Pisma o Kristu i Duhu

Biblioteka SLUŽBE

BOŽJE

A T A N A Z I J E

VELIKI

K n j i g a — 11

PISMA I Lektor:

O KRISTU DUBU

Jakov Bubalo P R E V E O , N A P I S A O U V O D I BILJEŠKE

MARIJAN

MANDAC

SB SLUŽBA

Naslovnu

stranu

izradio:

A n t e B r a n k o Periša

BOŽJA

Makarska 1980.

N a s l o v i z v o r n i k a : Toû

en hagiois

nasiou Epistolê

episkopon;

prôs

hêmôn

Serapiôna

Thmouéôs Korinthou,

graecorum,

2, P a r i z ,

Atha-

Aleksandreias

près Epikteton

u Patrologiae rum

patrôs

arkhiepiskôpou

cursus

completus

t. 26; S.

1857, 5 2 9 A — 6 7 6 C ;

1070.

Pat-

P

Athanasius, 1049 —

»...

R

pisati

kasno.

E

D

G

O

o ovakvim

Genij je uvijek

V

O

umovima aktualan

R nije

nikad

i svagdje

rano

ni

— pa i u Hr­

vatskoj«. A. G. Matoš, Sabrana

djela, IX,

41.

Često sam se pitao zašto rado čitam otačka djela. Razlog je, za­ cijelo, i u tom što posjeduju dah davnine te što su duboke misli i ponekad zanosnog stila. Ipak me nešto drugo još više privlači tim iskonskim spisima. Kad, naime, u ruke uzmem Evanđeoske uspome­ ne, osjećam se u Kristovoj nazočnosti i društvu njegovih prvih dru­ gova. Gotovo da kroz štivo s njima razgovaram. Otačka djela, do­ duše, ne rađaju u meni takvu prisnost s Gospodinom i Apostolima jer samo posredno upućuju na njih. Ali se u tim djelima razabire jednostavna i postojana vjera u svaku riječ i slovku zabilježenu u novozavjetnoj oporuci. Oci Evanđelje prihvaćaju djetinjom odanošću i prostodušnošću. Čovjek ima dojam da je Nazarećanin za njih netko s kim dnevice zbore i neprestano druguju. To osvaja u tih drevnih spisatelja. Danas znanstveni bogoslovi tek mukotrpnom, raščlambom dopiru do evanđeoske istine, a Oci su neposrednim za­ hvatom ponirali u smisao biblijskog navještaja.

Izdavač:

»Služba Božja«, M a k a r s k a , Žrtava fašizma 1

Izdaje se s dopuštanjem Odgovara:

crkvenih

poglavara

Šimun Šipić, M a k a r s k a , Žrtava fašizma 1

Tisak: T R O »Franjo Kluz« — Omiš

Atanazije je jedan od znamenitijih Otaca. Zato u ovom spisu govorim o njemu i prevedoh dva njegova kraća djela. Atanazije u PISMIMA SERAPIONU podjednako dugo piše o Duhu i Kristu, iako je PISMA prvenstveno napisao kao svjedočanstvo o božanstvu Duha Svetoga. Ali o Duhu se ne može govoriti bez Krista kao što se ni Isusa ne razumije bez Božjega Duha. Za tim sam Atanazijevim PIS­ MIMA i zbog toga posegnuo jer sam htio upotpuniti izvore za pozna­ vanje ranocrkvene pneumatologije. Prijevodom PISAMA SERAPI­ ONU uz Bazilijevo djelo o Duhu Svetom dobivamo glavne otačke pneumatološke tekstove. A PISMO EPIKTETU slovi kao temeljni kamen u kristološkoj zgradi davne Crkve. U naslovu ove knjige izostavio sam Epikteta. Bojao sam se da će se čitatelj

časna imena zbuniti pred

Serapiona i tim čudnim

nazivima te zato možda mimoići i samog Atanazija. Tako sam, žalost, nanio stanovitu nepravdu toj dvojici dragih biskupa.

na

Bila mi je želja da se uz prijevod donese i izvorno slovo. Ali, kako je to odveć skupo, od toga se odustalo. Poteškoći sam na taj način donekle doskočio što uz prijevod naznačujem i stupce grčkog izdanja. Tako znatiželjnik može lako pronaći Atanazijevu izvornu riječ. Kad se ljeti ili za semestarskih praznika nađem u velikim ev­ ropskim teološkim bibliotekama i pogledam što se u patristici uči­ nilo od prošle godine, tmzda ostanem zapanjen. Toliko se istražuje otačka misao da mi se učini kao da teološki znanstvenici ništa drugo ni ne rade već izučavaju Oce. Ta mi činjenica ulijeva veliku nadu. Vjerujem da će proučavanje Otaca mnogo doprinijeti kršćanskoj obnovi. Kršćani će se početi ugledati u svoje velike pretke i opet dičiti svojim kršćanskim imenom. Ovim se radom uključujem za svoj narod u to veliko otačko istraživanje. Uz to znam da je ovaj posao iskupljenje moga vlastitog opstanka. Ugodna mi je dužnost što javno mogu zahvaliti mnogim prija­ teljima koji su mi na različite načine pomagali dok sam radio na ovoj knjizi. Prostor, na žalost, dopušta da tek neke napomenem. To se u prvom redu odnosi na prof. J. Bubala koji je s velikim marom, i pomno čitao rukopis te ga ispravljao i dotjerivao. Njemu dugujemšto je djelo čišće i ispravnije.Zahvaljujem se i Dr. Š. Sipicu jer je preuzeo brigu o izdavanju djela i uvrstio ga u »Biblioteku« kojoj stoji na čelu. Bibliotekari teoloških biblioteka u Gracu, Beču i fran­ kfurtskom Sankt Georgenu uvijek su mi spremno izlazili na ruku. Od srca im hvala. Posebnu zahvalnost dugujem braći franjevcima, članovima provincije presv. Otkupitelja, koji rade kao dušobrižnici u SR Njemačkoj, naročito onima u Frankfurtu i okolini, jer su me u susretu s njima uvijek podržavali u ovom mojemu radu. Napomi­ njem i O. H. Zajeca koji je na svoj način također veoma prijateljski pomagao moj rad. Odajem priznanje i upravi svoje redovničke zajednice jer mi je omogućila da se bavim ovim teološkim poslom. Plodove svoga rada smatram i njezinim ostvarenjima. 11. kolovoza, M.

Mandaç

1979.

J^J y

Q JT^

P R V

O

P O G L A V L J E

A T A N A Z I J E V ŽIVOT I D J E L O ATANAZIJEVO

ZNAČENJE

A t a n a z i j e , bez sumnje, p r i p a d a najvećim c r k v e n i m o s o b n o s t i m a s v o g a v r e m e n a . S n j i m se [nitko ne može m j e r i t i . Čak ga s m i j e m o u b r o j i t i m e đ u najveće l j u d e što i h je C r k v a i m a l a u čitavoj svojoj p o v i j e s t i . O d l j u d i je k o j i h l i k i riječ govore s v a k o m kršćanskom naraštaju. A t a n a z i j e je u svoje d o b a o d i g r a o n e p r o c j e n j i v u u l o g u . P o d n i o je najveći teret u s p o r u s A r i j e v i m pristašama. N j e m u v a l j a z a h v a ­ l i t i što a r i j e v s k a z a b l u d a n i j e p r e o t e l a m a h a i d u b l j e se u k o r i j e n i l a u ondašnje c r k v e n e općine. A t a n a z i j e je v e l i k i b r a n i t e l j i p r o m i c a ­ telj N i c e j s k o g v j e r o v a n j a . T o je b i o smisao i sadržaj n j e g o v a života. N j e g o v a se p r o g o n s t v a m o g u r a z n o l i k o v r e d n o v a t i , a l i s u i p r o g o n i ­ t e l j i i p r o g n a n i k z n a l i d a je u p i t a n j u A t a n a z i j e v a v j e r n o s t N i c e j s k o m s a b o r u . S a m o je n j e g o v a u p o r n o s t i n e p o p u s t l j i v o s t Crkvi očuvala V j e r o v a n j e i z N i c e je. S v i s u n a p a d i n a A t a n a z i j a u b i t i d o ­ l a z i l i o t u d što je o n ostajao v j e r a n N i c e j s k o j v j e r o i s p o v i j e d i . A t a n a z i j e je d o b r i m d i j e l o m otac kršćanske teologije. P o t p u n o se zalagaše u o b r a n i K r i s t o v a božanstva i l j u d s t v a . Z n a o je d a je to j e z g r a n o v o z a v j e t n e objave. A k o K r i s t n i j e p r a v i B o g i p r a v i čovjek, spasenja n e m a . P o A t a n a z i j e v u s u d u s v r h a je K r i s t o v a o t k u p i t e l j s k o g d j e l a č o v j e k o v o pobožanstvenjenje i p o s i n o v l j e n j e u Bogu. K r i s t je to mogao o s t v a r i t i , ako je i s t o b i t a n s B o g o m i j e d n a k s n a ­ m a . O n kao B o g po s v o m e čovještvu u n o s i u l j u d s k u n a r a v d u h o v n e sile koje s u nužne d a se čovjek d i v i n i z i r a . K a d je n a s t a l a r a s p r a v a o božanstvu D u h a S v e t o g a , A t a n a z i j e je pošao od iste p r e t p o s t a v k e . Isticao je d a je D u h B o g j e r je n a j ­ p r i s n i j e v e z a n s K r i s t o m u d j e l u č o v j e k o v a pobožanstvenjenja. R a z ­ mišljanje o I s u s o v u božanstvu i božanskoj n a r a v i D u h a p r i s i l i l o je A t a n a z i j a d a d u b l j e z a r o n i u trojstveno otajstvo. N j e g o v e s u m i s l i s toga područja p r e u z e l i v e l i k i Kapadočani te s u p r e k o n j i h došle n a S a b o r u u C a r i g r a d u (381) u V j e r o v a n j e koje i danas sve kršćan­ s k e zajednice p r i z n a j u z a točan izričaj svoje vjere. 9

I p a k je A t a n a z i j e u d n u duše p r v e n s t v e n o b i o p a s t i r s v o j i h v j e r n i k a . O t u d u n j e g o v i m s p i s i m a stalno vraćanje I s u s o v u u t j e l o ­ v l j e n j u i K r i s t o v i m o t k u p i t e l j s k i m činima. S t o g a se u središtu A t a n a z i j e v e teologije n a l a z i n a u k o spasenju. I t u je p o s t a v i o t e m e ­ lje sve potonje istočne otačke soteriologije. A t a n a z i j e je i po tome z n a m e n i t što je u p a s t i r s k o m p i s m u za U s k r s 367. p r v i popisao n o v o z a v j e t n e n a d a h n u t e k n j i g e . N i j e slučaj­ no d a se baš o n n a to odvažio. T k o čita n j e g o v a d j e l a , v i d i d a A t a n a z i j e v teološki d o k a z gotovo isključivo potječe i z p r o d u b l j e n o g a b i b l i j s k o g razmišljanja. A t a n a z i j u je b i l o p o t r e b n o z n a t i k o j a se d j e ­ l a s m a t r a j u v j e r n i m izvještajima o osobi i d j e l u Isusa i z N a z a r e t a . A t a n a z i j e je zaslužan i z a širenje m o n a š k o g života. O s o b n o je d r u g o v a o s g l a s o v i t i m A n t u n o m P u s t i n j a k o m . Isto t a k o n i j e p r o p u ­ stio p r i l i k u d a o monaštvu p r o z b o r i i u v r i j e m e b o r a v k a n a Z a p a d u te n j e m u u v e l i k e d u g u j e m o što je monaški život z a h v a t i o i z a p a d n o kršćanstvo. Z n a se d a je A t a n a z i j e b i o v e l i k i c r k v e n i političar. P o n a r a v i je n e s l o m l j i v i n e p o p u s t l j i v , a l i n i j e svađalica. N j e m u p r v e n s t v e n o t r e b a z a h v a l i t i što j e ondašnja C r k v a sačuvala n e z a v i s n o s t u v j e r ­ s k i m pitanjima. C a r e v i su s m a t r a l i da su i n a t o m području mjero­ d a v n i te s u C r k v u h t j e l i p o d j a r m i t i i p o k o r i t i . A t a n a z i j e je gotovo j e d i n i p r o t i v t o g a p r o s v j e d o v a o i odlučno o d b i j a o c a r s k u t i r a n i j u . P o n j e g o v u mišljenju C r k v a i m a v r h o v n u v l a s t u v j e r s k i m i ć u d o ­ r e d n i m p i t a n j i m a . I t i m e je A t a n a z i j e zadužio b u d u ć e naraštaje. Učio je i životom p o k a z i v a o d a je državno posizanje u v j e r u n e d o ­ pušteno i z l o u p o t r e b a k o j u v a l j a smjelo o t k l a n j a t i . 1

A T A N A Z I J E V ŽIVOTNI P U T

dječaštva C r k v a je proživljavala D i o k l e c i j a n o v o p r o g o n s t v o koje je z a h v a t i l o sve p o k r a j i n e u c a r s t v u . U E g i p t u i A l e k s a n d r i j i trajaše do 311. T a k o je m l a d i A t a n a z i j e osobno doživio p r i j e t n j e i n e s i g u r ­ n o s t i k o j i m a su b i l e izložene kršćanske zajednice. B i o je s v j e d o k o m uništenja p o j e d i n i h kršćanskih općina. V i d i o je broj/ne p r i m j e r e n e ­ ustrašivih kršćana kojii s u s v o j u v j e r u plaćali v l a s t i t i m životom. N e ­ m a s u m n j e d a je to o s t a v i l o d u b o k t r a g u A t a n a z i j e v o j duši i da n j e g o v a k a s n i j a r e v n o s t m a k a r d i j e l o m potječe o t u d a . 3

A t a n a z i j e je v e o m a rano stupio u d o d i r s c r k v e n i m k r u g o v i m a . V e ć je 312. postao čitačem. T u je službu vršio n e k o l i k o g o d i n a , a oko 318. r e d i o g a je z a đakona a l e k s a n d r i j s k i b i s k u p A l e k s a n d a r . 4

A t a n a z i j e je u m l a d o s t i stekao t e m e l j i t u n a o b r a z b u . P o z n a v a o je k l a s i k e , grčku f i l o z o f i j u i govorništvo. Također je v l a d a o k o p t s k i m j e z i k o m . P o s e b i c e je izučavao S v e t o p i s m o , upućivao se u teo­ l o g i j u i m e t o d u teološkog istraživanja. R a d o je posjećivao m o n a h e i p r i t o m učio svete z n a n o s t i i p r a v i l a z a d u b l j i kršćanski život. N i j e stoga n i k a k v o čudo što je b i s k u p A l e k s a n d a r z a v o l i o s v o g a m l a d o g đakona. V i d i o je d a u n j e m u i m a odlična kršćanina k o m e se može p o t p u n o p o v j e r i t i . S t o g a ga određuje z a s v o g a osobnog t a j n i k a . A t a ­ n a z i j e u t o m s v o j s t v u 319. potpisuje A r i j e v o izopćenje. 5

6

I p a k je poseban d a t u m u A t a n a z i j e v u životu k a d 325. p r a t i A l e k s a n d r a n a Niicejski sabor. T o je odlučno z a čitav n j e g o v r a d i djelovanje. N a S a b o r u je p o m a g a o A l e k s a n d r u i savjetovao g a u teološkim p o s l o v i m a . N a p r i p r e m n i m s a b o r s k i m s j e d n i c a m a A t a n a ­ zije je s v o j i m m i s l i m a n a se s v r a t i o pozornost. V e ć se t a d a m o g l a n a z r e t i d u b i n a n j e g o v i h pogleda, i a k o m u u l o g a n a S a b o r u n i j e o n a k o opsežna i važna k a k o s u poslije z n a l i i s t i c a t i p i s c i A t a n a z i j e v a života. 7

O d rođenja do Nicejskog sabora

Izbor za biskupa i progonstvo u Trier

Obično se drži d a je A t a n a z i j e rođen 295. I p a k taj n a d n e v a k n i j e posve s i g u r a n . S t o g a a u t o r i p o n e k a d pišu d a je A t a n a z i j e došao n a s v i j e t između 293. i 298. A t a n a z i j e se r o d i o u A l e k s a n d r i j i . R o d i t e l j i su m u b i l i kršćani, h e l e n s k o g p o d r i j e t l a . Z a v r i j e m e A t a n a z i j e v a 2

A l e k s a n d a r j e p r e m i n u o u t r a v n j u 328. Još je z a života o d r e d i o d a g a n a s l i j e d i A t a n a z i j e . A t a n a z i j e v je i z b o r naišao n a oštru o p o r b u 3

U svezi s p r o g o n s t v o m u Atanazijevoj mladosti, usp. C h . K A N N E N G I E S S E R , A t h a n a s i u s , 141; H . v o n C A M P E N H A U S E N , P a d r i , 91. O A t a n a z i j u č i t a č u i đ a k o n u v i d i V . C . C L E R Q , A t h a n a s i u s , 996; J . L I P P L , A t h a n a s i u s , V I ; H . v o n C A M P E N H A U S E N , P a d r i , 91. Z a Atanazijevu izobrazbu, usp. E . P. M E I J E R I N G , Orthodoxy, 116; H . von C A M P E N H A U S E N , P a d r i , 95; P . T h . C A M E L O T , A t h a n a s i o s , 976—977; j , L I P P L , A t h a n a i s u s , V I . X I X ; J . R O L D A N U S , C h r i s t , 8—9. Usp. Ch. KANNENGIESSER, Athanasius, 143; H. von CAMPENHAUSEN, P a d r i , 91. O Atanaziju na N i c e j s k o m s a b o r u v i d i J . L I P P L , A t h a n a s i u s , VIII, p. T h . C A M E L O T , A t h a n a s i o s , 976; V . C d e C L E R C Q , A t h a n a s i u s , 997. 4

1

O Atanazijevu značenju, usp. P. MEINHOLD, Bedeutung, 97—117; J . M . LEROUX, A t h a n a s e , 150; L . W . B A R N A R D , A t h a n a s e , 137; R . S E E B E R G , Lehrb u c h , 52—53; G . L A R E N T Z A I K S , Einheit, 1—23. — N a kraju u Bibliografiji do­ nosimo cjelovite naslove upotrijebljene literature. 0 i z v o r i m a za A n a t a n a z i j e v život, usp. J . L I P P L , A t h a n a s i u s , V - V I ; W . G . R U S C H , R e c h e r s h e , 161—177. Z a p i t a n j e g o d i n e A t a n a z i j e v a r o đ e n j a v i d i J . L E B O N , L e t t r e s , 8; H . v o n CAMPENHAUSEN, P a d r i , 91; P . T h . C A M E L O T , Athanasios, 976—977; A . M A R T I N , A t h a n a s e , 42; J . L I P P L , A t h a n a s i u s , V I . 2

10

s

6

7

11

8

9

i p r o s v j e d m e l i c i j e v a c a i a r i j e v a c a . P o ondašnjem c r v e n o m p r a v u za i z b o r n o v o g b i s k u p a tražio se u s m e n i i l i p i s m e n i p r i s t a n a k s v i h b i s k u p a dotičnoga j u r i s d i k c i j s k o g područja. S v i su područni b i s k u p i b i l i dužni s u d j e l o v a t i k o d posvete n o v o g b i s k u p a . A k o su slučajno bili spriječeni da osobno budu nazočni, tražio se n j i h o v p i s m e n i p r i s t a n a k . U i z n i m n i m p r i l i k a m a b i l o je d o v o l j n o da p o s v e t u obave t r o j i c a b i s k u p a . K a k o m e l i c i j e v c i ne htjedoše d o c i n a A t a n a z i j e v o posvećenje i budući da su se p r o t i v i l i d a o n b u d e A l e k s a n d r o v n a s l j e d n i k , t v r d i l i su d a g a je m a n j i n a i z a b r a l a te m u izbor nije u s k l a d u s c r k v e n i m zakonima. Zato su za aleksandrijskog a b i s k u p a i z a b r a l i svoga čovjeka, i m e n o m Teoaas. A l i je o n n e k o ­ l i k o t j e d a n a n a k o n i z b o r a u m r o . I a r i j e v c i s u mjesto A t a n a z i j a za b i s k u p a u A l e k s a n d r i j i p o s t a v i l i A h i l a . N o n a nj se n i t k o n i j e o b a z i ­ rao j e r je b i o bez i k a k v e v r i j e d n o s t i . T a k o je A t a n a z i j e unatoč p r o ­ t i v l j e n j u postao a l e k s a n d r i j s k i m b i s k u p o m te je 8. l i p n j a 328. mogao j a v i t i c a r u K o n s t a n t i n u V e l i k o m d a je zaposjeo b i s k u p s k u s t o l i c u . 10

T e k što je A t a n a z i j e p r e b r o d i o p r v e poteškoće svog b i s k u p s k o g i z b o r a , nadošle s u n o v e . Još 328. upućuje m u car K o n t a n t i n p i s m o u k o j e m traži d a u zajedništvo v j e r e i o t a j s t a v a p r i m i A r i j e v e s l j e d ­ b e n i k e . A t a n a z i j e se snažno o d u p r o carevoj n a r e d b i i t i m e ušao u spor s K o n s t a n t i n o m . C a r g a n i j e s k i n u o s b i s k u p s t v a n i t i poslao u progonstvo, a l i je zacijelo A t a n a z i j u z a m j e r i o neposlušnost. K o - n s t a n t i n v a l j d a n i j e s m i o ništa p o d u z e t i p r o t i v A t a n a z i j a j e r je d o b r o znao k o l i k i u g l e d uživa u A l e k s a n d r i j i i E g i p t u . 11

K o j u g o d i n u poslije, oko 330, m e l i c i j e v c i i z n o v a o s p o r a v a j u A t a n a z i j u b i s k u p s t v o . J a v l j a j u K o n s t a n t i n u d a je A t a n a z i j e n e p r a ­ v i l n o postao b i s k u p o m j e r je p r i i z b o r u bio p r e m l a d . P o p r o p i s i m a b i s k u p s k i k a n d i d a t m o r a i m a t i b a r e m 30 g o d i n a , a to je tobože A t a ­ n a z i j u nedostajalo. 12

G o d i n e 331. m e l i c i j e v c i p i s m e n o A t a n a z i j a optužuju k o d K o n ­ s t a n t i n a . U p i s m u v e l e d a je A t a n a z i j e s a m o v o l j n o Egipćanima n a ­ m e t n u o daću sileći i h d a m u k a o porez isporučuju v u n u . T i m e je. r a z u m i j e se, p r i s v o j i o c a r s k u v l a s t i p o v r i j e d i o carevo dostojanstvo. Također g a p r i k a z u j u k a o rušitelja m i r a i začetnika n e r e d a . K a ž u d a je po njegovoj n a r e d b i u n e k o j c r k v i r a z b i t kalež. M e l i c i j e v c i to 8

O n j i m a u b i l j e š c i 27. d r u g o g p o g l a v l j a . Usp. P. ŽMIRE, Recherches. O Atanazijevu biskupskom ređenju i melicijevskom osporavanju, usp. P. T h . C A M E L O T , A t h a n a s i o s , 976. 977; K . M . G I R A R D E T , K a i s e r g e r i c h t , 52—57; A , MARTIN, Athanase, 40; E. SCHWARTZ, Geschichte, 189; J. M . SZYMUSIAK, A t h a n a s e , 12; L . W . B A R N A R D , N o t e s , 344—352, M e l e t i a n , 403. U s p . L . W . B A R N A R D , A t h a n a s e , 132; J . L I P P L , A t h a n a s i u s , IX; Th. CAMELOT, Athanasios, 976. 977; K. M. GIRARDET, Kaisergericht, 52—57; A . M A R T I N , A t h a n a s e , 40; E . S C H W A R T Z , G e s c h i c h t e , 189; J . M . S Z Y M U S I A K , A t h a n a s e , 12; L . W . B A R N A R D , N o t e s , 344—352, M e l e t i a n , 403. U s p . A . M A R T I N , A t h a n a s e , 42.

iznose j e r z n a j u k o l i k o je K o n s t a n t i n u do r e d a u c r k v i i državi. N a ­ p o k o n optužuju A t a n a z i j a d a je n o v c e m htio p o t k u p i t i F i l u m e n a . T o je osobito teška optužba j e r je F i l u m e n moćni i u t j e c a j n i činovnik k o j i je i samog K o n s t a n t i n a n a m j e r a v a o s v r g n u t i s p r i j e s t o l j a . 13

A t a n a z i j e je u p u t i o p o s l a n i k e n a d v o r d a ga o p r a v d a j u p r e d Konstantinom. A l i se c a r t i m e n i j e z a d o v o l j i o , v e ć je A t a n a z i j e m o r a o osobno izaći p r e d v l a d a r a . K o n s t a n t i n a je susreo n a n j e g o v u i m a n j u P s a m a c i j a u b l i z i n i N i k o m e d i je. A t a n a z i j u n i j e b i l o teško u v j e r i t i c a r a d a su m e l i o i j e v s k e optužbe p u k e p o d v a l e i obična h i m ba. U p r i j a t e l j s t v u se rastaje s K o n s t a n t i n o m i s osjećajem pobjede svečano d o l a z i u A l e k s a n d r i j u 12. ožujka 332. N i j e t a d n i s l u t i o k o j e ga još poteškoće čekaju. 1 4

15

T i j e k o m 333. m e l i c i j e v c i s u i z m i s l i l i s v o j u n a j o d v r a t n i j u p o d v a ­ l u p r o t i v A t a n a z i j a . Optužili s u g a k o d c a r a d a je u m o r i o m e l i c i j e v skog biskupa Arsenija, k o j i n i n a k o n Nicejskog sabora nije htio stu­ p i t i u zajedništvo s A t a n a z i j e m , Čini se d a je A t a n a z i j e v e o m a oštro postupio s n e p o k o r n i m A r s e n i j e m . S t a v i o g a je u kućni p r i t v o r . A l i A r s e n i j e je uspio pobjeći i s a k r i t i se m e đ u m o n a h e . T o s u m e l i c i j e v c i i s k o r i s t i l i te p r o g l a s i l i k a k o je A t a n a z i j e p o g u b i o A r s e n i j a . Čak s u p o k a z i v a l i i odsječenu r u k u k o j a b i tobože p r i p a d a l a A r s e n i j u . K o n s t a n t i n m e l i o i j s k u optužbu u z i m a o z b i l j n o i određuje s v o g a p o l u b r a t a D a l m a c i j a d a i s p i t a slučaj. D a l m a c i j e u t u s v r h u o d l a z i 334. u AntiohijoA k a m o p o z i v a A t a n a z i j a n a saslušanje. A t a n a z i j u p o ­ l a z i z a r u k o m d a pronađe A r s e n i j a i j a v l j a K o n s t a n t i n u d a je A r s e ­ n i j e živ. T a k o je i t a m e l i c i j s k a izmišljotina p a l a u v o d u . 16

Melicijevci ipak nisu prestali borbom protiv Atanazija. P o n u k a l i su K o n s t a n t i n a d a za 334. sazove s i n o d u u C e z a r e j i P a l e s t i n s k o j . O d a b r a l i s u taj g r a d j e r je u n j e m u b i s k u p o m p o v j e s n i k E u z e b i j e , v e l i k i A t a n a z i j e v teološki ti vjersko-politički p r o t i v n i k . J a s n o je d a Euzebijai kao domaćinu p r i p a d a predsjedanje s i n o d i . N a s i n o d i će b i t i nazočan i E u z e b i j e N i k o m e d i j s k i , g l a v n i A r i j e v p o m o ć n i k i v e ­ l i k i širitelj n j e g o v a n a u k a . S i n o d a je i m a l a zadaću i s p i t a t i optužbe p r o t i v A t a n a z i j a . A t a n a z i j u n i j e b i l o teško s h v a t i t i d a će g a s i n o d a o s u d i t i i zato joj n i j e h t i o p r i s u s t o v a t i . S t o g a b i s k u p i u C e z a r e j i n i s u

9

1 0

1 3

O tim optužbama, vidi A . M A R T I N , A t h a n a s e , 46—49; K a i s e r g e r i c h t , 58. 59; V . C . d e C L E R C Q , A t h a n a s i u s , 997. U s p . L . W . B A R N A R D , A t h a n a s e , 133. 1 5

1 1

1 2

12

K.

M.

GIRARDET,

CLERCQ,

Athanasius,

1 4

997; 1 6

Usp. E. SCHWARTZ, Geschichte, J . M . S Z Y M U S I A K , A t h a n a s e , 15.

195—197 ;

V.

C.

de

Z a A r s e n i j e v s l u č a j v i d i K . M . G I R A R D E T , K a i s e r g e r i c h t , 63; A . A t h a n a s e , 48—49; E . S C H W A R T Z , G e s c h i c h t e , 197—199; L . W . B A R N A R D , 133. 134; W . S C H N E E M E L C H E R , A u f s à t z e , 307.

MARTIN, Athanase,

13

Povratak u Aleksandriju

o b a v i l i posao, a l i s u zato zatražili o d c a r a d a sazove s i n o d u u T i r u i d a A t a n a z i j u (izrijekom n a r e d i d a se n a njoj m o r a p o j a v i t i .

346.

17

S i n o d a u T i r u , održana 335, početak je i u z r o k s v i h p o t o n j i h A t a n a z i j e v i i h s t r a d a n j a i m u k a . M e l i c i j e v c i i a r i j e v c i u r o t i l i s u se p r o t i v A t a n a z i j a u želji d a ga p o s r e d s t v o m b i s k u p s k e sinode osude. A t a n a z i j e je predosjećao što g a n a s i n o d i čeka p a je stoga k r e n u o n a sastanak s v e ć i m b r o j e m s v o j i h pristaša. Iz A l e k s a n d r i j e je pošao 11. s r p n j a 335. U T i r je stigao n a d a n o t v o r e n j a s i n o d e u p r v o m k o ­ l o v o s k o m t j e d n u . U optužnici k o j a se p r o t i v n j e g a čita p r e d b i s k u ­ p i m a n a l a z e se v e ć poznate m e l i c i j e v s k e p o d v a l e : A r s e n i j e v slučaj i r a z b i j a n j e kaleža. U z to s u n e k i nazočni b i s k u p i t v r d i l i d a i h j e A t a ­ n a z i j e vrijeđao i z l o s t a v l j a o j e r n i s u h t j e l i p r i z n a v a t i n j e g o v o z a j e d ­ ništvo. K tome s u g a optužili s neposlušnosti k a d n i j e došao n a p r e t ­ h o d n u c e z a r e j s k u s i n o d u . K a k o A t a n a z i j e n i j e pričekao k r a j t i r s k e sinode v e ć je r a n i j e pošao u C a r i g r a d , i to m u se u p i s a l o u z l o .

K o n s t a n t i n V e l i k i u m i r e 22. s v i b n j a 337. T i m e d o l a z i k r a j p r ­ v o m A t a n a z i j e v u p r o g o n s t v u j e r m u je n o v i v l a d a r v e o m a n a k l o n . K o n s t a n t i n II v e ć 17. l i p n j a p i s m e n o j a v l j a a l e k s a n d r i j s k i m v j e r n i c i ­ m a d a će i m se n j i h o v p a s t i r u s k o r o v r a t i t i . I o d i s t a A t a n a z i j e uz v e l i k o oduševljenje v j e r n i k a k a o p o b j e d n i k svečano u l a z i u A l e k ­ s a n d r i j u 23. studenog 337. B i l a je to v l i k a n j e g o v a p o b j e d a . 21

A l i s l a v l j e je k r a t k o t r a j a l o . P r o t i v n i c i i z n o v a počeše A t a n a z i j a tužakati. J a v l j a l i s u c a r u d a je n a p o v r a t k u u Aleksandrij
A r i j e v c i i m e l i c i j e v c i o k u p l j a j u se 338. n a zasjedanje u A n t i o h i j u . T u p o n o v n o A t a n a z i j a lišavaju b i s k u p s k e službe i n a n j e g o v o mjesto n a j p r i j e p o s t a v l j a j u P i s t o s a , k o g a je p a p a S i l v e s t a r (314—335) v e ć r a n i j e z b o g k r i v o v j e r j a izopćio. P o t o m z a a l e k s a n d r i j s k o g b i s ­ k u p a određuju G r g u r a i z K a p a d o c i j e , k o j i je nekoć s t u d i r a o f i l o z o ­ f i j u u A l e k s a n d r i j i . T a k o s u p o s t u p i l i j e r s u držali d a je A t a n a z i j e n e z a k o n i t o vraćen u b i s k u p i j u . Čak su u p u t i l i p o s l a n s t v o u R i m p a p i J u l i j u (337—352) d a z a G r g u r a zatraže r i m s k o zajedništvo čime se A t a n a z i j e po s e b i odstranjuje. A l i p a p a je bio n a o p r e z u . Zatražio je p o d a t k e i i z A l e k s a n d r i j e te je i A t a n a z i j e u p u t i o u R i m svoje p o s l a ­ n i k e . T a k o a r i j e v c i n i s u u s p j e l i k o d pape. J u l i j e n i j e h t i o p r i z n a t i l j u d e što s u i h o n i p o s t a v i l i z a a l e k s a n d r i j s k e b i s k u p e . Tražio je d a se o b a p o s l a n s t v a suoče u njegovoj nazočnosti i u z p r i s u t n o s t njego­ v a svećeničkog vjeća. Suočenje n i j e u r o d i l o p l o d o m . Z a t o s u s a m i a r i j e v c i predložili d a p a p a sazove s i n o d u n a kojoj će se r a s p r a v i t i A t a n a z i j e v slučaj. J u l i j e je p r i s t a o i o d r e d i o d a A t a n a z i j e k a o o p t u ­ ženik o d r e d i mjesto gdje će se održati s i n o d a . A t a n a z i j e se o p r e d i j e ­ lio za R i m . 2 3

T i r s k a s i n o d a osuđuje A t a n a z i j a 10. r u j n a . S k i n u l a g a j e s b i s ­ k u p s k e časti i z a b r a n i l a m u b o r a v a k u A l e k s a n d r i j i , d a tobože n e b i s t v a r a o n e m i r e . A t a n a z i j e se p r i z i v a n a K o n s t a n t i n a te v e ć 17. I X . napušta I l i r i i d e u C a r i g r a d . 1 8

P u t u j e m o r e m d a ga ne b i u h v a t i l i i p r i s i l n o v r a t i l i u T i r . 30. i i s t o p a d a 335. potajno stiže u p r i j e s t o l n i c u . N a s t o j i d o p r i j e t i do K o n s t a n t i n a , a l i m u to ne p o l a z i z a r u k o m . Čak j e p r i s i l j e n d a se preruši u p r o s j a k a i šeće p u t e m k o j i m je p r o l a z i o v l a d a r . K a d g a je K o n s t a n t i n p r e p o z n a o , p r i m i o g a je n a r a z g o v o r . A t a n a z i j e j e zaželio d a se n o v a s i n o d a upriliči p r e d s a m i m K o n s t a n t i n o m . D o s i n o d e i p a k n i j e došlo j e r s u i o s t a l i b i s k u p i p r i s p j e l i i z T i r a i u v j e r i l i v l a d a r a d a je A t a n a z i j e priječio d o v o z žita i z A l e k s a n d r i j e u g l a v n i g r a d . T o se K o n s t a n t i n a posebice n e u g o d n o d o j m i l o te j e p o t v r d i o t i r s k e z a ­ ključke. D o z v a o je 7. r u j n a 335. A t a n a z i j a n a d v o r i priopćio m u d a bez p o g o v o r a i smjesta m o r a u p r o g o n s t v o . I to j e p r v o A t a n a z i j e v o progonstvo. 19

2 0

Z a mjesto p r o g o n s t v a o d r e đ e n j e T r i e r . A t a n a z i j e t a m o d o l a z i p r v i h p r o l j e t n i h d a n a 336. i ostaje d o l j e t a 337. T i m e se, m o ž e m o r e ­ ći, završava j e d n o r a z d o b l j e A t a n a z i j e v a života. 1 7

Za tu sinodu, usp. E. SCHWARTZ, Geschichte, 200; L . W. BARNARD, A t h a n a s e , 134; W . S C H N E E M E L C H E R , A u f s à t z e , 307—308. Pobliže o tirskoj sinodi vidi K . M . G I R A R D E T , K a i s e r g e r i c h t , 66—75; C h . K A N N E N G I E S S E R , A t h a n a s i u s , 144. 148. 149; E . S C H W A R T Z , G e s c h i c h t e , 252—255; A . M A R T I N , A t h a n a s e , 52—53; J . M . S Z Y M U S I A K , A t h a n a s e , 17; W . SCNEEMELC H E R , A u f s à t z e , 298. Z a A t a n a z i j e v b o r a v a k u C a r i g r a d u v i d i E . S C H W A R T Z , G e s c h i c h t e , 252—255. 258; A . M A R T I N , A t h a n a s e , 55—56; C h . K A N N E N G I E S S E R , A t h a n a s i u s , 144. 148. 1 8

1 9

2 0

141.

14

Za

Atanazijev

boravak

u

Trieru

usp.

Ch.

KANNENGIESSER,

Athanasius,

U m e đ u v r e m e n u G r g u r uz p o m o ć državne v l a s t i z a u z i m a b i s k u ­ p s k u s t o l i c u i A t a n a z i j u ništa ne preostaje v e ć d a k r e n e u d r u g o p r o ­ gonstvo. R o d n i g r a d napušta 19. ožujka 339. i p r i j e z i m e stiže u R i m . J u l i j e g a doôlka i p r i m a s v e l i k i m počastima. 340. zajedno s l a v e v a z m e n e b l a g d a n e . A t a n a z i j e ne s t o j i u R i m u skrštenih rùku. 2 4

2 1

O tom p o v r a t k u v i d i C h . K A N N E N G I E S S E R , A t h a n a s i u s , 148; Témoignage, 96; E . S C H W A R T Z , G e s c h i c h t e , 270; C h . P I E T R I , Q u e s t i o n , 95. 96. U p o g l e d u t i h o p t u ž b a v i d i C h . P I E T R I , Q u e s t i o n , 96 ; J . L I P P L , A t h a n a s i u s , XI. O t o m s k u p u , u s p . E . S C H W A R T Z , G e s c h i c h t e , 280. 285; C h . P I E T R I , Ques­ t i o n , 97. 98. Za Atanazijev boravak u Rimu vidi Ch. PIETRI, Question, 102—103; E . S C H W A R T Z , G e s c h i c h t e , 291—292; J . L I P P L , A t h a n a s i u s , X I — X I I . 2 2

2 3

2 4

148.

15

P r o p o v i j e d a po c r k v a m a i rado priča o sjaju e g i p a t s k o g monaštva, k a k o b i z a taj o b l i k života oduševio i z a p a d n j a k e . Isto t a k o s k l a p a p r i j a t e l j s t v a s imućnim i b o g a t i m l j u d i m a k o j i s u b l i s k i carskom d v o r u . T i m e je postigao v e l i k u g l e d u središtu z a p a d n o g kršćanstva. 25

R i m s k a se s i n o d a održava u jesen 340. i l i s proljeća 341. A r i ­ j e v c i , i a k o p o z v a n i , n i s u h t j e l i doći. S i n o d a je svestrano p r o m o t r i l a sve dotadanje optužbe p r o t i v A t a n a z i j a . Zaključila je d a s u n e o s n o ­ v a n e i n e d o k a z i v e . S u d izrečen u T i r u 335. bijaše poništen. A t a n a ­ z i j e je p r i m l j e n u c r k v e n o zajedništvo i vraćena m u je n j e g o v a b i s ­ k u p s k a služba u A l e k s a n d r i j i . G r g u r je n e z a k o n i t o p o s t a v l j e n j e r g a n i s u o d a b r a l i b i s k u p i p o k r a j i n e n i t i se p i t a l o n a r o d z a mišljenje. O d l u k a r i m s k e sinode v e o m a je značajna u A t a n a z i j e v u životu. B i ­ s k u p s k i s u d p r o g l a s i o g a je p r o t i v o d l u k e prijašnje sinode p o s v e n e ­ v i n i m . A l i o v a je s i n o d a o d v e l i k a značenja i z a povijest o p ć e C r k v e : r i m s k a s i n o d a d o k i d a odredbe j e d n e istočne sinode. T o je p r v i slučaj u povijesti. I p a k A t a n a z i j e n i j e mogao smjesta u A l e k s a n d r i j u . N a I s t o k u je v e l i k a o p o r b a p r o t i v njega. T a k o đ e r j e z n a o d a se m e l i c i j e v c i i a r i j e ­ v c i neće m n o g o o b a z i r a t i n a zaključke r i m s k e sinode. Z a t o je n a s t o ­ j a o s k l o n u t i c a r a d a sazove s i n o d u n a k o j o j će p r i s u s t v o v a t i b i s k u p i I s t o k a i Z a p a d a . S i n o d a je z a i s t a s a z v a n a . I m a l a se održati u S a r d i c i (Sofija) n a m e d i istočnog i z a p a d n o g d i j e l a c a r s t v a . T u s u se 343. i l i 344. o k u p i l i b i s k u p i o b a j u t a b o r a . A l i Istočnjaci s u se u s p r o t i v i l i A t a n a z i j e v o j nazočnosti n a s j e d n i c a m a . Još s u g a u v i j e k s m a t r a l i izopćenim. B u d u ć i d a Z a p a d n j a c i n i s u p r i s t a l i n a z a h t j e v Istočnjaka, p o t o n j i s u n a p u s t i l i S a r d i k u . Z a p a d n i b i s k u p i u z a sve to s i n o d u p r i v o d e k r a j u . K a k o s u b i l i s k l o n i i A t a n a z i j u i njegovoj t e o l o g i j i , p o t v r d i l i s u zaključke r i m s k e sinode i još j e d n o m z a b a c i l i p r a v o r i j e k iz T i r a . A t a n a z i j a su proglasili p r a v e d n i m i slobodnim od svake o p ­ tužbe. * 2

O d 346.

do

362.

