Ne varki yedi kat goklerin sahibi, ezel Aleminde Karu Hanh Hakanlnnnrn alnrna aydrnh$a giden yolda "isliimt" ve ne yazrk ki Turfan Uygur Ka{anlannrtr alnrna ise, karanh$a giden yolda "Manihaizm" ve "Budizmi" yazmrgtr. Bu ba-

bu ezeli RasfrIler miicddelesindebft kere daha, hem de en kanh bir qekilde harb meydanlarrnda karqr, karqrya gelecekler ve birbirlerine parlak krhnglannr gekeceklerdi. krmdan Kara Hanlilarla, Uyguilar

Kara Hanh Hakanlan; ne kadar sadrk bir miimin, Allah ve Peygamberine ne kadar gontilden baiuh miisliiman iseler, Uygu, Ka{anlan da, o kadar belki onlardan daha sert, onlardan daha katr Budizme ba$h idiler. Dolaysryla bundan sonra Orta Asya steplerinde Kara Hanlilar isldmtn, Uygurlar ise Budizmin qampiyonlu$unu iistlenecek, daha agrk bir ifdde ile bundan sonraki asrl miicAdele "islilmla-Budizm" arasrnda olacak ve neticede her iki taraftan, bir yi.ice gdye igin binler, onbinlerce insan hayatrnr kaybedecekti. Oyle tahmin ediyoruzki Orta-Asya ae Tiirk Boylannn dini tarihinde, hig bir zaman boyle kanh bir miicddele olmamrqtrr.

halhbu

mricddelede qoktan miisliiman olduklan ve Allahrn hidAyetine yoneldikleri halde, ne varki qo$u kere, Uygur

zayrf irAdeli olan Uygur Ka{anlan Budizmin karanh$rnda boiulmuq ve krir bir inadla gcizlerini islAm hid6yet nuruna korii-koriine kapamrq ve bu boyle ta XIV. y. yrla kadar devam etmiqtir. 2 Esin, E., a.g.e., s. 156.

MANiHAizM VE BUDizM

.

IOI

Hemen qunu itiraf edelimki, bu inadrna kanh ve gok qetin miicddeleyi, her biri ayn bir islAm kahramanr olan gdzi Kara Hanh Hakanlanntn, bitmez bir sabrr ve ttikenme z gayretleri sonucu, en sonunda "isl6m dini" kazanmrg ve Uygurlarda di$er Ttirk boylan gibi, islAm hiddyet sanca$rmn altmda ve Tiirk isl6m devletlerinin safrndaki o qerefli yerlerini almrElardrr.

Aksi takdirde Turfan Uygurlan; bu giinki.i Tibetliler gibi, aralarmda krmrzr pelerinli Buda rahiplerinin dolagtr$r Budist bir kavim olarak kalacak, Tiirkltik Aleminden koptuklan gibi Tarih sahnesinden qoktan sitinip gideceklerdi.

iqte bundan sonraki sayfalarda iki din arasrndaki bu hAkimiyet mticAdelesi iizerinde durulacak ve Kata Hanh gAzilerinin parlak krhnqlarr ve miibarek kanlarr ile yazdrklan "llygur isldm Destant" ilk defa tarih sayfalanna aktanlacaktrr.

u,*{ MANIHAIZM vE BUDizM

TURFAN UYGURLARININ

nveGe KALKMASI Dinler Arasr Miicadelede Turfan Uygurlarr Yeni Uygur Dealetinin Kurulugu; yr-

krlmasrndan sonra, muzdarip Uygur boylarr Pan Tekin'in iinderli$inde ve bir vatan ozlemi ve arayrgt ile batryr do$ru yeni bir gog baglatmrqlardrr. Onlardan kalabahk bir biiliimti An-si ve Tibef,e do$ru bir yiiriiyiige geqtikleri gibi3, qok daha kalabahk olan bir di$er bdltimti Tiyangan veya Tanrr da$larrnrn etekleri yani Beg Baltk ve Turfan, (KoCo) ya gelmigler4 ve buralarda, qok daha ijnceki asrlardan beri yagamakta ve kendi hemcinsleri olan cli$er Uygur kabileleri ve bu arada Basmillatla birlegmiqler ve Ottiken Uygurlarrnrn bir devamt olarak yeni, medeni bir devlet kurmuglardrr (856)5. Btr yeni devletin adr tarihlere "Turfan Uygur Dealeti" olarak geqecekti. Btiylece Z.V. Togan'rnda dedi$i gibi: "$atki Tiirkistan muhkast ba zamandan itibaren astl Uygur memteketi oe I-IYGIIRISTAN aitileitilmig oldu'6. Zira'tBiitiin Do{u Tiyengan Eehirlerinin ahfrtisi llygur idi"7. Turfan Uygur devletinin temel unsuru, gok daha onceki asrrlarda Turfan b
IO3

Bqsmill Tiirk Boylan idi. Onlar; 720'li yillarda Beg Bahkta Manihaistlerce "idikut" unvanr verilmiq bir Giik Tii* beyinin idAresine girmiqlerdir8. Daha sonra Basrnrllar bu GiikTtirk gelene$ine uyarak kendi beylerine "fiAhi giice sahib" anlamrna "idikut" demiqlerdir. Onlarclan bu ilAhi unvanl belkide kalabahk Basmtllaru yaranmak iqin Turfan Uygur Hanlarr almrglar ve Ka$an'larna "idikut" demiqlerdir.

t.

Bi.iyiik Uygur Devletinin Ktrgzlu tarafindan

.

Turfanda kurulan bu yeni Uygur devletinin bagrna Uygur Beyleri, gok btiytik bir milli quur rirne$i gristermigler ve hepsi birden Asi Krrgrzlar tarafindan boynu vurdurulan son bedbaht Uyg-ur Kaf,anrnrn yeieni Mengli TeSin'i seqmiglerdir (855860)9. Boylece onlar, sAdece kendilerini degil Otiiken Uygur devletini de beraberlerinde getirmiE oluyorlardr.

Mengli Te$in'in devlet idaresindeki ilahi iinvanr "Uluf Tengride Kut Bolmtg Alp Kutlu{ Bilge Kadan " idi'. Yerri Uygur Devletini kuranlarm asrl qo$unlufiu" I)okuz Ofruz boylan" idi. Onbeg biiyiik kabileden oluguyordu. Turfan bozkrrlarrna geldiklerinde sayrlan 200.000'in iizerinde idi. llygur Kadanlannm ircffi nakimiyeti; Burada hatrrlatrlrnasr gereken bir husus daha vardrr. O da, Turfan Uygur Ka$anlarrnrn da tahta grktrktan sonra, Otiiken Uygurlan ve BiiSii Kagan da oldu$u gibi "ildhi bir iinaan" almalan ve her zaman bu i.invanla anrlmalan idi. Bu ne giizel

bir tesbittirki; diger Tiirk boylarrnda oldu$u gibi Turfan llygurlan arasrnda da Ti.irk Ka$anlarrnm siyAsi iktidar ve hAkimiyetlerinin asrl kaynaSrnrn Tanndan geldi$ine dAir kadim inanq, cirf, ddet ve geleneklerin, bir diier ifAde ile kriltiir birli$inin biiti.in canhh$r devam etti$ini gostermektedir. 8 Esin, E., iA. Turfan md. Xll/ll, s. 116. 9 Ogel, 8., a.g.e., s. 193, Gomeg, S., Uygur Tiirkleri Tarihi ve K0lt0rai, Ankara, 1997, s. 62. 'Y0ce Tannda Saadet Bulmug Kahraman Meqhur Bilge Kalan.

4q MANiT]AIZM VE BUDIZM

lc'4 . ZEKERIYA KiTAPCT

Bilindigi gibi eski Ttirkler siydsi hakimiyetin asrl kayna$mm Tanrrnr irAdesi olduiuna inanrrlardl. Nitekim Gok Trirk kitabelerinde Bilge Ka$anl "Tanrt irfrde etti{i igin kaian oldum!" demigtir. Buna grire KaSan; yukardaki Giik Tann, yani Tek Tann ve Onun yiice hAkimiyetinin yer yriztindeki tek temsilcisi idi. Gok Kubbe'nin nasrl bir hakimi varsa, Onun gticti nasrl her Eeyin i.isttinde ise, yer ytiztintin de bir tek

hAkimi olmah idi. O da qtiphesiz yet yiiztinde Allahrn irddesini temsil eden "Tiirk Kadam" idi. Bu ise; briti.in qa$lar boyunca Ttirk tarihinde varh$r.nr ko-

ruyup gelen, "Tiirk cihan hfrkimiyeti mefkf,resi" ve Ti.irk milletinin maqeri vicdanrndan bir qa$layan gibi cogup gelen "Tiirkiin Ktztl Elma itkiisii"nAn ilAhi kaynaSrnr teqkil etmektedir. Iqte Turfan Uygur Ka$anlanna verilen bu il6hi unvanlar, bu yiice mefk0re ve kudsi iilkiiniin onlar iqinde gegerli oldu$u ve bir di$er if6de ile mtiqterek kiiltiir ve iilkii

birliiini

temsil ediyordu.

Oyle ya, geniq Asya bozkrrlarrnda kurulan Ordug6hlar, Ka$anrn muazzam ota$r bu yer kubbesinin altrnda Onun haqmet ve ululu$unu yansrtmak i.izere; "Giik Tannda Ktsmet Bolmrg" Uygur KaSanr oturacak ve O Yiiee Varlr$m iridesini temsil edecekti. Boylesine ilAhi ve yrice bir misyonu Tiirk tarihi ve Ttirk milletinin drqrnda hig bir yerde bulmamrz mrimktin degildir. Nitekim bu donemlerde biiytik bir devletin bagbu$u olmadr$r halde bile Hrtay Tiirk Hakanr Ttirk Sultanr Gazneli Mahmud'a gonderdigi bir mektupta: "Giiklerin sahibi Tann, yeryiizii iilkelerinin ae bir gok kaaimlerin egemenli{ini biz uerdi" ci.imlesi ile baqhyord ul9. Llygu, Kagant yine geleneksel 10 el-Mervezi, s. 7

.

IO.5

Tiirk cihan hakimiyeti mefk0resine baSh ve ahgrla gelen diplomatik kurallara sadrk kalmrg ve bu sebeble Gazneli Mahmud'a bir "Yay" ve bir de"Ok" gdndermiqtirll. i dlkut lly gur t) ea I e ti ; Buna ra$men Turfan Uygurlart, hiq bir zaman komqulanna saldrrmak, kendi srnrrlarrnr genigletmek emelinde olmadrklan gibi,lJygur Ka{anlan da hig bir zaman yeni yeni iilkeler fethetmek ve bir cihan hakimiyeti kurmak iddiasrnda olmamrglardrr. Onlar kendi devirlerinde sAdece bu btiyrik " Kt zt I Elm a " iJlkiisti niin yaEam as rnr s aSlam rqlardrr. Onlardan sonra tarih sahnesine qrkan Selguklular, Mofollm ve Os manlila4 ne ilgingtirki, bu biiyiik rilkiiyii onlardan devr alacak ve tizellikle Mo$ollar; Asyanm baSrmda koca bir cihan imparatorlu$u kuracaklardrr. Yeni Uygur devletinin bagkenti; Tarrm veya Turfan havzasrnda Eski ve Orta Qa$lardan beri qok onemli bir ticaret ve ktiltiir merkezi olan Kogo qehri idi. Bii$ii Tekin, komqu Tibet

tehlikesini kaldrrdrktan sonra (886'h yrllar) Uygur devleti daha da geliqmig ve komgu devlet Karahanlilarda olduSu gibi, iki merkezli bir Ka$anhk hiline gelmigtir. Kogo krghkbagkent

ve Beg Bahk ise yazhkbaEkent olmugturl2.

Turfan Uygur devleti "idi Kut llygur Dealeti" olarakta anrlmaktadrr. Nitekim 1.928-1.930 yrllarr arasrnda bugtinkii

Turfanda yaprlan kazrlarda bulunan

ve

Manihaist ta-

prnaklarma ait olan resmi yazrlarda "idi Kut llygur Deoleti" miihriinr.in basrlmrq old u $u griri.ilmektedirl3.

Bunun sebebi ise, Turfan bolgesinde gok daha eskiden 11 Arslan, Mahmut, Step imparatorluklarrnda Sosyal Yapr, istanbul, 1984, s. 101. 12 Gomeg, S., a.g.e., s. 62, Emet, E., Tiirkler; Uygur T0rkleri, ll, s. 236. 13 Abdurrahman, A., T0rkler, idikut Uygur Devleti, ll, s. 241.

{ I06 . ZEKETTIYA KIT'APCI

MANIHAIZM VE BUDIZM

cinemli bir eyAlet merkezi olmugturl6.

MAmAfih Turfan yukarda krsaca belirttiSimiz bu cizellikleri sebebiyle Do{u ile Bafr arasmda her zaman rinemli bir koridor ve eski qaSlardan beri Orta Asyannt ekonomik hayatrnda tinemli bir yeri olan ipek Yoln kervanlarr igin huzurlu bir karargah olmugtur. B
bunun harfi harfine anlamr "ffiu' kaddes saadet" yahut "azamet" idi, Tiirkqedeki "kut" kelimesi qimdiki Avrupa tstrlahrnda "Majesteleri" veya "Hagmetmeib" karqrhSrnda kullanrhyordrrl4. Ne ilgingtirki; bu unvan Uygur Ka$anlarrnrnda be$enisini kazanmq ve 948 li yrllardan sonra onlarda hep, 'idi Kut" unvanl ile anrlmrglardr. Turfan Haazast: dnemli Din ae Kiiltiir Merkezi; g
Yeni Uygur devleti, Tanm haozasr bir di$er ifAde ile Turfan ovasrnrn bu geniq bereketli topraklarr iistiine kurulmuqtu. Turfan ovasr; esas itibart ile Tann da$lanntn eteklerinde uqsuz bucaksu yeqil topraklardr. Di$er tarafta Turfarun kuzeyindeki mtinbit ovalar, onlart qok suratli bir qekilde yerlegmeye ve yerleqik hayata geqmeye tegvik ediyordu. Yaylalar at, koyun ve srsr stirtileri iqin qok grizel bir otlak oldu$u gibi, genig ovalar ise ziraat ve her ttirlti tarrrn yapmaya qok elveriqli bir arazi idi15.

Turfan Haozast ve daha sonralan Do$u Uygur hdkimiyeti srnrrlarr iginde kalan bu bereketli topraklarda, bir qok cinemli qehir ve kasaba bulunuyordu. Bu gehirler daha onceleri bir din ve kiiltiir merkezi olduf,u gibi, Uygurlar devrinde de bu

rizelliklerini devam ettirmigler ve medeni Uygurlar siyesinde, daha parlak bir hAle gelmiqlerdir. Di$er taraftan bu gehirler daha ijncele ri Budizm, Manihaizm ae Htistiy anlrfm u$rak yeri olmuglardr.

tarihi seyri iqinde her zaman bir Tirk bolgesi oimugtur. Onceleri Tiiliis Tiirkboylarrnrn yurdu idi. Gi;k Tiirkler devrinde Bumin Han, burasrnt imparatorlu$un srnrrlan iqine almrg ve uzun stire Gok-Tiirk Ka$anhsrna ba$h, bir bey tarafrndan idare edilmigtir. Qinliler 751 yrlrnda yaprlan T'alas Sauogrndan sonra buralardan qrGerqekte Tutfan uzun

14 Barthold, W., Dersler, s. 62. 15 6gel, B., islimiyetten 6nce

Ne varki istfrm ddai) mtisltiman fAtihler sAyesinde bu bolgeye srgradrktan sonra bu eski Uygur gehirleri, yeni islAm 16 Esin, E., iA, Xll/il, s. 116. 17 Grousset, R., a.g.e., s. 133, Shimin, G.,

T0rk Kiilt0r Tarihi, Ankara, 1988, s.

351

IO7

kanlmrg ve Otiiken Uygurlannrn eline geqmig ve onlann

beri yagamakta olan ve daha sonra Uygur boylanna katrlan ve yeni devletin zinde bir giicti olan Basmrllaln baqbuf,larrna "Kut Sahibi" anlamrna gelen "idi Krf " demeleri ve onu kutsal bir kimse olarak gormeleri idi.

W. Barthold'a

.

ll, s. 786.

.

I

i, i

T0rkler; Budist Uygur Edebiyatr,

I08 . ZEKERiYA KIT'APCI

Dininin kutsal bir yuvasr haline gelmiqlerdir. Oyleyse biz; asrl bu dinler arasr miicddeleye girmeden once, yeni llygur DevIetinin bu rinemli din ve kiiltiir merkezlerini grirelim. Bunlardan en onemlisi daha sonralan Turfan Uygur devletinin krqlrk baqkenti olan Koqo oehti idi. Koqo; Eski Bir Din ae Kiiltiit Merkezi;

ktiltiir merkezi olan Kogo; iki biiyiik kervan yolunun kesigti$i bir yerde kurulmug son derece cinemli bir gehir idi. Eski Tiirk metinlerinde "Kogo" veya "Kogu" olarakta zikredilmiqtirlS. gehrin bir difer adr "Kara Gerqekte qok eski bir din ve

Hogo" veya "Kana Hoca" olarak geqmektedirlg. B.rrusr; Ofiiken Uygutlarr zamanrnda da bir din ve ticAret merkezi olarak cinemini korumuq ve 0tiiken Kasanmt temsil eden bir Uygur Hanr tarafindan iddre edilmiqtir. Kogo'ya daha sonral an "tdikut" qehri denilmiq ve Turfan Uygurlarrntn "Yazltk Bagkenti" olmuqtur. L. Rasonyi'nin Adeta bir "QiiI Pompeisi" olarak de$er verdifiibu "Tiirk" ve "idikut" qehrinin 20 m. yiikseklikte, 1"0 km. uzunlukta surlarrnrn iqinde kervan saray, Manihaist, Hristiyan ae Budist mabedleri ve manastrrlarr bulunrryord.r"20. islAm hidayet giinegi buralan yavaE yavaE aydrnlattrktan sonra bu mabedlerin yaruna bir gok cami ve mescid yaprlmrgtrr. islAmrn kaynaklard a Cindnkes olarak zikredilmektedir. Hududu'l-Alemin verdi$i bilgilere gore burasr; "orta biiyiikliikte bir gehir idi. Qitr hududuna gok yakm olup, hiikiintet merkezidir. Yaz giinleri Eok stcak krylan ise gok hoStur" Tokuz OSuz Ka$anr yaz aylartnda burada oturmaktadrr2l. K"ggurh Mah18 Cagferoglu, A., Uygur

Srizltilii, istanbul, 1934.

19 Barthold, W., Dersler, s.82, Krg. Esin, E., iA, Xtl/ll, s. 115. 20 Rasonyi, L., a.g.e., s. 109. 21 Hududu'LAlem, s. 92, Aynca bkz. $egen, R., a.g.e., s. 195.

MANiHAIZM VE BUDIZM

.

IO9

mud ise KaEo'yu sadece bir qehir deSil, kendi adryla anrlan bir eyAlet olarak zikretmektedir22. Koqo qehrine

"idikut" qehri de denilmektedir. Buna

se-

bebte Uygur devletinin kutsal merkezi ve Uygur Ka$anlarrnrn burada oturmalarr idi. Qehrin etrafi muazzam bir surla qev-

rilmigti. Surlarrn yiiksekli$i 20 m'ye ulagryordu. Qehre bu surlardan agrlan dort muhkem kaprdan giriliyordu23. niiytit Qin gezgini Wang Yende, 981'li yrllarda Koqo'ya gelmiq ve seyAhat notlarmda Koqo'nun qok canh bir tasvirini yapmrgtrr. Ona gore;

"Euler beyaza boyanmrytt. Yaz aylannda, dayanilmaz bir sy caklt{t ztardt O kadarki bir kug, biraz haaalanmaya gtirsiln, srcaktan diigiiyor pe iiliiyordu. Buna ra{men sulak bir yerdi. Bunun sebebi ise ciaardaki bir da{dan grknn bir gay idi. O, pehrin biltiin ealerini doIagt$t gibi tarla ue meyae bahgelerini sulamakta ae su de{irmenlerini d(indiirmekte idi. Bdlgede bep gegit tahil yetigtiriliyordu. Soylular at eti, sradan insanlar ise kegi ueya kiimes hayzranlanrun etini yiyorlardr. Samur kiirk postu, pamuklu kumag ae gigek motifleri ile iglenmip elbise imal etmektedirler.

Aynca burada elliden fazla Builist manashn aardt. Onlann hepsinde Tang siilfrIesi tarafindan konulmug olan kitabeler ae ma-

nastrlann iginde Budist kanun kitaplan bulunmakta idi.

Zanatkarhkta, alhn, giimi)g, bakr ae demir iplemede gok yetenekli kim-

selerdi"24.

Koqu Uygurlarr dindar insanlardr. Onlar miisluman olduktan sonra aynr gtizel duygulannr cami ve mescid yapmadada gostermiqlerdir. Gortildri$i.i gibi Kogo; sAdece Uygur 22 Kaggari, M. Divan, lll, s. 165, 180. 23 Ogel, 8., islimiyetten 6nce T0rk

K0ltiirii Tarihi, s. 358, 352. 24 Shimin, Geng., T0rkler (Budist Uygur Edebiyatr), lll, s. 788, izgi, 6., gin Elgisi Wang Yen-Te'nin Uygur Seyahatnamesi, s. 55

**,S MANiTTAiZM VE BUDIZM

IIO . ZEKERiYA KITAPqI

devletinin krqhk baqkenti olarak kalmamtg, aynt zamanda medeni Uygurlarrn din kuiltiir ve sanat hayatrnrn aynasr, hele hele, isldm grineqinin bu topraklan aydrnlatmasrndan sonra Uygur miisliimanh$rnrn iinemli bir kalesi olmuq bir qok cami ve mescid yaprlmrqtrr$. Beg

Bal*;

Yeni Uygur Dealetinin Yazlrk Bagkenti;

'

III

Han tarafindan kabul edilen Wang-Yande Beg BaI* gehrinin grizelli$i, gehir halkrntn refah seviyesi, nnlarrn medeni yaqamr hakktnda gaqrrrp kalmrqtrr. Ona girre Beg Bahk fevkalAde giizel ve binalarr genellikle iki kath idi. Pek qok kuleleri olan ba$hk, bahgelik bir yerdi3l. Wang Yandeye gore; "$ehir halh anlaytplt, do{ru siizlii ae namuslu insanlardt' Altm, gilmilg bahr egya ue

ltle

hele uazo, ganak ae 96nilek yapmakta gayet

Turfan Uygur devletinin onemli eyaletlerinden bir di$eri ise Beg Bahktr. islAmi kaynaklarda Pengkes olarak zikredilmektedir25. Tanr, daflannrn kuzey eteklerinde kurulrnuq cjnemli bir Tiirk gehri idi. Kuzey ticatet yola buradan gegti$i iqin qehirde bir gok yabancr tticcar kolonileri bulunuyordu2T. g"hird" bir qok Mani ve Buda mabetleri vardr ve bunlardan en eskisi 637 yrhnda yaprlmrqtr28. Kaqgariye gtire burasr Uygurlann en btiyiik gehridir. Beg $ehir demektir. Bundan baEka di$er bir gehirde "Yeni Baltk"tvz9.

mdhir insanlarh. Yii tagmt (yepim ae nefritin gepitleri) iglemeyi far katade iyi biliyorlarfu. Iyi bir atm fiah bir top 02.5 m.) ae orta cinsten yeme{e elaerigli bir atm Jiah ise yalnrz 3 n. ipek idi. Gariptir ama, bu

Beg Bahk'n di$er iizellikleri bir yana, uqsuz bucaksz otlaklarr ve at stiriileri ile meqhur bir qehirdir. Nitekim 982 li yrllarda Beg Bahk'a gelen ve Uygur Kagamnr bu yazhk baqkentinde ziyaret eden Qinli gezgin Wang-Yande, bu baq dcindtiriicii kalabahk hayvan manzaraslm bize qu qekilde aqrklamaktadrr: "Bu arazide atlar gok boldur, Kagan, Hatun, Prens ae aeliahlar, her birinin ayn ayn at silriileri aardr. O kadarki onlar, at-

cami ve mescid yaprlmrqtrr33.

lartnrn miktarmt saynukbir yana, siiriilerini strtlanrun rengine gdre aytrt ediyorlarfu"N.

Qok parlak bir merasimle btiytik Uygur Ka$anr Arslan 25 lbn Nedim, el-Fihrist, s. 401. 26 Hududu'bAlem, s. 92, Kr9. Gerdezi, s. 279. 27 6gel, 8., TUrk Kiiltiir Tarihine Glrig, Ankara, 1991, l, s. 96. 28 Ligeti, L., a.g.e., s. 248. 29 Ka$gari, Divan, l, 319, 113. 30 lzgi, 6., a.g.e., s. 65, Ogel, 8., T0rk K0lt0riin0n Geligme Qallarr, s. 204.

topraklarda fakir insan yoktur. En lrniyorlardt'i3z.

fakir insanlar bile etle

bes-

islimiyetin iq-Asya'ya giden yolu, Sfrmani ve Kara Hanlilar tarafundan aqrldrktan sonra burasr da qok gegmeden miisliiman tacir ve derviqlerin bir uSrak yeri olmuq, bu btiytik Uygur gehrinde de mtisliiman cemaatler oluqtu$u gibi bir qok Turfan: Eski Din ae Kiiltiirlerin Mozeyik $ehti; Koqu Uygur Devletinin en 6nemli din, kiilttr ve medeniyet merkezlerinden bir dif,eri ise Turfan gehri ve bu isimle anrlan Turfan haozast veya eyAlet merkezidir' Turfan; (Qince Turpan) bu g0nkii llrumgi'nin giiney do$uunda bir qoki.intiide (Turfan qana$r) ve deniz seviyesini 160 m' altrnda kurulmuq kadim bir gehirdir. ipek Yolunun kuzel,kolunun gegtiSi bi.iyiik bir vahada kurulan Turfan gehris, goqebe Uygur boylarrnrn buralara gelip yerlegmeleri sonucu, krsa zamanda geliqmiq, btiyiik bir Ttirk ticiret gehri olmugtur' 31 Barthold, w., Bigbahk md., 14, ll, s. 651'653. 32 Ligeti, L., a.g.e., s. 248,12gi,6., a.g.e., s. 66. gg ibn Nedim, ehFihriet, s. 401. 34 Biiy0k Larouss€, Stizl0k ve Ansiklopedisi' Xlll' s' ll, 757'

I

I2 . ZEKERiYA KiTAP(-I

Turfan boyle baq dondtirticti bir gekilde geligmesinden sonra Kogu gehri, krsmende olsa
nevi Krgllk Bagkenti olmugtur. Artrk bundan sonra Uygur devletin_il adr "Turfan Uygur Deoleti" olarak anrlmaya baglamrqtrr35.

Ne varki Ktrgtz felAketinden sonra gok briyiik kifileler hAlinde Tanm havzasrna gelen yarr grigebe Dokuz O{uz Uygut kabileleri sAyesinde buralarda qok geqmeden stiratli bir yerlegim stireci baqlamrgtrr. Bciylece b
Nitekim Turfanda XX. y.yrhn

bagrnda yaprlan kazr ve araqtrrmalarda Tiirkge (Uygurca) binlerce yazrh belge bu-

lunmuqtur. Bunlarrn btiyiik bir bohimti, Builizm ae Manihaizme aid dini eserlerin qevirileri oldu$u gibi, qok biiytik bir krsmr da giirler, mektuplar ve ticAri sozleqme belgeleridir. Metinlerin go$u firqayla yazrlmq el yazmalarrdr. Bazrlan ise a$ag kahplarla hazrrlanmrg basmalardrr36.

Bu ne biiyiik ve mutluluk bir olaydvki; Turfan da XX. 35 Ogel, 8., a.g.e., s. 206, izgi, 6., a.g.e., s. 206. 36 Biiyiik Larousse, Xlll, s. ll, 757.

MANiHAIZM VE BUDiZM

.

I13

y.yrhn bagnda Batrh bilim adamlarr tarafrndan yaprlan stirekli olarak kazr ve keqifler sonucu Budizm ve Manihaizmle ilgili

pek qok Uygurca Trirkge argiv belgeleri ortaya qrkarrlmrgtrr. Bunlarrn briyiik bir krsmr A. Giiriinwedel ve Ttirkolog A. von Le Coq yonetiminde gergekleqtirilen bilimsel aragtrrma ve kazrlar srrasrnda ele geqirilmiq ve Almanyaya tagrnmrEtrr (1902rs1q37.

Kiiltiir ae Ticdret Merkezi; Turfan Uygurlannrn en cinemli yerlegim merkezlerinden birisi de Hoten qehri idi. Gerqekte Hoten; briti.in Eski ve Orta Qaf,lar boyunca ig-Asya'nrn en tinemli din, kiiltiir ve ticAret gehirlerinden biri olmugtur. Pamir AItn Da{lan silsilesinin kuzeyi ile Taklamakan qdhi arasrnda kurulmugtur. ipek Yolu'nun bir kolunun l{otenden geqmesi burasrnrn ticAri onemini bir kere daha artrrmtghr3S. Giik-Tii*ler devrinde gehrin Ttirkliik dokusu daha da artmrq ve bir Tiirk gehri olmugtur. Unlii Budist rahip Hsiian Haten; Biiyiik Din

Tsang (ol. 664) seyAhat notlarrnda buradan stayigle bahsetmektedir. A; "Hoten halknm temiz, ahlikh ue zengin olduklannr, ilmi meseleler ae gegitli sanatlurla ufrnEhklannq musiki taks ae garktdan hogland*larmr, yiin ae deri yantsffa ipek, beyaz Quha gibi daha de$erli kumagtan yapilmtg elbiseler g iy di kl erini b it dirmekt e diF9 .

37 Arat, R.R., T0rkler; (Eski T0rk Hukuk Vesikalan), ll, s. 908, Ddrt bilimsel gezi

ve kazrlar sonucu elde edilen ve sayrlan 10.000'nin {izerinde olan bu belgelerin ne yazrkki degil Turk tarihgileri, yabano larihgiler taraf rndan dahi y0zde biri bile okunmamrg ve b0t0n0yle bu yabancrlarrn insatrna brrakrlmtgtrr. T0rklere "Barbar!'goziiyle bakrldr$r d6nemlere ait olan bu belgeler, bir btiy0k din, tarih ve k0ltOr mirasrnrn sebeb ne olursa olsun T0rk tarihine mal edilememesi, Tiirk tarihgilili igin yiiz krzartrcr bir keyfiyettir. Z,K. 38 Barthold, W., Hoten, lA, V/1, s. 566. 39 Tagagrlr. A., Hoten, TDViA, Xvlll, s. 251.

I I 14

.

ZEKERIYA KlTAPql

$ehir; Otiiken llygur devletinin yrkrlmasr ve bunun neticesinde Turfan bolgesine gelen Uygurlann btiyiik rilqiide Hoten'e gelmeleri ile tamamen Tiirkleqmiqtir. IslAm co$rafyacilarrndan Gerdezi Hoten'in lru qok erken devirleri igin verdi$i bilgilerde; gehirde gok sayda putlann bulundu{unu, gehre Dokuz Ofiuzlar'n hdkim oldu{unu, halkm $amanizm (zmd*Itk) benimsedi{ini, gehirde iki kilisenin yer aldr{mt, kuzeyinde miisliimanlaru dit bir mezann bulwnduiunu oe halkn Araplar gibi giyindiklerini, meya4 arpa, dart, susam oe pamukyetigtirildidini qok saytda dut aiact oldu{untt, ipekgilik yapildtfitnt ae halkm ipekli elbiseler giydifini" kuydetmiqtir4o.

MAmAfih bu rivayetlerden Hoten'e Isldm dininin gok erken devirlerde girmiq oldu$u anlagrlmaktadrrki bu qok onemli bir tesbit olmahdrr.

Hududu'l-Alemde Hotenle ilgili olarak bize gu bilgiler verilmektedir; "Burasmrn sAkinleri, genellikle ham ipek tichreti yaparlar Hoten hiikilmdanwn biiyiik bir maiyyeti oardr. Kendisi Tiirkler'in ae Tibetlilerin beyi olarak bilinir. Aynca bu Hoten beyinin biitiin nahiyelerden soruniu beyleri ttardtr. Buradan 70.000 nnilurip Q*ar"41'. Yine bu kaynaklardan
MANiHAiZM VE BUDiZM O II.5

rrntrh bir qekilde durulacaSr gibi Kara Hanh Hakanlartnrn btiynk bir sabrr ve inatla silrdiirdi.ikleri islAmlaqtrrma kampanyasl sonucu bir islAm gehri hAline gelecektir. Hami oeya Kamul $ehti; Hami, Turfan Uygurlarrnrn do$usunda en ilnemli bit srnrr gehridir. Qince kaynaklard a Kamul olarak zikredilen bu qehir, Turfanrn 300 km. kuzey do$usunda bulunuyordu. Hami gehrinin M. 608'li yrllarda mahalli h0kiimdarr Tiirkqe "Tnrdu$ad " unvanrr,, tuiyord.r43. qir',li gezgin Wang Yande, Uygur Kaf,anrna yaptr$r uzun seyAhati srrasmda bu gehirden geqmiq ve g
,nyi*yo ile[er iinemli geylerindendi"4: Bunlar bizim Turfan Uygur devletinin bir
300 ueya 4.000

43 Esin. 8.. a.q.e.. s. 226. ++ lzgi,'6., a.gle., s. 52, Ogel, 8., Tiirk K0lt0r0n0n Geligme Qallarr, s. 2'12 45 Kaggari, Divan, l, 101, 103, 113.

',#,f I

l6 .

MANIHAIZM VE BIJDIZM

ZEKERIYA KITAPCI

Mani dini nrcnsubu toplanrr zte Mnni kitaplanru yiiksek

sesle

okur"46.

Bd{ii Tekin ae Turfan Uygurlannm Yiikselmesi; Her ne kadar Turfan Uygur devleti, Megli Tekin

ta-

rafindan kurulugsa da r:, devletipekf.azla toparlayamadan ol-

miigttir. Buna sebebte bagta Tibetlilet olmak izere, gogebe Trirk boylan ve bazr Uygur kabilelerinin yarattrklan kargagahklarrn bir tiirlti
kilde ortadan kaldrrdrktan sonra komgu miisltiman Kara Hanlilarda oldu$u gibi iki baqkentli bir devlet kurmugtur. Bundan bciyle Turfan Uygur devletinin krqhk bagkenti "Kogo", yazhk baqkenti ise 'Beg BaI*" olacaktl49. Asrl bundan sonradrrki Bii$ii Tekin, yeni fetih ha46 Gerdezi, s. 268. 47 Hamilton, J.R., Toquz-Oluz et On Uygur, JA. Paris, 1962, s. 142, 6zken, i., Uygurlarrn Siyasi ve Kiilt0rel Tarihi, Ankara, 1987. 48 G6meg, S., a.g.e., s. 62, Krg. 6gel, 8., islSmiyetten 6nce T0rk Kiiltiirii Ta-

rihi, s.361-362. 49 Abdurrahman, V., Tiirkler; (KoQU (idikut) Uygur Devleti), ll, s. 241.

.

II7

reketlerine baglamrq veTurfan llygur clevletini qa$daq, gtiqh.i bir devlet hAline getirmigtir. O cince Turfan,a yonelmig ve bu bereketli Tanm Haozasrnr Uygur devletinin kopmaz bir parqasr h6line getirmiqtir. Di$er taraftan kudretli llygw Ka{aw; Kan-sudaki Qin askeri kuvvetlerinin, ein imparatoruna isyan etmesini iyi bir frsat olarak gormtiE ve Uygurlann doSudaki srnrrlarrnr Tann da{lannm do$u ucunda ve biiyrik ticAret yollannrn kavqa$rnda bulunan Hami (Kamul) gehrine kadar geniqletmigtir. Yine bu kudretli Uygur Kaiam zamanrnda Turfan Uygur devletinin Batr yontindeki toprakl arr Tann da{lan ve llrumgi'ye kadar yayrlmrgtrrsu.

Turfan Uyguflan Yol Aytnmmda; MAmAfih yeni Uygur devletinin batrya do$ru srnrrlarrnr geniqletmesinin konumuz agrsrndan qok bnytik bir cinemi vardrr. Zira onlarrn "Battya" yclnelmeleri; mrisliiman Samdnt Emirleri ve yine mtisliiman Kara Hanh gazilerine komqu olmalan, daha agrk bir ifade ile, bir manada isldma yakrn olmalan ve Allah'rn hiddyetine yonelmeleri idi. ZAten gerek Shmfrnt ve gerekse Kara Hanh Hakanlan islAm Dinini biitiin Orta-Asya ve Tiirk boylarr arasrnda yayrlmasr igin yeni bir cihad ruhu ile geliyorlardr.

Bundan daha da onemlisi Turfan tlygurlan Bitgii Tekin'in
I 18

.

ZEKERiYA KiTAPCI

olmamtg, biiyiik siyasi qatrymalara gitmemig, bagta Qinliler olmak iizerc sfrdece, komgulan ile dostluk ae ticari mii' nasebetlerini dea am ettirmeyi tercih etmiglerdit'6l . Bu olumsuz geliqmelerin tabii bir neticesi olarak Uygut Kaianlan, gerek miislim Samani Emirleri, gerekse kahraman Kan Hanh gAzileri kargrsrnda hig bir zaman siyAsi bir varlrk gcisterememig ve bundan da ote Kara Hanlrlaru baSh "VAssal" bir devlet hAline gelmiqlerdir. B
1.,

a.g.e., s. 115.

MANIHAIZM VE BUDiZM

.

I19

E,vet, istdm itini daha sonraki devirlerde Manihaizm ve Builizmi bu topraklardan stiriip qrkarmrq ve isldmiyet lJygurlar arasrnda, bir yaqayrg tarzr hAline geldigi gibi, islAm dini de bu topraklar iisttinde bir btiytik kiiltiir ve medeniyet hiline gelmiqtir. 6yle ise biz qimdi islAm hidayetine giden o ilAhi yolda, once Turfan Uygwlan arasrnda Manihaizmi, sonrada Budizmi giirelim.

MANIHAiZM VE BUDiZM

n isrAu HipaYnriNn ciPEru YoLDA UYGURLAR ARASINDE TVTAUiHNiZM ve SUNiZNI isldma Giilen Yolda Manihaizm; Gerqekte Ari bir din olan Manihaizm, iran'da grkmrg, qok erken devirlerde (IIL asrr) Aqair Tiirkistan'a gelmiq, Baykent,

Buhara ve Semerkant gibi Ttirk qehirlerinde qok onemli koloniler olugturmugtur. Semerkant'ta Manihaizmin qok etkin bir azmlrk ve doSuqtan ti.iccar bir kavim olan So$dlar tarafrndan kabul edilmesi onun, iq-Asya ve Qin'e kadar yayrlan geniq Ttirk diinyasr ve Qin'de tanrnmasr iqin qok biiynk bir firsat olmuqtur. Ztua ipek Yolu ticaretini biiynk olqtide ellerinde tutan So{dlu tiiccarlar; bu ilk devirlerde ipek Yolu gtizergAhrnda ve Qin'e kadar olan, ristelik niifusu qoSunlukla Tiirklerden olugan bittin gehirlerde Manihaizmin yaylmasrnda tinemli derecede etkili olmuglar ve buralarda gigl:d Mani kolonileti kurmuglardrr. Yine bu So$dlu tticcarlar sdyesinde Manihaizm ileri haraketine devam etmiq ve Qin'de Taoizm'e raimen giiqlii bir din olmug ve buradan, }tiiken llygur devletine srqramrE ve boylece ilk defa bir devlet dini olma firsatrnt yakalamrgtrr. islAm dininin VII. y.yrlm hemen ortalartnda (6a\ Ceyhun kaprlarrnda goriinmesi ve Baykent, Buhara ve Semerkant gibi Aga$r Trirkistan gehirlerinde hem de qok giiqln bir qekilde yerlegmesis2 dig"t dinler iqin olduSu kad.ar Ma52 Genig bilgi igin bkz Kitapgr, 2", Orta Asya'da lslAmiyetin Yayrllgt ve Tiirkler,

s.101.

.

I2I

nihaizm iginde bir felaket olmuqtur. Buralardan ister istemez elini ete$ini qeken Manihaizm btittin a$rrhfr ile ig Asyaya ycinelrnig KoEo, Beg Balrk, Turfan gibi Tanm havzasrnrn btiyrik gehirleri, daha Turfan Uygur Devleti kurulmadan hemde asrrlarca cince bu kokugmug din ve onun temsilcilerinin en kuytu bir sr$rnma ve bir barrnma merkezi olmugtur. Bu bakrmdan yeni bir gonil cogkusu ile Maniye tutunan ve onun qok sadrk bir mi.iridi olan yerli Uygurlar bu gehirlerde bir qok mabedler yapmrglar ve bundan da ote bu mabedlerin yaprmrnda varlnl yoiunu sarfetmede Adeta birbirleri ile yangrr bir hale gelmiqlerdir. Nitekim Orhundaki Uygur Ka$anr diSer bir ifade ile "Ay Tengride Ulu{ Bulmtg Alp Ulu{ Kutlu Bilge Kafan" 803 yrlrnda, Kogo'ya gelmiq ve Mani dininin biiyiik vaizi Mezaktan, Orhundaki Ka$an sarayr ve civarrnda Mani dinini yaymak igin iiq tane rahip gcindermesini taleb etmigtir)r. Her ne kadar Manihaizm,, Turfan btilgesine gok onceki devirlerde girmigse de Orhondaki biiytik Uygur devletinin yrkrlmasr ve buraya gog eden, ozellikle Manihaist Uygur aristokratlarr sAyesinde daha da gtiqlenmiqra ve belli bir sr.ire Mengli Ka$an ve BiiSii Tekin devirlerindebir "Ka{anlar dini" olmaya devam etmigtir. Nitekim S.G. Klyagtorny qoyle demektedir: "Kogo Uygu, depletine Kadan, iist diizey biirokratlu ve onlarrn yakn gearesinilekiler Manihaist idiler. Koqo Kafanlartntn sarayt iiniinde heryiin 300-400 kailar Manihaist toplanarak mani dinine ait ii{retilefi yiiksek sesle okuqorlardr"5S. 53 Po-ch'van, Ch'ian, Uygurlarrn Batrya G69ii ve An-Hisi Uygur Kafanltlr, Xin:ang Sosyal Bilimler Aragtrrmalarr Dergisi, 1984, sy. 2, s. lll, Abdurrahman, V., Turkler, Kogu ldikut Uygur Devleti, ll, s. 238. 54 Ligeti, 1., a.g.e., s. 252. 55 Klyagtorn, S. G., Bat Brilgesindeki Ttirk Haklarrnrn Tarihinden Parga, Xinjang Tezkerecili$i, 1996, s. 3, s. 21.

f,.?r{ I22 . ZEKERIYA KiTAPCI

Manihaizm: Yeni Ktrallar Dini; Otiiken Uygurlarr titiytit< gtig kafileleri hAlinde Turfan havzasrna geldikleri ve kendi hemcinsleri ile birlegtikleri srrada, Uygur aristokratlan da Manihaizmi beraberlerinde getirmiqlerdir. Oyle tahmin ediyoruzki bu giiq eden Aristokrat Uygur beyleri ve hanlarmrn yanrna, Krrgrzlardan ($amanist) yiiz bulamryan ve sayrlarr bir hayli kabank olan Mani rtihanileri de onlara katrlmrE ve Turfan Uygur gehirlerine gelmiElerdir. Briylece Beg Bahk, Kogo ve Turfan gehirlerinde, hemde gok yo$un bir gekilde yeni bir Manihaizm kampanyasr da baqlamrg oluyordu. Belkide Uygur Ti.irklerinin maruz kaldr$r bu bag dtindiirticii hayrsrz geliqmeler sebebiyle olsa gerek, bir krsrm yazarlar daha da ileri gitmekte Orhon llygurdevletinin

yerini Turfan Uygur devleti ve Kara Balgasun'un yerini ise koyu bir mani merkezi olmasr sebebiyle Beg Bahk'n aldr$rnr kaydetmiqlerdir55.

Manihaizm'in Turfan Uygur devletinde bir ,,Ka$anlar Dini" olmasr, daha sonraki Ka$anlar d
MANITIAIZM VE BUDIZM

lmedi{i t akdifi e ken di iilkesin deki miisliim anl ann sini kilmgtan gegirmek iizete yemin etmesidi|T .

o

e

ri

.

I23

hep

-

Uygur Kafanlan, Manihaizmir Qinde bile yayrlma ve tutunmasrnda bi.iytik trlgiide etkili olmuqlardrr. Nitekim Tang hAnedanrnm yrkrhgr srrasrnda, Tang huang askeri biilgesini iqgal eden Qinli komutan; "Beyaz elbise giyen Giik o{lu" iJrn' vanrnr almrqtr. Zira Manihaist rahipleri de beyaz elbiseler giyiyorlardrs8. Bu Qinli komutan daha sonra Uygur Ka$anrna bir hiisn-ii niyet giisterisi olmak iizere Qinli seyyah WangYande'yi elqi olarak giindermiqtir.

MdmAfih bi.itiin bunlara ra$men Manihaizmin, bu ilk devirler yani Bii{ii Tekdz'den sonra bir "Kadanlm Dini" olarak Uygurlar arasrndaki o heybetli ihtiqam devri pek fazla uzun siirmemigtir. Bilindi{i gibi; "Mani dini Orta Asya Uygur yine Uygurlar aa*tastyla yayilmry, onlarm siydsi giigleri amlihkga Mani dini de Orta-Asyadaki etkisini deuletlerinin siyasi deste{i ile haytiyte knyb e tmi pt ir "59

zte

.

Daha sonraki yrllarda ve zayf. irAdeli Uygur Ka$anlarr

doneminde artrk Manihaizm'in eski giig ve kudreti tamamryla gitmiq ve onun yerini Budizm almrqtrr. Artrk Uygur qehirlerinde bezgin goriiniiqlii, qo$u halde srkr perhizleri dolaysryla krmrldayamazbir hile gelen, solgun ytizlii, san benizli, a$zr soian kokan bu bitkin Mani ruhiplefinin yerini qimdi yan militan ve krrmrzr pelerinli Builist rchipleti alacak ve Budizm nerede ise bir devlet dini hdline gelecekti.

57 lbn Nedim, el-Fihrist, s. 40'1. 58 Qandarlroglu, G., Sari Uygurlar ve Kansu B6lgesi Kabileleri, istanbul, 1967, s. 97. 59 Grinay, U. ve G0ngor, H., a.g.e., s. 138.

.;f,or*-*

124

.

ZE.KER|YA KITAPCI

Budizntin Do{ugu ae ig Asya; Ciergekte Budizmde trpkr Manihaizm gibi kok;i.,'Sem6ai" olmayan ve bir "Vahy kiiltilrii" ve buna ba$h bir ildhi,,Kitabl, bulunmayan, bundan da cite go$u halde z:uvalarla dolu, yan mistik bir goniEler manzumesidir. Mildttan once 560-4g0 (VI. asrr) yrllarrnda Hindistanrn kuzey do$usunda, qimdiki NepaI topraklarrnda ortaya qrkmrg ve kurucusundan dolayr ona "BudA dini" veya "Budizm" denilmigtir. Onun asrl adr Siddharda idi. Varhkh bir Aile bir eyAlet be_ ,,hikmeti,,elde $inin o$ludur. Daha sonra ona sozde ettiSi igin "Buda" lAkabr verilmig ve isminin drgrnda, bu lakabla meqhur olmugtur. O, hentiz otuz yaglanna ayak bastr$r srralard.a, drinya hayatrndan ytiz gevirmig ve gok srkr bir riyazata baq_ lamrqtrr. O egyanrn hakikatrnr anlamak ve sonsuz bir huzura ulaqmak istiyordu. Bu bir rstrlah olarak ,,Ni/vana,, kelimesi ile ifAde edilmiqtir. Budizmile anladrsrmrz manada bir ,'Tann,, mefhumu yoktur. Buna hizum da hissetmemiqlerdir. Onlara gcire hidAyet ve kurtulug; "Diinya ae udraplardan kurtulmak ae "Niroana"ya ulagmaktt. Nrrcaila ise; ,,ebedi, zeoalsiz, hareketsiz bir n$mma mercii, selamet yeri en dodru en yiiksek bir hakikattir". Bu pek tabii olarak titopik, hayAli bir olgu idi. igte, asrl bu istihalelerden sonra bizim adrnr bildifimiz siddharda; "Bodhi" yani, "hikmete ulagan kimse,'olmuqtu. Daha sonralan Buda olarak anrlan ve dinler tarihine geqen bu kiqi, cimrtinti bu yondeki dtiqtincelerini vaaz et_ mekle geqirmig ve hig bir yazir belge brrakmamrgtrr. Onun yaph$r bu vazlar daha sonra mtiridleri tarafindan kaleme alrnmrg ve bugtinki "Budist ii{retilerinin,, esaslarrnr oluqturmugturki onun bu beyanlarrna ,,Nom,, adr verilmigtir.

MANiHAiZM VE BUDIZM

.

I2.5

Budizm bu manada bir din olmaktan cite yarr mistik felsefi bir gtirr.iqler mazumesi

d

ir60.

Budizmrle; Mani dininde de gordii$timriz gibi kendi kabu$unu gatlatmak ve yeni yeni iilke ve kavimlere ulaqmak igin bu ilk hamlede Orta-Asya, Tiirk dtinyasr ve Qin'e yonelmiqtir. Onun bu qekilde ve bu ana istikamette ilerleme ve geliqmesinde tarihi "Hittd Baharat Yolu" ile "ipek lolu" birinci derecede mtiessir bir rol oynamrgtrr. Evet

Budizn bu gok erken devirlerde; Hind Baharat

ve

ipek Yolu'nun kavga$rnda olan Buhara'ya gelmig ve burada kendisine gok sa$lam bir zemin bulmugtur. Buhara ise; bu cizel durumu sebebiyle britiin Eski ve Orta Qa$lar boyunca deSilBudizrz, biitiin Ari ve Sdzri dinlerin bir tissii, qok ileri bir karakol ve bi.itrin Orta-Asyanrn dini bir merkezi olmugtur. Hele hele Buhara, Budizm iqin bir altrn gehir idi61. Zira Budanrn muhteqem heykelleri, Hayrr! Putlan, igte burada yaprhyor ve- biiyr.ik dini merasimlerle iq-Asya'ya u$urlanryordu62.

islilma GidenYolda Llygurlar Arasmda Builizm; Budizm, Buharada gok gtiglti bir varhk hAline geldikten sonra gok zinde bir grigle ig-Asya ve Ti.irk yurtlarna doSru yeni bir yolculu$a qrkmrg ve qok erken devirlerde (M. III. asrr) Tanm haazast ve daha sonraki devirlerde de Turfan Uygurlannrn krqhk baqkenti olacak olan Kogo'ya ulaqmrgtrr63. Bu bakrmdan L. Rasonyi'nin de igAret etti$i gibi, Turfan Uygur devleti henriz kurulmadan qok daha cince bu co$rafyada qok 60 Genig bilgi igin bkz. Sarrkqroglu, E., Baglangrgtan G0niimiize Dinler Tarihi, lsparta,2000, s. 180. 61 Kitapgr, 2., Ofia Asyada islAmiyetin Yayrhgr ve T0rkler, s. 92. 62 en-Narqahi, Tarih-U Buhara, s. 78. 63 Abdurrahman, V., Ttirkler, Kogu idikut, Uygur Devleti, ll, s. 240.

i'-i'','{ I26 . ZEKERiYA KiTAPCI

sayrda Buda dinine baSh Tiirk kabileleri yagamakta idi. Dolaysryla Kara pehir, Kogo, Kaggar, Yarkend ve Hoten bolgeleri Budizm ve Gandahara medeniyetinin parlak bir merkezi olmuqlard1164.

