Kawanakajima 1561

BITWY-KAMPANIE-WOJNY

Witold Nowakowski

KAWANAKAJIMA 1561 scan - zawisza

DOM WYDAWNICZY PBELLONA WARSZAWA 2002

WSTĘP Druga połowa XVI wieku to jeden z najkrwawszych okresów w dziejach Japonii. Kraj, nominalnie rządzony przez kolejnych shogunow i cesarzy, pozostawał praktycznie bez władzy, pogrążony w wojnie domowej. Dobra wielkich rodów przechodziły w ręce wojowników. W tymże czasie, zwanym po­ wszechnie sengoku („kraj w wojnie"), na­ stąpiły zasadnicze zmiany w strategii i tak­ tyce. Walki toczono głównie w prowincjach, a shogunowie z rodu Ashikaga, pozbawieni militarnej siły, mogli jedynie biernie obser­ wować zmagania feudałów. Bitwy, w któ­ rych do tej pory zbrojni piechurzy byli tylko tłem dla konnych harcowników, teraz roz­ grywano na dużo większą skalę, z użyciem oddziałów piechoty i strzelców. Ambicją wielu wodzów okresu sengoku było zdobycie stolicy i przejęcie władzy cen­ tralnej. To jednak wymagało odpowiednich sojuszy i uporządkowania spraw wew­ nętrznych. Jednym słowem - zabezpieczenia tyłów. Zdarzało się, że pozornie lokalne kon­ flikty urastały do rangi głównego problemu. Zachodni historycy na ogół pomijają milczeniem długą, bo dwudziestoletnią woj­ nę Shingena Takedy z Kagetorą Kenshinem Uesugi. Nazwiska obu wodzów wymienia się najczęściej wśród dziesiątków nazwisk innych generałów, zgromadzonych wokół

tak sławnych postaci jak: Nobunaga Oda (1557-1582), Hideyoshi Toyotomi (15361598) i leyasu Tokugawa (1542-1616). O Shingenie pamięta się przede wszystkim dlatego, że ostatecznie przegrał walkę o pry­ mat w kraju i że przegrał ją z zupełnie pro­ zaicznej przyczyny - zmarł bowiem śmier­ cią naturalną wkrótce po świetnym zwy­ cięstwie pod Mikatagaharą (1572).

Pięć bitew na równinie Kawanakajima (1553, 1555, 1557, 1561,1564), stoczonych przez armie Shingena i Kenshina, bywa cza­ sami określane mianem „manewrów", rze­ czywiście bowiem niektóre z nich przypo­ minały olbrzymią partię szachów. Co naj­ mniej w dwóch nie doszło do zasadniczego rozstrzygnięcia: wojska zostały wycofane w chwili gdy dowódca uznał, że osiągnął mniej lub bardziej mętny cel taktyczny. Czwarta bitwa - niemal przez przypadek przerodziła się w krwawe widowisko. Była jedną z niewielu bitew świata, w której pra­ wdopodobnie doszło do bezpośredniego starcia obu wodzów. ARMIA OKRESU SENGOKU Samuraj stawał się rycerzem (bushi) z urodzenia, lecz do końca okresu sengoku status samuraja przyznawano także wybra­ nym weteranom. Na ogół było to związane ze stałym żołdem i zakwaterowaniem we włościach feudała. Najniższą warstwę po­ śród wojowników stanowili tzw. lekkostopi (ashigaru), do których zaliczano przede wszystkim piechurów, uzbrojonych w mie­ cze i długie włócznie, artylerzystów i strzel­ ców, od połowy XVI wieku wyposażonych w strzelby lontowe wykonane na wzór spro­ wadzanych z Zachodu muszkietów. Zmiana taktyki i uzbrojenia spowodowała wzrost li­ czebności oddziałów. Armie, w których pod koniec XV wieku służyło przeciętnie nie więcej niż pięć tysięcy ludzi, w okresie sen­ goku stały się molochami, liczącymi nawet sto dziesięć tysięcy żołnierzy. Ich zasadni­ czym trzonem byli pogardzani dotychczas ashigaru, których traktowano o wiele lepiej niż przedtem w obawie przed dezercją lub ucieczką na stronę wroga. Niektórych piechurów wcielano do woj­ ska pod przymusem. Pobór obejmował wszystkich mężczyzn zdolnych do noszenia broni, pomiędzy piętnastym a siedemdzie­ siątym rokiem życia. Prowadzono ścisłe re­ jestry osobowe, stąd na ogół jest znana li­ czebność i uzbrojenie każdej armii.

Typowa armia okresu sengoku składała się z następujących oddziałów (wg Turnbulla i Hooka): ashigaru - włócznicy dowodzeni przez pieszych samurajów - łucznicy dowodzeni przez pieszych samurajów - strzelcy dowodzeni przez pieszych samurajów konne oddziały samurajów, konni adiutanci, oddział łączności i sygnalizacji, hatamoto (podchorągiewni) - gwardia konna sztab generalny, głównodowodzący (wraz ze strażą przy­ boczną i świtą), tabory. Wymarsz oddziałów odbywał się w ściś­ le ustalonym szyku. Kroniki przytaczają przykładowy opis porządku marszowego armii, którą Toyotami poprowadził w 1578 roku z Kioto na zachód Japonii: 1. sztandary, 2. muszkieterzy, 3. łucznicy, 4. piechurzy zbrojni we włócznie, 5. piesze oddziały samurajów, 6. konne oddziały samurajów, 7. bęben bojowy i trębacze, 8. oficerowie sztabu, 9. koń naczelnego wodza, prowadzony przez masztalerza, giermek ze zbroją i służba, 10. wódz naczelny, 11. giermek z hełmem naczelnego wodza, 12. oddziały samurajów, 13. sztandary. Klasyczna bitwa, poprzedzona pojedyn­ kami konnych harcowników i popisami łucz­ niczymi, w XVI wieku na dobre należała już do przeszłości. Wojnę, którą Shingen Takeda toczył z Kenshinem Uesugi, można pod pewnym względem nazwać ekspery­ mentalną, bo z doświadczeń zdobytych na