A t a n a z i j e v i p r o t i v n i c i traže n o v e mogućnosti d a g a optuže. P o s v o m običaju p o s e g n u l i s u z a političkim d o k a z i m a . A t a n a z i j a p r i k a ­ z u j u k a o čovjeka k o j i n a s t o j i p o s v a d i t i istočnog c a r a sa z a p a d n i m . O s o b i t o ističu d a se družio i d o p i s i v a o s M a g n e n c i j e m k o j i je oruž­ j e m i v o j s k o m h t i o p r i g r a b i t i c a r s k u v l a s t . U zlo s u m u u b r o j i l i d a je tobože s l a v i o e u h a r i s t i j u u n e k o j neposvećenoj a l e k s a n d r i j s k o j c r k v i k o j u je car s a g r a d i o . P o s l j e d i c a o v i h n o v i h optužba bijaše A t a n a z i j e v a o s u d a u A r l e s u 353. T a d s u i g a l s k i b i s k u p i zajedno s p a p i n i m delegatima b i l i p r i m o r a n i potpisati A t a n a z i j e v u osudu. 23

29

30

I s i n o d a u M i l a n u 355. osuđuje A t a n a z i j a . C a r p r i s i l j a v a i p r a ­ v o v j e r n e b i s k u p e d a p r i s t a n u n a o s u d u . Čak s u se s l a l i i k l e r i c i d a o d b i s k u p a k o j i n i s u p r i s u s t v o v a l i s i n o d i d o b i j u potpis n a A t a n a z i ­ j e v u osudu. T e k se m a l i b r o j o d u p r o carskoj n a r e d b i . T a k o p o i m e n c e H i l a r i j e i z P o i t i e r s a i p a p a L i b e r i j e (352—366). Z a p a d , d a k l e , napušta A t a n a z i j a . N a I s t o k u bijaše još n e s i g u r n i j i . I z a b r a l i s u m u i n a s l j e d ­ n i k a u o s o b i n o v o g a G r g u r a Kapadočanina k o j i u z p o m o ć v o j s k e z a ­ u z i m a u noći o d 8. n a 9. veljače 356. c r k v u gdje je A t a n a z i j e vršio službu Božju. A t a n a z i j u pođe z a r u k o m p o b j e g n u t i u p u s t i n j u gdje se u trećem p r o g o n s t v u s k r i v a o šest g o d i n a . S e l i o se i z p r e d j e l a u p r e d j e l d a b i u m a k a o uhićenju. P r i t o m g a r a d o pomažu m o n a s i i k l e r k o j i m u je ostao v j e r a n . Čak je k r a d o m d o l a z i o u A l e k s a n d r i j u i iz pustinje ravnao svojom c r k v o m . JuMj a n O d m e t n i k ( + 366) dopušta s v i m p r o g n a n i m b i s k u p i m a p o ­ v r a t a k u v l a s t i t e b i s k u p i j e . T o se odnosilo i n a A t a n a z i j a . J u l i j a n se nadao d a će n u t a r n j e r a z m i r i c e m e đ u b i s k u p i m a više štetiti C r k v i nego d a s u o n i u p r o g o n s t v u . Z a t o i m je dopustio zaposjesti s v o j a b i s k u p s k a sjedišta. K a d je s v j e t i n a z a v r i j e m e p o b u n e p o g u b i l a G r ­ g u r a n a B a d n j a k 361, A t a n a z i j e se mogao v r a t i t i u A l e k s a n d r i j u . T u se p o j a v i o 21. veljače 362. D o n o v o g progonstva* ostalo m u je m a l o v r e m e n a . I s k o r i s t i o g a je d a održi u t r a v n j u 362. z n a m e n i t u a l e k s a n drijsku sinodu. 1

32

B i s k u p je G r g u r u m r o 26. l i p n j a 345. te se A t a n a z i j e mogaše n e ­ s m e t a n o v r a t i t i u A l e k s a n d r i j u . T o je i učinio n a k o n što j e posjetio c r k v e u G a l i j i , R i m u , A n t i o h i j i i J e r u z a l e m u . P r i m l j e n je s v e l i k i m oduševljenjem k a d je 21. l i s t o p a d a 346. stupio n a t l o svoje A l e k s a n d r i j e . T i m e se završava n j e g o v o d r u g o p r o g o n s t v o . 27

N a s i n o d i se r a s p r a v l j a l o o v e l i k i m teološkim p r o b l e m i m a . T a k o je A t a n a z i j e u v i d i o d a riječ »hipostaza« može značiti ne samo » n a ­ rav« v e ć i » o s o b u « te se p r e m a tome s p r a v o m g o v o r i o »trima b o 2 8

O t i m o p t u ž b a m a p o d r o b n i j e u C h . P I E T R I , Q u e s t i o n , 119; K . M . G I R A R D E T , C o n s t a n c e , 90; J . L I P L L , A t h a n a s i u s , X I I - X I I I . Z a s i n o d u u A r l e s u , u s p . K . M . G I R A R D E T , C o n s t a n c e , 63—91; C h . P I E T R I , Q u e s t i o n , 121. Z a m i l a n s k u sinodu i Atanazijev bijeg u pustinju, usp. C h . P I E T R I , Ques­ t i o n , 121; V . C . d e C L E R C Q , A t h a n a s i u s , 997; P . T h . C A M E L O T , A t h a n a s i o s , 976. A t a n a z i j e t a j b i j e g s p o m i n j e u P i s m u S e r a p i o n u , I, 1; I, 33. O p o v r a t k u z a J u l i j a n a , u s p . J . L E B O N , L e t t r e s , 12; J . L I P P L , Athanasius, XV. Z a t u s i n o d u v i d i J . M . L E R O U X , A t h a n a s e , 151—154; M . T E T Z U b e r , 196. 2 9

2 5

O rimskoj sinodi, usp. Ch. PIETRI, Question, 106—108; G e s c h i c h t e , 294—301; K . M . G I R A R D E T , K a i s e r g e r i c h t , 80—105. 2 6

E.

Za sardičku sinodu vidi K. M. GIRARDET, Kaisergericht, S C H W A R T Z , G e s c h i c h t e , 325—334; C h . P I E T R I , Q u e s t i o n , 110-112. 2 7

O t o m A t a n a z i j e v u p o v r a t k u usp. V . C . de C L E R C Q , P I E T R I , Q u e s t i o n , 117; J . L I P P L , A t h a n a s i u s , X I I - X I I I .

16

SCHWARTZ, 106—154;

Athanasius,

E.

3 0

3 1

997;

Ch.

3 2

17

žanskim hipostazama« u B o g u . Pristajući n a t a k a v način g o v o r a , A t a n a z i j e je omogućio v e l i k o m b r o j u h o m o j u s i j e v a c a povratak u c r k v e n o zajedništvo. S i n o d a je također r a s p r a v l j a l a o p n e u m a t o l o g i j i i k r i s t o l o g i j i . O s i m toga n a s i n o d i je riješeno p i t a n j e k l e r i k a k o j i su se i z a r i j e v s t v a vraćali u v e l i k u C r k v u . 33

3 4

A l e k s a n d r i j u . S v j e d o c i su tome i m o n a s i e g i p a t s k i h p u s t a r a , j e r ga u v i j e k rado p r i m a j u i s k r i v a j u p r e d srdžbom i mržnjom p r o g o n i t e l j a . To p o k a z u j e i njegov k l e r k o j i m u ostaje v j e r a n i privržen, i a k o je g o d i n a m a i z b i v a o i z A l e k s a n d r i j e . S v i su t i l j u d i u A t a n a z i j u v i d j e l i sveca, d o b r a i v e l i k a čovjeka k o j i je sav život založio d a očuva čis­ t o m i n e p a t v o r e n o m otačku p r e d a j u . 38

Zadnje Atanazijeve godine C a r J u l i j a n n i j e A t a n a z i j a dugo ostavio u m i r u . V i d i o je da užurbano r a d i n a o b n o v i v j e r s k o g života i zato g a p o n o v n o šalje u četvrto p r o g o n s t v o . A t a n a z i j e još j e d n o m o d l a z i m e đ u p u s t i n j a k e m o n a h e gdje se zadržava od 24. l i s t o p a d a 362. do 5. r u j n a 363. T a d a se krišom vraća u A l e k s a n d r i j u j e r je čuo d a je O d m e t n i k p o g i n u o . J o v i j a n , g o r l j i v i pristaša A t a n a z i j e v e teološke s t r a n k e , A t a n a z i j u omogućuje m i r a n život u A l e k s a n d r i j i . A l i taj car u s k o r o u m i r e , a nasljeđuje g a v e l i k i a r i j e v s k i p o b o r n i k V a l e n t . A t a n a z i j e m o r a u peto p r o g o n s t v o . I p a k se ne u d a l j u j e o d A l e k s a n d r i j e j e r primjećuje da ovo p r o g o n s t v o n e može dugo t r a j a t i . I z a i s t a A l e k s a n d r i j u o s t a ­ v l j a 5. studenog 365, a u n j u se vraća v e ć 1. veljače 366. V a l e n t je pred p r i t i s k o m aleksandrijskih v j e r n i k a morao A t a n a z i j u dopustiti p o v r a t a k i z p r o g o n s t v a . I t i m e se završava A t a n a z i j e v o sedamnaest i p o l godišnje b o r a v l j e n j e u p r o g o n s t v u . O d t a d a p a do s m r t i u noći između 2. i 3. s v i b n j a 373. s p o k o j n o živi u s v o m r o d n o m g r a d u i b r i ­ ne se z a v j e r n i k e svoje p r o s t r a n e b i s k u p i j e . 35

? 6

37

ATANAZIJEVI

SPISI

A t a n a z i j e d o i s t a n i j e b i o pisac po n a r a v i . P e r a se n i j e laćao po n u t a r n j e m nagnuću, i zato m u pisanje n i k a d ne posta s r o d n i m . T e k k a d je s i l o m b i o p r i m o r a n n a šutnju, posegnuo je z a p e r o m k a o j e ­ d i n i m b o r b e n i m s r e d s t v o m . Čovjek se stoga d i v i k a k o je o n t a k o m n o g o napisao k a d je stalno b i o p r o g o n j e n i n e p r e k i d n o živio u t u ­ đini. A t a n a z i j e v a d j e l a n i s u n a s t a l a u d o k o l i c i z n a n s t v e n i oke osame, već s u n i k n u l a i z n e p o s r e d n e životne potrebe. P o s e b i c e se z a u s t a v ­ l j a m o n a ovdje p r e v e d e n i m d j e l i m a , a l i n a j p r i j e b a c a m o letimičan p o g l e d n a ostale g l a v n i j e A t a n a z i j e v e spise. 39

40

Atanazijeva

djela

P r v a z n a m e n i t i j a A t a n a z i j e v a k n j i g a , ako se i z u z m u Pisma što i h je k a o b i s k u p upućivao v j e r n i c i m a n a početku s v a k e k o r i z m e , je spis Protiv Pogana i O Utjelovljenju Riječi T o je z a p r a v o jedno djelo u k o j e m A t a n a z i j e p o b i j a mnogoboštvo, b r a n i v j e r u u j e d n o g a B o g a i p o k a z u j e o t k u p i t e l j s k o značenje G o s p o d i n o v a U t j e l o v l j e n j a . Može se reći d a j e to klasična r a s p r a v a o kršćanskom n a u k u o o t k u ­ p l j e n j u . I p a k je najznačajnije A t a n a z i j e v o d o g m a t s k o djelo spis Protiv Arijevaca. T u A t a n a z i j e obrazlaže i b r a n i n a u k N i c e j s k o g nabora. P o s e b i c e tumači b i b l i j s k a m j e s t a k o j i m a s u a r i j e v c i u k r j e p 41

A t a n a z i j e je, k a k o v i d j e s m o , izdržao b r o j n e p r o t i m b e . T o je mogao j e r je o d p r i r o d e b i o c j e l o v i t muž, t v r d à n e p o p u s t l j i v . P r e d o č i m a je stalno i m a o jasan c i l j . N e u s p j e s i g a n i s u u s p j e l i p o l j u l j a t i u radu i naprezanju oko dobra. Poluuspjehe nije priznavao. Istinu je l j u b i o do k r a j a i njoj se p r e d a v a o do posljednjeg t r u n k a s v o g a bića. U z to je b i o vješt d i p l o m a t k o j i z n a p r e d v i d j e t i k a k o će d o g a ­ đaji poteći. U p o s t u p c i m a v a l j d a n i j e u v i j e k b i o b l a g i nježan. V r i j e ­ m e u k o j e m je živio bijaše o k r u t n o . A l i o n je u duši zacijelo b i o d o ­ bar čovjek. T o p o k a z u j e obični vjernički s v i j e t što g a sa z a n o s o m i oduševljenjem čeka k a d se sa s v o j i h b r o j n i h p r o g o n s t a v a vraća u

42

3 8

U s p . H . v o n C A M P E N H A U S E N , P a d r i , 91. 93; J . M . S Z Y M U S I A K , A t h a n a s e , 42; L . W . B A R N A R D , A t h a n a s e , 136; K. M. GIRARDET, K a i s e r g e r i c h t , 56—57; P . T h . C A M E L O T , C o n t r e , 12. 3 9

Usp. E. SCHWARTZ, G e s c h i c h t e , 188; J. L E B O N , Lettres, 10. Z a kratki pregled svih Atanazijevih djela vidi J . L I P P L , Athanasius, X I X - X X I V ; B . A L T A N E R — A . S T U I B E R , P a t r o l o g i e , 273—277. U s v e z i s i z d a v a n j e m A t a n a z i j e v i h spisa, usp. M . T E T Z , Rapport, 181—188; W . S C N E E M E L C H E R , Rap­ p o r t , 181. 4 0

3

3 U s p . M . M A N D A C , B a z i l i j e , 18—20. U s p . M . M A N D A C , B a z i l i j e , 23—24. O J u l i j a n o v u progonstvu, usp. J. L E B O N , L e t t r e s , 12; V . C . d e CLERCQ, A t h a n a s i u s , 997. O V a l e n t u , u s p . M . M A N D A C , B a z i l i j e , 10. 11. O posljednjem Atanazijevom životnom razdoblju i smrti, usp. J. LIPPL, A t h a n a s i u s , X V I - X V I I I ; V . C . d e C L E R C Q , A t h a n a s i u s , 977; J . L E B O N , Lettres, 12. 3 4

3 5

3 6

4 1

V e l i k o je p i t a n j e k a d je to d j e l o n a s t a l o : n a p o č e t k u A t a n a z i j e v e p i s a n e djelatnosti; pred odlazak u T r i e r ; u T r i e r u ; oko g. 361. O d j e l u v i d i J . R O L D A N U S , C h r i s t , 11. 22. 374—384; C h . K A N N E N G I E S S E R , T é m o i g n a g e , 100; Atha­ nasius, 151; H. NORDBERG, Reconsideration, 264—266; " W . SCNEEMELCHER, A u f s à t z e , 280; D . R I T S C H L , A t h a n a s i u s , 21.

3 7

18

4 2

D a t u m o v o g a d j e l a t a k o đ e r je s p o r a n . U s p . J . R O L D A N U S , 386. 389; Ch. KANNENGIESSER, T é m o i g n a g e , 100; D . R I T S C H L , E . P . M E I J E R I N G , O r t h o d o x y , 112.

C h r i s t , 124—125. Athanasius, 27;

19

l j i v a l i svoje t v r d n j e . A t a n a z i j e j e u spis u n i o i b r o j n e službene i s ­ p r a v e koje s u u s v e z i s a r i j e v s k i m s p o r o m . O k o 350. sastavio je Pismo o odlukama Nicejskog sabora. N e k i se njegov p r i j a t e l j u h v a ­ tio u koštac s a r i j e v c i m a k o j i s u n i j e k a l i s v e t o p i s a m s k u u t e m e l j e nost n i c e j s k i h izričaja »iz biti« i »istobitan« te je z a m o l i o A t a n a z i j a a a o t o m kaže svoj s u d . A t a n a z i j e to čini u s p o m e n u t o m Pismu. I Pismo o nauku aleksandrijskog biskupa Dionizija** n a s t a l o je i z r a s p r e s a r i j e v c i m a kojii s u se p o z i v a l i n a D i o n i z i j a k a o n a s v o g p r e d h o d n i k a , j e r je i o n o d b a c i v a o izričaj »istobitan«. A t a n a z i j e u o v o m Pismu b r a n i s v o g a s l a v n o g p r e d h o d n i k a n a a l e k s a n d r i j s k o j biskupskoj stolici.

Istraživači gotovo jednodušno t v r d e d a je A t a n a z i j e pisac Pisa­ ma. T e k s t se n a l a z i u Patrologia Graeca i v e o m a je d o b r o uščuv a n . U n j e m u n e m a n i u m e t a k a n i i z o s t a v a k a . N e pruža poteškoća za r a z u m i j e v a n j e . N a s t a o je u r a z d o b l j u i z m e đ u 358. i 360. T a k o se općenito m i s l i . 50

51

52

5 3

43

A t a n a z i j e je također r a d o tumačio B i b l i j u . N a žalost n j e g o v a s u egzegetska d j e l a i z g u b l j e n a . T e k se ulomično sačuvalo Tumačenje Psalama i k n j i g e Postanka. A t a n a z i j e je v o d i o računa i o životu m o ­ n a h a i d j e v i c a u svojoj b i s k u p i j i . Z a n j i h je sastavio djelo O djevičanstvu. Z n a m e n i t m u je i spis Život svetog Antuna.^ T o je u g l e d ­ n i k m n o g i h poitonjih svetačkih života. 45

O v a j se A t a n a z i j e v spis obično zave Pisma. O n to i jest po o b l i ­ k u . I p a k to n i s u p i s m a u s m i s l u naše s u v r e m e n e književne r a z d i o b e . A t a n a z i j e v a s u Pisma z a p r a v o d o g m a t s k o djelo u k o j e m se izlaže n a u k o D u h u S v e t o m i b r a n i njegovo božanstvo. Pisma s u od v e o m a v e l i k a značenja i z a n a u k o Riječi k a o i z a k r i s t o l o g i j u . R e d o v i t o se g o v o r i o Četiri Pisma Serapionu. I p a k je očito da Prvo i Drugo Pismo n i s u različita p i s m a , v e ć p r v i i d r u g i d i o j e d n o ­ ga te i s t o g p i s m a . Problematično je i Četvrto Pismo. U n j e g o v o m se p r v o m d i j e l u (IV, 1—7) n a s t a v l j a r a s p r a v a o božanstvu D u h a , a d r u g i dio (IV, 8—23) sadrži tumačenje »bogohulstva p r o t i v Duha«. Iz toga se r a z l o g a o k l i j e v a d a l i Četvrto Pismo v a l j a s m a t r a t i d v a m a različitim p i s m i m a i l i zadržati j e d i n s t v o t e k s t a . U s v a k o m slučaju t r e b a reći d a je i u l o m a k I V . , 8—23 nastao u isto v r i j e m e k a o i I V . . 1—7. M i r a d i veće p r e g l e d n o s t i r a d i m o s Četiri Pisma k a k o s u o b ­ javljena u Patologiji. 54

5 5

56

57

P i s m a Serapionu I z r a v a n p o v o d z a p o s t a n a k Pisama Serapionu d o v o l j n o je p o z ­ nat. Z a j e d n i c u s b i s k u p s k i m sjedištem u g r a d u T m u i s u u E g i p t u u z n e m i r i l i s u l j u d i koji nekoć p r i p a d a h u arijevoskoj sljedbi. P o t o m s u je n a p u s t i l i d a b i se pridružili p r a v o v j e r n i m a . Z a b a c i l i su, doduše, A r i j e v n a u k , a l i n i s u b i l i u s t a n j u p r i h v a t i t i točnu v j e r u u D u h a Svetoga. T i m e su unijeli pomutnju među tmujske vjernike. Serapion, t m u j s k i b i s k u p , n i j e s a m m o g a o izići n a k r a j s n o v i m učenjem te je p i s m e n o z a m o l i o A t a n a z i j a , t a d a p r o g n a n i k a u tebskoj p u s t i ­ n j i , d a m u s a v j e t o m p o m o g n e k a k o b i se pobjedonosno s u p r o s t a v i o n o v i m k r i v o v j e r n i c i m a . Pisma Serapionu su A t a n a z i j e v i odgovori na Serapionovu molbu. 47

48

4 9

Pismo

Epiktetu

Među A t a n a z i j e v i m s p i s i m a k r a t k o Pismo Epiktetu z a u z i m a po­ sebno mjesto. N a j z n a m e n i t i j e je kristološko štivo u 4. stoljeću. Z a r a z v o j kristološke dogme i m a l o je p r e s u d n o značenje. M n o g o se či5 0

U s p . J . L E B O N , L e t t r e s , 29. 30. R . W E I J E N B O R G , D e a u t h e n t i c i t a t e , 403 b i l j . 4 o s a m l j e n o drži da A t a n a z i j e nije u cjelini p i s a c P i s a m a . P G , 26, 529A—676C. U s p . J . L E B O N , L e t t r e s , 20. 21. T a j j e a u t o r d j e l o m i č n o p o p r a v i o t e k s t , o tome u prijevodu v o d i m o računa. Usp. A. LAMINSKI, G e i s t , 30; J . L E B O N , L e t t r e s , 49. 50; J . ROLDANUS, C h r i s t , 389; H . S A A K E , P r à s k r i p t , 188; A . H E R O N , T r o p i c i , 3. R . WEIJENBORG ( D e a u t h e n t i c i t a t e , 403 b i l j . 4) s m a t r a d a s u P i s m a s a s t v l j e n a k o n c e m 363. T o i s t i č u A . L A M I N S K I , G e i s t , 86; H . S A A K R , P r à s k r i p t , 189; Beobachtungen, 356—358; J . L E B O N , Lettres, 25—27; J . R O L D A N U S , Christ, 389. 390; A. H E R O N , T r o p i c i , 3. 5 O d n o s i z m e đ u I V , 1—7 i I V , 8—23 z a m i š l j a se o v a k o : A t a n a z i j e j e dovršio P i s m o s a I V , 7. T a d d o b i v a S e r a p i o n o v l i s t u k o m e g a p r i j a t e l j m o l i d a r a s t u m a č i M t 12, 32. A t a n a z i j e t o č i n i u I V , 8—23. T o d o d a j e v e ć završenom pismu i za­ j e d n o š a l j e S e r a p i o n u . U s p . H . S A A K E , P r à s k r i p t , 189 i B e o b a c h t u n g e n , 356—358. T a k o j e p o s t u p i o J . L E B O N , L e t t r e s , 31—39. 47. 48. O n o v a k o t u m a č i v e z u i z m e đ u I V , 1—7 i I V , 8—23: A t a n a z i j e se n i j e ž e l i o u I V , 1—7 t e m e l j i t i j e i z j a s n i t i u s v e z i s M t 12, 32. K a d j e d o g o t o v i o I V , 1—7 v i d i o j e d a se i p a k m o r a p o z a ­ b a v i t i s M t 12, 32 j e r ć e g a S e r a p i o n z a c i j e l o o t o m e p i t a t i . Z a t o t e k s t t u m a č i u I V , 8. 23 i t u m a č e n j e d o d a j e v e ć n a p i s a n o m p i s m u i sve šalje S e r a p i o n u . J. R O L D A N U S , C h r i s t , 390—391, n e t u m a č i z a š t o m i s l i d a j e I V , 8—23 s a s ­ tavljen prije ostalog teksta. 5 1

5 2

5 3

43 U s p . J . R O L D A N U S , C h r i s t , 126. U s p . J . R O L D A N U S , C h r i s t , 126. U s p . M . A U B I N A U , É c r i t s , 164—171. U s p . J . R O L D A N U S , C h r i s t , 393—394. S a m A t a n a z i j e v e l i : » ( . . . ) n e k i se o d i j e l i š e o d a r i j e v a c a r a d i h u l e n a Sina, ali misle protiv D u h a S v e t o g a « , P i s m o S e r a p i o n u , I, 1, 5 3 0 A — 5 3 2 A . K o d i d u ć i h navođenja Pisama Serapionu rimskim brojem naznačujemo broj Pisma, a arap­ s k i m u l o m a k u Pismu. Dodatni brojevi i velika slova kazuju stupce u Patrologiji i našem prijevodu. S e r a p i o n je n a j p r i j e bio m o n a h i p r e d s t o j n i k m o n a š k e z a j e d n i c e . O k o 340. p o s t a j e b i s k u p . B i o je A t a n a z i j e v p r i s n i p r i j a t e l j . B r a n i o ga je n a sardičkoj si­ n o d i i p r e d c a r e m 355. A r i j e v c i s u g a p r o t j e r a l i i z b i s k u p i j e . U m r o j e p o s l i j e 362. P i s a c je n e k i h i z g u b l j e n i h djela. U s p . J . L E B O N , L e t t r e s , 12—16; H . D O R R I E S , S e r a p i o n , 1260; G. BARDY, S é r a p i o n , 1908; A . H A M M A N , Serapion, 682. I, 1, 5 2 9 A : » T v o j e m i p i s m o b i p r e d a n o u p u s t i n j i « . 4 4

4 5

4 6

4 7

4 8

4 9

20

5 4

5

5 6

5 7

21

talio i z b o g sadržaja i z b o g s v o g s l a v n o g a u t o r a te je t a k o izvršilo g o l e m utjecaj n a p o t o n j u t e o l o g i j u . G o t o v o d a je uživalo u g l e d k a ­ nonske knjige. 58

59

A t a n a z i j e j e djelo sastavio oko 370. g o d i n e n a m o l b u k o r i n t s k o g b i s k u p a E p i k t e t a k o j i se A t a n a z i j u potužio d a se u njegovoj b i s k u p i j i j a v l j a j u k r i v e t v r d n j e o K r i s t u . U p i t a n j u bijaše više i l i m a n j e netočno i n e p o t p u n o shvaćeni a p o l i n a r i z a m k a o i a r i j e v s k o m a n j k a v o p o i m a n j e K r i s t o v a o t a j s t v a . E p i k t e t m o l i A t a n a z i j a da kaže svoj s u d i o n g a i z n o s i u o v o m Pismu. 60

D j e l o je smjesta došlo n a glas. T o se v i d i o t u d što g a n e p o s r e d n o n a k o n n a s t a n k a t e o l o z i čitaju i o n j e m u z a u z i m a j u stav. T a k o ga E p i f a n v e ć 377. uvrštava u svoj Panarion j e r s m a t r a d a odlično p o ­ b i j a a p o l i n a r i z a m . I s a m je A p o l i n a r čitao Pismo Epiktetu i tvrdio da se slaže s n j e g o v i m sadržajem. Čak se n j e g o v učenik V a l e n t i n služi Pismom u b o r b i p r o t i v p r e t j e r a n i h a p o l i n a r i s t a T i m o t e j a i P o l e m o n a . A m b r o z i j e u s v o m kristološkom d j e l u u v e l i k e u p o t r e b l j a ­ v a A t a n a z i j e v o p i s m o . Ide d o t l e d a g a p o n e k a d n a p r o s t o p r e p i s u j e . K a d je A n d r i j a s a m o s a t s k i u i m e b i s k u p a a n t i o h i j s k o g p a t r i j a r h a t a napao g l a s o v i t e Ćirilove a n a t e m a t i z m e , C i r i l je u svojoj o b r a n i n a ­ veo j e d a n u l o m a k i z A t a n a z i j e v a p i s m a . I n a s a m o m Efeškom s a ­ b o r u 431, po želji (Sirila A l e k s a n d r i j s k o g , čitaju se d i j e l o v i i z Pisma Epiktetu? M a r i j e M e r k a t o r iste d i j e l o v e d o n o s i u s v o m e d j e l u . 61

62

63

84

65

66

1

68

A n t i o h i j s k i teolozi v e ć u E f e z u p r i s a s t a v l j a n j u z b i r k e otačkih n a v o d a , k o j i m a se htjedoše o d u p r i j e t i Ćirilovoj k r i s t o l o g i j i , u i z b o r su u v r s t i l i i n e k o l i k o t v r d n j a i z A t a n a z i j e v a p i s m a . 69

C i r i l A l e k s a n d r i j s k i još j e d n o m m o r a d e k a z a t i svoje mišljenje o Pismu Epiktetu. S m a t r a o g a je, doduše, p r a v o v j e r n i m , n a nj se p o z i v a o i n a v o d i o g a u s v o j i m d j e l i m a ; a l i k a d A n t i o h i j s k i teolozi predložiše d a Pismo b u d e t e m e l j uspostave narušenog j e d i n s t v a i z ­ među A l e k s a n d r i j e i A n t i o h i j e , C i r i l je u p o z o r i o d a je Pismo, k a k o se n a l a z i u A n t i o h i j i , z a p r a v o k r i v o t v o r i n a . N i danas n i j e jasno t k o je, gdje i zašto k r i v o t v o r i o A t a n a z i j e v spis. U s v a k o m slučaju A n t i o h i j c i s u predložili d a se prestane s r a s p r a m a i svađama koje s u se r a s p l a m s a l e između n j i h i C i r i l a i d a se sloga zasnuje n a N i c e j s k o m v j e r o v a n j u k a k o g a je A t a n a z i j e protumačio u Pismu Epiktetu. 70

71

72

73

Pismo se i dalje u p o t r e b l j a v a l o u teološkim r a s p r a v a m a . T a k o k a d T e o d o r et G i r s k i 477. piše svoje najvažnije d o g m a t s k o djelo, u nj u n o s i b r o j n e u l o m k e i z A t a n a z i j e v a p i s m a . Pismo n a v o d i i E f e ški s a b o r od g. 449. I u K a l c e d o n u 451. Oči v e o m a p o h v a l n o g o v o r e o Pismu Epiktetu. Iz n j e g a čitaju d v a u l o m k a i i z j a v l j u j u d a je i z r a z n j i h o v e v j e r e . P a p a L e o n V e l i k i također posiže za t i m d j e l o m j e r drži d a se u n j e m u jasno i p o m n o razlaže n a u k o U t j e l o v l j e n j i u . S p i s s u c i j e n i l i i g l a v n i m o n o f i z i t s k i teolozi k a o S e v e r A n t i o h i j s i k i , F i l o k s e n Maburški i T i m o t e j i z E l u r e , I car g a je J u s t i n i j a n u v r s t i o u svoje djelo k o j i m osuđuje O r i g e n a . Pismo Epiktetu našlo je m j e ­ sta i u s p i s i m a I z i d o r a i z S e v i l j e . 74

75

76

77

78

79

80

5 8

V i d i A . S T U L C K E N , A t h a n a s i a n a , 67; J . L I P P L , A t h a n a s i u s , 503. 504; E . D . MOUTSOULAS, L e t t r e , 313. 327; B. STUDER, Consubstantialis, 99 b i l j . 51. P i t a n j e d a t u m a k r e ć e se o d 362. d o 371. U s p . A . S T U L C K E N , Athanasiana, 67; J . R O L D A N U S , C h r i s t , 229 b i l . 1; 394. 395; T. SAGI-BUNlC, Formula, 61; E . D . M O U T S O U L A S , L e t t r e , 313. 322. Istraživatelji redovito tvrde da Atanazije u Pismu Epiktetu pobija apoli­ n a r i z a m . T e ž e je odrediti iz k o j i h k r u g o v a dolazi d r u g a kristološka z a b l u d a na k o j u se Atanazije okomljuje. Vjerojatnije je d a z a b a c u j e a d o p c i j a n i z a m Pavla Samosatskog i arijevsku kristologiju nego antiohijski usmjerenu kristološku nauku. Usp. J. R O L D A N U S , C h r i s t , 238—230. 233; E . D . M O U T S O U L A S , Lettre, 313. 319; J . L E B O N , A l t é r a t i o n , 748 b i l j . 3.753; T , Š A G I - B U N l C , F o r m u l a , 72 b i l j . 59; D e d y o p h y s i t i s m o , 263 b i l . 10; H . S T R Â T E R , E r l ô s u n g s l e h r e , 92. E p i f a n , P a n a r i o n , P G , 42, 644C—660B. U s p . J. LEBON, A l t é r a t i o n , 713; A. STULCKEN, Athanasiana, 67; E. D. MOUTSOULAS, Lettre, 315; J. LEBON, O p i n i o n , 23—24. Usp. STULCKEN, Athanasiana, 67; J. LEBON, A l t é r a t i o n , 756; E. M U H L E N B E R G , A p o l l i n a r i s , 62. O toj t r o j i c i a p o l i n a r i s t a v i d i T . S A G I - B U N I Ć , F o r m u l a , 60. 61. Z a A m b r o z i j a , u s . G . M A D E C , A m b r o i s e , 369. 376; O . F A L L E R , Ambrosius, 48**, 242-263. 296; B . S T U D E R , C o n s u b s t a n t i a l i s , 99. O anatematizmima i njihovoj dogmatskoj vrijednosti, usp. T h . Š A G I - B U N l C , D o c u m e n t a t i o , 499—514. Ciril Aleksandrijski, Apologia X I I , P G , 76, 324D—325A; A c t a Conciliorum Oecumenicorum, E . Schwartz = A C O , I, 1, 7, 37. U s p . J . L E B O N , A l t é r a t i o n , 716 b i l j . 2, 739; E . D . M O U T S O U L A S , L e t t r e , 316; R . Y . E B I E D - L . R . W I C K H A M , N o t e , 149. U s p . A C O , 1/ 7, 90—91; I, 2, 54; I, 3, 69, 122—122; I, 5, 90—91, 119; I, 1, 2, 40; I, 1, 7, 90—01; I 2, 54; L , 3, 69, 123; I, 5, 91. O t o m e p o b l i ž e u J . LEBON, A l t é r a t i o n b i l j . 2, 739 b i l j . 1; R . Y . E B I E D — L . R . W I C K H A M , N o t e , 145. V i d i P L , 48, 870B i 938 B C , 5 9

O v o A t a n a z i j e v o Pismo još n i j e o b j a v l j e n o u s k l a d u sa z a h t j e v i ­ m a s u v r e m e n e izdavačke k r i t i k e . T e k s t u P a t r o l o g i j i k o j i smo i m i

6 0

6 1

6 2

6 3

6 4

6 5

6 6

6 7

6 8

22

0 0

U s p . J . L E B O N , A l t é r a t i o n , 716; E . D . M O U T S O U L A S , L e t t r e , 316; V i d i P G , 77, 2 3 7 A ; A C O , I, 1, 6, 156; I, 1, 4, 36—37; P G , 77, 200 C D ; A C O , I 1, 4 30; I, 1, 4, 20. U s p . J . L E B O N , A l t é r a t i o n , 739; E . D . M O U T S O U L A S , Lettre, 316. O ulozi P i s m a Epiktetu u uspostavi zajedništva između Antiohijaca i Cirila A l e k s a n d r i j s k o g v i d i E . S C H W A R T Z , A C O , I, 5, 2, X V ; R . Y . E B I E D — L . R . WICKHAM, N o t e , 145; Th. ŠAGI-BUNIĆ, De d y o p h y s i t i s m o , 236 b i l j . 10. V i d i P G , 77, 2 0 0 C D ; A C O , I, 1, 4, 30. U s v e z i s a z a m r š e n i m p i t a n j e m krivot­ vorenja P i s m a Epiktetu, usp. J . L E B O N , Altération; E . D . M O U T S O U L A S , Lettre, 316—319; R . Y . E B I E D — L . R . W I C K H A M , N o t e . U s p . P G , 84, 658C—659A, A C O , I, 1, 7, 146; P G , 84. 6 5 9 C — 6 6 0 A ; 6 7 1 A ; 690A i ACO, I, 1, 7,, 151; A C O , I, 4, 93. U s p . J . L E B O N , A l t é r a t i o n , 716. 717; E . D . M O U T S O U L A S , L e t t r e , 416. V i d i P G , 83, 9 1 C — 9 3 B , 177D—180A, 2 9 1 A B . T e o d o r e t j e v e ć u v r i j e m e Efeškog s a b o r a h v a l i o P i s m o E p i k e t e t u k a o d j e l o u k o j e m se o š t r o u m n o t u m a č i N i c e j s k o V j e r o v a n j e . U s p . A C O , I, 4, 101. N a v o d i se b r . 2 i 7. U s p . A C O , II, 2, 1, 74—75. R i j e č j e o b r . 2 i 7. U s p . A C O , II, 3, 1, 205; M a n s i , 464. 466. V i d i E . D . M O U T S O U L A S , L e t t r e , 333; I. B A C K E S , D a s t r i n i t a r i s c h e , 137. 7 Usp. P L , 54, 1016AB; A C O , 2, 4, 137; 2, 4, 122; P L , 54, 1178B. U s p . B . S T U D E R , Consubstantialis, 99. Usp. Ch. L A S H , Athanase, 380; J . L E B O N , A l t é r a t i o n , 742; O p i n i o n , 24—25; R . Y . E B I E D — L . R . W I C K H A M , N o t e , 146. U s p . A C O , 3, 199; P G , 86, 9 6 3 C ; P L , 69, 195C. P L , 84, 739B. 7 0

7 1

7 2

7 3

7 4

7 5

7 6

7

7 8

7 9

8 0

23

81

p r e v e l i i m a n e d o s t a t a k a , i a k o se n j i m e može služiti. S p i s je v e o m a r a n o p r e v e d e n n a l a t i n s k i , a r m e n s k i i s i r i j s k i . G e o r g i j s k i je p r i j e v o d načinjen po a r m e n s k o m p a je zato m a n j e g a značenja. U p r a v o o v i p r i j e v o d i k a o i široka u p o r a b a Pisma p o k a z u j u d a je to A t a n a z i j e v o djelo u v e l i k e utjecalo n a r a z v o j r a n e kršćanske m i s l i . 82

D R U G O

P O G L A V L J E

* POZADINA ATANAZIJEVA N A U K A O KRISTU A t a n a z i j e s v o j a djela piše v e o m a jasno. Poteškoća z a r a z u m i j e ­ v a n j e gotovo d a i n e m a . D o k a z i , p r e u z e t i i z B i b l i j e , O t a c a i f i l o z o f i ­ je, p o s j e d u j u o z b i l j n u d o k a z n u snagu. A t a n a z i j e n a d a s v e s p r e t n o i točno u p o t r e b l j a v a B i b l i j u . Tumačenje m u n i j e n i k a d a p r a z n o n i p o ­ vršno. A t a n a z i j e piše s oduševljenjem i toplo. T o d o l a z i o t u d što je osvjedočen u i s t i n i t o s t i v r i j e d n o s t m i s l i k o j u i z n o s i . G r a d i v o d o b r o raspoređuje. Izlaganje se l a k o p r a t i . I p a k se A t a n a z i j u k a o p i s c u može ponešto z a m j e r i t i . O n p r e m a l o v o d i računa o o b l i k u pisane riječi. Umjetnička g a s t r a n a d j e l a m a l o z a n i m a . N j e m u je važna samo misao. S t o g a r a d o i svjesno p o n a v l j a i bez p o t r e b e razvlači tekst. N a p r o s t o želi čitatelju u srce u s a d i t i te­ m e l j n u m i s a o do koje m u je stalo. S t i l m u je jednoličan te n e s t r p l j i ­ v a čitatelja u m a r a . U z a sve to A t a n a z i j e v a je t e o l o g i j a t a k o d u b o k a d a se p r i čitanju s t i l s k i nedostatci l a k o z a b o r a v e . Čovjeka ponese v e l i k a A t a n a z i j e v a p o r u k a . P r i m j e r s u z a to i ovdje p r e v e d e n a Pi­ sma k o j a p o s j e d u j u sve značajke A t a n a z i j e v a p i s a n j a i u m o v a n j a . 83

84

ARIJE VSTVO N i j e zacijelo b i l o u p o v i j e s t i c r k v e n o g života težeg iskušenja za v j e r u do a r i j e v s k i h svađa i r a s p r a . T e k što je C r k v a p r e b r o d i l a r i m s k a p r o g o n s t v a , nadošla je o v a u n u t a r n j a tegoba. P r i t o m je u i s t i ­ n u ono b i t n o b i l o u p i t a n j u . A r i j e v s t v o se stalo p i t a t i d a 11 je Isus B o g i l i samo čovjek. V i d i se d a o t o m o v i s i N o v i zavjet, o t k u p l j e n j e i kršćanstvo. A t a n a z i j e je p r o v e o c i j e l i život u b o r b i p r o t i v a r i j e v s k e z a b l u d e . N j u ruši i p o b i j a i u našim Pismima. U n j i m a često s p o m i ­ nje A r i j a i njegove s l j e d b e n i k e koje r e d o v i t o n a z i v a a r i j e v c i m a i l i e u z e b i j e v c i m a . P o n e k a d čitatelju svraća pozornost n a a r i j e v s k o k r i ­ v o v j e r j e i b e z u m l j e . A r i j e v u m i s a o drži m r t v o m i r a s p a d l j i v o m . A t a n a z i j e ističe d a se i N i c e j s k i sabor u svoje v r i j e m e u g l a v n o m sastao r a d i a r i j e v s k e z a b l u d e . U Pismima u k r a t k o sažima osnovne a r i j e v s k e t v r d n j e . T o znači d a se i u n j i m a j o š u v i j e k razračunava s a r i j e v s k o m t e o l o g i j o m . S t o g a s m a t r a m o dužnošću d a z a bolje r a z u ­ m i j e v a n j e p r e v e d e n i h s p i s a opširnije izložimo a r i j e v s k i n a u k i t a k c n a d o p u n i m o p o d a t k e što i h je u t o m s m j e r u A t a n a z i j e razasuo po ovim Pismima. 1

2

3

Arije A r i j e se r o d i o u L i b i j i između 256. i 260. B i o je učenik L u c i j a n a ( + 312), u t e m e l j i t e l j a a n t i o h i j s k e škole. U A l e k s a n d r i j i je vršio duž­ nost p r e d s t o j n i k a lučke c r k v e n e općine. B i o je utjecajan m e đ u a s k e ­ t i m a 1 d j e v i c a m a svoje zajednice. N e z n a se točno k a d je ušao u spor 8 1

8 2

3

i 8 3

I, 19

Usp.

J.

ROLDANUS,

U s p . A C O , I, 4; O p i n i o n , 26

Christ,

394.

395;

J.

LEBON,

Altération,

715.

5, 2, 321—334 ; P I , 664C—673A ; J . L E B O N , A l t é r a t i o n , b i l j . 2. 25—26 b i l j . 3; E . D . M O U T S O U L A S , L e t t r e ,

Atanazije sam napominje da ponekad (573C) ; I, 27 (529C) ; I V , 4 (641 C ) ; I V , 18

hotimice (664B).

ponavlja.

Usp.

I,

11

1

714 315.

bilj

(557A)

Usp. Pismo Epiktetu (Pismo unaprijed označujemo s E , potom arapskim b r o j e m n a z n a č u j e m o u l o m a k i z P i s m a te n a p o k o n d o d a j e m o n a z n a k u s t u p c a u P a t r o l o g i j i i n a š e m p r i j e v o d u ) 4, 1056; 12, 1069A; 1, 1052A; P i s m o S e r a p i o n u , I V , 6, 6 4 5 B ; I V , 22, 673B ; I, 1, 5 3 2 A ; I, 3, 5 3 6 A ; I, 10, 556B ; I, 17, 7 5 2 A ; I, 21, 580B ; I, 29, 5 9 7 A ; II, 1, 6 0 9 A ; 9, 621C. 2

8 4

O Atanaziju kao piscu, usp. J. LIPPL, Athanasius, X X ; E . SCHWARTZ G e s c h i c h t e , 188; H . v o n C A M P E N H A U S E N , P a d r i , 95; J . L E B O N , L e t t r e s , 10; B A L T A N E R — A . S T U I B E R , P a t r o l o g i e , 272.

24

III, 3

Pismo 4, 632A.

Serapionu,

IV,

5,

645A;

I,

2,

532B;

I,

32,

6 0 5 A B ; II,

2,

690B;

3,612AB;

E , 1, 1052A.

