Kutadgu Bilig İncelemesi

ATATÜRK T Ü R K

KÜLTÜR, D İ L

DÎL

VE

K U R U M U

900.

TARİH

YÜKSEK

KURUMU

Y A Y I N L A R I N D A N

340

Yıldönümü Dolayısıyle

KUTADGU

BİLİG

İNCELEMESİ A.

DİLÂÇAR

2.

T Ü R K

T A R İ H

Baskı

K U R U M U

19

B A S I M

8

8

E V İ

-

A N K A R A

İ Ç İ N D E K İ L E R

İÇİNDEKİLER

5

ÖNSÖZ

7

AÇIKLAMA

9

I. " K U T A D G U B İ L İ C İ N A L T K A T M A N I ve B A L A S A G U N L U Y U S U F 1 . "Kutadgu Bilig" ve Karahanlılar: Hun T ü r k l e r i n d e n Karahanlılara 2 . Karahan'm anlamı

13 15

3 . Karahanlı devletinin coğrafyası

,

16

4 . Karahanlı devletinin k ü l t ü r merkezleri

18

5 . Balasagunlu Yusuf

21

6 . Balasagunlu

Yusuf'un felsefe,

yönetim,

siyaset

alanındaki

7 . Balasagunlu Yusuf ve eski T ü r k dünyası

II. " K U T A D G U B İ L İ C İ N

kaynakları

24 28

FİLOLOJİSİ

1 . El yazmaları

38

2 . "Kutadgu Bilig" yazmalarıyle ilgili kişiler

40

3 . Yazmaların okunması

41

4 . Uygur alfabesi ve bu alfabe ile "Kutadgu Bilig"

47

5 . Karahanlı Türkçesi kılavuzu

50

IH. " K U T A D G U BİLİG"

88-06

Y

151—340

1 . Konusu, vezni, iç b ö l ü m l e r i , ekleri

71

2 . Ana konuya giriş

72

Genel g i r i ş : I. - III. baplar

72

Bahar ş i i r i : IV. bap

72

Evren: V . bap

81

Bilgi: V I . bap

82

D i l : VII. bap

82

Bilgisizlik: VIII. bap

83

İyilik: I X . bap

85

A. DÎLÂÇAR

6 Bilgi ile Aklın erdemi: X . bap

8

Yapıtın adı, genel konusu, 4 sahnelik diyalogdaki allegorik kişiler: X I . bap

91

7

3 . Ana konu: I . b ö l ü m : X I I . - X X I I I . baplar

92

I I . b ö l ü m : X X I V . - X X X V I I I . baplar

107

III. b ö l ü m : X X X I X . - LXVII. baplar

115

I V . b ö l ü m : LXVIII. - L X X X V . baplar 4 . Yapıtın sonundaki 3 ek (6521. - 6645. beyitler)

1

2

c

1

3

£

Ö N S Ö Z

"Türk IV. " K U T A D G U B İ L İ C İ N

Dili"ndeki

Önsöz

DEĞERLENDİRİLMESİ

T ü r k yazınının ilk üç çağını üç ayrı dine bağlı olarak buluruz: Kök-Türklerde 1 . Genel konular

1

4

2 . Ahlâk ve din

1

3 . İslâmlık, tasavvuf

1

4 . Bilgi ve erdemler

5

(552-745) Şamanlık; Uygurlarda (747-840) Buddhacılık; Karahanlılarda (932-1212)

5

2

da İslâmlık. Bunlardan ikincisi Buddha dininden başka Manlclliğe, Hıristiyanlığa da

5

3

1^4

5 . "Kutadgu Bilig"in mesajı

1

5

6

bağlı bulunduğu ve özel yazıya da sahip olduğu halde, pek yaratıcı olamamış, daha çok çeviricilikle geçinmiş ve "Oğuz Kağan" destanının parçacıklarından başka büyük bir kitap ya da yazar adı bırakmamıştır. Bu yüzden T ü r k yazınının İlk üç büyük yazı anıtını Kök-Türklere Karahanlılarda buluyoruz: Orhon Yazıtları, Kitabü

V. D Ü N Y A EDEBİYATI ÇERÇEVESİ İÇERİSİNDE " K U T A D G U BİLİG"

Divanı

Lûgati't-Türk;

öbürlerin yazarları Karahanlılardan A.

Bir "pendname" ve "hikmet

B.

Bir "atasözü" ve " ö z d e y i ş " t ü r ü olarak

C.

Bir "siyasetname" olarak

Ç . "Devlet

olarak"

^

"devlet

Balasagun'lu Yusuf'la Kaşgar'lı Mahmut. Tarih­

leri sırasıyle 732, 1069, 1072.

^

,

•

^

bilgisi" olarak

D . Bir "utopia",

Kutadgu Bilig ve

birincisinin yazarı Kök-Türklerden prens YolığTiğln,

1

r o m a n ı " ve "prenslerin a y n a s ı " olarak

i

1'

Bu bir mutluluktur: Başlıklar belli, yazar adları beli, tarihler belli. Üçünün de jübile yılları T ü r k Dil Kurultayı yıllarına rastlaması da başka bir mutluluk: Orhon Yazıtları'mn

1200. yıldönümü I. Kurultay yılı, 1932'de; Kutadgu Bilig'tn 900. yılı,

XII. Kurultay yılı, 1969'da;

Kitabü

Divanı

Lûgati't-Türk'ün

900. yılı XIII. Kurultay

yılı, 1972'de, ki aynı zamanda T D K ' n ı n kuruluşunun 40. yılı olacaktır. Bir üçüncü

VI. S O N U Ç

mutluluğa da işaret etmem gerekiyor. T ü r k yazınının bu ilk anıtlarının üçü de Ata­ "Kutadgu

Bilig"de

faydacılık,

olumculuk

"humanitas" BİBLİYOGRAFYA Metin dışı: 1 . Karahanlı devletinin kronolojisi 2.

Karahanlılar devletinin haritası

yararcılık;

"dmnitas"ın

yanıbaşında

r 1

türk'ün işaretiyle T ü r k Dil Kurumunun çalışma programına alınmış ve yayımları birer birer

gerçekleştirilmiştir. Bu arada bu dev yazı anıtlarını

işleyip

bugünkü

dilimize çeviren ve şimdi aramızdan ayrılmış bulunan üç emektar arkadaşımızı da burada rahmetle anmak gerekir: Aynı sıra İle Hüseyin N a m ı k O r k u n (1901-1956), Reşit Rahmeti Arat (1900-1964), ve A h m e t Besim Atalay (1882-1965). 1 ağustos 1932'de, y u r t dışında iken, İstanbul gazetelerinde " O r h o n Yazıtları­ nın 1200. Yıldönümü" başlığı ile bir yazı dizisi yayımlamakla Atatürk'ün beğenisini kazandım. Şu anda bu yazımı kitaplığımda, yayımları gerçekleştirilmiş olan bu üç T ü r k y a z ı anıtının ve Atatürk'ün gölgesinde yazıyorum. Ö m r ü m vefa ederse, 1972'de üçüncüsü de böyle olacaktır, inşallah. 3 n i s a n 1969 g ü n ü , k u t l a m a t o p l a n t ı s ı n d a k i k o n u ş m a m ı n

önsözü:

Şu anda, en geniş anlamıyle T ü r k yazınının ilk Müslüman verimi ve T ü r k dil ve lehçelerinin dünya çapındaki ilk başyapıtı olan Kutadgu Bilig'in yazılışının 900. yıldönümünü kutlamak ve bu yapıtı, önünde hiçbir Türkçe örnek bulunmadan, bir

8

A. D Î L Â Ç A R

çırpıda meydana getiren Balasagun'lu Yusuf Has Hacib'in yüce adını rahmetle ana­ rak onun önünde sevgi ve övgü ile yükünmek üzere burada toplanmış bulunuyoruz. G e r e k Kutadgu Bı/ig'in gerek Balasagun'lu Yusuf'un yalnız duygusal olarak değil, bilimsel gerçeklere göre de ulu ve yüce olduklarının tanıt ve kanıtlarını, bilgim ve gücüm yettiği kadar önünüze sermeğe çalışacağım. Bu şerefli ve törensel görevi bana emanet ettiklerinden dolayı kurumumuzun Y ü r ü t m e Kuruluna ve Genel Yazmanı­ AÇIKLAMA

mız sayın Ömer Asım Aksoy'a teşekkürlerimi bir gönül borcu olarak burada bildir­ mek isterim.

B u k i t a b ı , başlıca, öğrencilerle geniş halk k a t m a n l a r ı için y a z d ı m . Bilig'i

açık bir dille, olduğu gibi t a n ı t m a k t a n b a ş k a

Kutadgu

bir ç a b a m yoktur. T u t u m ve

a n l a t ı m ı m ı b u amaca uygun k ı l a r a k güç anlaşılır bilimsel çözümlemelere dalmaktan kaçındım. " T ü r k D i l i " dergimizin 1969 y ı l ı nisan s a y ı s ı n d a çıkan "Kutadgu Bilig'in 900. Y ı l d ö n ü m ü (1069-1969) ve Balasagunlu Y u s u f " başlıklı y a z ı m ı , 3 nisan 1969 g ü n ü T ü r k D i l K u r u m u salonunda d ü z e n l e n e n kutlama t o p l a n t ı s ı n d a k i k o n u ş m a m ı ve a y m y ı l ı n 21 a r a l ı k g ü n ü Ankara'da " M â n e v i C i h a z l a n m â Cemiyeti" nde a y n ı a m a ç l a v e r d i ğ i m k o n f e r a n s ı birbiriyle k a t ı ş t ı r a r a k , b u n l a r ı ayni tutuma göre g e n i ş l e t t i m ve Kutadgu

Bilig

metninden ç o k s a y ı d a ilginç beyitler

(atasözleri, "Bahar

Şiiri",

t ü r l ü konularda özdeyişler, lirik p a r ç a l a r v.b.) seçtim, çevirilerini de ekledim. H e r ç e v i r i n i n a y r ı n t ı l ı sözlüğünü de vermeyi f a y d a l ı bir y ö n t e m bildim. B a ş l ı c a a m a c ı m , T ü r k y a z ı n ı n ı n b u i l k b a ş y a p ı t ı n ı ve onun b ü y ü k y a z a r ı olan Balsagunlu Y u s u f ' u , 900. y ı l d ö n ü m l e r i d o l a y ı s ı y l e o k u r l a r ı m ı z a t a n ı t m a k , sevdirmek ve y a p ı t l a y a z a r ı n ı n b ü y ü k l ü k l e r i n i g ö s t e r m e k t i r . Kutadgu

BiZig'in bizdeki i l k

ç e v r i y a z ı s ı n ı ve çevirisini

rahmetli

Prof. R .

R a h m e t i A r a t 1947 ve 1959 y ı l l a r m d a verdi. B u ç e v r i y a z ı , y a p ı t ı n elde bulunan ü ç el y a z m a s ı n ı , d e n e ş t i r m e k yoluyle s a p t a n m ı ş t ı r .

Gereksiz karışıklık

yaratmamak

için, b u ç e v r i y a z ı y ı b ü y ü k bir değişiklik yapmadan, aşağı y u k a r ı olduğu gibi burada k u l l a n m a y ı uygun buldum.* O k u n u ş f a r k l a r ı n ı , metin çevirilerinin sonuna ekledid i ğ i m s ö z l ü k l e r d e gösterdim, e ~ i , o ~ u , ö/~u,

d a l g a l a n m a l a r ı gibi: Örneğin,

* Çevriyazıda pratik amaçla yaptığım ufak değişiklikler, daha doğrusu yalınlaştırmalar, şunlar­ dır: 1. Y a z ı ile gösterilmemiş

sesleri

işaretleyen a, e, ı, i , o, ö, u, ü gibi altları noktalı harfleri

lanmamam; e'(== kapalı e) karfine yer vermemem; y a b a n c ı sözcüklerde â, i , ö, ü gibi uzun a y ı r t etmemem. ' • .

'

'

<

kul­

vokalleri

'

2. ng ( = tfl^'fj ) "digraf'ını hep gerçek ses değeriyle y harfi ile göstermem. 3. Üstleri işaretli ğ (— kaim g) ve ğ ( = sızıcı g, y ) harflerini kullanmamam, ince g'yi (— S" ) 4° bu araya katmam; k a l ı n k ( = . Jj ^ ile ince k'yi ( = Ç ) de hep k harf i ile karşılamam. 4. d h / z / S ( = i ) , w/v/B(= J ) , k / q ( = Ji )» S (— th,

J ) , ş ( = ^ ) , d / z ( = J,),

0^ ¿ 1 ) , * ( = . * . ) , ' ( = ^ ) gibi harflere

0

t ( =

i

).

?

(=

yer vermemem.

Buna karşılık y a b a n c ı asıllı sözcüklerde geçen j ( — j ) l i ( ~ ^ ) v e

h ( = ^ ) ses değerlerini

göstermeyi doğru buldum. B u sesbilgisi incelikleri, y a z ı m ı n " K a r a h a n l ı Türkçesi K ı l a v u z u " bölümünde gösterilmiştir. •

10

A. D İ L Â Ç A R

yelr^/yil ( = yel), etmekr^itmek makr^udumak

(— d ü z e n l e m e k ) , termekr-^tirmek ( = dermek), odu-

( = uyumak), todu^tudı

kövez ( = kurumlu, kibirli), yeg~yek

11

K U T A D G U B t L l G İNCELEMESİ

( = b ü t ü n ) , örün,—'ürün

( = ak),

küvezr^

Birinci b ö l ü m d e K a r a h a n l ı devletinin coğrafyası, tarihi ve k ü l t ü r ü , Balasagunlu Yusufun kişiliği, k a y n a k l a r ı ve eski T ü r k l e r l e olan ilişkisi ele alınmıştır.

( = ş e y t a n ) gibi.

İkinci b ö l ü m d e

Metin çevirisinde, bunu a m a c ı m a uygun k ı l m a k z o r u n l u ğ u ile k a r ş ı l a ş t ı m . Prof.

Kutadgu

Bilig'in

el y a z m a l a r ı , ilk okuma denemeleri* ve U y ­

gur y a z ı s ı üzerine bilgi verildikten sonra, ilk T ü r k ç e deneme olarak, K a r a h a n l ı T ü r k -

bize "sözlüksel"den

çesinin bir gramer özeti y a p ı l m ı ş t ı r . B u geniş özet, y a p ı t t a yer alan sözcük açıklama­

(lûgavî) daha çok "anlamsal" (mealen) olarak v e r m i ş t i r . Elinizde bulunan bu y a p ı t t a

larını destekleyip tamamlamak ve o k u r l a r ı n K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i n i gereği gibi anla­

ise öğretici bir a m a ç g ü d ü l d ü ğ ü için, ç e v i r i d e sözcüklerin t a m karşılığını vermeyi

m a s ı n a y a r d ı m etmek a m a c ı y l e k o n m u ş t u r .

Rahmeti her halde "edebî zevk" s a ğ l a m a k a m a c ı y l e , çevirisini

"edebî zevk"ten y e ğ s a y d ı m . Örneğin, 4967. beyttekiyarudı bu dünya iri hem kuzı sö­ z ü n ü s a y ı n profesör T ü r k i y e T ü r k ç e s i n e " d ü n y a n ı n her t a r a f ı ışıklara b o ğ u l d u " diye çevirmiş, benim ç e v i r i m d e ise "ışıdı d ü n y a , güneş gören y e r i de g ö r m e y e n i de" denmiş, alttaki s ö z l ü k t e de "yarumak

— ışımak, ir =

g ü n e y , güneşli yer, kuz =

kuzey, güneş g ö r m e y e n yer" açıklaması y a p ı l m ı ş t ı r . B a ş k a bir yerde (552. beyt), saya tegse beglik ulugluk oka, kiçiglik

anuk tut örün bolguka s ö z ü n ü Prof. R a h m e t i

Ü ç ü n c ü b ö l ü m Kutadgu Bilig'in t a m çözümlenmesini ele almıştır. B a ş t a t ü r ­ lü konularla ilgili bulunan ve X I . bapa kadar s ü r e n öğretici p a r ç a l a r , özdeyişler seçilerek dilimize çevrilmiştir. Kutadgu

Bilig'va.

ana

bölümü

tartışmalı

diyalog

biçiminde olduğu için, h i k â y e n i n 3. ve 4. b ö l ü m l e r i n i sahne y a z ı s ı k a l ı b ı n a d ö k m e k faydalı

görülmüştür.

D ö r d ü n c ü b ö l ü m , Kutadgu

lehçemize şöyle ç e v i r m i ş : "sana beylik ve b ü y ü k l ü k erişirse, b u devlet i ç i n d e saç ve

Bilig'i

d ü n y a e d e b i y a t ı çerçevesi içerisinde

gereği

sakalının ağarması için, kendini k ü ç ü k tut ve m ü t e v a z ı ol." B e n ise ş ö y l e d e m i ş i m :

gibi d e ğ e r l e n d i r m e k a m a c ı y l e a h l â k , hikmet, "pendname", ö z d e y i ş , "siyasetname",

"sana erişirse beylik, u l u l u ğ u anla; alçak g ö n ü l l ü k l e h a z ı r l a n a ğ a r m a ğ a " ; alttaki söz­

" d ü s t u r n a m e " , ü t o p y a l a r , devlet k u r a m ı ve felsefesi,

l ü k t e de şu a ç ı k l a m a l a r ı

d e ğ m e k , e r i ş m e k , okmak /ukmak

lıca y a b a n c ı y a p ı t l a r l a deneştirilmesine değinilmiştir. B u yolda bir k ı l a v u z olmak

— k ü ç ü k l ü k , alçak g ö n ü l l ü l ü k , anuk tutmak — h a z ı r l a n m a k ,

ü z e r e , birçok ü n l ü y a b a n c ı y a p ı t l a r ı n konusu özetlenmiş, b a ş k a l a r ı n ı n k o n u l a r ı k ı ­

=

anlamak, kiçiklik

örün /ürün hazânmu

-— ak, örün

lüşüttüm'ü

y a p m ı ş ı m : tegmek =

bolmak =

a ğ a r m a k . Y i n e s a y ı n p r o f e s ö r 6531.

beytteki

" h a z â n a m ı u ğ r a t t ı m " olarak T ü r k ç e m i z e ç e v i r m i ş , benim çevi­

rim ise ş ö y l e d i r : " s o n b a h a r ı m ı çiğnedim", a ç ı k l a m a m da ş ö y l e : "hazân ( F a r s ç a ) sonbahar, güz, k u r u m u ş , d ö k ü l m ü ş yaprak, tüşütmek

=

= ü s t ü n e basmak, çiğnemek".

yasa ve y ö n e t i m l e ilgili b a ş ­

saca açıklanmış, kimi y a p ı t l a r için de k ı s a bibliyografya bilgisi vermekle yetinilmiştir. A l t ı n c ı b ö l ü m d e Balasagunlu Y u s u f ' u n asıl a m a c ı n ı , onun, terimin klasik anlam ı y l e bir h u m a n i z m a c ı o l d u ğ u n u b e l i r t m e ğ e çalışılmıştır.

Y a p ı t t a geçen gökbilim terimlerini Prof. R a h m e t i , T ü r k ç e m i z d e ş ö y l e k a r ş ı l a m ı ş t ı r : 5676 ve 6220. beyitlerde Yıldrıkh Y e d i - K a r d e ş l e r , 6221. terimleriyle

karşılamışım:

(-Lat. Sirius), Yitiken

Y ı l d ı r ı k , Adgırh

beytte de Erentir'i =

Yildrık

=

da A y g ı r , 6220. beytteki

Yitiken'i

Erentir. B e n b u n l a r ı T ü r k i y e T ü r k ç e s i

Öncü

( L a t . Procyon),

Adgır

= AkyndTz

B ü y ü k A y ı ( L a t . Ursus m a j ö r ) , Y e d i K a r d e ş l e r ,

Erentir

de = İkizler ( L a t . Gemini).

harita ve bir

Karahanlı

devleti

B u y a p ı t , Kutadgu

Bilig'i

halkın

kolaylıkla

anlayabileceği

bir duruma ge­

tirme denemesi olduğu için, o l d u k ç a ağır bir sorumluluk t a ş ı m a k t a d ı r . Y u k a r d a be­ l i r t t i ğ i m gibi, a m a c ı m , T ü r k k ü l t ü r ü n ü kısa bir süre içerisinde doruklara kadar y ü k ­

Çevirilerim b a ş k a l a r m k i n d e n daima bağımsız o l d u ğ u için, değerlendirmeleri­ min sorumluluğunu t a ş ı m a k t a y ı m . Son y ı l l a r d a K ö k - T ü r k ç e ile Uygur ve K a r a h a n l ı Türkçelerinin sözlükbilgisi

Kutadgu Bilig'le ilgili özlü bir bibliyografya, kronolojisi bu y a p ı t ı tamamlar.

a l a n ı n d a yeni y a y ı n l a r

ortaya k o n m u ş , bunlar

Ku-

tadgu BiKg'de geçen sözcüklerin gerçek a n l a m ı n a da ışık t u t m u ş t u r . Bunlardan bi­ rini özellikle burada anmak isterim: 1969'da, Sovyet Bilimler Akademisine b a ğ h

seltmiş olan K a r a h a n l ı devletini,

Balasagunlu Y u s u f ' u , Kutadgu

Bilig'i

ve genel­

likle güzel ve zengin K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i n i sevdirmektir. S a y g ı m ve h a y r a n l ı ğ ı m b ü y ü k olan ilk ansiklopedicimiz Balasagunlu Y u s u f ' u d o ğ r u a n l a d ı ğ ı m ı ve tanıttığı­ m ı s a n ı y o r u m . S a y ı n o k u r a l a r ı m da y a p ı t ı m ı gözden g e ç i r d i k t e n sonra b u kanışa v a r ı r l a r s a , emeğimin b o ş a g i t m e m i ş o l d u ğ u n u t a n ı t l a m ı ş

olacaklar.

Dilbilim E n s t i t ü s ü n c e Leningrad'da y a y ı m l a n a n ve K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i n i de içine alan Drevnetyurkskiy

Slovar' ( E s k i T ü r k ç e

Sözlüğü).

Okuyana kolaylık

A. Dilâçar

sağlamak

amacıyle, ben sözlüğümü toplu olarak y a p ı t ı n sonuna koymaktansa, onu her çevi­ ri b ö l ü m ü n ü n sonuna p a r ç a p a r ç a ekledim. Kitap altı ana b ö l ü m e a y r ı l m ı ş t ı r : 1. " K u t a d g u Bilig"in A l t K a t m a n ı , 2. " K u tadgu Bilig" in Filolojisi, 3. "Kutadgu B i l i g " 4. " K u t a d g u

B i l i g " i n Değerlen­

dirilmesi, 5. D ü n y a E d e b i y a t ı Çerçevesi İçerisinde " K u t a d g u Bilig", 6. S o n u ç .

* B u bölümde verilen resimlerden von Hammer'le ilgili olanlarını Graz Üniversitesinden Prof. Dr. Franz Sauer göndermiştir. Gerek ona şekkürlerimi bildirmeği bir borç bilirim.

gerek Hammer - Purgstall - Gesellschaft'a burada te­

i . "Kutadgu Bilig"in Alt Katmanı ve Baiasaguniu Yusuf 1. " K u t a d g u B i l i g " ve K a r a h a ı ı h l a r : H u n Türklerinden

Kutadgu

Bilig, T ü r k l e r i n

Karahanhlara

Karahanlı,

İlighanlı y a d a H a k a n ı

denilen dev­

leti z a m a n ı n d a , 1069 y ı l ı n d a , Baiasaguniu Yusuf'un y a z d ı ğ ı ö n e m l i ilk M ü s l ü m a n yapıtıdır. K a r a h a n l ı l a r ı n , A s y a T ü r k l e r i n i n X I V . y ü z y ı l a kadar k u r d u k l a r ı devletler a r a s ı n d a k i yeri, şu tablodan kolayca a n l a ş ı l a b i l i r : H u n l a r ( A s y a : M . Ö . 220-M.S. 216; A v r u p a : 374-496), T a b g a ç y a da T'o-pa'lar

(436-557), K ö k - T ü r k l e r

(552-745),

Kutluklar

(681-745),

Türkeşler

(690¬

766), Uygurlar (747-840), Kartuklar (766-932), K a r a h a n l ı l a r (932-1212), Harezmliler (1172-1231), Ç a ğ a t a y l ü a r (1227-1530; dil olarak: X I X . y ü z y ı l sonuna

kadar).

T ü r k k a ğ a n l a r ı n ı n ilk M ü s l ü m a n soyu olan K a r a h a n l ı l a r ı n t ü r e y i ş i n i t ü r l ü T ü r k k ö k l e r i n e b a ğ l a m a k isteyenler o l m u ş t u r . K i m i n e göre onlar T ' u - k i u e T ü r k l e ­ rinden, b a ş k a l a r ı n a göre U y g u r T ü r k l e r i n d e n , Y a ğ m a T ü r k l e r i n d e n , Çiğil T ü r k ­ lerinden, K a r l u k T ü r k l e r i n d e n , K a r l u k - Y a ğ m a k a r ı ş ı m ı n d a n , y a da T ü r k m e n l e r ­ den t ü r e m i ş l e r d i r . B u g ö r ü ş l e r d e n en d o ğ r u olanı, genel k a n ı ş a göre, K a r l u k görüşü olsa gerek. K a r l u k T ü r k l e r i 747-840 y ı l l a r ı n d a Uygur birliğine bağlı

bulunuyor­

l a r d ı . B u n a göre, eğer K a r l u k - K a r a h a n l ı g ö r ü ş ü n ü k a b u l edecek olursak o zaman K a r a h a n l ı l a r çağını, ö n c e s i y l e birlikte, şu b ö l ü m l e r e a y ı r a b i l i r i z : 1. U y g u r - K a r l u k b i r l i ğ i : 766-840; 2. İ s l â m d a n ö n c e k i K a r l u k y a d a K a r a h a n l ı devleti:

840-932;

3. M ü s l ü m a n K a r l u k y a da K a r a h a n l ı devleti: 932-1212. 840 y ı l ı n d a U y g u r - K a r l u k birliğinin ç ö k m e s i ü z e r i n e i s l â m d a n ö n c e k i K a r a h a n ­ l ı l a r devletini kuran K ü l Bilge k a ğ a n d ı r . B u n u n a r d a s ı B a z i r k a ğ a n o l m u ş , bir süre sonra t a h t ı A b d ü l k e r i m Satuk B u ğ r a K a r a h a n ' a g e ç m i ş t i r ( ö l m . 955). Satuk B u ğ r a K a r a h a n ' d a n ç o k ö n c e , 705-715 y ı l l a r ı n d a , A r a p l a r ı n Horasan ( k u z e y d o ğ u I r a n ) valisi K u t e y b e ibn M ü s l i m , b a t ı T ü r k l e r i n i n On-Ok devletine s a l d ı r m ı ş , Maveraü n n e h i r (Transoxiana)'e kadar s o k u l m u ş , sonra Araplar 75I'de T a l a ş

savaşında

Çinlileri yenilgiye u ğ r a t m ı ş , 776'da İ l i ve Ç u ı r m a k l a r ı n ı n vadilerine g i r m i ş , 792'de ve 806'da K a r a h a n l ı l a r l a ç a r p ı ş m ı ş , 960 s ı r a l a r ı n d a d a T ü r k l e r d e n ilk olarak K a r -

A. DİLÂÇAR

14

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

luklara i s l â m l ı ğ ı k a b u l e t t i r m i ş t i r . Ne v a r k i , m e n k ı b e l e r e g ö r e , K a r a i a n l ı l a r d a i s ­

2. K a r a h a n ' ı n

15

anlamı

l â m l ı k , K a ş g a r a sığınmak zorunda k a l m ı ş olan S a s a n l ı Prens Nasr'm etkisiyle, y u ­ karda anılan A b d ü l k e r i m Satuk B u ğ r a K a r a h a n z a m a n ı n d a , 932'de kabul e d i l m i ş ­

A l t a y mitolojisine g ö r e , evrenin b a ş t a n r ı s ı "zengin b ü y ü k " a n l a m ı n a gelen

Bililg'de

B a y Ülgen'dir. O , dokuz k a t l ı bir altın d a ğ ı n ı n tepesindeki gök s a r a y ı n d a otururdu.

"Burkan'm evini y a k , y ı k , orada mescit ve cemaat meydana getir" denmesi bunu

İ l k a d a m ı , okyanusun dibindeki ç a m u r d a n yaratarak ona E r l i k a d ı m verdi. B a y

tir. B u r a d a k i T ü r k l e r daha önce

Buddha'cı

(Burkancı)

idiler. Kutadgu

Ulgen, y a r a t ı k l a r ı k a y ı r d ı ğ ı için ona K a y r a H a n d a denirdi. K a r ı s ı n ı n a d ı H a n ı m '

tanıtlar. S a t u k B u ğ r a K a r a h a n ' m a r d a s ı S ü l e y m a n H a n ' d a n sonra H a r u n el-Hasan B u ğ r a H a n ( ö l m . 992) tahta çıkmış, î l i g Nasr bin A l i 999 y ı l ı n d a B u h a r a ' y ı ele ge­ çirmiş ve burada S a m a n l ı o ğ u l l a r ı n m s a l t a n a t ı n a son v e r m i ş t i r . B u arada K a r a h a n hların

batı

k o m ş u l a r ı olan

yılları arasında

İran'daki

S a m a n l ı o ğ u l l a r ı (874-999), 999 ile 1003

y u r t l a r ı n d a n kovulduktan ve T ü r k asıllı Gazneli Mahmut (970

-1030) tahta oturduktan sonra, K a r a h a n l ı l a r b u sınırı g ü v e n l i ğ e k a v u ş t u r m u ş ve o s ı r a l a r d a , H a r u n el-Hasan B u ğ r a H a n ' ı n a r d a s ı olarak K a ş g a r ' d a h ü k ü m s ü r e n Y u s u f K a d i r H a n ( h ü k . 1014-1024; ö l m . 1032) Gaznelilerle bir a n t l a ş m a y a p m ı ş t ı r . Ne v a r k i , K a d i r H a n ' ı n , birliği koruma yolunda gösterdiği ç a b a l a r ı b o ş a ç ı k a r a n

d ı ; Y a ş ı g a n , K a r ş ı t , Bahtagan, K a r a , K u ş h a n , K a n ı m ve Y a y ı k a d ı n d a da yedi oğlu v a r d ı . Bunlardan K a r a H a n (krş. İngilizlerin K a r a Prens'i [Black Prince, 1330-1376 ]), ışıkla dolu baba o c a ğ ı n d a n k a ç a r a k k a r a n l ı k t a m u y u b a r ı n a k edindi. K a r ş ı l a ş t ı r m a l ı mitolojiye g ö r e , K a r a H a n , y ı l d ı z t a n r ı l a r ı n d a n biri olup rengi ve b a ş k a nitelikleriyle A v r u p a l ı l a r ı n Saturnus (Arap. Z ü h a l , T ü r k . Sekendir) gezegeniyle d e n e ş t i r i l e b i l i r . Saturnus'a eski Babilliler "kara y ı l d ı z " d e m i ş l e r d i .

Altay-

T ü r k mitolojisine göre, Ö t ü g e n , ana y e r y ü z ü (sonra "kutsal orman"); U l u k e n de s ü t n i n e d i r . K u t , d o ğ a n ı n ısı (sahibi; sonra "saadet ve bereket" a n l a m ı n a ) ; S ü r , canlıların ve nesnelerin tini (ruhu); T ü n de k ö t ü ruhtu. Yer kudun pardı,

"yer k u ­

t u n (bereketini) y i t i r d i " demekti. T ü r k l e r d e K a r a H a n ' ı n y a n ı b a ş ı n d a bir de Sarı

oğulları 1047'de K a r a h a n l ı devletini p a y l a ş m ı ş l a r d ı r . K a ş g a r ' d a K a d i r H a n ' ı n b ü ­

H a n (Saruhan) efsanesi v a r d ı . B a ş k a bir efsaneye göre de K a r a H a n , Moğol Han'ın

y ü k oğlu, prenslik ç a ğ ı n d a B u ğ r a Tiğin denilen S ü l e y m a n Arslan H a n ; kuzeyde T a ­

büyük

oğludur.

laş, Ş â ş y a da Ç â ç ( T a ş k e n t ) ve İsficab bölgesinde K a d i r H a n ' ı n ikinci oğlu, prens­ liğinde

Yağan

(fil) Tiğin denilen Mahmut B u ğ r a H a n ( ö l m . 1074); orta b ö l g e d e

Efsaneden bilime d ö n e c e k olursak, K a r a H a n , " b ü y ü k , b a ş h a n " demektir.

bulunan Uzgand y a d a Ö z k e n d ' d e (Fergana bölgesi) de h a n ı n i k i k ü ç ü k o ğ u l l a r ı

Çinlilere uyarak, y ö n l e r d ö r t renk adiyle a n ı l ı r d ı : kuzey = k a r a ; g ü n e y =

T u ğ r u l ile H a r u n . K a ş g a r ' d a S ü l e y m a n Arslan H a n 1056 y ı l m a kadar h ü k ü m s ü r ­

d o ğ u = g ö k (mavi); b a t ı = ak. T ü r k k a ğ a n l a r ı n d a n kuzeyde o t u r a n ı

kızıl;

"büyük

m ü ş , yerini oğlu H a s a n bin Arslan'a (tam a d ı ve s a n ı ile: H a k a n T a v g a ç Uluğ B u ğ ­

han" s a y ı l ı r d ı . T ü r k t ö r e s i n e göre kara sanı, " b ü y ü k l ü k , y ü k s e k l i k , b a ş a t l ı k " an­

ra K a r a H a n E b u A l i H a s a n b. Arslan H a n ; ö l m . 1103) b ı r a k m ı ş t ı r . H a s a n B u ğ r a

l a m ı n ı verir o l m u ş t u . Karahan'a. a n l a m d a ş olarak İlek-han

H a n , K a r a h a n l ı l a r a r a s ı n d a , d ü r ü s t y ö n e t i m i , bilim ve sanat a d a m l a r ı n ı k o r u m a s ı

k u l l a n d ı r d ı . B ü y ü k l ü k s a n ı olarak Kara

ile kendine o l a ğ a n ü s t ü bir yer, yurt sınırlarını a ş a n bir ü n s a ğ l a m ı ş ve o çağlar için

T e m ü r , K a r a B u g a , K a r a Sorjay, K a r a Togma, daha s o n l a r ı K a r a Yusuf, K a r a

y a d a llig-han

s a n ı da

a d ı , ç o k kez öz adlara d a t a k ı l ı r d ı : K a r a

T ü r k l e r i n H a r u n ü ' r - r e ş i d i , Carolus Magnus'u (Charlemagne) o l m u ş t u r . K e n d i g ü ­

Osman, K a r a Vasıf, K a r a B e k i r ; boy a d l a r ı n d a n , y ö n l e r e göre A k K o y u n l u , K a r a

n ü n d e Kutadgu

K o y u n l u (ongun, y a n i totem, k a v r a m ı da b u n a k a r ı ş m ı ş t ı r ) ; yer a d l a r ı n d a n A k Te¬

Bilig'deiL

başka,

Kaşgarlı

Mahmut'un

Kitabü

Divanı

LûgatHt-

Türfe'ü (1072), ve İ m a m A b d ü l f e t t a h A b d ü l g a f a r b. e l - H ü s e y n e l - A l m a ' î ' n i n ( ö l m . 1093)

Tarih-i

Kaşgarî'si

yazrimıştır.

Mahmut'un Dilara'mda çıkmıştır.

Türklerin ilk d ü n y a

K a r a h a n l ı l a r çağı

haritası da Kaşgarlı

şairlerinden E m i r

Arslan

H o c a T a r h a n ' ı , E m i r Seyfeddin'i, K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i n d e y a z ı l ı y a p ı t l a r d a n d a Y ü k n e k l i E d i p Ahmed'in X I I . y ü z y d sonunda y a d a X I I I . y ü z y d b a ş ı n d a m ü t e karib vezninde y a z d ı ğ ı " A t a b e t ü ' l - h a k a y i k " ( G e r ç e k l e r i n eşiği) adlı öğretici şiiri, a y r ı c a elimizde bulunan b i r k a ç Kur'an

tefsirini de burada anmak gerekir. S a y -

ram'da d o ğ u p Yesi'de y a ş a m ı ş olan, " D i v a n - ı hikmet" y a z a r ı ve T ü r k tasavvufu­ nun kurucusu A h m e t Y e s e v î (ölm. 1166) de b u çağın a d a m ı d ı r . H a s a n B u ğ r a H a n ' d a n sonra, K a r a h a n l ı l a r devleti b i r k a ç k a ğ a n daha g ö r m ü ş , sonuncular, d o ğ u d a I I I . Mehmet H a n (ölm. 1211), b a t ı d a Mehmet H a n (ölm. 1182 s ı r a l a r ı ) , ortadaki Fergana b ö l g e s i n d e de Osman H a n (ölm. 1212) o l m u ş l a r d ı r . D o ğ u ­

rek, K a r a - O r d u v . b . gibi (burada y ö n k a v r a m ı n a u y u l m u ş t u r ) . E s k i T ü r k l e r d e 12 Z o d y a k burcuna ş u h a y v a n a d l a r ı v e r i l m i ş t i : ejder, kaplan, inek, domuz, m a y m u n , sıçan, i t , k u r b a ğ a , y ı l a n , horoz, at, t a v ş a n (Oniki hayvan takvimine g ö r e : sıçgan [ s ı ç a n ] , u d [ s ı ğ ı r ] , bars [ p a r s ] , t a v ı ş g a n [ t a v ş a n ] , l u [ejder] y ı l a n , yond [ a t ] , k o y [ k o y u n ] , biçin [ m a y m u n ] , taguk [ t a v u k ] , i t , tonguz [do¬ m u z ] ) . B u n l a r ı n y a n ı b a ş m d a ongun s a y ı l a n b i r k a ç h a y v a n a d ı d a v a r d ı : Arslan, b u ğ r a / b o ğ r a (deve a y g ı n ) , y a ğ a n (fil), b ö r i (kurt) gibi. K a r a h a n l ı k a ğ a n l a r Arslan ve B u ğ r a ongun a d l a r ı n ı a l m a ş ı k l ı olarak k u l l a n ı r l a r d ı : Örneğin, S ü l e y m a n Arslan H a n ( p r e n s l i ğ i n d e : B u ğ r a Tigin), k a r d e ş i Mahmut B u ğ r a H a n ( p r e n s l i ğ i n d e : Y a ­ ğ a n Tigin), S ü l e y m a n Arslan H a n ' ı n oğlu H a s a n B u ğ r a H a n , B u h a r a ' y ı ele geçiren Nasr'ın oğlu İ b r a h i m B u ğ r a H a n ( p r e n s l i ğ i n d e : B ö r i Tigin). Karahan

s a n ı n ı n duygusal bir yorumu d a v a r d ı r . B e n bunu 1932'deki I . T ü r k

dan gelen Moğol asıllı K a r a - H ı t a y ' l a r ( K ' i - t a n ) K a r a h a n l ı devletini 1212'de y ı k m ı ş ,

D i l K u r u l t a y ı n ı n açılışından bir g ü n önce A t a t ü r k ' ü n y ü c e k a t ı n d a i ş i t t i m . 25 ey­

devletin b a t i b ö l ü m ü de Harezmlilerin eline g e ç m i ş t i r .

l ü l g ü n ü öğleden sonra D o l m a b a h ç e S a r a y ı n ı n ü s t k a t ı salonunda h a z ı r l a y ı c ı kurul-

1

A. D l L A Ç A R

6

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

dan b i r k a ç kişi A t a t ü r k ' ü ç e v r e l e m i ş , ertesi g ü n k ü K u r u l t a y ı n d ü z e n i n i g ö r ü ş ü y o r ­ duk. Biraz sonra, K u r u l t a y ı n birinci s ö y l e v i n i yapacak olan Samih Rifat B e y , has­ ta o l d u ğ u n d a n sendeleye sendeleye odacıların y a r d ı m ı y l e içeri girdi. E r t e s i g ü n k ü s ö y l e v i n i bir kez A t a t ü r k ' e okumak istiyordu. O t u r d u , o k u m a ğ a b a ş l a d ı , b i r k a ç sa­ t ı r sonra Kutadgu

J3tKg'den söz ederek Karahan

sanını ş ö y l e a ç ı k l a d ı : " K a r a h a n

a d ı T ü r k l e r a r a s ı n d a h ü k ü m d a r h a n e d a n l a r ı n a mensup olmayan ve halk içerisin­ den y e t i ş e n devlet b a ş k a n l a r ı n a verilen bir s a n d ı r . B i l d i ğ i m i z Oğuz d e s t a n ı Oğuzun b a b a s ı n ı işte b ö y l e bir K a r a h a n ' d a bulur. O s m a n l ı p a d i ş a h l a r ı n a eskiden Osman Kayıhan Oğuz Karahan

K a r a h a n h devleti. B u devletin k a p l a d ı ğ ı topraklar,

17

bugünkü adlarıyle

şunlarla

ç e v r i l i i d i : D o ğ u d a , Doğu T ü r k i s t a n m b a t ı b ö l ü m ü ( T a k l a Makan çölü ile T a r ı m ı r m a ğ ı çanağının b a t ı kesimi); kuzeyde, Cungarya, A l a - T a u ( A l a d a ğ ) , Tarbagatay d a ğ l a r ı , Y e d i s u bölgesi, B a l k a ş gölü, K a r a - T a u

( K a r a d a ğ ) , K ı z ı l k u m çölü, A r a l

g ö l ü ; b a t ı d a , K a r a k u r u m çölü, Amuderya (Oxus) ı r m a ğ ı ; g ü n e y d e de H i n d i s t a n ve H i n d u k u ş , Pamir, K a r a k u m d a ğ l a r ı . Fergana bölgesi b u a l a n ı n

ortasında

bulu­

nuyordu; S ı r d e r y a (Jaxarta) ve T a r ı m ı r m a k l a r ı n ı n k a y n a k l a r ı ile y u k a r ı kesimleri de K a r a h a n h t o p r a k l a r ı ü z e r i n d e y a y ı l m ı ş t ı . Y u r d u n b a t ı bölgesinde eskiden Orta

oğlusun,

İ r a n t o p l u l u k l a r ı n d a n olan S o ğ d a k l a r (Sogdiana h a l k ı ) , g ü n e y b a t ı s ı n d a ,

neslisin

yani Bu-

hara'nm g ü n e y i n d e de Toharistan (Orta İ r a n t o p l u l u k l a r ı n d a n olan T o h r i y a da

derlerdi." A t a t ü r k , "hanedana mensup olmayan ve halk i ç e r i s i n d e n y e t i ş e n " sözü­

T u h r i h a l k ı n ı n yurdu) yer a l m ı ş t ı ; İ r a n asıllı olmayan asıl Tohar'lar (yerli a d ı :

n ü işitince gözleri p a r l a d ı , bize b a k t ı . Prof. R a g ı p H u l u s i , Kutadgu

T u y r e , Çin. Tu-hu-la, H i n t . T u k h ü r a , Y u n . Tokharoi) ç o k daha d o ğ u d a , D o ğ u T ü r ­

Bi/ig'de halk

t a b a k a s ı n a kara budun d e n m i ş o l d u ğ u n u h a t ı r l a t t ı , ben de Cariyle ve E m e r s o n kah­ r a m a n l a r ı a r a s ı n d a k i f a r k ı k ı s a c a şöyle a n l a t t ı m . " K a h r a m a n l a r ye K a h r a m a n K ü l t ü " (İng. " O n Heroes, Hero-Worship, and the Heroic i n History", 1841; N u r i G ü n t e k i n bu y a p ı t ı

Kahramanlar

başlığıyle

Türkçeye

çevirmiştir,

Reşat 1943)

adlı k i t a b ı n d a I s k o ç y a l ı Cariyle, k a h r a m a n l a r ı n ı , k o y u n s ü r ü l e r i n e benzettiği, hal­ kı g ü t m e k üzere g ö k t e n i n d i r i l m i ş birer aristokrat k a h r a m a n olarak şekillendirmiş­ tir. A m e r i k a l ı E m e r s o n ise Temsilci adlı k i t a b ı n d a k a h r a m a n l a r ı ,

İnsanlar

bunalım

( î h g . "Representative

Men",

1850)

g ü n l e r i n d e ulusun b ü t ü n gücünü bir odak

gibi kendi ö z ü n d e toplayan ve b u güçle ş a h a k a l k a n , ulusun b a ğ r ı n d a n d o ğ m u ş demokrat bir kahraman olarak t a n ı t m ı ş t ı r . Gerek S a m i h R i f a t B e y i n , gerek Prof. R a g ı p Hulusi'nin a n l a t t ı k l a r ı K a r a h a n b u tipte bir k a h r a m a n olsa gerek" dedim. A t a t ü r k ' ü n gözleri yine p a r l a d ı , g e r ç e k t e kendisi de b u tipte ve anlamda bir K a f a handı.

1047'deki b ö l ü n m e d e n sonra K a r a h a n h devleti i d i : Batı

bölümü:

c o ğ r a f y a s ı n ı n durumu şöyle

M e v e r a ü n n e h i r bölgesi ve Fergana bölgesinin bir b ö l ü m ü ; A m u -

d e r y a ' n ı n bir kolu olan Zerefşan ü z e r i n d e Buhara, Semerkand; A m u d e r y a ' n ı n y u ­ k a r ı kesiminde T i r m i d h ; S ı r d e r y a ' n m orta kesiminde F a r a b (sonraki a d ı : O t r â r ) ; a y n ı ı r m a ğ ı n y u k a r ı kesiminde A n d i c a n , Oş, bunun d o ğ u s u n d a da Ö z k e n d y a da Uzgand. Devlet merkezi, önce Ö z k e n d , sonra Semerkand oldu; ikinci y a n i y a r d ı m ­ cı h a k a n da Buhara'da otururdu. Doğu bölümü:

K u z e y d e Çu ile S ı r d e r y a ı r m a k l a r ı

a r a s ı n d a k i Ş â ş y a d a Çâç (sonraki a d ı : T a ş k e n t ) , bunun d o ğ u s u n d a Talaş y a da T a ­ raz, kuzeyinde de Isficab; Y e d i s u bölgesi, Fergana bölgesinin b ü y ü k bir b ö l ü m ü , K a r a - K ö l ' e ( K a r a g ö l ) d ö k ü l e n K a ş g a r suyu ü z e r i n d e Ordukend y a da K a ş g a r , bu­ n u n g ü n e y i n d e Y a r k e n d (ikisi de T a r ı m ı r m a ğ ı n ı n y u k a r ı kesiminde); Issık- K ö l ' ü n (Isıkgöl) b a t ı s ı n d a n ç ı k a n Ç u ı r m a ğ ı ü z e r i n d e K u z - O r d u y a da K a r a - O r d u , bunun

3. K a r a h a n l ı devletinin Karahanh

kistanm K a r a ş a h r , K u ç a ve Turfan b ö l g e l e r i n d e o t u r m u ş l a r d ı r .

devletinin

y a k ı n ı n d a da Balasagun ( S û y â b ) ; I ş ı k - K ö l ' ü n k u z e y d o ğ u s u n d a ,

coğrafyası (932-1212) X - X I I I .

Balkaş

gölüne

d ö k ü l e n İli ı r m a ğ ı ü z e r i n d e A l m a l ı k ; K a ş g a r ile A l m a l ı k a r a s ı n d a , d o ğ u s ı n ı r ı n d a yüzyıllarda

egemenliği

altında

A k s u ; k u z e y d o ğ u d a Cungarya b o z k ı r l a r ı , A l a - K ö l ( A l a g ö l ) , I r t ı ş ı r m a ğ ı ; g ü n e y d o ğ u ­

bulunan topraklarda b u g ü n , R u s l a r d a n ve Ç i n l i l e r d e n b a ş k a , Karakalpak-, T ü r k ­

da T a k l a Makan çölü ve s ı n ı r a y a k ı n Hotan şehri; g ü n e y sınıra y a k m , H i n d u k u ş

men, Özbek, K a z a k , K ı r g ı z ve Y e n i U y g u r ( T ü r k î y a da D o ğ u T ü r k l e r i denilen D o ­

ile K a r a k o r u m d a ğ l a r ı a r a s ı n d a , Gilgit. B u b ö l ü m ü n merkezi Balasagun şehri i d i ,

ğu T ü r k i s t a n h l a r ) T ü r k l e r i , g ü n e y i n bir b ö l ü m ü n d e de İ r a n asıllı Tacikler y a ş a ­

ikinci y a n i y a r d ı m c ı hakan da K a ş g a r ' d a kimi zaman d a T a l a s ' t a otururdu.

maktadır. Eskiden doğuda, Karahanhlardan önce, Uygur Türklerinin yerleştikleri

tadgu Bilig

K u ç a , K a r a ş a h r , T u r f a n , K a r a - H o ç o , H o ç o , B e ş b a l ı k v.b. b u g ü n

Ku­

yazddığı yıllarda başkent Kaşgar'dı.

Çin devletinin

m a l ı olmuş, a d l a r ı bile d e ğ i ş m i ş t i r : K a r a ş a h r yerine Y e n ç ' i gibi. B u n l a r ı n da doğu­ sunda bulunan eski K ö k - T ü r k a l a n ı n d a , O r h o n ı r m a ğ ı k ı y ı l a r ı n d a k i

B a t ı d a , K a r a h a n h devletinin d ı ş ı n d a olarak, A m u d e r y a

üzerinde

Gürgene,

Ordu-Balık

bunun g ü n e y i n d e H i v e (Harezm), daha g ü n e y d e k i K a r a k u m bölgesinde Merv, gü­

(Karakorum), K a r a - B a l g a s ü n , b u g ü n M o ğ o l i s t a n ' ı n k u z e y b ö l ü m l e r i n d e n d i r . T ü r k ­

n e y b a t ı d a da B e l h şehirleri v a r d ı . O r t a ç a ğ ı n ü n l ü ipek yolu K a r a h a n l ı l a r y u r d u n u n

lerin kutsal Ö t ü k e n o r m a n ı ve d a ğ l a r ı ise, U b s a N o r ' u n (Moğol, nor =

g ü n e y kesimlerinden geçerdi ( K a ş g a r , Y a r k e n d v.b.).

göl) kuzeyin­

de, Sovyetler B i r l i ğ i n d e k i T u v a T ü r k l e r i Ö z e r k Cumhuriyeti ile M o ğ o l i s t a n sını­ rındadır. E s k i T ü r k devletlerinin t o p r a k l a r ı n ı d o ğ u d a n g ü n e y b a t ı y a d o ğ r u şöyle izleye­ biliriz: K u z e y d o ğ u d a K ö k - T ü r k , b u n u n g ü n e y b a t ı s m d a U y g u r , b u n u n da b a t ı s ı n d a

B u g ü n b u yerlerden A r a l gölü, G ü r g e n e (şimdi Urgenc) ve H i v e , K a r a k a l p a kistan'da;

B u h a r a , Semerkand, Ş â ş ( T a ş k e n t ) , Fergana, Ö z b e k i s t a n ' d a ;

Türkmenistan'da; Balasagun

Otrâr (Fârâb), Türkmenistan-Özbekistan

(Sûyâb)

Kırgızistan'da;

Kokand,

Merv,

sınırında; Talaş

Özbekistan-Tacikistan

ve

sınırında;

A. D İ L Â Ç A R

18

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

Belh Afganistan'da; İsficab, K u z - O r d u K a z a k i s t a n ' d a ; K a ş g a r (sonraki a d ı : K o

ile B u h a r a a r a s ı n d a k i b o z k ı r l a r d a , Z e r e f ş a n ı r m a ğ ı n ı n k ı y ı l a n y a k ı n ı n d a .

şih. şimdiki a d ı : Su-fu), Çin T ü r k i s t a n m d a b u l u n m a k t a d ı r .

Meliğinin Ş e h r i " denilen K ö k ş i b a g a n y ı k ı l a r ı n d a K a r a h a n l ı ç a ğ ı n d a n k a l ı n a bir

c

"Türk

mescit k a l ı n t ı s ı v a r d ı r . Semerkand'da Alp E r Torja'nm ve T ü r k k a h r a m a n l a r ı m ı ' . 4. K a r a h a n l ı devletinin k ü l t ü r merkezleri

V I I - X . y ü z y ı l l a r d a n kalma, p i ş m i ş topraktan y a p ı l m ı ş heykellerinin kalıntıları

Karahanb devletinin belli başlı k ü l t ü r merkezleri, b a t ı d a Semerkand, B u b a r a , F â r â b (Otrâr), Çâç y a da Ş â ş ( T a ş k e n t ) , d o ğ u d a d a Balasagun ( S û y â b ) ile K a ş g a r şehirleri idi. Semerkand: İ r a n asıllı S o ğ d a k l a r m eski yurdunda, Zerefşan ı r m a ğ ı n ı n y u k a r ı kesiminde, sol k ı y ı d a bulunan bu şehrin tarihi, B ü y ü k İ s k e n d e r ' e (M. O. 356-323) kadar çıkar. O zamanki adı Marakanda idi. B u a d ı n kesin bir etimolojisi y a p ı l m a ­ mışsa da adm -kanda p a r ç a s ı n ı n a n l a m ı n ı biliyoruz *. Çin tarihinin H a n

çağında

(M. Ö. 202-M. S. 220) Semerkand'm a d ı Ç i n c e d e Sa-mo-kian ş e k l i n d e geçmiş ve K'ang-ku denilen devletin b a ş k e n t i o l m u ş t u r . B u sv :ece de şehir, s ı r a s ı y l e Mani, Hıristiyan ve B u d d h a dinlerinin etkisi a l t ı n d a k a l m ı ş t ı r . B u arada A k - H u n (Hephthalit y a da " H i n t - İ s k i t " ; yerli dilde: K ü ş â n a ) ' l a r b u b ö l g e y i ve S e m e r k a n d ' ı ele ge­ çirmiş ve orada bir " t a r l ı a n " o t u r t m u ş l a r d ı r . 705-715 y ı l l a r ı n d a A r a p l a r ı n H o r a s a n (kuzeydoğu İ r a n ) valisi Kuteybe ibn Müslim, M a v e r a ü n n e h i r bölgesine sokulduk­ tan sonra, Semerkand da A r a p l a r ı n eline geçmiş, fakat oradaki t a r h a n vergi ve tu­ tak vererek Kuteybe ile barış y a p m ı ş t ı r . T a r h a n m bu tutumunu b e ğ e n m e y e n halk ayaklanarak onu d e v i r m i ş , yerine b a ş k a bir tarhan g e t i r m i ş t i r . Y e n i tarhanm sert davranışı üzerine Kuteybe, S e m e r k a n d ' ı uzun bir k u ş a t m a d a n sonra ele g e ç i r m i ş , tarlıanı atarak yerine bir Arap v a h g e t i r m i ş , a y r ı c a a s k e r î birlikler de y e r l e ş t i r m i ş ­ tir. Semerkand şehri bu bölgenin İ s l â m l a ş t ı r ı l m a s m d a ö n e m l i bir rol o y n a m ı ş , E m e vî'ler çağı isyanlarla geçmiş, A b b a s î ' l e r bu şehri 819'da İ r a n d a k i S a m a n l ı o ğ u l l a r ı na bırakmıştır. Bunlar, 900 y ı l m a kadar Tahinlerle S a f f a r î l e r l e

ç a r p ı ş m a k l a birlik­

te S e m e r k a n d ' ı bir k ü l t ü r , u y g a r l ı k ve İ s l â m l ı k merkezi haline g e t i r m i ş t i r . 999'da Samanlıoğuüarı devleti Gaznelilerin eliyle y ı k ı l d ı k t a n sonra, Semerkand K a r a h a n lılara geçmiş, 1102'de K a r a h a n l ı Arslan H a n S e m e r k a n d ' ı S e l ç u k l u l a r a b ı r a k m a k zorunda k a l m ı ş , 1141'de şehir S e l ç u k l u l a r d a n , M ü s l ü m a n olmayan Moğol

asıllı

K a r a - H ı t a y ' l a r a geçmiş, 1209'da da H a r z e m ş a h l a r b u r a y a sahip o l m u ş l a r d ı r . Se­ merkand'm gerek b a ş k e n t gerek k ü l t ü r merkezi b a k ı m ı n d a n d o r u ğ a erişmesi, T i ­ mur çağma rastlar (1336-1405); Uluğ B e y medresesi 1420 y ı b n d a n d ı r . Semerkand * Soğdak. kandjkend = şehir. Türk çevresinde "şehir" a n l a m ı n a : E s k i t r a n ç a ^saöra (hşadra okunur), Pehlevi. saâr. Yeni Farsça şahr, Osman, şehir; Sanskrit, pur, Tibet, thonkee, Çin. çeng , Mançu 2

da

bulunmuştur. Buhara:

B u g ü n Ö z b e k i s t a n ' d a bulunan B u h a r a , E s k i ç a ğ l a r d a bir

şehri idi. A d ı n ı n etimolojisi (Buhara

Buddhisl

< Sanskrit, vihdra = m a n a s t ı r ,

Çincodeki.

ç e v r i y a z ı Pu-ho, S o ğ d a k ç a P ı e y V ) bunu t a n ı t l a m a k t a d ı r . Semerkand'la birlikte B u ­ hara ş e h r i de, İ r a n asıllı topluluklardan S o ğ d a k ' l a r m o t u r d u ğ u Sogdiana bölgesinde, Zerefşan ı r m a ğ ı ü z e r i n d e k u r u l m u ş ve B u d d h a dinine bağlı ö n e m l i bir şehirdi. M. Ö. V . y ü z y ı l d a Çinliler B u h a r a ' y a N u - m i d e m i ş l e r , M. S. 627'de onu. yeni adiyle a n m ı ş l a r ve ş e h r i n B u h a r H u d a t denilen prenslerini t a n ı m ı ş l a r d ı r . İ s l â r a m y a y ı l ı ş ı çağında, 674'te, Araplardan Ubeydullah b. Z i y a d buralara kadar sokularak şehri ele geçirmeğe çalışmışsa da b a ş a r ı s ı z k a l m ı ş t ı r . B u s ı r a l a r d a şehirde S o ğ d a k ç a ko­ n u ş u l d u ğ u halde, T ü r k l e ş m e a k ı m ı g ü n d e n g ü n e k u v v e t l e n m i ş t i r .

B u h a r a kralı

B i d u n y a da B a n d u n ö l d ü ğ ü n d e oğlu T u ğ ş â d a ç o c u k l u k çağında b u l u n d u ğ u için, anası K a b a ç (ya da K a y ı ğ ) ş e h r i 15 y d y ö n e t m i ş t i r . Araplardan Horasan valisi K u ­ teybe bin M ü s l i m 710'da şehri ele geçirerek B u h a r a e m i r l i ğ i n i k u r m u ş , genç prens T u ğ ş â d a bu emirliğe bağlı olarak h ü k ü m s ü r m ü ş , fakat Araplara hoş g ö r ü n e m e d i ğ i için ö l d ü r ü l m ü ş t ü r . T u ğ ş â d a ' n ı n oğlu K u t e y b e , Araplara b a ş e ğ m e y e b a ş l a m ı ş s a da

Buhar

rî'lere,

Hudat'larm erki gitgide

875'te

de

İrandaki

sönmüş, I X . yüzyılda

Samanhoğullarına

geçmiştir.

B u h a r a önce T a h i Bu çağda

Buhara

k a l k ı n m ı ş , B u d d h a m a n a s t ı r l a r ı y ı k ı l a r a k camiler ve medreseler y ü k s e l m i ş , şehir, i s l â m inceleme ve a r a ş t ı r m a l a r ı n ı n ö n e m l i bir merkezi o l m u ş , " C a m i ü ' s - s a h i h " in y a z a r ı I X . y ü z y ı l d a burada y e t i ş m i ş , b ü y ü k T ü r k filozofu İ b n i S i n a da 980'de Buhara'nm Efşene k ö y ü n d e d o ğ m u ş b ü y ü m ü ş t ü r . K a r a h a n l ı l a r d a n İlig Nasr h. A l i 999'da B u h a r a ' y ı S a m a n h o ğ u l l a r m d a n

alarak kendi t o p r a k l a r ı n a

katmıştır.

Y i n e K a r a h a n l ı l a r d a n Arslan H a n b. S ü l e y m a n , B u h a r a ' y ı y ü k s e l t m i ş , fakat de,

Katwan

savaşından

sonra,

İslâm

olmayan

Kara-Hıtay'lar

1141'

Bulıaraya

sahip o l m u ş l a r d ı r . Fârâb

( O t r â r ) : B u g ü n T ü r k m e n i s t a n ' ı n Ö z b e k i s t a n sınırı y a k ı n ı n d a k i Kara¬

k u m b ö l g e s i n d e S ı r d e r y a ı r m a ğ ı n ı n sağ k ı y ı s ı y a k ı n l a r ı n d a bu a d ı t a ş ı y a n bir kasaba, ı r m a ğ ı n t a m k ı y ı s ı n d a da F â r â b - P r i s t a n a d ı n d a b a ş k a bir kasaba v a r d ı r .

Eski

F â r â b ' m y e r i ise y ı k ı halinde, S ı r d e r y a ' n ı n s a ğ ı n d a , 10 k m uzakta bulunmakta­ dır. F a r s ç a d a bu şehre P â r â b , daha sonra B â r â b d e n m i ş , son olarak d a O t r â r adım

kola, Moğol, jeo, Yenisey Ostyak, kelet. K ö k - T ü r k ve Uygur Türkçesi balık (balık = çamur, kale,

almıştır. F a r a b bölgesinin merkezi eskiden K a d a r (ya da K a d i r ) denilen şehirdi ve

şehir, krş. balçık; Uygur, balık begi = vali, balıklıg — şehirli). Türkçede ulus, asıl anlamı "memleket,

b ü y ü k camisiyle ü n k a z a n m ı ş t ı . İ s l â m l ı k buraya S a m a n l ı o ğ u l l a r ı ç a ğ ı n d a , y a k ı n ı n ­

ülke, devlet, ulus" olmakla birlikte, "şehir" anlamına da kullanılmıştır, örneğin Kuz-Ulus — kuzeydeki

daki İsfîcâb ( b u g ü n k ü S a y r â m ) ş e h r i ele g e ç i r i l d i k t e n (840) sonra g i r m i ş t i r . B ü y ü k

şehir. Şahr, kend ve balık'la yapılan yer adlarından örnekler: Karaşahr, îranşahr, bizde Akşehir, Beyşe­ hir v.b.; Yengı-kend (=Yeni kent, Yemşehir), Taşkent, Semerkand, Özkend (bu şehirler eski Sogdiana böl­

T ü r k filozofu F a r a b î , 870 y ı l l a r ı n d a , T ü r k y u r d u olarak t a n ı n a n F a r a b bölgesinin

gesinde bulunduğu için bu adlarda kand jkend kullanılmıştır; Türkçede Areni'in kullanılması bu çağda

berkitilmiş Wasîc kasabasında

başlamıştır); Ordu-Bahk ( = barınak şehir; ordu — barınak), Beşbalık, Han-Balık ( = k a ğ a n şehri Pekin, Kubilay Han'ın başkenti).

=

doğmuştur.

Çâç y a da Şâş ( T a ş k e n t ) : S ı r d e r y a ' n ı n sağ k o l l a r ı n d a n olan Çirçik ve Kales ç a y l a r ı n ı n suladığı bir vahada bulunan b u g ü n k ü T a ş k e n t ' i n eski a d ı Çâç'tı. Dille-

K U T A D G U B l L Î G İNCELEMESİ

21

A. D l L Â Ç A R

20

tir. 1130'da Balasagun, M ü s l ü m a n olmayan ve

rinde ç sesi b u l u n m a d ı ğ ı için, Araplar bunu Şâş'a

ç e v i r m i ş l e r d i . Çinliler de kendi

ç e v r i y a z ı l a r ı y l e bu adı Çö-çi, Çö-şi y a da sadece Ş i ş e k l i n d e k a y d e t m i ş l e r d i r . F a k a t Çin k a y n a k l a r ı n d a şehrin en eski adına Y u - n i olarak r a s t l ı y o r u z . Şi, Çincede " t a ş " a n l a m ı n a geldiği için, X I . y ü z y d d a şehrin a d ı T a ş - k e n d ' e ç e v r i l m i ş t i r . İ s l â m d a n ö n ­ ce bu bölge birden çok k ü ç ü k beylerin elinde idi. Araplar uzun ç a r p ı ş m a l a r d a n sonra b u r a s m ı ele geçirdiler, ondan sonra da T â r b a n d y a da T u r a r b a n d merkezinde T ü r k asıllı melikler o t u r m u ş , ara sıra Çinliler de b ö l g e y i egemenlikleri a l t ı n a a l m ı ş l a r d ı r . 751 yılında Çinli vali T ü r k asdlı Ş â ş melikini ö l d ü r ü n c e , oğlu A r a p l a r ı y a r d ı m a ça­ ğırmış, Horasan valisi Abdurrahman b. Müslim'in emriyle Ziyad b. Salih a y n ı

ydda

Talaş (ya da Taraz, b u g ü n Talaş ı r m a ğ ı ü z e r i n d e k i E v l i y a - A t a ) y a k ı n l a r ı n d a Çinli­ leri yenilgiye u ğ r a t t ı k t a n sonra şehri almış ve buralara İslâmlığı iyice y e r l e ş t i r m i ş , Çinlilere ve onlara bağlı bulunan ve M ü s l ü m a n olmayan T ü r k l e r e karşı bir sur yap­ tırmıştır. F a k a t 806'da T ü r k l e r şehri ele geçirmişlerse de Araplar 813'te b u n u geri almışlardır. 819'da şehir S a m a n l ı o ğ u l l a r ı n a g e ç m i ş , b ö l g e n i n b a ş k e n t i B i n k a t h ol­ muş, Şafiî bilgini Ebubekir e l - K a f f a l ü ' ş - Ş â ş î ( ö l m . 975) Ş a ş ' t a g ö m ü l m ü ş t ü r . Ş a ş , 996'da S a m a n h o ğ u l l a r ı ' n d a n

K a r a h a n l ı T ü r k l e r i n e geçmiş, X I - X I I . y ü z y ı l l a r d a

S ı r d e r y a ' m n sağ k ı y ı s ı n d a k i B a n â k e t ş e h r i T a ş k e n t ' t e n daha ç o k ö n e m k a z a n m ı ş , daha sonra şehir Moğollara ve Timurlulara geçmiştir. E s k i T a ş k e n t b u g ü n b ı r a k ı l ­ mış, yerine Y e n i T a ş k e n t p a r l a m ı ş ve Ö z b e k i s t a n ' ı n merkezi o l m u ş t u r . Balasagun

Moğol asıllı K a r a - H ı t a y ' l a r ı n eline

geçmiş, Moğol a k ı n ı z a m a n ı n d a bu şehrin a d ı k a y b o l m u ş t u r ; son anı, 1210'da H a rezmşahlar Kaşgar

çağındadır. (Ordu-Kent) : B u g ü n Çin T ü r k i s t a n m d a Su-fu adiyle andan K a ş g a r , (es­

k i adı K ' o ş i h ) A t a - t a ğ ' d a n ç ı k a n K ı z d s u ' n u n k o l l a r ı n d a n T ü m e n ' i n sağ k ı y ı s m d a d ı r . E s k i Çin k a y n a k l a r ı n d a şehrin a d ı Solek veya Sorak'm Çince ç e v r i y a z ı s ı y l e Su-lek, K a ş g a r a d ı n ı n ç e v r i y a z ı s ı da K ' u ş a y a da K a - ş a ş e k l i n d e g e ç m e k t e d i r . A s ı l eski K a ş ­ gar, T ü m e n ı r m a ğ ı n ı n az ö t e s i n d e bir tepe ü z e r i n d e , surla ç e v r i l i olarak k u r u l m u ş t u . Y ı k d a r ı b u g ü n de g ö r ü l m e k t e d i r . Çin, Hindistan, b a t ı T ü r k i s t a n , Afganistan a r a s ı n d a kervan y o l l a r ı n ı n k a v ş a k n o k t a s ı olan K a ş g a r ' m tarihi M. Ö. 76'da b a ş l a r . M. S. V I I . y ü z y d a kadar b u r a s ı Mani, Nastur ve B u d d h a dinlerim bir y a t a ğ ı olduktan sonra 640'ta Çinlilerin eline g e ç m i ş t i r . 670'te T ü r k l e r i n K a r a h a n h l a r ı da içine alan K a r l u k boyu Tibetlilerle a n l a ş a r a k Çinlileri K a ş g a r ' d a n k o v m u ş ve orada T ü r k y ö n e t i m i k u r m u ş , fakat 692'de Çinliler şehri yine ele geçirmişlerdir. 750'de Çinlilerin, Uygur T ü r k l e r i ve Tibetlilerle s a v a ş t ı k l a r ı bir zamanda, Kartuklar K a ş g a r ' a girip h ü k ü m e t k u r m u ş l a r d ı r . K a r l u k t o p l u l u ğ u 840 y ı l l a r ı n d a Uygur T ü r k l e r i n e bağlı k a l m ı ş ve Ö t ü k e n merkezinden idare edilmiştir. 840'ta K ı r g ı z T ü r k l e r i ' n i n Uygur devletini y ı k m a s ı ü z e r i n e , K a r t u k l a r ı n K a r a h a n l ı k a ğ a n soyu, merkezi önce Balasagun'da, 893'ten sonra da K a ş g a r d a bulunan ilk T ü r k İ s l â m devletini k u r m u ş t u r . B u merkez değişikliğini hakan O ğ u l c a k y a p m ı ş t ı r . Araplar K a ş g a r ' a kadar sokula-

( S û y â b ) : B a l â s a g û n , B a l â s a k û n y a da W a l â s a k û n denen b u eski

m a m ı ş , İslâmlığı T ü r k l e r e İ r a n h l a r g e t i r m i ş t i r . İslâmlığı kabul eden ilk K a r a h a n l ı

şehrin yeri diye, kesinlikle bilinmiyorsa da, b u g ü n k ü K ı r g ı z i s t a n ' d a Çu ı r m a ğ ı vadi­

h a k a n ı Satuk A b d ü l k e r i m B u ğ r a H a n 955'te ö l m ü ş ve K a ş g a r ' m kuzeyinde A r t ı ş ' a

sinde bulunan Frunze (eski a d ı : Pişpek) b a ş k e n t i b ö l g e s i n d e k i A k - P e ş i n g ö s t e r i l m e k ­

g ö m ü l m ü ş t ü r . B ü t ü n yurdun İ s l â m l a ş m a s ı Satuk'un oğlu B a y t a s (İslamî a d ı : Musa

tedir. Şehrin V I I . y ü z y d d a n beri var o l d u ğ u , M o ğ o l l a r ı n buna G û b â l i k (goa = i y i ,

b. A b d ü l k e r i m ) z a m a n ı n d a t a m a m l a n m ı ş t ı r . İ s l â m K a r a h a n l ı devleti ç a ğ ı n d a d o ğ u

bâlik = şehir) dediği, b a ş k a T ü r k ç e a d l a r ı n ı n da K a r a - O r d u ( = kuzeydeki b a r ı ­

b ö l ü m ü n ü n b a ş k e n t i olan K a ş g a r , b ü y ü k bir k ü l t ü r merkezi o l m u ş , Balasagun'lu

nak, şehir), Kuz-Ordu ( a y n ı anlam), K u z - U l u ş ( a y n ı anlam), K u z - B a h k ( a y n ı an­

Y u s u f Kutadgu

lam), K ö k - S a g u n ( = m a v i , y a n i d o ğ u d a k i şehir), daha sonra da B i l a d ı - ı sagun oldu­

t a m a m l a n m ı ş , bu y ı l l a r d a K a ş g a r l ı Mahmut Kitabü

Divanı

ğu anlaşılmaktadır. Balâsagûn'un

İmam Abdülfettah Alma'î

yazarak K a ş g a r ' m ve

M o ğ o l c a d a "kale, ş e h i r " a n l a m ı n a gelebileceği

Bilig'i

1069 d a burada Hasan B u ğ r a H a n (ölm. 1103) de

Tarih-i

Kaşgarfyi

zamanında

lûgati't-Türk'ü

(1072), Hasan

sanılmaktadır. Sonraki ç a ğ l a r d a şehire S û y â b d e n m i ş ve y ö n e t i m i Ç i m k e n t ' i n do­

H a n çağının ü n ü n ü a r t ı r m ı ş l a r d ı r . K a ş g a r l ı Mahmut'un bir dilbilgisi k i t a b ı

ğusundaki Isfîcâb y a da A s b i e â b ' a ( b u g ü n k ü S a y r â n ) b a ğ l a n m ı ş t ı r . Mahmut K a ş -

Kitabü

cevahir'in - nahvi fi lûgatiH-Türkî

adlı y a p ı t ı yitiktir. D a h a

sonra,

olan

babası

gari'nin zamanına kadar (1072), S o ğ d a k dil ve k ü l t ü r ü n ü n ö n e m l i bir mezkezi olan

Balasagun'da kendisi de Almahk'ta d o ğ m u ş olan Cemal K a r ş ı 1282'de K a ş g a r ' d a

bu şehri, Türklerce İslâmlığın k a b u l ü n d e n az ö n c e 942'de, o zaman B u d d h a c ı h ğ a

y e r l e ş i p Mülhakatü's-sure

bağlı bulunan K a r a h a n l ı T ü r k l e r i ele geçirmişlerdir. B u n l a r ı n merkez y u r d u , Çu

h a k a n l a r ı ö l d ü k l e r i zaman T ü m e n ı r m a ğ ı n ı n k ı y ı s ı n d a k i t ü r b e d e g ö m ü l m ü ş l e r d i r .

ırmağı üzerinde b u g ü n k ü Semir'eçe'nin d o l a y l a r ı n d a b u l u n m u ş olsa gerek.

adlı eseri y a z m ı ş t ı r .

1032-1205 y ı l l a r ı a r a s ı n d a K a ş g a r

Uzun

K a ş g a r ' m g ö r k ü birdenbire 1130 y ı l ı n d a s ö n m ü ş , M ü s l ü m a n olmayan K a r a - H ı t a y ' -

çarpışmalardan sonra, Balasagun T ü r k l e r i İ s l â m l ı ğ ı 960-961 y ı l l a r ı n d a k a b u l et­

ldar bu y d d a bir a k ı n l a K a ş g a r ' d a n b a ş k a bu devletin ö b ü r şehirlerini de ele geçir­

mişlerdir. K a r a h a n h l a r ı n ilk M ü s l ü m a n h a k a n ı S a t u k A n b ü l k e r i m B u ğ r a H a n ( ö l m .

mişler, K a r a h a n h l a r da 1212'de tarihe k a r ı ş m ı ş l a r d ı r .

995), Maveraünnehir bölgesini ele g e ç i r i r k e n b u r a s ı n ı merkez olarak k u l l a n m ı ş t ı r . Harun b. Buğra H a n (ölm. 992) da 960'ta B a l â s a g û n ' u b a ş k e n t y a p m ı ş t ı r . sagun, K a ş g a r h Mahmut'un 1072-1074 y ı l l a r ı n d a ortaya k o y d u ğ u ortasında yer almış

bulunmaktadır.

Kutadgu

Bilig'iv.

haritanın

Bala­ tam

yazarı Yusuf Has Hacib,

1018 y ı k sıralarında B a l â s a g û n d a d o ğ m u ş b ü y ü m ü ş t ü r . 1026'da K a r a h a n h l a r K a ş gar hanedanı, B a l â s a g û n h a k a n ı Tugan y a da Togan Han'ı yurdundan atarak, Kaşgar'daki merkeze bağlamış ve bu i k i şehir tek bir hakan t a r a f ı n d a n

şehri

yönetilmiş-

5. Balasagunlu Yusuf Balasagun T ü r k l e r i 960-961 y ı l ı n d a İslâmlığı kabul ettikten 58 y ı l sonra,

1018

y ı k s ı r a l a r ı n d a , a y n ı şehirde Y u s u f a d ı n d a bir çocuk d o ğ d u . İ s l â m l ı k , y u r t t a a r t ı k iyice y e r l e ş m i ş , k ö k salmış bulunuyordu. İ s l â m a inan b a ğ l a r ı s a ğ l a m olan a n a s ı ba-

23

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

A. DİLÂÇAR

ba«ı Y u s u f ' u do&ru yolda y e t i ş t i r m e ğ e çalıştılar. Çalışkan olduğu kadar a n l a y ı ş l ı

Tiler men senindin duam bu sözün;

da olan o ğ u l l a n , her şeye merak edip kısa bir süre i ç i n d e ansiklopedik bilgi t o p l a d ı :

Dilerim ben senden, duam bu s ö z d ü r ; diri tut biraz, y a ş ı m ı k ı l uzun.

Ana dilinden, A r a p ç a d a n , Farsçadar. ve memleketinde h â l â k o n u ş u l m a k t a olan Orta

Senindin

iran dillerinden S o ğ d a k ç a d a n b a ş k a , geniş dil ve y a z ı bilgisi de elde etti, F i r d e v s f nin

Şa/mrame'sini,

Farabînin

tirig tutgıl ança yaşım

kolap küç bu söz başladım;

tükel kılguka

ve î b n i S i n a ' n ı n A r a p ç a felsefe k i t a p l a r ı m okudu,

teg bodum erdi, ok teg

K a y ı n (ağacı)

mi», m a t e m a t i ğ e , astronomiye, h e k i m l i ğ e , d ü ş yorumu s a n a t ı n a d a l d ı , a y r ı c a okçu­

koni tuz; ya teg eğri boldı, eğildim tor/ittim.

gibi idi boyun, ok gibi

luk, avcılık, k u ş ç u l u k gibi T ü r k sporlarını da ö ğ r e n d i , s a t r a n ç ve çevgen ( İ n g . polo) Bilig'i

okurken

İdimi

ver T a n r ı m ! Kadııj

Mizleriue. folkloruna, devlet ö r g ü t ü n e , felsefeye, B u d d h a c ı l ı ğ a , a h l â k a , toplumbili­

B u gerçekleri Kutadgu

küç sen ök bir

Senden isteyerek g ü ç , b u söze b a ş l a d ı m ; tamamlamak için güç sen akd

ofsa" elere merak etti, aruza, belagat s a n a t ı n a , k e l â m a , İ s l â m bilgilerine, T ü r k ata-

ovuıılarına da y a b a n c ı k a l m a d ı .

kıl uzun.

öğreni­

d o ğ r u d ü z ; y a y gibi eğri oldu, e ğ i l d i m b ü k ü l d ü m .

SÖZLÜK

yoruz. G ö r ü ş ü , d ü ş ü n ü ş ü , usa v u r m a s ı çok keskin olan Y u s u f ' u n ö ğ r e n i m a y r ı n t ı ­ larını yalandan bilmiyorsak da, felsefe, a h l â k ve toplumbilim a l a n ı n d a aşağı y u k a r ı çağdaşı olan i k i T ü r k filozofunu a n l a y ı ş l a o k u d u ğ u n u , o n l a r ı n ö ğ r e t i l e r i n i benimse­ diğini biliyoruz. Bunlardan biri, F a r a b î (870?-950), ikincisi de B u h a r a ' n m Efşene

yandru almak = geri almak

merjgü = bengi, ebedî

negü kılgay = ne yapacağım

tutçı — daimî

tegürmek — değdirmek

tirig = diri

elig = 1. elli, 2. el

törütmek = türetmek,

k ö y ü n d e d o ğ m u ş olan İ b n i Sina (980-1037) idi. Y u s u f ' u n d o ğ u m u n d a n 50-60 y ı l

erki = belki, sanki

sansız =

önce Farabî bu d ü n y a d a n g ö ç m ü ş t ü , fakat İ b n i Sina h â l â y a ş a m a k t a olup Yusuf-

nelük = niçin

tilemek = dilemek

urı doğduğu zaman, y a n i 1018 yılı s ı r a l a r ı n d a Hazer denizinin g ü n e y d o ğ u köşesinde,

t ü n n e k = dürmek, bağlamak

senindin — senden

İran'ın Gürcan şehrinde bulunuyordu. Balasagun'lu Y u s u f d o ğ r u d a n d o ğ r u y a İ b n i

emdi = imdi, şimdi

tutgıl = tut (emir kipi)

marja = bana

ança = biraz

Sina'nın çömezi olup olmadığı bilinmiyorsak da, gerek onun gerek F a r a b î ' n i n y a z ı ­ larını o k u m u ş ve onların görüşlerini b e n i m s e m i ş o l m a s ı n d a ş ü p h e yoktur. öğretmenlerin y a r d ı m ı ile kendini y e t i ş t i r d i k t e n sonra, Kutadgu

Bilig'i

Başka yazdığı

tatığ = tat, zevk

kolmak = dilemek, istemek

barça = her

k ü ç = güç

agu = ağı, zehir

tükel =

sıralarda, 1068-1069'da, kendini vaktinden önce y a ş l a n m ı ş , h a s t a m i z a ç bir kişi ola­

kişen = bağ, köstek

tükel kılmak =

rak buluyoruz. K i t a b ı n d a v e r d i ğ i ö ğ ü t l e r d e sık sık "az yemek" ten söz a ç t ı ğ ı n a ve

külünmek = eli ayağı zayıf olmak

birmek — vermek

"boğazdan hem can girer hem h a s t a l ı k " d e d i ğ i n e göre, Y u s u f ' u n mide h a s t a l ı ğ ı

inanmak = adım atmak

ök/ög — akıl

adak — ayak

kılguka — kılmağa

çektiği sezilebilir. Doktorlardan da y a k ı n m a k t a d ı r Yusuf. O y ı l l a r d a y a ş ı ancak 50' yi bulmuş

olduğu halde, o kendini çok y a ş l a n m ı ş d u y m a k t a d ı r . "Otuzun t o p l a d ı ­

yaratmak

sayısız

tünermek = körügli =

şimdi yay gibi o l m u ş u m " diye d ü ş ü n m e k t e ve y a k ı n m a s ı n ı ş ö y l e devam ettirmek­

karak =

tedir:

munsuz =

tamamlamak

kadın ~ k a y ı n (ağacı)

kararmak

yarumak — parlamak

ğını clü geri aldı, altmış elini değdirirse ne y a p a c a ğ ı m ? " , " g e n ç l i ğ i m d e ok gibi i d i m ,

tamam

teg = gibi bod =

görür

ya ~

gözbebeği

boy yay

törjitmek = eğmek, eğrilmek, b ü k ü l m e k .

dertsiz

İdi = sahip, Tanrı

Otuz yığmışın

yandru

aldı elig; negü kılgay

altmış

tegürse

elig?

Balasagun'lu Y u s u f Kutadgu

Bilig'i

Balasagun da

yazmağa

başladı,

1068

Otuzun yığdığını geri aldı elli; ne y a p a c a ğ ı m a l t m ı ş d e ğ d i r i r s e elini?

y ı l ı n d a memleketinden aynlarak D o ğ u K a r a h a n l ı devletinin merkezi olan K a ş g a r ' a

Negü kıldım

gitti. Orada d a bir b u ç u k y ı l ç a l ı ş t ı k t a n sonra, 1069 (Hicrî 462) y ı l ı n d a bunu ta­

erki elig men sana; nelük türdün

emdi bu öçke

maya?

Ne y a p t ı m sanki elli ben sana; n i ç i n b a ğ l a d ı n ş i m d i b u ö c ü b a n a ? Tatıg erdi barça yiğitlik

işim;

agu kıldı emdi marja yir

B u ğ r a K a r a H a n E b u A l i Hasan'a ( h ü k . 1056-1103) sundu. H a k a n y a z ı y ı b e ğ e n d i ,

aşını.

ö d ü l olarak da Balasagun'lu Y u s u f a has hâcib ("mabeyinci", sonraki yazarlara göre

Zevk i d i her gençlik i ş i m ; zehir etti ş i m d i bana y e d i ğ i m aşı. Kişensiz

külündi

manumaz adak; tünerdi

yarumaz

körügli

ulug has hâcib,

karak.

ren göz mengü tutçı tirig; ölümke törüttüy

bu sansız

y a n i "baş mabeyinci", F r . grand chambellan, A l m . Oberhofmar¬

schall) a d ı n ı verdi. A r a p ç a olan bu s a n ı n T ü r k ç e s i tayan « ' d u r .

K ö s t e k s i z zayıfladı, a d ı m atamaz oldu a y a k ; k a r a r d ı , parlamaz oldu gö­ Ay munsuz îdim

mamlayarak, g ü n ü n h ü k ü m d a r ı olan, S ü l e y m a n Arslan H a n ' ı n oğlu H a k a n T a v g a ç

bebeği.

lirig.

E y dertsiz T a n r ı m , ebedî, d a i m î diri; ö l ü m e t ü r e t t i n b u s a y ı s ı z dirileri.

Balasagun'lu Yusufun, çağdaşı olan ve o y ı l l a r d a K a ş g a r ' d a y a ş a m a k t a oldu­ ğu akla gelen Kitabü

Divanı

lûgatih-Türk

(1072-1074)

yazarı,

hakan

Mahmut'u t a n ı m ı ş o l d u ğ u n u g ö s t e r i r bir belge yoktur. Ne Kutadgu Kitabü

Divanı

lûgati't-Türk'te

ailesinden

Bi/ig'de ne de

Y u s u f ' l a Mahmut'un birbirinin y a p ı t ı n ı

görmüş

24

25

K U T A D G U B İ L İ G İNCELEMESİ

A. D Î L Â Ç A R

o l d u k l a r ı m t a n ı t l a y a n bir bilgiye r a s t l a n a m a m a k t a d ı r ; b a ş k a kitaplarda da aranan

adlı y a p ı t ı n d a b ü t ü n insanlık i ç i n ö r n e k olacak ideal bir toplum d ü z e n i n i n , bir

t a n ı t ı b u l a m ı y o r u z . K a ş g a r l ı Mahmut da Balasagun'lu Y u s u f gibi ansiklopedisi bir

"devlet"in esaslarını a ç ı k l a m ı ş t ı r . K u r a m d a var olan bu devlet, adalet ve erdem

bilgindi. B u tipte bir sözlük olan Kitabii

üzerine k u r u l m u ş olup, toplumsal, sosyalist ilkelere d a y a n m a k t a d ı r . B u ilkelerin en

Divanı

lûgati't-Türk,

dil, lehçe bilgisi,

edebiyat, etnografya, folklor, tarih, coğrafya, mitoloji a l a n ı n d a n toplanan bilgi

ö n e m l i s i olan ö ğ r e t i m i n b a ş r o l d e

ile doludur. Türkçeci olduğu kadar T ü r k ç ü de i d i o. K i t a b ı n ı n i l k s a t ı r l a r ı n d a şöyle

mesidir. B ö y l e bir devlette bilim a d a m l a r ı n a yer v e r i l d i ğ i halde, mitolojideki taıı-

demektedir: " Y ü c e Tanrı'nın devlet güneşini T ü r k b u r ç l a r ı n d a d o ğ d u r m u ş o l d u ğ u n u

r d a r ı n ve k a h r a m a n l a r ı n ve b u n l a r ı y a p ı t l a r ı n a konu yapan şairlerin yeri yoktur.

ve onların mülkleri üzerinde göklerin b ü t ü n dairlerini d ö n d ü r m ü ş

Homeros da mitolojik k o n u l a r ı y l e gençlere şaşırtıcı ve y a n l ı ş fikirler aşıladığı ve

bulunduğunu

gördüm. Tanrı onlara T ü r k adını verdi ve onları y e r y ü z ü n e ilbay k d d ı . Z a m a n ı m ı ­ zın H a k a n l a r ı m onlardan çıkardı; d ü n y a milletlerinin idare y u l a r ı n ı o n l a r ı n ellerine verdi... Derdini dinletebilmek ve Türklerin g ö n l ü n ü almak için o n l a r ı n dilleriyle ko­ n u ş m a k t a n başka yol yoktur" (Besim Atalay çevirisi, cilt I , s. 3-4). 1072'de Kitabi! Divanı

lûgati't-Türk'ü

y a z m a ğ a b a ş l a y a n ve onu 1074'te bitirip B a ğ d a t ' t a A b b a s î

halifesi E b u l K a s ı m Abdullah'a sunan K a ş g a r l ı

Mahmut'un, Balasagunlu

Yusuf

1068'de ICaşgar'a vardığı zaman B a ğ d a t ' t a b u l u n m u ş olabilme olasdığı akla gele­

b u l u n m a s ı ve her ş e y i n ö ğ r e t i m ve bilgi ile ölçül­

a h l â k l a r ı n ı b o z d u ğ u için, ideal devletin y ö n e t i m i n d e a ç ı k t a b ı r a k ı l m ı ş t ı r . Eflatun'un Kanunlar

ya da Yasama Bilgisi

adlı y a p ı t ı n d a , ideal devlet, gerçeğe

daha y a k l a ş t ı r d m ı ş b u l u n m a k t a d ı r . B i r önceki y a p ı t ı n d a , y a n i Devlethe,

şairlere,

aile h a y a t ı n a ve kişisel m ü l k i y e t e yer v e r m e d i ğ i halde, E f l a t u n , bu y a p ı t ı n d a , de­ netleme ve sansür edilme k o ş u l u y l e , şairlere de, aile h a y a t ı n a da, kişisel m ü l k i y e t e de yer

vermiştir.

Eflatun'da a h l â k şu ilkelere bağlı olarak belirmektedir: İ y i y i aramak insanlar­

bilir.

da bulunan d o ğ a l bir güçtür. E r d e m , bilgidir ve bilgiden d o ğ a r . İ n s a n i y i h u y l u ola­ Kutadgu

Biliğ'i

Türk hakanına sunduğu

zaman Balasagun'lu Y u s u f sağlığı

sarsılmış, gözü zayıflamış, i h t i y a r l ı k t a n ve d e r m a n s ı z l ı k t a n y a k m a n , 50'sini h e n ü z

rak y a r a t d m ı ş t ı r , kusurlu d a v r a n ı ş l a r ı istemeyerek yapar. R u h bedenden daha

ö¬

nemlidir. R u h u n başlıca d ö r t erdemi v a r d ı r : bilgelik, adalet, pek g ö z l ü l ü k ve ılım­

geçmiş bir a d a m d ı . Ondan sonra fazla y a ş a y a m a m ı ş olsa gerek. H a k a n H a s a n B u ğ r a

lılık. K ı v a n ç , k ı v a n ç olarak ne i y i ne de k ö t ü d ü r . İ n s a n , t a b i a t ı n c a , sosyal bir can­

H a n 1103 ydma kadar tahtta b u l u n d u ğ u n a göre, Balasagun'lu Y u s u f onun zama­

l ı d ı r . B i r t o p l u l u ğ u n içine düşebileceği en ağır h a s t a l ı k , akıl karışıklığı ve her işin

n ı n d a ö l m ü ş t ü r denebilir. K a ş g a r ' d a mı, yoksa memleketi olan Balasagun'da m ı

ü s t ü n d e b u l u n m a s ı gereken a m a c ı n b u l u n m a m a s ı d ı r . Ö n e m l i toplum s o r u n l a r ı , bilgi,

g ö m ü l ü olduğu belli değildir. Her i k i şehir de

1130'da, M ü s l ü m a n olmayan K a r a

- H ı t a y ' I ı l a r m eline geçmişti.

yetenek ve beceriye

dayanılarak

elde edilmelidir. U s , i n s a n ı n en y ü k s e k doğal

yetişidir. Aristo'ya gelince, siyaset a l a n ı n d a "Politika" (Politika)

6. Balasagun'lu Yusuf'un felsefe, y ö n e t i m , siyaset a l a n ı n d a k i

kaynakları

Kutadgu Bilig, esas b a k ı m ı n d a n bir "siyasetname" ( y ö n e t i m k u r a m ı

yazısı)

bir "pendname" (öğüt yazısı), bir ü t o p y a , a y n ı zamanda T ü r k l e r i n belli b a ş l ı ilk İslâmî y a p ı t ı olduğuna göre, onun k a y n a k l a r ı n ı ilk b ü y ü k M ü s l ü m a n

filozoflarda

ve onlara fikir ve görüş a k t a r m ı ş olan B a t ı l ı d ü ş ü n ü r l e r d e , y a n i Eflatun'la Aris­ to'da aramak gerekir.

(Politeiai)

ve "Ana Y a s a l a r "

a d l ı i k i y a p ı t ı v a r d ı r . Ü ç b ö l ü m l ü "Politika"da, önce bir ideal devletin

k u r a m ı a n l a t ı l d ı k t a n sonra, h ü k ü m e t i n şekli ve usulleri h a k k ı n d a pratik fikirler ile­ r i s ü r ü l m ü ş t ü r . Son b ö l ü m d e ise ideal devletin ç ö z ü m l e n m e s i n e girişilmişse de, bu deneme y a r ı d a k a l m ı ş t ı r . Aristo b u alanda Eflatun'un etkisi a l t ı n d a k a l m ı ş s a da, y ö n t e m b a k ı m ı n d a n ondan a y r ı l m ı ş ve siyaset, toplumbilim a l a n ı n d a biyoloji in­ celemelerinde k u l l a n d ı ğ ı y ö n e t e m e b a ş v u r m u ş t u r . Aristo'ya göre d o ğ a bir erektir ve d o ğ a a d ı n ı v e r e b i l d i ğ i m i z ş e y , e ş y a n ı n iyice geliştiği zaman aldığı haldir. B u ba­

sıralarında

k ı m d a n Aristo'da devlet, "erek" (telos) ve "evrim" ( a n a p t y s s ö , ekselissö) k a v r a m ­

Basra ile B a ğ d a t ' t a ) , t u t a r l ı bir sistem k u r a m a m ı ş ve onun E f l a t u n ' l a Aristo'nun

İslâm felsefesinin babası saydan Kûfe'li E l - K i n d î (çalışması 850

l a r ı n a d a y a n ı r . Devlet doğal bir oluş olup i y i bir y a ş a m için k u r u l m u ş t u r . Devlet­

görüşlerini İslâmlıkla b a ğ d a ş t ı r m a deneyi ehli-sünnet M ü s l ü m a n filozoflarmca k a ­

lerin gerçek h ü k ü m d a r ı yasalar o l d u ğ u gibi, h ü k ü m e t l e r de y a s a l a r ı n h i z m e t ç i l e r i ­

bul edilmemiştir. B u başarısızlıktan sonra, a y n ı konuyu Farab T ü r k l e r i n d e n b ü y ü k

dir. Y u r t l a r ı n ı keyfe bağlı olarak y ö n e t e n k ı y ı c ı (tyran) h ü k ü m d a r l a r l a , y a s a y a

filozof F a r a b î (870 ?-950) ele almış, istenilen bireşimi t a m bir b a ş a r ı ile y a p m ı ş ve

b a ğ l ı olarak y ö n e t e n h ü k ü m d a r l a r a r a s ı n d a fark v a r d ı r . H a l k , toplu olarak y a r g ı ­

onu, B r ı n a r a ' m n Ersene k ö y ü n d e d o ğ m u ş olan ikinci b ü y ü k T ü r k filozofu î b n i Sina'

lamak, kendi h ü k ü m d a r l a r ı n ı s e ç m e k , o n l a r ı sorguya ç e k m e k gibi d o ğ a l haklara

y a (980-1037) a k t a r m ı ş t ı r .

sahiptir.

F a r a b î ' n i n k a y n a k l a r ı olan Eflatun'la Aristo, gerek a h l â k gerek siyaset a l a n ı n d a

B a t ı n ı n , y a n i Eflatun'la Aristo'nun b u fikir ve ilkelerini F a r a b î ele almış ve

meydana getirdikleri y a p ı t l a r ve orada açıkladıkları ana fikirler ş u n l a r d ı r : B u alan­

M ü s l ü m a n bir filozof olarak İ s l â m ı n g ö r ü ş l e r i y l e b a ğ d a ş t ı r m a ğ a çalışmıştır.

da Eflatun'un i k i b a ş y a p ı t ı v a r d ı r : "Devlet" (Politeia) ile " K a n u n l a r y a d a Y a s a m a

nin b u alanda meydana getirdiği b a ş l ı c a y a p ı t l a r

şunlardır:

B i l i m i " (Nomoi e peri

l ı n a n l a m ı ) , Risale fi ârâ-i

(Erdemler ü l k e s i

nomothesias). Ü l k ü c ü l ü ğ ü n b a b a s ı olan E f l a t u n , "Devlet"

ehlVl-medinetı'l

fazıla

Ma'ani-Ü'l-akl

Farabî' (Ak­

h a k k ı n d a ri-

KTJTADGU BİLİG İNCELEMESİ

A. DÎLÂÇAR

26

ve Aristatalis

(İki

bilgenin, ilâhî Eflatun'la Aristo'nun o y l a r ı m d e n e ş t i r e r e k b i r l e ş t i r e n kitap),

sale), Kitabü'l

Es-si-

yasetü'l-medeniyye

cem beyne rayeyiı'l

hakimeyn

îflatunü'l

ilâhî

(Devlet siyaseti h a k k ı n d a ) .

İ b n i Sina da

Kitabiıs-siyase

(Peri

psykhës)

de

açıklan­

dığı gibi, insanın tutulur, görülür v ü c u d u n u t ü m l ü ğ e e r i ş t i r e n ruh'tur (Aristo'da: entelekheia). Daha doğrusu anlak'm (intellect) i k i y ü z ü (aspet) v a r d ı r : biri akıl, öbü­

adlı

kitaplarında,

(siyâset=

idare, seyislik etme). Y a r a t a n ile y a r a t ı k a r a s ı n d a k i b a ğ ı n t ı y ı a y n ı yolda mış, sâni '(yapan, Tanrı) ile masnû'

Farabî'nun us (akd) k u r a m ı n d a , a d ı akl olduğu halde, a k ı l demekle ruh, nefs anlaşılmaktadır, çünkü Aristo'nun Kitabü'n-nefs'mde

tüH-medeniyye,

27

sâyis

( y a p ı l m ı ş ) , mâlik

(sahip) ile memlûk

atını açıkla­

(kul), ve

(idare eden) ile messûs (idare edilen) a r a s ı n d a k i f a r k ı g ö s t e r m i ş , devlet b a ş k a ­

nının ulusa, ulusun da b a ş k a n a olan b o r ç l a r ı n ı b e l i r t m i ş , valilerle b ü y ü k l e r i n y ö ­ netim k o ş u l l a r ı n ı , t u t u m l a r ı n ı ve e ğ i t i m i n ö n e m i n i açıkça a n l a t m ı ş t ı r . İ b n i S i n a ' n ı n felsefesi, siyasetten b a ş k a , din, a h l â k , sudur, vahiy k a v r a m l a r ı

r ü m/j. Aristo'nun bu y a p ı t ı n ı derince incelemiş olan F a r a b î ' n i n " M a ' a n i ü ' l - a k l " -

a l a n ı n d a da, Y u n a n filozoflarının ve

mda us'un türleri şöyle sınıflandırılmıştır: 1. K ı l g ı s a l (amelî) us; 2. kuramsal (na­

i n a n ç l a r ı y l e b a ğ d a ş m a k t a d ı r . İ b n i Sina din a l a n ı n d a i m a n ı aklın y a n ı n d a onun ta­

F a r a b î ' n i n fikirlerine

u y m a k t a ve

İslâmm

zarî) us ya da bilimsel us: iki a l t - b ö l ü m ü v a r d ı r : a. var s a y ı l ı (bilkuvve, m ü m k ü n )

m a m l a y ı c ı s ı ve kemali olarak kabul eder; bunlar birbiriyle b a ğ d a ş a m a y a n i k i a y r ı

us, b. var oluşlu (bilfiil) us; 3. asığlandmış (müstefâd) us; 4. etkin (faal) us.

k a v r a m değildir. A h l â k konusunda İ b n i Sina " t a n r ı s a l a h l â k " ı ( Y u n . theodikia

Eflatun'un "devlet" inde olduğu gibi, F a r a b î "devlet" inde de, insanlar

doğal

bir gerekirlik duygusuyle bir yere birikerek, kendilerinden ü s t ü n s a y d ı k l a r ı bir kişi­ nin b u y r u ğ u altına girmiş ve bir "devlet" k u r m u ş l a r d ı r . " H ü k ü m d a r " denilen

bu

kişi i y i ya da k ö t ü olabilirse de, filozofun k u r a m ı n d a k i devletin b a ş ı n d a bir filozof bulunduğu için h ü k ü m d a r k ö t ü olamaz. F a r a b î ' n i n "deufet"indeki

hükümdar

da

i y i olup insanlığın b ü t ü n erdemlerini ve olumlu felsefesini kendi ö z ü n d e t o p l a m ı ş t ı r . Farabî bir Müslümandı, T a n r ı ' d a n b a ş k a , Peygambere de i n a n ı y o r d u . B u kav­

T a n r ı adaleti) "insanlık a h l â k ı " n d a n a y ı r ı r . B i r i n c i alanda, İ s l â m d a

=

"hayrihi ve

şerrihi min Allah ta ala" ( = i y i l i k ve k ö t ü l ü k y ü c e T a n r ı ' d a n d ı r ) i a n a n c ı v a r s a da ve c

İ b n i Sina, E f l a t u n ' a dayanarak, kaderin mutlak bir y a r a s ı o l d u ğ u n a ve her ş e y ne için y a r a t ı l m ı ş s a onu y a p a c a ğ ı n a , her ş e y i n o l a c a ğ ı n a v a r a c a ğ ı n a , bazı k ö t ü l ü k l e r i n kulun istemine bağlı olmayarak T a n r ı ' d a n (irade-i k ü l l i y e ' d e n ) geldiğine i n a n ı y o r s a da, kula ve onun işlediği g ü n a h ı y a l n ı z ve y a l n ı z kadere b ı r a k m a z . İ b n i Sina'ya göre, insandan (irade-i cüziye'den) ü ç t ü r l ü k ö t ü l ü k ç ı k a b i l i r : 1. İlgisizlikten ve eksiklik­ ten, 2. A c ı , tasa ve iç s ı k ı n t ı s ı n d a n , 3. A h l â k b o z u k l u ğ u n d a n . A s ü günah s a y ı l a n ı bu­

r a m l a r ı da Eflatun-Aristo felsefesiyle b a ğ d a ş t ı r a r a k k e n d i "devlet" ine mal edebil­

dur ve k u l bundan sorumludur, ceza g ö r e c e k t i r . A n c a k , v â c i b ü ' l - v ü c u d ' u n ( = z o r u n -

di. Eflatun'un aşkın (müteal, transcendant) bir "idea"sı

lu v a r l ı k ) , y a r a t ı k l a r ı ü z e r i n d e t ü k e n m e z inayeti v a r d ı r .

vardı. Yeni-Eflatunculuk

(Néoplatonisme) I I I . y ü z y ı l d a bunu aşkın ve d e n e y ü s t ü ( m ü t e a l î , transcendantal) yüksekliklerden "feyz" ve "sudur" (émanation) yoluyle ve gizemli bir şekilde y e r y ü ­ züne indirdi. Plötinos'un bu felsefesine göre, evrende, egemen olan bir neden

(illet,

cause), bir ilke (mebde, principe), aşkın bir bir y a da birlik (vahdet, u n i t é ) v a r d ı r . Her şey bundan "feyz" yoluyle çıkar: B ü y ü k neden y a d a ilkeden t a n r ı s a l us (akıl, (raison), bundan d ü n y a ruhu, bundan d a daha aşağı bir d ü z e y d e bulunan birey r u h ­ ları ve nesnel eşya. S a m î dinlerde (Musevîlik, İslâmlık) T a n r ı ile k u l a r a s ı n d a bir u ç u r u m b u l u n m u ş , fakat A r î ırkların mitolojisinde insan, titanlar ve y a r ı - t a n r ı l a r yoluyle tanrdardan türemiştir. Yeni-Eflatunculuk bu i k i sistemi "feyz"

yoluyle

bağdaştırmış, İslâmlık "feyz" i "peygamber" k a v r a m ı ile k a r ş ı l a m ı ş t ı r . F a r a b î ' y e

Sokrat'la Eflatun'dan esinlenen İ b n i Sina, erdem konusunda, b u n l a r ı ruhta bulunan güçlerle k a r ş ı l a ş t ı r ı r : ö r n e ğ i n , öfke bir r u h g ü c ü , fakat y i ğ i t l i k birer dem­ dir; yine cinsel istek bir r u h gücü, cinsel a h l â k ise bir erdem s a y ı l ı r ; aklın a y ı r d etme y e t e n e ğ i bir r u h g ü c ü d ü r , hikmet ise bir erdemdir. R u h güçleri bir araya gelerek bir denge kurarlarsa, erdem olarak bunun karşılığı adalettir. Aristo'da olduğu gibi, İbni Sina'da da erdem tek bir kılışa bağlı o l m a y ı p , a l ı ş k a n l ı ğ a , genel tutuma, h u y a da­ y a n ı r . Sokrat'ta olduğu gibi, İ b n i Sina'da da a h l â k ı n ereği kut'tur (saadet, Y u n . eudaimonia).