równinie Kawanakajima korzystali wszyscy późniejsi dowódcy. Formacje bojowe okresu sengoku opie­ rały się głównie na piechocie. Oddziały jeźdź­ ców czekały za liniami strzelców i łuczni­ ków. Łucznicy razili wroga w czasie przerw pomiędzy kolejnymi salwami muszkieterów. Do przekazywania rozkazów w czasie bitwy służył wachlarz, zwany gumbai, przy­ pominający wyglądem dużą paletkę do ping-ponga, na ogół zdobiony herbem wo­ dza lub jakąś doniosłą sentencją. Niżsi ofi­ cerowie w tym samym celu używali składa­

nych wachlarzy tessen (tetsu-sen), w meta­ lowych okładkach, z wymalowanym czer­ woną farbą wizerunkiem wschodzącego słońca. Sygnały głosowe przekazywano przy pomocy bębna, konchy lub gongu. Punkt dowodzenia mieścił się w najdo­ godniejszym punkcie pola, najczęściej na szczycie wzgórza, ogrodzony długim pasem płótna (maku), rozpiętym na bambusowych żerdziach. Tu także, po zwycięskiej bitwie, odbywała się ponura ceremonia „przeglądu głów" przyniesionych z pobojowiska.

PIECHOTA Wzrost znaczenia piechurów znalazł swoje odbicie w poprawie umundurowania i uzbrojenia. Na potrzebę uniformizacji armii szybko zwrócił uwagę jeden z najwy­ bitniejszych dowódców Shingena, generał Toramasa Obu, ustawiający w pierwszych liniach żołnierzy ubranych na czerwono. Każdy piechur otrzymywał z przydziału hełm i zbroję, musiał jednak stawić się do oddziału z własnym mieczem. W okresie sengoku był to zazwyczaj średni miecz typu wakizashi, o długości głowni nie przekra­ czającej dwóch shaku (ok. 60,6 cm). Pod­ stawowy ubiór ashigaru składał się ze zgrzebnej koszuli, sięgającej pasa, obcis­ łych spodni i słomianych sandałów waraji, zakładanych - z wyjątkiem kampanii zimo­ wych - na bose stopy. Długie włosy przy­ trzymywała chusta hachimaki. Uzbrojenie ochronne stanowiły rękawice skórzane z na­ szytymi płytkami żelaza i dwuczęściowy kirys z metalu, chroniący brzuch i plecy. Na kirysie złotą lub czerwoną laką był wymalo­ wany herb klanu, do którego należał wojow­ nik. Hełm ashigaru nosił nazwę jingasa, czy­ li „kapelusz bojowy". Zrobiony był najczęś­ ciej z metalu lub wzmocnionej skóry i miał kształt płaskiego stożka. Jedynie w armii Shingena dominowały jingasa (zwane póź­ niej oczywiście shingeń) wypukłe, nieco przypominające odwróconą misę. Dla ochro­ ny przed słońcem i deszczem do brzegu kapelusza przytwierdzano opadający na kark kawałek tkaniny. Typowy piechur zawsze nosił przy sobie wszystkie elementy wyposażenia: porcjo­ waną żywność (w tym worek z dzienną ra­ cją ryżu i marynowane śliwki), papier, me­ dykamenty, żołd, pędzelki do pisania, krótki nóż i zwój sznura. Bronią zaczepną, oprócz miecza, była najczęściej włócznia yari, o rozmaitej dłu­ gości i rozmaitym kształcie grotu. W naj­ dłuższe włócznie, mierzące ponad sześć

i pół metra, wyposażone było wojsko Nobunagi. W armii Shingena długość włóczni wynosiła około pięciu metrów, piechurzy Kenshina Uesugi używali włóczni nieco dłuższych, sześciometrowych. ŁUCZNICY Łuk (yumi) od zarania dziejów był w Ja­ ponii niezwykle ważną bronią, o czym świadczy chociażby nazwa najstarszej szko­ ły bojowej - kyuba-no michi (droga łuku i konia). Długość łuku i strzały najczęściej dopasowywano do postury łucznika. Podstawowy moduł stanowiła odległość między końcem kciuka a końcem małego palca przy rozpostartej dłoni. Łuk był asymetryczny, wykonywany początkowo z bukszpanu, potem - z malo­ wanego i klejonego bambusa, zwanego nakago lub sobagi, dla wzmocnienia owijane­ go łykiem ratangu. Uchwyt, umieszczony mniej więcej w jednej trzeciej długości od dolnego końca łuczyska, oklejano skórą. Do łączenia wszystkich elementów używano rybiego kleju. Cięciwę sporządzano z cias­ no splecionych włókien roślinnych. Łuk bojowy mierzył zazwyczaj ponad dwa metry (220-230 cm). Bardzo długie strzały (ponad sto centymetrów) wykonane były z bambusa i opatrzone lotkami z piór orła. STRZELCY Pierwsze muszkiety trafiły do Japonii dopiero w 1542 roku, ale w drugiej połowie XVI wieku formacje strzelców stanowiły już gros oddziałów piechoty w japońskiej armii. Ulepszona strzelba lontowa, zwana teppo (w nazewnictwie angielskim określa­ na mianem arkebuza), posiadała tzw. zamek zatrzaskowy, wykonany zazwyczaj z mosią­ dzu. Strzelbę nabijano od przodu prochem i kulą. Nieco prochu sypano na panewkę, którą następnie zakrywano specjalnym kap­ turkiem z metalu, żeby broń nie wypaliła

przedwcześnie. Wokół lewego ramienia strzelec owijał zapalony lont (na całodnio­ wą walkę potrzebował około stu osiemdzie­ sięciu centymetrów wolno płonącego sznu­ ra). Koniec lontu zatykano w esowatym kurku, napiętym przez odciągnięcie wstecz, aż do zaskoczenia zaczepu spustowego. Przed oddaniem strzału piechur silnym dmuchnięciem rozpalał koniec lontu, od­ suwał metalowy kapturek i zwalniał spust. Żar wraz z kurkiem spadał na panewkę i powodował zapłon. Lufy strzelb, sporządzane z dobrego ga­ tunku żelaza, nie były gwintowane. Osadzo­ ne na drewnianym łożysku, miały kaliber od 8 do 10 milimetrów. Proch noszono w niewielkiej "tykwie, wi­ szącej u prawego boku, a pociski w skórza­ nym worku. Każdy strzelec miał też kilka zapasowych stempli, gdyż te, wykonane z drewna, łatwo pękały po dłuższym uży­ waniu. Oddziały strzelców liczyły od trzydziestu do pięćdziesięciu ludzi, podzielonych na dzie­ sięcioosobowe plutony pod dowództwem teppo ko-gashira (podoficera strzelców).