25

4

s b i s k u p o m A l e k s a n d r o m k o j i g a je n a j p r i j e j a v n o u k o r i o s netočna p r o p o v i j e d a n j a . K a d se A r i j e oglušio n a o p o m e n u , A l e k s a n d a r je sazvao s i n o d u d a A r i j a u nazočnosti b i s k u p a pozove n a r e d . A r i j e je izišao p r e d b i s k u p s k i zbor, a l i svoj n a u k n i j e h t i o o p o z v a t i . B i s k u p i su ga osudili d zabranili m u boravak u Aleksandriji. A r i j e uspijeva pronaći m o ć n e zaštitnike i p o m a g a č e u n i k a m e d i j s k o m b i s k u p u E u zebijiu i p o v j e s n i k u E u z e b i j u C e z a r e j s k o m . A l i i car K o n s t a n t i n n a k o n pobjede n a d I i c i n i j e m 324. u z i m a u r u k e A r i j e v s u k o b s A l e k s a n d r o m . O b o j i c i piše p i s m o i p o z i v a i h n a i z m i r e n j e j e r d a su n j i h o v a teološka mimoilaženja n e z n a t n a . A l i i A r i j e i A l e k s a n d a r z n a j u d a j e j a z m e đ u n j i m a k u d i k a m o dublja nego to K o n s t a n t a n i s l u t i . S t o g a se upriličuje n o v a s i n o d a 325. u A n t i o h i j i i . Bijaše joj zadaća i s p i t a t i A r i j e v e t v r d n j e . 5

I t u b i s k u p i dolaze do zaključka d a A r i j e uči k r i v o te g a s pristaša­ m a osuđuju. O s u d u p o n a v l j a n e k o l i k o mjeseci poslije N i c e j s k i sabor i A r i j e m o r a d e u I l i r i k u p r o g o n s t v o . A l i u s k o r o primjećuje d a se c a r s k a p o l i t i k a m i j e n j a te v e ć 327. p i s m e n o s t u p a u d o d i r s K o n s t a n t i n o m k o j i g a 335. p o z i v a u N i k o m e d i j u d a j o š j e d n o m r a z m o t r i n j e ­ govo učenje. K o n s t a n t i n d o l a z i do u v j e r e n j a d a j e V j e r o v a n j e što g a je A r i j e z a t u z g o d u sastavio posve p r a v o v j e r n o . I b i s k u p i n a J e r u ­ z a l e m s k o j s i n o d i A r i j u p r i z n a j u p r a v o v j e r n o s t . I p a k m u ne dopušta­ j u p o v r a t a k u A l e k s a n d r i j u . S t o g a A r i j e 336. o d l a z i u C a r i g r a d i uoči svečanog p r i m a n j a u c r k v e n o zajedništvo u m i r e n a g l o m smrću. 6

postaje put. Odgovarajući n a to pitanje, i z g r a d i o je čitav v e o m a l o ­ gički raspoređen teološki sustav. T e m e l j n a misao a r i j e v s k e teologije je t v r d n j a d a postoji i s k l j u ­ čivo samo jedno biće koje je u p r a v o m s m i s l u riječi B o g . A r i j e v s t v o se u p o t v r d u toga učenja p o z i v a n a Pnz 6, 4; 32, 39 te n a Iv 17, 3 i Lk 18, 19. Očito je d a p o d j e d n i m B o g o m A r i j e m i s l i n a s t a r o z a v j e ­ t n o g J a h v e a i n o v o z a v j e t n u Očevu osobu. J e d i n o je to biće nerođeno i nestvoreno te b i t a k posjeduje samo od sebe. S a m o je ono bez i k a ­ k v a počela i vječno. S k r o z je t r a n s c e n d e n t n o te ne može doći u d o d i r sa s t v o r e n i m s v i j e t o m . U n a r a v i toga bića n i t k o ne može i m a t i u d ­ j e l a j e r b i udioništvo značilo d a se Božja n a r a v može d i j e l i t i , a to se p r o t i v i Božjoj n e d j e l j i v o s t i i j e d n o t i . P r e m a tome ništa ne može i z l a ­ z i t i i z Božje b i t i . T a n a r a v n i u k o j e m slučaju ne m o ž e b i t i n o s i l a c očinstva. Ime Otac samo se u p r e n e s e n o m s m i s l u u p o t r e b l j a v a za B o g a . A r i j e je držao d a t i m s v o j i m n a u k o m , k o j i se p r o t i v i o r i g e n i stičkim razmišljanjima o t r i m a božanskim osobama, C r k v u i z n o v a vraća s t r o g o m s t a r o z a v j e t n o m i n o v o z a v j e t n o m jednoboštvu. V a l j a p r i m i j e t i t i d a je A r i j e v m o n o t e i z a m s a m o vanjštinom b i b l i j s k i , a l i je u z b i l j i f i l o z o f s k i j e r A r i j e v j e d i n i B o g n e m a d o d i r a sa s v i j e t o m . T a k o se niječe p o v i j e s t spasenja i B o g u priječi u l a z a k u l j u d s k i ži­ vot. B o g je po A r i j u n e o s j e t l j i v z a z e m a l j s k a z b i v a n j a i b o r a v i u metafizičkim d a l j i n a m a . Očito je d a to n i j e b i b l i j s k i B o g . 9

1 0

7

A r i j e j e b i o s p r e t a n p r o m i c a t e l j s v o j i h m i s l i , a l i n i j e b i o bogat teološki pisac. O s t a v i o je n e k o l i k o Pisama u k o j i m a je zgusnuo svoj teološki n a u k i i z r a z i o s v o j u v j e r u . T a k o đ e r su n a m sačuvani u l o m ­ c i i z n j e g o v a prozno-pjesničkog d j e l a Gozba. 8

A r i j e v s k i n a u k o Božjoj R i j e č i

A r i j e p o m n o luči d v o j a k i b i b l i j s k i g o v o r o Božjoj Riječi. P o n j e ­ m u B i b l i j a često s p o m i n j e riječ k o j a je samo Božje svojstvo i n e m a zasebne hipostatičnosti. T a riječ n e m a ništa zajedničko s Riječi k o j a se u t j e l o v i l a te se od U t j e l o v l j e n j a n a z i v a Isus K r i s t . O v o je r a z l i k o ­ v a n j e d v i j u Riječi b i t n o u a r i j e v s k o m m i s a o n o m s u s t a v u . S v a se d a l j n j a A r i j e v a u m o v a n j a odnose n a Riječ k o j a je K r i s t . D a a r i j e v c i r a z l i k u j u Božju Riječ i K r i s t a , naznačuje i A t a n a z i j e k a d v e l i : » P o n j i m a K r i s t je z a s e b n i netko, a Riječ Božja opet n e t k o d r u g i . . . d r u ­ g i j e S i n , a d r u g i Riječ B o ž j a « . 11

12

A r i j e je z a s i g u r n o u s v o m p r o p o v i j e d a n j u pošao od I v a n o v e t v r ­ d n j e d a je »Riječ p o s t a l a tijelom« (Iv 1, 14) i p i t a o se t k o je Riječ što 4

Pitanje kronologije Arijeva sukoba s Aleksandrom n i j e r j e š e n o . S p o m i n j u se o v e g o d i n e : 314, 317, 318, 322, u I. O . d e U R B I N A , N i c é e , 38—44; H . v o n HARNACK G R I L L M E I E R , C h r i s t , 219—220, 246; V o r b e r e i t u n g , 74; W . n o l o g i e , 393—400; E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 24. 189—191.

,

do N i e e j s k o g sabora još 323, 325. O t o m e p o b l i ž e Lehrbuch, 192—194; A . SCNEEMELCHER, Chro­

5

O toj sinodi, usp. A. GRILLMEIER, Christ, 264—266; P . Th. CAMELOT, C o n t r e , 48; R . S E E B E R G , L e h r b u c h , 39; J . N . D . K E L L Y , B e k e n n t n i s s e , 207—211. Z a J e r u z a l e m s k u s i n o d u , u s p . R . S E E B E R G , L e h r b u c h , 89; W . SCHNEEMELC H E R , A u f s à t z e , 316.

Z a u t j e l o v l j e n u Riječ a r i j e v c i n e p r e s t a n o i z j a v l j u j u da je s t v o ­ renje te joj je mjesto m e đ u s t v o r e n i m bićima. T v r d n j u temelje na Jzr 8, 22 gdje se z a M u d r o s t kaže d a j u je J a h v e »stvorio«. O s l a n j a j u se i n a Djela (2, 36) k o j a o Isusu iznose d a g a je B o g »učinio« G o s p o ­ d i n o m 1 K r i s t o m . Čak n a v o d e i Heb 1, 4 k a d se z a S i n a v e l i d a je »moćniji od anđela«. T u točku a r i j e v s k o g n a u k a češće ističe i A t a -

6

7

U s p . J . M . S Z Y M U S I A K , A t h a n a s e , 16. 22; I. O d e U R B I N A , N i c é e , 124—126; H. von HARNACK, Lehrbuch, 190. 191; P. T h . C A M E L O T , A r e i o s , 829. 830; E. B O U L A R A N D , H é r é s i e , 10—30. 189—191. 223—226. 8

O A r i j e v i m spisima, usp. P. T h . C A M E L O T , A r e i o s , G I E S S E R , O Ù , 346—351 ; E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 39—65.

829.

830;

Ch.

KANNEN­

9

P n z 6,4: » J a h v e j e j e d a n « ; P n z 32, 39: » J e d i n i j a j e s a m i p o r e d m e n e n e m a d r u g o g B o g a « . I v 17, 3: » J e d i n i i s t i n i t i B o g « . U L k 18, 19 t a k o đ e r se g o v o r i o »jednome Bogu«. Z a tu točku vidi posebice T. E . P O L L A R D , Origins, 104; J. LIEBAERT, A r i a n i s m u s , 845—848. O t o m e v i d i u T . E . P O L L A R D , L o g o s , 284—286. E , 2, 1053C. 1 0

1 1

1 2

26 27

13

n a z i j e u našim Pismima. A r i j e v c i n a d o d a j u d a je B o g Riječ s t v o r i o iz ničega p o s r e d s t v o m svoje v l a s t i t e riječi k o j a je u n j e m u . N i taj dio arijevske m i s l i nije A t a n a z i j u promaknuo. Spominje ga u prevede­ n i m spisima. 14

P o a r i j e v c i m a Riječ je s t v o r e n a p r i j e s v i h v r e m e n a i p r i j e s v a ­ k o g a d r u g o g s t v o r e n j a . T o u k r j e p l j u j u n a v o d i m a i z Rim 8, 29 gdje je g o v o r o » p r v o r o đ e n c u m e đ u m n o g o m b r a ć o m « i Kol 1, 15 k a d P a v a o Isusa n a z i v a » p r v o r o đ e n c e m p r i j e s v a k o g stvorenja«. A r i j e v c i z n a j u d a N o v i zavjet z a Isusa v e l i d a je S i n i d a se i z B o g a rađa. A l i to je s l i k o v i t i način g o v o r a . R o d i t i u t o m slučaju z a p r a v o znači s t v o ­ r i t i . B o g n i k o g a ne rađa j e r rađanje p r e t p o s t a v l j a d i o b u i u m a n j e ­ nje r o d i t e l j e v e b i t i . T o p a k u B o g u n i j e moguće. P r e m a t o m e Riječ nastaje s n a g o m Božje s t v o r i t e l j s k e v o l j e . S i n ne b i v a u n u t a r n j o m božanskom nuždom, već se p o j a v l j u j e k a d B o g hoće i odluči. O t u d j e jasno d a Riječ n i j e vječna već je b i l o v r e m e n a k a d Riječ n i j e posto­ j a l a . A t a n a z i j e p o n e k a d s p o m i n j e taj a r i j e v s k i izričaj k o j i je z a n j i ­ h o v u m i s a o v e o m a značajan. 15

18

K r i s t je po a r i j e v c i m a , k a k o naznačuje i A t a n a z i j e , b i o u sta­ n j u sagriješiti. T o m u omogućivaše n j e g o v a s l o b o d n a v o l j a . I p a k je bio v a z d a bez g r i j e h a i trajno v j e r a n B o g u , a l i to ne postizaše s n a ­ g o m svoje n a r a v i , već naklonošću Božje m i l o s t i k o j a g a je snažila u d o b r u . Svjesno je i odlučno usklađivao s v o j u v o l j u s Božjim p o t i ­ c a j i m a i zato n i j e n i k a d a sagriješio. T a k o je z a v r i j e d i o sebi i n a m a spasenje. U v i j e k je b i o m o r a l n o savršen i p o t p u n o k r e p o s t a n te je postigao najveći stupanj savršenosti. T o m u je s v j e d o k L u k a k a d v e l i : »Isus napredovaše u m u d r o s t i i milosti« (Lk 2, 52). G l a v n a je zadaća stvorene Riječi d a se po njoj s t v o r i svijet. B o g j u je zato sazdao d a n j e n i m p o s r e d s t v o m dovede u o p s t a n a k ostala s t v o r e n j a . Riječ je, p r e m a tome, sredstvo s t v a r a n j a . K a k o t a Riječ n i j e isto što i s u p s t a n c i j a m a Božja Riječ, K r i s t B o g a ne p o z n a i z r a v ­ no. I m a tek stečenu i ograničenu bogospoznaju. I z a njega je B o g n e s p o z n a t l j i v i n e i z r e c i v . S t o g a ne može o b j a v i t i n i j e d n u i s t i n u k o j a b i se o d n o s i l a n a s a m u Božju bit. K r i s t , d a k l e , po A r i j u , n i j e o b j a v i telj B o g a .

A r i j e v c i su n a poseban način i s t i c a l i d a Riječ n i j e »istobitna« s B o g o m . P o n j i m a B o g i Riječ ne p r i p a d a j u u i s t i r a z r e d bića. G o v o r o »istobitnosti« p r e t p o s t a v l j a rađanje k o j e je u B o g u nemoguće. T a ­ kođer znači d a je Božja n a r a v k a o n e k a t v a r k o j a b i se d i j e l i l a i z ­ m e đ u B o g a i Riječi. Riječ b i p r i t o m b i l a d i o Božje b i t i . A l i to b i B o g a u m a n j i l o . Z a t o se ne s m i j e reći d a je Riječ »istobitna« s B o g o m v e ć d a m u je posve tuđa i nesiična. U o s t a l o m , riječi »istobitan« u o ­ p ć e n e m a u B i b l i j i . A t a n a z i j e i u našim Pismima z n a d e z a a r i j e v s k o n i j e k a n j e S i n o v e »istobitnosti « .

I p a k je A r i j e h t i o uzvišeno g o v o r i t i o K r i s t u . Z a t o isticaše d a je K r i s t najsavršenije stvoreno biće. J e d i n o je o n i z r a v n o izišao i z B o ­ žje stvaralačke r u k e . S a m o je K r i s t bez g r i j e h a . Više o d o s t a l i h i m a p r a v a n a počasne n a z i v e »riječ«, »sin«, »mudrost« i » B o g « . T o je s v o ­ j i m k r e p o s n i m životom z a v r i j e d i o . U K r i s t u m i l o s t n i j e o s t a l a bez p l o d a . T a k o je A r i j e v K r i s t u z b i l j i srednje biće između B o g a i s t v o ­ r e n o g svijeta, i a k o se po n a r a v i n a l a z i među s t v o r e n j i m a . U n e k u je r u k u p o l u b o g k o j i z a d o v o l j a v a p o t r e b e pobožnosti širokih pučkih slojeva.

A r i j e i n j e g o v i pristaše ne odriču se n a z i v a Riječ, S i n i B o g z a Isusa i z N a z a r e t a . T e k m i s l e d a se zove Riječ j e r i m a d i j e l a u Božjoj a t r i b u t i v n o j riječi. S i n o m se n a z i v a u k o l i k o je B o g p r e d v i d i o d a će m u b i t i o d a n i poslušan. A l i Isus je k a o i o s t a l i l j u d i s a m o po m i l o s t i Božji s i n . P o s i n j e n je k a o i o n i . N e rađa se i z Božje b i t i . K r i s t isto t a k o n o s i n a z i v B o g a , a l i to n i j e u z b i l j i . S a m o je d i v i n i z i r a n k a o i o s t a l i l j u d i . U o s t a l o m , s a m je Isus i z j a v l j i v a o d a je O t a c o d njega ) veći« (Iv 14, 28). I P a v a o je p r o p o v i j e d a o d a će S i n n a k o n c u v r e ­ m e n a s a m o g a sebe »podložiti« B o g u (1 Kor 15, 28). S v e to d o k a z u j e d a Isus n i j e p r a v i i i s t i n i t i B o g .

A r i j e je, v i d j e s m o , nastojao svoj n a u k t e m e l j i t i n a b i b l i j s k i m i z r e k a m a , a l i n e m a s u m n j e d a je pabirčio isto t a k o po f i l o z o f i j a m a i t e o l o g i j a m a . N e može se z a n i j e k a t i d a je svoj s u s t a v pomno gra­ dio, i a k o je n j i m e z a n i j e k a o b i t n u n o v o z a v j e t n u p o r u k u o Isusu »is~

16

17

1 3

E , 4, 1056C; S e r I V , 22, 673B ; I, 2, 5 3 2 C — 5 3 3 A ; 10, 556B ; 17, 5 7 2 A ; 21, 580B ; 581C; 24, 5 8 8 B ; II, 3, 6 1 2 A B ; 4, 613. S e r I V , 22, 673B. I V , 22, 673B ; II, 2, 609C. O Arijevu poimanju »istobitan« usp. F. R I C K E N , H o m o u s i o s , 94. 95; A. T U I L I E R , S e n s , 146; G . L . P R E S T I G E , D i e u , 186. 187; E . B O U L A R A N D , Hérésie, 332. 333; A . G R I L L M E I E R , C h r i s t , 270; E . P . M E I J E R I N G , O r t h o d o x y , 140. 141. S e r I V , 22, 673B. 22,

1 4

1 5

1 6

1 7

28

19

20

1 8

21

E , 4, 1057B.

1 9

Z a b i b l i j s k u p o d l o g u a r i j e v s t v a v i d i A . v o n H A R N A C K , L e h r b u c h , 203; T. E . P O L L A R D , L o g o s , 286; A . G R I L L M E I E R , C h r i s t , 222; E , B O U L A R A N D , H é r é s i e , 86—93; M . S I M O N E T T I , S t u d i , 9. 33—37. S l o ž e n o p i t a n j e f i l o z o f s k o - t e o l o š k i h a r i j e v s k i h i z v o r a o b r a đ u j u n a p r . I. O . d e U R B I N A , N i c é e , 30—52; A . v o n H A R N A C K , L e h r b u c h , 186—190; A . GRILLME­ IER, Christ, 219. 220. 222.-225; L . W . B A R N A R D , A n t é c é d e n t s , 172—188; A . H. W O L F S O N , P h i l o s o p h y , 126—147; L . W . B A R N A R D , W h a t , 110—117; E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 85—124. 125—174; G . C . S T E A D , P l a t o n i s m , 16—31; M . W I L E S , D e f e n c e , 339—347; T . E . P O L L A R D , O r i g i n s , 103—111; F . R I E C K E N , H o m o u s i o s , 74—99. 2 0

2 1

O arijevskom teološkom sustavu usp. J. N. D. KELLY, Early, 226—231; B e k e n n t n i s s e , 230—233. 234. 235. 210; I. O . de U R B I N A , N i c é e , 44—49; A . von HARNACK, Lehrbuch, 198—202; F . L O O F S , L e i t f a d e n , 183—185; A . GRILLMEIER, C h r i s t , 227—238, V o r b e r e i t u n g , 68—77; F . R I E C K E N , H o m o u s i o s , 75. 78. 85. 89. 90. 94. 95; J . L I E B A E R T , A r i a n i s m u s , 854—848; E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 76—83; G . C. STEAD, Platonism, 16—31; M . W I L E S , D e f e n c e , 339—347; T . E . POLLARD, O r i g i n s , 103—111.

29

t i n s k o m B o g u « (1 Iv 5, 20). A r i j e v s t v o v a l j a u s v a k o m slučaju i m a t i p r e d očima, ako želimo s h v a t i t i N i c e j s k o v j e r o v a n j e , o k o j e m s a d a k a n i m o p o d r o b n o g o v o r i t i , te i A t a n a z i j e v u teološku m i s a o u Pismi­ ma što i h p r e v e d o s m o .

NICEJSKI SABOR I NJEGOVO

VJEROVANJE

A t a n a z i j e često i s v e l i k i m oduševljenjem i u našim Pismima s p o m i n j e N i c e j s k i sabor. R a d o i ponosno g o v o r i o t o m s l a v n o m z b o ­ r u . D r a g e se v o l j e sjeća n i c e j s k i h O t a c a . K a d u Pismima v e l i »Oci« gotovo isključivo m i s l i n a N i c e j s k e b i s k u p e . Isto t a k o o d s v o j i h v j e r n i k a traži d a se s m a t r a j u »sinovima« n i c e j s k i h O t a c a . Atana­ zije j e stoga cijenio N i c e j s k i sabor, j e r je držao d a s u n a n j e m u ot­ k l o n j e n a s v a dotadašnja k r i v o v j e r j a i d a se n j i m e m o g u i s k o r i j e n i t i sve b u d u ć e z a b l u d e . S p o n o s o m piše d a je S a b o r »pobjedni z n a m e n s v a k o g krivovjerja« i zato se »u o p ć o j C r k v i više ne s m i j e p o z i v a t i n i n a j e d a n sabor, v e ć j e d i n o n a onaj održan u N i c e j i « . P o A t a n a z i ­ j u u N i c e j i je s u s p j e h o m i konačno izraženo trojstveno i kristološko otajstvo. N i j e samo protumačen položaj Riječi u s a m o m e B o g u , već je r a z g l o b l j e n i G o s p o d i n o v b o r a v a k m e đ u n a m a i u n a m a . 22

23

24

R a z u m i j e se d a A t a n a z i j e h v a l i N i c e j s k i sabor z b o g njegove »vjere« i l i »vjeroispovijedi«. P r i t o m m i s l i n a V j e r o v a n j e što s u ga O c i s a s t a v i l i . Z a A t a n a z i j a je to V j e r o v a n j e »u s k l a d u s Pismima«, »pobožno i ispravno«. S l o b o d n o se može reći d a s u A t a n a z i j e v a djela prošireno tumačenje n i c e j s k o g a V j e r o v a n j a . A t a n a z i j e je p a r excellence teolog n i c e j s k e v j e r o i s p o v i j e d i . T o se v i d i i o t u d što je i naša P i s m a isprepleo n a v o d i m a i p o z i v a n j i m a n a n i c e j s k i S i m b o l . E t o r a z l o g a d a se t e m e l j i t i j e z a u s t a v i m o n a n i c e j s k o m t e k s t u . T u je A t a n a z i j e c r p i o sadržaje s v o g a p r o p o v i j e d a n j a . 25

A.

Riječ

o

s a m o m

S a b o r u

V e l i k i i n a d a s v e z n a m e n i t i N i c e j s k i sabor t r e b a o je riješiti t r i poteškoće u životu ondašnje C r k v e . Riječ je o p r o s u d b i A r i j e v a n a 2 2

Usp. Epiktet, 1064C; 4, 1 0 5 6 B C .

30

1,

1052AB;

2 3

E , 1,

2 4

E , 3, 1056B.

2 3

E , 1, 1 0 5 2 A B ; 3, 1053C; 12,

Ser,

II,

5,

616B ;

1052AB.

Epiktet,

3,

1053C;

4,1056BC;

9,

2 6

27

uka, danu slavljenja U s k r s a i melioijevskom raskolu. S a b o r je sazvao K o n s t a n t a n V e l i k i . I n i c i j a t i v a potječe o d njega j e r je sebe s m a t r a o g l a v o m i v r h o v n i m g o s p o d a r e m u C r k v i . Odlučujući se za opći S a b o r , p a p u n i j e n i obavijestio n i t i se s n j i m e savjetovao. Još m a n j e je tražio dopuštenje za s v o j u o d l u k u . J a s n o je d a je to z l o u p o r a b a c r k v e n e v l a s t i , a l i to c a r u n i t k o n i j e spočitnuo j e r je s v a t k o znao d a je on C r k v i n a k o n d u g i h stoljeća d a r o v a o s l o b o d u . K o n s t a n t i n p i s m o m p o z i v a b i s k u p e d a se o k u p e n a sabor. Siromašnijima i onima k o j i stanuju daleko za putovanje stavlja n a raspolaganje državni p r i j e v o z . P r v o t n o je b i l o određeno d a će se sabor s l a v i t i u g a l a c l j s k o j A n c i r i , a l i se z b o g u d o b n o s t i i v e ć e p r i k l a d n o s t i n a k n a ­ d n o z a to o d a b r a l a b i t i n i j s k a N i c e j a , današnje t u r s k o seoce Isnik. 2 8

29

P o z i v u se o d a z v a l o k o j i h 202 b i s k u p a . S a sigurnošću se ne z n a k o l i k o i h j e točno b i l o . O t o m se d v o j i l o i n e k o l i k o g o d i n a n a k o n S a b o r a . U r a z d o b l j u o d 340. do 360. r e d o v i t o se g o v o r i l o d a je u N i c e j i b i l o o k o 300 b i s k u p a . N i j e poznato k a d je taj b r o j n a r a s t a o do 318. I p a k se k r o z povijest N i c e j s k i sabor često n a z i v a s a b o r o m »318 biskupa«. Čini se d a u b r o j u 318 v a l j a v i d j e t i a l u z i j u n a Post 14, 1 4 — 1 6 gdje se v e l i k a k o je A b r a h a m oboružao 318 s l u g u d a b i i z zatočeništva oslobodio L o t a . N i c e j s k i su b i s k u p i proglašeni z a 313 Božjih s l u g u k o j i soi oružjem v j e r e i z A r i j e v s k o g z a t v o r a n a s l o b o d u i z v e l i s v r g n u t u Riječ Božju. 30

Među n i c j e s k i m b i s k u p i m a nije b i l o v e l i k i h i g l a s o v i t i h muževa. Možda a r i j e v s t v o nije, u p r a v o zato, već n a S a b o r u z a d o b i l o konačan u d a r a c . K a o viđenlje osobe može se s p o m e n u t i K o n s t a n t i n o v savje­ t n i k k o r d u b s k i b i s k u p H o z i j e , A l e k s a n d a r A l e k s a n d r i j s k i , đakon m u Atanazije, M a r c e l i z Ancire, Eustahije Antiohijski, M a k a r i j e Jeruza2 6

T a d a š n j a je C r k v a različitim d a t u m o m s v e t k o v a l a v a z m e n e b l a g a d n e . Zapad i neke istočne crkve U s k r s slave kao pomični blagdan, a m n o g e istočne pokrajine p o ž i d o v s k o m o b i č a j u s v e t k o v i n u o d r e đ u j u u v i j e k z a 14. n i š a n a . M e l i c i j s k i se r a s k o l z o v e m e l i c i j s k i m p o e g i p a t s k o m s v e ć e n i k u M e l i c i j u koji je p o s t a o b i s k u p o m u L i k o p o l i s u . M e l i c i j e j e , d o k se a l e k s a n d r i j s k i b i s k u p P e t a r za D i o k l e c i j a n o v a p r o g o n s t v a s k r i v a o , bez dogovora s Petrom redio prezbitere i đ a k o n e . P e t a r j e s v o j o j z a j e d n i c i b r a n i o d o d i r s M e l i c i j e m . C a k g a j e 306. i z o p ć i o iz c r k v e n o g z a j e d n i š t v a . M e l i c i j a to n i j e s m e l o v e ć je n a s t a v i o s u s p o s t a v l j a n j e m raskolničke hijerarhije. Melicijevci su p r i j e N i c e j s k o g s a b o r a i m a l i 35 biskupa te n e k o l i k o p r e z b i t e r a i đ a k o n a u A l e k s a n d r i j i . R a s k o l n i č k a je crkva zauzela strog stav u pitanju palih u vrijeme progonstva. S a m je M e l i c i j e bio u pro­ g o n s t v u te j e s l o v i o k a o i s p o v j e d a l a c č i m e j e s t e k a o v e l i k i u g l e d . M e l i c i j e u m i r e 326, a l i n j e g o v a z a j e d n i c a ž i v i d o V I . s t o l j e ć a . M e l i c i j e v c i s u b i l i l j u t i A t a n a z i j e v i protivnici i pokretači širokih istupa protiv njega. O m e l i c i j e v c i m a usp. C h . K A N NENGIESSER, A t h a n a s i u s , 145; K. M. GIRARDET, K a i s e r g e r i c h t , 52—53. 56. 57; E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 14—15; A . M A R T I N , A t h a n a s e , 31. 33. 38. 58. 59. 61; E . SCHWARTZ, Geschichte, 87. 191—193; L . W . B A R N A R D , M e l e t i a n , 399—405; C . V A G A G G I N I , M e i i z i o , 640. 641 ( E C , 8). Usp. E. BOULARAND, H é r é s i e , 193—196; I. O . d e U R B I N A , N i c é e , 27—29; A . G R I L L M E I E R , C h r i s t , 248. 250—264; K . M . G I R A R D E T , K a i s e r g e r i c h t , 47; L . W . B A R N A R D , A t h a n a s e , 130. 131. Usp. E. BOULARAND, H é r é s i e , 197—199 ; P . T h . C A M E L O T , Contre, 47. 3ê o broju nicejskih biskupa, usp. E. BOULARAND, Hérésie, 202—207; M . A U B I N A U , L e s 318, 267—305. 2 7

2 8

2 9

1 0 6 9 A ; 4,

1056C.

31

l e m s k i , E u z e b i j e C e z a r ej s k i i D o m n u s i z P a n o n i j e . P a p a S i l v e s t a r zbog b o l e s t i n i j e mogao doći, p a su g a z a s t u p a l i p r e z b i t e r i V i t o i V i n ­ cent. S a b o r je po s v e m u sudeći p o č e o r a d o m 19. l i p n j a 325. i trajao do 25. k o l o v o z a iste g o d i n e . O t v o r i o g a je, k a k o se čini, E u s t a h i j e A n t i o h i j s k i . U v e l i k o j d v o r a n i carske palače o n drži p o z d r a v n u b e s ­ j e d u c a r u K o n s t a n t i n u . N a to p r o g o v a r a s a m K o n s t a n t i n d a b i o k u ­ p l j e n i m b i s k u p i m a zaželio međusobni m i r i j e d i n s t v o u v j e r i . S j e d ­ n i c a m a predsjedaše H o z i j e . 31

32

33

vise ne služi p r v e n s t v e n o z a l i t u r g i j s k e svrhe, već u p r v o m r e d u da se može u s u m n j i v i m slučajevima i s p i t a t i p r a v o v j e r n o s t b i l o k o j e g v j e r n i k a . I p a k n e m a s u m n j e d a su prijašnja V j e r o v a n j a p o t a k n u l a nicejske Oce d a donesu svoje V j e r o v a n j e k a o m o ć a n u s t u k A r i j e v u k r i v o m učenju. P o t a n k o s t i o n a s t a n k u N i c e j s k o g V j e r o v a n j a n i s u poznate j e r s a b o r s k i z a p i s i ne postoje. Čini se d a s u se n a S a b o r u p r v i z a riječ j a v i l i a r i j e v c i i s k u p u predložili n e k o svoje V j e r o v a n j e . O c i s u ga o d b i l i b u r n i m n e g o d o v a n j e m . T a d je E u z e b i j e C e z a r ej s k i predložio V j e r o v a n j e svoje c r k v e k a o o s n o v u z a saborsko V j e r o v a n j e . Iz r a s ­ p r a v a je Očima postalo jasno d a se m o r a poći od već u p o t r e b i j a v a nog Vjerovanja. 35

36

B.

Nicejsko

Vjerovanje

1. Postanak i ustrojstvo Postanak V j e r o v a n j a k a o k r a t k i sažeci b i t n i h v j e r s k i h i s t i n a v e o m a s u d r e v n a u C r k v i . Susrećemo i h v e ć u N o v o m z a v j e t u . Tražile s u i h najrazličitije p r i l i k e . O s i m što s u stajala n a r a s p o l a g a n j u p r o p o v j e d ­ n i c i m a , u p o t r e b l j a v a j u se p r i l i k o m krštenja (Dj 8, 37), z a v r i j e m e e u h a r i s t i j e (1 Kor 15, 3—7), u t r e n u c i m a p r o g o n s t v a (1 Tim 6, 13), p r i o d b i j a n j u k r i v o v j e r j a (1 Iv 4, 2) i k o d i z g a n j a n j a nečistih d u h o v a {Dj 3, 6). A p o s t o l s k i o c i 1 A p o l o g e t i također p o z n a j u k r a t k e v j e r s k e izričaje k o j i služe podučavanju i p r o p o v i j e d a n j u . I p a k te obrasce ne m o ž e m o z v a t i V j e r o v a n j i m a , j e r j o š n i s u s t a l n i i n e p r o m j e n l j i v i n i t i se prenose n o v o m naraštaju. V j e r o v a n j e k a o posve u s t a l j e n i izražaj vjere, što p r e l a z i s k o l j e n a n a k o l j e n o , p o j a v l j u j e se k o n c e m d r u g o g a stoljeća. O b l i k m u je u p i t n i i služi k r s n o m s l a v l j u . P o l o v i ­ c o m trećeg v i j e k a nastaje i z j a v n o k r s n o V j e r o v a n j e . Krštenik je i z ­ g o v a r a o k r a t k o V j e r o v a n j e d a b i se i z j a s n i o o s v j e s n o m i d r a g o v o l j ­ n o m p r i s t u p a n j u vjerničkoj z a j e d n i c i . S v a t a V j e r o v a n j a do N i c e j ­ s k o g s a b o r a i m a j u p o k r a j i n s k o obilježje. V r i j e d e s a m o z a općine u k o j i m a su nastala i koje su i h p r i h v a t i l e .

O c i su b i l i s v j e s n i d a će a r i j e v s k a s t r a n k a takvo Vjerovanje p r i h v a t i t i te ga poslije tumačiti n a svoj način. Z a t o s u tražili d a se u p o l a z n o V j e r o v a n j e u n e s u d o d a c i k o j i m a će se i z r i j e k o m o p o v r ­ g n u t i A r i j e v e t v r d n j e . T a k o se i p o s t u p i l o . Iz n e k o g a r a n i j e g V j e r o ­ v a n j a i nicejsikih u m e t a k a nastalo je saborsko V j e r o v a n j e . T k o m u je bio sastavljačem, n i j e p o z n a t o . T o n i j e n i važno, j e r V j e r o v a n j e s m a t r a m o d j e l o m s v i h n i c e j s k i h O t a c a . T e k s t m u je v e o m a dobro sačuvan. 37

38

34

S N i c e j s k i n i s a b o r o m d o l a z i nešto posve n o v o . S t v a r a se V j e ­ r o v a n j e k o j e će b i t i obvezno z a čitavu C r k v u . Isto t a k o V j e r o v a n j e

Ustrojstvo V e ć se n a p r v i p o g l e d v i d i d a je N i c e j s k o V j e r o v a n j e višeslojno. U n j e m u s u se staložila p r e t h o d n a stoljetna razmišljanja. O k l i j e v a ­ n j a i s t r a n p u t i c e prijašnjih stoljeća u N i c e j i su našli konačna r j e ­ šenja. Značajka je V j e r o v a n j a d a je trojstveno složeno. T i m e se u nj p r e n i j e l a srž n o v o z a v j e t n e objave. Kršćanski je B o g Otac, S i n i S v e t i D u h . Z a t o i V j e r o v a n j e i m a t r i d i j e l a . U p r v o m je riječ o B o g u O c u . S d r u g i m se izražava v j e r a u Isusa K r i s t a , a treći je posvećen D u h u S v e t o m . T a k v o je n o v o z a v j e t n o i otačko osvjedočenje. U kršćanstvu se sve tumači i s v o d i n a O c a , S i n a i D u h a . B e z T r o j i c e se O b j a v a ne r a z u m i j e . T o su z n a l i i n i c e j s k i O c i te s u t i m pečatom opečatili s v o ­ je V j e r o v a n j e . Kršćanin je t k o v j e r u j e u božansko T r o j s t v o . 3 5

3 1

O biskupima na Saboru vidi E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 208—210; I. O . de U R B I N A , N i c é e , 53—56; P . T h . C A M E L O T , C o n t r e , 53. Č e s t o se 20. V . n a z n a č u j e k a o dan otvaranja Nicejslog sabora. U svezi s d a t u m o m o t v o r a v i d i E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 211—213; J . N . D . K E L L Y , Bekenn t n i s s e , 211; R . B À U M E R , 966. 3 O s a b o r s k o m predsjedanju, usp. I. O . d e U R B I N A , N i c é e , 59—61; K . M . GIRARDET, K a i s e r g e r i c h t , 44. 45; E. BOULARAND, H é r é s i e , 220—223. O novozavjetnim i ranocrkvenim »vjerovanjima«, usp. O. CULLMANN, P r e m i è r e s , 13—27; P . B E N O I T , O r i g i n e s , 203—210; R . P . C. H A N S O N , Dogma, 169—172; J . N . D . K E L L Y , B e k e n n t n i s s e , 36—97. 3 2

3

3 4

32

Usp. R. P. C H A N S O N , D o g m a , 169—172; J . N . D . K E L L Y , Bekenntnisse, 205—207. O k r s n o m V j e r o v a n j u k o j e je o s n o v N i c e j s k o g V j e r o v a n j a , u s p . I. O . dé UBINA, N i c é e , 61; J. N. D. K E L L Y , B e k e n n t n i s s e , 216—229; A . GRILLMEIER, C h r i s t , 266; D . L . H O L L A N D , S y n o d e , 181. Usp. I. O. de URBINA, Nicée, 69—73; L T h K , 7, 968; I. BACKES, Das t r i n i t a r i s e h e , 133. 134. U s p . G . L . D O S S E T I , S i m b o l o , 31—38; I. O . d e U R B I N A , N i c é e , 69—73; J . N . D . KELLY, Bekenntnisse, 214. Euzebije Vjerovanje navodi u pismu vjernicima o N i c e j s k o m s a b o r u ( P G , 20, 1 5 4 0 B C ) ; A t a n a z i j e u p i s m u J o v i a n u ( P G , 26, 8 1 7 B C ) i B a z i l i j e u E p 125 ( P G , 32, 548C). 3 6

3 7

3 8

33

D r u g i se članak V j e r o v a n j a o č e v i d n o d i j e l i u d v a d i j e l a . U p r ­ v o m se p r o m a t r a Isus K r i s t u k o l i k o je B o g . Određuje se n j e g o v o đ nošaj p r e m a B o g u O c u . U d r u g o m j e g o v o r o I s u s o v u u t j e l o v l j e n j u i n j e g o v u spasitelj s k o m d j e l u m e đ u l j u d i m a i z a l j u d e . A k o se n i c e j s k o V j e r o v a n j e u s p o r e d i s p r e t h o d n i m p o k r a j i n s k i m c r k v e n i m V j e r o v a n j i m a , d o l a z i se do zaključka d a u n j e m u postoje d i j e l o v i što s u s a s t a v l j e n i u samoj N i c e j i . T o se o d n o s i n a izričaje »to jest i z O č e v e biti«, »rođen, nestvoren«, »istobitan s O c e m « i m o ­ žda »pravi B o g o d p r a v o g a B o g a « . S v e je ostalo posuđeno i z prijaš­ njih Vjerovanja. 39

2. Raščlamba Jedan

Vjerovanja

Bog

1—3; 20, 17). P r i m j e r s u n a s l i j e d i l i i A p o s t o l i . U s v o j i m sti s p i s i m a za »jednoga Boga« g o v o r i l i d a je Otac. O t o m svjedoče Rim 1, 7; 2 Kor 1, 2; 1 Pt 1, 3 i Otk 1, 6. T a k o N o v i zavjet riječ » B o g « (u grčkom ho Theôs) gotovo isključivo u p o t r e b l j a v a za t r o j s t v e n u o s o b u k o j a i m e n u j e m o Otac. Čak se može reći d a je izričaj » B o g « (ho Theôs) v l a s t i t o i m e za Očevu o s o b u . T a j se način g o v o r a zadržao u kršćan­ s k o m p r o p o v i j e d a n j u i p i s a n j u sve do N i c e j s k o g sabora. K a d je riječ o » j e d n o m B o g u « , g o v o r i se o s t a r o z a v j e t n o m J a h v i k o j i se u N o v o m z a v j e t u zove O c e m . O n je j e d i n i B o g (ho Theôs). 43

N o v i Z a v j e t i O c i n a m j e r i c e O c u pripisaše i m e B o g (ho Theôs), j e r j e d i n o on od n i k o g d r u g o g i n i u k o j e m p o g l e d u ne p r i m a b i t a k . S a m o je o n posvemašnji i z v o r i početak. T o v r i j e d i ne samo z a s t v o ­ r e n a bića, v e ć i z a n u t a r n j i t r o j s t v e n i život. S i n i D u h o d O c a d o ­ b i v a j u svoje božansko biće. P r e m a tome, k a d N i c e j s k i o c i traže v j e r u u »jednoga B o g a « , p o d »jedan Bog« m i s l e n a Očevu osobu k o j a je v r e l o m z a s v a k i o b l i k b i t k a . Z a t o je O t a c »jedan B o g « . 44

U p r v o m članku V j e r o v a n j a p o s t o j i s t a n o v i t a s t i l s k a poteškoća. I m e n a » B o g « , »Otac« i »Svevladar« n e m a j u člana te b i zato m o g l a stajati n e o v i s n o j e d n a o d d r u g i h , a l i b i se isto t a k o izričaji »Otac« i » S v e v l a d a r « d a l i s h v a t i t i k a o bliže određenje ii tumačenje z a i m e » B o g « . Čak se n a z i v »Otac« m o ž e o d i j e l j e n o o d » B o g « o s l o n i t i n a i m e n i c u »Svevladar«, p a u t o m slučaju S i m b o l traži v j e r u u » O c a Svevladara« k o j i j e B o g . P r v o i osnovno što kršćanin t r e b a v j e r o v a t i jest d a p o s t o j i » j e ­ d a n B o g « . T i m e se zabacuje s v a k i o b l i k m n o g o b o š t v a u k o j e je č o ­ vječanstvo u p a d a l o s v o j o m k r i v i c o m . N a s u p r o t lažnim b o g o v i m a s t o j i samo »jedan B o g « . J e d n a k o v a l j a o t k l o n i t i gnostički i m a n i h e j ­ s k i n a u k o d v a m a počelima k o j a r a v n a j u s v i j e t o m . S a b o r p r e u z i m a jednoboštvo do k o j e g se teškom m u k o m v i n u o S t a r i zavjet, k o j e m u t r e b a h u d u g a stoljeća d a se osvjedoči i p o v j e r u j e u »jednoga B o g a « . D u g j e p u t prijeđen o d n e p o s r e d n i h A b r a h a m o v i h p r e d a k a k o j i s u služili »tuđim b o g o v i m a « (Jš 24, 2) do Pnz 6, 4 gdje j e j e d n o m z a u v i j e k rečeno z a B o g a d a » j e jedan«. Isto t a k o S a b o r p r e u z i m a n o vozavjetnu vjeru u »jednoga« i »jedinoga« Boga. U B i b l i j i se z n a t k o je o v a j »jedan B o g « . S t a r i je z a v j e t z a b i l j e ­ žio d a je M o j s i j e i z r a z g o v o r a s »jednim« B o g o m doznao k a k o se zove. I m e m u je J a h v e (Izl 3, 13—15). S t a r o z a v j e t n o g a » j e d n o g B o ­ ga« Isus u s v o j i m g o v o r i m a o s l o v l j u j e i m e n o m O t a c i B o g (Iv 17, 4 0

41

Otac U n a s t a v k u teksta z a »jednoga B o g a « i z r i j e k o m se kaže d a je »Otac«. N e m a s u m n j e d a je to dodano, j e r će se u d r u g o m članku reći z a Isusa K r i s t a d a je Božji S i n . Ipak, O c i u N i c e j i n i s u z a b o r a ­ v i l i d a je Isus učio k a k o je B o g i »naš O t a c « . Štoviše, po apostolu je P a v l u B o g O c e m z a sve što p o s t o j i (Ef 4, 6). B o g je u p r a v o m s m i ­ s l u O t a c j e d i n o s v o m e S i n u , a l i je po S i n u svoje očinstvo p r o t e g n u o i n a l j u d e k a k o svjedoči D u h S v e t i k o j i u o t k u p l j e n i m a B o g a n a z i v a O c e m (Gal 4, 6). S i g u r n o je d a ovo bogato i šire Božje očinstvo l e b d i p r e d očima n i c e j s k i h b i s k u p a d o k izriču s v o j u v j e r u u nebeskog Oca. 45

46

Svevladar

42

Z a »jednoga B o g a « također se t v r d i d a je »Svevladar«. Izričaj je već p o z n a t S t a r o m e z a v j e t u , a l i je isto t a k o nazočan i u N o v o m . U z 2 K o r 6, 18 posebice je d r a g k n j i z i O t k r i v e n j a k o j a se n j i m e 4 7

4 3

T o p o s e b i c e o b r a đ u j e K . R A H N E R , É c r i t s , 13—111. O » j e d a n B o g « , u s p . E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 267—272; I. o. de U R B I N A , 73—75; I. B A C K E S , D a s t r i n i t a r i s c h e , 131. 132. U s p . M k 11, 25; L k 11, 13; 6, 36; 12, 30—32; M t 6, 9; 5, 16. 45—48; 6, 1. 8. 14. 15. 26. O »Otac«, usp. A . de H A L L E U X , D i e u , 414.415; F . R I E C K E N , Homousios, 79; E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 272—282. O t k 1, 8; 4, 8; 11, 17; 15, 3; 16, 7. 12; 19, 15. 6; 21, 22. 4 4

3 9

I.

O trojstvenosti i strukturi Vjerovanja, usp. E . B O U L A R A N D , Hérésie, O . d e U R B I N A , N i c é e , 72—73; J . N . D . K E L L Y , B e k e n n t n i s s e , 233—237. O t o m e p o t a n j e u A . d e H A L L E U X , D i e u , 405—406.

265;

4 0

4 5

4 6

4 1

Usp.

M k

12,

28—32;

T i m 2, 5; 6, 15; J a k 2, 19. U s p . I v 17, 3; 5, 44; 4 2

34

1

Kor

8,

4;

Rim

3,

30;

1

Kor

8,

6;

Gal

3,20;

E f 4, 6, 1

4 7

Rim

16,

27;

1 Tim

1,

17;

6,

15;

Jd

25; O t k 15,

4.