G e r ç e k k u t da, İ b n i S i n a ' n ı n tasavvufa dayanan k a n ı ş ı n a g ö r e , insan

aklının "akl-ı evvel" e b i t i ş m e s i y l e (ittisal'iyle) elde edilir.

göre, "nebi" (peygamber, y a l a v a ç ) b ö y l e bir v a r l ı k olup, vahy ( r é v é l a t i o n ) ve ilham

Sudur ve vahiy konusunda İ b n i S i n a ' n ı n k a n ı ş l a r ı ş ö y l e d i r : Sudur bir çeşit

(inspiration) onu T a n n ' y a bağlamıştır. Y i n e F a r a b î ' y e g ö r e , "devlet" i n b a ş ı olan

yaratma, kendi özüne zorunlu olmayan bir ş e y i kendisinden a y ı r ı p ona bir v a r l ı k

h ü k ü m d a r , sanki "yalavaçlık hırkasını" (hırka-i n ü b ü v v e t ) g i y m i ş olan bir b a ş k a n

vermektir.Bu sudur y a d a "feyezan" (emanation) t ü r l ü a ş a m a ve evrelerden geçmiş

olarak ulusunu güden bir ü s t ü n kişidir. Ulus b ü t ü n u m u t l a r ı n ı ona b a ğ l a y a r a k y ü ­

ve b ö y l e c e İ l k Neden kendinde b i r i k m i ş olan i y i l i ğ i n y e r y ü z ü n e inerek t ü r l ü kişi ve

r ü m e k t e , b a ş k a n ile ulus çözülmez bir birlik, birleşik bir r u h olarak y a ş a m a k t a d ı r .

nesnelerde belirip y a ş a m a s ı n ı , y a y d m a s m ı s a ğ l a m ı ş t ı r . V a h i y , g e r ç e k t e , Cebrail ile

F a r a b î ' y e g ö r e , i i h l â k ancak d i n i L i r t o p l u l u k .meydana g e l i r m i ş olan

bir

devlette olgunluğa erişir. Bilgisiz ve k ö t ü bir devlette halk yer, içer, çocuk d o ğ u ­ rur, ama daima hayvan gibi y a ş a r . Eğer devlet b a ş k a n ı bilgin, i y i , â d i l , merhametli

k o n u ş m a ^ - i i i ı u r i a u ^ m a s . V a h y i k a L u i oden k u l , önce, iıcümiaenuıiş üstün bir akıl olarak, kutsal bir güç ( k u v v e t ü ' l - k u d s i y e ) e d i n m i ş , sonra bu ü s t ü n aklın kendisine v e r d i ğ i sezgi ile v a h y i a n l a y a b i l m i ş t i r .

ve sözünde duran bir kişi ise, halka d o ğ r u yolu gösterir, onu her b a k ı m d a n y ü k s e l ­

Eflatun'la Aristo'da g ö r d ü ğ ü m ü z gibi, F a r a b î ' d e ve İ b n i Sina'da da bilgi çok

tir. Bunu yapabilmek için de kendinde 12 erdem t o p l a m ı ş o l m a s ı gerekir. Kendine

ö n e m l i bir yer t u t m a k t a d ı r . B u n l a r a göre, insan ahirette nasibini, y e r y ü z ü n d e k a ­

iki y a da üç, gerekirse daha çok y a r d ı m c ı alabilir. B u n a u y a r a k , F a r a b î

zandığı bilgiye göre alacak, ahirette bilgiye g ö r e yer verilecektir. B u , Eflatun'da ğe-

Es-siyase-

28

A. D İ L A Ç A R

şeklidir. İlerde göreceğimiz gibi, Kutadgu

Bilig'de

çok, hem de pek çok ö n e m l i bir

yer tutan bilgi görüşü, E f l a t u n ve Aristo'dan sonra I s l â m d a da ö n s ı r a y a alınmış olan bir konudur, l s l â m a göre, bilgi toplamak ve ö ğ r e n m e k her M ü s l ü m a n m farzı­ dır. 1615'te B o t a n c ı z a d e Y a h y a Efendi'nin Tarih-i

saf tuhfetü'l-ahbab

(Saf

tarih,

ahbaplara a r m a ğ a n ) adh k i t a b ı n d a d e n d i ğ i gibi, "bilimle ilgili b u T a n r ı y a s a s ı bi­ reylerin başı olanlar için çok daha kesindir. B i l i m p a d i ş a h l ı k t a n ü s t ü n d ü r . B ü t ü n beylerin, h a k a n l a r ı n , senin b u y r u ğ u n a girmelerini istersen, bilim ve k ü l t ü r yolunu seç, bu yolda çaba göster (Necdet S a k a o ğ l u ç e v i r i s i , 1969). Ve g ü n ü m ü z d e de y ü c e A t a t ü r k ' ü n şu ö z d e y i ş i a y n ı d ü ş ü n c e n i n , inanışın ve ö ğ ü t ü n t e k r a r l a n ı p d o ğ r u l a n m a s ı d ı r : "Hayatta en h a k i k î m ü r ş i t Bilig'ini

ilimdir." Balasagunlu

Yusuf

da

Kutadgu

bu temel üzerine o t u r t m u ş t u r .

klasik bilgileri değil, I s l â m d a n önceki T ü r k d ü n y a s ı n ı ve k ü l t ü r ü n ü de i y i biliyordu. A r a p ç a y ı "tazi tili", F a r s ç a y ı da "tejik t i l i " olarak t a n ı m ı ş , Musa, İ s a ve İ s k e n d e r h i k â y e ve m e n k ı b e l e r i n i n de y a b a n c ı s ı k a l m a m ı ş t ı . B u adlar ve bunlarla ilgili bilgi Bilig'de geçiyor, Şahname'deki

kahraman tiplerine de

î y i ve k ö t ü insan konusunu a n l a t ı r k e n Balasagun'lu Y u s u f

orada

rastlarız,

Şa/ıraame'den

aktara­

rak "Feridun ö v ü l d ü , D a h h a k s ö v ü l d ü " demektedir. B a ş k a bir yerde, akd konusun­ da da " N û ş i n - R e v a n a k ı l gözü ile d ü n y a y ı a y d ı n l a t t ı " k a y d ı g e ç m e k t e d i r . me'nin T ü r k l e r l e ilgili bir p a r ç a s ı olarak, Balasagun'lu Y u s u f ,

Şahna-

İranhlarm Afrâsi-

y â b dedikleri Tona A l p - E r T ü r k k a h r a m a n ı n ı a n l a t m a k t a d ı r . İ y i bir insan olarak tanman, i y i ad b ı r a k a n ve kitaplara geçen b ü y ü k T ü r k begi ö r n e ğ i olarak Bilig'de

teyri

basmasar asra yir telinmeser Türk budun ilinin törünin

Bu üstünlüklerinden

Kutadgu

gelenek, y a s a " a n l a m m a d ı r l a r . Balasagun'lu Y u s u f da T ü r k l e r i n bu geleneğine uya­ rak Kutadgu Bilig'ini Kutadgu Bilig

onu k i m t a n ı y a b i l e c e k t i ? diye s o r u l m a k t a d ı r . B i l i n d i ğ i gibi, F e r i d u n ülkesini b ö l e ­

°ğ (=

Türk'te

a y n ı zamanda, b a ş t a n

sözi (yaşlı insan, ata sözü) y a da öglüg

v a s

Y i n e Torja A l p - E r a d ı ile ilgili olarak, V I I I . y ü z y d d a

) töreni yapmışlardır

(Torja T i ğ i n

aynen v e r i l m i ş t i r ) . Divanü

lûgati't-Türk'e

y o ğ u k i Kitabü g ö r e , tona

sözi

(akıllı kişi

sözü) y a da ukuşlug

körki yüz ol, bu yüz körki

Divan-ı sözü

Biiig'i

İ n s a n ı n süsü y ü z d ü r , y ü z ü n süsü de göz. E n eski ç a ğ l a r d a n beri b ü t ü n T ü r k d ü n y a s m d a sevilmiş ve y a y d m ı ş olan b u atasözü, çok kere e ş y a üzerine de y a z d ı r d ı . O n a , b u topraklarda y a p ı l a n kazdardan ç ı k a n eski k ü p l e r , kaplar üzerinde de r a s t l a n m ı ş t ı r . K i t a p t a geçen öbür a t a s ö z l e r i n d e n ş u n l a r da ö r n e k olarak burada anılabilir: Uruglug

kişi

ölse urgı

kalır

Soylu biri ölse dahi soyu k a l ı r . Ukuşsuz

biligsiz bedütmez özüg

A k d s ı z ve bilgisiz kimse kendini y ü k s e l t e m e z . Ukuşlug

kişike

işi tap

ukuş

Akıllı bir kimseye aklı t a m olan bir eştir. Küvenme

Lûgatît

kıvı

inanma

"bebür" (Fr.

yazarken eski

köz.

kutka kutlug kişi

özün kutka atlıg

kişi

E y k u t a k a v u ş m u ş olan kimse, geçici kuta g ü v e n m e , E y ü n k a z a n m ı ş olan kimse, k u t a inanma.

ulum

tutmagınca

edgü

evürmez

kılık, yorık

T ü r k geleneklerine sıkı sıkı bağlı k a l m ı ş t ı r . T ü r k l e r ö t e d e n beri, y a p t ı k l a r ı alanlarla

E ğ e r iyilik a n a n ı n ak s ü t ü ile i n s a n ı n özüne girerse,

ele geçirdikleri ü l k e l e r d e y ö n e t i m k u r m a k ve y a s a d ü z e n l e m e k l e

O, ö l ü n c e y e kadar yolunu ş a ş ı r m a z .

tanınmışlardı.

H u k u k f a k ü l t e l e r i m i z T ü r k l e r i n bu n i t e l i ğ i ile ö v ü n e b i l i r . K ö k - T ü r k l e r i n 732 y ı l ı n ­ da diktikleri y a z ı t a n ı t l a r ı n d a sık sık şöyle denmektedir: ilig tutıp törüğ itmiş, y a da tutabirmiş

iti birmiş,

sözi

A k l ı n süsü dildir, dilin s ü s ü s ö z ,

Örün süt bile kirşe

ilin törüsin

ata­ Avıçga

Ukuş körki til ol, bu til körki söz, Kişi

" y i ğ i t , cesur, k a h r a m a n " anlamma k u l l a n d m ı ş t ı r .

Baiasaguoitt Y usai yasa ve y ö n e t i m a l a n ı n d a Kutadgu

Türk budunın

kalma T ü r k

sözi.

l é o p a r d ) denen h a y v a n ı n a d ı olup kahramanlara ad olarak verilirdi. A y r ı c a tona alp sözü de Kutadgu Bilig'de

b a ş a , eski ç a ğ l a r d a n

(anlayışlı kişi sözü) y a da karı sözi (yaşlı insan, ihtiyar s ö z ü ) ; 2. Biliglig sözi (bilge

K ö k - T ü r k l e r , 714 y ı l ı n d a B e ş b a h k ' t a i d a m edilen kahraman Torja Tiğin için her y d v

bir t ö r ü ve y a s a k i t a b ı olarak y a z m ı ş t ı r .

sözleri ve bilge sözleri ile y u ğ r u l m u ş t u r . B u sözleri şu ü ç sınıfa a y ı r a b i l i r i z : 1.

d o l a y ı Torja A l p - E r kitaplara geçmiş o l m a s a y d ı

rek, oğulları Tur'la î r ' e b ı r a k m ı ş , T u r a n k a ğ a n ı Torja A l p - E r , İ r a n l ı M i n u ç i h r ' i n oğlu Nüzer'i ö l d ü r m ü ş t ü r .

y a n i "yu­

zabilir?" B u r a d a tuta birmek " y ö n e t m e k " , iti birmek " d ü z e n l e m e k " , törü de " t ü r e ,

Torja A l p - E r g ö s t e r i l m e k t e d i r : bilgi ve erdem sahibi, a n l a y ı ş l ı ve seçkin

bir y i ğ i t .

kem artatı?,

k a r ı d a gök çökmezse, aşağıda yer delinmezse, T ü r k ulusu, yurdunu, t ö r e n i k i m bo­

Y a p ı t t a geçen en ü n l ü a t a s ö z ü ş u d u r :

dünyası

Balasagun'lu Y u s u f y a l n ı z Arap ve İ r a n d i l ve k ü l t ü r l e r i n i , h a t t â B a t ı d a k i

Kutadgu

" T ü r k ulusunun yurdunu, t ö r e s i n i y ö n e t m i ş , d ü z e n l e m i ş " ; b a ş k a bir yerde de üze

s ö z ü ) ; 3. Şair

7. Balasagun'lu Yusuf ve eski T ü r k

29

K U T A D G U B İ L i G İNCELEMESİ

çen "us insanın en y ü k s e k d o ğ a l y e t e n e ğ i d i r " sözün k d g ı s a l (pratik) a h l â k a ç e v r i l m i ş

y a n i "yurdu y ö n e t i p d ü z e n l e m i ş " ,

Bu edgü kılu tur ay edgü kişi, Karımaz

bolur edgü merjgü

yaşı

İ y i l i k y a p m a k t a devam et ey i y i k i ş i , İ y i l i k kocamaz, onun ö m r ü e b e d î d i r .

30

31

K U T A D G U BÎLÎG İNCELEMESİ

A. D Î L A Ç A R

Kayu

SÖZLÜK

ive

işler

ökünçlüg

bolur

t

ukuş = anlayış, akıl

l a v ı = geçici, kısa

kork — görk, güzellik, süs

kutlug — kuta, saadete ermiş

H a n g i i ş t e acele edilirse, iş uzar ve gecikir,

til = dil

atUg = adlı, ü n sahibi

Acele ile y a p ı l a n işler p i ş m a n l ı k l a

köz = göz

örün = açık renk, ak

uruk = soy

bile — ile, birlikte

uruklug = soylu

kılık = huy, gidiş

bedütmek = büyültmek,

yükseltmek

süren

işke ivşe uzar kiç kalur

kalmış

SÖZLÜK

evürmek = evirmek, çevirmek

ukuşlug = anlayışlı, akıllı

yonk/yorıg = y ü r ü m e , gidiş, yol

Bayat =

iş/eş — eş

kanmak = kocamak,

bedümek =

küvenmek — güvenmek

bolmak = olmak

merjgü = bengi, ebedî

tap — elverir, yeter

yaşlanmak

TUekin

birle bedür ol kişi,

bulur künde itlür işi

T a n r ı fazlı ile b ü y ü r insan, Dileğine k a v u ş u r , günden güne d ü z e l i r işi. Kişi

ögrenür

Neçe öğrenip

Kişi

öküş,

uksa bolnıaz

ukuş

k ü n — gün.

tuş = eş, denk, benzer bağırsak — iyi, cana yakın

düzelmek

öküş = çok

sevitmek =

tıkmak = anlamak, kavramak

körmek =

sevdirmek görmek

emgek = emek

m ü n — suç, kabahat

ıdmak = göndermek, tevcih etmek

barçm = ipekli kumaş

yurım =

paçavra

töz = esas, cevher, matah

yamıt =

karşılık

kayu = hangi ivmek/evmek = acele etmek

orurja = orununa, yerine

kiç = geç

yalrjuk = insan, kişi

ive/eve — acele ile

F a k a t ne kadar öğrense ve anlasa aklı elde edemez.

kalı = eğer, artık

ökünçlük == pişmanlık

kişilik

kılur

yurnına, Bu kut kayda bolsa boyun bir

ornırja

K a r ş ı l ı k olarak o ona i n s a n l ı k yapar. Kutadgu Bilig'de bilge sözleri i k i sınıfa

Kah

B u k u t nerede ise boyun eğ, u y u ş , Eğer k u t a k a r ş ı gelirsen kaygu ile b o ğ u ş u r s u n .

a y r ı l ı r : 1. A d ı andmayan bilgelerin

Kelir Birür

olarak buraya alınabilir: bolsa yalrjuk

kut tuta bilmese sen barır, ney yiyü

bilmese sen alır.

K u t gelir, onu t u t m a s ı n ı bilmezsen gider,

biligsiz bolur,

övke kelse ukuşsuz

yaraş?

öznese kutka kadgun kür eş.

sözü, 2. sanı verilen T ü r k beglerinden aktardan sözler. Birincilerden ş u n l a r ö r n e k

Buşı

doğru

sevüg = sevgili

tilek = dilek

İnsan birçok ş e y öğrenir, bilgisi artar,

E ğ e r bir kişi bir insan p a r ç a s ı n a e m e ğ i n i geçirirse,

Kah

çm = gerçek,

büyümek

buşmak = canı sıkılmak

emgek ıdsa kişi

Yanutı

bilgi artar

Övke — öfke

Tanrı

itilmek /etilraek =

Bayat fazlı

biter.

Mal verir, yemesini bilmezsen, alır.

kılur

İ n s a n kızarsa bilgisiz duruma d ü ş e r ,

Konilik

Eğer öfke gelirse, o onu a k d s ı z a ç e v i r i r .

D o ğ r u l u k ü z e r i n d e kurulan beylik ulu olur.

Biliglig

sözi çın sevüg can tuşı

Bilge sözü gerçekten sevgili can gibidir. Kişide

bağırsak

öz i§k: özi

İnsanın kendisi, kendi işine b a ş k a s ı n d a n daha y a k ı n d ı r .

Biliglig

öze boldı beglik uh.

Ağış teg bu edgü agumaz

kişi.

Y o k u ş ç ı k m a k gibidir i y i l i k , herkes y o k u ş ç ı k a m a z , Tükel bolsa nimet bulunmaz

yigü,

Tükel bolsa nimet tüker yaş

timiş.

Sevitse kişi kör mün erdem başı

Nimet t a m olursa yiyecek bulunmaz,

B i r insan kendini sevdirirse, kusuru b a ş erdem s a y ı l a b i l i r

Nimet t a m olursa i n s a n ı n y a ş ı t ü k e n i r , d e m i ş .

sözi korse baran

tözî.

Bilginin sözü ipekli k u m a ş a benzer.

Bu bilge sözi ol biligsiz közi. Bilgenin s ö z ü bilgisiz için göz olur.

32

K U T A D G U B İ L t G İNCELEMESİ

A. D l L Â Ç A R

Kayu

başka kirşe

kuğu

Kuğu

teg örül] kılgu köylin

Biliglig

kırtışı,

Köni

kişi.

Kamug

arzularka yetildi

İlig boynı

kılça

elig.

ükekçe

Neçe kılgu

başı.

işler

Neçe kılmagu

B ü t ü n a r z u l a r ı n a eli y e t i ş i r .

bor içse

iş esürse

K d ı n m a s ı gereken Bu

iki çıgaylık

tonını

hazer,

keder.

Rica Bu

B u ikisi insana fakirlik elbisesini giydirir. Apa oğlanı

körse arkış

örüg

bolmaz örügler

İ n s a n oğlunu

yaraşmak,

yaranmak

kadgu = kaygu kadgun = kaygu ile

kirmek = girmek kunş = yüz rengi örün = açık renk, ak könül — gönül kamug = bütün, hep yerilmek = yetişmek elig = el

tükel = tam. yigü/yegü —' yiyecek riikemek — tükenmclc

örüg/öriik

uzaklaşmak

nen = şey, mal, matah

könilik = doğruluk öze == üstünde, üzerinde ağmak = ağmak, yokuş çıkmak teg = gibi

tünek/temek = demek kanı = nerede

Bu

ahun yığıp

SÖZLÜK tirmek/termek — dermek, toplamak

esürmek — sarhoş olmak

nelük — nelik, örneklik, g ö s t e r i aelik

esrük =

ükek = burç

arakı — arası

Kutadgu

Bilig'de

bir nelük

birmedin.

Derleyebildin a l t ı m , yemesini bilmedin, B u altını yığıp b a ş k a s ı n a bir g ö s t e r m e l i k vermedin.

bilgelerin

sözleri bu niteliktedir.

Bunların

r a k burada s ı r a l a n a b i l i r : A . Ötüken begi ( E s k i T ü r k l e r i n kutsal d a ğ ı ve o r m a n ı , K ö k - T ü r k devletinin merkezi. B a t ı b ö l g e s i n d e , Uygur ve K a r a h a n l ı T ü r k l e r i n i n de k u z e y d o ğ u s u n d a idi. O zamanki Türk-Moğol inanışlarına

g ö r e , Y e r ana t a n r ı ç a s ı Ö t ü k e n

E t ü g e n ] ile s ü t n i n e U l u k e n burada o t u r u r l a r d ı ) : Budunka Könül

begi artuk

til köni kılkı

ödrüm

kerek,

ködrüm

kerek.

H a l k i ç i n begin ç o k seçkin o l m a s ı gerek, G ö n l ü , d i l i d ü r ü s t , h u y u n u n d a seçkin o l m a s ı gerek. Biliglig Akı

konak yeri

bilmedir),

adı a n ı l m a y a n

sarhoş

y a n ı b a ş m d a , s a n ı verilerek T ü r k beylerinden a k t a r ı l a n s ö z l e r d e n ş u n l a r ö r n e k ola­

budunka

talu,

hem közi tok ne könli

ukuşlug

tolu.

BUgili, a k d l ı , h a l k a d a v r a n ı ş ı seçkin,

turgu = durgu başka = başa

Tire bildin ahun yiyü

kılın,

alın.

B u ikisi a r a s ı n d a k i yolu sen al kendine.

yagumak = yanaşmak, yaklaşmak çıgaylık = fakirlik ton = don, elbise kedmek = giymek apa /aba = aba, ana, baba, abla apa oğlanı =c insan arkış = kervan sanmak = sanmak, saymak sam = san

küreşmek = güreşmek, boğuşmak gitmek,

kanat sen

yolug sen

g ö r ü r s e n onu kervan san,

öznemek = karşı gelmek

barmak = varmak,

birle havfnı iki arakı

kanı.

SÖZLÜK

yaraşmak =- uyuşmak,

nice işler ş a r a p y ü z ü n d e n k a l ı r ,

R i c a ile korkuyu sen kendine kanat k d ,

sanı,

K o n a k yerinde çok kalmak olmaz, ö b ü r konaklar nerde?

kayda — nerede birmek = vermek boyun birmek — boyun eğmek

kalur, kelür.

K ı l m ı n a m a s ı gereken nice işler de s a r h o ş l u k t a n gelir.

Ş a r a p i ç m e , zinaya y a n a ş m a , dikkatli ol,

türgü

süre.

K a ğ a n ı n b o y n u kıl, b a ş ı da b u r ç gibidir.

T a n r ı kime akıl, a n l a y ı ş , bilgi /verirse,

Bor içme, zinaka yaguma

köre,

D o ğ r u , d ü r ü s t kişi bulursa onu gözüne s ü r s ü n .

Gönlü de k u ğ u gibi ak olsun. kimke birse ukuş ög, bilig,

bilgin

bolsa közke

Bilgili bilgi verdi, bilgin g ö r s ü n ,

A r t ı k b a ş a girerse k u ğ u rengi, insan ç a k ş m a l ı , k i

Bayat

bilig virdi çın kişi

33

C ö m e r t , g ö z ü tok, g ö n l ü dolu. Kamug Uvutlug

edgüke bolsa elgi silig

hem kılınçı

uzun, tüzün.

B ü t ü n iyiliklere elini u z a t m a l ı d ı r , Terbiyeli, temiz, edimleri de soylu işi.

[Moğol.

Bu

agzıy

Sözünğ

misali üngür

çıksa

andın

F . Böke

sanı teg,

yuvgusu:

sehar tanı teg.

Köyül

arzulasa yırak

B u ağız misalini bir i n gibi san,

Könül

birle maysa kişi

S ö z ü n oradan ç ı k a r s a o seher esintisi gibi olur.

Tegır arzuka terk yagukluk

edgü — iyi, iyilik uvutlug = terbiyeli,

ukuşlug = anlayışlı, akılh

silig = temiz, silik

talulamak — seçmek

küınç — icraat, iş, edim

talu = seçkin, i y i , m ü m t a z

tüzün = asil, soylu

namuslu

Uç Ordu begi: emgek ıdsa sana

Unuma

belgülüg,

ol emgekni bolma ülüg.

SÖZLÜK üngür = in, mağara

unur = güçlü, kudretli

tan = sabah ve akşam serin esintisi

biliglik = bilgili, bilen

emgek = emek

yaraglıg = yarayan, yakışan

ıdmak = göndermek, salmak, yaymak

özi = özü, kendi

emgek ıdmak = emeği geçmek

kıldı kılmaz — doğru davranan

belüglüg = belli, gerçek

aymak = söylemek

ölüg = ölü

kutadgu — gönençli, refah içinde

Birinin emeği geçerse sana g e r ç e k t e n ,

aya/ay = ey

kutadmak = gönençli kılmak, gönençli duruma

U n u t m a o emeği, ö l ü gibi olma.

boluglı = olmuş, olan

C. Uç Ordu

Bedüt

budunka

edgü tutgıl

G. ila

ulug,

tapugçı

söz iltür

yanutı

söz eşittir)

tegür

K i m ü n l ü ad, ş ö h r e t istiyorsa tuz etmek yedir, kolur,

ay

unur.

Ğ. İla begi: Biligsizke Budun

Y a n ı t s ö z ü n ü i ş i t t i n , g ö t ü r onu ey g ü ç l ü kişi.

özi kıldı

kılmaz

kişi

H . İl Kend

i ş e yarayana, d o ğ r u

begi:

Ajun tutguka er ukuşlug kerek, Budun baguka ög kerek hem yürek.

E y beg, i ş i iş bilene ver, davranana

A c u n u y ö n e t m e k için i n s a n ı n akıllı olması gerek

hanı:

H a l k k ü t l e s i n i y ö n e t e b i l m e k için de hem akıl hem y ü r e k gerek.

Kınama

yalavaç

söz aysa

köni.

Törülüg

K ı n a m a , elçi sözünü d o ğ r u s ö y l e r s e .

Kut

erse kut,

B ü t ü n halk bozulur, y u r t i ç i n de bir y ı k ı m olur.

Yaraglıg

Ulug Kend

devlet kelür

barça buzlur bolur ilke yut.

Bilgisize devlet ve k u t gelirse

begi: Aya beg işig iş biliglike bir,

E.

yitür,

tilese anı ok yetür.

Y a ş a m a k istiyorsa ona yine yedir.

Elçi söz iletir, a n ı t ı n ı ister,

D . Türk

çav at tilese tuz ekmek

Tiriglik

E y beg olan, h a l k ı n ulusu,

Yanut

atlığı: Kü

kulug.

Y ü k s e l t , i y i davran i ş y a r k u l l a r ı n a . Yalavaç

gelmek

tegürmek = götürmek

hanı:

Aya beg boluglı

Ç. Yağma

ulap.

Arzulanan ş e y e ç a b u k y a k l a ş ı r ve ona k a v u ş u r .

ködriun = seçkin

Kişi

yaguk, arzulap,

E ğ e r insan hararetle ve arzu ile y ü r ü r s e

akı = cömert

kılık = huy, tabiat, karakter

B.

yir

G ö n ü l arzularsa ı r a k y e r y a k ı n olur,

SÖZLÜK ödrulmek — ayrılmak, seçilmek

35

K U T A D G U BÎLİG İNCELEMESİ

A. DİLÂÇAR

34

Kuiı

ülüg.

todgu kerek.

gerçekten

Onun saadetinden herkese hisse ulaşır.

ol beg budunka kutadgu kerek, budun karnı

tazüke

T ö r ü y ü g ö z e t e n d o ğ r u beg saadettir

begi:

Kutadsu

köni beg kut ol belgülüg,

birle tegrür

I . Türk

buyruku:

K u t t u r o beg h a l k ı i ç i n , h a l k ı n gönençli o l m a s ı gerek,

Körür

Gönençli h a l k ı n k a r n ı d o y m u ş o l m a s ı gerek.

G ö r ü r gözün ışığıdırlar erkek ve k ı z e v l â t l a r , g e r ç e k t e n .

köz yarukı

oğul kız okı.

36

A. D Î L Â Ç A R K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ SÖZLÜK

bedütmek = büyültmek, tutmak = tutmak,

yükseltmek

idare

etmek,

kü çav = şan, şöhret

davranmak

Kamug

nerjke vakt ol küni

tilemek = dilemek

Nefes tın tokırka

sanı

belgülüg,

belgülüg.

tapugçı = işyar, memur

tiriglig = dirilik, yaşama

Her ş e y i n v a k t i v a r d ı r , g ü n ü bellidir,

yalavaç = elçi

yitürmek/yedürmek = yedirmek

iltürmek = iletmek

Canlıların soluk alıp verme s a y ı s ı belidir

o

yanut = y a n ı t , cevap

k

k

d

y

=

i

i

r

(pekitme edatı)

me

e r s e

_

b

todgu = doymuş, tok

buzlur = bozulur

todgurmak = doyurmak,

tatmin

etmek

_ bütün, hep

a r ç a

yut = belâ,

yaguk = yakm

_

me

tegirmek = varmak, ulaşmak

ög

kıl

terk = çabuk

törülüg = t ö r ü y ü gözeten

ulamak = yaklaşıp k a v u ş m a k

belüglüg = gerçekten

kü = ün, san

tözü = her, herkes

kü at = ünlü

ad

Kutadgu

Biligsizke

devlet yaraşsa

kelip,

Biligligke

artuk yaraşur

bilip

F a k a t bilgiliye daha çok y a r a ş ı r , d e ğ e r i n i bildiği için. Merjilig

oğul kız = erkek ve kız evlâtlar

Kişi

Yavuz yunçıg

andın

yırasa

örji.

K ö t ü l e r l e işe y a r a m a y a n t ü l ü k i ş i l e r i n ondan u z a k l a ş m a s ı için. kıymetini

Ukuşka

ağırlık

biliglig

bilir,

biligdin

kelir

Bilginin d e ğ e r i n i bilgin bilir, Anlayışa tşirj

tüşse ivme sabır

saygı

bilgiden

gelir.

birle ayt.

Birine işin düşerse acele etme, s a b ı r l a s ö y l e . Kayu

edgü öknür

kör edgü

üçün.

H a n g i i y i y i g ö r m ü ş s ü n k i i y ü i ğ i n d e n d o l a y ı p i ş m a n olsun. Sözüg yakşı Ayıttukta

sözle idi saknu öz,

sözle yana terkin üz.

S ö z ü güzel ve çok d i k k a t l i olarak s ö y l e , S o r u l d u ğ u n d a yine derli toplu, ç a b u k s ö y l e ve kes. Negü

bar ajunda

ara

yük kişike

kılınç

arkuki

İ n a t ç ı k ı k insan için ağır bir y ü k t ü r .

H i m m e t ile m ü r ü v v e t i n denk olması gerekir

Bilig

kim kişiler

İ n s a n l a r a r a s ı n d a k u t a erişen k i m d i r ? Ağır

teni,

kayu ol marja ay yora,

kutluğu

Neşe nedir, bana s ö y l e ve a ç ı k l a ,

Bilig'de b u nitelikte olan sözlerin son bir t ü r ü de "şair sözleri" dir.

erke himmet mürüvvet

birer

Bilgisize de devlet gelebilir, y a r a ş ı r ,

B u kişilerin de a d ı v e r i l m e m i ş , y a l n ı z "şair sözi" d e n m i ş t i r . Ö r n e k l e r i ş u n l a r d ı r : Kerek

sakınmaz

Y e m e ğ e u l a ş a c a k m ı b u n u bir d ü ş ü n m e z .

ülüg = hisse

okı = gerçekten (pekitme edatı)

oglı öküş nen tirer,

tgirmü

Gafil insan oğlu çok m a l toplar,

mleket

basgok = kütle, som a

Yigüke

yıkım

manmak = yürümek

=

Usal yalrjuk

geüjge, gelse

kolmak = istemek, dilemek

anar

hilesiz,

Negü hile bar kim arjar

çaresiz.

A c u n d a ne v a r k i onda hile bulunmasm, N e bile v a r k i ona ç a r e b u l u n m a s ı n ?

SÖZLÜK

ermek = olmak, imek erse = ise kerek erke == olması gerek ten =- denk yavuz = kötü yunçıg = zayıf, işe yaramayan andın — ondan yıramak ~ uzaklaşmak, ıraklaşmak örji = türlü, başka başka ağırlık -= saygı, değer bilme ivmek = acele etmek ökünmek = pişman olmak, yakınmak sözlemek = söylemek yakşı =• iyi, güzel idi /edi = çok sak = dikkatli, işte uyanık yana -= yine terkin — toplu, kısa, çabuk üzmek — kesmek

negü = ne anar = onda nen = şey, mal belüglüg = belli, belirli tın = tin, ruh, soluk tm toku* — soluk ahp veren, canlı san = sayı usal — gafil, iş bilmeyen yalrjuk = insan, cariye öküş = çok tirmek = dermek, toplamak yigü/yegü = yeme içme tegmek = değmek, erişmek sakınmak — düşünmek men ilik = sevinç, neşe, memnunluk yormak = yormak, açıklamak arktık = aykm, ters arkuk kişi ~ inatçı adam arkuk küuıç inatçılık

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

39

bu ses a y ı r t ı b u l u n m a d ı ğ ı n ı sanarak, o k u m a l a r ı n ı ve ç e v r i y a z d a r ı n ı buna göre yap­ m ı ş l a r d ı r . Örneğin, V â m b é r y Kutadgu

Bilik,

Radloff Kutadgu

Pilik;

Vâmbéry

bititim, Radloff pididim; V â m b e r y iki, Radloff igi; V â m b é r y ilik, Radloff elik; V â m ­ b é r y başi, Radloff pajı; V â m b é r y söz, Radloff sös; V â m b é r y ati, Radloff adı; V â m ­ b é r y kişi, püdün;

Radloff kiji;

V â m b é r y bilsa, Radloff pilze;

V â m b é r y Kün-tokti,

Radloff Kün-toktı;

Paristeki 11. U l u s l a r a r a s ı Kongresinde y a p t ı ğ ı bilimsel bildirisiyle b u y a n l ı ş l a r ı d ü ­ zeltti, 1901'de de B u d a p e ş t e ' d e

E l yazmaları

çıkan

Keleti

Szemle

dergisinin 2. s a y ı s ı n d a (s.

241-259) b u konu üzerine "Sur le s y s t è m e des consonnes dans l a langue Ouigoure"

Y e r y ü z ü n d e Kutadgu 1. Viyana

Radloff

D a n i m a r k a l ı T ü r k o l o g Vilhelm Thomsen (1842-1927), 1897'de D o ğ u Bilginlerinin

I L "Kutadgu Bilig"in Filolojisi 1.

V â m b é r y butun,

V â m b é r y etkü, Radloff etkü v.b.

nüshası:

Bilig'in

ü ç y a z m a nüshası

bulunmaktadır:

i l k ortaya çıkan n ü s h a , Herat'ta ( k u z e y b a t ı

b a ş l ı k l ı bir makale y a y ı m l a d ı . B u n a göre, V â m b é r y ile Radloff'un az y u k a r d a göste­ Afganistan)

rilen y a n l ı ş l a r ı , a y n ı sıra ile, şöyle d ü z e l t i l d i : Kutadyu

Bilig, bitidim

( = yazdım),

1439 y ı l ı n d a ç o k k ö t ü bir Uygur y a z ı s ı y l e yazılı (185 + 5 sayfa, 915 beyt) n ü s h a ­

iki, elig ( = e l ) , 6aşı, söz, atı ( = a d ı ) , kişi, bilse, bolur ( = olur), bütün, Kün-toydı

d ı r . Balasagun'lu Yusuf, y a p ı t m d a k i 3. ekte (beyt 6623-6624), Kutadgu

d o ğ d u ) , edgü ( = i y i ) . T ü r k D i l K u r u m u , ortaya k o y d u ğ u b u y a z m a n ı n tıpkıbası­

Bilig'i

18

(Gün-

ayda y a z ı p Hicrî 462 y ı l ı n d a , y a n i Milâdî 1069-1070'te, t a m a m l a d ı ğ ı n ı s ö y l ü y o r

m ı n d a n (1942, önsözle: 1 4 4 + 2 0 0 s.) sonra, R e ş i t R a h m e t i A r a t ' m (1900-1964) ç e v -

(yıl altmış

bu söz). Yusuf, k i t a b ı n ı

y a z ı s ı n ı (1947, b u ve ö b ü r yazmalar a r a s ı n d a k i f a r k l a r ı g ö s t e r e r e k ve önsözle; Ku­

Arap harfleriyle değil, o k u n a k l ı güzel Uygur harfleriyle y a z m ı ş olsa gerek, k i b u

tadgu Bilig I: Metin, 6645 beyt, L I X -j- 656 s.) y a y ı m l a m ı ş , T ü r k T a r i h K u t m u da

n ü s h a , ne y a z ı k k i , ortada yoktur. 1439 n ü s h a s ı n d a k i bozukluklardan m ü s t e n s i h l e r

bu y a p ı t ı n , yine R e ş i t Rahmeti'nin eliyle y a p ı l m ı ş ç e v i r i s i n i 1949'da y a y ı n a l a n ı n a

iki erdi tön yüz bile... tukel on sekiz ayda aydım

sorumludur. B u el y a z m a s ı önce Tokat'a, oradan da 1474'te F e n a r i o ğ l u K a d ı A l i

ç ı k a r m ı ş t ı r (Kutadgu

Efendinin eliyle istanbul'a g e t i r i l m i ş , F a t i h Sultan Mehmed'in h o c a s ı Hayreddin

S ö z l ü k ciltlerini ç ı k a r m a ğ a , ne y a z ı k k i , Rahmeti'nin ö m r ü vefa e t m e m i ş t i r .

Efendinin ( ö l m . 1475) adiyle a n ı l a n cuma mescidi m o l l a l a r ı n d a n Hoca H a c ı Dellal bunu k o m ş u s u Nalbant Hamza'dan s a t ı n almıştır. B u konuda, y a z m a n ı n sonunda U y g u r harfleriyle y a z ı l ı kasidede (s. 185-189) verilen bilgi ş ö y l e d i r : b u y a z m a Hicrî 843 K o y u n y ı l ı n ı n 4 muharrem'inde ( = 18 haziran 1439), y a n i telif tarihinden 370 y ı l sonra, ş i m d i k i A f g a n i s t a n ' ı n Herat ş e h r i n d e t a m a m l a n m ı ş t ı r . "Hicrî 879 Y ı l a n y ı l ı n d a ( = M i l â d î 1474) Abdurrezzak Ş e y h z a d e B a h ş ı i ç i n Fenarizade K a d ı A l i istanbul'dan mektup g ö n d e r e r e k , Tokat'tan getirttiler." Y a z m a n ı n son 190. sayfa­

2. Kahire

Bilig

nüshası:

II:

Tercüme,

XXVIII

+ 477 s . ) . F a k a t A ç ı k l a m a ile

Arap harfleriyle y a z d ı b u n ü s h a (5800 beyt)„ 1896'da K a ­

hire H ı d i v l i k K i t a p l ı ğ ı n ı n A l m a n m ü d ü r ü D r . Moritz t a r a f ı n d a n ortaya çıkarılmış, W . Radloff bundan hemen f a y d a l a n m ı ş t ı r . T ü r k D i l K u r u m u , K a h i r e ' d e k i b ü y ü k e l ­ çiliğimizin aracılığıyle b u y a z m a n ı n fotokopisini getirterek 1943'te t ı p k ı b a s ı m ı n ı (14 + 392 s.) y a y ı m l a m ı ş t ı r . 3. Fergana nüshası:

445 s a y f a l ı k ve 6095 beytlik b u n ü s h a da Arap harfleriyle

s ı n d a 5 beytlik bir gazel v a r d ı r , Abdurrezzak imzalı. B u n d a n sonra d a ş u k a y ı t gel­

y a z d ı d ı r ve n ü s h a l a r ı n en yetkinidir.

mektedir: "Hayreddin c u m a mescidinde oturan biz H a c ı D e l l a l b u k i t a b ı Nalbant

bunu T ü r k i s t a n ' ı n Fergana ilinin N e m e n g â h ş e h r i n d e b u l m u ş ve onu R u s l a r a t a n ı t ­

Hamza'dan s a t ı n a l d ı k . " ( Y a z m a n ı n 1. s a y f a s ı n d a , U y g u r harfleriyle b a ş k a biri

m ı ş t ı r . B u el y a z m a s ı bir a r a l ı k ortadan yok olduktan sonra, 1924'te B u h a r a ' l ı

t a r a f ı n d a n y a z ı l m ı ş 4 s a t ı r l ı k "bal ş e r b e t i " tarifi b u l u n m a k t a d ı r ) .

1914'te Z e k i Velidi (Togan, 1891-1970),

ö ğ r e t m e n F ı t n a t t a r a f ı n d a n yine b u l u n m u ş ve bir y a z ı ile T a ş k e n t ' t e bir kez daha

Y ı l l a r sonra, A v u s t u r y a l ı d o ğ u bilgini Joseph v o n Hammer-Purgstall (1774

t a n ı t d m ı ş t ı r . 1934 y ı l ı n d a Sovyet Bilimler Akademisi b u y a z m a n ı n

fotokopisini

-1856), 1796 s ı r a l a r ı n d a diplomat olarak istanbul'da bulunurken, s a h a f l a r ı n bilgi­

T ü r k D i l K u r u m u n a a r m a ğ a n e t m i ş , K u r u m da bunun t ı p k ı b a s ı m ı n ı 1943'te y a y ı m ­

sizliğinden faydalanarak, b u paha biçilmez y a z m a y ı yok p a h a s ı n a s a t ı n a l m ı ş , V i ­

l a m ı ş t ı r (24 + 447 s.). B u y a z m a ş i m d i T a ş k e n t ' t e b u l u n m a k t a d ı r .

yana S a r a y ı K i t a p l ı ğ ı n a

v e r m i ş t i r . Y a z m a n ı n ilk y a y ı m ı n ı Macarlardan

V â m b e r y (1832-1913; Uigurische

Sprachdenkmäler

und das Kutadgu

Bilik,

Armin Viyana

1870, I V + 263 s.), ikincisini de Alman asıllı Ruslardan Wilhelm Radloff (1837¬ 1919; Das Kutadgu Bilik des Jusuf +

200 s., Petersburg

Chasshadschib aus Bälasagun,

tıpkı basım, X I I I

1890, ç e v r i y a z ı ve ç e v i r i 2 b ö l ü m , X C I I I

+ XXIV

+

560 s., Petersburg 1891-1910) y a p m ı ş t ı r . Gerek \ û m b e r y gerek Radloff. Kutadgu

Bilig

y a z m a s ı n d a b, d, g; p, t, k v . b .

sesler a y r ı harflerle birbirinden kesin olarak a y ı r t e d i l m e d i ğ i için, y a p ı t ı n dilinde

40

A. DİLÂÇAR

K U T A D G U B İ L İ G İNCELEMESİ

3. Y a z m a l a r ı n o k u n m a s ı

2. "Kutadgu B i l i g " y a z m a l a r ı y l e ilgili kişiler

41

im

Kutadgu Bilig'ia V i y a n a n ü s h a s ı n d a n ç ı k a r d a n s a ğ d a n sola d o ğ r u Uygur harfleriyle y a z d ı KUTADGU BİLİG a d ı

ABMIN VAMBERY (1832.1913)

JOSEPH FREIHERR von HAMMEH-PURGSTALL (1774-1856)

okunan

WILHEIM RADLOFF (1837-1918)

•A

/*o9&/
Kutadgu

J.V>

Bilig'in

- > • - O A y şan/

V

Viyana

•<•*£> / * "

— i - . f i . . «

nüshasından

^ ^o«>

(s. 22) alınan

beyt 350 - 353) Çevriyazı: Sözüm Sunup

söyledim men bitidim bitig, iki ajunnı tutgu elig. Kitab atı urdum Kutadgu Bilig, Kutadsu ohglıka tutsu elig. Kişi iki ajunnı tutsa kutun, Kutadmış bolur bu sözüm çın bütün. Bu Kün-Togdı ilig tidim söz başı, Yörügin, ay ayın ay edgü kişil Çeviri:

VILHELM THOMSEN (1842-1927)

SERGEY E . MAİOV (1880.1957)

'*

S ö z ü m ü s ö y l e d i m ben, k i t a b ı y a z d ı m , U z a n ı p i k i d ü n y a y ı tutan bir eldir. K i t a b ı n a d ı n ı koydum K u t a d g u Bilig, K u t l u olsun okuyana, elini tutsun. K i ş i i k i d ü n y a y ı kutla tutarsa, K u t l a n m ı ş olur, b u s ö z ü m d o ğ r u , b ü t ü n d ü r . Önce K ü n - T o g d ı beyden söze b a ş l a d ı m , Y o r a r a k a ç ı k l a y ı m , ey i y i k i ş i !

w

bir p a r ç a

(bap X I ,

42

A.

DÎLÂÇAR

K U T A D G U BİLİG

 . V â m b e r y ' n i n , U y g u r harfleri d ö k t ü r ü p 1870'te Viyana'da V i y a n a n ü s h a s ı Kutadgu Bilig'm başlığı: K U D A T K U B Î L l K

yayımladığı

W.

Radloff'un Uygur harfleri d ö k t ü r ü p 1890'da Petersburg'da y a y ı m l a d

V i y a n a n ü s h a s ı Kutadgu Bilig'in

.

.

p

H

-

İNCELEMESİ

başlığı: K U D A T K U

BİLÎK

po*.

m

o—' J - ^ - -

• ir^r,^

A . V â m b e r y ' n i n y a y ı m l a d ı ğ ı Kutadgu başı. Önceki sayfada verilen metnin a y n ı .

Bilig'den

bir

p a r ç a : s. 88, bap X I I

•>—'/-\)

A ^ -

2

f

'

s

W . Radloff'un y a y ı m l a d ı ğ ı Kutadgn

0^~

J

O^A)

1

(2) |N'"ISYA\

BiKg'den bir p a r ç a : s. 88, bap X I ba

Bir ö n c e k i sayfadaki metnin a y n ı .

Sözün sözıetim men bititim bitik sürüb iki agun ni tutsun ilik Kitab ati urdum Kudatku Bilik kudat jku okik lifc tutfcı ilik Kisi iki agun ni bilsa kutun kudat mis bolur bu sözüm din butun Bu Kün-tokti ilik tedim söz basi jorukm aja jin ej etkü kisi a

A. V â m b e r y ' n i n ç e v r i y a z ı s ı (s. 89). Çevirisi için ö n c e k i sayfaya b a k ı n ı z .

Cö3yK

cöclâAİM

CyHyn

iri anyHHbi

KİTan

iri

noJiyp

niİ3â ny

nUİK,

âlİK!

KyAaTky-nilİK,

oşykjibiFja

auyHHbi

KyAaTMbim

»İAİAİM-

TyTcyH

aAfei y p A y M

Ky^aTcy, Kİjkİ

MâH,

T j r c y

âlİKÎ

kyjıyH cö3yM *imh

nyAyH.

I l y KyH-TokTbi-âliK Tâ^iM c ö c naJKM JöpirİH

ajajbm,

â âray

W . Radloff'un ç e v r i y a z ı s ı : I I / I , s. 38-39.

idari!

44

A.

Radloff ç e v r i y a z ı s ı n ı n L a t i n harflerine Sözük

söslâdim

Sunup

acunnı Kitap

man, pididim tutsun

Kiji

oyualıya

igi acunnı

Çudatmış

pilza

Yörigin

ayayın,

pidik,

Qudatqu-pilik, tutsu alikl qudun

polur pu sözüm çın

Pu Kün-toqtı-alik

çevrilmişi:

alikl

adı urdum

Çudatsu

45

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

DlLÂÇAR

püdün.

tadim sös pajı a atkü

kiji.

Sözüg sözlâdim mân, bitidir», bitig, Sunub iki acanny tutsun âlig ! Kitab aty urdum Qutadyu-bilig, Qutadyu oqyylyqa tutsu âlig . Kisi iki acunny bilsâ qutun, Çutadmys boiur bu sözüm cyn bütün. Bu K'dn-toydy âlig tâdim söz basy, Jörügin djajyn, d ddgü kisi! V . Thomsen'm 1901'de ("Keleti Szemle" I I ) , V â m b e r y ' n i n (1870) ve R a d l o f f un (1900) ç e v r i y a z d a r r n d a k i y a n l ı ş l a r ı d ü z e l t m e s i

Kutadgu TADGU

Bilig'in Arap harfleriyle y a z ı l ı Fergana n ü s h a s ı n d a n

BİLİG

ç ı k a r ı l a n KU­

adı

Fergana n ü s h a s ı n d a n bir p a r ç a ; metin, önceki sayfalarda verilen metnin a y n ı ­ d ı r ; y a l n ı z , son m ı s r a d a yörigin

sözcüğü yerine tüzükin

kullanılmıştır. Kitab

atı urdum Kutadgu

Kutadsu

Kişi

okıglıka

Sözüm

sözledim

Sunub

iki ajunnı

iki ajunnı

Kutadmış Bu

Bilig,

tutsu elig.

tutsa

men bitidim

bitig,

tutgu elig. kutun,

bolur bu sözüm çın bütün. Kün-Togde

Tüzükin,

ayayın

ilig tidim söz başı, ey edgü kişi.

( = düzeyim, düzenleyim)

A. D Î L Â Ç A R

46

1. Kutadgu Faslı

=

Bilig'in

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

V i y a n a n ü s h a s ı n d a "Bahar Ş i i r i " nin b a ş ı (Yaruk

Yaz

Çevriyazı:

Parlak B a h a r Mevsimi, bap I V , beyt 63-66)

Togardın ese keldi öndün Ağun itgüke açtı uştmah

1

i l

47

yili, yoh.

Yağız yir yıpar toldı kafur kitip, Bezenmek tiler dünya körkin itip.

u

trinçig Yaruk

?

kışıg sürdi yazkı esin, yaz yana kurdı devlet yasın. Yaşık Balık

yandı bolgay yana kudrıkındın Kozı

ornına, burnına.

Çeviri:

1 î M 1

- t

t 4 i 1 i

D o ğ u d a n eserek geldi bahar yeli, A c u n u bezeyerek açtı cennetin yolunu. Y a ğ ı z yer miskle doldu, k â f u r gitti. D ü n y a görke b ü r ü n e r e k bezenmek isteyor. Sefil kışı s ü r d ü g ö t ü r d ü bahar esintisi, A y d ı n bahar yine kurdu saadet y a y ı n ı .

1 j

Güneş d ö n d ü yine yerine,

1 t

B a l ı k burcunun k u y r u ğ u n d a n K u z u ' n u n burnuna. 4. Uygur alfabesi ve bu alfabe ile "Kutadgu B i l i g "

i t 4

K U T A D G U B Î L İ G adının, klasik Uygur harfleriyle s a ğ d a n sola yazılışı (ya­ zan: A . D i l â ç a r ) K-u-t-a-d-g-u

B-i-l-i-g'in hecelenmesi:

giMB Kut-ad-gu

2. A y n ı metnin Sergey E . Malov'un ("Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pis'mennosti", Moskova-Leningrad 1951, s. 237) klasik U y g u r harfleriyle d ü z e n l e d i ğ i şekli

kut -ad-gu bil-ig

Bil-ig — = = = =

ugdatuK

sözünün ç ö z ü m l e n m e s i :

k u t , saadet " k ı l m a k " k a v r a m ı n ı k a t a n fiil eki "kdan, k d ı c ı " k a v r a m ı n ı veren sıfat eki "bilmek" k a v r a m ı fiilden isim yapan ek

b ü t ü n ü n a n l a m ı : "kutlu kılıcı bilgi"

A. D İ L Â Ç A R

U Y G U R

G e n e l Sonda

A L F A B E S İ "Kutadgu

Alfabe

Ortada

1-

Başta

M,

K U T A D G U BİLÎG İNCELEMESİ

A

Başta

+~

U Y G U R

Büig"de

Sonda

/

&

* >

J

4

1

•>

ö,

ü

-&

• o

n

i

t

Başta

Sonda

m

<•

ir

J L

s drh g.

c

Jf

¥

*

V

s.

*

As»

t

n'sı,)

r

= - 0-

—-o-

?

V

-*

w,

b (x)

f

y

h, k

z

4 t

n

A M

>

b, p



«

>

c, Ç

<3

Ses değeri

T) (gen/z

*

n 0

Başta

Bilig"de

i

U, V

\ •>

Ortada

~*

0,

1

"Kutadgu

Alfabe

>

e

e

« L

ö.

A

£

G e n e l Sonda

A

tS f

Ses değeri

A L F A B E S İ

y

AA

; Sotır

dolgusu

K U T A D G U B Î L İ G İNCELEMESİ

"Classification of the T u r k i c Languages",

51

Philologiae Turcicae F u n d a m e n t a adh

kollektif y a p ı t t a , cilt I , Wiesbaden 1949, s. 5-8). B u sınıflama, " g ü n e y d o ğ u " y a da "Orta A s y a " koluna "Doğu T ü r k ü t " kolu d e m i ş , " g ü n e y b a t ı " y a da " O ğ u z " kolunu da " B a t ı T ü r k ü t " kolu şeklinde a d l a n d ı r m ı ş t ı r . Birinci kola ş u n l a r girer: eski taba­ kadan K ö k - T ü r k ç e ,

E s k i Uygur T ü r k ç e s i , orta tabakadan K a r a h a n h T ü r k ç e s i ,

H a r e z m T ü r k ç e s i , Ç a ğ a t a y T ü r k ç e s i , yeni tabakadan da Özbek T ü r k ç e s i , Y e n i U y ­ 5. K A R A H A N L I T Ü R K Ç E S Î

gur T ü r k ç e s i ile T a r a n c ı , S a r ı Uygur ve Salar T ü r k ç e l e r i , i k i n c i , y a n i B a t ı kolun

KILAVUZU

ü y e l e r i de ş u n l a r d ı r : eski tabakadan E s k i Anadolu T ü r k ç e s i (Selçuklu ve E s k i Os­

T ü r k edebiyatının, ilk ü ç çağını ü ç a y r ı dine bağlı olarak buluruz: K ö k - T ü r k l e r de (552-745) Ş a m a n l ı k ; U y g u r l a r d a (747-840) B u d d h a c ı l ı k ; K a r a b a n h l a r d a (932¬ 1212)

d a İ s l â m b k . Bunlardan ikincisi B u d d b a dininden b a ş k a M a n i c i l i ğ e , Hristi-

y a n l ı ğ a d a bağlı b u l u n d u ğ u ve özel y a z d a r a da sahip o l d u ğ u halde, pek y a r a t ı c ı ola­ m a m ı ş , daha çok ç e v i r i c i l i k ve ticaretle geçinmiş ve "Oğuz K a ğ a n " d e s t a n ı n ı n par­ ç a c ı k l a r ı n d a n b a ş k a b ü y ü k bir y a p ı t , y a da yazar a d ı b ı r a k m a m ı ş t ı r . B u y ü z d e n T ü r k y a z ı n ı n ı n ilk ü ç b ü y ü k a n ı t ı n ı K ö k - T ü r k l e r l e Orhon

ve

Yenisey yazıtları,

Birincisinin y a z a r ı Karahanlılardan 732,

1069,

Kutadgu

Kök-Türklerden

Bilig

prens

ve

Karahanklarda

Kitabü

Yohg

Tegin,

Divânı

buluyoruz: lûgati't-Türk.

öbürlerinin

yazarları,

Balasagun'lu Y u s u f ve K a ş g a r ' l ı Mahmut. T a r i h l e r i :

sırasıyle

1072.

m a n l ı ) , orta tabakadan Orta O s m a n l ı c a , yeni tabakadan da T ü r k i y e T ü r k ç e s i (Ana­ dolu ve R u m e l i ağızları ve G ü n e y K ı r ı m lehçesiyle birlikte), Gagauz T ü r k ç e s i , Aze­ r i T ü r k ç e s i ( t ü r l ü a ğ ı z l a n ile birlikte; K a ş k a y ve E y n a l l u lehçeleri; a y r ı c a Halac ve a y r ı bir

sınıfa girmesi gereken Horasan T ü r k ç e s i ,

ve

T ü r k m e n Türkçesi (türlü

ağızları ve Truhmence ile birlikte). K r ş . A . D i l â ç a r : " D i l , Diller ve Dilcilik", T . D . K . , A n k a r a 1968, s. 84-93 ve kitaba ekli T ü r k d i l ve lehçeleri s ı n ı f l a m a tablosu: orada T ü r k dilleri K u z e y (periferik olarak Y a k u t ve Çuvaş) Orta (Altay ve K ı p ç a k ) ve G ü n e y (1. g ü n e y d o ğ u : K ö k - T ü r k ç e d e n b u g ü n k ü Salar lehçesine kadar, 2. g ü n e y ­ b a t ı : E s k i O ğ u z c a d a n b u g ü n k ü T r u h m e n lehçesine kadar) paraleller ü z e r i n e sınıf­ l a n m ı ş , K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i y l e T ü r k i y e T ü r k ç e s i g ü n e y paraleli ü z e r i n d e gösterilmiş­ tir. K a r a h a n h T ü r k ç e s i ile T ü r k i y e T ü r k ç e s i n i n y a k ı n l ı k ve dallanma dereceleri böyledir.

Son otuz y ı l d a n beri K ö k - T ü r k ç e ile U y g u r T ü r k ç e s i n i " E s k i T ü r k ç e " (Alm.

K a r a h a n h T ü r k ç e s i ç o ğ u n l u k l a Arap alfabesiyle y a z d ı b u l u n m a k t a d ı r . Uygur

A l t t ü r k i s c h ) a d ı altmda bir grupta toplamak a r t ı k alışkı o l m u ş t u r (bkz. A . v . G a b a i n :

harflerini

Alttürkische

l i Semerkand ve 1480 tarihli istanbul y a z m a l a r ı n d a buluruz. Her i k i y a p ı t ı n Arap

Grammatik,

Leipzig

1941,

2.

bas.

1950,

ve

Dos

Alttürkische,

Philologiae Turcicae F u n d a m e n t a a d l ı kollektif y a p ı t t a , cilt I , Wiesbaden

1949,

Kutadgu

Bilig'in

V i y a n a y a z m a s ı ile Atabetü'l-hakaik'in

l a r d ı r : 1. Balasagun'lu Y u s u f H a s H a c i b : Kutadgu

Brockelmann "Orta T ü r k ç e "

Mahmut: Kitabü

Wort­

Divanı

schatz a d l ı sözlüğü, B u d a p e s t - L e i p z i g 1928) d e m i ş t i . K a r a h a n h T ü r k ç e s i , a y n ı za­

Kitabü

manda, İslâmlığın k a b u l ü n d e n (960) sonra, bu orta devrede, Orta A s y a ' d a art arda

Atabetü'l-hakaik

s ı r a l a n a n ü ç klasik T ü r k y a z ı dilinin birincisidir; i k i n c i olarak H a r e z m T ü r k ç e s i

da y a z d m ı ş olsa gerek).

( X I I I - X I V . y ü z y ı l l a r ) , ü ç ü n c ü olarak da Ç a ğ a t a y T ü r k ç e s i n i n k l a s i k öncesi ve kla­

tarih­

harfleriyle y a z ı l ı y a z m a l a r ı da v a r d ı r . K a r a h a n h T ü r k ç e s i n i n başlıca a n ı t l a r ı şun­

s. 21-45). K a r a h a n h y a d a H a k a n i y e T ü r k ç e s i n e , ondan ç o k ö n c e , 1928'de, Cari ( A l m . M i t t e l t ü r k i s c h , bkz. "Mitteltürkisches

1444

Cevahiri'n-nahvi

lûgatVt-Türk fi

lûgatVt-Türkî

(1072),

yitiktir,

( = "gerçeklerin eşiği", 121

Bilig

bu y a z a r ı n 3.

rubaîlik

(1069),

2.

daha

önce

Yüknek'li

Edip

öğretici şiir, X I I I .

Kaşgarlı yazdığı Ahmet: yüzyıl­

A s d E s k i T ü r k ç e , yani K ö k - T ü r k ve E s k i K ı r g ı z (Yenisey) y a z ı t l a r ı , lü ( = ej­

sik çağları gelir ( X I V - X V I . y ü z y ı l l a r ) , bunun d e v a m ı X X . y ü z y ı l d a Ö z b e k T ü r k ç e ­

derha, Ç incede n) , manaslar

sine gelir d a y a n ı r . C. Brockelmann b u ü ç T ü r k y a z ı dilinin gramerini şu b a ş l ı k a l t ı n ­

asıllı sözcük bir

da y a y ı m l a m ı ş t ı r :

bilir. B u n a k a r ş d ı k Uygur T ü r k ç e s i , dile giren b i r ç o k y a b a n c ı din ve bilim terimle­

Orta Asya

İslâm

Yazı

Dillerinin

Doğu

Türkçe

Grameri (Ost¬

(=

g ü n a h l a r ı m , S o ğ d a k ç a d a n ) gibi b i r k a ç

tarafa brrakdacak olursa,

yaklaşık

olarak

öz

yabancı

Türkçe

t ü r k i s c h e Grammatik der islamischen Litteratursprachen Mittelasiens, L e i d e n 1954).

rinden d o l a y ı t ü r l ü dillerden a l ı n t ı l a r l a epey y ü k l ü d ü r : örneğin, Çinceden

Sovyetler' B i r l i ğ i n d e ise Eski

{ = hoca), M o ğ o l c a d a n küji ( =

Türkçe

(Rus. Drevnetyurkskiy), V I I . - X I I I .

yüzyd

buhur), Sanskrit dilinden erdini ( =

saydabakşı

mücevher),

T ü r k y a z ı dillerini içine a l m a k t a d ı r (bkz. A k a d e m i y a N a u k S S S R , I n s t i t u t Y a z ı k o -

Toharcadan çantal

( = cellât), T i b e t ç e d e n isman ( = i l â ç ) , Turfan Pehlevicesinden

znaniya: "Drevnetyurkskiy Slovar'", Leningrad 1969, r e d a k t ö r l e r : V . M . Nadelyaev,

anoşag

ebedî), Sakacadan don ( = giysi, don), S o ğ d a k ç a d a n tamu

D . M . Nasilov, E . R . T e n i ş e v , A . M . Ş ç e r b a k ) .

cehennem), P a r t ç a d a n amvardişn

K a r a h a n h T ü r k ç e s i , T ü r k d i l ve lehçeleri s ı n ı f l a m a s ı n d a genel olarak " g ü n e y ­ d o ğ u " y a da "Orta A s y a " kolundan s a y d ı r . B u kol da " g ü n e y b a t ı " y a d a " O ğ u z " k o l u n a en y a k ı n olan k o l d u r . K i m i s ı m f l a y i c ı l a r b u i k i k o l u " T ü r k ü t "

(=Tüık'ler;

-üt, eski alıntı olarak ç o ğ u l eki) a d ı a l t ı n d a b i r l e ş t i r m i ş l e r d i r (bkz. K a r l H . Menges:

( = bengi,

(=

( = t o p l a n t ı ) , S ü r y a n c a d a n böz ( = bez), Y u n a n -

cadan arkon ( = b a ş k a n , birinci). H a t t a , bu ç a ğ d a A r a p ç a d a n da sözcük almaya b a ş ­ l a n m ı ş t ı , tawlat ( = devlet) gibi. K a r a h a n h T Ü T k ç c s i n d o , hn eski a l ı n t ı l a r d a n I d r r o ğ u , M « « l i i m a o î ı ' K . d o l a y ı s t y l e , a t d m ı ş , Çinceden burhan ( = put, Buddha), taıvgaç (1. Çinli, 2. B u ğ r a H a n ' ı n sanı,

A. DlLÂÇAR

K U T A D G Ü B İ L İ G İNCELEMESİ

"majeste" a n l a m ı n a ) , S o ğ d a k ç a d a n ajun ( = d ü n y a ) , tamu ( = cehennem), uştmal} (-= cennet),

Sanskrit

dilinden yek =

imarethane,

hayrat), şart

şeytan,

( = t ü c c a r ) , Buhara

muyan

(< punya

( < vihâra

=

Buddhacı

— m a n a s t ı r ) gibi az

s a y ı d a alıntı k a l m ı ş , buna karşılık, yine M ü s l ü m a n l ı k d o l a y ı s ı y l e , F a r s ç a d a n ve A r a p ç a d a n daha ç o k s a y ı d a a l ı n t ı g i r m i ş t i r : ö r n e ğ i n , F a r s ç a d a n 6or ( = ş a r a p ) , pend ( = ö ğ ü t ) , namaz, cülap T ü r k ç e s i : tayanu),

( < gulab =

gül suyu), A r a p ç a d a n hacib (=

halal ( = h e l â l ) , haram,

mabeynci,

hüccet, hile, hendese, dua, ömür,

şair,

k u l l a n d ı ğ ı i ç i n , bu uzun vokallerden y a l n ı z uzun ö'yı g ö s t e r m e olanağını bulabil­ miş

b a n c ı akını kadar b ü y ü k değildir. Kuladgu Bilig, b u b a k ı m d a n , r a h a t ç a okunabilen T ü r k ç e bir y a p ı t d u r u m u n d a d ı r . K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i n i n sözcük hazinesi, E s k i T ü r k ç e n i n k i n e bakarak daha ge­ linmiş, y a z ı t dilinden daha ç o k bir edebî y a z ı diline y a r a ş ı r , doyurucu b o l l u ğ a k a v u ş ­ m u ş t u r . E s k i sözcük ve deyimlerden k i m i a r t ı k kullandmaz o l m u ş t u r : ö r n e ğ i n , "serseri" a n l a m ı n a bünteg jbüntüg, "dedeler, ecdat" anlamma ecit apa, " ö y l e " anla­ m ı n a ançulayu,

" k a ğ a n oturup b ü t ü n yoksul h a l k ı t o p l a d ı m " anlamma kağan

rıp vok çıgay budunıg kop kubratdım.

B u son c ü m l e d e k i oturmak

olu-

Karahanlı Türkçe-

sinde olturmak ( > bizde ş i m d i oturmak) ş e k l i n d e d i r , "toplamak, toplatmak" an­ l a m ı n a olan kubratmak jkobratmak ise y a l n ı z Kök—Türkçede k u l l a n d m ı ş olan bir söz­ c ü k t ü r (eski T u n a Bulgar T ü r k l e r i n i n ilk k a ğ a n l a r ı n d a n birinin a d ı Kobrat ö l m . 642 sıraları). " E ş , zevce" a n l a m ı n a yutuzjyotuz, "sola, kuzeye" a n l a m ı n a yırgaru,

" b o ş u n a " anlamma

"zengin, g ö n e n ç l i " a n l a m ı n a yılsıg,

bunu

çift

"elif" le i ş a r e t l e m i ş t i r : o o t ( o l l

aar

= s ı r t l a n ) , aay

(¿11

=

at, beygir, aç- =

a ç m a k , aş- =

aşmak.

K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i n d e , genel olarak ve b ü y ü k ölçüde, k a p a l ı e (e) ile i a r a s ı n d a o y n a k l ı k v a r d ı r : Örneğin, "yemek" a n l a m ı n a yemek ~ yimek, "il, v i l â y e t " a n l a m ı n a Ü ~

il, " i ş i t m e k " anlamma işitmek

~

işitmek,

" d ü z e l t m e k " a n l a m ı n a etmek ~

itmek. K a p a l ı e ile açık e de, uzun ve k ı s a vokallerde o l d u ğ u gibi, y a p ı s a l "karşınlık'" (opposition) durumunda olup anlam f a r k ı yaparlar: Örneğin, k a p a l ı e ile yil/yil yel, r ü z g â r , fakat açık e ile yel = ("Divan"da: er ir boldu = çede teme ~

teve ~

cin, cin ç a r p m a s ı ; k a p a l ı 6 ile er- /ir- =

adam u t a n d ı ) , fakat açık e ile er =

tevey/tewey ~ tewi ~

az ö l ç ü d e b ö y l e bir o y n a k l ı k o ~ i , a ~ vardır.

Örnekler:

arınçu

~ erinçü

tencere, aş pişirilecek kap; ahmga ~

e, a ~

( = günah); ılımga

ı ve ı ~ u vokalleri a r a s ı n d a da aşaç ~

eşiç r*~> aşıç

(=

( = bir san); arkın ~ arktın

yıta,

a r a s ı n d a d a bir oynakhk g ö r ü l m e k t e d i r : Ö r n e k l e r , ış ~ tıhkmak

utanmak

er, adam. B u leh­

tewi gibi çeşitlikler de dikkati çeker. D a h a

lecek y ı l ) ; 6 u / ı t ~ bulut ( = bulut); yorık ~ yoruk

k ü n d e n isimek/isinmek/ısınmak

yorgan

mek) k ö k ü n d e n hem biçek ( = b ı ç a k ) , biçeklemek

çömlek, ( = ge­

( = g i d i ş , h u y ) . A y r ı c a ı ~~ t iş ( = i ş ) ; tıl ~ lil ( = dil),

( = k o n u ş m a k ) , lilemek ( = dilemek), tilek ( = dilek); ıs ~

l a m ı n a yerçi, "yine" a n l a m ı n a yiçe /yeçe, " y a r g ı y ı yerine getiren g ö r e v l i " a n l a m ı n a gibi sözcükler de a r t ı k kullandmaz olanlar a r a s ı n d a d ı r . K i m i s ö z c ü k l e r de

= aç, tok

F r . pertinence, İ n g . relevance) d u r u m u n d a d ı r , y a n i anlam f a r k ı yaparlar; k r ş . lek, y a n i k ı s a a ile at =

idi,

"kdavuz" an­

= ad), aac (j-SI

ay), aaş ( J,\\ = aş), aak ( ¿11

ak), gibi. U z u n vokal ile k ı s a vokal, y a p ı s a l ( s t n ı c t u r a l ) " k a r ş ı n l ı k " (opposition,

vefa, cefa gibi. F a k a t b u i k i dilden gelen a l ı n t ı l a r ı n s a y ı s ı , K a r a h a n h l a r ç a ğ ı n d a n sonra, hele Ç a ğ a t a y T ü r k ç e s i ç a ğ ı n d a , T ü r k ç e y i bozguna u ğ r a t ı r c a s m a kabaran y a ­

ve

olmayan),

( = ı s ı n m a k ) ve isig/ısıg

ıs ( = ısı) k ö ­

( = s ı c a k ) ; biç- ( =

( = b ı ç a k l a m a k ) , hem

biç­

bıçmak

t ü r l ü değişikliklere u ğ r a m ı ş l a r d ı r : Örneğin, v o k a l konusunda ve yine y- s ı r a s ı n d a n ,

( = b i ç m e k , kesmek), bıçgu ( = b ı ç k ı ) , bıçguç ( = makas); b ö y l e olmakla birlikte,

K ö k - T ü r k ç e yügerü,

bu ı ~

yımşak,

K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i yukaru /yokaru ( = y u k a r ı ) , K ö k - T ü r k ç e

K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i yumşak

lı T ü r k ç e s i yegirmi jyigirmi

( = y u m u ş a k ) , K ö k - T ü r k ç e yegirmi, K a r a h a n ­

( = y i r m i ) . B u n a k a r ş ı l ı k , K ö k - T ü r k ç e n i n sözcük h a z i ­

i o y n a k l ı ğ ı ince-kalın vokal a y ı r t m a u y d u ğ u için, u y u m k u r a l ı n a dokunma­

m a k t a d ı r . K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i sözcük b a ş ı o'nun T ü r k i y e T ü r k ç e s i n d e yt' y a çev­ rilmesi de g ö r ü l m ü ş t ü r , opratmak>yıpratmak,

gibi.

nesinden b i r ç o k öğe, şekil ve anlam d e ğ i ş t i r m e d e n K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i n d e de k u l ­ l a n ı l m a ğ a devam e t m i ş t i r : ö r n e ğ i n , "yas, matem" anlamma yog, " k o ş m a k " anla­ m ı n a yilgürmek,

"yine" a n l a m ı n a yeme, " s o ğ u k t a n h a y v a n l a r ı n k ı r d m a s ı " a n l a m ı ­

n a yut, "misk" a n l a m ı n a yıpar,

"inci" a n l a m ı n a yinçü,

"ince" a n l a m ı n a

"dişi deve" a n l a m ı n a inen /inan ve tkir (erkek deve: buğra,

iğdiş

yinçge,

e d i l m i ş deve:

K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i n d e , sözcük k ö k l e r i n d e k i "vokal durumu" ( F r . etat vocalique, Macar, hangrend) ile ek k a t ı l ı r k e n meydana gelen "vokal u y u m u " ( F r . h a r ı ı ı o nie vocalique, Macar, hangrande illeszkedes) o l a y l a r ı n d a y a l n ı z ince-kalın (ya da ö n - a r k a , F r . palato-velaire; y a n i i, e, e, ö, ü ile o, ı, o, u dizileri a r a s ı n d a k i fark) far­

atan), "fakir" a n l a m ı n a çıgay, " ş e y , m a l " a n l a m ı n a nerj, " h a y v a n " a n l a m ı n a

yılkı,

k ı g ö z e t i l e r e k i ş l e r ; bizdeki y u v a r l a k - d ü z (labial-dlabial), y a n i dudaksd ö, ii, u, u

"bitirmek, sona erdirmek" a n l a m ı n a yetürmek,

yunt,

ile d ü z i, ğ, e, a, ı f a r k ı kesin bir kural değildir. B ü t ü n g ü n e y T ü r k l e h ç e l e r i n d e ol­

Tanrı, gök; Karahanlı Türkçesi

d u ğ u gibi, o ve ö vokaUeri aslî olarak y a l n ı z ilk hecede yer alabilir, örneğin bizde kol,

K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i yund, Tenri

=

K ö k - T ü r k ç e Tenri

"at" a n l a m ı n a K ö k - T ü r k ç e =

T a n r ı , kalık, kök — g ö k ( Ş a m a r d ı k ve M ü s l ü m a n l ı k f a r k ı ) .

koldan, K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i n d e de kol, koldın,

* Karahanlı

Türkçesinin

vokal ("-ünlü") düzeni ( A l m . Vokalbestand) o l d u k ç a zen­

gindir. Ortak T ü r k ç e d e k i 9'lu v o k a l dizisini, o l d u ğ u gibi K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i n d e de buluruz: Ö n d e n a r k a y a d o ğ r u i, $ ( k a p a l ı e), e (açık e), ö, ü, a, ı, o, u. B u n l a r ı n y a n ı ­ ltanında uzun vokaller de v a r d ı r . K a ş g a r i ı Mahmut, Divan iada,

fakat Altay T ü r k ç e s i n d e kol,

h,l-

don; a y n ı ş e k i l d e , örneğin bizde özüne, sözüne, K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i n d e (onun) özüne/

Arap

harflerini

özine, sözüne/sözirje

(ö y a l n ı z birinci hecede, eklerde u y u m ö ile değil, ü, i, e ile). Ön-

arka f a r k ı g ö z e t m e ilkesi bizdeki durumdan daha kesin o l m u ş t u r , örneğin inanmak (bizde i - a ile inanmak),

alımla

(bizde e - a ile elma), kardaş

gibi. V o k a l durumu ve uyumu ö r n e k l e r i : tüp - tüpi

(bizde a - « de

kardeş)

( = dip, dibi), tüpi ( = tipi),

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

A. DİLÂÇAR

54

tüpü

( = tepe), karşu

( = k a r ş ı ) , sözi ( = sözü), yüzi

( = y ü z ü ) , köki

belgü ( = belge), üçün ( = için), ahun ( = a l t ı n ) , yaşıl

( = yeşil), yonmak

r ü m e k ) , yulduz ( = y ı l d ı z ) , boguz/boğaz ( = b o ğ a z ) , okımak lerinde ukuşlug

( = anlayışlı, akıllı), edgülük

( = kuru), süpründi

( = s ü p r ü n t ü ) , ölümçi

( = kökü),

Kök-Türkçe

( = yü­

adak yadag adyır advy

( = okumak); y a p ı ek­

( = iyilik), ofcıg/i ( = okuyan), /curı ( = ö l ü m c ü , ö l ü m c ü l ) , ögdı ( = ö v d ü ,

k ü u e ) , io/ıı ( = donu), fceZir, kelgey (— gelir, gelecek), ftoZur, bolgay ( = olur, olacak), kötürdi (— g ö t ü r d ü , k a l d ı r d ı ) , kördi ( = g ö r d ü ) , iiirdi ( = d ü r d ü ) , turdı ( = durdu), miş), tutmasunı lür

( = t u t m a s ı n ı ) , unun

( = b ü y ü t ü r ) , yelkütür

alturmak

( = unuttu), yitürdiim

( = avundurur), uçturmak,

(— a l d ı r m a k ) , biltürmek

açuk

( = seçil­

( = yitirdim), bedü(=

a ç t ı r m a k , açık),

( = bildirmek). B i z d e o l d u ğ u gibi, K a r a h a n l ı

T ü r k ç e s i n d e de ç e k i m d e y a da y a p ı genişlemesinde vokali yitirip derilme ( F r . cont¬ raction)

o l a y ı v a r d ı r : Örneğin, y a p ı d a kılk <~ kılık

züngü •—< közngü ( = ayna); ç e k i m d e kögüs - kögsin -e hali ukşa; kötrüp

göğsün), ukuş ( = a n l a y ı ş ) ,

bozulmak - bozlur ( = bozulur), kötürmek

( = götürmek, kaldırmak)

(— g ö t ü r ü p ) . Konson d ü ş m e s i ö r n e ğ i : yuvga > yuga

Konson ("ünsüz")

=

katmer,

yufka.

düzeni ş ö y l e d i r : p a t l a y ı c d a r d a n b,p; d, t; g, k, k (q); sızıcılar­

dan çift dudak fc'si (¡3, w, <Jj>), peltek (dişler arası) d (S,

i ) , h (y), y (ğ); ıslıklı ve

h ı ş ı r t ı l ı l a r d a n s, z; ş; s ü r t ü n ü k l e r d e n ç; genzellerden m, n, n ('i!) a k ı c d a r d a n r, l, k a ­

aöıy adırmak bod bedük edgü kodmak kudruk udımak

Kök

Türkçe

Karahanlı

öbke

Türkçesi

öpke

sebinmek yabız yablak yalabaç tabışyan yalbarmak

seminmek yaıvuz yauılak yalavoaç tauıışyan yahoarmak kulabuz jkulavuz / kulaguz

K a r a h a n l ı konson d ü z e n i n d e n ö r n e k l e r : öıv ( t_3 I I = aksak ( =

aksak), ayız

av), oSafc (

kullandık. j | = ayak),

( j „ p ( = ağız), T ü r k ç e s ö z c ü k olarak ajmuk ( ' j j ^ j I

ak ş a p ) , S o ğ d a k asıllı alıntı olarak ajun ( j j "j \ = acun, d ü n y a ) , A r a p ç a asıllı

sözcük olarak fark Türkçesi:

tayarju).

( Jj^J Türkçe

= fark), vafa ( L i j = vefa), hacib s ö z c ü k l e r d e n ohsamak

(^__>-fJ .=mabeynci, ?

( = o k ş a m a k ) , ohsunmak

(=

pişman olmak), yer yer w ( ¡ . 3 ) yerine / ( ı_j) de g e ç m e k t e d i r , y a p a g u yerine yafgu ( = bir san a d ı ) ; yaıvuz

yerine yafuz; yawaş

yerine yafaş;

uıvut ( = ut), yerine ufut

gibi.

de

vardır.

Türkiye Türkçesi öfke

0 geçişi de g ö r ü l m e k t e d i r . Ö r n e ğ i n :

sat* aw

B?'Kg'in metninde w yerine v; -( yerine g, S yerine de d

büyük eyü ^> iyi koymak kuyruk uyumak

Y i n e a y n ı şekilde b u ü ç T ü r k lehçesi a r a s ı n d a , sözcük sonu ve o r t a s ı n d a 6 5 w > v, ve 6 > w >

sab ab eb sub

diy e biz Kutadgu

ayırmak boy

Örneğin:

f, v ve c yoktur; ancak y a b a n c ı dillerden a l ı n t ı olan s ö z c ü k l e r d e k u l l a n ı l m ı ş t ı r ; j

h ve k t u t m a k t a d ı r . A y n ı şekilde v sesi. 6 ve ¡3 ( ı _ 3 ) U e k a r ş ı l a n m ı ş t ı r ( k o l a y l ı k olsun

yayan

bıdık > bıyık, gibi.

Kök-Türkçe

h sesi b u l u n m a d ı ğ ı gibi K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i n d e de aslî olarak yoktur; bunun yerini

ayak yaya, aygır ayı

A y n ı şekilde b u üç T ü r k lehçesi a r a s ı n d a bir b > p > / geçişi

im, artdamak i'si(i); y a r ı vokallerden y. B u n a göre K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i n d e aslî olarak

sesi de almtdarda, ara sıra T ü r k asıllı s ö z c ü k l e r d e de g e ç m e k t e d i r . K ö k - T ü r k ç e d e

Türkiye Türkçesi

B u o l a y ı n K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i ile T ü r k i y e T ü r k ç e s i a r a s ı n d a pek ç o k örnekleri v a r d ı r : kadış > kayış;

( = k ı l ı k , kılış, gidiş, b u y ) ; kö(=

adak yadag adyır

adırmak bod bedük edgü kodmak kudruk udımak

alkış); isim ve fiil ç e k i m i n d e ölümüg ( = ö l ü m ü ) , körkü ( = g ö r k ü ) , korkine ( = gör-

boldı ( = olacak), öldi (— öldü), loldı ( = doldu), ötti ( = ö t t ü ) , ödürmiş

Karahanlı Türkçesi

55

K a r a h a n l ı Türkçesi

ew suw

B a ş k a bir k ı s a l m a ö r n e ğ i : K a r a h a n l ı Türkçesiyorınçga,

Türkiye Türkçesi sav av ev su sevinmek yavuz yavlak ( = k ö t ü ) yalavaç tavşan yalvarmak kılavuz (Oğuz l e h ç e s i :

yorınça),

T ü r k i y e T ü r k ç e s i yonca. Belli k o ş u l l a r l a , K ö k - T ü r k ç e ve K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i n d e k i sözcük b a ş ı 6'ler bizde v (hece sonu r'den önce) v e p ; fe'lar g (ince vokallerden ö n c e ) ; kimi i'Ier de d ol­ m u ş t u r (koşulsuz). Genel eğilim b ö y l e ise de, ince vokallerden önce sözcük b a ş ı /c'ler,

K a r a h a n l ı T i i r k ç c r i n d e i H . K o k - T ü r k c e d eki d sesinden, daha sonraki y se­ sine bir geçiş d e ğ e r i n d e d i r . Ö r n e ğ i n :

ve her durumda t'ler de v a r d ı r . K i m i yerlerde de 6'Ier d ü ş m ü ş , bu d ü ş m e y e k a r ş d ı k , k i m i yerlerde de b a ş a v k a t d m ı ş t ı r . Ö r n e k l e r :

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

A. DİLÂÇAR

56

Kök-Türkçe

Karahanlı Türkçesi

T ü r k i y e Türkçesi

57

K a r a h a n b T ü r k ç e s i y l e T ü r k i y e T ü r k ç e s i a r a s ı n d a , sözcük başı t : d geçişini bir kurala b a ğ l a m a k g ü ç t ü r : ince - k a b n vokal f a r k ı buna bir kural s a y ı l a m a z . İ n c e

burmak

barmak

varmak

ve kahn vokallerden önce gelen b i r ç o k sözcük başı t'Ier d'ye ç e v r ü m e y i p i - olarak kal­

bermek

bermek

vermek

mıştır. Ö r n e ğ i n :

bar

bar

var

bolmak

bolmak

olmak

urmak

vurmak

urmak İ n c e vokallerden önce k > g: keçmek

keçmek

tan

tan

taş

taş

Tenri

Tenri

ter

ter

geçmek

ülkü

taş .

Tanrı ter

tilkü

tilki

tırnak

tırnak tok

kelmek

kelmek

gelmek

tırnak

kezmek

kezmek

gezmek

tok

tok

kirmek

kirmek

girmek

toz

toz

toz

kiyik

keyik

geyik

törü

törü

törü

kök

kök

gök

tutmak

tutmak

tutmak

köl

köl

göl

tüketmek

tüketmek

tüketmek

köz

köz

göz

küç

küç

kümüş

kiimüş

güÇ gümüş

kün

kün

gün

kesmek

kesmek

kesmek

kiçig

kiçig

küçük

kişi

kişi

kişi

köpük

köpük

köpük

küp

küp

küp

tegmek

( = ben) ile mey ( = y ü z d e k i ben), ton ( = giysi, don) ile ton (— don, buz tutma), kan ( = damardaki kan) ile kay ( = baba), on (on, 10) ile oy ( = kolay), en ( = en, gibi. Bizde

ş i m d i d ü z ra ile s ö y l e n e n ve yazdan b i r ç o k sözcükler eskiden geniz //'si ile s ö y l e n i r ve y a z d ı r d ı , sana

( = sana), inek

(— t ı r n a k ) , yanılmak ( = anlamak), yalrjuz

(= inek), sinek

( = y a n d m a k ) , beniz ( = y a l n ı z ) , tay

( = sinek), ön ( = ö n ) ,

( = tan) gibi.

K ö k - T ü r k ç e ile K a r a h a n b T ü r k ç e s i n d e k i sözlük içi ve sonu b i r ç o k g (fe)'Ier

tawar tag tegmek

davar dağ

kergek

kergek

gerek

emgek

emgek

emek

değmek

eşgek /eşyek

eşek

yumurtga

yumurta kısa

temür

temür

demir

tirig

tirig

diri

kısga

kısga

dil

kulkak

kulkak

kulak

kaygık

kayık

kazganç

kazanç

tıl

tıl İtil

tolmdk

tolmak

dolmak

tokuz

tokuz

dokuz

tökmek

tökmek

dökmek

sıçgan

sıçan

(fare)

dört

yalgan

yalan

(Kara­

tört

tırnak

( = beniz), teniz ( = deniz), anlamak

Türkiye Türkçesinde düşmüştür. Örneğin:

S ö z c ü k b a ş ı n d a t > d geçişi:

tag

K a r a h a n b T ü r k ç e s i n d e , e ile e'de o l d u ğ u gibi, n ile rj a r a s ı n d a da ş ı n l ı k " (opposition) v a r d ı r , y a n i bu i k i ses a y ı r t ı anlam f a r k ı yapar. Ö r n e ğ i n : men

genişlik) ile en ( = yanak, y ü z ) , bin ( = bin-mek) ile bin ( = bin, 1000)

İ n c e vokallerden önce k : k

tabar

jtıranak

tan

tört

Uırmak

turmak

durmak

tuymak

tuymak

duymak

tünmek

tünmek

dürtmek

lüşmek

tüşmek

düşmek

kazganç

hanlı T . yalan=yalın, saııgçı

yavgan

yavan

satıgıç

satıcı

çıplak

58

A. D l L Â Ç A R

tirig

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

orgak

orak

şahitlik,

tirig

diri

i y i ("edgülü"); körklülük

tanuklug

=

tanıklı,

şahitli;

edgiilük

59

— iyilik ("edgülük"),

= g ö r k l ü l ü k , güzellik, körklüg

edgülüg

=

— g ö r k l ü , güzel. K a r a h a n -

ulug

ulug

ulu

ölüg

lı T ü r k ç e s i n d e sözcük i ç i kimi -7c-/-g-'ler, bizde « ' y e ç e v r i l m i ş t i r , takagu > tavuk;

ölüg

ölü

elig

kagrulmak

elig

el

tarlag

tarla

katıg

katıg

katı

çerig

çerig

çeri

kışlag

kışlag

kışla,

——

kapug

kapu >

kıdıg

kıyı

ekşig

ekşi

süyüg

süngü

tarlag

süyüg sürjük

süyük

(=

mak), çagılamak kışlak

konusunda: kız (— k ı z ) ~ T ü r k ç e s i söz - sözlemek

Türkiye Türkçesi

men

ben ( y ü z d e k i )

mengü/bengü

bengi (ebedî)

meyiz /men giz

beniz

meyzemek

benzemek

mir; /biy

miy

bin ( =

minmek /binmek

minmek /münmek

binmek

monçuk

monçuk

boncuk

müyüz

boynuz

körkedmek

sözcük i ç i n d e , yer yer de sonunda, -k- ~ gitmek

s ö y l e m e k . K i m i yerlerde s ö z ü k içi -şt- bileşiği -ç-'ye

> giymek; =

uçmak'a

çevrildiği

odunmak /udunmak >

bahar, yay

K ö k - T ü r k ç e ile K a r a h a n h T ü r k ç e s i n d e yazmak

uyan­

yazmak ( E s k i ve Orta T ü r k ç e d e : bitimek =

=

y a z ; bizde yaz

=

yaz;

y a y m a k ; bizde yazmak

=

=

yazı

yazmak). Sözcük başlarında: "ağaç"

a n l a m ı n a K ö k - T ü r k ç e ıgaç, K a r a h a n h T ü r k ç e s i n d e yıgaç, T ü r k i y e T ü r k ç e s i n d e ağaç. Y i n e sözcük b a ş l a r ı n d a : K ö k - T ü r k ç e yürüy,

1000)

ürüy/örüy

Türkiye Türkçesi

ırak /yırak; "hayvan i n i " a n l a m ı n a K a r a h a n h T ü r k ç e s i yin jyın/in,

Türkiye Türkçesi

T ü r k ç e s i yinçge fyinçke, lımak, yılgın, -re- çeşit­

Karahanh Türkçesinde

( = ak, açık renk); K ö k - T ü r k ç e ırak, K a r a h a n h T ü r k ç e s i yırak, in; K a r a h a n h T ü r k ç e s i yıpar

-d- d a l g a l a n m a s ı v a r d ı r .

( = y d d ı z ) , olturmak ~

otaıtr-

( = g ü z e l l e ş t i r m e k ) gibi. A y n ı ş e k i l d e , -g- d a l g a l a n m a s ı n a da r a s t l a n m a k t a d ı r .

( = sarmak), içkü ~ içgü ( = i ç k i ) , yelkitmek

( = d a l g a l a n d ı r m a k ) , ekirmek ~

( = Z ü h a l ge­

ılgın

yıglamak

(ağacı), ağlamak,

~

ıpar

= i y i k o k u , misk; K ö k - T ü r k ç e ve K a r a h a n h

T ü r k i y e T ü r k ç e s i ince; K a r a h a n h T ü r k ç e s i yinçü,

yıp,

/ıglamak, yilig, T ü r k i y e T ü r k ç e s i a y n ı sıra ile inci, ip, ilik. K a r a h a n h T ü r k ç e s i n d e k i opratmakhn

bizde

yı-

ıhmak,

yıpratmak

olduğuna yukarda işaret edilmişti. K a r a h a n h T ü r k ç e s i n d e sözcük i ç i ses ve hece d ü ş m e l e r i v a r d ı r . Örneğin berk

( = a r t ı k ) , yultuz ~ yulduz

~ yörgemek

( = y ı l n ı z ) ; z>—> r

Sekentir

K ö k - T ü r k ç e - K a r a h a n h T ü r k ç e s i - T ü r k i y e T ü r k ç e s i n d e y ' n i n özel bir du­

> gömlek.

K a r a h a n h T ü r k ç e s i n d e , yer yer, sözcük i ç i n d e -t- ~

Ö r n e ğ i n : yörkemek

=

K ö k - T ü r k ç e ve K a r a h a n h T ü r k ç e s i yaz

K a r a h a n h T ü r k ç e s i ile T ü r k i y e T ü r k ç e s i a r a s ı n d a sözcük i ç i -m- ^

~

.—> yalyus

( = cariye), Sekentiz ~

d ü k : adak /adak > ayak; kedmek jkeömek

lenmesi de v a r d ı r : yeme ~ yine, gibi. Tersine olarak -y- > -m- deği ş i m i de görül­

mak (— oturmak), körketmek

bilmes (— bilmez), yalyuz

mak, gibi. B u n d a n b a ş k a , anlam f a r k ı ile y : s'nin k a r ş ı l a ş m a s ı da v a r d ı r . Ö r n e ğ i n :

bana

arduk

( = çör

( = diz ç ö k m e k , ç ö k ü n m e k ) ;

rumu v a r d ı r . Y u k a r ı d a , sözcük i ç i k i m i -d- ve -<5-'lerin bizde -j-'ye ç e v r i l d i ğ i n i gör­

ben

Ö r n e ğ i n : artuk ~

( = ç a ğ l a m a k ) , çöpik •—' şöpik sökünmek

,

mana

m ü ş t ü r . Ö r n e ğ i n : köylek

vardır.

( = yapıştır­

gibi, yine "cennet" a n l a m ı y l e .

men /ben

/munçuk

<~ yapşurmak

ç e v r i l m i ş t i r , örneğin "cennet" a n l a m ı n a S o ğ d a k asıllı uştmah m

mana

mügüz

~ jagılamak

kır-kın

gibi.

zegeni, Saturnus); -z- konusunda şu duruma da dikkat etmek gerekir: K a r a h a n h

men /ben jmenkü

(söğmek)

s; z<—• r gibi ses d a l g a l a n m a l a r ı

sökmek, çökürmek ~

z r-^ s konusunda: bilmez ~

kapı

K ö k - T ü r k ç e ile K a r a h a n h T ü r k ç e s i n d e , sözcüğün ilk hecesinde n (9)'den ö n ­

menigü /benigü

•—• şagılamak

çöp), (diz) çökmek ~

kemik)

Karahanh Türkçesi

kavrulmak; sögmek /sökmek > sövmek

Ö r n e ğ i n : Ç ~ f (s) konusunda: yapçurmak/yawçurmak

ce gelen ş i m d i bizdeki 6 sesinin karşılığını m ş e k l i n d e buluruz. Ö r n e ğ i n : Kök-Türkçe

>

B u T ü r k lehçesinde ç ~ ş (s); z ~

eğirmek

( = e ğ i r m e k ) , sekirtmek ~

~yelseğirt­

>

bek ( = pek, s a ğ l a m ) , birle >

bile ( = bile, ile); k r ş . hamak

(=

bağlamak),

bundan -g eki ile isim olarak bag (— b a ğ ) , bag'dan -la eki ile fiil bağlamak

(=

bağ­

l a m a k ) ; yine k r ş . " y a v a ş " a n l a m ı n a Uygur T ü r k ç e s i akuru,

Karahanh Türkçesi

akru/akrun.

{=

>

Ortada hece d ü ş m e s i ö r n e ğ i : kagadaş

> kadaş

arkadaş),

sayış

saş ( = ö d e m e , s a y ı ş ) . K a r a h a n h T ü r k ç e s i - T ü r k i y e T ü r k ç e s i k a r ş ı l a ş t ı r m a s ı

y a p ı l ı r s a , b i r ç o k sözcük i ç i hece d ü ş m e s i ö r n e k l e r i ortaya ç ı k a r . Ö r n e ğ i n :

yapurgak

mek ( = seğir, k o ş m a k , k o ş t u r m a k ) . S ö z c ü k s o n l a r ı n d a bu -k ve -g çeşitlenmesi bir

( = bizde: yaprak),

yogurkan

a y ı r t niteliği k a z a n m a k t a d ı r : -k sesi isimlik, -g sesi de s ı f a t l ı k g ö r e v i n d e , -lık ile-Zıg

( = bizde: tavşan).

B u n a k a r ş ı l ı k K a r a h a n h T ü r k ç e s i n d e hece a r t m a s ı örneği olarak:

gibi (krş. bizde -hk ile -lı). Ö r n e k l e r : adaklık (sıfat); belgülük

= belge, belirlilik, belüglüg

=

a y a k l ı k (isim), adaklıg

— belli, belirli; tanukluk

=

=

ayaklı

tanıklık,

(bizde-.yorgan),

kurugsak ( = bizde: kursak),

tavışgan

Ortak T ü r k ç e (Uygur v.b.) alma /olma /alma. bizde elma, fakat K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i n ­ de almıla/alımla.

Özellikle s a y ı a d l a r ı n d a ikizleme (gemination)

olayları:

ikki

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

A. D l L Â Ç A R

60

( = i k i ) , yetti ( = yedi, 7), sekkiz ( = sekiz), k r ş . elig/ellig ( = elli, 50). Ses g ö ç ü m ü (métath'èse) ö r n e k l e r i n d e n : yağmur çamgur =

=

şalgam; karhgaç

> yamgur;

> kırlangıç

öğrenmek

s a r ı m s a k , s a r m ı s a k . k r ş . K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i çaklanmak,

çesi çalkanmak,

> örgenmek;

= k ı r l a n g ı ç k u ş u ; sarmusak >

çagmur

>

öpkesi barmak

K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i n d e ses benzeşmesi, ister uyarlama (accomodation), ister -şd- genel olarak -sı-'ye ç e v r i l m e z , fiil ç e k i m i n d e bilişdi

öpüşdü

=

a d a m ı n öfkesi geçti.

a ş a (yemeğe) gitmek; men evge barıgh

evde tıkıştı

-den h a l i : Tilde

çıkar

=

halk evde t ı k d d ı (sıkıştı).

edgü söz = dilden çıkar i y i söz, yaş közdin

a

-le h a l i : Yılkı =

otlap anın

onun, anın

=

etlenür

— h a y v a n otlar, onunla etlenir (not. anın

onun i ç i n , onunla); tokşıp

tın ( = d ı ş t a n ) ; •pd-'nin durumu da b ö y l e d i r , y a n i genel olarak -pd- > -pt- uyarla­

onun i ç i n geciktik; aşhg tarıg anın

m a s ı yoktur: kap - kapdı

ter;

değil, kattı;

( = k a p t ı ) , öpdi ( = ö p t ü ) , fakat isim ç e k i m i n d e örneğin katdı

kitmek'ten, kitdi değil, kitti ( = gitti); -çd- > -çt u y a r l a m a s ı k a r ı ş ı k t ı r :

feeçmefe'ten keçdi değil, keçti (— geçti), saçmak'tan ( = s a ç t ı ) ; açma/c'tan açtımız ( = açtık) ve açdı

saçlım

( = s a ç t ı m ) , fakat

( = a ç t ı ) ; kaçmak'tan

saçdı

( = k a ç t ı ) gibi; -kd- > -kt- u y a r l a m a s ı da a y n ı k a r ı ş ı k d u r u m d a d ı r : Örneğin

çaktı,

çekti, fakat bakmak'tan

-r h a l i : Tenrigerü sövlenür

( = kdıktan).

=

bilgisi

I . îsim

oğul - oğlu

ört - örten = hal

=

başı

barça

oğullar,

tegin - tegit = prensler;

er - eren — erler,

tapgın

öter =

T a n r ı y a k a r ş ı t a p k ı s m ı ö d e r ; kış

— kış bahara d o ğ r u f ı s d d a y o r ;

bolsa yeg =

=

biligsiz îsîm

alevler.

=

aşıg

başra

kakar

içeri girmek; yokaru

=

yaygaru

=

yemeği

yukarı;

taşırım

bolgınça

ö k ü z a y a ğ ı o l a c a ğ ı n a b u z a ğ ı b a ş ı olmak

v a r ı c a ( v a r ı kadar), solça

=

=

buzayeğdir;

solca (sol taraftan),

Sıfat

- i h a l i (accusativus) : -ni/-ni;

-n; -g;

-ıj-i

-in hali (genitivus): -nın j-nirj /-nun /-nün

=

-de hali (locativus): -da/-de; -ta/-te -den hali (ablativus): -da/-de; -den/-din/-dun/-dün;

ra/-re/-ru/-rü;

adakı

=

ö k ü z a y a ğ ı , buzagu

törü

— d o ğ r u yasa, edgü kişi

Ü s t ü n l ü k i ç i n -rak/-rek

başı

büyük,

i y i , güzel - yakşırak

edgü = i y i - edgürek

=

başı,

iyi,

yakşı/yahşi

— daha i y i , daha g ü z e l , az - azrak

— daha az.

=

en k ö t ü , «g aZim =

en

altta. -ar/-er;-r

Sayı

adları:

Bir, iki (ikki), üç, tört, beş, altı, yeti (yetti), sekiz (sekkiz), tokuz, on,

yigirmi/yigirme,

ottuz... yüz, mir/ (bin), tümen — on bin ( k r ş . Kök—Türk­

ç e : 62 i ç i n , iki yetmiş y a d a altmış

artukı

-siz hali (privativus) : -sız /-siz j-suz /-süz

iki).

ilk, ör)di, ikinç/ikinçi

-in h a l i : evnin; -e h a l i :

S ı r a s a y ı s ı (ordinal): birinç,

üçüreçü, törtünç

=

evge; -de h a l i : evde; -den h a l i : evde /evdin /evden; -le h a l i : evin/evle; -r h a l i :

ftirer, ikkişer

evgerü;

ikisi, üçegü/üçegün

-ce h a l i : evçe; -siz hali: evsiz.

iki, K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i : /ikilenç,

birinci, ikinci v.b. Ü l e ş t i r m e s a y ı l a r ı

(distributif):

v.b. Topluluk s a y d a r ı (collectif): biregü her biri, ikigü — her ü ç ü . A y r ı c a : ikiz — îkiz;üçgil/üçgül

altmış üçünç / =

=

her üçlü,

üçgen.

Cümle örnekleri: - i h a l i : Ol bu evni evsindi

buzağı

— b ü y ü k - bedük-

daha

-ce hali (aequativus) : -ça/-çe Ö r n e k (paradigma): y a k t ı h a l : ev; - i h a l i : evni/evin;

=

= i y i adam.

e k i : bedük

E n ü s t ü n l ü k derecesi: en e d a t ı : en yavlak

-tın/-tin

-le hali (instrumentalis) : -re; -la/-le -gerü; -karu/-kerü;

Köni

ölçüştürme:

rek = daha

-e hali (dativus): -ka/-ke; -ga/-ge; -a/-e

-r hali (directivus): -garu/-geri/

öküz

— d a ğ başı.

tamlaması:

Sıfatlarda

oğlan

oğlak iliksiz, oğlan bilgisiz.

tamlaması: taglar başı

ekleri:

=

tünle

-siz h a l i : Yiğit yazuksuz bolmas = genç g ü n a h s ı z olmaz; oğlak yiliksiz,

çekimi (Déclinaison): Çoğul eki: -lar/-ler; eski çoğul ekleri: -t ve -ert, ör­

neğin

— çarpıştık,

dışardan.

gu

(Inflexion):

keçtimiz

-ce h a l i : Tilekçe turu = dileğine göre (dilediği gibi); öküz adakı

* Çekim

anın

= yemeklik b u ğ d a y onunla bi­

— t a n l a y ı n bulut k ı z a r ı r s a ; tümle yerine

b a ş ı n a k a k a r ; içkerü kirmek

hem baktı, hem bakdı ( = b a k t ı ) , içmefc'ten hem içti

hem içdi ( = i ç t i ) , isim ç e k i m i n d e keyikten (— geyikten), kılıktan

tün/e bulu örtense

öner

bile sözü de k u l l a n d ı r .

hem kaçtı hem

kaçdı

savruldı

— y §> gözden savruldu.