Bu ciimleden olmak iizere yine Kogu'daki bu Buda mabedleri yanrslra, aktif hizmet veren pek qok "Buda ma{arast"

tanzim edilmiqtir. Oyle ki bu mabed ve ma$aralarda XX. y.yrlda yaprlan kazrlarda binlerce yazrh belge ele geqirilmigtirki bu, Budizmir Tiirk yurtla_rrnda giiterdifi bagart hakkrnda baq

iirticii bir key fiyettirs. Turfan Uygur devleti kurulduktan sonra Manihaizm, yukarda da ifAde edildi$i gibi bir "Ka$anlar Dini" olmaktan qrkmrq ve yerini Budizme brrakmrqtrr. Peki bu nigin biiyle oldond

muqtur? Bu sorunun cevabrnr aramak bu kitabrn konusu degildir. Bunun baqhca sebebi ciyle tahmin ediyoruzki;

itiiken Manihaist Uggur gelenefrnin Turfanda yiiz bulmarnosT, iizellikle Bii{ii Tekin'clen sonra Turfan Uygur Kalanlannm Manihaizm yerine Budizmi tercih etmeleri, krmrzt pelerinli Buda rahipleri yansfia So{dlu tiiccailann Turfan Uygurlan araxnda faaliyetlerini artrmalan ae ticarcti gok seaen yerli Uygurlann onlann bw faaliyetlefine giiz yummalandr, Ne varki 880'li yrllara geldi$imizde artrk Budizm; Kogu Uygur devletinin brlinci derecede resmi dini durumuna geldi$i giirtilmektedibb. Uygur Kaianr ve Uygurlar, yeni dinin verdi$i heyecanla artrk Bucla'nm tizel diinyasr yani "NiroAna"ya uqmaya hazrrlanryorlardr. Biiyiik islAm co$rafyacrsr

MANIHAIzM vE BUDizM

Qallarr, s. 21 1.

t2z

Gerdezi bu (islAmi) devirlerde Koqu'nun dini durumunu qu qekilde anlatmaktadrr;

"Kogu Qin hududunila biiyiik bir gehiilir. Burast Dokuz Oduzlanndr. Bu gehirde 76 Bahu (Buda mabeili) oardtt. Bunlann dini $emeniyye (yani Budizm) dir. Bu gehirde bii gehrin iqinde biri gehrin fuglnda olmak iizere hristiyanlara ait b ir kilse b ulunmakt ad rr'67 . Qinli Seyy ah W ang-l ande'nin ilglng Miig dhedeleri; MAmAfih, Budizmin bir kaq kuqak sonra Turfan Uygurlarr arasrnda ne kadar giiglii bir din hAline geldiSini qok koyu bir budist olan Qinli seyyah Wang Yande'nin gezi notlarr, biittin ayrntrlarr ile ortaya koymaktad:.r. Zira "Giik o{Iunun" emri ile 981'li yrllarda Turfan'a gelen ve deSerli Uygur Ka$anr Arslan Han tarafindan Beg Bahk'ta qok biiytik bir cogku ve parlak bir merasimle karqrlanan Wang Yande'nin gezi notlanndan
"Uygur Ka{an, Qin elgisinin geligini haber almca kabul merasimi oe giiniinii tesbit etmek iizere hemen bag dantgrnantnt giireolendirmigtir. Kabul giinii gelilifinde Kaiarun ortullan, kulan seEkin devlet adamlan metasim alantnda atlatr iistiinde goktan yerlerini almrglarih. Cogku dolu bir miizik egli{inile yaptlan muhtegem bir merasimden sonra Qin'Ii elgi, Ka{an tarafmdan kabul edilili oe kabul merasimi gece geQ aakitlere kadm siiren egsiz bir yemek ziyafeti ile sana erdi.

Qin'li elqi daha sonta gehirdeki 637'li yilIarda, iki buquk iince yapilmq eski bir Budist mabedini ziyaret etti. $ehircle bir Mani tapmaSrna kargtll* 50 Buclist manastrrr oardt. Manastrlarda ytfirnlarla Budist ii{retilerini anlatan kitaplar

asr

64 Rasonyi, L., Tarihte Ttrkliik, s. 106, Kr9. Carter, T.E., Qinde Matbaacthln Kegli ve Onun Batrya Yayrlmasr, (Qince Terc0me), Pekin, 1957, s. 104. 65 Shimin, Geng, Tiirkler, (Budist Uygur Edebiyatr), lll, s. 788. 66 Abdurrahman, V., a.g.e., ll, s. 246, Krg. Ogel, B. Tiirk K0lt0r0n{in Geligme

.

67 Gerdezi, s. 269.

q .

I29

makul bir sebeb bulma ve izah etmede zorlandr$rmrz, qrlacak bir keyfiyettir.

Ea-

MANI}.IAiZM VE BUDIZM

I28 . ZEKERiYA KiTAPCI

aardt. Ona gdrc Turfan lJygurlan gayretli Budistler iditer. itk bahar aylannda, cemaatler halinde toplanarak ciaardaki manastrlara akm ediyoilarfu. Uygur aristokratlan, hatta sffadqn insanlar bile hayrseoerlik ae dindarltitn gereklerini yerine getirmede bb aecibe olarak, Butlist tapmaklan, buda heykelleri oe freskler yapmak igin birbirleri ile adeta yang iqinde olmttglardr"6S.

Qinli Seyyah Wang Yande ae isldm GerEe{i; Qinli Seyyah Wang Yande'den yaptrSrmrz bu ahntrlar Br.tdizmin Turfan Uygurlan arasrnda nasrl yayrldr$r ve birinci srnrf bir devlet dini hdline geldi$ini biitrin ayrrntrlan ile ortaya koymaktadrr. Fakat bizim burada asil
O da; Qin imparatoru tarafindan, Uygur Yurtlarma qok ozel bir misyonla gonderilen ve buralarda tarn beq sene, enine-boyuna bir gok seyAhetlerde bulunan Wang-Yande'ni n, Turfan Uygur yurtlanndaki "isl6m GerEefri"ne karqr inadma sessiz kalmasr, 'isl6m", "Arap" vb. benzer kelimeleri a$zma bile almamrg olmardrr.

Hadd-i zdtnda koyu bir Budist olan Wang-Yande bir rapor nitelif,inde yazmrE oldu$u seyahat notlarrnda ne ilgingtirki; Orta-Asya ve Turfan Uygurlan arasmdaki islilmi geligmeler, bundan da cite Kara Hanlilar ve onlarla gelen ve Budizmi Uygur yurtlarrndan silip sr.ipriren tarihi, briytik felAketten hiq bir qekilde bahsetmemiqtir. Do$rusu bu; bizim 68 Ligeti, L., a.g.e., s.247-248, lzgi. O., Qin Elgisi Wang Yen-tenin Uygur Seyahatnamesi, s. 67 vd. Smihin, G., T$rkler; Budist Uygur Edebiyatr, llt, s. 788, Ogel, B. Tiirk K0lt0r Tarihine Girig, Ankara, 1991 , s. 1 1 7.

BilindiSi gibi, Wang-Yande, 981 yrhnda Turfan'a gelmig ve Dodu Tiirkistan Uyguryurtlarmda 985'e kadar yani tam beE sene burada kalmrgtrr. Qinli Seyyal bu uzun stire zarfinda Uygur Ka$anlannrn ozel misafiri olmug, Uygur aristokratlarr ile tanrgmrg, onlarla dtiEtip kalkmrq, devlet id6resine kangmrg onlara akrl vermiqtir. O bu uzun siire zarfrnda; Uygur halkrnr qok yakrndan tanrma imkanr bulmug, onlarrn sosyal yaEantl ve dini hayatlarrnr gormtig,
gelenleri ile tanrqmrq, bu qehirlerdeki dini hayat, rizellikle Budizmin nasrl parlak bir din oldu$unu gormtiE ve bundan biiyiik bir mutluluk duymuqtur. Qinli SeyyahWang-Yande, daha sonra Uygur yurtlarrnda gegirmig oldu$u bu beq senelik uzun dcinemi hakkmda Uygur siyasi tarihgilerinin yakrndan tanrdr$r malum "pekte ktsa oltnayan" seyahatnamesini yazmrq ve btiylece o, Turfan Uygur tarihinin en cinemli yazrh siyAsi belgelerinden biri olmuqtur.

Ne varki bir eli ya$da ve bir eli balda olan WangYande'nin; Uygur yurtlarrnda kaldr$r uzun stire, Uygw Ka{anlan ile iliqkileri, Uygur halkr ve Uygur qehirlerinde gegirdi$i siire griz oniine ahndr$r ve hele, hele difer seyahatnamelerle karqrlaqtrrrldr$rnda onun bu seyahatnamesini tatmin edici bulmamrz mumkiin de$ildir. O, AdetA, Adet yerini bulsun diye yazrlmrq bir rapordur. Ayrrca Uygur makamlarrnrn bu kiqiyi, tam beq sene kendi iilkelerinde misafir etmeleri de izahr zor bir keyfiyettir.

I30 . ZEKERIYA KiTATI

MANIHAiZM VE BUDIZM

Wang Yande ae 'fiirkistandaki islfrmi Geligmeler;

Di$er taraftan islAm dini, onun bu ziyaretinden tam iiq buguk asrr cince AgaP Tiirkistan'a girmiq, Baykent, Buhara v e Semerkant gibi, Kogu'ya pekte uzak olmayan bu Ttirk qehirleri, islAm Ki.iltnr ve Medeniyetinin gtiz kamagtrrrcr birer merkezi haline gelmiqlerdir. Bu devirlerde buralarda pek gok medreseler agrlmrg hatta Buhara, lslAm ulularr tarafindan " itmin Ka'besi" olarak zikredilmiqtir6g. Buhara ve Semetkant gibi btiyiik gehirlerde, daha ilk devirlerden itibAren kurulan bu medreselerden sayrsrz ilim ve din adamr, tefsir,ludis, ftkth, kelam, tevhid lslhm felselesi gibi akli ve nakli ilimlerde sayrsrz otoriteler yetiqmig ve bu sahalarda sayrsrz temel eserler yazrlmrgtrr. Hadis ilminin temel kitabr "Sahih-i Buhati" bagta olmak iizere di$er "Siinen"ler ve bu muhtevada daha pek qok btiytik eserlerin hepsi WangYande'nin sdz konusu Turfan ziyaretinden bir iki asrr cince bu topraklarda yazrlmrgtrr. Yine islAm ilAhiyatrnr sistemlegtiren koca Tiirk, imam-r MAtiiridi (61. 944) ve Aristo felsefesinin "Muallim-i Sdnisi" olan btiyiik Tiirk diiqiintirii FAribi, (itl. 950) gibi daha bir qok Tiirk isldm alimleri Wang-Yande'nin bu ziyaretinden nerede ise yarrm asrr rince yagamrqlardrr. Kaggarh Mahmud ve Yusuf

Has HAcib, ve onlann bir ilim, irfan, hazinesi niteliSindeki eserleri bu irfan qevrelerinin iiri.inleridir. Bizim yine bu muhtevada zikredebilece$imiz daha bir qok biiytik ilim ve devlet adamlart',rurdrr70.

ibn Sina bilindi$i gibi Sfrmhni Emirlerindr

Adetd bir

69 es-SeAlibi, Yetimetii'd-Dehr, Kahire, 1956, lV, s. 101 . 70 Bu konularrn gok genig bir delerlendirmesi igin bkz. Kitapg, 2., Orta Asya T0rkl0!0niin isl6m Kiilt0r ve Medeniyetindeki Yerl, s. 56.

t

I3I

nadide eserler ki.itiphanesi haline gelen ve onbinlerce cildlik egsiz kitaplan banndrran rizel saray kiitiiphanesinde yetigmiq

ve Orta-Qa{larrfl en btiyiik hekim ve Filesofu olmuqtur. O kadarki onun bu kiittiphanelerden yararlanarak yazdr$t ,'elKanun fit-Ttb'adrndaki abidevi eseri biittin Orta-ea$lar bo_ yunca Avrupa iiniversitelerinde trp dahnda temel ders kitabr olarak okutulmugturTl. Di$er taraftan yine Wang-yande'nin ziyaretinden belki ber asrr once islfrm dini, Turfan Uygur Ulkelerine srgramq Kogu, Beg Bahk ve Turfan gibi daha bir qok gehir ve ka_ sabalarda gok gtigli.i islim cemaatlan oluqmug, bir gok cami ve mescidler yaprlmrgtrr. Bu durum, llygur Kalanrnn, SAmAni Emirine yazdrfir ve yukarda metin ve gevirisini verdif,imiz ve 6detA bir tiltimatum niteligindeki mektubundan da anlaqrlmaktadrr. Uygurlar arasrndaki islimi geliqmeler bunlarla da srrurh kalmamrgtrr. Zira meghur Karahanh hiiki.imdarlarrndan Abii'l-Kerim Satuk Bu$ra Han (
,-,t I32 . ZEKERIYA KITAPCI

MANiTiAiZM VE BUDIZM

krma "?ass al bir dealet" haline gelmiglerdir. Bciylece koyu bir Budist olan llygur idikutlan, miisli.iman olmasalar bile, lsldmrn siyAsi iistiinltif,iinii kabul etmiqledir. Miisliiman Kara Hanhlar sdyesinde lsl6m dini, Uygur yurtlannda bir "realite" hdline gelmiq ve Uygur halkrnrn maEeri vicdanrnrn sesi olmugtur. W an g Y an d e' nin

Q

eligkil eri ;

Hdl b
bu bag iltindiiriicii geligmeler hakkmda Wang-Yande'nin tamamen sessiz kald$t oe Isl6m realitesini giirmemezlikten geldili, hatta delil Isldm ilini hal*uda bir peyler sdylemek bir yana, "lsl6m", "MiisIiiman", "Arab" "Kara Hanh" ob. kelimeleri bile kullannnil$mt 96receklerdirki bu insaru hayretler iginde brakan bir durumdur.

Bize gore Wang-Yande'nin bu islAmi geliqmelerden hiqbir qekilde bahsetmemig olmasrntn kabul edilebilecek hiq bir sebebi yoktur. Aynca Wang-Yande'nin bunu, srrf bir dini taassup yiiztinden boyle yaptr$rnr sciylememizde mtimkiin de$ildir. ZbaWang-Yande'nin koyu bir "Budist" olmasma rafmen, bir gok hallerde dindar, dtiriist, bir adam oldu$u anlaqrlmaktadrr.

Di$er taraftan Wang'Yande, Turfan Uygurlarr'nrn en yaman diigmanlarr olan ve Uygur gehirlerine yaptrklarr ve ardr arkasr kesilmeyen akrnlarla onlan periqan eden Kara Hanh cihad erleri hakkrnda da susmug ve bir tek kelime ile de

.

I33

olsa, onlardan sriz etmemigtir. Oysa bir hidayet frrtmasr halinde Uygur Yurtlanna giren bu gaza ve cihad erleri Buda manastrrlanna dalmrqlar, yeni dinin verdi$i imAni coqku ile bir kin ve rifke yrfrnr hAlinde Buda heykellerini param-parqa etnriglerdir. Bu takdirde Wang-Yande'nin bir kan ve ateq kasrgasr arasmda kalmrq olmasr gerekmektedir. Gel g
makul ve tatmin edici cevaplar bulmasr gerekmektedir. Fakat konunun bizi hayretler iginde brrakan ve daha da qarprcr olan bir di$er ilginq yrinti daha vardr. O da:

Qinli Seyyah Wang Yande'nin susmuE oldu$u bu konularda, "Uygu, Siyisi Tarihgileri"nin de tamamen susmuq olmalan ve bu konularda yapmrg olduklan ciddi aragtrrma ve ilmi eserlerinde Wang Yande'nin stiz konusu karanhk y
I34 . ZEKERiYA KITAPqI

Uygur siyAsi tarihinin rinde gelen ecnebi simalanndan mesela; L. Ligen7z, R. GrousselT3, L, RasonyiT4, A. Kamalo.r7s, E. BretschneiderT6 ve $imin Geng77 gibi ve bir cimek kabilinden zikretti$imiz daha bir gok tarihgilerin, krymetli eserlerinde bu konularda sustuklan grirtilmektedir.

Ne varki aynr timidsiz durum kendi def,erli tarihgilerimiz iqinde siiz konusudur. Zira Turfan Uygurlarr hakkrnda krymetli araqtrrmalarda bulunan baqta merhum B. fu"178, i. KafesoguTg, 6. irstm, A. TagagrlSl, V. AbdurrahmanSl E. Emet83 ve S. Giimee& gibi daha bir Eok Uygur siydsi tarih otoritelerimizde Qinli Seyyah Wang Yande'nin bu karanhk yonleri hakkrnda en ufak bir aqrklamada bulunmamrqlar ve metni hemen her vesile ile kullanmrqlardrr. Fakat bu tarihqilerimiz arasmda O. izg'nin ayrr bir yeri vardrr. Zira; akademik ve ilmi hayatrnr mtinhasrran Uygurlar iizerine teksif etmig ve bu konularda bir qok ciddi aragtrrma ve krymetli eserler yazmrE, hatta Wang Yande'nin sciz konusu seyAhatnamesini ciddi bir titizlikle yeniden yayrnlamq, oyleki "Qinde lslfrmiyetin Yayilryt" konusunda bir aragtrrma dahi yap-

MANiHAiZM VE BUDiZM

.

I3.5

mrq85 bu de$erli Uygur tarihgisinin, bu konulara hiq mi? hiq, temas etmemig olmasr, anlaqrhr bir gey defrildir.

Soruyoruz! Tiirk tarihgileri kcndi tnrihlerinin muhakemesini yapmak ae olaylan tarih objektifnde de(erlendirerek yalm bir bigimde oe

kendilerine tam bir giiuan iginde ortaya koymaktan daha ne zrmana

kadar gekineceklerdir?

Ziyaret Tarihi D o!rumudur? Mdmdfih biitiin bu aqrklamalanmrzdan sonra karqrmrza Eok tinemli bir sorun grkmaktadrr. O da; Wang-Yande'nin Do{u Tiirkistan Uygur yurtlarma yapmq olduSu bu seyahatin "tarihi" meselesidir. Bir di$er ifAde ile Wang Yande'nin Dof,u Tiirkistan Uygur yurtlarrna yapmq odu$u bu seyahat gerW ang-Yande'nin

qektende 981 yrhnda mr olmuqtur?

Uygur siyAsi tarihgileri baqta 6.i"St olmak tizere qimdiye kadar herkes bu tarihi, oldu$u gibi kabul etmigler ve hig bir tartrgma konusu yapmamrqlardrr. Ne varki; Batr Ttirkistandaki sosyal, siyasi, dini ve ktilttirel geligmeler, iizellikle Kara Hanhlarrn tarih sahnesine qrkmalarr ve bundan sonra soktin edip gelen bag dondtiriicii olayla r goz cini.ine getirildi$inde bu tarih, kesinlikle do$ru de$ildir.

bir izahr vardrr. O da, Wang Yande'nin, Tutfan Uyguilanna yapmq oldu$u bu resmi ziyAretin Uygur siyAsi tarihgilerinin iddia ettikleri gibi MAmAfih durumun bize gore tek

72 73 74 75 76

Ligeti, L., Bilinmeyen 19 Asya, s.244-278. Grousset, R., Bozkr imparatorlulu, s. 103 vd. Rasonyi, L., Tarihte Tiirk!0k, s. 106, 109. Kamalov, A., Tiirkler; Uygur imparatorlulu, ll, s. 225-230. Bretscheider, E., Medival Researches lrom Eastern Asiatic Sourcee, Lon-

don,1967. Geng, $imin, T0rkler; Budist Uygur Edebiyat, lll, s. 781-800. Ogel, B., Ttrk Kiilt0r Tarihlne Girig, I, s. 117. Kafeso$lu, i., Milli K0lt0r0, s. 117. lzgi, O., Qin Elgisi, Wang Yente'nin Uygur Seyahatnamesi, Ankara, 1989. 81 Tagagrlr, A., T0rkler; Uygurlar, ll, s.215-224. 82 Abdurrahman, V., Tiirkler; Kogu idikut Uygur Devleti, ll, s. 238-248. 83 Emet, Erken, Ttirkler; Uygur Ttirklerl, ll, s. 233-237. 84 G6meg, S., Uygur T0rkleri Tarihi, Ankara, 1997. 77 78 79 80

tiirt

981'li yrllarda de$il, belki bu tarihten gok, ama gok cince, yani 730'lu yrllarda ve "Miisliiman Araplarrn, Aga{t Tiirkistanbir kan ve ateq kasrrgasr halinde fethetti$i ve isl6m dininin heniiz Turfan Uygur yurtlarma srqramadr$r bir d
yapmq olmasr gerekmektedir. Bu takdirde Wang-Yande'yi 85 izgi, O., Qinde islamiyetin Yayrlrgr ve Geligmesi, Milli Kriltur, il, no. ziran, 1980, s. 58.

1,

I36

.

MANiHAIZM VE BUDIZM

ZEKERIYA KI'TAPqI

miiqkiil durumda brrakan biitiin bu sebeblerde kendili$inden ortadan kalkmrq olacaktrr. Ne varki bunun en do$ru qtiziimi.inii bizlere yine de, siyAsi Uygur tarihqilerin
Her ne kadar Qinli Seyyah Wnng-Yande nin zamanrnda Uygurlar arasrnda Budizmin yrldrz parlamrg ve Uygurlar bir qok btiyiik gehir ve kasabalarda Buda manasttilan yapmak iqin ideta bir birleri ile yarrqrr bir hAle gelmiglerse de, bu hiq bir zaman Budiznin, biitiin Uygurlar tarafindan nihAi bir din olarak kabul edildi$i anlamrna gelmemelidir. Zira IIVgurlann; islim hidayetine giden yold,a gananizm oe Manihaizm gibi, Builizn bir istasyon olmug ve en sonunda onlarda, islimra o nurlu iklimine kavuqmuqlardrr. Turfan llygurlannda ist6m gafa$mn Atmast;

Yukardan buraya kadar olan aqrklamalanmrzda Do{u Tiirkistan Uygurlannur islAm hidAyetine giden yolda ve bir ilAhi micera olmak i.izere
Bu arada hemen qunu soyliyelimki, Turfan Uygurlan kadar hiq bir Tiirk boyu, b6yle bir manada koyu bir Hak din arayrql iqinde olmamqtrr. Onlar rinceleri, atalannrn dini olan geleneksel Giik-Tann dinine ba$h bulunuyorlardr. Ottikende Tiirk Uygur devletini kurduktan sonra Sof,dlu Mani rahiplefi ile karqrlaqan Uygur Ka{anlan, orta yerde hiq bir ciddi sebeb olmadr$r halde ve sadece mani rahiplerinin giiglii telkinleri ile geleneksel Gdk Tann dini terkederek Manihaizmi kabul ettikleri gibi, ayrrca Manihaizm'i, biittin Uygurlann milli bir dini olmasrnr istemiqlerdir. Bu Uygurlar iqin en sonunda bir feldket olmuEtur.

.

I37

Zira Maniltaizm; llygur Ka{anlanrur biitiin qabalanna ra$men, Uygurlar arastnda hiq bir zaman kitklii bir din olmadrf,r gibi, Mani ii$retileti de, Uygur Ka$an ve aristokratlannrn dtgrnda, yerli Uygur halkrnr hiq bir zaman tatmin etmemiq, onlart birleqtirmek, bi.itiinleEtirmek bir yana Uygur toplumunu bilakis dini inanq bakrmmdan yorgun, bitkin, bezgin bir hile getirmiq ve kendisi de zamanla gtikmiigtiir. Ne varki llygurlann; lslAm hidayeti ve bir"Hak l)in" arama yolundaki ilAhi maceralannda bu clefa onlarm karErsrna yine semivi olmryan Buila dini qrkmrgtrr' Krmrzr pelerinli Buda rahipleri, her ne kadar onlan bir ilihi huzura qafrrmrglar ve Budizm bu ilk hamlede bir dereceye kadar baqarrlr olmuq ve Manihaizmin yerini almrgsa da, zavalhUy' guila4 Budizmdende beklediklerini hiC bir zaman bulamamrglardrr.

ZiraBudizmde;LJygur toplumuna yeni bir qey sunmadr$r gibi, bilakis giigebe Uygurlarrn sosyal yaqayq dengelerini bozmuE ve onlara hig bir zaman kollektif bir heyecan vermemiqtir. Bu din def,iqtirmeden bezgin ve bitkin bir hdle gelen Uygurlarm karErsrna bu defa, gerqek bit "Hak Ddtt" olan islfrmiyet grkacaktr. Bildigi gibi Tutfan Llygurlan, miisltiman Samani Deo' letine komqu olarak gelmiqlerdi. Snmantlel Stinni ve koyu bir miisl{iman olduklarr gibi, islAm dininin Orta Asyada yayilmasmr bir devlet politikasr haline getirmiqler ve bu ciimleden olmak i.izere kdftu Tiirklere kargt bir gok gaza ve cihad seferleri yapmrglar ve yiizbinlerce Ttirktin mtisliiman olmalarrnr sailamrglard:l. Karc Hanlilann gazi htikiimdarr Abdii'I-Keritn Satuk Bu$ra Hanbile onlarrn ceddi tarafindan islArn dinine kazandrrrlmrgtr.

,q I38 . ZEKERiYA KiTAPCI

Turfan llygurlannm; bu samimi, dini biitiin, gayretli miisltiman Sdmfrni Emirlerinin dini ve lslAmi tesirlerinin drqrnda kalmalarr diiqtintilemezdi. Bu yeni Din; Pqgamberinin sa$lam hayatt, qahsiyeti ve ytiksek ahlAkr, ayrrca istdmn qok sa$lam ve anlagrlmasr inadma kolay olan innni ve islilmi esaslatt, yine, onun kendine has ilAhi cezbe ve imani cogkusu ve biitiin bunlardan sonra, giiglii bir devlet dini almanrn verdi$i btitiin maddi ve manevi imkanlarla Do{u Tiirkistan Uygur yurtlarrna geliyordu. islfrm Dini, bagta Manihaizm, Budizm, Zeilliigtliik ae Htristiyanltk olmak iizere, hatta $amanizmi biitiin Orta'Asya ve Tfrran Yurdundan siiriip gtkadtdt gibi, bu defa da onlan; llygur yurtlanndanda siiriip gtkaracaktt, Tiirk boylannm hepsi, nercde ise yiizde yiizlere varan bir gofunlakla miis' liiman oldaklan gibi, Do{u Tiirkistan Uygut boylan da hemde yiizile yiizlere eatan bir goiunlukla hemde "Siinni Miis liim an " o I ac akl ar dt.

uqUNcU n6rUpt

TURFAN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA ISTAUIYNT

Difer Tiirklerde oldu{u gibi; onlartnda "Amelde mezhebi imamt A'zam Ebfi. Hanife, itikatta mezhebi ise; Turan yur' dunun yetigtirili{i enbiiyiik ilihiyat alimlerinden biri olan ae isl6n ilahiyatna Kelami manada en biiyiik agkiltit gethen oe onu sistemlegtiren imamt Mfrtfrri'ilinin (iil. 944) mezhebi olacaktt,

lgte bundan sonraki sayfalarda, islAm hidayetine giden yolda llygurlann, Sdmdntlerle olan mticAdelesi iizerinde durulacak ve bu ycindeki hayrrh geliqmelerin genel bir deSerlendirmesi yaptlacak ve boylece bu btiyiik oluqumun yeni bir perdesi daha aErlmrq olacaktrr.

! i

.1

F

*

*'s I t

&

ry 140

t sA*rlNilrR islim HidAyet Giineginin

DEvRi

DoSu Tiirkistan Uygur

Yurtlannr Yeniden Aydrnlatmasr Asker ae ordu silahmt k6fir (Uygurlaral geait

Zba kfrfirlerle diioiigiirken iilmek iiliim bile de{ildir Kafitlefin eaini barkmt yak, Burkanrnt oiran eyle, Yerine cami yap, etrafma tsl6n cemaatt toplansm. Onlann O$ul ne ktzlannt cfrfiye et, Oradan aldtim sentetle hazite kur. (Sonrada) islfrmt fetihlet yap, geriati yay, Biiylece segkin gahsiyet olur oe iyi nam kazantrstn.

Tutfan Haazasr Eski Dinlerin U{'rak Yeri; Gergekte islAm Dininin, iq-Asya ve Uygur yurtlarrna olan bu uzun yolculu$u, Ttirkistanh mtishiman tAcirler ve buna grintil veren din ululan sAyesinde qok erken devirlerde baglamrq (VIII. asrrrn bagr) ve daha sonraki diinemlerde artan bir hrzla devam etmiqtir. Buna sebebte Tanm haazast ve bagta Tufan geftri olmak izere ipek Yolu gizergAhrnda kurulan yerleqim birimleri ve bu qehirlerin Ttirkistanh mtisltiman tdcir ve din ulularrnrn bir u$rak yeri hdline gelmesi, tizellikle

ticirlerin

yarr g
lunmalarr idi. Turfanrn bu qekilde; ig - Asya'dan Qin'e ve Qinden Yakrn Do$u'ya agrlan ve biiytik ticaret kervanlarrnrn srk srk gelip geqti$i ve uluslararasr bir ticaret yolu tizerinde bulunmasr sAdece ticAri de$il, dini y
.

I I42 . ZEKERiYA KITAPCI

TURFAN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA ISLAMIYET'

.

I43

Zerdiigt mabedleri yaprlmrg ve kriltiir eserleri ortaya konulmuqtur.

981 ve daha sonraki yrllarda Turfanr ziydret eden Qinli seyyahlar, Turfanda dokunan ve herkesin beSenisini kazanan bu

Qiiphesiz bu soylediklerimiz isldm dini iqinde gegerlidir.

renkli ve giqekli kumaglardan sitayiqle bahsetmiglerdir. LIygutlaL Turfan'm engin ovalarmda ziratle meqgul olduklan

islfrm dini de, ig-Asya Tiirk boylan ve Turfan Uygurlarrna ulaqmada, kendinden
Zira ipek yolunun sa$ladrir ekonomik refahtan

ya-

rarlanmak isteyen Tiirkistanh tilciiler bu erken devirlerde Turfan Uygur yurtlarma gelmigler, onlarla ticari ahqveriqleri yanrsrra IslAmi temaslar kurmuglardrr. 6yle ya, daha cince Soiillu tticc6rlarla ticAret yapan ve onlar vasftasryla Manihaizm veyaBudiznf tanryan llygurlar,bu defa aynr yoldan gelen Ttirkistanh mrisliiman tacirler ve din ulula'vasrtasryla islAm dinini tanryacak ve qo$u halde miisliiman olacaklardr. Turfan Haozast oe Miisliiman Tiirk Tacirlefi; Gerqekte miisltiman Tiirk tilcirleri, buralarda qok kArh kazanElar saShyacak ticAret mallan buluyorlardr. Temel islAmi kaynaklardan riSrendi$imize gore;,,llygu, yurtlannda giizel misk, siyah krmrzr oe cizgili tilki kiirkteri, gri sincab dertleri, s*tnur,, kakum, fenek, sabica kiirkleri, yam iikiizii detileri oardt"L.

Di$er taraftan Turfan bugi.inlerin tabiri ile bir mensucat (tekstil) merkezi idi. Turfanrn
Hududu'LAlem, n9r. V. Minorsky, s.92.

gibi, zengin yaylalar ve otlaklarrnda hayvancrhk yapryorlardr. Tann Da$larrnrn ugsuz bucaksrz yaylalarr onlara hayvancrhk yapmada, Tanrrnrn bir lutfu olarak slnlrslz imkanlar sa$hyordu. Ayrrca Turfan, o brilgede qok nefis iiziimleri ile iin salmrgt12.

Qin'den Yakrn Do$uya giden veya, aynr yoldan Qin'e gelen ve aynr zamanda btiyiik golleri aqmak mecb0riyetinde olan biiytik ticaret kervanlarr, onceTurfan'a u$ruyor ve uzun belki de aylar si.irecek yol ihtiyaglarrnr buradan sa$hyorlardr. Onlara bir bakrma yer hizmetleri veren llyguilar, bu yabancrlann dillerini o$rendikleri gibi, onlardan genel olaylar, siyAsi ve dini geliqmeler hakkrnda kokli.i bilgiler almrglar ve dolaysryla kendi devirlerinin en medeni, en kiiltiirlii, en aydrn, en zengin kiqileri olmuglardrr.

Biittin bu geliqmelerin tabii bir sonucu olarakTurfan Haozast ve Uygur gehirlerinde ticaret hayat canlanmrE ve onlara yeni bir refah dizeyi sa$lamrgtrr. Nitekim bu qehirleqme stirecine en yakrn bir zamanda Uyguristan'a gelen; Kogu, Beg Bal* gibi en gcizde Uygur qehirlerini ziyaret eden Qinli elqi Wang-Yande'nin, yerleqik hayata geqen buUygutlar ve Uygur

gehirlerindeki qok canh ticAret hayatr hakkrnda, qok ilging gcizlemleri bulunmaktadrr. Qinli gezgine grire; "Uyguilar anlayqh, do{ru siizlii namuslu insanlardtr. Altm giimiig oe baktr egya yapffiakta gayet beceriklidirlen Yii tay iglemeyi feakalaile iyi bilirler. iyi bir alhn fiyah bit top 2 Ogel, 8., islAmiyetten Once

Tiirk Kiiltiirti Tarihi, s. 266.

t I44 . ZEKERIYA KITAPCI

ipektir. Memleket gayet zengindir. Hele sansar, samut detisi, beyaz aba, iglemeli gigekli kumaglar pek boldur. Bu egyalar o kadar goktur ki l-lygurlar onlan bagka bagka memleketlere yolluyortardP. Ayrrca Uygurlar arasrnda bu devirlerde af ve ipek ticareti de hiq gtirtilmedik bir qekilde artmrq bulunuyordu' Uygurlar, burada ipek biice$inden ipek elde etme ve ondan grizel kumaglar dokumasmr qoktan ti$renmiglerdi. Bu bakrmdan elde ettikleri ipe$in fazlasmr ya bagka iilkelere ihraq ediyor veya para birimi olarak kullanryorlardr4. Uygurlar dif,er taraftan beyaz keqe, qiqek motifleri ile iqlemeli kumaglar, yeqim tagrndan oymalar, altrn giimtig kaplar, murassa krhnglar imAl etmede gok mdhir idiler. Uygur tilkesinin samur derileri, beyaz kegileri gok tinlii idi. Turfanda dokunan Eigekli kumaglar her tarafta iin salmrglardrs. Biitiin bunlara ildve llygurlary "at ae koyun siiriilefi bes' liyor ae bunlatt komgulanna sattyoilatfu. Uyguilar kiitk oe llygu, kadmlan siislii gapkalar giyneyi gok seaiyorlafu. tit' kenin samur kiirkleti, beyaz kegileri ae Turfanda dokunan gigekli kumaglan iinlii iili. Uygurlar ipekli kumaglarda Qin' lilerle 6deta yangacak bir durutna gelmiglefuli. Madencilikte ileri olan lJygurlar, demir ae gelik iiretiminde, silah yaptmmila gok iin kazandtlar. Nigaifu oe tiitiin ekerek Qin'e sattyor ue bundan qok biiyiik kazang elile ediyoilardt"6'

3 Ligeti, L., a.g.e., s. 247,248, izgi, 6., Kutluk Bilge K0l Kalan ve Uygurlar, Ankara, 1986, s.67. 4 Taga$rl, A., T0rkler; Uygurlar, ll, s. 223, Kr9. Bretschneider, E., Mediaval Re' searches lrom Eastern Asiatic Sourcus, London, 1967, s. 189-202' 5 6gel, 8., T0rk Kiilt0riinain Geligme Qallan, s. 211. 6 Meydan Larousse, Uygur Md., XX, s. 5.

'TURFAN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA

|SI-AViYT'T.

I4.S

Miisliimnn Tiitk Tacirleri oe llygur Yurtlannda islilmiyet; Di$er taraftan gerek, Uygurlar arasrnda ki bu ticari hayatrn dondiiriicii bir qekilde geliqmesi, gerekse artrk qoktan beri yerleqik hayata geqen ve gehirlegen Uygurlarrn bu gehirleqme baE

sonucu liiks eqyalara olan ihtiyaqlannrn artmasr sebebiyle geniq Uygur bozkrrlarr, Tiirkistanh miisliiman taciilerin artrk qoktan bir u$rak yeri olmuqtu. Iqte bu tacirler vasrtasryla lslim Dini, Uygur Tiirkleri arasrna girmiq ve onlardan bir go$u Mtisli.iman olmuglardrr. Ne varki gayr-i rniislim Uygurlar bu mtisltiman tAcirlere "Qomak Erd" diyorlardr. Nitekim Kaggari bu konuda ve "Qomak" kelimesi ile ilgili olarak bize gu bilgileri vermektedir; "Qonakl asd, de{nek demektir. Uygurlarca heniiz miisliiman olmtynn insanlnr tarafindan mitsliima,nlsra verilen bir isimdir. Aynca bunlara "Qomak Eri" de dcnirki "mii.sliimanlardan bir adanr" denrektir"T. Kaggafi'nin bu ifAdelerinden de anlagrldr$r gibi, ne ilginqtirki; daha sonralarr gayr-i rni.islirn Uygurlar bu "Qomak Ealeri" vasrtasryla miisliiman olan hemcinslerine de aynr ismi vermigler ve onlara, iyi bir mtisliiman ve giivenilir bir

insan olmalarr sebebiyle "Qomak sahibi insanlar"

de-

miqlerdir. Belki de Tiirkistanh miisliiman tfrcirler veya islAm ulularr ve derviEler, ellerinde Hz. Musayt andrran bir "as6" ile dolaqtrklarrndan Uygurlar onlara bu ismi vermig olmahdrlar. Bu da onlarrn, Uygurlar arasrnda gok kalabahk bir cemaat hAline geldiklerini gcistermektedir. MAmAfih britnn 7 Kaggari, Divan, l, s. 381.

'

t I46 . ZEKERIYA KITAPCI

TURFAN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA iSLAMiYST

bunlar W. Barthold'unda igAret etti$i gibi; "miisliiman (Tilrk Tacirlerinin) difer iilkelerde otdu{u gibi genig Uygur tilkelerinde de ticaret igleinin baglrca temsilcileri olduklannt" ortaya koymaktadrrS.

Diyebiliriz

ki biitiin bu hayrrh geligmeler

yAni; Ttirkistanh mtisltiman tAcirler, buna giintil vermiq din adamlarr ve gazi derviqlerin hiimmalr faaliyetleri sonucu isl6m Dini; Turfan Uygurlarr arasrnda siiratle yayrlmayr baqlamrq ve buna paralel olarak Kogu Beg Bahk v.s. gibi biiyiik Uygur gehirleri ve yerleqim birimlerinde higte kiiqiimsenmeyecek tarzda isldmcemaaftan olugmug, bir gok carnive mescid yaprlmrg ve Kutan eiitimi veren okullar aqrlmrqtr. Artrk bundan b6yle Tann dadlan eteklerinde ve Turfan Uygurlarr arasrnda kryamete kadar siirtip gidecek olan "Tekbir" ve "Eznrr" sesleri de qoktan duyulmaya baqlamrqtr. Biz biittin bu hayrrh geligmeleri, ibn Nedim'in gok krymetli bir rivAyeti ve dolaysryla Uygur KaSanrnrn, Miisliiman Samani Emirine yazdr$r tehdit dolu bir mektubundan riSreniyoruz. Nitekim o, bu gergeSi dile getiren a$rr mektubunda goyle demigtir:

,.t* Jri r ./r*

i v.it--bi 4J-ll d,. f !y{ d o!,

g*t)-l "Benim iilkemdeki miisliinanlar, sen iilkenile ae benin ehl-i beytim mesfrbesinde olan dindaglanmdan kat, be kat fazladr;9. Uygur Ka$anrnr bu mektubu, Semerkant'taki Manihaistlete yapdan a$rr baskrlar dolaysryla yazdtfit ve onlarur ise sayilannrn 500'den fazla oldu$u goz cintine getirilirse, Uyn

.

I47

gurlarm islAm dini ile temasa geqtikleri bu ilk drinemlerde Uygur yurtlarr ve biiytik qehirlerdeki mtisli.imanlann sayrlarmrn; ancak binlerle ifAde edilecek bir rakama ulagtrklan gortilmektedir. Bu islAm dini iqin qi.iphesiz gok biiyiik bir bagandrr.

Nevarki bu ilk devirlerde, Uygurlar arasrnda ve biiyi.ik gehirlerdeki islAm dininin yayrlmasr ve buna eme$i geqen miisliiman ticirler, miisltiman din ulularr ve Alimleri, onlann islim dinini yaymada gristerdikleri tebli$ ve irqad faaliyetleri hakkrnda, ibn Nedim'in yukardaki rivayetleri drgrnda bizlere pek fazla bir bilgi intikal etmemiEtir. Bunun bir di$er sebebi de "miisliiman Uygur cemaatinin" yerli Uygur halkr ile son derece bir uyum, ihenk ve banq iqinde yaqamq olmalarrdrr. Bahh Yazar L. Ligeti'nin isyan Etmesi; islfrm Dininin, bu ilk hamlede ve llygur Tiirkleri arasrnda kazandrSr bu btiyiik baEanlar da, giiphesiz yan Manihaist veya Budist Uygur Ka$anlannrnda qok onemli hizmetleri olmugtur. Zira, Uygur Ka$anlarrnrn geleneksel dini hoEgiiri.i ve toleranslan sAyesinde islfrm Dini,lJygur qehirleri ve genig Uygur kitlelerine ulaqmada hiqbir engelle karqrlaqmamrglardrr. Hatta Uygur Ka$anlarr daha da ileri gitmigler ve yukarda da ifide edildiSi gibi bu m{isliiman cemaatlerin sAdece Uygur yurtlarrnda de$il, di$er gayr-i mtislim tilkelerde meselA: Qinile bile, koruyucubu olmuglar, onlara kol kanat germiqlerdir. Ni-

tekim ibn Nedim'in yukarda metnini verdi$imiz rivAyetleri,

bizim bu konulardaki goriiglerimizi biitiinriyle dofrulamaktadrr.

I Barthold, W., Dersler, I ibn Nsdim, s. 401.

s. 124.

lslAm Dininin iq-Asyada ve Uygurlar arasrnda kazandr$r

'" '{ I48

.

ZEKERiYA KiTAPCI

TURFAN UYGUR TURK BOYLARI ARASTNDA iSLAMiYET

bu bagarrlar, griniimtizde bile bir qok Batrh yazarlart rahatsrz etmig "Hayt!" ofkelerinden patlatacak bir hAle getirmigtir. Bunlardan biri olan biiyiik Macar araEtrncr L. L,igeti meselA islAm hakkrnda, kalbinin derinliklerinden bir kor parqasr hAlinde kopub gelen nefret ve kinleri qu gekilde kusmaktadrr; "Bu itin (isl6miyet) giiney srnrlanndan sinsice sokulmuE, sonra gittikce sesini yiikseltmig ae nihfryet silahlanna giiaenerek, kendine yeter derccede kuaoetli bulundu{u uakit, aahalardaki gehiilete zorla yeilegmig, giigebe gadrlann igine sokulmug ae fethedilen toprakta yaaag ynTta€ tiz bir ses yiikselir olmugtur. O da: "Tanndan bagka yoktut tapacak! Muhammed Onun elqisidir nncak!" Bu miisameha bilmez din orada eski diinyann o kadar zata.rstz giiriinen hatrolanna bile ktymrg oe onlan yok etmigtir"lA. Hemen qunu ifAde edelim ki; istfrm diri sinsice def,il, mtisliiman fatihlerin grimbiir gtimbtir ayak sesleri ile Ma Asyann kaprsmr galmrg, Tiirkistanh miisltiman t6cir ve din ulularrnrn himmet ve gayretleri ile Ttirk yurtlarrna gelmig, Ttirkler arasrnda yayrlma imkanr bulmuq ve boylece sAdece Uygurlar dei.:l, Kara tlanlilar, O{uzlar, Selguklular, bir di$er ifdde ile isl6m ilini ile temasa geqme imkanmr bulan biittin Tiirk boylan miisltiman olmuglardrrll. Ne ilgingtirki, kendilerini isldm dininin ilAhi cezbesine kaptrran bu Trirkler daha sonra batrya yonelmiqler ve bir ilAhi ytiriiyiiqe gegerek islAm dinine, Orta Do{u, isl6m Hildfeti ve Hrristiyan Aorupa topraklanna giden hakimiyet yolunu aq-

.

I49

mrqlardrr. KaEgar cinlerinden baqlayan ve Viyana
de$iqtiren bu beklenmedik geliqmeler olmahdrr.

Biri di$er ifAde ile bu ildhi krhncrn, nigin llrnstfyanltim de$ilde, islfrm dininin emrine girmesi yani, Tiirklerin niqin Hrristiyan deSilde mrisliiman olmalarrdr. Oyle ya Tiirkler; Hrristiyanlrsr, islAm dininden asrrlarca once tammrE ve bir goklarrda Hrristiyan olmuqlardr. Bu bakrmdan Avrupa Hrristiyan diinyasmrn bunu af f etmeleri miimki.in de$ildir. Di$er taraftan Hrristiyanhsrn isp any a o ahgeti"nden sonra bu gozti donmiiq Hrristiyan adama sormamrz gerekir: "Ba miisdmaha bilmez din; eski diinyanm o kodar zatarxz giiriinen; hangi hahralanna ktymrg pe onlart yoketmigtir?"

isl6ma Giden Yolda Samaniler; 10 Ligeti, 1., a.g.e., s. 128. 11 Genig bilgi igin bkz. Kitapq, trnasr, Konya, 2000.

Z.,Tiirk Boylart Arastnda lsl6m Hidayet Ftr-

Gerqekte Manihaizm'in Turfan Uygurlarr arasrnda tiikendiSi ve Budizm'in boylesine grighi olduSu srralarda Cey-

''T l-50 o ZEKERIYA KITAPCI

hun havzasr ve AEagr Tiirkistanda, bundan onceki biiliimlerde qok daha aynntth bir gekilde iizerinde duruldu$u gibi yeni, dini geliEmeler oluyordu. O da, Islim dininin mtisltiman Simani Emirleri sAyesinde Agap Tiirkistanda gtiqlii bir devlet dini haline gelmesi, eski Afi ve Sdnf dinlerine kargr amanslz bir mticadeleye baqlamrg olmast idi. Artrk lslAm dini, Bahara ve Semerkanttaki iislerini bir bir kaybeden ve iq-Asyantn rgrkh vadilerine sr$rnmak isteyen bu dinlerin peEine goktan takrlmrgtr. Onlarrn karanhk diinyalannr, kendi co$rafyasrnda artrk bo$mak iqin geliyordu.

Bunlarm ilk iinciileri miisliiman Samani Emiilefi lle miisliiman Kara Hanh Tiirkleiolacaktt. $imdi qok yakin bir gelecekte isldm itini bu Tiirk akrncrlarr ve mtibarek gazi or' dularr sAyesinde Uygur topraklanna girecek, gerek Ma' nihaizm gerekse Budizmin bir nevi tortu nitelifindeki ti$retilerini silip stipiirecek ve gok genig Uygur topraklarrnda yeni bir hidAyet giineqi olarak do$acaktr. SAminilerin Aga$r Tiirkistanda,Buhara esas olmak iizere bir devlet kurmalan,
"samanilerin, kendilerinilen iince, halifeler tarafndan tayin edilen Hotasan ae Agail Tiirkistan emiflerinin takib ettikleri miiilafaa siyfrsetinden aazgeQmeleri, medeni iilkeleri giigebe (Tiirk) lerin akmmdan korumak igin yapilan suilan tahkim oe deaam ettirmekten uaz gegmeleri idi. Biiylece

TURFAN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA ISLAMIYET. I5I

steplerde yagayanlann miisliiman halkta temaslan koIaylaEmq oe isldm dini steplerc do$tu siiratli bir gekitile yaymaya baglamq/nr"lz.

Saminiler'in takib ettikleri bu yeni politika sdyesinde, steplerde ya$yan Uygurlarrn yanrsua, yukarda da ifAde edildi$i gibi, Kogu, Beg Baltk, Turfan, Hoten gibi btiytik Uygur gehirlerinde yeni yeni kalabahk mtisliiman cemaatler oluqmuq ve buralarda bir gok cami ve mescidler yaprlmrEtrr. Ne ilgingtirki gerek steplerdeki bu Uygur miisltimanlarr, gerekse btiytik qehirlerdeki miisltiman topluluklar, hatta miisliiman tAcirlerin oluqturdu$u koloniler hig bir zaman kendilerini bir islAm devletine, mesel6 Sdmilniler ve Kata Hanhlar gibi, ba$lanma onlarrn himayelerine girme gibi bir
Samanilet'in, Uygutlay'rn karqrsrna dikilmeleri ve igAsyanrn islAmlaqmasrnda yo$un bir faaliyet iginde olmalan, Uygurlarr rahatsrz etmediSi sciylenemez. Qtinkii onlar bazen koyu bir Manihaist, bazan da zorlu bir Budist idiler. Bu bakrmdan Uygu, Kaianlan; ilk baqta atalannrn dinine sadrk kalarak islAmiyeti temsil eden Shmhnileile savaqmrqlardu. Ancak giin geqtikge geniqleyen bu islAmlagtrrma faaliyetleri biiyi.ik Uygur Ka$anlannr yorgun diiqtirmriqtiirl3. Mtisltiman Samani Emirleri ile hAlA koyu bir Manihaist l2 Barthold, W., Dersler, s. 79. l3 Abdurrahman, V., Tiirkler; Kogu, idikut Uygur Devleti, ll, s. 241.

l-52

.

TURFAN UYGUIT TURK BOYLARI ARASINDA iSLAMIYET

ZEKERiYA KiTAPCI

olan Uygur KaSanlannrn bizim konumuzla ilgili ve bu ilk devirlerde cereyan eden en btiytik olay gtiphesiz, Semerkant'taki Manihaistlere yapian a$rr baskilar dolaysryla kargr karqrya gelmeleri ve kendilerini, beklenmedik bir savaq ortamrnda bulmalarrdrr. Ne ilginqtirki bciyle, manasrz bir savaq ortamrnda baglayan bu dini olaylar, daha sonraki yrllarda qok gtizel neticeler vermig ve Uygur Ka$anr; Samani emirlerinden Nasr b. Ahmed'in gizelkrzr ile evlenecek kadar ileri gitmiqtir. Btittin bu baq dondtinicii geligmeler, Samani emiri Nasr b. Ahmed'in (913-943) Semerkant'taki Manihaisf topluma karqr birazda agrnhklara kagan, dini bir uygulama sebebiyle baqlamrg ve daha sonraki yrllarda gok ilginq bir gekilde devam etmiqtir. Bilindi$i gibi Semerkazf Emeviler devrinde Kuteybe b. Miislim'in (715) sonsuz gayretleri ve daha sonra Eb0 SaydA'nrn gilekeq faaliyetleri sonucu tam bir mtisliiman Ttirk qehri hAline gelmigtil4.

Her ne kadar isldmiyet Emeviler devrinde Semerkant'ta gok kuvvetli bir qekilde yayrlmrgsa da bu, qehirde bulunan Zerdiigt, Budist ae Manihaist gibi dini topluluklann tamamen koklerinin kazrndr$r anlamrna gelmemelidir. Soz konusu dinlerin azda olsa mensuplarr, islAm hidayet giineqinin golgesi altrnda dini varhklarmr stirdiirmeye, hemde gok uzun asrrlar devam etmiqlerdir. Bu gekilde tiikenmeye ytiz tutmug dini cemaatlardan biriside qiiphesiz Manihaistler idi ve bu srralarda onlann sayrlan 500 kigiye kadar diiq-

miiqttil5. iqte Nasr b. Ahmed zamanrnda, bftazda Semerkant VAlisinin cizel durumu nedeniyle, bunlar huzursuz edilmiqti. 14 Kitapgr,

I.53

Mtisltiman halk, acaip krhklarr ile dolagan ve garip dini ayinler yapan bu insanlarrn daha fazlaSemerkant'ta kalmalannr istemiyorlardr. Bu aqn baskrlardan fevkalade rahatsrz olan Manihsistler, durumu Turfan Uygur Ka{aruna bildirmigler ve onun bu feci duruma miidahale etmesini istemiqlerdir. Uygur Kaianlmm Sfrmdni Emirlifi Tehdit Etnesi;

Turfan Uygur Ka$anrnrn, Samani Emirini protestosu beklenilenden gok daha sert olmugtu. Kaf,ar1 Semerkant'taki Manihaistlerin, son derece a$rr dini baskrlar altrnda bulunduklannr, hatta onlarrn hayatlannrn bile tehlike altrnda olduSunu haber altnca, gaf,dagr olan Samani Emiri Nasr b. Ahmed'i gok a$rr bir dille tehdit etmiq ve demigtirki:

tl u.Jt*.bi ,4J*llir. t'rX d.rio ,r,t: .r+tJlvlii-, i"t+lJ- {,{i f.^'t, Js ;i .ib., oir-e ^l .p+Lij sll jL,.,,, 4J*ll,rls rLa.rYl

,i*

Jri

.J.