35

(Kyrios). Ista se riječ rado r a b i i u d r e v n i m istočnim v j e r a m a . T u označuje bogove i božice. T i m e postaje i s t o v j e t n i c a z a božanstvo i B o g . S i s t o m se riječi izražavala božanska čast v l a d a r i m a n a I s t o k u 1 u R i m u . B i l i s u s m a t r a n i z a bogove. C a r e v i su »Gospodari«, j e r i m a j u p o p u t b o g o v a posvemašnju v l a s t n a d s v o j i m p o d a n i c i m a .

služi svečano i u l i t u r g i j s k o m t o n u . Riječ se u B i b l i j i s v a k i p u t o d ­ n o s i n a B o g a O c a . U p r v o m e r e d u izražava se misao i u v j e r e n j e da B o g n e p r e s t a n c e v l a d a s v e m i r o m . B o g je, p r e m a tome, o p ć i S v e v l a ­ dar. S v i j e t o m g o s p o d a r i i caruje j e r g a j e s t v o r i o . A l i budući d a je Otac, z a s v i j e t se trajno b r i n e i drži g a u o p s t a n k u . B e z Božje n a k l o ­ n o s t i i l j u b a v i p r e m a s v i j e t u s v e m i r b i se p r e t v o r i o u ništavilo i z k o j e g je i postao. T o uključuje grčki n a z i v Pantokrator, što s u g a O c i u p o t r i j e b i l i k a o i g l a g o l kratéô i z k o j e g d o l a z i riječ pantokrator. 48

Stvoritelj

svega vidljivoga

i

nevidljivoga 49

N a p o k o n n i c e j s k i O c i traže v j e r u u »Stvoritelja«. » S t v o r i t e l j « izraziše s poiêtês. Riječ n i j e b i b l i j s k a v e ć ondašnje p u č k e i p o p u l a ­ r i z i r a n e filozofije te se l a k o m o g l a r a z u m j e t i . Kršćani s u se n j o m e služili v e ć u d r u g o m stoljeću. V j e r a je u B o g a s t v o r i t e l j a o b j a v l j e n a n a p r v i m b i b l i j s k i m s t r a n i c a m a (Post 1, 1—2, 25). A l i je i P a v a o učio d a sve potječe i z O c a (Ej 4, 6). S a b o r s k i s u O c i i s t a k n u l i d a je B o g s t v o r i o ne samo v i d l j i v i n e ­ go i n e v i d l j i v i svijet. P r e m a t o m e uključeni s u n e b e s k i d u s i i l j u d s k e duše. P r i t o m se n a g l a s a k n a l a z i n a riječi »sve«. T i m e se o t k l a n j a d r e v n a grčka t v r d n j a o vječnosti t v a r i i z k o j e b i B o g o b l i k o v a o s v e ­ m i r . P o n i c e j s k i m Očima B o g je s t v o r i o u p r a v o »sve«. B o g u o d stvo­ r e n o g n i j e ništa s uvječno. S v e je po B o g u d o b i l o opstanak. O n je i s k o n i početnik svega. T i m e se zabacuje i gnostičko maštanje o r a ­ zličitom i z v o r u z a »vidljivi« i »nevidljivi« svijet. N a k r a j u i z l a g a n j a p r v o g a N i c e j s k o g članka m o ž e m o p r i p o m e ­ n u t i d a se članak susreće i u A t a n a z i j e v i m Pismima Serapionu i Epiktetu. 50

Jedan

Gospodin

Isus

Krist

Isus K r i s t se u V j e r o v a n j u n a z i v a » G o s p o d i n o m « . I m e » G o s p o ­ din« i m a z a s e b n u v r i j e d n o s t u S t a r o m z a v j e t u , istočnim r e l i g i j a m a i ondašnjem društvenom životu. P o starozavjetnoj B i b l i j i i m e je B o g u J a h v e . Ž i d o v i i z starohopo čitan j a n i s u se usuđivali i z g o v a r a t i to i m e , v e ć s u ga z a m j e n j i v a l i s A d o n a i . K a d se h e b r e j s k a B i b l i j a p r e v e l a n a grčki, z a i m e J a h v e i A d o n a i i z a b r a l a se riječ » G o s p o d « (Kyrios). P r e m a t o m e u starozavjetnoj j e grčkoj B i b l i j i B o g u i m e »Gospod* 4 8

4 9

5 0

O t o m e u s p . A . d e H A L L E U X , D i e u , 401—411. 414—415. U s p . E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 282—287. Usp.

Epiktet,

9,

1065B ;

Serapion,

I,

11,

557C;

28,

422.

596A;

P r v i su kršćani p o s e g n u l i z a i z r a z o m » G o s p o d « (Kyrios) da b i i z j a s n i l i svoj odnošaj p r e m a Isusu K r i s t u . T a k o su g a o s l o v i l i j e r su p o v j e r o v a l i d a je B o g . »Gospodin« m l a d e kršćanske zajednice samo je u s k r s n u l i i p r o s l a v l j e n i Isus i z N a z a r e t a . V j e r n i c i su b i l i upućeni u to da se on osobno t a k o n a z v a o p r i j e u l a s k a u J e r u z a l e m (Mk 11, V j e r o v a l i su d a g a je B o g n a k o n uskrsnuća »učinio G o s p o d o m « (Dj 7, 59). S t j e p a n m u se n a u m o r u o b r a t i o s »Gospodine« (Dj 7, 59). Učenici s u n a a r a m e j s k o m u v r i j e m e e u h a r i s t i j e z a z i v a l i Isusa da kao »Gospodin d o đ e « (1 K o r 16, 22; Otk 22, 20), A p o s t o l je čisto i b i s t r o p r o p o v i j e d a o o » j e d n o m G o s p o d i n u I s u ­ su Kristu« (1 Kor 8, 6) i p r i p o m i n j a o v j e r o v a n j e u k o j e m se Isus n a z i v a » G o s p o d o m « (Rim 4, 24; 1 Kor 9, 1; 2 Kor 4, 14). T a k o već n o v o z a v j e t n a v j e r o i s p o v i j e d naviješta Isusa kao »Gospodina« (Rim 10, 9; Fil 2, 11; 1 Kor 12, 3). T u su v j e r u p r e u z e l i i O c i u N i c e j i . P o n j i m a u b i t kršćanstva p r i p a d a prihvaćanje I s u s o v a gospodstva kao izražaj n j e g o v a božanstva i posvemašnje božanske v l a s t i . 51

5 2

Sin

Božji 5 3

O c i K r i s t a nazvaše još j e d n i m n o v o z a v j e t n i m n a z i v o m . Riječ je o »Sin Božji«. Izričaj »Božji« u g r č k o m t e k s t u g l a s i toû Theoû. V e ć i s t a k n u s m o da u N o v o m z a v j e t u ho Theôs označuje B o g a O c a . P r e m a tome Isus je »Sin B o g a O c a « . T o uključuje i z r e k a »Sin Božji«. Z n a se da B i b l i j a »Sinovima Božjim« n a z i v a r a z n e v r s t e bića kao anđele i l j u d e . I p a k su se n o v o z a v j e t n i v j e r n i c i v i n u l i u s v j e t l u uskrsnuća do d u b l j e g p o i m a n j a Isusova b o g o s i n o v s t v a . P o z n a t o i m je b i l o d a se on za z e m a l j s k o g života s m a t r a o Božjim S i n o m (Mk 13. 32; 14, 61—62; 12, 6; M t 11, 27). Z a t o su p o v j e r o v a l i d a je njegovo s i n o v s t v o k o d B o g a posve drukčije nego s i n o v s t v o o s t a l i h bića. Isus je »vlastiti« S i n Božji. T o znači d a je S i n Božji (Heb 4, 14; Rim 1, 2—3) po b i t i . 5 1

O vrijednosti i značenju naziva » G o s p o d i n « (Kyrios), usp. npr. L . C E R F A U X , C h r i s t , 345—359 i O . C U L L M A N N , C h r i s t o l o g i e , 169—205. O »jedan Gospodin« u Nicejskom Vjerovanju, usp. E . B O U L A R A N D , Héré­ s i e , 290—294; I. B A C K E S , D a s t h e o l o g i s c h e , 132. Z a novozavjetno p o i m a n j e Isusova bogosinovstva usp. P. B E N O I T , Exégèse, 117—142; L . C E R F A U X , C h r i s t , 329—343; M . M A N D A C , I s u s , 56—58; O . C U L L M A N N , C h r i s t o l o g i e , 234—265. 5 2

5 3

II,

2,

609C;

III,

7,

636C

36

37

P r e d a j a je ponešto o k l i j e v a l a k a d j e riječ o n a z i v u »Sin B o ž j i ako se p r i m j e n j u j e n a Isusa. A p o l o g e t i s u s i v a n o v s k o m p o r u k o m (Iv 1, 1; .1 Iv 1, 1; Otk 19, 13) Isusa rado označivali i m e n o m Riječ. I s t i c a l i s u d a je L o g o s i l i Riječ vječna, j e r B o g n i k a d n e bijaše bez L o g o s a i l i alogičan. B o g je u v i j e k »logičan«. T o znači d a v a z d a pos­ jeduje L o g o s . A p o l o g e t i k a o i t e o l o z i k o j i dolaze n e p o s r e d n o poslije n j i h ( H i p o l i t , T e r t u l i j a n ) p i t a l i s u se k a d se vječni Božji L o g o s s m i j e n a z v a t i Božjim S i n o m . Često su t v r d i l i d a m u n a z i v S i n p r i p a d a od časa k a d g a je B o g i z g o v o r i o k a k o b i po n j e m u sazdao S v e m i r . P o ­ n e k a d čak pišu ( H i p o l i t ) d a se Riječ t r e b a l a u t j e l o v i t i d a b i b i l a u p u n o m s m i s l u S i n . A l i s u n e k i t e o l o z i i p r i j e N i c e j e došli do z a k l j u ­ čka ( N o v a c i j a n , O r i g e n ) d a je Riječ u v i j e k S i n , j e r je B o g v a z d a Otac. T u s u t e o l o g i j u p r i h v a t i l i i p o s v e t i l i i O c i u N i c e j i . Iznenađuje d o n e k l e što Isusa ne nazvaše i n a z i v o m R i j e č . 54

Rođen

iz

Oca

S a b o r s k a p o v e l j a z a Isusa v e l i d a je »rođen i z O c a « . T v r d n j a n e m a d o s l o v n o g uporišta u B i b l i j i . Čini se d a joj je najbliže mjesto i z P s a l m a : »Ti s i S i n m o j , j a te danas rodih« (Ps 2, 7). T a j je tekst u p o z a d i n i n o v o z a v j e t n i h mjesta gdje s a m i B o g i z j a v l j u j e d a m u je Isus S i n . T o se p r v e n s t v e n o o d n o s i n a G o s p o d i n o v o krštenje (Mt 3, 17) i preobraženje (Mt 17, 7). A l i Heb 1, 5 u i s t o m s m i s l u n a v o d i Ps 2, 7. P o s a b o r s k i m Očima Isus je »rođen i z O c a « . T i m e se želi reći da je O t a c n a i z v o r u I s u s o v a božanstva. Isus potječe i z O c a . O d n j e ­ g a rađanjem p r i m a život. T o uključuje d a i m a i s t u n a r a v k a o i Otac, j e r je rađanju v l a s t i t o d a r o d i t e l j s i n u prenese s v o j u b i t . Isusovo je rađanje u s k l a d u s O č e v o m božanskom n a r a v i . Budući d a je t a n a ­ r a v j e d n o s t a v n a i d u h o v n a , rađanje i z O c a ne n o s i sa s o b o m p r o ­ m j e n u , d i o b u i l i umanjenje. K a d O t a c rađa S i n a , O t a c ne postaje neznatniji i l i manji. S i n se vječno rađa i z O c a . T o p r o i z l a z i o t u d što j e B o g i z v a n v r e m e n a i j e r je O t a c u v i j e k O c e m . Isto t a k o S i n se rađanjem ne o d v a j a o d O c a , već trajno ostaje s n j i m u zajedništvu. S t v o r e n a r a ­ đanja pomažu s h v a t i t i rađanje u B o g u . I p a k g a ne m o g u protumačiti j e r B o g n e i z m j e r n o n a d i l a z i stvorenje. S t o g a i rađanje S i n a ostaje n e i z r e c i v i m otajstvom. 5 5

5 4

O

izričaju

»Sin

Božji«

u

saborskoj

ispravi,

usp.

E.

BOULARAND,

Hérésie,

290. 293—295; I. O . d e U R B I N A , N i c é e , 76. 5 U s v e z i s » r o đ e n i z O c a « , u s p . E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 295—300. R . S E ­ EBERG, Lehrbuch (48 bilj. 1), primjećuje da aorisni »rođen« ne isključuje vječno i t r a j n o S i n o v o rađanje iz O c a .

Jedinorođenac A t a n a z i j e u s v o j i m Pismima Serapionu i E p i k t e t u s posebnim z a d o v o l j s t v o m Isusa n a z i v a » j e d i n o r o đ e n c e m « . I m a m o d o j a m da i z r a z svjesno p r e u z i m a i z N i c e j s k o g V j e r o v a n j a . A l i v e ć je N o v i z a ­ vjet Isusa označivao k a o »jedinorođenca« (Iv 1, 14. 18; 3, 16. 18; Iv 4, 9). I p a k se čini d a t o m n a z i v u O c i u N i c e j i n i s u p r i d a v a l i o s o b i t u teološku v r i j e d n o s t . N i a r i j e v c i ga n i s u o s p o r a v a l i . 50

Iz Očeve

biti 57

A t a n a z i j e i z r i j e k o m n a v o d i n i c e j s k i izričaj »iz Očeve b i t i « čime se pobliže tumači »rođen i z Oca«. T o je p r v o i z r a v n o s a b o r s k o o d ­ m j e r a v a n j e s A r i j e v i m t e z a m a . S a b o r je n a m j e r i c e n a d o d a o te riječi početnom V j e r o v a n j u d a b i pobliže protumačio S i n o v o rađanje. Srboga s u riječi v e o m a značajne. V l a s t i t e s u s a m o m S a b o r u . Izričaj »iz Očeve biti« n e m a neposrednog b i b l i j s k o g o s l o n c a . S a ­ b o r se riječju »bit« (ousia) odlučuje z a f i l o z o f s k i i z r a z j e r to traže p r i l i k e . T a k o po p r v i p u t u službenom c r k v e n o m d o k u m e n t u , p r i i z r i c a n j u vjere, n a i l a z i m o n a f i l o z o f s k i p o j a m . I s t i n a je d a s u se te­ o l o z i o d a v n a služili riječju »bit«, a l i o n a tek sada u l a z i u službenu ispravu Crkve. Riječ »bit« i m a d e u ono v r i j e m e d v a o s n o v n a i dosta različita značenja. J e d n o m znači k o n k r e t n o i samostojno biće te je gotovo istoznačna s p o j m o m h i p o s t a z a . U t o m s m i s l u riječ shvaćaju n i c e j s k i O c i k a k o se v i d i i z a n a t e m a t i z m a što s u g a n a d o d a l i s v o m e V j e r o v a ­ n j u . A l i riječ »bit« može također značiti bitnost n e k o g a određenog bića: ono što to biće čini u p r a v o t i m , a ne nečim d r u g i m . O v a j p o ­ t o n j i smisao p r e v a g n u t će u teologija te će se riječ u p o t r e b l j a v a t i kao izražaj onog što je zajedničko božanskoj T r o j i c i . T v r d n j o m »iz O č e v e biti« n i c e j s k i b i s k u p i htjedoše i s t a k n u t i r a ­ z l i k u i z m e đ u Isusova b o g o s i n o v s t v a i s i n o v s t v a bića z a k o j a se t a k o ­ đer v e l i da se rađaju o d B o g a . K a d se u P i s m u s p o m i n j e d a B o g r a ­ đa l j u d e k o j i s u m u stoga s i n o v i i djeca, t a d a se m i s l i n a rođenje po m i l o s t i i poisinovljenje p r e k o s a k r a m e n a t a . A l i Isus se ne rađa tako. O n d o l a z i »iz Očeve biti«. T o znači d a p u t e m i s t i n s k o g rađanja p r o ­ i z l a z i iz samoga Očeva b i t k a . S n a g o m rađanja p r i m a O č e v u »bit«. S i n o v a i Očeva »bit« z a p r a v o su i s t a z b i l j a j e r S i n po n a r a v i d o l a z i i z O c a . S i n , d a k l e , n i j e p o p u t o s t a l i h bića p l o d Očeve n a r e d b e i v o -

289.

5

38

5 6

5 7

Usp. Usp.

S e r I, 15, 5 6 8 A ; 16, 5 6 8 C II, 5, 6 1 6 A C ; I, 25, 5 8 9 A ; E , 4,

1056BC.

39

Ije. O n se n u t a r n j o m nužnošću rađa u O c u . O t a c m u rađanjem p r i ­ općuje s v o j u v l a s t i t u » b i t « . T a k o s u O c i o d b a c i l i A r i j e v n a u k o otvorenosti Sina.

Svjetlo

iz

Svjetla

5S

Bog

iz

Boga 59

A t a n a z i j e u s v o j i m Pismima Isusa posebice r a d o n a z i v a » B o ­ g o m « i ističe d a je »iz B o g a « . N e m a d v o j b e d a se p r i t o m p o z i v a n a n i c e j s k u i z r e k u . O v e i z r e k e n e m a d o s l o v n o u N o v o m z a v j e t u , i a k o je u n j e m u o b j a v l j e n n j e z i n sadržaj. N i c e j s k o m su izričaju b l i z e n o v o zavjetne t v r d n j e u k o j i m a se z a Isusa kaže d a je B o g . I s t i n a je d a p i s c i N o v o g a zavjeta, k a k o v e ć naznačismo, riječ ho Theôs (Bog) re­ d o v i t o u p o t r e b l j a v a j u kao n a z n a k u O č e v e osobe, a l i B i b l i j a p o z n a i riječ Theôs (Bog) bez člana. T a d o n a ne m o r a označavati O c a , već bo­ žanstvo i l i božansku n a r a v te se može p r i m i j e n i t i k a o p r e d i k a t . U t o m se s m i s l u n j o m e služe n e k i n o v o z a v j e t n i u l o m c i , p a z a Isusa v e ­ le d a je » B o g « (Theôs). T o je slučaj s I v a n o v i m p r o s l o v o m gdje se z a Riječ i z j a v l j u j e d a je B o g (Iv 1, 1). I v a n slično p o s t u p a i u 20,28 k a d T o m a p r i z n a j e Isusu da je n j e g o v B o g . Štoviše, ulv 1, 18 s t o j i d a je Riječ »jedinorođeni B o g « . Značajna je i t v r d n j a u 1 Iv 5, 20 gdje se v j e r o j a t n o z a K r i s t a kaže d a je »istinski B o g « , č i n i se d a i P a v l o v u i z r e k u u Tit 2, 13 t r e b a r a z u m j e t i k a o i z r a v a n g o v o r o K r i ­ s t o v u božanstvu. T a k v a mogućnost p o s t o j i i z a Rim 9, 5. U Heb 1, 3 i m a m o s t a r o z a v j e t n i n a v o d u k o j e m je g o v o r o B o g u . P i s a c g a baš r a d i toga p r i m j e n j u j e n a K r i s t a i t i m e daje n a znanje d a riječju B o g i s p o v i j e d a Isusovo božanstvo. 60

6 1

N e m a sumnje da su O c i u N i c e j i i m a l i p r e d očima spomenuta b i b l i j s k a m j e s t a k a d s u z a Isusa u s t v r d i l i d a je » B o g « k o j i rađanjem »iz B o g a « d o b i v a svoje božanstvo. Z a r a z u m i j e v a n j e t v r d n j e t r e b a i m a t i n a u m u v r i j e d n o s t riječi ho Theôs (Bog) i Theôs (Bog). U p r ­ v o m slučaju riječ označuje B o g a O c a , u d r u g o m božansku n a r a v k o ­ j u posjeduje i Isus. 5 8

O izričaju »iz Očeve biti«, usp. J . N . D . K E L L Y , E a r l y , 231—234; A . GRIL­ L M E I E R , C h r i s t , 267; I. O . d e U R B I N A , N i c é e , 76—78; E . B O U L A R A N D , Hérésie, 76—78; E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 303—308; G . C . S T E A D , E u s e b i u s , 88—92.

62

R a z u m i j e se d a A t a n a z i j e p o z n a i taj izričaj k o j i p r v o t n o p o t ­ ječe i z n o v o z a v j e t n e p r o p o v i j e d i gdje se z a B o g a O c a u 1 Iv 1, 5 i z r i j e k o m kaže d a j e Svjetlost. N a to s m j e r a 1 Tim 6, 16 i Jak 1, 17. U Heb 1, 3 z a K r i s t a se ističe d a je »odsjaj« Božje s v j e t l o s t i te se zato n a z i v a »istinskim Svjetlom« (Iv 1, 9) koje je došlo n a ovaj svijet (Iv 12, 46; 9, 5; 1, 5—7). Polazeći o d t i h b i b l i j s k i h mjesta, istočni i z a p a d n i O c i v e o m a rano i rado uspoređuju S i n o v o izlaženje i z O c a sa s v j e t l o s t i k o j a n a ­ staje i z svjetlosnog v r e l a . T a i m s l i k a g o v o r i o n e i z r e c i v o m S i n o v u rađanju o d O c a . U s p o r e d b a je m n o g o s t r u k o p r i k l a d n a . Naznačuje način S i n o v a i z l a s k a u k o l i k o rađanjem ne u m a n j u j e O c a , j e r n i v r e ­ lo s v j e t l o s t i ne g u b i t i m e što se i z n j e g širi n o v o svjetlo. Istodobno p o k a z u j e d a je S i n iste n a r a v i s O c e m kao što je svjetlost i njegovo počelo iste b i t i . Čak se u u s p o r e d b i naznačuje i različitost budući da se n o v o s v j e t l o r a z l i k u j e o d s v o g a i z v o r a . T a k o je i S i n n e t k o d r u g i uz s v o g a O c a . N i j e , d a k l e , neobično što se taj j e d n o s t a v n i p r i m j e r v e o m a d a v n o n a m e t n u o v j e r n i c i m a p r i p r o m a t r a n j u odnošaj a i z m e ­ đu O c a i S i n a . N j i m e se poslužiše i n i c e j s k i O c i želeći i s t a k n u t i K r i s t o v o božanstvo i o d r e d i t i i z v o r njegove božanske n a r a v i . B o g je v r e l o z a S i n a . S i n je odsjaj n e i z m j e r n o g S v j e t l a koje je B o g Otac. 8 3

Istinski

Bog iz istinskog

Boga

P o v o d e ć i se z a N i c e j s k o m v j e r o i s p o v i j e d i A t a n a z i j e p o n e k a d u Pismima g o v o r i o O c u i S i n u kao » p r a v o m B o g u « . U izričaju n a g l a ­ sak je n a »istinski« i l i » p r a v i « . P r e u z e t je i z B i b l i j e . T a k o se u Jer 10, 10 z a J a h v e a kaže d a je »pravi« B o g , a ne p a t v o r e n i k a o n e z n a božački b o g o v i . I z r a z p o z n a j u i n o v o z a v j e t n i p i s c i k o j i g a p r i m j e ­ n j u j u n a O c a (Iv 7, 28; 17, 3; 1 Sol 1, 9; 1 Iv 5, 20). O t a c je »istinski« B o g . Ime m u je I s t i n i t i . Ista se n a z n a k a b a r e m j e d n o m u p o t r e b l j a v a i z a Isusa K r i s t a . U 1 Iv 5, 20 n a z i v a se »istinski B o g « . 64

65

Rođen,

a ne

stvoren

T u s u i z r e k u s a s t a v i l i O c i u N i c e j i . T a k o o b l i k o v a n u ne n a l a z i ­ m o je u r a n i j i m V j e r o v a n j i m a . S a b o r s k a je m i s a o j e d n o s t a v n a : ako je S i n rođen, n i j e s t v o r e n . A l i rađanje v a l j a s h v a t i t i doslovce, a ne p r e 6 2

5 9

6 0

6 1

Usp. O

Ser

II, 5, 6 1 6 A C ; III,

tvrdnji

»Bog

iz

2, 628B.

Boga«

vidi

u

E.

BOULARAND,

O n a z i v u » B o g « za Isusa u N o v o m zavjetu, usp. O. C U L L M A N N , C h r i s t o l o g i e , 266—273; L . C E R F A U X , M A R D , P r o l o g u e , 20. 89; B . D U B A , R i j e č , 96. 129. 130.

40

U s p . S e r II, 2, 612A. Z a i z r i č a j » S v j e t l o i z S v j e t l a « u s p . E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 313—321; I. O . d e U R B I N A , N i c é e , 78. 79. U s p . S e r I V , 22, 6 7 3 A ; 20, 669B ; II, 2, 6 1 2 A ; 4, 613C. O tom izričaju, usp. E. BOULARAND, H é r é s i e , 321—325; J . N . D . KELLY B e k e n n t n i s s e , 235; I. O . d e U R B I N A , N i c é e , 77—79. 6 3

Hérésie,

309—312.

K . R A H N E R , Écrits, C h r i s t , 387—392; E .

94—96; BOIS-

6 4

6 5

41

68

neseno. S i n u p r a v o stoga n i j e s t v o r e n j e što se rađa i z O č e v e b i t i . S i n o v a je značajka, k a k o i s a m a riječ S i n naznačuje, d a je » r o đ e n « . R o đ e n j e m d o b i v a od O c a božanski b i t a k . U B o g u riječ » r o đ e n « i s ­ ključuje »stvoren«.

ša »istobitna« s d u h o v n i m božanstvom. Čini se. p r e m a tome, d a z a t a d v a filozofa »istobitan« znači p r i p a d a n j e istoj v r s t i . Z a n j i h je, d a k ­ le, »istobitan« istoznačan s »istovrstan«, »istorodan«, »istotvaran«. »Istobitan« u r e l i g i o z n o j književnosti p r v i p u t n a l a z i m o u gnostikâ. T u čak postaje t e m e l j n i m i z r a z o m . P o g n o s t i c i m a , »istobitan«, u p o t r i j e b l j e n z a o v o z e m n a bića, izražava n j i h o v u p r i p a d n s o t božan­ skoj P u n i n i . Bića e m a n a c i j o m d o l a z e i z te P u n i n e i zato s u s n j o m e »istobitna«. S t v o r e n o i n e b e s k a P u n i n a i m a j u i s t u b i t j e r s t v o r e n o i z v i r e i z P u n i n e . V i d i m o d a z a g n o s t i k e »(istobitan« kaže p r i p a d a n j e i s t o m r a z r e d u n a o s n o v i zajedničke b i t i i l i i s t o v r s n o s t i »tvari« i z k o ­ je s u i s t o b i t n a bića s a s t a v l j e n a . 72

Istobitan

s

Ocem

P o z n a t o je značenje izričaja »istobitan s O c e m « z a N i c e j s k o V j e r o v a n j e . I A t a n a z i j e g a često s p o m i n j e . T o je n a j i z v o r n i j i dio N i c e j s k e teologije. O c i s u riječ »istobitan« u N i c e j i u n i j e l i u V j e r o ­ vanje. G o t o v o d a je p o s t a l a istoznačnica z a N i c e j s k i sabor. Reći »istobitan« znači p o m i s l i t i n a s a b o r u N i c e j i . S v a k a k o »istobitan« p r e d s t a v l j a ključnu n i c e j s k u riječ. T e m e l j n i je k a m e n s a b o r s k e v j e ­ re. U s e b i sažima n i c e j s k u p o r u k u . Prihvaćanje i s t o b i t n o s t i o d a v a l o je p r a v o v j e r j e , a o d b i j a n j e značilo je u b r a j a n j e među k r i v o v j e r n e . »Istobitan« je i n a k o n N i c e j e o s p o r a v a n . Z a nj se v o d i l a b o r b a sve do p r v o g a C a r i g r a d s k o g sabora. P r e m a t o m e »istobitan« je srce, stožer i središte V j e r o v a n j a što g a O c i satkaše u N i c e j i . 67

68

Riječ »istobitan« u i z v o r n i k u g l a s i homoûsios. Homoûsios je složeni p r i d j e v . S a s t o j i se o d homôs (»isti«, »jednak«) i ousia (»bit«, »narav«, »bitnost«, »supstancija«). P r e m a t o m e homoûsios znači onoga k o j i s n e k i m d r u g i m posjeduje i s t u i l i j e d n a k u n a r a v . Znači onoga »koji je iste biti«, »istobitan« i l i »jednakobitan«. Riječi »istobitan« n e m a u B i b l i j i p a se z a to t r e b a o b a z r e t i n a njezinu filozofsku i religioznu uporabu da bismo donekle mogli poj­ m i t i što s u njiome h t j e l i reći n i c e j s k i O c i . Riječ ousia, s a s t a v n i dio p r i d j e v a »istobitan«, v e ć tumačismo, T e k v a l j a n a d o d a t i d a ousia često znači »tvar« k o j a t v o r i n e k o biće. »Istobitan«, polazeći o d toga o s n o v n o g s m i s l a p o j m a ousia, znači d a s u bića z a k o j a se v e l i d a su »istobitna« zato i s t o b i t n a što s u građena o d i s t o v r s n e t v a r i . 6i)

70

P r i d j e v homoûsios susrećemo u P l o t i n o v o j i P o r f i r i j e v o j f i l o z o ­ f i j i . U n j i h se z a č o v j e k o v u dušu kaže d a je »istobitna« sa životinj­ s k o m dušom j e r s u obje d u h o v n e . Isto t a k o n e t j e l e s n a je l j u d s k a d u 71

Riječ »istobitan« u p o t r e b l j a v a u s v o j i m o d m j e r a v a n j i m a s gnos­ t i c i m a i K l e m e n t A l e k s a n d r i j s k i , a l i j u je t e k O r i g e n p r i m j e n i o n a božansko T r o j s t v o . S i n o v je odnosaj p r e m a O c u i z r a z i o s »istobitan«. P r i t o m se poslužio s l i k o m v o d e n e p a r e k o j a se puši i z u g r i j a n o g j e ­ zera. P o O r i g e n u , p a r a i j e z e r s k a v o d a , i a k o različite, z a p r a v o s u »istobitne« j e r je p a r a iste b i t i k a o i jezero. J e d n o je i d r u g o v o d a . Građa je i s t a . Slično je i S i n »istobitan« s O c e m . O n i su, doduše, d v i ­ je hipostaze, a l i S i n je B o g k a o i O t a c . I p a k je i z u s p o r e d b e s p a r o m i j e z e r o m očito d a O r i g e n o v »istobitan«, p r i m j e n j e n n a B o g a , z a p r a ­ vo znači d a O t a c i S i n p r i p a d a j u istoj k a t e g o r i j i bića. P r e m a t o m e O r i g e n je z n a m e n i t i j i što je n a s l u t i o važnu riječ nego što b i je p r a ­ v i l n o znao p r i m i j e n i t i . 73

Riječ homoûsios postade p r e d m e t o m s p o r a između p a p e D i o n i zija i aleksandrijskog patrijarha s istim imenom. L i b i j s k i vjernici optužiše Dioniizija a l e k s a n d r i j s k o g u R i m d a i z b j e g a v a »istobitan« Rad je riječ o K r i s t u . O v i s u kršćani zacijelo b i l i s a b e l i j e v c i k o j i ni-j e k a h u hipostaze u B o g u . P o SabeMju Otac, S i n i D u h S v e t i samo su različita i m e n a z a j e d i n u božansku osobu. P r e m a tome, k a d se u toj t e o l o g i j i S i n n a z i v a »istobitnim«, to znači d a m u se odriče s a m o s t o j ­ nost. Z a t o D i o n i z i j e n i j e m a r i o za »istobitan«. Inače, o n riječ p o z n a . P o n j e m u , djeca s u »istobitna« s r o d i t e l j i m a i s j e m e n a sa s t a b l j i k a ma. P r i m j e r i p o k a z u j u d a D i o n i z i j u »istobitan« znači »srodan«, »ist o ro d an «, » i s t o v r s t a n «. 7 4

6 6

Z a »rođen, ne stvoren« v i d i E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 361—371; I. O . de U R B I N A , N i c é e , 79—82; A . G R I L L M E I E R , C h r i s t , 267; J . N . D . K E L L Y , Beken­ n t n i s s e , 235. 236. E p i k t e t , 4, 1 0 5 6 B C ; 9, 1064C; S e r II, 6 1 6 A C ; 6, 6 1 7 A ; 9,624B. O z n a č e n j u » i s t o b i t a n « u V j e r o v a n j u v i d i I. o. d e U R B I N A , N i c é e , 82—87; J . N . D . K E L L Y , B e k e n n t n i s s e , 240—251; G . L . P R E S T I G E , D i e u , 172—188; G . C . S T E A D , H o m o û s i o s , 232. 242; S i g n i f i c a n e , 397; E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 331; T . Š A G I - B U N I Ć , F o r m u l a , 56. 63. 67—68. 73. U s p . b i l j e š k u 58. Z a t o z n a č e n j e r i j e č i o u s i a v i d i G . L . P R E S T I G E , D i e u , 172—188. U s p . G . C . S T E A D , H o m o û s i o s , 232; J . N . D . K E L L Y , B e k e n n t n i s s e , 240—251. 6 7

6 8

6 9

7 0

7 1

42

7 2

O g n o s t i č k o j u p o r a b i , u s p . G . C . S T E A D , H o m o û s i o s , 240; H . K R A F T , Ho­ m o û s i o s , 3; E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 337—340. O K l e m e n t o v o j i O r i g e n o v o j u p o r a b i , v i d i H . K R A F T , H o m o û s i o s , 3. 7; G . L . P R E S T I G E , D i e u , 172—188; J . N . D . K E L L Y , B e k e n n t n i s s e , 240-^251; E . B O U L A ­ R A N D , H é r é s i e , 340—345. 7 3

7 4

H o m o û s i o s u p r e p i r c i d v o j i c e D i o n i z i j â i s t r a ž u j u J . L E B O N , S o r t , 502. 503; H. KRAFT, H o m o û s i o s , 3—6; G . C. S T E A D , H o m o û s i o s , 273—238; A . TUILIER, S e n s , 421—422; J . N . D . K E L L Y , B e k e n n t n i s s e , 240—251; E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 345—346. 135—143; L . W . B A R N A R D , A n t é c é d e n t s , 176—178; W . SCHNEEMELCHER, A u f s à t z e , 344—346; T . Š A G I - B U N l C , F o r m u l a , 68 b i l j . 5.

43

73

I s i n o d a k o j a je 268. o s u d i l a u A n t i o h i j i P a v l a S a m o s a t s k o g , o d b a c i l a j e i z r a z »istobitan« j e r g a je, po s v e m u sudeći, taj b i s k u p u p o t r e b l j a v a o u s a b e l i j e v s k o m s m i s l u . T v r d i o je d a je S i n »istobi­ tan« s O c e m k a k o b i S i n u z a n i j e k a o s v a k u z b i l j s k u osobnost. 76

A r i j e j e »istobitan« o t k l o n i o , j e r je držao d a se i z r a z o m Božja n a r a v nužno shvaća m a t e r i j a l n o k a o u maniheističkoj t e o l o g i j i . »Is­ tobitan«, po A r i j u , v e l i d a je S i n »dio« O č e v e b i t i . T o b i značilo d i ­ j e l i t i Božju n a r a v , a to se p r o t i v i božanskoj j e d n o t i i d u h o v n o s t i . G o l e m o je p i t a n j e s k o j e g je r a z l o g a , u k o j i m o k o l n o s t i m a i o d k o g a neobični i višeznačni »istobitan« u v e d e n u N i c e j s k o V j e r o v a ­ nje. O t o m p i t a n j u postoje b r o j n e hipoteze i teorije. Najčešće se m i s l i o d a je riječ p r e k o H o z i j a i z a p a d n i h p r e d s t a v n i k a ušla u V j e ­ r o v a n j e te b i izražavala j e d n o t u Božje n a r a v i k a k o se shvaćla u z a ­ padnoj t e o l o g i j i . P r e t p o s t a v k a j e d v a d a je održiva j e r se teško d a d e p o v j e r o v a t i d a b i Istočni b i s k u p i p r e u z e l i z a p a d n i p o j a m k o j i i m n i u n j i h o v o j teološkoj p r e d a j i n i j e b i o posve j a s a n . Možda je s a m K o n s t a n t i n tražio d a se u z m e t a riječ. O n a je dosta neodređena i široka da je m o g u m n o g i p r i h v a t i t i . T a k o će opet z a v l a d a t i m i r i s l o g a u c a r s t v u . N i j e isključeno d a je »istobitan« baš zato u p o t r i j e b l j e n što g a je A r i j e o d b a c i o . Isto t a k o p o s t o j i mogućnost d a se t o m riječju h t i o s u z b i t i g o v o r o t r i m a božanskim h i p o s t a z a m a . O n se m n o g i m a činio o p a s n i m j e r se držalo d a ugrožava Božju m o n a r h i j u . V a l j a p r i ­ z n a t i d a p i t a n j e uvođenja »istobitan« u V j e r o v a n j e još n i j e dostatno osvijetljeno. 77

Najvažnije i najteže p i t a n j e u s v e z i s »istobitan« g l a s i : k o j i je smisao izričaju p r i p i s a n k a d s u g a O c i u n i j e l i u V j e r o v a n j e . P i t a se, d r u g i m riječima, što je S a b o r n j i m e h t i o reći. 78

K a k o je A r i j e z a p r a v o k r e n u o od kozmološkog p r o b l e m a te sve što p o s t o j i svrstao u d v a r a z r e d a — s t v o r e n o i n e s t v o r e n o — i S i n a b rojio m e đ u stvorenja, izričaj »istobitan« i m a d e S i n u o s i g u r a t i p r i ­ padanje Božjemu k o l u . S »istobitan« se htjelo reći da se K r i s t n a l a z i u B o ž j e m o t a j s t v u , a ne p o s r e d s t v o r e n o g s v i j e t a . J e d n a k o t a k o A r i j e je p o s t a v i o p i t a n j e Isusova božanstva i odlučno ga n i j e k a o . S t o g a je 7 5

Za Pavla Samosatskog vidi J . L E B O N , S o r t , 496. 497; H . K R A F T , Homo­ u s i o s , 6; G . C . S T E A D , H o m o u s i o s , 238. 239, A . M . R I T T E R , K o n s t a n t i n o p e l , 276; A . T U I L I E R , S e n s , 421; E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 347—351; J . N . D . K E L L Y , Bek e n n t n i s s e , 240—251; T . Š A G I - B U N I C , F o r m u l a , 68 tailj. 5 i 9. Z a A r i j a v i d i H . K R A F T , H o m o u s i o s , 8; G . L . P R E S T I G E , D i e u , 172—188; A . T U I L I E R , S e n s , 426; A p o l l i n a r i s m e , 297. 7 O t o m e G . C . S T E A D , H o m o u s i o s , 233—236; H . K R A F T , H o m o u s i o s , 1. 2; E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 332—335; F . R I C K E N , H o m o u s i o s , 93. 94. U s p . G . C . S T E A D , H o m o u s i o s , 234; G . L . P R E S T I G E , D i e u , 189; J . N . D . KELLY, E a r l y , 234; B e k e n n t n i s s e , 240—251; F . R I C K E N , Homousios, 135; A. M. R I T T E R , K o n z i l , 273. 274; I. O . d e URBINA, u L T h K , 7, 969; E. HAMMERSC H M I D T , B e g r i f f , 147; I. B A C K E S , 135.

i z r a z o m »istobitan« S a b o r o t k l o n i o t u t v r d n j u i G o s p o d i n a n a j i n t i ­ m n i j e povezao s O c e m te m u kao i O c u p r i z n a o p u n o i c j e l o v i t o b o ­ žanstvo. »Istobitan« v e l i d a je S i n o v a »bit« u s v e m u »ista« s O č e v o m b i t i . J e d n a k o je božanska kao i Očeva. I p a k se r e d o v i t o drži d a je N i c e j s k i sabor učinio k o r a k više te s »istobitan« i z r e k a o i d e f i n i r a o brojčano n a r a v n o j e d i n s t v o između O c a i S i n a . »Istobitan« i z r a z u je d a S i n i m a b r o j e m i s t u b i t k a o i Otac. S i n je božanska n a r a v k o j a je Otac. T o , doduše, ne p r o i z l a z i i z »istobitan«, ako se o s a m i i o d i j e l i o d o s t a l i h izričaja u V j e r o v a n j u . A l i ako se g l e d a u s k l o p u cijelog V j e r o v a n j a , t a d a »istobitan« to z a cijelo u sebi k r i j e . O c i s u p r e t h o d n o u s t v r d i l i d a se S i n »rađa iz Očeve biti«, d a je » B o g i z B o g a « i »pravi B o g i z p r a v o g a B o g a « . B u ­ dući d a je Očeva b i t i z koje se S i n rađa j e d n a , n e d j e l j i v a , d u h o v n a , j e d n o s t a v n a i n e t v a r n a , n e m a s u m n j e d a »istobitan« i z r a z u j e k a k o je t a j e d n a Očeva b i t s n a g o m rađanja nazočna u S i n u . Možda t a k o »istobitan« n i s u s h v a t i l i s v i N i c e j s k i b i s k u p i , a l i je to p o i m a n j e n a ­ z r e l a m a n j i n a oko A l e k s a n d r a , A t a n a z i j a , H o z i j a i p r e d s t a v n i k a z a ­ p a d n e teologije. T a k v o je p o i m a n j e N i c e j s k o g »istobitan« zacijelo točno. U z a sve to v a l j a i s t a k n u t i d a i m a r a z l o g a k o j i p o k a z u j u k a k o brojčano j e d i n s t v o Božje b i t i izraženo u »istobitan« n i j e misao k o j a se l a k o i od sebe n a m e t n u l a N i c e j s k i m očima. P o v i j e s t i z r a z a p o k a z u j e d a se »istobitan« do N i c e j e n i j e u p o t r e ­ b l j a v a o z a i z r i c a n j e brojčanoga n a r a v n o g j e d i n s t v a . Riječ je izraža­ v a l a p r i p a d n o s t istoj v r s t i i r o d u . P r e m a tome, N i c e j s k i s u O c i m o ­ r a l i riječi d a t i posve n o v o značenje, ako su je s h v a t i l i k a o i z r a z b r o j ­ čanog n a r a v n o g j e d i n s t v a . U z to d a s u je posve jasno i o t v o r e n o u p o t r i j e b i l i u s m i s l u brojčanog j e d i n s t v a , A r i je v i b i pristaše o d m a h i s t a k n u l i s a b e l i j e v s k o i maniheističko p o i m a n j e riječi. Također v a ­ l j a reći d a se ne v i d i d a b i o k o 325. uopće b i l o m e đ u t e o l o z i m a r a s ­ pravljanja o brojčanom n a r a v n o m jedinstvu u Bogu. Napokon, A r i j e s v o j i m n a u k o m to p i t a n j e n i j e n i t i p o s t a v i o . U z a sve to ne m o ž e m o se oteti d o j m u d a je N i c e j s k i s a b o r s »istobitan« h t i o i z r a z i t i v j e r u d a je S i n o v b i t a k baš onaj što g a i m a O t a c i d a je S i n zato po božanstvu posve j e d n a k O c u . Z b o g t o g a s u a r i j e v c i p o s l i j e S a b o r a u p r l i sve s i l e d a se izbriše »istobitan«, a n i ­ c e j s k i privrženici d a se o č u v a kao t e m e l j n i izričaj n o v o z a v j e t n e v j e ­ re u Isusovo p o t p u n o božanstvo.