( = u l a ş t ı ) , fakat bunun y a n ı n d a , isim ç e k i m i n d e , ö r n e ğ i n taş­

kaptan ( = kap'tan). B u n a k a r ş ı l ı k -id- > -tt- ö z ü m l e m e s i v a r d ı r : katmak'tan

men = ben

dişti.

Örneğin:

( = bilişti, t a n ı ş t ı ) ,

uçdı =

eve gitmek ü z e r e y i m ; menin közüme nen ilerdi = benim g ö z ü m e bir ş e y -de h a l i : Kişi

keçi, orta.

ö p ü ş t ü ) , ulaşdı

-e h a l i : Aşka

samursak

eçkü, otra, T ü r k i y e T ü r k -

ö z ü m l e m e (assimilation) derecesinde olsun, bizdekinden daha sınırlıdır. (=

-in h a l i : Emin

61

=

o, b u evi kendi evi s a y d ı ; ol anın evin

o, onun evini y o k l a d ı ; 6 « er ol açıg todurgan

r a n d ı r ; bulun bolup başı tığdı

=

=

arkadı

bu adam o açı doyu­

tutsak olup b a ş eğdi.

Zamirler: Kişi

zamirleri: men =

men, sen, ol; biz, siz (sizler), olar /anlar. Z a m i r çekim ö r n e ğ i :

ben,

meni/menig

=

beni,

menin

=

benim,

mana/manar

62

A. D Î L A Ç A R

=

bana, meniıj

— benim, minde/meninde

minin /menden = meninsiz Kişi

=

benden, menin

=

=

bende, minde/meni

din /

benim a r a c ı k ğ ı m l a , benle, mensiz/

bensiz.

ek zamirleri:

İşaret

T e k i l -m/-im, -/-i, -si/-i; çoğul -miz/-imiz, -rjiz/-iniz,

zamirleri:

bu, bular

yarar?

=

Ozedönüşlü Belirsiz

kim?,

-lan/

zamirler:

öz, kendü/kendi

kim: kimürjde

zamirler

( = h a n g i s i ? ) , ayu her marja sen, kayusu

Fiil

3. -miş'li

kelmiş

( = kendi).

ermiş

ö r n e ğ i n : Kudugda

=

buki-

= bu kitap, i y i , güzeldir; bolmak ( = olmak), =

E k : -ga/-gay, -ge/-gey: kelge men, kelge sen, kelge/kelgey;

sen k i m olursun? (sen k i m s i n ) ; 6ar ( = vaT), k u y u d a su var. Olumsuz: ermes ( = olmaz),

kipi: ek: -gil/-gıl

kelmesün =

v.b.: Keli

gelmeyim, kelmen =

=

geleceği; kelgülük

erdiniz,

geleceksiz (gelecek d e ğ i l ) ; ol kelirmü

=

ş ü p h e ve soru e d a t ı ; kele =

kelgü

=

gelme

zamanı;

mişliği) var; kelmiş kün = memiz gerek; kelür

anda erdi, biz anda erdimiz, siziler) anda erdiniz, olar anda erdiler = ben ora­

=

da i d i m , sen orada i d i n v . b . L e h ç e l e r d e : Olumsuz: Dag ol, tegül, ö r n e ğ i n :

bizge keligrek =

Argu l e h ç e s i n d e ol andag dag ol =

=

b u at k ö t ü d e ğ i l . B a ş k a ö r n e k l e r : Sen biligli (sen) = sen bilgilisin;

neçe eğri erse yol edgü = ne k a d a r eğri olsa y o l iyidir; bu turguyer ermes =

bu

durulacak yer d e ğ i l d i r . fiil

( î n g . finite verb of complete predication): Mastar eki: -mak/

Ö r n e k (paradigma): 1. Geniş

zaman: E k t a b a n ı -r; menkelir

men, sen kelir sen, ol ben gelirim, sen ge­

lirsin v . b . O l u m s u z : men kelmes men v.b. = ben gelmem. Soru: sen sen?

=

kelirmü

sen gelir m i s i n ? v . b . Oğuz l e h ç e s i : men kelen y a d a men kelirin

=

gelirim v.b. 2 . -dVli geçmiş zaman:

sen, ol keldi ol; biz keldimiz biz, siz(ler) keldiniz siz(ler), olar keldiler olar —

= gel­

=

=

gelmek­ kelgüsüz

gelip;

geleli; keliben =

gelince;

kelgeç — gelir

gelmez;

— yine g e l d i ğ i n d e ; kelmişindin — n a s ı l geldiğini; kelmişi

erken — gelirken; kelmiş

bar — geldiği (gel-

er — gelmiş a d a m ; keldeçi er

o adam bize çok gelendir; ol kişi ol

o adam bize gelmeyi k u r m u ş t u r ; ol kişi bizge kelgülük =

çok gelen; kelegen =

g e l m i ş ; kelig =

=

kelmese — eğer

=

gelmezse; kelgür

bana gelmeyi; kelü bermek =

=

— gelerek;

getirtmek;

kelirtmek;

lürmek/kelirmek

keçip

=

getirmek;

kele turmak

=

kelirtmek

=

keleyuk =

— getirmek ( < * geltirmek); kelimsinmek

gelgin (gelgit'teki medd); kelin =

=

gele durmak;

gele yazmak, gelmek istemek fakat gelememek; kelişmek istemek;

barışlıg

ev

— belki g e l m i ş ­

geli vermek; kelgili bolmk =

=

gelme;

kelmedüki

bana g e l m e d i ğ i n i ; marja

m a k ; kelürtmek

keligsemek -— gelmek

geliş,

gelişli; kelişlig

gelmek i ç i n ; ol keldi erinç

gelmemeli; marja kelmedük

erdi

ben size gelmek

— g e l d i ğ i m ; keldüki

geldiği gelmediği, gelip g e l m e d i ğ i ; kelişlig aparj

berü — gel­

gelindiği g ü n ; kelmek kerek biz = gelmeliyiz, gel­

— gelişli gidişli ev; kelgelimet = tir;

=

— gelmeden;

— o gelir m i ? (dersin); erki

gele; kelgeli =

kelip/kelipen

o kelmek keldi = o, bir geliş geldi; keldügüm

türmek jkeldürmek E k t a b a n ı -d- (-di- v . b . ) : men keldim men, sen keldin

gel-

geleyim, kelme-

o adam bize gelmekte h a k l ı i d i ; men sizge keligli men =

kelmegü

kelir ol; biz kelir biz, siz(ler) kelir siz(ler), olar kelir olar =

gel, kelsün =

gelesi; kelmeksizin

erki?

gelici adam; ol kişi ol bizge kelegen =

ü z e r e y i m ; kelgüçi =

-mekl bar-mak, kel-mek — v a r m a k , gelmek.

gel!, kelgil =

gelmeyince; kelmedin jkelmedip

=

erdiler ( = i d i m , i d i n , i d i v . b . ) , ö r n e ğ i n : Ben anda erdim, sen anda erdin, ol

o, ö y l e değil; Oğuz lehçesinde bu at tas

=

— gelecekli; kelesi =

sizin; kelmegince =

d i ğ i n d e n beri; nelük kelmişin

ö r n e ğ i n : Sende yarmak

erdin, erdi, erdimiz,

=

gelmeyiniz.

aşıçta çig yok = tencerede y a ğ yok. Soru: mu?/mü?,

Tam yüklemlik

v.b.

7. Kelmek fiilinin b a ş k a t ü r e v ve o r t a ç l a r ı n d a n : Kelmeli = gelmeli; keligi

kelgen — gelen; yana kelmişde

bar mu? = sende p a r a v a r m ı ? G e ç m i ş l i k : Erdim,

gelmesem; kelseıje

— gelmesin, kelelim — gelelim, keleyin

ö r n e ğ i n : Kamug kişi tüz ermes = her insan bir olmaz; yok ( = y o k ) ; ö r n e ğ i n :

tegül =

geleceğim, geleceksin, gelecek

gelmesemdi; kelse bolmaz — gelmek olmaz, gelinmez.

yin

(copula): Olumlu: 0 (sıfır), ö r n e ğ i n :

a k l ı n s ü s ü dildir, i n s a n ı n süsü y ü z d ü r ; turur ( = ...dır),

suv bar =

turur

gelmişti,

sene; kelse bolur — gelse olur, g e l e b ü i r ; keldi erse — geldi ise; kelmesem erdi

= h u kitap f a y d a l ı ( d ı r ) ; ol (— ...dır), örneğin: Ukuş körki til ol,

ö r n e ğ i n : Sen kim bolur sen?

=

kelseler = gelsem, gelsen v.b. kelmesem v.b. =

ö b ü r ü , öteki.

sin,

turur

erdi

ukus bolsa aslı bolur = kimde a n l a y ı ş olur­

ne gibi ( ş e y l e r ) k i diledim, oldu hepsi ( = ne diledimse hepsi oldu;

ö r n e ğ i n : Bu kitab yakşı

gelmiş olmak, kelmiş

(sen),

kelmiş

=

=

kişi körki yüz ol =

bolmak =

(ben), sen kelmiş

(siz), olar kelmiş (olar);

- dilek kipi: ek t a b a n ı : -s-: kelsem, kelsen, kelse; kelsebiz, kelseniz,

6. Buyruk

tab asıglıg

(biz), siz kelmiş

— gelmişmiş.

4. Gelecek zaman: 5. Koşul

( F a r s ç a d a n a l ı n t ı ) : kim ( = k i ) : Bu söz kim sen aydın = bu

(Conjugaison): Koşaç

= geldin m i ? Oğuz l e h ç e s i : Ben kel-

geldim, geldin v.b.

geçmiş zaman: E k t a b a n ı : -m"ş: ben kelmiş

söz k i sen s ö y l e d i n ( = s ö y l e d i ğ i n s ö z ) ; ne teg kim tiledi-me boldı kamug

çekimi

=

kelge biz, kelge siz, kelgeler /kelgeyler =

d i l e d i ğ i m ş e y l e r i n hepsi oldu). II.

sen keldük

g e l m i ş t i r v.b., kelmiş

( = b u n l a r ) , ol, olar ( = onlar).

ne?, koyusu?

sa soylu olur. ikindi /ekindi Bağıntı

medim, gelmediıı v.b. Soru: keldir/mü?

ol kelmiş (ol); biz kelmiş

s ö y l e y i ver bana hangisi y a r a r ?

zamirler:

geldim, geldin v.b. Olumsuz: Men kelmedim men, sen kelmedirj sen = gel­ dük,

-leri (hepsi v o k a l u y u m u ili).

Soru zamirleri:

63

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

=

geldi;

kelmekin

gelecek olf-

g e ç i r m e k ; kekelgirmek

=

g e l i ş m e k ; kel-

kelsemek = gelmek istemek; =

gelir

görünmek;

gelin ( g ü v e y i n i n eşi).

kelgin

64

A. DİLÂÇAR

Zarflar,

Edatlar,

=

Bağlaçlar,

Ünlemler:

K U T A D G Ü BİLÎG İNCELEMESİ

az =

az; öküş,

şimdi, i ş t e ; munu = i ş t e , g ö r ! ; tutçı

emdi =

şimdi; terk/terkin

astın

alt,

=

aşağı;

=

ol mendin burun bardı aşak

=

aşağı;

önce;

üze =

öndün =

=

önce;

yukarıya; =

karşı/karşu aşnu

=

=

ekiyle

üstün;

beri; ança

da; öni/önin

b a ş k a ; hiç ( F a r s ç a d a n ) =

neme = nasd?, neçün/nelük nasd?, eğer; kança

kayu =

=

niçin?;

=

=

= nereye?; kanda/kayda

bangi?, b i r k a ç ; ma, ok, kop, takı

=

=

ya

va ( A r a p ç a d a n ) = ve;

=

ey!; ya =

y a ! ; hay =

= sonra;

ikirçkün

=

ö y l e , o kadar; anda

=

rak,

y a d a ; hem ( F a r s ç a d a n ) =

•lan/-len:

takı

=

genel

nere? = ve;

1. -aç/-eç: aş - aşaç

=

=

s e ç k i n y i ğ i t , uragut

- başak — ok temreni, ok b a ş a ğ ı ; yol-yolak lan =

var - 6arça =

p ı c ı ; kuş - Jiusçı = k u ş ç u ; k u r b a ğ a - bakaçuk gırçık

=

ginde;

yol - yolçu

— küçük

sığırcık k u ş u ; 11.

6a/ıi: - balıkçın

=

-daş/-deş:

karın

olan; 15. -dı/-di: gerçek - sağdıç düruk

=

kurbağa;

y e t t i ğ i kadar; tilekçe

balıkçd

• karındaş;

10.

-çık/-çik:

oğul - ogulçuk

k u ş ; 12.

kökçin/kökşin -çuk:

kaya

=

a r k a d a ş ; karjdaş

= i y i dost, s a ğ d ı ç ; 17. -duruk/-dörük:

ka­ =

— hoş

uzun s ü r e ;

= babaları

— b i r i n c i ; 16. -dıç/-diç:

— at göğüslüğü; 18. -düz; kün - kündüz

baka

— g ö k ren­

- kayaçuk

bir

sag — s a ğ ,

boyunduruk,

kümül-

— g ü n d ü z ; 19. -e: ög —

a k d - öge — a k ı l l ı ; 20. -en: eski ç o ğ u l e k i , er - eren =

adamlar; ört —

alev, y a n a n ş e y - örten = alevler; 21. -gak/-gek/-kak/-kek:

er • erkek =

h a y v a n ı n e r k e ğ i ; 22. -garu f-gerü /-kam/-kerü:

Tenrigerü/Tenrikeri

=

— di­ =

her

— Tan-

r ı ' y a y ö n e l e r e k ; 23. -gen: yeti - yetigen — Y e d i K a r d e ş l e r ( B ü y ü k A y ı ) t a k ı m -

arslan, kaplan; 35. =

ayaklı;

=

sözceğiz;

-h/-li:

biliglig =

i k i n d i ; 42.

=

b a ğ ı r - bağırsak

=

merhametli;

eki, yazuksuz

=

=

32.

biligli

=

-lag:

bilgili; 37. =

-lık/-lik: fakat

tekinlere

-ntij-ndi:

ölçüştürme

daha az; 43.

eki,

-sak/suk:

— davar,

bağır

zenginlik

— ş a ş d a c a k , acayip; 44. -sıg:

oğlan-

k u l a benzeyen; 45. -sız/-siz j-suz/-süz:

günahsız;

ög =

ana - ögsüz =

ve

kızlamuk

odun; 41.

sıfatlarda

34.

bilgili;

bir çiçek ve h a s t a l ı k ;

tavar - tavarsak

şaşılacak ş e y - tarjsuk

çocuk huylu; kulsıg

=

=

ot - otlak;

= iyilik; aç - açlık,

-rak/-rek:

— daha i y i ; az - azrak

g ö k si­ içreki

k ü ç ü l t m e eki ola­

kış • kışlak,

ş e y , m a l ; ot - otun =

yok-

öksüz;

ög =

akılsız; 46. -ş: bag — b a ğ - 6agış = parmak ve b a ş k a or­

ler; 49. -uk: ağır

ata

— ana r a h m i ; sı-

er - erdem; bir - birtem =

adaş

ö = ö n - ör/di jöndü

kapug - kapugçı

yolcu;

-çın/-çin/-şın-/şin:

kokulu bir d a ğ otu; 13. -dam/-dem: 14.

=

b ü t ü n ; . 9 . -çı/-çi:

=

-lak;

-kın/-kün: =

kökşin

=

göğümsü;

48. - i : eski çoğul eki, oğul - oght = o ğ l a n l a r ; tegin - tegit — t e g i n ' l e ı , prens­

= keçi yolu; 5. -an/-en: oğul - oğ­

- «Maç; oreo - anaç; 8. -ça/-çe: yetişmişince leğe g ö r e ; 6ar =

b a b a c ı ğ ı m ; 30. -ki:

g a n l a r ı n ek yerleri, k a m ı ş ı n b o ğ u m l a r ı ; 47. -şın/-şin:

— k a d ı n ; 4. -ak: baş

o ğ l a n ; 6. -ar/-er: bir - birer — birer; 7. -ç: o k ş a m a l ı k olarak

=

kışlık, kış i ç i n h a z ı r l a n m ı ş ; 38. -m: tarım

— ikinci,

akd - ögsüz =

her

burslan

k ı z a m ı k ; 40. -n: ne - nen =

sunlama iki - iftegü =

g ü v e r c i n ; kökegün

=

* * ekler:

=

sözkiye / sözgine 33.

=

baş - baş-

bir bey sanı; 28.

karamuk

seven; tan =

tencere, aş k a b ı ; 2. -agu/-egü:

i k i s i ; 3. -agut: alp - alpagut

=

edgü - edgürek

(dSnominal)

=

hatunlara hitap; 39: -mukj-mük:

sıg = isim ve sıfat yapan

gözceğiz;

sıfat eki, adakhg

hey!

yapısı:

I . İsimden

çör ç ö p ; 27. -kanj-ken:

olarak isim eki, edgü — i y i - edgülük

ikinti/ikindi

dahij de; ay/

=

değeri ile de karak

— b a ş ı n d a a k ı bulunan;

evde bulunan; 31. -kıya/-kiye:

başıboş b ı r a k d m ı ş ;

arslan,

kış - kışlık

= Sözcük

=

36. -lig/-lig:

kah

bem,

közkiye/közgine

baş - başlag

bura­

=

=

o k ş a m a l ı k olarak, atakı

i ç e r d e bulunan; evdeki =

ne k a d a r ? , k a ç ? ;

nerede?; kanı

baş - başıl jbaşgıl

- ikircim, t e r e d d ü t ; kökürçkün

nek; 29. -kı/-ki:

öndün

yokaru

— k ö r ; 25. -ıl/-gıl:

26. -k: k ü ç ü l t m e eki olarak çöp - çöpik

sıra;

pekitme e d a t l a r ı ; apan

azu =

kerek — gerek;

arkası

oğlan - oglaga/oglangu = bolluk i ç i n d e b ü y ü y e n ;

(erkek deve) gibi; " k a r ş m l ı k "

gan — b ü y ü k bir balığın a d ı ; tarkan jtarhan

aşağı;

ne zaman?, eğer;

eğer; birle/bile = ile, ve; = ya;

alt,

buğra

göz - karagu

hem

b ö y l e , b ö y l z c e ; munda = kaçan

bugragu =

önce;

ondın,

doğru;

b i ç ; neçe =

y ı l d ı z ı ; 24. -gu/-gü/-ku/-kü:

geri, geriye;

aşağıya,

— ...e

uş

edatlar:

burun =

kiy/ked

tabaru

ö y l e , ö y l e c e ; mundag =

=

=

karşı;

önce;

geri; berü =

kodı

çok;

y i n e ; imdi/

o benden önce v a r d ı ; bakar soldın,

orada; andag =

aya

=

ileri, ileriye; /cedıre =

üzeri, ü s t , ü s t ü n d e ;

basa — sonra;

y u k a r ı ; kerü/kirü

=

köp =

kedin = bakar sola, sağa, bem ileriye, geriye; asra =

örü = y u k a r ı , =

alt;

s a ğ a ; öndin =

yavlak,

daima; kayra

tez, ç a b u k ; -in/-m/-un/-ün

o/im =

soZdın = sola, ondın öndin,

=

=

65

II.

=

Fiilden

isim ve sıfat yapan

1. -aç/-eç: kömmek =

ağır - agruk

=

ağırlık, y ü k ; 50. -zük: bilek -

bilezük

bilezik.

=

(déverbal)

ekler:

g ö m m e k - kömeç =

g ö m e ç ; 2. -aganj-egen:

baragan

sık sık v a r a n ; kelegen — sık sık gelen; 3. -çı/-çi: akmak - akıncı

ıncı;

ummak - umduçı

bürüncük; umdu düğüm

=

— dilenci; 4.

5. -dı/-di/-du/-dü:

ögmek

dilek, istek; 6. -duk/-dük:

bu =

gelişim ş i m d i ; bilmiş

-çekj-çük:

bürünmek

— ö v m e k - ögdi = barduk yerde

yek

=

bilmedük

y e n ; 8. -g/-k: batıg =

batak, derin yer; yaruk

z ı r l a n m a k - anuk — h a z ı r ; yazmak kı,

suç, günah;

-kaç/

-keç: kısmak

ycıpuş

=

se; tutmak

bedümek - kısgaç

=

— büyümek

—

a l k ı ş ; ummak -

=

yeg — t a n ı n m ı ş

s a ç m a sapan s ö y l e ­

— yerik; anumak

=

ş a ş m a k , yandmak - yazuk - bedük

= k ı s k a ç ; -gakf-gek:

y a p ı ş m a k - yapuşgak

ak­

vardan yerde; uş kel-

kişiden

ş e y t a n t a n ı n m a d ı k adamdan y e ğ d i r ; 7. -erjri: sözenri

=

- bütünçük

— b ü y ü k ; 9. kap-

kavgak

gaç/-geçj

m

— kapak;

— dikenli bir ot, her işe k a r ı ş a n

- tutgak — d ü ş m a n ı n g ö z c ü l e r i n i y a k a l a y a n

asker;

ha­

— şaş-

kim­

10. -gan/

A.

66

-gen/-kan/-ken:

kabargan

basmak - basgan = örnek =

kabartı;

çekiç;

11.

K U T A D G U B İ L İ G İNCELEMESİ

todgurgan

-ga/-ge:

=

ber

zaman

bilmek - bilge =

doyuran;

bilge,

d ü ş ü n ü p anlamak - öge = ç o k a k ı l l ı ve y a ş l ı kimse; 12.

-kın/-kin: =

=

DİLÂÇAR

kaçgın

=

kaçan;

tutkun

derli toplu olan; 13. -glıj-gli:

barıglı

olan; 14. -gu/-git: tabsis, içgü

=

süpürgü

isim,

=

süpürge;

soyut

akı öggüsi, saran sökgiisi ile sıfat eki, kutadgu = a n l a m ı y l e , yamagu bolgu =

=

=

=

tutsak;

termek =

dermek - terkin =

yiyecek; alet, bıçgu =

=

gülüş; =

y a m a n m a s ı gerekli; karın

çecek, geçmesi beklenen; kirgü

=

kutlu k ı l m a k ) ; "gerekli"

v a r ı c ı , v a r m a k t a olan; kelgüçi

— gelmekte olan; 16. -gukj-gük:

=

bilmece sormak ve s ö y l e m e k - tapuzguk

=

bilmece; 17.

cak; 18. -ıj-i:

k a z ı l ı p ç ı k a r ı l a n ş e y ; akmak - akı = cö­

kazmak - kazı

-üm: akmak - akım;

— d o ğ r u l m a k - köni

21.

=

— y a s s ı ; tükel

kavrulmuş

- eğin

- kılk

=

d o ğ r u ; 19.

=

körmek

=

=

=

g ö r m e k - kork =

= t a m a m ı y l e , b ü s b ü t ü n : 23. -maçj-meç:

b u ğ d a y ; 24. -mak/-mek:

ökmek

=

=

dam, y ü z e y ;

düğme; 27. -maguj-megü: yan; 28. -mışj-miş: gizli; 30. -ndij-nti: akıntı; süründiçi = rur

birmegü

eşitmiş

adam; 29. -nç/-nçu/-nçü:

=

söz = kılmak

süpürmek =

26. -me:

y ı ğ m a k - ökmek

tügmek

- süpründi

köz =

görür

=

bermek = vermek - bert = -taçıj-teçil-daçıl-deçi:

=

— bulunama­

kişig

=

sınanmış =

=

s ü p r ü n t ü ; akmak - akındı

=

ç o k ; 35.

— soyunmak -

akar suv = tokuş;

-t:

ölüt

efendisinin k ö l e d e n

öldeçi; öldeçi sıçgan

-man/-men:

kizlençü

d o ğ m a k - togar =

=

toplan­

i ş , k ı l m a ; sevinç;

e ğ r i ; 34. -ş: biliş;

— y ı ğ m a k , biriktirmek - öküş

=

=

s ü r ü n t ü a d a m ; 31. -n: yalınmak g ö z ; togmak =

yeşil;

d ü ğ m e k - tügme

verilemeyen; bulmagu

çıplak, k ı n d a n ç ı k m ı ş ; 32. -r/-ar/-er/-ur/-ür:

eğmek = e ğ m e k - eğri =

=

i ş i t i l m i ş s ö z ; sınamış - kılınç

=

kavurmaç

mış olan ş e y , k a d ı n k u l a k l a r ı n a t a k ı l a n a l t ı n , g ü m ü ş halka; 25. örtmek - örtmen

görk, gö­

k ı l ı k , g i d i ş , h u y ; 22. -I: kızıl, yaşıl

doğu;

uruş

=

yalın

akar su; ko­ 33.

-rıj-ri:

vuruş;

ökmek

= birbirini

öldürme;

her y d aldığı vergi;

muş taşakı

=

36.

ölecek sıçan

kedinin h a y a s ı n ı k a ş ı r ; aymak

=

kap- kapug = k a p ı ; 38. -yuk:

bulgamak = b u l a n m a k - bulgayak — b u l a n ı k ;

usmak =

s ö y l e m e k - aydaçı

kaşır

sanmak - usal = u y a n ı k olmayan, usal

usayuk

er =

mahir;

uçmak

gafii

adam;

- uçuz =

39.

- ; : umak

değersiz,

ucuz;

=

— s ö y l e y e c e k ; 37. -ug: kişi = gafU, iş bilmeyen,

gücü

boğmak

y e t m e k - uz — usta, — boguz =

boğaz.

su - suvgarmak

kanamak; öl = ı s l a k - ölimek

=

yastık;

=

kök - kökleşmek =

=

=

lemek, istemek; ündemek IV.

Fiilden

= fiil

küç - küçemek =

kutlu kılmak;

bulgamak

sulamak;

gelmek; =

7.

-1-/-İ-:

=

=

karışmak;

kan -

= ı s l a n m a k ; 8. -ık-j-uk-:

kanımak

yastamak =

=

sıkı bağla­

azı dişi ile ı s ı r m a k ;

zengin olmak, sıkı b a ğ l a m a k ; 11. -laş-/

ilişip sokulmak; 12.

semrimek

tün — gece -

bulanmak,

9. -la-/-le-: kök - köklemek

=

susamak; bahksamak

baş-başsıramak

göl haline

k ı ş l a m a k ; azıg - azıglamak

k a v u n istemek; 15. -sı-/-ci:

ölüm;

düğmek

=

samak

durula­

gelin ( = g ü v e y i n i n e ş i ) ;

-gar: suv =

=

=

5. -ga-/-ge-:

6.

-leş-:

-ım/-im\-um/

s ı r t , e ğ i n ; tügmek

gelmek - kelin

doymak - tok;

rünüş, güzellik; kılmak yasıl

eğmek

d ü ğ ü n ; kelmek =

-k: todmak =

=

=

bilmek - bilim; istemek - istem — arzu; ölmek -

20. -m/-'in: akmak • akın; - düğün

=

giyecek; turguluk

göl - kölermek

remek; 13. -rı-j-ri-:

-gulukj-gülük:

kedgülük

mert, akı veren; könmek

=

barguçı

yemek; y a ş - yaşamak;

— a. göz y a ş a r m a k , b. y a ş l a n m a k ; 4. -ar-/

10. -lan- f-len-: kök - köklenmek

tapuzmak

todgurguluk — doyurma h a k k ı ;

köl =

gece olmak;

mak; kış - kışlamak

ge­

yemek

- yaşaıjurmak

yaslanmak - yastuk

todgu = k a r ı n doyuracak;

girmesi beklenen; 15. -guçij'-güçi:

=

güç kullanmak, zorlamak^ 2. -ad/-ed-: kut - kutadmak

=

=

ekler:

=

tünermek

turgu = duraklama;

olması gereken; kelgü = gelecek, gelmesi beklenen; keçgü =

aş - aşamak

(dénominal)

-a-j-e-:

-er- j-ur-[-ür:

bıçkı;

c ö m e r t ö v g ü s ü , c i m r i s ö v g ü s ü ; " k ı l a n " değeri

k u t l u k ı l a n (kutadmak

fiil yapan

1.

3. -ar/ur: yaş

gelecek

=

külgü

I I I . İsim ve sıfattan

-gın/-gin/

— v a r a c a k olan; keligli

i ç k i ; yegü

bilgin;

67

-ra-j-re-:

kökremek

semirmek; 14. -sa/-se-:

=

= kük-

suv =

su - suv-

canı b a l ı k istemek; kagunsamak

suv - suvsımak

=

sulanmak;

16.

=

canı

-sır-/-sire-:

b a ş ı n ı yitirmek; 17. -ta-/-te-: iz - izdemek/istemek = iz­ sor; =

ünlemek; yapan

son - soıjdamak

18.

-taş-/-teş-:

(déverbal)

=

arkasından

kök - kökteşmek

kovalamak;

= ilişip

ün -

sokulmak.

ekler: B u ekler, fiil k ö k ü n e k a t ı l m a k l a

kılmış

(aspect, A l m . Aktionsart), ç a t ı (voix), hatta kip (mode) f a r k ı meydana geti­ rirler. K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i n d e bunlar çok çeşitlidir. Örneğin, bir tek keçmek ( = geçmek) fiili, t ü r l ü eklerin k a t ı l m a s ı y l e 10 kılınış, Çatı ve kip m a s t a r ı d o ğ u r u r : keç-il-mek

=

geçilmek

(edilgen, passif); keç-iş-mek

(karşılıklı ve işteşlik, r é c i p r o q u e , contributif); keç-it-mek mesini s a ğ l a m a k (edimli, effectif);

keç-rüm-sin-ek

=

r ü n ü r d e l i k , apparitionnel, simulatif); keç-rüş-mek r ı ş m a , c o m p é t i t i f ) ; keç-set-mek

=

ma, L a t . sperabilis); keç-tür-mek tif);

keç-ün-mek

=

=

=

=

geçişmek

g e ç t i r m e k , geç­

geçer g ö r ü n m e k (göbirbirini g e ç m e k (ya­

g e ç m e k umudunda bulunmak (umutlan­ /keç-ürt-mek

=

g e ç i r t m e k (ettirgen, facti­

g e ç i n m e k (öze d ö n ü ş l ü , r é f l é c h i ) ; keç-ür-se-mek

ç i r m e k istemek (kurma, isteme, d é s i d é r a t i f ) ;

keç-i-ber-mek

=

=

ge­

geçivermek

( k o l a y l ı k , tezlik, facilitatif, h â t i f ) . Bunlar çekim (conjugaison) değil, mastar (infinitif) k a l ı p l a r ı d ı r . K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i n d e edilgen (passif) fiilin aldığı ekler ş u n l a r d ı r : -l-, -n-, -l-n-, -l-l-, -l-ş-, -k-, -duk-, -u-. Ö r n e k l e r : körmek atılmak;

kılmak

- kılınmak;

kinmek = ekilmek; sulanmak; açmak

tökmek

- açlınmak

- açlışmak

=

dukmak

bulunmak;

=

okımak - töklünmek

=

=

boşamak

- boşumak

g ö r ü l m e k ; atmak ••

okumak; ekmek - e-

savlamak

- işlelmek

/bassıkmak

=

— boşalmak,

- suvlanmak

= işlenmek;

=

açmak

b a s ı l m a k ; bulmak - bulboşanmak;

çav - çav-

sanlanmak.

Öze d ö n ü ş l ü l ü k (réfléchi) ekleri ş u n l a r d ı r : -körünmek

= =

dökülmek;

— a ç ı l m a k ; işlemek

a ç d m a k ; basmak - basıkmak

lanmak /çavikmak

- körülmek

- okılmak/okınmak

= g ö r ü n m e k ; örtmek

- örtünmek;

-n-,

-k-, -t:

Örnekler:

körmek

bilmek - bilinmek = kendini bilmek,

K U T A D G U BÎLÎG İNCELEMESİ 68

A. DİLÂÇAR

itiraf etmek; ekmek - ekinmek =

kendisi için ekmek; suvlamak

sulanmak, su haline gelmek; boğmak kunmak

=

=

- bogunmak =

savulmak;

kurtulmak;

örmek/örlenmek

armak - arsıkmak

bilmek - bilge - bilgetmek =

=

=

b o ğ u l m a k ; korkmak - kor-

korkmak ve korkusunu gizlemek; ekmek - ekilmek; kutgarmak

tulmak /kutulmak = mak

görmek. B a ş k a bir y e ğ i n l e m e eki de -ı-/-i-/-u-/-ü- suvlanmak

=

belirmek;

aldanmak;

- kur­

savmak - savıl­

bir - birikmek = birikmek;

=

- kaçışmak;

öpmek

sözlemek

=

sayılabilir. Örnekler:

saymak, ü s t ü n y e ğ i n l e n m i ş i sakmak

işte u y a n ı k ve zeyrek olan). D a h a b a ş k a y e ğ i n l e m e l e r : şaşmak ş ı r m a k ; savmak - savurmak. kölige

=

aşmak

a ş m a k , k o ş m a k ; sanmak — saymak - şaşurmak

İsim k ö k ü n d e n y e ğ i n l e m e ö r n e ğ i : kölık

=

(sak

(= =

= şa­ gölge -

koyu gölge. *

K a r ş d ı k h h k ve işteşlik ( r é c i p r o q u e , contributif) ekleri ş u n l a r d ı r : -ş- ve -laş-/ kaçmak

sanmak) - sanamak

akdlanmak.

-leş-. Ö r n e k l e r : kesmek - kesişmek; nışmak;

( = a ş m a k , tepeyi ö b ü r y a n a geçmek) - aşumak

69

- öpüşmek;

tanumak

- sözleşmek;

- tanuşmak

=

beklemek - bekleşmek;

da­

örtmek

örtüşmek.

K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i , g ö r ü l d ü ğ ü gibi, o l d u k ç a zengin bir T ü r k dilidir, d ü z e n i geniş, k ı v r a k , k u r a l l a r ı da d i l tarihimizi ses, b i ç i m , dizim ve anlam gelişmesi b a k ı ­ m ı n d a n b ü y ü k ölçüde a y d ı n l a t a n . Ö r n e ğ i n , istemek fiili K a r a h a n l ı T i i r k ç e s i n d e bu­ l u n d u ğ u gibi, Uygur T ü r k ç e s i n d e de v a r d ı r . U y g u r c a , "istemek, aramak" demek olan

İ s t e k (désidératif ) eki olan -sa- /-se-, K a r a h a n l ı Tiirkçesinde çok ve pek çok i ş ­ lektir. Ö r n e k l e r : savsamak

=

susamak; açmak

k a r d a k i kagunsamak, balıksamak çiniştürüksemek

=

- açsamak

ö r n e k l e r i n e çiniştürük

=

a ç m a k istemek; y u -

— fındığa benzer bir y e m i ş

G ö r ü n ü r d e l i k (apparitionnel, simulatif) genellikle -sin-, -sir-, -issin- ve lümsinmek

/külsirmek

=

=

-imsir-

gelir g ö r ü n m e k ; külmek

g ü l ü m s e r g ö r ü n m e k ; kaçrunsınmak

=

y a n m a irtemek /irdemek'i de katarak, b u n l a r ı "istemek, aramak, a r k a s ı n a d ü ş m e k " a n l a m ı n a a l m ı ş t ı r . B u r a d a is- k ö k ü n ü b ı r a k ı p iz- ve ir'-i ele a l ı r s a k , bunlar is-'in k ö k a n l a m ı n a geniş ölçüde ışık t u t a c a k l a r d ı r : iz =

canı ç i n i ş t ü r ü k istemek ö r n e ğ i n i de k a t a b ü i r i z .

ekleri ile y a p d ı r . Ö r n e k l e r : kelmek - kelimsinmek

bu fiilin a n l a m d a ş ı olarak izdemek'i de k u l l a n m ı ş , K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i de istemeksin

- kü-

kaçırır görünmek.

izini b ı r a k m a m a k , peşinden k o ş m a k " ; ir-/er- =

"izlemek, a r k a s ı n d a n

gitmek,

"izlemek, a r k a s ı n d a n

gitmek"

( K ö k - T ü r k harfleriyle y a z ı h T o n y u k u k ve M o y u n - ç u r u y a z ı t l a r ı ) . H e r i k i k ö k t e n de istemek'in "bir ş e y i izlemek, onun p e ş i n d e n k o ş m a k " k a v r a m ı n a bağlı bir sözcük o l d u ğ u meydana

çıkmaktadır.

S ı k l a ş t ı r m a ( f r é q u e n t a t i f ) ve yineleme ( i t é r a t i f ) ekleri genellikle -ı- ve -is-'tir. Örneğin, kazmak - kazımak;

tammak

- tamışmak

— sık sık damlamak.

Yaklaş­

ma (approximatif) kılmışı genel olarak -gar- /-gir- eki ile a n l a t ı l ı r . Örneğin, tamlamak - tamgurmak

— damlay ay azmak;

kelmek - kelgirmek

=

geleyazmak,

gibi.

Ettirgen - oldurgan (factitif, causatif) k d ı n ı ş ekleri ş u n l a r d ı r : -ar-/-er-/-ir-/ -ur- /-ür-, -rar-,

-dar- /-der- /-dur- /-tur-,

-t-j-ıt-/-it-.

Ö r n e k l e r : çıkmak

kopmak - koparmak yakmak =

=

turmak tökmek

=

kanmak

=

- yakarmak törjmek

buldurmak;

mak; turmak - turgurmak mek

oynatmak; —

armak =

- kitermek =

basmak - basurmak

yaklaştırmak;

- töndermek

= döktürmek;

-gar- /-ger- j-gur- /-gür-,

- çıkarmak;.kitmek

- kondurmak jkanturmak

kaçırtmak;

- töktürmek

bulduzmak

= yerinden

yaklaşmak

toplamak;

-duz- /-düz- /-tuz-,

=

=

yummak

kandırmak;

döndürmek;

yumdurmak

— yor­

b a ğ . " B u sözcüğün k ö k ü n ü ve k ö k a n l a m ı n ı bulmak için yine K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i

jköndgürtmek

=

sağaltmak;

kutgarmak /kutrarmak

=

gizlemek;

bitimek - bititmek =

yazdırmak;

b a k t ı r m a k ; kaçmak

— değirmek;

doğrultmak;

=

kurtarmak; - kaçıtmak

kanamak

abımak

okımak =

icöre-

- abıd-

- okumak kaçtırmak.

Y e ğ i n m e l i (intensif) k d ı n ı ş ı g ö s t e r e n izler de elde b u l u n m a k t a d ı r , -t- ve -d(-<5-)'nin -y-'ye k a y m a s ı gibi. Ö r n e k l e r : kotmak/koômak koymak

= bırakmak, yeğinlenmişi

= koymak; b u n l a r ı n her ü ç ü n ü de Dilara'da buluyoruz. B u n u n y a n ı b a -

ş ı a d a -Ô- ve -5-z-'nin -r-'ye k a y m a s ı d a b i r y e ğ i n l e m e s a y ı l a b i l i r , köömek ( = g ö z l e ­ mek), kööezmek

( = g ö z e t m e k ) , közetmek

ran olmak, onu edinmek istemek" a n l a m ı n a v a r d m a k t a d ı r .

yorulmak - argarmak/argurmak tegmek - tegürmek

ölmek -

- kaç-

"yumuşak

D a h a b a ş k a bir s ö z c ü ğ ü m ü z : uçkur; bizdeki t a n ı m ı ş ö y l e : " E s k i b i ç i m ş a l v a r

=

=

-

kaçmak

B ö y l e c e , " y u m u ş a k , dingin" k a v r a m l a r ı n d a n

h u y l u , sevimli, cana y a k m " a g e ç i l m e k t e , b i z i m imrenmek'te de "sevimli bir ş e y e hay­

ve iç donunu bele b a ğ l a m a k y a d a torba, kese ağzını b ü z m e k i ç i n bunlara geçirilen

mak/abıtmak

okutmak; bakmak - bakılmak

bastırmak;

amranmak, "sevmek"; amsak "zevk, e ğ i l i m " ; amul da "halim, y u m u ş a k h u y l u " an­ l a m l a r ı n ı vermektedir.

bulmak-

=

- kartanmak =

=

mak d a " y a t ı ş t ı r m a k " a n l a m ı n a gelmekte, Uygurcada a y n ı amrak sözcüğü "sevgili";

öldürmek;

durdurmak;

• köngermek /köndgermek /köngürmek

gidermek;

c ü ğ ü n k ö k ü ve k ö k a n l a m ı nedir? K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i b u soruna yine ışık tutmak­ t a d ı r . B u l e h ç e d e amul ve amrak, *am- k ö k ü n e bağlı olarak, "rahat, sakin", amurt-

bildirmek;

bilmek • bildüzmek =

-n-,

Bizde imrenmek k a l ı b ı n d a bir sözcük v a r d ı r ; sözlük onu "görülen bir ş e y i edin­ me y a da bir y i y e c e ğ i yeme i s t e ğ i n i d u y m a k " ş e k l i n d e t a n ı m l a m ı ş t ı r . F a k a t , bu söz­

( = g ö z e t m e k ) , y e ğ i n l e n m i ş i körmek

=

bize y a r d ı m a k o ş m a k t a d ı r . B u l e h ç e y e g ö r e , uçkur'un mesi de ş ö y l e : iç = iç + kur =

eski şekli içkur'dm,

çözümle­

k u ş a k , kemer; uç/cur'un k ö k a n l a m ı : "iç k u ş a k ,

iç kemer". Ne y a z ı k k i K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i n i n K a ş g a r l ı Mahmut'un eliyle y a z ı l ı gramer yitiktir. K a ş g a r h ,

Divan'mia

( I , 25),

bunu şu sözlerle

bildirmektedir:

"Çoğul, tekil, obartma, k ü ç ü l t m e gibi 'i'rab' l a ilgili ş e y l e r y a z ı l m a m ı ş t ı r . onun için a y r ı c a bir kitap yazarak a d ı n ı Kitabü

Cevahiri*n-nahvi

fi

Çünkü

Lûgati't-Türkî"

koydum. Y ü c e T a n r ı n ı n dileğiyle, n a h i v ile ilgili kurallar orada b i l d i r i l m i ş t i r . B ö y ­ le olmakla birlikte, K a ş g a r h piştirmiştir.

Mahmut, Diflan'mda da bu alanda bol bilgi ser-

A. DİLÂÇAR

70

K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i y a l n ı z ses, şekil ve dizim gelişmesi b a k ı m ı n d a n değil, an­ lam gelişmesi b a k ı m ı n d a n da b u g ü n k ü dilimizi a y d ı n l a t m a k t a d ı r . Örneğin,

sakın­

maksın asd a n l a m ı " d ü ş ü n m e k " , silik'in asd a n l a m ı " a r ı , temiz" (silig kız =

temiz

kız, bakire), biitün'ün

bir içlek a n l a m ı da " d o ğ r u , d ü r ü s t " t ü r (çın bütün

venilir, d ü r ü s t k i ş i ) ; kötürmek

d ı r m a k . Yazık, eskiden yazuk ş e k l i y l e " g ü n a h " ; yavuz, " k ö t ü " ; yaman ve " ş e y t a n " a n l a m ı n a i d i ; şaşurmak,

= gü­

ogur; "ayna"ya

da " k ö t ü "

" s ı k ı ş t ı r m a k " d a demekti. E s k i d e n "inat et-

mek"e igemek; "hasta olmak"a iglemek/iglelmek (ig = "vakit, zaman"a

kişi

ü ç anlama gelir: 1. g ö t ü r m e k , 2. y ü k s e l t m e k , 3. kal­

közüngü;

III. Kutadgu Bilig

h a s t a l ı k ) ; "mezar"a y e r ç ü ;

"selâmlamak"a

esenlemek; "fakir"e

1. Konusu, vezni, i ç b ö l ü m l e r i , ekleri

çıgay; "zengin"e bay; " c ö m e r t " e akı; "cimri"ye de saran denirdi. K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i ikileme (hendiadyoin), s ö z c ü k k o ş a c ı (Alm. Zwillingsform), b a ş t a n uyak ( a l l i t é r a t i o n ) ve y a n s ı m a ( o n o m a t o p é e ) b a k ı m ı n d a n da zengindir. Ör­ neğin, yag yaguk =

s a y ı s ı z ; uruş

tevürdi

=

evirdi

= tokuş

y a k ı n l a r , h ı s ı m l a r ; kut kıv = =

çevirdi;

k u t , saadet; sanı

u ğ r a ş m a ve s a v a ş m a ; edgü yavlak tes tegirme =

des

değirmi;

tuman, toz toprak — toz duman, toz toprak; çıgıl tıgıl zart zurt; şar şar, çak çuk ( y a n s ı m a l a r ) v.b.

balu

sakışı

= iyi kötü; balu =

yok evürdi

ninni; toz

— çığd t ı ğ d ; şart surt =

"Kişileri her i k i d ü n y a d a k u t ' a (saadete) e r i ş t i r m e y e y a r a y a n bilgi" a n l a m ı n a gelen

Kutadgu

değeri ile sıfat

Bilig

(kut =

eki; bilig

saadet, -ad =

oldurgan fiil

= bilgi) T ü r k y a z ı n ı n ı n

eki, -gu =

"kılan"

elde bulunan en eski I s l â m î

verimidir. Gerek T ü r k l ü k , gerek İ s l â m l ı k b a k ı m ı n d a n , y a z ı s a n a t ı ve a h l â k bilgisi ile ö ğ ü t a l a n ı n d a göğüs k a b a r t ı c ı b ü y ü k bir b a ş y a p ı t t ı r . Ö n ü n d e k o ş u k y a da d ü z y a z ı hiç bir T ü r k ç e örneği, benzeri y a da k ı l a v u z u bulunmayan Balasagun'lu Y u s u f b u y a p ı t ı , önsöz ve giriş eklemeden, 85 bapa a y r ı l m ı ş 6520 beyit halinde ve m ü t e k a r i p (faulün, f a û l ü n , f a u l ü n , faûl, y a n i

.--/ .--/ .--/

. - ) vezninde, öğretici bir

destan (épopée didactique) y a da siyasetname olarak y a z m ı ş t ı r . D i l i K a r a h a n l ı Türkçesi olup b u b a k ı m d a n K a ş g a r l ı Mahmut'un Kitabü

Divanı

lûgatiH-TürVüyle

birleşir. T ü r k yurdunda ve yurt d ı ş ı n d a çok beğenilen b u destana sonradan i k i kez ö n ­ söz şeklinde katmalar y a p d m ı ş t ı r . Bunlardan ilki şu b i ç i m d e d i r : B a ş a 77 beyittik bir giriş, sona 3 b a p l ı k 125 beyit ve b a ş t a k i 77 beytin sonuna, bu şekilde sayısı 88'e y ü k ­ selmiş olan bap b a ş l ı k l a r ı n ı n dizini ( F i h r i s t ü ' l - e b v a b ) . İ k i n c i k a t m a ise, ilk katma­ n ı n b a ş ı n a getirilen 38 s a t ı r l ı k d ü z y a z ı ö n s ö z ü d ü r . Sonradan y a p d a n b u eklerle beyit sayısı 6645'e y ü k s e l i r ; sona d o ğ r u yer yer

b o ş l u k l a r da v a r d ı r . Sondaki 3

bapbk ek, Y u s u f ' u n kaleminden çıkmıştır. B u eklerde yer almış olan F a r s ve Arap asıllı sözlere (örneğin, T ü r k . ilig y a da beg yerine A r a p . melik, daha sonra F a r s . padişah; hired [ =

T ü r k . ukuş [ = a n l a y ı ş ] yerine F a r s .

a n l a y ı ş , z e k â ] ) b a k ı l a c a k olursa, bu eklerin b a t ı d a F a r s ç a n ı n ağır b a s t ı ­

ğı Semerkand gibi bir b ö l g e d e y a p ı l m ı ş olduğu anlaşılır. Kutadgu

Bilig'in

y a p ı s ı , sahneye k o n m u ş âllegorik, d ö r t kişi a r a s ı n d a geçen

bir m ü n a z a r a y a y a da a t a s ö z l e r i ve bilge deyimleriyle süslenmiş diyaloglu bir sah­ ne y a z ı s ı n a

benzer.

temel ilkeyi) temsil

Konu,

k u t ' u n (saadetin) elde edilmesidir. D ö r t reen'i (şeyi,

eden k o n u ş a n l a r ş u n l a r d ı r : 1. Koni

törü'yü (doğru yasayı)

temsil eden K ü n - T o ğ d ı a d ı n d a k i ilig ( h ü k ü m d a r ) ; 2. ivut'u (saadeti) temsil eden A y - T o l d ı a d ı n d a k i vezir; 3. V e z i r i n , ukuş'u (anlayış) temsil eden Ö g d ü l m i ş admdaki oğlu; 4. Ögdülmiş'in,

akıbeti

(hayat ve d ü n y a n ı n sonu, ahiret) temsil eden O d -

gurmış a d ı n d a k i k a r d e ş i y a da a k r a b a s ı . K o n u ş m a l a r ve m ü n a z a r a l a r (kitapta b u terim k u l l a n d m ı ş t ı r ) daima i k ü i olarak bu d ö r t k i ş i a r a s ı n d a geçer; a r k a d a ş , u ş a k , haberci ve m ü r i t g i b i i k i n c i derecedeki k i ş i l e r ö n e m l i b i r r o l o y n a m a z l a r .

A. D Î L Â Ç A B .

72

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

D a h a sonraki ilk k a t m a l ı n ü s h a d a , ney yerine nik şerif (şerefli iyi), ukuş yerine

9 . Safta yili

koptı karanfil

Ajun

bütrü

hired (zekâ) akıbet yerine kanaat (ve afiyet); i k i n c i k a t m a l ı n ü s h a d a da ney yerine

barça

ulıığ ağır ul ( b ü y ü k şerefli zemin), " d ö r t temel" s a y ı l a n allegorik ilkelerden koni

10 . Kaz,

törü yerine adalet; kut yerine devlet; ukuş yerine akıl; akıbet yerine de kanaat k u l l a n ı l ­ mıştır.

11.

* * *

Kayusu

kopar, kör, kayusu

çapar, kör, koyu suv içer.

1-33)

14 . Ünin

Y u s u f koyu S ü n n î M ü s l ü m a n o l d u ğ u kadar k o y u T ü r k ç ü ve T ü r k ç e c i d i r de: k a l ı p l a ş ­ mış bazı f o r m ü l l e r i n ( K ö k - T ü r k ç e yalabaç

dışında =

Allah'a Teyri

elçi) y a da Savcı

( T a n r ı ) , H z . Peygambere

( K ö k - T ü r k ç e sabçı

=

Kızıl 15.

Kara

çumguk

ötti keklig, küler

katgura, kap

ötti sıta

habeye de Tört Eş der.

gelir: B a h a r ı n (yaz yaruk faslı),

Bilig'm.

en lirik p a r ç a s ı

17 . Elik,

külmiz

Sıgun,

a r d ı n d a n da H a s a n B u ğ r a H a n ' ı n ö v g ü s ü ve y a z ı ­

Aslı;

Yaruk

Yaz

Faslı,

1 . Togardın Ajun

19 .

Ulug Buğra

ese keldi öydün

itgüke

açtı

oynar çiçekler

Bezenmek Yaruk

Balık i 5 . Kurımış Bezendi

yıpar

yandı

Udır

Kozı

ornıya,

23 . Bezendim, Ötündüm, 24.

torku yüzke

7 . Y a z ı , tag, kır, oprı löşendi

Tavgaç

badı,

25.

edi.

Yıpar

"Körmediymü

munu

27.

katgurar.

berü tul erdim

Bulu

kökredi,

Yaşın

yaşnadı,

küsi çavı ajunka

Ay

sözin, bu hakan

yüzin?

köz,

kolsa canım

örüy

tulaş,

kedtim

as.

yulug.

urdı nevbet tugı, tarttı

hakan

tugı.

çıktı sunup il tutar,

Ajun

yeter.

tutu Tavgaç

Kutadsu küle,

küler

begim boldı hakan ulug,

kında

26.

toldı, kafur ajun yıd bile.

saçar,

erse eşit minde söz.

Biri

yadıp,

tü çiçekler yazıldı

kör,

maya açtı dünya

Biri

koli, kaşı kök, al kedip. 8 . Tümen

yüz,

Bu tul donı suçlup

kızıl.

yadtı

öze,

kaşı tügdi, közi yaş

22 . Tümen yılda

burnıya.

ünün, künün.

tip keze.

erdiy erse tur aç emdi

Eşitmediy

yaşıl,

6 . Yağız yir yaşıl

îtindi

21.

itip.

yasın.

al, sarig, kök, arkışı

körkin

bolgay yana

tonandı

Hıtay

kitip,

esin,

kudrukındın

yıgaçlar yipün,

toldı kafur

devlet

İletü Ayur:

tiler dünya

yaz yana kurdı

20.

yolı.

kışıg sürdi yazkı

4 . Yaşık

Ögdişi

hem

Buödte ajun öziye bakıp, Küvenip, sevinip ediye bakıp.

yili,

uştmah

2 . Yağız yir 3 . İrinçig

Han

öter miy

İbri tünün

Çiçek yazdı Bahar Şiiri

yakın.

muygak agnar yorır 18 . Kalık

n ı n ona s u n u l m a s ı , hepsi 61 beyt (beyt 63-123).

kara.

tumşıkın,

sandvaç

Okır sun

B u usul gerekliklerinden sonra, I V . bapta, Kutadgu

işin,

ağzı kan teg kaşı

16 . Çiçeklikte

haberci), D ö r t Sa­

yilkürer.

birmişin.

Üni oglagu kız, üni teg

Yalavaç

yaykular,

titir teg uçar

kız okır teg köyül

H z . Peygambere ( I I . bap, beyt 34-48) ve D ö r t Sahabeye (ilk d ö r t halife: H z . E b u bekir, H z . Ö m e r , H z . Osman, H z . Ali) s e l â t ü s e l â m ( I I I . bap, beyt 49-62). F a k a t

konar,

13 . Ular kuş ünin tüzdi, ünder Silig

tudı,

kodı.

turna kökte ünün

Tizilmiş

lu Yusuf, İ s l â m d a k i t ü r l ü usul gereklerini yerine getirdikten sonra, genel görüşleri­

kin.

kaynar yokaru

12 . Kökiş,

n i a ç ı k l a m ı ş t ı r . U s u l gereklikleri ş u n l a r d ı r : Allaha h a m d ü sena ( I . bap, beyt

burdı

ördek, kuğu, kıl kalıkıg

Kayusu

2. A n a konuya giriş: B u d ö r t k i ş i n i n h i k â y e s i , k i t a b ı n X I I . b a b ı y l e b a ş l a r , i l k 11 bapta Balasagun-

yıdın,

yıpar

Kakılayu

73

atı birsü

din izzi, devletka naşir

Ay milletka tac, ay yayıg

Ulug Buğra iki

cihan.

muini kutka örkl

Han,

74

28.

Bayat birdi barça tilemiş Bayat

29 . Ay Ay

dünya

ok bolu birsü

cemali, uluglukka

mülketka

nur, ay yayıg

47.

tilek,

arka

yülek.

Ajun

tındı

Anın

idtı dünya

kutka ör/c! 49.

lanuklar

ündep ünin

Yazı, yıdı

Kayu

36.

kuşları,

birle tapnur

37.

Kayusı

togardın

Kayusı

Yağı

turuglı

topugka itindi

Ajunda

Törü

42 . Akı

süretin

Kelip

'

Yüzi

Asıg

Ay Ajun

birsü evren tuçı bolsu düşman

hakan kitti

59.

küsi,

Tirilsüni

kalmasunı

bakır

terken kutı miy

Yahnsunı

usı.

körmez

60. 61 . Sevinçin,

tise, usa.

kutun,

edgü kılınç

yir

Takı

Aşasu Çeviri:

Parlak 1.

bütün.

Bahar

karakı

kavrılu. bolmagınça

Faslı,

kızıl,

yaşıl,

kutun, otun.

ma negü erse arzu tilek,

avınçın,

yaşasunı

çiçek, küjek.

evrilü,

başı

Bayat ok bolu birsü

kim köreyin

kör,

Yağız

yazılsa salınsu

Ya otta çiçek önmegince

kolsa barça özüy

tise kel mum 46.

turur.

Bolu

yülek.

kotur.

yıgaçtm

Kodı

58.

Berü kel tapug kıl köyül

Köreyin

57.

turur,

örü.

45 . Tözün kılkı alçak bağırsak

kutı.

kötür,

tolu tut sakınçm

ajun,

vefa ol

atı,

üste devlet tükel kıl tilek,

Kunmuş

körsü hakan yüzini

tilese

kör, kıhncı 44.

Sevinçin

kopar.

törü,

birle atın kopurdı

vefalıg

tutar,

tezginür.

işte bolgıl sen arka

esen tut yağısın

özün.

inçke tegdi tüzüldi

43 . Cefasız

55 . Severin

alkınur,

söz ajun

ay terken

Ya Rab,

Bilig.

kalır. tüker

56 . Yağa turşu yağmur

tapugda

közlerde

Kutadgu barır,

bu hakan

Kamug

tütsüg

çavı bardı

Körümegli 41 . Ajun

54.

anuk.

boynı eğdi kötürdi 40.

bitindi

kalır

Bu at meyü kaldı

kök meniz.

kelip kut kapugda

Kapugda 39 . Bu yaylıg

53 . Kitabka

bediz,

kin ajun yıd

tapugçı

Tapugka

kıl tayukı

kelir hem

Bitişe

tutar mir/ tayuk,

batardın 38.

ula.

bu tayuk boldı meyil

kapug.

büvkirer

kalır.

atı ma bile,

52 . Neçe tirşe dünya

tapug,

elig sundı,

Kayu

tayukı

Meniy

kayşan.

tag, kır, opn yaşıl

Kayusı

51 . Olarnıy

tuşup.

körk meyiz birle açtı

atı ogulka

50 . Talu ney tayuk tultı miy miy elig,

türtüşüp,

birle avnur sevinçke

söz ol meselde kelir,

ornı

Munu

keligli kalık

atı.

ma takı bolsu miy miy

tüze.

34 . Bu türlüg çiçek yirde munça 35 . Kayusı

ornı kaldı

Adın

bu taht birle baht.

Kayu ray-i hindi, kayu Küvenç

Ata

kutı,

kılgu okıp miy Ata

ornap bu hakan öze,

32 . Esirdin 33 . Öger atın,

şükri

48 . İdi kiçki

30 . Bolu birdi evren ilig birdi taht, 31.

Bayat birdi devlet, ay terken Anıy

körkl

Tuta birsü Tenri

75

K U T A D G U B Î L l G İNCELEMESİ

A. D İ L Â Ç A R

küvençin Lukman

Ulu

Buğra

arka

yülek.

ili, yılı". Han

Övgüsü

D o ğ u d a n eserek geldi bahar yeli, A c u n u bezeyerek açtı cennetin yolunu.

yaşsızın, bir

ısın.

2 . Y a ğ ı z yer miskle doldu, k â f u r gitti, D ü n y a g ö r k e b ü r ü n e r e k bezenmek istiyor.

köyül.

3 . Sefil kışı s ü r d ü g ö t ü r d ü bahar esintisi,

amul.

A y d ı n bahar yine k u r d u saadet y a y ı n ı .

aslı edgü

urug,

siziysiz

kurug.

4 . Güneş d ö n d ü yine yerine, Balık burcunun k u y r u ğ u n d a n

Kuzu'nun burnuna.

A. D İ L Â Ç A R K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

5 . K u r u m u ş ağaçlar d o n a n d ı y e ş i l l e , Bezendi mor, al, sarı, y e ş i l , k ı z d renklerle.

2 4 . B u l u t k ü k r e d i , v u r d u n ö b e t davulunu,

6 . Y a ğ ı z yer, y e ş i l i p e ğ i y ü z ü n e b ü r ü d ü , Orta Çin k e r v a n ı d a y a y d ı Ç i n k u m a ş ı n ı .

Şimşek çaktı, çekti hakanın tuğunu. 25 . B i r i k ı n ı n d a n çıkıp (ona) iller b a ş b u ğ l u ğ u n u sunar, B i r i (onun) güzel ü n ü n ü acuna y e t i ş t i r i r .

7 . O v a , d a ğ , k ı r , dere bunu y a y ı p d ü ş e n d i l e r , S ü s l e n d i y a m a ç , k ı y ı yeşil, al giyerek.

2 6 . A c u n a egemen oldu T a v g a ç U l u ğ B u ğ r a H a n ,

8 . Onbinlerce çiçek, t ü r l ü t ü r l ü , g ü l e r e k açıldı, Misk ve k â f u r kokusuyle doldu acun.

K u t l u olsun a d ı her i k i d ü n y a d a . 27 . E y dinin izzeti, devletin n a s r - ı muini, E y milletin t a c ı , ey d ö n e k k u t u n y u l a r ı .

9. Saba yeliyle k a l k t ı karanfil kokusu, B ü t ü n acuna b a ş t a n b a ş a misk kokusu s a ç d d ı . 10.

Ötüş b a ğ ı r t ı s ı y l e y u k a r ı aşağı 11.

28 . T a n r ı verdi d i l e d i ğ i n dileklerin b ü t ü n ü n ü , T a n r ı her zaman olu versin (sana) arka ve destek.

K a z , ördek, kuğu, yaban ördeği gökü kapladı, kaynaşıyorlar.

2 9 . E y d ü n y a n ı n güzelliği, u l u l u ğ u n g ö r k ü ,

B a k , k i m i k a l k ı y o r , k i m i konuyor,

E y s a l t a n a t ı n ışığı, ey d ö n e k huylu saadetin y u l a r ı n ı tutan,

B a k , k i m i y ü z ü y o r , k i m i su i ç i y o r .

30 . Olu verdi felek sana saltanat, taht verdi,

12 . Guguk, turna g ö k t e ses y a n k d a r ı b ı r a k ı y o r , Dizümiş dişi develer gibi, u ç u p kanat ç ı r p ı y o r . 13. E r k e k keklik sesini d ü z e n l e y e r e k eşine

S ü r e k l i etsin T a n r ı t a h t ı n l a b a h t ı n ı . 31.

B u n d a n d o l a y ı b ü t ü n d ü n y a değerli a r m a ğ a n l a r g ö n d e r d i .

sesleniyor,

G ö n ü l v e r d i ğ i temiz kızı çağırır gibi onu ç a ğ ı r ı y o r . 14.

Y ü k s e k sesle ö t t ü keklik, g ü l m e k t e n

32 . Esirden gelen g ö k k u ş l a r ı , K i m i Hindistandan k i m i Bizanstan.

katılarak,

K ı z d ağzı k a n gibi, k a ş ı kapkara.

33 . A d ı n ı ö v e r l e r , ü n ü n ü çağırıp y a r ı ş a r a k ,

15. K a r a karga (kuzgun) ö t ü y o r , güneş ışını g a g a s ı y l e ,

G ü v e n c e ve sevince k a v u ş u p

Sesi nazik bir kızın sesi gibi (cana) y a k m . 16.

Gece g ü n d ü z i b r a n i sureleri (Mezmur) okuyor. 17. D i ş i karaca, erkek k a r a c a ç i ç e k l e r ü s t ü n d e oynuyor,

O v a , d a ğ , k ı r , dere, m a v i gök, g ö r ü n ü ş . 35 . K i m i kokusu ile kulluk eder, K i m i güzel g ö r ü n ü ş ü ile k a p ı y ı a ç a r .

geziyor.

36 . K i m i elini u z a t ı p t ü t s ü tutar, K i m i misk kokusu s a ç a r , acun kokularla dolar.

18 . G ö k kaşını ç a t t ı , gözü y a ş s a ç m a ğ a b a ş l a d ı , Çiçek açtı y ü z ü n ü , bak g ü l m e k t e n

katıbyor.

37 . K i m i d o ğ u d a n bin a r m a ğ a n sunar,

19. B u zaman acun kendi kendine b a k t ı ,

K i m i b a t ı d a n k u l l u k ç u olmaya h a z ı r olur.

G ü v e n i p , sevinip m ü l k ü n e b a k t ı . 20.

3 8 . K u E u ğ a gelen k u t (saadet) k a p ı d a durur, Kapıda

(Gözü) bana ilişince, a ç t ı d ü n y a s ö z ü n ü , Dedi:

"Görmedin

mi h a k a n ı n y ü z ü n ü ?

olsun.

durur.

4 0 . Acunda ü n ü y a y d d ı , h a k a n ı n h o ş kokusu, (Onu) g ö r m e y e n gözlerden a k d k a ç t ı .

2 2 . Binlerce y d d a n beri d u l i d i m , benzi soluk,

D i l e d i m : İsterse canım feda

kullukta

D ü ş m a n boyun eğdi, ö z ü n ü ortadan k a l d ı r d ı .

İ ş i t m e d i n ise, işit benden s ö z ü m ü .

B u dul giysimi ç ı k a r ı p beyaz k a k ı m giydim.

duran

3 9 . B u gibi kulluk için h a z ı r l a n d ı acun,

21. U y u y o r d u n ise, kalk aç ş i m d i g ö z ü n ü ,

2 3 . Bezendim, beyim ulu h a k a n oldu,

avunarak.

3 4 . B u t ü r l ü çiçek, yerde bunca bezek,

Çiçeklikte b ü l b ü l ö t ü y o r b i n ezgi ile,

E r k e k geyik, dişi geyik debelenerek, y ü r ü y e r e k

A c u n dindi, hakan (taht) ü z e r i n d e y e r l e ş i n c e ,

41.

A c u n erince k a v u ş t u , t ö r e

düzeldi,

A d ı n ı t ö r e ile y ü k s e l t t i . 42 . K i m c ö m e r d i n y ü z ü n ü g ö r e y i m derse, Gelip h a k a n ı n y ü z ü n ü g ö r s ü n .

77

K U T A D G U B I L İ G İNCELEMESİ 78

A. D İ L Â Ç A R

43 . Cefasız, vefalı kutluyu g ö r m e k dileyen, Gelsin h a k a n ı n y ü z ü n ü görsün; onun b ü t ü n işleri v e f a l ı d ı r . 4 4 . Zarar g ö r m e d e n hep fayda dilersen, B e r i gel, kulluk et, gönül ver, ısın. G ö r e y i m dersen, gel bunu gör ve sakinleş. 4 6 . E y i y i kılışlı, aslı i y i soydan olan (hakan) A c u n sizsiz kupkuru k a l m a s ı n . 4 7 . T a n r ı , devlet, saadet verdi (sana), ey h ü k ü m d a r ! Onun ş ü k r ü n ü k ı l m a k gerek, a d ı n ı b i n kez okuyarak. 4 8 . Sahibi eski bir söz şu meselde geçer,

B u n d a n b a ş k a l a r ı da b i n bin k a t d s ı n . sundu (ona) binlerce el,

(Sen de) bunu "Kutadgu B i l i g " i a r m a ğ a n et. 51 . Onların a r m a ğ a n ı gelir, geçer, Benim b u a r m a ğ a n ı m e b e d î olarak k a l ı r . 52 . D ü n y a (malı) ne kadar toplansa t ü k e n i r , yok olur, Söz y a z d ı r s a k a l ı r , acunu d o l a ş ı r . 53 . K i t a b a y a z d d ı b u h a k a n ı n a d ı , B u ad e b e d î k a l d ı ey k u t l u h ü k ü m d a r .

Her işinde sen (ona) arka, destek ol. 55 . (Onun) s e v d i ğ i n i esen tut, d ü ş m a n ı n ı yok et, Sevincini dolu t u t , endişesini b o ş a l t . 5 6 . Y a ğ a dursun y a ğ m u r , açılsın çiçekler, K u r u m u ş a ğ a ç t a n salınsın p e r ç e m l e r . 5 7 . Felek daima evrile versin, D ü ş m a n ı n başı daima eğik kalsın. 5 8 . Y a ğ ı z yer k ı z d b a k ı r oluncaya kadar, Y a da a t e ş t e n y e ş i l çiçek bitinceye kadar, 5 9 . Devletli h ü k ü m d a r b i n k u t i ç i n d e y a ş a s ı n , İ y i gözle b a k m a y a n l a r ı n gözü a t e ş t e y a n s ı n . 60 . B a ş k a ne gibi arzu, dileği varsa, T a n r ı ona daima arka, destek olsun.

Y a ş ı Lokman yılını aşsın!"

bütürü/bütrü = tamamıyle,

(yönetsin),

baştan

y i l = yel

kin — misk; yıpar

ajun = acun, dünya

misk = misk

kıl = yaban ördeği

itgü/edgü = iyi, iyilik, üstünlük

uştmah /uçmak = cennet

kalık = gök

yagrz = yağız, kızıl ile kara arası

tumak = kapamak,

yir = yer

kakılamak = bağırarak

yıpar — misk

kodı = aşağı

örtmek,

kaplamak

ötmek

kayu = kim, kimi

kitmek = gitmek

körmek = görmek,

güzellik

bakmak

çapmak = yüzmek

düzenlemek

irinçig = sefil, bahtsız

suv —- su

esin = esinti, yel

kökiş = guguk

yana = yine, gene

iin = ses

ya = yay; yasm = y a y ı m

yarjkulamak = yankılamak,

yaşık = güneş (burç olarak)

titir = dişi deve

yanmak = dönmek, gerilemek

teg = gibi, dek

bolmak = olmak

yilkiimek = yel estirmek, kanat

orun

ular (kuş) = erkek keklik

z

başa

burmak = koku saçmak

- yer

ses vermek

kudruk = kuyruk kozı = kuzu yıgaç = ağaç

iş = eş

yaşıl = yeşil

silig = temiz; silig km = bakire

çırpmak

tiizmek = düzenlemek ündemek = ünlemek, seslenmek

yipün/yepün/yepin = lotus çiçeğinin rengi, p

5 4 . Y a R a b , a r t ı r (onun) devletini, dileklerimin b ü t ü n ü n ü tamamla,

61 . S e v i n ç , d i r l i k , g ü v e n ç i ç i n d e y u r d u n u

barça — bütün, hep

togar = doğar, doğu

itmek = hazırlamak,

4 9 . A t a n ı n yeri, a d ı ile birlikte (sana) k a l d ı ,

,

kopmak = kalkmak

ögdiş = övgü

körk = görk,

A t a n ı n yeri, a d ı oğula k a l ı r .

armağanlar

bile — ile

yaz = bahar

örj = ö n taraf, doğu, bahar

45 . Soylu, alçak gönüller, merhametli birini

5 0 . S e ç k i n nesneler,

yıd = koku

y a n ı k = ışık, parıltı, parlak

kızıl, firfiri

:

okımak = okumak, çağırmak körjül = gönül

sang = san

birrnisin = vermiş gibi

kök = mavi, yeşil

külmek

torku = ipek

kara

bamak = bağlamak, örgü yapmak

sıta = güneş ışını

gıtay = Orta Çin

tumşuk = gaga

katgurmak = gülmekten

katılmak

çumguk = kara karga, kuzgun

arkış. = kervan

oglagu = nazik

yadmak = yaymak, açmak, sermek

sandvaç/sanduvaç = bülbül

Tavgaç = Çin; Türklerde oymak adı

mirj = bin, 1000

ed = k u m a ş ,

s u n î b r i = İbrani sureleri (Mezmur)

ipekli dokuma,

eşya

yazı — ova tag = dağ oprı = çukur, dere itinmek = süslenmek,

t ü n = gece elik/ilik = dişi karaca külroiz/kübnüz — erkek karaca hazırlanmak

öze = üzerinde, y u k a r ı d a

kedmek = giymek

sıgun = erkek geyik

kol = y a m a ç

muygak = dişi geyik

kaş = k ı y ı

a ğ n a m a k = debelenmek, k ı v r a n m a k

tümen — on bin

yonmak tip /tep kezmek tüğmek

tii = t ü r , çeşit yazılmak = y a y ı l m a k , açılmak

külmek = gülmek

= yürümek (temek'ten) = üsteleme edatı = gezmek, dolaşmak = düğmek, düğümlemek, çatmak

80

K Ü T A D G U B Î L t G İNCELEMESİ

A. DİLÂÇAR kılın ç =s icraat, isler, edi

allanmak = yok olmak, bitmek,

asıg —

bitimek = yazmak

köz — göz

örk = yular

yazmak — yaymak, çözmek, açmak

evren = felek, devran

kolmak = dilemek, istemek

kör = gör!, bak!

tuta birsü — sürekli olsun

yas — zarar; yasaran = zarar

öd = zaman

birle = ile

öz Özürje = kendi kendine

tapug kılmak = hizmet etmek

turmak = dinmek, dinlenmek

küvenmek = güvenmek

bir — ver

tükel = bütün;

ornamak = yerleşmek

tüsün s= soylu, asil

tilek = dilek

ed = mülk, servet,

hazine

3L

fayda

tezginmek — dönmek, dolaşmak görmeden

terken kutı = h ü k ü m d a r kutu üstemek = artırmak tükel

kılmak — tamamlamak

anın = bundan dolayı

iletmek /eletmek = iletmek, ilişmek

kılık = huy, yaradılış,

ıdmak = göndermek

marja — bana

bağırsak — mehametli

tarjuk = değerli armağan

aymak = demek, söylemek

mum = bunu

severin = sevdiğini

tüze /töze = her biri, bütün

udır erdirj — uyuyordun

amulmak s= sakinleşmek

yağı = düşman

kelmek — gelmek

erse = ise

edgü s= iyi

kötürmek = götürmek, yok etmek

r a y - ı hindi = (Hindistan mihracesi) Hintten ge­

urug = kuşak, soy

sakine =s düşünce, endişe

turmak = kalkmak, durmak

len kuş

emdi — imdi, şimdi

kaysari = (Doğu

eşitmek — işitmek

Roma,

Bizans

imparatoru)

Bizanstan gelen kuş

gönül

kamug = hepsi, b ü t ü n bolgıl! = ol!

«zirjsiz = sizsiz

koturmak = boşaltmak,

kurug = kuru

yazılmak = y a y ı l m a k , açılmak

ortadan

mimle — benden

terken = hükümdar

yıgaç = ağaç

ögmek — Övmek

berü — beri

amrj = onun

k ü j e k — perçem, zülüf

ündemek = ünlemek, çağırmak

tul = dul

idi = sahip

bolu birsü = olu versin

türtüşmek = y a r ı ş m a k

kiçki/keçgü = geçmiş, eski; idi çiçki = sahibi

tuçı = her vakit, daima

erdim — idim

küvenç = güvenç, umut, neşe

tulas = benzi soluk

eski

k ü v e n ç sevinç = mutlu sevinç

adın = başka

kavrılmak = eğilmek, kıvrılmak bolmagmca = oluncaya kadar

ton = giysi, don, elbise

tuşmak — k a v u ş m a k

ma — dahi

bediz = süs, bezek

takı =ss dahi, bundan başka; admmatakı s= = bun- ot = ateş, ot

örürj = açık renkte, beyaz

meniz = beniz, görünüş

as =s kakım

kayusu = kimi

Ötümnek — dilemek, rica etmek

ulanmak —

tapunmak = kulluk etmek

mıınu — bunu, şunu

talu = seçme, seçkin

tapug = kulluk, hizmet, tapma

kolmak = istemek

nen = eşya, nesne

körmez — i y i gözle bakmayan

tapugçu = kul, hizmetçi, işyar, memur

yulug = vergi, fidye

olaraırj = onların

karak = göz

kapug = kapı

buht =s bulut, gök

kelir hem barır = gelir ve geçer

negü ™ ne gibi

elig — el

kökremek = kükremek, gürlemek

merjü = ebedî

a vinç s= dirlik, huzur

sunmak = uzatmak, sunmak

urmak = vurmak

neçe — ne kadar

asasu = arşın

büvkirmek = saçmak

nevbet = nöbet

tirmek /termek = dermek, toplamak

yaşasunı = yaşı

kin = misk kokusu

tug = 1. davul, 2. t u ğ

tükemek = tükenmek

yaşagu — hayat, y a ş a m

kopmak = kopup gelmek, dolmak; kop = çok

dan başkaları da

tartmak = çekmek

togar = doğu batar

yaşnamak = şimşek çakmak

anuk = hazır, anık

i l tutmak = yurda sahip olmak

turuglı = duran

küsi/küji = güzel, h o ş kokulu

yarjlıg = gibi, t ü r ; yarj = biçim,

çav = Ün, şqhret

yağı = düşman

yetmek ==• yetiştirmek, kutadsu

=

kutlu;

götürmek

kutadsu

birsü

= batı

kütürmek = götürmek, =

oluversin

kutlu

çeşit

Y u k a r d a k i ş i i r i verdikten, ö v g ü s ü n ü y a p t ı k t a n , y a p ı t ı n ı n a d ı n ı , a n l a m ı n ı ve

körümegli = göremeyen i n ç ss asayiş, düzenlik, güvenlik

Bayat — T a u n

tüzülmek = düzelmek, düzene girmek

tilek = dilek

t ö r ü = töre, nizam, ö r f

yayık = dönek huylu

kopurmak = kaldırmak, yükseltmek

konusunu a ç ı k l a d ı k t a n sonra, V . b a p t a , B a î a s a g u n ' l u Y u s u f evreni a n l a t ı r (beyt 124-147): 7 gezegen (yuldus, T ü r k ç e a d l a r ı y l e : Sekentir

o ç a ğ ı n k a v r a y ı ş ı y l e ) ve 12 b u r ç (ü&efe). Gezegenler,

( S a t ü r n , A r a p . Z ü h a l , L a t . Saturnus), Orjay

A r a p . M ü ş t e r i , L a t . J ü p i t e r ) , Kürüd

Çobanyıldızı. Arap. Zühre,

akı — cömert

rid,

Lat.

Mercurius),

L a t . Venüs),

Yaîçık

(Jüpiter,

(Mars, A r a p . Merih, L a t . Mars), Yaşık

o ç a ğ ı n k a v r a y ı ş ı y l e gezegen olarak; a y r ı c a kün =

ÖrÜ = y u k a n tim ek — demek

sökme­

sini ve g ü n e ş i n d o ğ m a s ı n ı betimleyen p a r ç a l a r d a Y u s u f ' u n g ü ç l ü bir ş a i r o l d u ğ u n u

kaldırmak

tegmek = değmek, k a v u ş m a k

desteklemek

yolmamak — alevlenmek, yanmak

g ö s t e r i r ; b u p a r ç a l a r d a n ö r n e k l e r ileride verilecektir. ortadan

at — ad

yiüek = destek; yiilemek

tirilmck = dirilmek, y a ş a m a k

Y a p ı t t a b u bahar ş i i r i n d e n ve B u ğ r a H a n ö v g ü s ü n d e n b a ş k a , y e r y e r , g ü n e ş i n

biçmek = vermek

bolu birsü = olu versin

önmek = bitmek, yetişmek

katılmak

b a t m a s ı n ı , g ü n ü n k a r a r m a s ı n ı , gece k a r a n l ı ğ ı m , g ü n ü n a ğ a r m a s ı n ı , ş a f a ğ ı n

us — akıl

ok — zaman, vakit

kaldtrmak

ko
suçulmak = soyunmak

yaşm = şimşek

tükenmek

Arzutifak

güneş,

g ü n ) , Sevit

(Güneş, (Çulpan,

(Arzrtiîek, Utarit, Arap. U t a -

( A y , o ç a ğ ı n k a v r a y ı ş ı y l e gezegen o l a r a k ;

ayrıca,

82

A. D Î L Â Ç A R

ay = a y ) . B u r ç l a r , mart'tan b a ş l a y a r a k : Kozı kozı = kuzu),

( K o ç , Arap. H a m e l , L a t . Aries;

Ud (Boğa, Arap. Sevr, L a t . T a u r u s ; ud = inek, sığır),

(İkizler, Arap. C e v z â , L a t . Gemini), Kuçık Arşları

KTJTADGU B İ L l G İNCELEMESİ

Erentir

( Y e n g e ç , Arap. S e r e t â n , L a t . Cancer),

83

mun a ç ı k l a m a s ı n ı şöyle y a p m ı ş : " D i l , d ü n y a n ı n hem en i y i , hem en k ö t ü ş e y i d i r ; bu fark, dili kullanma b i ç i m i n d e n d o ğ a r . " Balasagunlu Y u s u f dilin erdemini, kusu­ runu, f a y d a s ı n ı ve z a r a r ı n ı bir araya getirmekle, b u gerçeği B i z a n s l ı yazardan 200

(Aslan, Arap. E s e d , L a t . L e o ) , Bugdaybaşı

( B a ş a k , Arap. S ü n b ü l e , L a t .

y d önce bize s ö y l e m i ş oldu. Y u s u f ' a göre d i l , T a n r ı ' n ı n kişioğluna bağışladığı en

Virgo), Ülgü (Terazi, Arap. M î z â n , L a t . L i b r a ; ülgü

= ölçü), Çadan (Akrep, Arap.

değerli a r m a ğ a n ı d ı r ; iyiye k u l l n d m a h d ı r . B i l g i n i n ve a n l a y ı ş ı n t e r c ü m a n ı dildir;

Akreb,

L a t . Scorpius; çadan

= akrep), Ya ( Y a y , Arap. K a v s , L a t . Sagittarius),-

Oğlak (Oğlak, Arap. Cedî, L a t . Capricornus), Könek arius; könek

= k o v a , su k a b ı ) , Balık

kişi ölür, sözü k a l ı r . B u baptaki ö n e m l i ö z d e y i ş l e r d e n :

( K o v a , Arap. Delv, L a t . A q u ­ Mini

( B a l ı k , Arap. H û t , L a t . Pisces). Mevsimler:

VI-X.

baplarda Yusuf, genel olarak, kendi d ü n y a g ö r ü ş ü n ü ö z e t l e y i p şu ü ç

V I . bap (beyt: 148-161), yalrjuk

oğlanıma,

üstündedir,

Tümen

söz tügünin

Yon Kişi

B u baptaki ö n e m l i ö z d e y i ş l e r d e n :

Biligni Bu Yon

bedük

iki bedütür

ödürmiş

togdı, öldi, sözi kaldı, kör!

Bilerek s ö y l e n e n söz bilgi s a y d ı r ,

kulug.

Bilgisizin sözü kendi b a ş ı n ı yer. Çok k o n u ş m a , sözü az ve birer birer s ö y l e ,

otın sen ay bilge kuta.

Y ü z bin sözün d ü ğ ü m ü n ü b u bir sözde çöz.

A n l a y ı ş nerede olursa (orası) ululuk bulur,

BUgisiz k ö r d ü r , besbelli,

Bilgi kimde olursa (o) b ü y ü k l ü k k a z a n ı r .

Y ü r ü ey bügisiz, bilgiden p a y al.

Bilgiyi b ü y ü k bil, anlayış d a ulu,

K i ş i d o ğ d u , ö l d ü , sözü k a l d ı , bak!

B u i k i (şey) y ü k s e l t i r seçkin k u l u .

Özü gitti insanm, a d ı k a l d ı , b a k !

Git, ey bilgisiz, h a s t a l ı ğ ı n ı onult, BUgisizin ilâcını sen s ö y l e , ey bilge, kurtar.

SÖZLÜK

SÖZLÜK ödürmek = seçmek yonmak = yürümek,

gitmek

belgülüg,

B a ş ı m ı kesmesinler, ben keseyim dilimi.

ulug,

ay biligsiz, igirjni ota,

Biligsiz

karagu turur

ay biligsiz bilig al ülüg.

Beni pek çok ü z ü y o r g e r ç e k t e n , dil sahibi olmak,

akur. bil ukuşnı

yiyür.

Özi bardı yalrjuk, atı kaldı, kör!

bulur,

kimde bolsa bedüklük

sözi öz başını

bu bir sözde yaz.

Biligsiz

ona değer b i ç i l m e z , ü s t ü n bir v a r l ı k t ı r , b i r erdem, bir g ü ç t ü r .

Ukuş kayda bolsa ulugluk

tilim.

Öküş sözleme, söz birer sözle az,

y a n i k i ş i o ğ l u n u n , kendi değerine

onunla ö v ü n e b i l i r . Bilgi a n l a y ı ş l a edinilir, bunu d a T a n r ı bize v e r m i ş t i r .

Bilig

keseyin

sözlese söz biligke sanur,

Biligsiz

bilig (bügi) ve ukuş (akıl, anlayış) ile eriştiğini konu e t m i ş t i r . B u n a göre, bilgi her Kişioğlu

kesmesüni Bilip

nokta ü z e r i n d e d u r m a k t a d ı r : bilgi, dil ve iyilik.

şeyin

emgetür til idi ök telim,

Başım

Yaz (bahar), Yay (yaz), Küz (güz), Kış (kış).

mini = beni

togmak = doğmak

emgetmek = emek çektirmek, yormak, ü z m e k

körmek = görmek, bakmak

otçı = hekim, ilâç yapan

idi = sahip

otamak = onultmak,

ök = pekitme

sağaltmak

ig = hastalık

aymak = söylemek

ot = ilâç

kutarmak /kutgarmak = kurtarmak

V I I . b a b ı n (beyt: 162-191) konusu, dilin erdemi (erdem), k u s u r u (mün),

barmak = gitmek, varmak, ayrılmak edatı,

"öz kendi",

gibi

fay­

dası (asıg) ve z a r a r ı (yas) d ı r . B i z a n s l ı yazar M a k s i m ö s Planoudes'in (1260-1310) a n l a t t ı ğ ı n a göre, ü n l ü Y u n a n h a y v a n h i k â y e l e r i y a z a r ı Aisopos'un efendisi, b u k ö ­ lesini bir g ü n ç a r ş ı y a g ö n d e r i p orada b u l d u ğ u en i y i ş e y i s a t ı n a l m a s ı n ı i s t e m i ş , Aisopös d a g i t m i ş bir d i l ahp eve g e t i r m i ş ; b i r b a ş k a g ü n efendisi onu en k ö t ü ş e y i satın almak ü z e r e yine ç a r ş ı y a g ö n d e r m i ş , b u kez k ö l e y i n e d i l ç e î i r n ı i ş ve b u duru- •.

telim = çok sanmak = saymak karagu = kör turur = -dır belgülüg = belli, besbelli ülüg = pay, nasip

"gerçekten"

yalrjuk = insan at = a d

öküş = çok sözlemek = söylemek, konuşmak tümen ~ on bin tügün = düğüm yazmak = çözmek, yaymak.

V I I I . bapta (beyt: 192-229), Balasagunlu Y u s u f kendi ö z r ü n ü şöyle s ö y l e r : y a p ı t ı n ı bilgisizler için değil, bilginler i ç i n y a z m ı ş t ı r , bundan d o l a y ı , çekinerek, bilgi-

81

A. DİLÂÇAR

K Ü T A D G Ü BİLİG İNCELEMESİ

lilcrdcn özür dilemektedir; y a n ı l m ı ş y a da şaşırmış olabilir; a n l a y ı ş h l a r bu sürçmeleri

Bügü,

düzeltsinler; söz anlayan adam, söz eden için azizdir. B u baptaki ö n e m l i ö z d e y i ş ­

Kılıç

lerden:

A k ı l l ı , bilgili beyler, halkın b a ş ı olanlar, Budun Kişi

tili yavlak

kılkı

kirliiç

sini sözlegey,

bilge begler, budunka

K d ı ç l a görmüşlerdir bilgisizin işini.

etirjni yigey. SÖZLLK

H a l k ı n dili k ö t ü d ü r , seni çekiştirir, K i ş i n i n y a r a t ı l ı ş ı kıskançtır, etini yer. Bu yalnuk

atı boldı yaıjluk

Bu yaıjluk

uruldı

üçün,

bu yalnuk

üçün.

asıg ~

tutmak = tutmak, yönetmek

sini =

k ö k = gök

seni

fayda

yarutmak =

B u insan (yalnuk) a d ı yandan (yarjluk) i ç i n oldu,

kılık —

ajun = acun, d ü n y a

B u yandan (yarjluk) da insan (yalnuk) için oldu.

kirtüç —

biligligle boldı

yağı,

Biligsiz

biligligke kıldı çogı.

Bilgisiz bilgiliye s a v a ş y a p t ı . Burunduklug Barur

ol söz tive burnu teg,

kança yetse titir boynu teg.

Y u l a r h d ı r söz deve burnu gibi, Gider nereye yedekte g ö t ü r ü l ü r s e dişi devenin boynu gibi. edgülükler

huy, yaradılış kıskanç,

bilig asgı ol,

birle buldı mesel kökke yol,

aydınlatmak

ukuşlug = anlayışlı olma

çekemeyen

yalnuk —

insan

kerek =

yarjluk =

yanılan

basguk — egemen olma

unnak = vurmak, yapmak,

Bilgisiz bilgiliye d ü ş m a n oldu,

Bilig

budun = halk yavlak = k ö t ü gözlemek — söylemek, dile düşürmek, çekiştirmek

Biligsiz

Kamug

başı,

birle itmiş biligsiz işi.

yağı =

düşman

çogı —

savaş

burunduk tive = teg =

yular,

takmak

ög =

gerek

akıl

artak s= kötü, bozulmuş burunduruk

bulgak —

karışıklık

itümek =

yetmek

ukuş = ayîayış, usa vurma, muhakeme

deve

kodmak = bir

gibi

tegürmek =

k a n ç a = nereye yetmek — yedeğinde

götürmek

tarafa

bırakmak

değirmek

ötrü = sonra, hemen

titir == dişi deve

elig = el

kamug — bütün

bügü =

edgülük = iyilik

itmek = etmek, yapmak.

akıllı

B ü t ü n iyilikler bilginin f a y d a s ı d ı r , Bilgi ile g ö k e bile (örneğin) y o l bulunur. Biliglig

çıkarmasa

Yarutmaz

Ajun Budun

anın

bilgin

I X . bapta (beyt: 230-286), Balasagunlu Y u s u f iyilik etmenin (edgülük

tilin,

bilgi yatsa

yalın.

kılmak

h a y ı r işlemek) ö v g ü s ü n ü y a p m ı ş ve bu işin f a y d a l a r ı n ı açıklamıştır, i y i l i k etmek

Bilgili (ortaya) ç ı k a r m a z s a bilgin dilini,

b ü y ü k bir erdemdir. H a y ı r işlemek, suç bağışlamak, verilen sözü tutmak b u erdeme

A y d ı n l a t m a z (etrafını) onun bilgisi, ydlarca yatsa bile.

b a ğ l ı d ı r l a r . K i ş i ölür, y a p t ı ğ ı iyilik kalır, y a ş a r ve kişiyi tarihte y a ş a t ı r , T ü r k Leylerin­

tutguka er ukuşlug

den Torja Alp E r ' i n

kerek,

basguka ög kerek hem yürek.

H a l k a egemen olmak için hem akd gerek, hem y ü r e k . Ukuş Bilig

birle aslur kişi birle süzlür

artakı,

budun

Kıhçka

tegürgil

sen ötrü

göstermiş ve ö n e m l i k ı l g ı l a r d a b u l u n m u ş o l m a s a y d ı , şimdi onu k i m t a n ı y a c a k t ı i B u baptaki önemli Tiriglikni

bulgakı.

Bu ikin itümese kodgıl

(Fars. Afrasiyab) kitaplarda h â l â y a ş a d ı ğ ı gibi. T o n a Alp Kr

seçkin bir kahraman olduğu kadar, y ü k s e k bilgi ve erdeme de sahipti. B u nitelikleri

Acunu t u t m a k için insana anlayış gerek, I

=

bilig, elig.

A n l a y ı ş l a asılır kişinin k ö t ü s ü , Bilgi ile süzülür h a l k ı n karışıklığı.

Yarın

özdeyişlerden: mün kıl, asıg

bolga edgü yigü,

edgülük, kedgülük.

Y a ş a m ı n ı sermaye yap, faizi iyiliktir, Y a r ı n olur (sana) i y i yiyecek, giyecek. tsizke söküş edgü ögdi

bulur,

Özürjke baka kör, kayusın

kolur?

B u ikisi yetmezse bilgiyi b ı r a k ,

K ö t ü y e sövgii; ivi alkış bulur.

K ı l ı c a değdir sen hemen elini.

Özüne bak gör, hangisini ister?

86

Bilig

kimde erse ajun

Törü edgü urmış

kişi

bügü = akıllı

begleri,

başlamak = kılavuzluk

yigleri.

kara = (kara

İ y i y a s a k o y a n y e ğ kişiler (onlar o l m u ş t u r ) . Biliglig

kişig

Elig Bilig İlin Kara

itmiş

kılmış

urmış

baylıkın

yakın.

işke bakıp

işke tutmış ötrü

yakın,

özke

kılmış

işlemiş,

budun

bayumış

kara,

özke tura.

takı =

dahi

ked =

daha... (ölçüştürmede obartma ve pekitme)

burun = çıkıntı,

budun) = halk

tabakası

aslı = nara =

b a r ç a = hep, bütün yılkı =

tegmek —

mum = bnmi

eşik

=

bulunan

başka

kah = eğer değmek, rastlamak, isabet etmek

önde

ukuş =

hayvan anlayış, usa vurma

orun = yer

k ö r k = görk, güzellik, süs

tör = odanm baş köşesi

»1 =

...-dır, olur.

Y a p ı t ı n X . b a b ı (beyt: 287-349), bilgi ile a k l ı n erdemi ve f a y d a l a r ı konusuna

A k ı l l ı bey k i m olmuşsa, bilgiye y a k m ,

a y r d m ı ş t ı r . D a h a önceki baplarda o l d u ğ u gibi, Balsagunlu Y u s u f bu konuyu da öz­

B i l g d i kişileri kendisine y a k l a ş t ı r m ı ş t ı r .

deyişlerle ele a l m ı ş , işlemiş, genişletmiş ve a ç ı k l a m ı ş t ı r . B u baptaki ö n e m l i ö z d e y i ş ­ lerden:

B ü g i , iş (yolunu) t u t m u ş , halka kdavuz o l m u ş t u r .

Ukuş ol yula teg karanku Bilig

ol yarukluk

H a l k ı n zenginliğini kendine kalkan e t m i ş t i r .

ol, kör, bu aslı

B u ikisi ile kişi s a y g ı görür.

başı.

( B u konuda örnek olarak, Balasagunlu Y u s u f , İ r a n l ı l a r d a Nüşin R e v a n ' m "akd

İ k i t ü r l ü olur, bak!, soylu kişi,

gözü" [ukuş

B i r i bey, biri bilgin, (bunlar) insanlığın b a ş ı . naru barça yılkı

gecede,

K i ş i akdla y ü k s e l i r , bilgi ile b ü y ü r ,

kişi,

beg, biri bilge, yalnuk

bedür, körür.

Bilgi ışıktır, a y d ı n l a t a n seni.

O eşik b a ş k ö ş e d e n daha öne alınmış olur.

Tilese munı

agar ol, bilgin

A k d meşale gibidir, k a r a n l ı k

E ğ e r b i l g ü i y e eşikte (bir) yer rastlarsa,

Biri

tüni, sini.

Bu iki bile er ağırlık

Ol il boldı törde takı ked burun.

İki türlüg

yarutti

Ukuşun

bilgeke tegse ilde orun,

közi]

ile d ü n y a y ı a y d ı n l a t t ı ğ ı n ı , y a s a y ı d o ğ r u l u k l a u y g u l a d ı ğ ı n ı ve

böylece h a l k ı zenginleştirdiğini, tarihte bir ad b ı r a k t ı ğ ı n ı a n m a k t a d ı r . )

sanı,

Kah

tut, tilese anı.

tilve ursa, kör, ölse kişi,

Onlardan b a ş k a hepsini h a y v a n san,

Ölüm yok anar, hem birilmez şişi.

İstersen b u n u tut, istersen onu.

E ğ e r (bir) deli vurup, bak! ö l d ü r ü r s e birini, Ö l ü m yoktur ona, ve zarar verilmez.

Ukuş körki til ol, bu til körki söz, Kişi

körki yüz ol, bu yüz körki köz.

A k l ı n s ü s ü dildir, dilin s ü s ü söz, Körü K i ş i n i n s ü s ü y ü z d ü r , y ü z ü n süsü de göz.

yaşantı, yaşam

( Ü n l ü atasözü)

Ukuşka

turur bu ağırlık

itig,

Ukuşsuz

kişi bir avuçça

tetig.

barsa yakşı

Ukuşsuz,

isiz = k ö t ü

ayur bu sözüg,

biligsiz bedütmez özüg. Körü

SÖZLÜK tiriglik = dirilik, hayat,

sivrilmiş,

asil

tura = kalkan

e

Y u r d u n u d ü z e n l e m i ş , sonra h a l k ı zenginleştirmiştir.

Anında

baş olmak

bayhk = zenginlik

İJ | I

başlamış.

E l v u r d u ğ u işe b a k ı p işlemiş,

Kalı

etmek,

bayumak = zenginleştirmek

Bilgi kimde olmuşsa d ü n y a beylerinin, Begü beg kim erse biligke

87

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

A. DİLÂÇAR

barsa barça urur bu kedük,

Ukuşlug,

biliglig, kör, aslı

ked ök.

miiıı — sermaye

söküş /söğüş — sövgü, küfür

B u saygı anlayışa yönetilmiştir (itilmiştir),

asıg = fayda, k â r , faiz

ögdi ~

kayu = hangi

A n l a y ı ş s ı z k i ş i bir a v u ç b a l ç ı k t ı r .

edgülük = iyilik

alkış

yigii = yiyecek

kolmak = istemek

D i k k a t edilirse, i y i s ö y l e m i ş şu s ö z ü ,

kedgülük = giyecek

yig = y e ğ

A n l a y ı ş s ı z , bügisiz, y ü k s e l t e m e z kendini.

K U T A D G U BİLÎG İNCELEMESİ

A. D Î L Â Ç A R

D i k k a t edilirse, herkes (sırtına) giysi vurur,

Ökünçlüg

bolur tutşı övke

işi,

A n l a y ı ş l ı , bilgili, giysi ile değil, aslı, özü (ile değerlidir).

Yazuklug

bolur işte buşsa

kişi.

Yağız yir Köıürdi,

öze yalnuk

P i ş m a n l ı k olur k o m ş u s u öfkeli işin,

ogh elig

kamugka yetürdi

Y a n ı l m a olur i ş t e kişi öfkelenirse.

bilig.

Y a ğ ı z yer üzerine insan oğlu elini

Ukuşlug

kerek ked ödürse

U z a t t ı ; her şeye bilgisi ile erişti.

Biliglig

kerek ked bütürse

kişig, işig.

Bu iört nen azın azha tutma negü,

A n l a y ı ş l ı olmak gerek, i y i seçmek isterse kişi,

Bügü

Bilgili olmak gerek, i y i b a ş a r m a k isterse kişi.

sözlemiş

söz eşügü,

ögü.

Bu tönte biri ot, birisi L'çünçi ig ol, kör, tiriglik Basası

Bolur ölrü işler bütün hem bışıg,

yağı,

Biliglig

agı.

kişiler

bışıg yir

bilig ol bularda biri,

Bu i ö r t ney uçuz tutma, yüksek

Bilgili kişiler pişmiş yer

töri.

Ş u d ö r t şeyin azını az tutma hani,

Bu bir kaç nen ol, kör, kişike

A k ı l l ı n ı n söylediği sözü işit, ö v .

Mum

bilse yalnuk

ılıkar

Bularda birisi bu lil

Üçüncüsü h a s t a l ı k , h a y a t ı n t u z a ğ ı .

Mum

Bilig

Uçünçi

takı bir bor işçe seve,

Siziksiz

bu er boldı birtem yava.

belgürer,

Bu arkuk kıhnçhgka

Bilgiyi gizlersen dilin o y n a m a s ı n d a n (belli olur). bayhk ol, bir çıgay

Tegip ogrı tevlig anı

bolgusuz,

algusuz.

Bilgi bir zenginliktir, h i ç fakir olamaz. Hırsız, dolandırıcı onu ele geçiremez. Kişenlig

ol keşike bilig hem yaragsızka

barmaz öküş.

Adın

bolmasa tap bu iki

yağı,

B a ş k a (düşmanı) olmasa bile, yeter bu i k i rezalet. Biligligke bilgi tükel ton, aş ol, kılınçı

yavuz koldaş

otun, tütün.

Yana bir tili il buşı Ulıtır

övkelig,

kişig sökse açsa tilig.

Ş u b i r k a ç ş e y , bak, kişiye k ö t ü d ü r ,

Bundan sonra gelen de sözden d ö n m e k t i r . Ü ç ü n c ü s ü de içki i ç m e y i sever, Şüphesiz bu adam sürekli b o ş u n a y a ş a m ı ş olur.

çogı,

Bdgisizin, bildiği ve y a p t ı ğ ı d ı r d ü ş m a n ı ,

Biligsiz

bu kılkı

evinde bu koprur

Bunlardan biri dil y a l a n ı d ı r ,

K ö s t e k l e n e n (kişi) yakışıksız (şeylere) pek gitmez. bilgi kılınçı

Y a n a bir arıgsız Kişiler

kıhnç,

bolmaz sevinç.

B u n u bilirse insan, dır eti, özü.

ukuş,

(Bir) k ö s t e k t i r k i ş i y e bilgi ve a n l a y ı ş ,

Biligsizke

kıyganı.

Takı biri erke bu arkuk

ülgüler.

Miski gizlersen kokusu belli olur, Bilig

yalganı,

da basası sözüg

B u d ö r t şeyi değersiz sayma ( k ü ç ü m s e m e ) , y ü k s e k t i r değeri. kizlese sen tilig

Kişen

yavuz,

S o n r a s ı , bilgidir bunlardan biri, kizlese sen yıdı

aşı.

et öz.

B u d ö r t t e n biri a t e ş , biri d ü ş m a n ,

Yıpar

aşıg.

Sonunda işler doğru ve olgun olur.

ol.

B i r i de ihsanın inatçılığıdır, B u inatçılıkla sevinç olmaz. B i r yakışıksızlık d a kaba huydur, (Bunlar) kişi evlerinde duman k a l d ı r ı r .

B i i g ü i y e , bilgi yeter giysi ve yiyecektir,

B i r i de d i l l i ( k o n u ş k a n ) , kızgın, öfkeli ( o l m a k t ı r ) .

Bilgisizin k u g u a r ı , ona k ö t ü a r k a d a ş olur.

B ü k e r (kırar) i n s a n ı , s ö k ü p açarsa dilini.

89

90

A.