4l)1

E

"Benim iilkemdeki miisliimanlar; senin iitkendeki benim dindaglanmdan hemde bir kag misli fazlailr. E{er onlardan tek bir kiginin bile iildiiriildii{ii takdirde, miisliiman cemaatin hepsini kilngtan gegirecefini oe Uygur yurtlarmdaki biitiin mescidleti yrkhtaca{mq difier iilkelerdeki miisliimanlan korumayr brakaca{tnt ae onlann hepsini katlettirece{ini bildirmig ve birde yemin etrnigtir"tS. Bu olayrn Samani Emirinin gosterdi$i anlayrgla, boyle qok btiytikbir faciaya dcinriqmeden ve hem de qok kolay bir gekilde hatledildiii anlaqrlmaktadrr. Oyle tahmin ediyoruzki Samani Emiri bu a$rr, uyarr tehdidini aldrktan sonra Semerkanttaki Manihaistlere yapian basktlan durdurdu$u gibi, bunlarr ya-

2., Orla Asyada isldmiyetin Yayrlrgr, s. 200, 307.

15 lbn Nedim, s. 401.

.

16 ibn Nedim, s. 149.

to'.,q I54 . ZEKERIYA KITAPqI

panlarr cezalandrrmrq ve Manihaistlerden sAdece cizye almakla yetinmiqtir. Ne varki ibn Nedim'in bu gtizel rivAyetlerin d,en, Samant Emirine bu qekilde sert bir uyarr mektubu gbnderen llygur Kafianmn kim oldugu hakkrnda hig bir bilgimiz yoktur. Buna sebebte 865 yrhnda Uygur Kaf,anr olan BeSii Tekinden sonraki Uygur Ka$anlan hakkrnda, Qin yrlhklannda herhangi bir bilginin olmayrgrdrr.

Ne varki, bu mektubun muhtevasrndan onun gtiglti, sa$lam iradeli, dindar tabiath, iilkesindeki dif,er dinler ve dini gruplara kargr son derece toleransh bir Uygur KaSanr oldu$u anlaqrlmaktadrr. Bu de$erli kimsenin gok btiyiik bir ihtimalle,

947'li yilarda Uygur Ka$anr ve aynr zamanda Samant Emiri Nasr b. Ahmed'in muasrrr olan Alp Arslan Kutlug Kiil Bilge Tengri Han olmasr, akla qok daha uygun gelmektedirlT. Uygur Kaiam'nm Eolenme Teklifi; Ne varki Uygur Ka$anlarrmn koyu bft Manihaisf veya Budist, Samani Emirlerinin ise inadrna koyu Siinni bir miisItiman olmalan, onlann bu maksat igin Uygur yurtlanna gaza ve cihad seferleri yapmalarr, Uygu, Kartanlan ile Samanf Emirlefini kargr kargrya getirmiqtir. Bu siyasi ve dini mtinasebetlerin islAm tarihine gegmiE ilging rirnekleri bulunmaktadrr.

Bundan maksadrmrz" Qa{dag" bir llygur Kadanntn kadim Ttirk Adetleri gereSince Samanilerle "srhiyet ba$Ian" kurmaya tegebbtis etmesi ve bunun igin Buharu'ya bir elgilik heyeti gondererek Samani Emirlerinden Nasr b. Ahmed'in gtizel krzr ile evlenme teklifinde bulunmasrdrr. Bu Uygur KaSanr kimdir? Niqin Simani Emirinin krzr ile 17 Kafeso$lu, i., T0rk D0nyasr El Kitabr, lt, s. 728.

TURFAN UYGUR TURK BOYT.ARI ARASINDA

iSI-AViYET'

I55

evlenmek istemiqtir? Netice ne olmuqtur? Biitiin bu ve buna benzer sorularrn cevabr, o devrin Temim b. Bahrl8 ve ibn Fazlanl9 gibi iinhi gezginlerinden biri olan EbO Diilef Misar b. Miihelhil'in bize kadar ulagan gezi notlarrndan ti$renmiq bulunuyoruz Onun sciz konusu gezi notlanndan of,rendiSimize gtire; o devirlerin sosyal ve siyAsi geliqmeleri gere$i Tiitklet ve Tiirk yuttlanna btiyiik ilgi duyan Ebt Diilef sAdece gahsi merakrnr gidermek, Ttirk Yurtlan ve Orta Asya Tiirk boylan hakkrnda daha geniq bilgiler elde etmek igin Abbasi halifesi el-MuktedirBillah zamamnda (908-932) gok uzun bir seyahate grkmrg ve bu ctimleden olmak izere Buharaya gelmig ve Samani saraylarrnda misifir edilmitir. Biiylece onun siizde Buharadan baqlayan ve Qin'e kadar uzanan hatta, Qin'in baqkenti "Send fr Bil"de son bulan meghur iq'Asya macerast baqlamrgtrr.

Diilef in Veili{i Bilgiler; Ebff Diilef in bu uzun seyihat notlanndan da anlagrldr$r gibi O; Samani saraylarrnda bulundu$u srralarda, Sdmdni Emirinin krzr ile evlenmek igin Qir Han tarafrndan giinderilen elgilik heyeti ile kargrlaqmrE, konunun miinakaqast bir yana O, bu elgilik heyetine takrlarak Qin'e gitmek iizere uzun bir seyahate grkmrq ve bu uzun seyahatin de gezdi$i giirdti$ti yerler ve Tiirk boylarr hakkrndaki miiqahedelerini seyahat notlart olarak yazmrq ve dolayrsryla bizlere gok biiyiik bir ktilttir mirasr brrakmqtrr (935?). Bu seyAhat notlarrnrn tamamt, yazarrn kaleminden qrktrf,r gekli ile hentiz bulunmamrEtrr. Ne varki Biiyiik islAm Ebfr

18 ibnri'lFakih, s. 637. 19 el-Hamevi, lll, s. 443.

I.56

.

TURFAN LIYGUR lURK BoYLARI ARASINDA iST.AMiYET

ZEKERiYA KiTAPq]

CoBrafyacrsr el-Hamevi; onun, bu gcizlemlerini btiyrik rilqtirle kitabrna kaydetmig, b
gok btiynk bir hizmet yapmqtrr. B
Diilef in bu gezi.otla.nr ele alan, hatta onu yaymlayan bir gok ilim adamr ve yazarlar, her nedense konunun bizirn rsrarla iddia etti$imiz uygurlar ycinri iizerinde hig bir qekilde durmamrglard.r. yazar[rr-r, gezi notlarmr oldu$u gibi kabul etmiqler, siyAsi ve dini yonden verdi$i me_ sajlar, hele hele einrilerin o devirlerde geliqen ve degrgei orta Asya dengeleri kargrsrndaki durum vL tutumla' hakkrnda f azla bir yorumda bulunmamrglardrr2o. Ne yazrkki EbO Diilef in bu gezi notla. bir gok yonreri ile de$erlendirilmek r.izere daha ham bir malzeme yr$rnr ha_ lindedir. oyleki bu bilgilerin bizim kendi uygur iuit, otoritelerimiz tarafindan da hentiz maksadr dogrirtusunda hiq bir de$erlendirmesi yapilmamrgtrr. Bundan daha da garibi, Ebo Diilef in briylesine biiyik, bdylesine cinemli bir konuda, Qin saraylanna yapmq oldu$u bu seyahat hakkrnda o devir Qin kaynaklannda da bunu do$rulayrcr hig bir bilginin bu_ lunmadr$r anlagrlmaktadrr. Ebfi Diilef yanilryor; GerEekte Ebo

Diser taraftan Nasr b. Ahmed zamanrnda, samanilerin Qinlilerle olan mri^asebetlerini inceledisimizde Ebfi Diilef,in bu rivAyetlerini do$ru olarak kabul etlemiz mtimkrin de_ Sildir. Zira, Nasr b. Ahmed devri, her ne kadar SAmanilerin 20 Etu Dtilef in gezi nofla.nrn de$errendirirmesi igin bkz. yusuf Ziya; Ebu Dtiref Seyahatnamesine Nazaran.orta Asya Ttirt< Boylarr,

Faf. D., sy.

o"rri r"r" ir"r,,v"i

?2, 23, 24, istanbut, rSaZ, g"g"n,'R., iOn failan 6eyahatn-amesi, istanbut, 1975, s. 10,2 82, sZ,ilrenO, V., Voyage ae lU, Dulaf Misar b. Mumarhir, paris, t9t3-i914, Bir dipnot'or"rl*"r'.i"ttioi, Y.Ferend'in bu incelemesini gormem m0mkun olmadt. Bu konuda

farkh d0grind0$0n0 zannetmiyorum, Z.K.

;il;;

.

I.57

en parlak bir devrini oluqturmakta ise de; oniarrn Qinlilerle olan sosyal ve siyAsi miinasebetleri hiqbir zaman bciyle bir srhnyet ba$r kuracak derecede ileri gitmemigtir.

Ziyid b. Silihle olan Talas Saaagmdan sonra (751) yine onceki devirlerde oldu$u gibi kendi srnrrlarrnrn gerisine gekilmiqler ve Orta Asya iglerine pek fazla mridahil bir taraf olmamrElardrr. Bu btiytik tarihi realiteler kargrsrnda, hiqbir Qin Htiktimdarrnrn, Samani Emirleri ile srhrryet ba$lan kurrnak, dolaysryla sosyal ve siyasi miinasebetlerini geliqtirmek, onlarrn akrllarrnrn ucundan bile Esasen Qinliler;

gegmemiqtir.

Bu takdirde karqrmrza gok cinernli "sotu" ve "sotunlat" 0 da; Biiyiik Arap gezgini Ebft Diilef in seyahat notlannda adt gegen bu etgilik heyeti ae onlann hiikiimdarlan kimdir? O, hangi kaamin hiikiimdandr? Daha aEk bir ifaile ile bu elgilik heyeti gergekten Qin iilkesinden mi gelmigtir? Iliikiimilarlartntfl adt gergekten Qince bir isim $ahtr b. Kaln mtclrr? Bunlardan daha da iinemlisi, Ebfr Diilef in bu muhteaada aerili{i bilgileri dofru olarak kabul etmemiz miimkiinmiidiir? Seyahat notlartnda adt geQen Sendfr BiI gehri neresidir? qrkmaktadrr.

Ebil Diilef in Yeniden De{erlendirilmesi;

$unu hemen itiraf edelim ki, Ebff Diilef in verdi$i ve bir gok yonleri ile qeligkilerle dolu olan bu bilgileri, oldu$u gibi do$ru olarak kabul etti$imiz takdirde, bu sorulara tatmin edici cevaplar bulmamrz mtimktin de$ildir? Bize gcire elgilik heyeti Qin ve Qin Hantndan deSil, Samanilere qok daha yakrn bir tilke olan Do{uz O{uz Tiirk boylan, daha aqrk bir ifAde ile

I'urfan Uygut Kaianlr{mdnn gelmiqtir. Bunu

gcincleren

Uygur Ka{aw ise, daha cince miisliiman Samant Emiiletine, S e me r k an t' taki M anih ai stl ere yaprlan baskrlann kaldrnlmasr

iqin qok sert Lrir i.iltimatom gonderen Uygur Kafiannm

ta

I58 . ZEKERIYA KITAPCI

kendisidir. Bu Ka$anrn adr seyahat notlarmda zikredildi$i gibi, $ahir b. Kahn (Qakr Kailan?) de$il, muhtemelen yukarda adr geqen, Alp Arslan Kutlug Kiil Bilge Tengri Han olmahdrr. Ne varki Uygur Tii*lei ve onlann fiziki yaprsr,
TURFAN UYGUR TURK BOYT,ARI ARASINDA iSLAMiYET

.

I59

nilince, aynl zamanda heniiz mtisliiman olmamrg en katr en kAfir Tiirk illeri, yani"I{rtay" ve "Uygur Tiitkleri" akla geliyor ve bu iki tilke btiyi.ik Qin'in bir pargasr sayrhyordu. Nitekim el-Mervezi bu konu ile ilgili bir riviyetinde bizi biiyiik iilqiide aydrnlatmakta ve aynen giiyle demektedir; "Qin iklimi iig ktsma aynlmaktadr; AsrI Qin, Httay ae Uygur iilkesidir. Fakat bunlann en biiyii{ii Qin iilkesidit"z+. Qin - Uygut Qeligkisi; Belki de bu tarihi olgunun tesiri

iledirkiUygurKadanlan bir krsrm resmi yazrgmalarrnda kendilerini "Qin iilkesi Hant" olarak gostermiqler ve qahsiyetlerini daha etkin bir hale getirmek istemiqlerdir. Ne varki miisliiman Kara HanhlalUygurlan itaat altrna aldrktan sonra bu defa onlarda kendilerini pek tabii "Qin Hant" olarak gormtiqler ve resmi yazrgmalarda bunu btiyle ilin etmiqlerdir. NitekimYarkent'te meghur Kara Hanh Hakam Tazogag Ulu{ Budta Kara Hakan hakkrnda bir mahkeme tutanaSrnda bu husus giiyle ifide edilmiqtir; .irrrll jo, )t-a,t!l .igll,.rr;ll cl[l .r.=.tt .r,l,qit ;Ut]t,

sLj irr$Jlirll ui+t;lUl illl g{

;by-e ;.,rtiJlll3.r.ll

.q;-

ob rl JLi' ,rJ l* eV} +aJlr,JJlclL,'4.Utt (.q.:,jll *it ilI.lJlii.,f; \fr ;UB ,, .r}-ri Jt-J-

i,Jl

Hakan! Yiice,lllu, ilAhi kudrette desteklenmig Muzaffer ae Gdlip Padigah! Dinin gereft, K6hit dealetin kurucusu, tistiin ae Nurlu milletin itelili, P6k iimmetin stf:tnair, Miisliimanlarrn kurtanctst, biitiin ilo{u ile Qin'in hakimi, mii' minlerin oelisi ae emiri, Allah'm halifesinin giizdesi Taagag

,;#:;,ti:

Hakan Ebfr AIi, Hasan h. stitevman b. Arstan Kara

24 el-Mervezi, s. 2. 25 Arast, R.R., l, s. XVll.

I60 . ZEKERIYA Ki't'APqI

Bu nretinde zikri geqen "ein Hanl$rndan,, maksatta qiiphesiz Qin'e en yakrn bir r.ilke olan Turfan llygur Ka{anl$tifu. Oyle tahmin ediyoruzki Turfan llygur Kadanr, yaklaqrp gelmekte olan mtisliiman Kara. Hanhlar tehlikesi karqrsmda koyu bir qaresizlik iginde kalmrg ve kendisine gtiqlti bir mrittefik olarak Samani Emirlerini gcirmiig, onlarla srhriyet ba$larr kurarak sosyal ve siyasi miinasebetlerini geligtirmek istemiq ve Nasr b. Ahmed'in krzr ile evlenme teklifinde bulunmugtur. Zira, Kara Hanhlann, llygarlaila oldu$u gibi Samanilerle de aralan bozuktu. Biiyle bir iqbirli$i her iki tarafinda iqine geliyordu. Zaten eski Tiirk Han oe Hakanlan, komqu hliktimdarlarla olan sosyal ve siyasi mtinasbbetlerini geliqtirmek igin srhnyet ba$larrnrn kurulmasr ve karqrhkL krz ahp vermeye gok ijnem vermigler ve bu qekilde siyAsi ve dini bir gok evlilikler yapmrglardrrzo.

Nitekim daha sonraki geligmeler bizim bu gortigtimtizii do$rulamaktadn. Zira lslAm hidayet cezbesjne kenclilerini kaptrran ve koyu bir cihad eri olan Kara llanlilur, yenibir gaza ve cihad ruhu ile Orta-Asya bozkrrlarrnda boy g
end a-B

il

g

TURFAN UYGUR'TURK BOYI-ARI ARASINDA ISLAMiYET

26 Genig bilgl igin bkz. Kitapgr, 2., Abbisi Hilifetinde Selguklu Hatunlan, Konya, 1995, s. 43 vd.

I6I

Senda-Bil diye bir gehirden bahsetmesi ve burasrnrn Qin Hanlr$rnrn "Bagkenti" oldr,r$unu siiylemiq olmastdtr. Temel kaynaklarda Senda-Bil diye bir Eehir kesinlikle yoktur. Oysa onun, bu giizel gehir hakkrnda verdi$i bilgiler di$er kaynaklar, bu arada Qinli seyyah Wang-Yande ile kargrlaqtrrrldr$r ve mevcud Uygur Eehirleri ile de$erlendirildi$i takdirde, buraslnrn Qda'in de$il, Turfan Uygur Deoletinin krqhk baqkenti "Koqu $ehri"nin ti kendisi oldu$u ortaya grkmaktadrr. Bu bakrmda; hem Uygur tarihi ile ilgili bir temel tagr yerli yerine oturtmak, hem de, bu konulardaki yanhqhklarr gidermek ve bir hakikati ortaya koymak iqin bizim burada EbfrDiilef in Senda-Bil qehri hakkrndaki ilging gozlemlerini bir kere daha zikretmemiz gerekmektedir. $oyleki; "Biz daha sonra "Makam el-Bfrb" denilen bir "Stnt Kara Kol Kaptst"na geldik. Burada Qin Melikinin (Uygur Hakant) 'Hacib' iizel temsilcisi uarfu. Onun izni olmadan Tiirk boylan ue bapkalanndan hig bir kimse Qin (Uygur) illkesine giremerli . Biz Melik'in himhyesinde buradan uynldtk, iig giin yiirildiik. Her bir konakta binit atrmtz defiigtiriliyotdu. Dahn sonra biz bir ooaya geldik. Rehbeimiz burada gecelemek igin ilgililerden izin istedi. Burada geceledik. Burast yer yilziinde, Allahrn en giizel ae ur hog oualartndanbiri idi. Burada Melikin (Uygur Haru) misafiri olnrak iig giin

kald***. Daha sonra bu oaayr ancak bir gilnde gegtik oe Senda Abil'e (Kogu) ki buras Qin (Uygur) pehri ue iilkenin Bagkenti'ne bir merhale yahnhkta bir yere, bir alqam aakti ulapt*. Burada geceledik. Ertesi sabah giin boytr yiiriidiik ae bir algam aakti orava aardtk. Burasr (Kogu) gokbiiyilkbir gehir idi. Bir insanbir giinde bu gehri

ehri N er e sidir?

Gergekte EbO Diilef in bizi srkrntrya sokan, bundan da ote okuyucularr yanrltan bir di$er yrinti de, onun uzul.l uzad.rya

.

- Bu ifddeler, gok daha 6nceki asrrlarda dtflken lJygur KaQanrnr ziyaret eden Temim b. Bahr'la gagrlacak derecede bir benzerlik igindedir. Bu da onlartn bir devamr olan Turfan Uygurlannrnda aynt idAri sistemi benimsediklerini gos-

-.

termektedir Z.K. Qinli Seyyah Wang-Yande de Kogu hakkrnda benzer geyleri s6ylemektedir.

q 162

.

ZEKERiYA KITAPCI

ancak gezip dolapabilirdi. $ehrin etraft, genipli{i ae yiiksekli{i yakIap* 5 metre olan muhkem bir "suila" geurili.idi^ Daha sonra pehrin ana girip kapilanndan birine ydneldik pe buradan pehre girdik' . $ehirde 60 ana cadde uardt. Bunlannlrcpsi Hiikiimdarm sarayma g*ryordu. Aynea pehrin yukart ktsmmda (ki bir da{dan) gok biiyiik

bir nehir akryordu. Bu nehirilen, 60 su kanah ile, pehre su aeriliyordu. Bu sular muntaznm anklarla Ircr eain iiniinden gegiyordu. Geri kalan

sular pehrin dryma aktyor ue bununla da halk bahgelerini suluyorlarfu"z7.

Bundan sonra i.irnlij Seyyahtmtz, qehrin dini yaprsr ve gehir halkrnrn dini hayatr ile ilgili etkin gozlemlerini anlatmakta ve qciyle demektedir; "Aynca onlartn gok bilyilk bir mabedleri (Buda) aardt. Yine onIann tutarh bir siyhseti ae gok sa{lam yasalan aardt Onlartn mabedlerine gilence; onun, Kuiliisteki Mescid-i Aksddan daha bilyilk oldu{u riafryet edilmektedir. Bu mabedin duaarlannda bir gok melek oe imanlan tasztir eden resimler oe iginde heykeller bulunuyordu. BunIarm iginde bir tanesi aarfu ki o m biiyiik Buda heykeli idi. $ehir halkt (koyu Budist olduklan igin) liig bir hayuant kesmedikleri gibi, hayaan etide asla yemiyorlardt. Onlardan birisi bir hayaaru keserse, bunun cezas iiliimdi). Buras Hindlilefin" ae *

Tiirklerin* birlikt, yapadtklan bir gehir idi"28. Ebfi Diilef in Wang-lande ile Kargrlaghnlmast; Ne ilgingtirki EbO Diilef in Senda-Bil qehri ile ilgili bu aqrklamalarr temel islAmi kaynaklarrn, Turf an IIy gurl armm -

Ne ilgingtirki EbO D0lef in verdigi bu bilgiler, temel istAmi kaynaktarrn Kogu gehri hakkrndaki bilgileri ile b0y0k bir benzerlik igindedir Z.K. 27 el-Hamevi, lll, s. 444, Qinli Seyyah Wang Yande de, Kogu hakkrnda benzer

geyleri s6ylemektedir. Belkide Budist rahipleri veya Hindi tacirleri kasdetmektedir. ' .1 Qin bagkentinde bu kadar qok Hindli ve Turk'0n bulunmamasr gerekmektedir. 28 el-Hamevi, lll, s.444.

TURFAN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA iSLAMIYET

.

I63

krqhk baqkenti olan Koqr hakkrnda verdikleri bilgilerle biiyiik olqi.ide bir benzerlik arzetmektedir. Onlarda burasrnrn Qin sr-

nrrlna yakrn bir yer, ayrlca Uygur Ka$anlanrun krghk '?agkenti" oldu$unu, qehrin 20 metre yiikseklikte ve L0 km. uzunlu$unda gok geniE ve biiytik bir "surla" gevrildiSini ve asrl gehre bu surlardan agrlan dort muhkem kaprdan girildi$ini beyan etmigler ve EbO Diilef'e qok biiytik benzerlikte bilgiler vermiglerdir29. Fakat bizim bu konuda asrl tizerinde durmak istedi$imiz pek meqhur bir kimse daha vardrr. O da; EbO Diileften belki bir buquk asrr sonra (981) Kogu gehrini ziyaret eden Qinli Seyyah

Wang Yandedir. Onun Kogu hakkrnda verdi$i bilgilerle, Ebu

Diilef in Senda-Bil qehri hakkrnda vermiq oldu$u bilgiler, birbirinin nerede ise kopyasr olacak kadar bir benzerlik arzetmesidirki bu qagrlacak bir durumdur. Nitekim Qinli Seyyah Wang-Yande, KoQu qehri hakkrnda bizlere cizetle gu bilgileri vermektedir; "Daha sonra biz Kogu pehrine aasil olduk. Burast yaz aylarmda gok xcakh. Ealer beyaza boyanmtptt. Chinling ilallannila (Altm treya

Altay da{lan) gtlun, bir nehir bu Bagkentin biitiln gearesini

dolaprr, tarla ae meyoe bahgelerini sular ae de{irmenleri ipletir. Onun genip arazilerinde bep

tiirli) hububat yetipii

.

Budist mabedi, manastfft aardr. Onlarm hepsinin knpilan ilzerinde Tang hanedanlan tarafindan konulmug kitkbeler bulunmnktadtr. Bu mabedlerin iginde " Buil a efini " Kogu da 50'den fazla

*ii;Eretil ihtiaa eden bir gok kitap ue arpiv belgeleri bulunuyordu- ^ .

29 Hududul-Alem, s. 92, 6gel, B., islamiyetten 6nce T0rk Kiilt0r0 Tarihi, s. 358, 352.

- EbO Dtilefle buy0k bir benzerlik arzetmektedir. -- EbO D0lef, bu konularda gagrlacak derecede ve 9ok daha genig bilgiler vermektedir.

I64

.

ZEKERiYA KiTAPCI

Ayrrca hurada Qin inryaratonmun gdnderdifi fernnnlann sakIanfu{t bir "Kule" aarfu. Kulede biitiitr btr Tang dntrine ait fernranlar ae mektuplar biiyiik bir dzenle muhafazn ediliyordu. Bu fermanlar ae mektuplar gok dikkatli olarak yerlegtirilmis ve k-ilitlenmigtir. Bu kttlenin arknsmda bir de "Mani mabedi" aarfu"30.

Senda-Bil $ehri Kogu $ehrinin Ta Kendisidir; Buraya kadar yaptr$rmrz btitiin bu aqrklamalar, tarih objektifinde de$erlendirildi$inde, Ebfi Diilef in son duraf,r ve Qin Hanrnrn bagkenti olarak zikrettif,i Senila-Bil qehrinin kesinlikle Turfan Uygurlarrnrn krqhk baqkenti Kogu oldu$u giiriilmektedir. Ne ilginqtirki Ebff Diilef in Senila-Bil hakkrnda vermiq oldu$u geniq bilgiler ve canlr tasvirler, halkrn Budizmle iq-ige olmasr, Qinli elgi aynr zamanda koyu bir Budist olan Wang Yande'yi Hayrr!bizim goriiqtimtizti bi.iytik
taplar, Qin Hanlan tarafindan Uygur Ka$aruna gonderilen biitiin ferman ve mektuplarrn btiyiik bir irzenle saklandrir bir mabed idi. Difer taraftan Qin'in asrl bagkenti, btittin Eski ve Orta-Qaf,lar boyunca hiq bir zaman Budizmin istilasrna uSramadr$r gibi, Budizmin merkezi de olmamrQ ve orada sa-

TURFAN LIYCUR TURK BOYLARI ARASINDA iST"AVIYET

IO.I

yrlarr 50'ye vararl Buda mabedleri yaprJrmamrEtrr. B
MAmAfih Ebff Diilef in bizi srkrntrya sokan bu rivdyetlerini bu gekilde bir agrkh$a kavugturduktan sonra asrl konumuza donebiliriz. O da Budist Uygur Kadanl$t ile Samani Emirli$i arasmdaki sosyal ve siyAsi iliqkilerinin geliqtirilmesi, miisltiman Kara Hanhlara karqr bir cephenin olugturulmasr ve bu ctimleden olmak izere, Uygur Kadannn Samani Emiri Nasr b. Ahmed'in klzr ile evlenme teklifinde bulunmak iqin Buharaya bir heyet gcindermesidir. Bilindi$i glbi Uygurlar, Kara Hanhlara karqr benzer bir teklifi daha scrnra Gazneli Sultan Mahmud'a yapmrqlar ve belli dini sebebten dolayr ondanda red cevabrnr almrglardrr. Miisliim Samane Emirinin lJygur Kailanmn Ktzr ile Ealenmesi;

MAmifih Uygur iilkesinden kalkarak Buharuya gelen bu Uygur elqilik heyeti Samani saraylarrnda, gok ytiksek bir protokolle a$rrlanmasrna ra$men, onlarrn bu teklifi kibarca reddedilmiqtir. Buna sebepte bu Uygrut Hantntn hdld koyu bir Manihaist veya Budist olmasr ve miisltiman bir krzm, gayr-i mtislim bir kimse ile, evlenmesinin islAm qeriatine gore imkansrz olmasr idi31.

Elqilerin bu husustaki srarlan bir fayda vermeyince bu defa onlar, kendilerine daha onceden verilmiq bir talimat ge-

30 izgi, O., a.g.e., s.56-61,6ge1, 8., Tiirk Kiiltiir Tarihine Girig, l, s. 119-122, Ligeti, L., a.g.e., s.247.

.

31 el-Hamevi,

lll,

441

.

166

.

ZEKERIYA KITAPCI

regi, Nasr'ln oglunun, Uygur Hantntn krzr ile evlenmesini teklif etmiqlerdir. Bu teklif Samani sarayr tarafindan kabul edilmiqtir. Esasen bu, mtisliiman Samant Emirlerinin, DoSu Tiirkistan igin takip ettikleri global islamlaqtrrma politikasrna da uygundu. Bunun tizerine Samani Emiri Nasr b. Ahmed tarafindan yeni bir elgilik heyeti kurulmug ve onlar bu hayrrh tegebbtis igrnTarfan Uygur Kainnmm yolunu tutmuglardrr. igte yazanmrz Ebfi Dtilef, bunu kendi ifAdesine gcire gok iyi bir firsat olarak bilmig ve bu heyete katrlarak Dodu Tiirkistan Uygur yurtlanna do$ru yeni bir seyahata grkmrg ve gezdi$i yerler, grirdti$ii rilkeler ve temas etti$i insanlar hakkrnda verdi$i bilgilerle, bugtin bize kadar ulaqan meghur seyahatnamesi meydana gelmiqtir.

Onun bu eseri, tenkid edilebilecek birqok y
bir kaynaktrr. Bu itibarla, bundan sonraki bir b
TURFAN UYGUR'TURK BOYLARI ARASINDA iSLAVIYST

.

I67

yolculuiu srrasrnda bir gakTiirk kabilelerine u$ramrg, onlann orf, ddet ve inanglan hakkrnda krsa ve fakat irzlii bilgiler vermig ve b
Miisliiman Samani heyeti, gok uzun ve meqakkatli bir yolculuktan sonra bize gorc Turfan llygur tilkesi, (Seyahat notlarmda Qin Ulkesi)'ne ulaqmrg ve lJygut.[Ianr tarafrndan bilytik bir trirenle kabul edilmiq ve gereflerine ziyafetler verilmiqtir. EbO Diilefte Uygur Hantnrn huzuruna kabul ettili "Samani Elgilik" heyeti arasrnda bulunuyordu. EbO Diilef in ondan etkilendiSi anlagrlmaktads. Zira gezi notlarrnda bu de$erli Uygur Hanr igin

!,.f

..g

j

tbU

dr+t

ff*t -t" .:L!':3 "Onq insanlan idarc etme cle gok yiiksck, diigiince oe u

^,-i, *p

hiikiimle,rinde gok olgun mektir32.

hir kigi olarak

p

buldum!" de-

Bundan sonraki geliqmeleri seyyahrmrzrn a$zmdan dinleyelim; "Elgiler Ka{an'a, ktzrnt Nuh b, Nast'tn o[luna bitirmek igin geliliklerini siiylediler. Kafan bunu uygun giirdii. Bu arada krzm geyiz egyalan hazdandr. Onilan sonra 200 hizmetci, 300 cariye oe daha birqok iizel hizmetgi oe nedimeleri ile birlikte Horasana hareket ehnek iizere u{utlandilar, bundan sonra (Samani _Saraylarrnda yaprlan muhteqem bir dii$iinle) ealendiler"3S. Gerqekte, Uygur hanedan Ailesiyle mrisli.iman Simaniler arasrnda kurulan bu "sthriyet ba$lannm", Uygur aristokratlan arasrnda islAm dininin yayrlmaslna ne derece etkili olduiu, di$er bir ifade ile Uygur Kaian Ailesi ve aris32 el-Hamevi, lll, s.444. 33 el-Hamevi, lll, s. 444.

:i,*,'9 I68

.

ZEKERIYA KiTAPqI

tokratlardan kimlerin mrisliiman oldu$u hususunda pek fazla bilgi yoktur. Bu evlili$in dini olmaktan rjte Turfan Uygurlarr igin gittikqe biiytik bir tehlike olmaya baElayan Kara Hanlilata kargr siyasi maksatlarla yaprlmrg bir evlilik oldu$u da goz ardr edilmemelidir.

Bilindi$i gibi onceleriMunihaizm, daha sonralarr Budist olan Uygur asilzade ve devlet adamlarr, geleneksel Giik-Tanrt dininin brrakarak bu kokuqmug Asya dinlerine girmiqlerse de,

onlann bu

ilk devirlerde miisliiman

olduklarrna dair elimizde hiq bir bilgi yoktur. Bu da Samanilerin; srnrr boylarrnda goqebe Ttirklere kargr girigtikleri gaza ve cihadlarrn drqrnda, islAm dininin komEu devletler,
islin

Hiddyet F:ntrnast llygur Yurtlannda;

Gerqekte SAmAnilerin ikbal devri Orta Asyada pek fazla

uzun siirmemigtir. Zira bu srralarda iq-Asya Tiirkltik de-

TURFAN UYGUR I URK BOYI,ARI ARASINDA ISLAMIYET

.

I69

nizinde yeni, yeni kaynamalar olmuq ve bunun sonucu kendilerini islAm dininin ilahi cezbesine kaptrran mi.isltiman Kara Hanlilat ortaya qrkmrqlardrr. Kara Hanhlar cince miisltiman Sdmdnileri ortadan kaldrrmqlar, daha sonra parlak krhnqlannr qekerek Turfan Uygurlanna ycinelmiqlerdir. Onlar, yeni dinin giiqlii temsilcileri olarak geliyorlar ve sanki bir ilihi hid6yet frrtrnasrnr temsil ediyorlardr. Cergekte bu ilihi iman frrtrnast Arabistan qoli.intin derinliklerinden kopup geliyordu. Adr; iSt-AV piNi idi.

Yeni istAm hid6yet frrtrnasr, biittin delili$i ile Ari yurdundan gegerek Tfiran yurtlarma dalmrq ve olanca stiratiyle Turfan Uyguilanna doSru esiyordu. Asrl bundan sonra fta Asya'nrn dini tarihinde bir egi ve benzeri olmryan yeni bir iman-ktifrir, dalAlet ve hidAyet mticfldelesi baghyacak ve bu uSurda binler, onbinlerce kiqi Eehid olacaktr. Bu getin ve kanlt mticadelenin bir cirnefii Mekkede Ka'benin etrafmda, Medine'de, Huneyn ve Tdifte olmuqtur. fiimdi aynr kanh miicAdele Uygur gehirlerinde Kogu'da Beg Bahkta olacaktr. Ka'be; mtibarek koynunda yer alan ve astrlardrr insanlann aydrnhk drinyasrnr karartan putlardan nastl temizlenmiq ve buralara o ilihi tevhid mi.ihrii vurulmuq ve orasr nasrl bit "Tann Eal" olmugsa, astl bundan sonra Koga ve Beg Bahktaki rnabedlerde bulunan Buda ve Mani putlanda ternizlenecek ve buralar gergek bir "Allah E'ui" ve Uyguilar ise, bu ulu dinin kahraman bir cihAd eri olacaklardr. Mekkedeki iman kiifiir miicAdelesinin bagrnda Allahm Rasiilii, Hz. fibu Bekir ve Hz. 6mer vardr. llygur yurtlarrnda baghyan ve tarihte bir eqi ve benzeri olmryan iman-ktifiir, dalAlet ve hidAyet miic6clelesinin baqrnda ise Allah ve Rasiili)

I7O

.

t7l

ZEKER.iYA KITAPCI

tarafindan onun ebedi risaletinin vArisi ve bir ytice misyonla gorevlendirilmiq olan Abdii'l-Kerim Satuk Bu$ra Han ve onun cihad erleri, gAzi arkadaglan ve onun soyundan gelen Kara Hanh Hiikiimdarlart vardr. Bunlar islAm hiddyetini yeni bir iman cogkusu hAlinde kabul etmig yeni dindar, samimi mtisli.iman idiler. Allah yolunda cihad etmeyi ve islAm dinini brittin Orta Asya bozkrrlarmda yaymayt kendilerine qok kudsi bir gaye olarak benimsemiglerdi. Bunlar Sfrmanileri qoktan ortadan kaldrrmrg, bu arada ig-Asya ve smr boylannda k6fir Tiirktere kargr parlak krhnglannr sryrrmrQ ve yeni bir cihad aqkr ile goktan harekete geqmig bulunuyorlardr. Onlarm yeni hedefi bu kAfir Turfan Uygurlan idi. Trirk tarihinin pek ender olan dini manada en kanlr savaqlan olacak ve bir "ilAhi Destan,, yaztlaeaktr. Bu destanrn kalemleri Kara Hanh Gazilerinin parlak krhnglannrn uElarr idi. iqte bundan sonraki sayfalarda, islAm dininin bu yeni iklimler ve kdfir Tiirklere kargr mricadelesi tizerinde durulacak ve "llygur islfrm inkrlilbr,, gergek bir tarih mukahekemesi iqinde, ele almacaktrr.

II"

KARAHANLILAR Tanrr Da$lanmn Eteklerinde Duyulan

DEVRi ilk

Ezan Sesleri

Satuk Bufra Han'rn Yeni Misyonu; Gergekte Kara Hanltlar'rn Orta Asyada ilk mi.isluman devlet kuran Tiirkler olarak tarih sahnesine qrkmalarL ozel' likle Abdii'l-Kerim Satuk BuSra Han'rn bir ilAhi tecelli sonucu mrisli.iman olmasril lr" gok qetin dini mticAdelelerden sonra ilk "Miisliiman Gdzi" olarak Kara Hanh tahtma oturmasr, sadece Kara Hanlilat'rn de$il, belki de biitiin OrtaAsyanrn dini hayatrnda qok onemli bir doniim noktasr olmuqtur. Yeni Kara Hanh Hakant,; Allahrn hidAyetine ulaqmanrn verdi$i ilk heyecan ve imani coqku dolayrsryla yalnrz Karu

Hanh Ttirk boylarrm de$il, belki ulaqabildi$i kadar kendi devrinde, biittin Orta Asya Tii*Hi{iinii Allahtn hidAyetine ulagtumak, onlarrn hepsinin Allaha onun varhitna, inanmaya ga$rrmak, gciniillerindeki iman ategini bir volkan hAline getirmek igin bir 'ilAhi misyon"la geliyordu. Hz. Peygamber Mekkede; kendi yakrn akrabalart, Mekke azgmlarr ve biitiin Araplann bu ilk hamlede ve bir Yiice

Mealaya iman etmelerini sa$lamak dolayrsryla islimr, bir deolet ve geriat hdline getirmek igin nasrl ki, qok qetin miicAdeleler yapmrE ve bunda muvaffak olmugsa; A.S. Bu$ra Han'da; bu ilk hamlede kendi yakrn akrabalarr, Kara Hanlr

34 Kitapqr, 2., ilk Muslaiman T0rk Hiikiimdarlarr, s. 190

q,' I72 . ZEKERiYA KITAPCI

aistolt.ratlan ve biitiin Kara Hanh Tiirk Eoylarr iqin aynr qetin dini mi.icadeleleri yapmlq ve en sonunda Kara Hanhlar qok biiytik bir ekseriyetle miisliiman olciuklan gibi, ilk mitsliiman Tiirk deziletinl de ktrrmuglardrr3s. Bu yeni islAm devletinin merke zi Medine de$il Kaggarih.

Arhk, qok yakrn bir gelecekte, Kaggar semilarrnr dolduran "EzAn Seslcri" ve go$u halde mtislilman gazilerin cihad meydanlarrndaki krhnq gakrrtrlarrndan hasrl olan "Allahu Ekber!" naralarr, btitiin Orta Asya ve Uygar Yurtlanru dolduracak ve bunun yankrlan Qin Seddinden duyulacaktr.

Ilygurtar islfrm Hidfryetiyle Kary Kargrya; Satuk Bu$ra Han'rn yeni bir gaza ve cihad eri olarak ortaya grkmasr, isl6m dinini yeni bir iman coqkusu hAlinde Orta Asya Trirk boylan arasrnda yaymasr ve bunu bir devlet politikasr hAline getirmesi, komqulan, aynr zamanda yatt Manihaist ve Budist olan Turfan Uygutlannt yeterinden fazla rahatsu etmig oldu$undan hiq kimsenin en ufak bir qiiphesi olmamahdrr.

Zira semAvi bir ash olmayan, bir vahiy kiilttiriine dayanmayan ve bir "ihhi Xitabr" bulunmayan Manihaizrn ve Budizm'in karanhk o$retilerine kendilerini qoktan kaptrrmrg olan llygur idikutlan, islAmrn grimbrir, gtimbiir yaklaqrp gelmekte olan ayak seslerini duymaya baqlamrglardr. Zaten BtiSii Tekinden sonra (866) Kocu (Turfan) ve Beg Bahktaki Uy-

TURFAN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA ISLAMiYE'T

.

I7.J

betmiqler36 ve bir manada Kara Hanltlann istinliiklerini kabul etmek durumunda kalmrglardr. Artrk qimdi onlarln kargrsrnda ve islAm dininin biittin Uygurlar arasmda yayrlmasrnr bir gcintil tutkusu hAline getirmig biiytik miicdhid Satuk Buira Han ve onun islAmrn ilAhi cezbesine kendini kaptrrmrg yahn krhnq cihad erleri vardt.

Satuk Bu$ra Han bi.iytik bir ciddiyetle takib ettiSi bu islAmlaqtrrma politikasr sebebiyle lly gur Yurtl anna yonelmiq ve bu devletin batr krsrmlarr, di$er bir ifide ile Kara Hanliara yakrn olan biitiin bolgelerini gok bi.iyiik bir meharetle islAmlaqtrrmrEtrr. Bu bir manada, Kocadaki Uygur Ka$anlannrn bir nevi atalar dini haline gelmiq olan Manihaizm ve Budizmi mi.idafa etmek iginKara Hanhlara tavrr almalarr, hatta bundan da ote onlardan kopmalarrna sebeb olmuqtur37.

Zira Kara Hanh Hakanlan; isldm dinini biittin OrtaAsyada yayma ve onu koruma gcirevini i.istlendikleri gibi, Tufan llygur idikuttar da; bir manada kendilerini biitiin orta Asya, hatta Qindeki Budistlerin koruyuculan olarak biliyorlardr. Bu temel aynhk ve dini hAkimiyet mticAdelesi sonucuOrtaAsya, asfilafl kapsayan kendi gegmiqi ve goSu halde kozmopolit dini hayatrnda, hiq bir zaman bir egi ve benzeri gortilmemig olan yeni, kanh bir dini miicadeleye haztrlanryordu. Ne varki bu kanh miicAdele qimdilik Uygur topraklarrnda olacaktr.

gurlar, bir qok kereler, soydaglan olan batrdaki Kara Hanlilaln saldlnlarma uSramrglar ve srirekli olarak toprak kayOluzlar, lstanbul, 1999, s.45, Geng, R. Kaggarlr Mahmud'a G6re Xl. Y0zyrlda T0rk Diinyasr, Ankara, 1997, s. 20. 37 Abdurrahman, V., T0rkler, Kocu (ldikut), Uygur Devleti, ll, s. 241.

36 S0mer, F., 35 Kitapgr, 2., Ttirk Boylarr Arasrnda isl&m Hidayet Ftrttnast, s. 241.

xl-o$A I

9EYL\6\

(*^,

rgrz

2uP.-o

YE "oL'. erooKa

Bqs4rtan

/;*'$ \to\ KARLU: l--/,'--r

Err,

N, r,pt i Sovrqn

o a

o\ &

?ti.r.i Otro

"iJ,$mg1

a Be/6

Borkul rBesbolk

Urumcti

lo-. Korosor 5 Turfor r.

yrqm

o;?:t'n:

c-\*

r0$

i.9on6S*

Or?

.Sutmi

_{e Kocu tY

Sroo

iJm'l;

9;

"'XlS'u'"'*-

.t-oqi,l

Nor"onuo\M

,i,o

a lo< r -a

Buhqro

tri

\-

no.

s

+ a,..un *5y{

u"o9t'*

n0r

Brgtu,-

lrt,rn

TOHARISTAN

Dci'Sor\

(.-/\ a

\

Gozne

Hozrrtoyon:

Prof.Dn Zekeriyo f ifApCt

rrOervee UYGURLARVE KARAHA

oo6u runxisTAN,rN

G

'l rLAR oEvniruoe

INEL DURUMU

'q 176

.

ZEKERiYA KITAPCI

TURFAN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA iSLAMiYEI'

llygur Yurtlanndaki Yeni iman Kiifiir Miicadelesi; Bu bakrmdan QaSdaE llygur idikutunun. Satuk Bu$ra Han tarafindan baqlatrlan bu yeni islAmlagtrrma kampanyasmr durdurmak ve Budizmir yrkrhqrnr onlemek iqin harekete geqti$i anlaqrlmaktadrr. DiSer taraftan Buda dininin Uy gur Yartl ann d aft t hala en onemli merkezlerinden biri olan Hoten, Kuga qehirleri ve buralarda yaEayan Uygurlar da Eok geqmeden bu Bu$ra Han'a bag kaldrrmrqlardr.

Kuzeyde yaEayan Ufirak, Ya$ma ue Tuhsi kabileleri de aynr anda isyan etmiq bulunuyorlardr. Satuk Bu$ra Han hig gekinmemiq, gcintillii gaza ve cihad erleri ile bu kAfir Tiirkler tizerine ytiriimtiqti.ir. Onun bir biri ardrndan Uygur Yurtlanna yaptr$r bu gaza ve cihAdlar sAyesinde isldm itini, buralarda qok baganh bir gekilde yayrlmrq ve onbinlerce kiqi

miisltiman olmuqtur. Kara Hanhlar'n llyguilaila ve bir cihad ruhu ile yaptrklarr bu miicAdeleler, kollektif bir dini heyecan hAline gelmiq ve bu duygular, halkrn imani bir tezAhtiri.i olarak qiirlerde ifAde edilmiq ve boylece bir "halk destanr" yani "llygur isldm Destanr" yazrlmrqtr.

Biiytik halk adamr Kaggari kitabrnda bu giirlere belirli
^ Kiigianrnkevilsin".oo

38 Kaggari, Divan, (Atalay), ll, s. 13.

Gelin diigmant gevirelim,

Attan inip gerilelim, Arslan olup Riikreyelim,

.

I7?

Kara Hanh Gazileri Hoten 6niinde; Daha sonra Bu$ra Han, miisliiman gdzilerden oluqan bu yeni cihad ordusu ile onemli bir Budist ve Uygur merkezi olan Hoten tizerine yiirtimiiqtti r39. Hotm gehrinin drErnda yaprlan harblerde Hoten Uygur Beyi,bijyiJrk bir hezimete u$ramlE ve derhal qehrin iqine qekilerek, surlarrn gerisinde gok -gtiglti bir mtidafaa hattr olugturmuEtur. Bu$ra Han, qok stiratli bir qekilde hareket etmiqveHoteni

olanca gticii ile kugatmrgtrr. Mtisliiman Htikiimdar, surlara yaptr$r birqok hricumlarda baganh olamamrg ve kuqatma tahminlein
mrq ve bunun neticesi olarak en muhkerir Uygur qehirlerinden biri olan Hoten, Bu$ra Han ve askerleri tarafindan ele gegirilmigtir. Kaqgari bu isl6m gAzisi hakkrnda qcryle dernektedir; "Q-ekgi Hoten beyinin adrdtt. Hoten bu bey

sebebi ile ahmrgt.r'A0.

Asrl bundan sonradrrki BuSra Han, Hoteq Uygurlannr islAm dinini kabule qa$rrmrq, onlarrn btiytik bir krsmr mtisIriman olduklan gibi, bir o kadan da eski Buda dini rizerinde kalmrglardrr.

Dtigmangiiciimahvolsun. 39 Bugra, M.8., $arkiTtirkistan, 182. 40 Kaggari, lll, s. 378.

I78 . ZEKERIYA KiTAPqI

islirn Miicahidleri Kuca ae Kara $ehir 6niinde; Bufta Han bundan sonra di$er bir Uygur merkezi olan Kuga qehri iizerine yiirtimiiq ve pek fazla bir direnme gr!rmeden burasrnr ele geqirmiqtfu. Hoten qehrinde oldu$u gibi, burada da halk miicdhid gizilet tarafindan islAm dinini kabule qaSrrlmrg ve onlarrn gok bi.iyrik bir krsmr kendi istekleri ile miishiman olmuglardrr. Yeni dini kabul etmiyen Bzdistlere hig bir qey yaprlmamrqtrr4l.

Biiyiik islAm mticAhidi Bu$ra Han'm; Uygur yurtlarrnda cintinri kesecek, onu durduracak hig bir grig yoktu. Allah yolunda kazandr$r bu btiytik zaferlerden bagr gciklere deSecek kadar yiicelen Gdzi Miicilhid, cihad sevabrna nail olmak iqin bnyi.ik bir hrrs gosteren gaza erleri ile bu defa Karu $ehir ve ili yolu ile hem de iki koldan llygur idikutunun tizerine yiirtimiigttir. Uygurlaila, Satuk Bu{ra Han'rn krhnq erleri arasrnda qok getin ve kanh harbler olmuq ve nihai zaferi Buf,ra Han ve onun mticahid gazileri, yani isl6m dini kazanmlqtrr. Artrk bundan boyle yeni yaprlan sulh anlagmasrna gclre Uygurlar iE iqlerinde serbest ve fakat Knra Hanlilarubafib bir devlet olacaklar ve onlara vergi odiyeceklerdi42. Asi Trirk kabileleri ve bu arada llygurlara kargr yaprlan bu Nasr SAmAni'ni o$lu Abdii'l-Fettah qok btiyrik yararhhklar gostermigtir. Bu bakrmdan Satuk Bu$ra Han, ona bu miibarek hizmetlerinden dolayr "Alp Tekin Gazi" tinvanr vermig ve bu yigit cihad eri, islAm dini ve k6fir Tiirklere kargr yaprlan

harbler ve dini zaferlerin kazanrlmasrnda EbO

41 Bupra, M.E., a.g.e., s. 182. 42 Bulra, M.E., a.g.e., s. 183.

TURFAN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA iSI-ATVTIYET

gaza ve cihadlarda her zaman onun, tam bir mugtur43.

'

I79

sai kolu ol-

Satuk Bu$ra Han'rn Uygur yurtlarrnda, bir biri ardrndan kazandr$r bu parlak zaferler sdyesinde islAm dini Uygurlar arasrnda Budizm ve Manihaizme karqr qok bi.iyiik bir tis-

tiinlik sa$lamrg,

bundan da ote Uygurlann kendi hiir iradeleri ile Allahrn hidAyetini tercih etme yoluda aqrlmrgtrr. Boylece Uygur iilkeleri, her tiirli.i islAmi tebli$ ve irgAd faaliyetlerine aqrk bir iilke haline gelmiqti. Di$er taraftan Budizm artrkbundan sonra Uygurlar, belki biiti.in iq-Asyada iistiinliiii.inti kaybetmig ve bir daha aya$a kalkamamak tizere gok a$rr bir darbe yemiqtir. Yeni llygur islfrm Destanr;

MAmdfih Bu$ra Han ve onun miicahid gazilerinin Uygurlar'a kargr kazandrklan parlak zaferler, miisliiman halkrn goniillerinde firtrnalar estirmig ve bir qok giire konu olmug ve bu sahada belki yiizlerce, binlerce giir soylenilmiqtir. MiisItiman Tiirk halkrnrn ma'qeri vicdanrndan kopup gelen ve bir "fiAhi Destant" terenni.im eden bu giirlerden ne yazrk ki pek azr bu gi.inlere kadar gelebilmiqtir. Bu qiirler miisliiman Kara Hanhlarla Uygurlar arasrnda gegen harblerin qok qetin bir o kadar da kanh oldu$u giiriilmektedir. Buna sebebte Kara Hanh gazilerinin kendi hem cinsleri olan Uygurlarr gok yaman, qok katr bir "kafir" aynr zamanda en iyi "ok atan" kimseler44 olarak gormeleri ve onlardan tahminlerin otesinde nefret etmeleridir. O kadar ki; o devirlere qok yakrn bir zamanda yaEamq olan Kaqgarh Mahmud'un bile bundan kendini kurtaramadrir ve aradan on43 Bugra, M.E., a.g.e., s. 183.

" 44 Kaggari, Divan, (Kilisli), I, s.

101.

I8O

.

ZEKERiYA KIT'APCI

TURFAN UYGUR TUnx noyIeRI ARASINDA iSLAMIYEI

larca sene geEmig olmasrna ragmen4s Uygrrrlar'rn hAld eli bayraklr en katr bir drigmanr olduSu goriilmektedir.