SAMURAJE Rewolucyjne zmiany w taktyce i strate­ gii pola bitwy nie pozostawały bez wpływu na uzbrojenie samuraja. Około 1550 roku w Japonii pojawił się zupełnie nowy typ zbroi, tzw. zbroja klepkowa (okegawa-do), wykonana z nitowanej blachy i zamykana z boku. Wzorowana częściowo na zbrojach portugalskich, zapewniała o wiele lepszą ochronę przed kulami. W drugiej połowie XVI wieku na bazie okegawa-do powstało wiele odmian zbroi, stanowiących swoiste połączenie tradycji z nowoczesnością. Jed­ ną z takich odmian była gładka, polerowana zbroja hotoke-do (popiersie buddy), w póź­ niejszym okresie kuta z jednego kawałka blachy i bogato zdobiona laką lub wytłocze­ niami. Dużą popularnością cieszyła się także yukinoshita-do, której wytrzymałość pod­ dawano najwymyślniejszym próbom. We wszystkich zbrojach zmniejszono naramien­ niki sodę, w przeszłości zastępujące tarczę.

O ile samurajskie zbroje uległy uprosz­ czeniu, o tyle hełmy (kabuto) nadal wyko­ nywano z wielu kawałków blachy (od sześ­ ciu do stu dwudziestu!) i przystrajano w fantazyjny sposób. W połowie XVI wie­ ku stało się powszechną praktyką zdobienie hełmów ogromnymi rogami, pierzastą grzy­ wą lub herbem wyciętym z blachy. Twarz -jedno z najwrażliwszych miejsc ciała - pozostawała zazwyczaj nieosłonięta. Stosunkowo rzadko chroniono ją maską lub półmaską, zakrywającą nos, policzki i bro­ dę. Takie maski (mempo) wykonywane były ze skóry lub z metalu, z odczepianym no­ chalem, ułatwiającym zakładanie i zdejmo­ wanie. Zdarzały się też odmiany pozbawio­ ne nochala, zwane hoate lub hańbo. Pełna osłona twarzy (so men) nie znajdowała zbyt wielu zwolenników, bo utrudniała oddy­ chanie i ograniczała pole widzenia.

Hełm otwartego typu, bez maski, z krótkim nakarczkiem. Niezależnie od barwy zbroi, maski ma­ lowano na ogół czerwoną laką, rzeźbiono w upiorny grymas i ozdabiano sumiastym wąsem z końskiego włosia.

Dwa hełmu późnego typu, z okresu Momoyama, z maskami mempo i osłoną krtani nodowa, lecz pozbawione charakterystycznych „skrzydełek'' jukigaeshi, dawniej umieszczanych po obu stronach daszka.

PRZECIWNICY SHINGEN TAKEDA Ród Takeda wywodził swoje pochodzenie od słynne­ go Yoshimitsu Minamoto (1056-1127), krewnego pierw­ szych shogunów. Shingen przyszedł na świat w 1521 roku, w prow­ incji Kai, od dziesięcioleci rządzonej przez Takedów. Początkowo był znany jako Harunobu; imię Shingen, z przydomkiem Kizan, przyjął jako trzydziestolatek, w cza­ sie święceń buddyjskich. Razem z nim przyjęło święcenia czterech generałów: Mino-no Kami Hara, Kansuke Yamamoto, Yamashiro-no Kami Obaja i Saemonnojo Nagasaka. Chrzest bojowy przeszedł już w 1536 ro­ ku, podczas wojny, którą jego ojciec, Nobutora, wypowiedział jednemu z sąsiadów. Cztery lata później znów wziął udział w kampanii, tym razem jednak wymierzo­ nej przeciwko własnemu ojcu, zamierzają­ cemu pozbawić go dziedzictwa. Nobutora

przegrał i znalazł się w areszcie domowym. Młody Harunobu przejął władzę nad całym bogatym Kai (tutaj znajdowała się jedna z największych kopalń złota), ale miał apetyt na dalsze podboje. Główną uwagę skierował na północne prowincje Shinano i Echigo. W 1547 roku najechał Shinano. Lokalni możnowładcy na ogół nie stawiali mu opo­ ru. Jednym z nielicznych, którzy podjęli walkę, okazał się Yoshikiyo Murakami (1501 -1573). Pokonany przez armię Shingena w zaciętej bitwie pod Uedaharą, w 1548 ro­ ku opuścił swoje włości i poprosił o pomoc człowieka powszechnie zwanego „Tygry­ sem z Echigo". Tym człowiekiem był Kagetora Nagao. Wojna Shingena z Kagetorą, czyli póź­ niejszym Kenshinem Uesugim, trwała prak­ tycznie aż do 1564 roku, lecz już po czwar­ tej i najkrwawszej bitwie na Kawanakajimie (1561) Takeda przeniósł uwagę gdzie in­ dziej i wszedł w sojusz z młodym Nobunagą Odą. Miał nadzieję, że taka konsolidacja sił

pomoże mu w rywalizacji o władzę central­ ną. Sojusz przetrwał dziesięć lat i zakończył się kolejną wojną. Po stronie Ody stanął wówczas późniejszy shogun, leyasu Tokugawa. Shingen wydał mu walną bitwę pod Mitakagaharą (1572), w której wprawdzie zwyciężył, lecz niecałe pół roku później zmarł, nie zaznawszy ostatecznego triumfu. Schedę po nim przejął syn, Katsuyori Takeda (1546-1582). KAGETORA NAGAO /KENSHIN UESUGI