DİLÂÇAE SÖZLÜK

yula =

meşale

kararjku =

Balasagunlu Yusuf, yukarda ö n e m l i konu olarak ayırdığı bilgi, dil ve

bolgusuz =

tün — gece

iyilik'teıı,

en çok bilgi üzerinde d u r m u ş t u r . B u y a z ı n ı n b a ş ı n d a belirtildiği gibi, bilgiye son de­

çıgay = fakir

karanlık

91

K U T A D G U B t L t G İNCELEMESİ

rece ö n e m verme ilkesi Y u n a n filozoflarından Eflatun'dan, Aristo'dan, ve M ü s l ü ­

olamaz

tegmek = değmek, ele geçirmek

m a n l ı k t a n T ü r k filozofu F a r a b i yolu ile K a r a h a n l ı yazarlara, bu arada Balasagun­

yarukluk = ışık, aydınlık

ogn = hırsız

yaratmak =

lu

tevlig =

ü z e r i n d e d u r d u ğ u , ö v d ü ğ ü bilgiye, i n s a n l ı k niteliğini b a ğ l a y ı p , onu insanı h a y v a n ­

ağmak =

aydınlatmak

yükselmek

bedümek =

algusuz =

büyümek

ağırlık = saygı, beğeni,

dolandırıcı alamaz

yaragsız =

kah = eğer

öküş/üküş = çok adın =

şişi = zarar

tap == yeter, elverir Çog = gürültü, kavga, rezalet

yakşı = iyi, yahşi

tükel — tamam, bütün

aymak =

ton — giysi, don yükseltmek

varmak

koldaş =

kedük = giysi, elbise

tutşı = komşu

ked = pekitme edatı

kötürmek = götürmek, yükseltmek kamug — bütün, her şey erişmek

akıllı övmek

basa = sonra, sonunda bular — bunlar

yıpar = misk kizlemek = gizlemek

Ay-Toldı,

vazgeçmek

" u y a n m ı ş " (odgurmak =

"doğan g ü n e ş " tir;

ö v m e k ) , Odgurmış

da

uyanmak) a n l a m ı n ı t a ş ı r . Balasagunlu Y u s u f kendinden

söz etmeden önce, gençliğe seslenerek şöyle der: " E y genç, gençliğini b o ş geçirme,

şüphesiz

Yusuf, otuzundan sonra sağlığı sarsılmış olan bir a d a m d ı r . K i t a b ı n ı y a z d ı ğ ı

birtem = sürekli, biteviye

zaman a l t m ı ş ı n a y a k l a ş m ı ş bulunuyordu. K e n d i a n l a t ı ş ı y l e , otuz y a ş ı n d a iken ok

yava =

gibi dimdik, saçları da kuzgun t ü y ü gibi s i m s i y a h t ı ; fakat "otuzun g e t i r d i ğ i n i elli

boşuna

götürmüş",

aykırı

ş i m d i a l t m ı ş a merdiven d a y a d ı ğ ı n d a , otuzundaki dimdik ok, k ı v r ı k ,

b ü k ü k bir y a y a çevrilmiş, b a ş ı n d a k i kuzgun t ü y ü de k u ğ u l a r ı n ak t ü y ü n e b e n z e m i ş -

yana = yine, de

ti. B u b e n z e t i ş l e r , Yusuf'un öz kaleminden çıkmıştır. B a ğ r ı y a n ı k t ı r Y u s u f ' u n : A d ı m

arıgsız = yakışıksız, kirli

a t a m ı y o r , gözü i y i g ö r m ü y o r . T a n r ı ' y a y a k a r ı y o r : " E y T a n r ı m , beni biraz daha y a ­

huy

kopurmak = yerinden :arı

" ö v ü l m ü ş " (ögmek =

faydalan, ç a b u k geçer, d o ğ r u l u k yolundan ş a ş m a . "

ş a t , bu y a p ı t ı m ı tamamlayabilmem için bana g ü ç , kuvvet bağışla, Kutadgu

otun/utun = ahlâksız, çirkin, k a b a

belirmek

"dolunay" d ı r ; Ögdülmiş,

saadeti

4. bunun k a r d e ş i , zahit Od-

gurmış da d ü n y a işlerinin sonunu (akıbet) temsil eder. Kün-Togdı,

kıîk =

yıd = koku

a n l a y ı ş ı (ukuş),

kıymak =

arkuk kıhnç = a y k ı r ı iş görme, inatçılık

tör = değer

d o ğ r u y a s a y ı (köni törü), 2. vezir Ay-Toldı,

(kut), 3. vezirin oğlu ve a r d a s ı Ögdülmiş,

basa — sonra

arkuk =

»aymak

bayhk = zenginlik

dar, bey y a da ilig, Kün-Togdı,

erke = ere, adama

değersiz

oynamak

ve b u allegoriyi oynayan d ö r t k i ş i y i bize sunar: 1. Y u k a r d a belirtildiği gibi, 1. h ü k ü m ­

ılıkmak = ılunak

siziksiz/seziksiz = sezmeden,

tiriglik = dirilik, y a ş a m

ülgülemek = tartmak, terazi gibi aşağı yul

elinde tutarsa kuta erişir." B u a ç ı k l a m a d a n sonra, yazar, k i t a b ı n allegorik konusunu

bışıg = olgun, pişmiş

işçe/içse = içme

ag = ağ, tuzak

Kutadgu

okuyana kutlu olsun, elinden tutup yol göstersin; "uzanıp i k i d ü n y a y ı ,

b u r a s ı n ı ve ahreti elinde tutan bir y a p ı t t ı r ; kişi yer y ü z ü n d e iken bu i k i d ü n y a y ı

bor = şarap, içki

ig = hastalık

Bilig'Air;

başarmak

takı = dahi, de

düşman

sağlık durumunu açıklar. T a v g a ç H a s a n B u ğ r a H a n ' a s u n d u ğ u y a p ı t ı n a d ı

ö t r ü — sonra, sonunda

kıygan = sözünden dönen

ot = ateş, ot

belgürmek =

sinirlenmek

yalgan = yalan

negü = nasıl, ne, niçin, hani

uçuz =

B u gerçekleri, ilke ve erdemleri b ö y l e c e ö n ü m ü z e serdikten sonra, y a p ı t ı n X I .

et öz/etüz = et ve öz, gövde

nen = şey, nesne

tutmak =

6611)

b a b ı n d a (beyt: 350-397), Balasagunlu Yusuf, k i t a b ı n adını, a n l a m ı n ı ve kendisinin

ödürmek — seçmek bütürmek =

elig = el

yağı =

B i l g i bil, adam ol, y ü k s e l t kendini, Y a da hayvan adını al, insanlardan ı r a k l a ş ! (beyt:

pişmanlık

buşmak = öfkelenmek,

üstünde

yalrjuk oglı = insan oğlu

ögmek =

Bilig bil, kişi bol, bedütgil özün, Ya yılkı atangıl, kişide yıra\

yazuklug = yanılma, suç işleme

ök = kendi, özü

kügü =

BiKg'in sonundaki ü ç ü n c ü , son ekte, bu

arkadaş

ökünçlüg =

yetürmek =

tanıttığı ve uzun uzun

yavuz = k ö t ü

körü barsa = görü varılırsa, dikkat edilirse

öze = üzerinde,

olarak

1

söylemek

barsamak =

erdem

özetlemiştir:

başka

tetig/titik = çamur, balçık

bedütmek = büyütmek,

Yusuf, en y ü k s e k

ilkeyi h a t ı r l a t ı p hem kendini ö ğ ü t l e m i ş , hem de bu gerçeği bize k o r k u n ç bir beyitle

yakışıksız

tilrc/telve = deli

geçmiştir.

dan a y ı r a n smır olarak t a n ı y o r . Kutadgu

kişen = köstek alkış

Yusuf'a

tütün =

duman

kaldırmak,

koparmak

t ı r , b ü t ü n i n a n ç sahiplerini de y a r l ı ğ a . "

buşı = kızgın, öfkeli

ulıtmak = bükmek.

Bilig'-

i m i t a m a m l a y ı m ; g ü n a h ı m ç o k t u r , kara t o p r a ğ a g i r d i ğ i m d e y a r l ı g a m a n ı bana u l a ş ­

Bu

genel

giriş

baplarından

n asd h i k â y e s i başlar

ve

* * *

sonra, X I I . b a p l a (beyt 398) ' " K u t a d g u B i l i g "

LXXXV.

babın

o r t a s ı n a (beyt 6424) dek s ü r e r . B u

92

A.

93

KTJTADGTJ B I L Î G İ N C E L E M E S İ

DİLÂÇAR

geniş h i k â y e d e , yer yer t ü r l ü ansiklopedik bilgilere de yer v e r i l m i ş t i r : 1. Devletin n i ­

adaleti onda bulanlara şeker verilecek; zorba olan ve d o ğ r u l u k t a n k a ç a n l a r a da acı

teliği, 2. Adaletin n i t e l i ğ i , 3. B a b a ö ğ ü t ü , 4. A l d ı n niteliği, 5. Devlet ve ordu öro-ütü

H i n t otu i ç i r i l e c e k t i ; bu işte beyin y a r g ı bıçağı keskin ve amansız o l a c a k t ı . B e y i n

6. B a ş b u ğ - g ö r e v l i ilişkisi, 7. D o ğ r u y a s a ve h a k , 8. H a l k t a b a k a l a r ı n ı n sınıflanması

a d ı , K ü n - T o g d ı , güneşten alınmıştı. G ü n e ş , A y gibi k ü ç ü l m e z , p a r l a k l ı ğ ı değişmez,

9. Ş e h i r l i görgüsü, 10. Devlet d ü z e l t i m i , 11. D ü n y a d a k i ö d e v l e r i m i z ve ahret. 12. G ö k

a y d ı n l a t ı r fakat kendinden bir ş e y eksilmez, onun sıcaklığı ile çiçekler açdır. G ü n e ş i n

cisimleri, b u n l a r ı n devimi, d ü ş y o r u m u ; v.b. Y a p ı t t a k i K ü n - T o g d ı , A v - T o l d ı . Ö<>-

burcu olan Arslan da güçlü ve ulu g ö n ü l l ü d ü r , evren ç a r k ı n d a yeri değişmez. A y ' ı n

d ü l m i ş ve O d g u r m ı ş h i k â y e s i , y a p ı b a k ı m ı n d a n d ö r t perdelik bir sahne yazısına ben­

burcu olan Akrep, insanı sokar, evren ç a r k ı n d a yeri oynar.

zer. Kesintisiz perdeler halinde olan devimleri, bilimsel t a r t ı ş m a l a r ı , gidiş gelişleri

G ü n l e r geçtikçe beyle vezir t ü r l ü konular ü z e r i n d e durup t a r t ı ş m a l a r d a bulun­

g r u p l a y ı p d ö r d e a y ı r a r a k , b u h i k â y e y i d ö r t perde halinde ele alacağız. H i ç bir d ü z ­

dular: dilin erdemi, mutluluk (kut kıvhk)

y a z ı parçası bulunmayan ve sonuna dek süreli olarak k o ş u l d u geçen bu y a p ı t , bastan

lerini ve k o n u ş m a s ı n ı çok beğendi. Ona vezir giysisi ile, kdığını tamamlamak üzere,

gibi. K ü n - T o g d ı , A y - T o l d ı ' n m d ü ş ü n c e ­

b a ş a özdeyişlerle doludur. I . ve I I . b ö l ü m l e r i d ü z olarak a n l a t t ı k , ö n e m l i ö z d e v i s l e r i

m ü h ü r , t u ğ , davul, k u ş a k ve zırh verdi. T ü z e l i , doğru ve erdemli bir y ö n e t i m d e n son­

de sonda toplayarak asılları ile birlikte T ü r k i y e T ü r k ç e s i n i de verdik, sözlük de ekle­

ra, vezir y a ş l a n d ı , h a s t a l a n d ı ve y a t a ğ a d ü ş t ü . B e y ç o k ü z ü l d ü , vezirini görmeğe gel­

dik.

I I I . ve I V . b ö l ü m l e r i ö z e t l e y e r e k , ç o ğ u n l u k l a , asıllarına daima uygun olarak

di, d u a etti, a l t ı n , gümüş t o p l a m ı ş t ı , p i ş m a n oldu, fakirlere d a ğ ı t t ı , ağladı, fakat he­

sahne yazısı şekline koyduk; ö z d e y i ş l e r i s e r p i ş t i r d i k . İ l e r d e bu y a p ı t ı n t a m a m ı l e h ç e -

kimler bir k u r t u l u ş yolu bulamaddar (Moliere gibi Y u s u f da otacı ve e&çi'lerden y a k ı n ­

mize

m a k t a d ı r ) . D u r u m u ağırlaşmca A y - T o l d ı , oğlu Ögdülmiş'i ( ö v ü l m ü ş ) çağırdı, onun

çevrilerek ş a h n e y a z ı s ı b i ç i m i n e s o k u l m u ş o l d u ğ u n u g ö r m e k isteriz.

anlayışını, anlağını denedi, gönlü k a n d ı , sevindi ve ona son baba ö ğ ü t l e r i n i verdi 3. A n a konu I. bölüm (bap XII

- XXIII,

(aşağıya b a k ı n ı z ) . Beye de bir kumaru bitig (vasiyetname) y a z ı p ona adalet v e merha­ metten a y r d m a m a s ı n ı vasiyet, öksüz kalacak oğlunu d a emanet ettikten sonra gözle­

beyt: 398-1547)

r i n i b u d ü n y a y a k a p a d ı . Ögdülmiş de yasa girdi ve bir

Eskiden K ü n - T o g d ı ( g ü n d o ğ d u ) a d ı n d a b i r ilig (bey, b a ş b u ğ ) v a r d ı . K e n d ısı köni törü, yani "doğru y a s a " a d a m ı olduğu ve bilgili a d a m l a r ı k o r u d u ğ u için yurt, gerek adalet, gerek a h l â k ve gerek geçim, g ö n e n ç b a k ı m ı n d a n i y i bir durumda i d i . B e y i n b a ş b a k a n ı (vezir) o l m a d ı ğ ı için y ö n e t i m y ü k ü n ü n b ü t ü n ü kendi o m u z l a r ı n a ç ö k m ü ş t ü . A y - T o l d ı (dolunay) a d ı n d a genç, a k d l ı ve bilgin bir y u r t t a ş , bevin ü n ü n ü

Ö l ü m döşeğinde A y - T o l d ı ' n m Ögdülmiş'e v e r d i ğ i baba ö ğ ü t ü (ata pendi, beyt 1278¬ 1341; seçme p a r ç a l a r ) : 1 . Könül,

til köni tut, Bayatka

Usanma, yarınlık

işinni

tapın,

itin.

i ş i t e r e k ve ona y a r d ı m c ı bir adam g e r e k t i ğ i n i duyarak, g ö r e v almak üzere yerini yur­

G ö n l ü n ü , dilini i y i tut, T a n r ı y a t a p ı n ,

dunu b ı r a k ı p b a ş k e n t e geldi. U z u n bir süre gurbet a c d a r ı n ı ç e k t i , sonunda K ü s c m i ş

Savsama, y a r ı n k i işini d ü z e n l e .

( = istekli) a d ı n d a

süre bey vezirsiz k a l d ı .

bir a r k a d a ş buldu. B u adam A y - T o l d ı ' n ı n isteğini s a r a y ı n haci-

2 . Kamug edgü isiz Bayat

hükmi

bil,

biiıe (mabeynci) a n l a t t ı , onun a r a c d ı ğ ı y l e A y - T o l d ı saraya g ö t ü r ü l ü p beye t a n ı t d d ı

Bayatka ınangıl, Anıy

ve uzun bir sorgu ve denemeden sonra v e z i r l i ğ e a t a n d ı , b ö y l e c e de A y - T o l d ı s a b r ı n

B ü t ü n iyilik ve k ö t ü l ü k l e r i T a n r ı h ü k m ü bil,

ve nazik d a v r a n ı ş ı n ö d ü l ü n ü almış oldu. A y - T o l d ı , beye, bir h i z m e t ç i olarak geldi­ ğini, hizmet etmenin bir erdem o l d u ğ u n u , kendisinin kut'u (saadet) temsil ettiğini kuta erişmek i ç i n , ç o k kez, k ı z m a m a k , göz y u m m a k g e r e k t i ğ i n i söyledi. A d ı olan "ay-toldı"ya

(dolunay) i ş a r e t ederek, saadetin a y a benzediğini, daima b ü y ü y ü p

k ü ç ü l d ü ğ ü n ü , talihe ve zenginliğe i n a n m a n ı n ve g ü v e n m e n i n d o ğ r u olmadığını d a bildirdi. B i r t a r t ı ş m a sırasında A y - T o l d ı cebinden bir top ç ı k a r a r a k üzerine oturdu

tapgı kıl.

T a n r ı y a inan, Onun kulu ol. 3 . Negü kim kerekin Anından Anı

tile,

da adın yok saya küç bile.

Ne gibi gerekliğin varsa O n d a n dile, Ondan b a ş k a seninle olacak güç yoktur. 4 . Ağır tut negü erse

ve temsil ettiği saadetin top gibi oynak o l d u ğ u n u , adını almış b u l u n d u ğ u A y ' ı n d a yerini, evini, hacmini, şeklini daima değiştirdiğinden d o l a y ı , saadetin g ü v e n i l i r bir ş e y olmadığını b u top denemesiyle göstermiş oldu. B u n a k a r ş d ı k , her g ü n süregelen

Ne olursa olsun b u y r u k l a r ı n ı dinle,

bu t a r t ı ş m a l a r ı n birinde, bey de, temsil ettiği adaletin, d o ğ r u l u k , ö d ü l ve ceza üze­ rine k u r u l d u ğ u n u a n l a t t ı ve b u n l a r ı simgelerle mış

üç ayaklı

göstermek

için,

birbirine b a l l a n ­

ve dengesi t a m , gümüş bir taht ü s t ü n e oturarak, eline b ü y ü k bir

b ı ç a k a l d ı , soluna a c ı H i n t otu, s a ğ m a da şeker koydu. B ı ç a k , y a r g ı y ı ; H i n t otu c e z a y ı ; ş e k e r de ö d ü l ü simgeliyordu. Haksızlığa uğrayıp beyin k a p ı s ı n a s ı ğ m a n ve

Tenri

yarlıgların,

Ağır kılga

bu kün hem yarın.

Tanrı senin ö d ü l ü n ü verir b u g ü n de y a r ı n da. 5 . Yorıkırj Könül,

köni tut yanılma

öşür/,

til kiçig tut, bedütme sözün.

D a v r a n ı ş l a r ı n d o ğ r u olsun, kendini y a n ı l t m a , G ö n l ü n ü , ddini a l ç a k tut, s ö z ü n ü obartma.

6 . Özürj otka atma bu dünya Kişi

7 . Kayu

15 . Tilinde

üçün,

nenin alma küçeme

çıkarma

bu yalgan

sözüg,

Bu yalgan sözün er uçuzlar

küçün.

özüg.

K e n d i n i ateşe atma bu d ü n y a için,

Dilinden yalan söz ç ı k a r m a ,

Kimseden bir ş e y alma g ü c ü n ü zorlayarak.

Y a l a n söz i n s a n ı n ö z ü n ü değersizlendirir.

işte bolsa yorık

Yorık

95

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

A. D İ L Â Ç A R

94

utru

16.

tut,

Kadaş,

utru tutsa, sana örge kut.

küdezgil, közüyni küdezgil,

B ü y ü ğ e , k ü ç ü ğ e s e v g ü i ol,

gülerek.

T u z u n u , e k m e ğ i n i bol tut, b a ş k a l a r ı n a yedir.

küdez,

halal yigil,

yitür.

K a r d e ş hısım akrabaya y a k ı n l ı k ula (göster),

U z dille k a r ş d a r s a n , saadet sana b a ğ l a n ı r .

Boguzurj

ula,

Tuz, etmekni kin tut, kişike

Hangi i ş t e olsa onu uz dille k a r ş d a ,

8 . Tilinni

yak yagukka yakınlık

Ulugka, kiçigke sevüg bol küle,

17.

az.

Bolu birse devlet,

küvezlenmegil,

D ü i n i gözetle, g ö z ü n ü gözetle,

Usa edgülük

kıl, isiz

Boğazını gözetle, belâl ye, az ye.

Olu verirse saadet, kibirlenme,

kılmagıl.

Susa iyilik e t m e ğ e , k ö t ü l ü k yapma. 9 . Budun

munka bolsa, yırak

Kara

bulgakııja

katılma,

tur,

saça,

18.

kaça.

H a l k k a r g a ş a d a olursa, ı r a k dur, dağıl,

Kişi

yası

11 . Kayu

kıl;

19 . Tiriglig

yas,

Keçer

hava, arzu bas.

yava kılma, kün içinde

edgü

kılın,

kerekin

alın.

Başkasının z a r a r ı n ı isteme, kendin de zarar verme,

H a y a t ı boş g e ç i r m e , i y i l i k

Çok iydik yap; heves, a r z u l a r ı n a h â k i m ol.

Geçmiş g ü n l e r d e n gerekeni (ibreti) al.

işke kirşe, çıkışını

Çıkış körmese,

Zina

iş bolur erke kor.

kelse övken katıglan

Serimlik

kişinin

sevinci

kılma,

21.

Bu bordın kopar mirj yazukka kaçar

kut, yüzünke

Zinadın

yarın.

B u i ç k i d e n hareket eder bin g ü n a h a y ü r e k ,

sudar.

Zinadan saadet k a ç a r , (zina işleyenin) y ü z ü n e t ü k ü r ü r . 22.

Saya

sözledim

Unıtma tübünke

yürek,

serin,

S a b ı r l ı k i ş i n i n sevinci y a r ı n (sonra) gelir.

unıtma,

yıra,

atanma kara.

Zina işleme, s a p k ı n olmakla k a r a a d l a n d ı r ı l m a .

Eğer öfken gelirse, k a t d a ş , sabret,

13 . Öiümüg unuma, anuk tur,

fasik

Ş a r a p i ç m e , fesada katdma, ı r a k l a ş ,

bak,

Çıkışı g ö r ü l m e y e n işler insana zararh olur. 12 . Kah

yap,

20 . Bor içme, fesadka katılma,

kör,

Hangi işe girersen, ç ı k ı ş m a

Özürjni

tüş teg keçer,

kutka, kuş teg uçar.

G ü v e n m e süreksiz saadete, k u ş gibi u ç a r .

kolma, özün kılma

Neçe edgülük

tirilikke, kivi

G ü v e n m e hayata, d ü ş gibi geçer,

A v a m ı n karışıklığına katdma, k a ç . 10.

Tayanma Küvenme

sakın,

söz, kumaru

atı,

bu sözler, kör/ülke biti.

Sana sözlerimi s ö y l e d i m , a d ı vasiyettir,

bakın.

U n u t m a bu sözleri, gönlüne yaz.

Ö l ü m ü unutma, a n ı k dur, d ü ş ü n , SÖZLÜK

K e n d i n i unutma, aslını, sonunu d ü ş ü n . 14.

Kiriş

körü sen, çıkış kıl

nenin,

Sözün sözlemegil, meğer öz tenin. Girişine göre çıkışım yap

malın,

Söz s ö y l e m e , eğer senin özüne denk değilse.

korjül = til =

gönül

koni = Bayat =

itinmek = hazırlamak, kamug =

dil doğru Tanrı

usanmak =

savsamak

edgü = isiz =

bütün

iyi kötü

negü = ne gibi

düzenlemek

96

A. D Î L Â Ç A R

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

adın = başka anuk = anık, u y a n ı k ağır tutmak = önem vermek, saygı göstermek, sakınmak — düşünmek dinlemek tüb := dip, asıl, k ö k yarlıg = buyruk bakınmak = sonunu düşünmek agu* kılmak =s ağırlamak, değerlendirmek kiriş = giriş, varidat, gelir ten = denk yonk s= gidiş, davramş yalgan = yalan bedütmek = b ü y ü t m e k , obartmak ot = ateş, od ucuzlamak = değerini düşürmek, alay etmek nen = mal, şey kadaş = kardeş, küçemck = zor, güç göstermek, zulmetmek yak yaguk = yakınlar, akrabalar kayu = hangi ulamak = ulamak, uzatmak, katılmak yonk = uz, y u m u ş a k sevüg = sevgih utra = karşı küle = gülerek utru tutmak = karşılamak etmek = ekmek örmek — bağlamak, örmek kirj = bol küdezmek = gözetmek, korumak küvezlenmek = kibirlenmek köz = göz usamak = susamak boguz = boğaz tayanmak = dayanmak, güvenmek yimek ' yemek tiriglik = dirilik, y a ş a m muti = sapınç, bun, karışıklık tüş = düş saçmak — dağıtmak, saçmak kivi = kısa, süresiz kora (budun) = avam yava = boş yas = zarar, ziyan bor = şarap, içki kolmak — istemek yıramak = ıraklaşmak nece = nice, çok fasik = (Arap.) = fisk işlemiş, sapkın

Bilgi: Ukuş kadrini Bilig

hem ukuşlug

satsa bilge, biliglig

A n l a y ı ş ı n değerini a n l a y ı ş l ı olan

Gurbet: Yatıg yarlıkagıl,

içür bir

yigü,

Umeg edgü tutgıl, ay bilge bügül Y a b a n c ı y ı bağışla, onu içir, yedir, Y o l c u y a i y i davran, ey akıllı bilgin! Halka

edgüsü ol budun

O adam olur i n s a n l a r ı n iyisi k i ,

atanmak = ad almak, adlandırılmak

Kimirj Kamug

kor = zarar

mirj =

kah = eğer

yazuk =

K i m i n olgunluğu b a ş ı m y u k a r ı

ser inmek =

kendini

tutmak

sudamak — t ü k ü r m e k

sabretmek

kumam =

serimlig = sabırlı

edgüsi, yüdgüsi.

(İnsanların iyisi) h a l k ı n k a y g ı s ı n ı taşır.

kopmak s= hareket etmek çıkmak

katıglamak = katüaşmak,

iyilik:

Bu yanhg bolur bu kişi Kişi

hava arzu = merak, ihtiras

günah

bilir,

Bilgi satsa b ü g i n , bilgili alır.

hava — heves, aşk, merak

1000

bilir, alır.

devleti baş kötürse

örü,

edgü kılgu budunka

törü. yükseltirse,

H a l k a hep i y i yasa u y g u l a m a h d ı r . Kimirj

vasiyet

bitimck — yazmak.

Silig

elgi bolsa budunka bolgu kılkı,

kılınçı

uzun, tüzün.

K i m i n eli halka uzarsa (halkı elde ederse),

B u bölümden b a ş k a özdeyişler:

H u y u temiz olmalı, edüeri de soylu. Dünya: Bu irsel yayıg Kılmçı

Kut:

kılkı kurtga o/un,

kız ol, korse yaşı

Bu kutka inanma,

uzun.

B u dirişmez, d ö n e k h u y l u k o c a k a r ı d ü n y a , D a v r a n ı ş ı k ı z gibi, bakarsan y a ş ı b ü y ü k . Erej

kolsa, emgek tutaşı

Sevinç

barır,

kolsa, kadgu tutaşı

usa edgü kıl,

Bu kün munda erse, yarın

anda bil.

B u talihe inanma, i y i l i k e t m e ğ i d ü ş ü n , B u g ü n bunda ise, y a r ı n orada b ü . Sana

yorır.

tegse beglik, ulugluk

Kiçiglik

R a h a t l ı k istersen, emekle (zahmetle) k o m ş u olarak gelir,

anuk tut, örün

oka,

bolguka.

Sana erişirse beylik, u l u l u ğ u anla,

S e v i n ç istersen, k a y g ı y a k o m ş u olarak y ü r ü r .

Alçak gönüllükle hazırlan ağarmağa.

Yasa: İdi edgü beglik, takı Törü ol; anı tüz yorıtgu

edgürek, kerek.

Bey beylik iyidir, (fakat) daha iyisi, Y a s a d ı r ( t ö r ü ) ; onu d ü z ( d o ğ r u ) y ü r ü t m e k gerekir.

Acele: Kayu

işke ivşe uzar, kiç kalur,

İve kılmış

işler ökünçlüg

bolur.

H a n g i i ş t e acele edilirse, uzar, g e ç k a l ı r . Acele edilen işler p i ş m a n l ı k l a olur (biter).

97

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

A. DİLÂÇAR

Tutum:

Kız: Bu muniag

kişiler

Bu kız kızhkı

bolur idi

kaldı kız atı

kız, kız.

B ö y l e kişiler çok k ı t olur,

Kişig

satgamasa küvezlik

Basıtmasa

özde kiçigke

bile, küle,

K i ş i l e r i kibirlikle tahkir etmemeli, K e n d i n i çiğnetmemeli k ü ç ü k l e r i n

B u değerli nadirlikten, nadirin a d ı k ı z kaldı. (Nadire)

gülüncüne.

Boşuna:

Yükselme:

Yavahk

bile borka baş sokmasa,

Tegimsiz

tapug birle, törke tegir,

Yavahkka

Yaragsız

yaratışa,

Boşuna içkiye baş sokmamalı,

kör ilke tegir.

Elverişsiz, yaransa da, k a p ı eşiğine v a r ı r . Uz

Ajun

Dil:

lil, bu kut

tezginürler,

yarıp

turmadı, tınmadı.

A k a r su, uz dil, ve kut, durmadan,

Oyun: Oyunka katılmasa Kânilik

elgin, tilin.

öze tutsa kılkı,

D o ğ r u l u k üzere y ö n e t m e l i d i r huyunu, d a v a m ş ı m . Yayıg

kut kişeni bu neyler

Bu yayhg Huy: Mini

bulguçı

kılkı

alçak

yayın.

O y u n a k a t d m a m a l ı elle, dille,

Acunu dolaşırlar, yorulup dinlenmeden.

Köyül

saçmasa.

Boşu b o ş u n a malını s a ç m a m a h .

i l e r l e m e m i ş kimse, g ö r e v i (çalışması) ile y ü k s e k oruna erişir,

Akar suv, yorık

boşlag neyin

basa kulnı

lurıır,

kaçmaz,

kahır.

K a y p a k saadetin kösteği bu ş e y l e r d i r . B ö y l e y a p ı l d ı k t a n .sonra saadet k a ç a m a z , kalır.

kerek,

kodkı, til sözde yumşak

kerek.

Yalan:

B e n i (saadeti) b u l a n ı n h u y u y u m u ş a k olmalı,

Özüm toplamaz ney biri yalgan ol,

G ö n l ü alçak, d ü i de k o n u ş m a d a y u m u ş a k olmalı,

Munıyda

Ilımlılık: Özini küdezse,

ayı

Yavuz, yunçıg

işke yakın

basası bu küç kılgan

ol.

B e n i m kabul e t m e d i ğ i m ş e y l e r d e n biri y a l a n d ı r , B u n d a n sonra, z u l ü m y a p a n d ı r .

ertmese,

Açgözlülük:

turmasa.

K e n d i n i gözetmeli, aşırı g e ç m e m e l i ( v a r m a m a l ı ) , K ö t ü , ç i r k i n işe y a n a ş m a m a n .

Suk erse kılınçı,

yig erse özi,

tvek erse kılkı,

uvutsuz közi.

Açgözlü ise edişi, çiğ ise özü, Denge: Teni Yorık

birle tutsa tirilmiş tüzse kılkı,

kılına

Aceleci ise huyu, y ü z s ü z ise gözü, neyin,

Öfke:

yayın.

Buşı

Dengeli olarak idare etmeli d e r i l m i ş m a l ı , Ustaca d ü z e n l e m e l i huyunu, işini, hareket t a r z ı n ı , Büyük-Küçük: özinde özinde

ulugka tapug kılsa kiçigke

öz,

süçig tutsa söz.

erse işte, yime

övkelig,

Yava erse borçı, ya kıygan

elig.

Sinirli ise i ş t e , öfkeli de ise, F a y d a s ı z (olarak, b o ş u n a ) işkici ise, y a da doğru değilse eli. Bu yayhg Ayu

kişiler

yaramaz

birdim emdi açuklug

maya, saya.

Kendinden b ü y ü k olana s a y g ı göstermeli,

B u t ü r l ü kişiler yaramaz bana,

Kendinden k ü ç ü k olana t a t l ı idare etmeli sözünü.

S ö y l e y i verdim imdi sana a ç ı k olarak.

100

K Ü T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

A. DİLÂÇAR

İyilik: llig aydı: Tusulur

İyi - Kötü:

edgü bu kılkı

yayı,

bolur halkka asgı

öyi.

llig aydı:

edgü iki türlüg

Munıyda

biri çın tutar edgü yol.

ol,

B e y dedi: iyinin huyu, t a r z ı ,

Bey dedi: i y i iki t ü r l ü olur,

Y a r a r l ı , halka faydah olmak; budur rengi.

Bunlardan biri d o ğ r u c a tutar iyilik yolunu.

Tözü halkka barça Yana

Bir

edgülüg,

edgü bolur, kör, anadan togup,

Yorır

külük.

ol köni çın, kör, edgü bolup,

B ü t ü n halka hep iyilik eder,

B i r i i y i olur, bak!, anadan d o ğ m a ,

Y i n e de minnetini vurmaz kişiye (boşuna), soylu adam.

Y ü r ü r o doğru d ü r ü s t , i y i olarak.

Öz asgın tilemez, kişike Birür

kilur

minnet urmaz kişike

ol, asıgdın

Takı biri edgü, kör, ötgünç bolur,

asıg,

bu kolmaz

İsizke

yanıg.

ktılsa

ol isiz

kılur.

Kendinin f a y d a s ı n ı dilemez, b a ş k a s ı n a y a r a r l ı olur,

B i r i de i y i olur, bak!, taklit ederek,

Verir o, f a y d a n ı n istemez karşılığını.

K ö t ü y e k a t ı l ı r s a o k ö t ü l ü k yapar. İki türlüg ol, kör, bu isiz yime,

Doğruluk:

Taşı

îkigüni

İ k i t ü r l ü olur, bak!, bu k ö t ü yine,

Tili,

İ k i s i de bir deyip k ö t ü sayma.

köyli

birle biriker

sözi.

B e y dedi: gör, d o ğ r u k i ş i n i n ö z ü n ü ,

Toga isiz ol, kör, munıyda

D i l i , gönlü ile bir olur sözü.

Bu er ölmegince

bolur ol köni çın

anmaz

biri.

kiri,

D o ğ u ş t a n k ö t ü d ü r , bak!, bunlardan biri,

teg içi ol, içi teg taşı,

Bu yayhg

bir tip isizke sama.

llig aydı: körgil köni er özi,

B u adam ö l m e y i n c e temizlenemez kiri.

kişi.

Dışı, i ç i gibi olur, içi de dışı gibi,

Takı biri ötgünç bolur bu isiz,

B u insan d o ğ r u , gerçek kişi olur.

İşi edgü bolsa, tüzer bu ma iz.

Köyülin Yorısa

çıkarsa

ayada

B i r i de taklit ederek k ö t ü olur,

urup,

uyadmasa, yalyuk

A r k a d a ş ı i y i olursa, o da yolunu düzenler.

körüp.

G ö n l ü n ü çıkarım a y a s ı n a koyarak,

Toga edgüdin

Y ü r ü m e l i d i r utanmadan, i n s a n l a r ı g ö r ü p .

Ajun

Könilik

kerek erke kopsa

Könilik

atı ol kişilik,

budnı

tutçı edgü kelir, andın

asıglar

alır.

D o ğ u ş t a n i y i olandan daima iyilik gelir,

kutun,

D ü n y a h a l k ı ondan faydalar alır.

bütün.

D o ğ r u l u k gerek insana, y ü k s e l m e k için kuta, D o ğ r u l u ğ u n adıdır insanlık, inan!

Toga isiz erse ayar yok

otı,

Ajunka

yutı.

bela ol budunka

D o ğ u ş t a n k ö t ü ise ona çare yoktur, D ü n y a y a bela olur, halka da k ı r a n .

İnsan-lnsanhk: Kız ermez bu yalyuk,

kişilik

Az ermez bu yalyuk,

könilik

kız ol, az ol.

Bu edgü ağış teg, ağır agguka, Yavuz

ney iniş

ol, uçuz bulguka.

A z r a k değildir insan, i n s a n l ı k a z r a k t ı r ,

B u i y i , y o k u ş gibidir, g ü ç t ü r ç ı k a n için,

Az değildir insan, d o ğ r u l u k azdır.

K ö t ü ş e y iniştir, kolay bulunur.

K U T A D G U BÎLİG İNCELEMESİ

A. DÎLAÇAR

Bu edgii on ol, kör, isizlik bu sol, Solandın

tamu ornı, uştmahı on ol.

Biliglig Bilig

kişiler

et öz

yavrıtur,

birle avnur canın

semritür.

İyilik sağdadır, bak!, k ö t ü l ü k de solda,

Et öz ülgi barça

Senin solun cehennemin yeridir, cennet ise s a ğ d a d ı r .

Bu can ülgi, çın söz kulaktın Bilig

Dil ve Söz:

boguzdın

belgüsi, kör, iki ney

kirür, kırür.

turur,

Bu iki bile er kızıl en urur. Kara baş yağısı Neçe baş yidi

kızıl til

turur,

bu takı ma

Biri

yiyür.

K a r a başın düşmanı kızd dddir, Nice baş yedi bu, yine de yemektedir. Tirig sözlenmese idi ök muhal, Meğer iki türlüh Birisi

K a r a budunun ( a v a m ı n ) k a r n ı doyarsa, bak!, ö k ü z gibi yatar, Boş sözle avunur, ö z ü n ü semirtir.

kişi ol bilin,

biligsiz, Misi

Yese, doysa, yatsa, bir h a y v a n d ı r ,

ağın.

B u hayvan diye s a p t a d ı ğ ı m ı n ) huyudur.

Y a ş a y a n ı n hiç k o n u ş m a m a s ı olamaz,

Bilgili kişiler gövdelerini y ı p r a t ı r ,

Ancak iki t ü r kişi olabilir (bunlar), bunu bil,

B ü g i ile avunur, c a n l a r ı n ı

Biri bilgisiz, ö b ü r ü de dilsiz.

Canın nasibi, d o ğ r u söz, kulaktan girer.

suvug, yirde nimet önür.

Bilginin belirtisi, bak!, i k i ş e y d i r ,

Bilgilinin sözü yer için su gibidir,

B u i k i ile insan mutlu olur.

Suyunu akıtırsa yerde nimet biter.

B i r i d ü d i r , bak!, birisi de b o ğ a z ,

Biligsiz kişi könli kum teg turur,

B u ikisine söz geçirirse çok fayda g ö r ü r .

Ögüz kirşe tolmaz, ap ot, yem önür. Biligsiz kişinin gönlü kum(sal) gibidir, Irmak girse dolmaz, ot, y e m bitmez. Ayıtmahk

erkek turur ay ilig,

Cevabı tişi ol, yetürse

Söz ve Bu Ay-Toldı

bilig,

aydı: söz ornı sır ol,

Biri

togar togsa iki

urı.

tıdıg,

barça

yıdıg.

S ö z ü n sayısı (bölümü) ondur, s ö y l e n e b i l e n i birdir,

Cevabı dişidir, bilgi (bu işe) yeterse,

B i r i söylenebilir, dokuzu y a s a k l a n m ı ş t ı r ,

Dişiye bir erkek koca olur, bak!, Ondan, doğacaksa, i k i erkek çocuk d o ğ a r . Boş Söz ve

Boğaz:

Y a s a k sözün dibi, ash hep k ö t ü d ü r . Söz asgı bile, kör, yağız Yaşıl

Kah

Yava sözke avnur, özin

Yaşıl

semritür.

Yise, todsa, yatsa bu yılkı bu kılkı

turur. turur.

yirdeki

kökke yoklar, bolur tördeki.

Kara karnı todsa, kör, ud teg yatur,

tiküdüm

sözlegü ol, tokuzı

Tıdıg söz tüpi, aslı

A y - T o l d ı dedi: sözün yeri sırdır,

Sormak erkektir, ey bey,

Bu yılkı

Susma:

Söz ülgi on ol, sözlegüsi bir ol,

Tişike bir erkek bolur kör, eri, Anındın

semirtirler.

G ö v d e n i n nasibi hep b o ğ a z d a n girer,

Biligsiz sözi yirke suv leg turur, Akıtsa

til turur, kör, birisi boguz,

Bu iki basa tutsa asgı ögüz.

sözleyü

bilmese til sözüg,

kökte erse, kör, indrür

özüg.

Söz sayesinde, bak!, y a ğ ı z yerdeki, M a v i g ö k e değer, b a ş k ö ş e y e geçen olur.

103

A. D İ L Â Ç A R

E ğ e r d i l söz s ö y l e m e s i n i bilmezse,

Haramka

katılma? yime kılma

M a v i g ö k t e k i n i , b a k ! , (yere) Çağırıp i n d i r i r .

Kişi

tökme, hasım

Okiiş söz eşitgil, telim

Çok söz i ş i t (dinle), fazla s ö y l e m e ,

Kiçig

A n l a y ı ş ile s ö y l e , b i l g i ile d ü z e n l e .

Kiçigde

kalın? tilin.

irsel/ersel = değişken, dirişmez

kız =

yayıg =

kızlık = değerliklik, nadirlik

dönek

•Toldı'mn beye vasiyeti ( p a r ç a l a r ) :

at = ad

kurtga =

tegimsiz — ilerlememiş

kocakarı

tapugçı = görevli,

emgek = emek, çaba

tör ~ yüksek orun

tutaşı = yakın,

yaragsız — işe yaramaz, elverişsiz

komşu

suv — su

yürümek

idi = sahip, bey, takı ~

memur

il /el = kapı eşiği;

kaygı

yonmak =

elgin? tilin.

tapug — hizmet, görev

huzur

kolmak = istemek

kadgu =

kılın,

1. kız, 2. değerli, pahalı, nadir şey

kılk — huy, gidiş erej/erinj/erinç = rahatlık,

kalabalık,

T a n ı k l ı k verir, tek b i r T a n r ı d i l i y l e .

Budunug sevindürgil?

elig.

SÖZLÜK

Dile s ö v m e k olmaz, ç o k t u r Ö v g ü s ü ,

Bela? küç yirinde sen edgü

bilig bilse kötrür

K ü ç ü k k e n bilgi öğrenirse, elini y ü k s e l t i r .

sökgüsi.

S ö z ü n ö v g ü s ü de v a r , s ö v g ü s ü de. B ü t ü n canlılar, b u sayısız

erken öğret ogulka bilig?

K ü ç ü ğ e erken ö ğ r e t , o ğ u l a da b i l g i ,

Tilig sokse bolınaz telim Öggüsi?

Tanukluk birür bir Bayatıg

kiiç?

kılma Öç.

K i ş i k a n ı d ö k m e , d ü ş m a n olma, k i n besleme.

Ukus birle sözle, bilgi birle tiz.

Kamug teprenigli bu sansız

kanı

H a r a m a k a t ı l m a ve zor k u l l a n m a ,

sözleme,

Söziig Öggüsi bar yime

105

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

yarık til = uz ve usta dil

Tanrı

tezginmek — dönmek

daha

Bela, z u l ü m yerine sen i y i l i k y a p ,

edgürek = daha iyi

tınmak =

H a l k ı n ı sevindir, elinle, d i l i n l e .

tüz = düz, doğru

kodkı = uysal, y u m u ş a k

yat =

küdezmek/ködizmek =

Törü tüz? yorıtgıl Künün

edgü bolgay könilik

Yasa d ü z e n l e , h a l k ı d o ğ r u

küni. yürüt

K i , g ü n ü n i y i olsun, d o ğ r u l u k ( k ı y a m e t ) Kiivezlenme artuk? kötürme inanç

kilgu ermez bu dünya?

gününde

köyül, tönüL

İ n a n m a k olmaz b u d ü n y a y a , d ö n ( v a z g e ç ) . Kişi

neyi alma, yime tokme kan,

Bu iki yazukka uhr çıksa can.

1

ümeg = yolcu

ertmek — geçmek

bügü =

yavuz =

akıllı

K i ş i l e r i n m a i m ı alma, k a n da d ö k m e , B u i k i g ü n a h t a n inler (insan), cani ç ı k a r k e n .

yüdmek = yüklemek,

çirkin

yakın t ur inak — yanaşmak ten =s denk teni birle = dengeli, ölçülü olarak

silig = temiz, a n

tutmak = idare

tüzün /tözün =

tirilmek /terilmek — derilmek, toplanmak

usmak =

soylu

etmek,

yönetmek

nerj = mal, şey

düşünmek

tegmek — değmek, erişmek

york = uz, ustaca

okmak /ukmak — anlamak

yorık tüzmek = ustaca düzenlemek

kiçiklik = küçüklük, alçakgönüllülük

yarj = tarz

anuk tutmak = hazırlanmak

tapug kılmak —

örürj /ürürj = ak

süçig =

örürj bohnak =

ağarmak

ökünç = mundag =

etmek

böyîe

idi/edi = çok

saygı göstermek

satgamak = çiğnemek,

hakaret

kibir

basılmak = çiğnetmek, bastırmak külmek —

pişmanlık

(davranış)

tatlı

küvezlik =

kayu = hangi kiç = geç

L u a c r t l i k ebedidir, Öiıuez c ö m e r t l i ğ i n a d ı .

taşımak

el uzatmak, elde etmek

ivmek /evmek = acele

Cimri olma, bey, c ö m e r t o l , c ö m e r t ,

yüklenmek,

elig uzamak —

Saran bolma, ilig? akı bol? akı? atı.

kötü

yunçıg — yakışmaz,

Iıaş kötürmek = başını yükseltmek

Kalır

meyü ölmez akılık

gözetmek

a y ı = aşırı, çok

yedir

yarjlıg = insan, adam

Çok kibirlenme, g ö n l ü n ü y ü k s e l t m e ,

I

yabancı

yigü/yegü =

budunka koni?

dinlemek

gülmek

yava = gereksiz, faydasız, boş yavalık

bile =

boşuna

bor = şarap, içki

etmek

A. DÎLÂÇAR

106

107

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ k ü ç — güç kullanma

boşlag = boşu boşuna

iz — yol

tüp = dip, asıl, kok

könilik = doğruluk

tutçı = daima

barça — hep

törü = yasa, kanun

öze/öze = ü s t , üzeri

budm = budunu, h a l k ı

yıdıg = k ö t ü

tüzmek = düzenlemek yontmak = y ü r t m e k , y ö n e t m e k

yayıg — dönek, kaypak

andın = ondan

asgı bile = faydası ile, sayesinde

t ur ur = ...dır (durur)

a ğ a r = ona

yoklamak = değmek,

bu yarjhg = bu şekilde, böyle

ot = ilâç, çare

tör = odanın en önemli yeri, başköşe

köniük künİ = • kıyamet

basa = sonra

yut — yıkım,

kah = eğer

küvez/kövez = kurumlu,

özügmek/öçükmek = çağırmak

küvezlenmck = kibirlenmek

Öküş = çok

artuk — fazla, çok, askın

kıran

yoklamak,

yükselmek

bolgay = olsun

taplaroak = kabul etmek, razı olmak

ağış = " yükseliş, y o k u ş

yalgan = yalan

ağır = ağır, güç

ol = olur, ...dır

agguk = y o k u ş

k ü ç — güç, zor, zulüm

uçuz = ucuz, değersiz, kolay

tizmek = dizmek,

kılgan = kılan, yapan

on = sağ taraf

sökmek — sövmek

yime = dalü, da

çıkma

törjüLmek = dönmek,

düzenlemek

vazgeçmek

suk = açgözlü

isîzlik = k ö t ü l ü k

bolmaz — olmaz

tökmek = dökmek

yig = olmamış, çiğ

tamu = cehennem

öggü = övgü

yazuk = günah

ivek = aceleci

orm = orunu, yeri

bar = var

ulımak = ulumak, inlemek

uvutsuz = utanmaz, gözü doymaz, yüzsüz

uştmah = cennet

teprenigli = deprenen, canlı

saran = cimri

buşı — öfkeli, sinirli

yağı = düşman

sansız = sayısız

akı — cömert

yime/yeme = dahi, de, yine

tirig = diri, y a ş a y a n

kaim = kalabalık

öç = Öç, kin

borçı = içkici

ök = hiç (onay ve o î u m s u z l a m a

birmek = vermek

oğul = oğul

kıygan = eğri, doğru olmayan

muhal

edatı)

(Arap.) = olursuz, o l a n a k s ı z , imkânsız

ayu birmek = söyleyi vermek

agm = dilsiz

açuklug — açık olarak

yirke = yere, yer için

tusulmak = yaramak, faydalı olmak

önmek = bitki, bitmek

günü)

kötürmek = yükseltmek

telim — fazla

çıkan

günü (doğruluk

Bayat = T a n n

II.

bölüm

[bap XXIV-XXXVIII,

beyt: 1548-3186)

asıg = fayda

ögüz — ı r m a k

ÖTJ = renk

ap = olumsuzluk edatı

tözü barça = her, bütün, hep

a y ı t m a k = söylemek,

yana = yine de

tişi = dişi

Ö g d ü l m i ş t e ş e k k ü r etti ve b a b a s ı n ı n y a z d ı ğ ı mektubu beye verdi. B e y vasiyet-mek-

er — koca

tubu okudu, g ö z l e r i n d e n y a ş a k t ı . Ö g d ü l m i ş de ü z ü l d ü , k a l k t ı evine gitti, b a b a s ı

u n — erkek e v l â t

A y - T o l d ı i ç i n "cenaze a ş ı " (yog aşı) y a p t ı , fakirlere g ü m ü ş ve ipekli k u m a ş d a ğ ı t t ı .

kiilük sa soylu, yamg —

ünlü

karşılık

kÖrgil = gör, bak

kara (budan) — avam

birikmek = bir olmak

todmak = doymak

taş = dış

ud = öküz

teg = gibi

yava = boş

A y - T o l d ı ' n m y a s ı bitince, K ü n - T o g d ı onun oğlu Ö g d ü l m i ş ' i s a r a y a çağırıp te­ selli etti, ö ğ ü t verdi, sonra ona "ben sana b a b a l ı k edeyim, sen de b a n a oğul o l " dedi.

sormak

Bey de eski vezirin vasiyetini okuduktan sonra, yurdu i ç i n d o ğ r u kanunlar

(köni

törü) y a p t ı , her t a r a f ı d ü z e n l e d i , h a l k ı z e n g i n l e ş t i r d i , halk da beye d u a etti. B i r süre sonra, bey kitap okurken Ö g d ü l m i ş a k l ı n a geldi ve onu s a r a y a ç a ğ ı r t ­

çın = doğru, gerçek

semritmek = semirtmek

aya = a v u ç içi, aya

yılkı = hayvan

tı. Ö g d ü l m i ş huzura ç ı k t ı , bey ona "babadan sonra felek sana neler y a p t ı ? " diye

urmak = vurmak, koymak

tikmek = saptamak, tespit etmek

sordu. Ö g d ü l m i ş ü z ü n t ü i ç i n d e o l d u ğ u n u , fakat beyi g ö r ü n c e y ü z ü n ü n

yonmak = yürümek, dolaşmak

et Öz/etöz =

s ö y l e d i . B e y ona t ü r l ü sorular sordu, bilgisini denedi, Ö g d ü l m i ş hepsine uygun ce­

uyadmak — utanmak kopmak —

kopmak,

v ü c u t , gövde, et ve öz

y a v r ı t m a k = zayıflatmak, kalkmak,

yükselmek

yıpratmak

güldüğünü

vaplar verdi, bey de genci hizmetine a l d ı ve onu y e t i ş t i r m e ğ e k a r a r verdi. O gün­

ülüg — pay, hisse, nasip

lerde bey ona f a y d a l ı ve k ö t ü ş e y l e r i n neler o l d u ğ u n u sordu. Ö g d ü l m i ş f a y d a l ı ş e y ­

bütünmek = inanmak

boguz —

kız = azrak, nadir

kirmek = girmek

lerin:

ermez = olmaz, değildir

Çm =s doğru, gerçek

1. inat (arkuk kılınç),

Ötgünç —

belgü = belge, alamet

bu cevaplardan memnun oldu ve ona b a ş k a bir soru sordu: " İ n s a n anadan m ı bilgin

1

Ödünç

ötgütunek = taklit etmek, yansılamak isiz = k ö t ü

boğaz

kızıl erj urmak /en kızartmak = mutlu olmak, fayda görmek

1. i y i l i k (edgülük),

2. u t a n ç (uvut),

2. y a l a n (yalgan),

3. d o ğ r u l u k (könilik);

3. cimrilik (saranlık)

k ö t ü ş e y l e r i n de:

o l d u ğ u n u bildirdi. B e y

olarak d o ğ a r , yoksa y a ş ı i l e r l e d i k ç e m i ö ğ r e n i r ? " B u soruyu Ö g d ü l m i ş ş ö y l e cevap­ l a n d ı r d ı : " İ n s a n bilgisiz d o ğ a r ve y a ş l a n d ı k ç a öğrenir. Ç a l ı ş m a k l a elde edilemeyen

ikigü = ikisi

basa tutmak = h â k i m olmak, sözünü

samak —

orun = yer

ş e y a k ı l d ı r : T a n r ı onu i n s a n ı n h a m u r u n a katar. İ n s a n a k ı l d a n b a ş k a b ü t ü n erdemleri

toga = doğuştan

ülüg = parça, bölüm

ö ğ r e n i r ve b ö y l e c e bilgisi g e l i ş i r . " B e y b u c e v a p l a r ı d a b e ğ e n d i ve genci y e t i ş t i r m e ­

iş = eş, arkadaş

sözlegüsî = söyîenebilen

ğe devam e t t i . Onu g ü n d e n

mg = da, dahi (pekitme edatı)

iıdıg = , . ahkoyuhnuş,

onun eline verdi. Sonunda d a ona ü n , m ü h ü r , at, k o ş u m ve hilat vererek vezir y a p t ı .

saymak

yasaklanmış

geçirmek

g ü n e kendine

yaklaştırdı,

ona i n a n d ı ve b ü t ü n

işleri

108

Ögdülmiş

109

K U T A D G U BÎLİG İNCELEMESİ

A. D İ L Â Ç A B .

doğru k a n u n l a r ı ç ı k a r m a ğ a devam etti, yurt düzeni sağlamlaştı, h a l k ı n

gönenci a r t t ı , bey de r a h a t l a d ı . B i r gün bey, Ö g d ü l m i ş ' t e n temsil ettiği anlayışın (ukuş) t a n ı m ı n ı istedi, vezir de bu t a n ı m ı şöyle y a p t ı : " A n l a y ı ş bir m e ş a l e d i r , k ö r için gözdür, ölü v ü c u t için can, dil­ siz için de s ö z d ü r " (Yula ol ukuş, kör, karaguka köz; Ölüg tenke can ol, ağın tilke söz.)

3. Sü başı (ordu b a ş k o m u t a n ı ) : Ordu b a ş k o m u t a n ı cesur, gözü pek, ç e v i k , sert ve t e c r ü b e l i bir adam olmalıdır. Tedbirli, u y a n ı k , soğukkanlı, temkinli ve a y n ı za­ manda c ö m e r t ve sofrası açık bir ü s t ü n asker olmalıdır. B ü t ü n malını askere dağıt­ malı, dost ve silâh a r k a d a ş ı edinmeli ve etrafına seçkin kimseler t o p l a m a l ı . K e n d i ­ sine bir at, silâh ve yeter giysi sahibi olmak yeter. K a h r a m a n a d ı k a z a n ı p d ü n y a y a

A n l a y ı ş ı n belirtileri de ş u n l a r d ı r : "Akıllı adam d o ğ r u d u r , y u m u ş a k huyludur, dingindir

ü n salması kendi kazancı o l a c a k t ı r . Ailesi basit o l m a l ı ; eş, çoluk çocuk, mal m ü l k

ve çok sabırlıdır." B a ş k a bir gün bey, vezirine şunu sordu: "Gönül k ı v a n c ı nedir,

ikinci derecede k a l m a l ı , ç ü n k ü asıl işi cenktir. Ü s t ü n isteğini kılıçla bildirmeli, vur­

göz k ı v a n c ı n e ? " Vezirin c e v a b ı : "Göz için, sevdiği y ü z ü g ö r m e k k ı v a n ç t ı r ; gönül

mak, a l m a l ı ve ü n k a z a n m a l ı d ı r : "Gelin kızın sevinci d ü ğ ü n geceleridir; y i ğ i t , kahra­

için arzusuna k a v u ş m a k k ı v a n ç t ı r . " B u n u n arkasmdan bey şu soruyu y e t i ş t i r d i :

man erin ö v ü n c ü s a v a ş g ü n l e r i d i r " (Kelin kız sevinci kilden tünleri; kör, alp er küven-

"Sevgilinin belirtisi nedir?" Vezirin c e v a b ı : "Göz için, bakarken her ş e y ö r t ü l ü ola-

çi çerig künleri).

bdir, fakat gönül için ö r t ü yoktur. Seven insan y ü z ü n d e n bellidir."

Ö l ü m d e n k o r k m a m a l ı , öcünü almadan d ü ş m a n d a n y ü z ç e v i r m e m e l i d i r . Asker şere­

B u anlayışla b ü g i ve gözle gönül konusundaki k o n u ş m a d a n sonra, devlet ve saray ö r g ü t ü ele alınarak, beyden, y a n i h ü k ü m d a r d a n , b u y r u k ç u l a r d a n görevlilere (tapugçı) ve içkicibaşıya kadar b ü t ü n y ö n e t i c i ve görevlilerin durumu, onlarda aranan ni­ telikler görüşüldü ve ülküsel bir saray g ö r e v l i l e r i ö r g ü t ü tablosu y a p d d ı .

Kutadgu

Bilig'in d e v l e t ç i l i k b a k ı m ı n d a n en önemli b ö l ü m l e r i n d e n biri olan bu baplarm a y r ı n ­ tıları

şunlardır: 1. Beg: Bey, d o ğ a r k e n beylikle d o ğ a r ; görerek öğrenir. T a n r ı kime beylik ve­

rirse, ona işi ile oranlı akıl ve gönül de verir. B e y cesur, kahraman, güçlü ve pek y ü ­ rekli olmalıdır. Bilgili, akıllı, c ö m e r t ve y u m u ş a k huylu, gözü tok, gönlü zengin ol­ m a l ı ; iyiye el u z a t m a l ı , merhametli ve adil olmalı. G ü n a h t a n s a k ı n m a l ı ve temiz olmalı. Y a n l ı ş hareket etmemek i ç i n daima titiz d a v r a n m a l ı . Sabırlı ve dingin ol­ malı, aceleden k a ç ı n m a l ı , ölçülü davranan, s a k ı n g a n ve u y a n ı k olmalı ve sözünde d u r m a l ı d ı r . Çıkardığı kanunlar d o ğ r u (köni törü) olmalı, kendi de zalim o l m a m a l ı ;

S i l â h a r k a d a ş l a r ı n a i y i b a k m a l ı , onları her b a k ı m d a n d o y u r m a h d ı r .

fine sahip olmalı, halka karşı d a alçak gönüllü olmah, k ö t ü dil k u l l a n m a m a l ı d ı r . H e y ­ betli, fakat kibirli o l m a m a l ı d ı r . Ordu siyasetini bilmelidir. O, d ü ş m a n a k a r ş ı domuz gibi i n a t ç ı , kurt gibi güçlü, a y ı gibi azdı ve yaban sığırı gibi kinci, k ı r m ı z ı t i l k i gibi hüeci olmah, deve aygırı gibi de öç g ü t m e l i d i r . S a k s a ğ a n d a n daha i h t i y a t l ı davran­ malı, gözünü k a y a kuzgunu gibi uzaklara ç e v i r m e l i d i r . Aslan gibi alicenap olmalı, b a y k u ş gibi, geceleri uykusuz k a l m a l ı d ı r . T u z u , ekmeği ve y e m e ğ i bol; a t ı , giysisi ve silâhı da buna göre olmalıdır. D o ğ r u s ö y l e m e l i ve sözüne g ü v e n k a t m a l ı d ı r . D i r i ş k e n ve kesin k a r a r l ı olmalı ve askerlerini tutabilmelidir; seçkin askere ve keşif k o l l a r ı n a ö n e m vermelidir. K o n a k yerlerini ve n ö b e t işini düzenlemeli, sorguya ç e k m e k üzere d ü ş m a n askeri (til) yakalamaya ve d ü ş m a n a til vermemeye çalışmalıdır. S a v a ş a ace­ le etmemeli, tedbir almalı, d ü ş m a n ı rahat b ı r a k m a m a l ı d ı r . E l ç i g ö n d e r e r e k b a r ı ş y a p m a ğ a çalışırken d ü ş m a n ı sözle o y a l a m a l ı ve asker toplayarak s a v a ş a girmelidir. D ü ş m a n a y a l ı n h ü c u m etmeli, ağırlığını d ü ş m a n a b ı r a k m a m a l ı d ı r . Pusuya yatma­

v e f a k â r olmalı, cefakâr o l m a m a l ı . Ş u d ö r t ş e y d e n k a ç ı n m a l ı : 1. A c e l e c ü i k , 2. cimrilik,

sını, d ü ş m a n a y i ğ i t asker göstermesini b ü m e l i ; önce uzaktan okla, sonra y a k ı n d a n

3. öfke, 4. inat. A ğ z ı n d a n ç ı k a n söz şekerden daha t a t l ı olmalı. K e n d i , v ü c u t ç a güzel

kılıç ve balta ile s a v a ş m a h d ı r . D ü ş m a n k a ç a r s a onu ölçülü olarak izlemeli, esir y a k a ­

y ü z l ü olmalı, saçı sakalı d ü z g ü n , y a k ı ş ı k l ı ve orta boylu olmalı; i y i ad ve ü n sahibi

layan askeri ö v m e l i ve ona ö d ü l vermeli, yaralanan askerlerine i y i bakmah, y a r a sar­

h n ç ı n olur). İ ç k i

malı, ölen varsa ailesine' b a k m a l ı d ı r . B ö y l e bir insan orduya b a ş olursa, bey, y u r t ve

i ç m e m e l i , vaktini oyuna vermemeli, kibirli o l m a m a l ı , gelenek, görenek ve y a s a y ı

halk iç ve dış g ü v e n e erişir. Vezirle ordu b a ş k o m u t a n ı yurdun d ü z e n i n i ve dizginini

olmalı. B o y u çok uzun o l m a m a l ı (kısa boylu ve bodur kimseler

gözetmeli. Kısacası, b ü t ü n erdemleri herkesten ü s t ü n olmalı. İ n s a n l a r d o ğ u ş t a n bir­

ellerinde tutar, vezir kalemle, b a ş k o m u t a n da kılıçla. Y u r d u alan onu kılıçla a l m ı ş ­

dirler, fakat bilgi edinmekle er erden y ü k s e k ve b ü y ü k olur.

t ı r . Y u r d u tutan d a onu kalemle t u t m u ş t u r (Kılıç

2. Vezir: Vezir, beylerin eli demektir; vezir i y i olursa bey rahat eder ve temeli sağlamlaşır. Vezir, halk a r a s ı n d a y ü k s e l m i ş , aklı gönlü eren ve işe candan b a ğ h bir insan olmalı. Bilgisi deniz gibi, kendi de çok becerikli olmalı. Soylu bir aileden gel­ meli ve d ü r ü s t d a v r a n m a l ı . Y a s a a d a m ı olmalı, beyin y ü z ü n ü g ü l d ü r m e l i . E l i n i halk

bastı ol il basguçı).

birle aldı, kör, il alguçı;

kalem birle

G ö r ü l d ü ğ ü gibi, bu sü başı b ö l ü m ü n d e , Balasagunlu Y u s u f , y a ş a ­

dığı çağın bir genelkurmay b a ş k a n ı bilgisini ö n ü m ü z e sermiş b u l u n m a k t a d ı r : Ordu ö r g ü t ü , asker, s d â h l a r , s a v a ş , strateji, taktik, ordu a h l â k ı v.b., kendi ansiklopedik bilgisinin salt bir b ö l ü m ü olarak.

üzerine sevgi ile u z a t m a l ı . N a m u s l u , t o k g ö z l ü ve nazik olmalı. Y ü z ü güzel ve d ü z g ü n ,

4. Ulug hacib (ulu mabeyinci): G ü v e n i l i r , d o ğ r u ve i y i bir kişi o l m a l ı d ı r . Soyu

kendisi de heybetli, d o ğ r u , y u m u ş a k huylu ve adil olmalı. Hesap bilmeli, anlayışlı

temiz, gözü tok, anlayışlı, bügisi geniş, yeyintiye k a r ş ı sert, ince d a v r a n ı ş l ı , u y a n ı k ,

olmah, y a z ı bilmeli, alçak g ö n ü l l ü , t a t l ı dilli, dingin

d a v r a n ı ş l ı ve olgun olmalı.

y a k ı ş ı k l ı , ü s t ü b a ş ı temiz, gönül sahibi, dili y u m u ş a k , güler y ü z l ü , alçak g ö n ü l l ü ,

Merhametli, u y a n ı k olmalı ve işe y a r a y a n ı yaramayandan a y ı r t edebilmelidir. E m a ­

k u l a ğ ı delik, sabırlı, erdem ve kalem sahibi olmalıdır. K ı s a c a , kendisinde şu on erdem

nete k a r ş ı titiz, erdem sahibi olmah, kendi dengini kendisine a r k a d a ş seçmeli. Vezir,

b u l u n m a l ı d ı r : 1. keskin göz (yiti köz), 2. delik kulak (sak kulgak), 3. geniş g ö n ü l (kirj

beyin danışmanıdır. V e z i r i y i olursa, hem beyin işi t a m olur. h e m y u r t d ü z e n e girer,

körfül), 4. y a k ı ş ı k l ı y ü z , 5. sevimli gork, 6. orta boy, 7. uz dil, 8. anlayış (ukuş),

halk da kuta k a v u ş u r .

akd (ög), 10. bilgi (bilig), d a v r a n ı ş l a r ı da bunlara denk olmalıdır. Y a s a , usul ve t ö r e -

9.

A. D İ L Â Ç A R

110

m

KUTADGTJ BİLİG İNCELEMESİ

ııin yerine getirilmesini bilmelidir. Devlet s a y m a n ı n a , görevlilere, gelen giden elçile­

8. Agıcı (hazinedar): A l t ı n ve g ü m ü ş cana ilâç o l d u ğ u için, h a z i n e d a r ı n d o ğ r u ve

re, b u n l a r ı n k ı l a v u z l a r ı n a , t ö r e n l e r e , fakir f u k a r a n ı n dileklerine dikkat etmeli, hak-

güvenilir bir adam olması gerekir. B u adam, altın g ö r d ü ğ ü zaman y ü r e ğ i y u m u ş a y ı p

sızbğm önüne geçmeli, uygunsuz kişilerin h a k k ı n d a n gelmeli, her i ş t e ihtiyath dav­

ahlâkı b o z u l m a m a l ı ; çok mal g ö r m ü ş , gözü d o y m u ş ve Allahtan korkar olmalı.

r a n m a l ı , y a l a n c ı o l m a m a l ı , k ö t ü h u y l a r ı o l m a m a l ı , sır s a k l a m a s ı n ı bilmeli, görmemesi

lâli haramdan a y ı r d etmeli. B u işe gönlü ile bağlı, u y a n ı k , ihtiyath ve a n l a y ı ş l ı bir

He­

gereken şeyleri görmemiş gibi olmalı ve kendisine h â k i m olmahdır. Beyine k a r ş ı ge­

kişi olmalı. İ ç k i i ç m e m e l i , ç ü n k ü içkili insan c ö m e r t d a v r a n ı r , malı ş u n a buna dağı­

reken s a y g ı y ı beslemeli ve onunla k o n u ş m a y o l ve y ö n t e m i bilmelidir. U l u hacib,

t ı r . H a z i n e d a r ı n , bunun tersine, eli sıkı olması gerekir; o, beyini zengin etmeli, daima

vezirin y a r d ı m c ı s ı sayılır.

u y a n ı k olmalı ve m a l ı hesaplı t u t m a l ı . A k ı l l ı ve zeki olması v a z g e ç i l m e z bir k o ş u l d u r ,

5. Kapug

başçısı

(kapı amiri ve t e ş r i f a t ç ı ) : S a d ı k olmalı, protokol y o l l a r ı n ı bil­

ç ü n k ü hesap akılla y a p ı l ı r . H a z i n e d a r ı n a y n ı zamanda i y i bir sayman ve hesap kay­

meli; gece saray nöbetçilerini gereken yerlere dikmeli, nerden geldikleri belli olmayan

dını i y i b ü e n bir adam olması gerekir. Y ı l ı n ı , a y ı n ı , g ü n ü n ü bilmeli, h e s a p l a r ı buna

y a b a n c ı l a r ı s o r u ş t u r m a k , sabahleyin de g ö r e v l i l e r i t o p l a y ı p beyin huzuruna ç ı k a r m a ­

göre deftere geçirmeli; her ş e y k a y d a bağlı o l m a h d ı r ; söz ancak yazdmakla k a l ı r , yoksa

lı, sonra saray görevlilerinin dileklerini toplayarak beye bildirmeli, ö d ü l ve üstele­

uçar. Hazinedar y a l n ı z hesap bilmekle k a l m a m a l ı , hendese de bilmeli, derin hesap­

meleri beyle görüşmeli, beyin b u y r u k l a r ı n ı gerekenlere bildirmeli; yemek tepsisini

lar hendese ile y a p d ı r . Hazinedar, bilgili, akıllı, d a v r a n ı ş l a r ı da doğru o l m a l ı d ı r . G ö ­

denetlemeli, beyin ü n ü n ü s a n m ı yemek konusunda da y ü k s e k t u t m a l ı , ş a r a p ç ı y ı , d ö -

z ü n ü i y i gözetlemeli, dilini de i y i t u t m a l ı d ı r . Her ş e y i n değerini ve a l ı ş v e r i ş yapma­

şekçiyi, aşçıyı, t u ğ c u y u gözetlemeli, d o ğ a n c ı y ı , a v c ı ve o k ç u l a r ı da daima h a z ı r bulun­

sını bilmeli, savsaklamadan k a ç ı n m a l ı , para verilme emri çıkınca a l a c a k l ı y a hemen

durmalıdır. Bunlarla daima ilgilenmeli, h a k l a r ı n ı vermeli ve her t ü r l ü gereksemelerini

p a r a y ı ödemelidir.

karşdamalıdır.

Disiplini sıkı tutmah, fakat her işte h a k t a n ı r , a l ç a k gönüEü, t a t l ı

dilli ve güler y ü z l ü olmalıdır. S a v a ş t a , avda, cirit oyununda ve yurt gezilerinde beyi

9. Aş-başçı

(aşçıbaşı): R u h u ve eli teiniz, g ü v e n i l i r ve olgun bir adam olması

gerekir; yoksa beyin yemesi içmesi tehlikeye girer. Yemekleri zevkle ve vaktinde ha­

korumak, muhafız a l a y ı n ı n d ü z e n l e n m e s i n d e b a ş k o m u t a n a y a r d ı m etmelidir. Zaten

zırlamak, ü ş e n m e m e l i ve emeğini esirgememelidir. Ö m ü r değil, yemek azizdir. Aşçı-

k a p ı amiri, b i r ç o k alanlarda, b a ş k o m u t a n ı n y a r d ı m c ı s ı s a y d ı r .

b a ş ı m n y ü z ü , k ı y a f e t i temiz ve gözü tok olmalıdır. K i r d e n , pislikten k a ç ı n m a l ı . E l i

6. Yalavaç

(elçi): D ı ş a gönderüecek elçi seçkin, a n l a y ı ş l ı , b i l g ü i , serin k a n l ı , ter­

daima temiz olmalıdır. Y a m a k l a r ı n ı n temizliğine de dikkat etmelidir. S a d ı k olmalı,

biyeli, görgülü, ince d a v r a n ı ş h , k o n u ş m a s ı n ı bilir, g ü v e n i l i r , doğru, devletine ve beyi­

beyini çok sevmeli, yemek vaktinde elini ç a b u k t u t m a l ı , sofra göreneğini i y i bilme­

ne içten bağlı, ince d ü ş ü n ü ş l ü o l m a h d ı r . Çok kitap o k u m u ş , kafası dolu, söz s ö y l e m e ­

l i ve kusurda b u l u n m a m a l ı d ı r .

sini bilen, şiirden de anlayan, kendisi de şair olan bir kişi olmalı, astronomiden, he­

10. İdişçi

başı (içkicibaşı): U z u n y ı l l a r d e n e n m i ş , g ü v e n k a z a n m ı ş , gözü, gönlü

kimlikten, d ü ş yorumundan, söz yorumundan, hesaptan, geometriden de a n l a m a l ı .

tok, doğru bir adam olması gerekir. İ ç k i h a z ı r l a m a s ı n ı ve onu i y i muhafaza etmesini

T a v l a ve s a t r a n ç o y u n l a r ı n ı da bilmeli, usta c i r i t ç i , o k ç u , k u ş ç u ve a v c ı da olmak,

bilen biri olmalı. Elinde ü ç t ü r l ü i ç k i b u l u n m a l ı : Sindirim içkisi, kuvvet içkisi, ve m ü s -

kısacası her alanda geniş bilgi ve edi sahabi olarak t a n ı n m ı ş ve s i v r i l m i ş b u l u n m a l ı ­

hiliçkisi. K u r u y a da y a ş meyva, i ç k i ve ş a r a p hep onun elinden geçer. B u n d a n d o l a y ı

dır. B ö y l e bir adam hem devletinin hem beyinin y ü z ü n ü a ğ a r t ı r , değerini y ü k s e l t i r ,

aşçı ve içkicinin temiz ve g ü v e n i l i r kimseler olması gerekir; b u n l a r ı n bilgili ve akıllı

böyle olmazsa dış memleketlerde yurdun d e ğ e r i d ü ş e r . E l ç i sn- s a k l a m a s ı n ı bUmeli.

o l m a l a r ı d a vazgeçilmez bir k o ş u l d u r . İçkicibaşı çok titiz olmalı, i ç k i y i kendi eli ile

İçki i ç m e m e l i ve özünü b a s k ı a l t ı n d a t u t m a l ı d ı r , ç ü n k ü " ş a r a p k a r ı n a girerse, sözü

k a r ı ş t ı r m a k ve m i i h ü r l e y e r e k s a k l a m a l ı d ı r . İ ç k i y e k a r ı ş t ı r ı l a n o t l a r ı d a i y i seçmeli ve

dışarı çıkarır, bu çıkan söz de kendisini y a k a r " (Karınka

kendi eli ile k a t m a h d ı r . G ü l balını, gül ş u r u b u n u kendi y a p m a l ı d ı r . İ ç k i d a ğ ı t a n k a -

bu çıkmış söz ök yandru

örter özüg; örtemek

=

süçig kirşe çıkrur

sözüg,

y a k m a k ) . Elçi y a k ı ş ı k l ı , boylu boslu,

belleği güçlü, k o n u ş k a n , fakat sır saklama a l a n ı n d a ağzı sıkı o l m a h d ı r . 7. Bitigçi

ılımga

(saray kalemi y a z m a n ı ) : H e r ş e y d e n önce, saray

dehçüeri (saki) güzel y ü z l ü gençlerden seçmeli, fidan boylu, beyaz tenli, k ı r m ı z ı ya­ n a l d ı bu gençlere renkli ipek elbiseler giydirmelidir; sunulan i ç k i l e r d e de k d , t ü y gibi

yazmanı

sır saklamasını bilmelidir. B u b a k ı m d a n y a z m a n , vezirin y a r d ı m c ı s ı saydabilir. D e v ­

şeyler b u l u n m a m a h d ı r . Saray g ö r e v l e r i n i n ülküsel nitelikleri b ö y l e c e uzun u z a d ı y a g ö r ü ş ü l d ü k t e n sonra,

letin ve s a r a y ı n b ü t ü n s ı r l a n bu i k i k i ş i d e bulunur; ağızları sıkı o l m a l ı d ı r , ç ü n k ü

bu görevlilerin (tapugçi),

"ağzını bir in say, sözün oradan ç ı k a r s a seher yeli gibi olur" ( B u ağzın misali ür/ür

dı. Önce Ögdülmiş, beye, "kullar ü z e r i n d e beyin h a k k ı var da, beyler ü z e r i n d e kulla­

sanı teg; sözün çıksa andın

beyler ü z e r i n d e k i h a k l a r ı da bu m ü n a z a r a s ı r a s ı n d a ele alın­

seher tanı teg; sabah, a k ş a m esen serin yel). Y a z m a n bil­

r ı n h a k k ı yok m u ? " diye sordu. B e y de, vezirinden, bu h a k l a r ı n neler o l d u ğ u n u söy­

akıllı, yazısı güzel ve ü s l u p sahibi o l m a h d ı r . E l ç i k o n u ş m a s ı n ı bildiği gibi,

lemesini istedi. B u buyruk üzerine Ögdülmiş bu h a k l a r ı birer birer s a y d ı : 1. B e y , gö­

yazman da y a z m a s ı n ı bilmeli. G ö z ü tok o l m a l ı , tamah bilmemeli, a l t ı n ve g ü m ü ş e

revliyi i$e koymadan önce ona giyecek vermeli, onun yiyecek ve içeceğini h a z ı r l a m a ­

k a p ı l m a m a l ı , g ö r e v i n e b a ğ l ı o l m a l ı . Y a z m a n da i ç k i i ç m e m e l i ; i ç k i i ç e n i n eline s ı r ve

lıdır; 2. görevliler canla başla beyi koruduktan için, bey o n l a r ı n h a k k ı n ı

y a z ı işi b ı r a k d m a z .

onlara sevecen d a v r a n m a l ı ; g ö r e v l i k a p ı d a umut ile hizmet eder, bey onun u m d u ğ u -

gili ve

ödemeli

A.

112

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

DlLAÇAR

ııu vermezse iyiseverlik gider; 3. bey, g ö r e v l i y e , işe y a r a d ı ğ ı oranda b a ğ ı ş t a bulunma­

Tiri

lı, bizmeti o r a n ı n d a da onun h a k k ı n ı vermelidir; 4. g ö r e v d e i k i t ü r l ü insan bulunur,

Bu

biri h ü r , biri kul. K u l , kendi isteği dışında hizmete a h n d ı ğ ı i ç i n , dayak yiyebilir, fa­

A l t m dermesini b ü d i n , yemesini bilmedin,

kat h ü r görevlilere iyilik yolunun daima açık t u t u l m a s ı gerekir; 5. f a y d a l ı insan, k u l

B u altını y ı ğ ı p , bir (tanesini) niçin vermedin?

bile olsa, o ğ u l d a n daha y a k ı n olduğu i ç i n , bey, k u l a da merhamet g ö s t e r m e l i d i r ; 6. Asker, beylerin kanat t ü y ü olduğu için, askerlere i y i bakmak gerekir; yurdu tutan som altm ile kılıçtır, orduyu daima memun etmeli. Genel olarak da, halktan ve ordudan aldığı y a r d ı m a karşılık, beyin daima cö­ mert olması gerekmektedir. D ü n y a n ı n her yerinde "cimri s ö v ü l ü r , c ö m e r t ö v ü l ü r " (saranka

söküş,

akika

bildin altun, yiyü altun yığıp

Ukuş ol anı yalnuk Tadu

birle katlıp

bilmedir/,

bir nelük

idi.

A n l a y ı ş , insanın (çalışmakla) öğrenmediği ş e y d i r , T a b i a t ı ile k a r ı ş t ı r a r a k y a r a t ı r Tanrı. Köni,

ögdü).

çın kişi bolsa közke

B u m ü n a z a r a ve t a r t ı ş m a l a r d a n sonra, bey, ukuş (anlayış) sahibi vezirin göster­ Bu

k a l k ı n d ı r d ı , kurt ile k u z u eşit oldu. Vezir, can yakıcılığın ve kıyıcılığın nedenlerini

Tir er nen, yimez, ölse emger küçün.

er) ve tamahta (suk) bu­

larak, b u n l a r ı beye a n l a t t ı . B e y d ü ş ü n d ü , bu işleri yoluna koymak için Ogdülmiş'e

süre.

D o ğ r u , d ü r ü s t kişi bulursan gözüne s ü r .

diği yoldan y ü r ü y e r e k , g ö n l ü n ü d o ğ r u l t t u , i y i ve d o ğ r u kanunlar ç ı k a r t t ı , yurdunu s a v s a m a - b o ş l a m a d a (usal bolmak), z a y ı f k i ş i l e r d e (basıncak

birmedirj.

öğrenmedi,

törütür

emgek neçe bogzı, eğni

üçün,

B u nice emekler b o ğ a z ı , sırtı içindir, Mal derler, yiyemez, ö l d ü ğ ü n d e z u l m ü n azabını çeker.

bir y a r d ı m c ı bulmak gerekliğini duydu, ve vezire, a k r a b a l a r ı a r a s ı n d a b ö y l e bir kim­

Aya beg, işig iş biliglike bir,

senin bulunup b u l u n m a d ı ğ ı n ı sordu. O g d ü l m i ş , "var, a d ı Odgurmış'tır ( U y a n m ı ş ) ,

Yaraglıg

akıllıdır, ama kendini ibadete v e r m i ş bir zahittir, d a ğ a ç ı k a r a k inzivaya çekilmiştir."

köni, tüz yorıglıka

bir.

dedi. Bey, O d g u r m ı ş ' a mektup y a z ı p , ona vezirinin eliyle u l a ş t ı r d m a s m a karar verdi.

E y bey, işi, iş bdene ver,

B u bölümdeki

Y a r a y a n a , d o ğ r u d ü r ü s t hareket edene ver.

özdeyişlerden:

Ata pendini Kutadgay

Biligsizke

sen katıg tut, katıg,

künürj

birge künde

Budun

tatıg.

K u t l u olur g ü n ü n , verir (sana) her g ü n tat. ananı

Yanut

Kimi Unıtma

sevindür,

B ü t ü n halk bozulur, y u r t için de y ı k ı m olur. Kişi

tapın,

Bu

birge tapgun, tümen min asıg.

suvı, savı.

K i ş i n i n g ö n l ü bir b a h ç e d i r , onu y a ş a t a n su,

K a r ş ı l ı k verir hizmetin, onbinlerce fayda.

Beylerin sözü ile i y i s a v l a r ı d ı r .

emgek ıdsa sana

Bağırsak

belgülüg,

Kişide

ol emgekni, bolma ölüg.

Vruglug

kişi ölse, urgı

Bayat, kör, ödürmiş ukuş

birle kılkm

kulın,

tilin.

A c ı y ı c ı T a n r ı , bak, seçtiği kulun Gidişini ve dilini a n l a y ı ş l a

U n u t m a o emeği, ölü gibi olma.

Bilig

kalır.

Soylu kişi ölse, soyu k a l ı r .

Kiçigde

könli bag ol, yaşargu begler sözi birle edgü

A t a n ı , a n a n ı sevindir, onlara hizmet et,

• B i r i belli bir emek salarsa sana,

Kamu

erse kut,

barça buzlur bolur, ilke yut.

Bügisize devlet, saadet gelirse

B a b a ö ğ ü t ü n ü sen sıkı tut, sıkı,

Atanı

devlet kelür

seçildi

kişi

Biligde bedüdrek

kösteklemiştir. yılkıdın,

negü bar

adın?

B ü g i a y ı r d ı insanı hayvandan,

bolgu nenke bolur belgü ten,

Bilgiden daha b ü y ü k b a ş k a ne v a r ?

bedügince ol bolgu ten.

ttrjlayu

al kişi

113

B ü t ü n olacak şeylerin (kendi) belirtisi olur,

Ukup

K ü ç ü k l ü k t e n b ü y ü y ü n c e y e kadar (kendi) belitisi olur.

arbuzı'

Dinleyerek a n l a m a ğ a çalış, i n s a n l a r ı n k a r p u z u !

(başkasına)

A.

114

Eşitmek

DILÂÇAR

ked ol sözlemekte

KTJTÂDGTJ B Î L İ G İ N C E L E M E S İ

körü.

eğin — sırt

Dinlemek elbette s ö y l e m e k t e n ü s t ü n d ü r .

eşitmek = işitmek, dinlemek

emgemek = zahmet, sıkıntı

çekmek

k ö r ü — göre fazla,

k ü ç — güç, zor, zulüm

Eşitmek

bile boldı bilge kişi.

Sozüg sözlemese Bakır

sav ahun

böldı tildin

çıkarsa

sanı, anı.

S ö y l e n m e y e n s ö z ü yerdeki a l t ı n san, B a k ı r olur dilden ç ı k a r ı r s a n onu. Kör,

arslan bolu birse ıtka

başı,

üstün

sav — yer, toprak

tüz = düz, dürüst

ıt = it, köpek

yonghg = hareket

Dinlemekle insan bilgin olur.

115

eden,

yürüyen.

tuş = bir şeyin karşısı

barca = b ü t ü n

kayda = nerede

il — yurt,

anuk = hazır, orada

memleket

yut — yıkım,

felâket

sav = kıssa,

özdeyiş

bağırsak — merhametli,

baldu = balta sakçı = koruyucu, sakla yıcı acıyıcı

urmak — vurmak

Bayat = Tanrı

bcrge = kamçı

Ödürmek — seçmek

bütmek = bitmek, yara kapanmak

kişemek = kösteklemek

terk = çabuk, tez

bu U barça arslan bolur Öz tuşı.

kılk/kıhk — gidiş, huy

sökmek ~ yarmak, y ı r t m a k

B a k , aslan itlere b a ş oluverirse,

yılkı = hayvan

açıg — acı

bedrürek = daha

B ü t ü n itler arslan olur k a r ş ı l a r ı n d a k i n e . Tanuk

kayda

bolsa bu hüccet

anuk.

T a n ı k nerede ise h ü c c e t o r a d a d ı r . Kılıç

baldu boldı bu il

Urup

berge başı

Tilin

sökse bütmez açığı

tınlamak = dinlemek

ozakı ~ önceki

arbuz — karpuz

timek — demek, söz etmek. edatı

bölüm (bap XXXIX

-LXVII,

beyt: 3187-4933)

Odgurmış'a mektup yazmak için, bey, divit k â ğ ı t istedi. Sözüne T a n r ı adını

yılın.

anarak b a ş l a d ı , O d g u r m ı ş ' m erdemlerini, zekâsını, anlayışlı o l d u ğ u n u i ş i t t i ğ i n i ve

Vurulan k a m ç ı n ı n b a ş ı ( y a r a s ı ) k a p a n ı r ç a b u k , söner.

memnun o l d u ğ u n u söyledi. Sonra sözlerine şöyle devam etti: "Sana Ögdülmiş'i

Dilin y ı r t t ı ğ ı ise k a p a n m a z , acır y ı l l a r c a .

g ö n d e r i y o r u m , onunla birlikte bana gel. ibadet için tek b a ş ı n a d a ğ a çıkmışsın, fa­ kat b u ibadet uzun s ü r m ü ş . Gel burada y a ş a ; akraba akrabadan f a y d a l a n s ı n . Bilgi

kodmasa erdi bilge, bügü,

Bizinde

kodmak = koymak bügü /bükü = hakîm

III.

büter, terk söner,

bitimek = yazmak

ukmak = anlamak

ked = elbette; pekitme

sakçısı.

K ı l ı ç , balta yurdun koruyucusu oldu.

Bitip

büyük

adın = başka

ozakıg kim erdi

edin. Bilgisiz olarak edilen ibadetten fayda gelmez. İ k i t ü r l ü insana insan

tigü?

derler:

biri öğreten, ö b ü r ü öğrenen. Ü ç ü n c ü t ü r ü h a y v a n d ı r , bundan k a ç ı n . Bilgisizin iba­

Y a z ı p k o y m a s a l a r d ı bilgeler, hakimler,

detinden, bilgüinin u y u m a s ı n ı n s e v a b ı daha ç o k t u r . K ö y ve şehir içinde y a p ı l a c a k

Bizden öncekilerden k i m s ö z edebilirdi?

çok ibadet v a r d ı r . Gel, halka f a y d a l ı ol. Y e t i m , dul, güçsüz, k ö r , k ö t ü r ü m , topallara y a r d ı m etmek, fakirlere para d a ğ ı t m a k da ibadettir. B a ş k a l a r ı n a faydan dokunsun,

SÖZLÜK

gel! F a r z n a m a z l a r ı n ı da cemaatla k d . Gel, halk t o p l u l u ğ u n d a n uzak kalma". B e y , pend (Fars.) = öğüt

uruglug —

soylu

y a z d ı ğ ı b u mektubu veziri Ogdülmiş'e verdi. O da onu alıp evine g ö t ü r d ü ve y a t t ı .

kabg = katı, sıkı

urug — soy

tatıg = tat, ' Lezzet

nerj = mal, ş e y

Turna torku kalkan kötürdi

usun,

tapınmak = hizmet etmek

terj = denk, eşit, kendi; iyelik eki

yanut = karşılık, y a n ı t

bedümek —

Yaruk yüz küler teg yarudı

ajun.

tapug = hizmet

tirmek ~

tümen = 10000

n e l ü k — niçin, neden

tümen mirj = 10000 X 1000

yalrjuk = insan

büyümek dermek

asıg — fayda

tadu = insanın

emgek = emek

törütmel =

ıdmak = salmak

İdi = sahip, T a n r ı

G ü l e r parlak y ü z gibi acun ışıdı.

tabiatı

SÖZLÜK

yaratmak

çm — doğru, dürüst öliig — ölü

(Güneşin) fışkıran k a l k a n ı ( y ü z ü n ü örten) ipek k u m a ş ı omuzuyla sıyırıp a t t ı ,

boguz — boğaz

turna = fışkıran

uşun = omuzun ucu

torku — ipek kumaş kotiirmek = sıyırıp atmak

yarumak — ışımak

116

A. D l L Â Ç A R

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

Sabah olunca Ö'gdülmiş k a l k t ı , atma binip d a ğ a çıktı, O d g u r m ı ş ' m k a p ı s m ı çaldı. Odgurmış ibadetini b ı r a k a r a k geldi k a p ı y ı a ç t ı , Öğdülmiş'le

117

kendisini sana çok s e v d i r m i ş ; onun için bu a y ı p l a r sana erdem gibi görünmüş. Â d e m

kucaklaşarak

cennette g ü n a h işleyince T a n r ı bu d ü n y a y ı ona zindan y a p t ı . B u d ü n y a n ı n saadeti

onu içeri aldı, a k r a b a l a r ı n ı sordu, niçin d a ğ a çıkıp y a n ı n a geldiğini anla­

insanı T a n r ı ' d a n uzaklaştırır. D i n için asıl y ı k ı m budur. A l ç a k gönüllülük ancak fa­

mak istedi. Ogdülmiş onu özlediğini, onun d ü n y a d a n çekilmiş y a ş a m a s ı n ı a r t ı k is­

kirlikle sağlanabilir. D ü n y a malını toplamak neye y a r a r ? D ü n y a y a çıplak gelmiş

öpüştü,

temediğini, şehre inmenin doğru olacağını bildirdi. B ö y l e c e m ü n a z a r a b a ş l a d ı : Ö G D Ü L M İ Ş : İnsan kendi isteği ile yol y ü r ü r s e s ı k ı n t ı ç e k m e z . Niçin kendine

olan insan bu d ü n y a d a n yine çıplak gidecektir. D ü n y a y ı gönenince dini y ü z ü s t ü b ı r a k ı r . B u d ü n y a malının üç niteliği v a r d ı r : O, y a helâl, y a şüpheli, ya da h a r a m d ı r . H a y a t ı n ucu nimet ise, dibi mihnettir; başı mihnet ise, sonu nimet olur. Akıllı ve ağır­

böyle eziyet ediyorsun? O D G U R M I Ş : Dinimin esenliğini, kendimin k u r t u l u ş u n u b u yolda g ö r d ü ğ ü m için. Dünya işleriyle u ğ r a ş a n kimse ibadet ve ahiret işini yerine getiremez.

başlı insan, gelecek olanı hazırlar. B u d ü n y a misafirhanesinde çok fazla şey aranmaz. Y e r y ü z ü n d e k i b ü t ü n t a d ı m ve eğlence şu üç ş e y d e n o l m a d ı r : 1. Y e m e k - i ç m e k , 2. erkeği avutan kadm, 3. sağlıkla y a ş a m a k . B u n l a r ı n en gerekli olanı, sağlıkla y a ş a m a k t ı r .

Ö G D Ü L M İ Ş : İnsan, h a y a t ı n d a kendini y ü k s e l t m e k ve a d ı n ı y a ş a t m a k için

Y e m e k - i ç m e k zevki üç p a r m a k l ı k boğaz içindir (bu tatgın

üç emek boguzka turur).

başkalarına faydalı olmalıdır. Evlenmeli ve çoluk çocuk sahibi olmalıdır. Ö l d ü k t e n

K a d m zevkini de sıkıntı izler. Y e r y ü z ü n d e insanı ü ç d ü ş m a n bekler: I . D ü n y a n ı n ken­

sonra evlâdı kalan bir baba için " y a ş a m ı y o r " denemez.

di, 2. g ö v d e , 3. ş e y t a n . Ş e y t a n din hırsızıdır. G ö v d e ise t a m bir av köpeğine benzer;

O D G U R M I Ş : Eğer çoluk çocuk i y i ve h a y ı r l ı olursa, bu iş senin dediğin gibi olur. Fakat evlât hayırsız çıkarsa, hayatta seni inletir. Çoluk çocuk insana d ü ş ­ mandır, küçücük bir sineğin kocaman file d ü ş m a n o l d u ğ u gibi. D ü ş m a n k ü ç ü k t ü r diye onu hiç küçümsememeli.

semirirse sahibinin h a k k ı n ı t a n ı m a z , azar. Y a ş a m ı n b ü t ü n ü tam üç gün s ü r e r : D ü n , b u g ü n , y a r ı n ; bundan ötesi birkaç d ü ş ve gecedir. B u n d a n b a ş k a daha ne varsa onu y a ş a m sayma, ister şeker, helva,ister arpa, d a r ı , y e m i ş olsun, doyup yatan sabah yine aç kalkar (şeker, helva yigli, ya arpa, ü r ü r , todup yatsa, tanda yana aç turur). Geçmiş ile gelecek arasını bir d ü ş ü n , y a ş a r k e n sesini bu kadar y ü k s e l t m e (keçürmiş

Ö G D Ü L M İ Ş : Doğru, insanı dalgı uykusundan u y a n d ı r a n d ü ş m a n d ı r . İ y i insa­ nın düşmanı belli olur. D ü ş m a n ile çarpışa çarpışa i n s a n ı n a d ı b ü y ü r . F a k a t unutma,

keç.ürgü

ara bir tüşün, tirilikke munça bedütme ünün). Y a ş a m l a ö l ü m a r a s ı n d a k i bir karış yolda k o p a r ı l a n bu g ü r ü l t ü değer m i ?

cefa edenlere karşı ses ç ı k a r m a d a n vefa g ö s t e r m e l i s i n ; sana k i m söverse onu ö v m e lisin. Can yakıcıları bağışlamalısın, din yolu budur. D a ğ d a n i n d ü n y a y a katd. T e k

Ö G D Ü L M İ Ş : Y a z ı k l ı kulunu T a n r ı daima y a r l ı g a r . D a ğ a ç ı k m a k gerekmez.

başına burada kapanmaktan ne fayda umuyorsun? Sen erinci, isteği ve ergiyi gözün­

B ü t ü n halk işini b ı r a k ı p d a ğ a çekilirse, d ü n y a bozulur, insan soyu yok olurdu. Ahiret

le görmedin, gümüşe, altına sahip o l m a d ı n . Ne buldun k i sonra ondan v a z g e ç t i n ?

d a ğ d a değil, d ü n y a d a , y e r y ü z ü n d e k a z a n d ı r , insanlar a r a s ı n d a y a ş a m a k l a .

Erkek o kimsedir k i , bir isteğini bulur ve ondan m e r t ç e y ü z ç e v i r i r .

b ü t ü n bu halk için i k i ev y a r a t m ı ş t ı r : B i r i cennet, ö b ü r ü cehennem. K u l a da i k i göz

Tanrı

ve i k i kulak v e r m i ş t i r ; biri ile d ü n y a y a bakarsa, ö b ü r ü ile ahirete b a k m a l ı d ı r . T a n r ı

O D G U R M I Ş : İsteğin nedir, ne y a p m a m ı istiyorsun?

kula iki de el v e r m i ş t i r ; birini bu d ü n y a için k u l l a n ı r s a n , ö b ü r ü n ü ahiret için kullan.

Ö G D Ü L M İ Ş : B e y seni gereksiyor. Çağrıcı olarak beni y o l l a d ı , (mektubu ve¬ rir).

İ k i "dünyayı da T a n r ı y a r a t t ı , birini bulunca k o ş , ö b ü r ü n ü de ara. T a n r ı , kulunu acıkan ve doyan y a r a t ı k olarak d ü n y a y a koydu; yemek ve giysi y a ş a n t ı ilâçlarıdır.

O D G U R M I Ş : (mektubu okuduktan ve bir süre d ü ş ü n d ü k t e n sonra) B a n a bir akd öğret; ne y a p m a l ı ?

Helâl d ü n y a azığı bulmak gerek. Y a l n ı z ibadete g ü v e n e r e k , ibadette aşırılığa gitme­ meli. B u n l a r ı cevapla, kanarsam seni b ı r a k ı p geri d ö n e r i m .

Ö G D Ü L M İ Ş : Bey, t ü z e l i ve h a k t a n ı r bir beydir. B ö y l e bir insanın y ü z ü n ü gö­

O D G U R M I Ş : (başını elleri a r a s ı n a alıp bir süre d ü ş ü n d ü k t e n sonra): E y kar­

ren kutlu olur. Doğruluğa dayanan yasa bu g ö k ü n d i r e ğ i d i r . G ö n ü l k i m i severse,

deş sana zahmet oldu ama gönlüm, a n l a t t ı ğ ı n işi b e ğ e n m e d i , ondan çekiniyor. G ö n ­

göz daima onu görür; göz nereye bakarsa, orada o u ç a r . B e y seni g ö r m e k istiyor;

l ü n beğenmediği işe girmek tehlikelidir. Beni özürlü g ö r m e n i dilerim. K e n d i n i T a n r ı

"gidelim" demekten b a ş k a bir sözüm yoktur. B a n a d a n ı ş t m , fikrimi sordun. İ y i ,

k u l l u ğ u n a v e r m i ş bir kimsenin, insana kulluk etmesi y a k ı ş ı r m ı ? Sen şehre d ö n ,

ben bu işte kendi y a r a r ı m ı d ü ş ü n m ü y o r u m . D a n ı ş m a d a kendi y a r a r ı n ı düşünenlerle

gerektiğinde ben seni arar bulurum.

görüşmek doğru değil. B e n h a l k ı d ü ş ü n ü y o r u m . K a l k , şehre inelim, insanlara k a r ı ş , onlar gibi y a ş a , M ü s l ü m a n l a r a f a y d a l ı ol, onların işini gör, cennette yerin olur. O D G U R M I Ş : ( d ü n y a n ı n akıbetini

temsil eden O d g u r m ı ş , d ü n y a n m a y ı p l a r ı n ı ,

yani kusurlarını uzun bir monologla a n l a t ı r : Odgurmış, aıııaımş demektir, odgurmakjodgarmak

d a l g ı d a n u v a n m ı ş , gerçeği

= d ü ş ü n c e sonunda anlama): B u

dünya

Ö G D Ü L M İ Ş : B e n seni zorlamam. A m a , beye bir cevap yaz, beni u t a n d ı r m a . O D G U R M I Ş : (divit, k â ğ ı t alarak beye mektup yazar): T a n r ı adiyle, ey bey! T a n r ı ' y a ö v g ü olsun. O birdir ve v a r d ı r . Y e r i , göğü O y a r a t t ı . Y a r a t t ı ğ ı kubbe evin iç! b a l ç ı k t a n y a p ı l m ı ş t ı r ve k a r a n l ı k t ı r : valini i'."mm egı-mm gii>-ü bu çvi guucj ile a y d ı n l a t t ı . A l t ı kara toprak ile mavi sudur, ü s t ü s ü z ü l m ü ş yel ile ateştir. Bey'e d u a c ı

A. DILAÇAR

KUTADGÜ BILIG

olarak bu mektubu y a z ı y o r u m ; ey tez anlar insan, sana s e l â m eder, sağlık d ü e r i m .

B ö y l e olunca Ögdülmiş uyudu, sabaha k a r ş ı başını k a l d ı r d ı ,

118

B a n a b a ğ ı ş l a d ı ğ ı n mektubu okudum, f e r m a n ı n d a y a z d ı öğütleri ö ğ r e n d i m . F a k a t

Togardın

d ü ş ü n d ü m , ben oraya gidersem, saydığınız iyiliklerin a r k a s ı n d a n k ö t ü l ü k l e r gelecek. Ç ü n k ü , bir

Yarudı

butıklandı yanı

kere ben istediğiniz hizmet ve g ö r e v l e r i bilmiyorum. Bende görenek,

d ü z e n bilgisi (törü toku) yok; bu bilgiden yoksun olan görev alamaz. Sonra, şu ü z ü c ü d ü n y a beni ç o k üzecektir. K u l u n kula kulluk etmesi y a k ı ş m a z . E l i m d e olan şeyler, yiyecek

ot teg

yüz açar

INCELEMESI

119

yalın,

teg kelin.

Kopa

keldi örlep

Ajun

menzi boldı örün

sıta

kalkanı, erdini.