7 6

P o njemu je sve postalo

što je na nebu i na zemlji

7

7 8

44

V e ć je u k n j i z i Postanak naznačeno d a je B o g sve s t v o r i o i z g o ­ varajući s v o j u Riječ. P r i j e p o s t a n k a b i l o k o j e g d i j e l a s v e m i r a s t a r o ­ z a v j e t n i pisac p r i p o m i n j e d a se to d o g o d i l o Božjim »reče« (Post 1, 45

3—2, 4). M i s a o je k r a t k o i jasno opet izražena u Ps 32, 6 gdje se v e l i da su »nebesa s a z d a n a J a h v i n o m Riječi«. I k n j i g a Izreka (8, 22—31) s t v a r a n j e i uređenje S v e m i r a p r i p i s u j e J a h v i n o j M u d r o s t i k o j a je isto što i n j e g o v a Riječ. I z a N o v i zavjet značajno je d a u u t j e l o v l j e ­ noj Riječi v i d i p o s r e d n i k a s t v o r i t e l j s k o g a djela. M j e s t a s u v e o m a p o z n a t a p a i h m o ž e m o samo u k r a t k o s p o m e n u t i . U s v i m a se i z j a v ­ ljuje d a je s v e s t v o r e n o p o s r e d s t v o m Riječi. T a k o u Iv 1,3; Kol 1, 16 i Heb 1, 10. T a j s u n a u k p r e u z e l i i obrađivali t e o l o z i p r i j e N i c e j s k o g s a b o r a . P o s e b i c e se to odnosi n a A p o l o g e t e k o j i su, slijedeći J u s t i n a , m n o g o razmišljali i p i s a l i o Božjoj Riječi. O c i su u N i c e j i p o s v e t i l i taj n a u k . Naznačili s u i z v o r o t k u d Riječi d o l a z i stvaralačka m o ć . N e m a s u m ­ nje d a joj je v r e l o S i n o v a istobitnost s O c e m . S i n i m a d i j e l a u Očevu d j e l u s t v a r a n j a k a o što rađanjem posjeduje n j e g o v u n a r a v . S t v a r a ­ lački je čin O c u i S i n u zajednički. O t a c s v e s t v a r a u S i n u i po S i n u . S i n i z v o d i Očeva d j e l a . J a s n o je d a s u N i c e j s k i O c i to i s t i c a l i k a k o b i n a t o m k o n k r e t ­ n o m p r i m j e r u p o k a z a l i d a je S i n j e d n a k o B o g k a o i Otac. S v e m o g u ćnost u s t v a r a n j u očitovanje je S i n o v a p o t p u n o g i i s t i n i t o g božan­ stva. K a o što s u n a početku V j e r o v a n j a i s p o v j e d i l i d a je B o g s t v o r i ­ t e l j e m s v e m i r a , to s a d a čine i z a S i n a . T o ne znači d a s u d v o j i c a s t v o r i l i svijet. S v i j e t je djelo j e d n o g a B o g a k o j i je O t a c i S i n . 7 9

Nicejska kristologija U l o m a k V j e r o v a n j a gdje se g o v o r i o I s u s o v u u t j e l o v l j e n j u i dje­ l u spasenja v e o m a je d r e v a n . P r e u z e t je i z prijašnjih V j e r o v a n j a . K r i s t o l o g i j a n a S a b o r u n i j e b i l a p r e d m e t posebnog r a s p r e d a n j a . O n ­ d a se još mije s v r a t i l a pozornost n a kristološki n e d o s t a t a k A r i j e v a učenja. G o t o v o d a se n i j e n i z a p a z i l a A r i j e v a t v r d n j a , o kojoj ćemo poslije p o t a n j e g o v o r i t i , d a Isus n e m a l j u d s k e duše. U t e o l o g i j i o n d a ­ šnjeg v r e m e n a , općenito govoreći, p r e m a l o se v o d i l o računa o o t k u p i t e l j s k o j u l o z i G o s p o d i n o v e s t v o r e n e duše te se stoga n i j e n i z a p a ­ z i l a A r i j e v a m a n j k a v o s t u t o m p r a v c u . Z a t o se n i O c i u N i c e j i n a to nisu obazreli. I p a k je N i c e j s k o V j e r o v a n j e k a s n i j e steklo v e l i k i u g l e d u k r i stologijii. T o se d o g o d i l o n a kristološkim s a b o r i m a u E f e z u (431) i K a l c e d o n u (453) k a d s u O c i t i h s a b o r a o s u d i l i ondašnja k r i v a k r i s tološka učenja pozivijući se n a n i c e j s k o V j e r o v a n j e . Držali s u d a je u N i c e j i proglašeno v j e r s k o m i s t i n o m b i t n o u kristološkom n a u k u :

j e d i n s t v o K r i s t o v e osobe u d v j e m a n a r a v i m a . T a k o s u n i c e j s k e t v r d ­ nje o K r i s t u b i l e p r e s u d n e z a r a z v o j i o b l i k o v a n j e potonje k r i s t o l o g i j e . M i i h tek s n e k o l i k o p o p r a t n i h riječi tumačimo j e r s u i s a b o r ­ s k i b i s k u p i u s p u t p r o g o v o r i l i o K r i s t o v u otajstvu. 80

N a početku kristološkog u l o m k a O c i naznačuju u čiju je k o r i s t i u k o j e m s m i s l u G o s p o d i n došao na ovaj svijet. C i l j je n j e g o v a d o ­ l a s k a »spasenje« koje se o d n o s i n a »nas ljude«. B i l o b i odista b e s p r e ­ d m e t n o d o k a z i v a t i biblijsko-otačku zasnovanost t i h i z r e k a . B o g je sve učinio »za nas ljude«. D j e l o s t v a r a n j a i o t k u p l j e n j a o d n o s i se n a čovjeka. L j u d s k i r o d je r a z l o g , s v r h a i pokretač s v e p o v i j e s t i spase­ n j a . K a k o je č o v j e k sagriješio, s a m je B o g osobno došao d a ga spasi. 81

P o Očima S i n j e Božji »sišao« n a z e m l j u . I z r a z s u u z e l i i z I v a ­ n o v a evanđelja (Iv 3, 13; 6, 33. 38. 41. 50. 51). V j e r o v a n j e je z a K r i s t a p r i j e u s t v r d i l o d a je »istobitan s O c e m « , a sada v e l i d a po Očevoj v o l j i d o l a z i u ovaj svijet. U izričaju se dade n a s l u t i t i Isusovo nebesko p o d r i j e t l o i njegovo poniženje što g a u z i m a n a se k a d »silazi« r a d i našega spasenja. 82

S a b o r naznačuje i način k a k o je S i n »sišao«. T o je učinio t a k o što se »utjelovio«. Riječ je p o s t a l a put i t i m p u t e m došla m e đ u l j u ­ de. I z r a z je uzet i z Iv 1, 14. Članak n o v o z a v j e t n o g »Vjerovanja« v e ć izricaše d a j e Isus došao »u tijelu«. T o svjedoči P a v a o u Rim 1, 3 i I v a n u antidocetskoj t v r d n j i u 1 Iv 4, 2—3. 83

N o v o z a v j e t n i s u vjestonoše i s t i c a l i t u s t r a n u Isusova o p s t a n k a . P o n j i m a Isus i m a »tijelo« (Rim 9, 5). U n j e m u je t r p i o (1 Pt 4, 1). Evanđelist je I v a n snažno naglašavao d a je Isus t i m e spasio svijet što je postao »tijelo«. I P a v a o je djelo spasenja v i d i o u K r i s t o v o j s m r t i i uskrsnuću »po tijelu«. S t o g a je p r v o kršćanstvo k a o z a b l u d u o d b a c i l o n a u k k o j i je učio d a Isus n i j e i m a o t i j e l a , v e ć s a m o tjelesni p r i v i d . Kršćani s u z n a l i d a to učenje d o k i d a p o v i j e s t spasenja. O t u d oštra osuda d o c e t i z m a u 2 Iv 7. A l i d o c e t i z a m će i idućih stoljeća o p s j e d a t i kršćanski n a u k . P r i ­ družit će m u se u 2. i 3. stoljeću g n o s t i c i z a m k o j i će n a t e m e l j u os­ vjedočenja d a je t v a r z l a n i j e k a t i z b i l j n o s t G o s p o d i n o v a t i j e l a . T e o ­ l o z i k a o T e r t u l i j a n i Irenej oštro će o d b a c i t i i o s u d i t i te z a b l u d e , znajući d a se n j i m a niječe b i t n o v o z a v j e t n e vjere k o j a drži d a se 8 0

Utjecaj Nicejskog Vjerovanja na k a s n i j u kristologiju istražuju na pr. A. G R I L L M E I E R , C h r i s t , 272—273; B . S T U D E R - B . D A L E Y , S o t e r i o l o g i e , 117; A . G R I L L M E I E R , V o r b e r e i t u n g , 70. 73. 8 1

U svezi 363—366. 8 2

8 3

7 9

46

Usp.

E. BOULARAND,

H é r é s i e , 853—358.

Early,

O O

s

izričajem

»za

nas

i

naše

spasenje«

vidi

E. BOULARAND,

» s i š a o « , u s p . E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 366—369. » u t j e l o v i o se«, u s p . E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 369—373; J . 280.

N.

D.

Hérésie,

KELLY,

47

spasenje o s t v a r i l o o t a j s t v i m a života Isusa K r i s t a . B e z I s u s o v a »tije­ la« n e m a spasenja. S t o g a n i j e čudo što s u i n i c e j s k i O c i u V j e r o v a n j e u v r s t i l i »postao je put«. I z r a z su protumačili s »postao je č o v j e k o m « . Riječ p u t p r e t h o d n e saborske t v r d n j e p r v e n s t v e n o je p o j a m h e b r e j s k e a n t r o p o l o g i j e . U njemu vrijednost i dubinu naziru ljudi hebrejskog mentaliteta. V j e ­ r n i c i helenističke i z o b r a z b e k u d i k a m o lakše shvaćaju k a d se v e l i »postao je č o v j e k « . I z r a z posebice ističe d a je Isus p o t p u n i čovjek. G o s p o d i n posjeduje sve što p r i p a d a čovjeku i živi p r a v i m l j u d s k i m životom. T a k v o g n a m Isusa p o k a z u j e i N o v i zavjet. U s v e m u je s l i ­ čan i n a l i k l j u d i m a o s i m u g r i j e h u . T i m e je z a i s t a zgodno n a d o p u ­ n j e n p r e t h o d n i izričaj i n i j e n e k i suvišni d o d a t a k . 84

Iz K r i s t o v a z e m a l j s k o g života S a b o r i z r i j e k o m s p o m i n j e samo »trpio j e « . U i z r a z u je ožet čitav G o s p o d i n o v život k o j i dosiže v r h u ­ nac u s m r t i n a Križu. Tumačiti »trpio j e « n i j e ovdje m o g u ć e . T o b i značilo i z l a g a t i c i j e l u B i b l i j u . I s u s o v a s m r t i njeno značenje »za nas ljude« p r e d m e t je cijele b i b l i j s k e p o r u k e . D a se r a z u m i j e »trpio j e « , v a l j a i m a t i p r e d očima sve bogatstvo s m i s l a G o s p o d i n o v e m u k e i s m r t i . Isto v r i j e d i i z a »uskrsnuo j e « . I to o s t a v l j a m o bez tumačenja. Čitatelj z a c i j e l o z n a što K r i s t o v o usukrsnuće znači z a s a m o g a K r i s ­ ta, njegove učenike i z a čitav s v e m i r . P a v a o je b i o k r a t a k : » A k o K r i s t n i j e u s k r s n u o , naše je p r o p o v i j e d a n j e prazno« (1 Kor 15, 14). A p o s t o l je i z r e k a o b i t . S a m o je o d m a h nadodao d a je »Krist u s k r s ­ n u o od mrtvih«, (1 Kor 15, 14) i zato je »Božja s i l a i Božja mudrost« (1 Kor 1, 24). P r e o b r a z b a se čovjeka i s v i j e t a o z b i l j u j e u Isusovoj s m r t i i uskrsnuću. S t o g a s u t i čini srž n o v o z a v j e t n e p r o p o v i j e d i . Z a ­ to uđoše k a o b i t n e i s t i n e u N i c e j s k o V j e r o v a n j e .

p o v i j e d a n j a . P a r u z i j i je u s m j e r e n a r a n a kršćanska v j e r a . O n a je c i l j sve p o v i j e s t i spasenja. P a r u z i j a je u s p o s t a v a konačnoga Božjeg k r a ­ l j e v s t v a . T o je t r e n u t a k k a d povijest p r e l a z i u vječnost. P a r u z i j a je z a d n j i Božji s p a s i t e l j s k i zahvat. S t o g a s u p r v i kršćani s v e l i k o m n a ­ d o m p o n a v l j a l i d a će Isus »doći« i u s r d n o g a m o l i l i : »Dođi, G o s p o d i ­ ne Isuse« (1 Kor 16, 22; Otk 22, 20). 8 7

S a b o r n a p o k o n v e l i d a će Isus »suditi«. S t a r i je zavjet p r o p o ­ v i j e d a o d a će s a m J a h v e b i t i eshatološki sudac. K a d se z a m e t n u l a m i s a o d a će M e s i j a vršiti sud, i s t i c a l o se d a će to činiti o v i s n o o J a ­ h v i . U N o v o m z a v j e t u s t o j i d a Otac s u d prepušta S i n u [Iv 5, 27—30; Mt 16, 27; 25, 31—46). K r i s t v e ć n a z e m l j i s u d i k a o što će b i t i p o s l j e ­ d n j i sudac. S u d i p o j e d i n c a zasebno, a l i će b i t i i sudac z a sve. S u d u neće n i t k o u m a k n u t i . P o d v r g n u t će m u se »živi i mrtvi«.

Duh

Sveti 88

N i c e j s k a je p n e u m a t o l o g i j a k r a t k a . D u h se S v e t i samo s p o m i ­ nje, a l i je v e ć to o d o d s u d n a značenja. O c i s u t i m e i z r a z i l i svoje u v ­ jerenje d a j e D u h b i t a n u naviještanju Evanđelja. K a o što »vjeruje­ m o « u O c a i S i n a , t a k o »vjerujemo i u D u h a Svetoga«. R a z l o g je kratkoće trećeg članka posve r a z u m l j i v . O D u h u S v e t o m n i j e u N i ­ c e j i b i l o r a s p r a v e , i a k o je A r i j e i D u h a k r i v o p o i m a o . O c i s u p o p u t s v o j i h p r e d h o d n i k a k u d i k a m o bogatije v j e r o v a l i u o s o b u i djelo B o ­ žjega D u h a nego s u to u m j e l i i h t j e l i i z r a z i t i .

85

O c i s u u V j e r o v a n j e u v r s t i l i i »uzašao je n a n e b o « . T a j u z l a z a k p o k a z u j e d a je Isus B o g . »Uzlazi« o t k u d je »sišao«. A l i u K r i s t o v u uzašašću v a l j a v i d j e t i p o v i j e s n o - s p a s e n j s k i čin. T a k o je m i s l i o P a v a o k a d u Ej 2, 5—6 tumači j e d n u s t r a n u kršćanskog krštenja. V j e r n i k , po P a v l u , u k r s t u u z l a z i zdesna B o g u , j e r se o d uskrsnuća t u n a l a z i Isus za k o g a se kršćanin k r s t i . P o u s k r s l o m i p r o s l a v l j e n o m K r i s t u čovjek je n a p o k o n stigao n a odredište s v o g a p u t o v a n j a . V r a t i o se je B o g u k o j i g a je s t v o r i o i z ničega. G o s p o d i n o v u z l a z a k n a nebo č o v ­ j e k o v je p o v r a t a k u k r i l o božanskoga života.

C. Z n a č e n j e

Nicejskog

sabora

86

N a k r a j u kristološkog u l o m k a stoji d a će Isus još j e d n o m » d o ć i « . T o je v j e r a u I s u s o v u p a r u z i j u . Z n a se d a je o n a p r v a n o v o z a v j e t n a misao. P a r u z i j u s u evanđeoska vjestonoše s t a v i l i n a čelo s v o g a p r o 8 4

Z a i z r i č a j » u č o v j e č i o s e « v i d i E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 373—378; I. B A C D a s t r i n i t a r i s c h e , 136. O izrazima »trpio je«, »uskrsnuo« i »uzašao«, usp. E. BOULARAND, 382—394. U s p . M . M A N D A C , K r s t , 72—75.

KES,

J e d v a se može i s k a z a t i u l o g a i značenje o v o g a S a b o r a u životu C r k v e . S n j i m se o s t a l i s a b o r i ne m o g u m j e r i t i . Utjecaj m u je b i o g o l e m . I danas g a prihvaćaju sve kršćanske zajednice te j e o d i s t a e k u m e n s k i sabor. N j e g o v o j e V j e r o v a n j e s v o j i n a s v i h kršćana. U prijašnjim v j e k o v i m a g o t o v o se v j e r o v a l o u n a d a h n u t o s t N i c e j s k o g a V j e r o v a n j a te s u g a z n a l i izjednačivati s B i b l i j o m . P a p e s u S a b o r potvrdile. Njegovo su Vjerovanje usvojili potonji sabori u C a r i g r a ­ du, E f e z u i K a l c e d o n u . N i c e j s k o je V j e r o v a n j e p r v a d e f i n i c i j a C r k v e . V j e r n i k g a je d u ­ žan p r i h v a t i t i . O c i s u u n j e m u i z r e k l i svoj konačan s u d u p o g l e d u

8 5

8 7

Usp.

8 8

O njoj

8 6

E, BOULARAND,

H é r é s i e , 395—399.

vidi E . B O U L A R A N D ,

401—422.

48 49

a r i j e v s k i h z a b l u d a . P r i t o m su se služili riječima koje s u s m a t r a l i n a j p r i k l a d n i j i m a z a izražavanje v j e r e . Vjerovanju su nadodali i amatematizme u k o j i m a su saželi n a u k k o j i t r e b a z a b a c i t i . 89

90

KRISTOLOSKA 1.

KRIVOVJERJA

Apolinarizam

A p o l i n a r (310—390), b i s k u p u L a o d i c e j i , bijaše viđeni t e o l o g svoga naraštaja. D r u g o v a o je s A t a n a z i j e m i B a z i l i j e m . Odlučno je b r a n i o N i c e j s k o v j e r o v a n j e i t i m e stekao v e l i k u g l e d u C r k v i . S v o j e kristološke m i s l i počinje izražavati o k o 352. A p o l i n a r je z a p r a v o p r v i p o s t a v i o p i t a n j e s a z d a n o s t i K r i s t o v a bića. Možda je p r i rješenjima bio p o d utjecajem a r i j e v s k i h razmišljanja, a l i je neosporno d a je p r v i u p o v i j e s t i s t v o r i o p o t p u n kristološki sustav. Ispočetka se teo­ l o z i n i s u o b a z i r a l i n a A p o l i n a r o v e t v r d n j e . A l i k a d s u postale p o z n a ­ tije, o s u d i l a i h je A l e k s a n d r i j s k a s i n o d a i z 362, i a k o A p o l i n a r o v o i m e n i j e i z r i j e k o m s p o m e n u l a . U z a sve to A p o l i n a r n a s t a v l j a širiti svoj n a u k k o j i o k o 370. u l a z i u žarište teoloških r a s p r a v a . T a d a se v e ć uočilo k o l i k o j e A p o l i n a r o v a k r i s t o l o g i j a nedostatna. S a m je p a ­ p a D a m a z u p i s m u Istočnim b i s k u p i m a 378. osudio A p o l i n a r o v u m i ­ sao. I sinode u A l e k s a n d r i j i (378) i A n t i o h i j i (379) osuđuju a p o l k i a rističko k r i v o v j e r j e . C a r i g r a d s k i je sabor 381. također odbacio apo­ l i n a r i z a m . C a r Teodozije građanskim z a k o n o m 383. zabranjuje apolinarističku z a j e d n i c u . 91

92

9 3

A p o l i n a r je b i o d u b o k teolog. S v o j je s u s t a v zaodjenuo u vješti b i b l i j s k i i f i l o z o f s k i rječnik. M i s a o m u j e v e o m a istančana. K r i s t o l o g i j u je g r a d i o vodeći računa o r e l i g i o z n o j č o v j e k o v o j p o t r e b i . Ž e ­ lio je i s t a k n u t i v j e r s k o značenje Isusova u t j e l o v l j e n j a p a m u je zato u t j e c a j b i o prilično raširen. 94

A p o l i n a r o v u misao n i j e b i l o l a k o s h v a t i t i . M n o g i s u se p r e v a r i l i u n j e n o m prosuđivanju. T o se d i j e l o m d o g o d i l o i A t a n a z i j u . Može 8 9

O z n a č e n j u N i c e j s k o g V j e r o v a n j a , u s p . I. O . d e U R B I N A , N i c é e , 88—92; B . S T U D E R - B . D A L E Y , S o t e r i o l o g i e , 116. 117; R . S E E B E R G , L e h r b u c h , 46. O n j i m a u s p . E . B O U L A R A N D , H é r é s i e , 422—435; I. O . d e U R B I N A , 91. 92; J . N . D . K E L L Y , B e k e n n t n i s s e , 200—207. 234—240. Pitanje odnosa a p o l i n a r i z m a i arijevstva još nije p o t p u n o istraženo. A p o l i ­ n a r je v j e r o j a t n o s a ž e o k r i s t o l o š k e t v r d n j e k o j e s u p r e t h o d i l e n j e m u i A r i j u . O t o m e u s p . A . G R I L L M E I E R , C h r i s t , 329, V o r b e r e i t u n g , 102. 103; J . N . D . KELLY, E a r l y 289. 290. T e k s t se n a l a z i u D E N Z I N G E R - S C H O N M E T Z E R , b r . 149. O a p o l i n a r i z m u n a t o m s a b o r u , u s p . J . N . D . K E L L Y , B e k e n n t n i s s e , 328—333. O A p o l i n a r u i njegovu kristološkom sustavu vidi T. ŠAGI-BUNIĆ, Formula, 69 b i l j . 17; D e u s , 42; J . N . D . K E L L Y , B e k e n n t n i s s e , 330; E a r l y , 289. 290. 295. 296; A . G R I L L M E I E R , V o r b e r e i t u n g , 104. 105. 9 0

9 1

95

se reći d a se u Pismu Epiktetu p o b i j a ponešto i s k r i v l j e n i a p o l i n a r i ­ zam. A l i k a k o je to k r i v o v j e r j e važnije kristološko zaleđe A t a n a z i j e ­ v a Pisma, ovdje ga u k r a t k o p r i k a z u j e m o . A p o l i n a r je p r i j e s v e g a h t i o i z C r k v e o d s t r a n i t i ono p r o p o v i j e ­ danje o K r i s t u gdje se isticao d u a l i z a m . T o se p r v e n s t v e n o odnosilo n a P a v l a S a m o s a t s k o g i adopcijaniste. T u se z a K r i s t a t v r d i l o d a je običan čovjek n a k o g je sišao Božji D u h . T a k a v K r i s t , po A p o l i ­ n a r u , ne može s p a s i t i čovjeka. L j u d e o t k u p l j u j e j e d i n o u t j e l o v l j e n i B o g . K r i s t t r e b a b i t i B o g d a b i spasenje b i l o z b i l j s k o . Z a t o je A p o l i ­ n a r u n a d a s v e stalo d a čovječju z b i l j u n a j i n t i m n i j e i n a j p r i s n i j e p o ­ veže s B o g o m u Isusu K r i s t u . A p o l i n a r o v a k r i s t o l o g i j a d o b r i m d i j e l o m p r o i z l a z i i z njegove a n t r o p o l o g i j e u kojoj se isprepliće platonistički i b i b l i j s k i utjecaj. Po p l a t o n i z m u i B i b l i j i č o v j e k se d e f i n i r a k a o d u h u t i j e l u . K a d god se n e k i d u h nađe u l j u d s k o m t i j e l u , p r e d s o b o m i m a m o čovjeka. O b i ­ čan je čovjek zato čovjek što t u l j u d s k a duša b o r a v i u l j u d s k o m t i ­ j e l u . Ista se d e f i n i c i j a obistinjuje i n a K r i s t u . I t u je riječ o d u h u u č o v j e č j e m t i j e l u . S a m o se u K r i s t u , z a r a z l i k u od o s t a l i h l j u d i , u t i ­ j e l u n a s t a n i o božanski d u h , a ne s t v o r e n a l j u d s k a duša. T i m e je i K r i s t čovjek j e r se i u n j e g o v u slučaju d u h n a l a z i u l j u d s k o m t i j e l u . K a d b i i anđeoski d u h b i o nazočan u l j u d s k o m t i j e l u , po A p o l i n a r u b i i t a k v o biće b i l o č o v j e k o m j e r je čovjek d u h u t i j e l u . T o je t e m e ­ l j n a A p o l i n a r o v a m i s a o i z koje niču n j e g o v e daljnje t v r d n j e . 96

Po A p o l i n a r u , d a k l e , čovjeka u K r i s t u u s p o s t a v l j a sjedinjenje Riječi s l j u d s k i m t i j e l o m . T a k o Riječ z a i s t a postaje t i j e l o m . A t a n a ­ zije v j e r o j a t n o n a to s m j e r a k a d u Pismu Epiktetu p o n a v l j a d a se po a p o l i n a r i z m u Riječ p r e t v o r i l a i p r e o b r a z i l a u put. J a s n o je d a A p o l i ­ n a r to n i j e učio. A l i budući d a je t v r d i o k a k o Riječ u K r i s t u u m j e ­ sto duše s t i j e l o m t v o r i čovjeka, r a z u m i j e m o zašto A t a n a z i j e to p r i ­ k a z u j e k a o p r e t v o r b u Riječi u tijelo. P o A t a n a z i j u p r o t i v n i c i uče: »Riječ je i s t o b i t n a s t i j e l o m . . . p r e t v o r i l a se u t i j e l o . . . p r e t o p i l a se u k o s t i i tijelo«. P r e m a tome, po A p o l i n a r u , sjedinjenje duše i t i j e l a u čovjeku n i j e samo s l i k a sjedinjenja Riječi 1 t i j e l a , već p r a v o tumače­ nje o t a j s t v a K r i s t o v a u t j e l o v l j e n j a . U običnu čovjeku tijelo i duša t v o r e čovjeka, a u K r i s t u čovjeka t v o r i sjedinjenje Riječi i t i j e l a . V i d i se d a A p o l i n a r uči k a k o K r i s t ne posjeduje s t v o r e n u l j u d s k u dušu, v e ć njeno mjesto u K r i s t u z a u z i m a Riječ Božja. O v o n i j e k a n j e K r i s ­ tove l j u d s k e duše značajka je A p o l i n a r o v e k r i s t o l o g i j e . A p o l i n a r 97

9 2

9 3

9 4

50

9 5

Usp. T. ŠAGI-BUNlC, Formula Usp. A . G R I L L M E I E R , Christ, C h r i s t o l o g i e , 218. 9 6

9 7

Epiktet,

4,

1056D—1057A;

6,

1060A;

b i l j . 5 9 ; J . N . D . K E L L Y , B e k e n n t n i s s e , 330. 331; Vorberitung, 1 0 5 ; H . de R I E D M A T T E N , 7,

1061C

51

drži d a Isus n e modra i m a t i l j u d s k u dušu d a b i b i o čovjek. D o s t a je d a i m a l j u d s k o t i j e l o i d a se u t o m t i j e l u n a l a z i božanski d u h Riječi i v e ć je t i m e p r a v o l j u d s k o biće. A p o l i n a r je odsutnost duše u K r i s t u i z v e o i z činjenice što je Isus djevičanski začet. K r i s t o v o t i j e l o u k r i l u D j e v i c e nastaje i r a z ­ v i j a se s n a g o m Božje moći. P r i t o m m u ž e v u d i o n e m a n i k a k v e uloge. I to je v e o m a značajno. P o A p o l i n a r o v u s u d u l j u d s k i se d u h , m a d a i z r a v n o o d B o g a s t v o r e n , p r e n o s i p r e k o l j u d s k o g sjemena. O č e v o je sjeme sredstvo k o j i m se s i n u daje i u d a h n j u j e b e s m r t n i d u h . Budući d a je Isus začet po B o g u , jasno je d a n e m a l j u d s k e duše j e r je n i j e i m a l o što p r e n i j e t i i u l i t i u K r i s t o v o t i j e l o . A p o l i ­ n a r o t u d zaključuje d a s a m i L o g o s u K r i s t o v u t i j e l u vrši u l o g u što je u običnu čovjeku o b a v l j a s t v o r e n a duša. I to je također z n a m e n apolinarizma. 98

T a k o , po A p o l i n a r u , " sav život u K r i s t u potječe i z Riječi. L o g o s fizički i biološki oživljuje Isusovo t i j e l o . Riječ je životno p o č e l o u K r i s t u . O n a g i b a t i j e l o k o j e je p u k o i n e p o k r e t n o sredstvo. Pruža m u e n e r g i j u i m o ć . Riječ u K r i s t u m i s l i , hoće i osjeća. S t o g a je Riječ i z r a v n i n o s i l a c s v e g a što se u I s u s u z b i v a . Štogod se d o g o d i l o K r i s t u , i z r a v n o se o d n o s i n a Riječ j e r je o n a životni pokretač K r i s t o v a t i ­ jela. K r i s t se, k a k o v i d i m o , sastoji o d d v a »dijela«: t i j e l a i Riječi. T a d v a »dijela« s a s t a v l j a j u »cjelinu« k o j a se zove K r i s t . A l i t a d v a d i j e l a n i s u j e d n a k e v r i j e d n o s t i . T i j e l o je n e p o k r e t n o i bez života. S a v život i djelovanje dolaze o d Riječi. I p a k n i Riječ ne m o ž e d j e ­ l o v a t i u s v i j e t u bez t i j e l a . P r e m a t o m e z a u t j e l o v l j e n j e nužna su o b a d i j e l a . D a b i K r i s t b i o čovjek, p o t r e b a n j e i D u h i t i j e l o . U z a s v e to g l a v n u riječ u K r i s t u v o d i L o g o s . O n p o k r e ć e i djeluje, o d ­ lučuje i određuje. T i j e l o n e m a u s e b i p o k r e t n e m o ć i n i s i l e . T o p r i ­ ječi d a se tijelo, uzeto z a se, s m a t r a z a »narav«. N i u t j e l o v l j e n i L o g o s , p r o m a t r a n o d v o j e n o , ne može se n a z v a t i »narav«. Z a djelovanje m e đ u l j u d i m a t r e b a m u tijelo. T a k o A p o l i n a r d o l a z i do svoje z n a ­ m e n i t e i z r e k e da u K r i s t u p o s t o j i samo »jedna narav«. K a o što u č o v j e k u duša i tijelo t v o r e j e d n u n a r a v , t a k o je i s K r i s t o m . Božja Riječ i n j e z i n o tijelo u K r i s t u samo su »jedna narav«. U toj »jednoj

naravi« djelovanje p r i p a d a Riječi, a t i j e l o je sredstvo u r u k a m a R i ­ ječi. A p o l i n a r o t u d zaključuje d a je u K r i s t u j e d n a hipostaza, j e d n a osoba, j e d n a e n e r g i j a i v o l j a . 100

A p o l i n a r je b i o p o n u k a n da pobliže razmišlja o odnosu K r i s t o v a t i j e l a p r e m a božanstvu Riječi. P o A t a n a z i j u A p o l i n a r je učio d a je Isusovo tijelo »istobitno s Riječi«. Štoviše, A t a n a z i j e ističe d a je to osnovna apolinaristička t v r d n j a . Čini se d a se A t a n a z i j e u s u d u n i j e p r e v a r i o . I s t i n a je d a A p o l i n a r s m a t r a k a k o je G o s p o d i n o v o tijelo, j e r .je uzeto od M a r i j e , j e d n a k o našemu. A l i je ono t a k v o samo u to r i j i i p a m e t i . T o t i j e l o u z b i l j i n i j e n i k a d a b i l o j e d n a k o o s t a l i m l j u d s k i m t i j e l i m a j e r n i k a d a n i j e postojalo za se. U v i j e k je b i l o sjedinjeno s Riječi, i zato tijelo Riječi. T i m e je postalo božansko. K r i s t o v o je tijelo Božje tijelo i s a m i B o g . D i o je božanske b i t i i stoga istodobno s B o g o m . T i m e se posve r a z l i k u j e od s v a k o g a d r u ­ gog l j u d s k o g t i j e l a . T o je n a v e l o A t a n a z i j a i ostale A p o l i n a r o v e p r o t i v n i k e d a m u p r e b a c e k a k o uči da je Isusovo tijelo » v j e č n o « , »nebeskog podrijetla« i » L o g o s o v e biti«. A p o l i n a r to zaista n i j e učio, a l i je zacijelo misMo d a je G o s p o d i n o v o tijelo s k r o z drukčije od l j u d s k o g t i j e l a i gotovo i s t o b i t n o s božanstvom. N e k i su n j e g o v i učenici i z r i j k o m g o v o r i l i o i s t o b i t n o s t i Isusova t i j e l a s n a r a v i Riječi. T i m e su samo do k r a j a o s t a l i došli j e d n i A p o l i n a r o v i m p r e t p o s t a v ­ kama. 1 0 1

102

1 0 3

Istobitnošću Isusova t i j e l a s božanstvom Riječi A p o l i n a r u t e m e ­ ljuje svoje t v r d n j e o s p a s i t e l j s k o m značenju G o s p o d i n o v a t i j e l a . T e k s božanskom istobitnošću Isusovo tijelo postaje i z v o r o m spasenja. A k o Isusovo tijelo n i j e božansko, otpada m u e u h a r i s t i j s k a i k r s n a v r i j e d n o s t . N e b i b i l o k o r i s t i k r s t i t i se i h r a n i t i t i j e l o m koje n i j e p r e t v o r e n o u božanstvo. Isto t a k o s p o m o ć u iste i s t o b i t n o s t i A p o l i ­ n a r m i s l i riješiti t r o j s t v e n i p r o b l e m k o j i s u t j e l o v l j e n j e m postaje još zamršeniji. A k o Isusovo tijelo n i j e istobitno s B o g o m , t a d s u t ­ jelovljenjem u B o g u T r o j s t v o postaje četverstvo. Atanazije u Pismu Epiktetu svraća pozornost i n a t u s t r a n u a p o l i n a r i z m a i t r u d i se p o k a z a t i da T r o j s t v o ostaje T r o j s t v o , i a k o se z b i l o U t j e l o v ­ ljenje i m a k a r G o s p o d i n o v o tijelo ostaje i poslije s j e d i n j n j a s Riječi ljudsko tijelo. 104

1 0 0

Z a A p o l i n a r o v m o n o f i z i t i z a m v i d i J . L I E B A E R T , I n c a r n a t i o n , 145—149; J . N . D. K E L L Y , B e k e n n t n i s s e , 330; E a r l y , 293. 294; A . G R I L L M E I E R , C h r i s t , 334—338; V o r b e r e i t u n g , 108—112; H . d e R I E D M A T T E N , C h r i s t o l o g i e , 214—218; A c t e s , 52. 54. E p i k t e t , 9, 1064C; 4, 1056B. Z a Apolinarovo mišljenje o Isusovu tijelu vidi T. S A G I - B U N l C , Formula, 58. 59. 67; E . D . M O U T S O U L A S , L e t t r e , 322. 323; A. GRILLMEIER, Christ, 331; V o r b e r e i t u n g , 107; H . d e R I E D M A T T E N , C h r i s t o l o g i e , 219. E p i k t e t , 2, 1 0 5 3 A B ; 8, 1064B. E, 8, 1064B ; 9, 1064C—1065A ; 2, 1052A—1053A. T u s t r a n u apolinarističkog n a u k a n a r o č i t o i s t i č e T . S A G I - B U N l C , F o r m u l a , 57. 58. 61. 67. 70 b i l j . 23. 1 0 1

9 8

O' u l o z i d j e v i č a n s k o g z a č e ć a u A p o l i n a r a vidi A . G R I L L M E I E R , Vorberei­ t u n g , 112; C h r i s t , 336; H . d e R I E D M A T T E N , C h r i s t o l o g i e , 215. 216. 230. 232; Some, 240—244; R . A . N O R R I S , M a n h o d , 88; J . N . D . K E L L Y , E a r l y , 292. 293.

1 0 2

1 0 3

9 9

O ulozi L o g o s a u Kristovu tijelu po m u l a , 57; J . L I E B A E R T , I n c a r n a t i o n , 144. 292. 293; A . G R I L L M E I E R , C h r i s t , 329—340.

52

A p o l i n a r u , usp. 145. 147. 148; J .

T. SAGI-BUNIĆ, For­ N. D. K E L L Y , Early,

1 0 4

53

A p o l i n a r je i m a o i d r u g e r a z l o g e k o j i s u ga n a v e l i n a n i j e k a n j e K r i s t o v a p o t p u n o g l j u d s t v a . O v d j e m i s l i m o n a n j e g o v s t r a h d a će u K r i s t u n a s t a t i n u t a r n j i s u k o b između Riječi i l j u d s k o g d u h a . D o k je Riječ po n a r a v i sveta, l j u d s k i je d u h po sebi g r i j e š a n i u stalnoj opasnosti d a prekorači Božju z a p o v i j e d . T a n u t a r n j a podvojenost otpada, ako Isus n e m a l j u d s k e v o l j e i r a z u m a . Apolinar svoju krist o l o g i j u p o t k r j e p l j u j e načelom koje v e l i d a d v a p o t p u n a i c j e l o v i t a d u h a ne m o g u postojati u j e d n o j osobi. P r e m a t o m e nije moguće d a l j u d s k i d u h b u d e nazočan uz Riječ u K r i s t u . S t v o r e n a duša m o r a otpasti. Suvišna j e j e r u K r i s t u b o r a v i v r h o v n i d u h , s a m a Božja Riječ. A k o K r i s t i m a l j u d s k u dušu, t a d a je običan č o v j e k k o j e g B o g m o ž e tek p o s i n i t i , a l i ne može b i t i Božji S i n po n a r a v i . A p o l i n a r u se ne d a o p o v r g n u t i doslijednost u razmišljanju. Isto tako v a l j a p r i h v a t i t i njegove d o b r e n a k a n e . A l i se m o r a p r i z n a t i d a n j e g o v K r i s t n i j e i s t o v j e t a n s I s u s o m evanđeoskih u s p o m e n a . S t o g a je A t a n a z i j e b i o u p r a v u što je u p o z o r i o u Pismu Epiktetu na A p o h narove k r i v e tvrdnje. 105

106

2. A r i j e v o poimanje U t j e l o v l j e n j a T e m e l j e n a je A r i j e v a kristološka m i s a o d a se u K r i s t u n i j e u t j e l o v i l a Božja riječ, j e r ona k a o Božje svojstvo n i j e osoba p a se n i j e m o g l a n i u t j e l o v i t i . P o A r i j u u I s u s u se n a s t a n i l a Riječ k o j u je B o g s t v o r i o k a o p o s r e d n i c u s t v a r a n j a . P r e m a t o m e Riječ u K r i s t u r a z l i k u j e se o d riječi u B o g u . V j e r o j a t n o to i m a A t a n a z i j e p r e d očima k a d u Pismu Epiktetu g o v o r i o k r i v o v j e r n i c i m a » p o k o j i m a je K r i s t z a s e b n i n e t k o , a Riječ Božja opet n e t k o d r u g i « .

Riječ se je m o g l a neposredno i i z r a v n o s j e d i n i t i s K r i s t o v i m l j u d s k i m t i j e l o m j e r je i s a m a s t v o r e n a . P o A r i je v u s u d u Riječ je u K r i s t u s u b j e k t s v i h d j e l o v a n j a . S v e što čini K r i s t , to vrši Riječ. N o s i l a c je s v i h patnja, i s k u s t a v a , n e z n a n j a i n a p r e d a k a u d o b r u . A r i j e baš o t u d d o k a z u j e d a K r i s t n i j e B o g . S a m A t a n a z i j e naznačuje da je a r i j e v s k i teološki sustav sagrađen n a k r i v o j k r i s t o l o g i j i . V e l i : »Arijevci, zacijelo, ne razumješe tjelesnu nazočnost Riječi i što se r a d i inje g o v o r i , a l i i p a k t u crpiše i z l i k u z a svoje k r i v o v j e r j e « . Isto p o n a v l j a k a d piše: »Čitatelj P i s m a m o r a i s p i t a t i k a d ono z b o r i o božanstvu, a k a d o l j u d s k o j n a r a v i Riječi. T a k o nećemo, uzevši jedno z a drugo, što se d o g o d i l o a r i j e v c i m a , zalutali«. Ulogu kristologije z a A r i j e v o razmišljanje o Božjoj Riječi A t a n a z i j e jasno p r i mijećuje i u ovoj n a z n a c i : » D o k o v i b o r c i p r o t i v K r i s t a m o t r e k a k o G o s p o d i n t r p i ( . . . ) h u l e n a njega riječima: t k o to p o d n o s i , ne m o ž e biti B o g niti istobitan s Ocem«. 108

109

1 1 0

P o A r i j u u K r i s t u je samo j e d n a n a r a v , s a s t a v l j e n a o d l j u d s k o g a t i j e l a i stvorene Božje Riječi. T i m e K r i s t sliči s v a k o m d r u g o m č o v ­ j e k u . R a z l i k a je samo u tome što K r i s t mjesto l j u d s k e duše i m a u sebi n e b e s k u Riječ. D a n a s se čudimo što taj dio A r i j e v a n a u k a n i j e zapažen n a N i c e j s k o m saboru. O c i s u p o b i j a l i samo njegovo u m o v a n j e o Riječi, a prešutiše njegovo n i j e k a n j e K r i s t o v e duše. N i A t a n a z i j e n i j e to p r e d b a c i v a o A r i j u . T o se oftud r a z u m i j e što do p o j a v e a p o l i n a r i z m a n i p r a v o v j e r n i teolozi, o s i m A n t i o h i j a c a , n i s u t e m e l j i t i j e razmišljali o Isusovoj duši. T a k o se taj dio A r i j e v e t e o l o g i j e r a z m j e r n o kasno razotkrio. 111

107

P o A r i j u , k o j e g je a n t r o p o l o g i j a slična A p o l i n a r o v o j , č o v j e k o v a je duša odsjaj stvordteljske Riječi. Polazeći o d te p r e t p o s t a v k e , z a k ­ ljučio j e d a K r i s t u kôji posjeduje n e b e s k u Riječ n i j e p o t r e b n a l j u d ­ s k a duša. K r i s t je zato čovjek što je u n j e m u s t v o r e n a Božja Riječ s j e d i n j e n a s l j u d s k i m t i j e l o m . N a t e m e l j u te činjenice A r i j e i z r i j e ­ k o m niječe opstojnost l j u d s k e duše u K r i s t u . N j e n o je mjesto i dužnosti p r e u z e l a Riječ. Riječ je duša u K r i s t u i zato u n j e m u vrši sve biološke i psihičke f u n k c i j e što i h u običnu čovjeku o b a v l j a l j u d s k i d u h . T e k je to r a z l i k a između Isusa i b i l o k o j e g a d r u g o g č o v ­ jeka.

3. Psilantropizam i adopcijonizam A t a n a z i j e u s v o j i m Pismima n a p a d a n a u k po k o j e m b i Isus b i o isključivo čovjek. T o se izražavalo t v r d n j o m da je Isus »puki č o v j e k « (psilôs ânthropos). A t a n a z i j e piše: »Na t e m e l j u onoga što se (u K r i s t u v i d i ) m i s l i se d a je G o s p o d i n naprosto č o v j e k « . I p a k se čini d a je j e d v a k a d b i l o kršćana k o j i b i t a k o m i s l i l i o K r i s t u . T o z n a i s a m A t a n a z i j e . S t o g a o t o m k r i v o v j e r j u pobliže kaže d a se u n j e m u uči 112

1 0 8

S e r I, 3, 536A. S e r II, 620C—621A. S e r I V , 22, 673C. i O Arijevoj k r i s t o l o g i j i v i d i A . G R I L L M E I E R , V o r b e r e i t u n g , 68—73; C h r i s t , 238—245; M i t , 123; I. O . d e U R B I N A , N i c é e , 45; A . v o n H A R N A C K , L e h r b u c h , 202; B . S T U D E R - B . D A L E Y , S o t e r i o l o g i e , J . L I E B A E R T , I n c a r n a t i o n , 112—120; A . G E ­ S C H É , Â m e , 404; J . N . D . K E L L Y , B e k e n n t n i s s e , 230—233; E . B O U L A R A N D , H é r é ­ s i e , 79. 80. S e r I V , 19, 668B. 1 0 9

1 1 0

1 0 5

O t o m e u s p . J . L I E B A E R T , C h r i s t o l o g i e , 145. 146; A . G E S C H É , Â m e , 421; J . N . D . K E L L Y , E a r l y , 292. 293; H . d e R I E D M A T T E N , C h r i s t o l o g i e , 210—212. O tom vidi T. SAGI-BUNIĆ, F o r m u l a , 69; D e u s , 42—50; A . GRILMMEIER, C h r i s t , 332. 333; V o r b e r e i t u n g , 106; J . L I E B A E R T , I n c a r n a t i o n , 145. 146; H . d e R I E D M A N T , C h r i s t o l o g i e , 209. 210. E p i k t e t , 2, 1053C; 10, 1065C. U s p . E . D . M O U T S O U L A S , L e t t r e , 328; A . G R I L ­ L M E I E R , C h r i s t , 245—248; V o r b e r e i t u n g , 74—77; J . N . D . K E L L Y , E a r l y , 280. 1 0 6

1 0 7

54

1 4

1 1 2

55

k a k o je n a Isusa, »čovjeka naprosto«, sišla Riječ Božja k a o n a p r i ­ jašnje p r o r o k e . A t a n a z i j e bilježi: » T v r d e da je Riječ sišla n a sveta čovjeka (Isusa) k a o n a j e d n o g o d proroka«. N a d r u g o m m j e s t u z a iste p r o t i v n i k e kaže d a »bajaju i v e l e d a je Riječ sišla n a n e k o g a čovjeka (Isusa) k o j i je o d M a r i j e o n a k o k a k o je s i l a z i l a n a b i l o k o ­ jeg proroka«. T o se k r i v o v j e r j e u p o v i j e s t i n a z i v a p s i l a n t r o p i z a m , j e r se t u uči d a je Isus »običan« (psilôs) čovjek. I m e n u j e se i n a z i v o m a d o p c l j o n i z a m u k o l i k o se po i s t o m n a u k u m i s l i d a je B o g » o b i č n o g č o v j e k a « , Isusa, p o s v o j i o z a s v o g a S i n a k a d j e u krštenju n a nj sišla Božja Riječ. 113

A t a n a z i j e ne spominje teologe k o j i z a s t u p a j u to mišljenje, a l i z n a m o d a i h je u r a n i m stoljećima b i l o m n o g o i d a se n j i h o v n a u k dugo održao n a životu. P o s l j e d i c e t a k v o g a učenja možda postoje i danas. M n o g i l j u d i Isusa drže z a obična čovjeka, p r i s n i j e p o v e z a n a s B o g o m . J e d i n o g a s m a t r a j u p r o r o k o m k o j i naviješćuje ćudoredni p r e p o r o d i l j u b a v p r e m a bližnjemu. N a u k o Isusu, » o b i č n o m č o v j e ­ ku« i » p r o r o k u « , bio je k a o k r i s t o l o g i j a nazočan m e đ u j u d e o k r š ć a n i m a koje znamo pod i m e n i m a ebioniti, elkazaiti i mandejci. Z a n j i h je Isus isključivo » P r o r o k istine«. P s i l a n t r o p i z a m k a o a d o p c i j o n i z a m v e z a n je u z i m e T e o d o t a i z B i z a n c a i Pavla S a m o s a t s k o g . P a v a o je t a k o k o r j e n i t o razlučivao Riječ o d Isusa te se možda n a nj odnose A t a n a z i j e v i n a p a d i n a one k o j i strogo r a z l i k u j u čovjeka i z M a r i j e i božanski L o g o s . 1 1 4

Riječi n i j e mlađe o d n j e z i n a božanstva, nego je s Riječi posve s u v ječno, j e r se sastoji i z b i t i Mudrosti«. O n i , p r e m a tome, m i s l e d a je »Isusovo tijelo postojalo i p r i j e M a r i j e « . A t a n a z i j e zabacuje t a k v u k r i s t o l o g i j u j e r ona d o k i d a spasenje. Budući da je K r i s t o v o l j u d s k o tijelo p o s r e d n i k spasenja, jasno je d a o t k u p l j e n j a n e m a ako je I s u ­ sovo tijelo p r i v i d i l i ako n i j e s našim srodno. U t j e l o v l j e n j e i v a z e m no otajstvo stoje n a i z v o r u čovjekova pobožanstvenjenja. K r i s t je postao z b i l j s k i čovjek d a b i o t k u p l j e n j e b i l o n e p a t v o r e n o . T o A t a ­ n a z i j e izražava riječima: »Spasitelj je odista i z b i l j a postao čovjekom ( . . . ) ako je Riječ ( . . . ) samo p r i v i d n o b i l a u t i j e l u ( . . . ) s l i j e d i {. . . ) d a je l j u d s k o spasenje i uskrsnuće samo p r i v i d « . 116

117

P o z n a t o je d a je d o c e t i z a m v e o m a r a n o počeo ugrožavati kršćan­ stvo. Nazočan već u N o v o m z a v j e t u , n e p r e k i d n o se s u p r o s t a v l j a o kršćanskoj m i s l i . P o s e b i c e je b i o u m o d i m e đ u v a l e n t i n o v c i m a i m a r c i o n i t i m a , a l i m u t r a g o v e susrećemo i u p u č k o m d o c e t i z m u . N i k n u o je i z n e p o v j e r e n j a p r e m a t v a r i i u v j e r e n j a d a B o g ne može unići u l j u d s k u povijest. Budući d a je t v a r proglašena z l o m , jasno je d a je b i l o teško p o v j e r o v a t i k a k o se B o g može s n j o m e s j e d i n i t i . A k o se u z to B o g o d s t r a n i i z l j u d s k e p o v i j e s t i , preostaje d a se g o v o r o U t j e l o v l j e n j u s h v a t i k a o p r i v i d n i Božji p r o l a z k r o z l j u d s k o opstojanje. V i d i se d a je t i m e u srži pogođena n o v o z a v j e t n a p o r u k a o o t a j s t v i m a Isusova života k a o spašenjskim činima. T a k o je d o c e t i ­ z a m u i s t i n u v e l i k a z a b l u d a . P r o t i v i se N o v o m z a v j e t u po k o j e m je S p a s i t e l j u t j e l o v l j e n a Riječ Božja.