tycznej rodzinie Fujiwarów. Los sprawił jednak, że najsłynniejszy wódz i wojownik z tego klanu w rzeczywistości nosił nazwisko Nagao. Kagetora Nagao, bo o nim mowa, uro­ dził się w 1530 roku. Nominalnie był wprawdzie wasalem Norimasy Uesugi (1522 -1579) i kasztelanem na zamku Kasugayama, lecz w rzeczywistości władał całą prowincją Echigo, rozciągającą się od Alp Japońskich aż po wybrzeże Morza Japoń­ skiego. Norimasa, który w 1551 roku sro­ motnie przegrał wojnę z rodem Hojo, szukał schronienia właśnie na północy, we włości­

ach potężnego lennika. Kagetora w zamian za pomoc i opiekę postawił twarde warunki: zażądał prawa do używania nazwiska Uesugi oraz tytułów „Echigo-no Kami" (władca Echigo) i „Kanto kanrei" (namiest­ nik shoguna na [okręg] Kanto). Norimasa, chcąc nie chcąc, przystał na wszystko. Kagetora, oprócz nazwiska, zmienił zapis imienia na Terutora, a po święceniach bud­ dyjskich w 1552 roku, przybrał imię Kenshin. Po zakończonej w 1564 roku wojnie z Shingenem Takedą raczej biernie przypa­ trywał się walce o władzę centralną, chociaż pośrednio opowiadał się po stronie Nobunagi Ody. W wyraźniejszy sposób dał znać o sobie dopiero w 1572 roku, kiedy to zajął prowincję Etchu i rozgromił zbuntowane grupy fanatyków religijnych, tzw. ikko. W następnych latach, już po śmierci Shingena, ponowił najazdy na Kai, osłabiając pozycję Katsuyoriego Takedy. Coraz częś­ ciej też uczestniczył w kampaniach Ody. W połowie lat siedemdziesiątych XVI wieku spróbował szczęścia na własną rękę. Odstąpił dawnego sojusznika i zdobył sąsiadujące z Etchu od zachodu prowincje Noto i Kagę. Zmarł w 1578 roku, w trakcie przygotowań do ataku na Nobunagę. Swoje dziedzictwo przekazał synowi, Kakegatsu (1555-1623).

STARCIA POPRZEDZAJĄCE CZWARTĄ BITWĘ NA RÓWNINIE KAWANAKAJIMA Zdaniem historyków japońskich okres sengoku można scharakteryzować w czte­ rech punktach: 1. Były to czasy tzw. gekokujo, czyli „obalania wielkich (tzn. zwierzchników) przez małych (podwładnych)"; (por: Tubielewicz, Historia Japonii, s. 220). Mniejsi feudałowie zaczęli dysponować całkiem po­ kaźną siłą i obrócili się przeciwko swoim dawnym panom. 2. Nastąpił wyraźny rozkwit ekonomicz­ ny, związany z rozwojem handlu wewnęt­ rznego i szerszym przepływem informacji, w tym także nowych koncepcji politycz­ nych, strategicznych i taktycznych. 3. Jak już wspomniano wcześniej, był to przejściowy okres w sposobie prowadzenia wojny - powstało pojęcie „walki masowej". 4. Możnowładcy, czyli tzw. sengokudaimyo, rywalizowali ze sobą pod wzglę­ dem politycznym, ale także usiłowali prze­ ciągnąć na swoją stronę jak najdzielniej­

szych wojowników i wybitnych strategów. Obaj wodzowie, Shingen Takeda i Kenshin Uesugi, otaczali się licznym sztabem. Shingen miał przy sobie grupę „dwudziestu czterech generałów", złożoną z najbliższych krewnych i wasali. Sztab Kenshina był jesz­ cze większy, bo składał się aż z dwudziestu ośmiu oficerów. Źródła podają, że na Kawanakajimie do­ szło do siedmiu potyczek, chociaż tylko pięć z nich jest określanych mianem bitwy. Pierw­ sze trzy w istocie były niewielką przymiar­ ką do głównego starcia i w zasadzie pozos­ tały nierozstrzygnięte. Równina ma kształt trójkąta, wciśnięte­ go pomiędzy góry otaczające Nagano. Od północy jest obmywana wodami rzeki Sai (Saigawa), a od południa graniczy z szerszą i silniejszą rzeką Chikuma (Chikumagawa). Na południowym brzegu Chikumagawy wznosił się stary zamek Kaizu, odbudowa­ ny przez Shingena po zajęciu Shinano. Po

drugiej stronie Kawanakajimy, na północ od Saigawy, na obszarze obecnego kurortu Nagano, stał buddyjski chram Zenkoji, któ­ ry miał w swej pieczy Kenshin. Kawanakajima była więc w zasadzie „ziemią niczyją", przez którą wiódł szlak łączący żyzne prow­ incje Kai i Echigo. Do pierwszych walk w tej okolicy do­ szło aż trzykrotnie już w 1553 roku. W czerw­ cu Shingen dotarł na północ równiny, do miejsca, gdzie dziś leży miasto Yoshino. Tam, w pobliżu świątyni boga wojny, Hachimana, przednia straż armii Takedy na­ tknęła się na silne oddziały Kenshina, jed­ nak żadna ze stron nie przystąpiła do bitwy. Spotkanie zakończyło się kilkoma pojedyn­ kami konnych harcowników. Drugie starcie, nazywane „pierwszą bit­ wą na Kawanakajimie" lub ściślej „bitwą pod Fuse", miało miejsce we wrześniu, dwa i pół kilometra na północ od wspomnianej świątyni Hachimana. Po krótkiej walce obie armie ustąpiły pola i nikt nie ogłosił zwy­ cięstwa. Dopiero w październiku Kenshin