D o ğ u d a n dal budak saldı ateş gibi alev,

ve giyecek bana yeter. B u n l a r ı yaradan T a n r ı m bana eksik etmez. B e n ö-

A y d ı n l a d ı gelin, y ü z ü n ü yeni açmış gibi.

lümsiiz bir y a ş a m isterim, i h t i y a r l ı ğ ı olmayan bir gençlik isterim, daima diri ve sağ olmak isterim, t ü k e n m e z bir zenginliğe sahip olmak isterim. B u d ö r t i s t e ğ i m i sağla­

K o p a geldi y ü k s e l e r e k güneşin ışınlı k a l k a n ı ,

y a c a k g ü c ü n ü z varsa, gelir size kulluk ederim. B u gidecek can bir emanettir, emanet

D ü n y a n ı n benzi oldu ak cevher gibi.

olan bir ş e y b a ş k a s ı n a b ı r a k ı l m a z . E y beyim, d a l g ı d a olma, burada ben sana d u a c ı SÖZLÜK

o l a y ı m , sen kendine f a y d a l ı ol, sana ve bana insanlardan fayda yoktur. Beni kendi halime b ı r a k (mektubu tamamlar, k a t l a y ı p b a ğ l a r , Ögdülmiş'e verir ve der): B a k ,

togar = doğu

örü =

s ö z ü m ü y a z d ı m , sana a n l a t t ı k l a r ı m ı da bunlara k a t a r s ı n , beni kendi halime b ı r a k .

butıklanmak = dal budak salmak

erdini = iri inci, cevher

ot =

rumî k ı z =

Sen elçisin, elçi işittiği sözü olduğu gibi a n l a t ı r s a ona ö l ü m ve ceza yoktur. Ö G D İ J L M T Ş : Söylediğin sözlerin hepsini i ş i t t i m . Ş i m d i bana izin ver, mektubu­ nu beye g ö t ü r e y i m , fakat, i y i biliyorsun, o beni buraya gönderecektir. Sen oraya git­ m e d i k ç e o rahat

edemeyecektir.

alev

n

mecaz olarak,

batmakta

olan gü-

e ş , batı güneşi

yarumak = ışımak, aydınlamak

kırtış — y ü z rengi, beniz, deri

y a n ı = yine

kalık =

örlemek = y ü k s e l m e k

örj =

sıta = güneş ışını, mızrak

yün =

O D G U R M I Ş : K a r d e ş i m , b ö y l e s ö y l e m e . Ben oraya gitmem. Zahmet edip yine b u r a y a gelme.

ateş

yalın =

cevher akı

göle, hava

renk yün, yün tüyü

Güneş b ö y l e d o ğ d u k t a n sonra Ö g d ü l m i ş k a l k t ı , giyindi, saraya gidip beyin hu­ zuruna çıktı ve cevap-mektubu ona sundu. B e y , mektubu okuduktan ve Ögdülmiş'i

Ö G D Ü L M İ Ş : Sana söyleyecek b a ş k a sözüm yok. A r t ı k gidiyorum. O d g u r m ı ş k a r d e ş i n i uğurladı. O da atma binerek geri d ö n d ü . O a k ş a m evinde dinlendi,

dinledikten sonra, ü z ü n t ü s ü n ü bildirerek "ben ona ipek g ö n d e r d i m , o ise diken işle­ miş"

(ayar torku ıdıım,

tiken çiknemiş;

çiknemek

=

sıkı dikmek, teli sıkı işlemek)

dedi. V e hemen şunu ekledi: "Ama d o ğ r u s ö y l e m i ş , d o ğ r u

söz sert ve kırıcı (irig)

olur, z a r a r ı yok." Yaşık

yirke yandı,

kizledi,

A z sonra bey yine Odgurmış'ı g ö r m e k istedi ve bey olarak d a ğ a , onun y a n m a

Kalık

menzi kiş teg bolup örledi.

gitmeyi d ü ş ü n d ü . F a k a t Ögdülmiş bunu uygun bulmayarak, kendi gidebileceğini

Acun Körür

yüzin

türtti yüzke

kömür

köz yumuldı,

udıdı

teg bodug, odug.

bildirdi. B u n u n üzerine bey, O d g u r m ı ş ' a ikinci bir mektup y a z d ı : "Esirgeyen ve yarhgayan T a n r ı adiyle. E y olgun insan, bey seni çok ö v e r e k , sağlık dileyerek sana se­ l â m g ö n d e r i y o r . Mektubunu okudum, k a r d e ş i n i n a n l a t t ı k l a r ı n ı da dinledim. F a k a t benim s ö z ü m ü de dinle. K a l k buraya gel, halk a r a s ı n a k a r ı ş , helâl d ü n y a m a l ı kazan,

G ü n e ş yere d o ğ r u eğildi, y ü z ü n ü gizledi,

açları doyur, ç ı p l a k l a r ı giydir. T a n r ı ' n m k u l l a r ı n a f a y d a l ı ol. B e n seni M ü s l ü m a n l a r ı n

G ö k ü n benzi samur gibi belirdi.

f a y d a l a n m a s ı için buraya ç a ğ ı r ı y o r u m , hem de ü s t e l e m e ve direnme ile, ç ü n k ü fay­ D ü n y a y ü z ü n e k ö m ü r gibi boya s ü r d ü , G ö r ü r gözler yumuldu, u y a n ı k l a r da u y u d u .

dasız kimse diriler a r a s ı n d a bir ö l ü d ü r . B u sözü ş i m d i yeter say, akla ve bilgiye kar­ şı direnme. D a h a b a ş k a ne gibi s ö y l e y e c e ğ i m varsa, k a r d e ş i n e emanet ettim, ondan işiteceksin"

SÖZLÜK. yaşık =

örlemek =

güneş

yanmak = yana dönmek,

alçalmak

belirmek

türtmek = sürmek, sıvamak

kalık — gök, bava

bodug = boya

merdiz — beniz

udımak —

kiş =

odug —

samur

(mektubu m ü h ü r l e y i p

katlar, b a ğ l a r ,

Ögdülmiş'e verir ve der:) Ög­

d ü l m i ş , bunu g ö t ü r k a r d e ş i n e ver, bildiklerini de ağızdan söyle, daha ne gerekiyorsa

uyumak

dinç, u y a n ı k

yap, gayret et, onu şehre getirmeye çalış." Ögdülmiş mektubu aldı, evine gitti, a k ş a m oldu, Yüzin Ajun

kizledi yirke rumî kırtışı

boldı zengi

kızı. rengi.

K U T A D G U B İ L İ G İNCELEMESİ

A. D İ L Â Ç A R

120

Kalık

bütrü tuttı kara kuş öni,

Ajun

barça toldı kara kuş yürji.

alçak gönüllü, kurumsuz olmalı; her işi ç a b u k ve vaktinde y a p m a l ı ; gözü, k u l a ğ ı ç a b u k y ü k s e l i r . U ş a k l ı k t a n (ayakçı)

D ü n y a n ı n y ü z ü zenci rengi gibi oldu.

y ü k s e l m e k için alt a ş a m a l a r ş u n l a r d ı r : 1. İ y i

nişancı ve gözü pek ise görevli, o k ç u ve y a y c ı (ok yaçı). olur; 2. g ü v e n i l i r , d o ğ r u bir

H a v a t a m a m ı y l e tuttu k a r a k u ş rengini,

kişi ise m ü h ü r d a r (tamgaçı) olur; 3. temiz ve güzel y ü z l ü ise içki d a ğ ı t a n (idişçi)

B ü t ü n d ü n y a doldu k a r a k u ş t ü y ü y l e .

4. y a z ı ve hesap işlerinden anlarsa hazinedar (agıçı) olur; 5. anlayışlı ve kalem sahi­ bi biri ise yazman (bitigçi)

Ögdülnıiş y a t t ı , uyudu, sabaha k a r ş ı , lün kötürmiş Yaşık

etekin örü, koptı yirdin

olur. Genel olarak, g ö r ü l m e y e c e k şeylere

olur;

bakmamak,

sözü kısa ve öz söylemeli, beyin ö n ü n d e elleri k a v u ş t u r m a l ı , a y a k l a r ı b i t i ş t i r m e k , sağ eli sol elin ü s t ü n e k o y m a l ı , k a p ı d a n girerken önce sağ a y a ğ ı a t m a l ı , bir ş e y sunar­ kötürdi

Yaruk yüz küler teg yirişti

başın,

ken elleri aşağı s a r k ı t m a k , i k i diz üzerine ç ö k m e k , sonra eli uzatıp sunmalı. B u yolda

tişin.

i y i iş gören y ü k s e l i r . A ş a m a l a r ş u n l a r d ı r : 1. Hil-başı

( t a k ı m başı), 2. on-otag (on çadır

k o m u t a n ı ) , 3. sü-.başı (ordu k o m u t a n ı ) , 4. il-başı

( v i l â y e t , eyalet valisi), 5. hacib

K a r a r d ı k gece y u k a r ı k a l d ı r m ı ş t ı eteğini, Güneş y ü k s e l d i yerden, başını k a l d ı r d ı , A y d ı n , güler y ü z gibi dişlerini gösterdi. SÖZLÜK tün = gece

yirişmek = çıplak olarak göstermek

örü = y u k a r ı

tiş = diş

yaruk =

lar. Birinci t ü r ü daha iyidir. T ö r e , yol ve y ö n t e m i bilmek gerekir, erken k a l k m a l ı , tetikte b u l u n m a l ı ; dilini tutak, akıllı ve doğru adam, iyi huylu olmalı. İ y i görevli

Y ü z ü n ü yere gizledi r u m î kızı,

Kara

121

aydın

Sabah olunca Ögdülmiş a t ı n a binip yine O d g u r m ı ş ' a gitti. Onun evine yakla­ şınca a t ı n d a n indi ve y ü r ü y e r e k evine y a k l a ş t ı , k a p ı y ı çaldı. Odgurmış ibadetini b ı r a k a r a k hemen k a p ı y ı açıp k a r d e ş i n i içeri aldı. O D G U R M I Ş : E y k a r d e ş i m , niye yine zahmet ettin? Sana son s ö z ü m ü s ö y l e ­ miştim. Niçin benu bu işe zorluyorsun? Ö G D Ü L M İ Ş : K a r d e ş i m , bana g ü c e n m e , beyin b u y r u ğ u ile geldim. Sana ondan bir mektup var (mektubu verir). O D G U R M I Ş (mektubu okuduktan sonra): K a r d e ş i m , senin ne eksiğin var k i bey bu kadar direniyor? Ö G D Ü L M İ Ş : Şehir ve kasabalarda b i r ç o k iyilikler v a r d ı r . Orada da çalışarak Tanrı k a y r a s ı n a erişir ve ödüllenebilirsin. Gel şehire inelim. O D G U R M I Ş : G ö r e v e girmek ve ö d e v alabilmek için gereken t ö r e y i , göreneği, yollan bilmem. Ö G D Ü L M İ Ş : B u iş sandığın kadar güç değüdir. İ n s a n bilmediğini öğrenebüir. O D G U R M I Ş : B u görevler nelerdir ve nasd y a p d ı r ? Anlat b a k a l ı m .

(mabeynci; T ü r k ç e s i : tayaıju), d a n ı ş m a n ı ) , 9. kök-ayuk

6. agıçı (hazinedar), 7. ılımga (sır k â t i b i ) , 8. öge (saray

(alçak g ö n ü l l ü ve ulu baş d a n ı ş m a n ) , 10. ınanç-beg

(inal,

mutemet), 11. çagrı-beg (doğan beyi), 12. tigin-beg (köle beyi), 13. çavh-beg ( ü n l ü bey), 14. yavgu ( y ü k s e k idareci), 15. yugruş

(bakandan bir a ş a m a aşağı), 16. il-beg (içişleri

b a k a n ı ) , 17. er-ögi (vezirden bir a ş a m a aşağı, tek bir kişinin sanı), 18. vezir ( b a ş b a k a n ) . B a y a ğ ı tapugçülar

da töşekçi (döşekçi), kuşçu

(kuşçu), aşçı (aşçı) gibi a d a m l a r d ı r .

F a k a t k u l nekadar yükselirse y ü k s e l s i n , kulun a d ı yine kuldur. Ş u üç ş e y e dikkat etmelidir: 1. Y a n a r ateş, 2. akar su, 3. beylerin ü n ü , sanı. Ş u üç ş e y d e n de uzak dur­ m a l ı : 1. beylik taslama, 2. yalan, 3. açgözlülük. Görevliler dedikodu y a p m a m a l ı , d o ğ r u y u gizlememeli, y ü k s e k sesle g ü l m e m e k , b a ş k a l a r ı bakarken t ı r n a k kesmemek. Ş u ü ç ş e y g ö r e v l i n i n başını y i y e b ü i r : 1. Beylerin sözünü tutmamak, 2. g ü v e n i k ö t ü y e kullanmak, 3. uygunsuz işler g ö r m e k . İ ş t e bey b ö y l e , g ö r e v l i de ö y l e olur. B e n söy­ ledim, sen dinledin, görevde nasıl b u l u n a c a ğ ı n ı iyice öğrendin. O D G U R M I Ş : E v e t , b u sözleri dinledim. Sana soracak bir sözüm daha var. B e n beyin hizmetine girmek için şehre inersem her gün onun kapısına gitmek gereke­ cek. Orada i n s a n l a r ı n d o s t l u k l a r ı n ı nasıl t a n ı y a b i l e c e ğ i m ? Onlarla i l i ş k i m nasd olm a k d ı r ? B u n u da anlatırmısın ? Ö G D Ü L M İ Ş : K a p ı d a k i insanlarla i y i geçinmek, onlarla k a r d e ş , dost olmalı. Oradaki insanlar ü ç sınıftır: 1. Senin b ü y ü k l e r i n ; bunlara saygı göster. 2. Sana denk olanlar; bunlarla d o s t ç a geçin. 3. Senden sonra gelen k ü ç ü k l e r ; bunlarla ciddî ol, d ü ş m a n l ı k kazanma. K a p ı d a k ö t ü a r k a d a ş edinme, ç ı k a r ı n için dostluk etme. Dost y a da a r k a d a ş denen adam, sevinç ve k a y g ı d a , i y i ve k ö t ü zamanlarda insana fayda­ lı olan kimsedir. T u z ve ekmek yedir ve g ü l e r y ü z göster; bu i k i d a v r a n ı ş i n s a n ı ken­ dine ısındırır. İ k i y ü z l ü d ü ş m a n v a r d ı r : 1. D i n d ü ş m a n ı ; bu kâfirdir. 2. Ç ı k a r y ü z ü n ­ den d ü ş m a n ; bunlarla barışabilirsin, fakat din d ü ş m a n ı iJe uğraş ve ç a r p ı ş . Ş u i k i t ü r l ü insandan uzak dur: 1. K a r a ç a k c ı ve söz taşıyıcı, 2. i k i y ü z l ü , çıkarcı. Sen ken­

Ö G D Ü L M İ Ş : Ş i m d i beni dinle. (Balasagunlu Yusuf, b u m ü n a z a r a d a devlet

dine s a y g ı gösterilmesini istersen, b a ş k a l a r ı n a saygı göster. G ö n ü l sırrını herkese aç­

ö r g ü t ü n ü ve hizmet d ü z e n i n i , y o l ve y ö n t e m i n i inceden inceye a n l a t m a k t a d ı r ) , i k i

ma, her işe el sokma, dedikoduya u y m a . Sana "siz" direne "siz", "sen" direne de

t ü r l ü tapugçı (görevli) v a r d ı r : 1. Ç o c u k k e n g ö r e v e girenler, 2. sonradan g ö r e v e alman-

"sen" de.

122

123

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

A. D t L Â Ç A R

O D G - U R M I Ş : B u sözleri dinledim, iyi. Ş e h r e gidersem halk a r a ş m a k a r ı ş m a k ,

h h e l â l olmalıdır. Zina işlemerneye de çalış, bozgunculuk e t r a f ı n d a da d o l a ş m a . Çift­ çilerin elleri geniş olur, onlar T a n r ı n ı n v e r d i ğ i n d e n harcarlar. Bunlara k a t ı l , onlara

onlarla ilişki kurmak nasd o l m a l ı ? B u n u da a n l a t ı r m ı s m ? O G D U L M İ Ş : Kara budun (avam) denen alt toplumun niteliği ve huyu t a m a m ı y -

g ü l e r y ü z göster. 9. Sofıcıiar (satıgçılar): Bunlar mal alıp satarlar,

alışveriş

yapar,

Ie başkadır. Görgüsüz olur. İlişkilerinde t ö r e ve görenek yoktur. Onlarla i y i davran,

k a z a n ç peşindedirler. D o ğ u d a n b a t ı y a kadar d ü n y a y ı dolaşır, istediğini bulur sana

ama a r k a d a ş l ı k etme. B o ğ a z d a n b a ş k a bir k a y g d a r ı yoktur. B u alt toplumun k a r n ı

getirkler: T ü r l ü ipekler, kara samur k ü r k ü gibi. Orta Çin ( H ı t a y ) k e r v a n l a r ı inci di­

doyarsa, ileri geri k o n u ş m a ğ a b a ş l a r ; iyice sıkıya alınmazsa, baş k a l d ı r ı r , sözünü ge­

zileri getirir. S a t ı c d a r m k a z a n ç ve y i t i m (asıg-yas)

çirmeye çalışır, kendini egemen g ö r m e k ister. Onların yiyecek içeceklerini eksik etme,

ol. Bunlar çok yolculuk ettikleri için yolcularla, bunlarla, k e r v a n c ı l a r l a i y i geçin.

h e s a p l a r ı çok incedir, dikkatli

onlara karşı y u m u ş a k dil kullan ve çok k o n u ş m a . G ö r e v l i l e r d e n ve bey'in a d a m l a r ı n ­

10. Hayvan yetiştirenler

dan başka, halk t o p l u l u ğ u n d a şu katmanlar bulunur (Balasagunlu Yusuf, önce açık­

l a r ı n ı bunlar y e t i ş t i r i r . A y r ı c a k ı m ı z , s ü t , y ü n , y a ğ , y o ğ u r t , peynir (kurul),

ladığı saray ve devlet örgütlerinden sonra, burada toplumun t ü r l ü k a t m a n l a r ı n ı say­

(yadım),

m a k t a d ı r ) : 1. Ali

ve k a b a insanlardır, ama onlarla i y i geçinmeli, t a t l ı dil k u l l a n m a l ı . Onlara pek k a t ı l ­

oğulları

(Alevî'ler), yani H z . Peygamberin soyu ve

torunları.

(igdişçiler): Ordunun binek a t l a r ı n ı , a y g ı r l a r ı ve y ü k hayvan­ yaygı

keçe (kidiz) de bunlardan gelir. Bunlarda görgü ve bilgi aranmaz. Bilgisiz

Bunlara sevgi ve saygı göstermelisin, onların içini dışını a r a ş t ı r m a , kendilerine i y i

ma. 11. El sanatları

bak ve y a r d ı m d a bulun. 2. Bilginler (âlimler): b u n l a r ı n bügisi h a l k ı n yolunu a y d ı n ­

derici (kumaçı),

uzmanları

latır. Onları pek çok sev ve kendilerine saygı göster. Bilgilerini öğrenmeğe çalış, çün­

insanlardır. B u y a ş a r a bir sermayedir, onurla iyi ad k a z a n m a ğ a çalışmalıdır. E l sanat­

cilâcı (sırçı),

(uzlar): Bunlar demirci (temürçi),

ayakkabıcı

b o y a c ı (bedizci) ve o k ç u - y a y c ı (okçı yaçı)

(etükçı),

gibi orta halli

k ü onlar meşale gibidir, etraflarını a y d ı n l a t ı r l a r . K e n d i m a l ı n d a n onlara pay çıkar,

l a r ı u s t a l a r ı ile tanış ve onlarla i y i geçin. 12. Fakirler

onları yedir, içir. Onları dinle. Bunlar b a ş a geçip s ü r ü y ü d o ğ r u yola götürsünler. 3.

lik et. Onları yedir, içir, giydir; sana dua ederler. K a r ş ı l ı k olarak mal bekleme; on­

ife/cim/er(otaçdar): B ü t ü n h a s t a l ı k l a r a ve a ğ r d a r a b a k ı p i n s a n ı sağaltır,

lara acı, ve i y i davran. İ ş t e , O d g u r m ı ş , şehre inersen, halk t o p l u l u ğ u n u n t ü r l ü kat­

onulturlar.

Gerekli kimselerdir. Y a ş a m ve sağlık işi onlarsız olmaz. Bunlarla i y i geçin, onları

( ç ı g a y l a r ) : B u n l a r a dal ve iyi­

m a n l a r ı n a giren bu gibi insanlar göreceksin. Herkesle i y i geçinmen gerekir.

(muazzimler): Cin ve perilerin

Ö G D Ü L M İ Ş (devamla): E ğ e r orada evlenmek istersen, çok dikkatli ol ve i y i

çarpışmasından ileri gelen h a s t a h k l a r ı bunlar sağaltır. B u gibi h a s t a l ı k l a r ı bunlara

kız ara. K i m i alacaksan, soyu sopu ve ailesi de i y i olsun. Alacaksan, el değmemiş ve

okutmak gerekir. Efsuncularla i y i d a v r a n m a l ı . H e k i m , efsuncunun s ö z ü n ü b e ğ e n m e z ,

senden başka erkek y ü z ü g ö r m e m i ş olan bir aile kızı a l m a ğ a çalış, i ş t e sana i k i k o ş u l :

kendine y a k ı n tut ve h a k l a r ı n ı gözet. 4. Efsuncular

efsuncu da hekime değer vermez. Birinin sözüne göre ilâç alınırsa h a s t a l ı ğ a i y i gelir,

1. Evleneceksen, kendinden aşağı derecede biri ile evlen; kendinden y ü k s e k ailelere

ö b ü r ü n ü n sözüne göre de muska t a ş ı r s a n cinler senden uzaklaşır. 5. Düş

y a k l a ş m a , sonra onun kölesi olursun; 2. onda y ü z güzelliği arama, güzel huy ara.

yoranlar

(tüş y o r g u ç d a r ) : D ü ş yormak bir bilimdir. D ü ş görünce, yoran kimse onu iyiye çe­

Ş u ü ç t ü r l ü k a d ı n l a evlenme: 1. zengin k a d ı n , 2. güzel k a d ı n , 3. y ü k s e k soylu (urug-

virir, düş b ö y l e c e i y i çıkar ve insan sevinir. D ü ş k ö t ü ise, fakirlere sadaka vermek,

lug) kadm. Ç ü n k ü zengin k a d ı n , m a l ı n a g ü v e n e r e k , dilini u z a t ı r , b a ş ı n a kakar; güzel

v ü c u d u onun k ö t ü l ü ğ ü n d e n kurtarmak gerekir. K ö t ü düş görünce T a n r ı ' y a s ı ğ m m a h .

k a d ı n baş belâsı olup seni maskara eder; y ü k s e k soylu k a d ı n y ü k s e k t e n k o n u ş u r .

E y düş yoran kimse d ü ş ü i y i incele ve iyiye yor. D ü ş yoranlarla da i y i geçinmelidir.

Sen namuslu, temiz kız (sakmık

6. Yıldız falcıları

ginliği, güzelliği, soyluluğu - da onda bir arada b u l a c a k s ı n . K a d ı n ı n güzelliği onun

( y u l d u z ç d a r ) : B u da bir bilim ve çok gerekli bir ş e y d i r , bu yd, ay,

tişi) ara. B ö y l e birini bulursan, ö b ü r üç şeyi - zen­

gün hesabı. Geometri (hendese) ve hesap (hesab) okumalısın, ç a r p m a (darb) ve b ö l m e

h u y u ve d a v r a n ı ş ı d ı r (kılık).

(taksim) o k u m a l ı ve kesirleri (kesir) öğrenmelisin. İ k i ile k a t l a m a y ı (tazif) ve ikiye

davran ve onunla hemen evlen. B u evlilikten çocuk d o ğ a r s a , oğlunu ve kızını evde ye­

Sakmık

tişi (sakıngan, iffet sahibi dişi) bulursan, ç a b u k

b ö l m e y i (tansif) de bilmelisin. Sonra s a y ı k ö k ü n ü (aded cezri) ele al, bundan toplama­

t i ş t i r , eğit, öğret, eğitimci i y i bir adam tut; bu işi b a ş k a ellere b ı r a k m a ; s ü t ninesi de

(cemi), a y ı r m a y a (tefrik) ve ö l ç m e y e (misahat) geç, yedi kat feleği (yiti kat felek)

tutabilirsin. Oğlun y e t i ş i n c e k ı z al, kızını da ere ver. Oğlunu başıboş d o l a ş m a y a bı­

avucunda tut, cebir (cebr-ü mükabel) oku ve Eukleides'in (Oklides) kapısını çal. Y d -

rakma. Kızını da ç a b u k evlendir. K a d ı n l a r ı daima evde koru; k a d ı n ı n içi, dışı gibi ol­

ya

dız falcısı b u n l a r ı bilir, b u ve gelecek d ü n y a y ı birbirinden hesap ile a y ı r a r a k elinde

maz. Y a b a n c ı y ı eve sokma; k a d ı n ı çok d ı ş a r ı y a ç ı k a r m a , ç ü n k ü k a d ı n l a r ı sokakta gö­

tutar. G ü n ve a y l a r ı n da kutlusu ve kutsuzu v a r d ı r . B u n u y ı l d ı z falcdarma sor, fakat

ren göz onların gönlünü çeler; göz görmezse gönül arzu etmez. Yemekte, i ç m e k t e k a ­

dediklerine inanma. H e r ş e y i bden y a l n ı z T a n n ' d ı r . 7. Şairler

(şairler): Bunlar söz

d ı n l a r ı erkeklere katma, ç ü n k ü k a d ı n ı n aslı ettir (tişi aslı et ol). F a k a t k a d ı n a s a y g ı

dizen kimselerdir. İ n s a n l a r ı ö v e r l e r y a da yererler. B u n l a r ı n dili k ı l ı ç t a n daha keskin­

göster, ne isterse ver (ağır tut tişig sen, negü kolsa bir). E v i n k a p ı s ı n ı kilitli tut. K a d ı n

dir. Denizden, değerli t a ş , inci ve yakut ç ı k a r a n insanlara benzerler. B i r i n i överlerse

zahmetle süren ve y e t i ş e n bir ağaca benzer; m e y v a s ı zehirdir, onlara k a r ş ı açlık duy­

onun ü n ü b ü t ü n y e r y ü z ü n e y a y ı l ı r , yererlerse insanın adı k ö t ü k a i n . B u nedenle on­

ma (cefa birle önmiş, igidmiş yıgaç; yimisi

larla iyi geçin, ö v ü l m e k istersen b u n l a r ı sevindir, kendini b u n l a r ı n dilinden s a t ı n al.

leri k a d ı n l a r diri olarak yere g ö m m ü ş l e r d i r (tişiler anıyirke

8. Tarımcılar

m e t ç i l e r e (dig asrakı)

( t a r ı g ç d a r ) : Gerekli insanlardır. H e r canlı bunlardan f a y d a l a n ı r . Sen

de bunlara y a n a ş A e a r t ı k b c ğ a z ve yiyecek için k a y g n a n ı n a . Boğazının ve sırtının ma-

agu ol, ayar bolma aç). Binlerce ü n l ü kişi­ kömdi tirig). E v d e k i

hiz­

yivecek, içecek ver. onlara i r i davran. G ü r l e r i n e göre onlara

iş ver; güçlerinden y u k a r ı iş verirsen T a n r ı ' y ı k a r ş ı n d a bulursun. Ü z m e , can y a k m a ,

124

KUTADGU BlLÎG

A. D Î L Â Ç A B .

onlar da Tanrı'mn kuludur. A l ç a k gönüllü ol, b ü y ü ğ e alçak g ö n ü l l ü l ü k yakışır. Geliri­ ne göre giderini ayarla; doğru yoldan y ü r ü . E l i n darda ise b a ş k a l a r ı n a sızlanma. His­

İNCELEMESİ

(ogı) ver; diş kirası (tiş teri) da ver, k i d ı r d t ı (çogı =

125

gürültü) kesilsin. Y e m e ğ e adam

çağıran ve y e m e ğ e gidenler d ö r t t ü r l ü d ü r : 1. çağrddığı her y e m e ğ e gider, yer, fakat

seli işlere girişme ve b ö y l e işe mal y a t ı r m a . E v i n b ü y ü k , işlek yollara y a k ı n olmasm,

b a ş k a l a r ı n ı evine çağırmaz, 2. y e m e ğ e gider, yer, kendi de onu çağırır, 3. çağrıldığı

taşan ırmağa k o m ş u olma, hisara y a k ı n oturma. B u üç k o m ş u l u ğ u n sana z a r a r ı do­

halde gitmez, kendisi de y e m e ğ e kimse ç a ğ ı r m a z , 4. y e m e ğ e gitmez, ama başkasını

kunur. E v almak istersen k o m ş u n u sor, yer almak istersen suyunu sor. E y k a r d e ş i m

y e m e ğ e çağırır. B u sonuncu en iyisidir. İ ş t e y e m e ğ e çağrı konusu budur, O d g u r m ı ş .

Odgurmış, alt toplum dediğim işte budur, d a v r a n ı ş ı da b ö y l e d i r . B u n l a r ı anladmsa,

E ğ e r insanlar arasına k a r ı ş m a k istersen b ö y l e davranman gerekir.

artık soracak bir şeyin k a l m a m ı ş t ı r .

O D G U R M I Ş (uzun monolog halinde): B u d ü n y a d a uzun süre k a l m a y a c a ğ ı ­

O D G U R M I Ş : B u n l a r ı dinledim. F a k a t sana soracak bir ş e y i m daha var. Ben

mıza göre, insanı bu kadar zahmetlere sokmak, mal toplatmak neye y a r a r ? insan

şehre inip insanlara k a r ı ş ı r s a m , onlara gidip gelirsem, beni y e m e ğ e çağırırlarsa, ben

d ü n y a peşinden koşarsa ibadeti bir tarafa b ı r a k ı r . Ben şehre inersem daima insan­

de onları çağnırsam, yol ve görenek nedir, nasd gidilir, yemek yenir, nasıl çağırdır,

larla u ğ r a ş a c a ğ ı m , ibadete v a k i t b u l a m a y a c a ğ ı m , D ü n y a y a y ü z ç e v i r i p , olanla ye­

şölene gitme töresi (aşka

tinmeli. A r t ı k y a ş l a n m ı ş ı m , i h t i y a r l ı k t a y a p ı l a c a k işleri gençken y a p m a ğ a çalışmalı.

barma töresi)

nedir?

O G D U L M İ Ş : Y e m e k şöleni t ü r l e r i ş u n l a r d ı r : 1. D ü ğ ü n y e m e ğ i (küdenke

aş),

2. sünnet yemeği (sünnet aşı), 3. ad, san alma aşı (at aşı), 4. d o ğ u m y e m e ğ i (togum aşı), 5. arkadaş y e m e ğ i (koldaş aşı), 6. cenaze aşı (yog aşı)*. E ş , dost, a r k a d a ş y e m e ğ i n ­ den başka şölenlere gitme. G ö n l ü n y a r a l a n ı r , k a l a b a l ı k olur, sarhoş olurlar, kavga çıkar, yediğin içine sinmez. B o ğ a z n u sıkı tut, onun kölesi olma. Yemekte göreneğe göre davran. Senden b ü y ü k kişi y e m e ğ e b a ş l a d ı k t a n sonra elini uzat; ö n ü n d e ne var­ sa sağ elinle al, ye, b a ş k a l a r ı n ı n l o k m a s ı n a dokunma. Sofrada b ı ç a k ç ı k a r m a ve ke­ mik sıyırma. Obur (kovdaş) olma, yemeği ısır ve azar azar çiğne, yerken sofra üzerine sürünme. Ne kadar tok olursan ol, sana sunulan ş e y i al ve s u n a n ı memnun ederek

E y bey, sonunda elinde kalacak olan i k i bez parçasıdır. S ı c a k t a bu kadar terleyecek, s o ğ u k t a da bu kadar titreyecek ve sonunda i k i istek elde edeceksin. Bunlardan biri mal, ikincisi yurtta sözü geçen bir adam olmak. D ü n y a y ı yenen iskender, denizi y a r ı p aşan Musa, ölüleri dirilten İsa ş i m d i nerede? Y o k l a r ! B e n g ö n l ü m ü kurtara­ rak T a n r ı ' y a u l a ş t ı r d ı m . Y a l n ı z Onu istiyorum. Beni bırakın. T a n r ı m bana yeter bir destektir. Giymek için koyun y ü n ü , yemek için de arpa aşı bana yeter. B u d ü n ­ y a işini b ı r a k m a d ı k ç a insan ahiret işini yapamaz. B u h a y a t ı b o ş u n a harcama. B e y benden hiç y a r a r l a n a m a y a c a k t ı r . Sevgili k a r d e ş i m Ögdülmiş, benim için kendini ü z ­ me.

iştah ile ye, ev h a n ı m ı da seni görerek memnun olsun. İ n s a n gönlü incedir, o bir sır­

Ö G D Ü L M İ Ş : E v e t , şimdi ben gerçeğin yolunu a n l a d ı m , diyecek s ö z ü m kalma­

çaya benzer, kaba söz s ö y l e m e , kırılır. Y e m e ğ i ölçü ile ye; unutma, hastalık b o ğ a z ­

dı. Gerçeğe boyun e ğ i y o r u m ve oyunu b ı r a k ı y o r u m . Ş i m d i ben gideyim. B e n i m için

dan girer. Sana uygun olmayan şeyleri yeme. Gençsen soğuk şeyler kullan, k a n ı n bun­ ları ısıtır. Yaşın kırkı geçmişse y e m e ğ i n i sıcak şeylerle ayarla. A l t m ı ş ı n ı aşmışsan, soğuk şeylere y a n a ş m a . K u r u l u k ve s o ğ u k l u k artarsa, sıcak ve y a ş şeyleri hazırla. İ n ­ sanın doğal özelliği (tab = tabiat) kızıl, sarı, ak y a d a kara olur; b u n l a r ı n her biri ö b ü r ­

T a n r ı ' y a dua et. Ögdülmiş sözünü kesti, v e d a l a ş t ı , atma binerek şehre doğru yola çıktı. E v e va­ r ı n c a yedi, i ç t i ve d ü ş ü n c e y e daldı. Sonra,

lerine düşmandır. A z yemeli! " A z " adlı ilâcı al ve ö y l e y a ş a . R a h a t y a ş a m a k istersen dil" adh eti ye. Y a ş l a n d ı ğ ı halde b u n l a r ı öğrenip olgun kişi (bügü) o l a m a m ı ş y a r a t ı k ­ lara "insan " (kişi) değil, "hayvan" (yılkı) demelidir. B u s ö y l e d i k l e r i m yemek çağrısına

Yaşık Ajun

badı yüzke

gitmek (aşka barmak) içindir. B i r de b a ş k a l a r ı n ı y e m e ğ e ç a ğ ı r m a (aşka okımak) ve bu­

Küjek

nun yolları vardır. Y e m e ğ e konuk ç a ğ ı r m a k istersen, ev bark, sofra, tabak, minder,

Kara

yiyecek, içecek temiz (silig) olmalıdır. Sen çağrını geniş tut, gelen gelir, gelmeyen gelmez. Kimsenin h a t ı r ı kalmaz. Herkese yiyecek, içecek y e t i ş t i r . İster arpa suyu

Tükel zengi yüzi

(Arap. fuka'), ister sofra suyu (Fars. mîzâb), ister bal suyu (Fars. cüleybin),

Uçar tındı

ister gül

kara yüz

toldı bütrü kara yir yazdı

bağı, togı.

rumi

kızı örtti

yüz,

saç bodugı ajun toldı tüz. urundı

kalık,

kodtı yorıglı

yorık.

suyu (cülâb < Fars. gulâb) ver. B ü y ü k l e r sofradan k a l k t ı k t a n sonra, k ü ç ü k l e r e y i ­

Güneş b a ğ l a d ı y ü z ü n e kara y ü z b a ğ m ı ,

yecek, içecek verilmelidir. Sonra, yemek sonu çerezi (Arap. nukul, nukl) ve meyva

B ü t ü n d ü n y a doldu kara yer tozu ile.

(yımış)

ver; kuru ve y a ş y e m i ş y a n ı n d a biraz d a semirten yiyecek simiş /semiş) bu­

lunsun. Sofrada bulunanlara a r m a ğ a n (bıçış)

d a ğ ı t , gücün yeterse ipekli k u m a n

P e r ç e m l e r i n i y ü z ü n e y a y d ı r u m î kızı (batı güneşi), K a r a saç b o y a s ı y l e doldu d ü n y a d ü p e d ü z .

* Kaşgarh Mahmut'un Kitabü Divanı Lûgati't-Türk'ünde boşlug aşı (izin aşı) diye bir aş da amlmaktadır: bm/ug "irin" demektir. H ı s ı m d a n b i r i u z a k t ı m M m i > H i j H zaman, d ö n ü ş ü n d e hep birlikte boşug üjit yenirdi.

Tarnamryle zenci y ü z ü y l e ö r t ü n d ü g ö k . U ç a n l a r dindi, y ü r ü y ü ş t e o l a n l a r ı n devimi durdu.

126

A. D l L Â Ç A R SÖZLÜK

bamak = bağlamak

t

bütrii = b ü t ü n tog _ toz kujek — perçem yazmak = yavmak . , ' ' bodug = boya

y

ü

Ögdülmiş bunu uygun b u l m a d ı , bey t a r a f ı n d a n ü ç ü n c ü kez O d g u r m ı ş ' a gidebilece­

z

=

d

ü

z

, urnnmak = örtünmek tınmak = dinmek kodmak = durdurmak, bırakmak ı / . yonglı/yonglıg = yürüyen, devinen ^ o

n

k

=

d

e

m

ğini bildirdi. B u kez mektup y a z m a ğ a da gereklik yoktu, ç ü n k ü , eski bir sözdür, "elçi g ü v e n i l i r kimse olursa, ona mekiup vermek gerekmez." K a l d ı k i Ögdülmiş k a r d e ş i n i h a k l ı ç ı k a r a r a k ona ş u n u s ö y l e y e c e k t i : "Senin temelli olarak şehirde otur­ m a n ı istemiyoruz. Y a l n ı z b i r k a ç g ü n için bizi g ö r m e ğ e gel, bey seni bir g ö r m e k isti­ yor." Ögdülmiş, beyle anlaştı, k a l k t ı evine gitti ve,

Y a t t ı , az sonra k a l k t ı , Mars gezegeni (Bakır sokma) tepeden y a n a y a t m ı ş t ı Y i n e b a k t ı , Ü l k e r yıldızının başı alçalnnş, Akrep (Cadan) y ü k s e l m i ş t i . Y i n e b a k t ı sonunda: ' Kalık Abir f/) j !

S

l

t

a

k

Kızıl

yüz öni oıjdı, boldı

Ajun

boldı altım öıji teg arıg. Yaşık

°pn

teg, tünerdi

yirdin, Yaşık

yadıldı

sarig,

türtti yüzke

sarig

zafaran,

Özin kıldı mina öıji teg cihan.

kın ışı tuttı kafur bodug, bürkirer

127

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

Kalık

kalık,

Ajun

butik.

bütrü

tuttı sevügler

boldı zengi habeş

kaşı, kırlısı.

(Güneşin) kızd y ü z ü soldu, oldu sarı,

örledi, yirde koptı togı,

D ü n y a oldu a r ı altın rengi gibi.

Yaka keldi aşnu tokuz al tugı.

Güneş s ü r d ü y ü z ü n e sarı safran,

G ö k k a b u ğ u n u n y ü z ü tuttu k â f u r rengini,

Kendine mine rengi (çaldı) cihan.

Güzel koku s e r p ü i r gibi, a l a c a l a n d ı gök,

B ü t ü n g ö k ü âşık k a ş l a r ı doldurdu,

G ü n e ş ışınları y ü k s e l d i yerden, y a y ı l d ı dalları.

D ü n y a oldu zenci h a b e ş teni (gibi).

G ü n e ş y ü k s e l d i , yerden koptu toz, SÖZLÜK

Y a k l a ş m a ğ a b a ş l a d ı dokuz al t u ğ u . SÖZLÜK kalık = gök ° k ı r t ı , = y ü z , kabuk

b

bodug = boya, renk

y

a

|

abir (Arap.
3

r

ı

biukırmek = serpmek

t o g l

teg _

y a J ; a

gibi

tunermek = alacalanmak sıta = güneş ışını

gümüş rengini almak

j ı ı yauıhnak = ^ u

h

k

=

l

k

=

e

n

ı

n

, , yayılmak ^

g f c ı e ş

e

t

=

b

e

l

i

r

m

e

k

;

^

=

i

e

l

m

e

t

_

yaklaşık

aşnu = erken, başlangıçta

örj = renk

mina = mine

onmak = solmak

kalık = gök

sarig = sarı

bütrü =

teg = gibi

tutmak = tutmak,

y a ş ı k = güneş

sevüg = sevgili, âşık

türtmek = dürtmek, sürmek

kırtıs = beniz, ten

Açıkdı

yırttı

kedmiş

kara

Yarudı

bu dünya

ruz ' dedi, "onu b u r a y a getiremeyiz. K a r d e ş i n i , burada bana yol göstermesi için buraya ç a ğ ı r d ı m . F a k a t s ö y l e d i k l e r i doğru olduğu için, onu zorlamak d o ğ r u olmaz

Yaruk

bölüm

(bap LXIII

eğin.

baktı, örlep talu kız yüzi,

Toga keldi, örlep çıkardı

IV.

könlekin,

yaruk yüz, kötürdi Küle

beyin yanma çıktı. O d g u r m ı ş ' l a y a p t ı ğ ı k o n u ş m a y ı beye a n l a t t ı . B e y b u n l a r ı işi­

Biraz bekleyelim."

doldurmak

B ö y l e olunca, Ögdülmiş y a t t ı , uyudu. B i r ara u y a n d ı , b ü l b ü l seslerini işitti,

tince gözleri y a ş a r d ı . D ü ş ü n d ü , Odgurmış'ı h a k l ı buldu ve "biz ona kıyıcılık ediyo­

D ü n y a n ı n h u y u b ö y l e d i r , peşine düşersen senden k a ç a r , vazgeçersen sana y a k l a ş ı r

kaplamak,

yine y a t t ı , sonra, Kalık

Ögdülmiş, "kalkan, m ı z r a k l a r ı y l e ufuktan g ö z ü k ü r k e n " k a l k t ı , saraya gitti ve

bütün

kıldı dünya

iri hem kuzı. yüzin,

kolin hem özin.

G ö k y ı r t t ı g i y m i ş o l d u ğ u k a r a gömleği, A ç d d ı parlak y ü z ü , beri aldı bezi (peçeyi).

- LXXXV,

beyt: 4934-F6520)

B i r k a ç p i n sonra bey ö g d n l m i f i çağırdı. Odgnrrnıs'm y ü z ü n ü g ö r m e k i s t e d i ğ i nı, fakat o şehre inmemekte direndiği için, kendisi g i t m e ğ i d ü ş ü n d ü ğ ü n ü söyledi.

G ü l e r e k b a k t ı , y ü k s e l d i kızın seçkin y ü z ü , Işıdı bu d ü n y a , güneş gören yeri de, g ö r m e y e n i de. Doğu verdi, y ü k s e l d i , ç ı k a r d ı y ü z ü n ü , Parlak k d d ı d ü n y a , vadisini de, deresini dc.

K U T A D G U BİLÎG İNCELEMESİ

A. DÎLÂÇAR

128

O d g u r m ı ş , d a ğ d a k i evinden şehre y ü r ü y e r e k geldi. Onu beklemekte olan Ög­

SÖZLÜK

dülmiş k a r ş d a y ı p içeri aldı, yiyecek, içecek ç ı k a r d ı ve hemen beye haber gönderdi.

kedraek — giymek

talu =

körjlek = gömlek

yarumak =

yaruk = ışın, parlak

ir = güney, güneşli

kötürmek = götürmek, beri almak

kuz = kuzey, güneş görmeyen yer

eğin = küçük bez parçası, peçe

togmak =

eğin

kol =

kötürmek = peçeyi açmak, serbestlemek

örmek = belirmek, yükselmek

seçkin

Bey sevindi ve o n l a r ı saraya çağırdı. Saraya gittiklerinde selâmı önce bey verdi,

ışımak yer

Odgurmış selâmı k a r ş d a n d ı r d ı .

doğmak

öz = dere

O D G U R M I Ş : G ö n ü l d e n arzulanırsa uzak yer y a k ı n olur.

evine v a r d ı , k a p ı y ı çaldı. Odgurmış çıktı. K a r d e ş i n i g ö r ü n c e "Niçin yine geldin, niçin bu işi u z a t ı y o r s u n " diyerek onu içeri aldı.

B E Y : Sen beni görünce selâm vermedin, sana selâmı veren ben oldum. Niçin acaba? O D G U R M I Ş : B e n bunu bderek y a p t ı m . S e l â m insana s e l â m e t yoludur. Selâm

Ö'GDÜLMİŞ: B e y seni serbest b ı r a k t ı ; seni şöyle bir ziyaret için çağırıyor, sürekli olarak şehirde kalmak için değil. H i ç bir işte ö l ç ü y ü k a ç ı r m a , ö l ç ü y ü a ş a n çığırından çıkar.

veren kişi, k a r ş ı s ı n d a k i n e g ü v e n verir, selâmı alan d a kendinin g ü v e n l i k t e olduğunu anlar. B u n d a n d o l a y ı , b ü y ü k l e r i n k ü ç ü k l e r e selâm vermesi gerekir. Sen s e l â m ver­ mekle bana g ü v e n verdin.

O D G U R M I Ş : B u söz alda y a k ı n d ı r . Ş i m d i sen git, evde bekle, ben önce sana gelirim sonra d ü ş ü n ü r ü z . Ö G D Ü L M İ Ş : S a k ı n sözünü t u t m a z l ı k etme. Güneş b a t ı p y ü z ü n ü gizledikten, B u a n l a ş m a üzerine Ögdülmiş şehre d ö n d ü ve d o ğ r u beyin s a r a y ı n a gitti, anlaş­ m a y ı beye bildirdi ve yine evine d ö n d ü . Yaşık yirke indi, yüzin

teprenür

yek yüzi

ler ? İ b r e t l e d ü ş ü n . Ö l ü y ü gören h i ç kimse diri kalmaz. Sen de ö l ü m e h a z ı r l a n . Eğer

c a k t ı r ; d o ğ r u l u k yolundan ş a ş m a ; göçünü ö n d e n gönder. S a r a y ı n ne değeri v a r ? . E y

tadı.

d ü n y a beyi, bu d ü n y a bir z i n d a n d ı r . B i r de ötesi, "orası" var. Orasmı ö l ü m s ü z y a ş a m

tügüp,

teg, karardı,

tındı, yumdı

beytlik uzun monolog): Sana feleğin v e r d i ğ i ibret yeter.

giydir ve sevaba gir. Eğer yurtta bir kimse bir gece aç kalırsa, onu T a n r ı sana sora­

tul tonın kedti, kaşın

Kalık,

O D G U R M I Ş (269

Senden önce d ü n y a n m egemenliğini ele geçirmiş olanlar ş i m d i nerede ? Nereye gitti­ iyilik y a p t ı n s a , ö d ü l ü n ü alacaksın. İ b a d e t i b ı r a k m a , para d a ğ ı t , açı doyur, çıplağı

kizledi,

tuman tozdı dünya Ajun

B E Y : Sana soracağım var. B a n a iyilik yolunu gösterir misin? Beni öğütle, fay­ d a l a n a y ı m . İ y i ise senin yoluna gireyim.

d ü n y a y ü z ü n e k ö m ü r gibi siyah bir deri b a ğ l a d ı k t a n sonra, seni evde beklerim.

Kamug

B E Y : E y , O d g u r m ı ş , uzak yerlerden y a y a olarak buraya kadar geldin, zahmet­ lere k a t l a n d ı n .

vadi

Ve Ögdülmiş k a l k t ı , y ı k a n d ı , atma binerek yola çıktı. Odgurmış'm d a ğ d a k i

Kararıp

129

yeri olarak

onup.

kabul et. R u h u n u temizle. Hazinene ve askerine g ü v e n m e . Herkese

karşı y ü z ü n ü açık ve alnını pek tut. H e r işi bilgi ile işle. İ n s a n d a n kalan, i y i y a da k ö t ü

közi,

a d d ı r . Dalgılı olma, harama el uzatma, ş a r a p i ç m e , karışık ve bozuk işlere katdma.

Çogı, ün kesildi tirigler sözi.

B u gibi şeyler s a r a y ı , k ö ş k ü , kaleyi y ı k a r . B e y l i k dediğin, ancak yasa ü e ayakta du­

Güneş yere indi, y ü z ü n ü gizledi,

rur. D i n i n d ü n y a ile birleştirilmesi güçtür. H a l k a k a r ş ı sevgin sürekli olsun; çok kibir­

K a r a r ı p d ü n y a y ı duman tozudu t a m a m ı y l e .

lenme. Ş u ü ç işe seçkin kimseler ara: i . Adalet b a k a n ı (kadı), 2. beyin a r d a s ı olacak kimse (halifet), 3. b a ş b a k a n (vezir). B u n l a r ı n d o ğ r u , bilgin, tok ve g ü v e n d i r kimseler

D ü n y a dul giysisi giydi, k a ş ı n ı ç a t t ı ,

olması gerekir.

Gök, ş e y t a n y ü z ü gibi, k a r a r d ı , solarak. B ü t ü n k ı m d d a y a n l a r dindi, yumdular gözlerini,

ve Bizans (Rumî) k u m a ş l a r ı , at, dişi deve, koyun, kul, cariye, geyik, k u ğ u , Arap mal­

• G ü r ü l t ü , ses, dmlerin sözü kesildi.

ları (tazî) bunlar b o ş şeylerdir. E y bey, benim b i l d i ğ i m bu kadar. S ö z ü m ü tutarsan y a r ı n f a y d a s ı n ı g ö r ü r s ü n . E ğ e r tutmassan g ü n a h ı sende kalır.

SÖZLÜK tuman = duman tozmak = tozumak,

yeg/yek = toz

yükseltmek

B u ü ç yerde işe yaramayan insanlar bulunursa, yurdun, h a l k ı n işi

k ö t ü olur. A l t m , g ü m ü ş , tahd, ipekli ve sırmalı işlemeler, sincap, samur k ü r k l e r i , Çin

onmak =

şeytan

tudı/todu = t a m a m ı y l e , b ü t ü n

teprenmek = teprenmek,

tul = dul

t ı n m a k = dinmek

ton = giysi, don

çogı =

jkedmek — giymek

ün —

tügmek = düğümlemek, çatmak

tirig —

gürültü ?

e

B E Y ( a ğ l a y a r a k ) : B u sözlerin üzerine b u beylik a r t ı k bana bir y ı k ı m oldu. İ y i ­

solmak kımıldamak

ce a n l a d ı m , ben kendimi ateşe a t m ı ş ı m . E y O d g u r m ı ş , dua et, T a n r ı beni

kurtarsın.

O D G U R M I Ş : T a n r ı , y a r d ı m ı n ı senden esirgemesin. Merhamet de etsin. E y bey, kendini unutma, i y ü i k yap. ( A y a ğ a kalkarak): S ö z ü m bu kadar.

S

diri

B E Y : Biraz daha otur. A ç s ı n , b i ı ş e y i e r ye (yiyecek ve içecek getirtir).

A. D Î L Â Ç A R

130

K U T A D G U B İ L İ G İNCELEMESİ

O D G U R M I Ş : (birkaç lokma a l d ı k t a n ve b i r k a ç y u d u m su i ç t i k t e n sonra): T a n r ı y a ş ü k ü r . ( K a l k a r a k ) : T a n r ı beraberince olsun! Odgurmış, Ögdülmiş'le saraydan ayrdarak bir süre birlikte y ü r ü d ü l e r , sonra

yaşik

kırlışı

Yaşık Ajun Firişte Kalık

yüzi

baş kötürdi

boldı dünya

örü,

ş ü n : kendim ö l e y i m , adım i y i kalsın.

tolu.

B E Y : Sözlerini, öğütlerini i ş i t t i m ve sevindim, alkış sana. T a n r ı

örü,

Ö g d ü l m i ş söz verdi ve saraydan a y r d d ı . B e y de, veziri de sözlerinde durdu­

ajun, teg

yardımcım

olsun, b u n l a r ı yerine getireceğim. Y a l n ı z , sen de bana bağlı olarak y a r d ı m et b u işte.

toldı kafur saçar teg tolu.

boldı kafur saçar

k o r u n m a s ı , 2.

h a l k ı n d o ğ r u yasa de (köni törii) y ö n e t i l m e s i , 3. ulaşım y o l l a r ı n ı n güven a l t ı n a alın­ tinde ö d e m e , 3. senin dostunu dost, d ü ş m a n ı n ı da d ü ş m a n t a n ı m a . D a i m a ş u n u d ü ­

koptı kögsin kötürdi

teg yarudı

k ı n senin üzerinde üç h a k k ı v a r d ı r : 1. G ü m ü ş a y a r ı n ı n (kümiş lyarı)

ması. Senin de halk üzerinde ü ç h a k k ı n v a r d ı r : 1. Buyruklara saygı, 2. vergderi vak­

eve döndü, y a t t ı fakat u y u y a m a d ı . Togardın

b u n l a r ı birbirinden a y r ı tut, fakat zorlama. Zenginlerin y ü k ü n ü orta hallilere, orta hanilerin y ü k ü n ü de fakirlere y ü k l e m e . Y ö n e t i m i n i n a l t ı n d a bulunan (raiyyet) hal­

Odgurmış k a r d e ş i n i b ı r a k t ı ve tek b a ş m a d a ğ a çıktı. Ö g d ü l m i ş , üzgün ve bitkin,

Kuğu

131

lar ve y u r d u gönenç içinde y ö n e t t i l e r . F a k a t bir süre sonra Ögdülmiş g ö n l ü n ü yok­

yüzün.

D o ğ u d a n güneş başını y u k a r ı k a l d ı r d ı ,

l a d ı . V i c d a n ı n a danıştı, günlerini gerektiği gibi geçirmediğini anladı. İçinin t a m a m ı y -

K u ğ u g ö r ü n ü ş l ü oldu b ü t ü n d ü n y a .

le a r ı n m a s ı n ı istedi ve kendi kendine şöyle k o n u ş t u . Ö G D Ü L M İ Ş : Dalgı içinde kendimi mutlu s a n d ı m ve bu dalgı i ç i n d e ö m r ü m

G ü n e ş çıktı, göğsünü y ü k s e l t t i ,

t ü k e n d i . Ş i m d i gecem k a r a r m a k t a d ı r . B i r ö k ü z gibi y a ş a d ı m , sakalım k u r u ota dön­

D ü n y a doldu saçdan k â f u r l a .

d ü , y a ş ı m ilerledi, g ü n a h l a r ı m ı n b a ğ ı ş l a n m a s ı için a ğ l a m a k ve

Melek y ü z ü gibi p a r d d a d ı d ü n y a ,

haykırmaktayım.

T ö v b e etmeli ve pişmanlık g ö s t e r m e l i y i m . F a k a t acele etmemeli, bir bilene d a n ı ş m a -

G ö k y ü z ü k â f u r saçdmış gibi oldu.

l ı y ı m . İ n s a n , işinde ancak d a n ı ş m a k l a b a ş a r ı y a varabilir. K a r d e ş i m O d g u r m ı ş ' a gi­ deyim ve fikrini s o r a y ı m .

SÖZLÜK togar = doğu

kögüs =

yaşık = güneş

firişte (Fars.) =

E r t e s i sabah Ögdülmiş önce saraya gitti ve niyetini bildirerek beyden izin is­

göğüs

kötürmek = götürmek, kaldırmak

yaramak =

örü = yukarı

kalık = gök

melek

tedi. B e y i n iznini s a ğ l a d ı k t a n ve selâm g ö t ü r m e ö d e v i n i de üzerine a l d ı k t a n sonra,

parlamak

evine d ö n d ü ve düşünceler içinde- u y u m a ğ a çahştı. F a k a t u y u y a m ı y o r d u , d ı ş a r ı y a baktı,

kırlıs = dış görünüş

Böylece sabah olunca Ögdülmiş k a l k t ı , saraya gitti. B e y , Odgurmış'ın ne yap­ tığını, ne olduğunu sordu. Ögdülmiş de olanı a n l a t t ı . B e y , d ü n y a n ı n , bir h ü k ü m d a r olarak kendisine a r t ı k zehir o l d u ğ u n u , b u y ü k ü a r t ı k t a ş ı y a m a y a c a ğ ı n ı

Baka kördi öndün Karakuş Kopa

keldi, yirdin yalın

togup

teg bolup.

söyledi.

Yarudı

basa Yıldrık,

Ögdülmiş onu avundurmaya çalışarak, yurdunu d ü z e n e koymak yolunda şöyle ko­

Tizildi

Erentir.

nuştu : Ö G D Ü L M İ Ş : T a n r ı ' y a kulluk, halka d a hizmet et. Onlara k a r ş ı k a t ı y ü r e k l e davranma, sevgi göster. A ş ı r ı isteklerini akd ile yenerek, i ç i n d e kabaran öz v a r l ı ­

Sükiç

koptı

Ünün

sumlıdı

örlep kalikka suri

ğının başını bilgi ile ez. A d a m l a r ı n ı önce memnun et, sonra ODİardan iş iste. K â f i r ­

Kötürdi

lerle savaş. İslâmlığı y a y m a ğ a çalış. B ö y l e yaparsan i k i d ü n y a d a senin olur.

Körür Butıklandı

B E Y : İ y i , ö y l e ise b u işler için bana y a r d ı m et, y u r d u d ü z e n e k o y a l ı m . Ö G D Ü L M İ Ş : Y u r d u n k u r u l u ş d ü z e n i ş ö y l e d i r : Önce bilginler (bilge alim) gelir,

Ibri yaşık

yirde yokaru

bunların

Sevük Sakınç

külçirer

Adgır

bile,

belgüle.

ağıp, okup. baktı meşrik

ağdı yirdin

menzi boldı yalın

eğer ö n l e y e m e z s e n

bunlara saygı göster. Sonra yurtta d ü z e n g ü c ü n ü s a ğ l a y a n l a r (muhtesib), güçlü olması gerekir. D a h a sonra y ö n e t i m g ö r e v l i l e r i (tapugçı),

Kalık

Özin

yokaru

tapa, kopa.

sıta, teg ota. teg yarudı

ajun,

kısga boldı, sevinçler

sana karşı gelenler bunlar olacaktır. Son olarak da halk t a b a k a s ı (kara budun), k i

B a k t ı ve gördü k i önce Müşteri doğup.

zengin (bay), orta halli (ortu kişi) ve fakir (çıgay) olarak üçe b ö l ü n ü r . Y a s a l a r ı uygula,

Y ü k s e l d i yerden, alev gibi olup.

uzun.

132

K D T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

A. DtLÂÇAR

133

beyin i y ü i ğ i için çalış. E v e t , doğru söz acıdır. Ş i m d i beyden y ü z ç e v i r m e k sana y a k ı ş ­

Sonra p a r l a d ı Oncu y d d ı z ı A k y d d ı z ile, Diziye ikizler de girdi. (Bunlar) kendine i ş a r e t olsun.

maz. B e y seni aldı, b ü y ü t t ü , y ü k s e l t t i , sana y e t k i verdi; git, bey için çalış ve kut içinde y a ş a . İyiliğe k a r ş ı iyilik g ö s t e r m e k gerekir.

Seher k u ş u kopup belirdi, göke y ü k s e l d i , Ö G D Ü L M İ Ş : B u söylediklerini bilmiyord um, şimdi b u n l a r ı öğrenmiş bulunuyo­

Sesini y a b a n c ı bir ddde duyurdu, İ b r a n i sureleri okuyarak.

rum. İ s t e ğ i m d e n v a z g e ç t i m . T a n r ı bana destek ve y a r d ı m c ı olsun. Sen de b a ş a r d ı

Başını k a l d ı r d ı , d o ğ u y a b a k t ı , güneşi buldu,

olmam için dua et. E s e n kal.

Onun yerden y u k a r ı y ü k s e l d i ğ i n i gördü.

Ögdülmiş

Yerden y u k a r ı b u d a k l a n d ı güneşin ışınları,

k a r d e ş i y l e v e d a l a ş t ı , atma binip eve

G ö k ü n benzi alev ve ateş gibi oldu.

Kodı

Sevgilinin güler y ü z ü gibi p a r l a d ı d ü n y a ,

ıdtı kesme yaruk yüz

Kalık

K a y g ı kısaldı, sevinç uzadı. SÖZLÜK baka körmek = bakıp görmek

sumbmak = yabancı bir dilde konuşmak

öndün = önce

s u n tbri = İbrani suresi, Mezmur

Odundı,

K a r a k u ş (yulduz) = Müşteri (Jüpiter)

sökmek = başını

Kalık

kopa kelmek = başını

yaşık — güneş

gösterip

yükselmek

kaldırarak

görünmek

Yaşık

yazdı

kiş öıji tuttı dünya

baka kördi kız küler

meşrik (Arap.) = doğu

Yaşık

tapmak = bulmak

Ajun

basa = sonra

butıklamnak =

Yıldnk — Öncü, , Procyon ( K ü ç ü k K ö p e k , yani

sıta — güneş ışını

Adgır = Aygır, Akyıldız, Sirius ( B ü y ü k K ö p e k , yani Canis Majör takımyıldızının a yıldızı)

yedi

ve

tudı,

Tigin

yarumak = parlamak

ineniz =

yemeğini

tul tonı kedti, bilin badı.

yahn = alev

Canis Minör takımyıldızının a yıldızı)

döndü,

dinlenmeye çekildi.

bolgay örüglüg

kötrüp

teg yirişti

saçı, içi.

başın, tişin.

baş kötürdi, yüz açtı

yanı,

bütrü tuttı örün küş öni.

budaklanmak

Serbest b ı r a k t ı zülfünü, parlak y ü z ü n ü ö r t t ü ,

beniz

G ö k dul giysisi giydi, belini b a ğ l a d ı .

ot = ateş, ot sevük = sevgili

tizilmek = diziye, sıraya girmek

külmek =

sükiç = seher kuşu, güneşi söken kuş

sakınç = düşünce, k a y g ı

örlenmek = belirmek

kısga =

G ü n e ş çözmüş olsa gerek ö r ü l m ü ş saçını,

gülmek

Sincap ve samur rengini tuttu d ü n y a n ı n içi.

kısa

(Ögdülmiş) u y a n d ı , b a k ı p g ö r d ü , k a l d ı r a r a k başını

Sabah olunca Ögdülmiş k a l k t ı , atma binip onu d a ğ a d o ğ r u s ü r d ü , Odgurmış'ın

G ö k kızların gülmesi gibi dişlerini a r a l a d ı .

kapısını çaldı. Odgurmış ibadeti b ı r a k ı p k a r d e ş i n i k a r ş ı l a d ı , oturttu ve k o n u ş m a b a ş ­ Güneş başını k a l d ı r d ı , y ü z ü n ü açtı yine,

ladı.

B ü t ü n d ü n y a tuttu a k k u ş rengini. O D G U R M I Ş : K a r d e ş i m , yine niçin geldin? Seni biraz ç ö k m ü ş g ö r ü y o r u m . B i r SÖZLÜK

derdin mi v a r ? Ö G D Ü L M İ Ş : A l ı n yazısı (ödlek) beni okla v u r d u , beni u y a n d ı r d ı . B e n t ö v b e ederek T a n r ı ' y a y a k a r ı p beni y a r k g a m a s m ı dilemeliyim. S ö y l e , bu durumda ne yap­ mak

gerek? O D G U R M I Ş : K a r d e ş i m , i y i bir ş e y e niyet etmişsin. F a k a t senin sarayda bulun­

man daha i y i olacaktır. B u r a s ı d a benim i ç i n iyidir. Y u r t senden f a y d a l a n a c a k t ı r , halk senin iyiliğin için dua edecektir. G ö r e v i n d e n çekilirsen, senin yerine k ö t ü bir

kodmak — koymak

tigi = sincap, tiğin

ıdmak = salmak

kiş =

kesme =

odurunak /udunmak = uyanmak

zülüf

tumak = kapatmak, örtmek

kötürmek = götürmek,

kahk = gök

külmek =

ton — giysi, don

semek

kedmek = giymek

tiş = diş yarjı =

adam geçebilir. Y a p t ı ğ ı n iydikleri bozma ve b o z u l m a s ı n a fırsat verme. B e n d ü n y a ve

bamak = yaşık

min soyu babadan temiz ise ondan y u r d a i y i l i k ve fayda gelir. E ğ e r ana hırsızlık su­

yazmak — yaymak, çözmek

:

kaldırmak

gülmek

\ yirişmek = dudakları, dişleri aralamak, gülüm-

tul = dul

devletin ne olduğunu g ö r m e d i m , a r t ı k oraya, şehre, gidemem. Sen oraya d ö n . K i ­ y u n u gizlice alır ve bundan bir oğul d o ğ a r s a , o, y u r t i ç i n bir y ı k ı m olur. Ş i m d i git,

samur

bağlamak güneş

yazdı bolgay = çözmüş olsa gerek

bütrü =

yine bütün

örüı] /ürün ~ ak

KTJTADGU B Î L l G İNCELEMESİ

A. D İ L Â Ç A R

134

Ögdülmiş k a l k t ı , k a h v a l t ı s ı n ı y a p t ı , atma hinip saraya gitti, beyin huzuruna çıktı. B E Y : O ol^un insanın, O d g u r m ı ş ' m sağlığı n a s d d ı r ? B e n i m için dua ediyor mu ? Ö G D Ü L M İ Ş : K a r d e ş i m orada y a l n ı z l ı k i ç i n d e bizim için dua ediyor. G ü n a h ı

135

Ö G D Ü L M İ Ş : Çok güzel bir d ü ş . Y ü k s e l m e k iyidir, saygınlığa erişmek demektir. Merdiven onurdur; her basamak d a bir öz s a y g ı y a y ü k s e l m e y i gösterir; k a p t a k i su­ y u alıp i ç m e k , kendin ve t o r u n l a r ı n uzun y a ş a m a erecektir demektir; göklere u ç m a k ise y ü k s e k l e r e ç ı k m a k , T a n r ı b ü t ü n isteklerini yerine getirecektir a n l a m ı n a d ı r . O D G U R M I Ş : G ö r d ü ğ ü m d ü ş ü n yorumu bu değddir. Merdivenin tepesine ka­

biz işleriz, d u a y ı o eder. B E Y : Benim sana i n a n c ı m ve g ü v e n i m var. Sen işleri yola koy, ben de biraz

dar, y a ş ı m m b u g ü n k ü sayısı olan ellinci b a s a m a ğ a kadar ç ı k m a m , y a ş a m ı m ı n t ü k e n mesidir. A t l ı , çocuklarımı b a b a s ı z b ı r a k a n kişidir. B e n suyun b ü t ü n ü n ü i ç t i m ; su,

dinleneyim. Ö G D Ü L M İ Ş : Bey, sen rahatla, b ü t ü n ç a b a ve dertler bana k a l s ı n ; ben a r t ı k kendimi sana b a ğ l a m ı ş ı m . Sen şu üç t ü r l ü insana değer ver: 1. Cesur (alp) insan, 2. akıllı ve bilge (biigü bilge) insan, 3. a n l a y ı ş l ı ve beceriklli (tetig uz) insan. B e n i biri çekiştirirse, bunu önce bana bildir. B E Y : G ü c ü n y e t t i ğ i kadar her işini kendin yap, bana g ü v e n m e , ben sana yar­ d ı m ederim.

eğer y a r ı s ı içilirse ve öbür y a r ı s ı bırakılırsa, daha y a ş a y a c a k s ı n demektir, fakat bü­ t ü n ü içüirse y a ş a m ı n t a m a m l a n m ı ş , b i t m i ş t i r a n l a m ı çıkar. Mavi gökte boşluğa ka­ r ı ş m a m , c a n ı m ı n y ü r e ğ i m d e n ç ı k a r a k bir daha geri d ö n m e m e k üzere u ç m u ş olma­ sını gösterir. T a n r ı m bunları bana d ü ş ü m d e gösterdi. B e n gidiyorum, sana son b i r k a ç söz s ö y l e y e y i m (99 beyt): D o ğ r u adam ol, y a r a t ı k l a r a karşı y u m u ş a k davran, gönlü­ n ü ve adini bir ederek T a n r ı ' y a ibadet kd. D ü n y a düşüncelerini kısa tut; acele ederken dingin ol, k ı z a r k e n de uysal ol. Ö l ü m ü unutma, b ü t ü n hazırlıklarını yap. D ü n y a y a

B u k o n u ş m a d a n sonra Ö g d ü l m i ş saraydan a y r d d ı , evine d ö n d ü . Y u r d u i y i y ö n e t ­

imrenip tamah etme. Tanrı'nın y a r g ı s ı n a b a ş eğ. Sırası d ü ş t ü k ç e halka f a y d a l ı ol.

ti; bey r a h a t l a d ı , halk erince k a v u ş t u , zaman ve aylar geçti, d ü n y a güzelliğini bul­

D o ğ r u söyle, elin açık, gönlün de a l ç a k olsun. İsteklerini ölçülü tut. H a l k a y ü k y ü k ­

du. Bir süre sonra, Ö g d ü l m i ş u y u m a k üzere iken k a p ı d a sesler işitti. H i z m e t ç i k o ş u p

leme; y ü k ü kendin taşı. Malmı m ü l k ü n ü , g ü n a h l a r ı n d a n a r ı n m a n için, d a ğ ı t . İ n s a n ­

k a p ı y ı açtı, biri ona: "Beni O d g u r m ı ş g ö n d e r d i , k a r d e ş i n i g ö r m e k istiyor, ona sözü

lık adını t a ş ı y a b i l m e k için i k i ş e y gerekir: 1. A c ı m a h olmak, 2. eli açık olmak. E l i açık

v a r m ı ş " dedi ve gitti. A z sonra Ö g d ü l m i ş de d a ğ a çıktı, k a r d e ş i n i buldu. Odgurmış

olan kişi g ü m ü ş d a ğ ı t a n değildir; eli açık olan canını esirgemeyerek, insanın h a k k ı n ı

uzanıp y a t m ı ş , abasını ü z e r i n e ç e k m i ş , b a ş ı n ı da koluna d a y a m ı ş t ı .

veren kişidir. D ü n y a d a ün, san sahibi olmak i k i ş e y e b a ğ h d ı r : 1. mal, m ü l k , 2. onur.

Ö G D Ü L M İ Ş : Ne oldu sana k a r d e ş i m ? Seni g ö r d ü m g ö n l ü m y a r a l a n d ı .

D ü n y a y a gönül verme. D ü n y a ve kut günleri bir gölgedir. B e n gidiyorum, duada

O D G Ü R M I Ş : E y k a r d e ş i m , yolum g ö r ü n d ü , d ü n y a d a n

beni unutma; d ö n , evine git ve beye benden selâm söyle.

ayrdmak

üzereyim.

Y ü z ü n ü bir kez daha g ö r e y i m dedim.

Ö G D Ü L M İ Ş : Seni hasta b ı r a k ı p nasd giderim?

Ö G D Ü L M İ Ş : Niçin b ö y l e k ö t ü şeyler s ö y l i y o r s u n ? Öleceğini neden a n l a d ı n ? O D G U R M I Ş : D ü ş ü m d e T a n r ı bana ö l ü m ü gösterdi. Ö G D Ü L M İ Ş : İ n s a n u y k u d a d ü ş g ö r ü r , fakat yorucular onu iyiye yorabilir. Doğru yorabilmek için d ü ş y o r m a bilimini i y i öğrenmiş olmak gerekir. Gece d ü ş ü ,

O D G U R M I Ş : K a r d e ş i m , haydi git. S a ğ ol, g ö z ü n d e n y a ş d ö k m e . Ögdülmiş k a l k ı p Odgurmış'ı k u c a k l a d ı , ö p t ü ve ü z ü n t ü ile evden ç ı k a r a k atma binip eve d ö n d ü . Y e m e k yedikten sonra,

gündüz d ü ş ü n d e n f a r k l ı d ı r . K i m i d ü ş l e r mevsimlere bağlıdır. Mevsim bahar, d ü ş ü gö­

Yaşik

yirke indi, yüzin

ren de genç ise ve her ş e y i k ı z d , yeri de kara g ö r m ü ş s e , belli k i k a n ı a r t m ı ş ; k a n almak

Kalık

karşu

gerekir. Mevsim yaz, d ü ş ü g ö r e n de d e l i k a n l ı ise ve her ş e y i sarı ve pembe g ö r m ü ş s e , belli k i safrası a r t m ı ş t ı r ; midesini b o ş a l t m a k , kendisine de kudret h e l v a s ı vermek ge­ rekir. Mevsim güz, d ü ş ü g ö r e n de geçkin ise ve siyah d a ğ , k u y u ve ç u k u r g ö r m ü ş s e , belli k i kara b a l g a m ı (sevda) a r t m ı ş t ı r ; ilâç i ç i r m e l i ve beynini temizlemelidir. Mev­

keldi, izin

kizledi, izledi.

G ü n e ş yere indi, y ü z ü n ü gizledi, Gök y ü z ü k a r ş ı d a n bunun izini izledi. Ögdülmiş y a t t ı , fakat ü z ü n t ü d e n u y k u t u t m a d ı .

sim kış, d ü ş ü gören de ihtiyar ise, ve akarsu y a da buz, kar ve dolu g ö r m ü ş s e , belli k i

Ajun

balgamı a r t m ı ş t ı r ; sıcak ş e y l e r yedirmeli. D ü ş ü n k a r ı ş ı k t ü r ü de v a r d ı r . K i m i düşler

D ü n y a n ı n benzi h a b e ş y ü z ü n e d ö n d ü .

de ş e y t a n d a n gelir; y ı k a n m a l ı d ı r . K i m i d ü ş l e r i n yorumu yoktur. P e k i k a r d e ş i m , sen nasıl bir düş g ö r d ü n ? A n l a t b a k a l ı m . O D G U R M I Ş : D ü ş ü m d e bir merdiven g ö r d ü m ; elli b a s a m a ğ ı v a r d ı ; y ü k s e k ve geniş, k a r ş ı m d a duruyordu. B a s a m a k l a r a basarak y u k a r ı ç ı k t ı m , s a y d ı m , t a m elli ba­

menzi boldı habeş

kinişi.

Ö g d ü l m i ş k a l k t ı , dolaştı, yine y a t t ı . A z sonra, Yüzün Ajun

kizledi yirke rumi menzi boldı bu zengi

kızı, yüzi.

samak; son basamakta b i r a t l ı bana su u z a t t ı , elinden a l d ı m ve hepsini i ç t i m ; sonra

Y ü z ü n ü gizledi yere, b a t ı

havaya y ü k s e l e r e k göke u ç t u m , kayboldum.

D ü n y a n ı n benzi zenci y ü z ü n e d ö n d ü .

güneşi,

K U T A D G U B İ L İ G İNCELEMESİ

A. D İ L Â Ç A B .

136

sana uzun ö m ü r versin, k a r d e ş i n bu d ü n y a d a n g ö ç t ü gitti" dedi ve onu ö ğ ü t l e d i :

Y i n e uyku t u t m a d ı , Ögdülmiş k a l k t ı , d ı ş a r ı y a b a k t ı , Kör,

Ülker savulmış,

uçukmış

137

" A ğ l a m a , her d o ğ a n ölür, d ü n y a d a ne bey ne k u l ne de peygamber k a l ı r . " Ögdülmiş

tüne

y ü k s e k sesle a ğ l a m a ğ a başladı, d ö v ü n d ü . K u m a r u yine onu a v u n d u r m a ğ a çalıştı ve

G ö r d ü , Ü l k e r yıldızı s a v u l m u ş , gece de sonuna v a r m a k ü z e r e y d i ,

ö ğ ü t l e d i : " T a n r ı ' n m b u y r u ğ u n a gönlünle, aklınla ve dilinle baş eğ. B u ö l ü m l ü canı

(uçukmak

ona T a n r ı v e r m i ş t i , şimdi geri aldı. K a r d e ş i n i n g ö m ü t ü n ü bir gör, ö y l e geri d ö n " .

=

sonuna varmak)

Ögdülmiş kardeşinin g ö m ü t ü n ü g ö r d ü , ağladı, ona seslendi: " K a r d e ş i m , bir kalk,

Biraz y a t t ı , uyudu, yine u y a n d ı , d ı ş a r ı y a b a k t ı , Togardın Yağı

Karakuş

ot kötürmiş

Erentir Yaşık

kopup teg ot

örledi,

Gözlerimden silinip gittin (bundan sonra metin beş yerde eksik; Ögdülmiş az sonra

yıldrıdı.

Yitiken

kötürdi

Törjittti

yana

başı indi yirke

y ü z ü n ü g ö r e y i m . Seninle geçirdiğimiz g ü n l e r acaba bir düş m ü y d ü , yoksa gerçek m i ? şehre inmiş ve kardeşinin ruhu için b i r ş e y l e r y a p m ı ş olacak). Bey, O d g u r m ı ş ' ı n ölmüş

yana baş örü, Yıldrık,

Adgır

o l d u ğ u n u duyunca vezirinin y a n m a gitti ve başsağlığı diledi. Ölene dua ile y a r d ı m naru.

etmesini, bu ö l ü m ü ibret olarak a l m a s ı n ı öğütledi. Ögdülmiş neler g ö r d ü ğ ü n ü , ö l ü m döşeğinde Odgurmış'ın neler söylemiş o l d u ğ u n u beye a n l a t t ı . K a r d e ş i n i n a n m a l ı k

yaguk,

baş kötürdi, yüz açtı

olarak b ı r a k t ı ğ ı ç a n a k ile değneği beyin önüne koydu. B e y değneği aldı, çanağı da

yaruk.

vezirine b ı r a k t ı , az sonra saraya d ö n d ü .

D o ğ u d a n Müşteri çıkıp belirdi,

Y a s günleri geçince, Ögdülmiş saraya gitti ve g ü c ü n ü toplayarak işe başladı.

D ü ş m a n ateş y ü k s e l t m i ş gibi ateş p a r l a d ı .

B i r g ü n bey onu y a n ı n a çağırıp işlerin nasd gittiğini sordu. Vezir, h a l k ı n durumu çok

B ü y ü k A y ı yine başını k a l d ı r d ı , Y a n a d ö n d ü Öncü, A k y ı l d ı z

i y i o l d u ğ u n u bildirdi. K o n u ş m a snasmda Ögdülmiş beye, şu üç şeyin k ö t ü o l d u ğ u n u

tarafma.

s ö y l e d i : "1. k ö p e k , 2. av k u ş u , 3. g ö v d e . İ y i c e yola gelmeleri için b u n l a r ı aç bırak­

ikizler burcu başını indirdi yere y a k ı n ,

malıdır. Her şeyin sonu ö l ü m d ü r . Bey, ç o k y a ş a , T a n r ı senin soyunu kesmesin, fa­

Güneş başını gösterdi, parlak y ü z ü n ü açtı.

kat y a ş a m a n ister kısa, ister uzun olsun, a d ı n a r t ı k iyiye çıkmış ve d ü n y a y a y a y d mıştır. D o s t l a r ı n çok olsun, d ü ş m a n l a r ı n dağılsın, yurdun da genişlesin ve gelişsin."

SÖZLÜK togar = doğu K a r a k u ş = Müşteri,

Ögdülmiş sözünü bitirdi, yeri ö p t ü ve beyin y a n ı n d a n a y r ı l a r a k evine gitti. Ertesi

törjitmek = döndürmek, Jüpiter,

başka

bir

adı:

Onay örlcmek /örlenmek = belirmek yağı = düşman

dönmek

Yıldrık = ö n c ü , Procyon ( K ü ç ü k K ö p e k , Canis Minör takımyıldızının a yıldızı)

Adgır = Aygır, A k y ı l d ı z , Sirius ( B ü y ü k Köpek, yana =

yıldramak = parlamak

naru = bir

Yitiken/Yetigen = Yedi Kardeşler, B ü y ü k A y ı ,

Erentir = İkizler burcu, Gemini

örü = yukarı

Körjül

til köni tuttı, tüzdi

Kamug

yani Canis Majör takımyıldızının a yıldızı)

ot = ateş, od

Ürsus Majör

sabah yine işinin b a ş ı n d a bulundu, buyruklar verdi, kendisi de çalıştı, işler düzeldi. yani

yaruk =

parlak

ajun, arttı

Kutadtı

yana

yakın

köndi, itti

İtildi

yine

yaguk =

eğriler

küni

yorık, kılık, edgü dua,

künde

edgü dua.

Gönül, d i l d o ğ r u l u k (yolunu) tuttu, d ü z e l d i gidiş, B ü t ü n eğriler düzeldi, d o ğ r u l d u gidiş. Düzene girdi d ü n y a , a r t t ı h a y ı r dua,

B ö y l e olunca Ögdülmiş k a l k t ı , " d ü n y a n ı n y ü z ü altın rengine b ü r ü n ü p gök y ü ­

K u t l u k ı l d ı ( d ü n y a y ı ) , g ü n d e n güne h a y ı r dua.

zü de alev gibi olunca" giyinip saraya, beyi g ö r m e y e gitti. B e y onu çok düşünceli ve

SÖZLÜK

üzgün buldu. Ögdülmiş olanı a n l a t t ı . B e y de acımağa b a ş l a d ı , ağladı ve h a s t a y ı bı­ r a k ı p şehre dönmesinin d o ğ r u olmadığını s ö y l e d i . Ö g d ü l m i ş , k a r d e ş i n i n söz dinleme­ diğini a n l a t t ı . O zaman bey, h a s t a y ı , kendisini ve vezirini kurtarabilmek için halka sadaka d a ğ ı t m a k , dertleri ile ilgilenmek ve onlara sevgi g ö s t e r m e k b u y r u ğ u n u verdi.

köni = doğru

itmek /etmek = düzelmek,

tüzmek = düzelmek

kıbk = kılış, edi, gidiş

yorık = gidiş könmek = düzelmek,

düzene

girmek

edgü = iyi, b a y ı r iyileşmek,

doğrulamak

kutadmak = kutlu kılmak

Ögdülmiş k a l k ı p evine gitti, b i r k a ç g ü n bekledikten sonra, acı ve ü z ü n t ü içerisinde yine saraya gitti ve d a ğ a çıkıp k a r d e ş i n i bir kez daha g ö r m e k için beyden izin istedi. Bey seve seve bu izni verdi, Ögdülmiş yine atma binip Odgurmış'ın evine gitti. B u kez k a p ı y ı O d g u r ı m ş d e ğ i l , onun ç ö m e z i K u m a n ı ( = Vasiyet) a ç t ı , ç ü n k ü Odgurrnış ö l ü m döşeğinde bile değildi. K u m a r u , Ögdülmiş'i g ö z y a ş l a r ı ile k a r ş d a d ı ve "Tanrı

"Onlar gitti, fakat iyi a d l a r ı k a l d ı . B u adlar daima saygı ile a n d a c a k t ı r . B ö y l e kişiler, gerçekten insan mıdır, yoksa y a p t ı k l a r ı iş melek işi midir? E y bilgin kişi, bir de görü ver d ü n y a n ı n b u g ü n k ü durumunu. Bilgili u c u z l a m ı ş , değerini y i t i r m i ş , bir tarafa çekilmiş, tutunuyor. A k ı l l ı dilsiz olmuş, a ğ z ı m a ç m ı y o r .

Helâlin ancak a d ı

A.

138

k a l m ı ş , haram k a p ı ş ı l ı y o r , buna d o y a n y o k . G ü v e n i l i r kimse k a l m a m ı ş , vefa yerini

Temam erguvan teg kızıl merjzim erdi,

cefaya b ı r a k m ı ş . D o ğ r u yolda y ü r ü y e n a d a m nerede?

Bu kün zaferan urgın

Küdezsü

Ugan Terjri

Kötürsü

ende tariftim.

T a m erguvan gibi kızd i d i benzim,

imanımız,

B u g ü n safran tohumu ektim y ü z ü m e .

bu fitne, bela isiz iz.

Korusun Güçlü Tanrı imanımızı,

Yıparsıg

G ö t ü r s ü n b u fitneyi, b e l â y ı v e k ö t ü izleri.

T olun teg tolu yüz kayuka

isiz —

Yaruk yaz teg erdim, tümen tü çiçeklig,

+

Hazanmu

Y ı l 462, bu y a p ı t ı y a z ı p bitirdim. E y o k u y u c u , bundan hisse al. Hangi yola gi­

Özüm dünya

Kadın tirig,

kodsa töşense

kamugnı

kurıttım.

S o n b a h a r ı m ı çiğnedim, hepsini kuruttum.

yan, benim için d u a eder diye d ü ş ü n m e d i m . ay okıglı

tüşüttüm,

Parlak bahar gibi i d i m , önbin renk çiçeklerle,

deceğini az çok a ç ı k l a d ı m . B e n kendime ü n , s a n y a da i y i a d dilemedim. B u n u oku­

mini

aşudum, ilettim?

Dolun(ay) gibi dolgun y ü z ü nereye ilettim?

kötü

Ugan = gücü yeter, kadir

Unuma

kara başka kafur

Misk gibi kara b a ş ı m a k â f u r ö r t t ü m ,

SÖZLÜK küdezmek = korumak

139

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

DÎLÂÇAR

teg bodum erdi, ok teg koni, tüz,

Ya teg eğri boldı, eğildim yirig.

tör/ittim.

K a y ı n (ağacı) gibi i d i boyum, ok gibi d o ğ r u , d ü z ,

U n u t m a b e n i ey y a ş a m a k t a olan okuyucu,

Y a y gibi eğri oldu, e ğ i l d i m , b ü k ü l d ü m .

B e n d ü n y a y ı b ı r a k ı p yere ( t o p r a ğ a ) döşensem. SÖZLÜK okıglı ~ okuyan

kodmak = koymak, bırakmak

Yalın

keldim erdi, yalıt]

Nelük

dünyaka

yirke, işittim?

Y a l ı n geldimdi, y a l ı n gireceğim yere,

tirig = diri, y a ş a y a n

Niçin d ü n y a y a kendimi bunca ı s ı t t ı m ?

E y T a n r ı m , b ü t ü n sana i n a n a n l a r ı y a r l ı ğ a , b ü t ü n g ü n a h l a r ı m ı d a bağışla. Doğ­ ru yolu

kirgü

özni munça

Sen ök sen yazuk yarlıkaglı

göstermiş olan S a v c ı y a b i n s e l â m . E y T a n r ı m , k o m ş u n olan O'nun D ö r t

Suyurka

Eşine de benden t ü k e n m e z s e l â m u l a ş t ı r .

mini

sen, yazukum

İdim

bir,

unıttım.

Sensin g ü n a h l a r ı m ı y a r l ı g a y a n T a n r ı m biricik, 4. Y a p ı t ı n sonundaki 3 ek (beyt: Kutadgu

Bilig'in

Bağışla beni sen, g ü n a h l a r ı m ı unuttum.

6521-6645)

aslı burada biter, y a p ı t ı n sonundaki ekler

başlar. Bunlar

SÖZLÜK

üç tanedir (125 beyt). Birincisinde, Balasagunlu Y u s u f , gençliğine açır ve yaşhlığını a n l a t ı r . İkincisinde, y a ş a m a k t a o l d u ğ u çağın b o z u k l u ğ u n u ve d o s t l a r ı n ı n çektiği

yorıglı =

ü z g ü y ü söyler. Ü ç ü n c ü s ü n d e de kendi kendini ö ğ ü t l e r ve bdginin ö v g ü s ü n ü yineler.

ıdmak = göndermek,

bulu teg yigitlikni

Tüpi yil keçer teg tiriglig

erdim " idim tümen = 10000 t ü = renk

ıdttm,

isiz /esiz = y a z ı k !

hazan (Fars.) - sonbahar, güz

tükettim.

terz — tez, çabuk

tüşütmck = üstüne basmak,

kaçılmak = kaçırtmak

kadırj = k a y ı n ağacı

urug = tokum

koni — doğru

Y ü r ü y e n bulut gibi gençliğimi g e ç i r d i m ,

yiğitlik,

geçirmek

yil = yel

T i p i yeli geçer gibi y a ş a m ı m ı t ü k e t t i m . İsizim

salmak,

tüpi = tipi

Birinci ekten (beyt: 6521—6564) beyitler: Yorıglı

yaz = bahar

yürüyen

isizim

y a = yay

en = y ü z , çehre tarıtmak = ektirmek,

yiğitlik,

ekmek

törjitmek — eğmek, eğilmek, b ü k ü l m e k

yıpar = misk

nelük = niçin, neden

aşumak = örtmek

işitmek = ısıtmak

Y a z ı k gençliğime, y a z ı k gençliğime.

kayuka = nereye

ök = pekitme, obartma edatı

Tutabilemedim ben seni, tez k a ç ı r d ı m .

y a n ı k = parlak

uysurkamak = bağışlamak

Tuta bilemedim men sini,

terk

kaçıttım.

çiğnemek

A.

140

DÎLAÇAR

KUTADGTJ B I L I G

İ k i n c i ekten (beyt: 6565-6604) beyitler: Turayı,

harayı,

ajunug

Vefalıg

kim erki ajunda

İlahi, ruzi kıl sevüg Savçı Yime

kezeyi,

Tört Eşinin

Apan

yüzin,

yüzüni

köreyi.

B i r de D ö r t Eşinin y ü z ü n ü g ö r m e y i .

V e f a l ı k i m var k i d ü n y a d a , a r a y a y ı m ?

Kah

SÖZLÜK

arzu buldum, kişi bulmadım

bulsa arzum yüzine

men,

bahayı.

turmak =

kalkmak, durmak

barmak =

varmak,

kezmek =

gezmek

gitmek,

artamak = kaybolmak

bozulmak, -kötüleşmek

negü = niçin, nasıl, ne gibi örjdi =

yasa, örf,

B ü t ü n a r z u l a r ı m ı buldum, insan b u l m a d ı m ben,

erki — soru ve şüpbe edatı

kodmâk =

E ğ e r bu arzumu bulsam, y ü z ü n e bir b a k a y ı m .

tilemek =

kayu == hangi

bulsa men bir vefalıg,

Eginke yüdeyi,

közümke

akı

kah =

er,

urayı.

S ı r t ı m a y ü k l e y e y i m , gözüme s ü r e y i m .

Ediz

ot köki bolsu, yağmur

kum tüneyi,

suvı

tap,

tagar ton kedeyi.

Y i y e c e ğ i m ot k ö k ü olsun, y a ğ m u r suyu yeter, B i r k u m y ı ğ ı n ı n d a t ü n e y i m , çul giysi giyeyim. Atı kaldı yalrjuk, Bu kılk kança

kişi kılkı

dilemek

eğer

öd — tuşmak

eğin = sırt,

kayda =

eğin

vurmak, sürmek

son

yimek =

yemek

yonmak =

suv — su tap /tapı = ediz = ton =

son,

yürümek,

bir şeyi yeter saymak, yetinmek yüksek

yer,

çadan =

yığın

çul, çuval

giysi, don

sormak =

giymek

=

mek gidiş, nitelik

Savçı =

Savcı

Tört Eş =

B u nitelik nereye gitti?, a r d ı n d a n ben gideyim.

nelük = neden?

yime/yeme =

Koyu

Kamug Kişi

ödke tuştum, ya kayda

turayı?

Biligsiz yürek,

til negüke

Bilig

BUgisiz y ü r e k , dd neye y a r a r ?

birle, suv teg kamugka yara.

Neçe bildin erse takı bir tile,

bulayı?

B ü t ü n iyiler gitti, y a s a ve göreneği de g ö t ü r d ü l e r ,

Biligli

K i ş i a r t ı ğ ı k a l d ı , iyileri nasd b u l a y ı m ?

Ne kadar da bilsen, bir ara,

i

Olar bardı,

kaldım

Negü teg yorıyı,

bularnı

dahi, bir

Bdgi ile, su gibi, k a m u y a yara.

törü örjdi iltti,

ne edgü

yine,

yarar?

H a n g i ç a ğ a r a s t l a d ı m , y a nerede d u r a y ı m ? edgü bardı,

(haber getiren), Peygamber

D ö r t Eş (ilk dört Sahabeler)

Ü ç ü n c ü ve son ekten (beyt: 6505-6645) beyitler:

Neden bozuldu halk, n i ç i n göreneği b ı r a k t ı ?

sonı kaldı,

sinek

emmek, sormak

ruzi kılmak (Fars.) = ihsan etmek, nasip eyle-

insan

kılk /kılık = kılmış, huy,

kodtı?

hareket etmek

sokmak, delmek

çıbun/çıbm

udu — arka, art

halk, negü ön di

yarayı?

Onlar gitti, bunlarla k a l d ı m ben, Nasıl hareket edeyim, ne gibi huylarla b a ğ d a ş a y ı m ?

tegir, kör, tilekke sora.

Bilgili, bak, ddediğine sorarak erişir.

bile men,

ne kılkın

Bilig

bir teniz ol, uçı yok

Neçe suv kötürgey

semürgük

tüpi, sora.

Bügi bir denizdir, ucu, dibi yok, Ne kadar su g ö t ü r e b ü i r (eğer) serçe emerse?

Çadan

teg tikerler , çıbun teg sorarlar,

Köpek

teg ürerler,

Akrep gib

koyusun

urayı?

sokarlar, sinek gibi emerler,

K ö p e k gibi ü r e r l e r , hangisini v u r a y ı m ?

götürmek

akrep

tikmek =

A d ı k a l d ı insanın, i n s a n ( l ı k ) niteliği kayboldu,

Nelük artadı

iletmek,

artık

yaramak == yaramak,, uygun gelmek, bağdaşmak

yüksek,

tagar =

kavuşmak

nerede

iltmek/eltmek = =

bırakmak

çağ

= rastlamak,

urmak =

yalnuk =

harayı.

yüklenmek

görenek

koymak,

zaman,

aparj /aban — eğer

kedmek =

bardı,

bardı ?, udu r. en

aramak,

yüdmek — yüklemek,

E ğ e r bulursam v e f a l ı , c ö m e r t kişi,

Yigüm

141

T a n r ı m , nasip eyle sevgili S a v c ı n ı n y ü z ü n ü ,

tileyi?

K a l k a y ı m , v a r a y ı m , d ü n y a y ı gezeyim,

Kamug

INCELEMESI

Bilig

bil, kişi bol, bedütgil özürj,

Ya yılkı

atangıl,

kişide

yıra.

B i l g i b i l , adam ol, y ü k s e l t k e n d i n i , Y a da h a y v a n a d m ı al, insanlardan ı r a k l a ş .

de

K U T A D G U BİLÎG İNCELEMESİ

A. DİLÂÇAR

142

Ay

Elig sundum us men biligni tilep, Sözüg sözke tizdim, şaşurdum

ura.

Anı

bu Türkçe sözüg,

akru tuttum yakurdum

ara.

Takı

birdi

Bayat, sen küdez,

Bu gaflet usındın

mini

Sana yazdı,

terk,

ma beliler birerde yere.

Kelü

birdi

B u g ü n s ı ğ ı n m a y a geldim sana, yalvararak.

ederdim sözüg,

ötrü yıparı

bura.

E l uzatarak t u t t u ğ u m d a s ü r d ü r d ü m

sözledim

Koni

sözni yüdgen

Ya Rab, yarlikagil

kamug

Telim

tükel

rahmetiydin

Bol rahmetinden hepsini alakoyma. Tegür Savçımızka

söz, irig hem açıg, ukuşlug

Tözü Tört Eşiye

ere.

Yıl altmış

artuk ağır

selâm,

ertüre.

D ö r t A r k a d a ş ı n ı n her birine de erdire.

D o ğ r u söze dayanabilen akıllı insandır.

özüm

tümen miy takı

Eriştir S a v c ı m ı z a y ü z binlerce selâm,

D o ğ r u s ö y l e d i m sözü, sert ve acı,

Okıglıka

müminig, turgura.

Y a R a b , y a r l ı ğ a b ü t ü n iman sahiplerini,

sözü,

Geli verdi sonra misk kokusu. Köni

özüm,

Sana k a r ş ı g ü n a h işledim, senden k a ç t ı özüm,

Y i n e de ü r k ü y o r , ara sıra irkiliyor. tutmışımça

sindin küredi

Bu kün sıgnu keldim sana yalvara.

O k ş a d ı m , sevdirdim, gönül verdi tez,

Sunup

odgura.

B u gaflet sanısından beni u y a n d ı r .

Onu y a v a ş ç a tuttum, onu aldatarak y a k l a ş t ı r d ı m . sevittim, köyül

Sar; a ok sığındım,

Sana sığındım, T a n r ı m , sen koru,

G e y i k gibi g ö r d ü m bu T ü r k ç e sözü,

Sıkadım,

kora.

Gereksiz sözü gizle, z a r a r ı olur.

S ö z ü söze k a t t ı m , y a n y a n a sıkıştırdım. tagı kördüm

sözüg kizle, kılga

E y Yusuf, gereken ve d o ğ r u sözü söyle,

E l u z a t t ı m , işte ben bilgi dileyerek,

Keyik

Yusuf, kerek sözni sözle köni,

Kereksiz

SÖZLÜK

kelmesün,

uzn koldum aça hem yora.

sormak = aramak, sormak

eıkamak = okşamak, el ile sığamak

O k u y a n a fazla ağır gelmesin,

legmek = erişmek,

sevitmek = kendini sevdirmek

B e n i m ö z r ü m ü diledim, a ç ı k l a y a r a k ve yoraTak.

tenis = deniz

iki erdi, tört yüz bile,

değmek

terk — tez

tüp = dip

takı = dahi, yine de

neçe = ne kadar, nice

ma = pekitme edatı

semiirgük/semü-gük = "büç,

Bu söz sözledim men, tutup can süre.

büç"

küçük knş, semgur, serçe

diye

öten

belirjmek =

ürkmek

birerde = ara sıra, bir bir

Y d dört y ü z altmış iki idi,

edütmek = b ü y ü t m e k ,

B u sözleri s ö y l e r k e n ve t u t t u ğ u m can sürerken.

yılkı = hayvan

edennek = izlemek, kovalamak,

atanmak —

ötrü —

Tükel

on sekiz ayda aydım

Ödürdüm,

adırdım,

bu söz,

söz evdip tire.

T a m on sekiz ayda s ö y l e d i m bu sözleri, S e ç t i m , a y ı r d ı m , söz t o p l a y ı p derleyerek. Y a d ı m tü çiçek teg yıdı Ötünüm

men, itnü

kin burar,

tükettim,

tura.

yükseltmek

ad almak

yıramak = ıraklaşmak

yermek/ermek = beğenmemek, irkilmek sürdürmek

sonra

yıpar = misk

sunmak = el uzatmak, sunmak

burmak = iyi koku yaymak

us = işte

köni — doğru

btilemek = dilemek

irig

tizznek ~ dizmek, katmak

açıg -

- jfi,

s e

rt

acı

keyik = geyik

yüdmek =

tag = ...dek, ...ca, gibi

yüdgen = yüklenebilen,

yüklenmek

«kru = yavaş, yavaşça

artuk = artık, fazla

dayanabilen

Çeşitli çiçek y a y g ı s ı gibi kokusu misk b u r a m ı ,

yakurmak = y a k l a ş t ı r m a k

uzr (Arap.) =

H i k â y e ettim ben, kesin olarak t a m a m l a d ı m , (işte) duruyor.

armak = aldatmak

kolmak = istemek, dilemek

özür

A. D İ L Â Ç A R

144 aça = açıklayarak yora = yorumlayarak,

itnü yorarak

kor =

tükel = tam aymak = söylemek ödürmek = seçmek

edatı

küdmek = gütmek, korumak usmak — sanmak odgurmak =

toplamak

tirmek/termek = dermek,

olarak

zarar

ok = fiilde pekitme

adırmak — ayırmak evdimek =

kesin, bitmiş

tüketmek == tamamlamak

derlemek

uyandırmak

yazmak = günah işlemek

yadım = yaygı, sergi

küremek =

tü = renk, çeşit

telim = bol, çok

yıd = koku

tugurmak = durdurmak,

kin = misk

tegürmek = eriştirmek,

ölünmek — hikâye etmek

tözü/tözi — her bir

IV. "Kutadgu Bilig"iıı Değerlendirilmesi

kaçmak alakoymak ulatmak,

1. Genel konular

değirmek

Karahanlı

devleti i k i ulusal ansiklopedici y e t i ş t i r m i ş t i r , ikisi de T ü r k ç ü ve

T ü r k ç e c i : biri Balasagunlu Yusuf, ö b ü r ü K a ş g a r l ı Mahmut. Y a p ı t ı n ı , Türkçenin en­ ginliğini ve güzelliğini göstererek, Araplara T ü r k ç e ö ğ r e t m e k a m a c ı y l e yazan K a ş ­ garlı, dilci, etnograf, t a r i h ç i , gramerci, diyalektolog, coğrafyacı, h a r i t a c ı , folklorcu, şair, paremiyolog ( = atasözü bilgini) ve Arabist olarak b e l i r m i ş , Balasagunlu Y u ­ suf da şu alanlarda ansiklopedicüiğini ortaya s e r m i ş t i r : D i n , mitoloji ve diıder tarihi, felsefe, r u h b ü i m , bilgi k u r a m ı , eğitim-öğretim, aile düzeni, a h l â k , k a d ı n , içki, a t a s ö z ü bilimi, y a s a ve t ö r e bdgisi, devlet ve saray ö r g ü t ü , siyaset ve diplomatlık, ordu ve sü sülemek (strateji ve taktik), tarih, coğrafya, budun bilgisi, t ö r e n ve şölen d ü z e n i , sofra görgüsü, ulusal spor ve oyunlar, düş yorma, gökbilim, matematik, zooloji, edebiyat, şiir sanatı, sahne sanatı, sağlık bilgisi, aşçdık, t a r ı m , h a y v a n c d ı k ve ü r ü n ­ ler, tecim, mal, el s a n a t l a r ı , maliye, para, u l a ş ı m . Genel amacı ülküsel ve t ü k e l bir kişinin, ülküsel bir devletin ve başbuğun nasd olmak gerektiğini, yurt b a ş b u ğ u n a ve y u r t t a ş l a r a düşen ö d e v l e r i ve a h l â k k u r a l l a r ı ­ n ı b ü d i r m e k ise de, Balasagunlu Y u s u f yukarda s ı r a l a n a n k o n u l a r ı n a y r m t d a r ı n a da girmiştir. B u ansiklopedik y a p ı t t a serpdi, yer yer de düzenli ve toplu olarak bulunan bu bilgi p a r ç a l a r ı n ı şöyle özetleyebiliriz: G ö k b i l i m a l a n ı n d a , Balasagunlu Yusuf, y a p ı t ı n ı n V . b a b ı n d a 7 kat euren'de ( = felek) d o l a ş a n 7 yulduz'u ( = y ı l d ı z , gezegen) T ü r k ç e a d l a r ı y l e s a y m ı ş , 12 ü/cefc'in ( = burç) a d l a r m ı da T ü r k ç e olarak v e r m i ş t i r . Kutadgu

Bilig'in

hikâye

bölümlerin­

de ( I I I . ve I V . bölümler) de, Ogdülmiş a k ş a m yatarken, sabah d a kalkarken, Yusuf, gerçek bir ozan kalemiyle g ü n ü n k a r a r m a s ı n ı ve a ğ a r m a s ı n ı b e t i m l e d i ğ i sırada, t a m bir uranograf ( = gök y ü z ü n ü betimleyen bilgin) gibi a y ı n , gezegenlerin ve t a k ı m y d d ı z l a r m gecenin g ö k y ü z ü n d e devinim yolunu çizmiş ve belli saatlerde nerede bulun­ d u k l a r ı n ı birer birer b ü d i r m i ş t i r : Ülker, Yitiken Öncü), Adgır

( = Y e d i K a r d e ş l e r ) , Yıldrık

(=

( = A k y d d ı z ) v.b. Coğrafya a l a n ı n d a , yazar, mevsimleri saymış, y a p ı ­

tının t ü r l ü yerlerinde de d ö r t ana y ö n ü a n m ı ş t ı r : kuz ( = kuzey), ir ( = g ü n e y ) , doğar ( = doğu), batar ( = b a t ı ) . A y r ı c a ajun ( = acun, d ü n y a ) , kalık ( = dolunay), bulu ( = bulut), yaşın

( = gök), tolun

( = şimşek), korum ( = k a y a ) , ögüz ( = ı r m a k ) ,

r u f (•= k a y n a k ) , oprı (-= dere, ç u k u r ) , 3z ( = - dere, v a d i ) , 7.-oZ(= vadi, y a m a ç ) , ley ( = b a t a k l ı k ) , yazı

( = ova) gibi coğrafya terimlerini de betimler gibi k u l l a n m ı ş t ı r .

K U T A D G U BİLÎG İNCELEMESİ

A. D Î L Â Ç A R

146

B u alanda Rum ( = Bizans), İran,

Hind, Maçin

( = y u k a r ı Çin), Hıtay

( = orta Çin)

dem,

L a t . sanguis) sıcak t a b i a t l ı o l m a n ı n , 4. balgam ( L a t . phlegma)

y u r t l a r ı n a d a d e ğ i n m i ş , Çin-Tiirkistan ipek yolunun ve arfas'larrn ( = kervan) öne­

biath o l m a n ı n

mini de b i l m i ş t i r .

y a d a azlığı, h a s t a l ı k d o ğ u r u r .