Hiq qiiphe edilmemelidirki, bu agm dini duygular seHanlilat lJygutlan ktiqtimsemigler, bu inadma medeni hem cinslerini kendi Ttirk camiasrnrn drqmda tutmak iEin onlar milliyeti belli olmryan ,'yabanct', kigi anbebiyle Kara

lamrnda "Taf" demiglerdir46. Bununla beraber Kaqgarinin gok btiyiik bir zevkle kaydetti$i bu destAni qiirler bir manada Kara Hanhlarm kafir Uygurlar'a karqr besledikleri sonu gelrnez kin ve nefretin belkide tarihe gegmig en qarprcr ve en acr cirnekleridir. MeselA bu giirlerin birinde bit gazi miisli.iman, bir Uygur kahramanr ile yaptr$r krhng harbini dile getirmig ve qciyle demiqtir: "Keldi manga tat Aydrm emdiyat Kagka bolup et Seni tiler us b6ri',47

Geldl bana gavur bir tai Hemen vurdum iildiirdilm Pargaladrm onun etln

Kurda kuga yem ktldm,,

Kaqgari'nin bu Tatlara (Uygurlara) bakrq agrsr daha sert ve acrmasrzdrr. Ona gore; "Dikeni k?ikiinden siikmek l6zrm gel_

digi gibi bu Tatlann, llyguilartnda^giiziitrden vurmak, yani onlann igini bitirmek laznn gelir,AB. Nitekim o; bv ',igini bitirmet'bir di$er ifAde ile Uygur kAfirinin kellesini bir vurugta uqurma hususunda kaydetti$i bir baqka destAni giirinde goyle

demektedir; 45 Genig.bilgi igin bkz" Kaggari Divan, (Kitisti), t, s.99, il, s.224,\,t,s.279, Kagg-ari bu sayfalarda Uygurlar igin Arapga ,ke-te-re; dinden gikma,' k6kunJe'n lulemig bir qok kerinneleri kufianmrg ve bundan hiq bir sakinca gdrmemigtir

z.K. 46 Kaggari, Divan, (Kitisli), t, s. 39, lt, s. 237. Tat: Uygur demektir. 47 Kaggari, Divan, (Kitisti), l, 39. 48 Kaggari, Div5n, (Kitisti), il, s.224.

"Anrn tgtn kegiirdiim, igin yeme kagurdum, 6l0m otrn igiirdiim, igti bolup yiiz (t6ri)"49

.

I8I

Onun igini bitirdim, Arkadagtnt kaErdrm, 6tfim ount (gerbet) igirdim, Tiksinerek igti ya.

Yine bu muhtevadaki bir baqka destani giirinde biiyiik Ti.irk Edibi, bir Uygur kAfirinin, Kara Hanh miicAhidinin krhncryla
Gdrtnce beni niye kagmadrn, Yamar suyun gegmedin, Maltn verip bagtn niye segmedin Arilk yesin seni s,rtlanlar.

Btitiin bunlar Kata Hanhlatla baqlayan bu dini miicadelenin ne kadar sert ve kanh gegti$ini ortaya koymaktadrr. islAm Dininin, ilAhi hidayet cogkusuna kendini kaptrranlar, ne yazrk ki Uygurlarl hem de qok haksrz olarak belki en sert kAfirler olarak gormiqler ve onlara gok sert ve bir o kadar da

insafsz davranmrqlardrr. Nitekim bu konudaki bir di$er giirde Uygurlar i.izerine yaprlan bu akrnlar Eok kanh bir gekilde dile getirilmig ve goyle denilmiqtir: Begkem urup atlaka

Atlara gem vurduk ya Uygurlan silrdiik ya O ltlere erdik ya Kuglar gibi ugtuk biz. Hadd-i zdtrnda bunlar, Uygurlann hem de hiq hak etmedikleri qeylerdi. Onlar, kendi devirlerinde medeni Ttirk drinyasrnrn en rinemli temsilcileri olduklan gibi, Llygur Ka-

Uygurdaki tatlaka Ugriyavuz itlaka Kuglar gibi ugtumuzsl

49 Kaggari, Div6n, (Kilisli), l, s. 48. 50 Kaggari, Divin, (Kilisli), l, s. 75. 51 Kaggari, Divan, (Atalay), l, s. 483.

Y I82 . ZEKERiYA KiTAPEI

lanlan da bitiin dinlere karqr her zaman biiytik bir hoggorii ve dini tolerans girstermiglerdir. Ne varki M ani ve Buitist rahiplerinin isAm Dini ve biitiin miisliimanlara kargt yarr militan bir tavrr sergilemeleri, diier taraftan miisltiman mticahidlerin gonliinden, bir qa$layan gibi coqup gelen dini duygular ve o devirlerde kAfir Tiirklere karqr giriqilen dini cihad ve kazanrlan parlak zaferlet insanlart

o kadar heyecanlandrrryorduki, bunu ifide etmek miimktin de$ildi. Bunun pek tabii bir neticesi olarak kollektif dini heyecan ve halk muhayyelesini bir kere daha harekete geqirmiq ve bunun neticesinde bir qok halk qiiri ve tiirkiileri viicffda gelmiqtir. Fakat bu giirlerden ancak, denizden bir damla misAli sddece Kaggati'ninkaydettiSi bir kaq dirrtlii$tin drgrnda hiq bir giir ve destAni kahramanhklar bize kadar ulagmamrgtrr. Ne yazrk ki llygur isl6m Destanr" boylece, kendili$inden yok olup gitmiqtir. Musa Bu{ta Han llYgur turtlannda; Turfan llyguilatt ile Kara Hanlilm arasrnda baqlayan bu dini miicadele daha sonraki yrllarda biitiin qiddetiyle devam etmiq ve en sonunda zafer islAmrn olmuqtur. Satuk Bu$ra Han, iimri.i at srrtrnda, harb meydanlarrnda ve srrur boylarrnda, kAfir Tiirkler'e, Hayrr! "llygurlat"a kargl gaza ve cihadla gegen bu gdzi hukiimdar, 959 yrhnda vefaat etmig ve yerine oSlu Musa b. Abdii'l-Kerim Baytag gegmigtir. Kaynaklarda onun adr bir saltanat unvanl olarak Musa Tonk ilik Han veya Musa Bu$ra Kara Han qeklinde geqmektedirs2. Y eni K ar a H anh Hakam bu meselede, bab asr merhumdan hiq de geri de$ildi. Zaten o, ilk genqlik yrllarrndan itibaren bu kudsi hizmette babastnrn yanrnda yerini almrg, onunla be52 Pritsak, O., Krahanlllar, iA., Vl, s.253.

TURFAN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA ISLAMIYET

.

I83

raber kAfir Tiirkler ve Uygurlara karqr yaprlan bu gaza ve cihadlara katrlmrq ve parlak krhncr ile islimrn kargrsrna qrkanlara ma$lubiyetin, en a$rr acrsrnr tattrmrEtrr. Di$er taraftan, Satuk Bu$ra Han'rn olgun yagta vefaat etmesi, Budist UygurKa{anlanna dini manada hesaplagmalarr iqin de iyi bir firsat olmuqtur. Builizm'in isl6m kargrsrnda u$radr$r hezimet ve acr yenilginin giderilmesi, lly&tr Ka$anlanmn liditu$ eski itibarlarmr kazanmalan, ayrrca Builist tahiplerinin yrizlerinin grilmesi gerekiyordu. Oyle tahmin ediyoruz ki llygw Kaianlan'nrn miisliiman Kara Hanhlara karqr yeni bir tavrr alma ve baqkaldrrmalarrnda, Uygur saray gevrelerinde etkin bir yeri olan Budist rahiplertnin qok ayrr bir yeri olmuqtur. Kara Hanh isldm Ordusu ae Hoten Seferi; Belki de onlarrn bu tahrikleri sebebiyle llygu, idikut u ve Uygurlal Satuk Bu$ra Han'la (anlaqma gere$i olan) ba$lrlrklarrndan vazgegtikleri gibi, Kara Hanlilara da baqkaldrrmrqlardrr. Yeni ayaklanmanrn asrl merkezi Hoten $ehi ve buradaki Uygurlardr. Sonralan bu isyana llygur iilikuf'u da katrlmrg dif,er bir ifade ile isldmla, Budizm bir devlet dini olmalarr itibarr ile bir kere daha kargr kargrya gelmiqtir. isyanrn ana sebebi, siyAsi olmaktan ote, quphesiz dini idi. Musa Bu$ra Han bu miicadelede daha enerjik davranmrq, krsa zamanda iki btiytik ordu hazrrlanmrE ve Asi Uyguilann

"Hayrr!" "Budizm Ruhbanlart"nrn kargrsrna dikilmig ve Hoten i.izerine yiiriimiiqttir (971)53. Hoten Beyininbu cihad erlerinin kargrsrnda durabilmesi miimkiin def,ildi. Kara Hanh Cihail Ordulannm dzellikleri;

Bu arada hemen qunu ifAde edelimki, Kara Hanh Ordulatr, sddece gaza ve cihAd etmek iqin hazrrlanryorlardr. On-

I&I .

ZEKERiYA KITAPqI

lann bir tek gdyesi vardr. O da "ilhy-t kelimetullah-Allahm dinini yiice ktlmak" islAm dinini yaymak ve yer ytiziinde ildhi irddeyi hAkim krlmaktr. Yoksa onlarrn maksadr; Miisltiman Araplarrn <jzellikle Emeviler devrinde Ma-Asya fetihlerinde de orne$i srk srk gortildti$ti gibi, Arap askerlerini Tiirk yurtlannda bir gapulcular ordusu gibi kullanarak yerli halkrn elinde avucunda ne varsa almak, zorbahkla bi.iynk servet ve zenginlikler elde etmek ve askeri v6lilerin kendi rilkelerine deve yiikleri servetlerle donmek de$ildis4.

Bu bakrmdan gerek "kdfir Tiirkler" ve gerekse "Budist Uygurlar"a kargr gaza ve cihAd seferlerine grkan bu "Kara Hanh Ordulan" sAdece yahn krhnq mtisliiman askerlerden ibiret deSildi. Bu mticAhid gdzilere eqlik etmek tizere bir gok "Seyyidler", biiyi.ik "isl6m Alimleri", goni.il erleri ve islAmrn sevdalrlarr olan "Ribat ehli" kat/rryord.r55. Yine bu orduda, toplu qekilde mtisltiman olanlan, yine toplu bir gekilde "siiflnet ameliyesini" yapmak iizere yeteri kadar ehil "Siinnetci"lerde bulunuyordu. Bu bakrmdan bciyle bir ordunun "Effieoi" ve "Abbdsiler" de dAhil, islAm tarihinde bir eqi ve benzerini bulmamrz mtimkun de$ildir. Bu kiqiler; mticAhid gAziler tarafindan bir gehir ele geqirildikten sonra derhal iqe koyulur ve an gibi gahqrrlardr. Boylece o qehirde bag dondiiriicti bir "islilmlagttrma hareketi" de baglamrq olurdu. Ele geqirilen bu qehirlerde; bir taraftan yeni, yeni bir qok cami zte mescidler yaprldrSr gibi, yeni mtihtediler tenvir edilir ve onlar gergek bir mtishiman olurdu. Miisltiman olanlar "siinnet" edilirdi. Hatta bazr hallerde yaEr 54 Bulra, M.E., a.g.e., s. 204. 55 Kitapgr, 2., Tiirkistan'rn Araplar Taraflndan Fethi, s. 55, 56, 1 14, 1 1S.

TURFAN UYGIIR TURK BOYLARI ARASINDA ISLAMIYET

.

I8.5

ilerlemig insanlann ilk anda mrisliiman olmaktan de$il "siinnet olmaktan" qekindikleri ve bunun iqin kendilerine st$,macak bir yer, bir kimse aradrklan olurdu. Nitekim elMervezi bu harblerin birinde s0nnet olma korkusundan dolayr mi.isliman olmaktan gekinen b_i1 qok Uygurun Basmrl B ey in e sr$rndrklannr bildirrnektedif6. Ne varki Kara Hanhlar devrinde yeni mrihtedi ve mrisliimanlara bi.iytik ilgi g
Hoten'in Bit isl6m $ehri Olmast; . Musa Kara Bu$ra Han,Hoteni bu qekilde ve ikinci defa ele geqirdikten sonra bu tarihi qehirde yeni koklti bir islamlaqtrrma kampanyasr daha baqlatmrgtrr. Bu kampanyanrn en biiyiik adam1, aynr zamanda btiytik miibeqgir, biiyilk dlim, briviik taEn soniil adamr Ebii'l-Hasan Muhammed b. SiifyAn el-

KelimAti idiJ/. Gerqekte el-KelimfrIt, isldmrn ildhi cezbesine kendini kaptrrmrq, muhtegem bir gonril adaml, bir irfan eri idi. O, Orta-Asya Tiirklii$iiniin islAma girmelerinde, nerede ise bir 56 el-Mervezi, s. 7, Ne yazrk ki, Emeviler devrinde T0rk yurtlarrnda, yerli halkrn bu zafiyetinden yararlanmak isteyen Arap valileri, m0sl0man olmak isteyen, Tiirklerden once "stinnet olmalannt" daha sonra Kuran-r Kerim s0relerini ezberlemelerini gart kogtuklan igin bir gok T0rk, m0sl0man olmamrglardrr. Araplar bu manasrz uygulamalarrnda o kadar ileri gitmiglerdirki "s0nnef"olan ve Kuran s0relerini ezberleyen musluman T0rklere bu defa "vergi\i bahane etmigler ve onlara gayr-i m0slim gozu ile bakmrglardrr. Genig bilgi iqin bkz. Kitapgr,2., Orta Asyada lslimiyetin Yayrhgr, s.253,310, 311. 57 Pritsak, O., a.g.mk., lR., Vt, s. aSg.

'irsY I86 . ZEKERIYA KiTAPqI

Peygamber kadar baganh olmug ve Onun ilAhi tebli$ ve irgadlarr sonu milyonlarca Tiirk miisliiman olmugtu. $imdi bu

biiyiik Ttirk gontil adamr Hoten'e geliyordu. O,'sadece Hotende de$il ulaqabildi$i kadan ile btittin Ilygur Yurtlannda islAm dinini yayacaktr. Her ne kadar temel kaynaklarda onun, baEta Hoter gehri olmak iizere Uygur yurtlarrnda gergeklegtirdiSi bu baqanh islAmlaqtrrma kampanyasr hakl,:rnda yeteri kadar rivdyet yoksada el-KelimAti'nin Uygur yurtlannda, gok baganh bir islAmlagtrrma kampanyasr yiirtittti$ti ve onun bu ilAhi tebli$ ve irqAdlan sonucu, ytiz binlerce Uygur Tiirkii'n:.iLn miisli.iman olduiunda, hiq kimsenin en ufak bir qiiphesi olmamahdrr. Artrk Hoten bundan boyle bir islAm yurdu olacaktr. Alp Tekin Gfrzinin Mm{Iak Sefei; Di$er taraftan O; Alp Tekin Gdzi, merhum babasrnrn cihad arkadaqrnr ise, asrl il; aadisindeki Asi llyguilar rizerine gondermiqtir. Alp Tekin Gazi, yeni cihad erleri ile ili vAdisinin kuzeyinde ve Uygur isyanrrun asrl merkezi bny{ik bir Uygur gehri, aynr zamandakendisine ba$h bir qok koy ve kasabalarr olan Mrn$lak (Bugiinkii Golga vilayeti) gehrine yiirtimiig ve asi Uygq4ara bir avug cihad arkadagr ile Eok a$rr bir darbe indirmiqtirsS. O, b., giizel gehiri ele gegirmekle kalmamrE/ asi Uygurlarr buralardan si.irtip grkardr$r gibi buralardaki Buda mabeillerine el koymuq, yan ilih olan Buda heykellerini vurup krrmqtrr. Hatta bazr askerler daha da ileri gitmiqler o putlar iizerine pislemekten bile geri kalmamrglardrr.

Alp Tekin Gazi diier taraftan buraya cinemli miktarda 58 Bangoglu, T., Uygurlar ve Uygurca Uzerine, Turk Dili Aragtrrmalan Yrlh$r, Ankara, 1988, s. 105.

TURFAN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA ISLAMIYET

.

I&7

miisli.iman Tiirk halkrnr yerlegtirmig ve burast onun aldrir bu kokli.i tedbirler sAyesinde bir Miisliiman Tiitk gehri hAline gelmiqtir5g

Alp Tekin Gazi'nin Uygur Budistli$inin
D

estantntn

$iirlefi;

DeSerli Ttirk Alimi K.gg"tt, ne ilginqtir ki bu giirlerden bazrlarrnr meqhur divanrn da kaydetmiE ve o giinlerin kiiftir iman, dalalet ve hidayet miicadelesi hakkrnda bizlere cogku dolu fikirler vermigtir. Alp Tekin Gazi ve cihad arkadaqlarnrn Mm{lak seferini dile getiren bu giirlerin birinde goyle denilmektedir: "Gemi igine dolduk biz "Kemi igde oldurup, iti suyun gegtik biz. ila suyun kegtimuz Uygurlara vardtffia, Uygur taba baglantp, Mrnllak ilin agtrmrz."60 Mrnfllak ilin agfiR biz."

Mmdlak iline bu gekilde dalan miicdhid gAziler once diiqmanlarrnr yrpratmak, sonra da kesin bir darbe indirmek iqin Kaggari'ye gore eok yaman harb taktikleri uygulamrglardrr. Onlar zaman zaman gece baskmlarr di.izenlemigler, gerekti$inde pusu kurmuglar ve neticede onlarrn, hem atlanm ve hem de askerlerini krhnqtan 59 Bulra, M. Emin, a.g.e., s. 184-184. 60 Kaggari, Divan, (Aialay), lll, s.235.

188

.

ZEKERIYA Ki',rAPCt

T.URFAN UYGUR TURK BoYLARI ARASINDA ISLAM|YET

geqirmiqlerdir. Nitekim Kaggari, Mm$lak askerlerinin igine dngtri$ti bu feci durumu dile getiren destAni bir qiirinde bize Eoyle demektedir;

"Tiinle bile bastrmrz, "Geceleyin bast* biz, Te$me yan$ak pustmtz. Her yere pusu kurduk biz. pergemlerini keserek, Kesmelerin kestimiz, Mrnllak erin bigtimiiz.,,61 Mtnjlak erteri bigtik biz." Kara Hanh gdzileri bunlarla da yetinmemiElerdir. MndIak askerlerine gagrrtrcr hi.icumlar yapmrglardrr. MricAhid gaziler cince atla.nrn kuyruklarrnr dri$timlemigrer, sonra da Allaha sr$rnrp "Allah!' "Allah!', diyerek diigman rizerine ytirtimiiqlerdir. Yrldrnm hrzryla drigmana saldran gAziler, dtig_ manr aldatmak igin siiratle geri gekilmigler, zavalrr bir zafer rimidiyle peglerine takrlan Mnitak askerlerinin, bu defa Ani bir geri drintiq ve kugatma hareketiyle iqlerini bitirmiglerdir. Bunlar Kara Hanh askerlerinin harb sanatrnda ne kadar mAhir ve disiplinli olduklannr gcistermektedir. Onlarrn yrl_ drrrmlarr andrran bu cengAverliklerini aqrklayan Kaggari bize gu qiiri nakletmektedir; Kudruk

kat!

Tengri! iikiig

tiigdiimiiz 6!diim0z,

Attann kuyrujun

I89

hAlinde ifade edilmiqtir. Nitekim Kaqgarinin bu konuda kaydetti$i bir qiirde aynen goyle denilmektedir:

"Kelengizleyii akhmn, "Seller gibi affirk biz, Kentler iize grktrmn. $ehirlere daldk biz. yrkfimE, Feran evin Put evini ytffitffia, Burkan'0ze srgtrmn."63 Burkan iistiine srgttk biz." Ne varki KaraHanh cihad erlerininBuda putlanna karqr yaptrklan b.t "lg" bir kabahk olarak goriilmemelidir. Belki de Kaggari bu garib duruma bir agrkhk getirme ihtiyacr duymug olmalrki, bize bu konuda qoyle demektedir; "Ba 6dettit" Miisliimanlar ne zatnan k6fit memleketletinde zafer kazanrlarsa putlan tahkir igin onlann bagma ederlerdi'&.C,yle ya onlar "taptlacak" geyler de$il, "stqlacak" qeylerdi.

U$ak Akmslan Kara Hanlilaila Uygurlar Kargtsmda; Knrn Hanhlann dsi Uygurlara karqr ili suyunun Kuzey kesimlerinde yaptrklarr bu gaza ve cihadlara mtisliiman Upak akrncrlarrda katrlmq, bu harblerin zaferle bitmesinde onlara yardrmcr olmuglardrr5s. Xaggari, bu kanh harbleri dile getiren ve "Uygur Dcstant"na ait olan bir giirinde goyle demektedir;

dii{diik bia

Tanny gok fidtik biz,

Kemgip atr! tegdimlz, Gem takarak atlan iizerlerine siitdiiktc, Aldap yana kagtrmrz62. Aldatarak onlan igte ffiyb kagt* biz.

Yine bu harblerde mtishiman gazilerin, tlygw Buitist mabedi ve bu mabedlerde bulunan putlara karqr takrndrklan amansrz tavrr ve onlann; mricessem bir ,,imani teohid,, orne$i gostererek, o yarr ilah sayilan Buda putlan iizerine cif_ kelerinden pisledikleri bir giir, "Hayrr!,' bir iman cogkusu 61 Kaggari, Divan, (Atalay), l, s.434. 62 Kaggari, Div6n, (Atatay),1, s.472.

.

' Burkan: Buda heykellerine verilen isimdir. Barthold, W., a.g.e., s. 122. 63 Kaggari, Divan, l, s. 344, Bunlar bizim Kaggartnin divanrndan qok g0zel bir talih eseri bulup kaydettigimiz, 0stelik aynr vezin ve k6fiye ile d0rtl0kler hAlinde yazrlmrg giiilerdir. Burada, bu giirlerden ancak d6rt, beg krtasr kaydedilmigtir. Bu giirler bile bizim srk, srk vurguladr$rmtz gibi

"Uygur lsl6m Destanr\tn

bir gergek oldu$unu, o devirlerde olugtu$unu ve Kaggari zamanrnda b0trin canlrlrlr ile dilden dile, ilden ile, dolagtrgrnr ve halkrn mageri, vicdanrnda yagadr$rnr ortaya koymaktadrr. Ne varki Kaggari'nin drgrnda bu b0yuk "Uygur lsl6m Destant'hdan bize fazla bir gey intikal etmemiglir. Ne yazrk ki o devrin diger bir T0rk 6limi, aynr zamanda b0y0k devlet adamr Yusuf Has H6cib dahi Kudatgu Br'ltk adrndaki eserinde buna seyirci kalmrg, bir iki kt1g0k ig6retin drgrnda bize hig bir bilgi vermemigtir Z.K. 64 Kaggari, Dlv6n, (Kilisli), I, s. 288. 65 Bango$lu, T., a.g.mk., s. 93.

I90 . ZEKERiYA KiTAPCI

TURFAN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA iSLAUiYTI

"A$dr krzrlbayrak, Toldr kara toprak,

Yiikseldi 6l bayrak, Giiklere a!il kara toprak, Yetgii kelip Ufrak, Bize kogtu geldi Ujrak, Tokgrp anrn ke9timiz"66. Vurugarak geciktik biz". Gergekte Basmil, Qi$iI gibi gok onemli Tiirk boylanndan biri olan UiraklafT temiz, mert, aynr zamanda cesur insanlardr. Topraklarr qorak ve verimsizdi. Buna ra$men qok ccimert davranrrlardr. Onlarda, Kalfl Hanlilann baglattrklan isldmlaqrrma kampanyasl sonucu goktan miisliiman olmuglar ve Kara Hanh cihAd erlerinin yanrnda yerlerini almrglardr. Harb meydanlannr kasrp kavuran bu U{rak akmalan idi. Nitekim Kaggari onlarrn bu medeni ve ytiksek karakterlerini dile getiren yine destAni bir qiirinde gciyle demektedir;

"Ulrak eri ttgrak, Yimi anrn oflak, S0ti tize safrak, Yiri takr a$|ak"68.

Askeri gok cesur Ujrak, Onun yediji o{lak,

Alp Tekin Gazinin Kinkent

oe Kocu'ya

Siit lcabtntn yantnda tas, Yerleri oldukga gorak. Girigi;

deiillerdi. Bu defa Kinket (Karagehir) ve Kogu qehirleri Kara Hanhlaru karqr ayaklanmrqtr. Musa Bu$ra Han, tekrar iyi bir ordu hazulamrE ve Alp Tekin Gazi komutasrndaki bu cihad erlerini Kinket'teki asi Uygurlar tizerine sevketmigtir(9S8). Bu qehir Kuqe'nin kuzey do$usunda ve Uygur srnrrrnda bir gehirdir69. etp Tekin Gazi, Kinkef'e geldi. Pek fazla bir direniq gcistermeden bu gtizel gehri ele geqirdi. Mrn{lakta oldu$u gibi, buradaki Fakat Uygurlar uslanrlacak gibi

66 67 68 69

Kaggari, Div6n, (Alalay), lll, s. 183. Kaggari, DivAn, (Atalay), I, s.28. Bangollu, T., a.g.mk., s. 93. Kaggari, Div6n, (Kilisli), lll, s. 268.

.

I9I

Budist mabedlerine de el konuldu. Buda heykelleri krnldr ve Kinket krsa zamanda bir islAm gehri hdline geldi70. Kaggarinin qu beyitleri, belkide bu harblerde varhk g
bu kanh harblerde, harb meydanlannr naralarr ile dolduran bir cihad eri qoyle haykrrrnrgtrr; "Krnk atrlr kemigelim, "Nara atarak at siirelim, Kalkan sfingii kuganahm KImg kalkan cenk edelim. Kaynap yana yumusellm, $iddetle dilgman vuraltm, Katr! yagr yuvrlsun."/1 g sert dilgman kahrolsun. Asi lJygur idikutlan'mn asrl merkezi Kogu idi. Daha sonra bu biiynk Gazi Komutan, Kogu iizerine yiinidi.i. Asrl btiytik savag burada olacaktr. Zira Kinket'te tutunamayan lJygur idlkutu son olarak Kogu'ya qekilmiqti. Uygur idikut'u burada da Alp Tekin Gazinin karqrsrnda pek fazla tutunamamrq bu defa Tanrt Da{Ianntn Kuzey eteklerinden bir yol bularak Beg Bahk'a yani Uygur devletinin yazhk baqkentine srirnmrgtrr/'. Uygurlarla mtisltiman Kara Hanh askerleri arasrnda, burada da qok kanh savaglar olmugtur. Miicahid gazilerin krhnqlan bu harblerde savrulan insanlarrn kuruyan kanlarr yiiziinde artrk krnlarma bir tiirli.i girmiyordu. Nitekim Kaggari'nin kaydetti$i bir qiirde bu megum durum qu qekilde dile getirilmiqtir; "Eren Alpr olugtular, Yi{itler gagrtgttlar, Kangrrp k6zin bakrgttlar Kzgrn giizle bakgtilar Kamu! tolunun takrgtrlar, garptgttlar ^ Biitiin silahlarla Krlrg krnga gticiin sr!d1."/r Ktlrg krnrna arfik giig sriidr. 70 Bu$ra, M.E., a.g.e., s. 183. 71 Kaggari, Divan, (Atalay), l, s. 368. 72Bulra, M.E., a.g.e., s. 183. 73 Kaggari, Divan, l, s. 183-359.

TUI{FAN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA ISLAUIYET

I92 . ZEKERIYA Ki'I APqI

Kogubu qekilde ilk clefa biittin kaprlarmr mi.isliiman gazilere agmrg oluyordu. Haddizatrnda bura da ma$lup olan Uygur idikutu defiil, Budizm idi. Uygur bagkenti, her ttirlii islAmi tebli$ ve irqad faaliyetlerine arhk aqrk bir gehir haline gelmiqti. Alp-Tekin Gazinin, Kaguda da islAm dininin yayrlmasr igin, yeni yeni birqok tedbirler almrg oldu$u da giiz ardr edilmemelidir.

Alp Tekin Gazi'nin $ehiil Olman; Alp Tekin Gazi, Asi llygur idikutunun peqini brrakrnak niyetinde de$ildi. O, buradan hareket ederek derhal BegBalrk'a yaniBudizmin asl,J merkezine yiirtimtiqtiir. Ne varki Uygur idikutu, Beg-Bal*'a giden yoldaki gegitleri Eoktan tuttu$u gibi uygun yerlere de askeri birlikler yerleqtirmigtir. Bu bakrmdan Mticahid Gazi ve askerlerinin il.erlemesi miimki.in olmuyordu. Di$er taraftan, Tanrt Da{lannm ete$indeki bu da$hk vadiler de qok kanh harbler olmuq ve bu harblerin birinde, islffm sanca$rnr Uygur gehirlerinde dalgalandrranbu Gazi komutan, Uygur Isldm destanrnm kahramanr qehid dtiqmtiq ve imanr kadar f;ye olan Nensin Dap eteklerinde topra$a verilmigtir/+. Daha sonra mrisltiman halk buraya "Atp Goca" adrnr vermiq ve ig-Asyanrn cjnemli dini ziyilret yerlerinden biri olmugtur. Bu, Kara Hanlr askerleri iqin tam bir felaketti. Bu a$rr yenilgiden sonra, Budist llygur idikuttan her ne kadar Koqu ve Kinket gehirlerini tekrar ele geqirmiglerse de, bu sadece siyasi bir gosteri idi. Bu harblerden sonra Uygur qehirlerinde Budizmin gerqekten de beli krnlmrg o, eski parlak grinleri bir daha geri gelmemek rizere kaybolup gitmiqtir. Artrk bundan

sonra Uygur $ehirleri ve yerli halk arasrnda islAmiyet yeni hamle gticii kazanmq ve siiratle yayrlmaya baglamrqtrr.

lly gar i sl 6m

D e st

I93

bir

antnd an M anzar aI at;

MAmAfih Karu Hanlilaila lJygurlar arasrnda cereyan eden bu gaza ve cihad harbleri, yukarda da ifAde edildi$i gibi, mtisliiman Tiirk halkrnrn maEeri vicdanrnda derin tesirler btrakmrE ve onlar imani bir cogku hdlinde, kendi baf,ularrndan kopup gelen bu duygularr, harbe katrlan gazilerin a$zrndan bir

ilahi uguttu hAlinde ifAde edilmigtir. Bunlar "llygur isl6m D

estant"ndan manzaralardrr.

Uygurlar arasrnda IslAm hidayet frrtrnasrnrn, bir kasrrga hAlinde estiii bu devirlere, en yakm bir diinemde yaqamq olan biiytik Kara Hanh Tiirk dlimi Kaggailt Mahmud, Titk dili ve yaEayan Tiirk ktilttiriintin ddeta iiltimsiiz bir hazinesi olan meqhur Dia6n'nda bu giirlerden gok, qok az bir krsmrnr zikretmiq boylece, llygu, islfrm Destanlntn tamamen yok olup gitmesini cinlemiqtir*. Bu qiirlerin birinde bir mi.icdhid gazinin diiqmana yaptt$t ilahi savlet gu qekilde dile getirilmiqtir; "6pkem gelip ogradtm, Arslanlaycr kiikredim. Alpler basrn tolradlm, Emeli beni kim tutar.,"7s

dlketendim saldtrdtm, Arslanlar gibi kfrRredim. Yiiitler bagtn dojradtm, Arttf. beni kim tutar.

Yine aynr manada ki bir qiirde bir dif,er gazi, cihad eri, kendi kahramanhklarrnt dile getirirken g
'

Onlann torunlart olan bug0nk0 Uygur Vatanperverleri, Kaggarlt Mahmud ve bizim bu galrgmalanmrzdCn da yararlanarak Uygur isl6m destanrnr bir edebi

eser olarak yeniden yazmahdrrlar Z.K. 75 Kaggari, Divan, (Atalay), I, s. 344. 74 Bupra, M.E., a.g.e., s. 184

'

I94.

.

ZEKERIYA KITAPqI

TURFAN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA ISLAMiYET. I95

"Tokrg igre ungtrm,

Savaglarda garptgttm,

Ulu! birle kangtm,

Yifiitlerle vurugtum

T0kiiz atrn yarlgtrm,

Alnt ak atrmt kogturdum,

Aydrm emdi; Al

Utar!"76

Kara Hanlilar'rn

Dedim oku atarken (buda sana) Ey lltar

kifir Tiirkler

ve Uygurlarla yaptrklan bu harblerde kan grivdeyi gotiiruyordu. Bu meEum durum qi-

irlerde q
yuvaladtmat, Bir gok baglar vuruldu,

YaS andan yavaldtmat,

Kucu anrn keveldimet, Krlrng krnga k09iin st!dr."77

Diigman giicii hnldq Kuwetleri savruldu, Khng hna zor girdi.

Bu giirler, yukarda da ifAde edildi$i gib| Kara Hanlilaila Uygurlar arasrnda cereyan eden dini gaza ve cihadlarrn ne kadar sert ve qiddetli gegti$ini gristermektedir. Budizmin kokugmug ci$retilerini mtidafaa etmek igin miishiman Kara Hanh Gdzilertnin kargrsma qrkan ve koyu bir Budist olan bu inatqr, zorba llygur idikut'lan, yeni bir iman cogkusu ile harb meydanlarrnr dolduran bu gAzilerin gakrrdayan parlak krlrnglarr ve ufuklarr dolduran "NlAhii Ekbeil" naralan ile eri-

yip gitmiqlerdir.

Bu harblerde, mtisltiman gaziler, kfrfir Uygurlara harb meydanlarrnda oylesine a$rr hticum etmiqler, oylesine qiddetli darbeler indirmiqlerdirki o, zavalh Uygurlann kanr oluk oluk akmrg, GAzilerin krhnglannrn a{zt kiitelmig ve iizerinde kuruyan kanlar dolaysryla artrk kmma giremez bir hale gelmigtir. Bunun islam namrna bir vahget olarak kabul edilmemesi gerekmektedir. Zira bciylesine kanh miicddeleler olmasaydr, Uygurlar arasrnda qok gtiglii bir devlet dini olan Budizmin, iq-Asya ve btittin Uygur yurtlarndan ko$ulmasr 76 Kaggari, Divan, (Atalay), l, s. 368. 77 Kaggari, Divan, (Atalay), l, s. 397.

ve buralann islAm hidAyet nuru ile aydmlanmasr zaten mrimktirr olmazdr. Kar a Hanh-Uy gur Harblerinin

D

eferlendirilme si;

ilk bakqta qok kanh gibi

g
Aksi halile Uygurlaq Bulgar oe Macat Til*lefi gibi i s I 6miy etin dt gn d a k al ac akl ar, Tiirkliikl eini k ayb e der ek katTibetliler gibi deienere bit Tiirk kaomi olarak Builizm ig-Asyanm yegine dini olarak kalacaktt.

Qtmtza bugiinkii

Ekacak oe

Ne varki bazr tarihgilerimiz, Kara Hanltlatla Uyguilat arasrnda cereyan eden bu bag dondtirticti kanh harbler, ozellikle Kara Hanlilann hig bir diinyevi gdye gozetmeksizin, meseli ganimet almak ve servet sahibi olmak gibi, sAdece ve yalnrz IslAm dininin Uygurlar arasrnda yayrlmasr igin g
s.242

,fiT I96 . ZEKERIYA KITAPqI

TURFAN uycuR TURK BovLARI ARASINDA isLAtvtiypr

hakkrnda elimizde hiqbir delil ve belgede yoktur. Bundan da ote Kara Hanlilar, bir qa$layan halinde islAma kogmuqlar ve llygurlar gibi di$er Ti.irk boylarmrn, islAm hidAyet sanca$r altrnda toplanmalarrnda birinci derecede mtiessir bir griq olmuqlardrrT9.

Di$er taraftarr Kara Hanh Gazilerinin bitmez bir agk ve tiikenmez bir cihad ruhu ile Uygur yurtlanna girmeleri, Budist Uygur Ka$anlarrnm tesirlerini azaltmalan, qi.iphesiz Uygur Tiirklerine, Allahrn hidAyetine giden yolu aqmrq ve kendi hi.ir irideleri ile IslAm dinini tercih etmeleririi sa$lamrgtrr. Kara Hanlilatla Qarpryan Uygar Ka{anlan Kimlerdir; Buraya kadar olan aqrklamalarrmrzda, Ti.irk yurtlarnda Bud izmin koruyuculuSuna s oyun an Turf an Uy gur Ka ! anl art ile, yine Tiirk yurtlarrnda islAm dininin asrl temsilcileri olan Kara Hanh Hakanlan arasmdaki kanh dini miicadeleler iizerinde durulmuE ve Uygur yurtlarrndaki bu kiiklii islAm inkrlAbr hakkrnda geniq bilgiler verilmiEtir.

biiytik mesele grkmaktadrr. Bunlardan bifincisi Kara Hanh Hakanlan ile biiyle kryasrya dini bir miicadeleye giriEen Uygt Kaianhfitnrz kimlikler oldu$u, ikincisi ise; bu sualarda yani 981 yrhnda Uygur yurtlarnr ziyaret eden Song Hanedanltdr (960-1279) elqisi, WangYande'nin durumudur. Gerqekte, Kara Hanhlaila boyle, kryasrya getin ve dini miicadelelere giriqen llVgur idlkutlan hakkrndaki srkrntrlarrmrz hAlA devam etmektedir. Zira, bu Uygur Kalanlannm kimli$i, onlarrn siydsi ve sosyal faaliyetleri hakkmda, gimdilik fazlabir gey sriylememiz mtimkiin deSildir. Ne varki burada kargrmrza iki

79 Kitapqr,

Z.,Tfirk Boylarr Arasrnda isl6m Hidiyet Frrtrnasr, s. 205

vd.

.

t9?

Esf,sen Uygur siyAsi tarih otoriteleri; de$il, "Kata Hanlr llygw isl6m Destanr", Turfan Uygur Ka$anlarrnrn ilk bir kaqr miistesna, genellikle Turfan Uygurlannrr siyAsi tarihi hakkrnda dahi fazla bir bilgi vermemiglerdir. Yine onlar Kara Hanhlarla Uygurlar arasrndaki bu dini gerginlik ve Uy-

gurlarrn mukadderatrnr de$iqtiren bu kanh savaglar hakkrnda pek fazla bir qey soylemedikleri gibi, bundan daha da acrsr, onlarrn bir go$ununbu "biiyiik olugumdam " henuz haberdar olmadrklarr gonilmektedir.

Onlann bu konularcla bir tek mazeretleri vardrr. O da, iiyle tahmin ediyoruzki Qin yill*lannda, bu devir Uygur KaSanlarr ve hele hele, onlarrn Kara Hanhlaila yaptrklan dini savaQ ve gazalar hakkrnda yeteri kadar bilgi verilmemig olmasrdrr.

Qinli Seyyah Wang Yande Yarulmtyor mu? MimAfih madalyonun bir de di$er yiinii vardrr. O da, Qinli Seyyah Wang Yande'dir. BilindiSi gibi Wang Yande,981 yrhnda Song Hanedarrh$rnrn tizel bir temsilcisi olarak Uygur yurtlarrna yani Kogu'ya gelmiq ve daha sonra Beg Bahkta Uygur Ka$anr Arslan Han tarafrndan kargrlanmrg ve gerefine qok muhteqem, btiyi.ik ziyAfetler verilmiqtir. Bundan cinceki sayfalarda qok daha ayrrntrh bir qekilde tizerinde duruldu$u gibi Qinli seyyah, Uygur yurtlarrnda tam beg sene (985) kalmrq ve Uygur Ka$anlanndan btiyiik iltifatlar gormtiqttir.

Ne ilgingtirki daha sonra onun bize intikal eden gezi notlarrnda; Uygur yurtlanndaki bu baq d
I9tt

.

ZEKERIYA KITAPCI

Oysa, bizim bundan onceki sayfalarda yaptr$rmrz qok genig aqrklamalarrmrzdan da anlaqrlaca$r gibi, Wang Yande'nin bu ziydretinden hem de seneler once, bu sonu gelmez dini miicadele ve kanh savaglar sebebiyle Kogu, Beg Bahk, Hoten vs. gibi daha bir qok Uygur gehirleri Gazi Kara Hanh Hakanlannln hakimiyeti altrna girdi$i ve buralarda islAm dini gtiqlti bir varhk hiline geldigi gibi, llygw Kadanl$tila ig iglerinde serbest Kara Hanhlaru ba|oh bir nevi "oessal bir ileolet" hAline gelmigtir. Oysa konunun bundan daha da ilginq bir ycinii daha var-

drr. Bilindi$i gibi, Qinli elgi Wang Yande, Arslan Han zamanrnda Uygur Yurtlarrna gelmiqti (98L). Bize gore Arslan Han, en bedbaht Uygur KaSanlarrndan birisi idi. Onun brittin
Musa BuSra Han oliince (982) bu defa, Arslan Han'rn kargrsma Harun Bu$ra Han dikilmig ve oliinceye kadar (992) Arslan Han'a kan kusturmuq, Hoten de dAhil biittin Uygur gehirlerini elinden almrgtrr. Llygur Yurtlarmr boylesine biiyiik bir kan ve ateg kasrrgasrnrn sardr$r beldh bir donemde, Qinli Seyyah Wang Yande'nin Uygur yurtlarrna gelmesi Kogu'ya u$ramasr ve Beg Bal*'ta Arslan Han tarafndan kabul edilmesi ve bir eli ya$da, bir eli ba$da tam beq sene buralarda gezip dolagmasr ve btitiin bu bag dcindtirtici olaylara sessiz kalmasl, iqte bu miimkiin de$ildir. Bu durum Wang Yande ve onun gezi notlarr ile biiytik bir qeliqki veya tenAkuz tegkil etmektedir. Uygur siyAsi tarihqileri konunun bu qeligkili yonlerini mutlaka aydurlatmak mecburiyetindedirler.

.I'URFAN

UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA ISLAMIYET

llygtt idikuttan

ue Kara

.

I99

Hanh Kafanlatt;

Musa Bu$ra Kara Han; Uygurlar arasmda islAm dininin yayilmasrnda qok btiyrik hizmetleri olan bu dindar mticAhid, gazi htiktimdar vefat ettikten sonra onun yerine kardeqi

Harun BuSra Han, bu geniq Kara Hanh mrilkiintin bagrna geqmiq ve "Bu{ra" iinvanrnr almrgtrr (982)80. Harun Bu$ra Han'da di$er Kara Hanh Hakanlan glbi, isldm hidAyet sanca$rnr Uygurlar ve ig-Asya'da dalgalandrran qok btiytik bir islAm mticAhidi idi.

Ne varki bu sralarda Turfan Uygurlarrnrn bagrnda koyu bir Budist olan ve aynr zamanda Qinli seyydh Wang Yandeyi hemde, Beg Bal*'ta qok qatafath bir merAsimle kabul eden Arslan Han bulunuyordu (981)81. Yine Wang Yande'den ri$rendi$imize gore bu Arslan Han diineminde Budizm;Turfan Uygurlan arasrnda altrn devrini yagryor ve Uygur halkr yeni yeni Budist mabedleri yapmak igin elinde avucunda ne varsa sarfediyordu. Wang Yande bu Uygurlann arasmda bulunmaktan gok mutlu idi. Bagta Arslan Han olmak tizere ondan sonra gelen zayrf irAdeli llygu, Hanlan, islAm dininin verdi$i yeni bir heyecan ve kollektif bir iman cogkusu ile bir arslan haline gelmig, ayrtca dltimti hor, hakir goren, herbiri gehidlik kanatlan ile cennete uqmak iqin qrrprnrp duran bu yeni Karu Hanh cihAd erlerinin karqrsrnda pek f.azla ciddi bir varhk gdsterememiElerdir.

Harun Buira Han (ol. 992) hanedan Ailesinin di$er Hakanlarr gibi iyi bir cihad eri idi. Omrii cihad meyydanlannda at kogturmakla geqmigti. Bu srralarda Uygur idikutu Arslan 80 Bu$ra, M.E., a.g.e., s. 184. 81 lzgi, O., Qin Elgisi Wang Yen-te'nin Uygur Seyahatndmesi, s. 65.

200

.

ZEKERIYA KITAPCI

Han, Kara f{anhlarrn itaatinden qrkmrg gcirtintiyordu. Bu bakrmdan yeni Hakanr, iyi bir cihad ordusu hazulamrg ve bu giiglti ordu ile koyu bir Budist olan gagdag llygur idikutu Arslan Han izerine yririimrig ve onu kesin bir qekilde itaat altrna almrgtrr (990)82. Artrk bundan sonra; hig bir lJygttr Hant aeya kabile beyi itaat drymda kalnnfu"&3. Boylece isAm hidayet yolunun Qin'e kadar uzanan kaprsr da agrlmrq oluyordu. Hoten Ayaklanmast;

Do$u Ttirkistan Uygurlarr arasrndaki islAmi geligmeler daha sonraki devirlerde de, artan bir tempo ile devam etmiE ve Uygur gehirlerinde islAmiyet kciklii bir varhk hAline gel-

miqtir. Bizim bundan maksadrmrz yeni bir lslAm miicAhidi olan Yusuf Kadr Han'rn (itl. 1033) meqhur "Hoten sefefi" ve bunun neticesi olarak bu eski Uygur merkezinin tam bir isldm qehri hdline gelmesidir. goyleki;

Yusuf Kadr Han'rn Semerkanf seferini qok iyi bir firsat bilen ve koyu bir Budist olan Hoten Llygur Hanr isyan etmigtir. Bu sralarda Hotende heniiz mtisltiman olmamrg daha bir gok Budist Uygur aristokrah ve Uygurlar bulunuyordu. Bunlar; Hotendeki miisltiman Kara Hanh asker ve devlet gcirevlilerini hunharca oldiirdiikleri gibi, daha cince kapatrlmrg olan Buda mabedlerini yeniden aqmrqlar ve gok qamatalr bir qekilde ayinler yapmaya baqlamrglardr&.

Di$er taraftan llygur idikutu da tam bu sralarda Kara Hanlilann itaatinden qrktr$rnr sciylemig ve istiklAlini ilAn etmiqtir. Biitrin bu islAm kargrtr geliEmelere gdzi Karu Hanlr Hakanlart'mn gciz yummasl beklenemezdi. Bu srralarda Yusuf Kadr Han Buhara ve Semerksaf'ta yani devletin Batr 82 Barthold, W., Dersler, s. 110, Bu$ra, M.E., a.g.e s.184. 83 tsu$ra, M.E., a.g.e., s. 184. 84 Bu$ra, M.E., a.g.e., s. 203.

TURFAN UYGUR TURK BOYI,ARI ARASINDA TSLAIT,TiYET

'

20I

yakasrnda bulunuyordu. Bu bakrmda o elini gabuk tutmug Kara Hanlrlarda Adet oldu$u iizere iqinde bir qok "Seyyid" u^e

"dlirnler"inde buluntlu$u 20.000 kiqilik bir o^rdu hazrrlamrgu5 ve bunu derhal Hoten' egiindermiqtir (1025)86. Hoten'in Ele Geqifilmesi; Yeni bir cihad aqkr ile Hoten rinlerine gelen Kara Hanlt askerleri igin gehri ele gegirmek oyle zor olmamrqtrr. ZirA qehirdeki miisliimanlann yardrmr ile Hotenikolayca ele geqiren miisliiman Askerler, isyanctlan qil yavrusu gibi daf,rtmrglar ve qehre tamamen hAkim olmuglardrr. Ne varki Budist llygur Ham yeni bir manevra ile kendisine ba$h kuvvetlerini da$a qekmig ve kendisine katrlan harb kaqaklan ve di$er kimselerle birlikte daha gi.iqlti bir hAle gelmigtir. Bu defa mi.isltiman Karu Hanh komutanr, daSlardaki asi Uygur askerlerinin bulundu$u yerlere y
Yusuf Kadr Han, bu feci haberler kendisine ulagtrktan sonra derhalKagga/a dtinmiig ve yeni bir cihad ordusunun baqrna gegerek Hoten izerine yiiriimug, asi ve bozguncu Uygurlann hepsini krhnqtan geqirmig ve gehri biitiini.iyle itaat altma almrqtrr. Asi Hoten Ham da ister istemez onun itaati altna girmiq ve koyu bir miisliiman olmugtur. Bu beklenmedik ve ani geligmeler di$er taraftan Kara Hanhlara 85 Bugra, M.E., a.g.e., s.204. 86 ibnu'l-Esir, lX, s.299, ibn0'l-Esir'e g6re bu seferin tarihini 1017 dir. 87 Bulra, M.E., a.g.e., s.204.

202

.

ZEKERLYA KiTAPCI

isyAn ve istiklAlini ilAn eden asi Uygur idikutunu da qok miiqki.il durumda brrakmrgtrr. Zaten Gazneli Mahmud ve Hrtaylardan, Kara Hanhlara karqr bekledi$i deste$i bulamryan llygur idikutu, kati bir surette ma$lub edilmiq ve ister istemez Kara Hanhlann itaatine girmiqtir. Ayrrca yrlhk vergilerini muntazam odemek qartryla onunla yeni bir banq imzalamrqtu. Bundan sonra Kadr Han, onu yine de yerinde brrakmrg ve idikutluk makamma dokunmamakta ayrr bir ozen gcistermiqtirSS. Hoten Bit isl6m gehfi Otuyor; Hoten;Kadr Yusuf Han tarafindan ele geqirildikten sonra, burada gok yo$un bir islimlaqtrrma kampanyasr baqlatrlmrg ve bu Tiirk yurdu Eok gtiqlti bir islAm qehri olmugtur. MAmAfih bu geliqmeleri kendine has bir qekilde yorumlayan Barthold qciyle demektedir: "Bugiine kadar bizim tidrendi{imize giire; Tiikistan ila islilmiyetin sitfrh kuuaeti ile yayilmasr yalnrz bu olayda giiriilmiiE oe bir kaq yiizytlilan befi Buda dininin yaytlmtg ae geligmig oldu{4-bir gehir miisliiman Tiirkler tarafndan ele gegiritmigtir'8g .

MAmdfih, Hotendeki bu islAmi 6;eliqmeler, Kara FIanhlardan sonra da biiti.in tathh$r ve grizelli$i ile devam etmig ve burasr tam bir Tiirk ae isl6m geftri ohnugtur. Di$er Uygur qehirlerinde oldu$u gibi burada da bir gok cami, mescid, imfrtethane, kenransaray ve medreselet yaprlurrg ve gok btiyik din Alimleri yetiqmigtir. Bunlardan birisi de biytik imamlardan biri olan AlAu'd-'din Muhammed elHoteni'dir. Ne varki bu hayrrh geligmeleri artrk can gekigmekte olan Budist rahipler ve onlann qok aqrn tesirleri altrnda kalmrg 88 Bugra M.E., a.g.e., s. 204. 89 Barthold, Dersler, s. 115.

TURFAN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA ISI,AMIYET

.

203

olan koyu Budist llygu, idlkuttan hig affetmemiEler ve dolaysryla Hotende, Mo$ollar zamanrnda ve Cengiz Han dcineminde, islAm dini ve mtishimanlar, o qa$larda bir eqi ve benzeri olmryan qok btiytik bir facia ile kargrlagmrglardr.

Bundan sonraki biiliimlerde bu biiyiik ,,Hoten facias{, hakkrnda gok daha aynntrh bilgiler verilecektir. Uygur ve Httay Hanlannm isl6m'a Kary

ittifak

Arayrylan;

Kara Hanh Hakanlannlz yeni bir misyonla Tarih sah_ nesine grkmalarr, Uygr yurtlan ve Uygurlar arasrnda islimiyetin yayrlmasr igin baq dcindiiri.icti bir faaliyet gostermeleri, hele hele kudretli Kara Hanh Hakanr yusuf Kadr Han'rn bir tufan ordulan hAlinde Uygur yurtlarrna islAmi e cihadlarda bulunmasr el-Mervezi,den oSrendiSimize gcire sAdece Budist Uygur idikutlarrnr deSil, onlann yakm gaza

v

komgularr olan $amanist Hrtay Hanlannt dahi gok esash bir qekilde rahatsrz etmig ve onlarr mrisliiman Kara Hanlilara kargr yeni yeni ittifak arayrqlanna sevketmiqtir. Buna sebebte bugiinkti Afganistan da yeni

bk Tiirk SuItantnrn ortaya grkmasr, Gaznebaqkent olmak izere Kaltrcal a kadar yayrlan bu geniq ar^yi ys Hindistan topraklarrnda qok genig bir devlet k.rrmasr90, bundan d.a ote, onun Kara Hanlilan tehdit etmesi ve onlarrn topraklarmda gozii olmasr idi. Bu; Hindistan'a yaptr$t gaza ve cihadlarr ile tiniinti bi.itiin Ttirk ve islAm dtinyasma duyuran, cesaret kahramanhk ve yi$itligi bir efsane gibi dilden dile dolaqan Sultan Mahmud idi. Kara Hanh Hakam Yusuf Kadr Han elini gabuk tutmug onun dostlu$unu kazanmak istemig ve bu ci.imleden olmak iizere 90 Kitapgr,2", Hz. Peygamber,in Hadislerine Giire Gazneli Sultan Mahmud ve

Onun Hind Seferleri, TDA. no, 197, Nisan, 2002. s. ZOi-214.

204

.