odniósł niewielki triumf, rozbiwszy oddziały Takedy w miejscu czerwcowej potyczki. Chwiejny i nieoficjalny rozejm trwał przez prawie dwa lata. W pierwszej połowie 1555 roku Shingen z trzytysięczną armią powrócił na Kawanakajimę, przekroczył ją i stanął warownym obozem na wzgórzu Otsuka, na południowym brzegu Saigawy. Żołnierze Kenshina stacjonowali wówczas pod zamkiem na wzgórzu Shiroyama, na wschód od chramu Zenkoji. Kenshin ocią­ gał się z wymarszem w pole, gdyż nie był pewien zamiarów kasztelana Kurity na pob­ liskim zamku Asahiyama, który nie ukrywał poparcia dla Shingena. Dopiero w sierpniu pociągnął nad Saigawę i zajął pozycje na północnym brzegu, naprzeciwko armii Takedy. Do listopada oba wojska zamarły na swoich leżach, z rzadka tylko angażując się w niewielkie starcia. W listopadzie z grona sojuszników Kenshina odszedł Takahiro Kitajo. Kenshin natychmiast skorzystał z okazji, by opuścić równinę i „przywrócić spokój w prowincji". Shingen nie zamierzał

go ścigać w głąb Echigo i tak zakończyła się „druga bitwa na Kawanakajimie". Do trzeciej doszło w 1557 roku. Tym ra­ zem Shingen przekroczył Saigawę, minął świątynię Zenkoji i zdobył zamek Katsurayama. Próbował też gwałtownym szturmem zająć zamek Shiroyama, strzegący głów­ nego traktu do Echigo, ale tym razem na­ potkał na zacięty opór oddziałów ściągnię­ tych z okolic Zenkoji. Porzucił więc oba zamki i cofnął się w głąb własnego terytori­ um.

Herb Kansuke Yamamoto

jów i kilka oddziałów piechoty. Tymcza­ sem Kenshin, który pozostawił jedną czwartą armii w odwodzie w Zenkoji, przekroczył obie rzeki i obsadził wzgórze Saijo, na wschód od zamku. Nie przystąpił jednak do szturmu, lecz zajął się budową fortyfikacji. Manewr Kenshina zupełnie zaskoczył Kosakę. Główne siły Shingena, stacjonu­ jące w Kofu, na zamku Tsutsujigasaki, oddalone były o sto czterdzieści kilo­ metrów. Kosaka wykorzystał jednak świetnie zorganizowaną sieć sygnałów ogniowych i w ciągu dwóch godzin powiadomił kwaterę główną o ruchach wroga. Kenshin nawet nie próbował mu w tym przeszkodzić. Chciał ściągnąć Shingena aż pod wzgórze Saijo i zmusić do bitwy na niekorzystnych warunkach.

Symboliczny nagrobek Kansuke Yamamoto ustawiony na polu bitwy.

Shingen, po otrzymaniu wieści od Kosaki, zarządził mobilizację. Obawiał się, że oddawszy Kaizu, straci także kontrolę nad szlakiem handlowym biegnącym przez gór­ skie przełęcze na południu Kawanakajimy. Dowodzona przezeń armia, licząca w sumie szesnaście tysięcy ludzi, rozdzieliła się na granicy Kai i Shinano. Zgodnie z planem kampanii główne siły Shingena, w sile dzie­ sięciu tysięcy żołnierzy, dwudziestego dnia miesiąca przekroczyły przełęcz Daimon i połączyły się z oddziałami z północnego Shinano. Dwudziestego pierwszego dotarły do Koshigoe i rozlokowały się w Uedzie. W Uedzie do armii Shingena dołączył pię­ ciotysięczny oddział, złożony z żołnierzy z okolicznych garnizonów. W sumie wojska Takedów liczyły już osiemnaście tysięcy ludzi. Dwudziestego trzeciego książę opuścił Uedę, dwudziestego czwartego o brzasku przebył Chikumagawę i rozłożył obóz nad

brodem Amenomiya, naprzeciw Kenshina. Pięć dłużących się dni obie armie trwały w bezruchu. Wyglądało to na powtórkę ze statycznej „drugiej bitwy na Kawanakajimie". Obaj wodzowie dobrze zdawali so­ bie sprawę z tego, że o zwycięstwie zadecy­ duje tylko element zaskoczenia. Pierwszy ruch należał do Shingena. Jego oddziały, uzupełnione posiłkami ściągniętymi z Shinano, liczyły już ponad dwadzieścia tysięcy wojowników. W początkach września wódz nagle kazał zwinąć obóz, przekroczył bród i pociągnął do zamku Kaizu, prze­ chodząc tuż pod samym nosem Kenshina, wciąż obwarowanego na wzgórzu Saijo. W dniu Święta Chryzantem wodzowie i żoł­ nierze, stacjonujący w Kaizu, zebrali się wo­ kół głównej wieży na uroczystym przyjęciu. Generałowie wystąpili w zbrojach, a roz­ mawiano głównie o planach bitwy z Kenshinem, Shingen po naradzie z Kosaką, wydał rozkaz rozpoczęcia „Operacji Dzięcioł".

BITWA PIERWSZA FAZA noc z 9 na 10 września 1561 roku Plan przewidywał, że pod osłoną nocy Danjo Kosaka poprowadzi dwanaście tysię­ cy ludzi na tyły Saijo i zaatakuje pozycje Kenshina. Ten manewr miał zepchnąć wro­ gą armię na północny stok wzgórza i dalej, przez bród Amenomiya, na drugi brzeg Chi-

kumagawy, prosto w ręce Shingena, który zamierzał o północy opuścić zamek Kaizu i w odległym miejscu przeprawić się na równinę. Właściwy twórca planu, Kansuke Yamamoto, na miejsce bitwy wybrał płaską przestrzeń pośrodku Kawanakajimy, noszą­ cą nomen omen nazwę Hachimanbara (Pole [boga wojny] Hachimana). Był przekonany, że jeszcze przed nastaniem świtu wojska Kenshina pójdą w rozsypkę.