4. Docetizam A t a n a z i j e se o k o m l j u j e i n a l j u d e k o j i n i s u p r i z n a v a l i z b i l j u I s u s o v a t i j e l a . T a k v i su s u m n j a l i u »narav« G o s p o d i n o v e pùti. D r ­ žali s u d a je »umišljaj« i »privid«. P o n j i m a je Isus »prividno«, a l i ne i »u z b i l j i nosio t i j e l o « . T o i p a k ne znači d a o n i m i s l e k a k o je Isus b i o bez t i j e l a . P o s j e d o v a o je t i j e l o , a l i n e b e s k o g a i l i anđeoskog p o d r i j e t l a . A n a s t a z i j e n a to s m j e r a k a d odbacuje misao o n i h što uče da K r i s t n i j e uzeo t i j e l o o d M a r i j e , v e ć d a g a je o d u v i j e k posjedo­ v a o . A n a s t a z i j e piše da t a k v i g o v o r e k a k o »Riječ n i j e i z M a r i j e , već iz svoje b i t i sebi o b l i k o v a l a t r p i j i v o tijelo«. Isti p o n a v l j a j u d a »tijelo 115

1 1 3

E p i k t e t , 2, 1053B ; 11, 1068A. U s p . E p i k e t , 2, 1053C; 10, 1065C. M i te r e č e n i c e d o v o d i m o u s v e z u i s a r i j e v ­ s k o m k r i s t o l o g i j o m . Z n a se d a s u u i d u ć e m t e o l o š k o m p o k o l j e n j u a l e k s a n d r i j s k i teolozi n a čelu s C i r i l o m p r e d b a c i v a l i a n t i o h i j s k i m učiteljima da o K r i s t u govore k a o o o s o b i različitoj o d R i j e č i B o ž j e . Š t o v i š e , C i r i l je o p t u ž i o A n t i o h i j c e d a je z a n j i h K r i s t o b i č a n č o v j e k u k o j i se n a s t a n i l a B o ž j a R i j e č . T e š k o j e vjerovati da Atanazije istim p r e d b a c i v a n j e m već sada n a p a d a Antiohijce. N j e m u su zaci­ jelo p r e d očima psilantropisti, adopcionisti, arijevci i P a v a o Samosatski. S e r I V , 15, 6 5 7 C ; E p i k t e t , 2, 1053A.

5. O r i g e n i z a m A t a n a z i j e n a j e d n o m m j e s t u p o b i j a one k o j i uče d a je »Riječ i p r i j e s v o g a dolaska« n a s v i j e t »imala l j u d s k u dušu i u njoj b i l a uvijek«. Slično je m i s l i o O r i g e n k o j i je držao d a je svijet duša i n e b e s k i h d u h o v a vječan. P o O r i g e n u j e d n a je duša b i l a vječno s j e d i n j e n a s božanskom Riječi. P o s r e d s t v o m se te l j u d s k e duše Riječ u t j e l o v i l a , j e r je duša b i l a s p o j n i c a između Riječi i t i j e l a u z e t a iz M a r i j e . V a l j d a A t a n a z i j e i m a p r e d očima to origenističko mišljenje k a d u s p o m e n u t o m u l o m k u g o v o r i o vječnosti Isusove duše. 113

1 1 9

1 1 4

1 1 5

56

1 1 6

E , 2, 1 0 5 3 A B ; 8, 1064B.

1 1 7

E , 7, 1061A.

1 1 8

E , 8, 1064B.

1 1 9

O Origenovoj I n c a r n a t i o n , 98.

kristologiji

usp.

J.

N.

D.

KELLY,

Early,

155;

J.

LIEBAERT,

57

T R E Ć E

I s t i n a je d a c i j e l a p r i r o d a posjeduje obrise Riječi k o j a je sve s t v o r i l a , a l i B i b l i j a j e d i n o z a čovjeka kaže d a je načinjen » p o Slici«. Čovjek, p r e m a tome, p r e d B o g o m s l o v i kao »slika« njegove v l a s t i t e S l i k e . T i m e po m i l o s t i z a d o b i v a čest n a v l a s t i t o s t i m a k o j e S l i c i p r i ­ p a d a j u po n a r a v i . S Riječju je on p r i s n o živio i t a k o uživao blažen­ stvo, sreću i vječni život. V r h u n s k o č o v j e k o v o d o b r o i v r e l o o s t a l i h n j e g o v i h p o v l a s t i c a i b l a g o d a t i bijaše stvorenost »po Slici« B o ž j o j .

P O G L A V L J E

3

ATANAZIJEVA MISAO O KRISTU I N J E G O V U A. I S U S O V O

DJELU

1. Iskonski čovjek Čovjek

slika

Božja

je

»logičan«

A t a n a z i j e p o n e k a d čovjeka označuje n a z n a k o m »logičan«. T v r d i da je B o g čovjeka načinjena od »zemaljskog gliba« (Post 2, 7) p r e o ­ b r a z i o u »logična (logikôs) č o v j e k a « . T i m e želi reći d a čovjek d o l a z i n a poseban način u d o d i r s a S l i k o m B o ž j o m k o j o j je i m e L o g o s . Č o ­ v j e k je logikôs j e r je posebice v e z a n s L o g o s o m . T o g a r a z l i k u j e od životinja i o s t a l i h »nelogičnih« s t v o r e n j a k o j a su, po A t a n a z i j u , âloga. T o znači d a n i s u k a o č o v j e k s t v o r e n a n a S l i k u Božjega L o g o sa. K a d , d a k l e , A t a n a z i j e v e l i o čovjeku d a je »logičan«, ne m i s l i samo reći d a je čovjek r a z u m a n , već d a je u p o s e b n u odnošaju sa stvaralačkim L o g o s o m . 4

A t a n a z i j e u Pismu Serapionu i z r a v n o naznačuje d a je čovjek »u početku načinjen po Slioi«. Očito je d a m u p r e d o č i m a l e b d i i z ­ r e k a i z Post 1,26 gdje se z a čovjeka v e l i d a g a je B o g s t v o r i o »na s v o j u s l i k u (kat' eikôna) i priliku«. A t a n a z i j e ispušta izričaj »na priliku«, j e r ga, m i m o teološkog običaja s v o g v r e m e n a , s m a t r a i s t o ­ značnim s t v o r d n j o m »na sliku«. I N o v i zavjet z n a d a je č o v j e k otk a n po S l i o i B o ž j o j . T o i z r i j e k o m bilježe P a v a o (1 Kor 11, 7) i J a k o v (Jak 3, 9). T e m a je d r a g a i p i s c i m a p r v i h kršćanskih stoljeća; pose­ bice K l e m e n t u , O r i g e n u i G r g u r u i z Nise. 1

P o A t a n a z i j u Isus je S l i k a (eikôn) B o g a O c a . A p o s t o l to jasno piše u 2 Kor 4, 4 i Kol 1, 15. S t o g a A t a n a z i j e t v r d i : »Sin je S l i k a (. . .) S i n je Očeva Slika«. R a z u m i j e se d a je j e d i n o S i n , u k o l i k o se rađa i z O c a , p r a v a i p o t p u n a Očeva S l i k a . O t a c je sebe i z r a z i o u S i n u i zato m u je S i n S l i k a . T o je r a z l o g zašto samo po S i n u spoznajemo Oca. Polazeći od činjenica d a je S i n O č e v a S l i k a , A t a n a z i j e bez pote­ škoće shvaća i z r e k u i z Post 1, 26. P o n j e m u i z r a z kat' eikôna (»po Slici«) uključuje dvoje. U p r v o m r e d u znači d a je S l i k a s t v o r i t e l j čovjeka. B o g je p o s r e d s t v o m svoje S l i k e , a to je njegov L o g o s , sazdao čovjeka. A l i kat' eikôna i s t o d o b n o v e l i d a je L o g o s u g l e d n i k u Božjem s t v a r a n j u čovjeka. Čovjek je načinjen p r e m a Božjoj S l i c i . P r e m a tome, »slika« je S l i k e i n a l a z i se u p o s e b n o m odnošaj u s B o ­ žjim L o g o s o m . č o v j e k i m a u d j e l a n a B o ž j o j S l i c i . Budući d a je u R i j e c i p r i s u t a n O t a c i D u h , čovjek je, u k o l i k o je s l i k a Božje S l i k e , u r e l a c i j i s O c e m i D u h o m . S v e se č o v j e k o v o dostojanstvo sastoji u tome što je načinjen »po Slici«. 2

Čovjek

DJELO

5

6

»Um-< je značajka

čovjeka

U Pismu Serapionu A t a n a z i j e naglašava da kršćanin m o r a us­ v o j i t i » u m « (nous) kojii je u K r i s t u »stvoren i o b n o v l j e n « . » U m « je važan p o j a m A t a n a z i j e v e a n t r o p o l o g i j e . P o » u m u « se č o v j e k izlučuje od o s t a l i h s t v o r e n j a . U m je v l a s t i t z a čovjeka j e r g a u p r i r o d i n i t k o n e m a o s i m čovjeka. U m je dio duše. U njoj se n a l a z i k a o n j e z i n r a ­ z u m n i dio. U m je sjedište s t v o r e n o s t i » p o Slici«. L j u d s k i je u m s l i k a Božje S l i k e . S t o g a se č o v j e k po n j e m uzdiže n a d t v a r i može d r u g o ­ v a t i s n e b e s k i m bićima. U m s v o j i m n u t a r n j i m g i b a n j e m čovjeka v o d i Riječi i po Riječi B o g u . U u m u se p r o m a t r a Riječ k o j a o b j a v ­ l j u j e O c a . Čovjekova je »logičnost« smještena u » u m u « . 7

8

3

O č o v j e k u s t v o r e n u »po S l i c i « , u s p . J . R O L D A N U S , C h r i s t , 27—28. 37—39. 42. 43. 46. 50. 53. 65. 98. 131. 133. 134; C h . K A N N E N G I E S E R , I n c a r n a t i o n , 71—73; P . T h . CAMELOT, C o n t r e , 59. 62; J . G R O S S , D i v i n i s a t i o n , 203; J . S C H O M A N N , 340—343. S e r II, 1, 609A. E p i k t e t , 8, 1064A. O č o v j e k u u k o l i k o j e l o g i k ô s u s p . J . R O L D A N U S , C h r i s t , 37. 38. 49. 50. 53. 58. 59; C h . K A N N E N G I E S S E R , L o g o s , 199. 200; J . S C H O M A N N , E i k ô n , 344. I, 9, 553C. O pojmu u Atanazija, usp. J . R O L D A N U S , Christ, 30. 53. 54; Ch. K A N N E N G I E S S E R , I n c a r n a t i o n , 74—81. 146—147. 150. 151. 4

5

6

7

1

2

58

I 9 553C. L ' 16, 5 6 9 A ; 24,

8

588B.

»um«

59

Bogospoznaja

2. Čovjek je

A t a n a z i j e se u p r e v e d e n i m Pismima ne z a u s t a v l j a n a p i t a n j u spoznaje što j u je o B o g u i m a o naš p r a r o d i t e l j . D r u g d j e je i z r a z i o m i s a o da je A d a m bio odličan i i d e a l a n Božji p o z n a v a t e l j . P o A t a ­ n a z i j u čovjek je s t v o r e n d a u p o z n a B o g a . B o g o s p o z n a j a je ailj č o v ­ j e k o v a postojanja. U t u s v r h u postoji i svijet. P u t je k o j i m čovjek d o p i r e do B o g a . Čovjek, doduše, n i j e po s e b i sposoban d a n e p o s r e d ­ no spoznaje B o g a , a l i je s t v o r e n » p o Slici«, s a z d a n »logičnim« te p o ­ sjeduje » u m « k a k o b i i z n u t r a b i o p o n u k a n tražiti Riječ i po njoj O c a i D u h a . B o g o s p o z n a j u n a početku i m a d e k a o z a s e b n u m i l o s t i dar. U i z n i m n o j je sreći m o t r i o Riječ Božju. P r v i je č o v j e k znao d a m u je B o g i z v o r o m i počelom. 9

Čovjek

je stvoren

neraspadljivim

i

besmrtnim

A t a n a z i j e u a n t r o p o l o g i j i v e l i k o značenje p r i p i s u j e tjelesnoj >meraspadljivosti«. U t o m e se p o v o d i z a P a v l o m (1 Kor 15, 42) i g r ­ čkim m u d r o s l o v l j e m . Drži d a je »neraspadljivost« i s t i n s k a v l a s t i t o s t s a m o g a B o g a . Z a r a z l i k u o d B o g a , čovjek je, v e l i A t a n a z i j e , »po naravi« i u s e b i »raspadijiv«. Z a nj v r i j e d i z a k o n »raspadljivosti«. I to je v e l i k a l j u d s k a b i j e d a . T u niče č o v j e k o v a smrtnost. Budući da je r a s p a d l j i v , čovjek je »smrtne naravi«. »Smrtnost« n a m je »svima zajednička«. Z n a m e n je d a smo s a t k a n i i z ničega. R a s p a d l j i v o s t je proces k o j i m se čovjek vraća u ništavilo. S m r t je p r v i k o r a k toga procesa. O n a m o ž e čovjeka d o t a k n u t i j e r je i z n u t r a r a s p a d l j i v . S t o g a j e r a s p a d l j i v o s t najveći i n a j k o b n i j i č o v j e k o v n e p r i j a t e l j . 10

1 1

12

13

Čovjek je B o ž j o m d o b r o t o m n a p o č e t k u u m a k n u o r a s p a d i j i v o s t i d s m r t n o s t i . S t v o r e n je po Riječi k a o r a z u m n o biće. T i m e je dobio udjela na neraspadljivom Bogu, jedinom istinskom b i t k u i potpu­ n o m životu. T a k a v je čovjek b i o određen z a božansku n e r a s p a d l j i ­ vost i t i m e oslobođen u m i r a n j a . 14

9

P o d r o b n i j e o t o m e u J. R O L D A N U S , C h r i s t , 31—36; C h . K A N N E N G I E S S E R , I n c a r n a t i o n , 140; P . T h . C A M E L O T , C o n t r e , 69; J . G R O S S , D i v i n i s a t i o n , 202; H . E . W . T U R N E R , P a t r i s t i c , 88; G . Z A P H I R I S , R e c i p r o c a l , 290—292; E . P . MEIJERING, O r t h o d o x y , 119. 120. 1 0

Usp.

Ser

1 1

Usp.

I, 26,

1 2

II, 3, 6 1 2 C ;

1 3

Usp.

II, 1, 6 0 9 A . 592A. E , 10,

1063A.

E , 10, 1 0 6 3 A ; S e r ,

II,

3,

paô

A t a n a z i j e u Pismima ne s p o m i n j e i s k o n s k i g r i j e h . N e v e l i u Če­ m u se sastojao n i t i koje su m u posljedice. T e k bilježi d a je A d a m bio nepostojan te prekršio Božju n a r e d b u . A l i se i z o s t a l i h A t a n a z i ­ je v i h spisa z n a što je m i s l i o o p r a r o d i t e l j s k o m g r i j e h u . 15

1 6

Čovjek n i j e ustrajao u d o b r u koje m u je B o g p o n u d i o . U m j e s t o d a živi ai s t a l n o m p r i j a t e l j s t v u s B o g o m , p r i k l o n i o se s v o j i m n a r a v ­ n i m nagnućima. B o g a je ostavio po s t r a n i i s l i j e d i o v l a s t i t e p o r i v e . B o g m u n i j e više b i o v r h u n s k a čežnja, već je s t v o r o v e postavio u središte s v o j i h želja. T a k o se čovjek otrgnuo od onoga k o j i j e d i n i »jest« i priklonilo p r o l a z n o m i n e s t a l n o m . Više n i j e b i o u d o d i r u s B o g o m , i z v o r o m i životom. T o je u r o d i l o s u d b o n o s n i m p o s l j e d i c a m a z a c i j e l i l j u d s k i r o d . G r i j e h je p o t a m n i o s l i k u k o j a je u čovjeka u t i ­ s n u t a s t v a r a n j e m »po Slici«. Čovjek je prestao b i t i z r c a l o S l i k e B o ­ žje. T i m e se srušila usmjerenost č o v j e k o v e »pameti« p r e m a n a d n a ­ r a v n o m i n e b e s k o m , č o v j e k je i z g u b i o čisti i i z r a v n i odnošaj p r e m a L o g o s u te više n i j e bio u o n o l i k o j m j e r i »logikos« k a o u času s t v a r a ­ nja. B o g o s p o z n a j a postaje sve to b l i j e d a a s v r e m e n o m se gotovo i z ­ g u b i l a . L j u d i upadoše u d u b o k i z a b o r a v p r a v o g a B o g a . U m j e s t o nje­ ga, s t v o r i t e l j e m s m a t r a j u k u m i r e i i d o l e . T i m e u n j i h o v » u m « p r o ­ d i r e t e m e l j n i n e r e d . P o z v a n i d a p r o m a t r a j u i štuju B o g a , božansku čast i s k a z u j u p r o l a z n o m i s t v o r e n o m . T a k o se v i d i d a je i d o l a t r i j a p r v i i t e m e l j n i učinak prapočetnog g r i j e h a . N j o m e iščezava bogospo­ z n a j a k o j a je v r e m e n i t i i vječni č o v j e k o v p o z i v . R a z o r n a m o ć i d o l a t r i j e p o k a z a l a se i u ć u d o r e d n o m čovjekovu životu. M o r a l n e s t r a n p u t i c e b i j a h u p o s l j e d i c a č o v j e k o v a n e p o z n a v a ­ n j a živoga B o g a . L j u d i s u p o s t a j a l i sve n e m o r a l n i j i m a što su se više u d a l j i v a l i od bogospoznaje. A t a n a z i j e o t u d zaključuje d a je i d o l a t ­ r i j a o s n o v n i n e p r i j a t e l j ćudoređa i m o r a l n o g življenja. G r i j e h n i j e pogodio samo č o v j e k o v » u m « i »logičnost«, već i sa­ m o č o v j e k o v o t i j e l o . U g n i j e z d i o se i u k o r i j e n i o u l j u d s k o m t j e l e s n o m t k i v u . T a k o je čovjek i z g u b i o n e r a s p a d l j i v o s t i besmrtnost. P o d u t j e ­ c a j e m g r i j e h a čovjek je postao r a s p a d l j i v . R a s p a d l j i v o s t , spojena sa smrtnošću, v e l i k a je čovjekova b i j e d a . G r i j e h uvjetuje s m r t . A s m r t je u v o d u r a s p a d l j i v o s t k o j o m se čovjek vraća u ništavilo, i z k o j e g g a je u o p s t a n a k d o z v a l a Božja stvaralačka Riječ. T a k o se v i ­ d i d a je A d a m o v prekršaj r a z o r i o i u n a k a z i o »sliku« Božju u č o v j e -

612C.

1 4

U svezi s »raspadi]ivošću« i » s m r t n o š ć u « u Atanazija, usp. J . R O L D A N U S , C h r i s t , 34. 59—64; P . T h . C A M E L O T , C o n t r e , 63; P . M E R E N D I N O , S a c r a m e n t u m , 45. 46; W . S C N E E M E L C H E R , A u f s à t z e , 281.

60

1 5

U s p . S e r . II, 3, 612C. U s p . J . R O L D A N U S , C h r i s t , 31. 65—77. 91—98; n a t i o n , 83; P . T h . C A M E L O T , C o n t r e , 57. 70. 1 6

Ch.

K A N N E N G I E S S E R , Incar­

61

k u . T i m e je čovjek i z g u b i o božansko blaženstvo, sreću i život. G r i ­ j e h je p r e k i n u o v e z u i j e d i n s t v o s L o g o s o m k o j i je z e m l j a n o g č o v j e ­ k a učinio s v o j o m s l i k o m i t i m e p o d a r i o sličnošću s B o g o m . G r i j e h je s t u b o k o m r a z o r i o i i s k v a r i o čovjeka u k o l i k o je Božja s l i k a . D a b i čovjek i z n o v a mogao doći u životni d o d i r s B o g o m , v a ­ l j a l o g a je p o s v e m a i z m i j e n i t i i p o p r a v i t i . P o p r a v a k je m o r a o b i t i t a k o t e m e l j i t d a je r a v a n p o n o v n o m s t v a r a n j u . S t o g a A t a n a z i j e u Pismima Serapionu i Epiktetu istoznačno u p o t r e b l j a v a »obnoviti« i »iznova stvoriti«. U d j e l u č o v j e k o v a o b n a v l j a n j a i p o n o v n o g s t v a ­ r a n j a sudjeluje cijelo blaženo T r o j s t v o . O t a c u D u h u n a t e m e l j u K r i s t o v a d o l a s k a i z n o v a s t v a r a i o b n a v l j a p a l o g čovjeka.

j e v e m i s l i . N j e g a z a n i m a Čovjek i K r i s t , j e r je K r i s t zato došao na svijet d a spasi čovjeka. Ostale se teološke teme raspoređuju p r e m n k r i s t o l o g i j i i s o t e r i o l o g i j i . R a d i toga A t a n a z i j e s p o n o s o m i oduše­ v l j e n j e m piše: »Cijelo božansko P i s m o naviješta i p r o p o v i j e d a G o ­ s p o d i n o v o ut j elo v i j en j e « . 19

20

Utjelovljenje

je počelo

spasenja

17

P o A t a n a z i j u temelj se o t k u p l j e n j a n a l a z i u U t j e l o v l j e n j u , j e r što se t a d a dogodilo s Isusom z b i l o se je z a l j u d s k i r o d . A t a n a z i j e bilježi: »Riječ je izašla i z M a r i j e [. ..] d a o t k u p i l j u d s k i r o d « . T a ­ kođer primjećuje d a j e Isusov d o l a z a k b i o »za n a s « . A t a n a z i j e z n a d a se u u t j e l o v l j e n o j Riječi n i j e spasilo »jedino tijelo, v e ć čitav č o ­ vjek, duša i tijelo«. T o se z b i l o k a d je K r i s t »stvoren k a o č o v j e k « . T a d je K r i s t n a se preuzeo č o v j e k o v »grijeh« (2 K o r 5, 21) i » p r o ­ kletstvo« (Gal 3, 13). O d r e d n i c e s t a r o g a l j u d s k o g života po U t j e l o ­ v l j e n j u postadoše v l a s t i t e s a m o m S i n u Božjem. T a k o se Isus našao n a području i živio u r a z d o b l j u k o j i m v l a d a g r i j e h što je r a z o r i o Božju s l i k u u čovjeku. Isus se u t j e l o v l j e n j e m podložio r a s p a d i j i v o s t i k o j a je čovjeka konačno u d a l j i l a o d B o g a . I s m r n t o s t je uzeo n a se. O b u k a o je t i j e l o k o j e čovjeku onemogućuje življenje s B o g o m . S v e je to G o s p o d i n postao k a k o b i bio s r o d a n s l j u d i m a te n a n j i h o v o j r a z i n i d o k i n u o što se u čovjeku p r o t i v i B o g u . 21

3. O b n o v l j e n i čovjek u K r i s t u

22

Isus uspostavlja

Božju

sliku

u

čovjeku

V e ć P a v a o propovijedaše d a se spasenje sastoji u p o n o v n o m p o ­ stignuću i z g u b l j e n e sličnosti s B o g o m . U Kol 3, 10 piše d a je cilj k r s n o g a oblačenja n o v o g čovjeka o b n o v a u s k l a d u sa »slikom« k o j u je Riječ n a početku u t i s n u l a u čovjeka. I u 2 Kor 3, 18 g o v o r i o o b ­ n o v i k o j o m nas D u h Božji preobražava u i s k o n s k u »sliku«. N a k r a j u d u h o v n e p r e o b r a z b e d o b i v a m o »sliku« N o v o g A d a m a k a o što smo s početka n o s i l i s l i k u S t a r o g a . A p o s t o l to ističe u 1 K o r 15, 49. S v r h a je, d a k l e , spašenog čovjeka d a se upriliči »slici« Božjega S i n a . T o je P a v a o zabilježio u Rim 8,25. P a v l o v u je m i s a o preuzeo A t a n a z i j e i u t k a o u s v o j u t e o l o g i j u . T v r d i o je d a je K r i s t o v o u t j e l o v l j e n j e b i l o p o t r e b n o . I s t i n a je d a je B o g mogao po milosrđu o t p u s t i t i g r i j e h i čovjeka i z n o v a učiniti s l i k o m , a l i b i se to p r o t i v i l o o d r e d b i k o j o m griješni čovjek n e p o s l u h plaća smrću i raspadljivošću. T a k o đ e r je Božja p r a v e d n o s t m o g l a p u s t i t i d a l j u d i u m i r u bez n a d e i vječno ostaju p r a h i pepeo. A l i t i m e b i Božje djelo doživjelo n e u s p j e h j e r je B o g s t v o r i o čovjeka d a živi i d a i m a d i j e l a u blaženoj b e s m r t n o ­ sti. S t o g a je B o g odlučio o b n o v i t i s v o j u s l i k u u č o v j e k u . T o je m o ­ gao učiniti j e d i n o p o s r e d s t v o m svoje Riječi, j e r je Riječ s a z d a l a č o ­ v j e k a n a s v o j u s l i k u . Z a t o A t a n a z i j e t e o l o g i j u usredotočuje n a r a ­ zmišljanje o Riječi k o j a d o l a s k o m u s v i j e t spašava čovjeka. S v e se s v o d i n a to d a se čovjeku omogući život s B o g o m . A t a n a z i j e s t a v l j a u središte s v o j i h razmišljanja p a l o g čovjeka i K r i s t a k o j i g a podiže i z p r o p a s t i i omogućuje m u vraćanje B o g u . T u je k o r i j e n A t a n a z i 18

A t a n a z i j e u i s t i n u n a poseban način ističe d a je Riječ p r i utje­ l o v l j e n j u p r i h v a t i l a l j u d s k o t i j e l o . R a z l o g naglašavanju je r a z u ­ m l j i v . K r i s t je po t i j e l u došao u najbliži odnošaj s l j u d s k o m z b i l j o m . T i m putem ona nutarnja preobrazba, ostvarena u Isusovu tijelu r a d i sjedinjenja Riječi i t i j e l a , d o p i r e do o s t a l i h l j u d s k i h tijela. Spasenje se z a p r a v o z b i l o d o d i r o m Riječi i n j e z i n a t i j e l a . P a v a o v e l i d a v j e r n i k u K r i s t u postaje » n o v o stvorenje« (2 Kor 5, 17), a l i to u p r v o m redu vrijedi za samu Isusovu l j u d s k u zbilju. Atanazije i z r i ­ j e k o m naznačuje d a je G o s p o d i n o v o »ljudsko tijelo po zajedništvu i s j e d i n j e n j u Riječi s t i m t i j e l o m o d s m r t n a postalo besmrtno.« A l i on n i j e z a b o r a v i o n i n a » u m « j e r uči d a je u K r i s t u p o n o v n o s t v o r e n 28

24

1 9

Središnjost kristologije i soteriologije u A t a n a z i j a ističu R. S E E B E R G , L e h r ­ b u c h , 53. 54; J . R O L D A N U S , C h r i s t , 154—158; H . v o n H A R N A C K , 210; W . SCNEE M E L C H E R , A u f s â t z e , 280. S e r I V , 14, 656B. I V , 14, 6 5 6 B ; E , 9, 1065A. E , 7, 1061B ; S e r II, 8, 6 2 1 A C . 2 0

2 1

2 2

1 7

S e r , I, 10, 5 5 6 B ; 24, 5 8 8 A ; 22, 5 8 4 A ; 9, 5 5 2 C — 5 5 3 C Motiv Utjelovljenja u Atanazija istražuju P. T h . C A M E L O T , Contre, R I T S C H L , A t h a n a s i u s , 24. 25; H . v o n H A R N A C K , L e h r b u c h , 159. 1 8

D.

62

2 3

64.

65;

A t a n a z i j e to 4, 5, 6, 7 i t d . E , 9, 1065B.

često

ponavlja:

Ser

I,

4;

I,

6;

II,

9;

IV,

14;

IV,

19;

Epiktet,

2,

2 4

63

i o b n o v l j e n » u m « . V j e r n i k se m i j e n j a k a d p r i h v a t i taj K r i s t o v » u m « . T o d r u g i m riječima znači d a se s K r i s t o m o b n a v l j a »slika« što je n a početku u t i s n u t a u čovjeka. Može se z a p r a v o reći d a je j e d i n o u Isusu o s t v a r e n a Božja n a m ­ j e r a ;s čovjekom. P o Božjoj o d l u c i s v a k i je čovjek trebao b i t i B o ž j o m ^slikom«, a l i j u je g r i j e h uništio. Sačuvao j u je i n a sebi o s t v a r i o samo » č o v j e k K r i s t Isus« (1 Tim 2, 5). S t o g a se o t k u p l j e n j e sastoji u tome d a se v j e r o m i otajstvom n o v o p o r o d a i z n o v a stekne K r i s t o v »um«. 25

Obnova

bogospoznaje

Način k o j i m K r i s t objavlj'uje B o g a o d g o v a r a č o v j e k o v u u s t r o j ­ s t v u . T o je p u t osjetnoga i tjelesnog. S v a t k o može z a m i j e t i t i G o s p o ­ d i n o v o tijelo i n j e g o v a djela. S a m o t r e b a p o v j e r o v a t i d a to tijelo i n j e g o v i čini p r i p a d a j u Riječi i d a s u zato božanski. 27

B o g o s p o z n a j a što j u je donio K r i s t n i j e teoretska n i a p s t r a k t ­ n a . D u b o k o je zasijecala u život. Kršćanstvo ćudoredno preporađa čovjeka. T o postiže i s p r a v n i m n a u k o m o B o g u , j e r je v j e r n i k dužan život u s k l a d i t i s bogospoznajom. T a k o je p o i m a n j e B o g a j e d a n od t e m e l j a v e l i k e p r e o b r a z b e s v i j e t a što je p r o v o d i Isus s v o j i m u t j e l o v ­ l j e n j e m . T i m e postaje očitim d a i K r i s t o v n a u k z a u z i m a odlično mjesto u n j e g o v u o t k u p i t e l j s k o m d j e l u . S v i j e t je spašen ne samo o t a j s t v i m a G o s p o d i n o v a života i s m r t i , već isto t a k o riječju što j u je l j u d i m a naviještala Riječ Božja.

A t a n a z i j e u Pismim.a bilježi k a k o s u Isusova djela b i l a r a z l o g o m »da se u nj p o v j e r u j e kao u i s t i n s k o g B o g a « . Također t v r d i d a K r i s t u D u h u S v e t o m »objavljuje sebe i po sebi O c a « .

Spasiteljska

26

Objava B o g a i m a u Atanazijevoj teologiji i antropologiji v e l i k o značenje. J e d n a je o d p o l u g a uspostave »slike« Božje u čovjeku. A t a n a z i j e m e đ u razloge U t j e l o v l j e n j a u b r a j a i p o n o v n o stjecanje bogospoznaje. Čovjek p r i j e U t j e l o v l j e n j a bijaše u z a b l u d i s o b z i r o m n a B o g a . N i j e ga p o z n a v a o n i p r i z n a v a o . B i o je bez B o g a . Tražilo se d u b o k o n u t a r n j e preobraženje k a k o b i čovjek i z n o v a b i o sposoban u p o z n a t i B o g a . I s t i n a je d a su l j u d i i p r i j e K r i s t a m o g l i po p r i r o d i doći do bogosaznanja, a l i povijest p o k a z u j e d a se čovjek n i j e o k o r i s t i o t i m p o m a g a l o m . Štoviše, p r i r o d n e je z b i l j e p r o g l a s i o božanstvima i tako z a p r a v o živio k a o bezbožnik. B o g je također g o v o r i o po p r o r o c i m a i v e l i k i m muževima o s t a l i h n a r o d a . L j u d i n i s u poslušali n i taj glas. U s t r a j a l i su, o s i m i z n i m a k a , u i d o l o p o k l o n s t v u i tek s l u t i l i d a posto­ j i p r a v i B o g . K r i s t se u t j e l o v l j u j e k a k o b i o b j a v i o B o g a . T o je činio s v o j o m propovjeđu, a l i i p o s r e d s t v o m v l a s t i t e tjelesne opstojnosti. U n j e g o v u se t i j e l u n a l j u d s k i način i z r a z i o i i z r e k a o B o g . K r i s t o v i l j u d s k i čini Božja s u djela. S t o g a se u s v a k o m I s u s o v u d j e l u o b j a v ­ ljuje B o g . T o se zasebice odnosi n a čudesa i tjeranje z l o d u h a . T u se v i d l j i v o očituje Božja svemoć. Čovjeku je d o v o l j n o g l e d a t i u K r i s t a d a b i spoznao B o g a . L j u d i m a n i j e više p o t r e b n o oči p o d i z a t i u v i s i n e i l i se d u b o k i m u m o v a n j e m t r u d i t i d a pronađu B o g a . D o s t a i m je u p o z n a t i K r i s t a i v e ć i m je B o g poznat.

vrijednost

Isusove

smrti i

uskrsnuća

K r i s t o v a se s m r t r a z u m i j e ako se pođe o d A d a m o v a sagriješenja. G r i j e h je uzročnik s v i m l j u d s k i m z l i m a . Čovjek je postao ras­ p a d l j i v i s m r t a n stoga što je sagriješio. Z a sve l j u d e v r i j e d i p r e s u d a i z Post 3, 19: »Prah s i i u p r a h ćeš se vratiti«. Taj se z a k o n protezao n a c i j e l i l j u d s k i r o d d o G o s p o d i n o v a d o l a s k a . V r i j e d i o je i z a one k o j i su osobno o s t a l i neporočni k r o z čitav život. Isus je s v o j o m smrću l j u d e oslobodio o d s m r t i i r a s p a d l j i v o s t i , j e r j e n a se uzeo Božju osudu. S v o j i m j e u t j e l o v l j e n j e m sa s o b o m s j e d i n i o sve l j u d e . Z a t o je n j e g o v a s m r t u m i r a n j e s v i h l j u d i . T a k o se n a K r i s t u o b i s t i n i l a Božja o d l u k a i z Post 3, 19. K a d je G o s p o d i n u m r o , s v i su l j u d i u n j e m u u m r l i . T a k o je plaćen d u g z a g r i j e h te je time d o k i n u t . Iščezla je i s m r t j e r je p o s l j e d i c a g r i j e h a . U K r i s t o v u je u m i r a n j u uništena. Čovjek, doduše, još u m i r e , a l i s m r t n i j e više gospodar. V l a s t je g r i j e h a i s m r t i d o k i n u t a . A t a n a z i j e ističe d a K r i s t n i j e sagriješio te m u stoga n i j e t r e b a l o u m r i j e t i za se. S v e što je učinio, b i l o je z a nas. T o se posebice o d n o s i n a n j e g o v u s m r t k o j a bijaše »žrtva« što j u je Isus »prinio« d a b i »otkupio grijehe« s v i h l j u d i . N a taj je način »obeskrijepio smrt« i » u n i š t i o « ^ sve o d r e d n i c e staroga čovjekova o p s t a n k a . G o s p o d i n je to mogao j e r je njegovo tijelo b i l o bez g r i j e h a , b e s m r t n o i n e r a s p a d ­ l j i v o . I s u s o v o m je smrću uništen s t a r i a d a m o v s k i svijet, k a k o b i 28

2 7

2 5

175; 2 6

64

S e r I, 9, 5 5 3 C U s p . J . R O L D A N U S , P . T h . C A M E L O T , C o n t r e , 79—82. I V , 20, 6 6 9 B ; I, 32,

605B.

Christ,

112.

133.

139—141. 154—158. 169.

170.

O b o g o s p o z n a j i u A t a n a z i j a , u s p . J . R O L D A N U S , C h r i s t , 113. 116. 133; P . T h . CAMELOT, Contre, 57. 69—73. 90; C h . K A N N E N G I E S S E R , I n c a r n a t i o n , 140; G. Z A P H I R I S , R e c i p r o c a l , 290—299. 313. 314; E . P . M E I J E R I N G , O r t h o d o x y , 119. 120. S e r I V , 6 6 9 A ; E , 4, 1 0 5 7 B ; 5, 1 0 5 7 B ; 6, 1 0 6 1 A ; 11, 1 0 6 8 B C . S e r II, 7, 6 2 0 C ; E , 6, 1061A. 2 8

2 9

65

njegovo uskrsnuće otpočelo o s t v a r i v a t i svoje v l a s t i t e učinke. A t a n a ­ zije n a p r o s t o v e l i d a je Riječ p o s t a l a t i j e l o m d a b i »tijelo u s k r s ­ nulo.« 80

31

A t a n a z i j e e u h a r i s t i j u drži »zaštitom z a uskrsnuće«. T o znači d a je sav K r i s t o v život i v j e r n i k o v o ulaženje u Isusovo otajstvo i m a l o z a cilj d a čovjek p o n o v n o sitekne v l a s t i t o s t i koje omogućuju život s B o ­ g o m . Posuđujući o d P a v l a , A t a n a z i j e t v r d i d a je s K r i s t o v o m s m r t i u m r l a naša d r e v n a z b i l j a , k a k o b i »raspadi]ivo o b u k l o n e r a s p a d l j i v o i s m r t n o besmrtnost«. T i m e je i z r a z i o o n u d u b o k u p r o m j e n u k o j a se traži d a b i čovjek i z n o v a mogao i m a t i d i j e l a u B o ž j e m životu. I s u s o v o m je smrću d a n a zadovoljština z a l j u d s k e g r i j e h e i d o k i n u t a s m r t što vladaše n a d l j u d i m a . N j e g o v i m je u s k r s n u ć e m č o v j e k ste­ k a o n e r a s p a d l j i v o s t k o j a je p r e d u v j e t i n t i m n e b l i s k o s t i s B o g o m . 32

33

3 4

Z a n i m l j i v o je d a se A t a n a z i j e t r u d i p o k a z a t i k a k o je čovjek u K r i s t o v u u t j e l o v l j e n j u k u d i k a m o više stekao nego j e i m a o k a d je s t v o r e n . O t k u p l j e n j e , p r e m a tome, n i j e samo u s p o s t a v a početnog položaja i p o p r a v l j a n j e n a p u k l o g suda, v e ć se U t j e l o v l j e n j e m z b i l a p r o m j e n a k o j a se više ne može i z g u b i t i . L j u d s k i r o d n i j e u stanju v r a t i t i se u p r i l i k e što prethodiše K r i s t o v u d o l a s k u . Čovjek odsele ne može ostati bez stečene »slike B o ž j e « . S m r t i r a s p a d l j i v o s t više ne c a r u j u n a d l j u d i m a . Čovjek ubuduće n e može p o t p u n o m a z a b o ­ r a v i t i B o g a , j e r s u K r i s t o v i g o v o r i o B o g u n e i z b r i s i v i i z opće l j u d s k e svijesti. S t v o r e n j e je, doduše, b i l o d i v n o , a l i je o t k u p l j e n j e još ču­ desnije. T a je i s t i n a oduševljavala A t a n a z i j a i s i l i l a g a d a i z b l i z a proniče značenje v e l i k o g a o t k u p i t e l j s k o g otajstva.