ZEKERIYA KiTAIJCI

o$lu Ya$an Tekin'i Sultan Mahmud'un krzr ile dillere destan bir di.i$i.inte evlendirmigtir9 1. Bundan briyiik cilqride iimide kaprlan Hrtay ve llygur

Hanlan; Sultan Mahmud'un, KAta Hanlilarq kargr dostlu$unu kazanmak istemiqler, ona krymetli hediyelerle birlikte elqiler g
Ls-

frrt-r drJrti Jb *-t ghi clleir U r.;.e1p}-,)l c)-*#1" iur.i{ ) LaJ!Ji-Jl '4.Lll

Pt-?lJt

r i'.c

,l.st, dXr:-b 0.,J1 li.r :xb v l.r,u[r.r Lo+ tlr ililtl #i:i.j-Jill.u1 p.r)L3 f+JJ! 0/t ,{ F.J r\,-J.s .y$-"Ib JlriYldr, 1.{ L dll r-.tl t-ru otlLlJ r*L.a .;.. Jretr-l cll l}g .t4Jl a.qJl ..J..i

,ril.r-ci

i

.J.l A..i

"l.ar1>Wj,.fLrt "Httay oe Uygur Hanlan, her ne kadar onlartn iilkeleri miisliirnan (Karahanli yurtlanndan uzak ae onlata giden yollann kapah olmnstna radmen, gerek llygurlar ae gerekse Httaylar miisliiman (Kara Hanlr) Hakanlart ae (onlann) miisliiman ordulartnttr hiicumlartndan kendilerini giioen iginde hissetmiyorlatdt. Zira onlar; isldm dininin ortaya gtk91 el-Mervezi, Tabai-ul-Hayevan, Qev V. Minorski, (Commentary), London,

1942, p.77. 92 el-Mervezi, p. 76.

TURFAN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA ISLAMIYET

.

20.5

mast ae biitiin Uygur yuttlannr istili etmesi ae buna giiniil aeren kimseler (Karu Hanlilat)'in diigmanlartnr ezmeleri ve onlan cezalandrmalan hakknda iiyle geyler duymug oe iiyle geyler gdrmiigleilirki, Httaylar ae Uygurlm ister istemez kenililerini onl ar a, (Kar ah anlilaru) gi den y oll an kap amql ar

ae ileri karakollar kurarak kendilerini korumak mecburiyetinde kalmtglarihr" Ne zamanki Sutrtan Mahmud (Allah tahmet eylesin!) giiglii bir gekilile iktiilar olilu, Hinil ae Tiirk yurtlannt ele gegitdi, Httay ae Uygur Hanlannm akh bagna geldi ae Sultan'a bber mektub yazdr.'Dr. Uygur ve Httay Hanlan bu tedbirlerlede yetinmemigler ve Kara Hanlilara kargr yeni bir hamle daha yapmrglardrr. O da; yukarda da igaret edildi$i gibi Kara Hanlilar'a lzun zamandrr arasr aqrk ve aynr zamanda gtiglti bir Sultan olan Gazneli Mahmud'un ittifakrnr aramak ve onunla askeri manada bir birlik iqinde olmaktt. Bu bakrmdan Hrtay ve Uygur Han'r ona qok krymetli hediyelerle birlikte bir elqi gondermigi ayrrca bu konuda ne kadar samimi olduklannr bildiren bir de mektup yazmrqlardr r (1027)9a. Httay Hantnrn Sultan Mahmud'a Yazdt{r Mektup; Her ne kadar el-Mervezi, kitabrnda bu mektubun Arapga metnini kaydetmiqse de, onun muhtevasrndan akrcr bir iislupla Tiirkge yaz:Jmtq oldu$u anlagrlmaktadrr. Mamafih isldm mtielliflerinden sadece el-Mervezi'nin tamamrnr, hemde eksiksiz bir qekilde kaydetti bu mektubuf,, .ryn zflmanda milli tarihimizin onemli bir belgesi olmast hasebiyle hem Arapga metni ve hemde Tiirkqe qevirisini buraya kaydetmeyi uygun bulduk. Qtiyleki;

93 el-Mervezi, (Arapea Metin), s. 7. 94 el-Mervezi, p. 77, s. 9.

206 . ZEKERiYA KiTAPql

,0[i,

TURFAN

o,l; l;Sb3 .-z,-,.l.Jl ,rr\l +, dJtJ t;l; . t ll v: tt! d .r*1, islsL:'b brl-r!r.., iuJL U.p ,tgr.ti ir*fll.ll"Ut t! JL-rYb t::JU,, d *r.ri.r Y! yt *+i # r,i/trJlotat irt+ll: \,rfl| W) rL: tl*.,JiJl €W\. t .i .:;!l rtri3 rq;,

iqiJl g +F * Ft xtj'- l:,pt- 161l,rJ!c.U it{Jt{ .lr-'11 ,* *i;t$t+b rh4ill d u$;siJI oll.r ,r bLSs *!l ,f .rrL!. ;'trz- lj +!tr;4t* etJLll,u;L0.,1

.iill J*Jl

rra;q *9.,- JL i.LrJlr5),!.1 .r-" rr*Ul .*,t-* Cth, . ;.] s1 ^i" J"i lir -,;t+!sle [J ib.,JJ* i,rd Ui.u{l J.i3

- ' . e: - :rlrr rlr."ej

e

diJllblloUU Jl

[Jl

U i*.01i..,ri

gr

^t J'

t:.rr1

..tlii is. is-tt

W) ,j.b-li ALi J.rt UJ,.i t{r !l-ooll jirL ,At-,' }aa *l ir. t- ..J! lt l i-t*JL ,F-JL iit-a.,ll qi u Ul lr-),4! € ,-frill

662 up,-a

*i

soyr_A,RI ARASINDA lsLAMiyET

.

207

lu{umuzu aramakta oe bizlerle stkt bir ig birli$ine git-

n, r-;rrr JLF .€i J!r..]- grr

..lj_

uycuR ruRx

i.rty'l

7: t't t;,,-rl t{ iobb;1 Ur..c &#lglri;l 5l.J J-Jt l.ir ,?Lp!

o.i)Jl ,ep Jt-oito;i,"a-)l "Selam ue iyi dileklerimizden sonra Horasan Emii

Mahmud Kara Han'a; Giik Tann bu genig yeryiiziindeki bir gok kralhklan bize ihsan etti oe getsremizdeki bir gok kabileteti bize ba$\afu. $imdi biz kendi iilkemizde ban6 ae giiaen igin yagryor ae her istedi{imizi de yapyoruz, Bizim bu durumumuzu bilen ae giiciimiizii giiren diinyada kim aarsa, onlar bizint dost-

mektedir. O kadarki; bizim yakm qeatemizdeki katdeg Beyler oe onlann gocuklan bir biri ardudan oe istisnastz olarak bize elgiler giindermekte, onlann yazdtfir mekuplar bize ulagmakta oe onlar ktymetli hediyeler takilim etmektedit.

(Sultan Mahmud iiyle bit adamdrki) biz onun deolet oe kahramanhkta ne kadu yiice, giig ae kudrette emsallerinden ne kadar iistiin, heybet oe azamette di{er-hantardan ne kadar iletde ae idtresinde bulunan iilkeleri floucuflun iginde tutmakta nasil bir banq ae istikru sailafu{tm pekdta bitiyoruz. O miilkiiniin idfrresinde biiylesine giiglii bir durumda oldudu halde onun; Hanlu Hantna iyleki bu giik kubbenin alhnda ondan ilaha biiyiik bit Han olmtyan (Hrtay Hann)a bir mektup yazmast ae durumu bildirmesi gerckirdi, Bu baktmdan biz yeni bir inisiyatifle hareket ettik ve bir frsatt de$erlendirdik. Gerek yol uzunlufu ae gerekse mesafe ae bu arada gegecek zaman baktmmilan hig kimsenin giize alamtyacafr bir elgilik heyeti giindermeye katkqt* ae hig kimsenin sizlere takdim edemiyecedi hediyeler hazrladtk. Hele hele Kadr Hanla olan dostane iligkileimiz, onun o{lu Qa{n Tekin'in benim ailemden asil bir ktzla ealenmesi biiylece iki hanedan dlisenin birlegmesi sebebiyledirki Kadr Han bizim elgileimizin ona oe onun elqilerinin ise bize ulagmalan oe yol emniyetinin sa{lanmasr igin emiiler aermigtir. Bu elgiler akh bagmda, sadlam bir muhakeme giicii ae son derece zeki kimselerilen segilmigtir. Btiylece biz ona giinIiimiizden gegenleri aEkltyor oe iilkemizde olup-bitenleri siiyliyoruz, onunla dostluklm kuruyor ae heiliyeler takdim ediyoruz. igte bizim Kul Tonga bagkanlr{mda biiyle bir elgilik heyeti giindermemizden asil maksadtmrz budur. Bizi birlegmeye

208

.

ZEKERiYA KiTAPCI

TURFAN UYGTJR TURK BoYLARI ARASINDA isT.AMiYE'I

giden yollarm agrlmasr ue dostluk ba$lannm bir an iince giiglii

!.*.

.

209

J! OBrr+ .j.l+l .r&! tri..)L gr r dr" 4..*, t{,-, Ordi r*fi J tr 4 i;-Lll .rer,}.JiJ Jl ;E-JI ,;'pl ule $,|..tu1C,. t*J!./tiq t+ Ea:,l rg)tJF.&J,-iL!yt11t*.-iit r r.tt-ll d-b ,bty-.J!, rdf r)t,

it, nal" gelmesidir'gs.

,

llygur idikutu'nun Sultan Mahmud'a Yazdt{t Mektup; $amanist Hrtay Han'tntn, miisliiman Kara Hanh Hakanr ve yine miisliiman Gazne Sultam ile olan sosyal ve dini mi.inAsebetlerinin bir gok y
;tJlLJl

tfyt Crj.rtJlr+i-tr 0, ^1rr i,L-i-. J! Lrlrs .0toJ'd i.l6)lt dl rt'l;t gi.-'.;, dtiiftlqrr;.&ta.iJb ,;.t\ c;ll; .r-iJ ,!.rJl c,.. . :i ,g: ,b)l Ur Jt-J! OtJ lidr tp 4.r.*l:rt*JL iJt(ll ,-rb "4| eL,r*f Oi tj:rrJr,l r{.::J \*, 4r, (Uf :rf +rLoo.r Lo, *r i,!i {11 * .Sill r*."1;)[i rrLei Cr rr.r, ril dtq Jb.'Yl *fLrrr { iiJll rrbi u! -r'iqrj \tirl li!"r' ht'.ri t-i ,"ri,..rl L.' ttU t5lrdi f: s"l;,Jl rjr sJ.e *r- ' d .rLJ Jy.t J i,!i l.l- lrtJ t*-t{ 0.(,r U: * e.rUl ,r. l5'-/ i! LlqJl a, U\.-.L+ U.Jl.rl.rtJ

belge kazandrrmtgtrr.

Bu mektubun orijinal ntishasrnrn Uygur Tiirkgesi ve lJygur Alffrbesi ile yazrlmrq olmasr gerekmektedir. Di$er ta-

(

raftan sriz konusu mektubun uslubu, sergiledi$i ince gortiq ve diplomatik ifAdelere bakrldr$rnda, bu devirlerde arhk Uygur Ttirkqesinin gok gtizel bir qekilde geligtif,i ve yavaq yavaq islimi bir muhteva kazandrf,rnr gostermektedirki bu, bize gore onemle tesbit edilmesi gereken bir keyfiyettir. elMervezi'nin bu beyanlanndan o$rendi$imize gilrre llygur idikutu, Sultan Mahmud'a yazdrfir mektubun da aynen goyle demektedir:

.ipt"i.

k JL.r

dS rttj*, i.yrll:{1J., fXi

"Seldm oe iyi dileklerimizilen sonra; $anr yiice ilek Uygur Hanmdan Sultan Mahmud'a; Aramrzda yorucu bir mesafe olmasrna ra{men zattntztn gergekte halinin nasil oldufiunu merak ediyoruz. Zattnrztn sa{l* ue seldmette olmasrnr ue Hindistan'm biitiirr aga{r krsrmlartnt feth ettifiini duymak bizleri memnun etnektedir. $iiphesiz (zqtffirzla) diinya hiikiimdailan (dostluk icin) heyetler gihrdermekte .oe gearedekilerde seugisitti gdstermekteditler. B i zim H ak an lr

95 el-Mervezi, s. 7 {

#

ttr

]?

:t

ri

ltm

rz

a gel in

ee

; h atb mey d an I ann d a

ii rn

e

{i

2IO

.

TTJRFAN UYCUR TURK BOYT,ARI ARASINDA iSLAMiYET

ZEKERIYA KITAPCI

.

2II

naklar da meselA Gerdezi, bu elqilik heyetinin nasrl ve hangi yollardan Sultan Mahmud'a ulaqtrkarr ve onun huzuruna nasrl kabul edildikleri hakkrnda fazla bir bilgi yoktur.

az bulunan bir kahraman, iinii diinyayt doldurmug en biiyiik

deulet adamr, ok atma ue yi{itlikte do{u ae bah halkmm kendini qok iyi tamdt{r bir kimse ile oe iki taraf arastnda gok sa{Iam bir dostluk ae karyhkh saygt olmastnt ne kadat seoiyontz. Bu bakrmdan biiyle bir elgiyi gtinilermig olduk, Her ne kadar iilkelefimizin arast gok uzak olsa bile, kalbletimizin biri iliferine gok daha yakmdr. Bundan sonra geri kalan iimriiniizde sizlerle haberlegmek ae gergek dostluklar kurmak ve diinya durdukga giizel bir aw ile anilmak, igte bu bizim gok samimi bir arzumuzdur. Eder bir kimsenin biiyle giizel oe bizim iste{imiz gibi bir istefi uatsA, brakm o, (size) bit mektup yazsffi oe bir elgi giindersin, biiylece dostludun direkleri sailam bir yere dayanstn oflun iilkesindeki ilurumu giiglii olsun, (Malum oldu{u iizere) Httay (Hanm)dan Kul Tonga admdaki sadtk bir giireali bagkanhdmilaki bir elqilik heyeti iilkemize u$rafu. Bizde bunu bir firsat bildik 7)e yaknlanmtzdan bfuini oe bizim igin elgi giindetmeye en uygun olan bir kimseyi onun egli{inde elgi olarak giindermeyi uygun gtirdiik. Zira Hfiay (Hanm)m elgisi diiniiq yolunila mutlaka b i zim iilk emi z d en ge g e c ektir. Yol gihtencesi olmadtdt igin hediye koymad*. Fakfi biz bir sembol olmak iizere bir "kiile" oe (iizeri igdretli) bir de "ok" (oe yay) giinderdik. Aynca Kdgi bizim-siiylemek isteilifimiz geylei size gifihi olaruk siiyliyecektir"go. Elgilik Hey etleri Sult anm Huzurund a; RivAyetlerin bundan sonraki krsrmlarrndan Do{u ve igAsya'dan kalkrp gelen bu elqilik heyetinin gok uzun ve meqekkatli bir yolculuktan sonra Gazne iilkesine ulaqtrklan anlagrlmaktadrr. Ne varki ne el-Mervezi ve ne de difer kay-

Mamafih bizim buraya kadar yaptr$rmrz bu aqrkzd,a Hrtay ae llygw Hant'ntry Kara Hanlilara karqt,

lamalarrmr

Sultanrn dostluSunu kazanmak ve sihriyet ba$r kurmak igin yaptrklarr teqebbtisler rizerinde durulmuq ve zarif bir diplomasi orne$i olan bu mektuplarrn belki de ilk defa Ti.irkqe gevirileri verilmigtir. Peki onlar bu teqebbrislerinde baganh olmuglarmrdrr? Bu soruya hem el-Mervezi ve hem de Gerdezi olumsuz cevaplar vermiglerdir. Bunlardan meseld elMervezi'den iiSrendiSimize gore;

l U*)t d,, t-{ni V Airr*& llt;(Jl rr;cS. V$t iei ,.*.a idtflL Urt -llg. i,L---,.i I .litr-l , .-lt i,,

F;*t-

1.1

i.cr$! #l ,il t*1J JUr |'*/t ire: t)t-Yl *,i uti:-ot J-ttJ 4 J-lp s{r tb-.,a.{ !,*il-, irJti,lle,.t}l,.-f irUJSr J+ p*t-"tr, ,)l *i+b Ir +V i;. U, ;b.lt i,rt uLJt r.p{-l! t}-!f U!

"Bu iki mektup (Sultan Mahmud'a) takdim eilildifiinile onlann muhteadlarnn bog geyler oldu{unu gihmiiE oe isl6m dinine olan srkt bafliltil sebebiyle (elgilerin); samimi miinasebetleri geligtinnek oe bu hususlarda habeilegmek igin yaptrklart istekleri yerine getirmeyi uygun bulmamq oe bu iki elgiye; "-BanS ue anla1ma; harbe pe garprymalan iinlemek igin elbette liizuniludur. Oysa sizlerle bityle s*t miinnsebetler kurmak igin aramtzda her lmngi hir din birlifi de yaktur. Olkeler arasmdaki meshfe, bizden herbirimizin difierine hiyanetine kary bir emniyettir. Bundan

96 el-Mervezi, s. 8. 1

t

ir

I

q 2I2 r

ZEKERiYA KiTAP(I

da iite sizler, lslfrm

TURFAN UYGUR URK BOYLARI ARASINDA iSLAMIYET

Dinini knbul etmeili{iniz silre

ben sizlerle stkt

nii-

nasebetler kurmayt dn urlgun_giirmiiyontm. Hqrsi bu kadar!" demig

yol aermigtir"9/. Gerdezi bu kabul olayrnr biraz daha farkh olarak dile getirmiqtir. Onun bu konudaki geniq aqrklamalanndan ci$rendi$imize g6re; "Htay ae Llygur Hanrntn elgileri Emir Mahmud'a gelmig oe iyi niyet mektubunu takdim etmigler, daha sonra onun hizmetinde oliluklanm beyan ettikten sonra; ae onlara

iyi dostane miinasebetler kurmak istiyoruz!" derniElerdir. Emir Mahmud onlara kibarca muamele edilmelerini istemig ve daha sonra onlann isteklerini; "-Sizlerle

"-Bizler milsliiman insanlanz. Oysa sizler hil6 kfrfirsiniz. Bu bakrmdan bizim hzlarfinz 7)e hz kardeglerimizin sizlerle mlenmesi uygun defiildir. E{er sizler Isl6m dini h,abul ederseniz durum (lehinize olarak) tekrar giizilen gegirilecektir!" demig ae elgileti ki-

barca udurlamqtr"gl

.

islim Dininin Sosyal Etkisi; Gerdezi'nin bu rivAyetlerinden de anlaqrlaca$r gibi, istdm Dint, Uygur ve Httay Hanlan'ntn, Sultan Mahmud ve di$er mtisli,iman Hanedan aileleri ile olan evlilik ba$larrnrn kurulmasr, dostane iliqkilerin geligtirilmesinde hAlA ne kadar mtiessir bir faktor oldu$u ve di$er taraftan gerek Uygur ve gerek Hrtay Hanrnrn sosyal durumu, makam ve mevkii ne olursa olsun, islAm Dinini kabul etmedikleri takdirde Sultanrn nazarrnda pek f.azlabir yerlerinin olmadr$rnr btitiiniiyle ortaya koymaktadrr.

Henren qunu bir kere daha itiraf edelimki; Sultan'tn Uygur ve Hrtay Hanrna miisltiman olmalarr iqin yaptrSr bu 97 el-Mervezi, s. 9. 98 el-Mervezi, p. 76

. 2I3

son ve samimi ga$nsr ve asrl bundan sonra hanedan aileleri arasrnd.a dostane iliqkiler, srhriyet ba$la.nrn kurulmasr yolundaki istekleri, onlar tarafrnrJan hiq bir zaman olumlu kargrlanmamrg ve herkes bildigi yolrla, ozellikle Uygur idikutlan,

Budizmin karanhkh yollannda sonuna kadar yiirtimeye devam etmiglerdir.

Mamafih biitiin bu agrklamalanmzdan da anlagrlaca$r gib| Uygur ve Httay Hanlanntn, mtishiman Kara Hanh Hakanlanna karqr Sultan Mahmud'un dostlu$unu kazanmak igin yaptrkla'btiti.in bu yersiz teqebbiisler pek fazla bir netice vermemiq, bundan da
t TURFAN UYCUR TURK BOYLARI ARASINDA IST,AMIYET

2I4 . ZEKERiYA KITAPqI

olduklarr gehirleri ele geqirmiq ve neticede Basmrllarda buJotik Giik-Tiirk devletinin qok tinemli bir unsuru olmuqlardtr"' Daha sonr a llygur ve Katluklala birleqen ve GdkTiirktere bag kaldrran ve Beg-Bahk merkez olmak iizere yeni bir devl€t kuran BasmilIann kargrsma bu defa Ottiken Uygurlarr grkmrg ve onlara bir son vermiglerdir (744)ruv' Ne iarki Uygu rI ar, (Kn grzlar sebebiyle) Ottikenden daSrldrklarr ve qok ttiytit kafileler hAlinde Turfan'a geldikleri ve-Beg Ba&k htikiimet merkezi olmak iizere, yeni bir devlet kurduklarrnda Basmillat; bu yeni devletin Cok giiqlii ortaklarrndan biri olmuqlardr. Bagbu$larrna "Kut sahibi" anlamrna gelen "idikut" diyor ve onlarrn ilahi bir giicii temsil ettiklerile inantyorlar6rl0l. Uygur Ka$anlarrna bir difer ifide ile "idikut" veya Turlan Uygur devletine "idikut Wgut Depleti" denilmesinin bir Utiytit sebebide her halde bu olmahdrr' Ne varki Kaqgari' Basmillan, hAlis Ttirk olmryan kavimler arasrnda saymaktadrr1O2. Uygnt Kaianlarr bu devirlerde Budizmin temsilcileri oldukla. gibi "iilikut" unvanlnl taEryan Basmrl Hanlarr da yerli halkrn drErnda Manihaizmi qok giiqlii bir qekilde kabul etmigler ve onun her hal-ii kArda miidafii ol-

*rrglardrrl03. Hemen qunu ifade edelimki, Basmtl^lat, Turfan Uygurlan ile her zaman bnyi'ik bir ahenk ve uyum iginde yaqumrqlar ve onlara huzursuzluk verecek hiq bir hareketin iqinde olmamtqlar, son derece pasif bir hayat siirdiirmiiqlerdir' 99 6gel, B., Tiirk

Kiilttr Tarihine Girig, l, s'

1364.

100 Ogol, 8., a.g.e., s. 129, 367. 101 Abdurrahman V., T0rkler, a.g.mk', ll, s. 241' 102 Barthold, W., Dersler, s. 19' 103 Gunay, U. ve G0ng6r, H., a.g.e.' s. 138.

129, Biiyiik Larousse'

lll'

s'

.

2I.5

Di$er taraftan mi.isliiman Kara Hanh Hakanlanntn, Uygurlar arasrnda islim dininin yayrlmasr iqin baqlattrklan askeri gaza ve cihAd hareketlerin e Basmtl idikutlanntn fazla bir ilgi gristermedikleri ve Uygurlarr askeri manada desteklemedikleri anlagrlmaktadrr.

Zira kaynaklarda, bu harblerle ilgili verilen bilgiler arasrnda Baszil iilikutlarmtn adr geqmemektedir. Ne varki $an (Sarr Yugur) Ttirkleri; Kara Hanhlar'rn mi.isli.iman olmalarr ve onlann yeni yeni miisliiman olanlan "siinnet" olmaya mecbur etmelerinden korkmuglar ve bir Basmil beyinin idaresine sr$rnmrglardulo4. Kara Hanh Gazileri Basmillar Kargtstnda;

Uygur qehirleri ve yerli Uygurlar arasrnda Isldm dininin gok siiratli bir qekilde yayrlmaya baqladrktan sonra, Basmtl Tlirk kabilelerinin de islAm ilAhi hiddyetinden yeteri kadar nasiplerini almrg olmalarr gerekmektedir. Zira yukarda da beyan edildi$i gibi biiytik Ttirk g
104 Togan, Z.V. Girig, s. 144.

2I6 . ZEKERIYA KII'APqI

Bundan maksadrmlz, Yusuf Kadr Han'dan sonra Kara Hanh tahtrna gegen o$lu Siileyman Arslan Han (1017) ve onun Basrzillara yaptt$ biiytik Eaza ve cihad seferleridir. ibnii'l-Esir onun islAmi tinv anrnm " $ e r efii' d - D ea I eh-Deuletin gerefi" oldu$unu kaydetmektedirl0s. Bu MricAhid GAzi, Kara Hanlr tahtrna geqtikten sonra, Yabaku, Basmil ve Comul gibi Ttirk boylarma kargr briyiik askeri gaza ve cihad seferlerine qrkmrg, Allah'rn hidayetine giden yolu onlara aqmak istemigtir. F akal B asmtll ar a kar Er gerqekleq tirilen b u harb lerde onun sa$ kolu, dev yaratrlrgh, inadrna cesur bir Allah arslanr olan

Bekeg Arslan Tekin adrndaki komutanr idi. O daha ziyade " Arslan Tekin G6zi" tinvanr ile anrlmrqtrrl05. Bekeg

Arslan Tekin oe Yeni Basmrt islfrm Destant;

Tekin, once Basmrllar izerine ytiriimiiqttir. Askerler Allah yolunda cihada qrkmaktan sorr derece memnun ve inadrna sevinqli ve neqeli grirtiniiyorlardr. Onlar ciltime de$il qehitlik gibi yeni ve gok ulu bir hayata kavugmaya gidiyorlardl. Nitekim, GAzilerin, Basmtllar iizerine yiiri.irken duyduklan imani cogku Kaggari'nin kaydetti$i bir qiirde goyle dile getirilmiEtir; Tanga ata yontahm, $afakta yola etkahm, Budrag kanrn irtelim Budrag kanrn isteyelim, Basmrt beyin itrtelim, Basmil beyin yakaltm, Emdi yelit yavulsun107. Kog yi{itter toplanan. Bekeg Arslan

lURFAN UYGUR T'URK BOYI,ARI ARASINDA iSLAMiYTiT

.

2I7

tercih etmiq, Kara Hanlr Hakanmaitaatini arzetmiq ve onunla bir banq antlagmasr yapmrgtrrl08. Bu B"r-rllar arasrnda Allahrn hidAyetine giden yolun aqrlmasr, islAmi tebliS ve irgad faaliyetlerinin tamamen serbest olmasl ve BasmilTiirklerinin IslAm dinine ga$rrlmasr idi. Basmil idikutu daha da ileri gitmig ve Arslan Han'rn Yabakulara kargr girigti$i askeri cihadrnda ordusu ile birlikte Kara Hanlilann yanrndayet

almrqtrrl09.

Arslan Tekin bu gegici bagarrlarrndan sonra, asrt biiytik hedefi olan ve Tiirk dtinyasmm kuzey doSu bolgelerinde yagadrklarr anlaqrlan Yab akular iizerine yiirtimi.iqttir. MicAhid gaziler bu savaga giderken rince IIi, sonra Yamar yani Emit nehrinden gegiyorlardr. Harbe katrlan mrisltiman Kara Hanh askerlerinin morali qok yiiksekidi. Bunlar, islAmi gaza ve cihad ruhunun, kendi devirlerindeki en ideal temsilcileri idi. Allah yolunda gazave cihad etmek ve bu manada Hz. Peygamber'in vaad etti$i yiice makam ve ktilli sevAba nail olmak; iqte bu, onlarm bu diinyada ulagmak istedikleri tek hedefti. Onlar briynk kdfileler hAlinde Y am ar, y ani E mil nehrinin azgrn sularrndan gegerken bir ilAhi ugultu hAlinde goyle diyorlardr; T6nle bile k69elim, Yamar suvun kegelim, Terngtik suvtn igelim, Yavga yalr uvrtsun110.

Geceleyin giigelim, Yamar suyun gegelim, Kaynaktan igelim,

yufka diigman ezilsin.

Basmil idikutu'nun bu Allahrn askerleri kargrsrnda yapaca$r hig bir qey yoktu. Bu bakrmdan O; harbden ziyAde sulhii

Emil nehrinden gegen ve "Zaytf diigmanlar saaulun biz geliyoruz!" diyen miishiiran Kara Hanh askerlerinin sayrsr 40.000 kiqi idi. Bunlarm hepsi yafrz cehreli, yi$it bakrqh, krr-

105 ibnu'l-Esir, lx, s. 299. 106 Geng, R., a.g.e., s. 22. 107 Kaggari, Divan, (Atalay), l, 452, lll, s. 355.

108 Geng, R., a.g.e., s.22. 109 Barthold, W., Dersler, s.219. 110 Kaggari, Divan, (Atalay), ll, s. 6

2I8

O

ZEKERIYA KiTAPCI

mrzr benizli, kahraman "Tiirkistan Tiirkii" idi. Allahrn dinini toplamak, biiytik servet ve zenginlikler elde etmek gibi drinyevi hig bir gayeleri yoktu.

yiice krlmak igin krhnqlarmr sryrrmrqlardr. Ganimet

Kaggai Bu Destanr Nasl'l Anlatryor? MAmdfih o srralarda Yabakulann baqrnda Buka Budrag Han bulunuyordu. O, bir ildhi firtrna gibi kopub gelen bu Kara Hanh Tiirk ordusunun kargrsrna yarr efsAnevi bir rivayetle 700.000 askerle qrkryordul1l. Hu, ne kadar Kaggafi,btiyle demekte ise de bunun 70.000 asker olmasr akla daha makul gelmektedir.

. Bu savagta da saflar kesin bir qekilde aynlmrqtr. Bir tarafta islAmrn ilahi hiddyetin/in manevi cezbesine kendini kaptrran

Kara Hanh mticahidler, di$er tarafta ise, kiiftir ve putperestli$in cinderi olan Buka Budrag vardr. Harb miisliiman askerlerin tekbir sesleri ile baqlamrqtr. eok geqmeden Bekeg Atslan Tekin ve cihad erlerinin salladrklarr krhnqlarla Buka Budrag Han'rn ordusu darma da$rn olmuqtur. Harb meydanr bu krlrnq artrklarmm cesedleri ile dolmuEtu. Buka Budtag,a gelince o; daha kaEmasrna firsat vermeden orada yakalanmrq ve boynu vurulmuqturl12. MdmAfih o devirlerdeki bir gok miisliiman gibi, bu biiyiik zaferin heyecanrnr yaEayan Kaggai, bu harblere katrlan bir mticahid Ttirkii gcirmtig ve bu ilginq olayr onun a$zrndan bize nakletmig, boylece bu ilahi destanr ozetlemiqtir. Kaqgari diyorki; "Ben bu saaapta bulunmup olanlardan birine sordum oe kilfirler gok olduklan halde nasil kagtilar dedim. O kigi, bizde buna paptrk ue bunu esir olan gazturlara sorduk ae onlara; 11,1 Kaggari,

Divan, (Atalay), t, s. 452, Geng, R., a.g.e., s.22. 112 Kaggari, Divan, (Atatay), l, s. 452, Genq, R.,-a.g.e., s.22, Barthold, W., Dersler, s. 129.

'TURFAN UYGUR T'URK BOYI.,ARI ARASINDA iSLAMiYET

. 2I9

"Bu kadu gok olduiunuz halde nigin yenildiniz dedik.', O kigi

ceaap olarak gdVle dedi;

"Daaullar galry borular iitmeye baglafult zaman bailai giirdiik, Bu da! giiiii kaplamtgtr. Da$ilan bir takrm kapilar agilfu. O kapilardan bize cehennem ategini yafdtnyorlardr. Biz bundan ko*tak. Biiylece bizi yendiniz!" Bende; gtmtztn iistiinde yegil bit

Bu Allahm rahmeti

7,e

Peygamberimizin miisliimanlara brabnry

oldu{u mucizelerdenill, " 6t6;*" L 13.

Bu btiyiik savaglar, Uygur islAm destanrnrn Kclc Hanh muharip gizilerin parlak krhnglarrmn uglan ile nasrl yazrldr$rnr gcistermesi bakrmrnda fevkalade ilging bir manzara arzetmektedir. Bekeg Arslan Tekin bu harblerde g
Kelgelimetirkegiir'115. Getdiontartoplandf

asmil i dikutunun,s on Qrpmty ; Ne varki bu harbler ve Bekeg Arslan Tekin'in kazandr$r parlak zafer, Buka Budrag ve ordusunun gil yavrusu gibi daB

ffi..zzz.

114 Togan,2.V., Girig, s. 145, Krg. Turan, O., a.g.e., l, s.

115 Kaggari, l, s. 144.

j60.

TURFAN UYGUR TURK B0YI,ARI ARASINDA ist,AMiYET

22O. ZEKERiYA KiTAPCI

B
Basmillar "Hayrrl" koca Uygur iilkesi tekrar itaat

altrna ahnmrg ve genig uygur yurtlarr her ti.irli.i islami teblis ve irqad faaliyetlerine aqrk bir tilke hAline gelmiqtir. Kaqgari bu harbleri dile getiren bir qiirinde griyle demigtir;

ctBasmrl

susin komitti,

Barca kelip yumutti, Arslan baba

emitti,

Korkup bagr

O, Basmil askerlerini cogturdu

Hepsini bir araya kogturdu, Arslan Babaya erdiler,

tezginiirlt0. Korkub Uagrn elditer.

Uygur Yurtlanna Dikilen

istim Sanca{r; Evet miisltiman Kara Hanh Hakanlannm, llygut Eehirlerine bir firtrna gibi dalmala', Budist mabedlerini tahrip etmeleri, Buda heykellerini krrrp parqalamalan, Budizm igin 116 Kaggari, Divan, (Atatay), lt, s. 312.

22I

bir yrkrm ve bir feliket olmugtur. Kara Hanltlann bu getin miicAdeleleri sonucu Budizm, Uygurlar arasrnda bir devlet tlini olmaktan grkmrg, srradan, etkisiz, mahalli bir din h6line gelmig ve bir daha, asla belini doSrultamamrqtrr. Krrmrzr pelerinli Budist ruhipletini, artrk Uygurlar arasrnda pek fazla dinleyen bir kimse kalmamrqtr. Onlar islAm dinine ko-

Srhp gitmeleri, Basmrl idikutunu bir hayli rahatsrz etmiq oldu$u anlaqrlrnaktadrr. Ancak kaynakra'n verdi$i bilgi krthgr sebel.riyle izah etmekte zorlandr$rmrz bazr sebebierden dolayr

Basmrl idikutu, Kara Hanlilann itaatinden qrkmakla kalmamrq onlara daha sert bir tavr almrgtr. Bu yeni geliqmeler kargrsrnda Gazi Hiikiimdarrn, Bas_ millara karqr yeni bir gaza ve cihad seferine qrkmasr artrk ka_ grnrlmaz olmuqtu. O bu maksad iqin hazrrladr$r yeni cihAd ordusu ile bu defa do$rudan do$ruya BasmilIar, di$er bir ifAde ile federe Uygur devletinin sol ceneh iizerine yiriimtiqti.ir. Basmrllar gtizel harbeden, giizel ok atan, giizel krhng kullanan bir Ttirk kavmi olmasma ra$men, bir ilAhi gaye ve Allahrn dinini yiice krlmak iqin krhnq savuran, cihad meydanlarrnda at koqturan Kma Hanh gAzilerinin karqrsrnda hiq bir varlrk gcisterememiqlerdir. zafer yine Allaha inananla'n olmuqtu.

.

gacaklardr.

Bu yeni durum, zaten lpek YoIu gizereAhrnda mekAn tutanTutfan Uygurlan ve onlar arasrnda lslAm dininin hem de qok siiratli bir qekilde yayrlmasr iqin yeni bir avantaj, bir iistrinliik sa$lamrE ve isldm dini bu topraklarda krsa bir zaman sonra rakipsiz bir din hAline gelmigtir. Asrl bundan sonradrrki bir taraftan mtishiman tiiccarlar, di$er taraftan buna gontil vermig islim ululan, erenler, gazi dervigler, Uygur yurtlanna gelmigler, onlarrn gtisterdikleri bu briyiik himmet ve gayret sayesinde yiizbinlerce llygur ?rirkri miisliiman olmuglardrr. Ne varki bu mticahid derviqlerden bir kagrrun ismi miistesna hig biri tarih sayfalanna gegmemigtir. MAmAfih temel Islimi kaynaklarda bu devirler yani X. asrrn ikinci yarrsmda bazan "yiizbin" ve bazan da "iki yiizbin"lere varan qadrr halkr ve yart grigebe Ti.irklerin mtisliiman olduklan bildirilmektedir. Nitekim ibnii't-Eslr, bu konu ile ilgiti rivdyetlerinin birinde ve Tiirkler arasrndaki bu biiyiik islAmi ggliEmelere igaret ederek griyle d.emektedir: t i[5i -,iJt ;L Jr.i dJ!-Yl ir, &l y ,,Tiirklerden yaklag* olarak 200.00b gadr oba halh ilisliiman oldu"r | / Her bir Eadrr da on, veya daha fazla kiqinin banndrsr diigtirtilOrse, bu iki milyonun iizerinde bir insan toplumunu ifAde ederki tru, gergekten de gok earprcl bir rakamdrr. De$erli islAur tarihgisi, mtishiman olan bu Trirk boylarr ve onlarrrr .

1

17 ibnrl'l-Esir,

Vlil, s. Sg2, ibn0,l-Cevzi. el-Muntazam, VI, s. 395

222

.

ZEKERIYA KiTAPCI

I'URFAN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA iSLAMiYET

yaytldrSr yerler hakkrnda fazladan hig bir bilgi vermemiqtir. Oyle tahmin ediyoruzki, bu kitle ihtidAlan srrasrnda llygur Tihklerinin de pek qo$u mtisliiman olmuglardrr. istdm dini steplerde ve Uygurlar arasrndaki bu biiyiik dini zaferi ile yeni bir hrz kazanmrq ve Qin kaprlarrnr do$meye baglamrgtrr. Miisliiman Uygurlar, yeni bir iman zevki ile Qin'e gidiyor ve onlan islAm dinine ga$rnyorlardr. Onlarrn bu tebliS ve irgadlarr sayesinde bir qok Qinli, miish.iman olmuglardrr. Ne ilginqtirki Qinliler onlara "Miisliiman oldu" anlamrna gelen "Huei-hu" yani "Uygu, oldu" diyorlardr. Boylece lJygur kelimesi; etnik bir ifAdenin drgrnda islAmi bir anlam kazanmrg ol.ryordrr118"

llygut idikuttart; Kara Hanh Hakanlan ile koyu bir Budist olan llygur idikutlan arasrndaki bu dini mticAdeleler, daha sonraki yrllarda da biitiin canhh$r ile devam etmigtir. Bilindi$i gibi Bugra Tekin Stileyman 24 sene gibi uzun bir siire, Kara Hanlilann baqrnda kalmrq ve 1055 yrhnda Kaggarda cilmiig ve onun yerine oSlu Eb0 Ali Hasan b. Siileyman b. Arslan Han gegmig ve HakAn olmuqtur. Onun ilAhi, mtilki ve resmi yazrgmalardaki iinvanr qciyle idi. Taagag Budra Han ae

,* t)

JLi'lrf.{

CG*

n{J|.,

J}l ,-aV ,.$l JqJl ;LiLi r

"Yiice ulu il6hi kudrette destekle";ri\":T;:,rf'

ff

dtmusq Hakan! Taday UIu{ Bu{ra Han Ebfr Ali Hasan b. Atslan Han'179. Son derece dindar, Allahrn dinine hizmet ve onu yaymayr kendisine en ulu bir giye olarak bilen bu Kara Hanh

1

18 Rasonyi, L., Tarihte

Tiirkltik, s. 190, Kafesoglu, i., a.g.e., s. 1 18.

119 Arat, R.R., Kudatgu Bilik, Ankara, 1979, I, s. XVll.

.

223

Haksntnrnda cimrti harb meydanlarrnda ve kAfir Tiirklere karqr gaza ve cihad ile geqmiqtir. Nitekim yarkent,te d,izenlenen bir mahkeme tutanaSrn dabu Kara Hanh Hakanrnrn tarihi gahsiyeti, islAmi kigili$i, hasebi nesebi dile getirilmiq ve 6deta griklere grkarrlrrcasrna qciyle denilmiqtir;

.u.lJl

p

, ,r-d,Jl .-i.bll

,.$l dlll r,.*Jl ,&il ;Utlln

.5t--i ;rrtLJl;.r)ll'i{lj;f Ul illl etrr,3 ;.rrl,jJl 0{

iJr.rJl .r*_:.-

gJl * ti urL; orJ l*.CV} 4\^dlr.j-JJl ,,11, 4-f-lt (.64ijll *i, ,#l{tJlii$ ,#jUt; o, .rX*.,i Jt J-

Hakanl Yiice, lllu, fiAH *.udretle desteklenmig Muzaffer ve Gdlip Padigah! Dinin gereft, Khhir dealetin kurucusu, iistiin oe Nurlu milletin delili, Pdk iimmetin n$na$4 Miisliimanlann kurtancrst, biitiin dofiu ile ein'in hakimi, miiminletin velisi ae emiri, Allah'm halifesinin giizdesi Taagag Budra Kara Hakan Ebfr Ali, Hasan b. Siileyman b. Arslan Karn

Hakan"120. Yusuf Has Hacibe Giire; lJygur isl6m Destant;

Biiytik devlet adamr Yusuf Has HAcib, iqte bu yi.iksek kudret ve karekter sahibi, inadma dindar, btitiin Do$.u ehli yaniUygur.ve QinlilerindeHakam olan Tavgag Bu$ra Hakan zamanrnda yaEamlE ve Ttirk devlet kurma yetene$inin ilmi ve felsefi bir bir tezAhiirii ve aynr zamanda Tiirk Ki.ilttir tarihinin en briyiik eserlerinden biri olan ve "Kudatgu Bitik t Mutluluk Bilgisi" adrndaki meqhur eserini, igte onun zamanrnda yazmtg ve hem de 18 ayda tamamlamrgtrrl2l. Bu de$erli Tiirk dlimi daha sonra dobu Kara Hanlilann 120 Arast, R.R., I, s. XVll. 121 Genjg Bilgi lgin Bkz, Arat, R.R., Kudatgu

1970, s. 70-90.

Bilik ve T0rkliik Bitgisi, TK. no 98,

224

.

TURFAN UYGIJR ].URK BOYI,AT{I ARASINDA iSLAMIYET'

ZEKERiYA KITAPCI

.

22.5

O kadarki Dioanii,l-Lu$at,tn yazan Kaggarh Mahmud bile bunu seyretmig ve bir kaq beytin drgrnda, bu bag cl
baqkenti olan Kaggar a gelmiq bu edebi, felsefi ve islAmi eserini bnynk bir heyecanla Tavgag Bu$ra Hantn huzurunda okumuq ve bu kitabrn vermek istedif,i mesajlarr ona ulagtrrmrq, btiylece onun devlet iglerinden sorumlu "Has HdcibSarcy N azm" olmugturl22.

bile, hemde aradan asrrlar gegtikten sonra ve Kudatgu

Bilik,in yeni yeni nrishalannrn ortaya qrkmasryla o$.renmiq bu_

UygurKaianlanna karEr kendinden cinceki gazi Kara Hanh Hakanlan gibi isldmi manada gaza ve cihadlarda bulunmuqtur. Belki bu kanh harblerde onbinlerce Uygur oldtirtilmiig, evleri barklan viran edilmiq, Burkanlart, mabed ve manastrrlart yakrlmrq halk islim dinini kabule qa$nlmrq ve bir qok cami ve mescidler Tavgag Kara Bu$ra HakanBudist

lunuyoruz.

Nitekim Tavgaq Buf,ra Kara Hakan,n llygurlara karqt

yaptr$r bu sonu gelmez ve islAmi gaza ve cihadlarclan bah_ seden Yusuf Has Hdcib, bir manada bu zafer ve islAmrn hay_ rma yaptrklarmr dile getirmig ve goyle demigtir: "Asker oe ordu ile bu diigman kfrfiileri (uygurlarr) ez, Giiniil tazeli{i ile Allahtan kuvaet dile. Asker ae ordu silahmr kafir (IJygurlara) geair, Zira kafirlerle diiaiigiirken iilmek iiliim bile deFildir. Kafirlerin eoini barknr yak, Burkanmt uiran eyle? Yerine cami yap, etrafrna isl6m cemaati toplanan Onlann o{ul oe ktzlannt kul ue cariye et Oradan aldr{m sentetle hazine kur. (Sonrada) islami fetihler yap, geriati yay, Biiylece seqkin bir gahsiyet olur oe iyi nam kazanrrsm,,l24 Di$er taraftan yusuf Has Hacip, mticahid Kara Hanh ga_ zilerini, kAfir Uygurlara kargr, gaza ve cihad etmeye tegvik etti$i, onla'n ellerinde avuqla'nda ne varsa almalarmr istedi$i halde, bu mticahid gazilerin miishimanlara; adaletle dav_ ranmalan, iyilik yapmalan, onlarla hoq, kardeqqe ge_ ginmelerini ve miisliiman halka emniyet ve huzur verecek bir nizam kurmalannr tavsiye etmekte ve goyle demektedir;

yaprlmrgtrrl23.

Gizi KaraHanh Hakanlan frrtrnasr ve Uygurlar hidAyet tarafindan estirilerr bu islAm arasrndaki islAm inkrlAbr hakkrnda islAm tarihine pek fazla bir Eey intikal etmedi$i gibi Tavgag Bu$ra Hakanrn, Uygurlara karqr yaptr$t bu gaza ve cihadlar hakkrnda da bize hiq bir qey Ne varki Uygur yurtlarrnda ve

ulagmamrgtrr.

Buna sebebte islAm dininin; X. ve XI. asrrlarda, lslAm diinyasmm do$usunda ve Ttirkler arastnda, pek tabii olarak Uygurlarda ddhil, kazandr$r biiyiik zafer ve baq dondiiriici.i geliqmeleri, islAm taihqilerinin biiyrik olqiide ihmil etrnig olmalarrdr. Di$er taraftan, Orta Asya Ttirk diinyasrndan da bu erken devir islAmi geliqmeleri ele alan hiqbir tarihqi grkmamrqtrr. Zira Tiirk dilinin sahibi grktr$r ve Diaanii'l'Lagat et-Tiirk'i yazdrfr ve Trirk devlet geleneSinin sahibinin qrktrSr ve Kudatgu Bilik'i yazdr{r halde, bu devir Ttirk tarihinin henriz kudretli bir sahibi grkmamrgtrr. ;l ,.1 P

122 Geni$ bilgi igin bkz, Eraslan, K., Yusul Has Hicib, mo. iA., Xlll, s. 438-440. 123 Kr9. Has Hacib, Yusul, Kudatgu Bilik, Qev. R.R., Araf, Ankara, 1988, s. 393.

,.*

'

Burkan: Genelrikre Buda heykelrerine verilen isimdir. Buda yusuf Has Hacib,in bahsettigi kaftrterin Uygur T0rkteri otdulunu g6stermektedir. . ^ - P., Si!lil9: Z.K. 124 Has Hdcib, Yusuf, s.393.

226

.

ZEKER|YA KITAPCI " Miis

TURFAN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA ISLAMiYET

liiman I ar a kangm a, onl

ar

a

tec

aa ii z

e

tme,

Ey hiikiimdar onlartn arkastnda Tann oardr, Miisliim an miisliimanl a k arde g tir, Kardege kary diigmanca daoranma, onlarla iyi gegin, Halka huzur sa$layacak bir nizam kur,

hayr dua etsinler"L2'. llygur idikutunun Hrtay Bagbu{u ile Birlegmesi; Bi.ittin bunlar misltiman Kara Hanh Hakanlan ile, inadrna Budist Uygur Kafanlatr arasrndaki dini miicAdelenin ne kadar kanh bir gekilde gegtiSini gcistermektedir. Bununla beraber, zayrf irAdeli llygur id;kuttan mn isldm dinine karqr direnmeleri daha sonraki asrrlarda da devam etmig ve Uygur idikutlan, Kara Hanhlardan intikamlarrnr almak iqin her zaman en uygun bir firsat araylEt iginde olmuqlardrr. Bunun en giizel tirne$i; Hfiay Gur-Haru;Yallu$Tag Ktik inek'in, Batl, yani mtisli.iman Kata Hanliara karqr (L130'lu yrllarda) bir sefer hazrrlamasr ve llygur idikutu Bilge Ka$an'rn kendisini desteklemesini istemesidir. Kaynaklardan o$rendi$imize gifte Httay Bagbuiu; Sana

"

Beyaz atlart, gdk-yer ae ecdatlan igin kurban keserekbah seferine

Uygur ldikutu Bilge Ka{anabir mektup gtinderdi. Hilay Bapbu{u, mektubunda gdyle diyordu:

hanrlanfu. Bunun iginde

o, iince Kogu

"-Bugiin ben battdaki Araplara (miisluman Kara Hanhlarr kasdetmekt edir)* gitmek igin haarlantyorum. Giderken iilkenialen gegece{in. Bundan dolayt benden pilphelenmemenizi istiyorum"I26. 125 Has, HAcib, Yusuf, s. 394. - Ne ilgingtirki yerli halkrn m0sl0man olmasrnr bazr kigiler'Araplagma" olarak

g6r0yorlardr. Hrtay Prensininde aynr izlenimleri tagrdrll g6r0lmektedir. O, bundan gtiphesiz mushiman Karahanlrlan kasdetmi$tir. Nitekim qok daha dnceki yrllarda Semerkant ve gevresindeki pek gok yerli halkrn mtisl0man olduluna g0re Dihkanlar (Toprak agalarr), Arap valisi Egres'e (727-7291 gelmigler ve acr acr yakrnarak goyle demiglerdir; "-Halkrn go$u Arab oldu. Siz artrk vergiyi kimde alacaksrnrzl" Z.K. 126 Abdunahman, V., Ti.irkler (Kocu (idikit) Uygur Devleti),11,s.242.

.

22?

Kaynaklardan anlaqrldrSrna gcire; Bilge KaSan, yolluk Tag veya Gur Han'tn bu teklifine qok srcak bir ilgi gcistermigtir.

Onun kendi iilkesinden emniyetle geqmesi bir yana, Gur Han't bizzat kendi ota$rnda misafir etmig O ve askerlerinin gerefine iig gtin si.ire ile buytik ziyifetler vermigtir. Llygur Hant bununla da yetinmemig ve Gur Han aynlaca$r zaman ona 600 at, 100 deve ve 3.000 koyun hediye etmiqtir. Hatta o;

daha da ileri gitmiq, Httay Bagbuiunun kendisinden hig bir gekilde qiiphelenmemesi igin kendi o$ullarrndan bir kaqrnr (o ga$larda Adet oldu$u i.izere) ona rehin olarak vermigtir127. Her ne kadar kaynaklarda Yollut Tag'rn mtisliiman Kaan Hanlilara karqr giriqti$i bu askeri harekitrn neticeleri hakkrnda, pek fazla bir bilgi yoksa da, onun bu seferinde onemli bir baqarr gristeremedi$ine kesin grizi.i ile bakrlmahdrr. Ne

varki bizim bu izahlanmrzdan da anlagrldr$r gibi

Bilgc Ka$an'rn Httay Bagbu{una gosterdi$i bu aqrn ilgi ve yardrmm bir tek sebebi vardrr.

Oda llygur idikutunun mi.isli.iman Karu Hanhlar kargrsmda pek fazla bir direnme g6stermeyen llygur Kadanlarr'nn intikamrnr almak ve bundanda ote, islAm Dininin iq-Asya ve Uygur yurtlannda yayrlmasr igin uzun zamandan beri ciddi bir miicAdele veren ve bunda biiyiik cilqiide bagank olan Kara Hanh Hakanlarrna kargr besledi$i aqrrr diiqmanhktrr. islfrmm Turfan Haozasrna Cirmesl; MAmAfih britrin bu kabil bedbaht geligmelere rafrmen mtisliiman Kara Hanh Hakanlannm, Llygur Ka{anlan ile 127 6gel,8., T0rk Kiiltiiriiniin Geligme Qallarr, s.200, Krg. Abdurrahman, V.. a.g.e., ll, s. 242.

228.