„Operacja Dzięcioł" rozpoczęła się zgodnie z założeniami, dokładnie o półno­ cy. Przednią strażą dowodził Masakage Yamagata. W ślad za nim wyruszył Aoyama, a potem Nobushige Takeda i Shurinosuke Naito. Shingen i Kansuke Yamamoto wyjechali z ostatnią grupą. Łącznie z zamku wymaszerowało osiem tysięcy ludzi. Shingen po­ śpiesznie przeprawił się przez Chikumagawę. Od Hachimanbary dzieliły go zaledwie cztery kilometry. Po dotarciu na miejsce, pomimo panujących ciemności, sprawnie ustawił oddziały w formację Kakuyoku. Komendę nad strzelcami i łucznikami objął młodszy brat Shingena, Nobushige. Pośrod­ ku szyku ulokowano punkt dowodzenia, chroniony po obu flankach przez doborowe oddziały hatamoto. Za nimi stanęły odwody samurajów i straż tylna, złożona z ashigaru. Należy sądzić, że w pobliżu wodza usta­ wiono słynne sztandary nobori. Od bardzo dawna ród Takeda stawał do decydujących bitew pod dwiema chorągwiami, z których jedna, zwana Suwa Hossho, była rodowym skarbem, przekazywanym z pokolenia na pokolenie. Złote znaki wypisane na czerwo­ nym jedwabiu głosiły: Namu Suwa Nangu Hossho Jogę Daimyojin (Ofiarowujemy się bogu Suwa Nangu Hossho Jogę Daimyojin).

Na drugiej, zwanej Sonshi albo Fu-rin-ka-zan (wicher-drzewo-ogień-góra), w kolo­ rze indygo, takimi samymi znakami, wiel­ kości ponad trzydziestu centymetrów, wypi­ sano w dwóch wierszach: Hayaki koto kazeno gotoku, shizukanaru koto hayashi-no gotoku, shinryaku suru koto hi-no gotoku, ugokazaru koto yama-no gotoku (Szybki jak wiatr, spokojny jak las, zachłanny jak ogień, nieruchomy jak góra). Oba sztandary były ogromne, wysokości prawie czterech met­ rów. Wokół nich trzepotały łany małych czerwonych chorągiewek sashimono, umo­ cowanych do pleców żołnierzy. Shingen w pełnej zbroi zasiadł na niskim stołku i czekał świtu, z nadzieją, że lada chwi­ la zobaczy armię Kenshina, wypłoszoną ze wzgórza przez „Dzięcioła" Kosakę. Mijały godziny, lecz na równinie wciąż panowała cisza. Szpiedzy rozlokowani wokół zamku Kaizu już dawno donieśli Kenshinowi o ru­ chach wojsk nieprzyjaciela. „Tygrys z Echigo" po cichu zebrał swoje oddziały i - ko­ rzystając z osłony mroku - zszedł nad rzekę po zachodnim zboczu Saijo. Dla pewności, żeby nikt nie usłyszał odgłosów marszu, kopyta koni owinięto grubymi szmatami. Armia Kenshina przeszła przez bród Amenomiya i wkroczyła na równinę na zachód od wojsk Shingena.

Wojownicy klanu Takeda ubierający się do bitwy. Fragment XIX-wiecznego drzeworytu.

Shingen podejrzewał, że po przebyciu brodu oddziały wroga skierują się prosto na północ, w stronę świątyni Zenkoji. Mógłby wtedy bez trudu zaatakować z prawej flan­ ki. Czoło formacji ustawił zatem na zachód. Gęsta mgła, jaka zawisła przed świtem nad równiną, utrudniała mu rozeznanie w praw­ dziwej sytuacji. Nikt z jego otoczenia nawet nie podejrzewał, że frontalny atak wojsk Kenshina nastąpi na oddziały strzelców, którymi dowodził Nobushige. DRUGA FAZA10 września 1561 roku Kenshin Uesugi z powodzeniem zasto­ sował manewr znany jako Kuruma-gakari, czyli „rozpędzone koło". Dla osłony tyłów pozostawił przy brodzie trzy tysiące żołnie­

rzy, którymi dowodził doświadczony Kagemochi Omi-no Kami Amakasu. Generał Naoe ruszył z dwoma tysiącami bronić przeprawy na Saigawie. Pozostałe oddziały natarły na Shingena. „Rozpędzone koło" pozwalało z łatwością wycofać zmęczonych i wprowa­ dzić do walki świeżych wojowników. Pierw­ szy atak na pozycje Takedy poprowadził jeden z „dwudziestu ośmiu generałów", Kageie Izumi-no Kami Kakizaki. Jeźdźcy w pełnym galopie wpadli między strzelców, dokonując okrutnej rzezi. Nobushige zginął już na początku bitwy. Chwilę potem Kaki­ zaki dał rozkaz odwrotu, a Kenshin pchnął w pole oddziały Hirotsuny Takematy. Po stronie Takedy, po śmierci Nobushige, do walki z Takematą stanęło dwóch wetera­ nów, Masatoyo Naito i Bungo-no Kami Morozumi. Jizarża została na chwilę powstrzy-

mana, a Takemata spadł z wierzchowca i zgubił hełm. Zaraz jednak na jego miejsce przybyli nowi jeźdźcy. Morozumi zginał na prawym skrzydle, odpierając kolejny atak. Oddziały Kenshina przez godzinę zaciekle usiłowały przedostać się w pobliże Hachimanbary. Obrońcy, którymi dowodził wie­ kowy Yamamoto, dokonywali cudów męstwa, lecz ich siły topniały z minuty na minutę. Kansuke Yamamoto zrozumiał, źe plan operacji zawiódł, wziął więc na siebie pełną odpowiedzialność za błędy w przygotowa­ niach do bitwy. Przekazał dowództwo mło­ demu Yoshinobu Takedzie, opuścił Hachimanbarę i, uzbrojony we włócznię, samot­ nie wdarł się w szeregi przeciwnika. Według jednej z wersji wydarzeń, brocząc krwią z osiemdziesięciu ran postrzałowych, zsiadł z konia i popełnił seppuku (por: Turnbull, Battles of the Samurai, s. 53), według innej - zginął w nierównej walce. Shingen Takeda pozostał na zalesionym pagórku, ani na chwilę nie wychodząc poza obręb maku, okalających polową kwaterę