Uzela naše patnje i s m r t »da b i s m o m i m o g l i postati d i o n i c i božan­ s t v a R i j e č i « . B i b l i j a l j u d e n a z i v a » b o g o v i m a « , a l i je jasno d a to n i ­ su po »naravi«, v e ć »udioništvom u Sinu«. A t a n a z i j e je, d a k l e , u Pisma u v r s t i o t e m u o d i v i n i z a c i j i č o v ­ j e k a . T e m u nije s a m iznašao. B i l a je p r i s u t n a i u prijašnjih teologa. I s t i n a je d a s u se n j o m e služili samo istančaniji d u h o v i , a l i je i p a k b i l a stalno p r i s u t n a u C r k v i . A t a n a z i j e joj je dao klasičan o b l i k . O d njega s u je p r e u z e l i k a s n i j i t e o l o z i . D i v i n i z a c i j a u A t a n a z i j e v i m dje­ l i m a n i j e sporedno pitanje, već g l a v n a misao k o j a u k r a t k o sažima c j e l o k u p n o K r i s t o v o djelo i djelovanje D u h a S v e t o g a u p o v i j e s t i C r k v e . T e m a je t o l i k o značajna i p o z n a t a d a je A t a n a z i j e s p o m o ć u nje d o k a z i v a o božanstvo D u h a i Isusa K r i s t a . 36

37

Pobožanstvenjenje se t e m e l j i n a U t j e l o v l j e n j u , a u p o j e d i n o m ga v j e r n i k u ostvaruje D u h S v e t i . U t j e l o v l j e n j e m je l j u d s k o došlo u d o d i r s božanskim. K r i s t je n a taj način pobožanstvenio svoje l j u d ­ sko tijelo, d a b i ono postalo i z v o r o m d i v i n i z a c i j e z a ostale l j u d e k o j i s u m u s r o d n i . P o d i v i n i z a c i j i čovjek se n a l a z i u najužoj s v e z i s B o ­ g o m . Posjeduje sile k o j e s u sposobne d a g a i z n u t r a obnove. T a k o stječe udioništvo u Božjoj n a r a v i i i z n u t r a se p r e o b l i k u j e . T i m e se oslobađa o d g r i j e h a , s m r t i i r a s p a d l j i v o s t i . I z n o v a se u n j e m u s t v a r a »slika« k o j a m u j e p o k l o n j e n a n a početku. U s v o m ć u d o r e d n o m ži­ v o t u m o r a n a s t o j a n j e m oko k r e p o s t i i K r i s t o v i m n a s l j e d o v a n j e m čuvati p o n o v n o stečenu »sličnost« s B o g o m i d i v i n i z i r a n i život. 38

Posinovljenje G r č k a je t e o l o g i j a dosta r a n o o t k u p i t e l j s k o djelo izražavala m i ­ šlju p o s t o o v l j e n j a . I p a k je i t a t e m a t e k A t a n a z i j e v i m nastojanjem d o b i l a središnje mjesto u teološkom s u s t a v u . P o s i n o v l j e n j e se stalo s m a t r a t i c i l j e m U t j e l o v l j e n j a i k r a t k i m izričajem z a p o v i j e s n o - s p a ­ sitelj s k i Božji z a h v a t . D j e l o spasenja d o l a z i do izražaja u činjenici što je č o v j e k postao Božje p o s i n o v l j e n o dijete. A t a n a z i j e piše: »Krist je i s t i n s k i S i n . K a d m i p r i m i m o D u h a , postajemo s i n o v i [. ..] D u h o m se po'sinovljujemo [...] u K r i s t u se z o v e m o djeca B o ž j a « . D r u g d j e nadodaje: »Riječ u D u h u [.. .] p o s i n o v l j u j e l j u d e i p r i v o d i B o g u [. ..] D u h p o s i n o v l j u j e stvorenje«. 39

Pobožanstvenjenje U A t a n a z i j e v i m Pismima često n a l a z i m o t v r d n j u d a Riječ D u h »pobožanstvenjuju« v j e r n i k a i s v e k o l i k o stvorenje. Kršćani »zajedničari B o g a i Krista«, i m a j u »udioništvo u B o g u « i »dionici božanske naravi«. Riječ je, m i s l i A t a n a z i j e , p o s t a l a t i j e l o m i n a 35

3 0

E , 9, 1065A.

3 1

Ser

I V , 19,

ili su su se

40

41

668A. 3 6

3 2

E , 6, 1061A.

3 Smisao Isusove smrti i uskrsnuća u Atanazijevoj teologiji istražuju J. ROLDANUS, Christ, 140. 141. 133. 110. 109. 174—175; P . Th. CAMELOT, Contre, 66—67. 79—82; Ch. K A N N E N G I E S S E R , Incarnation, 141, Mystère, 408—415; W. S C H N E E M E L C H E R , A u f s à t z e , 279—281; J . G R O S S , D i v i n i s a t i o n , 213. 3 4

123.

Usp. C h . K A N N E N G I E S S E R , I n c a r n a t i o n , 150; J. 140. 141. 154—158; B . S T U D E R , C o n s u b s t a n t i a l i s , 128.

E , 6, 1060A. S e r II, 4, 613B. O p o b o ž a n s t v e n j e n j u u A t a n a z i j a , u s p . J . R O L D A N U S , C h r i s t , 127. 128. 131. 162—167; P . T h . C A M E L O T , C o n t r e , 90—98; H . v o n H A R N A C K , L e h r b u c h , 208. 209; I. H . D A L M A I S , D i v i n i s a t i o n , 1380; J . G R O S S , 201. 202. 206. 207; D. RITSCHL, A t h a n a s i u s , 43; P . B . T . B I L A N I U K , T h e o s i s , 349—351. O posinovljenju u Atanazija vidi J. R O L D A N U S , C h r i s t , 128. 131. 143—151. 153. 154. 158—159; D . R I T S C H L , A t h a n a s i u s , 37. S e r I, 19, 576A. I, 25, 589B. 3 7

3

ROLDANUS,

Christ,

112.

3 8

3 9

4 0

3 5

66

Ser

I, 24,

585B—588B.

4 1

67

P o A t a n a z i j u U t j e l o v l j e n j e o t v a r a mogućnost i u j e z g r i o s t v a ­ ruje z a sve l j u d e spasitelj sko i o t k u p i t e l j s k o posinovljeinje. T a d a se događa d i v n a dzmjena o k o j o j g o v o r i bogoslužje. Božji S i n postaje S i n o m č o v j e č j i m d a b i čovjek u S i n u B o ž j e m postao Božji p o s i n o v l j e n i s i n . T a k o B o g s t v o r i t e l j postaje s v a k o m čovjeku O c e m u Isusu K r i s t u . Očitovanje i n o v i k o r a k u p o s i n o v l j e n j u jest k r s t i p r i m a n j e D u h a S v e t o g a . T a d a se n a p o j e d i n c u o s t v a r u j e p o s i n o v l j e n j e zasno­ v a n o n a U t j e l o v l j e n j u . V j e r o m i k r e p o s n i m življenjem kršćanin p o ­ k a z u j e d a je dostojan m i l o s t i Božjeg s i n o v s t v a . T a k o se i u p o s i n o ­ v l j e n j u učvoruje otajstvo v j e r n i k o v a b i t k a i d j e l o v a n j a . Kršćanin t r e b a živjeti u s k l a d u sa s i n o v s t v o m koje m u je p o k l o n i o D u h u k r s t u r\a i m e K r i s t a o t k u p i t e l j a .

B. I S U S O V A

OSOBA

1. Isusova stvorena duša V e l i k a poteškoća v e z a n a uz A t a n a z i j e v o navještanje K r i s t a jest p i t a n j e Isusove l j u d s k e duše. T o se p i t a n j e istražuje v e ć j e d n o sto­ ljeće i p o v i j e s n i o i m a d o g m e još n i j e uspjelo d a ga do k r a j a r a z g l o b e . P i t a se d a l i je A t a n a z i j e uopće p r i z n a v a o opstojnost Isusove duše i k o j u joj u l o g u i značenje pripisivaše u p o v i j e s t i spasenja. 42

N e k a d se t v r d i l o d a A t a n a z i j e n i j e znao z a o p s t a n a k Isusove duše. I p a k se d a n a s istraživači u g l a v n o m slažu d a A t a n a z i j e n i j e n i k a d i z r i j e k o m n i j e k a o I s u s o v u dušu, i a k o se p o z i t i v n o o njoj n i j e p o d r o b n o izražavao. A l i stoji činjenica d a se A t a n a z i j e m a l o osvrće n a G o s p o d i n o v u dušu k a d razmišlja i piše o K r i s t o v u o t a j s t v u . I s u ­ s o v a se duša n a l a z i u p o z a d i n i u A t a n a z i j e v u r a z g l a b a n j u o u t j e l o v ­ ljenoj Riječi. T o je, m o r a se p r i z n a t i , v e l i k i n e d o s t a t a k njegove k r i s t o l o g i j e i soteriologije. M n o g o s t r u k i s u k o r i j e n i A t a n a z i j e v a z a n e m a r i v a n j a Isusove duše. P o n j e m u s v e m i r je v e l i k o t i j e l o k o j e m u je duša Božja Riječ. O n a g a oživijuje, pruža m u opstanak, r a v n a ga i uređuje. Ž i v o t n i p r i n c i p s v e m i r s k o g t i j e l a je božanski L o g o s . U l o g u L o g o s a u l j u d ­ s k o m t i j e l u , s v e m i r u u m a l o m , vrši l j u d s k a duša, o d b l j e s a k Božjega L o g o s a . Duša, s r o d n a s B o ž j o m Riječi, p o p u t vječnoga L o g o s a r a v n a 4 2

Bibliografija p i t a n j a I s u s o v e duše u A t a n a z i j a v e o m a je bogata. Usp. J. ROLDANUS, Christ, 252—256. 259. 273—274; C h . K A N N E N G I E S S E R , I n c a r n a t i o n , 143, 143. 150—152; A . G R I L L M E I E R , C h r i s t , 308—315, V o r b e r e i t u n g , 78—87; J . L I E B A E R T , I n c a r n a t i o n , 132—135; J . L E B O N , Opinion, 20—22; J . N . D . K E L L Y , Early, 285—288: T h . S A G I - B U N I Ć , D e d y o p h y s i t i s m o , 235; P . G A L T I E R , A t h a n a s e , 553— —589; M . R I C H A R D , A t h a n a s e , 5—54; D . D I M I T R I J E V I Ć , C h r i s t o l o g i e , 63. 64; A. L O U T H , C o n c e p t , 227—231.

68

i u p r a v l j a l j u d s k i m t i j e l o m koje je dio i u l o m a k s v e m i r s k o g t i j e l a . B u ­ dući da se Riječ Božja po u t j e l o v l j e n j u s j e d i n i l a s l j u d s k i m t i j e l o m , ona to t i j e l o proniče, daje m u život i n j i m e i z r a v n o r a v n a . K a o što pokreće s v e m i r s k o tijelo, pokretačem je s v o g v l a s t i t o g t i j e l a . N a taj način s t v o r e n a duša g u b i s v o j u u l o g u u K r i s t u . A t a n a z i j e je, doduše, n e niječe, a l i joj teško p r o n a l a z i v r i j e d n o s t p o k r a j božanske Riječi kojoj je duša s l i k a i odraz. A t a n a z i j u , ako p o l a z i i od antropologije, n i j e b i l o l a k o naći mjesta z a l j u d s k u dušu u Isusu K r i s t u . P o A t a n a z i j u , k a k o n e t o m naznačismo, čovjekova je duša »slika« božanske Riječi. N o s i l a c je i sijelo sličnosti s Riječi. K r i s t je kao N o v i A d a m Riječ p o s t a l a t i j e ­ l o m . U t i j e l u što ga je Riječ u z e l a osobno je nazočan Božji L o g o s . K a d je i z v o r n i k p r i s u t a n , z a »sliku« je teško naći p r o s t o r a . U z i z v o r ­ n i k »slika« j e d v a i m a v r i j e d n o s t i i značenja. A t a n a z i j u n i j e b i l o l a k o p o j m i t i k a k o je i u u t j e l o v l j e n o j Riječi K r i s t o v a l j u d s k a duša s a z d a n a »na s l i k u Božju«. U Isusu je s a m a S l i k a nazočna. I to je bio r a z l o g što A t a n a z i j e nije osjećao p o t r e b e potanje razmišljati o G o s p o d i n o v o j duši. K r i s t o v a se duša n i j e l a k o u k l a p a l a n i u A t a n a z i j e v u s o t e r i o l c g i j u k o j a se s v o d i n a Riječ i njezino tijelo. Riječ p r v e n s t v e n o u t j e ­ l o v l j e n j e m o b n a v l j a čovjeka. P o s r e d s t v o m t i j e l a daje zadovoljštinu za g r i j e h e i t i m e ništi s m r t i r a s p a d l j i v o s t . U t a k v o m soteriološkom načinu mišljenja duši ne preostaje osobito z n a m e n i t a u l o g a . G o t o v o ništa ne p r i d o n o s i spasenju. A t a n a z i j e v a k r i s t a l ogi j a n e d v o j b e n o p o k a z u j e k o l i k o je m a l o mjesta ostavljao Isusovoj duši p r i r a z g l a b a n j u K r i s t o v a otajstva. T o se čak može reći i za v e l i k u A t a n a z i j e v u i n t u i c i j u u s v e z i s K r i s t o v i m j e d i n s t v o m . A t a n a z i j e je kao m a l o t k o isticao Isusovo j e d i n s t v o kao o s n o v u cijele k r i s t o l o g i j e i soteriologije. P o A t a n a z i j u K r i s t je u t j e ­ l o v l j e n a Riječ i zato sve što Isus čini vrši Riječ Božja. L o g o s je n o ­ silac svega G o s p o d i n o v a d j e l o v a n j a . S v a k i je K r i s t o v čin Božje djelo. A l i k a k o A t a n a z i j e n i j e d o v o l j n o v o d i o računa o l j u d s k o j duši kao pokretaču l j u d s k i h K r i s t o v i h čina, Božju je Riječ s m a t r a o n e p o s r e d ­ n i m začetnikom i i z v o r o m fizičkih i duševnih G o s p o d i n o v i h djela. A t a n a z i j u je Riječ i z r a v n o v r e l o i čimbenik svega z b i v a n j a u U t j e ­ l o v l j e n o m e . O n p r i t o m p r v e n s t v e n o ne m i s l i n a to d a sve što se z b i v a u K r i s t u i s K r i s t o m p r i p a d a o s o b i Riječi k a o jednoj osobi, već oči u p i r e u Riječ u k o l i k o je n e p o s r e d n i n o s i l a c s v a k e G o s p o d i ­ nove radnje. A t a n a z i j e v se n e d o s t a t a k u s v e z i s K r i s t o v o m dušom posebice v i d i u tumačenju I s u s o v i h psihičkih čina, k a o što s u s t r a h p r e d s m r ­ ću, n e z n a n j e p a r u z i j s k o g d a n a i l i rast u spoznaji. A t a n a z i j e te čine 69

n i k a d ne povezuje s I s u s o v o m dušom, već i h p r i p i s i j u G o s p o d i n o v u t i j e l u , i l i t a k o obrazlaže d a i m niječe z b i l j s k i sadržaj. P o s v e je z n a ­ čajan način k a k o A t a n a z i j e pojašnjuje I s u s o v u smrt. P o n j e m u , k a d je tijelo b i l o položeno u grob, Riječ je sišla u p o d z e m l j e . A t a n a z i j e m u k o m muči d a b i u času Isusove s m r t i duša pošla u c a r s t v o p r e ­ m i n u l i h . T o m u ne p a d a n a pamet, j e r m u duša ne pruža osobito svjetlo u razjašnjenju Isusove osobe i djela.

da l i pisac k o j i se s n j i m e služi p r i z n a j e i l i odbacuje I s u s o v u dušu. A r i j e v c i i a p o l i n a r i s t i r e d o v i t o posežu za t i m i z r a z o m , i a k o s u očito z a b a c i v a l i I s u s o v u dušu.

43

Z a n i m l j i v o je d a A t a n a z i j e K r i s t o v e duše n i j e s p o m i n j a o u d u g i m r a s p r a m a s a r i j e v s k i m t e o l o z i m a . A r i j e v c i su u p r a v o o t u d što je Riječ n e p o s r e d n i n o s i l a c K r i s t o v i h l j u d s k i h d j e l a zaključivali da L o g o s ne može b i t i B o g . Budući d a Riječ ne z n a s u d n j i d a n i j e r m o l i d a je B o g usliša, A r i j e v i pristaše zaključuju d a t a k v a Riječ ne može b i t i božanske n a r a v i . A t a n a z i j e ne o p o v r g a v a a r i j e v s k o d o k a ­ z i v a n j e p o z i v a n j e m n a K r i s t o v u l j u d s k u dušu. Štoviše, ostao je n i j e m k a d s u a r i j e v c i i z r i j e k o m n i j e k a l i dušu u K r i s t u . T a j n j i h o v nauk nije primijetio. Isto je i s apolinarističkim s p o r o m . A t a n a z i j e n i j e z a p a z i o d a je u p i t a n j u Isusova l j u d s k a duša. D r u g e je apoliriarističke teze z a b a ­ civao, a l i je o duši šutio. S t o g a k a d u Pismu Epiktetu g o v o r i d a se u Riječi spašava »čitav č o v j e k « , »duša« i »tijelo«, to još ne znači d a je u v i d i o značenje K r i s t o v e duše. P o A t a n a z i j u L o g o s je p o s r e d s t v o m s v o g a t i j e l a spasitelj č o v j e k o v e duše i t i j e l a . J e d n a k o v a l j a reći i o m j e s t u u Pismu Serapionu gdje A t a n a z i j e t v r d i d a se » u m « i z n o v a s t v a r a i o b n a v l j a u K r i s t u . T u z a p r a v o v e l i d a se po K r i s t o v u utje­ l o v l j e n j u o b n a v l j a naš » u m « , a l i to ne uključuje d a je K r i s t o v »um< n a d j e l u p r i o b n o v i čovjekova p a l o g » u m a « .

Može se n a p o k o n d o d a t i d a je i ondašnja pučka f i l o z o f i j a b i l a k a o i u a r i j e v s t v u i a p o l i n a r i z m u r a z l o g o m što je A t a n a z i j e u s v o m razmišljanju zaobišao d u b l j e r a z m a t r a n j e o Isusovoj duši. V e ć i s t a k n u s m o d a je po ondašnjem p l a t o n i z m u čovjek d u h u t i j e l u . P r i t o m je b i t n a nazočnost l j u d s k o g a t i j e l a , j e r je čovjek tijelo oživljeno d u ­ h o m . K r i s t je v e ć (time čovjek što je d u h u n j e g o v u t i j e l u . Taj je d u h Božja Riječ. P r e m a t o m e n i j e potrebno zasebice i s t i c a t i I s u s o v u l j u d s k u dušu k a k o b i se g o v o r i l o o K r i s t u kao čovjeku. I m a , d a k l e , pregršt r a z l o g a k o j i A t a n a z i j a ponukaše d a u r a z ­ mišljanju ne p o s v e t i o s o b i t u pozornost Isusovoj duši. N j e g o v a d j e l a p o k a z u j u d a je o d i s t a zaobišao G o s p o d i n o v u dušu, m a d a je n i k a d a n i j e z a n i j e k a o . A t a n a z i j e o d v e ć poznavaše B i b l i j u i P r e d a j u d a b i to učinio. A l i je i p a k očito d a je tumačio osobu i djelo u t j e l o v l j e n e Riječi, a da se i z r i j e k o m n i j e p o z i v a o n a G o s p o d i n o v u s t v o r e n u dušu. T o je, n e m a sumnje, v e l i k p r o p u s t A t a n a z i j e v e k r i s t o l o g i j e .

4 4

1 5

2. K r i s t o v o biće A t a n a z i j e nije p o d r o b n i j e razmišljao o sazdan j u G o s p o d i n o v a b i t k a . N i j e se pitao k a k o se o b i s t i n i l o U t j e l o v l j e n j e . U z a sve to i t u je i z r e k a o m i s l i koje s u i m a l e v e l i k o značenje u k r i s t o l o g i j i p o t o n j i h stoljeća. 46

Čitatelj A t a n a z i j e v i h Pisama m o ž e p o m i s l i t i d a A t a n a z i j e i z r a v ­ no g o v o r i o G o s p o d i n o v o j duši k a d u Pismima v e l i d a je Isus postao » č o v j k o m « . A l i t r e b a b i t i n a o p r e z u . Izričaj »postati čovjek« r e d o v i t o se u p o t r e b l j a v a o u ondašnjoj k r i s t o l o g i j i , a l i po sebi ništa ne k a z u j e

P o A t a n a z i j u Isus je » B o g k o j i je postao č o v j e k « . T o je t e m e ­ l j n a kristološka t v r d n j a . A t a n a z i j e , polazeći o d nje, v e l i d a Isus u Evanđelju g o v o r i i djeluje »kao B o g « i l i »ukoliko n o s i tijelo«. T o je z b o g toga što u K r i s t u postoje d v a r e d a z b i l j a : l j u d s t v o i božan­ stvo. Isus po božanstvu t v o r i »čudesa« te se može reći d a t a d j e l a n i s u »čini č o v j e k a « . N a o s n o v i t i j e l a Isus je »žednio, u m a r a o se i trpio«. Z a te z b i l j e t r e b a k a z a t i d a n i s u »vlastite božanstvu«. Ipak se d v a naznačena n i z a ne z b i v a j u u K r i s t u odvojeno t a k o d a b i »tjelesna djela d o l a z i l a n a svjetlo bez božanstva, a d j e l a božanstva bez tijela«. A t a n a z i j e ističe d a s u se s v a djela »zbivala p o v e z a n o « . R a z l o g je p o v e z a n o s t i u činjenici što je Isus u t j e l o v l j e n a Riječ. K r i s t je j e d a n G o s p o d i n i j e d a n B o g . U t o m p r a v c u u n j e m u n e m a d v o s 47

48

4 3

E p i k t e t , 5, 1060A. — A u t o r i se s l a ž u d a j e i z r i č a j m e k h o r i s t e i s u P a t r o l o g i j i z a p r a v o k r i v o t v o r i n a . — P o s u d u t e o l o g a I s u s o v o m se s m r ć u n e k i d a sjedinjenje Riječi s tijelom i d u š o m . A l i A t a n a z i j e s m n o g i m o n d a š n j i m p i s c i m a drži da se R i j e č n a V e l i k i p e t a k o d i j e l i l a o d t i j e l a i u s k l a d u s 1 P t 3, 19 s i š l a u p o d z e m l j e da bi u tu navijestila spasenje. Silazak u podzemlje za p r v a stoljeća i m a prven­ s t v e n o s o t e r i o l o š k o z n a č e n j e . N j i m e se i s k a z i v a l a o p ć e n i t o s t o t k u p i t e l j s k e snage K r i s t o v e s m r t i . Isus je u m r o za sve l j u d e . T u vijest Riječ d o n o s i u c a r s t v o m r t ­ v i h . S i l a z a k u p o d z e m l j e t a k o đ e r d o k a z u j e d a je Isus u i s t i n u u m r o . P o v r a t a k iz p o d z e m l j a n a u s k r s n o j u t r o s v j e d o č i d a je m o ć smrti i sotone uništena. U 4. stoljeću silazak u p o d z e m l j e uz soteriološko značenje d o b i v a i kristološko jer se na tom primjeru pokazuje poimanje Kristova jedinstva. Kristološki smisao silaska A t a n a z i j e j o š n i j e z a m i j e t i o . U s p . J . R O L D A N U S , C h r i s t , 266. 267; A . GRILLME­ I E R , M i t , 76—174, T o t e n , 1—53. 184—203, C h r i s t , 315—317, V o r b e r e i t u n g , 88—89; J . L E B O N , O p i n i o n , 5—43.

49

51

4 6

4 7

4 8

4 9 4 4

4 5

70

E , 7,

1061AB.

I, 9, 553A.

50

5 0

5 1

IV, IV, IV, IV, IV, IV,

14, 656C. 14, 656C. 15, 657B ; 14, 14, 656C. 14, 656C. 15, 657A.

656C.

71

t r u k o s t i . Tdjelo je, doduše, različito od Riječi, j e r »tijelo n i j e R i j e č « ; a l i budući da je »pripadalo Riječi«, o n a je »uzela z a svoje i p r i s v o ­ j i l a tjelesne vlastitosti«. A t a n a z i j e naglasuje d a je Riječ »uzela n a se sve što je n j e z i n o tijelo p r e t r p j e l o « . 52

53

J e d i n s t v o se u K r i s t u z a s n i v a n a j e d n o t i Riječi. T o A t a n a z i j u omogućuje t v r d i t i d a se božansko očituje po l j u d s k o m e , a d a l j u d s k o u k a z u j e n a božansko. A t a n a z i j e piše: » S v a s u se d j e l a z b i v a l a p o v e ­ zano. J e d a n je G o p o d i n k o j i i h je činio ( . . . ) K a o čovjek b i p l j u ­ nuo, a l i m u pljuvačka bijaše božanska. P o njoj davaše v i d očima s l j e p a c a o d rođenja. Želeći p o k a z a t i d a je B o g , to j e naznačivao l j u d s k i m j ezikom« . M

A t a n a z i j e , d a k l e , želi očuvati n e t a k n u t i m božanstvo i l j u d s t v o u K r i s t u . Istodobno v j e r u j e u osobno G o s p o d i n o v o j e d i n s t v o . T o ga n a v o d i d a n a o k o t v r d i p r o t u s l o v l j e . T a k o n a j e d n o m m j e s t u bilježi; »Bilo je u p r a v o čudesno d a je j e d a n te i s t i t r p i o i n i j e t r p i o . T r p i o je j e r je tijelo njegovo v l a s t i t o t i j e l o , a o n je b i o nazočan u t i j e l u što p a t i . N i j e t r p i o j e r je Riječ po n a r a v i B o g i zato ne m o ž e t r p ­ j e t i « . U p r a v o u toj t v r d n j i o » j e d n o m te istom« k o j i t r p i i n e t r p i m o ž e m o r a z a b r a t i k a k o je A t a n a z i j e d u b o k o z a r o n i o u nedokučivo K r i s t o v o otajstvo. T a i z r e k a p r e t p o s t a v l j a u v j e r e n j e d a je u Isusu n e t a k n u t o l j u d s t v o i božanstvo i d a oboje p r i p a d a jednoj te istoj osobi, u t j e l o v l j e n o j Riječi B o ž j o j .

Č E T V R T O

ATANAZIJEVA

P O G L A V L J E

PNEUMATQLOGIJA

A t a n a z i j u V e l i k o m p r i p a d a zasebno mjesto i u n a u k u o D u h u S v e t o m . O n je p r v i u p o v i j e s t i u s v o j i m Pismima Serapionu iznio k r u p n i m c r t a m a sve što se do danas u C r k v i v j e r u j e o božanskoj osobi D u h a . U A t a n a z i j a n a l a z i m o n a j r a n i j i sažetak p r a v o v j e r n e p n e u m a t o l o g i j e . O n započe o b i l n i j e g o v o r i t i o dostojanstvu, b i t i i povjesno-spasiteljskoj u l o z i Božjega D u h a . C r k v a v j e r n o čuvaše A t a n a z i j e v u pneumatološku m i s a o i stavljaše je z a u z o r sočnoga i svježeg g o v o r a o D u h u Tješite!ju.

55

A t a n a z i j e je i u d r u g i m s v o j i m s p i s i m a s p o m i n j a o D u h a , a l i je samo u Pismima Serapionu o n j e m u p r o z b o r i o t e m a t s k i i sustavnije. Stoga u tom djelu nalazimo A t a n a z i j e v doprinos pneumatologiji k o j a s Pismima Serapionu u l a z i u i z r a v n o teološko razmišljanje. Z n a se d a je p r i j e A t a n a z i j a g o v o r o D u h u b i o škrt i štur. N i j e p r e l a z i o stupanj navođenja n o v o z a v j e t n i h t v r d n j a popraćenih najkraćim r a z ­ mišljanjima. V e ć n a z n a c i s m o d a je o d r a z t a k v o g a stanja z b i t a n i cejska i z r e k a o D u h u . Z a t o A t a n a z i j a s m i j e m o s m a t r a t i t v o r c e m c r k v e n e p n e u m a t o l o g i j e . A l i n i o n n i j e stao razmišljati o D u h u p o t a k n u t n u t a r n j o m s i l o m , v e ć s u ga n a to p r i m o r a l i k r i v o v j e r n i c i . S v o j u je misao i z r a z i o kao o d g o v o r n a heretično učenje. S t o g a n a j ­ prije prikazujemo Atanazijevo odmjeravanje s protivnicima, a potom sažimamo njegovo v l a s t i t o pneumatološko razmišljanje.

A. N A U K

»TROPIKA«

1. K r i v o vjerne teze

5 2

E , 6,

5 3

E . , 6, 1 0 6 0 B C ; 11, 1068C.

5 4

5

72

Ser

1060BC. I V , 14,

5 E , 6, 1060C.

656C—657A.

A t a n a z i j e svoje p r o t i v n i k e p o d r u g l j i v o n a z i v a »tropicima«. Ime je s k o v a o po n j i h o v u tumačenju b i b l i j s k i h t e k s t o v a s p o m o ć u »tro­ pa«. T o znači d a s u se p o z i v a l i n a simboličko, a l e g o r i j s k o i metaforičko izražavanje b i b l i j s k i h p i s a c a k a k o b i o t k l o n i l i z b i l j s k i smisao 73

1

t e k s t a i t a k o n a z a o b i l a z a n način u k r i i j e p i l i svoje t v r d n j e . A t a n a z i j e i h također n a z i v a »pneumatomasima«, j e r se bore p r o t i v D u h a . s k v m e ga i psuju. 2

O s n o v n a je pneumatomaška teza d a je D u h s t v o r e n . A t a n a z i j e n e p r e s t a n c e p r e d b a c u j e »tropicima« d a u č e k a k o je D u h »stvorenje«. N a D u h a p r i m j e n j u j u »biti stvoren« i b r o j e g a m e đ u s t v o r e n a bića. A l i n i z a »tropike« D u h n i j e o b i č n o stvorenje, već je anđeo. Štoviše, odličniji je o d o s t a l i h anđela j e r i h s t u p n j e m n a d v i s u j e . T r o p i c i su također učili d a je D u h S v e t i j e d a n od »služinskih duhova« o k o j i m a se g o v o r i u Heb 1,14. B o g se n j i m e služi u p r o v o đ e n j u s v o j i h n a u m a .

3

4

5

U s v e z i s n a r a v i D u h a , »tropici« posve logično m i s l e d a je r a z ­ ličita, d r u g o v r s n a i s t r a n a u o d n o s u n a n a r a v O c a i S i n a . Z a t o su D u h a o d i j e l i l i o d O c a i S i n a i p r o t j e r a l i g a i z božanstva. U z a sve to uključivali s u g a u trojstvo. T o i m je A t a n a z i j e spočitavao k a o nedoslijednost te i h optuživao d a ruše T r o j s t v o j e r m u p r i b r a j a j u stvorenje. D u h , po »tropicima«, n e d o l a z i i z O c a n i t i se n a l a z i u Sinu. 6

7

8

se s v a »tropovska« misao k a o u k l i c i n a l a z i u A m o s o v o j rečenici. T o v i d i m o i o t u d što je A t a n a z i j e najveću b r i g u u Pismima Serapionu posvetio raščlambi toga teksta. P o »tropicima« n e m a d v o j b e d a »duh« (pneûma) i z Am 4,13 n i j e n i t k o d r u g i nego D u h S v e t i . T o je t i m s i g u r n i j e što se u Am 4,13 naviješta K r i s t o v d o l a z a k . S t o g a je i s p o m e n u t i d u h D u h K r i s t o v i l i D u h S v e t i . Z a nj se d o s l o v c e kaže d a je s t v o r e n . 1 1

A t a n a z i j e n a d u g o i široko u Pismima Serapionu d o k a z u j e da »duh« A m o s o v e i z r e k e n i j e D u h S v e t i . G l a v n i n a se d o k a z a sastoji u t o m što je u A m o s a riječ »duh« n a p r o s t o n a p i s a n a »duh« (pneûma). Riječ je, d a k l e , bez člana i b i l o k a k v o g d r u g o g d o d a t k a . U B i b ­ l i j i pak, k a d j e p o s r i j e d i D u h S v e t i , uz pneûma se u p o t r e b l j a v a član i l i d o d a c i k a o D u h B o g a , O c a , K r i s t a , S i n a . Također se z a D u h a kaže D u h S v e t i , D u h Istine, Tješitelj. T o znači d a B i b l i j a D u h a S v e t o g a n i k a d ne označuje s j e d n o s t a v n i m izričajem pneûma. A t a n a z i j e s v o ­ j u tvrdnju potkrjepljuje b r o j n i m starozavjetnim i novozavjetnim p r i m j e r i m a . A l i i o n z n a d a se u N o v o m z a v j e t u p o n e k a d i z a D u h a S v e t o g kaže samo »Duh« (Pneûma). A t a n a z i j e primjećuje d a se te i z n i m k e o p r a v d a v a j u k o n t e k s t o m , i z k o j e g a se o d p r v e može v i d j e t i da se u t i m slučajevima pneûma o d n o s i n a D u h a S v e t o g a . 12

13

2. »Tropovski« dokaz i A t a n a z i j e v o pobijanje Am

4, 13

Ishodište »tropovske« p n e u m a t o l o g i j e n a l a z i se u Am 4,13 gdje se z a J a h v e a v e l i d a je »stvoritelj duha« (ktizôn pneûma). S pravom se drži d a je to mjesto i z v o r , ključ i srž »tropovske« teologije, jer 9

10

1

A t a n a z i j e g o v o r i o » t r o p i c i m a « î » t r o p i m a « u I, 7, 5 4 8 B ; 10, 5 5 6 B ; 11, 557B ; 21, 5 8 0 D ; 30, 6 0 0 A ; 32, 605A. O n a z i v u » t r o p i c i « u s p . A. LAMINSKI, Geist, 32, J . L E B O N , L e t t r e , 81; A . H E R O N , T r o p i c i , 4; H . S A A K E , P r à s k r i s p t , 190. Riječ » p n e u m a t o m a s i « dolazi od pneûma (duh) i mâkhomai (boriti se). » P n e u m a t o m a s i « s u , d a k l e , r a t n i c i p r o t i v D u h a . U s p . I, 32, 605B ; I V , 1, 637B ; n, 1, 6 0 8 C ; I V , 1, 637B. Tropici Duha nazivlju »stvorenje« (ktisma). Atanazije i m to neprestance predbacuje. Usp. I , 1, 5 3 2 A ; 2, 5 3 2 C ; 2, 5 3 3 A B ; 3, 5 3 6 B C ; 9, 552B ; 21, 580B ; 32, 6 0 5 B ; III, 1, 6 2 8 A ; 2, 6 2 8 A ; I V , 2, 6 4 0 A ; 4, 6 4 1 C ; I, 7, 548B ; I, 17, 572B ; 24, 588B ; 29, 5 9 6 C ; I, 33, 608B. I, 1, 5 3 2 A ; 10, 5 5 6 C ; 11, 5 5 7 B ; 29, 5 9 7 A B ; 30, 6 0 0 A . 2

3

4

5

I, 1, 532A. I, 2, 5 3 3 A B ; 9, 552B ; 17, 572B ; 20, 5 7 7 A ; 21, 580C ; 29, 596C. I, 5 3 2 A ; 29, 5 9 7 A B ; 33, 608B. I, 33, 608B. N j i h o v s u n a u k s a ž e t o p r i k a z a l i A. LAMINSKI, G e i s t , 54 i J . L E B O N , L e t t r e s , 53-56. A . L A M I N S K I ( G e i s t , 54) d r ž i d a j e p i t a n j e i z l a ž e n j a D u h a g l a v n i p r o b l e m t r o p i k a , a l i se z a t u t v r d n j u j e d v a m o ž e n a ć i p o t p o r a u P i s m i ­ ma Serapionu. M j e s t o g l a s i : » J e r , gle, ja sam onaj koji učvršćuje g r o m i stvara vjetar (ktizôn pneûma) i l j u d i m a naviješta n j e g o v a P o m a z a n i k a . J a t v o r i m praskozorje i m a g l u te h o d a m p o v r h o v i m a z e m l j e « . Z a t u m a č e n j e m j e s t a , u s p . A . LAMIN­ S K I , G e i s t , 59-63. T o naročito ističe A . H E R O N , T r o p i c i , 6-19. R

7

8

P r i pojašnjenju riječi »duh« u Am 4,13 A t a n a z i j e također v o d i računa o činjenici d a B i b l i j a r a z l i k u j e r a z n e » d u h o v e « . Pneûma m o ž e značiti č o v j e k o v d u h , d a h v j e t r a 1 d u b l j i smisao b i b l i j s k e r e ­ čenice. A t a n a z i j e drži d a je p r v o značenje i z r a z a »duh« u Am 4,13 »vjetar«. P r e m a itome, P r o r o k v e l i d a B o g s t v a r a vjetar. T o je s m i ­ sao i z r e k e ktizôn pneûma. Inače se A t a n a z i j e slaže s »tropicima.« d a je u A m , 4,13 n a j a v l j e n K r i s t o v d o l a z a k . T o g a s i l i potražiti d u b l j i smisao za pneûma. Istančanim tumačenjem d o l a z i do zaključka d a se A m o s o v pneûma o d n o s i n a č o v j e k o v d u h k o j i po Ez 36,26 v a l j a »iznova stvoriti« i »obnoviti«. T o se z b i v a K r i s t o v i m u t j e l o v l j e n j e m . T a d a je č o v j e k o v d u h o b n o v l j e n i preporođen. A m o s to preobraženje u 4, 13 n a z i v a s t v a r a n j e m . 14

15

10

B i l o , d a k l e , d a se »duh« i z Am 4,13 shvaća kao v j e t a r i l i l j u d s k i d u h , »tropici« se ne s m i j u p o z i v a t i n a P r o r o k a k a d g o v o r e o s t v o r e n o s t i D u h a . Tumačenje l m n i j e v a l j a n o . Tuđe je b i b l i j s k o j i z r e c i te t u »tropi« ne pomažu. T a k o je A t a n a z i j e z a i s t a p o m n o o p o v r g n u o o s n o v n u »tropovsku« t e z u i p o k a z a o d a n i j e b i b l i j s k i u t e m e l j e n a . 1 1

1 2

9

1 0

74

1 3

1 4

1 5

1 6

I, 3, 5 3 6 B ; 9, 552B-553C. I, 4, 5 3 6 C - 5 3 7 C ; 5, 5 3 7 C - 5 4 0 A ; 5, 5 4 0 A - 5 4 1 B ; 6, 5 4 7 B - 5 4 8 B . N a p r . G a l 3, 2; 1 S o l 5, 19; L k 4, 1; M t 4, 1. U s p . I, 4, I, 7, 548-1, 8, 552A. I, 9, 552B. I, 9, 552B-553C.

537BC.

75

1 Tim

5, 21

Zah 4, 5—6

P o A t a n a z i j u »tropicd« s v o j u t v r d n j u o D u h u k a o anđelu z a s n i ­ v a h u n a činjenici što se u 1 Tim 5,21 n a k o n B o g a i Isusa K r i s t a s p o m i n j u »odabrani anđeli«. T r o p i c i m a je očito da se D u h S v e t i n a l a z i m e đ u t i m »odabranim anđelima«. č i n i se d a je p o i s t o v j e ­ ćivanje D u h a s anđelom još t e m e l j i t i j a i važnija n j i h o v a m i s a o nego učenje d a je s t v o r e n . R a z u m i j e se da je D u h stvorenje, a k o je anđeo. E g i p a t s k i p n e u m a t o m a s i bez poteškoće prihvatlše stvorenost D u h a , k a d se o t o m e stalo r a s p r a v l j a t i . A l i i m je od s t v o r e n o s t i k u d i k a m o više stalo d a je D u h anđeo, jer to uključuje d a g a B o g šalje na k o r i s t duša. 17

18

T r o p i c i se p o z i v a h u i n a Zah 4, 5—6 d a b i d o k a z a l i k a k o je D u h S v e t i anđeo. P r o r o k b i , po n j i m a , p o d »anđelom što je r a z g o v a r a o s njim« p o d r a z u m i j e v a o D u h a S v e t o g a . A t a n a z i j e primjećuje d a t r o ­ p i c i n i s u p o m n o čitali c i j e l i tekst, j e r se Iz Zah 4, 6 l a k o d a d e r a z a ­ b r a t i da je u Zah 4, 5 d o i s t a g o v o r o anđelu, a ne D u h u S v e t o m . Isto se t a k o i z Zah 4, 5—6 d o b r o v i d i d a P r o r o k r a z l i k u j e Božjega D u h a i anđela što D u h u s t o j i n a službi. 25

19

20

A t a n a z i j e se o d i s t a m n o g o t r u d i o t k l o n i t i t a k v u egzegezu z a 1 Tim 5,21. U n e k o l i k o n a v r a t a protivničko tumačenje s v o d i n a bes­ misao. Ističe d a n i j e m o g u ć e »odabrane anđele« p r i b r a j a t i B o g u i Isusu K r i s t u , j e r su anđeli »služinski duhovi« k a k o se v i d i i z Heb 1,14. Čak p o d r u g l j i v o p i t a k o j i je o d »izabranih anđela« uvršten u Trojstvo. 21

Z a » t r o p o v s k o « v r e d n o v a n j e 1 Tim 5, 21 A t a n a z i j e v e l i da i z r a v ­ no d o l a z i o d V a l e n t i n o v a »izuma« i stoga d a je n e v a l j a n o . U o s t a ­ l o m , B i b l i j a D u h a S v e t o g a n i k a d ne n a z i v a anđelom. O n a p o m n o luči riječi. K a d želi reći D u h S v e t i , v e l i D u h S v e t i . A k o je g o v o r o anđelu, kaže anđeo. B i b l i j a d o b r o r a z l i k u j e D u h a S v e t o g a i anđele. T a k o , p o i m e n c e , naznačuje d a je D u h S v e t i sišao n a Isusa u J o r d a n u , a ne a n đ e o . 22

23

N a u p o r n o protivničko p i t a n j e zašto u 1 Tim 5, 21 P a v a o ne s p o m i n j e D u h a S v e t o g a v e ć anđele, A t a n a z i j e pruža različite o d g o ­ v o r e . Šaleći se i sam, z a p i t k u j e t r o p i k e z b o g čega su s p o m e n u t i a n ­ đeli, a ne, recimo,- k e r u b i n i . U o s t a l o m , o d a k l e i m smjelost d a A p o ­ s t o l a p o z i v a j u n a račun. K a d se o z b i l j n i j e b a v i p i m j e d b o m , razlaže d a i m a b i b l i j s k i h mjesta gdje s u s p o m e n u t e samo d v i j e božanske osobe: D u h S v e t i i G o s p o d i n . N i t k o iz toga ne zaključuje d a O t a c i l i S i n ne postoje, odnosno d a n i s u B o g . Sličan je slučaj i s 1 Tim 5, 21. Isto t a k o : dosta je reći »Krist«. T i m e je uključen i. D u h S v e t i k o j i je n e d j e l j i v o d K r i s t a i stalno se n a l a z i u n j e m u .

»Razumski«

T r o p i c i svoj n a u k osloniše i n a »razumski« d o k a z . D u h je, po n j i m a , stvorenje j e r ne i z v i r e i z B o g a . Z b o g toga svode n a besmisao b i b l i j s k e t v r d n j e o izlaženju D u h a i z O c a i S i n a . U m o v a l i s u : ako D u h d o l a z i i z O c a , znači d a je rođen; a k o je rođen, S i n u je brat, a O c u u n u k ! R e k n e l i se d a d o l a z i i z S i n a , t a d m u je O t a c d j e d o m ! D u h , p r e m a tome, može b i t i samo s t v o r e n j e . 26

A t a n a z i j e u p o t r e b l j a v a m n o g o p r o s t o r a d a p o b i j e to sofističko mišljenje. O n z a p r a v o ne u l a z i rado u t u r a s p r u j e r m u se p r i ­ činja bezbožnom. Z a t o b i n a j r a d i j e o njoj šutio i i z j a v i o da s u t r o ­ p i c i h e r e t i c i s k o j i m a se n e m a što r a s p r a v l j a t i . I p a k šutnju krši d a se ne b i s h v a t i l a k a o p o r a z te p r o t u p i t a n j i m a p o k a z u j e k o l i k o s u p i t a ­ n j a t r o p i k a n e u m j e s n a . Isto t a k o u B i b l i j i traži d o k a z d a s u t r o p i c i u z a b l u d i . U p o z o r u j e m o i n a ono p o d u l j e m j e s t o gdje j e A t a n a z i j e sažeo svoje razmišljanje i u t v r d i o da D u h S v e t i n i j e S i n u »brat« n i O c u »unuk«. 27

28

29

30

24

31

2 5

Zaharijine

2 6

I,

15,

t e k s t o v e A t a n a z i j e t u m a č i u I, 11,

5 6 5 C - 0 6 8 A ; I, 5 8 8 C ; I V , 1, 6 3 7 B C ;

2 7

I V , 1—7,

2 8

I, 16,

1 T i m 5, 21: » Z a k l i n j e m te p r e d B o g o m i I s u s o m K r i s t o m i i z a b r a n i m an­ đ e l i m a d a se t o g a d r ž i š b e z p r e d r a s u d e « . I, 10, 5 5 6 C Aggelos znači »vjestonoša«, »glasnik«, »poslanik«. T o i s t i č e A . H E R O N , T r o p i c i , 16-19. I, 10, 5 5 7 A ; 11, 560A. I, 10, 5 5 6 C - 5 5 7 A . I, 11, 5 5 7 A - 5 6 0 B ; 12, 560C-561A. I, 13, 5 6 1 B - 5 6 4 B ; 14, 565B. Z a e g z e g e z u 1 T i m , u s p . A. LAMINSKI, Geist, 63-65.

3 0

2 0

2 1

2 2

2 3

2 4

Usp

557BC

640A.

637A—648B.

I, 15, 5 6 8 A C . E v o n e k o l i k o t a k v i h pitanja: b r a t a ; k o j e je i m e t o m b r a t u ; t k o i m je djed, p i t a n j a A t a n a z i j e z b o r i u I V , 1—7, 637A—648B.

1 8

1 9

2,

568C.