ZE,KER|YA KiTAPCI

dini mticadele ve Uygurlar arasrnda isldm dininin yayrlmasr yolunda yaptrklan kokln gahgmalar daha sonraki devirlerde ve belki de bilttin Kara Hanlilar boyunca devam etmiqtir. Bu ci.imleden olmak izere miisliman Kara Hanh hanedanrnrn son Hakanr olan Muhammed b. Yusuf (Ol. 1210) Uygur yurtlarrna bir qok islAmi gaza ve cihadlarda bulunmuq ve llygur

idikutlannt biiytik olgnde sindirmig ve Uygur yurtlannda biiyiik bir islAmlaqtrrma kampanyasr baglatmrqtrr. Kara Hanhlann, Gazi Hakanlar neslinin bu sonuncusu olan Muhammed b. Yusuf; islAmrn Tanm havzasr, batr bolgesinde, Isrk Gol, gevresinde kesin olarak yerlegme ve kokleqmesinde qok btiyiik hizmetler etmiqtirl28. Her ne kadar islAm dini mtisltiman Kara Hanhlann bir iman cogkusu hAlinde yaptrklarr dini gaza ve cihadlarr ve buna gontil veren gAzi dervig ve goniil erlerinin iisttin gayret ve faaliyetleri sonucu Turfan Uygurlan oe Dokuz O{uz Tiirk kabileleri arasrnda, qok gtiglii bir gekilde yayrlmrq ve kiikhi bir din hAline gelmigse de zayfi irAdeli Uygur KaSan ve aristokratlan, eski geleneklerine uymuglar ve koyu bir Budist olarak gok daha sonraki devirlere kadar bu mticAdelelerine devam etmiqlerdir. Ne varki bir avuq Uygur HanedAn Ailesi ve Uygur aristokratlannrn islAm dinine kargr inadla stirdiirdiikleri bu direnig ve grrprnrqlarrnrn gok sonraki devirlere yani XIV. asra kadar devam etti$i anlagrlmaktadrrki, doirusu bunu anlamak miimkiin de$ildir. Uygur Kadanlannm Son Qrpnrylan; Hakikat-r hdlde, llygur idikutlannrr isldm dinine kargr bi.itiin g0qleri ile direnmeleri, iizerinde tinemle durulmasr gereken bir konudur. Zira, islAm dini ile qok erken devirlerde 128 Rasonyi, L., a.g.e., s. 162

T.I.JRFAN

I"jYcUR I"URK BoYLARI ARASINDA isLAMiYET

. 229

ilk Tiirk beyleri meselA; Toharistan Ttirk Beyi Nizak Tarhan, Buhara 'trirk Beyi Tu$ $ad, Semerkant Ttirk Beyi Akgid Guzek (Oguz Bek), Ciircan Ttirk Beyi Sul Tekin, Bulgar Hanr, Bilgevar Han, Hazar Ka$anr, hatta islam dinine karqr qok sert tutumlarr ile tanman bir gok Mo{ol Hanlart, fazla bir mukdvemet gostermeden hepsi, hepsi miisliiman olmuglardrrl29. Aynen bunun gibi Karu Hanh Hakanlan ve Selguklu Beylei de, bu ilk devirlerde islAm dini ile temasa gegtikten sonra Hak dinini seqmiqler ve Allahrn dininin aziz olmasr temasa geqen

iqin

biiytik gaza ve cihad seferlerine grkmrqlardrrl30. Ne hazindirki llygurlann; S6m6nt ae Kara Hanlilar

da

dahil, istAm Dini ile temasa geqtikten sonra, aradan gegen bu uzun asrrlar iqinde tek bir llygu, Kailau veya idikutu mtisItiman olmamrgtrr. Oysa medeni ve konar gciger Uygur halkr

bu

devirlerde qoktan miisliimanh$r kabul etmiq bulunuyorlardr. Hadd-i zAtrnda brittin bu hayrrlr geligmelere ra$men Uygur idikutlarr ve onlann yakrn gevrelerinin islimiyete karqr direnmeleri her ttirhi savagr gcize almalarr ve onlann bir tekinin bile miisltiman olmamaslnln bize giire birtek sebebi vardrr. O da, Uygur Ka{anlannrr tahminlerin otesinde koyu bir Budist olmalan ve bunun drqrnda onlarln hemen yakm qevrelerinde, gerqekten de aydm, samimi bir Tiirk-Buddsf ruhba^ srnrfrnrn tegekki.il etrnesi ve onlarrn llygur Ka$anlannrn qevrelerini gok gtiqlii bir qekilde kuqatmalan drr. Oyleki mrisItiman din adamlan, hig bir zaman bu gemberi krrarak onlann yanrna sokulma imkanrnr bulamamrglardu.

129 Kitapgr, 2", ilk Miisliiman Tfirk Hiikiimdartarr, s. gB, SS, 59, 107 vd. 130 Genig Bilgi igin bkz. Kiapgr, 2., Ttirk Boylarr Arasrnda isltm Hidayet Frr-

trnast, s.200,312

230

.

ZEKERIYA KITAPCI

Uygu, Ka{anlan oe Tiirk Budist Rahipler;

Zirabudevirlerde Tiirk Llygur asrlh tiyle Budist rdhip ve bilginler yetiqmigtir ki insan bunlan gortince hayret iqinde kalmaktadrr. V. Abdurrahman, bu konuda yaph$ bir aragtrrmada M.E. Abdigiiktirden yararlanarak Uygurlann ilk kurulug yrllanndan itibAren ta XIV. asrln sonuna kadar yetiqtirdi$i bu Budist 6lim ae fihiplefinin isimleri bir bir zikretmiq ve bizlere gok onemli fikirler vermiqtir. Ondan ti$rendi$imize gore; Tata Tonga, Tolagr, Ordu Tekin, il Timur, Calundag Qrday Sah, Srving Kaya, Moyon Yanggi, Anngor Tekin. Kahm Kayrgr, Singku Seli Tutung, Kara inang, Mangu Tekin, Yollrn Timur, Bilge Timur, Kut Durmug il Buga, Alyon Timur, Asr$ Tutung, Moyon Bota ve daha bir qoklarr Ttirk asrlh bu Budist rAhip ve Alimlerinin onemli simdlan arusrndudrrl3t.

Di$er taraftan Uygurlar arasrnda islim dini yayrldrktan Bal* ve Hoten gibi Uygur gehirlerinde bir qok cAmi ve medrese yaprlmrg ve buralardan birqok Tiirk-islim 6limi yetiqmiqtirki onlarrn isimleri ve eserleri bu kitabrn asrl konusu drqrndadrr. Bu bakrmdan bu de$erli Tarihginin; bu uzun asrrlar boyunca Uygur yurtlarrnda yetigmiq Ttirk-isldm Alimleri, bundan da ote Uygurlar arasrndaki bu bag dondi.iriicii lslAmi geligmeler "Hayrrl" llygur isl6m destanmdan hig bahsetmemig olmasr ve hele hele, Uygurlarr bir "Budist Deulet" olarak gostermeye gahgmasr dikkatimizi qekmektedir. sonra Kogu, Beg

Ne varki bu can srkrcr durum difer Uygur siyAsi tarihgileri iqin de gegerlidir. Uygutlar zte Uygur Ka{anlannnbu 131 GeniS bilgi igin bkz. Emin, Abdig0kur, M., Garbi Yurt Tagktmtr Sanatr, Urumgi, 1998, s.48, Krg. Abdurrahman, V., Tiirkler; a.g.mak., ll, s.246.

TURFAN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA ISLAMiYET

.

23I

iizel zaliyetine takrhp kalan ve isldmi geliqmelere pek fazla bir ilgi g
Ttirk dtinyasr ve bu geniq iklimlerde yaEayan Ttirk boylan, Uygurlarda dahil X. ve XI. asrrlarda qoktan lslim dinini kabul etmiq bulunuyorlardr. Asrl bundan sonradrrki islAmiyet Ttirk yurtlannda bir btiytik kiiltiir ve medeniyet haline gelmiqtir. Qok daha rinceleri miisliiman olan llygurlarda di$er TrJrrk boylarr gibi bu briyiik islim krilttir ve medeniyetinin en biiyiik mimarla rr olmuqlardrr.

Ne ilgingtirki Budizmden baqr d
Kara Hanlrlann yrkimasr ve Mo{ollann bir firtrna gibi ortaya qtkmalan onlara; islAm dininden bu bir asrrdan fazlabir zamandan beri birikmig olan o bitmez intikamlarrnr alma yolunda gok briyrik rimidler vermigtir. Bilindi$i gibi, Kara Hanhlardatr sonra iq-Asyada bir zamanlar Giik-Tiirk akrncrlarmrn at kogturduklan uqsuz bucaksz Asya bozkrlarda yeni bir sarsrntr, yeni bir hareket olmug, Orta Asya bir kere 132 Esin, E,, a.g.e., s. 175.

232

.

ZEKERiYA KITAP(t

daha ve biitiin hrrgrnh$r ile aya$a kalkmrg ve bundan rincekilerden qok daha gtir bir sada ile butiin insanh$a "Merhaba!" demigtir. Bunlar Cihangir Asya ordularlnln yeni Bagbu{u Cengiz Han ve onun gahsrnda devlet kuran kavimler olarak ortaya grkan "Tiirk Mofiol Boylart" idi. Bunlarrn Ttirklerle kan ba$larr ve yakrn akrabahklarr vardr. Cengiz Han ve onu takib edenMo$ol Hanlan doneminde Beg Bahk, Hoten gibi miislnman Uygur gehirlerinde islAm

dini ve miisltimanlann aleyhine yan rnilitan Budist rahipleri ve llygur idikutlannra tahriki ile biiyi.ik bir zuldm kampanyasl ve cehennemi bir hayat baqlamqtrr. igte br4ndan sonraki sayfalarda Cengiz Han ve Modollar dcineminde islAmrn toptan oniinti kesmek iqin girigilen ve daha sonra l,rir facia hAline gelen bu zultim hareketleri tizerinde durulacak ve boylece bu onemli konunun yeni ve gok daha ilginq bir yoni.i aqrklanmrg olacaktrr.

il[ MOCOTLAR DEVRi

Uygur idikutlannrn islAma Boyun E$mesi

Mo{ollar'm Tarih Sahnesine Qtk6t; Gerqekte koyu bir Budist olan Uygur Hanlarmm, islAm dini ile olan bu inatlaqrnalan Knra Hanlilar'rn yrkrlmasr ve Mofiollat'n tarih sahnesine qrkmalanna kadar, hemde britiin hrrgrnhklan ile devam etmiEtir. Evet, btiyrik stepler fatihi Cengiz Han'rn gahsmda tarih sahnesine qrkan ve insanhsa "Merhaba!" diyen Mo{ollar; ktsa zamanda eski hilAfet tilkelerini de iqine alan qok genig bir diinya imparatorluSu kurmuglar ve boylece insanhk tarihinde bir "Tiirk-Mo{ot Deari"nin baglamasma sebeb olmuglardrr. Bu bag d
iltgkiteri;

Bu srralarda Uygurlann baqrnda idikut Burgakl33 bir di$er ifAde ;le idikut Burgak Art Tekin bulunuyord.r134. Borgak Art Tekin, btiyik Mo$ol tarihgisi Ci,iveyni'nin qok daha 133 Ctiveyni, I, s. 1 10. 134 Ogel, 8., Sino-Turcica, Taipei, 1964, s. 10.

234

.

ZEKERiYA Ki'I'APCI

TURFAN UYGUR TURK BOYI,ARI ARASINDA iSI,AMiYET

aynnhh bir gekilde agrkladr$r gibi, Cengiz Han'rn elgisini hiisntiniyetle kabul etmiq ve qok btiyiik bir memnuniyetle Cengiz Han'a katrldrf,rnr bildirmigtir (1209)135. Briylece Turfan Uygurlarr hiqbir kan dcikmeden ve dostane bir qekilde Mo$ollara katrlmrq oluyordu. Artrk bundan bciyle Qarki Ttirkistan Uygur devleti, her ne kadar idikutlar gorevinde kalsalar bile, Cengiz Hanr temsilen atanan Mo$ol valileri ta-

adamr ile birlikte kendilerini Cengiz Han'a arzetmigler ve hizmete hazrr olduklannr bildirmiqlerdir. Stepler Fatihi, bu biiyiik devlet adamrnr takdir etmiq, ona, altrn damganrn kendi adrna kullanma yetkisini vermig ayrrca onu, o$ullarr ve beylerine Ttirk Uygur alfAbisini orf, Adet ve tcirelerini
rafindan idare edilecekti. Ne varki Art-Teki'nin bu yeni inisiyatifi, bundan sonraki sayfalarda, gok daha ayrmhh bir qekilde iizerinde durulaca$r gibi, hem llygu, idikutlan, hemde Uygur yurtlarrnda bir tra-

Mi o fi o I I aq

jedi haline gelmig olanisthm dinininde belirli citgiide hayrrna olacaktrr.

d

ak

i i s I 6m

Re

ali

t e s i;

Uygur yurtlanndaki varhk miicddelesi, bir diger ifdde ile idikutlann Allahrn nurunu btittin gayretleri ile sondi.irme qabalan, en hrrqrn bir qekilde devam etmiqtir" Bu kotti geligmelerde
Budist ruhiplei ve onlann, Uygur ldikutlannr her hAl-i.i kArda islAm dinini ve miisli.iman cemaat aleyhine tahrik ettikleri, btiyi.ik olqtide etkili olmuqtur.

Fakat bizim burada asrl tizerinde durmak istedi$imiz bir kimse daha vardrr. O da, biiytik Uygur devlet adamr ve Uygur

135 Cuveyni, l, s. 1 10-1.1 1 , Erkin, Emet, Trirkler, Kara Hanhlar ve Uygurlar, lV, s. 473, Kafesogtu, i., Tiirkter, iR, Xtytt, s. tes. 136 Cuveyni, I, s. 110-11't, Kafesoltu, i., in, Xil/tt, s. tag.

lly gur Yurtl ann

Ne varki, $arki Ti.irkistan Uygurlarr, biitiiniiyle MoSollara katrldrktan sonra da, Uygur idikutlart ile islim dininin

Art Tekin'in bu beyanr sAdece sozde de kalmamrqtrr. O; daha sonra kendisi, maiyyet erkanr ve ordusu ile birlikte Cengie Han'a katrlmrq, Cengiz Han'rn ordularr ile birlikte savaEmrq ve bu savaqlarda gosterdi$i tistiin kahramanhklan ile Mo$ol Hanlannm dikkatini qekmiq ve Cengiz Han'm qok tisttin takdirlerini kazanmrgtr. O kadarki Cengiz Hary bu baganlanndan dolayr Burcak Art Tekin'e gok krymetli hediyeler vermekle kalmamrq ve kendi oz krzt Altun Bike'yi bu Uygur idikutu ile niEanlamrgtrr (1211)136.

"Kadanltk Miihriinii" tagryan Tata Tongadrr. idikut Burcak Art Tekin'in bu gekilde fiili hAkimiyetleri sona erdikten sonra igte bu meghur devlet adamr, bir manada "Krat N6ibi', Tata Tonga, o$ullan ve di$er bir gok ileri seviyedeki Uygur devlet

. 23.5

Bilindi$i gibi Karu Hanlilar zamanrnda, bir devlet dini hAline gelen islilmiyet, zorlu bir Budist olan Uygur idikut ve l

137 Emet, Erkin, T0rkler, (a.g.mk.), lV, s.473, Shiao, Liu Zihi, Uygur Tarihi, Pekin, 1988, s.501,6ge1,8., a.g.e., s.25, Kafesoglu, 1., iR, Xlill, s. 183, Tata Tunga'dan sonrada Mo$ol Hanedan Ailesinin T0rklegtirilmesi ve Uygur alf6besinin d$retilmesine devam edilmigtir. Bu b0y0k hizmette g6rev alanlar arasrnda; Karayagag, Bayruk Mih, Yolun Timur ve Sucis Sibyan da bulunmaktadrr.

,flf

236

.

ZEKERiyA Kit'APqI

aristokratlannrn drqrnda br,iyrik bir bagan elde etmig, bagta KoEu, Beg BaI* ae l{aten olmak iizere buralarda yaqayan Uygurlar btiyrik qo$unlukla rnrishiman olmuglardrr. tsu qehirlerde briyrik mrisltiman cemaatler olugmuq, bir qok cami ve mescidler yaprlmrq, qok briyi.ik medreseler aqilmq, her tarafta tekbir ve ezan sesleri ytikselmeye baglamrgtr. iqte MoSollar'rn tarih sahnesine qrktrklarr ve bir futrna gibi islAm diihyasuu kasrp kavurd.u$u srrala rd,a istdm dininin bu zorlu Budist Uygur idikutlarr ve yan militan Budist rahiplerine karqr "aar olma" mricadelesi biittin qiddetiyle devam ediyordu.

Uygur Yurtlarrnm, Tiirk Mo{oI tmparatorlu{una katrlmasr, Cengiz Han'rn koyu gnlgesinin Uygur yurtlarma dtiqmesi ve qartlann briyiik olgiide isldm dininin aleyhine geligmesi, isldttr dini ile Budizm arasrndaki bu sert miicddeleyi trrmandrrmrq, ristelik daha canh ve kanh bir hAle getirmiqtir.

Zira, Modollann ilk devirlerde Trirk islAm duinyasrnda estirdikleri kasrrga ve islim medeniyetine indirdikleri aSrr darbeler, Hrristiyanlara oldu$u kadar, z.ayfi irddeli Uygur idikutlan ve yan militan Budist rahiplerine de gok bnytik iimiF ler vermiq ve buralard.aki islAmiyeti kciktinden silmek gibi iitopik bir hayAle sevketmigtir. igte bundan sonraki sayfalarda gok daha aynntrh bir qekilde rizerinde durulaca$r gibi Uygur mtisliimanlarrnrn Hoten oe Beg-Bahkfa baglanna gelen dehqetengiz facialann altrnda yatan asrl gerqek budur. Navman Komutant Kiigliik'iin Aya{a Kalkmast; Gerqekte Hoten faciast., Mofollar devrinde; Uygur yurtIarrnda istdm - Budiztn hAkirniyet rniicadelesinin Trirk-isl6m tarihine geqmiq ve dinler tarihinde bir egi ve benzeri olmryan

.TLJRFAN

LIYGTIR

]URK BoYI,ARI AITASINDA

isl-,Auiyrr.

2,Iz

en biiytik dini facialardan biridir. Bu sAyede yan militan Bu-

dist rahipleri; Kiigliik adrnda asi bir Nayman zorbasr vasttasryla isldm dini ve mtishiman Uygur toplumundan belkide, iki asrrdrr birikmiq ve bir volkan gibi pathyacak bir hdle gelmiq kin, nefret, "Hayrr!" intikamlannr almrglar, Hoten ae Beg Bahk gibi Uygur gehirlerinde gok biiytik bir terorizm estirmigler boylece buralardaki miisltiman cemaate en btiyuk darbeyi vurmuglardrr. E$er Allah (c.c.) onlarrn nefeslerini tiiketmemiq olsaydr, Uyguristan ebedi bir karanhklar iilkesi haline gelmiq olacaktr.

Bilindi$i gibiHoten gijgliKaru Hanh Hakam Yusuf Kadr Han tarafindan ikinci defa fethedilmig ve buralarda gerqekleqtirilen islAmi tebli$ ve irgad faaliyetleri sonucu Hoten qehri, bir islAm merkezi olmuqtur (1025). Bu ctimleden olmak tizere buralarda daha sonraki yrllarda bir gok cami, mescid, kentansaraylar yaprlmrq, medreseler agrlmrq, dolaysryla Hoten, bir din ae kiiltiir merkezi hAline gelmiqtir.

Ne varki Nayman asrlh ve fakat iyi bir komutan olan Kiigliik, Cengiz Han'rn hrgmrndan kaqarak Karahitaylarrn "Bagbu{una" yani Giir Han'a sr$rnmrg ve onun yanrnda guzel

bir itibar saSlamrqtr. Daha sonra bu tAc ve taht dtiqkiinii zelil kimse, yeni efendisinin makamrna gciz koyarak qevresinde topladr$r yan qapulcu kimselerle isyan etmiq Kaggar ve civarr esas merkez olmak r.izere kendisini "Giir Han - Hanlar Hanr" ilAn etmigtir (1213)138. Asrl bundan sonradrrki Kaggarda mrisliimanlar iEin cehennemi bir hayat da baglamrg oluyordu. Zira bu Nayman zorbasr zorlu bir islAm dtiqmanr idi. Bu bakrmdan Kaggan ele gegirince O; Ciiveyni'nin de dedi$i gibi;

"Kendisi Hristiyanlr{t brakrp Budist oldu. O gehir hal138 Bugra, M.E., a.g.e., s.250.

238 . ZEKERIYA KiT'APCI

kmr Hanefi mezhebinden Ekanp, sap* Budizm inanana sokmaya, hidfryet nurlarrntn aydmh$mdan uzaklaghnp, kiifiir ae karanhdm oahgetine gekmeye galqh. iste{inin yerine gelmedi{ini giiriince zora bag ourdu. Bunun iizefine garesiz kalan halk, Budistlerin elbise oe gapkalannt giymeye onlann gekil ve kryafetleri ile gezip dolagmaya mecbur oldu. Namaz oe ezan sesleri kayboldu, tekbir oe dua seslei kesildi,73g.

T'I.'RFAN UYCUR l'URK BOYLARI ARASINDA iSLAMIYET

.

239

Kaggarda yaprlan zultimler belki qok daha insafsrz bir qekilde

burada da ceryan etmigtir. Bu i$reng olaylan dile getiren Clieyni griyle demektedir;

a

"O Hoten halkmt, Hz. Muhammed'in dininden diinmeye zorladt. Htristiyanhfq Budistlifi ya da, Httayilerin dinini ($amanist) segmelerini istedi, Hotenliler bagka se-

Asrl Biiyiik Hoten Faciast;

qenekleri olmadr{t igin garcsiz Httayilerin dinine ($amanist) girdiler. Bundan sonrfl miiezzinlerin ezanq iman edenlerin diiasr kesildi. Medreqelerin kapilanna kilit aurulup yrkilmaya

Fakat onun asrl gcizti Hotende idi. Burasrnr ele geqirmek

brakildt"l{l.

ve kendi hanh$rnrn merkezi yapmak istiyordu. Onun igin emrindeki gapulcu zorbalarla Hoten'e yiiriimiiq ve bu gtizel qehri tam bir facia ile ele geqirmigtir. Bu ctimleden olmak izere Kiigliik, gehrin mtisliiman beyi Krhng Hanr qehid ettiii gibi, m0sltiman Ho-ten halkr.nrn briyiik bir krsmrnr krhnqtan geqirmiEtir (1214)140. Ne varki tarihlere "Hoten Facias/' olarak geqen ve miisliiman Uygurlara en zor, en dehgetli ve en acr giinleri yaEatan asrl faciada bundan sonra baglamrq oluyordu. Gergekte, asrl manada neye inanaca$r ve hangi dinin mensubu olacafrrna bir ttirli.i karar veremeyen,
$ehit Halktnm Bir Meydanda Toplahlman; Fakat miishiman Uygurlar buna gok qiddetli

bir qekilde direniyorlardr. Buna sebebte Hotenin, o devirlerde gerqektende bir isldm gehri olmasr ve burada bir qok isldm Aliminin bulunmasr idi. Bu bakrmdan bu azrh zorba islAm di.igmanr, bununla da yetinmemiqtir. Her tarafta tellallar gaSrtarak qehirdeki biitiin insanlarr ve bu arada Budist, Htristiyan oe Miisliimsn ilimletinin de toplanmalarlnl emretmiqtir.

manist, bir ara Hristiyan, sonrada Budist olan Ktigliik'tin hig mtinAkaga gotiirmeyen bir yonii vardr. O da giiphesiz onun, kendi devrinde bir egi ve benzeri az bulunan bir islAm dtiqmanr olmasr idi. Bu bakrmdan Naymanh Zorba; Hoteni ele geqirince, mtisliiman Uygurlara, Budist rahiplerinin de aqrrr krEkrrtmalan ile, tahminlerin otesinde aErr zultim yapmlE ve mtisltimanlara senelerce cehennemi bir hayat yagatmrgtrr.

Qehir meydanrnda toplananlartn saylsr, tiq bin kiqiden fazla idi. Ona gore islfrm frlimteri ile Budist ruhipleri onun huzurunda ve halkrn rjni.inde kendi dininin do$rulu$unu tartrqacak ve hakh tarafin dini btitiin insanlar tarafrndan kabul edilecekti. Bundan maksat bu g
139 Cuveyni, l, s. 128. 140 Bulra, M.E., a.g.e,, s. 250, Grousset, R., a.g.e., s. 230

141 Cuveyni, l, s. 124

24O

.

ZEKERIYA KITAP(I

TURFAN I IYGI.JR'I'URK BOYLARI ARASINDA iSI,AMIYET

"-Benhnle, dinler ae iilkeler hakknda tartrymaya girebilecek, siiziinii benden qekinmeden siiyliyebilecek, iifkemden ae cezalandrmarndan korkmryacak biri aarsa hemen ortay a grksm! "I42.

Kiiqliik koyu islAm dtigmanr ve hele hele boyle tehdit dolu konugmalarr ile orda buh.rnan miisliimanlarr bir kere daha yrldrrdrSr igin huzuruna hiq bir islAm Alimi qrkmryacak, bciylece Budist rahiplerin goriigleri hakhhk kazanacak ve dolaysryla Hotende, Budizm resmi bir din olarak ilAn edilecekti.

Ne varki olaylar bu cAni zorbanrn bekledi$i doSrultuda geliqmemiqtir. O toplumda mtisltimanlan temsil etmek iizere ak yiizlu, ak sakalh, nur bakrgh, heybetli islAm Alimi, imam Alaii'd-Din Muhammed el-Hoteni de bulunuyordu. Bu zat cine qrkmrq, ytlriiyen bir kaya pargasr gibi heybetle gelerek vakur bir qekilde Kiiglii$iin huzurunda ve di$er Budist rahiplerinin kargrsrndaki yerini almrgtr. imam AlLuitdin el-Hoteni'nin idam Edilmesi;

NihAyet dinler arasr tartrqma baqladr. Soz suasr bnynk imam'a geldi$inde O; islAmrn imani, insani ve ilmi hakikatlerini ciylesine tatmin edici bir qekilde agrkhyorduki ne Budist rahipler ne de Kiigliik igin soyliyecek tek bir soz kalmamqtr. Oyleki nefret ve ofkesinden bin bir derecede, patlryacak bir hAle gelen CAni Zorba, hdlA yalan yanhq scizlerinde rsrar ediyor ve dehget dolu bakrqlarr ile btynk imamr sus-

turmaya gahqryordu. Bundan daha da celAllenen Biiyiik imam, bir arslan gibi kikremiq ve qciyle demiqtir:

"-Ey din diigmam melun Kiigliik! A{zmt toprak doldursun"

.

24I

IJu sadece Budist rahiplere degil, Kiiqliik iginde bir meydan okuma, bir hezimetti. Oyle ya; Hotende, Budizmin resmi bir din oldugunu ilAn etmek iqin koca bir qehir halkrnr oraya

toplayanlar, mtislriman imamrn karqsmda qimdi rezil bir duruma dtiqmtiElerdi. Kiigliik, bu hezimeti sineye qekecek bir adam de$ildi. O; qevresindeki cAnilere, imamt yakalayrp bir odaya hapsetmelerini lslamdan dcinene ve Budist orana kadar her trirhi eza, cefA ve iqkence yapmalannr sriylemiqtir. Btiyiik imam igin asrl kritri gtinler bundan sonra baghyordrr. Ona, zincirlere vuruldu$u ve kapah kaldr$r bu hiic_ rede giinlerce igkence edilmiq, sopalar atrlmrE, ag, susuz ve qrplak brrakrlrnrqtr. O her defasrnda, Bilili Habegi gibi ,,Rab_ bim Allahdrrl" demig ve bundan baqka hiq bir qey soy_ lememiqtir. imamrn bu salAbet-i diniyesi karqrsrnda qrlg*u dcinen ve hiddetinden nerede ise kenclini parqalayacak bir hale gelen bu cAni zorba, daha fazla dayanamamrqtrr. O; imam Efendi'nin kendi yaptrrdrfr ve ders okuttu$u med.resenin ka_ prsrna bir clar a$acr kurdurmuQ ve biiyrik imamrn derhal orada asrlmasrnt emretmiqtir MAmAfih, Ciiveyni'den ofrendi$imize gcire, imam Alau'd-Din Muhammed el-Hoteni, bundan hig korkmamrq, son anrnda bile oliime meydan okumug ve gevresinde ken_ disini dehqet dolu bakrglarla seyredenlere son bir nasihat ola-

rak qciyle demigtir;

"Bu diinyada size verilecek cezalar yiiziinden dininizi bu rakrp ta kendinizi ilelebed karaca{rnrz cehennem azabma attnayuttz. Eberli bir geye, gegici bir geyi tercih etmek gok hiiyiik bit kayry olw. Kiigiik gocuklann bir neai oyuncafir olan bu diinyanm rahat ve huzurunu, iiteki diinyanm rahat oe htrzuruna eg tutanlar elbette aldanrr,,'143.

142 C0veyni, l, s. 128. 143 C0veyni. I, s. 130.

242

.

,IURFAN

ZEKERIYA KITAPqI

Bundan sonra ,Ffoferr'de tam bir dini teror hAkim olmugtu ve bu teror britiin qiddetiyle tam dcirt yrl devam etrnigtir. Bu srire zarfinda mtisltiman Uygurlar'rn gof,u qehid olmug, bir o kadan qehri terketmig ve Hoten Adeta harabe bir gehir hAline gelmiqtir144. Brrnlur; di$er taraftan Cengiz ve haleflerini kendileri iqin yegAne kurtarrcrlar olarak goren Hoten Uygurlanntn yarr militan Budist rahipleri ve Kiigliik'nn bu a$rr zulmu kargrcmda ne kadar qaresiz kaldrklannr gcistermektedir.

Ne varki bu feci olaylar Cengiz Han'a ulaqtr$r zaman Stepler Fatihi clerhal harekete gegmiq ve en seqkin komutanlarrndan biri olan Qete Noyan'r bu zalim zorbanrn pegine takmrgtrr. Artrk qok geqmeden bu islAm dr.igmanmm kafasr Cengiz Han'rn huzumnda bulunuyord..r145. Mogollu. Hoten'e tekrar hdkim olduktan sonra; T'ekbir ezan oe namflzt serbest btrakmrglar, herkesin kendi dininin ae Adetlerinin gereklefini serbestqe yapabileceklerini il6n etmiger ae gehirde 46 t ell dllar g adrtmt gt ardr, "I . MAmdfih Mo$ollar, Kaggan ele gegirdikten sonra da aynr geyleri yapmqlar, Kiigltik'un koydu$rr btitiin dini yasaklan kaldrrmrqlar, $ehir halkrnr ezan, namaz gibi dini vecibelerini yerine getirme cle btitriniiyle serbest brrakmrqlardrr. Bu bakrmdan bu giizel geliqmelerden baqr goklere de$ercesine gurur duyan btiytik MoSol tarihcisi Ciiveyni, qtiphesiz biraz da efendilerine yaranmak iqin gciyle diyecektir;

144 Bugra, M.E., s. 251. 145 Esin, E., Turlan md., iR, Xll/ll, s. 117, Ogel, 8., a.g.e., s. 14-27. 146 Cuveyni, I, s. 125.

.

243

metinden bir rahmet ae Allahm feyizlerinden bir feyiz olarak

Hotendeki Dini Tertir;

"Biz o kaomin (Mo$ollar) oarltitnt, Tannnur

UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA ISLANAiYET

rah-

gi;riiyoruz"l47

.

Bahktaki Miisliiman llygur Katliamt; Gerek Budizm ve gerekse koyu bir Budist olan llygur idikutlanntn islAm dininden asrrlardrr birikmiq olan intikamlarmr en a$rr bir qekilde almak igin gosterdikleri bu yrkrcr faaliyet ve tertipler, Mo$ollar zamanrnda ve daha sonraki devirlerde de britiin acrh$r ile devam etmigtir. Bunun en bedbaht orneSi ise; Miinke Ka$an zamanrnda (1251-1,259) BeE Bal*taki btitiin mtisltimanlarrn, bir Cuma giinii ve bir anda katledilmes i igin lly gur i dikutu S alm dl nrn hem de bir Mo$ol devlet adamr ile mi.igtereken hAince bir suikasd planr hazrrlamasr ve bunu biitrin vahgeti ile uygulamaya koymasrdu Beg

02s2)148.

Bu olayrn, Beg-Bal* ve di$er gehirlerde islAm dini ve miisliiman Uygur varh$rnrn durumunu aydrnlatmasl, ayrrca Mo$ollar'n addleti ve di$er dinlere karqr ne kadar objektif davrandrklarrnr ortaya koymasr bakrmmdan bize gore gok ayrr ve cinemli bir yoni vardrr-. Biz bu yiiz krzartrcr olayr da diSer bir gok olaylar gibi, hemde en genig bir qekilde yine Ciiveyni'den ogrenmig bulunuyoruz. $oyleki;

Aslmda, Uygur kokenli, koyu bir Budist, zorlu bir islAm diigmanr, aynt zamanda Cengiz devletinde, devlet yazrgmalarrnr idAre edecek kadar cinemli bir mevkiye gelen ve devlet iqlerinde hatrn sayrlrr bir kimse olan Bala Bitikgi, llygur idlkutu Sahndr ile gonigmek ve bazr meseleleri halIetmek iqin Beg Bahk'a gonderilmiqti. Fakat onun asrl maksadr Ciiveyni'den o$rendigimize gcire "Beg-Bahk ae Qeo147 C0veyni, l, s. 125. 148 Esin., E., a.g.md.,

il.,

Xtt/il, s. t rZ

24"I

.

IUR}TAN IJYGTJR T'URK BOYLARI ARASINDA TSLAMiYET ZEKERIYA KiTAPqI

"Ne yapacaksantz bir an iince yapmrz! eiinkii yabnz iig

resinde bulunan biitiitr Uygur miisliimanlanm iildiirmek, mallannt yafimalamak ae Eocuklannt esir etmekti'|49.

giin iimriiniiz kaldt. Bundan sonta hepiniz ktlmqtfln qirileceksin;4 "151.

Gergekte Bala Bitikgi, bu k6tti niyetinde srnrr tanrmayan

himan Mo$oI valisi Emir Seyfii'd_Din,e gelmiqler olup_ bitenleri bir bir ve en ince ayrmtilanna kadar anlatarak kendilerini korumasrnr istemiqlerdir.

kasd planrna g
Emir Seyfii'd-Din bunun izerine, d.uruma derhal el koy_ muq ve Tekmig'i huzuruna qa$rrarak meseleyi ondan ,or*,rg o da; llygur idikutu ve adamlannrn bu korkunq katli_Am pla_ runr bildi$i ve duyduf,u kadarr ile ve tam bir dririistliikle an-

mutanlanndan Bilge Kuti, Bulmug Buka, Sakun ve idkag; Beg-Bal* miisliimanlarlnln, Cuma nanazrnl krlmak uzere gehrin en bi.iyiik camiinde toplandrklarr bir srada, emrindeki birliklerle camiyi kuqatacaklar ve miisliimanlann hepsirri krlmqtan geqireceklerdi. Bunun igi gehrin drgrnda 50.000 kiqilik bir askeri karargahta kurulmugtu. tlygur idiktrtu Salmdunn Bagma Gelenler; Bu sr.ralarda Beg Bahk'a Mo$ollann temsilcisi olarak Hazemli bir Turk ve Mahmud Yalvag'rn o$lu, aynr zamanda gayretli bir miishiman olan ve Qin hududuna kadar btitrin Uygur rilkelerinin idAresi kendisine verilmig olan Mesut Bey namrna/ yine gn-glii bir miisltiman Tiirk, Emir Seyfeddin ba-

latmrqtrr. Bundan Tekmig,in miisliimanlara qok btiytik bir sempati cluydu$u anlagrlmaktadrr. Mi.isliiman Vali, duy_ duklarrndan Adeta donup kalmrgtr. O hemen Uvgu, ii;_ kutu'nu huzuruna getirtmiq ve bu meEum katl_i Am planr hakkrnda britiin bildiklerini anlatmasrnr istemigtir Bu bir bakrma llygu, idikutu ve qevresinin tamamryle boynunun vurulmasr idi. Bu bakrmdan tlygur idikutu, bu su-i kasd planrnr britiiniiyle inkar etmiE ve kendisinin bu iqle en ufak bir ilgisinin olmadr$rnr soylemigtir. Di$er uygur ileri gelenleri ve katl-i dmr asrl gergekleqtirecek oLnla i iu, ug* birli$i etmigcesine bunu yalanhyor ve idikutu korrrmaya iu_ hgryorlardr. Hatta o, Tekmig'le yiizlegtirilmesine raim;" ;_ qunu bir tiirlti itiraf etmemigtir. Bu iqin tistesinden ancak Miinke Han gelebilirdi. Ciiveyni'nin bu konuda verdiSi aynnhlar bir yana, Mtinke I{an'rn huzuruna grkmak ve sueunu itiraf etmekten koge

kryordu (1252)150. Fakat, bu suada higte beklenmedik bazr geliqmeler olmuq ve bu katl-i Am planr bitiin aynntrlarr ile aqr$a qrkmrqtrr. Buna

Tekmig idi. Zfua; katl-iAmrn onde komutanlanndan biri olan Bilge Kutinin yakrn subaylanndan biri olan TekmiE, qehirde a$lz kavgasr yaptr$r bir mi.isliimana daha fazla dasebebte

yanamamrE ve goyle grkrgmrqtrr; t.l

OSg.

ge-

Bu haber orada toplanan Uygur mtisliiman garqr esnafr arasrnda bomba gibi patlamrqtr. Mrishiman halk biiyrik bir gaqkrnlrk iqinde derhal, o srralarda Beg Baltk,tabulunan mtis-

bir kimse idi. llygur idlkutu Salmtu ile goriigmiiq, bu habis emellerini ona anlatrnrE ve onu kendi safrna qekmeyi bagarmrgtrr. O da; Beg Baltk'taki Uygur mtisltimanlarrnrn bir cuma giinii hemde bir kaq saat gibi krsa bir zamanda bi.ittiniiyle krhngtan geqirilmesi idi. Bunun iqin hazrrlanan su-i

149 Cuveyni, l, s. 115. 150 Barthold, Bigbalrk, iR, tt, s.

. 24.5

ir ;1

!t

fi

q

151 C0veyni, l,

s.113.

246.

TURFAN UYC;IJR.TIJRK BOYLARI ARASINDA ISLAMiYET

ZEKERiYA KITAPCI

"Bunlar Tatar sopalanm yedikten sonra iglerinde ne aarsa aqtla aurdular ae suglannr hepsi birden itiraf ettiler. Bunun iizerine durum, Hanlar Hanrna arzedildi. Gelen karar iizeine ldikut ae su7 arkadaglan tekrar Beg-Bal*'a gtitiiriildiiler.Ilgililer; onlartn miiminleri

dtdiirmeyi plnnlad*lan Cuma giinii miisliiman, Budist kim aatsa biiti.rn halh sahraya topladilar. Bu arada Hanlar Hanrntn fermanr okundu. Emir gerefince idikut'un bay auruldtt. Sug ortaklarrndan Bilge Kuti ile idkag'm uticniht ikiye bdliindii. Bu pekilde o bdtgeyi L5 z. ktitiitiik tohumlarmdan temizledile, " 712521

Miis liim an

; olaylardan sonra kargrmrza gok Btitun bu baq dondiinicii onemli bir soru grkmaktadrr. O da; Beg Bal*'taki mdsItimanlarm sonu demek olanbu korkung katl-i Am planrnr bir bahane ile aqrklayan ve onlarr qok btiyiik bir felAketin egi$inden kurtaran bu dirAyetli Uygur Komutant Tekmig'in sorunun ne oldufudur? O devrin Mo$ol tarihqisi Ciiveyni; onun qok srkrnttlt anlardan sonra miisliiman olduiunu ve "Yiice Allah'rn onu isl6m Eerefiyle gereflenilirdi{ini" kaydetmektedirl53. O Im

24?

Tekmiq'in en sonunda miisltiman olmasr, Uygur mrishimanlarrnr gok sevindirmiq ve mtishimanlar onu, Adeta hediye ya$muruna tutmuqlardrr. Tekmig'in bundan sonra, Beg-Bal*'ta, miisltiman cemaatrn daha da gtiqlenmesi, isldm dininin yayrlma ve geligmesinde qok bi.iyuk hizmetler ettiiinden hig kimsenin en ufak bir qi.iphesi olmamahdrr. Mofot iddrecileri oe lJygur Miisliimanlatt; Salrndr' n rn " Cengiz Y as al an " ndan kurtulmasr mtimkiin de$ildi. O, yaptr$rnrn cezasrnl bu qekilde odedikten sonra, onun yerine kardeqi Osiingiicti getirilmiq ve tJygur idikutu olmugturr)4. Oyle tahmin ediyoruzki yeni idikut bgiingiicii bundan sonra olaylarm yatrgmasr ve mtisliimanlarrn emniyet ve huzur iginde yagamalannda Eok briyi.ik hizmetleri olmugtur. Bu meyanda hemen gunu itiraf edelimki; brittin bunlar Mtisluman KaraHanh gAzilerinin Allahrn dinini ulu krlmak iqin yaptrklan gaza ve cihadlar, bu uSurda verilen kanlr mricddeleler ve hele hele, isldm dininin Hoten, Beg-Bahk ve Kogu gibi belli bagh Uygur gehirlerinde ve gogebe Uygurlar arasrnda yayrlmasr iqin yaptrklarr bu ciddi gayretlerin pek te boqa gitmediiini ortaya koymaktadrr. Evet, onla4rn bu bag dondiiricti bir gekilde yiiriittiikleri islAmi teblii ve irqad faaliyetleri sonucu isldm Dini; bi'jrt:drn Uygur qehirleri ve Uygurlar arasrnda qok ciddi ve guqlii bir varhk hAline gelmigtir. Ne acrdrrki islAmiyetin hayrrna olan biitrin bu geliqmelerin, bir av:ug "Budist Rdhip" ve onlarrn biiyiik olqride tesirleri altrnda kalan zayrf irAdeli Uygur idikutlanm ne hAle getirdi$i ve onlan nasrl da zrvanadan qrkardrirnr Hoten ve Beg Bal*'fa cereyan eden bu acr olaylar britrin vahqetiyle ortaya koymaktadrr.

bucak kaqan llygur tdikutu bir anda kendini, elleri demir zincirlerle baf,h olarak btiynk Mo$ol Ka$antnrn huzurunda bulmugtu. Uygur idikutu, bnyiik yargrq Mengeser Noyanrn baqkanh$rnda kurulan bir mahkemeye qrkarrlmrq ve sugunu btiti.iniiyle itiraf etmesi istenilmigtir. Ne varki kendisi ve yakrnlarrnrn bagrna neler gelece$inden korkan llygur idikutu suqunu qok a$rr igkenceler yapilmasma ra$men bir ttirlti itiraf etmiyordu. Bundan sonra ne olmuqtur? isterseniz bu sorunun cevabrnr Ciiveyni'den dinleyelim.

T ekmi g' in

.

a sr

152 Coveyni, I, s. 115. '153 Cuveyni, I, s. 1 15.

154 Ogel, 8., a.g.e., s. 14-27.

,] l

l

248 . ZEKEIIiYA KITAPqI

TURFAN UYCUR TURK BOYLARI ARASINDA ISLAMIYEI

Ttirk isl6m dtinyasrndaki Hrristiyanlat ve Uygur yurtlarrndaki Budist Rahipler; yukarda da ifAde edildigi gibi, MoSollarrn isldm drinyasrnda, hem de hig beklenmedik bir za-

manda estirdikleri gazab futrnalan onlart

gok

heyecanlandrrmrgtr. Onlar; bu Step l.'atihleri vasrtasryla islAm Dininden asrrlardrr birikmig olan intikamlannr, bir kin ve ofke hilinde hern de qok acr bir gekilde alacaklarmr hayal eder olmuElardr.

Ne varki; Mo$ollann; isl6m dini, Hristiyanhk ve Miiseoilik gibi 'ildhi dinlere" saygrh olmalan, onlarrn din adamlannr her ttirlti vergiden muaf tutmalarr, ayrr'ca her tiirlti din ve onlann mensuplarrna son derece toleransh davranmalan, adaletle hareket etmeleri, llygur idikutlan ve Budistlerden islAm dini ve mtisltimanlara karqr gelebilecek her tiirlii tehlikeye kargr her zaman koruyucu bir kalkan olmugtur.

Biitiin bunlar, lJygur idikutlqrmrn miishiman Uygurlar hakkrnda hiqte iyi niyet beslemediklerini ortaya koymaktadrr. Bu miinAsebetlerinin di$er ticiri yonrinii yansrtan ve dinde

zulme kadar varan uygulamalanda vardrr. Bu ciimleden olmak i.izere meselA; bu devirlere aid llygur idikutlan ile Tirkistanh mrisltiman tAcirler arasnda cereyan eden bu kabil olaylar hakkrnda bazr anekdotlar kaydedilmigtir. Daha ziyade

konunun folklorik ycintinti yansrtan bu anekdotlarda bile Mo{oI Ka{anlannrr, mtisliiman tAcirleri nasrl himiye ettikleri ve haklarmr nasrl koruduklan, ciyle giizel bir qekilde vurgulanmrgtrrki bu dikkat qekici bir durumdur. Nitekim bunlardan birini Ciiveyni bize qu gekilde nakletmektedir; "Bir niisliintan thcir bir Llygur Berlinden d6rt

kese akge borg

al-

249

ttttptt. Adam boruuur iideveruedi. Bu dela Llygur Beyi adamr yakalayry orxu;

"-Ya, Muhammedin dininde diiniip Budist olursun, ya da yiiz sopa yersin, ikisinden birini tercih et" dedi. Bu durum karprsmda telfrpa kapilan niisliiman tdcir alacakldan giin miihlet istedi ae do{ruca Mo{ol Kajanmm sarayma gitti. Adam, Kafanm dikkatfui gekmek igin bir de{nek alfu ue ucuna bevaz iig

bir bez ba{Ityarak sallandrmaya baplafu. Kn{an adamr gi)riince hemen yaruna gaflrtfi ue derdini sordu. Durunu ii{renince o derlnl Uygur Beyininhuzunma getirilmesini enretti. Onun miislilman tkcire yapt$t bu teklifi, 7ok a{r bir sug sayfu. Dahn sonra Urlgur Beyinin knnsnu oe ettini bu miislilman tkcire uermesini, aynca ona gar1xnm ortasmda yiiz de$nek uurmalannt emretti. Kendisi de bu miisliiman tkcire yiiz kere akge ihsanda bu-

hmdu"]ss.

Htzr

Uygur Beyi'nin Tiiccar Bir Miislilman Zotlamastl

.

idikuttan Kargrnnda; Fakat britrin bu dalgalanma ve qalkalanmalara ra$men islAm dininin Dof,u Ttirkistanda yayrlmasr nisbeten daha aSrr oluyordu. Qrinkri oralarda islAm dininin yayrlmasna Budist llygurlm ae llygur idikuttan hAld qok btiyuk bir engel teqkil ediyorlardr. W. Barthold'unda dedi$i gibi mrishiman memleketlerinin Kuga gehri doSusundaki hududu, Mof,ol imparatorlu$unun kuruldu$u zamanda da yine, Kaggarh Mahmud zamanrndaki yerinde, yani Kuga gehrinin do$usunda Hocn Han ve tlygur

idi155. Gerqekte koyu bir Budist olan Lhlgur idikutlannrn islAm dinine karqr manastz ve inatqr tavrrlan, Cengiz Moiollannm merkezi Orta-Asya'da, Buhara ae Semerkant'da dahil, Ttirk 155 Cuveyni, l, s. 246. 156 Barthold, W., a.g.e., s. 179.

q 2.50

.

TTJRFAN LJYGUR TURK BOYI,ARI ARASINDA ISLAMiYET

ZEKERTYA KITAPCI

M
I

Turfan tJygur idlkuttuguna son vermiE ve islfrmiyet Wgurlann yegane dini olmugtur. Htzr Hoca Han'tn llVgu, idikutuna Son Darbesi; Mirza Haydar'rn XV. asrrda yazmrq oldu$u Tarih-i Regiili ve dif,er kaynaklardan oSrendi$imize gore; daha onceki miisliiman Kaggar Haru, k6,f.ft step Tiirklerinin hi.icumuna u$ramrE ve Eok miiqktil bir durumda kalmrgtr. igte onun boyle qok zor bir durumda oldu$unu haber alan Hrzrr Hoca Han, Kugadaki miisliiman Uygurlardan kurdu$u bir ordu ile derhal Kaggar Tii* Beyinin imdAdrna koqmuq ve kdfir Tiirkleri gok a$rr bir hezimete uiratmrgtrr. Onun bu baganlarrndan dolayr kendisine Mo$ollar tarafindan "Hanhk" unvanl ve-

rilmig ve daha sonra Dojrr Qa{atay Hanh{mtn bagrna getirilmigtir. Oysa bu sualarda Uygurlara; "Sulh ae dostluk taraftan olan oe cesur askerlere asla karyr koymryan bi kaoim giizil ile bakiltyordu"151. pu ilgingtirki Uygurlarda miisliiman olduktan sonra kendilerini isldm dininin ilAhi cezbesine kapttrmrqlar ve onlarda di$er Tnrk boylarr gibi yeni bir iman cog-

kusu ile kAfir Tiirklere kargr gaza ve cihad

1

etmeye

baglamrglardrr.

I

l

157 Barthold, W., Qafatay, iR, ttt, s. ZOZ. 158 Bugra, M.E., s.258,252. 159 Eb0'l-Gazi Bahadrr Han, Secere-i T0rk Uzerinde Sentaks Qahgmasr, Hzr. K. Karabork, (Basrlmamrg Doktora Tezi), Konya, 1995, s. 279. 160 Esin, E., a.g.mk., lA, XlUll, s. 118.

25

O bunlarla da yetinmemiq ve gclziinlf; llygur idikutlanna dikmiq ve uzun asrrlardrr Uygur yurtlarrnda kara bir cellAd ve korkunq bir heyulA gibi islAm dininin kargrsrna dikilip duran

Qa$atay Hanlarrnrn, Turfan Uygurlan ile olan siyasi mtinasebetleri ve bu topraklarda geqen kanh olaylar bu kitabrn konusu drgrndadrr. Ne varki bu Hanedan Ailesi Hanlanndan

Tarmagrin'in (1325-1334) mi.isltiman olmasr, Uygur yurtlarrnda islAni Dininin yayrlmasr igin yeni altrn yrllann baqlamasrna sebeb olmuqtur. EbO'l-GAzi Bahadur Han onun islAmlagtrrma hareketini bir kag ciimle ile ozetliyerek bizlere gu gtizel fikirleri vermekte ve goyle demektedir; "Tarmagrin Han oldu Tdki miisliiman oldu. Andan sonra biitiin Tiirkistan halh (Qafiatay ve Uygur Ulusu) ona uyarak hepsi miistiiman oldu"t'9. Ne ilginqtirki britiin bu hayrrh geligmelere ra$men koyu bir Budist ve aynr zamanda isldm driqmanr olan Uygur iitikutlannm islAma kargr bu akrl almaz hasmane tutumlarr Hrzrr Hoca Han'rn Kaggar Ham olrr.asrna kadar devam etmiqtir ( 1389-1 399) 60 . Bu Mii, Ahid G dzi; KaQgar Hanr olduktan sonra, cince o bcilgede huzur ve gtivenliii saSlamrg, yeni yeni bir qok rslAhatlar yapmrq viran gehirleri abAd krlmrg ve durum haliyle islAm dininin lehine olarak de$igmigtir.

.

iqte daha sonralarr Hrzrr Hoca Han olarak tarih sayfalarma gegecek olan bu gAzi mticAhid ve isldm kahramanr, miisliiman Uygurlardan hazrrlamrg oldu$u bir ordunun bagrna geqerek Turfan llygur idikutunun iizerine yi.irtimrigtiir. Artrk, bu islAm diigmanrnrn defterinin dtiriilmesi zamanl qoktan gelmiqti. 161 Barthold, W., a.g.e., s. 179.

252

.