Matematik a l a n ı n d a , y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z gibi, y d d ı z f a l c d a r m ı ( Y u l d u z ç d a r )

147

k a y n a ğ ı d ı r ; bu d ö r t

temel

da soğuk ta-

öğenin, insan v ü c u d u n d a k i

O çağın hekimliğine göre, Y u s u f

çokluğu

bunları

çok

iyi

biliyordu (bap L X X - V I : Ogdülmiş'in Odgurmış'a düş yorumunu a n l a t m a s ı ) . Balasagunlu Yusuf, bilgi ve bilgi k u r a m ı n ı da ele almıştır. Önce, kendi terimle­

a n l a t ı r k e n , bu bilimin başlıca b ö l ü m l e r i n i ve işlemlerini ö n ü m ü z e s e r m i ş t i r : Oklides tefrik, kesir, tazif (— 2 ile ç a r p m a ) ,

rine göre, us, " a k ı l " d ı r ( L a t . mens), ukuş da " a n l a y ı ş " ( L a t . intellectus). Y u s u f ' u n

tansif ( = 2 ile b ö l m e ) , cezir ( = k ö k ) , misahat ( = ölçme), ceor-ü mukabel ( = cebir)

ö z d e y i ş l e r i n d e n biri "anlayışı bir m e ş a l e " y e benzetir (yula ol ukuş) ve " k ö r için bir

( = Eukleides), hendese, hesap, darb, taksim, v.b. R e n k a d l a r ı Kuladgu

Biliğ'âe

çok boldur: "renk, boya" a n l a m ı n a : tu, bodug,

g ö z " (karaguka köz) o l d u ğ u n u söyler. Y u n a n l d a r d a n Homëros da "ışık" dernek

çüvüt, ön; sonra al, kızıl, kızgul ( = boz ile k ı r arası), çal (— alaca ile k ı r arası), arsal ( = kumral), yaşıl

y a n ı p bitmeyen ve d ı ş a r ı y a yansdayan bir t a n r ı s a l ateş diye t a n ı r . Iç ye diş ışınların

( = y e ş i l ) , kök (= mavi), sarig (= sarı), yağız,

( = açık renk, ak), yipün

jyepün

kara, ak,

örüıj

k i t a b ı n d a n k o p a r ı l m ı ş bir sayfa gibi geliyor okuyana: Art arda kozı ( = kuzu), kıl (= çumguk

( = guguk), titir ( = dişi deve), ular ( = erkek keklik), kara

( = k a r a karga, kuzgun), sandvaç

( = erkek karaca), sıgun

( = b ü l b ü l ) , elik ( = dişi karaca),

külmiz

( = erkek geyik), muygak ( = dişi geyik), as ( = k a k ı m )

v.b. Y a p ı t ı n b a ş k a yerlerinde de k u ş l a r d a n kuğu y a da ürün kuş ( = k u ğ u ) , kara kuş ( = k a y a k a r t a l ı , t a v ş a n c d ) , çavlı k u ş ) , semürgük

(= ş a h i n ) , turna, kaz, ördek/ödirek,

ügi ( = bay­

( = semgür, " b ü k , b ü k " ö t e n , serçeye benzer k ü ç ü k k u ş ) , yugak

(— kaz'a benzer bir su kuşu) v.b.* Balsagunlu Yusuf, genç denecek bir y a ş t a sağlığı sarsılmış olduğu i ç i n h a s t a l ı ­ ğın, hekimlerin (emçi, otaçi) ve i l â ç l a r ı n y a b a n c ı s ı k a l m a m ı ş t ı r . O çağın i n a n ç l a r ı n a göre Y u s u f da Aristo'dan k a l m a 4 b a ş h c a " k a r ş ı t l ı k " ilkesini (sıcak, soğuk, k u r u , y a ş ) b e n i m s e m i ş , Hippokrates'in ortaya k o y d u ğ u 4 "hdt" ( Y u n . khole, melankhole, aima, phlegma) g ö r ü ş ü n e de k a t ı l m ı ş t ı r . B u n a göre, insandaki 4 "hdt" ( = temel sıvı, L a t . humor) ve o ç a ğ d a k i hekimlerin i n a n d ı ğ ı n a göre, b u n l a r ı n etkileri ş ö y l e d i r : 1.

sarig

( = sarı safra, ö d , L a t . biliş) ters, aksi t a b i a t l ı o l m a n ı n , 2. sevda ( = k a r a safra, manihulya,

Lat.

melancholia) ü z g ü n , neşesiz t a b i a t l ı o l m a n ı n ,

3.

kan

konmuş,

b i r l e ş m e s i n d e n de d u y u ve bilgi doğar. Sanskrit d ü i n d e 'veda, "bilgi" demek olduğu

( = lotus çiçeğinin rengi, parlak kızd, firfiri) v.b.

Y a p ı t ı n I V . b a b ı n d a imrendirici "Bahar Ş i i r i " , a y n ı zamanda zooloji terimleri yaban ördeği), kökiş

sözcüğünü "insan" a n l a m ı n a da kullanmıştır.' E f l a t u n , gözü, içimize

olan

phös

(Arap.

gibi, a y n ı k ö k t e n Latince video sözcüğü de " g ö r m e k " a n l a m ı n a gelir. Y u s u f a göre (bap: X X V I , X X V I I ) , insan bilgisiz d o ğ a r . T a n r ı ona akd.(us) ve a n l a y ı ş (ukuş)

ve­

rir, b u yolla da insan bilgi edinir. B u konu B a t ı d a da. John Locke'dan (1632-1704; Essay

Concerning

Enquiry Kritik

der

reinen

ve g ü n ü m ü z e yetisi", düğü

Human

Concerning Human Vernunft,

Understanding, Understanding,

1781-1787, Kritik

dek filozofları ve

bunun

ölçüsü

gibi, görgücülüğü

1690)

David

der praktischen

psikologları u ğ r a ş t ı r m ı ş ,

ve niteliği

Hume'a

(1711-1776;

1748), Immanuel K a n t ' a (1724-1804;

tartışdmıştır.

Vernunft,

"insanoğlunun

1790) anlayış

Balasagunlu Yusuf'un ileri sür­

(İng. empiricism) kuran Locke'a göre de bilgi "innate"

(vehbî,

d o ğ u ş t a var olan) değil,

yoluyle

edinilir.

sonra beş duyu, y a n i algı (idrak, perception)

Locke'un bu yargısını izleyen D a v i d Hume, algıların bizi alda­

t a b i l e c e ğ i m ileri s ü r m ü ş ve bu y ü z d e n , algı yoluyle elde edilen bilgiye güvenile­ m e y e c e ğ i n i s ö y l e y e r e k şüpheciliği (scepticism) d o ğ u r m u ş t u r . D a h a sonra K a n t da "insanın a n l a y ı ş ı " nı ele alarak onun sınırlı o l d u ğ u n u b i l d i r m i ş , bu sınırları çizmiş ve k u r a l l a r ı n ı formüllemiştr> Balasagunlu Y u s u f ne belirli bir görgücü ne de belirli bir şüphecidir. O n a göre, insan y a l n ı z algı yoluyle değil, akd ve anlayışla ve hele bilgin­ leri dinlemekle, işittiğini usa vurmakla öğrenir. B u nedenle Balasagunlu Yusufta şüphecilik a r a m a n ı n yeri yoktur. Aristo'ya ve K a n t ' a göre, bilgi, "ulam" (kategori)

ele alındığında, bu listeye kuş adlarından birçok katmalar ya­

denilen genel k a v r a m k a l ı p l a r ı n a d ö k ü l d ü k t e n sonra edinilir (Aristo'ya göre 10, K a n t ' -

pılabilir: imi kuş ( = devekuşu), korday ( = kaşıkçıkuşu), yun kuş ( = tavus), huburga /kaburga ( = bay­

a göre 5 ulam). K a n t ' a göre biricik s a l t ı k (mutlak, absolute) k a v r a m , d o ğ u ş t a var

* Kitabü kuş),

Divan-ı

us ( = akbaba),

Lügati'-t-Türk

süglin

olan T a n r ı k a v r a m ı d ı r . Balasagunlu Yusuf, K a n t ' m y a da Aristo'nun "ulam" l a r ı n a

( = sülün), çuhk ( = çulluk), luruga \torıga (== çayırkuşu), übgük ( = ibibik), sığırçuk

( = sığırcık),

karlıgaç

erkek

b a ş v u r m a m ı ş s a da, genel ve saltık k a v r a m olarak, T a n r ı k a v r a m ı n ı , doğal ve imana

( = kırlangıç),

laçm ( = doğan),

karkuy jkırkuy

kökürçken Ikökürçkün

( = atmaca),

turumtay ( = şakin),

( = güvercin), lofcıgu jtakagu ( = tavuk),

( = horoz), t ü r ü saptanamayanlardan on, yanan

takıgu

( = bir karga türü), tartar ( = kumruya benzer bir

bağlı bir k a v r a m diye kabul e t m i ş t i r . Bilgi konusunda Balasagunlu Y u s u f saltıkçı

kuş) v.b. K a r a h a n l ı Türkçesinde hayvan adlan pek çeşitli ve boldur. Örneğin, "deve" için şu karşılıklar

(absolutist) ve y a n d m a z c ı (infallibilist) değildir. O n a göre insanın bilgisi sınırlı ola­

var: tive/teve = deve, 6ugro = deve aygırı, atan = iğdiş edilmiş deve, titir = dişi deve, botuk =

bilir, fakat bilgi, bize göre, b ü g i d i r . İ n s a n , insan ölçüşünce b ü i n e n bilgi ile yetinme­

ana sütünden kesilmiş deve yavrusu, torum = genç deve. Bitki adları da çeşitlidir, sünük

çınar,

lidir. Bilgi bir g ü ç , bir erdemdir. Bilgisiz insanm hayvandan f a r k ı yoktur; bu gibi

= kızıl söğüt; kebez =

insanlar yer y ü z ü n d e hayvan gibi yer ( F r . v é g é t e r ) , içer, eğlenir, ölür, giderler. Bdgi

söküt = söğüt, ketırik = gürgen, tograk = kavak, kadın pamuk, yogafe = ceviz, kasık

= fındık, şekirtük

= kayın, tavüguç

= fıstık; sarig erük — kayısı, tülüg erük =

kara erük = erik; vurma = turp, sarig — h a v u ç , çamgur arpa, yügür/ügür

= dan, murç

yitim = ketentohumu, yorınçga

şeftali,

= şalgam, bütürge = patlıcan; buğday,

= karabiber, adrtfc . = a y r ı k otu, azgan = kuşburnu, artuç

=

ardıç,

= yonca; kagun = kavun, arbuz = karpuz, yigde = iğde, kabak,

alma 'ulunla — olma, armut, üzüm, nıya rımısak, v.b.

=

= ayva, soğun [soğan ~ s o ğ a n ,

samursck jsarmusak

=^ sa-

ve y a n l ı ş konusunda bkz. E r n s t Mach: Erkenntnis

und Irrtum

(1905, 5. bas.

1926;

F r . dan ç e v i r i : S a b r i E s a t Ander [ S i y a v u ş g i l ] : "Bilgi ve H a t a " , 1935). B ü i m i n sınır­ l a r ı için bkz. R . K u r t h : Von den Grenzendes

Wissenschafts,

M ü n c h e n 1953.

Bilmek,

inanmak ve ş ü p h e l e n m e k konusu için bk. K.'Vv. Lowitii: JVissen, glauben und

Skep-

A. DİLÂÇAR

148

sis,

Göttingen

1963.

KUTADGU BlLİG İNCELEMESİ

Çağdaş bilgi k u r a m l a r ı için bkz. T . E . H d t : Contemporary

Theories of Knowledge, New Y o r k

1961.

149

tutmak. B u üç n o k t a n ı n en önemlisi köni iörü'dür. T ö r ü y a da yasa, her devlette bu­ lunur; ne var k i kimi yasalar " d o ğ r u " (köni)

olmayabilir. Balasagunlu Yusuf, törü

Bi/ig'de

sözcüğünü hemen her yerde köni sıfatı ile birlikte k u l l a n m ı ş ve ilig'i, köni olmayan

Musa'dan, İ s a ' d a n , B ü y ü k İ s k e n d e r ' d e n , Lokman'dan ve T ü r k b ü y ü ğ ü Alp E r -

yasa ç ı k a r m a k t a n sakmdırmıştır. Osmanlıcada adalet ile hakkaniyet a y r ı a y r ı şeyler­

Tarih, Türk

eskilikleri, atasözleri ve edebiyat

alanında,

Kutadgu

Turja'dan söz edildiğini yukarda g ö r d ü k . Y a p ı t t a sık sık T ü r k atasözlerinin serpişti-

dir. Adalet, devletin çıkardığı yasaya göre d o ğ r u y u y a n l ı ş t a n , s u ç t a n a y ı r a n yazılı

rildiği de dikkatimizi çekti. H a t t a bu sözleri, y a z a r ı n a d l a n d ı r d ı ğ ı n a göre sınıflan­

bir y a r g ı ve esastır. Hakkaniyet ise i y i y i k ö t ü d e n , d o ğ r u y u eğriden a y ı r m a k ü z e r e

d ı r m ı ş t ı k ; birinci sınıfta: Avıçga

sözi (yaşlı insan sözü, asıl a t a s ö z ü ) , ögrüg sözi (akıllı

T a n r ı n ı n bizlere, k u l l a r ı n ı n bilinç ve v i c d a n ı n a k o y d u ğ u duygudur. Balasagunlu Y u ­

insan sözü), ukuşlıg sözi (anlayışlı insan sözü); ikinci sınıfta: Biliglig sözi (büğe sözü);

suf köni demekle "adalet" i değil "hakkaniyet" i anlatmak istemiştir. Y a z a r , törü

üçüncü sınıfta: Şair

( = yasa) sözcüğüne köni

sözi. B u n d a n b a ş k a , Balasagunlu Yusuf, bölge paremiyolojisi

( = doğru) sıfatını eklemekle, b u g ü n "hukuk devleti"

( = a t a s ö z ü bilimi) de y a p m ı ş ve Ö t ü k e n begi, U ç Ordu begi, U ç Ordu h a n ı , Y a ğ m a

(Alm. Rechtsstaat) dediğimiz devlet t ü r ü n ü n niteliğini anlatmak istemiştir; y a n i ,

begi, T ü r k h a n ı , Ulugkeııd begi, B ö k e yavgusu, H a atlıgı, i l a begi, İ l k e n d begi, T ü r k

devlet y ö n e t i m i n i n , temel insanlık h a k l a r ı n ı n , y u r t t a ş ı n yasal k o r u n m a s ı n ı n , anayasa

buyruku gibi b ü y ü k l e r i n tarihe geçmiş olan ü n l ü sözlerini de y a p ı t ı n a almıştır. Y a ­

ve yasal düzenle s a p t a n m a s ı ve b ü t ü n b u n l a r ı n inanca altına alınması, k i iörü'nün

p ı t t a k i atasözlerini sayısı

devlet y a s a l a r ı n ı n ü s t ü n d e bulunan ahlâk d u y g u l a r ı n a ve insan h a k l a r ı n a dayanan

yüzlercedir.

"temel yasa" (Alm. G ı u n d r e c h t ) demektir. Balasagunlu Yusuf, İ r a n ve Arap e d e b i y a t ı n ı , hele F i r d e v s î ' n i n

.Saftraame'sini

de i y i biliyordu. Aruzu, vezinleri iyice öğrenmişti. Ö n ü n d e h i ç bir T ü r k ç e ö r n e k bu­

İlig ve y u r t t a ş l a r a r a s ı n d a bulunan saymaca a n l a ş m a n ı n ikinci b ö l ü m ü ilig'in

l u n m a d ı ğ ı halde, kendisi m ü t e k a r i p vezninde, T ü r k e d e b i y a t ı n ı n ilk y a p ı t ı m ortaya

isteklerini ve halktan beklediklerini ele a l m a k t a d ı r . Y i n e üçlü olarak: 1. B u y r u k l a r ı

k o y m u ş t u r . A y n ı zamanda H i n t , S o ğ d a k ve İ b r a n i e d e b i y a t ı n ı n y a b a n c ı s ı d a kal­

yerine getirmek ("köni t ö r ü " ye göre), 2. vergileri vaktinde ö d e m e k , 3. ilig'in dostla­

m a m ı ş ve b i r k a ç yerde özellikle sun İbriyi

(— İ b r a n î sureleri), y a n i Mezmuru an-

mıştır. Y a b a n c ı dillerden her halde F a r s ç a y ı , A r a p ç a y ı , S o ğ d a k ç a y ı ve Ç i n c e y i de

rını dost, d ü ş m a n l a r ı n ı da d ü ş m a n bilmek. B u n a karşı, devlet g ö r e v l i l e r i n i n

(tapugçı)

de ilig ü z e r i n d e h a k l a r ı v a r d ı r . B u konu bu b a ş l ı k l a a y r ı bir "bap" olarak

Kutadgu

biliyordu. Y a z ı s a n a t ı a l a n ı n d a , d ü z ş i i r d e n b a ş k a , dramatik-allegorik sahne s a n a t ı

BiKg'de işlenmiştir. Görevlilerin ilig ü z e r i n d e k i

kendisini etkilemişti. B u sanattan esinlenerek, Kutadgu BiKg'ini canlı bir diyalog,

tum, usa y a t k ı n buyruk, yedirme içirme, i y i balam, emek değerlendirme ve ödülle-

yer yer de gerçek bir sahne yazısı olarak kaleme aldı. B u kadarla kalmayarak, y a p ı ­

medir.

t ı n ı n k a h r a m a n l a r ı n ı allegorik kişiler k d ı ğ ı y l e sahneye çdcardı.

h a k k ı , "hakkaniyet", insancd tu­

İki t a r a f l ı bu esaslara göre, halk, ilig'in y ö n e t i m i , b u y r u ğ u , "raiyyet" i a l t ı n d a

* * *

bulunur, dinci erkini k u ş a n m ı ş olan dig'i "dinin izzeti" (din izzi), "şeriatın dini", "devletin n a s r - ı muini" olarak t a n ı r . O, dengesi tam olan üç a y a k l ı bir oturacakta

Kutadgu

BsZıg'in devlet, y u r t t a ş l ı k , yasa, saray ö r g ü t ü ,

görevliler,

yönetim,

yer almış y a r g ı ç t ı r ; y a n ı n d a kılıç, acı ot ve şeker v a r d ı r . K ı l ı c ı y l e y a r g ı l a r , s u ç l u l a r a

t ö r e , ordu ve toplum k a t m a n l a r ı konusunda v e r d i ğ i bilgiler, ilerde y a b a n c ı alanda

acı ot içirir, haksızlığa uğramış olanların h a k k ı n ı arar ve şekerle o n l a r ı n g ö n l ü n ü alır.

k a r ş ı l a ş t ı r d m a k üzere, burada özetleyelim. Y u r d u n , devletin ve h ü k ü m e t i n b a ş ı n d a

Bey (ilig), bey olarak ve beylikle doğar. O, hem k d ı ç , hem kalem a d a m ı d ı r , askerdir,

ilig sanını t a ş ı y a n bir b a ş b u ğ v a r d ı r . O, y u k a r d a Y e n i

bilgindir. Kutadgu Bilig'e göre, " Y u r d u alan onu kdıçla

Eflatunculuk-Farabî-Balasa-

almıştır, yurdu

tutan da

gunlu Y u s u f k a r ş d a ş t ı r m a s ı b ö l ü m ü n d e açıklandığı gibi, "feyz" (emanation) yoluyle,

onu kalemle t u t m u ş t u r " . Devlet ö r g ü t ü n d e ve y ö n e t i m d e ilig'in t ü r l ü y a r d ı m c d a r ı

T a n r ı - Y a l a v a ç a ş a m a l a r ı n ı n hemen a l t ı n d a " y a l a v a ç h ı r k a s ı n ı g i y m i ş " olan ve en

v a r d ı r ; y u k a r d a g ö r ü l d ü ğ ü gibi, alt a ş a m a l a r d a n b a ş l a y a r a k : h i l b a ş ı , on - ç a d ı r (on

y ü k s e k orunda bulunan y ö n e t i c i d i r . B a t ı ' d a , bu ç a ğ d a ve d a h a sonraları, k r a l , H z .

otağ), sübaşı, ilbaşı, hacib (Türk. tayanu), agıcı, d ı m g a , öge, k ö k a y u k , m a n ç b e g , çag-

 d e m ' i n ardası ve " t a n r ı s a l hak" (İng. divine right) ile tahta o t u r m u ş s a y d ı r d ı . K a -

rıbeg, tiginbeg, çavlıbeg, yavgu, y u ğ r u ş , ilbeg, er ögi, vezir. Vezirin giysisi ve k d ı -

rahanhlarda devlet b a ş k a n ı da buna benzer bir durumda idi. A v r u p a l ı d ü ş ü n ü r l e r i n

ğı i k i yerde a n l a t d m ı ş t ı r ; A y - T o l d ı ' n m kılığı: Vezir giysisi, m ü h ü r , t u ğ , davul, k u ş a k ,

kimisi ( T h . Hobbes, J . J . Rousseau vb.), bir tarafta devlet ile y ö n e t e n , ö b ü r tarafta

z ı r h ; Ögdülmiş'in kılığı: vezir giysisi, m ü h ü r , at, k o ş u m , hilat ( = değerli k u m a ş y a

da y ö n e t i l e n halk toplumu a r a s ı n d a , yazısız o l d u ğ u halde geçerli s a y ı l a n saymaca

da k ü r k d e n y a p d m ı ş kaftan). İlig, şu üç işe seçkin kimseler a r a m a l ı d ı r : 1. Adalet ba­

bir "toplumsal a n l a ş m a " ( F r . contrat social) b u l u n d u ğ u n u s a n m ı ş l a r d ı r . Karahanh¬

k a n ı (kadı), 2. ilig'in ardası olacak kimse (halifet), 3. b a ş b a k a n (vezir). B u s ı n ı f l a m a y a

larm Uig'i de, y u r t t a ş l a r a b ö y l e bir a n l a ş m a ile b a ğ l ı bulunuyordu. Balasagunlu Y u ­

göre, devlet ö r g ü t ü n d e kamutay y a da parlamento ve senato (comitia, forum vb.)

suf bu a n l a ş m a y ı her i k i tarafa d ü ş e n üçer noktaya b a ğ l a m ı ş t ı r : O, ilkin h a l k ı a l ı y o r

yoktur; a y r ı c a y a r g ı ç (tribunus, aedilis v.b.) sınıfından d a söz e d i l m e m i ş , k u r u m ad­

ve onun iliş'den ü ç ş e y beklediğini a ç ı k l ı y o r : 1. G ü m ü ş ü n a y a r ı n ı (kümiş lyan)

dü­

ları da v e r i l m e m i ş t i r . B u n a karşılık kara budan ( Y u n . dsmos'un karşılığı o!=a gerek)

altında

a n d m ı ş t ı r . Y a p ı t m bir yerinde kara budun (kara 'am budun), toplumun alt k a t m a n ı

ş ü r m e m e k ; 2. doğru yasa {koni törü) ç ı k a r m a k ; 3. kervan

yollarını güven

151

K U T A D G U B İ L İ G İNCELEMESİ

A. D İ L A Ç A R

150

olarak t a n ı t ı l m ı ş , b a ş k a bir yerde de şu ü ç dilimden oluştuğu s ö y l e n m i ş t i r : 1. Boy'lar

edilmektedir. B u yoldan T ü r k i s t a n ' a gelen e ş y a d a n : torku/turku

( = zenginler), 2. orta kişPleı

ed =

( = orta halli kişiler), 2. çıgay'lar ( = fakirler). Devlete

ipekli dokuma, agı = epekli ve sırmalı k u m a ş , çit =

f a y d a l ı olan üç t ü r insan v a r d ı r : 1. Alp ( = cesur) kişi, 2. bügü bilge ( = akıllı, bilge)

kez =

kişi, 3. tetig uz ( = a n l a y ı ş l ı ve becerikli) kişi. Y a p ı t t a yer, yer bulgak'tan da ( = k a ­

ipekli ö r t ü , perde, burçın — ipekli k u m a ş v.b. U l a ş ı m ı s a ğ l a y a n y ü k h a y v a n l a r ı :

rışıldık, fesat, ayaklanma) söz edilmiştir.

Kutadgu

BiZtg'te resmi

çizüen

devlet,

ipekli Çin k u m a ş ı , zümküm

=

Çin ipeklisi, yurun

yinçü

question agraire) söz konusu değildir. Y u r d u n y ö n e t i m d ü z e n i n i şu üç. sınıf sağlar:

yıd

1. Bilge alimler, 2. muhtesWlex ( = b a ş t a ordu olmak ü z e r e , düzen g ü c ü n ü s a ğ l a y a n l a r ) ,

lek, kaftan, kürk, küjek — p e r ç e m , eğin =

görevlüeri).

1. Vezir, 2. sübaşı ( = ordu k o m u t a n ı ) , 3. ulug hacib ( = mabeyinci), 4. kapugbaşçı ( = saray b a ş k â h y a s ı ve teşrifatçısı), 5. y a l a v a ç ( = elçi), 6. bitigçi d ı m g a ( = sır k â t i b i ) , 7. agıcı ( = sayman), 8. aş-başçı ( = aşçıbaşı), 9. idişçi başı ( = içkici başı). Bunlardan k a p u g b a ş ç ı ( L a t . majordomus'un, ianitor ve ostiarius'un karşdığı), sa­ r a y ı n g ü v e n i y l e g ö r e v l e n d i r i l m i ş t i r ; a y n ı zamanda ordu k o m u t a n ı s ü b a ş ı n m da yardımcısıdır. K a p u g b a ş ı her sabah b ü t ü n görevlileri gözden geçirir, b u n l a r ı n dileklerini ilig'e bildirir; görevlilerin ödüllenme ve üstelenmelerini de ilig'e ö n e r i r ; görevlilerin dileklerini ilig'e bildirir. A y a k ç ı ' h k t a n

( = uşaklık), t a m g a ç ı ' l ı k t a n

( = damgacı)

y u k a r ı y a d o ğ r u g ö r e v d e ü s t e l e n m e geleneği v a r d ı r . Tapugçı'lar i k i sınıftır: 1. G ö r e v l i ­ ler, 2. kullar. B i g b u n l a r ı giydirme, yedirip içirme ve b a r ı n d ı r m a z o r u n d a d ı r . A y r ı c a , ilig'in bunlara k a r ş ı insaflı d a v r a n m a s ı , i y i çalışanları ö d ü l l e m e ve üst g ö r e v l e r e alma­ sı beklenir, i n s a n l ı ğ a a y k ı r ı d a v r a n ı r s a , k a r ş ı s ı n d a T a n r ı ' y ı görecektir. T a p u g ç ı ' l a r d a n da ilig'e bağlılık, d o ğ r u l u k , çalışkanlık, görgü ve törü tolu ( = düzen bilgisi) beklenir. Yalavaç,

y a n i elçi,

= inci, erdini =

= i r i inci, sata =

hoş koku, kafur

=

k â f u r u , tiitsük

— k a d ı n göğüslüğü, bezek =

K a r a h a n l ı devleti saray ö r g ü t ü n d e ilig'den sonra şu a ş a m a l a r b u l u n m a k t a d ı r :

d o ğ r u d a n d o ğ r u y a ilig'e bağlı olup, kendisinden geniş bilgi,

görgü, a n l a y ı ş , akd u z l u ğ u ve toplum eğlenceleri bilgisi (cirit, çevgen, av, s a t r a n ç

ipekli k u m a ş , tülvir

=

at, a y g ı r , k ı s r a k , deve, k a t ı r . K a r a h a n l ı b a y a n l a r ı n bezenmesine yarayan e ş y a d a n :

kut ve gönenç arama ve b u n l a r ı s a ğ l a m a üzerine k u r u l m u ş t u r . Toprak sorunu ( F r .

3. tapugçı'lar ( = y ö n e t i m

=

— ipekli k u m a ş ,

nakışlı Çin ipeklisi,

mercan, yıpar

ve kin = ikisi de misk,

= t ü t s ü , kedük

=

giysi, kör/lek =

peçe, bilezük, tolgag — k ü p e ,

nakış v.b. Tecimde: ülgü

=

terazi, asıg - yas

z a n ç - y i t i m , faiz v.b. E l s a n a t l a r ı uzları olarak: temürçi

=

demirci, etükçi

kabıcı,

boyacı,

okçı yaçı

kumaçı =

= derici,

sırçı

=

cilâcı,

bedizci

o k ç u y a y c ı , a y r ı c a aşçı, kuşçı, tafarçı

ü r ü n l e r i n d e n : kımız, süt, yün, yag, yoğurt,

= =

töşekçi

=

göm­

bagırdak = ka-

=

ayak­

döşekçi,

y ü k taşıyıcı v.b. H a y v a n c d ı k

kurut = peynir, yadım

= y a y g ı , kidiz =

keçe, t a r ı m d a urug — tohum v.b. Y e m e k ve i ç k i d e : a ş , et, gül balı, gül şurubu, çerez (Arap. nukul), y e m i ş , simiş

=

semirmelik yiyecek, arpa suyu (Arap. fuka),

sofra suyu (Fars. m î z â b ) , bal suyu (Fars. c ü l e y b i n ) , gül suyu (Fars. c ü l â b ) , sindirim içkisi, kuvvet içkisi, m ü s h i l içkisi, ş a r a p , baharat, otlar v.b. A ş ve şölen t ü r l e r i : küdenke aş — d ü ğ ü n şöleni, sünnet aşı, at aşı — ad, san alma aşı, togum aşı = ğ u m şöleni, koldaş aşı — a r k a d a ş l a r y e m e ğ i , yog aşı =

do­

cenaze aşı, boşug aşı = i -

zir l i aşı; yemekten sonra konuklara d a ğ ı t d a n tiş teri = diş kirası, biçeş =

aş arma­

ğanı v.b. Ve bu şölenler, aşlar, çağrılar sırasında gösterilmesi gereken sofra görgüsü ve göreneği: E t i s ı y ı r m a , b ı ç a k kullanma, yeme b i ç i m i , k o n u ş m a v.b. A y r ı bir konu olarak, d ü ş yorumu; d ü ş t ü r l e r i : Gece d ü ş ü , g ü n d ü z d ü ş ü , d ü ş ve mevsimler, düş ve d ü ş ü görenin y a ş ı , karışık düşler, yorumsuz düşler, iyiye yorma, düşe ve y a ş a göre verilecek ilâçlar ve y a p ı l a c a k s a ğ a l t m a ç a b a l a r ı : Müshil, k a n alma, beyin y ı k a m a v.b.

v.b.) beklenir. G ö r e v i vezirinki kadar ö n e m l i olan bir y ü k s e k g ö r e v l i de ordu komu­

A y r ı bir konu olarak spor: T a v l a , s a t r a n ç , güreş, cirit, çevgen, okçuluk, k u ş ç u l u k ,

t a n ı d ı r , y a n i sübaşı. Balasagunlu Yusuf, s ü b a ş ı y ı a n l a t ı r k e n "sü s ü l e m e k " ( = stra­

av v.b. Eğitirn-öğretim konusunda: B a b a ö ğ ü t ü , çocuğu evde okutma ve o k u t m a ğ a

teji ve taktik) a l a n ı n d a k i geniş bilgisini de ortaya sermektedir; ordu ö r g ü t ü : piyade

erken b a ş l a m a ; k â ğ ı t , divit, mektup v.b.

(Lat. pedites), s ü v a r i ( L a t . équités), okçu ( L a t . sagittarii), t ü r l ü silâhlar, mızrak, bal­ ta, orduya at y e t i ş t i r e n i g d i ş ç i ' l e r v.b.; s a v a ş : ilerleme, gerileme, alan, d ü ş m a n ı aldat­ ma, "til" alma, tutsaklar, ordu a h l â k ı , askerleri k a y ı r m a ; a y r ı c a av. Balasagunlu Y u s u f , toplum k a t m a n l a r ı n ı ve t ü r l ü yolak ve u ğ r a ş l a r ı s a y m a y ı da u n u t m a m ı ş t ı r : B a ş t a , yukarda anlatdan kara budun, sonra A l i o ğ u l l a r ı ( A l e v î ' l e r ) ,

* * Önemli bir konu olarak, k a d ı n . D o ğ u d a , özellikle eski Y a k ı n d o ğ u d a olduğu gibi, K a r a h a n l ı T ü r k l e r i n d e de, d o ğ a n çocuğun erkek olması y e ğ s a y d ı r d ı . Ne var k i bunu s ö y l e m e k l e birlikte Balasagunlu Y u s u f bir yerde kızların gönlünü o k ş a y a r a k şu beyte yer v e r m i ş t i r :

bilginler, hekimler (ebçi, otaçı), efsuncular (muazzim'Ier), d ü ş y o r u c u l a r ı , müneccim­

Bu mundag kişiler

ler, şairler, t a r ı m c d a r , satıcılar, el s a n a t l a r ı u s t a l a r ı (uzlar) ve fakirler (çıgay'lar), her

Bu kız kızlıkı

sınıfın erdemleri ve olumsuz t a r a f l a r ı ile birlikte.

*

*

*

kaldı

bolur idi kız, kız atı kız.

B ö y l e kişiler çok nadir olur, B u d e ğ e r l i nadirlikten, nadirin a d ı kız k a l d ı .

Bi/ig'den K a r a h a n l ı devletinin tecimi ü z e r i n e de bir fikir edinmek

K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i n d e kız sözcüğü i k i anlama gelmekte i d i : biri "kız", ikincisi "de­

o l a n a ğ ı v a r d ı r . Y a p ı t t a Cinden, H i n t t e n , Bizanstan (fîurra) gelen tecim eşyası sayıl­

ğerli, p a h a l ı , nadir ş e y " : kızlık da "değerlilik, nadirlik" a n l a m ı n a idi. B u n a k a r ş d ı k ,

m a k t a d ı r , Ç i n - T ü r k i s t a n kervan (arkış)

Balasagunlu Yusuf, k a d ı n ı n aslı et o l d u ğ u n u da bildirmekten ç e k i n m e m i ş ve erkek-

Kutadgu

y o l l a r ı n d a n , özellikle ipek yolundan söz

A. DİLÂÇAR

152

KUTADGU BİLİG İNCELEMESİ

153

leri s a k ı n d ı r m ı ş t ı r : Tişi aslı et ol, "dişinin aslı ettir" diye. K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i n d e "ca­

"Kutadgu Bdig'de Ögdülmiş" başlıklı yazısı, Türk

riye" k a v r a m ı için 7-8 sözcük k u l l a n ı l m a k t a idi. K a d ı n konusunda Balasagunlu

s. 95-111). S a y ı n Saadet Ç a ğ a t a y ' ı n her i k i sanısı da doğru olabilir. D a h a önceki say­

Kültürü

dergisi, s a y ı 98, 1970,

Yusuf'un tutumunu, d a v r a n ı ş ı n ı gereği gibi değerlendirebilmek için, K a r a h a n l ı Türk­

falarda belirtildiği gibi, Odgurmış

lerinin kendi islâmlıklarının ilk y ü z y ı l ı n ı y a ş a m a k t a o l d u ğ u n u unutmamak gerekir.

nunda anlamak, dalgıdan uyanmak" a n l a m m a d ı r ; ögdülmiş,

Yusuf, okurlarını " k a d ı n a saygı göster" [ağır tut tişig) diye öğütlemiş, olur olmaz

"ödül" a n l a m ı n a gelir. Sanskrit dilinde buddha sözcüğü " a y d ı n , a y d ı n l a n m ı ş " demek­

erkekleri, anlamadan, denemeden eve s o k m a m a l a r ı n ı , evdeki hizmetçilere (elig as-

tir. Ne var k i , Kutadgu

rakı)

her kez onu ibadette bulmakta, ilig de m e k t u p l a r ı n d a onu "cuma n a m a z ı n ı halkla

de dikkat etmelerini i s t e m i ş t i r . O, b ü t ü n kızları, evlilikten önce hep silig kız

( = temiz k ı z , bakire) olarak g ö r m e y i arzulamıştır. Evlenme konusunda, erkeklere, sakınık

tişi ( = iffetli k a d ı n ) a r a m a l a r ı n ı ve bu nitelikte olan uruglug tişi ( = soylu

k a d ı n ) , bay tişi ( = zengin k a d ı n ) ve körklig tişi ( = güzel k a d ı n ) gibi k a d ı n t ü r l e r i n ­ den ü s t ü n t u t m a l a r ı n ı öğütlemiş, babalara da "kızınızı erken evlendirin" demiştir. *

(pendname)

Bilig'in olmasıdır.

Bilig'de Ögdülmiş, d a ğ d a

" ö v ü l m ü ş " , ögdül de

Odgurmış'ı

görmeğe

gittiğinde,

birlikte" şehirdeki camide k ı l m a ğ a ç a ğ ı r m a k t a d ı r . İlig, Odgurmış'ı ihtida etmeğe değil, onun bir M ü s l ü m a n olarak b u dini yaymak, "kâfirlerle", y a n i B u d d h a ' c ı l a r l a s a v a ş m a k için şehre inmesini istiyor. tan), "din hırsızı" (din ogrısı),

Kutadgu

JSi/sg'deki t a n ı m a göre, yek (şey­

" k â f i r " de "din d ü ş m a n ı " dır. İlig'in b u çağrısı çok

yerinde i d i , ç ü n k ü 1212'de K a r a h a n l ı devletini y ı k a n l a r "kâfir", y a n i B u d d h a ' c ı

2. A h l â k ve din Kııtadgu

sözcüğü " u y a n m ı ş " , odgurmak d a "düşünce so­

başlıca

niteliklerinin

D i n konusunda

biri de onun

Balasagunlu

Yusuf

bir "öğüt Sünnî

kitabı"

Moğol boyu K a r a - H ı t a y ' l a r oldu.

bir Müslü­

man olup, bu dinin b ü t ü n T ü r k l e r d e ve Orta A s y a yurtlarmda y a y ı l m a s ı n ı dilemek­

3. İ s l â m ve tasavvuf

tedir. 960 yılından önce Orta A s y a d a k i T ü r k l e r , Manicilik ve H r i s t i y a n l ı k sürelerini geçirdikten sonra B u d d h a ' c ı l ı k t a d u r u l m u ş l a r d ı . Y u r t l a r m d a , Buddha'mn yurdu Hint'in,

Zarathustra'nııı yurdu İ r a n ' ı n , K u n g - f u - d z ı ' n m

y u r d u Çin'in, Ş a m a n c ı

İlig'in ağzıyle Balasagunlu Yusuf'un halkçı, f a y d a c ı

(utilitaire)

ve

yararcı

(pragmatiste) olarak T ü r k t o p l u l u ğ u n a y a p t ı ğ ı genel çağrı şu sözle özetlenebilir:

K ö k - T ü r k l e r i n ve eski T ü r k mitolojisinin (Otüken o r m a n ı v.b.) etkileri v a r d ı . K a r a ­

Asıglıg

h a n l ı devletinin b a t ı b ö l ü m ü , alt-katman olarak, B u d d h a ' c ı S o ğ d a k ' l a r ı n ve Orta

dan u z a k l a ş a r a k 3 (kimi yazarlara göre 9-20) metre y ü k s e k l i k t e bir s ü t u n ü z e r i n d e

İ r a n dillerinden biri olan S o ğ d a k ç a n m ü z e r i n d e oturuyordu. Öncülleri olan Uygur

40 y d , " m ü n z e v i bir zahit" olarak y a ş a y a n ve böylelikle ahirette cennete gideceğini

T ü r k l e r i , B u d d h a ' c ı olmuş, y a z ı l a r ı n ı

uman S ü t u n c u Simeon ( Y u n . S y m e ö n Stylites, 390-459). B u a d a m ı n insanlığa ne

Buddha'cı

t i r m i ş t i . Balasagunlu Y u s u f da Kutadgu

Soğdaklarm

Bilig'ini

alfabesinden

geliş­

Uygur harfleriyle y a z m ı ş ve bu

bol, y a n i " f a y d a l ı ol!" Hristiyanlarm ünlü bir azizi v a r d ı : Suriye'de, d ü n y a ­

f a y d a s ı d o k u n m u ş t u r ? F a y d a s ı z bir- bencil örneği. Kutadgu

Bi/ig'de de Odgurmış

y a p ı t t a Buddha'cı alt-katmandan kalma Sanskrit ve S o ğ d a k asıllı birçok terimler

bu umutla d a ğ d a " m ü n z e v i bir zahit" olarak y a ş ı y o r d u . İlig ona, ahiretin b u yolda

k u l l a n m ı ş t ı r : "cennet" a n l a m ı n a uştmah,

k a z a n d a m a y a c a ğ m ı , b u iş için halka, M ü s l ü m a n l ı ğ a f a y d a l ı olmanın kesin bir koşul

ajun, "melek" a n l a m ı n a firişte/ferişte.

" ş e y t a n " a n l a m ı n a yek, " d ü n y a " a n l a m ı n a

"misafirhane, imarethane" a n l a m ı n a

muyan

gibi. İ s l â m m Allah terimi Kutadgu Bitig'de, "bismillah" f o r m ü l ü n ü n dışında, h i ç geç­ miyor; bunun yerine Tanrı,

Ugan, İdi, Bayat terimleri, çok seyrek olarak da A r a p ç a

Rab kullanılmıştır; "Peygamber"e T ü r k ç e olarak Yalavaç,

" D ö r t Sahabe" ye de yine

o l d u ğ u n u söylemiştir. Kutadgu

Be/ig'in " k ı y a m e t ve ahret bilgisi" ( F r . eschatolo¬

gie) felsefesi budur: " F a y d a l ı ol!" B u görüş ve b u ö z e n d i r m e , bir taraftan Gazzalî (ölm. 1111), öbür taraftan T ü r k l e r d e de Ahmet Y e s e v î (ölm. 1166) t a r a f ı n d a n yeni f o r m ü l l e n m e k t e olan tasavvufa,

d a l g ı y a , münzeviliğe ve zahitliğe k a r ş ı , k u r t u l u ş

T ü r k ç e olarak Tört Eş d e n m i ş t i r . A y - T o l d ı ilig'in b a ş k e n t i n e g i t t i ğ i n d e bir m u y a n l ı k ' -

yolunu etkinlikte ve f a y d a c ı l ı k t a gösteren ilk tepkidir. Balasagunlu Y u s u f b u alan­

ta (Buddha'cı imareti) k a l m ı ş t ı r . Kut (saadet) terimi de mana denden saadet verici

da "kaderci" de değildir; ödlek dediği "alın yazısı"nı erdemle y e n m e ğ i de d ü ş ü n m e k ­

"gizli güç" k a v r a m ı n a bağlı, B u d d h a ' c ı Uygur T ü r k l e r i n d e n k a l m a bir m i r a s t ı r ; eski T ü r k h a k a n l a r ı n a verilen îduk-kut

( = K u t sahibi) sanı da b u k a v r a m a bağlı bulun­

m a k t a d ı r (bu konuda daha geniş bilgi için bkz. A . İ n a n : " Y u s u f Has Hacib ve E s e r i K u t a d g u Bilig Üzerine

Notlar", Türk

Kültürü

dergisi, s a y ı 98, 1970, s. 112-126).

G e r ç e k t e n , Kutadgu Bilig'de yeni ihtida e t m i ş bir ulusun r u h belirtilerini sezmek güç değildir. B u alanda Prof. Saadet Ç a ğ a t a y bir a d ı m daha ileri giderek, Biliğ'in "Kutadgu

zahit k a h r a m a n ı Odgurmış'ın B u d d h a ' c ı

o l d u ğ u n u ileri s ü r m ü ş t ü r (bkz.

Bi/ig'de Odgurmış'ın K i ş d i ğ i " adlı yazısı,

hh•-- Belleten, 1967, s. 39-49), buna k a r ş ı l ı k

Kutadgu

Türk Dili

Araştırmaları

Örrdülmiş'in de "hamd

Yıl-

edilmiş- Mo¬

hammed" anlamma alarak, İ s l â m m peygamberini temsil ettiğini söylemiştir (bkz.

tedir: Asıglıg

bol, edgülük kili ( = f a y d a l ı ol, iyilik yap). T a n r ı ' y a , ailemize (ana-baba,

eş, çocuk), b a ş k a l a r ı n a karşı olan saygı ve ö d e v l e r i m i z i yapmakla kalmayarak, ken­ dimize k a r ş ı olan ö d e v i m i z d e de kusurda bulunmamak. Kendimize k a r ş ı olan b a ş ­ lıca ö d e v i m i z bilgi edinmektir: Okumakla, "ulumu aklî ve nakli" u l e m a l a r ı n ı , bil­ ginleri, bilgeleri dinlemekle. T a n r ı bizi h a y v a n olarak değil, insan olarak y a r a t m ı ş t ı r . Ö d e v i m i z bilgi edinmek, kendimizi y ü k s e l t m e k , ve ö l ü r k e n , ruhumuzu T a n r ı ' y a , v ü ­ cudumuzu da ana t o p r a ğ a teslim ederken, ruhumuz erdemle dolu olarak, v ü c u d u m u z da "aşağdık toz"a ( L a t . pulvis inferior) değil, "üstün toz"a (Lat. pulvis superior) çevrilmeğe hak k a z a n m ı ş olarak d ü n y a d a n

ayrdmaktır.

A. DİLÂÇAR

154

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

(dolan),

4. Bilgi ve erdemler Balasagvmlu Y u s u f bize "bilgi edininiz, adam olunuz, kendinizi y ü k s e l t i n " (bilig bil, kişi bol, bediitgil özün) ö ğ ü t ü n ü v e r m i ş t i r . B u r a d a " y ü k s e l t m e k " k a v r a m ı uygarlık (civilization, y a n i konut, yol, ışık, su, giysi, besin, süs, gönenç) a l a n ı n d a k i nesnel k a l k ı n m a için değil, k ü l t ü r (culture) a l a n ı n d a tinsel (irub, us ve bilgi) k a l k ı n ­ ma, y ü k s e l m e a n l a m ı n a kullanılmıştır. İ n s a n nasd bilgi edinir, adam olur ve kendini y ü k s e l t i r ? A m e r i k a l ı d ü ş ü n ü r , şair, denemeci ve filozof R a l p h Waldo Emerson (1803¬ 1888), "Denemeler"inde ("Essays", I , 1841, I I , 1844), bize bunun yolunu

göstermiş­

tir. İ l k iş olarak "kendine g ü v e n " (İng. self-reliance), y a n i "kişinin kendi yetenekle­ rini, y a r g ı ve 'iç sermaye'sini, ruh ve us g ü c ü n ü bilmesi, bunlara i n a n m a s ı , g ü v e n ­ mesi ve bu yolda k a z a n d ı ğ ı r u h bağımsızlığı". İ k i n c i iş olarak "üst ruh"a (İng. over¬ soul) k a t ı l m a , y a n i "evrende b ü t ü n r u h l a r ı n b i r l e ş m e s i n d e n meydana gelen ve kişi­ sel bilinçten aşkın bulunan canlı ruh, dirimsel t ö z ü , besin edinmek". B u duruma gel­ dikten sonra bilgi edinmek, sonsuz olarak bilgi biriktirmek, b u n l a r ı y o ğ u r m a k ve bir "kültür hamuru" yapmak, sonunda da, nasd bir tohum t o p r a ğ a d ü ş ü p kendini "ger­ çekleştirip" bitki oluyorsa, insan da canlı, ruldu ve d ü ş ü n ü r bir y a r a t ı k olarak "ken­ dini gerçekleştirme"lidir (İng. self-realisation),

y a n i gelişmesini, sağlanabilen son

a ş a m a y a v a r d ı r m a h , insandaki gizil gücün t ü m gelişimini s a ğ l a y a b i l m e k y e t k i n l i ğ i n e erişmelidir. Emerson'm " t ü m a d a m " ı (İng. entire man) ve "gerçek a d a m " ı (İng. genuine man) budur: K e n d i özüne inanan, gerçeği s ö y l e y e n , gerçeği d ü ş ü n e n ve gerçeği yapan bilgin adam. Bilgi erdemden d o ğ a r , erdem de bilgi d o ğ u r u r . son'm dediği gibi: "erdemin yerini tutan b a ş k a bir ş e y yasalar r u h Resartus

yasalarıdır.

yapıtı,

1835)

İngdiz da

düşünürü

buna

benzer

yoktur" ve en y ü k s e k

Thomas Cariyle bir

öğüt

Emer­

(1795-1881,

vermiştir:

Ülküsel

Sartor olma­

yan işlere "sonsuz h a y ı r ! " (İng. everlasting no), "ruhu besleyen, y ü k s e l t e n işlere de "sonsuz evet!" (İng. everlasting yea). B u n l a r ı n hepsi 1069'da Balasagunlu Y u s u f ' u n K a r a h a n l ı T ü r k l e r e aşıladığı fikir ve ö ğ ü t l e r i n paralelindedir: Bilgi bil, adam ol, kendini y ü k s e l t . Balasagunlu Yusuf, B a t ı filozoflarının b u g ü n "oluşma ç a b a s ı " ( L a t . nisus formativus, A i m . Bildungstrieb) dedikleri r u h ve us gücüne i n a n m ı ş t ı . İşte Y u s u f ' u n bizden istediği erdemler: köni ( = bilgdi), ukuşlug

( = anlayışlı),

bağırsak

akı ( = c ö m e r t ) , talu ( = seçkin), tüzün

(utançsızlık), kovdaşlık

(oburluk), yaıjsaklık

(gevezelik);

içkü

(içki), îiraa. Kutadgu

Biiig'den b ü t ü n bu k o n u l a r ı içine

alan bir demet ö z d e y i ş : 1. Bilgiyi

b ü y ü k , anlayışı da ulu bil; seçkin kulu bu i k i ş e y y ü k s e l t i r . 2. A n l a y ı ş ve bilgiyi an­ latan dildir. 3. Bilgisizin sözü kendi başını yer. 4. S ö z , deve boynu gibi y u l a r h d ı r , nereye çekersen oraya gider. 5. Y a ş a m ı sermaye yap, bunun faizi iyiliktir. 6. K ö t ü sö­ v ü l ü r , i y i ö v ü l ü r . 7. Eğer bir bilgine eşikte bir yer düşerse, o eşik baş k ö ş e d e n ü s t ü n olur. 8. İ k i t ü r l ü y ü c e insan v a r d ı r : B i r i bey, ö b ü r ü bilgin; üçüncüsü h a y v a n d ı r . 9. Misk ve bilgi birbirine benzer, insan b u n l a r ı y a n ı n d a gizli tutamaz. 10. Ş u d ö r t şeyin azını az g ö r m e : A t e ş , d ü ş m a n , hastalık, bilgi. 11. A k ı l k a r a n l ı k gecede bir meşa­ le gibidir. 12. İ n s a n akıl ile y ü k s e l i r , bilgi ile b ü y ü r . 13. Hırsız ve dolandırıcının eli bilgiye erişemez ve onu alamaz. 14. S e v i n ç istersen, o k a y g ı ile birlikte gelir; huzur istersen o zahmet ile birlikte bulunur. 15. İ n s a n kendisini sevdirirse, onun kusuru en b ü y ü k erdem s a y d ı r . 16. İ n s a n o ğ l u bir kervana benzer, konak yerinde sürekli kala­ maz. 17. A k l ı n süsü dil, dilin süsü söz, insanın süsü y ü z , y ü z ü n süsü de gözdür. 18. Nimet t a m olursa, insan yiyecek bulamaz. 19. Bilginin sözü bilgisiz için göz olur. 20. Soylu insan ölse de soyu k a l ı r . 21. Beylik çok i y i bir ş e y d i r , ne var k i daha i y i olanı y a s a d ı r ve onu d o ğ r u uygulamak gerekir. 22. H a l k ı n y ü k ü n ü hafifleten kimse insan­ ların

iyisidir. 23.

tath

olmalı,

Halkın

kendisi de

içinden alçak

yükselip

zenginliğe eren insanın dili ve sözü

gönül göstermeli. 24. Saadetin a y a ğ ı k a y g a n d ı r .

25. Saadeti kendine b a ğ l a m a k için 10 k o ş u l v a r d ı r : a. a l ç a k gönüllü ve tath dilli olmak, b. aşırılıktan s a k ı n m a k , c. k ö t ü işlere y a n a ş m a m a k , ç. t o p l a n m ı ş olan malı yerine harcamak, d. y a ş a m ı n ı , işini ve d a v r a n ı ş l a r ı n ı d ü z e n l e m e k , e. b ü y ü ğ e saygı göstermek, k ü ç ü ğ e şefkatli olmak, f, kibirle b a ş k a l a r ı n ı incitmemek, g. kendini içki­ ye vermemek, h. eli ve dili ile oyuna k a r ı ş m a m a k , ı. d a v r a n ı ş l a r ı n d a d o ğ r u olmak. 26. İnsan k ı t değil, k ı t olan insanlıktır. 27. H o ş l a n ı l m a y a n insanlar ş u n l a r d ı r : Y a l a n cdar, aç gözlüler, aceleciler, her işte öfkelenenler, i ç k i y e d ü ş k ü n olanlar, hırsızlar. 28. İ y i insan hep iyilik eder, y a p t ı ğ ı n ı insanın b a ş ı n a kakmaz, kendi çıkarını düşün­ mez ve bir k a r ş ı l ı k beklemez. 29. Doğru insan, g ö n l ü n ü çıkarıp avucuna koyarak b a ş ­ k a l a r ı ö n ü n d e mahcup olmadan dolaşabilen i n s a n d ı r . 30. İ y i , y o k u ş t ı r m a n m a k gi­

(— d o ğ r u ) , edgü ( = iyi), biliglig

(= merhametli),

uvutsızlık

155

serimlig ( = sabırlı),

bidir, g ü ç t ü r ; k ö t ü ş e y iniş gibidir, kolayca elde edilir. 31. E l d e n gelirse, k ö t ü l ü ğ ü n inadma iyilik yap. 32. Cimri kendi malmı kendisinden esirger, nasd olur da başkası­

( = soylu) olma; yedirme, i ç i r m e , giydirme,

n ı n h a k k ı n ı verir? 33. K a r a başın d ü ş m a n ı k ı r m ı z ı dildir. 34. Bilgin kişinin sözü top­

para d a ğ ı t m a , i y i ad b ı r a k m a , h a l k ı g ü v e n ç , g ö n e n ç , sevinç içinde y a ş a t m a , fakirle­

rak için su gibidir, su verilince nimet çıkar. 35. V ü c u d u n besini ağızdan, ruhun besini

rin haccı olan cuma namazma k a t ı l m a , " d ü n y a n ı n a y ı p l a r ı " n d a n

sakmma (3 zevk:

ise kulaktan gelir. 36. Çok dinle fakat az k o n u ş , sözü akıl ile söyle ve b ü g i ile süsle.

1. y e m e k - i ç m e k , 2. erkeği avutan k a d ı n , 3. sağlıkla y a ş a m a ; buna karşılık 3 d ü ş ­

37. Soluk alıp vermenin sayısı bellidir. 38. G ö z için ö r t ü olabilir, fakat gönül için

man: 1. d ü n y a , 2. g ö v d e , 3. ş e y t a n ) ; dilin erdem'ini (fazilet), mün'ünü

(kusur, nakise),

ö r t ü yoktur. 39. Dinlemek s ö y l e m e k t e n daha iyidir, insan dinlemekle b ü g i n olur.

asıg'mı (fayda) ve y o s ' ı n ı (zarar) bilme; d ö n e k saadete ve d ü n y a nimetlerine g ü v e n ­

40. Ş a h i t nerede ise h ü c c e t de o r a d a d ı r . 41. Bilgisizin ibadete d a l m a s ı n d a n bügilinin

meme, gönül zevkini göz zevkinden ü s t ü n s a y m a ; b ü y ü k l e r e ve kadma saygı, çocuk­

u y u m a s ı n ı n s e v a b ı daha ç o k t u r . 42. Ö l d ü k t e n sonra çocuğu kalan bir baba için "ya­

lara sevgi, h i z m e t ç i l e r e de insaf g ö s t e r m e . V e şu k ö t ü l ü k l e r d e n de k a ç ı n m a :

ş a m ı y o r " denemez. 43. Sana k i m söverse sen onu ö v m e l i s i n . 44. Eğer zalim sana zul­

/.-üç k u l l a n m a (zulmetmek), yitiğim (yalan), ogrıhh saranhk

(cimrilik), küvezlik

(kibir), kirtüçlük

haram,

(hırsızlık), nen sukı (mal t a m a h ı ) ,

mederse sen onu b a ğ ı ş l a , elin y o l u b u d u r . .15. Adalete dayanan yasa, b u g ö ğ ü n dire­

(kıskançlık) arkuk kılınç (inat), tevlik

ğidir. 46. G ö n ü l k i m i severse, göz daima onu görür. 47. D ü n y a n ı n tepesi nimet ise,

156

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

A. D İ L Â Ç A R

157

dibi de mihnettir. 48. Ş e y t a n din hırsızıdır. 49. Ö m r ü n t a m a m ı ü ç g ü n s ü r e r : Y a r ı n ,

900 y d önce Balasagunlu Yusufun bize v e r d i ğ i mesajdaki öğütleri şöyle sıralayabili­

dün, bugün. 50. ister şeker, helva, ister arpa, d a r ı y e m i ş olsun, doyup yatan sabah

riz: T a n r ı ' y a bağlı bulunma; ö l ü m ü ve ahireti unutmama; akda ve bilgiye değer ver­

yine aç kalkar. 51. T a n r ı kula i k i göz ve i k i kulak v e r m i ş , biri ile b u d ü n y a y a bakarsa,

me; çocukları okutma; dinlemek ve okumakla bilgi edinme; her işte d o ğ r u l u k arama;

biri ile de ahrete b a k m a l ı d ı r . 52. Y a l n ı z ibadete g ü v e n e r e k ibadette aşırı gitmemeli.

temiz düşünce sahibi olma; d ü n y a y a ve geçici zevklere d ü ş k ü n olmama; d ü e , boğaza,

53. F a y d a s ı z insan diriler a r a s ı n d a bir ölüdür. 54. Ü ç ş e y e y a k ı n olma: Y a n a r ateş,

nefse hakim olma; zor kullanmaktan, hırsızlıktan, yalandan, i ç k i d e n , h a k s ı z l ı k t a n ,

akar su, beylerin ş a n ve şerefi. 55. Ü ç ş e y d e n uzak dur: B e y l i k taslama, yalan, cimri­

kaba sözden, dedikodudan, gevezelikten ve acelecilikten k a ç ı n m a ; sabırlı, c ö m e r t ,

lik. 56. T u z ekmek yedir ve güler y ü z göster, bu i k i d a v r a n ı ş insanı kendine ısındırır.

h a y ı r s e v e r olma; yapdan bir iyiliğe karşılık beklememe; disiplin, d o ğ r u yasa, düzen

İftiracı, gammaz, ve i k i y ü z l ü çıkarcı. 58. K ı z ı

ve adalet s a ğ l a m a ; iffet ve namusa sımsıkı bağlı olma; k ö t ü a r k a d a ş edinmeme ve

çabuk evlendir. 59. Evleneceksen kendinden aşağı derecede biri ile evlen, onda y ü z

bozgunculara katdmama; b ü y ü ğ e ve k a d ı n a saygı, çocuklara şefkat, h i z m e t ç d e r e de

57. Ş u i k i t ü r l ü kimseden uzak dur:

güzelliği değil, güzel huy ara. 60. Oğlunu ve kızını evde eğit, bu işi b a ş k a ellere bı­

insaf

rakma. 61. Çocuklara b ü g i ve edep öğret. 62. K a d ı n ı n ash ettir. 63. H i z m e t ç d e r e ezi­

hesaplı iş g ö r m e ; daima ağır başlı, tok gözlü, alçak gönüllü olma; ö n e m l i l e r d e n biri

yet etme, güçlerinin ü s t ü n d e olan iş verme, T a n r ı ' y ı k a r ş ı n d a bulursun. 64. E l i n dar­

de, i y i ad b ı r a k m a ğ a ç a h ş m a .

da ise b a ş k a l a r ı n a sızlanma. 65. Hisseli işlere girişme ve b ö y l e işe mal y a t ı r m a . 66. Taşan ı r m a ğ a k o m ş u olma, hisara y a k ı n durma. 67. E v almak istersen k o m ş u s u n u sor, yer almak istersen suyunu sor. 68. B o ğ a z ı n a hakim ol, onun esiri olma. 69. İ n s a n gön­ lü incedir, o bir s ı r ç a y a benzer, kaba söz s ö y l e m e , kırdır. 70. B o ğ a z d a n hem can hem hastalık girer. 71. Sonunda, h a k a n ı n elinde de kalacak olan i k i bez parçasıdır. 72. İ n ­ san, işinde ancak d a n ı ş m a k l a b a ş a r ı y a ulaşır. 73. Ş u ü ç insana değer ver: a. gözü pek kişi, b. bilgin kişi, c. becerikli kişi. 74. H a l k a y ü k y ü k l e m e , y ü k ü kendin taşı. 75. C ö m e r t , gümüş d a ğ ı t a n değildir; c ö m e r t , canını feda ederek insanın h a k k ı n ı ve­ ren kişidir. Her dinde olduğu gibi, burada da b i r t a k ı m öğütlerle k a r ş ı k a r ş ı y a y ı z . Çoğu din­ taşımıştır. Balasagunlu Y u s u f ' t a yasaklama varsa da, ö ğ ü t l e r i n çoğu, o k u y a n ı olum­ lu işlere özendirme, etkinliğe itme a m a c ı ile v e r i l m i ş t i r . K i m i dinlerde görülen misil­ leme, k ö t ü l ü ğ ü k ö t ü l ü k l e , zoru zorla k a r ş d a m a , "dişe k a r ş ı d i ş , göze karşı g ö z " ilkesi BiKg'de yoktur. T a m tersine, InciVde

de olduğu gibi, Balasagunlu Y u s u f

k ö t ü l ü ğ ü iyililde k a r ş d a m a insancd ilkesine bağlı k a l m ı ş t ı r . "Sana söveni ö v " , "sana zulmedeni bağışla", gibi.

* * * 5. Kutadgu Bilig'in m e s a j ı Kutadgu

gelenek ve göreneklere bağlı bulunma; her işte ılımlı davranma;

Y a p ı t m b a ş m d a önemle açıkladığı gibi, Yusuf, son eklerde de yine ele alıp üze­ rinde d u r d u ğ u bir konu v a r d ı r : Bilgi, insanı hayvandan a y ı r a n bilgi, k a r a n l ı k gecede meşale gibi bize ışık tutan bilgi, erdemin b a ş ı olan bilgi, Eflatun'un, F a r a b î ' n i n üze­ rinde d u r d u ğ u bilgi, erdemi d o ğ u r a n bilgi. İ s l a m a göre de bilgi toplamak ve öğren­ mek her M ü s l ü m a n için bir farzdır. 1615'te B o s t a n c ı z a d e Y a h y a Efendi'nin dediği gibi "bilim p a d i ş a h l ı k t a n ü s t ü n d ü r ; ilim ve k ü l t ü r yolunu seç, bu yolda ç a b a göster." Ve g ü n ü m ü z d e de y ü c e A t a t ü r k ' ü n " H a y a t t a en h a k i k î m ü r ş i t

Bilig,

böylece,

ansiklopedik,

a y r ı n t ı l ı bir y a p ı t olmakla

birlikte,

bir t ü m d ü r , b ü t ü n d ü r . B u b ü t ü n , bir ana temel üzerine o t u r t u l m u ş , çatısı d a b i r k a ç ana direkle k u r u l m u ş t u r . B u n d a n 900 y d önce bu b i n a n ı n temeli, i n s a n ı n her i k i d ü n ­ yadaki saadetini s a ğ l a y a b i l m e s i i ç i n a t d m ı ş t ı r . A n a direkleri de, erişilecek mutlu­ luğa y ö n gösteren i ş a r e t l e r d i r . Kutadgu Bilig

g ö r k e m l i bir şehre benzer. P ı r ı l p ı -

rd parlayan s o k a k l a r ı n ı onun kutsal beyitlerinde g ö r ü r ü z . Bunlardan k i m i T a n r ı b u y r u ğ u , kimi uyarma, k i m i ö ğ ü t , k i m i s a k ı n d ı r m a , k i m i de y a s a k l a m a d ı r . B u n l a r ı n başhealarmı, y a p ı t ı n t ü m ü n d e n

seçerek, vukarda

öbek öbek t o p l a d ı m .

Bunlar,

y a p ı t ı n özetiyle birlikte göz ö n ü n d e bulundurulursa, d e ğ e r i bir k a t daha y ü k s e l i r .

ü i m d i r " özdeyişi,

a y n ı düşünüşü, inanışı ve ö ğ ü t ü d o ğ r u l a y ı p desteklemektedir. Balasagunlu Yusuf, Kutadgu Bi/ig'ini i ş t e bu temel üzerinde o t u r t m u ş t u r .

lerde öğütler buyruk biçiminde v e r i l m i ş , b u y r u k l a r ı n çoğu d a yasaklama niteliğini

Kutadgu

gösterme;

159

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

kdmak, işitip de söz dinlemeyenlerikargdamak için k o n u ş u y o r : Bildiğinle b ü y ü k l e n me ve ona g ü v e n m e . Bdgdiden f a y d a l a n d ı ğ ı n gibi, bilgisizlerden de f a y d a l a n m a y ı bil, ç ü n k ü bdgi ve s a n a t ı n smırı yoktur ve h i ç bir bilgin y a da sanatçı yetkin, ü s t ü n ve eksiksiz s a y ı l a m a z . İ y i bir söz, değerli yeşil t a ş gibi gizlenmiştir; insan onu k ö l e bir k a d ı n y a da fakirlerin fakiri olan bir kimsenin y a n ı n d a da bulabilir. - G e r ç e k her şey­ den ü s t ü n d ü r , onun erdemi de sonsuz, ölümsüz olup y a r a t ı l ı ş ı n d a n beri s a r s d m a m ı ş -

V. Dünya Edebiyat Çevresi İçerisinde "Kutadgu Bilig"

t ı r ; onu çiğnemek isteyen er geç cezasını bulur. O, d o ğ r u bir yol gibi ö n ü m ü z d e uzan­ m a k t a d ı r ; ondan sapmamak.- K o n u k olarak bir y e m e ğ e g i t t i ğ i n d e , ö n ü n e k o n u l a n ı ye, b a ş k a l a r ı n önündekine bakma. E v sahibi seni s e l â m l a d ı k t a n sonra k o n u ş ; o gü­

Kutadgu

Bilig

eskiden y a l n ı z T ü r k i s t a n ' d a değil, b ü t ü n doğu y u r t l a r ı n d a ta­

lerse sen de g ü l . - Sana emanet edilen bir ş e y e , bir g ö r e v e , bir aracdığa ve genel olarak

nınmış ve sevilmişti. Sonradan yapdan eklerin a n l a t t ı ğ ı n a göre, t ü r l ü yurtlarda t ü r ­

g ü v e n e ihanet etme. Gerçeğe sıkı y a p ı ş , k ı z m a , ağzını bozma. B u işte b ü y ü k k ü ç ü k

lü adlarla t a n ı n ı y o r d u : Çin T ü r k l e r i n d e " E d e b ü ' l m ü l u k " , Maçin'de " E n i s ü ' l m e m a l i k "

f a r k ı y o k t u r . - B u d ü n y a d a y ü k s e l m i ş olanları k ı s k a n m a , onları beğenip alkışla, y ü ­

y a da " E n i s ü ' l m e m l e k e " y a da " A y i n ü ' l m e m l e k e " , doğu ilinde " Z i y n e t ü ' l ü m e r a " ,

r e ğ i n d e n k ö t ü bir ş e y geçirme.- Oğluna T a n r ı korkusunu öğret ve onu doğruluk yo­

İ r a n ' d a " Ş a h n a m e i T ü r k î " y a da "Pendnamei m ü l u k " , Turan'da da öz adiyle " K u ­

lunda y e t i ş t i r . Gidişi i y i olursa beğeni göster, suç işlerse onu c e z a l a n d ı r . - K a d ı n l a r ­

tadgu Bilig".

dan sakın. İster eşi ol, ister k a r d e ş i , ister k o m ş u s u , ister a r k a d a ş ı y a da tanıdığı,

Kutadgu

Bilig'in her t ü r l ü y a y ı m ı ( t ı p k ı b a s ı m ,

ç e v r i y a z ı , çeviri, makale h a ­

linde kısa incelemeler, değerlendirmeler v.b.) y a p d m ı ş t ı r . F a k a t en esaslı olanı, y a n i d ü n y a e d e b i y a t ı çerçevesi içerisinde incelenmesi, y a z a r ı n ı bekliyor. Genel olarak Kutadgu

Bilig''de

başlıca i k i kolda toplanabilen şu y a z ı s a n a t ı ve fikir yazısı t ü r ­

leri k a r ş d a ş t ı r m a h olarak izlenip incelenebilir. B i r "pendname" (öğüt k i t a b ı ) ve " d ü s turname" (kural k i t a b ı ) olarak, birinci kolda, a h l â k a değgin öğretici k o n u ş m a l a r (Alm. L e h r g e s p r â c h e ) ,

özdeyişler,

hikmet öğretisi (Alm. Weisheitslehre) ve bilgi

( Y u n . episteme, A l m . Kenntnis) ö v g ü s ü ; bir "siyasetname" ( y ö n e t i m bilgisi, F r . mi¬ roir de princes, A l m . Fürstenspiegel) olarak d a devlet k u r a m ı (Alm. Staatstheorie), yasa felsefesi (Alm. Rechtsphilosophie), siyaset a h l â k ı (Alm. Politische E t h i k ) ve ülküsel devlet (utopia) k u r a m ı . B u k ü ç ü k y a p ı t t a b u n l a r ı n hepsini gereği gibi yapa­ m a y a c a ğ ı m ı z apaçık o r t a d a d ı r ; daha çok, tablolar ve serpiştirme örneklerle yetinme­ miz gerekmektedir. E s k i D o ğ u d a her ş e y b a ş l a n g ı ç t a olduğu için, b u t ü r l e r birbirin­ den kesin olarak a y ı r t e d i l m e m i ş , din k a v r a m ı d a bunlara karışmıştır. A ş a ğ ı d a çiz­ diğimiz tabloda, b u y ü z d e n , t ü r l ü kollar birbirine girişmiştir.

ölçünü bil. Dış görünüş insanı çeker, değerli sandığın ş e y sırça çıkar. K ü ç ü k bir al­ beni sende bir d ü ş , boş kuruntu y a r a t ı r , sonra kendini ölüm k a p ı s ı n d a

bulursun.

- A ç gözlülük i y i l e ş m e y e n bir h a s t a l ı k t ı r . O, b a b a y ı , a n a y ı , eşi, kardeşi üzer, s ı k ı n t ı y a d ü ş ü r ü r . O, b ü t ü n k ö t ü l ü k l e r i içine toplamış olan bir b o h ç a d ı r . D o ğ r u l u ğ u k ı l a v u z alan biri doğru y a ş a r , ölür, g ö m ü l ü r . F a k a t cimriliğinden d o l a y ı , aç gözlünün mezarı bile olmaz.- H a l i n i vaktini d ü z e l t t i k t e n sonra evlen ve bir y u v a kur. Eşini sev, onun yeri evdir, onu yedir, içir, giydir, h a s t a l ı ğ ı n d a ilâç ver. Onu süsle ve sevindir. O, sa­ hibi için i y i bir t a r l a d ı r . C ö m e r t ol, fakat onu evde b a ş a t k ı l m a . - A r k a d a ş seçeceğin kimseyi önce k o n u ş m a k l a dene, niteliğini yokla, sonra y a k l a ş ve ona y ü r e ğ i n i aç.K o n u ş m a bir s a n a t t ı r , bunu b i l ve öğren. Güzel sözlere k a p ı l m a , i ş i t t i ğ i n i tart, doğ­ r u y u eğriden a y ı r m a s ı n ı bil. Dinlemeyi de öğren. A k l ı k l a r d a n , bilginlerden faydalan. İ ş i t m e k , dinlemek, k o n u ş m a k t a n iyidir. Bilgi gözden ve kulaktan girer, a k d b u n l a r ı sindirir. B a b a n ı ve yaşlıları dinle, k ö t ü l e r d e n örnek a l m a . - S a ğ l a m ol ve firavuna hiz­ met et. E ğ e r b u sözlerimi dinlersen, doğru yolu b u l m u ş olacaksın. G e r ç e k t e n şaşma, d o ğ r u l u k t a n sapma." B u ö ğ ü t l e r M . Ö. 2870 y ı l l a r ı n d a , y a n i

Kutadgu

Bilig'den

4000 y d önce v e r i l m i ş öğütlerdir. İ k i y a p ı t da a y n ı paraleldedirler. İkisi a r a s ı n d a daha

* * *

y a k ı n ve ince k a r ş ı l a ş t ı r m a l a r yapdabilir. B u y a p ı l ı r k e n , "Kutadgu B i l i g " i n Müslü­ man T ü r k l e r i n ilk ö ğ ü t k i t a b ı olduğu u n u t u l m a m a l ı d ı r . E s k i Mısır'dan eski Mesopotamya'ya geçtiğimizde, b u alanda, Sumerlderin "ade

A . B i r "Pendname" ve " H i k m e t " olarak:

y a s a s ı " m (M. Ö. 3500), Akkadldarm da 1945-1947 k a z ı l a r ı n d a n 1948'de ortaya çı­

ve hikmet öğretisinin eskiliği M . Ö. 3000 y ı l l a r ı n a kadar çıkar. E s k i

kardan E ş n u n n a (Teli Harmal) şehrinin 59 maddelik y a s a s m ı , az sonra da k r a l H a m -

Mısırhlar b u t ü r e sboyet derlerdi. B u yolda, hiyeratik harflerle y a z d ı y a p ı t l a r ı n sayısı

murapi'nin (M. Ö. 1728-1686) 282 maddelik ü n l ü y a s a s m ı buluruz. E l d e bulunan

Ahlâk

başbakanı Ptah

S ü m e r y a s a s ı , eski bir t ü m ü n kalıntısı olup, "ana ittisu" denen b u dizinin 7. l e v h a s ı

-hotep'in M. Ö. 2870 s ı r a l a r ı n d a Mısır o k u l l a r ı n d a kullandmak üzere y a z d ı ğ ı y a p ı t t ı r .

kişisel yasa p a r ç a l a r ı n d a n o l m a d ı r ve o l d u k ç a sert y a r g ı l a r l a doludur. E ş n u n n a y a ­

oldukça ç o k t u r . B u n l a r ı n en eskisi ve en ü n l ü s ü , firavun îssi'nin

Bilig'de vefden öğütlerle d e n e ş t i r i l m e k üzere, ö r n e k olarak, b u

sası, daha ç o k çarşı pazar, adam yaralama, ö l d ü r m e gibi k o n u l a r ı ele almıştır. A h l â k

y a p ı t t a n bir özet ç ı k a r ı y o r u m : "Tanrdarm sevgilisi prens ve b a ş b a k a n Ptah-hotep,

konusunda, örneğin, S ü m e r y a s a s ı şövle der: " K a d ı n kocasına ihanet ederse ı r m a ğ a

bilgisizlere bilgi vermek, doğruluğu ö ğ r e t m e k , kendisini dinleyenleri k u t l u ve mutlu

a t d ı p ö l d ü r ü l ü r ; erkek ihanet ederse ceza olarak para öder". H a m m u r a p i y a s a s ı

Burada, Kutadgu

A. DİLÂÇAR

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

(141. madde) şöyle y a r g ı l a r : "Eğer evli bir kadm zinada y a k a l a n ı r s a , k a d ı n , suç or­

rilmez; insan çıplak gelmiş, çıplak gidecektir. Y u r d u y ö n e t e n i n ödevi d o ğ r u l u ğ u ko­

tağına b a ğ l a n a r a k ı r m a ğ a atılır." H a m m u r a p i y a s a s ı n d a n 300 y ı l sonra, M. O. 1350

rumak, k ö t ü l ü ğ ü cezalandırıp k o v m a k t ı r . H ü k ü m d a r , aldığı vergiyi halk için kullan­

160

161

meydana

malıdır. Y ö n e t i m d e b a ş kdavuz yasa ve d o ğ r u l u k o l m a l ı d ı r " (Manu ve "Upanisad"-

getirilen 200 maddelik H i t i t y a s a s ı n a göre (197. madde), "eğer biri d a ğ d a r a s t l a d ı ğ ı

lar). B u d d h a c ı l ı k t a n : "Dokuz g ü n a h v a r d ı r : 1. haksız olarak adam ö l d ü r m e k , 2. hır­

s ı r a l a r ı n d a E s k i Anadolu'da Suppiluliuma y a da oğlu Murşili z a m a n ı n d a

bir k a d ı n ı zorlarsa cezası ö l ü m d ü r ; eğer bu zorlama şehirde olursa kadm ölümle ce­

sızlık, 3. zina, 4. yalan, 5. açgözlülük, 6. bile bile y a n l ı ş t a r a f ı tutmak, 7. kinden do­

zalandırılır; k a d ı n ı n kocası zina işleyen bu çifti öldürürse ceza g ö r m e z . "

l a y ı y a n l ı ş yola sapmak, 8. i y i d ü ş ü n m e d e n y a n l ı ş yola sapmak, 9. korkudan y a n l ı ş yola sapmak. Hiç zor kullanma, k ö t ü a r k a d a ş edinme; herkesle iyi geçin; k a d m pe­

Eskiçağ Y a k ı n d o ğ u y a s a l a r ı n d a n U z a k d o ğ u ' y a

geçtiğimizde, yine

Kutadgu

Bi/ig'deki özdeyişlerle karşılaştırılabilen a h l â k görüşleri ve uzsözler buluruz.

Çinli­

şinden k o ş m a ; isteklerini ölçülü tut; zenginliğe ö z e n m e ; bu d ü n y a y a b a ğ l ı olma; merhametli ol; bilgi edin. Y a ş a m ı n ı n kdavuzu ş u n l a r olsun: D o ğ r u görüş, d o ğ r u istek,

lerin üç b ü y ü k din önderi v a r d ı : L a o - d z ı (Lao-tse, M. Ö\ 604-531), K u n g F u - d z ı

d o ğ r u söz, d o ğ r u d a v r a n ı ş , doğru y a ş a y ı ş , d o ğ r u çaba, d o ğ r u düşünüş, d o ğ r u öz he­

(Conficius, M. Ö. 551-479) ve Meng-dzı (Mencius, M. Ö. 372-289). B u n l a r ı n en ü n l ü s ü

s a p l a ş m a s ı ve y a r g d a m a s ı " ("Lakhana suttanta", "Khaggavisana sutra", "Benares

olan K u n g - F u - d z ı ' d a n b i r k a ç ö z d e y i ş : "Düşünce k a t ı l m a m ı ş a r a ş t ı r m a ve inceleme

v a ' z ı " ) . Hinduculuktan: " B ü t ü n insanlar ö z g ü r d ü r ; kaderlerine bu ö z g ü r l ü k yolun­

f a y d a s ı z , a r a ş t ı r m a ve inceleme k a t ı l m a m ı ş d ü ş ü n c e de tehlikelidir. Eğer biri eski bil­

dan giderler. E r d e m ö d ü l k a z a n ı r , k ö t ü l ü k ceza görür. A y n ı güneş, ışık ve sıcaklık

gisini yenilerse b a ş k a l a r ı n ı n ö ğ r e t m e n i olabilir. E r d e m hiç bir zaman ve hiç bir yerde

herkesin b a ş ı n a d o ğ a r i n s a n l a r ı n bunlardan faydalanma yolu t ü r l ü t ü r l ü d ü r . D o ğ a ­

tek b a ş ı n a kalmaz, daima k o m ş u k a z a n ı r . E r d e m d ö r t ş e y d e n o l m a d ı r : 1 . D ı ş a r d a

nın aldı y a r a t ı k a k l ı n d a n ü s t ü n d ü r . R u h hem bilgidir hem de bilen. İ n s a n kendi öl­

insanlarla olan ilişkin, evde birini k o n u k l ı y o r m u ş s u n gibi s a y g d ı olsun; 2. bu kişilerle

çüsünde bilginin dış sınırına, öbür ucuna v a r m a ğ a çalışmalıdır. Bilgi güç ve g ü v e n d i r ;

k o n u ş m a ve d a v r a n ı ş ı n , bir sunakta T a n r ı ' y a adak s u n u y o r m u ş s u n gibi temiz ve p ü ­

o, v a r l ı ğ ı n başı, ortası ve sonudur" ("Vedanta sutra", "Purana" ve "Tantra"). B r a h -

rüzsüz olsun; 3. başkasının sana nasıl d a v r a n m a s ı n ı istiyorsan sen de ona ö y l e dav­

mâcdarm

ran; 4. evinde ve yurtta h i ç b i r y a n l ı ş ş e y e y a n d a ş olma. B i r i bana devlet y ö n e t m e k

v ü c u t yok olur, ruh ise y a ş a m a ğ a devam eder. B e n bilge kişileri çok sever, onlar d a

sanatının ne olduğunu sorarsa, şöyle c e v a p l a n d ı r ı r ı m : H a l k ı doyurmak, asker bulun­

beni severler. B e n yol, destek, b a ş b u ğ , t a n ı k , b a r ı n a k , s ı ğ m a k ve a r k a d a ş ı m . B a n a

en kutsal yazdarmdan biri olan

" B h a g a v a d - g î t â " d a n : " Ö l ü m d e n sonra

durmak ve halktan yasalara itaat ve d o ğ r u l u k beklemek; yasalara itaattan ve doğ­

gerçek b a ğ l d ı k l a y ü k ü n e n l e r bendedirler, ben de onların i ç i n d e y i m . K e n d i d o ğ r u gi­

ruluktan hiç v a z g e ç i l e m e z . " Meng-dzı'dan bir i k i ö z d e y i ş : "Başarılı bir devlet b a ş k a n ı

dişleri ile, her ş e y i n k a y n a ğ ı olana, uçsuz b u c a k s ı z bu evreni meydana getirene s a y g ı

halkın a r k a d a ş ı ve b a b a s ı d ı r ; o n l a r ı n sevincine k a t ı l ı r , acılarını p a y l a ş ı r . Y a n l ı ş ı n ı ,

ve iman gösterenler, Ü s t ü n Olgunluğa e r i ş e c e k l e r d i r . " Hintlilerin niti-sâstra

suçunu bilmek ve bunu açıkça s ö y l e m e k b ü y ü k bir erdemdir; en y ü k s e k a ş a m a d a

ve a h l â k öğreten, bunun y a n ı n d a da artha-sâstra

denden

denden ve si} aset öğreten y a z ı t ü r ­

bulunan yöneticilerin ve devlet b a ş k a n l a r ı n ı n da y a p m a s ı gerekir. H a l k ı n g ö n l ü n d e

leri v a r d ı r . Tek m ı s r a l a r y a da beyitler şeklinde ortaya konan bu y a p ı t l a r d a n en es­

artık yeri bulunmayan b a ş k a n l a r d ü ş ü r ü l ü r . Ö n e m d e halk birinci yeri, tanrdar ikinci

kisinin C h â n a k y a adlı bir y a z a r ı n kaleminden çıkmış olduğu sanılır. B u n l a r ı n y a n ı -

yeri, krallar da son yeri tutarlar. A k d l ı bir k r a l yurdunun genişliğini değd hal­

b a ş m d a a h l â k öğreten h i k â y e l e r

kın gönencini, bilgiyi ve d o ğ r u l u ğ u sever." L a o - d z ı ' n m ö z d e y i ş l e r i n d e n : " Ş u üç ş e y i

özeti " N â r â y a n a " n m

ü s t ü n t a n ı : Merhamet, p a r a y ı yerinde kullanma, alçak g ö n ü l l ü l ü k ;

bunlardan önce

lir. B u n d a "Yolcu ile K u ş " , "Brahman ile Ü ç Hırsız", " Y d a n ile K u r b a ğ a " gibi öğre­

d o ğ r u l u k gelir. Y a l a n d a n ve aldatmadan k a ç ı n . K e n d i n i y ü k s e k görme ve hizmet et­

tici h a y v a n m a s a l l a r ı n a r a s t l a n ı r . Hintliler B r a h m â c d ı k t a n B u d d h a c d ı ğ a geçince,

derlemesi olan " P a n c h a t a n t r a " n ı n ( = B e ş kitap)

ortaya k o y d u ğ u 4 ciltlik " H i t o p a l e s a " ( = F a y d a l ı bilgi) ge­

meği sev. Bilgiden daha ü s t ü n değerli bir ş e y yoktur; bunu bilmek bir erdemdir.

ahlâkı y ü k s e l t m e a m a c ı y l e , Buddha'mn, d o ğ u m u n d a n önce girdiği t ü r l ü şekilleri an­

Bdgi i n s a n ı ç a l ı ş m a y a sürmeli; bilip o t u r m a n ı n f a y d a s ı yoktur (krş. T ü r k a t a s ö z ü :

latan ve jdtaka (cataka okunur; P a l i dilinde == " d o ğ u m " ) ve avâdana

" y a t a n ı n y ü r ü y e n e borcu v a r d ı r . " ) Çok k o n u ş m a k ruh dengesinin bozuk o l d u ğ u n u

" b ü y ü k icraat") denilen h i k â y e l e r ortaya kondu. B u d d h a c ı Uygur T ü r k l e r i b u ede­

gösterir. Yeterin sınırını g e ç m e ; yetinmek duygusu başlı b a ş ı n a bir zenginliktir."

biyattan geniş ölçüde çeviriler y a p t ı l a r ; bunlardan biri, biri akıllı ö b ü r ü akdsız olan

A y n ı a m a ç l a Çin'den Hindistan'a i n d i ğ i m i z d e V e d a c d ı k , B r a h m â c d ı k , B u d d h a cıhk ve Hinduculuk i n a n ç l a r ı n d a geçen a h l â k l a ilgili sözler buluruz.

(Sanskrit.

=

K a l y â n a m k a r a ve P â p a m k a r a adlı i k i k a r d e ş i n h i k â y e s i d i r (lehçemize ç e v i r i s i : T . D . K . , 1940). Bizdeki öğretici h i k â y e "Kelile ve Dinme", gerisin geri Farsça, S ü r y a n -

Vedacdıktan

ca, A r a p ç a ve Pehlevice yoluyle Sanskrit d ü i n d e k i " K a r a t a k a D a m a n a k a " h i k â y e ­

ö r n e k l e r : " T a n r ı sevdiği insana güç ve bilgi verir. T a n r ı ' n m gölgesi, insanın t u t t u ğ u

sine d a y a n ı r . Hintliler öğretici şiirler de ortaya k o y m u ş t u r . B u alanda Bhartrihari

yola göre hem ö l ü m s ü z l ü k hem ö l ü m d ü r . C ö m e r t a d a m ı n zenginliği hiç t ü k e n m e z ,

ö n d e gelir, i ş t e bir ö r n e k : "Bdgi: B i r a z bir ş e y ö ğ r e n d i ğ i m d e , sevincimden g ö r m e z

cimri ise hiç teselli bulmaz. Zenginlik b u g ü n birine, y a r ı n ö b ü r ü n e gelir, bu ç a r k ı n

olmuş a k l ı m kendini "alim-i k ü l " i l â n etti; fakat bilgim biraz daha ilerleyince, bey­

d ö n ü ş ü n ü kimse bilemez. E l l e r birbirine benzer, ama g ö r d ü k l e r i ve b a ş a r d ı k l a r ı iş

nimdeki ateş t a v s a d ı ve bügisiz bir ahmak o l d u ğ u m u a n l a d ı m . " Ortaçağ g ü n e y H i n -

farklıdır."

distanmda, Madras'ta, Tiruvalluvar (M. S. 600 sıraları) a d ı n d a ü n l ü bir ş a i r i n Tamij

B r a h m â c ı l ı k t a n : "Öz v a r l ı k , bilgidir; her ş e y i n nedeni, bu bilgidir. Zen­

ginlik, y ü k s e k orun, d ü n y a n ı m e r i e r i dış giysilerdir; bunlarla bengilik d ü n y a s ı n a gı-

A. DÎLÂÇAR

K U T A D G U B I L İ G İNCELEMESİ

dilinde yazdığı " K u r a l " ( = beyt, mesnevi) başlıklı bir ö z d e y i ş k i t a b ı v a r d ı r . "Ar­

lemenin vakti var. İnsanın b ü t ü n e m e ğ i ağzı içindir, yine canı doymaz. İ y i ad lu>s

am" ( = erdem), "Porul" ( = mal) ve " İ n b a m " ( = aşk) şeklinde üçe b ö l ü n e n bu y a ­

kokulu y a ğ d a n iyidir. B i r adam için a k d s ı z l a r m şarkısını i ş i t m e k t e n s e , hikmetlinin

162

pıttan özdeyişler: " Ö l d ü r m e m e k iyiliğin d o r u ğ u d u r ; y a l a n s ö y l e m e m e k bundan he­

azarını i ş i t m e k iyidir. B i r ş e y i n sonu b a ş l a n g ı c ı n d a n iyidir. S a ğ k ö p e k ölü aslandan

men sonra gelir" ("Erdem). "İnsan eşerek k u m i ç i n d e n su ç ı k a r ı r ; a r a ş t ı r m a k l a da

iyidir. E y genç, tazeliğinde sevinçli ol, ancak bil k i T a n r ı seni h ü k m e g ö t ü r e c e k t i r .

bilgi edinir" ("Mal"). " A ş k t a nazlanarak somurtmak tuza benzer; fazla tuz y e m e ğ i n

Gençliğinin günlerinde seni Y a r a d a n ' ı h a t ı r l a ! "

tadını kaçırır" ("Aşk"). G ö r ü l d ü ğ ü gibi, İ b r a n i l e r i n hâhmâh'ı,

y a n i "hikmet"i. T a n r ı korkusu, iyilik,

İran'da Z e r d ü ş t ç ü l ü ğ ü n kurucusu Zarathustra, a h l â k yolunda ş u n l a r ı söylemiş­

d o ğ r u l u k erdemleri e t r a f ı n d a t o p l a n m ı ş t ı r . Hele Vâiz'in sözleri, bizdeki Odgurmış'-

tir: "Evrende i y i , k ö t ü y l e ; ışık, k a r a n l ı k l a ; doğru da eğri ile ç a r p ı ş m a k t a d ı r . İ y i ve

m sözlerini çok yalandan andırır. B u hikmeti, Milât s ı r a l a r ı n d a İ b r a n i ve Y u n a n fel­

doğru olan, bize bitkileri y a ğ m u r l a y e t i ş t i r i r , h a y v a n l a r ı besler. İ y i ve d o ğ r u olan d ü ­

sefeleri birbirine karıştığı

şünüş, söyleyiş, i s t e y i ş ve kılışları a l k ı ş l a m a k d ı r . D o ğ r u hayat y a ş a m a k borcumuz­

( Y u n . P h i l ö n ho Aleksandreus e İ o u d a i o s , M. Ö. 25-M. S. 50), Y u n a n c a y a z d ı ğ ı y a ­

dur; böylece her iki d ü n y a y ı k a z a n m ı ş oluruz. Işığın, i y i n i n , d o ğ r u n u n izinden giden

p ı t l a r l a , en çok onun y a z d ı ğ ı sandan " D ü ş ü n l ü bir Y a ş a n t ı Ü z e r i n e " ( Y u n . Peri biou

günah işlemez. R u h u m u z u bu niteliklere açık t u t m a l ı y ı z " ("Avesta"). İ r a n ' d a Sasan-

t h e ö r e t i k o u , L a t . De v i t a contemplativa) a d l ı kitapla, b a t ı d ü n y a s ı n a , Y u n a n l ı l a r a

hlar çağında birçok "siyasetname" ve "pendname"ler v a r d ı . S a s a n l ı H ü s r e v A n u ş i r -

aktardı.

günlerde

Hellenleşmiş bir Y a h u d i , İ s k e n d e r i y e l i P h i l ö n

van (531-579), Sanskrit dilinden Pehleviceye bir "pendname" ç e v i r t m i ş t i r . Arap y a ­ zarı el-Mukaffa Aînnâmeyi

Sasanhlarm Pehlevicesinden ç e v i r d i . S a s a n l ı l a r m

nazırı Geyhanî, halife ve emirler için KitabÜ'l-âin'i

ilk

yazdı.

Y u n a n l ı l a r çok erken bir ç a ğ d a , M. Ö. V I I . y ü z y ı l d a y a ş a m ı ş o l d u k l a r ı sanılan " Y e d i Bilgeler"den ( Y u n . H e p t a Sophoi) kalma atasözlerine sahiptiler. B u sözler­ den birkaçı, örneğin "Kendini t a n ı " ( Y u n . g n ö t h i sauton) özdeyişi, Delphoi'deki

İbraniler y a z ı n d a b i r ç o k t ü r ve fikirleri S ü m e r , A s u r - B a b i l ve E s k i Mısır kay­

A p o l l ö n t a p m a ğ ı n ı n d u v a r ı n a k a z d m ı ş t ı . B u n d a n sonra S o l ö n (M. Ö. V I I - V I . yy.;

naklarından almışlardır. " E s k i A h i t " teki " E y ü p " ( İ b r . İ y y ö b h , Y u n . İ ö b , L a t . Job),

"Logos parainetikos" =

"Süleymanın Meselleri" ( İ b r . Mişlö, Y u n . Paroimiai S o l o m ö n t o s , L a t . Proverbia) ve

lides (M. O. V I . yy., Özdeyişler), P y t h a goras (M. Ö. V I , yy.; " K h r y s a epe" ~ A l t ı n

Ö z d e y i ş l e r ) , Theognis (M. Ö. V I . y y . ) , Miletos'lu Phoky-

"Vâiz" (İbr. K ö h e l e t h , Y u n . E k k l e s i a s t é s , L a t . Ecclesiastes) k i t a p l a r ı İ b r a n i l e r i n

mısralar) gibi h u k u k ç u , şair ve bilginlerden de hikmet sözleri k a l m ı ş t ı r . Eflatun'la

hâhmâh'm

Aristo'nun konumuzla ilgili görüşlerini, y a p ı t ı m ı z ı n b a ş ı n d a F a r a b î ile BalasagunJu

( = hikmet) içine alır. İşte bunlardan b i r k a ç ö r n e k : " E y u p " t a n : "O za­

man Rab kasırganın i ç i n d e n E y u b ' a cevap verip dedi: Bilgisizce sözlerle takdiri ka­

Y u s u f ' u ele a l ı r k e n g ö r d ü k : Eflatun'dan Şölen

rartan bu adam k i m ? Ş i m d i kuşağını beline vur, erkek gibi; sana s o r a y ı m da, baria

(Nomoi e peri nomothesias), Siyaset ve Kral

anlat. Ben d ü n y a n ı n temellerini atarken sen nerede i d i n ? B i l d i r , eğer sende a n l a y ı ş

ya da Devlet (Politeia e peri tés dikés), Erdem

varsa. Mademki biliyorsun, onun ölçülerini k i m k o y d u ? Y a da denizi k a p ı l a r l a k i m

Anayasası

kapadı, m a ğ r u r d a l g a l a r ı n burada duracak, d e d i ğ i m z a m a n ? Sen ö m r ü n d e sabaha

Nikamakhos'a

(Politeia t ö n Ahlâk

Athénaion),

(To symposion), Yasa ve Yasama,

(Politikos e peri basileias)

Cumhuriyet

(Peri tés a r e t é s ) ; Aristo'dan

Eudemos'a

Ahlâk

( E t h i k a Nikomakheia), Büyük

Ahlâk

(Ethika (Ethika

Atina

Euderneia), raegala).

emrettin mi, fecrin yerini kendisine ö ğ r e t t i n m i ? K a d i r i n i ş i n i k ö t ü gören onunla çe­

* *

kişir mi? Tanrı ile d a v a l a ş a n cevap versin. O zaman E y ü p , R a b b a cevap verip dedi: İşte ben değersiz bir ş e y i m ; Sana ne cevap vereyim ? Sen her ş e y i yapabilirsin, bili­ rim. A n l a m a d ı ğ ı m şeyleri s ö y l e d i m . Ş i m d i ise seni g ö z ü m g ö r d ü . Tozda ve k ü l d e t ö v ­ be eylemekteyim." - " S ü l e y m a n ı n Meselleri"nden:

B . A t a s ö z ü ve Ö z d e y i ş t ü r ü

olarak:

" R a b korkusu bilginin b a ş l a n g ı ­

cıdır. Gümüş kazanmaktansa hikmet kazanmak iyidir ve onun k â r ı halis a l t ı n d ı r .

E s k i Yunanhlarda "hikmet", "mesel" , y a da " a t a s ö z ü " , " ö z d e y i ş " a n l a m ı n a

Zorba adama imrenme, hikmet kazan, a n l a y ı ş kazan. E y tembel, k a r ı n c a y a git, onun

paroimia

yollarına bak da hikmetli ol! Y a z ı n e k m e ğ i n i h a z ı r l a r , b i ç i m z a m a n ı n d a y i y e c e ğ i n i

geliştirilmiş o l d u ğ u n u g ö r ü r ü z :

teriminin

kullandığını,

toplar. Basiretli adam bilgi toplar ve saklar. A l ç a k g ö n ü l l ü l ü k izzetten önce gelir.

(krş. Kutadgu

Bilig'âe

şiirde

de bunun için özel bir k o ş u k

paroimiakon

metron, y a n i w w =r/=r =r

kullandan m ü t e k a r i b vezni: F a u l ü n , f a u l ü n ,

Kendini ağzın değil, b a ş k a l a r ı ö v s ü n . B a r ı ş ı k l ı k l a k u r u bir lokma, kavga ile ziyafet

Diatribai

lıdır. Açık azarlama ö r t ü l ü sevgiden iyidir. A t a k a m ç ı , eşeğe gem ve akılsızların s ı r t ı n a

yalnız

değnek. Çukuru kazan içine düşer. S ü t ü s ı k m a k y a ğ ç ı k a r ı r , burunu s ı k m a k k a n çıka­

çekilir. İ s t e m i n i ucuza satma, f i y a t ı n ı y ü k s e k tut. H a y v a n da

rır, öfkeyi sıkmak kavga ç ı k a r ı r . " - " V â i z " den: " R o ş l a r m boşu. V â i z diyor, her ş e y

oynar,

boş. Her şeyin z a m a n ı ve gökler a l t ı n d a her işin v a k t i v a r : S u s m a n ı n v a k t i var, söy-

bir ş e y k a t ı l m ı ş t ı r : B u n u bil ve kendini hayvandan a y ı r m a s ı n ı öğren. Sen d ü n y a n ı n

Egkheiridion aykırı

yaşamı

ve

gelen doğayı

=

Elkitabı)

şeylere

örnekler:

"Usu

(50?-138;

faul,

dolu evden iyidir. Z e v k i seven yoksul olur. İ y i ad b ü y ü k zenginlikten ü s t ü n tutulma­

ve

Epiktetos'tan

faulün,

— — / — — / w — / — - ) . B u konuda usa

Yunanlı

türünün /=: =r ^

olan

bir

Epiktétou kimsenin

k a t l a n m a m a s ı gerekir; usa uygun olan yer,

içer,

şeyler uyur,

g ö n e n i r ; fakat insan b a ş k a d ı r , T a n r ı ' d a n ona v ü k s e k

164

A. D i X A Ç A R

önemsiz bir harcı değil, y e r y ü z ü n d e onun efendisisin; bunu da bil. Y a ş a m ı gönen,

Edebiyat

onu boşuna harcama, özgür y a ş a ve ulu g ö n ü l l ü ol. T a n r ı ' n m y ü z ü n ü

atasözü,

hazırlan. Hayatta etkin ol; k ö ş e d e oturup lüğü, cimriliği, kıskançhğı,

korkuyu,

tut. Kadere karşı gelme, fakat sen

sütnineni

uyuşukluğu,

de

kusurda

165

K U T A D G U B İ L l G İNCELEMESİ

bekleme.