sztabu. Miał przy sobie wydzielony oddział łącznościowy, oznaczony godłem stonogi. Mimo niepomyślnego przebiegu bitwy mo­ rale jego żołnierzy było wciąż wysokie. Roz­ kazy wykonywano sprawnie i bez ociąga­ nia. Niestety, wojska Kenshina były coraz bliżej, a nikt nie wiedział, co się naprawdę dzieje z grupą Danjo Kosaki. Do walki zo­ stały wciągnięte doborowe oddziały gwardii (hatamoto), otaczające punkt dowodzenia. Ranny został syn Shingena, Yoshinobu. Wkrótce potem przez kordon straży prze­ darł się samotny jeździec w białym zawoju na głowie. POJEDYNEK Najsłynniejsze starcie wodzów w his­ torii japońskich wojen znane jest jedynie z fragmentu epickiej kroniki Koyo gunkan, opiewającej dzieje rodu Takeda, której autorstwo przypisuje się Danjo Masanobu Kosace. Jeździec, który jakoby rozerwał

płótno okalające sztab Shingena, miał na sobie biały buddyjski zawój i zieloną narzutkę kataginu, nałożoną bezpośrednio na zbroję. Był to sam Kenshin Uesugi. Za­ machnął się mieczem na Shingena, ten zaś pośpiesznie uniósł się ze stołka i sparował cios twardym wachlarzem bojowym, bo nie miał dość czasu, by dobyć innej broni. Zanim nadciągnęła pomoc, potyczka trwała dłuższą chwilę. Kenshin aż trzykrotnie zahaczył swoim mieczem o zbroję Shinge­ na. Siedem razy ostrze zgrzytnęło o wach­ larz. Wreszcie obok walczących pojawił się Osumi-no Kami Hara ze stronnictwa Takedów. Zaatakował włócznią jeźdźca, grot jednak ześliznął się po zbroi i wbił się w zad wierzchowca. Zewsząd nadbiegali już lu­ dzie Shingena. W obawie przed pojmaniem Kenshin zaciął rumaka i wrócił do swoich. Inne wersje wydarzeń, przechowane w tradycji ustnej, twierdzą, że zuchwałym przeciwnikiem Shingena wcale nie był Ken­ shin Uesugi, lecz nieznany z imienia samu­ raj, nazwiskiem Arakawa, albo też jeden ze sztabowców Kenshina, na przykład Tokashi

Nakajo lub Katsunaga Irobe. Historycy pod­ trzymują jednak tok zdarzeń opisanych w Koyo gunkan. Miejsce potyczki nosi dziś nazwę „Mitachi nanatachi-no ato", co w dosłownym przekładzie znaczy „miejsce trzech mieczy siedmiu mieczy", na pamiątkę dziesięciu ciosów zadanych przez Kenshina. TRZECIA FAZAwczesne popołudnie 10 września 1561 roku Armia Takedów wciąż ponosiła ciężkie straty. Zginął m.in. Bungo-no Kami Morozumi, który po pierwszym starciu zajął miejsce poległego brata Shingena. Szala zwycięstwa wydawała się pomału przechylać na stronę Kenshina. „Czerwone" oddziały pod dowód­ ztwem Toramasy Obu z trudem stawiały opór wojskom Kakizakiego. Trzon armii pozostał jednak nienaruszony. Przełom nastąpił w chwili, kiedy generał Anayama niespodzie­ wanym kontratakiem rozbił oddział Shibaty z Echigo i zdołał odepchnąć część wojsk

(głownia)

XVI-wieczne wakizashi

(w oprawie)

Kenshina z powrotem nad Chikuamagawę. W tym samym czasie na zboczach góry Saijo pojawiły się długo oczekiwane „dzięcioły" Danjo Masanobu Kosaki. Kosaka w całkowitej ciszy przedostał się na pozycję, którą podczas odprawy sztabu wyzna­ czył mu Kansuke Yamamoto. W obozie Kenshi­ na nie zastał nikogo, ale z oddali, od północy, usłyszał szczęk oręża, kwik koni i inne odgłosy bitwy. Wąską ścieżką sprowadził oddziały z Saijo nad bród Amenomiya, strzeżony przez trzy tysią­ ce wojowników Kenshina, pod dowództwem doświadczonego generała Kagemochiego Omino Kami Amakasu. Z drugiej strony nad rzekę nadciągały już in­ ne oddziały Shingena, dowodzone przez Anayamę. Amakasu po krwawej i zażartej potyczce, wzięty w dwa ognie, uległ przeważającym siłom przeciwnika. Droga na równinę stanęła otworem. Kosaka przeprawił się przez bród i forsownym marszem pociągnął na odsiecz Shingenowi. Armia Kenshina znalazła się w okrążeniu. Raz jeszcze dał o sobie znać strategiczny geniusz Kansuke Yamamoto. Plan „Operacji Dzięcioł" okazał się skuteczny nawet pomimo znacznego opóźnienia. Shingen Takeda całkowicie przejął kontrolę nad sytuacją. Jego żołnierzom udało się odzyskać z rąk „trofiejszczików" Kenshina głowy Nobushige Takedy i Morozumiego. Wojska nieprzyja­ ciela, zamknięte w żelaznych kleszczach, z wol­ na ustępowały placu boju. Wreszcie herold Takedów triumfalnie obwieścił zwycięstwo. Wieczorem, dziesiątego września, podczas zwyczajowej ceremonii „przeglądu głów" spo­ rządzono rejestr zabitych. Zapis podaje, że po stronie Kenshina zginęło trzy tysiące stu siedem­ nastu samurajów. Wraz z piechurami i strzelca­ mi, których nikt nie wymienił z imienia, straty ogólne wyniosły aż siedemdziesiąt dwa procent stanu osobowego armii. Shingen Takeda równie krwawo opłacił swo­ je zwycięstwo. Jego straty sięgały sześćdziesiąt dwa procent. Najdotkliwiej odczuwał śmierć młodszego brata i kilku bitnych generałów.