ZEKERIYA KITAP(I

Beclbaht llygur idikutu ve askerleri, son bir qrrprnrgla bu Miichhid G6zf nin karqrsrna dikilmiqlerse cle, bu onlar iqin goktandrr hakettikleri oli.imden baqka hiqbir qey getilmemiqtir. Son Uygur idikutuda, bu feci qarprqmalar srrasrncla oldiirtilmiiq bulunuyord u (L397\I62. Haddizatrnda bu, Budizmin bir daha aya$a kalkmamak tizere belinin kurlmasr ve Uygurlar arasrndaki varh$rnr terketmesi idi. Hrzrr Hoca Han, hayatta oldu$u siirece Turfan Uygur brilgesine bir qok mtibArek dini gaza ve cihadlarda bulunmuq ve ycire halkrnr zorla d.aolsa isl6m dinini kabul etmeye mecbur etmigtir163. Artrk uzun asrrlardrr islAmi gevrelerden uzak ve Budizmin derin tesiri altrnda kalmrg Uygur halkrnrn hemen hepsi, islima grire bir hurafeden ibAret olan batrl inanglarmr brrakrp mtishiman olmuglardrr. B
muglardr155. 162 Bu$ra, M.E., s.289. 163 Geng, Shimin, T0rkler; Budist Uygur Edebiyatr, lll, s. 789 164 Abdurrahman, V., T0rkler a.g.mak, 11,s.247. 165 Ttrk Ansiklopedisi, XXX|ll, s. 154. 166 Barthold, W., a.g.e., s. 179.

.I'URFAN

UYCTJR

I UIlK BOYLAI{I ARASINDA iSt,AMiYET

isl6m Dini llygurlann

.

253

Milli Dini Olttyor;

Buraya kadar olan aqrklamalartmrzdan da anlaqrlaca$r gibi, lrer nekadar Doilu'I'iirkistan llygurlarrnttr islAm dini ile ilk temaslarr gok erken devirlerde (VIII. asrr) baglamrq ise de, onlara islAm hidayetine giden yolu ilk aqan biiyiik Kara Hanlt Hakant, Abdii'l-Kerim Satuk Buf,ra Han olmuqtur. Daha sonra gelen Knra Hanh Hakanlan, Uygurlar arasrnda isldm hidayet sancaSrnt dalgalandrrmaya devam etmigler, btiylece parlak krltnqlarmrn ucuyla yeni bir ilAhi destan yazdrklan gibi asrl "llygur islfrm inkilabnf' da onlar gerqekleqtirmiglerdir. Fakat Dof,a Tiirkistan llygurlarmur bu ilAhi hidAyet yolculu$unda, crnlara Uygur Ka$anlan ve hele, hele llygur iilikutlan qok biiytik bir engel tegkil etmekle kalmamrglar ve bu hayrrlr olugumu nerede ise bir asrrdan fazla bir stire engellemiqlerdir. Hergeyden once koyu bir Budist olan ve Budayahizmet etmede yanqr kendileri iqin kutsal bir gaye olarak goren llygtt idikuttan biitiin gtiq ve hrrgrnhklarr ile gdzi Kara Hanh Hskanlan,"Hayv !" islArn dininin karErsma dikilmigler, islAmrn nuruna karqr Uygurlar arasrnda koca bir zulmet duvan oluqturmuqlardrr. Ne varki onlarrn kargrsrna daha sonra yahn krhng Fllzrr Hoca Han grkmrg ve mtisliiman olmamakta direnen bu koyu Budist llygur idikutlannrn tistiine bir yrldrrrm ordusu, "Hayrr!" Sanki Allahrn bir gazabr olarak inmig ve onlann iqini bitirmiEtir. Bu bir manada, Uygur topraklannda islam dininin tamamen hiir ve miistakiI bir din haline gelmesi, steplerde baglayan bu "ezan" ve "tekbir" seslerinin tA Qitl Seddinde yanktlanmasr, Qin setldine kadar yayrlan Ttirk dtinyasr ve llygurlartn, Allahrn hidayetini tercih etmede serhest kalmalan idi. iqte asrl btr koktii mticadelelerden sonra, Do$tt Tiirkistan

2-54

.

ZEKERiYA

KI APqI

Uygurlan da di$er Ttirk boylan gibi ytizde ytizlere varan bir qogunlukla mtisliiman olduklan gibi, Dogu'l'tirkistan Uygur yurtlarr da ebed-mriddet bir "Tiirk-isI6m Yurdu" olmugtur. Ne ilginqtirki Uygur Tiirk Boylarmdan cjnce, Ttirk islAm tarihinde boy gosteren meselA Kara Hanhlar, Gazneliler,hatta Selguklular oe Osmanlilar, kendi dtinyalanna qekilip gittikleri halde onlar; britin bu koklii dalgalanma ve galkalanmalara ra$men milli ve dini kimliklerini korumuqlar ve bu yeni "llygur" Turk-islAm kimli$i ile bu giinlere kadar gelmiglerdir. Asrl bundan sonradrki Do$u Tiirkistan Uygurlanda o ga$larda isldm ki.iltrir ve medeniyetinin dev bir mimarr olmuqlardrr. llygurlann islAm Kiittiir ue Medeniyetindeki Yeri; Gerqekte Do{u Tiirkistan llygurlartntn, islAm kiiltiir ve medeniyetinde qok biiytik ve istisnAi bir yeri vardrr. Zira onceleri Manihaizmi kabul eden, sonralan Budizme ydnelen ve en sonunda islAmrn iman neqesinde karar kian llygurlann; islAm medeniyetinin mimarlarr arasrnda yer almalarmda bu Hinili ve Ari dinlerinde gok cinemli katkrlarr olmuqtur. Zira; Manihaiztn, onlarl yeni bir "alfabeye" kavuqturmuq, Budizm onlarrn "resitn" ve "minyatiir" gibi bedii ve sanatsal duygularrnr geliqtirmiq, isl6m onlara, ruh vermig, qekil vermiq, rizlerini yenilemiq, briylece onlar Orta Asya Tiirk Boylan arasrnda en medeni, en aydn, en ktilttirhi, en dindar kimseler olmugtur. Bilgi bu yeni Uygur aydrnmm paha biqilmesi en zor bir hazinesi idi. Nitekim Uygurlartn son zamanlanna ait Turfanda bulunan bir mecmuada bilginin de$eri goye anlatrlmrgtrr: Bilgi bilin ey beyim, Bilgi insan beline, Bilgi sana eg olur. Tag kugansa k6g olur. Bilgi bilen insana, Bilgisizin yflntna, Birgiin devlet yar olur. Atnn konia tdg olur167. 1

67 Arat, R.R., Eski

Tiirk $iiri, Ankara, 1965, s. 258, 59, Aky0z, Y., T0rk Editim

Tarihi, istanbul, 1997, s. 12.

TURFAN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA |SLAMIYET

.

2-55

Diger taraftan, Uygurlann bs medeni vasrflarrnrn en onemli yonri onlarrn; kendilerine has bir "Uygur illfdbesi" geliqtirmeleri, bu alfAbe lle yaz; yazmak igin Qinlilerin aksine pamuktan "ka{tt imal etmeleri", yazrlan qeyleri go$altmak ve ilmi daha yaygm bir hale getirmek igin onlan basmalan, yani "matbaayt" icad etmeleri idi. Daha onceleri Gtik-Tiirkler gibi qivi yazrsr kullanan ve Giik Tiirk Ka{anlan gibi tagtan Abideler diktiren llygur Kalanlan bu defa, Budizme gegtikten sonra Beg Bahk'a gelen So$dlu Budist rahiplerden onlarrn kullandrklarr Soild alfdbesini almrqlardrr. Uyguilar bu yeni alfAbeyi geliqtirmigler, ona Uygur Ti.irkqesinin dil cizelli$ine gore yeni, yeni ses ve gekil zenginlif,i kazandrrmrglar, onu Ttirk dilinin ses uyumu (fonetik) ve mana zenginli$ini kolayca ifAde edecek miikemmel bir alfdbe, hem de Wgur alffrbesi haline getirmiqlerdir . Zaten "onlann dili en halis Tiirkqe idi'168. B
2.56

.

ZEKERIYA KITAPqI

etmigler ve onu yazr iElerinde kullanmaya baglamrqlardrr. Bu ise; ipek, deri, kemik, parlak tag ve papirus'un yazr iglerinde kullanrldr$r bir devirde insanhk iqin bir devrim olabilirdi. Ne ilginqtirki miisltiman Araplar, daha sonralan esir aldrklan Uygur ustalanndan pamuktan ka$rd yapmayr o$renrnek igin Semerkant'ta ilk ka$rt atelyelerini kurmuglar ve bundan grizel neticeler elde etmiqlerdirlTl. Daha sonralan islAm dtinyasmrn onemli din, kiilti.ir ve ticdret merkezleri ve ispanya'ya kadar yayrlan bu geniq cof.rafyada bir qok ka$rt atelyeleri kurulmug ve ka$rt herkesin alabilece$i ucuz bir ticaret eEyasl olmugtur. Di$er taraftan insanh$a ilk hitabr "Oku!" emri ile baglayan ve ilk Ayetlerincle kalem, insan ve insanrn biyolojik kaynaSr, yani moclern rnedeniyetin temel esaslanndan bahsecien bir 4i^172 igin "ka{td"n onemi, izahr olmryan bir gergektir. Boylece Uygurlar daha miisliiman olmadan rince, islAm ktilttir ve medeniyetine farkrna varmadan en briyrik hizmeti yapmrQ oluyorlardr. Uygurlar bu ycindeki hamlelerinde daha da ileri gitmiqler ve "ilk tnatbaayt" onlar kurduklan gibi, bu matbaalarda binlerce evrak basmrglar ve tarihe en gok yazrh belge brrakan bir Ttrk kavmi olmuglardrr ki bu ayn bir inceleme konusudur173.

Uygurlar, yukarda da ifade edildi$i gibi, gok zor ve qetin rnrisltiman olmuglar, fakat bundall sonra qok zorlu (gtiqlri getin) miisluman olacaklardr. Buna sebc-bte onlann ktilttirhi, aydm; bilgili, gorgtihi kimseler olmalarr yanrsrra, kendilerine 171 Kitapgr,2.,

TLIRFAN UYGUR TURK BOYI,ARI ARASINDA IST,AUIYET

.

has qok giizel bir alfAbelerinin olmasr idi. Onlar islAmiyete geqtikten sonra bu Uygur alfabesi, islAm dini ve ki.iltiiriintin

hizmetine girmiq ve Uygurlar arasrnda islAmiyet krsa zamanda bir ktilttir ve medeniyet hAline gelmigtir. Bu ki.ilttir ve medeniyeti besliyecek olan IslAmi eserler asd bundan sonradrrki, iqte hep bu Uygur harfleri ile yazrlmrgtrr. Bunlann baErnda Ttirk devlet gelene$ini, bir ilAhi hikmet ve felsefe agrsmdan sunan Kudatgu Bilik-Mutluluk Bilgisi" gelmektedir. Ayrrca; Mirugndme, Tezkhetii'l-Ealiy6, Mahzenii'l-Esrar ve Bahtiyatnfrme gib| dini tasavvufi daha bir gok eserler, Ttirkqeye terctime edilmekle kalmamrq, bunlar hep Uygur alfabesi ile yazrlmrglnrlT4. Uygur alfAbesi, daha sonralarr di$er Ttirk devletleri tarafindan da benimsenmiqtir. Zira gerek O{uzlann ve gerekse Hakaniye Tii*lertnin kullandrklan yazt ilk iinceleri, Uygur yazrsr idi. Kaggart, Uygur yazrsrndan sciz ederken Hakanhsrn ve Sultanlann yazrqmalarr ile kitaplar en eski zamandan bu giine kadar biittin Ttirk memleketlerini iqine almak iizere Kaqgardan ta, yukarr Qin'e kadar hep bu yazr ile yazrldr$rm ifAde etmiEtirki, bu krsa ciimleler bize Hakaniye Tfrrkgesi ve Uygur harfleri ile, pek eski zamandan beri bir gok geylerin yazrldrSrnr gristermektedirl 75.

Daha sonra bu mtisltiman medeni Uygurlarrn karqrsrna yeni step fatihleri, yani Mo{ollar qrkmrglardv. Tiirk Mo$ol Boylan bir biiyi.ik cihan hakimiyeti iilktisii ile tarihe "Merhaba!" dedikleri ve koca bir cihan imparatorlu$u kurduklarr altrn devirlerde, Uygurlar onlara ayrr bir renk ve giizellik vermiqlerdir. Zita biiylesine bi.iyiik bir cihan im-

orta Asya Ti.irkliiliiniin isl6m Kiitt0r ve Medeniyetindeki yeri,

Konya, s. 64. 172 Kur'an.r Kerim, el-Alak; 1-3. 173 Genig bilgi iqin bkz. Binark, ismet, Tiirkter: Turfan Uygurlarrnda 163 Matbaa, lll, s. 444.

2.S7

174 K0pr0l0, F., Tiirk Edebiyatrnda ilk Mutasavvrflar, Ankara, 1981, s. 149. 175 Kopr0l0, F., a.g.e., s. 133.

2.58

.

ZEKERIYA KiTAPCI

TURFAN UYCUR TURK BOYLARI ARASINDA ISLAMiYET

paratorlu$unu idare etmede "kthng" akrncr Mofiollann elinde oldu$u gibi, "kalem" ise medenilJygurlann etinde idi.

259

aynca kara tahtaya yazki, sonruki zamanlarda bagkalan defiigtirmesin"lT9l Bu briytik cihan imparatorlu$unda, diinyanrn dort bir tarafrna gonderilen emirler, buyruklar, resmi muhaberat Uygur alfabesi ile yazrldr$r gibi, resmi diplomatik dilde uzun miiddet Uygurca idi. Nitekim Giiyiik Han (61. 1248) Papa iLe ttygurca yazrgmrqtr. Bunun gibi Mo$ol diplomatlarrnrn bir qo$uda yetenekli, miisltiman Uygurlardan seqilmiqti. Onlann bu geligme qa$rnda Uygur elgilefi Romada, oalilert Qin ve Ba$dad'ta, miirebbileri Cengiz hanedan ailesi iqinde, bilginleil Tebrizdeki MoSol saraylarmda ve miihendisleri MoSol ordulannda grirev yapryorlardr. Deierli tarihci L. Rasonyi'nin dedi$i gibi;

Medeni Uyguilar bir manada onlarrn akrl hocalarr olduklan gibi, ilk devlet memurlarrda onlardan segilmiqtilT6. Oyle ya, Mo{ol Hanlan, bu medeni Uygurlan tanrdrktan sonra, onlann biiyrik olgiide tesirleri altrnda kalmrglar ve saraylarrnrn kaprlarmr onlara arkasrna kadar aqmakta her hangi bir sakmca gcirmemiqlerdir. Di$er taraftan "Uygur alfilbesi" Mo$ollar tarafindan resmi yazr olarak kabul edilmigtir. Buna sebebte Cengtz Yasalan idi. Bu bakrmdan Cengiz yasalarmrn hepsi bu yeni Uygur yazrsr ile yazrlmrq ve daha sonraki yrllarda bu yasanrn muhafizh$rna

Cengiz_Ilan'rn ikinci o$lu, QaSatay Han memur edilmigtir177.

"DoEu ae bntt kiiltiir unsutlattntn birlikte yagadrft, onlatdan sonra aslfr giiriilneili, Kiiltiirlerin yayiltgna araahk eden Uygurlar, Tiirkliik camiasr iginde umfimi medeni tekdmiil baktmmdan her zaman miimtaz bii unsur olmuglatdtt"TSo.

Mo$oI saraylanndaki danrqmanlarm bir qoSu Uygur aydrnlarmdan segilmekte idi. Bunlar arasrnda Budist Uygurlar olduSu gibi, miisliimanlarda vardr. Oyleki Nayman Han'rn Uygur asrlh tamgacrsr olan Tatatun, qimdi Cengiz Han'rn "miihiirdarh$ma" getirilmiqti. O aynl zamanda, Cengiz Han'rn sarayrnda ofullarrnr terbiye ve onlara Uygur :d:?1k yaz$t ile okuma ve yazmayl ci$retecektir/

Buraya kadar olan agrklamalanmrzda Tiirk Uygur boylan arasrnda esen "isldm Hiilfryet Destanr" izerinde durulmug ve llygur isl6m inkilfrbmm tarih objektifinde, ilk defa gerqek bir

de$erlendirmesi yaprlmrqtrr. Bu onemli konunun bir difer ilging yoni.i daha vardrr. O da bundan cinceki sayfalarda srk srk adr gegen ve mtisliiman ShmAfi Emiileri tarafindan Uygur bagkentine gcinderilen biiytik Arab gezgini Ebff Diilef Misarb. Miihelhil ve onun gezi notlandrr. igte, bundan sonraki sayfalarda bu Arap gezgini ve gezi notlan ele ahnacak ve onlann konumuz aqrsrndan ilk defa genel bir deSerlendirmesi yaprlacaktrr.

Cengiz Han'rn yakrnlanndan Uygur terbiyesine gcire ilk yetigen $iki-Kutuku Noyon olmugtur. Cengiz Han daha sonra onu sarayrn bagkadrh$rna tayin etmig ve goyle demiqtir;

"Seni hrsrzltk oe sahtekarhk iglefinde hiikiim ae ceza oermeye ttetnur.ettim; her kim idama miistehak ise idam et! Her kim cezaya miistehak ise cezalardrr! Halk arastnila malIann biiliinmesine ait iglerde sen katar oereceksin! Karailarr 176 Barthold, W., T0rkistan, s.478. 177 D'Ohsson, C., Histoire des Mongols, Amsterdam, 1834-34, ll, s. 100. 178 Barthold, W., a.g.e., s. 478.

.

:

l

j

179 Pekin Misyonu Qahgmalarr, lV, s. 115. 180 Rasonyi, L., a.g.e., s. 113.

4

nonnurucU norUna

EBO nUrnr uisen B. MUHErrIir

rUnx YURTTARTNDA nin ARAP cnzcixi

262

L

Bu eserde Tiitk iilkelefinden, onlartn gegitli kabileteri oe idfuelednin fatklth{tndan' ayncf, ma' beillerinden, hiikiimdarlattntn biiyiiklii{iinilen' iilfrtecilerin derecelerinden b ahsedilmekte ilit' unl atrn bi I inm e si, kiginin gii riigl erinin ufkunu gezip genigletir. Oysa Yiiee Ailah; " Ontar yeryilzilnde higmi -ilolasmworlar? giir' Kendilerinden dncekilerin ^krbetlerhd alanlara oe ,iirirr"l demekte ue nktl sahiplerine, ibret uyontk insqnlata bu hususta tegoikte bulunmaktadr"' B

EbO

1 Kuran-r Kerim, Xl, 30.

Xll' 109'

Diilef

EBO DULEF MISAR B.

MUHEtHit

Ttirk Yurtlarrnda Bir Arap Gezgini Orta Asya ae Arap Gezginleri;

MaAsya'mn rniisliiman Araplar, tarafmdan fethi, (VIII. asrr) bunu takib eden yrllarda Tiirklerin Arap gehirlerine gelmeye baglamalan, hilAfet ordusunun Tiirklerden oluqmasr ve onlarrn AbbAsi toplumunda askeri ve idari bakrmdan qok gtigli.i bir varhk hdline gelmeleri, mtisltiman Araplarrn ilgisini qekmiq, onlan Tiirkler ve Tiirk yurtlart hakkrnda yeni yeni arayrqlara siiriiklemiqtir. Bu manada Tirklerin yiicelikleri hakkrnda bir Eok eserler yazlJdtfi1 giir ve kasideler s
2@

.

ZEKERIYA KiTAPqI

Bilindigi gibi IslAm dini uzak dogu, yani Qin Seddine kadar yayrlan bu geniq brilgelerde yaqayan Ttirk boylarn4 ipek Yolundan geqerek ulagmrgtr. O{uzlar, Kailuklar, Kara HanIilaq Dokuz Ofuzlar gibi belli bagh Ti.irk boylan bu ana yol grizergihrndanda yagadrklarr gib| Peqenekler, Krgrzlarda, bu anayol iizerinde bulunuyorlardr.

Ne ilginqtir ki lslAm hidayetinin nurlu rqrklannrn bu topraklar iizerinde hentiz driqmeye baqladr$r bu asrrlarda, btiyiik Arap gezgini Ebfi Dtilef, Buharadan baghyarak Qin'e kadar yayrlan bu genig Asya bozkrrlannda gok uzun ve yorucu bir seydhat yapmq, bu yol giizergAhrnda bulunan bir gok Tiirk kabilelerine uSramrg, onlarm
yahatini 935'li yrllarda yaptr$r ileri siiriilmtigse de onun gok daha onceki yrllarda vaprlmrg olmasr gerekmektedirl. Daha sonra o, bu mtiEAhedelerini tath bir tislupla yazmrE ve boylece onun meqhur gezi notlarr ortaya qrkmrgtrr. Eb'fr

Diilef Kimdir?

Fakat Eb& Dtilef Misar b. Miihethel kimdir? giiphesiz o devrin, en itibarh kigileri arasrnda olmasr gereken Ebfi Diilef in hayatr hakkrnda elimizde fazla bir bilgi yoktur. Bu biiytik Arap seyyahr bizim karqrmrza el-Hamevi'nin Mucemii'l-Buldan adrndaki eserincle grkmaktadrr. Ne varki elHamevi, onun gezi notlarmr biiy0k bir ehliyetle kitabrna

kaydetti$i halde, hayatr ve kimliSi hakkrnda bizlere qok cimri davranmq ve f.azla bir bilgi vermemiqtir. Belki de onun bu cizel durumu sebehiyle olsa gerek, bizden
EBCJ

DULEF MisAR B.

MUHEI,HiL

. 265

gezi notlarrnr de$erlendirmeye qahgan ilim adamlarr da, onun

hakkrnda f azla bir qey siiylememiqlerdir2.

BildiSimiz kadar ile Eb0 Diilef, el-Muktedir Billah devrinde (908-932) yaqamrqtrr. HilAfet qevrelerinin en itibarh kiqilerinden biri olmasr gereken bu zatr,
no,22,23, 24, istanbul, 1932, $egen, R., ibn Fazlan Seyihatnamesl, lstanbul, 1975, s. 10, 82-92, Fenand, V., Voyage de Abu Dulel Misar b. Muhalhil, Paris, 1913-1914 de Schloezer, Leipzig, 1939, geref0'd-Din, EbO Diilel Eski T0rk Memleketlerinde, Yeni Mecmua, no, 59. 3 $agab Hatun hakkrnda genig bilgi igin bkz. Kitapgr, 2., Mukaddes Qevreler ve Eski Hililet Ulkelerinde T0rk Hitunlarr, Konya, 199S, s. 166 vd.

266

.

ZEKERIYA KITAPCI

EBO DULET MISAR B. MUHELHIL

mi.isltiman Bulgar Tiirklerine ibn Fadlan bagkanhSrnda bir elgilik heyeti daha g
ediyoruzki, el-Muktedir tarafindan yiiksek derecede temaslarda bulunmak tizere Samani Emiri Nasr b. Ahmed'e gdnderilmiqtir. Ne varki O, SamAni saraylannda bulundu$u sralarda Daia Asyadan gelen bir elqilik heyeti ile karErlagmrqtrr. Her ne kadar Ebfi Diilef, bunun Qin Heyeti oldu$unu kaydetmigse de, bundan dnceki sayfalarda qok daha ayrrntrh bir gekilde miinAkaqa edildiSi gibi, bu elgilik heyetinin Qinden deSil, Turfan Budist tlygar Kailant tarafindan gonderilmig oldu$undan, hig kimsenin en ufak bir q{iphesi olmamahdrr. MAmAfih seyyahrmz bu elqilik heyeti hakkrndaki ilk izlenimlerini Eu qekilde anlatmaktadrr:

!J.;:,-lr .dJi ,r{'U r..:.il qJ! JJ+ht-- srrl-atj q+b i4l u.l-e p Ctlti .J" ,*l).dJi ,rii lJ J :..,,, r t| o;.J. D

r.4Jl

cfL

Onlm Nasr ile xhriyet kurmayr anu ediyorlar oe onun krztnr istiyorlardt Nasr ktzrnrn kdfir bir hiikiimilar ile ealenmesinin dinen mahzurlu olmast sebebiyle onlann isteklerini kabul etmedi. Elqiler bundan iimidlerini kesince bu defa Nasr'rn o{ullanndan birinin llygur Hakantntn kutyla ealemesini teklif ettiler. Nasr bunu kabul etti. llygur elgileri 4 $egen, R., a.g.e., s. 23,

.

267

biilikte Wgu, Hakanna bir elgilik heyeti giinded'i. Bunun iizerine Tiirk kabileleri ue Qin iilkelerini iifrenmek ftsatmt bir ganimet olarak bildim,"Allahm yardtmma x{mdtm oe ite

heyetle beraber yola qtkttm"u.

Evet seyyahrmrzrn bizzat kendisinin de ifd etti$i gibi, bu

bir frrsat olmuqtur. Bciylece onun zamanda bir ilim, ktiltiir ve meaynr Sdmdniler devrinde deniyet merkezi olan Buharailan baqlamak gartr ile, Do{u Tiirkistan llygur Yurtlanna (onu tabiri ile $in'e) kadar olan meghur seyAhati de baglamrq oluyordu. MAmAfih EbO Diilef, SAmAniler devrinde Ttirk yurtlarrna yapmq olduSu ve yaklaqrkbir sene si.iren bu seyAhati srrasrnda yol boyunca u$radr$r Tiirk kabileleri, onlarrn yaqadrklarr yerler, co$rafi bolgeler, sosyal, dini ve ticAri hayatlarr hakkrnda bidlere qaqrlacak derecede hem de birinci elden gozlem ve miiqAhedelerine dayanarak bilgiler vermigtir. Onun bu bilgilerinin X. astr Ttirk dtinyasrnrn fiziki haritasmt qizmek istiyenlerin yanmda herhalde fevkalade onemli bir yeri olmahdrr. Nitekim Ebfi Diilef'te bunun guurundadrr. O, bir giriq nitelifiindeki gezi notlarrnrr baqrnda bizlere qu bilgileri sunmaktadrr; "Bu eserde Tiitk iilkelerinden, onlann gok gegitli ka' b iI el ei a e i d fu e I erinin I arklilr {tn d an, ay n c a m ab e ill etin d en, hiikiimdarlanntn biiyiiklii{iinden, iddteciletinin ilerecel erin ilen b ah se dilmektedir. Bunl ann bilinme si, kiginin giitiiglerinin ufkunu genigletir. Oysa Yiice Allah; "Onlar yer yi)ziinde hig mi gezip dolapmtyorlarT Kendilerinden iincekilerin dkfuetlerini gdrsiinlerb demekte ae'akil sahipletine, ibret alan-

onun igin gok gtizel

5 el-Hamevi, lll, s.442, $egen, R., a.g.e., s. 83. 6 Kur'an-t Kerim, lX, 30, Xll, 109, XXI' 40.

2()8

.

ZEKERiYA KiTAPCI

lara ne uyanrk insanlara ba hususta

EBO DTiLEF MiSAR B. MUHE[,HIL

tegoikte bu-

Iunmaktadrl. Evet gimdi burada kargrmrza cinemli bir soru grkmaktadrr. O da, islAm hudut bolgelerinden Qda Seddine kadar yayrlan bu geniq co$rafi brilgelerde yaEayan Ttirk boylarmm sosyal ve

dini durumu nedir? $imdi geliniz hem bu sorunun, hemde, islAm hidayetinin Qin Seddine kadar uzanan bu uzun yolculuSu srrasrnda u$rayaca$r Tiirk boylarrnrn durumunu, bu giinegin nurlu rqrklannrn, hentiz Ti.irk yurtlan i.izerine dtigmeden once onlann sosyal ve dirri yagayrqlannr meghur gezginimizden dinleyelim; Ebfi Diilef Tiirk Yurtlannda; Harkih, Tahtah ae Bacfrlar; "Horas*n zte Agail Tiirkistandaki miislilman pehirlerini gegtikten sonra ilk iince "Hargdh' diye antlan gahrlar iilkesine getdik. (Harghhlar goktan miisliiman olmuplardi. Burayt arpa ue bu{itay ekme{i yiyerek ancak bir ayda gegebildit& . Sonra;

Tahtah kabilesinin yagad$r yerlere geldik. Bu iilkede emniyet ae rahathk ighile ttirmi giin yol yiiriidiik. Bu iilkenin hnlh miisliiman olduklartndan ae lsl6m illkesine komgu bulunduklartndan tlolayt

Pegenek Cifiil ae BaSraglar;

Pegenekler'in yaruna gelitik. Onlar uzun sakalh ae brytkh kimselerdi. Onlann arasmila on iki giin yol aliltk. Pegeneklet giiglii oliluklan igin hiqbir yere aergi aermiyorlarfu. Onlarm iillcesi gok genigti. Kuznyde Sdkalibe (hlaa) lara kadar yayilryordu. Birbirleine kargr ya{ma aktnlan yapryorlardJz. Bundan sonra;

Qiii|ler'in

yagad$r yerlere geldik. Bunlar; dane kesmiyorlarfu.

Koyun eti yiyorlardt. Ullcelerinde dkilz yetiptirmeitikleri gibi, onun etini de yemiyorlardr. Aralannda gok az miktnrda Htfistiyan aardr. Qidiller giizel yilzlii insanlardr.

uir; &ti{ .Uji*lsJr;-, X.o.f- .rtr+r1

Vergilerini onlara aeriyorlardt. Tahtahlm miisliiman ol-

B6ci kabilesinin

iilkesine urtrad*. Bacalm heniiz miigrik olduklanndan, aergilerini Tahtahlara ueriyorlardr, Buralann halkt 7 $egen, R., ibn Fazlan Seyahatnamesi, 32, krg, el-Hamevi, lll, s.441. 8 el-Hamevi, lll, s. 441, $egen, 8., ag.e., s.83. I el-Hamevi, lll, s. 441, gegen, R., a.g.e., s. 83.

L34-

lr..ot-r

u

u,.S*ls

Pr .+, dr'rJ:

duklarutdan, go|:u znman Hargah iilkesi insnnlan ile birleperek daha do{udn bulunan niipriklerle gazaya gthyorlardP. Bundan sonra;

269

hiikiimdarlarma secde ediyor, iikiizlere biiyilk sayg giisteriyorlarfu. Bundan dolayr onlann iilkesinde dkiiz hulunntaz. Aynca orada ateste yannwyan bir-gepit a{ag bulunttr. Kabilelerin bu a$agtan vapilmq putlan uardrLU. Hristiyan yolnilar bu a{acm ishhm garmrha gerililili a{aan cinsinilen olilultmu siiyle-rler. Bu sebebten bu a(agtan yanlannn lwtra olarak pargalar altrlar"Tl . Bunilan sonra;

Harghh' lara ba{Irydilar.

il-)l J! tj is;IJ "J! gt'rt bsti_t* ..:tSj.lll v f# * v :r *.rUrll .5i ,f fp j-r'A

.

Fakat bunlar Mecfisi de$illerdi. Genellikle Siiheyl, Ziihal,

ikizler, Biiyiikayt Kiigiikay ue O{lak butcu yrldrzlarma parlar. Qoban

yildtzmt "ilAlarrn ilahi" olarakbilirler. Bunlar

ta-

genig

yiirekli insanlardr. Kenililerinde fenahk fikri yoktur. Ciaarda bulunan Tiirk boylan bunlart ktskantyorlardt. Aynca bunlann bir "Beyleri" de yoktur. Evleri ahgap ae kilden yapilmrytr. Emniyet oe bollukiginde onlann iilkesinile tam krk giin seyahat ettikl3. Sonra; 10 11 12 13

el-Hamevi, $egen, R., $egen, R., el-Hamevi,

lll, s.441. a.g.e., s. 84. a.g.e., s.84. lll, s. 441, $egen, R., s. 84

270

.

EBO DULEF

ZEKERIYA KITAPCI

MisAR B. MUHELHiL

. 27I

Badrag (diye bilinen) kabileye geldik. Bunlar saknllanru trag ettikleri halde uzun uzun bry*lan aardr. Bunlarm kudretli giiglii hii-

kiimdanna ztergi 6derler. Aynca onlar namazlaruu bizim kblemize yani, Kabeye do{ru ktltyorlardJ'. Buradan sonra;

kiimdarlan oarfu. (hilar bu hilkiimdarlar'm Alepi oldulunu Yahya b. Zeyd'in neslinden geliliSini stiyliiyorlardt. Aynca,

Kimfrk'lann iilkesine aardtk. Onlann gadtrlan hayann derileri ile kaplryfu. Onlarm arasmda ya{mur geken bir tap aardtr. Bu tapla istedikleri zaman yaimur ya[dtrryorlardt. Kimhklartn betti bir hiikiimdan olmndt{t gibi mabedleri de yoktur.

Pr 4j 4. j:r*-: nL#i '-#

,*ii-

O-..,

ae

cJ3-1r

(' -it"'all dJi,,,J'.t.,Onlarm yarunda siislil bir Mushaf-r $erif bulunuyordu. Bu Mushaf'm lapaklan iizerinde 7-eyd, igin yaalan bazt beyitler aarfu. Ba{raglar igte, bu Mushafa ibhdet ederler. Onlara giire Zeyd,, Araplarm hiikilmdan, Ali b. Ebi Talip ise; onlann ilifudr. Bu bakmdan onlar baplartna bu Aleoi siildleden gelen birini tayin ederler. Bu knbile mensuplart g6{e bakhklarx zamnn, a$tzlanru agarlar, gdzleri dryanfiilar ue "Araplarm hiikiimildn oradan inel oraya gtkar" derler. Zeyd, siilhlesinden gelen hiikilmdarlar, kenililerine has alfrmet olarak saknlhdrlar. Bu knbilelerin burunlan diizgiln, gdzleri biiyiiktiir. Askerleri luhraman kimselerdir, SiI6h imdli ile mepgul olup gok giizel silah ynparlar. Ull<elerinde iilciiz ue kegi bulunmaz. Dan ae erlcckkoyun eti yerler. Sadece kegeden yapilan elbise giyerler. Bir ay bu kabile arasmda korku ae dehget iginde yilriidilk, yarumrzla olan geylerden onda bir aergi ddeitikl4. Sonra;

Tibet iilkesine aardtk. Tibetliler arastnda hrk giin emniyetle seyfrhat ettik. Bunlar her gepit kumagtan yapilmry elbise giyerler, ka-

mrytan yapilxttp biiyiik pehirleri, ealeri uarfu. Bu pehir de ya{h 6kilz derisinden yapilmry bir rnabedleri ue iginde gergedfrn ae i)kitz boynuzundan yapilmtq putlar bulunuyordu.

e-Al:.5;[".a.lJlj rr+Jb qJ*ll ur, p/ t+;r Miisliimanlar, Yahudiler, Hristiyanlar, Hindfrlar, Manihaistler ae Mecf,rsiler oturuyorlardt. Tibetliler Ba$rac aleui hil-

Tibet'de

14 el-Hamevi, lll,

r,

.l:.1Jlr

s.442, $egen, R., s. 85

Ne onrki onlann kendilerine 6zgil bir affrbeleri aarfur16. Onlar seksen yagma girmig ae hhld bunamamrp sugsuz (bu

giinahsu) kim-

selere ibildet ederler. Falat taptlacak adamm canmdn ae bedeninde hastahk aeya tizi.irlii olmama* gerektir. Kimaklar arasmda bu pekilde otuz bep giin gittik. Ondan sonra;

O{uzlar ae Dokuz Oduzlary

O{uzlar'm bulundu{u yerlere geldik. Bu O{uzlarln taptan, a{agtan ae kamrytan yapilmry wleri ae pehirleri aarih. Aynca bunIann bh mabeilleri uardr oe iginde put yoktu. Bi)yiik bir hiikiimdailan (Hakan) bulunur. Hindistan oe Qinle ticaret yaparlar. Keten kumaptan aeya kilrkten yapilmry elbiseler giyiyarlarfu. Onlarm iilkesinde kulung a{rilarma iyi gelen ak bir tag ile, hlmg iizerine sii-

ri)tdii{ii zatnan ktlmu kiirleten krrmtzt bir tap aardtrl7. Onlann arasmda bir ay anniyet ae selametle gezip dolaghk. Ondan sonra; Tokuz Oduzlar (lJygurlail'ur ilIkesine oardtk. Onlar pamuklu kumaptan ue kegeden yapilmry elbiseler giyiyorlarfu. Bunlarm iiyle biiyilk mabetleri yoktu (Putlara tapmtyorlardt). Onlar ata gok ile{er zterirler ae gok giizel at yetiptirirler.

faJyir

+*

C;.t

,tt

.pab

* #r;rl.r,

c1r

d

lt-J)D

u.g,.-.:,Jl V1,* Gdk kugap

giiriindii{il

zaman onlar genlik yaparlar.

15 el-Hamevi, lll, s. 442, gegen, R., s. 86. 16 el-Hamevi, lll, s. 442, gegen, R., s. 87. 17 el-Hamevi, lll, s. 442, gegen, R., 87.

J!

212

.

ZEKERIYA KITAPCI

EBO DTIT,EF MISAR B, MUHELHIL

Genellikle ibhdetlerini giinepin batt$r tarafr rliinelmek aretiyle yapryorlardt. Onlann ulu bir hiikiimdarlan (Hakan) uardr. Onun altmdan yapilnng bir kiigkii ue on fersah 65 km) uzaktan giiriinen muazzam bir gadm bulunuyordu. Qafur yiiz kigiyi alacak kadar genigti.

Onlann siyah bir bayra$ bulunmaktadrrlS. Toku, O{uzlann iginile yirmi giin vol akhk. Onilan sonra;

Ktrgtzlm ae Kailuklary Ktrgtzlann lubilesine geldik. Ailann biiyilk bir mabedlei oe yazt yazmak igin kullanihklan bir alfhbeleri aardr. Aynca onlann leendilerine has knnun, iirf, ildetleri bulunmaktaifu. Onlar ibhdetleri snasrnda piir geklinde yanlmrg dua ae ilfrhiler okuyorlarfu.

.rr!*l J!Ott--.- ,Ji-iga.-)t.cie illI

rt-=."i ay'1t

g,,laruil oordrl0. Karluklnr

arastnila

bu

pekilde

yirni

. 27.I

beg giin

emniyetle gezip dolapt*. Andan sonra;

Kutlaklar, Httaylm

ae

Behiy'ler;

Kutluklafltt iillcesine uardrk. Biitiln Tiirk kabilelei arasmda onlardai daha knhraman olanr yoktttr. Onlar, ganelerindeki ililer knbilelere saldrnyor ae onlan ma{lup ediyorlarfu.

Kutluklm

idhreci ae

kendilerine has lununlan ftirf ae friletleri) olan bir bo11ilur. Onlar; igIerinde zin6 edan ludm ueya erlce{i yakarlar. Onlar nrasmda boganma

ktitiiliigii tasuip etmez ae anlmmezler. $ayet ealenirse iildiiriirler bna itaat etnrczler)27 Kuttuk Tiirklefi arasrndd btr pekilde on giin yiiriklilk.

yokhr. Kntil igin hsas tatbik

ederler. Hiikiimdarlan zulmii,

Daha sonra;

t.ifJlr Jr;,ir..b--,

Hitay'lara gelilik. Hitaylaq arpa, kuru fasulye ae sfrilece kesilmig lnyruan eti yerler. Ealiliklerini sa$lam esaslara giire yaparlar. Idarede

Bayraklan yepildir. Zuhal ae Ziihre yildrclarnn u{urlu sayryorlardt..Onlarm iglerini idire eden yetenekli bir hiikiimdan bulunmaktadtrl9. Bu hi;kii*dar'm huzurunda ancak krk yagnn gegenler oturabilir. Onlarm arastnda bir ay emniyet ae huzur iginde yii-

tatbik ettiklei ahlchm; aHi hiikiimlerdir. Onlann belli baph hiikiintdarlart yoktur. Onlardan her on kigi, aralanndaki anlmagmamazltklan, akil ue fikir sahibi, giin gtirniig ihtiyarlara mii-

Krgzlar

senede iiC

d{n

bayranr ynparlnr.

Gilneye diinerek ibhdet ederler,

riidilk. Dalu sonra;

Karlukla/ m iilkesine uardr. Onlar nohut mercimek

gibi geyler

yiyorlarih. Genellikle yilnden yapilmry kumap elbiseler giyerler. On-

lann "bir mabeilleri aardr ae duoailannda onlann biiyiiklerinin rcsimleri astlmtEtt". Ealeri ategte yamayan bir nezti a{agtan yapilnuptr. Karluklann iilkesinile muknddes tarudrklan ae rengi agtk yegil (Turkuaz) bir tag oardtr. Onlar kurbanlanru bu taga

adad*lan gibi, aralantrdaki anlapannmazltklan da bu tap sfrvesinde lnllederler. Onlarm ipekli elbiseleile kutladtklan bir bayramlan 18 el-Hamevi, 19 el-Hamevi,

lll, s. 442,$eien, R., s. 88. lll, s.44, $egen, R., s. 88"

racaat ederek hnllederl er.

Hitaylar iilkeleinden gegm yabancilara zuliim ae kalteglik yapmazlar. Hitaylann hepsinin senede bit ay itikdfa gekililikleri biiyiik bir^mabedleri aardtr. Bu esnada siislii, boyah l'jg bir elbise giynrczlefz. Onlann iilkesinde stma hastalt{ma iyi gelen bir gegit "tug" oardff. Hitaylar araanda yirmi giin tlol ald*. Ondan sanra; "Behi" iilfusine geldik. Arast ba{l* bahgelik bir yerdir. Onlann yine "Behiy" diye anilan ahlh tedbirli bir hiikilmdarlan oardr.

iJ'.-r-l

Ll-r+t rg-s63lr*-: J.lr.I+- p; pl:.

;:t

( . )t*.cl r*J, f bl 20 el-Hamevi, lll, s. 443, $egen, R., s. 89-90. 21 el-Hamevi, lll, s. 91, $egen, R., s. 91 . 22 €l-Hamevi, lll, s. 443, $egen, R., s. 91.

274

.

EBO DULEF MISAR B.

ZEKERIYA KITAPCI

Onlarm pehirlerinde Miisliimanlar, tahudi, Hrristiyan, Mecusi oe Putperestler aardrr. Ayrtca onlarm Vanutda yegil bir taglan bulunur. Bundan giiz a{rw igin yarailantrlar. Onlann yine krmtzt bir diler taglan dalu uardr. Bundan da dalak ae bdbrek a{-

n* igin yararlanrlar"23. OrIo, arasmda korku ue giiuenle iliirt giin yiiriidiik. Dahn sonra Kuteyb denilenbir yere geldik. Orada th efsanni Arap komutaru Tubba'dan kalan bedeai Araplar bulunuyordu. Bunlar hig kimsenin bilmeili{i eski bir Arapga konupuyor ae Himyerce yanyorlarfu. Onlar putlara tapryorlarfu. (Yani Btulist idiler.) Onlarm arasrnda korku ue stkmfi ile bir ay yiiriidilk. Daha sonra; cll.

,r,

.rl.lll

ir.+-

+i

J.r

.*: :rUl lLi.. Jl

t:,

| ':l ;i

n

nd-*djl "Makam el-86b" denilen Smr Karakol Kaptsma geldik. Burada Q,in (Uygur) melikinin "Hhcibi" iizel temsilcisi aardt Onun izni olmadan hig bir Tiirkkabilesi ae baglulan Qin iilkesine giranezdi. Biz buradan iig giin yiiriiiliik, her bir kanakta binit attmrz de{igtiriliyorilu. Daha sonra bir aadiye girdikburas yeryilziinde Allahm en giiznl ae en hog aidileinden biri idi. Burada liikiimdann misafiri olarak iig giin kalil*. Daha sonra Qin knsabax ae hiikiimdartn saraytntn bulundu[u Senda Bit pehrine ydneldik ae bir alqam uakti oraya aard*.24. Evet X. asrrn bir manada en i.inlii gezginlerinden

Bundan sonra, Ebfi Diilef seyihat notlarrna qciyle devam etmektedir; "Dahn sonra (Uygur) Hantntn huzuruna girdim. Elgiler ona hediyelerle birlikte ktnnr Nasr b. Nuh'un ollu ile anlendirmek igin gel-

diklerini siiylediler. Han onlarm bu isteklerini olumlu karpilafu. Bana ae elgilere gok giizel daorandt. Biz.e gok muhtegem bir yemek ziyilfeti aerdi. Btr arada gelinin dii{iin hnnrhWan bitti, hnn geyiz epyalan hanrlandt. Ondan sonra 200 hizmetgi, 3N cfrriye ue daha bir gok tiz*I hizmetgi

w

nedimelerle birlikte Horasan'a harelcct etmek iiztre yola

g*tilar"2s.

23 el-Hamevi, lll, s.44it, Eb0 D0lefin son ugradrgr ve gln melikinin bagkenti olarak ifAde ettigi bu Sendii Bilgehrinin Turfan Uygur Kaganhjnrn krglrk bagkenti Kogu gehri oldu$undan kimsenin en ufak bir g0phesi olmamalrdrr. Bunda bir telaffuz veya m0stensih hatast oldugu muhakkakttr. Konunun ayrrnth m0ndkagasr bundan 6nceki saylalarda yapllmtgttr Z.K. 24 el-Hamevi, lll, s.444, EbO D0lef in son ulradrgr ve Qin melikinin bagkentiolarak ifAde ettigi bu Sendd Eitgehrinin Turlan llygur Kafianh{ntn}aghkbagkenti Kogu gehri oldu$undan kimsenin en ufak bir g0phesi olmamalldrr. Bunda bir munakagasr bundan 6nceki sayfalarda yaprlmrgtrr Z.K.

. 2?5

EbO Diilef in gezi notlannrn asrl konumuzla ilgili krsrmlarrnrn qevirisi burada sona ermektedir. iqte bundan sonraki sayfalarda onun bu gezi notlarr ve bu notlarcla adr geqen Tiirk boylarrnrn konumuz aqrsrndan genel bir de$erlendirmesi yaprlacaktrr.

biri olan

telalluz veya mristensih hatast oldulu muhakkaktlr. Konunun

MUHELHiL

ayrrntrh

25 el-Hamevi, lll, s. 444.

EBO DULEF MISAR B. MUHELHIL

MisAR B. MtiHEtHiL ve Gezi Notlarrnrn Genel Bir De$erlendirmesi EBO DULEr

Ebfi Diilef; bilindiSi glbi, Sdmdnfler devrinde (9t4-94a) Buharadan baqhyarak Turfan llygurlan ve Kogu'a ona giire "Senda Bil" gehrine kadar uzanan bir seyAhat yapmrqtrr' O; yaklaqrk bir sene stiren bu gok uzun seyihatinde, bir gok Ttirk Labilelerini gcirmtiE, onlarrn yagadrklan btilgelerden geqerek Tutfan llygur yurtlarma ulaqmtqhr. Seyyahrmrz Do{u Tiit' kistan oeya Tu{an tlygutlarrna olan bu uzun seyAhati strasmda ilk defa "Harkfrh',l'ara u$ramrqtrr. Hatgfrhlar; Hargfrhlardan hangi Ttirk kabileleri veya kimlerin kasdedildigi belli degildirz6. Araplar tA, ilk devirlerden itibaren genig ovalarda kurulan ve tistii derilerle kaph kubbe qeklindeki Ttirk qadrrlarrna "Harghh" dediklerine giire", bun-

bir "boy"

veya "kahile" olmamalart

ge-

rekmektedir, Bunlar; o srralarda, bozkrrlarda sanki gezen bir qehiri andrran ve bu qadrrlarda kalabahk bir qekilde, yarr gtiqebe bir halde yaqayan Tiirkler olmahdrr. MimAfih onlarm; Kay garinin bir aqrklamasma gcire Balasagan, ispicab ve Tataz ara' srndaki geniq co$rafi bolgelerde yaEayan Argo adndaki yart goqebe Tiirk kabilesi olduiu vurgulanmtqttr'"'

olgiide qoktan "miisliiman olduklan" anlagrlmaktadrr. Mdmifih de$il konar g
Tilrk kabilesine u$ramrgtrr. Onun gezi notlarrndan
lamalarmda aynen qdyle demektedir;

"Tahtahlu go[unlukla miisliiman oliluklatt ae isl6m iilkesine komgu buluniluklartndan dolayq miisliiman H argdhl ar a b a llry fu I ar. V etgil efinid e onl ar a a eiy o il ardt. AV nca onlar miisliiman Hargdh halkryla birlegerek iloduila Uygur Ka{anlanna bafh miigriklere (kdfir Tiirklerc) kary gaza

yapryorlardl'2g. HargAh ve Tahtahlann kAfir Tiirkler ve bu arada Uygurlara kargr yaptrklan bu gaza ve cihad seferlerini

26 $egen, R., a.g.e., s. 83.

27 ibnol-Esir, el-Kimil, Vllt, s. 532' 28 Yusuf Ziya, a.g.mecmua, no; 22, s. 53

277

Hargdhlar veya "Argo"larrn; Simdnilerin siyisi hakimiyet srnrrlan iqinde olmamalarrna raSmenEhfr Diilef in aqrk aqrk beyanlarrndan onlann bu sralarda, hem de btiyiik

It

larrn mtistakil

.

29 el-Hamevi, lll, s. 441.

278

O

EBO DULEF MiSAR B. MUHELHIL

ZEKERIYA KITAPCI

.

2?9

SamAnilerin biiytik
yatlarrn en rinemli boylanndan biride Sofulat ve Hiiyiiktiit. Bunlar daha sonral an Anadoluya goqetmiqlerdiF2.

MAmAfih Hargilhlnrila oldu$u gibi, Tahtahlar'rn hangi Ttirk kabilesi oldu$u hilA izaha muhtag bir konudur.Y.Ziya bey, soz konusu geniE araqtrrmasrnda onlarm, bugiin bile Anailolu'nun bir gok yerlerinde giiriilen ve Tahtaalar olarak bilinen en eski Tiirk kabilesi oldu$unu beyan etmektedirm.

EbO Dtilef bize, Bdcdlardan sonra Pegeneklerden bahsetmekte ve onlarrn dini yaqayrglarr hakkrnda pek fazla bir aqrklamada bulunmamaktadrr. Ona g6re pegenekler; uzun sakalh, koca ve gi.ir bryrkh insanlardrr. Bu devirlerde lslAm dininin lq-Asya ve Trirk boylarr arasrnda sessiz, sedAsrz ka-

Bacalar;

Ebff Diilef, bundan sorra "Bde6" adtnt verdi$i Tiirk kabilesine uSramrgtrr. Bfrcilann; hiikiimdarlarrna secde ettikleri ve dktize taptrklarr goz iintine getirilirse onlarm koyu bir "Hindu" olmasr gerekmektedir. Fakat, Seyyahrmtz onlarrn hAlA mtiqrik olduklarlnr ve Tahtahlara vergi verdiklerini beyan etmiqtir. Buna giire mtisli.iman Tahtahve HaryflhTijrrk kabilelerinin islAmi gaza ve cihAd diizenledikleri kabileler arasrnda iqte bu Bhcdkabilesi de olmahdrr. Di$er taraftan, Tahtah ve Hargdh miisltimanlarrnrn dtizenlemiq olduklan bu muntazam dini Baza ve cihAdlar ve miisltiman miirqidlerin g
kimliklerini miinakaga etmenin bir

manast

yoktur31. Y. Ziya uzun miinakagalardan sonra onlarln ashnrn, O{uzlannbir kolu olan Bryatkabilesinin tA kendisi oldu$unu aqrklamaktadrrki bu do$ru bir gtiri.iq olmahdrr. Ba3O Ziya, Yusuf, a.g.mak ., no: 22, s. 56 vd.

31 Krg. $egen, R., a.g.e., s. 83, R. $egen, bu kabilenin adrnr NecA olarak yazrya gegirmig ve meseleyi daha da iginden grkrlmaz bir hAle getirmigtir.

Peqeneklery

zandr$r biiytik dini baEanlar nazarr itibara alrrursa pegeneklef in aynr devirlerde (X. asrr) gok bi.iyiik bir ekseriyetle islAm dinine girmiq olmalan gerekmektedir. Qidiller;

Ebt Dtilef daha sonra Qi{iI a& verilen Tiirk kabilelerinden bahsetmektedir. Kaggarh Mahmut meghur eseri olan Diofrn'nd,a Cifilleri; Becenek, Krpgak, OEuz, Bagktrt ve Uygur gibi biiyrik boylardan ve Tiirklerin aslen ayrrldrklan yirmi ilden biri olarak gostermektedir. Ona gore; CifiiI lehqesi, O{uz ve Ceruk lehgeleri gibi saf Tiirkgeiti43. Ma*afih *tirli.iman seyyahrn bize verdiSi krymetli bilgilerden an32 Yusuf, Ziya, a.g.mak., no 22, s. 61 vd Evet, Orta Asya'dan, Anadolu,ya 969 eden bir gok m0sl0man T0rk boylan gibi, Bayatlarda gok b0y0k kAfileler halinde Anadolu'ya gelmigler ve gegifli yerlere yerlegmiglerdir. Bayat boyunun gok briy0k bir krsmr ise; bir zamanlar Eski Dolu Homa Imparatorlufiunun dnemli Hrristiyanlrk ve ticari merkezlerinden biri olan "pi. sida-Antiyoh'gehrine gelmigler ve burada 6zbe 6z bir T0rk gehri olan yalvalr kurmuglar, onun mahalle ve kOylerine de Sofular, Salur, Eymilr, Bayat, Elbengi Ure$ir (Egirler), ve Htiyiik gibi meghur Tiirkmen Boytanntn isimlerini vermiglerdir. lgte Sofutar ve Salur, yatvaln onemli ifti b0yrik mahallesidir. Eymhr, Solular mahallesinin sulak, a$aghk aynr zamanda qok buy0k bir merasrdrr. Bu kitrabrn m0ellifi Zekeriya Kitapg da yalvaln Solular mahallesindendir. Bir diger ilAde ile onun dedeleri Ojuzlann, Bayat kabilesinin "Sofular"boyundandrr. Aynca bkz. Sumer, F., Oluzlar, s.253,318,

.