Kendinden k ö t ü ­

ölçüsüzlüğü, bulunma.

görmeğe

çapkınlığı

Söylenenleri

uzak kötüye

ve

Söz

Sanatı

Terimleri

Sözlüğü'ne

"adage"a eski söz, "maxime"e

göre,

(hikmet)

"proverbe"e (darbı

öz söz, "sentence"a sağ söz, "devise"e (şiar) ülkülük,

(vecize)

"epigramme"a iğneleme,

tire"e (hiciv) yergi, "dicton"a demece, "fable"a d a hayvan bilgisine, genel olarak, F r a n s ı z c a d a parémiologie

mesel)

uz söz, "aphorisme"e masalı

"sa-

diyoruz. A t a s ö z ü

( < Y u n . paroimia)

denir.

yorma, fikir ve kanış özgürlüğünü t a n ı . Y a s a l a r a uy, k a r ş ı gelme. A k l a , bdgiye önem X V - X V I . y ü z y ı l l a r d a Avrupa'da " a h l â k o y u n l a r ı " (İng. morality plays) denen

ver. Sokrat her sorunu usa vurmakla ç ö z m ü ş t ü r . " Roma'da Iulius Caesar gerek askerlerini gerek h a l k ı d ü ş m a n l a ç a r p ı ş m a y a özen­ dirmek için özdeyişler t o p l a m ı ş t ı ("Ad agentis"). B u ve daha sonraki ç a ğ l a r d a , Roma¬ da yaşayan Y u n a n l ı filozof Zenobios, Karadeniz Ereğlisinden (Herakleia) Dioge'neianos (M. S. I I . yy.) atasözleri t o p l a d ı l a r , A i s ö p o s da hikmeti hayvan m a s a l l a r ı y l e anlattı. Latin e d e b i y a t ı n d a Marcus Valerius Martialis'in (40-104) ("İğnelemeler", 1557 tane) ile

Decimus Junius

Juvenalis'in

Epigrammata''sı

(55-135)

Satyroe'si

("Yergiler", elde bulunanlar 16 tane) bu a l a n ı n ön s ı r a s ı n d a yer alırlar. Martialis'teıı örnekler: " D u l Erkekle D u l K a d m " d a n : "Fabius b ü t ü n k a r ı l a r ı n ı g ö m e r , Chrestilla bütün kocalarım eritip yok eder, gerdekte yanan meşaleler ç a r ç a b u k ö l ü döşek­ lerini aydınlatır; ey V e n ü s , bu i k i k a h r a m a n ı b i r l e ş t i r , d ö l döş bereketli olacak, tehli­ keli bu iki kişiye de tek bir cenaze a l a y ı yetecek." - " H e k i m ile H a s t a " d a n : "Hasta­ lığımda, ey hekim, acele geldin, beraberinde y ü z öğrenci de getirdin; ç o k ilginç bu olguyu görmek için, y ü z kişinin elleri beni y o k l a d ı , poyraz s o ğ u ğ u n d a n buz kesilmiş ellerle; önce bende ateş yoktu, ş i m d i ateşler i ç i n d e y i m , sağ ol usta hekimim." Juvenalis'ten: "Yükseliş": "Baş köşelere ö z e n i y o r s a n k ö t ü l ü ğ e h a z n l a n , cezası ö l ü m , ha­ pis ya da sürgün olan sunturlu bir cinayet işle; erdem para etmez, geçer akçe değildir, insanı aç bırakır; insanlar c ü r ü m ve k ı y ı c ı l ı k l a konak, k â ş a n e ve devlete sahip o l m u ş ­ lardır. Söyle, bir oğulun karısı para t a m a h ı ile namussuz bir y a t a ğ a yatarsa, k a r ı , kız ve gelin satılık olursa, y a s a ve toplum d ü z e n i de bunu önleyemezse, hangi erkek post döşeğinde gözlerini yumup rahat uyuyabilir ? İşte o zaman bu s a t ı r l a r öfke ve gazap fışkırır." Roma'da I I I . y ü z y d d a L a t i n y a z a r ı Dionysius Cato'nun meydana ge­ tirdiği atasözleri k i t a b ı Ortaçağ Avrupasmda en çok okunan bir y a p ı t oldu. V . y ü z ­ ydda St. Augustinus'un (354, 430) ortaya k o y d u ğ u ü n l ü De civitate Dei ( = T a n ­ rı şehri) adlı kitap, tarih felsefesi y a p ı t l a r ı n ı n en eskisi olup, " T a n r ı ş e h r i " n i " d ü n y a şehri" ile karşdaştırmış, her ikisinin doğuş ve gelişimini izlemiş ve "adillerin a k ı b e t i " ni incelemiştir. İğneleme t ü r ü a l a n ı n d a B i z a n s l ı Theodöros ho Stoudites (759-826) ile İoannes Mauropous ( X I . yy.) birer E pigrammata

meydana getirmişler,

Ortaçağ

sonlarında öğretici mesel ve h i k â y e l e r derlemesi olan Latince, anonim Gesta Roma¬ norum ( = R o m a n l a r ı n K d g ı l a r ı , X I I I . yy.) ile İ t a l y a n Leone d'Assise'nin Latince Speculum perfectionis ( = M ü k e m m e l i ğ i n a y n a s ı , 1227)

adlı y a p ı t ı bizi Humaniz-

ma ve Rönesans çağma u l a ş t ı r m ı ş t ı r . O r t a ç a ğ ve R ö n e s a n s y ü z y ı l l a r ı n d a E r a s m u s ve başkaları aynı alanda ç a h ş t d a r , Rabelais, Cervantes, Shakespeare gibi ü n l ü yazarlar da kendi yapıtlarını bu gibi sözlerle süslediler. Latincede bu nitelikte olan sözlere genel olarak proverbium d e n m i ş t i . F a k a t bu t ü r işlene işlene a l t - t ü r l e r de d o ğ u r d u . İ948'de T . D . K.'nda i k i a r k a d a ş l a (Mehmet A l i A ğ a k a y , A l i U l v i E l ö v e ) işlediğimiz

allegorik piyesler o y n a n m ı ş ; 1420'de Kempe'li Thomas (Thomas a Kempis) a d l ı A l ­ man Imitatio Christi başlıklı Latince y a p ı t ı y l e h a l k ı iç a r ı n m a y a , iç y a ş a m a teselliye çağırmış; 1473'te Beauvais'li Vincent'm Latince Speculum

ve iç

Ma/ıts'unda

yer àlan " A h l â k A y n a s ı " (Speculum morale), erdemleri ö v m ü ş , öfke, cimrilik gibi k u ­ surları da y e r m i ş t i r . B u y ü z y ı l ı n s o n l a r ı n d a , Latince y a z a n Y u n a n l ı Michel Manille Tarchaniote'un "iğneleme"leri y a y ı m l a n m ı ş t ı r (1497). X V I . y ü z y d m b a ş ı n d a , l a n d a l ı b ü y ü k humanist Desiderius

Erasmus

("Binlerce E s k i S ö z " , 1500), Enchiridion

(1467-1536), Adagiorum

("Elkitabı",

("Deliliğe Ö v g ü " , 1509), Colloquia Familiaria

Hol­

Chiliades

1504), Encomium

Moriae

("Teklifsiz Söyleşiler, 1518) a d l ı L a ­

tince k i t a p l a r ı n d a ince alayla eskiyi y ı k m ı ş , y e n i y i k u r m a ğ a çalışmıştır. Deliliğe Öv­ gü adlı b a ş y a p ı t ı , a r k a d a ş ı , İ n g d i z h ü m a n i s t i Sir Thomas More'un ( L a t . morus

=

"deli") şerefinedir. Y a p ı t t a , "Deldik T a n r ı ç a s ı " k o n u ş m a k t a d ı r . "Mutlu adalar" de­ nen yerde, b ü t ü n i n s a n l a r ı n ve t a n r ı l a r ı n gerçek b a b a s ı olan ve gençlik p e ş i n d e n ko­ ş a n Plutus ( L a t . = zenginlik tanrısı) adlı b a ş t a n r ı n ı n kızı olarak d o ğ m u ş t u r . A r k a ­ d a ş l a r ı a r a s ı n d a S a r h o ş l u k , Bilgisizlik, Bencillik, İ k i Y ü z l ü l ü k , U n u t k a n l ı k , Tembel­ lik, Eğlence, Taşkınlık, Sapıklık, Derin U y k u adlı kişiler b u l u n m a k t a d ı r . Delilik tan­ rısal bir niteliktir. " B a y a ğ ı deliler" a r a s ı n d a a v c ı l a r , mucitler, oyuncular, soylular, s a n a t ç d a r gibi t a k ı m l a r v a r d ı r . " B a ş deliler" t a k ı m ı n ı ise öğretmenler, profesörler, şairler, k o n u ş m a c d a r , y a s a c ı l a r , teologlar, krallar ve papalar meydana getirir. K a d ı n ­ lar, erkeklerden daha "deli" o l d u k l a r ı için y a k ı ş ı k l ı d ı r l a r ; erkeklere biraz akıl b u l a ş ­ tığı için daha kaba y a p ı l ı d ı r l a r . Y a p ı t t a her ş e y semboliktir. S a v a ş , maddecilik, ü s t ü n k ö r ü l ü k , "akıllı geçinme", bozuk gelenek ve görenekler k ı y a s ı y a y e r i l m i ş , k ı n a n ­ mış, R ö n e s a n s a d o ğ r u yol açılmıştır. X V I I . y ü z y d d a François de Sale'm F r a n s ı z c a (1609), Jeremy Taylor'm İngilizce Holy adlı y a p ı t l a r ı

halkı

dindarlığa

Living

Introduction

à la vie

(1650) ve Holy

dêvote'u

Dying

(1951)

çağırmış (son i k i kitaba göre üç başlıca erdem:

ağır başlılık, adalet, d i n d a r l ı k ) , John B ü n y a n ' ı n ü n l ü Pilgrim's

Progressai

(1678)

de bir d i n d a r ı n bu d ü n y a d a n ö b ü r d ü n y a y a y a p t ı ğ ı allegolrik y o l c u l u ğ u r o m a n l a ş t ı r m ı ş t ı r . B u y ü z y d a h l â k a l a n ı n d a söylenip yazdan özdeyişlerin parlak Fransızlardan Sentences

François

L a Rochefoucauld

Morales et Maximes

dukası

(1613-1780):

(1664; 541 ö z d e y i ş ) , Marquise de Sablé'nin,

Jacques Esprit'nin, Jean Domat'nm "maxime" leri, Antoine Méré'nin de vie qui doivent guider

çağıdır:

Réflexions

l'honnête

de

ou abbé Règles

homme'u ( H a y a t t a namuslu insana yol göste­

recek kurallar). A y n ı y ü z y d d a Çekli J a n Amos Komensky (Comenius, 1592-1670), Labyrynt

svëta a râj srdce ( D ü n y a n ı n iabirenti ve gönlün cenneti, 1622)

adlı

ünlü

A. D İ L Â Ç A R

K U T A D G U B İ L İ G İNCELEMESİ

y a p ı t ı ile d ü n y a k a r g a ş a l ı k l a r ı n ı y e r m i ş ve selameti iç y a ş a m d a , gönlün cennetinde

devlet, ülküsel devlet b a ş k a n ı , ülküsel yasa ve ülküsel y ö n e t i m d i r . B u konuya giriş

b u l m u ş t u r . B u çağın "öz söz ve sağ s ö z " ustası olan L a Rochefoucauld'dan ö r n e k l e r :

olarak da onun felsefesi gelir, y a n i h ü k ü m e t i n k u r u l u ş u , amacı, nitliği ve görevi.

166

"İki y ü z l ü l ü k , erdemsizin erdemliye s u n d u ğ u saygıdır. Dalkavukluk, kendini beğen­ mişliğin geçer a k ç e y e çevirdiği kalp p a r a d ı r . E r d e m , ı r m a k sularının denize d ö k ü ­ lüp karıştığı gibi, kişisel çıkarlar içinde yok olabilir. Erdemlerimizin çoğu, maskelen­ miş erdemsizliklerdir; istediklerimizi özgürce ve ceza g ö r m e d e n yapabilmemiz için biz hımlara birer okşayıcı ve namuslu ad t a k a r ı z . A l ç a k gönüllülük, çoğunca, b a ş k a ­ larını b a s k ı y a alabilmek için geçici olarak boyun e ğ m e k t i r . K i m i insanlara k ö t ü l ü k etmek, onlara iyilik etmekten daha az tehlikelidir. V ü c u t y o r g u n l u ğ u akıl yorgunlu­ ğuna vakit b ı r a k m a z ; fakir de m u t l u l u ğ u n u bunda bulur. İ n s a n l a r ı incelemek kitap okumaktan y e ğ d i r . Y ü k s e k niteliklere sahip olmak yetmez, onları yerinde kullan­ masını da bilmelidir. H a y r a n o l d u ğ u m u z kişilerden daha ç o k , bize hayran olanları severiz. Gerçek a r k a d a ş l ı k gerçek a ş k t a n daha k ı t t ı r . A ş k süresince b a ğ ı ş l a m a d a sü­ rüp gider. A ş k t a n tutkuya geçilir, fakat tutkudan aşka geçilmez. K a d ı n l a r ilk aşk­ l a r ı n d a âşıklarını, ondan sonrakilerde ise aşkı severler. B ü t ü n k a d ı n l a r f l ö r t ç ü d ü r ; kimini k o r k a k l ı k ,

kimini de akıl frenler. A ş k ı n en b ü y ü k mucizesi, d ü ş m ü ş bir

kadının aşk yolu ile k u r t a r ı l m a s ı d ı r .

K a d ı n l a r ı n cehennemi i h t i y a r l ı k t ı r . İ k i ş e y e

dik b a k ı l m a z , biri güneş, ö b ü r ü ö l ü m . " X V I I I . y ü z y ı l d a İngilizlerden William L a w 1729'da A Serious Call

et visis

to a. De­

işlemeğe çağırmış ve k u ­

ta bu yoldan erişileceğini b i l d i r m i ş t i r . 1758'de İsveçli mistik Emanuel

Swedenborg

(İşitildiğine ve görüldüğüne göre

gök ve cehennem) adlı Latince y a p ı t ı y l e g ö k ü ve cehennemi birbiriyle k a r ş ı l a ş t ı r m ı ş ve ruh y a ş a m ı n ı n

buna

göre

a y a r l a n m a s ı n ı i s t e m i ş t i r . X I X . y ü z y ı l d a da İngiliz

filozofu Herbert Spencer (1820-1903) The Principles 1892-1893)

yapıtıyle,

B u konunun u z m a n l a r ı n d a n kimine göre, h ü k ü m e t i n en eski esası "oymak" (tribus) değil, a k r a b a l ı k t ı (baba t a r a f ı akrabalığı: agnatio, ana-baba t a r a f ı akraba­ lığı: cognatio); y a n i anaerkine y a da ataerkine dayanan ve çok kocalı y a da çok karılı esastan tek k a r ı l ı ataerkine doğru gelişen "aile" (familia). B a b a a y n ı zamanda hem "bey" (princeps), y a n i "aile b a ş k a m " (pater familias), "baba otoritesi" (patria potestas) ile "şef", hem de "papaz" d ı (sacerdos). Aile genişledikçe " h a n e d a n " ı y l e bir­ likte "hane" (gens), b u n l a r ı n birikiminden de "oymak" (tribus), "klan" (elan) mey­ dana geldi ve "yurt" (patria, A l m . L a n d ) k a v r a m ı yerleşti. D a h a ileri a ş a m a l a r d a , Y u n a n l ı l a r d a "fratri" (phratria), "fili" (phyle), "asilzade" (eupatrides) " h ü k ü m d a r kral" (arkhön basileus), R o m a l ı l a r d a da curia, comitia, "kral" (rex), " h ü k ü m d a r erki ve otoritesi" (imperium), "imparator" (imperator), "yasa" (ius, lex; R o m a l ı l a r d a ü n l ü "12 levha y a s a s ı "

[Duodecim T a b u l a e ] "decemvir"ler

zamanından,

M. O.

451-450 y ı l ı n d a n k a l m a d ı r ) , " y a r g ı ç " (judex), "din işleri b a ş k a n ı " (pontifex maxi¬ mus), halk a r a s ı n d a da tabakalanma ("patris"ler: patricii; "pleb"ler:

plebii; "pro-

letar"lar: proletarii; "işçiler": aerarii; "konuklar, y a b a n c ı l a r " : peregrini; "kara bu­ dun": vulgus; "hür y u r t t a ş " : civitas libertas) v.b. kavramlar y e r l e ş t i .

vout and Holy Life adlı y a p ı t ı y l e , h a l k ı d u a y a ve h a y ı r (1680 1772) De coelo et inferno ex auditis

167

of Ethics

(Ahlâkın

İlkeleri,

insan y a ş a m ı n ı n ve gidişinin evrimini ele almış, kutun ve

mutun niteliğini a n l a t m ı ş , bencillikle i n s a n s e v e r l i ğ i k a r ş ı l a ş t ı r m ı ş , salt ve b a ğ m l ı ahlâk farkını göstermiş, devletin ö d e v l e r i n i b i l d i r m i ş , gelecek için de t a s ı m l a r öner­

Eskiden ilkel çağlarda insan, toplumun basının,

ailesinin "durum"uyle

içine bir "durum"la (status), y a n i ba­

d o ğ a r d ı ( k r ş . Kutadgu

oğul togdı beg; oğul togsa beg hem ataları

Bilig

de: atası

beg erse

beg = babası bey ise oğul da bey olarak do­

ğar; oğul bey doğarsa ataları da beydir). D o ğ a n , bu "durum"da y a ş a r , b u "durum"da ö l ü r d ü ; y ü k s e l m e yoktu. B u bir "kast" (caste) durumu idi. Belli bir kastta bulun­ makla hem itibar k a z a n ı r , hem de y a s a n ı n koruma ve s a v u n m a s ı a l t ı n d a bulunurdu. Bireyler d u r u m l a r ı n ı değiştirmek, y ü k s e l m e k için bir devrimi, bir k ö k l ü değişikliği beklerlerdi. B u değişiklik, bireylerin y ü k s e k yetenek k a z a n m a s ı y l e meydana gelebilir­ di. B u kurama karşı b a ş k a bir kuram ileri s ü r ü l m ü ş t ü r : "Toplumsal a n l a ş m a " (cont¬ rat social)

k u r a m ı . B u n a göre, bireyler, a r a l a r ı n d a bir a n l a ş m a yaparak kendi bi­

miştir. Bilginin değeri konusunda, Alman filozofu J . G . Fichte (1762-1814) 1800

reysel h a k l a r ı n ı n bir b ö l ü m ü n d e n v a z g e ç e r e k , onu, kendi seçtikleri "ortak otorite"ye,

yılında

yapıtında

y a n i bir b a ş k a s ı n a , bir " h ü k ü m e t " e b ı r a k ı r l a r . "Herkesin herkese k a r ş ı s a v a ş m a s ı n ­

başlıca şu n o k t a l a r ı b e l i r t m i ş t i r : 1. İ n s a n d a " b i l e c e ğ i m ! " diye bir güdek ve ç a b a

Bestimmung

des Menschen

(İnsan Ne İçin

Yaratdmıştır)

adlı

dan, y a n i anarşiden k a ç ı n m a n ı n tek yolu b ö y l e bir a n l a ş m a ile önlenebilirdi. B u fikir­

v a r d ı r , 2. D o ğ a ile ilgili bir de " ş ü p h e " v a r d ı r ,

de olan başlıca d ü ş ü n ü r l e r ş u n l a r o l m u ş t u r : İngilizlerden R i c h a r d Hooker

3. Bilgi her şeye yetmez, 4. İ m a n

güdek ve y a z g ı y ı tamamlar.

of Ecclesiastical

A h l â k konusunda yukardan beri özetlenen fikir, ö ğ r e t i ve özdeyişler, Kutadgu BiZig'deki paralelleri ile k a r ş d a ş t ı r d m a k üzere buraya kondu.

b u nitellikleriyle

olarak

the Matter, Form and Power of a Commonwealth,

Ecclesiasitcal

and Civil

adlı y a ­

p ı t ı n d a , 1651; buna göre, bir zorunluluk olan "saltık y ö n e t i m " [absolutism] esası,

y a da devlettir) ve John Locke (Essays

ele a l ı n d ı ğ ı n d a ,

(Laws

1594), Thomas Hobbes (The Leviathan or

insanların "toplumsal a n l a ş m a " ile k u r d u k l a r ı doğal cumhuriyet

C. B i r "Siyasetname" olarak: Bilig

adlı y a p ı t ı n d a ,

h ü k ü m d a r ı n "tanrısal h a k " k ı d ı r , bunu kabul etmek gerekir. "Leviathan", y a p m a c ı k

* • * *

Kutadgu

Polity

on Civil

Government,

[commonwealth]

1685 ve 1690; ilk

yazısıyle Locke, k r a l l a r ı n "tanrısal h a k " k ı k a v r a m ı n ı b a l t a l a m a ğ a ve b u n l a r ı n H z . onunla

deneştiril-

uıck üzere yine bir k i t a p l ı k dolusu y a p ı t l a karşılaşırız. Başlıca konu ülküsel (ideal)

 d e m ' i n t o r u n l a r ı o l d u k l a r ı n a değgin i n a n c ı y ı k m a ğ a çalışmış ve b ö y l e c e özgürlüğü s a v u n m u ş ; ikinci yazısı ile de, tam aksine "saltık y ö ı ı e t i m " i ö v m ü ş ve b u alanda

168

A. DÎLÂÇAR

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

"toplumsal a n l a ş m a " i s t e m i ş t i r ) . B u üç Ingilizden 100 y ı l sonra, F r a n s ı z l a r d a n J . J .

e p ö n y m o s ) oldu, bir b a ş k a s ı da yine "süel arkhön" g ö r e v i n d e bulundu, din işleri de

Rousseau, Toplumsal Anlaşma

169

(Le Contrat social, 1762) adlı y a p ı t ı ile, insaıdarı geri­

"arkhön k r a l " ( a r k h ö n basileus) sanını taşıyan bir a r k h ö n ' a b ı r a k ı l d ı . Y ö n e t i m işle­

sin geri "doğa y a s a s ı " n a çevirebileceğini sanmış ve d a y a n a k s ı z kuramlar ortaya koy­

rine y a r d ı m c ı olarak da 6 "yasacı y a r g ı ç " (thesmothetes) alındı. B u y a s a c ı l a r d a n D r a ­

m u ş t u r . Y a p ı t ı şu sözlerle b a ş l a r : "İnsan özgür doğar, ama her yerde ona kelepçe ve

k ö n , M. O. 621 y d ı n d a hemen her suçluyu y a ölüme y a da köleliğe g ö n d e r e n insafsız

a y a k b a ğ ı v u r u l m u ş t u r . Y ö n e t ü i r ve b i r t a k ı m yasalara itaat etmek z o r u n d a d ı r . "

bir yasa meydana getirdi. B u y a s a y ı M. Ö. 594'te S o l ö n ' u n y a s a s ı izledi. D r a k ö n za­

Sonra şu a ç ı k l a m a l a r y a p ı l ı r : Devletin esası güç değd, irade, istektir; hukuk devleti

m a n ı n d a 401 kişiden olma bir "meclis" (boule) v a r d ı ; aristokrat (eupatrides) toprak

bu genel isteğe d a y a n m a l ı d ı r . D ö r t b ö l ü m d e şu konular ele a l ı n m ı ş t ı r : 1. A n l a ş m a

sahiplerinin t a r l a l a r ı n ı i ş l e y i p ÜTÜnün 1 /6'ini ücret olarak alan " a l t ı c ı ' l a r

(mukavele) y o h ı y l e meydana gelen s i v ü t o p l u l u ğ u n t ü r e y i ş i ; 2. Egemenlik k u r a m ı ve

moroi) yeni kanunla ç o k sıkıştırddılar. Y e n i "yasacı" (nomothetes) olarak iş b a ş ı n a

(hekte-

genel irade; 3. Devletin a n a y a s a s ı ; 4. Sivil din. Rousseau, siyasal erke hak k a z a n d ı ­

gelen S o l ö n , Atina y a s a s ı n ı "geleneksel yasa" (patrios politeia) haline getirdi, " y ü k ­

ran niteliğin zenginlik ve soyluluk olduğunu ileri süren eski g ö r ü ş ü y ı k m a k ve dev­

leri hafifletti"

letin y ö n e t i m i n e bu devleti kendi üretici emeği ile ayakta tutan emekçilerin katdroa-

1. "pentakosiomedimnon" (500 Ölçek [medimnos] tahıl, y a ğ y a da ş a r a b ı olanlar,

sını istemiştir. F a k a t esasında, "toplumsal a n l a ş m a " k u r a m ı , önce şu k u r a m ı kabul

y a n i zenginler), 2. "hippeis" ("athlar", 300 ölçeği olanlar), 3. "zeugitai" (çiftçiler, 200

(seisakhtheia), v a r l ı ğ a ve vergiye göre şehir h a l k ı n ı d ö r t sınıfa a y ı r d ı :

etmekle b a ş l a r : K i ş i o ğ l u n u n y a p t ı ğ ı y a s a l a r ı n dışında, onun ü s t ü n d e ve onun öncülü

ölçeği olanlar), 4. "tentes", ı r g a t l a r ) . Solön, bu d ö r d ü n c ü sınıfı da şehrin b ü y ü k kuru­

olarak, "doğa y a s a s ı " v a r d ı r . Hobbes'a göre, insan y a p ı s ı "adalet" ten daha çok

lu olan "ekklesia"ya aldı. A r k h ö n ' l a r birleşik olarak g ö r e v g ö r m e y e başladı. Y a s a m a

T a n r ı vergisi "hakkaniyet"e (İng. equity)

o r g a n ı olan "boule"de değişiklik y a p d d ı , bu kurula getirilecek her iş önce "400'ler

dayanan

"doğa y a s a s ı " y a d a "doğal

y a s a " şunu der: D o ğ r u ol, alçak gönüllü ol, merhametli ol, b a ş k a l a r ı n ı n sana ne yap­

K u r u l u " ndan, a r k h ö n ' l a r ı n y a r g d a r ı da yeni kurulan ve "heliaia" denilen demok­

masını istersen sen de onlara ö y l e y a p ; y a n i bir çeşit "gentlemen's agreement", centil­

ratik bir genel kuruldan geçirilmeğe başlandı. "400'ler K u r u l u " n a yasa işleri için

menler anlaşması. A h l â k b a k ı m ı n d a n kabul edilebilir bir k u r a m sayılabÜirse

de,

"prytaneis" denilen y a r d ı m c ı bir yarkurul eklendi; "areis pagos" bir anayasa y ü k s e k

"toplumsal a n l a ş m a " , tarihte, ö n - t a r i h t e h i ç g ö r ü l m e m i ş t i r ; b ö y l e bir k u r u l u ş ve

denetim kurulu şeklini aldı. "Demos" denüen halk t o p l u l u ğ u n u n k a t m a n l a r ı şunlar­

ö r g ü t e r a s t l a n m a m ı ş t ı r . B u n u n aksine, Aristo'nun dediği gibi, "insan politik bir

d ı : 1. "pedieis" (zenginler), 2. "paralioi" (orta halliler), 3. "diakrioi" (fakirler); k r ş .

h a y v a n " olarak, "doğal y a s a " yerine "ulusal yasa"larla ö r g ü t l e n m i ş ve eski çağlar­

Kutadgu

dan beri devletin t a n r ı s a l bir kaynaktan çıktığına i n a n m ı ş , k r a l l a r ı n "tanrısal hak"-

gaylar" (fakirler).

Bilig'de

1. "baylar" (zenginler), 2. "orta kişiler"

(orta halliler), 3. "çı-

kını da tanımıştır. Kutadgu Bilig'de bu esası b e n i m s e m i ş t i r : Y u k a r d a açıklandığı gibi, Y e n i Eflatunculuk (Plötinos) - F a r a b î - "feyz" k u r a m ı - T a n r ı - Y a l a v a ç -

Ç. "Devlet Bilgisi"

ve " y a l a v a ç hırkasını g i y m i ş " sanılan ilig (bey). Y e r y ü z ü n d e meydana gelen ilk uygar topluluklara yasa verenler de bu esastan

Atina

Anayasası

olarak:

(Politeia ton A t h e n a i ö n ) adlı y a p ı t ı n d a

Atina'ya değgin bu

a y r ı l m a m ı ş l a r d ı r : E s k i Mısır'da Menes, Girit'te Minos, Hindistan'da Manu, I s r a ü ' d e

bilgiyi veren Aristo'ya göre üç tÜT h ü k ü m e t şekli v a r d ı r : 1. K r a l erki ( m o n a r ş i ,

Musa, Atinaldar'da D r a k ö n ile Solon, S p a r t a l ı l a r ' d a Lykourgos, Romaldar'da da Numa

Y u n . monarkhia), 2. Beyler erki (aristokrasi, Y u n . aristokratla) y a da, bunun bir de­

Pompilius. Bunlardan D r a k ö n , y a s a c ı olarak "zalim" s a y d m ı ş t ı r . Atina ve Sparta

ğişiği olarak: Değerliler erki (zenginler ve şerefi sevenler, Y u n , timokratia) 3. Toplum

y a s a l a r ı " ş e h i r - d e v l e t " (poleis) y a s a l a r ı idi. Sparta'da y u r t t a ş l a r "eşitler"di (homoioi),

erki (demokrasi, Y u n . demokratla). Bunlar kimi vakit çığırından ç ı k a r a k y o z l a ş ı r ,

getirirdi, köle sayısı azdı, Y u n a n l ı y a ­

1. K r a l erki, zorba erki (tiranlık, Y u n . tyrannis) olur, 2. Beyler erki, t a k ı m erkine

b a n c ı k o m ş u l a r (perioikoi) a y r ı s a y d ı r d ı . B i r süre sonra "eşitler" ikiye b ö l ü n e r e k

(oligarşi, Y u n . oligarkhia) ç e v r i l i r , 3. Toplum erki de a y a k t a k ı m ı erki (oklokrasi,

alt k a t m a n ı "helot"lar (heilotes) meydana

"alt a ş a m a " (hypomeiones) sınıf ortaya çıktı. Ş e h i r - d e v l e t t e i k i kral (basileus) v a r d ı .

Y u n . okhlokratia) y a da b ü s b ü t ü n y o z l a ş a r a k , erksizlik (anarşi, Y u n . anarkhia) şek­

"Apella" denilen geniş ve t ü m halk t o p l a n t ı s ı y a p d ı r , parlamento ve senato niteli­

line girer. J . J . Rousseau da bu şekilde d ü ş ü n m ü ş t ü r . 1919'dan bu yana, t e k n i k l e ş e n

ğinde olan 28 kişilik "ihtiyar meclisi" (gerousia) seçilirdi. Y ö n e t i m ve y a r g ı , k r a l l a r ı n

d ü n y a n ı n y ö n e t i m i için "teknikçiler erki" (İng. technocracy, W . H . Smyth) de isten­

temsilcisi olan ve "gerousia" t a r a f ı n d a n da onaylanan 5 "bakan"a (ephoreia) bırakı­

m i ş t i r ; kapitalizmin ü s t ü n olduğu yerlerdeki h ü k ü m e t l e r e de yer yer "zenginler erki'

lır, 7-30 y a ş a r a s ı n d a her erkek asker disipliniyle d e v l e t ç e eğitilir, g ö r e v l e r d e k u l l a n ı ­

(İng. plutocracy, Y u n . ploutus

lır, 30 y a ş m a geldiğinde zorunlu olarak evlenir, yine asker disipliniyle y a ş a r , "toplu

re, L a t . administratio) "hizmet" k a v r a m ı n a

=

zengin) denmektedir. Ne de olsa " y ö n e t i m " (ida­

yemek"lere (syssition) k a t ı l ı r ve 60'ına kadar devlete vergi ö d e r d i . Atina b a ş k a idi.

"bakan": "bakan"m Latincesi minister = hizmet etmek. Kutadgu

=

bağhdır;

"eskiden

"nazır",

şimdi

h i z m e t ç i , g ö r e v l i , bakan, L a t . ministro,

M.O. 752'den sonra orada a r t ı k kral yoktu; i k i k r a l ı n yerini, seçimle gelen 9 " b a ş b u ğ "

ministrare

(arkhön) almıştı. E s k i d e n k r a l ( a r k h ö n basileus), süel yetkisini "süel b a ş b u ğ " a (pole-

v a r d ı r , parlamento, senato ve herhangi bir halk t o p l u l u ğ u , ö r g ü t ü , kurulu, k u r u m u ,

Bilig'de

T a n r ı ' n ı n feyzinin feyzi olan

ilig

m a r k l ı ö s ) bırakırdı. M . Ö. 752'den sonra 9 " a r k h ö n " dan biri "baş a r k h ö n " (arkhön

d e r n e ğ i n d e n söz e d d m e m i ş t i r ; ilig'in b a ş d a n ı ş m a n ı (er ögi), b a ş b a k a n ı (vezir),

ba-

K U T A D G ü B İ L Î G İNCELEMESİ

A. D Î L Â Ç A R

170

k a n l a r ı ve atadığı görevliler v a r d ı r . " Â l i m " l e r (bilgeler) sınıfı ber halde

Bluntschli: Allgemeine

Staatslehre (Genel Devlet Bilgisi, 1875), G. ve E . Kücheııhoff:

"aklî ve nakli" bilim b ü y ü k l e r i n i de içine almıştı. Y ö n e t i m i n i n başlıca amacı, sık

Allgemeine

(Genel Devlet Bilgisi, 5. bas.

sık belirtildiği gibi, h a l k ı n gönenci idi.

The Growth of Political

Devlet ve h ü k ü m e t konusunda klasik yazarlardan Montesquieu,

"ulema'yı,

171

Yasaların

Ruhu (De l ' E s p r i t des Lois, 1748) adlı y a p ı t ı n d a , cumhuriyeti, aristokrasiyi, monar­ ş i y i , despotluk-tiranlığı gözden geçirmiş, en i y i h ü k ü m e t şeklini ingiltere krallık ti­ pinde b u l m u ş t u r : "şartlanmış krallık", 1215'te k r a l ı n yetkilerini Magna Charta ile kısan, 1628'de I . Charles'a "Haklar Dilekçesi"ni (Petition of Rights) veren, 1629'da ona " B ü y ü k Sitem" i (Great Remonstrance) okuyan, 1649'da onu ölümle cezalandı­ ran, 1689'da I I . Charles'a karşı y u r t t a ş ı n yasal h a k k ı n ı korumak için, ona "Habeas Corpus" y a s a s ı n ı kabul ettiren özgür İngiliz h ü k ü m e t i . B u n d a n b i r k a ç y ı l sonra, İngilizlerden Jeremy B e n t l ı a m , Hükümet ment, 1776) ile Ahlâk

ve Yasama İlkeleri

Üzerine Bir Yazı

(Fragment on Govern­

(Principles of Morals and Legislation, 1789)

adlı y a p ı t l a r ı y l e , h ü k ü m e t i n , f a y d a c ı l (utilitarian) ilkeler üzerine k u r u l m a s ı n ı iste­ miştir, yani "en b ü y ü k halk çoğunluğunun en b ü y ü k ölçüde kut ve gönenci". B u n a göre de a h l â k ve siyaseti ayarlama, h ü k ü m e t şeklini saptama, zevk ve acıyı hesapla­ ma, insanın etkinliğini inceleme, suç ve cezaları d e ğ e r l e n d i r m e . Y i n e a y n ı y ı l l a r d a , A m e r i k a l ı l a ş m ı ş İngilizlerden Thomas Paine, İnsan

Hakları

Staatslehre

1967),

Ch. H . Macfiwain:

Thought in the West ( B a t ı d a Siyasî Düşüncenin

13. bas. 1963), G. Möbius - O. H . von der Gabelentz:

Politische

Gelişmesi,

Theorien

K u r u m l a r T a r i h i , 3. bas. 1963), L . Strauss - J . Cropsey: History of Political phy

(Siyasî Felsefe Tarihi,

1963), G. Salomon - Delatour:

(Modern Devlet Bilgileri, 1965), F . W. Foerster: Politische

Moderne Ethik

4. bas. 1956), N . L u h m a n n : Theorie der Verwaltungswissenschaft

(Siyasî Philoso­

Staatslehren

(Siyaset

Ahlâkı,

(Yönetim

Bilgisi

K u r a m ı , 1966), W . Thieme: Verwaltungslehre ( Y ö n e t i m Bilgisi, 1967), K . C. Wheare: Modern Constitutions

(Modern Anayasalar, 2. bas. 1966), ve

1913-1914 y ı ­

lında ders k i t a b ı olarak o k u d u ğ u m şu y a p ı t : Woodrow Wilson: The State - Ele­ ments of Historical

and Practical

Politics (Devlet - Tarihsel ve Kılgısal

Siyasetin

A n a Öğeleri; Son K o n u l a r ı : Özet: Anayasal ve Y ö n e t i m s e l Gelişmeler; H ü k ü m e t l e r i n Niteliği ve Şekilleri;

Yasa:

A m a c ı , New Y o r k , 1889 Origin

and Development

Niteliği ve Gelişimi; H ü k ü m e t i n G ö r e v i ;

Hükümetin

ve son b a s k ı l a r ) . A y r ı c a bkz. E . A . Westermarck: The of

Moral

Ideas

(Ahlâkla

İlgili

Fikirlerin Doğuşu ve

Gelişimi) 2 cilt, 1906-1908.

(The Rights of Man,

Devlet konusunu burada kapatmadan önce, bu kapsama bağlı bulunan A t a t ü r k ­

1790-1792) adlı y a p ı t ı n d a , doğal h a k l a r ı h ü k ü m e t i n v e r d i ğ i haklarla k a r ş ı l a ş t ı r m ı ş ,

çülüğe ve A t a t ü r k devletçiliğine de kısaca d e ğ i n m e k yerinde olacaktır. A t a t ü r k , si­

ileri fikirler ö n e r m i ş , yeni sistemleri ve F r a n s ı z Devrimini tutumcu ingiltere'ye karşı

yasal, toplumsal, ekonomik ve k ü l t ü r e l y ö n l e r i bulunan ilkelerini y a l n ı z kuramsal,

s a v u n m u ş t u r . X I X . y ü z y ı l o r t a s ı n d a F r a n s ı z l a r d a n Auguste Comte, Olgucul

Siya­

ülküsel olarak değil, kılgısal, uygusal olarak da ortaya k o y m u ş , gerçekleştirmiş ve

set Sistemi ( S y s t è m e de Politique positive, 1851-1854) adlı y a p ı t ı n d a , felsefede kur­

y a ş a t m ı ş t ı r : Egemenlik ulusundur; devlet işlerine din k a r ı ş m a z ; eğitim-öğretim bil­

duğu "olguculuk"u (positivisme) siyasete de u y g u l a m ı ş t ı r :

giyi, yeni harflerle, k ö y e kadar g ö t ü r m ü ş t ü r ; halkevleri k u r u l m u ş t u r ; y a ş a m d a en

İnsanlıkla

(humanité)

ilgili yeni kavramlar, b u açıdan insanlık, toplumsal sorunlar, ö d e v l e r ve haklar; in­

gerçek k ı l a v u z bilimdir; acunda b a r ı ş , yurtta b a r ı ş ; toplumda sınıf ve ayrıcalık yok­

sanlığa tapma, "olgucul takvim", yani insanlığa hizmet e t m i ş olanları takvime geçi­

tur; y u r t t a ş l ı k h a k l a r ı n d a erkek ve k a d ı n e ş i t t i r l e r ; T ü r k olarak b a t ı y a y ö n e l m i ş i z ­

rerek, belli günlerde onları anmak, şereflendirmek. İngilizlerden Stuart Mill, Özgür­

dir; u y g a r l ı k y a s a s ı gelmiş y e r l e ş m i ş t i r ; ilerlemede herkes için fırsat eşitliği sağlan­

lük Üzerine

(Utilitarianism,

mıştır; iş y a s a s ı v a r d ı r ; s ö m ü r ü c ü l ü k y a s a k t ı r ; devlet, emek ve e m e k ç i y i korur, bu

adlı y a p ı t l a r ı n d a , düşünüş ve t a r t ı ş m a ö z g ü r l ü ğ ü n ü s a v u n m u ş ; bireyciliğin

alanda her şeyi d ü z e n l e r ; T ü r k , ö v ü n , çalış, g ü v e n ( A t a t ü r k ç ü l ü k için son olarak bkz.

1863)

Bir Deneme (Essay on Liberty, 1859)

ile Faydacılık

(individualism), insanlar için gönencin bir koşulu o l d u ğ u n u s ö y l e m i ş ; bireyler üzerin­

Prof. D r . Suna K i l i : Kemalism,

de toplum yetkisinin sınırlandırılmasını i s t e m i ş ; adaletin, f a y d a c ı l ı ğ a göre ayarlan­ masını önermiştir. Y i n e İngilizlerden Herbert Spencer, Toplumbilim (The Study of Sociology, 1876) ile Toplumbilim

İlkeleri

* * *

Araştırmaları

(The Principles of So­

ciology, 1876-1896) adlı y a p ı t l a r ı n d a , "evrimci" (evolutionist) bir tutumla, çağdaş u y g a r l ı k için toplumbilimin önemini b e l i r t m i ş , özgür d ü ş ü n c e ile birlikte disiplin de

Robert K o l e j , istanbul, 1969).

D . B i r "Utopia", "Devlet R o m a n ı " ve "Prenslerin A y n a s ı " B u alanda ele alınacak

son konular, yine Kutadgu

Bilig'le

olarak:

karşılaştırılmak

istemiş, a y r ı c a aile toplumbilimini, siyasal ö r g ü t l e n m e y i , y a s a y ı , m ü l k ü , toplumun

üzere ş u n l a r d ı r : "utopia" lar, "devlet r o m a n l a r ı " (Alm. Staatsromane) ve "prenslerin

sanayileşmesini, "betimlemeli toplumbilim" (descriptive sociology) şeklinde incele­

a y n a s ı " ( F r . miroir des princes, Alm. Fürstenspiegel).

miştir.

a. Utopia:

Devlet bilgisi (Aim. Staatslehre), yasama bilgisi (Alın. Verfassungslehre), yasa felsefesi (Aim. Reclıtsphilosophie), devlet felsefesi (Aim. Staatsphilosophie), k u r a m ı (Aim. Staatstheorie), siyaset a h l â k ı (Aim. Politische E t h i k ) Kutadgu

Bilig

daha birçok modern y a p ı t l a r l a k a r ş ı l a ş t ı ı d a b i l ı r :

devlet

alanlarında,

Ö r n e ğ i n , J . C.

Utopia, adını İngilizlerden

Sir Thomas More'un 1516'da y a y ı m ­

ladığı "Utopia"dan almışsa da, ondan önce bu nitelikte olan i k i b a ş y a p ı t y a z d m ı ş t ı r , biri E f l a t u n , ö b ü r ü Cicero t a r a f ı n d a n . B i z burada, en önemli u t o p i a l a r ı biraz a y r ı n t ı l ı olarak t a n ı t a c a k , öbür başlıca y a p ı t l a r ı d a bir i k i satırla nitelemekle yeti­ neceğiz.

172

K U T A D G U B İ L İ G İNCELEMESİ

A. D İ L Â Ç A R

1. Eflatun (Platon, M. Ö. 427-347: "He Politeia e peri

tés dikés" = Devlet y a da

Utopia'nm

yazdmasmda, Eflatun'un Politeia sı, ,

173

1498'de Amerika'nm ortaya çıka-

adalet üzerine, M . Ö. 389 ile 369 a r a s ı n d a y a z ı l m ı ş t ı r ) : Genel olarak "Devlet" y a da

r d m a s ı , Thomas More'un Avrupa işlerinin gidişi üzerindeki gözetimleri ve düşünce­

"Cumhuriyet" adiyle t a n ı n a n , yukarda da söz konusu olan, 10 b ö l ü m l ü bu diyalogun

leri de rol o y n a m ı ş olabilir. K i t a p t a k i Utopia, düşünsel bir a d a d ı r ve yeni bir aya

ö n e m l i k o n u l a r ı , başlıca k o n u ş a n Sokrat olmak ü z e r e , ş u n l a r d ı r : A h l â k l a siyaset

benzer. S ö z d e , oradan Raphael Hythloday a d ı n d a biri ingiltere'ye d ö n m ü ş ve Thomas

birbirinden a y r ı l a m a z ; y a l n ı z erdemliler gerçek saadete erişme yolunu bilir; insan

More'a adadaki durum üzerine bilgi vermektedir. Verilen b u bilgiye göre, ülküsel bir

kendini erdeme z o r l a m a l ı d ı r ; devletin ö d e v i erdemli kişi y e t i ş t i r m e k t i r ; birey devle­

cumhuriyet olan bu adada 54 b ü y ü k ve a y n ı tipte y a p ı l m ı ş , güzel şehir v a r d ı r . Ge­

tin bir öğesidir; r u h t a ü ç b ö l ü m b u l u n d u ğ u gibi, ş e h i r d e de ü ç sınıf v a r d ı r : E l sanatçı­

lenek, görenek, kurum, ö r g ü t ve y a s a l a r ı birdir. Önder ve b a ş k a n l a r ı , en orta boylu­

ları ile ı r g a t l a r , asker, h u k u k ç u l a r l a filozoflar; birinci smıfta ılımlılık, ikincide y i ğ i t ­

ları olan Amaurote adh bir kimsedir. Her şehrin a y n ı s a y ı d a ç i f d i k l e r i ve orada çalı­

lik, ü ç ü n c ü d e de bilgelik b u l u n m a l ı ; bireysel adalette olduğu gibi, toplumsal adalet

şan t a r ı m c ı l a r ı v a r d ı r . B u n l a r ı n y a r ı s ı her y d şehre döner, şehirden de a y n ı s a y ı d a

de bu ü ç sınıfın birbiriyle u y u ş m a s ı yolu ile s a ğ l a n m a l ı d ı r ; b u işi k o l a y l a ş t ı r m a k için

yurttaş

bireylerin bencilliğini, kişisel çıkarları yenmek gerekir; bunun için de mal, m ü l k ,

"siphogrant", "tranibore" denilen daha y ü k s e k aşamalı bir g ö r e v l i y e bağlıdır. Cani­

çiftliklere

gider. Her 30 aile, "siphogrant" denilen bir görevli seçer; her 10

çocuk ve k a d ı n , toplumun ortak m a l ı haline getirilmeli, erkekli, kadınlı, çocuklu ola­

ler, köle olarak çalıştırılır. Toplumcu k a v r a m l a r ı olan More, bu y a p ı t ı n d a ingiltere'­

rak birlikte y a ş a m a l ı , çalışmalı, yemeli, i ç m e l i , y a t m a l ı ; devlet, evlenmeleri denet­

deki yolsuzluklara i ş a r e t etmiş, hırsızların i d a m edilmesini, topraktan alman y ü k s e k

lemeli; çocuk d e v l e t ç e y e t i ş t i r i l m e l i ; ü r e t i c i l e r e , işçilere ve k ö y l ü l e r e yeteri kadar

k i r a l a r ı , toprakların^ s ü r m e y e n toprak sahiplerini, t a r ı m c d ı ğ m gerilemesini, y a ş a m

mal h a k k ı t a n ı n m a l ı ; herkesin toplumdaki y e r i ve a ş a m a s ı , anıklık ve y e t e n e ğ i n e

pahalılığını, ahlâksızlığı, p i y a s a y ı tekelleri a l t ı n a almış olan açgözlü zenginleri hep k ı ­

göre o l m a l ı ; g ö r e v l e r e yetenekli kişiler a t a n m a l ı ; devlet, d ü z e n ve uygulu, bilgili,

n a m ı ş t ı r . Utopia'da yasam t o p l u m s a l d ı r ; t e m b e l l i ğ e hiç göz yumulmaz, fakat zorun­

güçlü, akıllı, adil ve d o ğ r u olmalı; y ö n e t i m , bilginliğe d a y a n m a l ı ; askerler akıncı de­

lu çalışma kısa t u t u l m u ş t u r ; fabrikalar genel gönenci sağlayabilecek kadar çalışır.

ğil, savunucu ve koruyucu o l m a l ı ; gereksiz incelik ve k a b a l ı k t a n s a k ı n m a l ı ; v ü c u d u

Herkesin öğrenimi t a m d ı r , herkes k ü l t ü r l ü , f a y d a l ı edebiyatla ilgilenir. Herkes toplu

jimnastikle, ruhu da müzikle eğitmeli; devleti y ö n e t m e k için y a yöneticiler filozof,

halde (communal) y a ş a d ı ğ ı için, ç a l ı ş m a d a n , ü r e t i m d e n , t ü k e t i m d e n geniş ölçüde ta­

y a da filozoflar y ö n e t i c i olmalı; filozof, t ü m bilgiye s u s a m ı ş , b u bilgiyi, yandan k a m u ­

sarruf edilmektedir. F a k i r yoktur, fazla m a l biriktirmek kimsenin a k l ı n a gelmez.

oyuna k a r ş ı koyan k i ş i d i r ; "adalet devletin o l d u ğ u gibi bireylerin de erdemidir",

A l t ı n ve gümüş h e r g ü n l ü k kaplar, kelepçe ve a y a k b a ğ ı v.b. şeyler için k u l l a n d ı r ,

"bir erdemin çoğunu devlette b u l m a m ı z , azını bireylerde b u l m a m ı z a y a r d ı m eder";

demir, b a k ı r gibi; altının b a ş k a bir değeri yoktur. E n y ü k s e k ü l k ü , genel saadetin ve

i n s a n l a r ı n çoğu, k a r a n l ı k bir m a ğ a r a y a g i t m i ş olan ve d ı ş a r d a yanan ateşin b a ş k a

gönencin sağlanmasıdır. Genel görevlüer bireylerden ü s t ü n tutulur; y a s a y a a y k ı r ı

insanların

d a v r a n a n l a r ı n cezası köleliktir. Y a s a l a r m sayısı pek azdır, ç ü n k ü insanları b i r ç o k y a ­

mağaranın

içine y a n s ı t t ı ğ ı gölgeleri g ö r ü p gölgeyi gerçek v a r l ı k sanan

ahmaklara benzer; filozof y ö n e t i c i , b u y a n l ı ş ı halka gösterip d ü z e l t m e y e çalışmalı­ dır. Eflatun, Şölen

(Symposion) adlı y a p ı t ı n d a d a benzer k o n u l a r ı t a r t ı ş m ı ş t ı r .

salara b a ğ l a m a k , b u n l a r ı n ezberlenmesini zorunlu tutmak, bireyleri gereksiz olarak uğraştırır, yorar y e özgürlüklerini kısıtlar. S a v a ş ı kimse sevmez. B o ş k a l m ı ş olan top­ r a ğ ı işlemek isteyenleri engelleyenlere k a r ş ı s a v a ş d ı r . Utopia'da t ü r l ü dinler v a r d ı r ,

2. Marcus Tullius Cicero (M. Ö. 106-43: D e república

— Cumhuriyet ü z e r i n e ,

M. Ö . 5 1 ) : A l t ı b ö l ü m l ü b u diyalogla Cicero, E f l a t u n d a n esinlenmiştir. Y a p ı t , Dev­ let ten daha ılımlı ve gerçeğe daha y a k ı n d ı r . R o m a ' n ı n tarihi ve o çağdaki durumu esas alınmıştır. E l e alman ü ç konu ş u n l a r d ı r : Devlet şekli, anayasa, adalet. Önce

fakat put ve suret y a s a k t ı r . Herkes, bağışladığı nimetler için T a n r ı y a dua ve t e ş e k k ü r eder. 4. F r a n ç o i s Rabelais (1494-1553: Gargantua

et Pantagruel

( = Gargantua ile

m o n a r ş i , aristokrasi, demokrasi t a r t ı ş d m ı ş , b u n l a r ı n a y r ı a y r ı tek b a ş l a r ı n a değerli

Pantagruel, 5 b ö l ü m , 1533-1567): A l a y l ı bir k a h r a m a n l ı k r o m a n ı b i ç i m i n d e y a z ı l ­

olmadığı s ö y l e n m i ş , Roma'da olduğu gibi, her ü ç şeklin k a t ı ş t r r d a r a k düzgün bir b ü ­

mış bir u t o p i a ' d ı r . Sir Thomas More'un "Utopia" s ı n d a n e t k i l e n m i ş olabilir. Başlıca

t ü n haline-getirilmesi uygun g ö r ü l m ü ş t ü r . A n a y a s a n ı n tek bir kişi tarafmdan değil,

k a h r a m a n l a r ı ş u n l a r d ı r : Dev bir kral olan Grangosier, ( = İ r i boğaz) oğlu dev Gar­

y ü z y ı l l a r ı n t e c r ü b e s i göz ö n ü n d e bulundurularak, halk t a r a f ı n d a n y a p ı l m a s ı öneril­

gantua, torunu dev Pantagruel, bunun açıkgöz ve ç a p k ı n a r k a d a ş ı Panurge, dinç

miştir. Toplum y a s a l a r ı , gereklikten ve g ü ç t e n d o ğ a r , buna d a adalet denir. Y a p ı t ı n

ve etkin bir d i n a d a m ı olan F r è r e Jean. R ö n e s a n s

sonunda Scipio Aemilianus bir d ü ş görür, b a b a l ı ğ ı Scipio Africanus ona g ö r ü n ü r ve

Rabelais, o r t a ç a ğ ı n

vatana iyilik edenlere ö l ü m s ü z l ü k v a a t eder. 3. Sir Thomas More ( L a t . Morus, 1478-1535: De optimus de nova Ínsula paideia'smı

önünde

bulundurmuş

utopia'da onun dar

görüşlerinden ve b a s k ı s ı n d a n k u r t a r ı p , geniş ç e v r e n l e r e , n e ş e y e , gönence, ansiklo­ rei publicae

statü

sive

U-topia ( = E n i y i cumhuriyet d u r u m u y a da "Hiç-bir yer" adlı y e n i

ada, 1516): Latince bu y a p ı t ı yazarken More, ö r n e k olarak

çağında yazdan b u

skolastik tutumunu yermekte, b ü g i y i ve y a ş a m ı

Ksenophön'un

Kyrou

y a da ondan genel olarak esinlenmiş olabilir.

pedik etraf h öğrenime k a v u ş t u r m a k istemektedir: D i n ve mezhep a y r ı l ı k l a r ı nedeni ile yapdan s a v a ş l a r g ü l ü n ç t ü r , rahip ve rahibeler erkin y a ş a m a l ı , evlenmeli, insanlar yemeli, içmeli,

borçlanman,

çalışıp ö d e m e l i ve b u güzel d ü n y a y ı g ö n e n m e l i d i r .

Y a ş a m ı n ı n belgileri ş u n l a r d ı r : "Dilediğini y a p " ( F a y ce que vouldras)

ve " İ ç "

KUTADGü BİLİG İNCELEMESİ

A. D l L Â Ç A R

174

(Trinck!), ç ü n k ü insan g ü l m e k için y a r a t ı l m ı ş t ı r .

1

Rabelais gençliğinde

rakiplikten

utopia'sıdır. X I X . y ü z y ı l ı n ilk y a r ı s ı n d a F r a n s ı z i k t i s a t ç ı l a r ı n d a n Charles Fourier ile Etienne Cabet'de, İngilizlerden de Robert Owen'de bunun etkisi görülür.

çekilerek Montpellier Üniversitesin'de o k u m u ş ve hekim o l m u ş t u . 5. John Valentin Andrea (1586-1654: Rei publico,

175

Christianopolitanaè''descrip-

12. Bernard de Mandeville (1670-1733: The Fable of the Bees = Ardarm Ma­

tio (— Christianopolis - "Hristiyan ş e h r i " - cumhuriyetinin betimlemesi,^ 1619):

salı, 1714). A l t - b a ş l ı ğ m d a "ya da kişisel erdemsizikler, toplumsal yararlar"

Dinsel bir utopia'dır, "pietist" ye "mistik".

vate vices, public benefits) denmektedir. Şiir olarak 1705 teki ilk y a y ı m ı n d a başlık

6. Tommaso Campanella (1568-1637: Civitas B i r italyan filozof t a r a f ı n d a n Kyrou

paideia'sından,

solis ( — G ü n e ş

şehri,

1623):

Latince olarak y a z ı l a n bu Utopia, K s e n o p h ö n ' u n

Eflatun'un d a

Politeia'smdan

esinlenmiştir.

B u n a göre,

Güneş b ü y ü k bir şehirdir; Güneşlilerin ö r g ü t ü ve y a ş a m ı , E f l a t u n d a ve Thomas More'da açıklanan toplumsal bir düzen üzerine k u r u l m u ş t u r . Zenginlik, yönetim,_ diri, çalışma, s a v a ş hep toplumsal kavramlara uygun olarak gösterilmiştir. 7. Sir

(pri­

j

Francis Bacon (1561-1626: Nova Atlantis

=

Yeni

"Homurdayan arı k o v a n ı y a da namuslu kişilere çevrilen hileciler" (The Grumbling Hive, or Knaves Turn'd Honest) idi. 1714'teki b a s k ı d a d ü z y a z ı bir önsöz v a r d ı r , ingiltere'ye yerleşmiş olan H o l l a n d a l ı bu hekimin y a p ı t ı n d a ingiltere'nin 1705'teki durumu (Yedi Y ı l Harbi) yerilmektedir. A y r ı c a , doğal olarak insanın alçak bir yara­ t ı k olduğu s ö y l e n m e k t e , toplum ve devlet birbirini sokup yok etmeğe çalışan arılar k o v a n ı n a benzetilmektedir. Y a z a r a göre insanın d a v r a n ı ş l a r ı i y i ve k ö t ü y a da değer­ l i ve değersiz, alçak ve y ü k s e k b i ç i m i n d e ikiye a y r ı l a m a z ; her erdemin k ö k ü n d e ben­

Atlantis, 1626):

cillik bulunur. İnsan d o ğ u ş t a n k ö t ü d ü r . Filozoflarla devlet a d a m l a r ı , y ö n e t i m i ve

B ü y ü k filozof Bacon da bu y a p ı t ı Latince olarak y a z m ı ş ve utopia'sını bir adada k u ­

toplumun d a y a n ı ş m a s ı n ı y a l m l a ş t ı r m a k a m a c ı y l e " y ü k s e k y a ş a m " k a v r a m ı n ı yarat­

r u l m u ş ülküsel bir topluluk olarak b e t i m l e m i ş t i r . Sözde, Pasifik Okyanusunda bulunan

mışlardır, k i gerçekte bir hayaldir. D ü n y a y ı y ö n e t e n güç, erdemsizlik, zenginlik ve

Bensalem a d ı n d a k i bu a d a y ı gezen bir kimse orada H r i s t i y a n l ı k , bilimsel a r a ş t ı r m a

g ü n ü n ü gün etme isteği ve çabasıdır, insan daima bunun için çalışır ve y a ş a r . B u ni­

ve felsefe üzerinde k u r u l m u ş bir devlete rastlar. A r a ş t ı r m a özeğinin a d ı " S ü l e y m a n ' ı n

telikte, yani olumsuz olan bir utopia'ya "anti-utopia" (Alm. Gegenutopie) denir.

E v i " dir (Solomon's House). B u adadan kimse ayrdmaz. Y a l n ı z , arada bir "Işık T ü c ­ c a r l a r ı " (Merchants of Light) denilen kimseler gidip d ü n y a y ı dolaşır, y e n i b u l u ş l a r ı ve yeni fikirleri öğrenip adaya haber getirirler. "Atlantis", tarihten önce Atlas Okya­ nusunda b a t m ı ş olduğu sanılan bir karaya verilen a d d ı r . Bacon'a göre " Y e n i Atlan­

Daniel Defoe (1660—1731: Robinson Crusoe, 1719). B i r gezi ve macera ro­

gerçekte, k ö k l ü bir siyasal r o m a n d ı r . Y a z a r ı Daniel Defoe siyasetle de u ğ r a ş a n bir a d a m d ı . Partisi h ü k ü m e t erkini yitirince, Defoe, özünü bu r o m a n ı yazmakla doyurdu:

tis", bunun, Pasifik Okyanusunda b u l u n m u ş olan bir benzeridir. 8. S. Golt: Nova Solyma

13.

m a n ı , hatta çocuk ve gençlik h i k â y e l e r i n i n b a ş y a p ı t l a r ı n d a n biri sayılan bu roman,

"Siyasette yenildim, ama y a r a t t ı ğ ı m a d a n ı n k r a l ı oldum." demek istedi. U y r u ğ u da

( = Y e n i K u d ü s , 1648). Teokrasi ilkesi ü z e r i n e kurul­

muş bir din utopia'sıdır.

v a r d ı , bir cuma günü yaband k ı y ı c ı l a r d a n k u r t a r d ı ğ ı ve Cuma (Friday) adını v e r d i ğ i adam. Adada Robinson egemendir, u y r u ğ u n u n kendine kesin boyun eğmesini ister

9. James Harrington (1611-1677:

The Commonwealth

of

Oceana =

Oceana

ve onu yere y a t ı r a r a k ayağını başının ü s t ü n e koyar. B u tutum, Defoe'nun otoriter,

Cumhuriyeti, 1656). B u ingiliz devlet k u r a m c ı s ı n ı n y a p ı t m d a yine Okyanusya'da

bireycil (individualiste), uygar ve disiplini sever

Oceana adı verilen h a y a l î bir a d a d a y ı z . Adada Olphaus Megaletor admda biri ülküsel

Crusoe" bir roman tipi olmuş, fırtına sonunda b ö y l e ıssız adalara düşme olayını konu

olduğunu

gösterir.

"Robinson

bir cumhuriyet k u r m u ş t u r . B u n a göre cumhuriyet en i y i devlet rejimidir. Adada m ü l ­

alan romanlara "röbinsonade" d e n m i ş , J . J . Rousseau "doğal h a y a t " ı bundan esinle­

k ü n dengesi, hangi smıfm y ö n e t m e n olacağını bildirir; m ü l k ç o ğ u n l u k l a t o p r a k t ı r ;

nerek ileri s ü r m ü ş (Emile r o m a n ı , 1762), bu yolda 1813'te i s v i ç r e l i Alman

toprak daima çoğunluğun elinde k a l m a l ı , azınlığın eline g e ç m e m e l i d i r ; h ü k ü m e t gö­

Johann Rudolf Wyss, isviçreli

revlileri daima belli bir süre için oyla seçilmelidir.

roman y a z m ı ş t ı r .

10. Gabriel de Foigny (1630-1692: de Jacques

Sadeur

=

La terre australe

Bilimeyen g ü n e y k a r a s ı :

Jacques

inconnue:

les aventures

Sadeur'ün

maceraları,

1676) . S ı r a d a n bir keşiş olan yazar, Orta Avrupa'da kısa bir geziden sonra m a n a s t ı ­

Robinson

14. Jonathan Swift (1667-1745: mote Nations of the World =

yazarı

(Der schweizerische Robinson) adlı bir

Gulliver's

Travels into

Several

Distant

Re­

Gulliver'm, y e r y ü z ü n d e k i birçok uzak uluslara yap­

tığı geziler, 1726). B u y a p ı t da, esasında, cüceler ve devlet y u r t l a r ı n ı anlatan bir ço­

r ı n a k a p a n m ı ş ve h a y a l î bir d ü n y a gezisinin h i k â y e s i n i ü t o p i k bir b i ç i m d e y a z m ı ş t ı r .

cuk r o m a n ı o l m a y ı p , felsefî b ü y ü k ve eşsiz yergidir, acı bir " k a r ş ı t - u t o p i a " (anti-

K i t a b ı n k a h r a m a n ı Jacques Sadeur, Thomas More'a uyarak ü l k ü s e l bir d ü n y a y ı be­

utopia). R o m a n ı n k a h r a m a n ı Lemuel Gulliver, cerrah, kaptan ve gezgin olarak gördü­

timlemeye çalışmış,, m ü l k ü toplumun m a l ı olarak göstermiş, dinin de öğretişiz, pa-

ğü yerleri ve i n s a n l a r ı a n l a t ı r : Lilliput'taki cüceler, Brobdingnag'daki devler, L a -

pazsız ve ayinsiz "doğal bir d i n " olmasını istemiştir.

puta'daki "soyut a y d ı n l a r " , Balnibarbi'deki " Y ü c e Akademi", Glubbdubdrib'deki hikâyesi,

sihirbazlar, Luggnagg'daki Struldbrug denilen "ölümsüzler", adsız bir adada Yahoo

1677) . ü r e t i m d e o r t a k l a ş a c a l ı k (collectivisme) ilkesi üzerine k u r u l m u ş bir toplumun

denilen aptal insanları y ö n e t e n Houyhnhnm adlı a k d l ı atlar, kişioğiunu, d ü n y a k ü l -

11.

D . Vairasse: L'histoire

des

Sevarambes

(=

Sevarambe'larm

A. D İ L Â Ç A R

176

KUTADGTJ BİLİG İNCELEMESİ

t ü r ü n ü , u y g a r l ı k denen durumu k ö k ü n e kadar yeren k o r k u n ç bir tablodur; önemsiz

20. D r . Samuel Johnson (1709-1784: Rasselas,

177

Prince

of Abyssinia

= Ras¬

şeylere ölçüsüz değer veren, pireyi deve yapan insanlar (devler) gerçekte çok önemli

selas, Ethiopia Prensi, 1759). Ü n l ü İngiliz y a z a r ı n ı n felsefî bir kısa r o m a n ı d ı r . Esas

olan şeyleri, k ü ç ü k gören, ö n e m s e m e y e n insanlar (cüceler) v.b.

konu, k u t (saadet) a r a m a k t ı r . E s k i Ethiopia'da (Habeşistan), kral ardası saptanmwunderliche

caya kadar, prens ve prensesler uzak bir yerde k a p a t ı l ı r d ı . Prens Rasselas d a k a r d e ş

= Felsenburg - k a y a şehri - a d a s ı : B i r k a ç denizcinin yal­

ve k ı z k a r d e ş l e r i y l e birlikte bu duruma düşer. K a p a t ı l d ı k l a r ı yer güzel ve verimli bir

gını, 4 cilt, 1731-1743). B i r p a p a z ı n oğlu olan yazar, bir ara berberlik, c e r r a h l ı k yap­

vadidir. Rasselas bir süre sonra b ı k a r ve k ı z k a r d e ş i Nekayah, nedimesi P e k u a h ve

1 5 . Johann Gottfried Schnabel (1692-1752: Die Insel Fata einiger Seefahrer

Felsenburg:

t ı k t a n , askere de gittikten sonra, gezgin olarak ş u r a y ı b u r a y ı dolaşmış ve bu "robin-

şair I m l a c ile birlikte, kutun ne o l d u ğ u n u anlayabilmek için kutlu insan a r a m a ğ a çı­

sonade"ı meydana getirmiştir. Albert Julius a d ı n d a biri f ı r t ı n a sonunda d ü ş t ü ğ ü gü­

karlar. B i r ara kut, us ve anlayışın ö n e m i n i , isteklerin de dizginini ç e k m e y i bilen bir

zel ve verimli bir adada, ülküsel bir ş e h i r - d e v l e t kurar: " K a y a ş e h r i " (Felsenburg).

filozofata b u l u n d u ğ u sandır, fakat bu adam y ı k ı m a u ğ r a y ı n c a bu öğretinin iflas etti­

B u , "Robinson Crusoe" da da olduğu gibi, u y g a r l ı k t a n bir " s ü r g ü n " değil, bir "sı-

ği anlaşılır. Rasselas ve y a n ı n d a k d e r her yerde kuta acı ve tasa karıştığını görürler.

ğ m m a " d ı r . Y a p ı t t a , X V I I . , X V I I I . y ü z y ı l A l m a n y a s ı ' n d a k i durum, adadaki ülküsel,

Sonunda Pekuah bir m a n a s t ı r a girmeğe, Nekayah ö ğ r e t m e n , Rasselas da bdgin ve

ü t o p i k durumla k a r ş ı l a ş t ı r d m ı ş ve eleştirdmiştir.

kral olmaya, Imlac ise y a ş a m ı n ı gelişi güzel sürmeğe karar verirler. Hepsi y u r t l a r ı n ı

1 6 . L u d v i g Holberg (1684-1754:

Nicolai

Klimii

iter

subterraneum

( = Niels

Klim'in Y e r a l t ı n a İnişi, 1741). D a n i m a r k a l ı b ü y ü k sahne y a z a r ı n ı n Latince y a z d ı ğ ı bu yergili utopia'sı, M o n t e s q u i e u ' n ü n

Fars

Mektupları

(Lettres persanes,

1721)

arzularlar ve y e r y ü z ü n d e en i y i yerin orası o l d u ğ u n u kabul ederler. 21. Louis Sébastien Mercier (1740-1814 : L'an 2440: rêve s'il en fut

jamais

= 2 4 4 0 Y ı l ı , Eğer Gerçekten Olmuşsa, B i r D ü ş , 1770). B i r hayal ve önceleme (antici­

k a l ı b ı n d a , toplumsal alışkıları, yanlış ö ğ r e t i ve i n a n ç l a r ı , dinsel ö n y a r g d a r m ı , si­

pation), y a n i y ı l l a r sonra olacak, olması beklenen, sanılan, umulan ve dilenen şey­

yasal y a ş a m ı , aşk ilişkilerini,

k a d ı n l a r ı , ç a p k ı n l a r ı , zenginleri k ı n a m a k t a d ı r . Hikâ­

lerin hayalini kurma utopia'sıdır. Y a z a r 1770 y ı l ı n d a , 1670 y d sonra Fransa'da gö­

yede, Niels K l i m , bir g ü n k u y u y a indiğinde ip kopar, K l i m sonsuz olarak düşer, önce

r ü l m e s i istenen güzel şeyleri düşlemiş, ruhundaki istek ve dilekleri cisimleştirerek,

Nazar gezegenine ulaşır, sonra Martinia'ya geçer ve oralarda g ö r d ü k l e r i n i , b a ş ı n d a n

b u n l a r ı bir d ü ş olarak a n l a t m ı ş t ı r .

geçenleri anlatır. Y a y ı m l a n ı r

y a y ı m l a n m a z b ü y ü k t a r t ı ş m a l a r a yol a ç a n

bu ya­

p ı t az sonra "Niels K l i m s underjordiske Rejse" başlığıyle D a n c a y a da ç e v r i l m i ş ­ tir.

Holberg'm

a y n ı nitelikte

(Sganarelle'in felsefe yurduna

olan

Sganarels

Rejse

til det philosophiske

y a p t ı ğ ı yolculuk, 1754) adlı bir y a p ı t ı

Land

da v a r d ı r .

Sganarelle, Molière'in y a r a t t ı ğ ı , "halkın s a ğ d u y u s u " n u temsil eden bir tiptir. 17. S. Berington:

Denkwürdigkeiten

Gaudentios

von

Lucca

(=

Lucca'h

Gaudentios'un andan, 1753). Almanca bir "robinsonade" d ı r .

ou la Basiliade

du célèbre

Pilpai

=

23. Nicolas E d m e

Restif de la Bretonne

(1734-1806:

La découverte

australe

par un homme volant = U ç a n B i r A d a m ı n G ü n e y d e k i B u l u ş u , 1784). Ü n l ü F r a n s ı z r o m a n c ı s ı n ı n "robinsonade" utopia'sı. 24. Johann Jacob Wihielm Heinse (1746-1803: Ardinghello gen Inseln

und die glückseeli¬

= Ardinghello y a da K u t l u Adalar, 2 cilt, 1787). A l t başlığına göre,

X V I . y ü z y d d a n bir İ t a l y a n h i k â y e s i olup Alman e d e b i y a t ı n ı n " F ı r t ı n a ve D ü r t ü "

18. Morelly (öz a d ı ve d o ğ u m , ö l ü m y ı l l a r ı belli d e ğ i l d i r ; X V I I I . y ü z y d : rage des îles flottantes

22. James B u r g u : Account of Cessares, İngilizce bir "robinsonade" utopia'sı.

Yüzer

Nauf­

Adalardaki

(Sturm und Drang) çağındaki "estetik ahlâksızlık" ve "güzellik

k ü l t ü " n ü n b i ürü­

n ü d ü r . Mektuplar şeklinde y a z ı l m ı ş t ı r . Özgürlüğü, güzelliği ve gücü seven Ardin­

Deniz Faciası y a d a Ü n l ü Pilpay'm [ = ü n l ü H i n t l i brahmin bilgini, "Kelile ve D i m -

ghello admda bir İ t a l y a n genci Floransa'da, Garda'da, Cenova'da, Roma'da ve Vene­

ne"deki Beydeba ] Ş a h n a m e s i , 1753). X V I I I . y ü z y ı l ı n bu F r a n s ı z filozofu ve "Babeuf'-

dik'te aşkı y a ş a r , Atina'daki Pantheon'da y a p ı l a n bir görüşmede Sokrat öncesi doğa

çülük'ün

kuruluş

felsefesi ve kozmik Eros ululanır, " B ü t ü n ' e b a t ı p g ö m ü l m e k " istenir. Sonunda, Pa¬

ilkelerine ve "doğa y a s a s ı " n a değinmiş, "eşitlerin bddirisi" (Manifeste des E g a u x )

(babouvisme) öncüsü, bu utopia " r o b i n s o n a d e " ı n d a ,

toplumun

ros ve Naksos a d a l a r ı n d a Özgürlük-Güç-Güzellik ü ç l ü s ü n ü n temeli üzerinde ü t o p i k

niteliğinde olan fikirleri s a v u n m u ş t u r . A y n ı y a z a r ı n Code de la nature

bir cumhuriyet k u r u l m a s ı k a r a r l a ş t ı r ı l ı r . Nietzsche öncülerinden bir y a p ı t t ı r .

ou la véri­

table esprit de ses lois (Doğa kodu y a da d o ğ a y a s a s ı n ı n gerçek r u h u , 1755) a d h bir y a p ı t ı da v a r d ı r . 19. Stanislas Leszczynski tiens d'un Européen

25. Friedrich Leopold von Stolberg-Stolberg

(1750-1819:

Die Insel

= Ada,

1788). Goethe ve Herder'm a r k a d a ş ı olan bu Alman şairi ve d i p l o m a t ı da " F ı r t ı n a (Polca: StanisZaw Leszcynski,

1677-1766:

Entre­

avec un insulaire du royaume de Dumocala — B i r A v r u p a h ' n ı n

Dumocala A d a s ı K ı r a l l ı ğ ı Y u r t t a ş ı İle G ö r ü ş m e s i , 1756). Polonya k r a l ı n ı n F r a n s ı z ­ ca olarak y a z d ı ğ ı bir u t o p i a ' d ı r , b u t ü r ü n bir k r a l t a r a f ı n d a n yazdan biricik örneği. A y d ı n krallık devlet şekli s a v u n u l m u ş t u r .

ve D ü r t ü " (Sturm und Drang) çağının bir a d a m ı , Rousseau'nun özgürlük ilkesinin ve çağın hastalığı olan "ruh erksizliği"nin

bir y o l d a ş ı o l m u ş t u r . K o ş u k ve d ü z y a z ı

k a t ı ş ı m ı olan Ada, b u etkinin a l t ı n d a y a z d m ı ş romntik bir "robinsonade" d ı r . 26. Jean-Baptiste

Say (1767—1832: Olbie ou Essai

les moeurs d'une nation = Olbie y a d a

sur les moyens de

réformer

iiix uiusuu T ö r e s i n i Düzeltine Çareiori C^eii-

A. DÏLÂÇAR

K U T A D G Ü B İ L Î G İNCELEMESİ

ne B i r Deneme, 1800). A d a m Smith tarafçısı olan h u yazar, f a y d a c ı (utditaire) ü-

i n a n d ı r . B u y e r a l t ı d ü n y a s ı n ı bulan bir New York'ludur. O, Amerikan demokrasisiy­

keleri ortaya koymakta, makine ve sermaye etmenlerinin düzene k o n m a s ı n ı istemek­

le ö v ü n ü r , fakat V r i l y a dilinde buna Koom-Bosh ( = Bilgisizler h ü k ü m e t i ) denmekte­

tedir.

dir. Y e r a l t ı d ü n y a s ı güneşi d ü n y a d a n daha ilerdedir. Orada roman, şiir, m ü z i k gibi

178

*

179

şeyler yoktur; ne canilere r a s t l a n ı r ne de kahramanlara. Y a ş a m , k ö t ü l ü k l e r d e n arın­

Fransız Devrimi sırasında Paris'te arka arkaya " İ n s a n ve Y u r t t a ş H a k l a r ı B ü -

mıştır, harp yoktur, para p e ş i n d e n k o ş u l m a z , fakirliğin ne olduğu bilinmez. Orada

dirisi" (Déclaration des droits de l'homme et du citoyen, 1789) ile " İ n s a n ve Y u r t ­

herkes ve her ş e y eski Y u n a n felsefesinin "ataraksia"sı (ruhun t ü m rahatlığı)) için­

t a ş BUdirisi" (Déclaration de l'homme et du citoyen, 1793 ve 1795) y a y ı m l a n m ı ş , 1898'de de "İnsan H a k l a r ı B i r l i ğ i " (Ligue des droits de l'homme) k u r u l m u ş , X I X .

dedir. 30. Samuel Butler (1835-1902: Erewhon

= H i ç B i r Y e r , 1872, ve Erewhon

y ü z y ı l o r t a l a r ı n a d o ğ r u doğal bilimlerde ilerlemeler olmuş, toplumsal gelişmeler gö­

Revisited

r ü l m ü ş , t e k n i k l e ş m e gelişmiş, buna göre y a ş a m ı d a k ö l d ü olarak yeniden düzenle­

demek olan nowhere'm çevriği'dir (tersine yazış, F r . palindrome). T a n ı n m ı ş İngiliz

mek ve toplumsal güçlükleri yenmek gerekmiştir.

r o m a n c ı s ı n ı n İngiliz topluluk y a ş a m ı n ı , gelenek ve göreneklerini yeren b u utopia'-

= Erewhon'u Yeniden Ziyaret, 1901). Erewhon, İngilizcede "hiç bir yer"

1863'te Amerika B i r l e ş i k Devletleri B a ş k a n ı Abraham Lincoln, modern demok­

Iarda, h i k â y e n i n k a h r a m a n ı George Higgs iş bulmak için Y e n i Zelandaya gider, ora­

rasinin temeli olan " h a l k ı n h ü k ü m e t i , h a l k ı n eliyle ve halk y a r a r ı n a " ilkesini or­

da Chowbock a d ı n d a bir yerli onu devler ülkesi olan Erewhon'a g ö t ü r ü r . Orada baş­

taya koymuştur.

lıca çaba sağlık durumunu b o z m a m a k t ı r . Nezle olan ağır cezaya ç a r p t ı r ı l ı r k e n , ah­

* 27. Etienne Cabet (1788-1856:

l â k k u r a l l a r ı n ı çiğnemek doğal bir h a s t a l ı k s a y d ı r ve ceza görmez. Verem olan ö m ü r

Le voyage en Icarie

=

İkaria'da

gezi, 1845).

boyunca hapsedilir, y ı l d a 20000 sterlin kazanan kişi ü s t - a d a m saydarak vergi ödemez.

Sanayide işbirliği (coopération) t a r a f t a r ı olan İngiliz Robert Owèn'in yolunu tu­

Orada "Mantıksızlık Koleji", " T u t m a z l ı k l a r Okulu", " K a ç a m a k Okulu" gibi kuru­

tan b u toplumcul filozof, b u y a p ı t m d a Lord Carisdall a d ı n d a bir İngiliz'i sözde Y u ­

l u ş l a r v a r d ı r . B u n l a r a göre m a n t ı k l ı ve t u t a r l ı d a v r a n ı ş l a r insanı

nanistan'daki İ k a r i a bölgesinde gezdirir. Orada, b u tezini t a n ı t l a m a k için, sözde E f l a ­

alçaklıklardır. Sonunda Higgs sevdiği bir kızla birlikte balonla İ n g i l t e r e ' y e k a ç a r .

hayvanlaştıran

tun, İsa, Rousseau, Montesquieu, Robespierre, N a p o l é o n ile lordu g ö r ü ş t ü r ü r , bunlar­

R o m a n ı n d e v a m ı olan 1901'deki y a p ı t t a , Higgs 20 y ı l sonra yine b u y u r d a gelir ve

da toplumsal ilerleme fikirleri bulur: Toplum, her ş e y i n sahibidir; kişi, d o ğ a d a n y a ­

b ü y ü k değişiklikler görür. E s k i k ı l a v u z u Chowbock, adını d e ğ i n t i r e r e k Piskopos K a h a b u k a o l m u ş t u r . Yerliler Higgs'i, 20 y d önce balonla kaçtığı için, güneş tanrısı

bancılaşmıştır; b ö y l e olunca kişi kişiden de y a b a n c d a ş ı r . 28. 1863-1897 arası, Jules Verne'in (1828-1905) ü t o p i k fikirler de kapsayan (Cinq

y e n i bir din k u r m u ş l a r d ı r . K d i s e b a b a l a r ı dinsel h o k k a b a z l ı k l a r l a u ğ r a ş m a k t a d ı r .

(Voyage au centre de l a ter­

Higgs, kendini y a n h ş a n l a d ı k l a r ı n ı görür, fakat onları k a n d ı r a m a z . Sonunda yerliler

"geleceklik r o m a n l a r ı " (Alm. Zukunftromane) y ı l l a r ı d ı r : semaines en ballon, 1863), Yerin Merkezine Yolculuk

Balonda

re, 1864), Yerden Aya (De la terre à l a lune, 1865), Kaptan ları

(Les aventures du capitaine Hatteras, 1866), Kaplan

enfants du capitaine G-rant, 1867-1868), Denizlerin mille lieux sous les mers, 1870), Ay etrafında (Le désert de glace, 1870), Günde Dünya

Yüzen

Bir Şehir

beş hafta

Hatteràs'nm Granfm

Altında

Macera­

Çocukları

(Les

20000 Fersah

(Vingt

(Autour de l a lune, 1870), Buz Çölü (Une ville flottante,

1871),

Turu ( L e tour d u monde en quatre-vingts jours, 1873), Esrarlı

(L'île mystérieuse, 1874), Michel vacances, 1888), César

Strogoff,

Cascabel, 1890; Aynalar

29. E d w a r d George B u l w e r - L y t t o n

1876;

İki Yıllık

Tatil

The Comming

31. E d w a r d

Bellamy (1850-1898:

riye B a k ı ş : 2000 - 1888; ve Equality

Looking

= Eşitlik,

Backward:

2000 - 1887 = Ge­

1897). Amerika d ü n y a

düzen­

leyicisi ve iktisat devrimcisi Bellamy'nin bir utopia'sıdır. H i k â y e y e göre, Julian West a d ı n d a bir adam Boston'da bir gece u y k u ilâcı alır, 113 y d , 3 ay ve 11 g ü n u y u y a ka­

Ada

lır. 2000 y ı l ı n d a h â l â 30 y a ş ı n d a bir genç gibi yataktan kalkar, k a r ş ı s ı n d a D r . Leete'i

(Deux ans de Race

onu gizlice yurttan u z a k l a ş t ı r ı r l a r .

Seksen

Sfenksi ( L e sphinx des glaces, 1897).

(1803-1873:

sanıp onun a d ı n a bir ana kilise y a p m ı ş , "güneş oğulculuğu" (Sunchildrenism) adında

= Ge­

ve eski nişanlısının adını t a ş ı y a n genç E d i t h ' i görür. Boston değişmiştir, X I X . y ü z y d k a n l ı işçi k a v g a l a r ı b i t m i ş , kansız bir devrim o l m u ş , insanlar k u t ve gönenç için­ de y a ş a m a k t a d ı r . P a r a d e n ü e n ş e y yoktur; herkesin d e v l e t ç e verilen bir geliri v a r d ı r

lecek I r k , 1871). Ü n l ü İngiliz r o m a n c ı n ı n bir utopia'sıdır. Gizemli bir y e r a l t ı d ü n y a ­

ve o para ile idare etmek z o r u n d a d ı r . M a ğ a z a l a r d a y a l n ı z birer tane ö r n e k e ş y a var;

s ı n d a V r i l y a y a da A n a denilen h a y a l î bir ı r k y a ş a m a k t a d ı r . Bunlar b ü t ü n güçlerin

isteyen b u örneklere bakar, birini seçer, siparişini verir, kendisi daha eve varmadan

k a y n a ğ ı olan "vril" g ü c ü n ü ve t ü k e n m e z sonsuz ışığı b u l m u ş l a r d ı r ; uçabilirler de.

mal teslim edilir. Herkes 21 y a ş m a kadar öğretim g ö r ü r ; gereksiz şeyler programdan

Bunlarda işçi sınıfı yoktur; makine, b u n l a r ı n yerini almıştır. T a m bir "toplumsal

k a l d ı r d m ı ş t ı r . 21 y a ş m a erişenler 3 y d devlet hizmetinde bulunur; 3 y d sonra s ı n a v l a

eşitlik" ve adalet v a r d ı r ; zekâ, gücün yerini almıştır. K a d ı n l a r , i ç l e r i n d e bulunan

devlet meslek o k u l l a r ı n a alınır. Smavda kazanamayanlar i ş alanına atılır, kendilerine

"vriı"den d o l a y ı , erkeklerden ü s t ü n d ü r ; a ş k t a k a d ı n l a r ö n d e r l i k ederler; erkekler

uygun bir iş buluncaya kadar yer değiştirebilirler. Doktor da d u v a r c ı d a a y n ı ücreti

y a l n ı z teknikte ö n d e r d i r l e r . Felsefe ve dm g ö r ü ş i e r i n d e . i i k i r birliği var, tek l a ı ı r ı ' y a

alır. Cinayet, bir akıi h a s t a l ı ğ ı sayiiir; canüer hastanlere y a t m i ı r ; para denilen şey

A. DILAĞA!!

KUTADGU BİLİG İNCELEMESİ

ortadan k a l k t ı ğ ı n d a n beri cinayet azalmıştır; hırsızlık da a r t ı k gereksiz o l m u ş t u r ,

olduğu şeylere i n a n m a m ı ş ; adam ikinci kez y o l c u l u ğ a çıkmış ve a r t ı k d ö n m e m i ş .

180

181

ç ü n k ü herkes her şeyi edinebilir. H ü k ü m e t i n b a ş ı n d a bir B a ş k a n v a r d ı r , bunu Congress

Yabansı

denetler; öğretim ve hekimlik, B a ş k a n ı n seçtiği bir kurulca denetlenir. K a d ı n hakla­

yarak a n l a t ı r . Dr. Moreau'nun

rını, k a d ı n l a r ı n seçtiği bir k a d ı n b a ş k a n savunur. Y u r t t a h o ş n u t s u z l u k ve sızdtı yok­

bu doktor ve y a r d ı m c ı s ı Montgomery'yi g ö r ü r ü z . Prendick a d ı n d a bir adam Pasifik-

tur. Her evde telefonla m ü z i k dinlenilir; halk k i t a p l ı k l a r ı da v a r d ı r ; bunlar k ü l t ü r ü

teki b u adaya gider, orada bu i k i a d a m ı n h a y v a n l a r ı i n s a n l a ş t ı r m a k , aşı ve ameliyat­

yaymakta, sanat y a p ı t l a r ı a n l a y ı ş l a b e ğ e n i l m e k t e d i r . Julian West, yurdun 113 y d

larla onları d ü ş ü n d ü r m e k ve k o n u ş t u r m a k istediklerini görür. V a r l ı k l a r ı n y a p ı s ı bu

Bir Ziyarefte

bir melek y e r y ü z ü n e inip dolaşır ve gördüklerini Adasında,

"yaradan"

yorumla­

olarak t a n r d a ş m a k

isteyen

önceki tarihini bildiği için profesörlüğe a t a n ı r , eski nişanlısının torununun torunu

kadar esnek olmadığı için bu deneyler başarısız kalır, ameliyata giren v a r l ı k l a r y a r ı

olan E d i t h Leete'le evlenir.

insan-hayvan y a da y a r ı h a y v a n - i n s a ı ı olurlar. Sonunda güçlü bir y ı r t ı c ı hayvan dok­

32. Bertha von Suttner (1843-1914: 1899). Die Waffen nieder

Das Maschinenzeitalter

(Silâhlar Aşağı, 2 cilt, 1889)

=

Makine Çağı,

adh r o m a n ı y l e

1905 Nobel

Barış Ö d ü l ü n ü kazanan, 1891'de de "Avusturya B a r ı ş s e v e r l e r K u r u m u " n u A v u s t u r y a l ı bir k a d ı n , Makine

kuran

ÇagVnda toplum s o r u n l a r m ı b a r ı ş ç ı a ç ı s ı n d a n ele

almış ve bu yolda bir utopia ileri s ü r m ü ş t ü r .

toru ve y a r d ı m c ı s ı n ı p a r ç a l a r , hayvan-insanlar baş k a l d ı r ı r , evi de y a n d ı k t a n sonra Prendick k ü ç ü k bir k a y ı k l a adadan k a ç a r . Dünyaların

ein soziales

gür Y u r t , B i r Toplumsal Geleceldik Tablosu, 1890; Eine

Zukunftsbild

lara k a r ş ı korunamayan Mars askerleri yok olur. B i r denemeler k i t a b ı olan Gelecekliği Modern bir Utopia'da,

oranlamalar,

aşılama­

"üstünlük, elde bulunan

=

ü s t ü n alet ve makinelerle elde edilir" s a v ı ele alınmış ve s a v u n u l m u ş t u r . B u Utopia, bizim güneşin değil, A k y d d ı z ' ı n (Sirius) ötesinde bulunan bir güneşin e t r a f ı n d a d ö ­

nış, 1895). Y a h u d i asıllı A v u s t u r y a l ı bu i k t i s a t ç ı ve gazeteci, başlıca para ve toprak

nen bir gezegende b u l u n m a k t a d ı r . Orada h i ç bir şey b o ş u n a harcanmaz, her şey ma­

reformu ile uğraşmış, toprak t ü m ü n ü n d e v l e t l e ş t i r i l m e s i n i , kişisel m ü l k ü n k a l d ı r d -

k i n e l e ş m i ş t i r , elektrikle işler; kişisel m ü l k k a l k m a m ı ş t ı r ama k â r l a satış y a p ı l m a z ;

masını ve çiftçilerin ü r e t i m k u r u l u ş l a r ı n a dağılmasını i s t e m i ş t i r .

ü r e t i c i , e m e k ç i , t ü k e t i c i işbirliği yaparlar, u ş a k h k k a l k m ı ş t ı r , namuslu y a ş a n ı r , tem­

gür ülkeye bir yolculuk,

nach Freiland

y a p ı c ı toplumbilim yolunda ilerisi için b i r t a k ı m

lar ve istekler ortaya k o y m u ş t u r .

İçine U z a ­

Özgür Y u r d a B i r Yolculuk, 1893; Entrückt

Reise

= Öz­

Mars gezegenin­

r ü c ü ısı ışınları v a r d ı r . Yer'deki askerler jurılır, fakat bir süre sonra, Yer'deki mikrop­ Önceleme,

33. Theodor Hertzke (1845-1924: Freiland,

HarbVnde

den insanlar Yer'imize akın ederler. B u n l a r ı n gelişmiş çarpışma makineleri ve öldü­

in die Zukunft = Geleceğin

Y a p ı t l a r ı n d a n Öz­

Orta Afrika'da bir toplumu ele almıştır.

34. William Morris (1834-1896: News from Nowhere ber, 1891 ve A Dream of John Bull

= John Bull'ın

=

bellik yok; ölçüsüz yemek yenmemesi için, i ş t a h açıcı içkiler yok; aşkta, dalıp kalma

Hiç Bir Yerden H a ­

bir d ü ş ü , 1888). Ü n l ü

İngiliz

şairi bu otopik y a p ı t l a r ı y l e İ n g i l t e r e ' y i toplumsal bir "commonwealth" olarak

gör­

mek istemiştir. Y a z a r , bizi Ortaçağ A v r u p a s ı ' n d a k i y a l ı n , uyumlu, sevgi ve güzellikle dolu y a ş a m a ve ü l k ü c ü l ü ğ e

çağırmaktadır.

tor Moreau =

of the Gods =

Utopia, 1905; In New Worlds =

Machine

Y a b a n s ı B i r Ziyaret, 1895;

When the Sleeper

— Gelecekliği

daki ilk insanlar, 1901; Food

=

Doktor Moreau'nun adası, 1896;

y a l a r ı n Harbi, 1898; ticipations

Visit

Ö'nceleme, Mankind

Tanrdarın

Awakes 1901;

=

Z a m a n Makine­

The Island

The War of the Worlds =

Uyuyan Uyanınca,

The First

in the Making Besini,

1904;

=

Men Oluşan

A Modern

of =

1899;

Eski

Dünyalar

şar. Eski

denetir, bunlar Eflatun'un "bekçi"lerine benzer. D i n , "insanlık

herkes y ı l d a bir hafta y a p a y a l n ı z yabana çekilip d o ğ a d a v a h ş i gibi ya­

Dünyalar

Yerine Yeniler'de

şu düşünceler ortaya k o n m u ş t u r :

Devlet sa­

n a y i i denetim altına almalı, toplumsal adaleti devrimle değil, y a v a ş y a v a ş gerçek­

İnsanlık, Utopie =

Yerine

Yeniler

1908;

Men

b ü y ü k zenginlik ve gelirlere y ü k s e k vergi k o n m a l ı ; ü c r e t i n en aşağı derecesi saptan­

Doc­

mak; çocuk bakımını, eğitim-öğretimini devlet üzerine a l m a l ı ; meslek o k u l l a r ı a ç d m a -

Dün­

h ; hamile k a d ı n l a r , y a ş l d a r ve hastalar k o r u n m a l ı ; aileyi ve kişisel m ü l k ü ortadan

An­

k a l d ı r m a m a k ; yukarda açıklanan y ö n t e m l e , t ü r l ü y u r t t a ş l a r ı n gönenç derecelerini

=

Ay­

birbirine y a k l a ş t ı r m a l ı .

1903;

The

in the Moon

Modern B i r

the Days of the Comet — K u y r u k l u y d d i z m G ü n l e r i n d e ,

for Old =

kültü"dür,

l e ş t i r m e l i ; devlet halkçı olmalı, halka hizmet edecek her şeyi y ö n e t i m i a l t ı n a a l m a l ı ;

35. Herbert George Wells (1866-1946): The Time si, 1895; The Wonderful

yok, k a d ı n l a r namuslu kalır, ç a b u k evlenir ve çocuk doğurur. Y ö n e t i m i "samurai" denen görevliler

Like

1906; Gods

T a n r ı l a r a Benzeyen İ n s a n l a r , 1923. Toplumbilimci, dirilbilimci, "bilim r o m a n c ı ­

sı" (science fiction), u t o p i a ' c ı olarak beliren bu ü n l ü İngiliz r o m a n c ı n ı n ilk önemli y a p ı t ı olan Zaman MaZcirtesi'nde, z a m a n ı d ö r d ü n c ü boyut s a y m ı ş , "zaman yolcu­ su" nu (Time Traveller) "zaman makinesi"ne bindirerek M. S. 802701 y d m a v a r d ı r ­ mış; Weena adlı bir k ı z ı n k d a v u z l u ğ u ile, Morlock denilen t a n s ı k s ı bir insan ı r k ı n ı n yaşadığı yurdu gezmiş, sonra gerisin geri bizim d ü n y a y a d ö n m ü ş , halk onun g ö r m ü ş

36. Paolo Mantegazza (1831-1910: Vanno

3000:

sogno — Y ı l 3000: B i r D ü ş ,

1897). i t a l y a n fizyoloji,patoloji, antropoloji ve sağlık bilimi profesörlerinden Mantegazza'nm bu y a p ı t ı bir "geleceklik r o m a n ı " d ı r

(Zukunftsroman). D a h a önce "Sinir­

lilik y ü z y d ı " ( I I secolo neurotico, 1887) ve " İ k i y ü z l ü l ü k y ü z y d ı " (II secolo tartufo, 1888) gibi konular üzerinde de d u r m u ş olan yazar, M. S. 3000 y ı l ı n ı erek alarak, d ü ş görme b i ç i m i n d e y a z d m ı ş bu geleceklik u t o p i a ' s m ı , u z m a n ı b u l u n d u ğ u bilimler üze­ rinde k u r m u ş t u r . 37. Theodor Herzl nizmin

kurucusu olan

(1860-1904: Altneuland Yahudi aslından

=

Eski

yeni yurt, 1902). Siyo-

A v u s t u r y a l ı yazar,

bu y a p ı t ı n d a ,

ti-

K Ü T A D G U B İ L İ G İNCELEMESİ

A. D İ L Â Ç A R

182

iistinde iler'de kurulacağına inandığı ve bunun için çalıştığı Y a h u d i devletinin tab­ losunu bir utopia halinde çizmiştir. Roman y a z ı l d ı ğ ı n d a Filistinde bir "Siyonist ko­ lonisi" k u r u l m u ş bulunuyordu.

*

* Shaw

ci k a d ı n l a r alınmıştır. C u m h u r b a ş k a n ı , önceki L u b i n ve Burge'm t o r u n l a r m d a n d ı r , Barnabas'larm bir torunu da cumhuriyetin " y a ş a m a süresi işleri" dairesinin başsaym a n l ı ğ m d a b u l u n m a k t a d ı r . Ü ç perdelik I V . b ö l ü m d e , y ı l M. S. 3000, İngiltere y ö n e ticderinin k o r k t u ğ u gibi, uzun y a ş a n d ı , genç y e n i ı r k ayaklanarak "eski"leri adadan

D ü n y a 1914-1918 yıllarında Birinci D ü n y a Harbini g ö r m ü ş , 1917'de R u s Dev­ rimi k o p m u ş , harbin sonuna doğru, 1918 y d ı b a ş ı n d a Amerika C u m h u r b a ş k a n ı Woodrow Wilson, ünlü "14 nokta"smı ilân etmiş (gizli diplomasi olmayacak, silâh­ lanma kısılacak, denizler daima özgür olacak, sömürgecilik son bulacak v.b.), 1919'da Versailles Barış Antlaşmasıyle "Uluslar K u r u m u " (Société des Nations) k u r u l m u ş ; 1923'te de, Y u n a n l ı bir kadının torunu olan, b a b a s ı F l a m a n , anası Japonlu, kendisi de Amerika Birleşik Devletleri y u r t t a ş ı bulunan R i c h a r d Koudenhove-Kalergi, "Pa¬ neuropa" a d ı altında b ü t ü n Avrupa halk ve devletlerinin birleşmesini t a s a r l a m ı ş t ı r . 38. George Bernard

183

k o v m u ş t u r . İ n g ü t e r e a r t ı k Mesopotamya'da, B a ğ d a t b a ş k e n t olmak üzere, bir Commonwealth'tir. "Turania" i m p a r a t o r l u ğ u da en y a k ı n komşularıdır. B a ğ d a t t a n y a ş l ı bir bay, d a m a d ı b a ş b a k a n Mr. Badger Bluebin, kızı ve torunu ile İ r l a n d a ' y ı ve uzun yaşamhlarm

kâhinini

görmeğe gelmiştir.

tutumu işi bozar, ona telsizle işten el ç e k t i r i r l e r . İ r l a n d a ' d a Falstaff "Korkaklık A n ı t ı " dikilmiştir, uygarlığının sonu ne olacak,

(1856-1950:

Back

to Metuselah

=

Metuşelah'a

bir de k a d ı n hangi parti

bir

187 y a ş ı n d a baba olmuş, 969 y ı l yaşamıştır). Ü n l ü İngiliz oyun y a z a r ı n ı n geçmişi ve

yok

bakışı

Çocuklar

17 y a ş ı n d a

geleceği içine alan 5 bölümlü b ü y ü k bir utopia oyunudur. A y r ı c a 100 s a y f a l ı k bir

yaşarlar.

iııceleme-açıklaması da bulunan bu oyunun b ö l ü m l e r i ş u n l a r d ı r : 1. " B a ş l a n g ı ç t a ,

eder;

M. Ö. 4004 (Aden bahçesinde)"; 2. " G ü n ü m ü z d e : Barnabas k a r d e ş l e r i n

"cisimsiz a r ı d ü ş ü n c e " y e çevrilirler.

"İngiliz

kazanacak ?" sorusunu, k â h i n

y a ş l ı b a y ı ö l d ü r ü r . V . b ö l ü m d e y d M . S. 31920.

olmuştur.

adma bir

kâhin vardır. Konukların

" H a y d i , defolun, budalalar." şeklinde c e v a p l a n d ı r ı r . A n l a ş a m a z l a r ,

Doğru Gerisin Geri, 1921; Metuşelah, " E s k i Ahit"e göre, en uzun ö m ü r l ü kişi olup

İncili";

Beraberlerinde, "Turania" imparatoru,

ünlü asker ve "kader a d a m ı " Cain Adamson Charles Napoleon da v a r d ı r . S a v a ş ç d

kadın

kâhinin

sert

Bilinen insan

ırkı

olarak, yumurtadan d o ğ a r

ve

sonsuz

Bunlar d ö r t y ı l ivedili gelişim ve e ğ i t i m g ö r d ü k t e n sonra, oynar, dans

doğurduktan

sonra "eski ı r k ' a

döner ve yemek i ç m e k t e n d o y m u ş olarak,

Oyunun sonunda genç

bir Pygmalion, bir

3. "Olan oluyor, M. S. 2170"; 4. "Yaşlı bir b a y ı n faciası, M. S. 3000"; 5. "Düşüncenin

k a d ı n bir de erkek heykelini birleştirir, bir k i m y a c ı d a bunlara can ve y a ş a m

erişebileceği kadar uzak, M. S. 31920". Oyunun "Metabiyolojik Beş B a p l ı bir T e v r a t "

bağışlar.

şeklinde bir alt-başlık taşımaktadır. (A Metabiological Pentateuch). Oyunun özeği

sürüp gideceğini söyler.

"yaratıcı evrim" (créative evolution)dir.

B u n a göre, i n s a n ı n y a ş a m ı kısadır, t a m

 d e m ve H a v v a ' n ı n

anneleri L i l i t h

39. K a r e l Capek (1887-1945:

sahnede görülür ve b u sistemin

R. U. R. 1921; Krakit,

1924; R . U . R . , "Ros-

erişkin olduğu zaman ölür; bu y a ş a m ı u z a t m a l ı d ı r ; insan b u duyguyu gerekser ve

sum's Universal Robots"m, y a n i Rossum'un Evrensel R o b o t l a r ı ' n m

üzerinde direnirse, i ç d ü r t ü y a ş a m ı uzatabilir. İ k i perdeli I . b ö l ü m d e , Â d e m , H a v v a

Rossum, kişi adıdır, Tozum, Çekçede "akıl", robota da a y n ı d ü d e "çalışma" anlamı-

kısaltmasıdır;

ve Ş e y t a n ile birlikte cennetteyiz. Genç bir geyik yavrusunun cesedi, H a v v a ' d a ö l ü m

n a d ı r ; " K r a k i t " de bir madde adıdır). Bunlardan birincisi ü ç perdelik bir oyundur.

korkusunu doğurur, Â d e m de usandırıcı t e k - d ü z e n l i k t e n bıkmış, fakat y e n i l e ş m e

Avrupa'dan ç o k uzakta bulunan bir adada R o s s u m bir formül bulur, bununla seri

k o ş u l u j l e y a ş a m a k ister. Ş e y t a n , d o ğ u r m a n ı n ne o l d u ğ u n u , kendisinin ve  d e m ' i n

halinde makine adam (robot) yapar. Bunlar t a m makineleşmiştir, d u y g u l a r ı yoktur.

de Lilith adlı bir k a d ı n d a n doğmuş b u l u n d u ğ u n u bildirmekle sorunu çözümler. B u

Ü r e t i m boldur; Rossum bir t a n r ı olmak isteğindedir, oğlu da m ü h e n d i s t i r . Robot

b ö l ü m ü n ikinci perdesinde, birkaç y ü z y ı l sonra, d ü n y a n ı n i l k kıyıcısı K a i n , ana ba­

fabrikasının genel m ü d ü r ü H a r r y Domin, işletme m ü d ü r ü de Alquist a d ı n d a biridir.

basını görmeğe gelir, Habil'i öldürdükten bu y a n a bir kahraman asker o l m u ş t u r ;

Rossum'un kızı ve "İnsanlık B i r l i ğ i " ü y e s i Helena Glory bu a d a y ı gezip denetlemeye

çobanlık y a ş a m ı y l e alay eder. H a v v a , insanın k ı y ı c ı l ı k t a n daha ü s t ü n şeylere özen­

gelir. R o b o t l a r ı görür, b u n l a r ı makine gibi y a ş a m a k köleliğinden kurtarmak ister.

mesini ister. I I . bölümde, bizim y a ş a m a k t a o l d u ğ u m u z ç a ğ d a y ı z , I . D ü n y a Harbin­

H a r r y Domin işin t e k n i ğ i n i anlatır ve r o b o t l a r ı n gerçek insan olmadığını, duygunun

den hemen sonra, 1919. K a i n yengi k a z a n m ı ş t ı r , mdyonlarca insan ö l m ü ş t ü r . Con­

ne o l d u ğ u n u bilmediklerini söyler. Domin, b ü t ü n d ü n y a y ı r o b o t l a ş m a yoluyle aris­

rad ve F r a n k l y n Barnabas adında biyolog ve teolog k a r d e ş l e r , y a ş a m ı çok kısalmış

tokrat yapmak, Helena ile de evlenmek niyetindedir. B i r süre sonra Helena, fizyolog

buluyorlar; toplum sıkıntısı ve tedirginliği b u n d a n d ı r ; h i ç olmazsa 300 y d y a ş a m a l ı .

k i m y a c ı D r . Gall'ı k a n d ı r ı r ve r o b o t l a r ı n y a p ı m ı n d a onlara bir az duygu ve ruh k a ­

L u b i n ve B ü r g e adında i k i başbakan bu k a r d e ş l e r i görmeğe gelirler; y a ş a m ı uzatmak

rıştırılır, y a p ı m f o r m ü l ü de y a k ı l ı r . Robotlar b a ş k a l d ı r ı r , her şeyi y ı k a r , herkesi öl­

için bir ilâcın bulunduğunu s a n m a k t a d ı r l a r ; bunu politikada seçimlere gidildiği za­

d ü r ü r , y a l n ı z Alquist kurtulur. Sonunda, duygu ve r u h k a z a n m ı ş olan robot Primus

man k i m i insanların uzun yaşamasını uygun bulmuyorlar; ne var k i ortada daha bir

ile robot k a d ı n l a r d a n Helena sevişip y e r y ü z ü n d e yeni  d e m ve H a v v a

buluş yoktur. I I I . bölümde, y d 2170, İngiltere a r t ı k bir cumhuriyettir. Barnabas kar­

- K r a k i t maddesi, K r a k a t a y a n a r d a ğ ı n d a n a l ı n m a bir maden olup en güçlü p a t l a y ı c ı

olurlar.

deşlerden birinin d a m a d ı , Haslanı, 283 y d y a ş a m ı ş şimdi bir başpiskopos, eski k a ­

maddedir. Mucidi Prokop a d ı n d a biridir. Romanda, Almanlar b u maddeyi ele geçir­

dın hizmetçileri de 274 y d yaşamış, İçişleri B a k a n ı Mrs. Luterstring o l m u ş t u r . B r i ­

mek için Praha'ya ajan gönderirler. Prokop vermez, Almanlar da onu esir ederler.

tanya A d a l a r ı Cumhuriyetini Çinliler y ö n e t m e k t e , y a z m a n l ı k l a r a da Afrika'daki zen-

F a k a t Prokop metresi olan k a d ı n l a k a ç a r . Daimon a d ı n d a bir ajan onu yine ele geçi-

A. DİLÂÇAR

KUTADGU BİLİG İNCELEMESİ

rip bir anarşist merkezine g ö t ü r ü r . Daimon'da o gizli elektrik dalgası ile 3000 km.ye

verimli işçilere "Alpha A r t ı F i k i r A d a m ı " , en verimsiz olanına da "Epsilon E k s i

saçdabilen krakitten bir p a r ç a vardn. K a v g a çıkar, Daimon k a ç a r , Prokopu ve onun

Moron" denir. D ü n y a Denetçisi, Mustapha Mond a d ı n d a biridir. Toplumun belgisi

184

185

yok eder.