PO BITWIE Jedenastego września nastąpiło nieofi­ cjalne zawieszenie broni. Generałowie: Naoe, Amakasu (który ocalał z pogromu nad brodem Amenomiya) i Usa na rozkaz Kenshina wrócili na wzgórze Saijo i spalili obóz. Nie spotkało się to z jakąkolwiek reakcją Shingena. Armia Takedów była zbyt wyczerpana i wykrwawiona bitwą, żeby ponownie ryzykować wielce niepewne star­ cie. Kenshin bez pośpiechu wycofał się za Saigawę i, jak zwykle, stanął w Zenkoji. Kilka dni później spokojnie powrócił do Echigo. Czwarta bitwa na Kawanakajimie, cho­ ciaż jedna z największych w szesnastowiecznej Japonii, nie miała żadnych wymiernych skutków politycznych. We wrześniu 1564 roku Shingen wrócił z armią na równinę i rozbił obóz na wzgórzu Shiozaki. Kenshin niemal natychmiast przybył nad Saigawę i zablokował drogę do Echigo. Obie armie, tak jak przed laty, przez dwa miesiące stały po dwóch stronach rzeki, ograniczając swą aktywność do kilku nie­ groźnych potyczek. Potem wróciły na zimo­ we leża i tak oto dobiegła końca piąta i ostatnia „bitwa" na Kawanakajimie. Shingen Takeda już po czwartej bitwie właściwie porzucił myśli o szybkich i efe­ ktownych podbojach w północnych rejo­ nach kraju i zająl się planowaniem walki

Tak zwany kamień przebity włócznią na dawnym polu bitwy

Bojowy sztandar Kenshina Uesugi, z ideogramem bi, z imienia „boga fortuny", Bishamona (Bishamon-teń) o władzę nad całą Japonią. Wojna z Kenshinem sprawiła, że przegapił właściwy mo­ ment i dopuścił do zawarcia sojuszu między dwoma innymi pretendentami do tytułu shoguna, Nobunagą Odą oraz Ieyasu Tokugawą. Nie pozostawało mu więc nic innego

Shingen Takeda i Kenshin Uesugi

z prowincji do prowincji. Shingen niezbyt przychylnie patrzył na jego poczynania. Pretekstem do zerwania stosunków między nimi stały się liczne bunty fanatycznych sekt religijnych (ikko-ikki), które pod ko­ niec lat sześćdziesiątych XVI wieku w wy­ raźny sposób osłabiły pozycja Nobunagi. Shingen, wspierany politycznie przez ówczesnego shoguna, Yoshiakiego Ashikagę (1537-1597), zerwał kruchy rozejm i w październiku 1572 roku na czele licznej armii opuścił Kofu i pomaszerował ku cesarskiej stolicy, Kioto. Przedtem jednak wywołał powstanie w prowincji Kaga, żeby odsunąć zagrożenie ze strony Kenshina Uesugi. Dawny wróg, choć na pozór spokoj­ nie tkwił w Echigo, niedwuznacznie popie­ rał Nobunagę.

jak przyłączyć się do rywali. Układ został przypieczętowany małżeństwem syna Shingena, Katsuyonego Takedy, z adoptowaną córką Nobunagi. Nobunaga, spokojny, że przynajmniej na razie nic mu nie grozi ze strony potężne­ go teścia, w zwycięskim marszu kroczył

Shingen bez większych przeszkód zajął Totomi i Mikawę, a pod koniec 1572 roku stoczył jedną z największych bitew okresu sengoku, bitwę pod Mitakagaharą. Skorzy­ stał w niej z doświadczeń zdobytych na Kawanakajimie i zastosował nieco zmody­ fikowaną wersję „rozpędzonego koła",

Katsushika Hokusai (1760-1849), Trzej mężczyźni w kuźni miecza, drzeworyt czarno-biały (frag­ ment); oryginał w zbiorach autora.

o tym, że zginął, trafiony w głowę kulą wystrzeloną z muszkietu, w chwili gdy wyszedł na szańce, żeby posłuchać melodii granej na flecie przez jednego z obrońców zamku. Zgon wodza utrzymywano w tajem­ nicy przez dwa lata, w obawie przed roz­ przężeniem w armii i upadkiem bitnego klanu. Niektóre źródła twierdzą, że dla pod­ trzymania iluzji rada starszych (w tym m.in. generałowie Yamagata, Kosaka i Baba) na miejsce zmarłego Shingena zatrudniła „cień" (kagemusha), czyli sobowtóra. Ceremonial­ ny pogrzeb odbył się dopiero w kwietniu 1575 roku, a sukcesorem rodu został ogło­ szony Katsuyori Takeda. Bitwa na Kawanakajimie, a zwłaszcza pojedynek wodzów stały się wdzięcznym tematem dla licznych artystów, malarzy i dramaturgów. Jednym z pierwszych, który nadał kształt literacki wypadkom opisanym w kronice Koyo gunkan, był sławny dra­ maturg Monzaemon Chikamatsu (1653 -1724), autor ponad stu sztuk, z których jedna, należąca do tzw. jidaimono, czyli dramatów historycznych, nosi wielce zna­ czący tytuł Kawanakajima gassen. W XIX wieku do tych wydarzeń chętnie wracali twórcy barwnych drzeworytów, np. Kuniyoshi Utagawa (1797-1862), który około 1840 roku wykonał wspaniały tryptyk pt. Pojedynek Kenshina z Shingenem podczas wielkiej bitwy na Kawanakajimie.

w odpowiedniej chwili dokonując roszady oddziałów. Bitwa pod Mitakagaharą otworzyła Takedom drogę do stolicy. Wiosną 1573 roku zwycięski Shingen przystąpił do oblężenia zamku Noda, w prowincji Mikawa. Tam też zmarł, podobno śmiercią natu­ ralną (por: Tubielewicz, Historia Japonii, s. 227), chociaż barwna legenda opowiada

W bliższych nam czasach epicki obraz przyczyn konfliktu i przebiegu długotrwałej wojny przedstawił Yasushi Inoue (1907 -1991) w kilkakrotnie sfilmowanej i prze­ łożonej na siedemnaście języków powieści Fu-rin-ka-zan (1958), kończącej się patety­ czną sceną śmierci Kansuke Yamamoto. W późniejszych latach Inoue jeszcze dwu­ krotnie wracał do historii rodu Takeda w książkach Tenmokuzan-no kumo (Chmury nad górą Tenmoku), opisującej dzieje Katsuyoriego, i Sengoku josaigun (Fortece sengoku), opowiadającej o losach samurajów rozproszonych po całej Japonii po ostate­ cznej klęsce Takedów.