322,324,320. 33Ziya, Y., a.g.mak., no; 23, s. 59.

2&) . ZEKERiYA KITAPCI

laqrldr$rna gore.; Qifriller bugiinlerin tabiri ile tam bir rnozayikler i.ilkesidir. Burada her bir din ve inanq sahibine yeterinden fazla dini hoq gcirii ve miisamaha g
Bu takdirde Qi$illerin bu devirlerde hAl6 koyu bir "$atnflnist".olduklan ortaya qrkmaktadrr. Fakat Y. ZiyA beyinde dedi$i gibi; "Ebfi Diilef in seyfrhati zamantnda bu kfrbilelede tamamiyle $amanl* deaam ediyordu. Fakat, bundan eoaelki iki kabilenin tamamen miisliiman olmalan, bunlann ise $aman kalmalanna bakarak, miisliimanhdtn bu tatihlerde ancak buralara kadu yayilihft ae daha Cifrillere ulagmadtfri n eticesi Ekartlmam

ahdr"3[.

Y. Ziya'nrn bu izahlarrntbiz, doSru bir tesbit olarak giiriiyoruz. Qi[illet her ne kadar Ebff Diilefe giire hAlA $amanist gibi takdim edilmiElerse de, yerli halkrn btiyi.ik bir krsmrnrn

miisliiman olduklarrnda hig kimsenin en ufak bir Eiiphesi olmamalrdrr. Zfta Tahtah ve Bairaglar gibi ozbe oz, aynt zamanda miisliiman Ttirk kabileleri arasrnda yaEayan Qidillerin bu baq dondtiriicri islAmlaqtrrma kampanyalarr srrasrnda, biiyiik rilgiide ihtida etmig olmalarr gerekmektedir. Bilindi$i gibi Miisliiman Karahaah ordulannrn esisrry qoSu kere bu gige$i burnunda gAzi Qi$ilter teqkil ediyordr35.

in Giirmeili{i Hususlar; Burada bir noktanrn iizerinde onemli olarak durmak istiyoruz. O da; Ba{dad, Baykent, Buhara, Harzem yoluyla Tiirk yurtlarr, Hazar Boylan v e Bulgmyurtlarma seyahat etmiq olan tbn Fadlan gibi, Ebff Diilefinde dofiu ipek-Yolu ve bu yol giiEb{i Diilef

347iya, Y., a.g.mak, no,22, s.60. 35 $egen, R., a.g.e., s. 84.

EBO DULEF MiSAR B. MUT{EI,[{iL

.

28I

zergihrnda yerleqmiq olan Tiirkler ve Tiirk boylan arasrnda islAmiyetin yayrlmasr gibi; o asrrn bu en biiyrik dini oluEumuna, son derece ilgisiz kalmasrdr. Tiirklerin miisliiman olmtlan, biiyiik kafileler hdlinde Allahm dinine kopmalan, lrcr ne hihnetse bu Amp gezginlerini, svadan bir miisliiman kadar bile ilgilendirmendp, onlara ne bir heyecan ae ne de bir cogku aermiptir. Onlar, go{u zaman yeni ihtidh etmig ae IslLmiyetin heyecaruru bir iman copkttsu halinde duymug ae yf,Famg olan yeni miihtedilerden bile son derece ruhsuz, duygusuz, bir o kadar

da kaygtstz kelimelerle bahsetmiglerdir. Onlarm, bu bag diindilrilcii Islimi geligmeler hakhnda bir dereceye ludar ktir, sa{tr ae dilsiz knlmalan ae bu konulardaki inadma so{uk tutum ue daaranrylannt giiriipte paptrry kalmamamtz miimkiin de{ildir,

Ne ilginqtirki; bu; Bulgu Yurtlanna seyAhat etmiE olan ibn Fadlan iqin bu briyle oldu$u gibi, Ebff Diilef iqinde boyledir. Ebt Diilef de, bu uzun seyAhati srrasnda bir gok yerlerden gegmiE, pek qok Tiirk boyu ve kabilesi arasrnda bulunmug, Ti.irk beyleri ve aristokratlarr ile karqrlaqmrq, onlarla gori.igmiiq, konugmug, oturmug kalkmrq, onlarrn misAfiri olmuq, onlarla yemig, iqmiqtir. Ne varki btitiin bu uzun siire zarfinda onlara islAm dinini tebli$ etme hususunda hiq bir ciddi teqebbtiste bulunmadr$ gibi bu yrindeki geliqmelere de yeteri kadar ilgi gostermemiqtir. Baitaglar; EbO Diilef bizlere bu gezi notlannda Qifillerden sonra Bafi'raclardan bahsetmektedir. Ba$raglar: EbO Diilef in verdi$i

bilgilere gore sakallarr traE edilmiq olup giir ve uzun bryrkh, iyi silah kullanan yigit insanlardrr. Ebt Diilef in, BaSraglarrn dini hayatlan hakkrnda verdi$i bilgiler; yukarda da ifAde edil-

282

.

ZEKERiYA KiTAPqI

EBO DULEF MISAR B. MUHELHiL

di$i gibi, Tiirkler arasmdaki bu

bag dondtirticti islAmi geligmelere karqr gcisterdi$i ilgisiz ve bilgisizli$inin en somut rirneklerinden biridir.

283

Tibetliler; EbO Diilef gezi notlannda bu arada Tibettilerden de bahsedilmektedir. O, Tibetlilerin genellikle mtisliiman olduklarrnr, ancak aralannda Yahfidi, Hristiyan, Hind.u, Ma-

O bu yonde yaptr$r asrlsrz izahlannda Basraglarrn kudretli bir htiki.imdarlarr bulundu$unu ve bu hiikiimdann "Aleai" oldu$unu ve Yahya b. Zeyd'in neslinden gelcti$ini

n

ih ai st

o

e M e cfis iI e r in d e

bulundu f, unu zikretmiqtir.

el-Hamevi'ye giire Tibet; Tiirk yurtlarrnda bir yerin adrdrr. Halkrnrn qo$unlu$u Ti,irkti.ir. Hiikiimdarlarrna " HAkan " derler37. Kaqgari Divanrnda Tib et \nTtirk iilkesinde kalabahk bir boy oldu!'unu kaydettif,i gibi, EbO Zeyd el-Belhi ise K.elBed'aet-Tfrrih adrndaki eserinde bunlarrn; Qinlilet gibi giyindiklerini,Tiitkler gibi yassr ve goki.ik burunlu, gekik giizhi, Hintliler gibi de esmer olduklarrnr kaydetmektedirro.

sciylemektedirki, bunun gerqeklerle uzaktan ve yakrndan hig bir ilgisi yoktur$. OysaBuiraglar,Kara Hanlim adryla ilk mrisltiman Tiirk devletini kuracak olan bu qerefli Tiirk-islAm hanedanrnrn temelini olugturan bir Tiirk kabilesidir. Ebfi Diilefin seyahati zamanrnda Bu{raglarn baqrnda de$erli Ttirk hiikiimdan sahabe neslini, onun iman sesini kendi <jz nefesinde yagatan Abdiilkerim Satuk Bu$ra Han bulunuyordu. Onun zamanrnda Orta-Asya bozkrrlannda, tarihte bir eqi ve benzeri olmryan bir ilAhi firtrna, belki mukaddes bir kasrrga esmiE, milyonlara varan ve steplerde yaQayan yan griqebe Ttirkler kAmilen mtisli.iman olmugtur.

MAmAfih Tibetliler gerqekte; Emeviler devrinde biiytik islAm Halifesi 6ner b. Abiliilaziz'in (717-720) sonsuz gayretleri siyesinde diSer bir-qok Tirk htiktimdarlarr gibi onlarda miisliiman olmu glardrr39.

Kimsklar; Seyyahrmrz bundan sonra bize Kimaklaillar bahsetmektedir. Ona giire Kimaklann belli bir hiikiimdarlan ol-

madr$r gibi, mabeilleride yoktur. Bundan onlarm bu devirlerde btiyiik olqi.ide $amanist olduklarr heniiz islAmiyeti kabul etmedikleri anlaqrlmaktadrr. islAm Co$rafyacrlarrnrn eserlerinde Kimaklaq Ofuzlar ve hattA, Dokuz O$uzlar'n orf, Adet ve ananeleri hakkrnda qok geniq bilgiler bulunmaktadrr. Ne varki bunlar daha ham bir malzeme yrSrnr hAlindedir. Bu ciimleden olmak iizere meselA Ebfi Reyhin el-Bir0ni'den o$rendifimize gtire;

Ne varki Ebt Diilef in bir ciimle ile dahi, islAm dininin do$uda Budraglar ve Tiirkler arasrnda, hem de tam onun bu ziyareti srrasrnda kazandr$r bu bi.iytik dini zaferden bahsetmemig olmasr, do$rusu qagrlacak bir keyfiyettir. Onlar; Ebff Diilef in uzun uzadrya izah eti$i gibi "Aleoi,,de$il, bilakis gerqek mAnada "Siinni" idiler. Onlar; aynr zamanda bundan sonra isldmrn aziz olmasr iqin on asrr krhncrnr kullanacak olan mtishiman Tiirklerin ilk cinciileri olarak geliyorlardr. 36 Zeyd ve Qlun 90_lu Yahya hakkrndaki beddaht gerigmerer hakkrnda genig birgi igin bkz. Yusut, Ziya, a.g.mak, no, 24, s. 49.

.

..

i '11

R

* #

# r,

37 el-Hamevi, ll, s. 11, 12. 38 Yusuf, Ziya, a.g.mak., no; 24, s. 50. 39 el-Yakubi, ll, s. 302, Kitapgr, 2., Otla Asyada s. 268.

islimiyetin Yaytltgr ve Tiirkler,

2{t4

O

ZEKERiYA KITAPCI

EBO DULE}T MiSAR B. MUHEI.HIL

Kinwk illkrsinde Menkfiri denilen bir dn{da biiyiik bir " su giizii" 7,e onuil yarunda bir tag pargas bulunmaktadtr. Bu tapm iizerinde "

2EJ

I)akuz Oduzlar; Ebff Diilef, O{azlann yanrsrra bizlere Dokuz O$azlardan da yani Turfan Uygarlanun esasrnl tegkil eden Ttirk ka-

bir kigi secde etnip gibi ayflklarrntn, ellerinin, parnnWannm ue dizlerinin izleri aardn. Oluz Tiirkleri bunu giiriince secde ederter" o. sanki

bilelerinden de bahsetmektedir. Tokuz Oduzlara gelince; Seyyahrmrzdan ii$rendif,imize grire onlar; Gok-Kuqair gortildii$ii zaman, qenlik ederler, ibAdetlerini ise gtineqin battr$r tarafa yiinelerek yaparlar. Dolaysryla onlar, di$er bazr Ttirk boylannda g
Haridetii'l-Acfrip adndaki yazma bir eserde Kimaklary Dokuz O$uzlarrn poyrazrnda gristerilmekte ve bunlann gok biiyiik bir kavirn oldu$u, geniq yurtlan, sulak iilkeleri ve sa$lam kaleleri bulundufu kaydedilmektedir4l. ibr. Havkal meqhur eserinde Kimak tilkesini Karluklann otesinde, poy-

Kttgtzlar;

raz tarafinda, Kttgtzlarla, O$uzlar arasmda bir yerde oldu$unu

Ebfi Diilef bizlere Dokuz O{uzlad,an sonra Krrgrzlardan bahsetmektedir. Krgtzlarrn mAbedleri oldu$unu, bu ma-

bildirmektedir42.

O{uzlaq

bedlerde Ayin yaparken, manzum dular yaptrklannr ve

Ebfi Diilef bizlere, Kimaklardafl sonra O{uzlardan bah-

ilAhiler okuduklarrnr soylemiqtir. Ayrrca onlarrn y azr y azmak iqin kullandrklarr "alffrbeleri", kendilerine has kanunlan, iirf ve Adetleri bulunmaktadrr. G
setmektedir. EbO Diilef zamanrnda O{uzlar . arasrnda islAmiyetin kayda de$er bir ilerleme yapmadr$r gortilmektedir. Fakat Onun; "O{uzlann bir mabedinin oldu$u ve iginde hig bir putun bulunmadrf,r" yolundaki, tesbiti bizim igin qok rinemlidir43.

Biitrin bu izahlardan Ktrgtzlann bu devirlerde hentiz islAmiyetle pek fazla tanrgmadrklarr ve koyu bir "$affiAflist" olduklarr ortaya grkmaktadrr.

Bu takdirde OSuzlar'rn, hentiz mrisltiman olmadan rince onlarrn Kuran-t Kerimdeki "Haniflik" dinine benzer bir dine sahip olduklan anlagrlmaktadrr. MAmAfih, bizim bir bagka kitabrmrzda O$uzlarrn dini hayatr iizerinde qok daha ayrmtrh bir qekilde durulmugtur44.

40 el-Bir0ni, eLAsaru't-Bakiye, Leipzig, 1923, s. 264. 4l Yusuf, Ziya, a.g.mak., no; 24, s.51. 42 lbn Havkal, Suretu'l-Ard, s. Zg. 43 el-Hamevi, lll, s.442. 44 Kitapgr, Z.,ffuk Boylarr Arasrnda islim Hidiyet Frrtrnasl, s. 253.

T

MAmifih ilk defa M.O. 201. yrlu,da Qin kaynaklarmda bahsedilen Krtgtzlar, yukan Yeni Seyileki Sayan da$lannrn kuzeyinde yaqryorlardr. Onlar 750 yrhnda Uygurlarrn hakimiyeti altrna girmigler, daha sonralan isyan ederek hem Uygur ve hem de Dokuz O{uzlan, Mo$olistandan stiriip grkarmrglardrr. Ne varki Krrgrzlar'm kurduSu bu yeni devlet, 917 yrlrnda Hitaylartarafmdan ortadan kaldrrrlmrgtrr45.

:] 45 Barthold, W., Krrgrzlar, Qev. U.D., Aqqr, Konya,2002, s. 68, gegen, R., a.g.e., s. 88.

ffi 286

.

EBO DULEF MiSAR B.

ZEKERIYA KiTAPCI

Karluklar; EbO Diilef bizlere Ktrgtzlarrn yanrsrra Karluk Tiirkleri, onlann sosyal yaqayrglarr tirf, Adet ve ananeleri hakkrnda da uzun ve ayrrntrh bilgiler vermiqtir. Onun bu bilgileri qo$u halde gtivenilir olmaktan uzaktrr. Faka Seyyahrmrz yine de onlarrn, dini yaqayrglan hakkrnda qok cinemli agrklamalarda bulrrnmaktadrr.

O; Kailuklann biiytik bir mabedleri ve onun duvarlarrnda ise; onlann ileri gelen hriktimdarlarlnln suretlerinin bulundu$u dolayrsryla dini iyinlerini bu suretlerin kargrsrna gegerek yaptrklannr sciylemektedir. Ayrrca Karlukl ann tilkesinde; dibinde anlagamamazhklan hallettikleri ve kurbanlannr kestikleri yeqil, mukaddes bir kaya pargasr bulunmaktadrr.

Qiiphesiz Karluklar cinemli Ttirk boylarmdan biridir. Onlarrn isimleri, lsldm tarihinin biiytik olaylarr arasrnda ve gok belirgin bir qekilde Talas Saaagr srrasrnda karqrmrza grkmaktadrr (751). Ziyid b. Salih, bundan onceki sayfalada gok daha ayrrntrh olarak tizerinde durulduSu gibi Qin ordusu rizerine yiirtiytince bu ordu igindeki Kailuklal mtisltiman Araplan desteklemiqler ve onlann, Qinli komutana karqr zafer kazanmalarrnd a yardrmcr olmuqlard 1146. HattA bir krsrm tarihqilerimiz bu olayr o kadar btiyiitmtiqler ve oyle asrlsrz yorum yapmrqlardrr ki onlar, Tiirklerin mtisltiman olmasr gibi, Trirk ve islAm tarihinin b
Ne ilginqtirki; Talas Saoagnda mi.isliiman Araplara 46 Geni$ bilgi igin.birinci bdlrime baktnrz, 47 Dursun, H.D., lsl6miyet ve Tiirkler, s. 38.

MUI{ELHiL

.

2&7

ettikleri ve dolaysryla Tiirklerin mr.isltiman olmalarrnr sa$ladrklan iddia edilen Karluklann, deSil 750'lili ytllar, hatta SAminiler devrinde (940) bile mrisliiman olmadrklarr, belki gok katr bir qekilde $amanist inanglara ba$h kaldrklarr, hatta tapmaklanna kendi btiyiikleri ve htikiimdarlarrnrn resimlerini astrklarr ve bunlara taptrklarr, o kadarki Talas Savagnilan yaklaqrk iki aslr sonra bile onlarm hAlA kendi dini inanqlarnr koruduklannr gostermektedir. Kutluklat; scizde yardrm

Karluklardan sonra Kutluklaru u$rayan Seyyahrmrz, onlarrn dini inanq ve yaqayrglarr hakkrnda fazla bir bilgi vermemigtir. isl6m Dininin bu devirlerde hentiz Kutluktay' a ulagmadrSr anlagrlmaktadrr. Toplum hayatrnda emniyet ve huzurun sa$lanmasrnda birinci derece orf, Adet ve ananeler etkili olmaktadrr. Eski Tiirk dini gamanizme baSh olmalan gerekmektedir.

Hitayla6 Ebfi Diilefbizlere bundan sonra Hiteyfrn yani, Hitaylardan bahsetmektedir. Her ne kadar Seyyahrmrz onlarm sosyal yaqayrqlan hakkrnda qok geniq bilgiler vermiqse de bu devirlerde

Hrtayla/rn, islfrm

Dini ile heniiz

tanrgmadrklan an-

lagrlmaktadrr. Onlar, aralarrndaki anlaqamamazhklarr akrl ve

fikir sahibi yaqhlara mtiracaat ederek halletmeye gahqrrlar, onlann hepsinin senede bir ay itikAfa qekildikleri bir mabedleri vardrr. Ne varki burada Hiteyan geklinde geeen kavim eski Tiirk kitabelerinde Qytai veya ve daha sonraki isldmi kaynaklarda Kara Hitaylar olarak zikredilen Tiirk kabileleridir. Bunlar Uygurlann do$usunda oturuyorlardr4S. 48 $egen, R., a.g.e., s. 91 .

,f.l

288

.

ZEKERIYA

EBO DULEF MISAR B. MUHELHIL

KftAP(I

Eb0 Dtilef bu uzun yolculu$u srrasrnda bize en son olarak ehiy adrndaki Tiirk kabilesinden bahsetmekt edir. Behiyl e r arasrnda Yahfrdi, Hristiyan ve Mecfisilar bulunmaktadrr. Ayrrca onlardan putperest olarakta bahsedilmektedirki; bunlarrn $amanist Tiitkler olmahdrr. Ebt Diilef g
ii

qiin c ii ana istikAmet olmak

izer e i sl 6m

D

Gerek Ebff Diilef, gerekse dif,er temel kaynaklar ve islAm co$rafyacrlarrnrn eserlerinde qok daha ayrrntrh bir qekilde be-

lirtildi$i gibi islAm dini; bir gok qetin mticAdelelerden sonra do$uda Seyhun nehrinin yukarr mecrAlarma do$ru yayrlrrken, kuzeyde Hazar ve Bulgar Tiirkleri arasrnda kok salmrgtrr. Kuzeyde Ofruzlal doiu ve giiney kesimlerinde Karluklan komgu olan Aqa$r Tiirkistan Tiirkleri, artrk Do$u Ttirkistandaki Qamanist soydaglarrna kargr biyrik bir vecd ve iman cogkusu ile islAmi gaza ve cihAd seferlerine qoktan baqlamrq bulunuyorlardr.

medeni Tiirkier, hatta bozkrrlardaki yan g
soNuc

Bu rivayetler bize aynr zamanda Tiirkistanrn iq krsrmlarr

yaEayan Ttirklere, islimiyetin hangi

istikAmetlerden ilerledi$i ve yayrldr$r hakkrnda da yeterli bilde-

$erlendirmesinden de anlaqrlacaSr gibi isl6m Dini; Ceyhun'un

aqait mecrasr yanr Toharistnndan geqerek Afganistan, 'fibet, Hind ve Qin'e dofru ilerlemeye baglamrgtrr.

ir

ini, bu defa yine Buhara Baykent ve Ceyhun'un aqaSr mecrasrndan ilerleyerek Hatzeme gelmig, oradan Kuzey ticAret yolu ile Ilaz arl ar v e itit b oylarnda yaqayan B uI g m Tiirk I e r i n e u la gmr gtrr. Bu asrrda bu iki onemli yolun birinde meselA Kuzey Batr yolunda ibn Fadlan, Do$u, nst ipek Yolunda ise EbO Diilef seyahat etmektedir. B

Ayrrca buralarda bir qok ribatlar yaprlmrg, miisliiman koloniler olugmug ve onlar vasrtasryla islAmiyet de$il qehirlerde

giler vermektedir. Bu konulardaki rivayetlerin genel

289

f)i$er taraftan ipek Yolu ve Agafi Tiirkistan'd.an gegerek Ugrusana ve Ferghneye ulagmrq, oradan yeni bir hamle ile Balasagun ve Kaggar hattrna gelmiq ve buralarda yaEayan Tiirk Boylan arasrnda gok bnytk bir htisn-ii kabrile mazhar olmuqtur.

Behiler;

ve siteplerde

.

t.

1

li

*

ili

Buraya kadar yaptr$rmrz bu geniq aqrklamalanmrzda en btiytik ve tarihi Trirk boylarrndan biri olan Uyguilar arasrnda isldm dininin yayrhgr iizerinde durulmuq ve bu biiyiik oluqum qegitli yonleri ve bir biitrin hdlinde ilk defa okuyuculann istifAdesine sunulmugtur. Bu gahqmamrz ile bundan f.azlabir gey daha yaprlmrqtrr. O da; Orta Asya Trirk islAm medeniyetine giden yolda Uygurlann parlak durumu ve bundan daha da

,?1

290

.

EB-'i DIJLEF MISAR

ZEKERIYA KiTAPCI

MUHELHIL

.

29I

y<truz ki bundan sonra gelen tarihgilerimiz, bizim bu aq_ tr$rmrz kaprdan girecekler ve Uygurlann rniisltimanh$r, onla.n briytik islam krilttir ve medeniyetincleki mtistesna yerleri hakkrnda gok daha gizel, qok daha d.oyurucu ve qok daha mrikemmel eserler vereceklerdir.

cinemlisi "Fiiti LIygur isl6m Destamnm" Ttirk isl6m ve edebiyat tarihinin bir konusu hAline gelmiq olmasrdrr. Tiirk LIygur Boylannn siyAsi tarihlerinin bile heni.iz derli toplu bir qekilde ele ahnmadrSr, bu konularda yazrlan eserlerin daha bir qok yonlerden eksik oldu$u, siyAsi Uygur tarihinin bir qok temel tagrntn daha yerine oturtulmamrg olmasr goz cinfine getirilirse, bu miitevazi qahgmamlzln ne kadar onemli bir boglu$u doldurdu$u kendiliiinden ortaya qr.kmaktadrr. O kadarki Uygur siyAsi tarihgtleri; "Uyguilar nasil miisliiman olmugtttt?" sorusuna do$ru dtiriist bir cevap verme ihtiyacrnr duymadrklarr gibi, onlar Builizn 'in hem din ve hemde kiilttir olarak gtiqlti bir temsilcileri olarak gormiiqlerdir. Bu diier taraftan bdyle, gimdiye kadar hig bir kimsenin, hig bir gekilde rizerinde durmadr$r bir konuda bciyle ciddi, dort baqr mamur, ristelik tamamen yeni ve orijinal bir eser yazmanrn ne kadar zorbir qey oldu$unu ortaya koymaktadrr. Bu aynr zamanda qok samimi bir itiraf olmahdrr.

Zira; Uygurlarm miisltiman oluqlan ve bu briyrik islAm inkrlabrnr izah etmeden; onlann siyAsi tarihi, sosyal yapr, hele hele eEsiz ktiltrirel zenginlikleri ve bunlarla ilgili olarak daha bir gok mesele ve bu arada bu grinlere kadar devam eden ve insanhk iqin adeta kanayan bir yara hAline gelen mukaddes vatan mricadelesi ve bu u$urda verilen gehitler, onlarrn kudsi gayeleri ve dciktilen mtibarek kanla. izah etmemiz mrimktin de$ildir. Bundan sonrasl artrk okuyucularrn yrice takdirlerine brrakrlmrqtu.

Evet, bu kitabrn yazrlmasr higte kolay olmarnrgttr. Temel kaynaklar ve aragtrrma eserlerinin bu konularda ve bir birlerinde kopuk bir gok rivayetleri ele almmrg onlar briyiik bir sabrr ve emekle bir bir incelenmig eskilerin tabiri ile iine ile hem de qok derin bir kuyu kazrlmrg boylece binbir rzdtrab iqinde ve bir gile yuma$r halinde bu eser ortaya konulmugtur. Aynca siyAsi Uygur tarihgileri ile hemen her vesile ile temasa gegilmig ve konu daha olgun bir hAle getirilmiqtir.

Bununla beraber Uy guil ann miisliimanlrfr konusunda yazdtfirmrz bu nAciz eserimizin tam ve miikemmel olduSunu iddia etmemiz miimkrin def,ildir. Bu eserimizle iyiye, giizele ve mtikemmele dofru bir adrm atrlmrqttr. Oyle tahmin edi-

TJ.

,t

irl.

'k

292

BiBLIYOCRAFYA

BIBLIYOGRAFYA

.

293

Biiyiik Larousse, Siizliik ve Ansiklopedisi, istanbul, 1986. el-Cdhrz, el-Ciddii ve'l-Hezl, (ResAilri'l-CAhrz), tah., A.M., Harun, Kahire, 1948.

Abdurrahman, A., Ttirkler,

iditut

el-C6hrz, et-Tabassur bi't-TicAre, tah. H.H., el-Vehhah, Mrsrr,

Uygur Devleti, Ankara,

1935.

2002,1I, s.239.

Akyiz, Y., Tiirk $iiri, Ankara,1965. Arat, I{.R., Kudatgu Bilik, Ankara,1979. Arat, R.R., Kutadgu Bilik ve Tiirkliik Bilgisi, T.K. no,

Carter, T.E., Qinde Matbaacrh$rn Kegfi ve Onun Batrya Yayrlmasr, Pektn, 1977. Chavannes, E., Documents sur les Tou-kiue Occidentaux, Pe-

98,

tresburg, 1903.

1970.

Caffero$lu, A., Uygur Siizlii$r+ istanbul, 1934. Cemil, Hee-Soo Lee, Qin md., TDVIA, VIII, s. 325. Alaaddin Ata Melik., Tarih-i Cihan G,frEn, Qev. M. Oztrirk, Ankara,1988. Qandarho$lu, G., Sarr Uygurlar ve Kansu Biilgesi Kabileleri, istanbul,1967. QandarhoSlu, G., Otiiken Biilgesinde Kurulan Btiyiik Uygur Ka$anhSr, lstanbul, 1972.

Arat, R.R., Tiirkler; Eski Tiirk Hukuk Vesikalarr, Ankara, 2002.

Arslan, Mahmut, Step imparatorluklarrnda Sosyal yapr, istanbul,1984.

Attar, Feridii'd-Din, Tezkiretii'l-Evliya, Tahran, 1346. Bango$lu, T., Uygurlar ve Uygurca Uzerine, Ttirk Dili Araqtrrmalarr Yrlhf,r, Ankara, 1988, s. 87. Barthold, W., Orta Aya Tiirk Tarihi Hakkrnda Dersler, An-

Tiirkler: Uygur Devletleri Tarihi ve Kiiltiirii, Ankara,2002,II, s. 198.

Qandarho$lu, G.,

kara,1.975.

Barthold, W., Bigbahk, iA, U, s. Barthold, W., Hoten, ig,,V /1, s. 566. Barthold, W., Krrgrzlar, Qev. H.D. Aqgr, Konya,2002.

Dankoff, Robert, Yusuf Khas, Hajib, Wisdom of Royal Gloriy, Chicago,1983.

Tiirklerin MoSollann ve Garbi Tatarlarrn Tarihi Umumisi, Qev. H. Halid, istanbul,

Deguignest, J., Hunlann

Barthold, W., Mo$ol istilasrna Kadar Tiirkistan, istanbul, 1981.

1924.

Binark, I., Tiirkler; Turfan Uygurlarrnda Matbaa, Ankara,

D'Ohsson, C., Histoire des Mongols, Amsterdam, 1834-34, II, s.

2002. e

l-

B

irtni,

100.

el-Asaru' l-B Akiye, Leibzig, 1923.

Bretscheider, E., Medival Researches

Eberhard, W., Qin Tarihi, Ankara, 1987. Eraslan, K., Yusuf Has Hacib, iA., XIII, s.438-446.

from Eastern Asiatic

Sources, London,7967. BuSra M.E., $arki Ttirkistan Tarihi, 1987.

!.

I u

il.

I

Emin, Abdtiqqiik0r, M., Garbi Yurt Tagkrmrr Sanatr, Ururnqu, t998.

294,

.

BiBI,iYOGRAFYA

ZEKERIYA KiIAP(]I

Ergin, M., Orhun Abideleri, istanbul, 1970.

i

Erkin, E., Tiirkler; Karahanhlar ve Uygurlar, Arrkara, 2002. Erkin, 8., Tiirkler; Uygur Tiirkleri, Ankara, 2002.

XIIIII, s. 115. E., islAmiyetten 6nce Ttirk Ktilttir Tarihi ve islAma Girig, istanbul, 1978.

Esin, E.,

Tiirk Kiiltiir Tarihi ig Asyadaki Erken Safhalarr, Ankara, 1985, Pelliot, P., Hotes on Marco Polo, Paris, 1959, "Qin" maddesi.

Ferend, Y., Voyage de Abu Dulaf Misar b. Muhalhil, Paris, 1913-1914.

Franke, O., Geschichte des Chinesischen Reiches, Berlin, 1,925.

Genq, R., Kaggarh Mahmuda Giire XI. Yiizyrlda

Tiirk Diinyasr,

Ankara,1997.

Geng, Shimin, Tiirkler; Budist Uygur Edebiyatr, Ankara, 200.2.

Gerdezi, Zeynii'l-Ahbar, nqr. A.H. Habibi, Tahran, 1347,

s.

267.

Gibb, H.A.R., Orta Asya Arap Ftitthatr, Qev. M. Hakkr, istanbul,1930.

Tiirkleri Tarihi ve Kiiltiirii, Ankara, 1997. Grousset, R., Bozkrr imparatorlu$u, Qev. M.R. Uzman, isGcimeg, S., Uygur

tanbul,1999.

Gumilcjv, L.N., Eski Tiirkler, istanbul, 1999. Gumilciv, L.N., Eski Tiirkler, istanbul 2002^ Gtinay, U., Tiirklerin Dini Tarihi, istanbul, 1997. Giinay, E., Tarihte Tiirkler, istanbul, 1996.

Giingor, H., Tiirklerin Dini Tarihi, istanbul, 1997.

295

el-Hamevi, Mucemii'l-BiildAn, Beyrut, 1 955. Hamilton, f., Toquz-O$uz et On Uygur, |ournal Asiatique, Paris,1962, s. 39-40.

Esin, 8., iA. Turfan md. Esin,

.

Hartman, M., Qin md., iA, III, s.409. Has HAcib, Kudatgu Bilik, Qev. R.R. Arat, Ankara, 1988.

Hatipo$lu, V., Tiirk Tarihinin Baglangrcr, Tiirkoloji Dergisi, YIIL,1979, s. 45. Hee, Cemil, I-ee, Soo., TDVIA, VIII, s. 325.

Hududu'l'Alem, ngr. V. Minorsky, London, 1937. lbn Havkal, Suretu'l'Ard, el-Hayat negri Beyrut. ibn Hurdadbih, el-MesAlik ve'l-MemAlik, ngr, De Goeje, Leyden,1967.

ibn Nedim, el-Fihrist, Beyrut, 1978. ibnti'l-Esir, el-Klmil, fi't-Tarih, Beyrut, 1965. ibnii'l-Cevzi, el-Muntazam, Dakan, 1357. ibnti't-fatitr, K. el-Biildan, Tah. Y. el-Havi, Beyrut, 1996. ibnti'l-patin, Kitabti'l-Biildan, ngr, De Goeje, Leyden, 1885. ibn Tayfur, Kitab-ti Ba$dad K6hire, 1949. bnti'l-ibri, Tarih'u-Muhtasaru'd-Dtivel, Beyrut, (Tarihsiz). ldrisi, Nuzhetii'l-Miigtak, Ayasofya, no; 3502. lzgi, 6., Qin Elgisi, Wang Yente'nin Uygur Seyahatnamesi, Ankara,1989.

lzgi,6., Qinde islAmiyetin Yayrlmasr ve Geligmesi, Milli Kiil-

tir,II,

no

1",

(Haziran) 1980, s.58 vd.

lzgi, 6., Kutluk Bilge Kiil Ka$an - Biigii Ka$an ve Uygurlar, Ankara,1986. lzgl6., Uygurlarrn SiyAsi ve Kiiltiirel Tarihi, Ankara, 1987. KafesoSlu, i.,

ttirk Milli Ki.iltiiri,

Kafesoilu, i., Tiirkler, iA.,

Xu/il,

Ankara,\977.

s. 183.

ir" 'i;'

,i, ilr:

F it

296 .

r] .t

ZEKERIYA KiTAPCI

BIBLiYOCRAFYA. 297

:I

,il 11

Kafesoflu, i., Tiirk Diinyasr El Kitabr, Ankara. Kamalov, A. Tiirkler; Uygur imparatorlu$u (7a

{ -SaO),

Ankara,

2002.

Kaggari, Mahmud, DivAn-ii Laiat et Tiirk, Qev. B. Atalay, Ankara,1939-1941.

Kaggari, Mahmud, Divan-ii Lu$at et-Tiirk, Qev. K. Rifat, (Bilge), istanbul, 1333.

Klyagtorn, S. G., Batr Biilgesindeki Tiirk Haklarrnrn Tarihinden Parga, Xinjang Tezkerecili$i, 1996. Koca, S., Tiirk Kiiltiiriiniln Meseleleri, istanbul, 1990. Kopri.ilii, F., Tiirk Edebiyatrnda ilk Mutasawrflar, Ankara,

en-Necm, V.T., el-Cahrz el-Hrdaratii'l-Abbasiyye, Ba$dad, 7965.

en-Ntiveyri, NihAyetii'l-Ereb, fi Fiinfrni'l-Edeb, el-KAhire, 1923.

Orkun, H.N., Eski Tiirk Yazrtlan, Ankara, 1987. Gcimeg, S., Uygur Tiirkleri Tarihi ve Ktiltiirii, Ankara, 1997. 6gel, 8., islAmiyetten 6nce Ti,irk Kiiltiir Tarihi, Ankara, 1988. Op;el,8., Uygur Devletinin Tegekkiilii ve Yiikselig Devri, Belleten, XIX, no, 175, Ankara, 1955, s. 354. Ogel, 8., Tiirk Kiiltiir Tarihine Girig, Ankara, L99L. Ogel, 8., Uygurlarrn Menge EfsAnesi, DTCF. Dergisi, 1948, VI. 7-2.

1981.

Kiiltiiriiniin Geligme Qa$larr, istanbul, 8., Ttirk Kiiltiiriiniin Geligme $a$larr, istanbul,

Kopriilii, M., iA., III, s.267.

Ogel, B., Tiirk

1,985.

Kudame b. Cafer, Kitabii'l-Harag, nEr, De Goeje, Leyden,7967.

Ogel,

1988.

Ligeti, L., Bilinmeyen ig Asya, Qev. S. Karatay, Ankara,1986. Liu, En-Lin., Talas Seferi Hakkrnda Yaprlan Bir inceleme, VI[. Ttirk Tarih Kongresi, Ankara, 1972.

Ogel, B., Sino-Turcic a, T aipe| 1964.

el-Mes0di, Muriic, Tah. M.M. Abdtilhamid, Mrsrr, 1964. Mackerras, C., The Uighur Empire 744-840, According to the T'ang Dinastic Histories, Canberra, 1978. el-Makdisi, K., el-Bd' ve't-Tirih, Paris, 1903. Makrizi, Takryyi.idin, el-Hrtat el'Makriziyyg Kahire, 1 270. Minorsky, V., Tamim ibn. Bahr's )orney to the Uyghurs, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, XII, Part, 2. 1948, P. 276-305.

el-Mervezi, Qerefi'z-Zaman, TabAi el-Hayevan, nqr. V. Minorsky, London, 1924. en-Nargahi, Ebu Bekir Muhammed b. Ca'fer, Tarih-U Buhara, Mrsrr, 1965.

6zkan, i., Kutluk Bilge Kiil Kafan BiiSii Kaf,an ve Uygurlar, Ankara, 1985. Ozonder, S.8., Tiirkler; Eski Tiirklerde Dil ve Edebiyat, Ankan,2002. K., Uygur Atastizleri ve Deyimleri, istanbul, 1992. Oztopgu, Oztuna, Y., Tiirkiye Tarihi, istanbul, 1953. Panipati, I., $eyh, M. islamrn Yayrhgr Tarihi, Qev. A. Genceli, istanbul, L971. Pelliot, P., Hotes on Marco Polo, Paris,

1959.

Pekin Misyonu Qahgmalan,IV, s. 115. Po-ch'van, Ch'ian, Uygurlann Batrya Giigii ve An-Hisi Uygur Ka$anh$r, Xin:ang Sosyal Bilimler Aragtrrmalarr Dergisi, 1.984, sy.2, s. III. Pulleyblank, E.G., The Background of the Rebelion of An LuShan, London, 1955.

298

.

BiBI.,iYOGRAFYA

ZEKERIYA Ki'I'APCI

.

299

Pritsak, O., Karahanlilar, iA., VI, s. 253.

Togan, 2.Y., O$uz Destanr, istanbul, 1982.

Ilaphael, israili, Miislim in China, A Study in Cultural Confarantation, l.ondon, 1980.

'Iogan, 2.V., Tiirk

Rasonyi, L., Tarihte Ttirkltik, Ankara, L988.

Turan, O., Tiirk Cihan HAkimiyeti Mefkffresi Tarihi, istanbul,

iinver, G., Tiirklerin Dini Tarihi, Ankara,7977. el-Ya'kubi, ibn Vazrh, Tarihu'l-Yakubi, Beyru t, 1960. Yusuf Ziya, Ebfi Diilef Seyahatnimesine Nazaran Orta Asya Tiirk Boylarr, Ddru'l-Ftintin ilahiyat Fakiiltesi

es-Sedlibi, Yetimetii'd-Dehr, Kahire, 1956.

es-Siiyfiti, Tarihu'l-Hulefa, Mrsrr, L952. Shiao, Liu Zihi., Uygur Tarihi, Pekin, 1988.

Shimin, Geng, Tiirkler; Budist Uygur Edebiyatr, Ankara,

Mecmuasr, no,22, istanbul, t932, s.60.

2W2.

8., Baglangrgtan Giiniimiize Dinler Tarihi,

Tiirkistan ve Yakrn Tarihi, istanbul,

1959.

es-Sealibi, LetAifii'l-Mearif, Mrsrr, 1960.

Sarrkqro$lu,

ili

7947.

Ytldrz, H.D., islAmiyet ve Tiirkler, istanbul, 1976.

Is-

parta,2000.

Siimer, F., OSuzlar, istanbul, 1992. Siimer, F., O$uzlar, istanbul, 1999. $eqen, R.,

islim Co$rafyacllarrna Gtire Tiirkler, Ankara, 1985.

ibn Fazlan Seyahatndmesi, istanbul,lg75. $erefiiddin, Ebfi Diilef Eski Tiirk Memleketlerir.rde, Yeni Mecma, istanbul, no, 59. et-Taberi, Tarihu'l-Umem ve'l-M iilfi k, Ileyrut, 1967. Taqaf,il, A., Hoten, TDVIA., XV[I, s. 251. Taga$rl, A., Tiirkler; Uyg;urlar, Ankara, 2002. Tekin, Q., Mani Dininin Uygurlar Tarafindan Devlet Dini Olarak Kabulii, Ti.irk Araqtrrmalarr Yrlhir, 1965. Tekin, $., Uygurca Metinler, Ankara, 1960. Tekin, T., Kuzey Mo$olistanda Yeni Bir Uygur Anrtr, Belleten, XLVI, 1982, s.759. Togan,2.V., Umumi Tiirk I'arihine Girig, istanbrrl, 1981. Togan, 2.V., ibnii'l-Fakih'in Tiirklere Ait Haberleri, Belleten, $eqen, R.,

XII, sy. 45,7948,

s. II-16. i'i ii'

i:i '!,r:

i*'

t

ri

il I

30r

300

Tiirk'iin tarihi Risdlet misyonunu tantmak, , islrimi gohsiyetini kauromak ue onu biitiiniiyle yeniden - kucaklamak ue Miisliiman Tiirk'iin Ka'be-i lrfanna kogmak ono strtrnmak isteyenler liitfen bu eserlefi mutlaka okuyunuz, okutunuz !!!

TURK BOYI.ARI ATiASINDA lslAnn HIDAYET FtRTlNAsl VE MOGOLLAR ARASINDA ISTANNIVET Prof. Dr. ZekerlYa KltaPfl

YENI ISI.AM TARIHI VE

TURKTER

Prof. Dr. Zeke'lya Kltapft Tiirk0n istdmi gahsiyetinilyaga kaldrrmak onun; Hz. Peygamber'in risalet misyonuna sahip olma yolunda yaphfr cihangumul hizmgtlerini kendi gartlan iginde dile getirmek iqin yazrlmrg yeni bir IslAm Tarihidir. Kitapta ilk deta Hz. Peygamber'in hayatr ve Onun yuce misyonuna yon veren olaylar, yine Onun Tiirkler hakkrndaki hadisleri ve Orta Asya Tiirk Varhlr aqrsrndan

Orta Arap Ti.irklti'gunun miisl0man olmasr bir ildhi destandrr. Orta Asya yaylalarrnda Tiirklerin bir sahibe nesli olarak yeniden ayala kalkmasr ve ruh-u Nebinin bu topraklarr bir ilihi sa[nak olarak kugatmasr ve ilihi, irAdenin yeni bir tecellisidir. igte kitapta bu ildhi destan ilk defa kendi gartlarr iqinde ele ahnmrg ve Turk okuyucusuna sunulmugtur.

ORTA ASYADA

lsriMlYETlN YAYtLt$l vE

TUNKLER

ele ahnmrg ve Hz. Peyganrber'in hayab yeni bir sentez iqinde

Prof. Dr. ZekeriYa KitaPfl

ortaya konulmugtur.

T0rk milleti ve insanhk tarihi iqin oldukqa 6nemli olan

bir konuda, yani T0rklerin miisl0man olmalarr konusunda

HZ. PEYGAMBERIN HADISLERINDE

TURKTER

Selguklular, Mofollar, Osmanlllar Hz.

Prot. Dr. Zekcilya Kltapgr Peygamber'in Ttirkler hakkrndaki hadislerini

bug0ne kadar yaprlmrg olan b0tiin gahgmalarrn en orijinali ve enlatmin edicisi, Tiirk Milleti ve butiin insanhk hayrtna olan bu buytik olugumu butun grplakhlr ile ortaya koyan kendi sahasrnrn tek miistakil kaynak eseri. Kitap, yurt drgrnda Arapgaya gewilmigtir. TURKLER

NASIL MUSLUMAN OLDUTAR?

SOfUSUNA

CEVAP

arayanlann 1. Temel Kitabr. Turk t$retmeni ve aydrnhk biricik el kitabr.

konu olarak ele alan ve unlarr qegitli ycinleri ile de$erlendiren

bu eser; gok buyi.ik igler

bagarmrg, birgok devlet ve

imparatorluklar kurmug, diinya siyasi, dini ve askeri olaylarrna ydn vermi$, yine asrrlarca dil, din, rrk, kiilttir bakrmrndan birbirinden farkh bir qok kavimleri idare etmig ytice bir misyone sahip ulu bir milletin tekrar kendine ddnmesi,
Tiirk Milletinin "lsl6mi $ahsiyeti" ve "Tarihi Risilet Misyonunu" gdrmek istiyenler bu kitabr mutlaka okuyunuz,

okutunuz. Gengler onu dajrtrnrz. Bir geceliline dahi olsa bu kitapla Hz. Peygamberi kendi evinizde misafir ediniz.

llr

nn0stlimAN

rtinr n0rtimonR vE HAI(ANI.ARI Prof. Dr. ZekefiYa KitaPgl

ik ishmi fetih yrllanndan itibaren Allahin hidayetine kavugan, miisl[man olan ve gimdiye kadar hiq bir yazar tarafindan ciddi bir qekilde aragtrrrlmamrg bir qok miisliiman TURK HUKUMDAR VE HAKANIARI'nn ibret ve heyecan dolu dini hayatlarr, TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU? sorusuna cevap arayanlann ll. biiyiik Kitabr. Ttrk aydrnr ve dlretmenlerinin temel kitabr.

303

302

oRrA AsYA rrinruiG ii ru Oru suvrir( lsrnm rUlrtin ve

sErguKLU HATUNLART VE

naeoerulvrrlNDEKl YERI

TT,RK SULTANTART

ABBASI HIT.AFETIruOE Prof. Dr. Zekeriya Kitapgr

Prof. Dr. Zekeriya Kitapgr

Selquklularrn Orta-Dolu hakimiyetleri, Selguklu Sultanlarr ile Abbasi llalifeleri arasrndaki Srhriyet ballarr, hilafet saraylarrna hrtisab eden ilk soylu Ttirk Hatunlarr, onlarrn 6rnek hayah ve etkin gahsiyetleri hakkrnda ilk ciddi tarih degerlendirmesi, Milli Kulttir hayahmrz ve Tijrk islim 'farihinin yeni geref sayfalarr.

Kitapta; isldm hiddyet guneginin iyintathgr bu genig topraklarda yiikselen gdz kamaghrrcr lsldm Kultiir ve Medeniyeti iiaerinde durulmug ve Turklerin bu medeniyetin geligmesine yaptrklarr ytice hizmetin geni5 bir de{erlendirilmesi yaprlmrq ve Orta Asyanrn muhtegem mazisine bir alhn k6pr0 kurulmugtur. Turk dunyasrnrn qyaga kalkmasr; Orta Asya Ttirkli.igtiniin kendi tarihi lslimi gahsiyetine kawgmasr, yiicelmesi; Diinya T0rkliigiin0n bu bUy0k megale ve miigterek k0ltiir mirasrmrz iqinde birlegmesi ve bi.iti.inlegmesini isteyenler bu kitabr okuyunuz, okutunuz ve dalrtrnrz!

{

I

Kitapta Biiyiik Selquklular ddneminde Orta-Dolu Tiirk Misyonu ve politikasrrun temel esaslan haklanda ilk defa genig bir de{erlendirme yaprlmrghr. Geng krzlArrmrz bir de bu kitabr okuyunuz. Devlet Anayr tanrynuz.

i

llk

SAADET ASRINDA Tiirk Sahabe Tabii Ve Tebea Tabiileri Prot Dr. Zekcriye Kltapfr Kitapta; Hz. Peygamber'in manevi

gdlgesinde yagamrt ve Onun Sahabe ve Tabiilerine kavugmug m0b6rekler neslinin ilk l'urk temsilcileri ve hilifet cimiasrntn ilk zinde g0qleri olan T0rklerin durumlarr ele ahnmrgtrr.

MUI(ADDES 9EVRELER VE ESKI }III-AFET

rrinr HATUNLATIT

Ayrrca Emevi ve Abbasiler dewinde hilifet iilkelerindeki Ttirklerin askeri ve iddri genig bir

riu<et.rRlrupe

Tapusal Kitabr.

T0rk Hatununr"rn; Tarihi ORTADOGU MISYONU'nu aydrnlatmak ve bu yclnde emeSi geqen ilk Tiirk atralannrn hayatrnr, gahsiyetini ortaya koymak iqin kaleme ahnmrg bir kitaptrr.

delerlendirmesi yaprlmrg ve yeni bir terkib vticuda getirilmigtir. Ti.irk Varhlrnrn Orta-Doluda Varhlrnrn llk

rrinrlsrnN

MILTI TARIH VE KULTUR DAVAMIZIN TEMEL MESELELERI Prof. Dr. Zekeriya Kitapgr

Kitap; yazarrn milli tarih ve koltiir

meseleleri

hakkrnda gimdiye kadar qegitli Dergi ve Gunluk Gazetelerde

yazmr$ oldudu

bir

Qok makale

ve

araghrmalardan

olugmaktadrr.

Bu makalelerin her birinde milli ulkil, milli tarih ve kiiltiir davamrzrn temel meseleleri dile getirilmig ve yeni yeni hedefler gdsterilmiEtir. Onlar bir bakrma milli guur milli tarih ve ktlti.ir0m0z, bir vatan colrafyasr ve ufuklarr agan vatan,

millet ve bayrak Tiirkiimtiziln en iqli

terenniimleridir.

Kendilerini bu duygularla dolu g6renler bu bir demet qiqeli koklayrnrz!

Prot Dr. Zeketlya Kltaptl

Bu kitapla TURK TARiHi,

rUnx

KULTUR ve

MEDENiYETiNE yeni bir zenginlik kazandrrrlmrg boylece Turk tarihinin, gimdiye kadar karanhkta kalmrg yeni bir sayfasr aralanmrg ve giin rgr$rna grkarrlmrghr. Gengler! Milli tarihimizin bdylesine medeni bdylesine yuce yaratrlrglr Ti.irk analarr ile liitfen tanrgrnrz. Onlarrn gdnliinii ahnrz.

304

PROF. DR. ZEKERiYA

KITAPqININ

YAYTNLANMI$ ESERIERI * Et-Tiirk; The Turks

in the Work

of. el-lahrz,1972,

* Hz. Peygamberin Hadislerinde Tiirkler;

s.360.

Selguklular Mo-

$ollar Osmanhlar, Konya, 1996,3. Baskr, 2 cilt, s. 550. * Orta Asyada islamiyetin YayrhEr ve Tiirkler, Konya, 1,998,4. Baskr, s. 416.

* Yeni islAm Tarihi ve Tiirkler, Konya, '1999,7. Baskr,2 cilt,

s.

550.

*

Milli Tarih

ve K0ltiir Davamrzrn Meseleleri, istanbul, 1993,

s. 330.

*

Saadet Asrrnda

Tiirkleq

itt ttirk

Sahabe,

Tibii

ve Tebea

TAbileri, Konya, 1997, 3. Baskr, s. 304. *

ilk Miisliiman Tiirk Hiikiimdar

ve Hakanlan, Konya, 1.996,3.

Baskr, s.274.

* Abbasi Hilafetinde Selguklu Hatunlarr ve Tiirk Sultanlarr, Konya 1995,2. Baskr, s. 360.

* Orta Asya Tiirklii$iiniin islim Kiiltiir ve Medeniyetindeki Yeri, Konya, 1996,2. Baskr, s. 150.

t Orta DoSuda Tiirk Askeri

Varh$rnrn

ilk

Zuhuru, istanbul,

i988.

* Mukaddes Qevreler ve Eski Hilafet Ulkelerinde Tiirk Hatunlan, Konya

1995,

s.255.

* Araplarrn Tiirkistana Girigi, istanbul, 2000, s. 158.

*

$a!ab Hatun, Abbasi Hilafetinde 6mek Bir Tiirk Anasr, istanbul, 1991, s. 80.

* Tiirk Boylarr Arasrnda islAm Hidayet Frrtrnasr, Mo$ollar Arasrnda islamiyet, Konya, 2W0,2 cilt, s. 550.