"Birliktelik, Özdeşlik, Dengelilik" olarak kabul edilmiştir. Y u r t t a ş l a r a r a s ı n d a Ber­

Prokopa d ü n y a y ı bu ş e k d d e ele g e ç i r m e y i önerir, Prokop kabul etmez ve k a ç a r . So­

nard Marx ile sevgilisi Lenina Crowne göze çarpar. B u t o p l u l u ğ u n Amerika'daki New

metresini birlikte g ö t ü r ü r , k r a k i t i p a t l a t ı r ve eski a n a r ş i s t a r k a d a ş l a r ı n ı

şeylere

Mexico eyaletinde "Vahşiler K a m p ı " denen bir deneme merkezi b u l u n m a k t a d ı r . B u ­

özenmişsin, insanlara faydah olan k ü ç ü k şeyler yap." B u söz ona T a n r ı l ı m sesi gibi

rada eski y a ş a m d a n kalma kişiler m ü z e y e k o n m u ş t u r . Beyaz tenli v a h ş i l e r d e n John,

gelir ve onu doğru yola d ö n d ü r ü r . - Ğapek'in bu yolda y a z d m ı ş Makropulos

Şeyi

bu müzelik kişilerden biridir. Bernard ile Lenina bir roketle buraya gelirler, John on­

adlı o y u n l a r ı

lara "anne" ile "baba"smdan söz e t t i ğ i n d e , şaşarlar, ç ü n k ü kendileri yumurtadan

nunda Prokop bir ihtiyarla karşdaşır. İ h t i y a r ona şöyle der: "Çok b ü y ü k

(Vëc Makropulos, 1922) ve Yaradan

Âdem

( A d a m Stroritel,

1927)

çıkmıştır. John'un andığı Shakespeare'i de t a n ı m a z l a r . John'u Londra'ya g ö t ü r d ü k ­

da v a r d ı r . 40. İ l ' y a i ego uçenikov

G-. Erenburg (1891-1967: Neobıçaynıe

pohojdeniya

Holio

Hurenito

— Julio Jurenito'nun ve M ü r i t l e r i n i n G ö r ü l m e d i k Maceraları, 1922).

lerinde adam şaşırır; her taraf eski a n l a y ı ş a göre ahlâksızlık içinde. John, Lenina'nın aşk önerilerini geri iter, D ü n y a Denetçileri Mustapha ile John u y g a r l ı k konusunda t a r t ı ş ı r ; Mustapha, güzellik dert ve dengesizlik y a r a t t ı ğ ı için s a n a t ı n aforoz edildi­

A l a y l ı ve yergili bir Sovyet r o m a n ı d ı r . Meksikalı devrimci Julio Jurenito'nun ve

ğini, bilim ve t e k n i ğ e önem v e r i l d i ğ i n i , dinin de kısıtlandığını söyler. John bunlara

onun R u s , Amerikan, Senegal, İ t a l y a n , Fransız ve A l m a n asıllı yedi m ü r i t i n i n

1913

inanmaz, eski a n l a y ı ş l a r a bağlı kalır. L o n d r a ' n ı n d ı ş ı n d a oturur, herkes bu acayip

k a r g a ş a l ı k l a r ı s ı r a s ı n d a k i y a ş a m ı n ı anlatır. T ü r l ü uluslardan olan b u m ü r i t l e r

y a r a t ı ğ ı görmeğe gelir, gazeteciler, televizyoncular v.b. Lenina da John'u görmeğe

-1921

kendi ulusal niteliklerini de y a n s ı t ı r l a r , d ü n y a n ı n gidişini k ö t ü m s e r l i k l e eleştirirler,

geldiğinde, John kendinden geçer, onu k a m ç d a y a r a k

ö l d ü r ü r , kendini de asar.

ü t o p i k bir d ü n y a , ü t o p i k bir u y g a r l ı k için ç a l ı ş t ı k l a r ı n a i n a n ı r l a r . 41. E v g e n i y İ. Z a m y a t i n

(1884-1937:

Mı = B i z , 1922;

R u s ç a metin

*

tam

olarak: 1952). Y d 3000. Geleceğin utopia'sı olarak b ü t ü n d ü n y a tek bir devlet duru­

1939-1945 y d l a r ı n d a İkinci D ü n y a H a r b i olur; 1945'te Birleşmiş Milletler Örgü­

muna getirilmiştir. B a ş m a t e m a t i k ç i D-503, bu d ü n y a n ı n betimlenmesini güncesinin

t ü (United Nations Organisation) kurulur; 10 aralık 1948'de "Birleşmiş Milletler İ n ­

40 s a y f a s ı n a geçirir. Devlet babasının a d ı " İ y i l i k B a b a s ı " d ı r .

san H a k l a r ı U l u s l a r a r a s ı Bildirisi" (United Nations Universal Declaration of H u m a n

D ü n y a , matematik

inceliğiyle çalışan, kusursuz bir makine ö r g ü t ü olarak i ş l e m e k t e d i r . İ n s a n l a r birer

Rights) i l â n edilir. Yığdış ve bireysizleşme tehlikesi k a r ş ı s ı n d a yeni utopia'lar y a z ı ­

" n u m a r a " d ı r ; numara da y u r t t a ş demektir. B u n l a r ı n

lır.

beyinleri denetlenerek a y n ı

d ü z e y e göre ayarlanabilir. E v l e r c a m d a n d ı r , gizli t a r a f l a r ı yoktur. Devlet surlarla

*

çevrilidir, kimse k a ç a m a z . Özgürlük v a h ş i bir durum s a y d ı r . " M ü y o n l a r arabası"43. K a r i n Maria Boye (1900-1941: Kalocain,

n ı n bekçisi ve k o r u y u c u l a r ı v a r d ı r . H a s t a l ı k kişisel bir istektir; bunlar beyindeki

1940). Genç y a ş t a intihar eden

hayal kurma özeklerinin r ö n t g e n ışınlarıyle yok edilmesi yoluyle sağaltdır. H e r şeyin

İsveçli bu k a d ı n yazar bu utopia'sıyle geleceği h a y a l l e m i ş , kusursuz, insancıl, k ü l t ü r ­

v a k t i v a r d ı r , yemek, içmek, a ş k v.b. A ş k ı herkes ancak pembe bonolar k a r ş d ı ğ ı n d a

l ü bir totaliter devletin tablosunu çizmiştir.

seks b ü r o s u n d a n elde edebilir. K i m i k a d ı n "numara"lar büinçsizlikle devleti tehlike­ ye sokar; bunlar " İ y i l i k B a b a s ı " n m arabası a l t ı n d a ezilir. B u r a d a arzu, a c ı m a gibi duygular yoktur. İ n s a n ı n hayal kurma yetkisi, a ş k duygusu, söz v e r m i ş olma bdinci yok edümiştir. K u t , köle olmakla elde edilir. E s k i "cennet" k a v r a m ve hayalinin gerçekleşmesidir bu devlet.

44. Stefan Andres (doğ. 1906: Die

Sintflut:

I. Das Tier

Wir sind

aus der Tiefe, II.

Utopia

=

Biz Utopia'yız,

Die Arche, III.

Der graue

1943; Regen­

bogen — Tufan: 1. Derinden Çıkan H a y v a n , 1949,2. Nuhun Gemisi, 1951, 3. Boz Gök­ kuşağı, 1959). Teoloji, sanat tarihi ve felsefe o k u m u ş olan bu Alman y a z a r ı n ı n "Biz U t o p i a ' y ı z " ı ü l k ü c ü kısa bir r o m a n d ı r . İkinci y a p ı t t a ise yergi-allegori şeklinde mo­

42. Aldous H u x l e y (1894-1963: Brave New World — İşte Güzel Y e n i

Dünya,

dern bir d ü n y a c a n l a n d ı r d m ı ş t ı r : g ü n e y İ t a l y a d a cittâ morta ( = ölü şehir). Orada

1932). Toplumu yeren bir r o m a n d ı r . Henry Ford'dan 632 y d sonra Londra'da k u r u ­

Nietzsche'ci Leo Olclı, etrafında b i r i k m i ş gençlerle yeni d ü n y a , yeni adam ve yeni

lan bu yeni

t ö r e y i "norma"a sokmak ister. Trilojinin birinci b ö l ü m ü n d e , derinden çıkan hayvan

d ü n y a d a bir laboratuvar

v a r d ı r , orada insan k a d ı n d a n d o ğ m a k l a de­

ğil, yumurtadan ç ı k m a k l a d ü n y a y a girer. Bokanovsky eylemiyle, sistemli olarak, y a ­

eski d ü n y a y ı y ı k a r , ikincide yeni d ü n y a görünmeğe b a ş l a r , ü ç ü n c ü d e de g ö k t e barış

şamın her t ü r ü ve k a t m a n ı n a uygun insanlar meydana getirdir. İ n s a n f a b r i k a s ı n ı n

kuşağı g ö r ü l ü r .

a"dı "Londra K u l u ç k a l a m a ve Ayarlama Merkezi"dir. T a k v i m F . Ö. ( = Ford'dan önce) ve F . S.'e ( = Ford'dan sonra) göre hesaplanır. F o r d sözcüğü arasıra F r e u d bi­ çimine kayar. Ü r e t i m ve t ü k e t i m , y a ş a m ı n tek a m a c ı d ı r . E d e b i y a t , sanat, felsefe y a ­ saktır. Her şey standardize e d ü m i ş t i r . î ş ç ü e r d u r u m l a r ı n d a n memnunudur; en y ü k s e k

45. H e r m a n n Hesse

(1877-1962: Das

Glasperlenspiel

=

Boncuk

oyunu,

1943). Ü n l ü A l m a n y a z a r ı bu r o m a n ı n a alt-başlık olarak ş u n u k o y m u ş t u r : Oyun ö ğ r e t m e n i Josef Knecht'in b i y o g r a f y a s m ı yazma denemesi ve onun b ı r a k t ı ğ ı yazdar

186

A. D İ L Â Ç A R

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

187

(Versuch einer Lebensbeschreibung des Magister L u d i Josef Knecht samt Knechtes

devrimden sonra Okyanusya'da Oceania a d ı n d a totaliter bir topluluk-devlet kurul­

hinterlassenen Schriften). Y a z a r , 1933-1945 y ı l l a r ı n ı Hitler A l m a n y a s ı ' n d a n k a ç a r a k

m u ş t u r . D ü ş m a n ı olan eski Eurasia (Avrasya) devleti ile s a v a ş m a k t a d ı r . Devlet dili

İsviçre'de geçirmiş, bu k i t a b ı y a z m ı ş ve i s v i ç r e ' d e y a y ı m l a m ı ş t ı r : Politikaya k a r ş ı

"Newspeak" ( = yeni k o n u ş m a , yeni dil) denen dildir. Orada b ü y ü k bir yalan ege­

ruh direnişi. Y a p ı t t a üst-gerçek (sürrealiste) ü t o p i k , allegorik bir t u t u m v a r d ı r ; bu

mendir: H e r ş e y içtensizlikle

y ü z d e n , y a z ı d a geçen b i r ç o k a d l a r ı n k i m o l d u k l a r ı daha a n l a ş d a m a m ı ş t ı r .

rinden k u ş k u l a n ı r , herkes casusluk yapar,

Hikâye

yapılır,

herkes birbirinin kuyusunu

kazar, birbi­

"telescreen"le her ş e y gözetlenir, izlenir,

M. S. 2000 ydma kadar uzar. Harpten sonra, sözde, d ü n y a n ı n ruh durumunu düzelt­

fikirler kontrol edilir, b e ğ e n i l m e y e n kişiler ortadan yok edilir. B i r "Sekse K a r ş ı Sa­

mek için "Kastalien" denilen ilde, m a n a s t ı r ö r g ü t ü n e benzer, "Boncuk oyunu" a-

v a ş " kurumu varsa da, gizli aşk, kara borsa, s a h t e k â r l ı k da almış y ü r ü m ü ş t ü r . Dev­

dmda bir k u r u m meydana getirilir. B u oyunu y ö n e t e n de Josef Knecht a d ı n d a biri­

let ve parti b a ş k a n ı n a "Big Brother" ( = b ü y ü k k a r d e ş , ağabey) denir; ö n e m l i bir dev­

dir. Oyun, bir ayine benzer ve tutumu o l d u k ç a k a r a n l ı k t ı r . Genel olarak, insanın bi­

let b a k a n l ı ğ ı da "Gerçek B a k a n l ı ğ ı " d ı r

lim a l a n ı n d a k i b ü t ü n verimleri renk renk boncuklarla sembolleştirilmiştir. O y u n

devlete k a r ş ı bir y a z ı y a z m ı ş olduğu için "parti d ü ş m a n ı " ilân edilmiştir; her gün i ş ­

öğretmeni b u b o n c u k l a r ı elektronik a r a ç l a r l a o y n a t ı p yeni değerler ve gerçekler elde

lere i k i dakika ara verilerek herkes b u haini lânetler. Charrington a d ı n d a birinin iş­

ediyor. "Kastalien", Goethe'nin

ü t o p i k " E ğ i t i m ili"ni (Pädagogische Provinz) ha­

l e t t i ğ i a n t i k a c ı d ü k k â n ı n d a , yasak y a z ı l a r da gizlice satılır. Partinin bir de "Iç-Par-

tırlatır. E ğ i t i m i , öğretimi ve k ü l t ü r ü d ü z e n l e m e a m a c ı ile yazdan b u romanda geçen

ti" b ö l ü m ü

kişilerden Pater Jakobus, Burckhardt olsa gerek, Thomas von der Trave de Thomas

Smith, J u l i a adında bir g ö r e v l i kızla

v a r d ı r ; O'Brien bunu y ö n e t m e k t e d i r . Parti görevlilerinden

Mann. Y a p ı t t a , Josef Knecht'in ç o c u k l u k t a n oyun öğretmenliğine, ondan da "arı

d ü k k â n ı n d a n da gizli yazdar

ruh"a k a v u ş m a k

Winston yakalanarak "temizlenir".

için v e r d i ğ i karara kadar b ü t ü n y a ş a m a y r m t d a r ı v a r d ı r . Sonun­

da, basit bir çocuk öğretmenliği y a p t ı k t a n sonra, Josef Knecht bir d a ğ gölünde bo­ ğulur,

(Ministry of Truth). Goldstein a d ı n d a biri

yasak

almaktadır.

aşk yaşamaktadır.

Winston

Charrington'm

F a k a t Charrington hafiye olduğu

49. Constantin Virgil Gheorghiu (doğ. 1916:

için

Ora 25, 1947, F r . " L a vingt-cin­

quième heure", 1949 = Y i r m i Beşinci Saat). R u m a n y a h y a z a r ı n karamsar bir uto-

46. F r a n z Werfel (1890-1945:

Stern der Ungeborenen:

ein Reiseroman

=

pia'sıdır. " Y i r m i beşinci saat", "günün 24 saati geçmiş, gün t a m a m l a n m ı ş , geç kalın­

Doğmamışların Y d d ı z ı : B i r Gezi R o m a n ı , 1946). Y a h u d i aslından olan t a n ı n m ı ş Avus­

mış, I s a dahi d ü n y a y ı kurtaramaz" demektir. Y a p ı t t a b a t ı d ü n y a s ı ve b a t ı k ü l t ü r ü

t u r y a l ı şair ve r o m a n c ı , Hitler A l m a n y a s ı ' n d a n k a ç a r a k 1943-1945 ydlannda, yurt

yerilmektedir. R o m a n ı n k a h r a m a n ı T r a j a n K o r u ğ a a d ı n d a a y d ı n bir R u m e n , esir

dışında b u r o m a n ı hazırlamış ve i s v e ç ' t e y a y ı m l a m ı ş t ı r . Ü ç b ö l ü m l ü ü t o p i k bir ro­

k a m p ı ve b ü r o k r a t l a r b ü r o s u haline getirilen d ü n y a d a n ancak intiharla kurtulur.

m a n d ı r ; h i k â y e d e yazar k o n u ş u r . Ü ç b ö l ü m , gelecek ü t o p i k d ü n y a d a , " d o ğ m a m ı ş l a ­

Makineleşmiş i n s a n l ı k t a n b ı k a n ikinci bir kahraman da Johan Moritz'tir. On ü ç y ı l

rın yıldızı"nda geçirilen ü ç g ü n d ü r . Werfel, bu ü ç g ü n l ü k ziyaretinde, " a k l î " insan­

esir k a l d ı k t a n sonra, I I I . D ü n y a H a r b i sırasında B a t ı d ü n y a s ı n ı n Doğu d ü n y a s ı n a

lık çağındaki d ü n y a d a g ö r d ü k l e r i n i a n l a t ı r : Birey, aile, devlet, u y g a r l ı k , k ü l t ü r v.b.

k a r ş ı açtığı harbe istemeyerek gönüllü yazdmakla kurtulur.

Gelecek çağ "teknik sonrası çağı" olacak; bir limonlukta yapdan bitki "retrogenese"i (gerisin geri doğuş) gibi, y ü k s e k ilkeler, u n u t u l m u ş , y o z l a ş m ı ş erdemler yeniden ege­ men olacaktır. 47. E r n s t

J ü n g e r (doğ. 1895): Heliopolis:

Rückblick

50. H . Gohde: Der achle Tag ( = Sekizinci g ü n , 1950.) Dinsel

bir u t o p i a ' d ı r .

H a f t a n ı n yedi gününe bir g ü n ekleme. 51. Rudolf Henz (doğ. 1897: Der Turm

auf eine Stadt ( = Heli-

der Welt = D ü n y a

Kulesi,

1951).

opolis: Geriye Doğru B i r Ş e h r e B a k ı ş , 1949). B u ü t o p i k roman i k i b ö l ü m l ü d ü r . Birin­

Dinsel bir utopia'dır. Avusturya Katolikleri halk k ü l t ü r ü derneğinin b a ş k a n ı bu uto-

cisi y a z a r ı n genel görüşünü kapsar; daha ö n e m l i olan ikinci b ö l ü m d e diyalog, mono­

p i a ' y ı epik şiir olarak y a z m ı ş t ı r : Babil kulesi yerine d ü n y a kulesine y ü k s e l i ş .

log biçiminde günlük andar, denemeler ve h i k â y e l e r v e r i l m i ş t i r . K o n u , evren, T a n r ı ,

52. Jean François R e v e l : Sons Marx ni Jésus

— Marx'siz ve Isa'sız,

1971.

insan, bunun süresiz bir oyuna alet olması ve insanlığın kaderidir. D ü n y a bir model­

Gazeteci utopia'sıdır. Eğer insanlık y a ş a y a c a k s a , ancak bir devrim sonunda y a ş a y a ­

dir, sentetik bir resim; çağlar d ö n e r ve yenilenir, erksizlik güçleri d ü z e n güçleriyle

bilir. B u devrim için en uygun yer Amerika Birleşik Devletleri'dir. Siyasal bir "geçiş­

çarpışır. Sahne, geçmişlikten gelecekliğe kadar uzar. H i k â y e n i n özeğinde H a r p O k u ­

me" (osmose) gereklidir.. B u "geçişme"den y e n i " d ü n y a h ü k ü m e t i " ve "yeni adam"

lu k o m u t a n ı Lucius von Geer'i, halk k a r g a ş a l ı k l a r ı n d a n k u r t a r d ı ğ ı P a r s i k ı z ı Budur

(Homo novus) çıkmalıdır.

Peri'yi buluruz. Sonu y ı k d ı ş değil, y ü k s e l i ş ve yersel m a d d î devletten yukardaki tinsel devlete erişmek, "güneş şehri"ne

(Heliopolis) girmek olur. E v r e n (Kosmos)

Tanrı'nm r o m a n ı d ı r .

53. Burrhus Frédéric Skinner: yond

Freedom

and Dignity

Walden

Two =

ikinci

= Özgürlük ve Ağırbaşlılığın

Walden,

Ötesi,

or Life in the Woods (Alm. Walden — ormanlar), y a n i özgür,

1971.

1971; Be¬ Walden,

doğal y a ş a m ı

anla­

= B i n Dokuz Y ü z Sek­

t a n kitap, A m e r i k a l ı d ü ş ü n ü r H e n r y D a v i d Thoreau'nun (1817-1862) 1854 y d ı n d a

sen D ö r t , 1949), İngiliz y a z a r ı n siyasal yergi r o m a n ı d ı r : 1984 y ı l ı n d a k i durum. B i r

y a y ı m l a d ı ğ ı k i t a b ı n adıdır. Ş i m d i , H a r v a r d Ü n i v e r s i t e s i psikoloji profesörü Skinner,

48. George Orwell (1903-1950:

Nineteen Eiglıty-Four

188

KUTADGU BtLİG İNCELEMESİ

A. DÏLAÇAR

bu "İkinci Walden"la

"koşulsuz özgür

y a ş a m " ı istemektedir, y a n i ü t o p i k bir top­

189

rdan özgür bir bölgede toplumsal denemelerini s ü r d ü r m ü ş t ü r (1848); b u tutumun

lum, " d a v r a n ı ş " (behavior) k u r a m ı n ı çiğneyerek, denetlemesiz i y i niyet, g ü v e n ve

adı, kendi deyimi ile " K u t s a l K i t a p K o m ü n i s t l i ğ i " (Bible Communism adlı

uygu içinde y a ş a m a k , çalışmak, s e v i ş m e k ; yeteri kadar yiyecek, içecek, giyecek;

1848) o l m u ş t u r . D i n alanında X V I . y ü z y d d a Anabaptist'lerin (çocuk vaftizini kabul

kitabı,

temiz hava, temiz ortam; nüldeer s i l â h l a r d a n korunma, o r t a k l a ş a toprak ve konut;

etmeyenler), X V I I I . y ü z y d d a Memnon'istlerin (şafağa tapanlar), Moravia K a r d e ş ­

erkek-kadm eşitliği; sanat, müzik ve edebiyat sevgisi; y a p ı c ı işler ve çalışmalar için

lerin (Moravia P r o t e s t a n l a r ı ) ve Shaker'larm (evlenmeyen, T a n r ı ' y ı hem erkek hem

ödül; kıskançlık, dedikodu gibi erdemsizliklerin k a l d ı r ı l m a s ı ve ülküsel

dişi t a n ı y a n l a r ; Quaker bozuntusu), X I X . y ü z y ı l d a da Mormon'larm (Amerika'da,

özgürlük.

"Özgürlük ve Ağırbaşlılığın Ötesi" adlı kitap, "İkinci Walden"m, roman olmayan şeklidir.

Joseph Smith t a r a f ı n d a n 1830'da y a y ı m l a n a n

Mormon

Kitabı'nm

buyruklarına

göre çokkarılı y a ş a y a n ve Salt L a k e C i t y ' y i merkez alarak U t a h b ö l ü m ü n d e oturan t a r i k a t ç d a r ) ü t o p i k birlikleri de meydana gelmiştir. Bunlardan yalnız Mormon'lar,

*

Y a h u d i utopistlerden de Siyonist'ler (Zionist) t u t u n a b i l m i ş l e r d i r .

Utopia'ların sayısı burada görülen s a y ı d a n ç o k k a b a r ı k t ı r . B u t ü r l e r d e n , "dev­ let romaııları"ndan (Alm. Staatsromane) ve "siyasetname'lerden b a ş k a konu y a da

* * b. Devlet

Romanı:

Utopia'lardan

"devlet

romanları"na

(Staatsromane)

t u t u m l a r ı utopia'ya benzer birçok fikir önermeleri, özeniş ve k ı m ı l t ı l a r o l m u ş t u r .

geçtiğimizde, b a ş t a

Örneğin, İngiliz siyasal yazar ve r o m a n c ı l a r ı n d a n William Godwin (1756-1836),

( K ü r u ş ' u n E ğ i t i m i ) buluruz. Sekiz b a p l ı k tarihsel bir roman da saydabilen b u y a p ı t ,

An Enquiry

A h a m a n i ş soyundan Pers kralı K ü r u ş ' u n

Concerning political

Justice

and its Influence

on General Virtue and

Yunanlı

K s e n o p h ö n ' u n (M. Ö. 434-355) Kyrou

paideia'sını

(Kyros, h ü k . M. Ö. 424-401) y a l n ı z eği­

Happiness (Siyasal Adalet Üzerine B i r A r a ş t ı r m a ve B u n u n Genel E r d e m ve K u t l u l u k

timini değil, b ü t ü n y a ş a m ı n ı

Üzerine Etkisi, 1793) adlı y a p ı t ı n d a , Rousseau'nun etkisi a l t ı n d a olarak, g ü n ü n d e var

K ü r u ş , gerçek dışı da olsa, Sokrat ilkelerine göre y e t i ş t i r i l m i ş ülküsel bir kral ve

olan b ü t ü n h ü k ü m e t , din, aile ve kişisel zenginliği t a m a m ı y l e ortadan k a l d ı r m a y ı

model bir insan olarak t a n ı t d m a k t a d ı r . Eflatun'dan a l ı n m a b i r ç o k düşünce ve ilkeler

önermiştir. Jean-Jacques

(Émile

de b u y a z ı y a k a t ı l m ı ş t ı r . E ğ i t i m d ü z e n i olarak toplu eğitim ö v ü l m e k t e ve ö ğ ü t ola­

ya da Öğretim Üzerine, 1762) adlı y a p ı t ı n d a "doğal öğretim"i ortaya koymakla,

rak da oğullara, birbirlerini sevmenin, d o ğ r u o l m a n ı n ve b a r ı ş içinde y a ş a m a n ı n

"olumlu eğitim" i "olumsuz ö ğ r e t i m " den a y ı r m a k l a ,

ü s t ü n erdemler sırasında b u l u n d u ğ u n u n a n l a t d m a s ı istenmektedir.

Rousseau (1812-1778), Emile

ou de l'éducation

genel ö ğ r e t i m i n ilk süresini

1-5 yaşlarına, ikinci süresini 5-12 y a ş l a r ı n a , ü ç ü n ü süresini 12-15 y a ş l a r ı n a , d ö r d ü n ­

ele alarak ülküsel bir duruma getirmiştir.

B u b ö l ü m e Dante'nin (1265-1321)

De monarchia

Burada

(Monarşi Üzerine) adlı L a ­

cü süresini de 15-20 y a ş l a r ı n a b a ğ l a m a k l a ve daima d o ğ a y a bağlı k a l m a y ı kesin bir

tince y a p ı t ı da alınabilir. Burada Dante siyasal k u r a m ı n ı anlatmakta, papa ile impa­

koşul saymakla, bir "öğretim utopia"sı f o r m ü l l e m i ş t i r .

rator ilişkilerine d e ğ i n m e k t e ve imparatorun sıkı d a v r a n m a s ı n ı ö ğ ü t l e m e k t e d i r .

İngiliz şairlerinden Samuel

T . Coleridge (1772-1834) ile Robert Southey (1774-1843) gençliklerinde, Rousseau ile Godwin'den esinlenerek, 1794'te, A m e r i k a n ı n Pennsylvania bölgesindeki Susque­ hanna ırmağı =

k ı y ı l a r ı n d a "Pantisocracy" ( Y u n . pan = hep, b ü t ü n +

isokratia

eşitlik erki) adında herkesin birbirine eşit olduğu ve eşit erk sahibi b u l u n d u ğ u bir

"toplumsal örgüt" k u r m a ğ ı ve "aspheterism"i ( Y u n . a- — y o k s u n l a y ı c ı ek + spheteros = mülk sahibi olma), u y g u l a m a y ı , y a n i kişisel m ü l k ü y a s a k l a m a y ı tasarla­ mıştır. İngüiz d ü ş ü n ü r ü Thomas Carlyle'm (1795-1881),

Sartor

Resartus

(Giydi­

rilmiş Terzi, 1836) adlı y a p ı t ı n ı n k a h r a m a n ı Herr Diogenes T e u f e l s d r ö c k h , bir utopia'da y a ş a r ; yerin adı "Weissnichtwo"dur

(Alın. = nere o l d u ğ u n u bilmiyorum) ve

"Genel Ş e y l e r " (Things in General) p r o f e s ö r ü d ü r (İskoç İngilizcesinde bu kavrama "Kennaquhair" [İng. I know not where = u-topia] denir, y a n i " b ü i n m e y e n haya­ lî bir yer). Yine, İngiliz parlamenteri James Silk Buckingham (1786-1855).

Nation­

al Evils and Practical Remedies (Ulusal K ö t ü l ü k l e r ve K d g d ı Çareler, 1848) adlı y a ­ pıtında ütopik niteliğe y a k l a ş a n toplumsal o n a r ı m l a r ö n e r m i ş t i r . A m e r i k a l ı toplum onarıcısı John Humphrey Noyes (1811-1886) önce, İncil'den esinlenerek i l k Hristi-

X V I . y ü z y d d a b u alanda i k i İ t a l y a n buluruz: Baldassare Castiglione (1478¬ 1529) ile Niccolö Machiavelli'yi (1468-1527). Diplomat kont Castiglione, Milano ve Urbino s a r a y l a r ı n d a edindiği g ö r g ü y ü de katarak

II cortegiano

(Saray

Görevlisi,

1528) adlı ü n l ü y a p ı t ı ortaya k o y m u ş t u r . B u n d a ülküsel saray y a ş a m m ı ve saray gör­ güsünü en k ü ç ü k inceliklerine kadar a n l a t m ı ş t ı r . D ö r t b ö l ü m l ü bir diyalog olan b u y a p ı t , gereç b a k ı m ı n d a n Aristo, Plutarkhos, Horatius, Ovidius, Quintilianus gibi eski yazarlara ve özellikle Cicero'nun Orator ve De oratore adlı y a z ı l a r ı n a da borçlu­ dur. A m a ç , kusursuz, ülküsel bir saray görevlisinde b u l u n m a s ı gereken nitelikleri t a m t m a k t ı r . Diyaloga çağın t a n ı n m ı ş edipleri ve siyaset ve saray a d a m l a r ı d a katılır. Kutadgu Bilig'de

ülküsel bir elçiden tavla, cirit, çevgen ve av bilgisine kadar bir­

çok şey b e k l e n d i ğ i gibi, Castiglione'nin saray görevlisinde de çeşitli yeteneklerin bu­ l u n m a s ı istenmektedir: Soylu olmak; askerlikten anlamak; güçlü, anlayışlı, kurnaz ve d a v r a n ı ş l a r ı n d a - özellikle k a d ı n l a r a k a r ş ı - nazik olmak; k ü l t ü r l ü ve i y i k o n u ş u r olmak; Y u n a n c a , Latince bilmek, m ü z i k ve resimden anlamak.

yanlarda görülen " o r t a k l a ş a " (communal) y a ş a m ı diriltmek istemiş (1836), sonra E f -

F l o r a n s a l ı bir devlet adamı ve siyaset filozofu olan Machiavelli, k ü ç ü k İ t a l y a n

latun'un etkisi altında, "özgür aşk"a ve ç o k k a r ı h h ğ a (polygamie) özenmiş ve Putney'-

devletlerinde, Fransa'da ve Almanya'da siyasal hizmetler g ö r d ü k t e n sonra, S a n Cas-

de böyle bir topluluk k u r m u ş t u r (1846). D a h a sonra Oneida b ö l ü m ü n d e kendine ay-

ciano y a k ı n ı n d a k i şatosuna çekilerek II prinçipe

(Prens, bas. 1532) adh ü n l ü y a p ı -

A. DİLÂÇAR

190

RUTADGU BİLİG İNCELEMESİ

t m ı yazmıştır. Kendisinin devlet y ö n e t i m i k u r a m ı n ı , ve kılgdı devlet bügisine

191

değ­

ile, Troia harbinde kaybolan b a b a s ı Ulysses'i ( Y u n . Odysseus) bulmak için d ü n y a y ı

gin birçok özdeyişleri koynunda t o p l a m ı ş olan 26 b ö l ü m l ü b u y a p ı t ı n genel konusu,

d o l a ş ı r : Fenike, Mısır, Girit, K ı b r ı s , Odysseus'a gönül verip onu on y ı l y a n ı n d a tut­

devlet başkanının niteliği, t ü r l e r i , bu başkanlığın nasd elde edildiği ve nasd elde tu-

m u ş olan deniz kızı K a l y p s ö ' n u n y a ş a d ı ğ ı Ögygia adası, hatta cehennem. Buralarda

tulabilmesidir. Y a p ı t ı n ilk dokuz b a b ı n d a , k a ç t ü r devlet başkanlığı b u l u n d u ğ u ve

T é l é m a q u e birçok s a v a ş l a r , deniz a ç m a k l a r ı , k ı y ı m l a r , t ü r l ü insanlar, t ü c c a r l a r ve

bunların nasıl elde edildiği konusu ele alınmıştır. Onuncu bap, devletin bir d ü ş m a n ­

eğitici nesneler, olaylar, yerler görür. Sonunda Mentor, gizlemini atar ve Minerva

la nasıl savaşabilmesi; 11. bapta "kilise devlet"; 12-14. baplarda

devletin

içişleri

olarak ortaya çıkar, T é l é m a q u e ' a da b a b a s ı n ı b u l a c a ğ ı n a söz verir ve ayrılır. Féne­

ve ordu ele alınmış, ücretli y a b a n c ı asker yerine ulusal ordu k u l l a n d m a s ı önerilmiştir.

lon, okuyana erdem, sevgi ve iyilik duygusu a ş d a y a n bu h i k â y e y e kral ve devlet ida­

On beşinci baptan 23. bapa kadar olan b ö l ü m d e asıl "prens" ele alınmış ve bu sorun

resine değgin kendi düşüncelerini de katarak y a p ı t ı n ı bir "siyasetname" ve "utopia"

b ü y ü k gerçeklikle ve titizlikle incelenmiştir. B u konuda söz söylemiş olan filozof ve

durumuna da getirmiştir. Siyaset a h l â k ı n ı ve k r a l l ı k g ö r e v i n i a n l a t ı r k e n aşırı eleştirici

yazarlar eleştirilmiş, bunlar geçerli gerçek s a y ı l m a m ı ş ve hayallere kapdmamak öğü-

olduğundan dolayı kralın gözünden düşmüştür.

t ü verilmiştir. Prens, para işlerinde tutumlu olmalı; h a l k ı vergilerle ezmemeli; gerek­ tiği zaman sıkı d a v r a n m a l ı ; yerine göre hem tilki hem aslan olmasını bilmeli; v e r d i ğ i

X V I I I . y ü z y d d a yine F r a n s ı z l a r d a n , yazar ve siyaset filozofu Charles de Montes­

sözü, gerekirse, tutmamaktan k a ç ı n m a m a l ı ; y u m u ş a k y ü r e k l i , d o ğ r u , insancd, can­

quieu (1689-1755), Lettres persanes (Fars M e k t u p l a r ı , 1721) adlı y a p ı t ı n d a Usbek

dan, dindar görünmeli, fakat gerektiğinde tutumunu d e ğ i ş t i r m e l i ; bununla birlikte,

ve R i c a a d ı n d a i k i İranlı gezgini ortaya koyarak, onların ağzıyle, Avrupa'daki, özel­

ölçüsüne göre, iyilikten ş a ş m a m a l ı ; her ş e y "gereklik"e bağlı olduğu için, b ü t ü n d ü ­

likle Fransa'daki toplum u y g a r l ı ğ ı n ı , e v l e n m e y i , b o ş a m a y ı , p a p a y ı , teolojiyi, h ü k ü m e ­

şünce ve kılışlar bu "gereklik"e (Ital. necessitato) bağlı b u l u n m a l ı d ı r ; ç ü n k ü ö n e m l i

ti, adaleti, vergderi, sömürgeciliği, y a s a y ı , toplum b o z u l d u ğ u n u ince alayla y e r m i ş ­

olan sonuçtur, devlet ancak bu yolda y ü r ü m e k l e ayakta tutulabilir: E r e k , tutulan yol

tir. Y a p ı t 160 mektup b i ç i m i n d e y a z d m ı ş t ı r . B u n d a n bir süre sonra İngiliz y a z a r ı

ne olursa olsun, yolu h a k l ı çıkarır. Son 24 - 26. baplarda, İ t a l y a ' n ı n o g ü n l e r d e k i du­

Oliver

rumu ele alınmış ve İ t a l y a n devletlerini "barbar" l a r ı n , F r a n s ı z l a r ı n ve İ s p a n y o l l a ­

World ( D ü n y a Y u r t t a ş ı , 1762) adlı ve 126 mektuptan olma bir y a p ı t

rın akınlarına karşı koruma y o l l a r ı gösterilmiştir. Y a p ı t , Petrarca'nm "Italia m i a "

tır. B u n d a da, sözde Londra'ya gelmiş olan L i e n C h i Altangi a d ı n d a Çinli bir filo­

Goldsmith (1728-1774), Montesquieu'den esinlenerek, The Citizen

of the

yayımlamış­

(Benim İ t a l y a m ) şiiri ile sona ermektedir. B u n u n son dizesi ş ö y l e d i r : "Nell'italici

zof, İngiliz toplum y a ş a m ı n ı , gelenek ve göreneklerini, t ü r l ü a h l â k ve y a z ı n özel­

cor non è ancor morto" ( İ t a l y a n l a r ı n y ü r e ğ i daha ö l m e m i ş t i r ) . Tarihte ve siyasette

liklerini (örneğin, obartmah atıp tutucu Beau Tipps ile eli sıkı

"Maolıiavellüik" (Maclıiavellisme) denen g ü d e k budur. İ s p a n y a ' d a Aragon ve Cas¬

siyah elbiseli kimse) y e r m i ş

tilla kralı Fernando el Catôlico, İ t a l y a d a ' d a Francesco Sforza ile Cesare Borgia bu

yurduna bağlı kalmasını i s t e m i ş t i r . B u alanda İskoç asıllı F r a n s ı z ve

yoldan yürümüşlerdir. Prusya k r a l ı B ü y ü k Friedrich, d o ğ r u l u k üzerine k u r u l m u ş

t a k l i t ç i s i A n d r é Michel de R a m s a y (1686-1743) Les voyages de Cyrus'ü

olan kendi görkemli gücüne g ü v e n e r e k , 1739'da Machiavelliliği

un Gezileri, 1727), Akademi ü y e s i J e a n Terrasson (1670-1750) da Séthos

Antimachiavelli

baltalamak ü z e r e ,

adlı bir y a p ı t y a y ı m l a m ı ş t ı r .

düzensizlikleri ve k ı y m ç t a s a r l a y a n l a r ı allegorik bir şekilde yeren ve i y i öğütler ve­ ren Argensis (1622) adlı Latince bir y a p ı t y a y ı m l a m ı ş t ı r . A y n ı y ü z y ı l d a

Almanlar­

Braunschweig'm Octavia (1677) adlı "devlet r o m a n ı " da

çıkmıştır.

yurttaşı"

"Man i n B l a c k " -

olmakla birlikte

ana

Fénelon'un (Küruş'(1731)

B u y ü z y d ı n bu alandaki b a ş y a p ı t ı n ı ü n l ü F r a n s ı z yazar ve filozofu F r a n ç o i s Marie Arouet Voltaire (1694-1778), Zadig 1747)

ou la destinée,

adlı r o m a n ı y l e v e r m i ş t i r . Y a p ı t , d ü n y a

= Zadig y a da Kader.

görüşü olarak, saflıkla kurnazlığı

k a r ş ı k a r ş ı y a k o y m u ş ve rastlantdarm sık sık adamlara y a r d ı m ettiğini, bir toplum yergisi olarak, belirtmek i s t e m i ş t i r . R o m a n a göre, eskiden Babil k r a l ı Moabdar'm g ü n ü n d e Zadig a d ı n d a zengin ve o k u m u ş bir genç v a r m ı ş . Genç, bu niteliklerine gü­

X V I . yüzyılın bu alandaki b a ş y a p ı t ı F r a n s ı z l a r d a n F r a n ç o i s de Salignac de L a Mothe-Fénelon'un

"dünya

adlı felsefî r o m a n ı ortaya koyarak baskı y ö n e t i m i n i ve s a v a ş ı k ö t ü l e m i ş l e r d i r .

İngiliz şairi ve yergicisi John Barclay (1582-1621), yurdundaki siyasal y a ş a m ı ,

dan Anton Ulrich von

ve insanın

(1651-1715) ü n l ü

Les aventures

de Télémaque

venerek kut a r a m a ğ a çıkar. S é m i r e a d ı n d a bir kızı, adam k a ç ı r a n l a r d a n k u r t a r d ı ğ ı

(Télémaque'in

s ı r a d a bir gözünü yitirir, fakat nişanlısı saydan bu kız bu y ü z d e n onu b ı r a k ı p bir baş­

Başından Geçenler, 1699) adlı r o m a n d ı r . D a h a önce " T r a i t é de l'éducation des filles"

k a s ı n a k a ç a r . B u n u n ü s t ü n e Zadig de şehrin en akıllı kızı olan Azor ile evlenir. Az

(Kızların öğrenimi üzerine inceleme, 1689), "Maximes" (Özdeyişler, 1696) ve " F a b ­

sonra bu k a d ı n da onu a l d a t ı r . G ü n ü n birinde k r a l i ç e n i n k ö p e ğ i ile k r a l ı n a t ı ortadan

les" (Hayvan masalları, 1701) gibi ö ğ r e t i m l e ilgili yazdar y a z m ı ş olan F é n e l o n , 24

yok olur, Zadig i k i h a y v a n ı g ö r m e d e n , birine b u n l a r ı n nasd o l d u k l a r ı n ı a n l a t t ı ğ ı için

bölümlü bir eğitim r o m a n ı b i ç i m i n d e k i bu u t o p i a - r o m a n ı , X I V . Louis'nin torunu ve

hapse atdır. B i r tutuklunun kaçtığını görüp de b e k ç d e r e haber v e r m e d i ğ i ve pence­

Fénelon'un öğrencisi genç Bourgogne d u k a s ı için y a z m ı ş t ı r . H o m ê r o s ' u n Odysseia'-

reye b a k t ı ğ ı için para cezasına çarptırılır. Arimaz a d ı n d a k ı s k a n ç bir k o m ş u s u , Z a -

smdan esinlenmiş olan bu romanda, T é l é m a q u e ( Y u n . T ë l e m a k h o s ) , Mentor a d ı n ı

dig'in y a z d ı ğ ı bir şiirin y a r ı s ı n ı bularak ve onda k r a l ı n eleştirddiğini görerek Zadig'i

alarak ihtiyar kdığma giren bilgelik t a n r ı ç a s ı Minerva'nm ( Y u n . A t h ê n a ) k d a v u z l u ğ u

ele verir, fakat bir p a p a ğ a n şiirin öbür y a r ı s ı n ı k r a l ı n k u c a ğ ı n a d ü ş ü r ü r , bunda ö v g ü

A. DİLÂÇAR

192

K U T A D G U BÎLİG İNCELEMESİ

193

görülür, Zadig de b a ş b a k a n olur. Zadig k r a l i ç e Astarte'ye âşık olur. Sonunda Mısıra

ç a ğ d a başlamış ve çoğunca din a d a m l a r ı t a r a f ı n d a n işlenmiştir. Başlıca

k a ç m a k zorunda kalır. Orada istemeyerek bir Mısırlının ö l ü m ü n e sebep olduğu için

ş u n l a r d ı r : İ n g i l t e r e d e Salisbury'li John'un (John of Salisbury, ö l m . 1180) 1159'da

köleliğe düşüp tüccar Setoc'un evine g ö t ü r ü l ü r . Zadig, bilgisiyle, efendisini bir dava­

yazdığı

da k a z a n d n ı r , o da ödül olarak Zadig'i azat edip Serendib'e (Seylan) gönderir. Zadig,

"Melek doktor" (Doctor angelicus) sanıyle anılan b ü y ü k İ t a l y a n teolog filozofo Aqui-

Astarye'yi bulmak için d o l a ş m a y a b a ş l a r ve Arbogad a d ı n d a bir hayduttan Astar-

no'lu Thomas (Thomas Aquinas, İ t a l . Tommaso d'Aquino, 1225-1274). B u n u n De

Policraticus;

burada

saray erdemleri ve siyaset

örnekleri

k u r a l l a r ı ele alınmıştır.

te'nin, bir ayaklanma y ü z ü n d e n tahttan düşüp a r t ı k köle haline geldiğini ve Oğul

regimine

a d ı n d a bir zengine satıldığını öğrenir. A ğ ı r hasta olan Ogul'u s a ğ a l t a r a k Astarte'yi

rine, 1265) adlı y a p ı t ı n d a "halk için y ö n e t i c i bir ilke" (aliquod regitivum) bulun­

principum

(Prenslerin y ö n e t i m i )

y a da De regno

(Hükümdarlık

üze­

kazanır, i k i genç Babil'e d ö n e r e k tahta otururlar. Voltaire'in vermek istediği ders:

masının gerektiğini, bunun da kral o l d u ğ u n u ileri s ü r m e k t e , y ö n e t i m d e de toplu­

İnsan b u d ü n y a d a kaderin t ü r l ü o y u n l a r ı n a , toplumsal h a k s ı z l ı k l a r a , t ü r l ü deliliklere

mun

ve beklenmedik şeylere, y o k s u l l u ğ a h a z ı r olmalıdır, ç ü n k ü b u n l a r ı n k a r ı ş ı m ı k u t a

T a n r ı d ü n y a y ı y ö n e t t i ğ i gibi, kral da devleti " d o ğ r u l u k " l a y ö n e t i r . B u felsefeye

esenliği, birlik (unitas) ve b a r ı ş (pax) siyasetinin güdülmesini istemektedir.

götürür ve genel uyumu s a ğ l a m a k için i y i ve k ö t ü sandan şeyler işbirliği yaparlar.

göre demokrasi ve oligarşi k ö t ü ş e y l e r d i r , m o n a r ş i y i tutmak gerekir, fakat zorba

X V I I I . y ü z y ı l ı n son y a r ı s ı n d a b u alanda ü n l ü Alman y a z a r l a r ı n d a n Albrecht

krallar (tyran) ö l d ü r ü l ü r . Fransada I V . Henri ö l d ü r ü l d ü ğ ü zaman Aquino'lu T h o -

von Haller'la (1708-1777) Christoph Matin W i e l a n d ' ı (1733-1813) da buluruz. Haller

mas'm bu öğretisi k a r g d a n m ı ş t ı r . Thomas'm öğrencisi Tholomeus de L u c c a

Usoııg

Tolomèo da L u c c a ) , b a ş k a bir adla Bartolomeo Fiadoni (1240-1327), ö ğ r e t m e n i n i n

adlı bir triloji y a z m ı ş

m o n a r ş i y i ele alan AIfred,

(1. d e s p o t l u ğ u

ele alan Despotie,

1773; 3. demokrasiyi ele alan Fabius

Wieland da, Der Goldene Spiegel oder die Koniğe

1771;

2. sınırlı

und Cato, 1774).

von Scheschian ( A l t ı n A y n a y a da

Ş e ş i y a n K r a l l a r ı , 1772) adlı y a p ı t ı n d a Çin imparatoru Ş a h Gebal ile filozof Danischmend'in (Danişmend) devlet y ö n e t i m i y l e ilgili k o n u ş m a l a r ı n ı r o m a n l a ş t ı r m r ş t ı r .

* * * c. Prenslerin

aynası:

fikirlerini Exaemeron (Yaratılışın altı g ü n ü , 1272) adlı y a p ı t ı n d a y a n s ı t m ı ş t ı r . Almanyada bir m a n a s t ı r m b a ş keşişi olan A d m o n t ' h ı Engelbert (Engelbert von Admont, 1250-1331), De regimine principum

(Prenslerin Y ö n e t i m i , bas. 1725) adlı

y a p ı t m d a k r a l - p a p a k a v g a l a r ı n ı ele alarak, y ö n e t i m d e eşitlik

i s t e m i ş , yer yer de

papa yetkilerinin kısıtlanmasını ö n e r m i ş t i r . B u arada Romada Iustitia

"Devlet r o m a n l a r ı " (Staatsromane)

sırasında,

Kutadgu

(İtal.

regnorum ( S a l t a n a t ı n Temel

Adaleti)

fundamentum

a d ı n d a bir y a p ı t da y a y ı m l a n m ı ş t ı r .

İtal­

karşdaştırılması gereken bir t ü r de "Prenslerin a y n a s ı " ( L a t . Speculum

yanlardan Thomas Aquinas'in öğrencisi ve F r a n s a k r a l ı "Güzel" Philippe'in (PhUippe

principorum, F r . Miroir des princes A l m . Fürstenspiegel) y a da "Prenslerin D ü m e n i "

le B e l , 1268-1314, tahta çıkış : 1285) ö ğ r e t m e n i Aegidus Romanus y a da Colonna (İtal.

Bilig'la

(Fr. Gouvernail des princes) denilen t ü r d ü r . D o ğ u d a bu t ü r e " A î n n â m e " ve " S i y â s e t -

Egidio Romano, F r . Gille de Romane, 1246-1316) siyasal öğrenim için De regimine

n a ı n e " demişlerdir. Bunlar üzerinde burada d u r m a y a c a ğ ı m , ç ü n k ü Doğu bizde işlen­

principum

m i ş t i r : Doğudaki y a p ı t l a r d a n k a r ş ı l a ş t ı r m a y a girmesi gereken ü k " p e ı ı d n a m e " l e r d e n

kendine (erdem edinme v.b.) ailesine (ana-baba, eş, çocuk) ve devlete (başlıca doğru­

biri, T a b e r i s t a n - K û h i s t a n

luk) k a r ş ı olan g ö r e v ve b o r ç l a r m neler o l d u ğ u n u b i l d i r m i ş t i r . B u y a p ı t sonra Mirouer

Giylânşah

hükümdarı

Kâbus

( K e y k â v u s ) ibn Vaşmgîr'in,

oğlu

için 1082'de F a r s ç a olarak y a z d ı ğ ı , 1400 s ı r a l a r ı n d a A k k a d ı o ğ l u tara­

fından ağdalı olarak T ü r k ç e m i z e a k t a r ı l d d c t a n sonra I I . M u r a t ' ı n Mercimek

Ahmet'in

1431'de

yeniden

Türkçemize

44 b ö l ü m l ü bu y a p ı t a h l â k , görgü, toplumbilim,

çevirdiği

oyun,

isteği

üzerine

Kabusnâme''âir.

a ş k , zenginlik, evlilik,

eğitim, ticaret, hekimlik, sanat, g ö k b i l i m , şiir, m ü z i k , av, saray y a ş a m ı ve y ö ­ netim bilimi konusunda f a y d a l ı ö ğ ü t l e r vermekte, anlatmakta ve Pythagoras'tau,

Sokrat'tan,

rates'ten

Nasihatnâme

sözler a k t a r m a k t a d ı r .

pıt X I X . y ü z y d d a

Mehmet

Rıza

çesiııe de ç e v r i l m i ş t i r . Kabusnâme Kabusnâme\

önsöz,

sözlük

uyardar yapmakta,

Eflatun'dan,

Aristo'dan,

y a da Kabusnâme

Araştırmaları

için

son olarak

ve notlar, Millî

Yıllığı

denen b u y a ­

 g a h î ' n i n (1809-1874) eliyle Ç a ğ a t a y b k z . Orhan Ş a i k

Eğitim

Bakanlığı

D o ğ u d a k i " s i y a s e t n â m e " I e r için de b k z . A g â h S ı r r ı L e v e n d : Türk Dili

fıkralar Hippok-

- Belleten,

Türk-

Gökyay:

yaymı,

1944.

"Siyaset-nameler",

1962 y d ı s. 167-194.

exemplaire ou gouvernement

des princes

(Örnek ayna y a da prenslerin y ö n e t i m i ,

X I V . y ü z y d ) başlığıyle F r a n s ı z c a y a ç e v r i l m i ş t i r . B u t ü r R ö n e s a n s ve Klasik ç a ğ l a r ı n d a da süregelmiştir. F r a n s ı z l a r d a n h u k u k ç u , filozof ve i k t i s a t ç ı

Jean

Bodin (1530-1596) Six livres de la République

(Altı ki­

tapta cumhuriyet, 1576) adlı y a p ı t m d a Katoliklik - P r o t e s t a n l ı k din k a v g a l a r ı n ı ele alarak karşılıklı hoşgörü i s t e m i ş ; din, a h l â k ve adalet sorunlarını, y ö n e t i m esası olan "aile i ç g ü d ü s ü " n ü n önemini b e l i r t m i ş , "yurt ve halk k r a l ı n malı d e ğ ü d i r , kamu oyuna d a y a n m a l ı d ı r " demiştir. İ s p a n y o l Jesuit'i J u a n de Mariana De rege et regis institutione ( K r a l ve K u r u l u ş Olarak K ı r a l h k

(1535-1624)

Üzerine,

1599) adlı

y a p ı t ı n d a , b ü t ü n h a l k ı n h a k k ı n ı t a n ı m a k l a birlikte, kdiseyi b a ş t a t u t m u ş t u r . Alman­ lardan Johannes Althusius (1557-1638), yine Latince olarak Politico gestes exemplis sacris et profanis

illustrata

( D i n î ve d ü n y e v î

metodice de-

örneklerle

gösteril­

miş metodlu siyaset, 1603) adlı y a p ı t ı n d a y a s a y ı , monarşii ele a l m ı ş ; egemenliğin,

B a t ı d a , Eflatun'un Politikos e peri basileias (Siyasetçi y a da K r a l l ı k Üzerine) adlı y a p ı t ı n d a n ve Aristo'nun PoKiifeo'sından sonra, b u t ü r Latince olarak

(Prenslerin öğrenimi, 1290) adlı bir "siyasetname" y a z m ı ş , bunda prensin

orta-

"sembolik bir topluluk" (corpus şyrnbolicum) olan ulusun o l d u ğ u n u , y ö n e t m e yetki­ sinin krala "emanet" olarak v e r i l d i ğ i n i b ü d i r m i ş , bunun yazısız bir a n l a ş m a sayd-

195

A. DİLÂÇAR

K U T A D G U BİLiG İNCELEMESİ

m a s ı , halkın da "doğal duygu" l a r ı n m (naturlis affectio) d o y u r u l m a s ı gerektiğini be­

h ı k " (The Pilgrim's Progress from this World to that which is to Come, 1678)de; alle-

194

l i r t m i ş t i r . Ü n l ü ispanyol y a z a r ı Francisco Quevedo y Villegas'ın (1580-1648) siya­

gorik olarak erdemleri ele aldığın göre, E d m u n d Spenser'm (1552-1599) "Periler kra­

set alanında da bir y a p ı t ı

liçesi" si ile (The Faerie Queene;; erdemler: Mutluluk, Ölçülülük, Siliklik, Bağhlık,

v a r d ı r : La politica de Dios

(Tanrının

Siyaseti, 1626).

B u n d a , devlet siyasetini Tanrı'nın tutumuna uydurmak gerektiği s ö y l e n m i ş , b ü t ü n

D o ğ r u l u k , S a y g d d ı k , 1590,

krallarla h ü k ü m e t yetkililerini bu yola ve ö d e v e çağırılmış, m o n a r ş i ve i s p a n y a k r a l ı

Meung (1250-1305) ve Guillaume de Lorris'in

ö v ü l m ü ş t ü r . Fransada ü n l ü din a d a m ı ve yazar J a c q u e s - B é n i g n e Boss j e t (1627-1704

man dé la rose, 1230-1240 a r a s ı ; a ş k ile us karşınlığı; gül, aşkın simgesi; k r ş . d o ğ u d a k i

X I V . Louis'nin oğlu Dauphin'in ö ğ r e t m e n i olduğu zaman y a z d ı ğ ı Politique

"gül ve b ü l b ü l " motifi); bir b a b a n ı n , oğluna v e r d i ğ i öğüt t ü r ü b a k ı m ı n d a n William

propres

paroles du l'Ecriture

sainte ( K u t s a l kitaptan alman

sözlere göre

tirée des

1596);yine a h l â k allegorisi olması b a k ı m ı n d a n , Jean de F r a n s ı z c a Gülün

romanı

ile (Le ro­

siyaset,

Shakespeare'in (1564-1616) HaroZet'indeki (1601) "baba Polonius Ve oğul Laertes ile;

1678-1679) adlı on b a p l ı k kitapta, ders olarak, T a n r ı ' y a bağlılığı, insanlar a r a s ı n d a

yine a y n ı b a k ı m d a n Philip Stanhope, L o r d Chesterfield'in (1694-1773) "Oğluna ve

k a r d e ş l i k duygusunu, d o ğ r u l u ğ u , y a r d ı m l a ş m a y ı gerekli g ö s t e r m i ş , sonra harp, para

vaftiz oğluna m e k t u p l a r ı " (Letters to his Son and to his Godson, 1774 ve 1777-1778)

işleri, vergi gibi k o n u l a r ı ele almıştır.

ile; k ö t ü m s e r l i k ve ü r k ü r ü k l ü k b a k ı m ı n d a n Shakespeare'in " A t i n a l ı T i m o n " u ( T i ­

B a t ı d ü n y a s ı n d a siyasetin toplumsal bir bilim olarak ele alındığı çağa kadar bu alanda dine, a h l â k a y a da doğal duyguya göre y a z ı l a n "siyasetname" lerin sayısı pek ç o k t u r . Y a l n ı z I n g ü t e r e d e X V - X V I . y ü z y ı l l a r d a t a n ı n m ı ş şair ve yazarlar tarafın­ dan ortaya k o n m u ş olan y a p ı t l a r d a n seçtiğimiz şu ö r n e k l e r bu gerçeği t a n ı t l a r : Tho­ mas Occleve y a da Hoccleve: "De regimine principum" (Prenslerin y ö n e t i m i , veliaht H e n r y için, Aegidus Romanus'un y a p ı t ı esas a l ı n a r a k y a z ı l m ı ş 2000 m ı s r a l ı k bir şiir, 1411-1412); John Lydgate: "The F a l l of Princes" (Prenslerin düşüşü, h i k â y e l i şiir, 1430); Sir Thomas E l y o t : "The Governour" ( Y ö n e t m e n , V I I I . Henry'ye sunulan siyaset öğretimi, d ü z y a z ı , 1531); I s k o ç y a l ı Sir D a v i d L y n d s a y y a da L i n d s e y : "Com­ plaint to K i n g " ( K r a l a s ı z l a n m a , t o p l u m y a ş a m ı n ı n d ü z e l m e s i n i d ü e y e n şiir, 1529), "Testament and Complaynt of our Sovrane Lordis Papyngo" ( H ü k ü m d a r efendimiz Papyngo'nun vasiyeti ve sızlanması; bir p a p a ğ a n ı n ağzıyle krala s ı z l a n m a ve onu ö ğ ü t l e m e , 1530), "Ane Plesant Satyre of the Three Estaites" ( Ü ç sınıfın [ = soylu­ lar, din a d a m l a r ı , halk toplumu] hoş yergisi; devlet ve kilisedeki y o l s u z l u k l a r ı n yer­ gisi; sahne yazısı, 1540); ve "The Monarchie" (Monarşi; bir saray görevlisi ile görmüş geçirmiş bir kişi a r a s ı n d a geçen bir diyalog b i ç i m i n d e uzun şiir, 1554); George Gascoigne: "The Glasse of Government" ( Y ö n e t i m a y n a s ı ; " m ü s r i f çocuk ve b a ğ ı ş l a y a n baba" konusunda bir oyun, 1575), "The Steel Glas" (Çelik a y n a ; k r a l ı n , g ö r e v l i l e r i n , askerlerin, t ü c c a r l a r ı n ve p a p a z l a r ı n y o l s u z l u k l a r ı n ı gösteren ve çiftçiyi erdemli bu­ lan çelik bir a y n a y ı konu alan bir yergi şiiri, 1576); William B a l d w i n ile George Fer­ rers: "Mirror for Magistrates" (Yöneticiler için ayna; tarihte y a n l ı ş y ö n e t i m y ü z ü n ­ den ölüme giden 19 y ö n e t i c i üzerine y a z ı l m ı ş sahne yazısı y a d a biyografya, 1559).

* Kutadgu

Bilig y a l n ı z bu t ü r l e r l e değil, daha b i r ç o k b a t ı y a p ı t l a r ı y l e

karşdaş-

tırılabilir. B i r allegori o l d u ğ u n a , " i y ü i k y a p m a " konusunu ele aldığına ve ahretle de ilgili b u l u n d u ğ u n a göre, her ş e y d e n önce ve çok k o l a y l ı k l a . O r t a ç a ğ d a Flamanca yazdan "Elckerlijk" (Her hangi bir kişi, 1495), sonra Ingilizceye adapte edilen " E v e ­ r y m a n " (1509) " a h l â k piyesi" (morality) ile (ahrette i n s a n ı n en s a d ı k şefaatçisi: y e r y ü z ü n d e y a p t ı ğ ı iyilikler) ; yine d ü n y a ve ahret konusu b a k ı m ı n d a n , ingiliz y a z a n John B ü n y a n ' ı n (1628-1688) "Hacının bu d ü n y a d a n gelecek d ü n y a y a y a p t ı ğ ı yolcu-

mon of Athens, 1623) ile; ö l ü m e çare a r a n m a s ı b a k ı m ı n d a n

Sumer'lilerin

Gilgameş

d e s t a n ı ile (M. Ö. 3500); erdemlerin sınıflanması b a k ı m ı n d a n H r i s t i y a n l a r ı n "yedi başlıca erdem" i ile (Seven Cardinal Virtues: i n a n ç , umut, silildik, öngörü, d o ğ r u l u k , d a y a n ı m , d ı m l d ı k ) : çağdaşı olduğu toplumdaki h ' l k k a t m a n l a r ı n ı n toplu tablosunu çizmesi b a k ı m ı n d a n Geoffrey Chaucer'ın (1340-1400) "Canterbury m a s a l l a r ı " (The Canterbury

Tales; Prologue, 1387-1400) ile; vezin b a k ı m ı n d a n Firdevsi'nin (940¬

1020) " Ş a h n a m e " si (980-1010) ve T ü r k hece vezni (parmak hesabı) nin l l ' l i s i ile v.b., v.b.

K U T A D G U BİLİG İNCELEMESİ

197

y a yılkı atangd, k i ş i d e yıra) sözü bunun en güçlü a n l a t ı m ı d ı r . " K e n d i n i y ü k s e l t " ö ğ ü t ü de burada önemlidir. Y u k a r d a belirtildiği gibi, A m e r i k a l ı ünlü d ü ş ü n ü r Ralph Waldo Emerson (1803-1882), H r i s t i y a n l ı ğ m "teslis"ini y a d l a d ı k t a n , vaizlikten çekil­ dikten, acunun ve evrenin B ü y ü k R u h u n a sığıntıktan sonra, insanın y e r y ü z ü n d e k i başlıca ö d e v i n i n , bilgi edinmek, kendini y ü k s e l t m e k , i ç i n d e k i ruhu son soluğunda evrenin B ü y ü k R u h u n a , gelişmiş, bügi ile d o l m u ş , y ü k s e l m i ş bir ruh olarak teslim et­ mek olduğunu söylemiştir. B u b a k ı m d a n Balasagunlu Yusuf, X I X . y ü z y ı l sonların­

VI. SONUÇ

da Amerika'da Emerson'm etrafında t o p l a n m ı ş olan Concord grubundaki "aşkıncı" (transcendentalist) d ü ş ü n ü r l e r i n bir öncüsü sayılır.

Kutadgu

Bilig

bu siyasal y a p ı t l a r ı n

arasından

teokratik

bir "siyasetname"

olarak belirir. Teokratik olduğu halde "halife" den ve " h i l â f e t " ten söz edilmemiş, " Y a l a v a ç " ve " T ö r t E ş " le y e t m i l m i ş t i r . Y u k a r d a belirtildiği gibi F a r a b î ' y e ve İ b n i

"Kutadgu Bilig"de faydacılık, olumculuk, y a r a r c ı l ı k : « d i v i n i t a s " ı n y a m başında "humanitas". Balasagunlu Y u s u f , f a y d a c ı (utilitarian), olumcu (positivist) ve y a r a r c ı (prag­

Sina'ya g°ıe, "feyz" ve "sudur" yoluyle "nebi" (peygamber), " m ü t e a l î bir Vahdet" ve "Akh evvel" saydan T a n n ' d a n y e r y ü z ü n e i n m i ş , "vahiy", "tecelli" ve "ilham" ile

matist) b i r d ü ş ü n ü r ve y a z a r d ı .

T a n r ı ' y a bağlanmıştır. F a r a b î ' y e göre, "devlet" in başı olan " h ü k ü m d a r " sanki "ya-

mazdı, y e r y ü z ü n e de bağlı idi, ama d ü n y a zevklerine değil, insanlara, insanlığa, on-

A k l ı ve fikri daima göklerde ve bulutlarda d o l a ş -

l a v a ç h k h ı r k a s ı " n ı (hırka-i n ü b ü v v e t ) g i y m i ş olan bir b a ş k a n olarak, ulusunu güden

larm i y d i ğ i n e bağlı bulunuyordu: bilgi edinerek kendini y ü k s e l t m e k , sonra bu bil­

bir ü s t ü n kişidir. Balasagunlu Y u s u f da F a r a b î ' n i n öğrencisi o l d u ğ u için bu alanda

ginin kazandırdığı erdemle insanları k a y ı r m a k , açı doyurmak, susamışı k a n d ı r m a k ,

b a ş k a biçimde d ü ş ü n e m e z d i . D ü ş ü n ü ş ü b u yolda y ü r ü t e r e k , y a n i Kutadgu

çıplağı giydirmek, onlara iyilik, d o ğ r u l u k ö ğ r e t m e k . Shakespeare'in dediği gibi,

Bilig'-

deki "ilig" e (bey) y a l a v a ç h ı r k a s ı n ı giydirmek, ulusal M ü s l ü m a n l ı k t a n b a ş k a bir ş e y

"kendi özüne, doğru ve gerçek ol, b ö y l e olursan, b a ş k a l a r ı n a h i ç bir zaman eğri ve y a ­

değildir. K a r a h a r d ı T ü r k l e r i her ş e y d e n önce u l u s ç u ve T ü r k ç ü olmuşlardır. K a r a -

lancı olamazsın", y a n i Kutadgu Bilig'in. herkesten istediği " k ö n i " lik, d o ğ r u l u k .

hanlı bir prens olan K a ş g a r h Mahmut, Kitab-ü

Divan-ı

Lûgati't-Türk'ü

Doğu T ü r -

kistanda y a z d ı k t a n sonra, A b b a s î halifelerin en g ö r k e m l i bir çağında, A r a p ç a n ı n da b ü t ü n İslâm d ü n y a s ı n ı n din ve b ü i m dili s a y d d ı ğ ı bir sırada, 1072-1074 y ı l l a r ı n d a K a ş g a r ' d a n k a l k ı p , h i l â f e t merkezine, B a ğ d a t ' a gitmiş ve y a p ı t ı n ı halife E b u l K a ­ sım Abdullah'a sunarak, " T a n r ı y e r y ü z ü n d e k i erki T ü r k l e r e v e r m i ş t i r ,

b u n l a r ı n di­

lini öğrenmekte fayda v a r d ı r ; b u k i t a b ı Araplara T ü r k ç e ö ğ r e t m e k için y a z d ı m , bu­ yurun" demiştir. B u y i ğ i t l i ğ i gösteren Karahanldar M ü s l ü m a n l ı k t a başka bir yol izleyemezlerdi. Balasagunlu Y u s u f da, Kutadgu

Bilig'mi

ulusçuluktan Arapça ya

da F a r s ç a değil, T ü r k ç e olarak y a z m ı ş ve onu i s l â m l ı ğ a giren T ü r k l e r e i l k b a ş y a p ı t (koşuldu 6645 beyt) olarak tarihe geçirmiş ve b a ş k ö ş e y e o t u r t m u ş t u r . Kutadgu

Bilig'in bize b e t i m l e d i ğ i ü t o p y a , teokratik ise de, ilig ne bir d i k t a t ö r

ne de bir Machiavelli prototipidir. T ü r l ü a ş a m a l a r d a bulunan b i r ç o k d a n ı ş m a n l a r ı v a r d ı r . O t a m a m ı y l e ulusçu ve toplumcu demokratik bir beğ'dir; ulusunu güden bir ü s t ü n ve bilgin k ı l a v u z , ulus - beğ d a y a n ı ş m a s ı n a inanan bir önder, h a l k ı n u m u t l a r ı n ı

Balasagunlu Yusuf, a y n ı zamanda, T ü r k düşüncesi tarihinde bizim i l k ve b ü y ü k h u m a n i z m a e ı m ı z o l a T a k belirir. B u sözcüğü b a y a ğ ı l a ş m a m ı ş klasik d e ğ e r i y l e ve insansever (humanitaire) niteliğiyle k u l l a n ı y o r u m . Onu burada önce, Birinci D ü n y a H a r ­ binden sonra y e r y ü z ü n d e gelişmiş ve yerleşmiş olan "insanlık dışı" (brutalitaire) kav­ r a y ı ş ve d a v r a n ı ş l a r a z ı t a n l a m olarak k u l l a n ı y o r , sonra "divinitaire" ( i l â h i v a t l a i l ­ gili) k a v r a m ı ile k a r ş ı l a ş t ı r ı y o r u m . Avrupada humanizma Latincede "insan, insancıl" a n l a m ı n a gelen humanus sözcüğünün k ö k a n l a m ı n a bağlı olarak doğdu. O çağa ka­ dar y ü k s e k okullar hep "Tanrı bilgisi", "ilahiyat, théologie", " d i v i n i t é , divinity" ( L a t . divinitas) denen " a k l i " bilimlerle uğraşırlardı. F a k a t bir zaman geldi k i , insan­ lar Divinitas'm

y a n ı b a ş ı n d a "insan bilgisi", Humanitas'la

lediği eski ve yeni bilgi ve bilimler P a s c a ı ' m dediği gibi. ama

mekte olan tasavvufun Yusuf, T a n r ı d a n

B a t ı d a "aydın h ü k ü m d a r "

d e n ü e n k r a l l a r ı n tipindedir. Eflatun'un, Aristo'nun,

koşuluyle, tümü

insan'ı

yalnız

v.b. H u m a n i z m a n m gerçek

bir k a m ı ş

B u alanda

o l m u ş t u r : Gazzalî (ölm. 1111)

şan bir b a b a d ı r .

doğru yolu gösterir, erdemleri öğretir, b ü g i y i her şeyin ü s t ü n d e tutar. Y ü z y ı l l a r sonra

"İnsan

düşünen bir k a m ı ş . "

kendisinde t o p l a m ı ş olan bir y ö n e t m e n , o n l a r ı k u t ve gönenç i ç i n d e y a ş a t m a y a çalı­ O, "köni t ö r ü " (doğru yasa) yapar, adil ve merhametlidir, halka

da u ğ r a ş m a k istediler,

y a n i i l â h i y a t m dışında olan i n s a n , insanlık, insanlıkla ilgili h e r ş e y , i n s a n l a r ı n düzen­ parçasıdır,

Balasagunlu

ve Ahmet Y e s e v î

d o ğ a d a en Yusuf'un

anlamı

budur.

zayıf

nesne,

kavrayışı

şöyle

(ölm. 1166) ile yeni d ü z e n l e n ­

( < Y u n . theosophia = T a n r ı hikmeti bilgisi) karşısında,

ayrdmamak, da düşündü.

ve y a l n ı z

Onu k ü ç ü m s e m e m e k , Yaşamımızın,

Tanrı'ya ayrılması

ibadette

kusur

etmemek

çabalarımızın ve iç g ü c ü m ü z ü n

m ı doğru

olacaktı,

yoksa

insan'ı

F a r a b î ' n i n k a v r a y ı ş ı n a göre, bilgi en b ü y ü k erdem olduğu gibi, Balasagunlu Y u s u f ' a

da

göre de b ü t ü n erdemler bdgiden doğar, insan ahrette nasibini y e r y ü z ü n d e k a z a n d ı ğ ı

tarafa da K ü n - T o g d ı ile Ögdülmiş'i koyarak, her i k i t a r a f ı n da s a v u n m a s ı n ı y a p t ı k ­

bilgiye göre alır. Bügisizin, hayvandan f a r k ı yoktur. "Bilgi b ü , insan ol, kendini y ü k ­

tan sonra sıra y a r g ı y a gelince, insancı'Iarın t a r a f ı n ı tuttu. " H a l k ı d ü ş ü n , onu kalkın-

selt, yoksa hayvan a d ı n ı al, insanlardan ı r a k l a ş " (Bilig bil, kişi bol, b e d ü t g d özün.

düşünmek

gerekiyordu?

Yusuf,

bir tarafa m ü n z e v î

zahit O d g u r m ı ş ' ı , ö b ü r

A. D Î L Â Ç A R

198

d ı r " düşüncesi ve ö ğ ü t ü onundur, "Tanrı sana nasd iyilik ettiyse sen de b a ş k a l a r ı n a eyilik ederek gözetle". Ve ahsin kemâ ahsen Allahu b u y r u ğ u T a n r ı ve Kur'an

ileyke (Kasas suresi, ayet 77)

b u y r u ğ u d u r . B u b a k ı m d a n divinitas

X humanitas k a r ş d a ş -

m a s m ı n bizdeki ilk k a h r a m a n ı Balasagunlu Yusuf'tur. Eğer deyim o z a m a n ı n töre­ sine uygun görülürse, T ü r k t o p l u l u ğ u n u n ilk layik'i de odur. İnsancd İ n g ü i z şairi, Pope'un verdiği öğüt ö n ü m ü z d e d i r : " K e n d i n i b ü T a n r ı y ı ö l ç ü ş t ü r m e y e kalkma, in­ sanlığa y a r a ş a n a r a ş t ı r m a insanın kendisidir" (Know thou thyself, presume

not

BİBLİYOGRAFYA

God to scan, the proper study of Mankind is man, "Essay, on Man"). Balasagunlu Yusuf, kaderci, k ö t ü m s e r ve kader i n a n c ı ö n ü n d e devimsiz kalan, işleri olacağına b ı r a k a n bir d ü ş ü n ü r d e ğ ü d i r . Kutadgu

BiKg'in sonunda, dig K ü n -

Togdı ile vezir Ögdülmiş, y u r t l a r ı n ı ve y ö n e t i m l e r i n i i y i yola getirmiş, h a l k ı kalk m d ı r a r a k onlara kut ve mut yolunu açmış bulunuyorlar. B ö y l e olmakla, birlikte, B a ­ lasagunlu Yusuf, y a ş a d ı ğ ı çağı b e ğ e n m i y o r , onu her b a k ı m d a n bozuk buluyor; en çok, bilgiye değer v e r i l m e d i ğ i için ü z ü l ü y o r . Ü l k ü s ü ve mesajı "bilig bil, koni bol, asıglıg

bol" (bilgi bil, doğru ol, f a y d a l ı ol)

olan Balasagunlu Yusuf, Ankara'da G ü v e n l i k A n ı t ı n ı süsleyen "Türk, ö v ü n , çalış, g ü v e n " şeklindeki y a z ı t ı n " ö v ü n " sözünün ve a n l a m ı n ı n en eski ve en güçlü t a n ı t ı n ı yaratan kişidir. B u a n ı t y a p d d ı k t a n az sonra, A t a t ü r k ' ü n sofrasında bu y a z ı t t a yer alan sözcüklerin sırasını eleştirenler oldu. Her kezinde de A t a t ü r k bu sözcük sırası­ nın s a v u n m a s ı n ı şöyle y a p t ı : " A k l ı m d a övün, çalış, güven sözcüklerini b u s ı r a y a göre dizen T ü r k tarihi kendisidir. T a r i h a l a n ı n d a derinlere i n i l d i k ç e atalarımızın g ö r k e m ­ li kılışları ile karşılaşırız. B u n l a r ı n k a r ş ı s ı n d a d a ö v g ü k e n d i l i ğ i n d e n d o ğ a r . B u , ger­ çekten T ü r k ü n h a k k ı d ı r . Ö v g ü , ö v ü n m e , bir işe b a ş l a r k e n i ç i m i z d e bir gizli güç gibi, çalışacak olana hız aldırır. B u hızla da çalışdır, b a ş a r d ı r ve g ü v e n i l i r . " A t a t ü r k bu söz­ cükleri bu s ı r a y a göre dizerken, y a l n ı z T ü r k b a ş b u ğ l a r ı n ı , T ü r k ordusunu ve askerlerini

A L B E R T S , Otto: "Zur Textkritik

des Kudatku

tschen Morgenländischen Gesellschaft

Bilik"

(Zeitschrift

dergisi, cilt L I , Leipzig

1897,

A L B E R T S , Otto: "Der Dichter des in uigurisch-türkischem atku Bilik (1069-1070) ein Schüler

des Avicenna"

der

Deu­

s. 715-717).

geschriebenen

Kud­

("Archiv für Phdosophie" dergisi,

cilt V I I , Berlin 1901, s. 319-336). A B A N , Mahmut S a d ı k : "Türkün

Altın

A R A T , R e ş i t Rahmeti: "Kutadgu Hakkında"

Kitabı

Kutadgu

Bilig",

istanbul,

Bilig'de Tabibler ve Efsuncularla

1944.

Münasebet

("Ülkü" dergisi, s a y ı 46, s. 292-293, Ankara, 1936).

A R A T , R e ş i t Rahmeti: "Kutadgu

Bilig,

I. Metin",

V I I 4- X X V I I I Giriş 4¬

656 s., istanbul 1947, T ü r k D i l K u r u m u y a y ı n ı . ARAT,

R e ş i t Rahmeti: "Kutadgu

1038 - 1047,

Bilig"

( " i s l â m Ansiklopedisi," cilt V I , s.

istanbul, 1952).

A R A T , R e ş i t Rahmeti: "Kutadgu

Bilig, II.

Tercüme",

XXXVIII

+ 477 s.,

Ankara 1959, T ü r k T a r i h K u r u m u y a y ı n ı . B A R T O L ' D , Vasiliy V . : "Turkestan v epohu mongol'skago naşestviya",

2 cilt,

değil, fikir ve sanat a l a n ı n d a b a ş a r ı ve yengi k a z a n m ı ş olan T ü r k b ü y ü k l e r i n i de d ü ­

St. Petersburg 1898-1900. B u n u n Ing. çevirisi: "Turkestan Down to the Mongol I n ­

ş ü n m ü ş t ü r . A t a t ü r k , tanığı o l d u ğ u m a göre, 1932 y ı l ı n d a toplanan Birinci T ü r k D i l

vasion", Oxford, 2. bas. 1928, R u s ç a 2. bas. 1963.

K u r u l t a y ı n d a Kutadgu Fergana nüshasının gatVt-Türk" Kutadgu

Bilig'i

biliyordu.

fotokopisini gördü.

1934'teki i k i n c i K u r u l t a y d a da Kutadgu

Bilig'in

ü n ve " E s k i T ü r k Y a z ı t l a r ı " n m b a s d m a s ı n ı Bilig bizim için gerçekten sonsuz

Kitab-ü

yapıtın

Divan-ı

Lû-

istedi.

övünülecek,

B A R T O L ' D , V a s ü i y V . : "The Bughra Khan,

mentioned in the Qudatqu

T ü r k ç e y e çevirisi, Ragıp Hulusi (Özdem): "Kutadgu Bilig'in Z i k r e t t i ğ i B u ğ r a H a n

t ü k e n m e z bir iç güç

k a y n a ğ ı d ı r . Balasagunlu Yusuf'un çalışması bize ö v ü n m e k h a k k ı n ı k a z a n d ı r m ı ş t ı r .

K i m d i r ? " ( " T ü r k i y a t M e c m u a s ı " I , s. 221-226, istanbul 1925). B A R T O L ' D Vasiliy V . : "Orta Asya

Türk Tarihi

Hakkında

Dersler",

O, T ü r k ç ü , Türkçeci, i s l a m c ı , ü l k ü c ü , d e v l e t ç i , toplumcu b ü y ü k bir filozof, a h l â k ç ı ,

Enstitüsü,

şair, tarihçi, yasacı, toplumbilimci, budunbdimci ve urukbilimcidir. T ü k e n m e z bir

Geschichte der T ü r k e n Mittelasiens" (Theodor Menzel), Berlin 1935.

gömeç olan Kutadgu

Bilig'i,

bilimsel ve k a r ş ı l a ş t ı r m a l ı

incelemelerle

dünya

ede­

b i y a t ı çerçevesi içinde y ü k s e k l e r e ç ı k a r m a k başlıca ö d e v l e r i m i z d e n biridir. Shake­ spearean toplu y a z ı l a r ı n ı n ilk y a y ı m ı n ı yapan y a y ı m c ı , k i t a b ı n b a ş ı n d a şöyle d e m i ş t i : "Onu okuyunuz, okuyunuz, seveceksiniz, ve eğer b e ğ e n m e z s e n i z , b ü y ü k bir tehlikede bulunduğunuzu

bilin." Balasagunlu Y u s u f ' u n ve Kutadgu

Bilig'inin

900. y d d ö -

n ü m ü dolayısıyle y a y ı m l a d ı ğ ı m bu y a z ı m ı bitirirken, 900. y d ı sonsuz alkış ve ö v g ü ile kutlar, yukardaki sözü de o k u r l a r ı m a yinelemek isterim.

Bilik"

("Bulletin of the School of Oriental Studies", cdt I I I , s, 151-158, L o n d r a 1923).

istanbul

1927;

Almancaya

çevirisi:

B E R T E L ' S , E v g e n i y E . : "Uygurskaya ("Şark H a k i k a t i " , s a y ı 1-2

"Zwölf

poema Kutadgu

Bilig

Türkiyat über

die

i ego znaçenie"

[ 4 - 5 ] , s. 14-15, T a ş k e n t 1944).

B E R T E L ' S , E v g e n i y E . : "Podgotovka k izdaniyu tadgu Bilig"

Vorlesungen

("Literaturnaya Gazeta", 10 mart 1945,

B E R T E L ' S , E v g e n i y E . : "Kutadgu

Bilig

denie", cilt V , Moskova 1948, s. 327-328).

Namanganskoy

rukopisi

Ku­

Moskova).

- faksimile"

("Sovetskoe Vostokove-

A. D İ L Â Ç A R

200

B O M B A C I , Alessio: "Kutadgu Bilig

K U T A D G U B İ L İ G İNCELEMESİ

Hakkında

Bazı

Mülâhazalar"

("Fuad K ö p ­

B O M B A C I , Alessio: "Storia

J A U B E R T , A m é d é e : "Notice d'un manuscrit par M. de Hammer â Abel Rémusat"

rülü A r m a ğ a n ı " , istanbul, 1953). della letteratura turca",

s, 83-96, Milano 1956 ve

JETTMAR,

Bilik, poema turco deW XI secolo" ("Annali Hâşş

Hädjib"

Dili Tarihi

C A F E R O Ğ L U , Ahmet: "La littérature

Notları,

I I , s. 58-75, istanbul, 1943.

turque de l'époque

C L A T J S O N , Sir Gerard: '•'•Etymological. Dictionary (Oxford, 1972 y ı l ı n d a

des

Karakhanides" Century

Bilig"de Odgurmış'ın

du Kudatku

Bilik"

("Türk D i l i A r a ş ­

t ı r m a l a r ı Yıllığı - Belleten", 1967 y d ı sayısı, s. 39^.9, Ankara 1968). Saadet: "Kutadgu

Bilig'de

Ögdülmiş"

Yusuf"

Cihazlanmayı

Öğreten Kutadgu

F I N D I K O Ğ L U , Ziyaeddin F a h r i : "XI. düşünceleri"

(Cumhuriyet

Halk

asırda

bir Türk

Partisi y a y ı n l a r ı .

Bilig

- faksimile"

("Izvestiya Akademii

("Sovetskoe Vostokovedenie"

drevnetyurkskoy

M A N S U R O Ğ L U , Mecdut: "Das Karakhanidische" MELİORANSKlY,

Platon M . : "O Kutadku

s, 015-023, St. Petersburg

mütefekkiri

Konferanslar

ve ah­ serisi, 2,

pis'mennosti",

s. 221-304,

("Philologiae Turcicae F u n ­

MIYANBEZERK

19

Biliké

Çingiz

Hana"

("Zapiski XIII,

00-1901).

(Türkistanlı):

"Türkiyat

Haberleri:

Türkistanda

Kutadgu

Bilig" ( " T ü r k i y a t Mecmuası", cilt I , s. 343-347; N e m e n g â h ' t a bulunan bu y a z m a ile ilgili bilgi, T a ş k e n t t e Özbek Türkçesiyle ç ı k a n "Maarif ve O k u t g u ç ı " dergisinden alın­

"Qutadyu

Bilig"

("Ungarische

Jahrbücher"

dergisi,

"Zur metrischen

Form

Martin: "Die metrische Form

des Kutadgu

Bilik"

("Keleti

Bilig

des Qudatqu Bilik"

("Orientalis­

Bilig'in

Vezni" ( " Y a r ı n " dergisi, istan­

Viyana nüshasının

Hâs Hâcib ve Eseri

N É M E T H j G y u l a : "Körösi

Csoma Sándor

célja" ("Elöadâsok K ö r ö s i Csoma S â n -

tıpkıbasımındaki

O R K U N , H ü s e y i n N a m ı k : Kutadgu íí

Bilig

hakkında"

("Varlık"

dergisi,

s a y ı 177, s. 196-197, A n k a r a 1940). "Giriş"

PRITSAK,

Omeljan:

"Kara-hanlılar

[840-1212J"

("İslâm

Ansiklopedisi"

cilt V I . s. 251-173, i s t a n b u l 1952).

s. 11-134, istanbul 1942, T . D . K .

İ N A N , A b d ü l k a d i r : "Yusuf

N E C M Í (Dümen) İ b r a h i m : "Kutadgu

dor E m l é k e z e t é r e " adlı konferanslar, s a y ı 10, s. 13-16, Budapest 1935).

tische Litteraturzeitung" dergisi, e û t V , s. 349-351, Leipzig 1902). İ N A N , A b d ü l k a d i r : Kutadgu

mıştır, s a y ı 2, 1925, s. 68-74. B k . yukarda F i t r â t - R a c h m e t i ) . bul 1921, s a y ı 5, s. 3).

Szemle" dergisi, cilt I I I , s. 141-153, Budapest 1902).

bölümü,

Bilig"

V o s t o ç n a g o O t d e l é n i y a Russkago Arheologiçeskago O b ş ç e s t v a " dergisi, cilt

dergiden alınmıştır, s a y ı 2, s. 68-74, 1925.

HARTMANN,

Kutadgu

Nauk S S R R , otdel. guman. nauk., sayı 9, s. 737-754, Moskova 1929).

(Konferans

Bilig"

cilt V I , s, 154-158, Berlin-Leipzig 1927). T a ş k e n t ' t e k i "Maarif ve O k u t g u ç ı " adlı H A R T M Â N N , Martin:

("Türk

damenta", I , s. 87-112, Wiesbaden 1959).

K i t a p 7, A n k a r a 1938). FİTRÂT-RACHMETl:

Kutadgu Bilig"

Balasagunlu

özeti, 12 s. rnimeograf, M a n e v î Cihazlauma Cemiyeti, Ankara 1969). lâki

900. Yıldönümünde

Leningrad 1959.

("Türk D i l i " dergisi, sayı 211, s. 6-17, Ankara 1969, T . D . K . ) .

D İ L A Ç Â R , A . : "Bise Mânevi

("Öz Dilimize

("Türk D i l i A r a ş t ı r m a l a r ı Yıllığı -

Language",

(1069-1969) ve

Bilik"

D i l i " dergisi, s a y ı 211, s. 1-5, Ankara 1969, T . D . K . )

M A L O V , Sergey E . : "Pamyatniki

BiligHn 900. Yıldönümü

s. 198-199, istan­

Belleten", 1962 y ı l ı sayısı, s. 167-194, A n k a r a 1963).

("Türk K ü l t ü r ü " dergisi, L o n d r a 1832,

Tarihi",

K Ö S E R A İ F P A Ş A O Ğ L U , Mehmet F u a t : "Kudatgu

M A L O V , Sergey E . : "Kutadgu

F r a n s ı z c a y a çevirisi: "Grammaire T ü r k e " , L o n d r a 1836, önsöz, s. X X X I I - X X X V I . D İ L A Ç Â R , A . : "Kutadgu

Edebiyatı

cilt V , s. 327-328, Moskova-Leningrad 1948).

s a y ı 98, s. 27-43, Ankara 1970). D A V I D S , Arthur L u m l e y : "Grammar of the Turkish

5,

D o ğ r u " dergisi, s a y ı 10, s. 171-173, istanbul 1933).

M A L O V , S e r g e y E . : "İz tret'ey rukopisi

Kişiliği"

cilt V , b ö l ü m

1928.

L E V E N D , A g â h S ı r r ı : "Yazılışının

yayımlanacak).

("Journal Asiatique" dergisi, cilt 9, X I , s. 334-335, Paris, 1898).

ÇAĞATAY,

der Oricntalistik" adlı dizide,

L E V E N D , A g â h S ı r r ı : "Siyaset-nameler"

of Pre-Thirteenth

C L E R M O N T - G A N N E A U , Charles: "Note sur un passage

Ç A Ğ A T A Y , Saadet: "Kutadgu

K . - H A U S S I G , H . W . - S P U L E R , B . - P E T E C H , L . : "Geschich¬ "Handbuch

K Ö P R Ü L Ü Z A D E , Mehmed F u a d : "Türk bul

("Philologiae Turcicae Fundamenta", I I , s. 267-275, Wiesbaden 1964).

Turkish"

te Miltelasiens"

("Encyclopédie de l'Islam",

cilt I V , s. 1277, Leiden 1933). C A F E R O Ğ L U , Ahmet: "Türk

envoyé

L e i d e n / K ö l n 1966).

del R . Istituto Orientale d i Napoli" dergisi, cilt V I , 1933, s. 3-38). B R O C K E L M A N N , Carl: "Yûsuf

ture en caracteres ouigours

("Journal Asiatique" dergisi, cilt V I , s. 39-52;

78-95, Paris 1825).

"Histoire de la l i t t é r a t u r e turque", s. 76-87, Paris 1968. B O N E L L I , L u i g i : "Del Kııtadku

201

Kutadgu Bilig

("Türk K ü l t ü r ü " dergisi, s a y ı 98, s. 44-58, A n k a r a 1970).

Üzerine

Notlar"

R A D L O F F , Wilhelm: "Kutadgu

Bilik,

Facsímile

der K. K. Hofbibliothek in Wien", St. Petersburg 1890.

der Uigurischer

Handschrift

R A D L O F F , Wilhelm: "Das Kutadku

Bilik

sagun, Theil I. Der Text in Transcription", R A D L O F F , Wilhelm: "Zum Kutadku

203

K U T A D G U B l L İ G İNCELEMESİ

A. DÎLÂÇAR

202

des Jusuf

Chasshadschib aus

Bäla-

Bilik"

("Zeitschrift der Deutschen Mor­

genländischen Gesellschaft" dergisi, cilt L H , s. 152 ve 289, Leipzig 1898). R A D L O F F , Wilhelm: "Uber eine in Kairo

T Ü R K D İ L K U R U M U : "Kutadgu

Bilig.

Kahire nüshası. T ı p k ı b a s ı m " , 392

s., istanbul 1943.

St. Petersburg 1891.

T Ü R K D İ L K U R U M U : '•'•Kutadgu Bilig. Fergana nüshası. T ı p k ı b a s ı m , 445 s., istanbul 1943.

aufgefundene zweite Handschrift des

" T Ü R K K Ü L T Ü R Ü " dergisi: "Kutadgu

Bilig Sayısı",

y d I X , s a y ı 98, Ankara

Kutadgu Bilik" ( " î z v e s t i y a Akademii Nauk", e û t I X , s a y ı 4, s. 309-319, St. Peters­

1970; yazarlar: Ahmet Temir, R e ş i t Rahmeti Arat, M . Ş a k i r Ü l k ü t a ş ı r , Saadet Ça­

burg 1898).

ğ a t a y , A b d ü l k a d i r İ n a n , A l i F . K a r a m a n h o ğ l u , E m e l E s i n , Tuncer G ü l e n s o y , Nade

R A D L O F F , Wilhelm: "Das Kutadku sagun, Theil II, Text und Übersetzung

Bilik

des Jusuf

Chasshadschib aus

nach den Handschriften

Bäla-

von Wien und Kairo",

St. Petersburg 1900-1910. nadpisi

na glinyannom

kuv-

("Zapiski V o s t o ç n a g o O t d e l ë n i y a Russkago Arheologiçeskago Ob-

şçestva", cilt X X I , s. 038-047, St. Petersburg 1912). S A M O Y L O V I Ç , Aleksandr N . : "Dopolnenie perevodam odnogo stiha Kutadgu

k predloj.

Radlovem i Tomsonem

Bilig" ("Dokladi Akademii Nauk", 1928 yılı, s. 23*¬

S A M O Y L O V I Ç , Aleksandr N . : "İz popravok

k izdaniyu i perevoda Kutadgu Bi­

lig" ("Dokladi Akademii N a u k " 1942 y d i , s. 148-151, Moskova). S C H O T T , Wilhelm: "H. Vambéry:

Uigurische

Sprachmonumente

der Deutschen Morgenländischen

und das Ku-

Gesellschaft"

dergisi,

cilt X X V , s. 288-294, Leipzig 1871). S O V Y E T B İ L İ M L E R A K A D E M İ S İ : "Drevnetyurkskiy

Slovar'",

Leningrad

1969. SPULER,

Bertold: "Geschichte Mittelasiens"

("Geschichte Asiens" adlı kol-

lektif y a p ı t t a , s. 309-360, M ü n c h e n 1950). T E N İ Ş E V , E t h e m R . : "Kutadgu

Bilig va Oltın Erik" ("Uzbek T i l i v a Adabieti"

dergisi, s a y ı 1970/6, s. 29-36, T a ş k e n t ) . THOMSEN,

Vilhelm: önce U l u s l a r a r a s ı Doğu Bilginlerinin 1897'de Paris'te

toplanan X I . Kongresinde bilimsel bildiri olarak o k u n m u ş , sonra: "Sur le système des consonnes dans

la langue ouigoure" başlığıyle "Keleti Szemle" dergisinde basılmış­

tır, cilt I I , s. 241-151, Budapest 1901. D a n c a s ı : "Samlede Afhandlinger", cilt I I I , s. 269-292, Kopenhag 1922. T H Ü R Y , Jözsef: "Török

nyelvemlékek

a XIV

szâzad vêgêig" (Macar B ü i m l e r

Akademisi, s. 12-13, Budapest 1903); T ü r k ç e y e Ragıp H u l u s i (Ozdem) çevirisi: "On d ö r d ü n c ü asır sonlarına kadar T ü r k dili y a d i g â r l a r ı " ("Millî T e t e b b ü l e r Mecmua­ sı", sayı 2, s. 81-133, "Kutadgu Bilig" b ö l ü m ü : s. 89-91, istanbul 1915). T Ü R K D İ L K U R U M U : "Kutadgu s., istanbul 1942.

Bilig.

(Togan), Ahmet Z e k i : "Vostoçnıye

Vostoçnago

Otdeleniya

rukopisi

v Ferganskoy

ob'lasti"

Russkago Arheologiçeskago O b ş ç e s t v a "

cilt X X I I , s. 312-313, St. Petersburg

dergisi,

1914.

V A L İ T O V A , A . A . : "iv voprosu o klassovoy prirode

Karahanidskogo

gosudarst-

va" ("Trudı Kirgisskogo f ü i a l e Akademii Nauk S S S R " , cilt 1/1, s. 127-136, Frunze

25, Moskova).

datku Bilik" ("Zeitschrift

' VALİDİ "Zapiski

S A M O Y L O V I Ç , Aleksandr N . : "Sredneaziatskiya sine iz Sarayçıka"

Binak.

V i y a n a nüshası. T ı p k ı b a s ı m " ,

190

1943). V A L İ T O V A , A . A . : "K voprosu

o fol'klornıh

motivah v poeme Kutadgu

Bilig"

("Sovetskoe Vostokovedenie" dergisi, cilt X V , s. 89-102, Moskova 1958). V A M B E R Y , Hermann: "Uigurische Innsbruck 1870.

Sprachmonumente

und das Kudatku

Bilik",

K A R A H A N L I DEVLETİNİN KRONOLOJİSİ (840-1212)

1006

: K a r a h a n l ı İlig Nasır H a n ' ı n N i ş a p u r ' u , T u s ' u ve Belh'i

alması.

1007

-

1008

: Y e n i bir K a r a h a n l ı a k ı n ı n ı n

1011

-

1012

: İ l i g N a s ı r H a n ile K a ş g a r l ı T u g a n H a n ' ı n

1014

: K a ş g a r ' d a Y a k u p K a d i r Han'ın saltanata başlaması.

1016

: Karahanlılarda

1018

sıraları : Balasagun'lu Y u s u f ' u n

1019

: S ü l e y m a n A r s l a n H a n ' l a Y a k u p K a d i r H a n ' ı n Gazneliler y u r d u n a a k ı ­

yapılması.

iç s a v a ş ; H a r e z m l i l e r i n a r a c ı l ı k

barışmaları.

yapması.

doğumu.

nı. 840

: K ı r g ı z T ü r k l e r i n i n Uygur T ü r k devletini y ı k m a s ı üzerine, K a r l u k l a nn

Karahanlı

kolundan K ü l

Bilge k a ğ a n ı n

önderliğiyle

: B ü y ü k T ü r k filozofu F a r a b f n i n , F a r a b b ö l g e s i n d e k i W a s i c b u c a ğ ı n ­ da

doğumu. İran'daki

Samanlıoğullarına

875

: Buhara'nın,

893

: Oğulcak kağanın

942

: S û y a b ' m yine Karahanlılara

950

: B ü y ü k T ü r k filozofu F a r a b f n i n

955

: K a r a h a n l ı A b d ü l k e r i m S a t u k B u ğ r a H a n ' ı n ö l ü m ü ve A r t i ş ' t e g ö m ü l ­

960

: Cedisuv'daki

960

: Harun Musa B u ğ r a Han'ın Balasagun'u b a ş k e n t y a p m a s ı .

960

-

Kaşgar'ı

Karahanlı

geçmesi.

devletinin b a ş k e n t i

geçmesi.

1031

: G a z n e l i Mesut'un

1032

: Yusuf

Kadir Han'ın

1037

: Büyük

T ü r k filozofu

1039

: Nasır Han'ın oğlu İ b r a h i m Böri-Tigin'in, ği a l t ı n a

1047

İslâmlığı

kabul

Baytaş

1058

-

1058

: Kaşgarlı

Şâş'ta (Taşkent) ölmesi. do­

üçe

ölümü.

bölünmesi:

1111

M a v e r a ü n n e h i r ' i egemenli­

Doğuda

(Kaşgar) Han;

Süleyman

batıda

(önce

Hanlar.

: H o r a s a n l ı b ü y ü k filozof ve i l â h i y a t ç ı Mecdeddin M e h m e d ' i n , İ b r a h i m H ı t a y " adlı yapıtını

1068

: B u h a r a ve

1069

: B a l a s a g u n ' l u Y u s u f ' u n , Kutadgu

ğumu.

Gazzalî.

Han'a,

şimdi yitik

Semerkand H a m İ b r a h i m Böri-Tigin'in Bilig'i

olan

sunması.

bitirip

Hasan

ölümü. Buğra

Han'a

sunması. Buğra

Han'ın, Buhara'yı

Samanlıoğlu

N u h ' u n elinden geri

1072

-

alması. : Harun Buğra Han'ın ölümü.

996

: Şaş'ın (Çaç, T a ş k e n t ) , S a m a n l ı o ğ u l l a r ı ' n d a n

996

: K a r a h a n l ı îlig Nasır Han'la Gazneli Sevük-Tigin'in M a v e r a ü n n e h i r ' e

Karahanlılara

geçmesi.

girerek b i r a n t l a ş m a y a p m a l a r ı : S ı r - D e r y a b ö l g e s i K a r a h a n l ı l a r a , Derya bölgesi

: Karahanlı n a t ı n a son

1074

: K a ş g a r ' l ı M a h m u t ' u n Kitab-ü

Divan-ı

Lûgati't-Türk'ü

yazıp,

B a ğ d a t ' t a A b b a s î halifesi E b ü l K a s ı m A b d u l l a h ' a s u n m a s ı .

993

1001

devletinin

" T a r i h - i T ü r k i s t a n ve

: B ü y ü k T ü r k filozofu İ b n i S i n a ' n ı n , B u h a r a ' n ı n E f ş e n e k ö y ü n d e

-

İbni Sina'nın

: S ü l e y m a n Arslan H a n ' ı n - ö l ü m ü ve oğlu H a s a n B u ğ r a H a n ' ı n tahta

tamamlanması.

: Şafiî bilgini E b u b e k i r e l - K a f f a l ü ' ş - Ş â ş î ' n i n

999

ölümü.

oturması.

980

: Harun

göndermesi.

Ö z k e n d , sonra S e m e r k a n d ) T u ğ r u l ile H a r u n

etmesi.

975

992

elçi

Arslan H a n ; ortada (Fergana) Mahmut B u ğ r a

: İslâmlaşmanın, A b d ü l k e r i m Satuk B u ğ r a Han'ın oğlu

Musa H a n z a m a n ı n d a

Kaşgar'a

alması.

: Karahanlı

ölümü.

1056 (Yedisu) Türklerin

K a d i r H a n ' ı n Balsagun'u alıp K a ş g a r ' d a k i merkezine b a ğ l a ­

ması.

yapması.

mesi.

970

: Yusuf

Sûyab'da

(Balasagun) K a r a h a n l ı devletinin k u r u l m a s ı . 870

1026

Amu

Gaznelilere.

îlig Nasır Han'ın B u h a r a ' y ı alıp, Samanlıoğulları

salta­

vermesi.

: G a z n e l i M a h m u t ' u n K a r a h a n l ı Î l i g N a s ı r H a n ' ı n k ı z ı ile e v l e n m e s i .

1074

: Mahmut Buğra Han'ın

1074

: Özkend hakanı Tuğrul Han'ın ölümü.

1083

: Tarih-i

1095

-

1097

Kaşgarî

ölümü.

yazarı E b ü l - F u t u h el-Asma'î'nin

sıraları : Mehmet

Semerkandî'nin

ölümü.

"Agrâzu's-siyase

r i y a s e " a d l ı y a p ı t ı y a z ı p K a ş g a r ' l ı Mesut H a n ' a

sunması.

fi

ilmi'r-

1102 : Karahanlı Arslan Han'ın Semerkand'ı Selçuklulara Lırakmak zorun­ da kalması. 1103 : Karahanlılarm büyük başbuğu Hasan Buğra Han'ın ölümü; yerine oğlu Ahmet Harun Han'ın geçmesi. 1103 : Özkend hakanı Harun Han'ın ölümü. 1105 : Ahmet Han'ın Mahmut bin Abdülcelilü'l-Kaşgarî'yi halife Müstazhir'e elçi olarak göndermesi. 1128 - 1133 : Ahmet Han'ın, Moğol asıllı Kara-Hıtay'larla (Çince: K/itan) Doğu Türkistan'da çarpışması. 1130 : Kaşgar'la Balasagun'un Kara-Hıtay'lara devletinin çökmesi.

geçerek Doğu Karahanlı

1137 : Batı Karahanlılardan Mahmut Han'ın Hocert'te Kara-Hıtay'lara ye­ nilmesi. 1166 : Doğuda tasavvufu ve tekke edebiyatını kuran Ahmet Yesevî'nin ölümü. 1182 : Orta Karahanlı devletinin (Fergana) son hakanı Mehmet Han'ın ölümü. 1209 : Semerkand'm Harezmşahlara geçmesi. 1211 : Doğu Karahanlı devletinin son hakanı I I I . Mehmet Han'ın ölümü. 1212 : Batı Karahanlı devletinin son hakanı Osman Han'ın ölümü. 1212 : Karahanlı devletinin, Müslüman olmayan, Moğol asıllı Kara-Hıtay'lar (Çince: K'itan) tarafından tamamıyle yıkılması.

*9îır

m a / a r j

K A R A H A N L I L A R

D E V L E T İ