2 9

1 7

dokaz

I, 16,

ima li predji,

Otac oca; ima li Otac itd. O b e z u m l j u takvih

569B.

3 1

I, 16, 568C—569B. G i b a n j u t r o p i k a t e š k o je u s t a n o v i t i izvorište i odrediti p o k r e t n e sile. M o g u ovisiti o E u z e b i j u C e z a r e j s k o m . A r i j e v s k a je p n e u m a t o l o g i j a s i g u r n o n a n j i h utjecala. I z d a n a k s u i s t a r o d r e v n e p n e u m a t o l o g i j e k o j a je u D u h u Svetom prvenstveno vidjela Božjeg anđela i poslanika. K a d su arijevci izravno postavili pitanje božanstva za D u h a , tropici su spontano D u h u zanijekali bo­ ž a n s k o d o s t o j a n s t v o . P i t a n j e » t r o p o v s k e « t e o l o g i j e još je u v i j e k o t v o r e n o s o b z i ­ r o m n a n j e n o p o d r i j e t l o . U s p . H . J O R I S S E N , G e i s t , 208. 209; A . H E R O N , T r o p i c i , 1 Q

m

76 77

37

B. A T A N A Z I J E V N A U K 1. D u h Sveti pripada

O

DUHU

Trojstvu

T e m e l j je A t a n a z i j e v e p n e u m a t o l o g i j e v j e r a u božansko T r o j ­ stvo. N a u k se o D u h u ne d a p o j m i t i ne p o đ e l i se o d svetoga T r o j ­ s t v a . A t a n a z i j e v a je t e o l o g i j a o d i s t a t r o j s t v e n a . T o v i d i m o o t u d što se u Pismima Serapionu n e p r e s t a n c e služi riječju T r o j s t v o . Za A t a n a z i j a T r o j s t v o je i s t i n s k a z b i l j a , a n e p u k a riječ. Članovi su T r o j s t v a označeni v l a s t i t i m i m e n i m a : Otac, S i n i D u h S v e t i . T a i m e ­ n a n i s u p r a z n i izričaji, v e ć i z r a z u j u i s t i n s k a bića i očituju n j i h o v u n a r a v i obilježja. 32

33

A t a n a z i j e naglašava opstojnost T r o j s t v a , a l i ne z a b o r a v l j a n i božansko j e d i n s t v o . Često p o n a v l j a d a je božanstvo j e d n o . Stalno m u je p r e d očima m i s a o d a j e T r o j s t v o n e d j e l j i v o i d a se u n a r a v i ne d a d i j e l i t i . T r o j s t v e n o je j e d i n s t v o n e r a s k i d i v o . T r o j s t v o j e u s e b i jedno, sebi j e d n a k o i iste n a r a v i . O n o je n e p r o m j e n l j i v o . 34

35

T r o j e d n o m B o g u p r i p a d a i D u h S v e t i . A t a n a z i j e to često i n a različite načine p o n a v l j a . S a v d a l j n j i A t a n a z i j e v p n e u m a t s k i g o v o r p o č i v a n a toj osnovnoj t v r d n j i . D u h se n e n a l a z i m e đ u s t v o r e n j i m a , v e ć je član blažene T r o j i c e . 36

r a z u m i j e značenje i z r a z a »izlaziti«. I v a n o v »izlaziti« uključuje i s t o ­ dobno d v i j e m i s l i . U d o s l o v n o m s m i s l u znači d a D u h S v e t i o d svoje v o l j e d o l a z i u svijet k a k o b i trajno b o r a v i o s učenicima. P r e m a to­ me, »izlazi« i z r a z u j e p o v i j e s n o slanje D u h a k o j i se n a k o n K r i s t o v a uzašašća n a l a z i u C r k v i k a o osobna Božja nazočnost u s v i j e t u . T a k o ^izlazi« shvaćaju t r o p i c i i A t a n a z i j e . R a z l i k a je m e đ u n j i m a u t o m sto »tropici« isključivo ostaju k o d tog značenja i i z »izlazi« z a k l j u čujru d a je D u h s t v o r e n i Božji dar. A t a n a z i j e u »izlazi« v i d i još j e d a n smisao. Z a njega I v a n o v a riječ naznačuje vječno i trajno »izlaženje« D u h a i z B o g a . T r o p i c i m i s l e d a je t a k v o »izlaženje« nemoguće j e r u B o g u može postojati samo »roditi«, a i z v a n B o g a »stvoriti«. T u je n i k n u l o n j i h o v o u m o v a n j e o D u h u kao S i n o v u »bratu« i »unuku:< B o g a O c a . Budući d a je u B o g u m o g u ć e samo »rađanje«, a S i n je »jedinorođenac«, preostaje d a se »izlazi« s h v a t i kao v r e m e n s k o s l a ­ nje D u h a . D u h »izlazi« i z B o g a u k o l i k o g a O t a c s t v a r a p o p u t o s t a l i h stvorenja. Tako u m o v a h u tropici. 38

A t a n a z i j e z n a d a je način o p s t a n k a D u h a n e i z r e c i v . O n j e m u se može m a l o što reći j e r u s t v o r e n o m e n e m a usporedbe. A t a n a z i j e n i j e opširno i t e m e l j i t o r a z r a d i o r a z i i k u između »rađanja« i »izlažemja«* kao v l a s t i t i h načina o p s t a n k a S i n a i D u h a . A l i s v o j i m u p o r n i m i s t i c a ­ n j e m d a se samo n a S i n a o d n o s i »rađanje«, a n a D u h a »izlaženje«, p o s t a v i o je o s n o v u z a k a s n i j e r a z u m n o rješenje te n a j d u b l j e t r o i stvene tajne. A t a n a z i j e p r i t o m j e d v a n a d i l a z i b i b l i j s k e i z r e k e , a l i je u z a s v e to u v e l i k e zadužio t e o l o g i j u k a d je prodornošću i s t i n ­ s k o g t o l o g a pokazao smjer k a k o se s p e k u l a t i v n o m o ž e s h v a t i t i I v a ­ n o v »izlazi«. 39

40

2. Odnos D u h a p r e m a B o g u O c u 41

A t a n a z i j a s u o k o l n o s t i p r i m o r a l e d u b l j e razmišljati o o d n o s u D u h a p r e m a B o g u O c u . T r o p i c i s u p r i z n a v a l i d a S i n p r e k o rađanja d o l a z i i z O c a te j e stoga O c u i s t o b i t a n . I s t v o r e n j a dolaze i z B o g a j e r i h o n s t v a r a i z ničega. S a d se p o s t a v i l o p i t a n j e n a k o j i način D u h posjeduje svoj opstanak.

B r o j n a s u mjesta u A t a n a z i j e v i m Pismima Serapionu gdje je D u h S v e t i odlučen o d s t v o r e n j a zato što m u je i z v o r u B o g u . Činje­ n i c a što D u h »izlazi« i z B o g a o m o g u ć u j e A t a n a z i j u d a s dosta v a r i ­ jacija govori o intimnoj vezanosti D u h a s B o g o m Ocem. Atanazije p r i t o m n e u m o r n o p o n a v l j a da je D u h sjedinjen s O č e v i m božanst3 7

N o v i zavjet o D u h u v e l i d a »izlazi od Oca« (Iv 15, 26) i l i »iz B o ­ ga« (1 Kor 2, 12). T r o p i c i i A t a n a z i j e u riječi »izlazi« čitaju o b l i k k o j i m D u h d o l a z i i z B o g a . A l i u p r a v o j e u t o m poteškoća d a se točno 3 2

605A; 3

I, 14, 5 6 5 B ; 16, 5 6 9 B ; 17, 5 6 9 C ; III, 6, 6 3 3 B C . 6 3 6 A B ; 7, 6 3 6 B C ;

3 I, 28,

3 4

I,

14,

596B. 565B ; 16,

569B ; 17,

3 5

569C.

I, 14, 5 6 5 B ; 17, 569C. 5 7 2 A B ; 6, 6 3 3 B C ; I V , 12, 652C. 653A. 3 6

78

20, 576—577A; 28, 5 9 5 A B ; 30, 5 9 7 B C . 6 0 0 A ; 32, I V , 3, 6 4 1 B C ; 6, 6 9 8 A ; 7, 6 4 8 B ; 12, 652C. 653A.

I, 21, 5 8 1 A ;

11,

U s v e z i s I v a n o v i m » i z l a z i « u p a t r i s t i c i V . R O Z D I A N K O , F i l i o q u e , 296—299, d o n o s i z a n i m l j i v i h n a p o m e n a . I z r i č a j e k - p o r e u o m a i k o j i m se s l u ž i I v a n u 15, 26 d o l o z i o d p ô r o s ( = p r o l a z , gaz, brod, put, most) i poreûô ( = staviti u pokret, prebaciti, prevesti, sebe skloniti n a put). E k p o r e u o m a i , p r e m a tome, u mediju z n a č i s a m o g s e b e p o t a ć i n a p u t o v a n j e , k r e n u t i se. U e k p o r e u e t a i n a l a z i se m i s a o d a j e D u h S v e t i » p o š a o n a p u t « s v o j o m s l o b o d n o m v o l j o m . E k p o r e u e t a i se, d a k l e , odnosi n a vremenito slanje D u h a . Oci, ipak, na čelu s A t a n a z i j e m u ekporeuetai vide izlaženje D u h a u s a m o m e B o g u . Z a n j i h ekporeuetai uključuje »istobitnost« D u h a s O c e m . U s p . A . L A M I N S K I , G e i s t , 149. 3 8

Usp. A. LAMINSKI, G e i s t , 148—150 ; J . L E B O N , L e t t r e s , 54. H . J O R I S S E N , G e i s t , 208. 209, niječe d a je spor između A t a n a z i j a i t r o p i k a bio u poimanju izričaja »izlazi«. U s p . A . L A M I N S K I , G e i s t , 149; V . R O Z D I A N K O , F i l i o q u e , 299. T a k o H . J O R I S S E N , G e i s t , 209. I, 2, 5 3 3 B ; 15, 5 6 5 C — 5 6 8 A ; 20, 5 8 0 A ; 22, 5 8 1 A B ; 33, 608B ; III, 2, 628B. 3 9

20,

576D;

28,

596A;

30,

597C.

600A;

32, 6 0 5 A ;

III,

4 0

4 1

557C.

79

v ô m i d a je n a r a v D u h a Božja n a r a v . D u h je D u h B o g a , D u h O c a . V l a s t i t je B o g u i O č e v u božanstvu. P o A t a n a z i j u , D u h je u B o g u ; nije m u s t r a n n i tuđ n i t i se n a l a z i i z v a n n j e g o v a božanstva. 42

misao d a je D u h S v e t i »slika« B o g a S i n a . T o o D u h u v e l i d a potječe c d S i n a te d a između njega i S i n a p o s t o j i istovrsnost p a čak i istost n a r a v i . D u h o b j a v l j u j e S i n a j e r m u je »slika«. U D u h u m o t r i m o R i ­ ječ B o ž j u . 51

3. D u h p r e m a

Sinu

Isti smisao t r e b a p r i p i s a t i t v r d n j i d a je D u h »oblik« S i n a . P o A t a n a z i j u D u h je »pečat« k o j i m L o g o s pečati v j e r n i k e . A l i u »peča­ tu« k o j i je D u h o t i s n u t je L o g o s k a o »lik«. S t o g a se po »pečatu«, Duhu, utiskuje u vjernike K r i s t o v »lik«. 52

A t a n a z i j e s p o m o ć u S v t o g a p i s m a utvrđuje odnos i z m e đ u D u h a i B o g a S i n a . U B i b l i j i n a l a z i t v r d n j e d a je D u h n e r a z d j e l j i v o d L o ­ gosa i d a n i j e i z v a n S i n a n i t i m u tuđ. Isto t a k o primjećuje d a N o v i zavjet D u h a n a z i v a D u h o m L o g o s a , S i n a , M u d r o s t i i I s t i n e . P o s e ­ bice m u je stalo i s t a k n u t i k a k o je D u h S v e t i vlastit S i n u i l i Logosu. j e r riječ »vlastit« i z r a z u j e odnošaj n e p o s r e d n o s t i , i n t i m n o s t i , j e d i n ­ s t v e n o s t i , zasebnosti i nužnosti. S t o g a A t a n a z i j e n e p r e k i d n o p o n a v l j a d a je D u h »vlastit« S i n u . 43

44

4. »Izlaženje« D u h a iz Sina

45

N a d a s v e je zamršeno p i t a n j e A t a n a z i j e v a n a u k a o »izlaženju« D u h a i z S i n a . A t a n a z i j e n i g d j e i z r i j e k o m ne kaže d a D u h d o l a z i i z L o g o s a . Isto t a k o ne posiže z a g l a g o l o m »izaći« k a d g o v o r i o o d n o šaju D u h a p r e m a S i n u . Ipak, i m a n e k o l i k o mjesta i z k o j i h se dade n a s l u t i t i d a je i z v i r a n j e D u h a i i z S i n a dno A t a n a z i j e v e m i s l i . V e ć smo p r i p o m e n u t i d a A t a n a z i j e D u h a n a z i v a »vlastitim« S i n u i »vlas­ t i t i m b i t i Logosa«. N e m a s u m n j e d a »vlastit« u s p o m e n u t i m u l o m c i m a o s i m p r i p a d n o s t i uključuje i z v i r a n j e D u h a i z S i n a . Također u p o zo nismo n a A t a n a z i j e v o učenje d a je D u h »slika« S i n a . I to b a r e m d i j e l o m sadrži u v j e r e n j e d a D u h i m a »izvor« u S i n u . 5 3

K o r a k n a p r i j e d u određivanju odnosa D u h a p r e m a S i n u susre­ ć e m o u A t a n a z i j e v i m i z j a v a m a d a se D u h n a l a z i u L o g o s u i d a g a v i d i m o u S i n u k a o što j e i S i n u D u h u . A t a n a z i j e se p o n e k a d i spe­ k u l a t i v n i je izjašnjuje. Služeći se f i l o z o f s k i m riječima, t v r d i d a je D u h S i n o v e »naravi« i l i d a je S i n u »vlastit po b i t i « . M o ž d a j e A t a ­ n a z i j e i z r e k a o n a j p r i s n i j e j e d i n s t v o između D u h a i S i n a kazavši d a j e D u h »vlastit b i t i L o g o s a « . T u je o d i s t a izražena i n t i m n a i n e p o ­ sredna pripadnost D u h a Očevu S i n u . 4 6

47

48

U ovaj k o n t e k s t p r i p a d a A t a n a z i j e v n a u k o D u h u »slici« S i n a . A t a n a z i j e t v r d i d a se S i n n a l a z i u D u h u k a o u »vlastitoj slici«. Z a t o se D u h n a z i v a i jest S i n o v a » s l i k a « . Z a g r č k o p o i m a n j e izričaj » s l i k a « n e p o s r e d n o d o z i v a u p a m e t i z v o r n i k u k o j e m »slika« i m a i z v o r i p o d r i j e t l o . B e z o r i g i n a l a n e m a k o p i j e . S l i k a , n a d a l j e , sliči i z ­ v o r n i k u i i m a u d j e l a n a o n o m e čemu je s l i k a . Z a G r k a s l i k a n i j e samo čest i z v o r n i k a , v e ć je u n e k u r u k u s a m i z v o r n i k . S l i c i je z a d a ­ ća o b j a v i t i i očitovati o r i g i n a l . J e z g r a i biće i z v o r n i k a r a z o t k r i v a se u k o p i j i . U to grčko shvaćanje »slike« v a l j a s m j e s t i t i A t a n a z i j e v u 49

50

4 2

I, 12, 5 6 1 A B ; 24, 588 A ; 16, 569B ; 22, 5 8 1 B ; 25, 5 8 8 B C ; 32, 2, 6 2 8 A ; 5, 6 3 3 A ; 6, 6 3 3 C ; I V , 2, 6 4 0 A ; 3, 641B ; 4, 6 4 1 C ; 7, 648B. 4 3

I,

31,

601B;

33,

608A;

III,

5,

632C;

I,

14,

565B ; III,

5,

B05A;

III,

6,

6 3 6 A B : I V , 4,

4 5

4 6

4 9

80

č

e

n

57

U s p . J . B . S C H O E M A N N , E i k ô n , 350; V . L O S K Y , I m a g e , 132. 134* J ROL­ D A N U S , C h r i s t , 230. 238; G . Z A P H I R I S , R e c i p r o c a l , 362—369. I, 23, 5 8 4 C — 5 8 5 A ; III, 3, 628C—629A. N a to s p r a v o m u p o z o r a v a j u J. LEBON, Lettres, 70. 71; V . ROZDIANKO F i l i o q u e , 301; A . L A M I N S K I , G e i s t , 152. J. L E B O N ( L e t t r e s , 73) piše: »Taj odnos (između D u h a i Sina) zacijelo m o ž e b i t i r e l a c i j a i z v o r a . D a je baš to, A t a n a z i j e , č i n i se, n i k a d i z r i j e k o m ne reče. Z a r to i p a k n i j e d n o n j e g o v e m i s l i . . . ? « 5 I, 20, 580A. O » i s i j a v a « u s p . V . R O Z D I A N K O , F i l i o q u e m , 299. 302; A . L A M I N S K I , 153. 154; H . J O R I S S E N , G e i s t , 209. 210. III, 1, 6 2 8 A ; I V , 2, 640A. 5 2

5 3

6 4

5 6

4 8

a

58

5

4 7

n

55

5 1

633A;

4 4

z

č i n i se d a je A t a n a z i j e u j e d n o m u l o m k u i z r a v n o n a t u k n u o d a D u h i z l a z i 1 i z S i n a j e r v e l i d a D u h »isijava« i z L o g o s a . P r i t o m v j e r o j a t n o n e m i s l i samo n a p o v i j e s n o slanje D u h a , v e ć i n a n u t a r ­ nje božansko izlaženje. I z v i r a n j e se D u h a i z S i n a možda k r i j e i u A t a n a z i j e v i m n a z n a k a m a d a »Sinu p r i p a d a što g o d D u h posjeduje« i d a » D u h sve p r i m a od Sina«. N e m a d v o j b e d a je u s p o m e n u t i m rečenicama p r v e n s t v e n o g o v o r o povijesno^spasiteljskoj v e z a n o s t i D u h a i S i n a . P r o s l a v l j e n i K r i s t šalje u s v i j e t D u h a . D u h u p o v i j e s t i djeluje n a t e m e l j u I s u s o v a o t k u p i t e l j s k o g čina. I p a k se ne m o ž e m o oteti d o j m u d a A t a n a z i j e s l u t i k a k o je p o v i j e s n o - s p a s i t e l j s k a p o v e ­ zanost D u h a s K r i s t o m o d r a z n j i h o v e v e z a n o s t i i u B o ž j e m otajstvu.

1, I

6 4 1 C ; I, 25, 589B. I, 21, 5 8 0 C ; 25, 5 8 9 A B ; 5 3 2 B ; III, 1, 6 2 5 B C ; I V , 2, 640A. I , . . 2 , 5 3 3 B ; 11, 5 5 7 C ; 23, 5 8 5 A ; 25, 588C. O v r i j e d n o s t i pridjeva »vlastit« u A t a n a z r j e v o j t e o l o g i j i v i d i A . L A M I N S K I , G e i s t , 141; J . L E B O N , L e t t r e s , 67 b i l j 2. I, 14, 5 6 5 B ; 19, 5 7 3 C D ; 21, 5 8 0 C ; 24, 5 8 5 C ; 33, 6 0 8 A ; I I I , 3, 6 2 9 B ; 4, 6 3 2 A ; 5, 6 3 3 A ; 6, 6 3 3 B C ; 7, 636B. I, 24, 5 8 5 C ; 25, 589A. I V , 4, 641C. I, 20, 577B ; I V , 3, 641B. ~° ° J u riječi »slika« vidi J. B. B E R C H E M , E i k o n , 386. 387; J . B . S C H O E M A N N , E i k o n , 335.

5 4

5 7

Rôle,

211;

H.

KNECHT,

81

5. D u h O c a i S i n a U j e d n o m t e k s t u A t a n a z i j e po s v e m u sudeći t v r d i d a D u h i z v i r e iz O c a i S i n a . O n piše: » A k o je S i n j e d a n (. ..) t a d m o r a b i t i j e d a n (...) i D a r z a k o j i se v e l i d a i z l a z i i z O c a , j e r o d s i j e v a o d S i n a z a k o j i v j e r u j e m o d a je i z O c a « . U o č i m o d a A t a n a z i j e p r i p o m i n j e k a k o je D u h D a r . P r e m a tome n e i z l a z i i z O c a k a o S i n , v e ć kao D a r . T i m e vjerojatno o t k l a n j a pneumatomaško u m o v a n j e o D u h u , S i n o v u » b r a ­ tu«. D u h k a o D a r i z l a z i i z O c a , a l i i z S i n a se izžaruje. R a z l o g »izžarivanjiu« D u h a o d S i n a A t a n a z i j e v i d i u tome što je uključeno u S i n o ­ vo rađanje. D u h , d a k l e , »izlazi« k a d g a p r o m a t r a m o u o d n o s u n a O c a , a »odsijeva« a k o g l e d a m o n j e g o v s t a v p r e m a S i n u . D u h u j e B o g O t a c i z v o r u s m i s l u »izlaženja«, a S i n u s m i s l u »odsijevanja«. »Izla­ ženje« i »odsijevanje« n i s u n e o v i s n e n i u s p o r e d n e z b i l j e , v e ć je » o d sijevanje« uključeno u »izlaženje«. U S i n o v u rođenju sadržano je izlaženje D u h a S v e t o g a . T o j e d u b o k o d n o t r o j s t v e n o g o t a j s t v a . 58

59

U n a v e d e n o m u l o m k u t r e b a i s t a k n u t i v e z n i k »jer«. S p o m o ć u »jer« A t a n a z i j e p o k a z u j e d a je D u h i s t o d o b n o iz O c a i od S i n a . B u ­ dući d a se D u h izžaruje o d S i n a , i z l a z i i z O c a . U k o l i k o D u h k a o D a r sjaji o d S i n a , a S i n se rađa i z O c a i o d n j e g a d o b i v a o s o b n i opstanak, nužno se zaključuje d a D u h ističe i z O c a . D u h . d a k l e , d o l a z i i z O c a j e r se S i n , i z k o g a sjaji, rađa od O c a . V i d i m o d a je Otac, po A t a n a z i ­ j u , v r e l o i čuvar božanske m o n a r h i j e . O t a c rađa S i n a i z k o g a s j a j i D u h Sveti.

6. Obilježja D u h a Svetoga A t a n a z i j e n a D u h a proteže Božje v l a s t i t o s t i j e r v j e r u j e d a D u h i z l a z i i z O č e v e b i t i i isjajuje o d S i n a . S t o g a D u h »supostoji« s O c e m i S i n o m te se zajedno s n j i m a » s l a v i « . A t a n a z i j a z a i s t a n i j e stajalo m u k e d a D u h a p r o g l a s i vječnim, n e p r o m j e n l j i v i m i posvudašnjim. S v e s u to s v o j s t v a v l a s t i t a D u h u zato što je u n a r a v i j e d n a k O c u i S i n u . Iz iste j e d n a k o s t i proistječe d a D u h poznaje » B o ž j e dubine« 60

01

(1 Kor 2, 11). P o A t a n a z i j u to znači^ da D u h S v e t i u p u n i n i poznaje Božje biće. B o g z a D u h a n e m a tajne. Savršeno p o z n a O c a i S i n a . T o znači d a i m je j e d n a k . A t a n a z i j e rado s p o m i n j e božansko odličje D u h a d a je j e d a n , j e ­ d i n s t v e n i jedincat.* J e d n o m z g o d o m u Pismima Serapionu™ n a D u ­ h a p r i m j e n j u j e i z r a z »istobitan«. T i m e želi reći d a D u h posjeduje p u n i n u Božjega bića. S v e što p r i p a d a Božjem b i t k u , vlasništvo je D u h a S v e t o g a . T a k o se A t a n a z i j e u s u d i o p r e n i j e t i n a D u h a n i c e j s k i »istobitan«. D u h je p o p u t S i n a »istobitan« s O c e m . V r i j e d i zabilježiti tu A t a n a z i j e v u smionost k a d znamo da n i Bazilije V e l i k i n i C a r i ­ g r a d s k i sabor z a D u h a n e v e l e d a je »istobitan« s B o g o m . 33

7. D u h u trojstvenim djelima A t a n a z i j e z n a d a B i b l i j a g o v o r i o činima spasenja k o j i m a je z a ­ četnik D u h S v e t i . I p a k d j e l a D u h a n i s u o d v o j e n a o d d j e l a O c a i S i n a . J e d i n s t v o što v l a d a u B o g u traži da j e u činima spasenja n a z o ­ čno blaženo T r o j s t v o , i a k o se p o j e d i n i spasitelj s k i čin posebice veže uz j e d n u o d božanskih O s o b a . P o A t a n a z i j u s v a k i spasàteljski p o t ­ h v a t p o l a z i o d O c a te se p o s r e d s t v o m S i n a z a v j e r n i k a ostvaruje u D u h u Svetom. 6 5

S v a j e povijest spasenja t r o j s t v e n o obilježena. B i b l i j a , doduše, p r i p o v i j e d a d a je D u h S v e t i v o d i o n a r o d n a k o n I z l a s k a , a l i to z a ­ p r a v o znači d a g a je v o d i o B o g po S i n u u D u h u . B o g je po L o g o s u u D u h u bio s n a r o d o m . Isto t a k o B o g je po K r i s t u g o v o r i o p r e k o p r o r o k a , a l i je u D u h u k a z a n o što je rečeno. P o s r e d s t v o m D u h a S v e ­ toga, n a o s n o v i S i n o v a djela, postajemo djeca B o g a O c a . K a d n a m je, n a k o n Isusova uzašašća, p o s l a n D u h S v e t i , dat n a m je S i n li u S i n u O t a c . T a k o , d a k l e , što g o d B o g vrši u s v i j e t u , o s t v a r u j e se s u ­ d j e l o v a n j e m čitavoga blaženog T r o j s t v a . 66

6 2

I,

6 4

6 0

III,

w III, 60.

82

61.

7, 6 3 6 B ; I, 7,

636B ; 4,

9, 5 5 2 B ; 31, 632A.

Usp.

601A; A.

I V , 7, 648B ; 23,

LAMINSKI,

Geist,

144.

145 ; J . L E B O N ,

Lettres,

22,

581B ; III,

I,

27,

593C.

Neobično

2,

593C; je

628A. III, da

3, I.

629BC. BACKES

Atanazije upotrebljava homousion za D u h a 6 5

I, 14, 6

676BC.

568A;

I, 20, 5 7 7 C — 5 8 0 A ; 27, J . L E B O N , L e t t r e s , 60. 61.

5 8

I, 20, 580A. 59 O v d j e s e o s l a n j a m o n a V . R O Z D I A N K O , F i l i o q u e , 299. 302 i A . L A M I N S K I , G e i s t , 153. 154, a l i n e z a b o r a v l j a m o n i k r i t i č k i s t a v H . J O R I S S E N , G e i s t , 209—210.

15,

6 3

5 6 5 B ; 30, 6 0 0 B C ;

20,

Usp.

A.

(Das

LAMINSKI, trinitarische,

Geist, 139)

143.

niječe

144; da

Svetoga.

577C ; 24, 5 8 5 C ; 31,

601A.

• « I, 12, 5 6 1 A B ; 14, 5 6 5 B ; 19, 576AB; 20, 5 7 7 A ; 30, 600B ; 9, 28, 5 9 6 A ; 31, 6 0 1 A ; III, 6, 633B ; 5, 633B. O t r o j s t v e n o m o b i l j e ž j u t e l j s k i h č i n a u A t a n a z i j a u s p . A . L A M I N S K I , G e i s t , 146. 147. 155.

553B ; 24, 5 8 8 A B ; povij esno-spasi-

83

A t a n a z i j e u s v o j i m Pismima Serapionu ne z a o b i l a z i n i d r u g e teme o D u h u S v e t o m . P o s e b i c e se z a n i m a z a D u h a stvoriteljia, živ o d a j n o g D u h a , D u h a n a d a h n i t e l j a te ističe u l o g u D u h a u životu v j e r n i k a i k o d pobožanstvenjenja. A l i k a k o smo slične m i s l i o b r a ­ đivali u d j e l u o B a z i l i j e v o j p n e u m a t o l o g i j i , ovdje i h puštamo po strani. 67

6 8

69

7 0

71

72

6 7

I 24, 5 8 8 A B ; III, 5, 6 3 2 B ; I V , 3, 6 4 0 C D . O t o m d i j e l u A t a n a z i j e v e pneumatol o g i j e , v i d i A . L A M I N S K I , G e i s t , 146; J . L E B O N , L e t t r e s , 62. 63; G . F L O R O V S K Y , C o n c e p t , 47. 6 8

I, 19, 5 7 6 C ; 23,

6 9

I,

31,

7 0

601BC.

604AB;

III,

U s p . I, 19, 5 7 6 A — 5 7 3 D ; 5 8 5 C ; III, 3, 628C—629A. 7 1

Usp. G e i s t , 138. 78—82; J . 349—352. 7 2

M . u mojoj izaći.

84

PRIJEVOD

584BC 5, 20,

632C;

IV,

3,

577C—580A;

640C. 22,

641C;

IV,

581C—584A;

16, 23,

661. 584C—585AB ;

24,

I I , 4, 6 1 3 C ; I, 24, 5 8 5 B — 5 8 8 A ; 25, 589B. O t o m e p o t a n j e u A . L A M I N S K I , 156. 159; D. RITSCHL, Athanasius, 36—59; R . S E E B E R G , Lehrbuch, ROLDANUS, C h i r s t , 240—243. 250—252; P . B . T . B I L A N I U K , Theosis,

MANDAC, B a z i l i j e , 42—48. O A t a n a z i j e v o j r a s p r a v i u B o g . S m . , 1979. R a d ć e , m a d a

pneumatologiji v i d i opširnije poodavno gotov, tek uskoro

PISAMA

SERAPIONU

PRVO PISMO SERAPIONU Razlozi za postanak pisma 1. P i s m o t v o j e s v e t e o d a n o s t i p r i m i h u p u s t i n j i . M a d a 529A me pritiskalo gorko progonstvo, a i golema m i potjera r a d i l a o g l a v i , » m i l o s r d n i O t a c i B o g s v a k e u t j e h e « (2 K o r 1, 3) utješi m e t v o j i m p i s m o m . S j e ć a j u ć i se, n a i m e , t v o j e o d a n o s t i i s v i h p l e m e n i t i h l j u d i , i m a h d o j a m d a ste u t o m č a s u s a m n o m . N a d a s v e se i p a k p o v e s e l i h k a d s a m d o b i o t v o j e p i s m o . A l i č i m s a m g a p r o č i t a o , o p e t se r a ž a ­ lostili zbog o n i h k o j i još j e d n o m krenuše u b o r b u p r o t i v istine. 1

2

T i m i , d r a g i i z a i s t a želj k o v a n i , i s a m r a ž a l o š ć e n , pišeš'^ k a k o n e k i ostaviše, doduše, a r i j e v c e j e r h u l e n a S i n a B o ž ­ j e g a , a l i s a m i k r i v o m i s l e o D u h u S v e t o m . N e v e l e s a m o d a 532A j e s t v o r e n j e , n e g o j e d a n o d s l u ž i n s k i h d u h o v a ( H e b 1, 14) te se s a m o s t u p n j e m r a z l i k u j e o d anđela. N o t o j e t e k p r i v i d a n s u k o b s a r i j e v c i m a . U z b i l j i se p o b i j a p r a v o v j e r j e . J e r k a o što a r i j e v c i , n i j e č u ć i S i n a , n i j e č u i O c a (1 I v 2, 23), t a k o i o v i , d o k o z l o g l a š u j u D u h a S v e t o g a , r u ž e i S i n a . O v e d v i j e s t r a n k e razdijelise b u n u p r o t i v istine. J e d n i , n a i m e , k r i v o m i s l e o Riječi, d r u g i o D u h u , a l i i m je ista h u l a p r o t i v svetoga Trojstva. Imajući to p r e d o č i m a i pošto s a m m n o g o razmišljao, p o s t a d o h m a l o d u š a n . D a v a o se, eto, o p e t p o i g r a o s o p o n a š a t e l j i m a s v o j e l u d o s t i . U t i m o k o l n o s t i m a o d l u č i h šutjeti. A l i n a p o t i c a j t v o j e S v e t o s t i te z b o g p r o t i v n i č k e z a b l u d e i njihove sotonske drskosti, napisah ovo kratko pismo. Je­ d v a s a m b i o u s t a n j u d a i to u č i n i m . T i ćeš, p o m u d r o s t i 1

Riječ je

o

Atanazijevu

trećem

progonstvu

od

356.

do

362.

—

Naslove

u

prevedenom tekstu sami smo postavili. Atanazije smatra da su arijevci istinski začetnici borbe protiv bo­ ž a n s t v a D u h a S v e t o g a . O n i n a taj n a č i n » j o š j e d n o m « k r e ć u u r a t p r o t i v istine. R a n i j e su n i j e k a l i S i n o v o božanstvo. A t a n a z i j e tek n a t e m e l j u S e r a p i o n o v a izvještaja, a ne izravno, saznaje za protivnički n a u k i tako nas u p u ć u j e u to p r v o p n e u m a t o l o š k o krivo­ vjerje. 2

3

87

"

k o j u p o s j e d u j e š , s l u ž e ć i se n j i m e k a o p o v o d o m , p r e o s t a l o nadopuniti. T a k o će pobijanje bezbožnog k r i v o v j e r j a b i t i potpuno. V j e r a se u božansku T r o j i c u uzajamno uvjetuje 2. A l i a r i j e v s k a m i s a o n i u t o m n i j e d r u k č i j a . A k o s u , n a i m e , j e d n o m o d b a c i l i R i j e č B o ž j u (1 I v 2, 23), p o s v e j e prirodno da jednako pogrdno govore i o njezinu D u h u . Z b o g t o g a n i j e p o t r e b n o p r o t i v n j i h išta v i š e r e ć i . D o v o l j n o j e što n a n j i h o v r a č u n p r i j e r e k o s m o . O n i m a p a k što s u u z a b l u d i s o b z i r o m n a D u h a , v a l j a o d g o v o r i t i istražujući, k a k o b i s a m i r e k l i , n a z a s e b a n n a ­ čin. N e t k o ć e se č u d i t i n j i h o v u b e z u m l j u : n e p r i h v a ć a j u d a je S i n Božji stvorenje — i u t o m e i m je misao i s p r a v n a — a l i k a k o onda dopuštaju t v r d n j u da je S i n o v D u h stvorenje? A k o , naime, z b o g sjedinjenja Riječi s O c e m ne p r i z ­ n a j u d a je S i n m e đ u s t v o r e n i m bićima, v e ć drže d a je, k a k o i o d g o v a r a i s t i n i , S t v o r i t e l j n a s t a l o g , zašto k a ž u d a j e D u h S v e t i , k o j i je j e d n a k o s j e d i n j e n sa S i n o m k a o i S i n s O c e m , s t v o r e n j e ? Z b o g č e g a n e s h v a ć a j u : k a o što B o ž j e j e d i n s t v o t i m e s p a š a v a j u što S i n a n e d i j e l e o d O c a , i s t o tako ne čuvaju jednotu trojstvenog božanstva k a d D u h a o d c j e p l j u j u o d R i j e č i . N a taj n a č i n r a z j e d i n j u j u b o ž a n s t v o . U n j m i j e š a j u r a z l i č i t u i r a z n o r o d n u n a r a v te g a i z j e d n a ­ č u j u s a s t v o r e n j i m a . O s i m t o g a , t o m i š l j e n j e , — s t o g a što je D u h r a z n o b i t a n , k a k o o n i umisliše — p o k a z u j e d a T r o j ­ stvo n i j e više u sebi j e d n a z b i l j a , v e ć sastavljena i z d v i j u r a z l i č i t i h n a r a v i . K a k v o l i j e to p o i m a n j e B o g a g d j e j e B o g satkan od Stvoritelja i stvorenja? Doista, i l i Trojstvo ne postoji, već Dvojstvo, i onda stvorenje; i l i pak, ako i m a T r o j s t v o , k a k o u z b i l j i i jest, zašto t r o j s t v e n o g D u h a stav­ l j a j u zajedno sa s t v o r e n j i m a k o j a dolaze i z a T r o j s t v a ? T o i z n o v a znači d i j e l i t i i r a s t v a r a t i T r o j s t v o . K a d , dakle, k r i v o sude o D u h u Svetome, n i o S i n u ne m i s l e dobro. A k o b i . n a i m e , i s p r a v n o m i s l i l i o Riječi, z d r a v o b i držali i o D u h u k o j i » i z l a z i o d O c a « (I v 15, 26) t e j e S i n u v l a s t i t . S i n g a d a j e u č e n i c i m a i s v i m a što v j e r u j u u n i (I v 7, 39). T a k o z a l u t a v š i , n e m a j u z d r a v e v j e r e n i u O c a , j e r k o j i se p r o t i v e D u h u , p o r i j e č i m a v e l i k o g m u č e n i k a S t j e p a n a ( D j 7, 51), n i j e č u i S i n a . Z a b a c e l i S i n a , n i O c a n e p o s j e d u j u (1 I v 2, 4

C

533A

B

C

O s n o v i arijevske i »tropovske« zablude 3. G d j e v a m j e , l j u d i , i z g o v o r z a t o l i k u d r s k o s t ? N e 536A b o j i t e se n i o n o g što r e č e G o s p o d i n : » T k o h u l i n a D u h a Svetoga, n e m a oproštenja n i u o v o m n i b u d u ć e m v i j e k u * ( M t 12, 3 2 ; M k 3, 29). A r i j e v c i , z a c i j e l o , n e r a z u m j e š e t j e l e s n u n a z o č n o s t R i j e č i i što se r a d i n j e g o v o r i , a l i i p a k t u c r p i š e i z l i k u z a s v o j e k r i v o v j e r j e te se t a k o o č i t o v a d a su borci protiv B o g a i da zaista govore isprazno zemaljski (I v 3, 31). A l i što j e v a s z a v e l o u z a b l u d u ? O d k o g a j e č u s te, k o j i j e o b l i k te v a š e z a b l u d e ? V e l e : o v e s m o B o ž j e r i j e č i čitali u p r o r o k a A m o s a : »Gle, j a učvršćujem g r o m i s t v a r a m p n e û m a i naviještam l j u d i m a n j e g o v a P o m a z a n i k a . T v o r i m p r a s k o z o r j e i m a g l u . H o d a m po višima zemlje. I m e m u je G o s p o d i n , B o g , B S v e m o g u ć i « ( A m 4, 13). N a o s n o v i se t o g a u l o m k a p o v e dosmo za a r i j e v c i m a k o j i kažu da je D u h S v e t i stvorenje. T a k o , d a k l e , A m o s o v u i z r e k u čitaste. A d a l i ste čitali što se k a ž e u I z r e k a m a — » G o s p o d i n m e s t v o r i p o č e l o m s v o j i h p u t o v a z a s v o j a d j e l a « (I z r 8, 22) — i l i n e ? N a r a ­ v n o , v i ste t o čitali. I z r e k u p r a v i l n o t u m a č i t e . R i j e č n e nazivate stvorenjem. P r o r o k o v u pak t v r d n j u ne pojašnjuj e t e . Č i m n a p r o s t o č u s t e p n e û m a , p o m i s l i s t e d a se D u h S v e t i p r o g l a s u je s t v o r e n j e m . P r e m d a M u d r o s t u Izre­ k a m a j a s n o v e l i : » S t v o r i m e « (I z r 8, 22), d o b r o č i n i t e što izričaj t u m a č i t e d a s t v o r i t e l j s k u M u d r o s t n e b i s t e p r i ­ b r o j i l i s t v o r e n j i m a . M e đ u t i m , p r o r o č k a se r i j e č u o p ć e n e C o d n o s i n a D u h a S v e t o g a . N a p r o s t o se s p o m i n j e p n e û m a . Z b o g čega, d a k l e , m a d a u P i s m i m a p o s t o j i v e l i k a različitost »duhova« ( p n e û m a ) , a i prorokov izraz može imati s v o j e i s p r a v n o z n a č e n j e , k a o d a se ž e l i t e p r e p i r a t i i l i z a r a ­ ženi u j e d o m a r i j e v s k e z m i j e , t v r d i t e d a je A m o s z b o r i o o D u h u S v e t o m ? N i n a što d r u g o n e m i s l i t e , v e ć d a D u h a držite za stvorenje. 5

Svetopisamsko nazivlje za D u h a Svetoga 4. R e c i t e s t o g a d a l i n a đ o s t e n e g d j e u S v e t o m P i s m u d a se z a D u h a S v e t o g n a p r o s t o v e l i d u h i d a se k a o d o d a ­ tak nije dometnulo D u h »Boga« i l i D u h »Oca«, odnosno 5

4

88

Atanazije

se

poziva

na

svoje

djelo

Protiv

Arijevaca.

U prijevodu smo n a više mjesta vodili računa o t e k s t u a l n i m ispravc i m a k a k o i h j e p r e d l o ž i o J . L E B O N , L e t t r e s , 83 b i l j . 6, 87; b i l j . l , 93; b i l j . 2, 96; b i l j . 3, 101; b i l j . 1, 137; b i l j . 1, 140; b i l j . 8, 141; b i l j . 3, 150; b i l j . 2, i t d .

89

537A

» m o j « D u h i l i » s a m o g a K r i s t a i S i n a « i l i » d a t o d m e n e « , to j e s t o d B o g a i l i d a n i j e d o d a n č l a n . P r e m a t o m e n e k a ž e se n a p r o s t o » d u h « n e g o » D u h « o d n o s n o » s a m i taj D u h S v e t i « i l i »Tješitelj«, » D u h Istine«, to jest S i n a k o j i v e l i : »Ja s a m I s t i n a « ( I v 14, 6). K a d a , d a k l e , n a p r o s t o č u j e t e duh, možete s u m n j a t i da je riječ o D u h u S v e t o m . O d t o g a p r a v i l a v a l j a i z u z e t i o n e k o j i se n a k o n što s u p r i m i l i D u h a Svetoga i z n o v a s p o m i n j u kao i one k o j i su p r i j e p o u č e n i o D u h u S v e t o m t e p o s l i j e , k a d se p o n a v l j a i s a m o t v r d i » D u h « , z n a j u o k o m e se g o v o r i . A l i u t o m se slučaju riječ ponajviše izriče s članom.

B

T a k o P a v a o piše Galaćanima: » S a m o ovo želim d o z n a t i o d v a s : d a l i ste D u h a p r i m i l i p o d j e l i m a Z a k o n a i l i n a t e ­ m e l j u p r o p o v i j e d a n j a v j e r e « ( G a l 3, 2)? K o j e g s u D u h a p r i m i l i , ako ne D u h a Svetoga dana v j e r n i c i m a i preporo­ đ e n i m a k u p e l j u n o v o p o r o d a ( T i t 3, 5)? P i š u ć i S o l u n j a n i m a i s t i č e : » N e t r n i t e D u h a « (1 S o l 5, 19). O n i m a k o j i su z n a l i k o g a su p r i m i l i govoraše d a n e m a r o m ne t r n u u sebi z a p a l j e n u m i l o s t D u h a . A k o evanđelisti u Evanđelji­ m a v e l e p o l j u d s k u o S p a s i t e l j u z b o g t i j e l a što g a u z e : » A I s u s se, p u n D u h a , v r a t i i z J o r d a n a « ( L k 4, 1) i » t a d D u h o d v e d e I s u s a u p u s t i n j u « ( M t 4, 1), r i j e č » D u h « i m a i s t i s m i s a o . L u k a v e ć p r i j e r e č e : » Z b i se: k a d se p o k r s t i s a v p u k i p o š t o se I s u s k r s t i i d o k se m o l i o , o t v o r i se n e b o te C D u h S v e t i siđe n a njega u t j e l e s n o m l i k u , p o p u t g o l u b a ^ ( L k 3, 2 1 — 2 2 ) . P o s v e j e j a s n o d a se r i j e č j u » D u h « t u m i ­ sli na D u h a Svetoga. P r e m a tome, k a d netko posjeduje D u h a Svetoga k o j i se m o ž d a n a z i v a s a m o » D u h « b e z i k a k v a d o d a t k a , n e m a s u m n j e d a se i m a p r e d o č i m a D u h S v e t i , p o g o t o v u a k o se i član u p o t r i j e b i .

Sveto pismo posebnim riječima određuje D u h a Svetog

540A

5. V i p a k o d g o v o r i t e n a o n o što v a m se p r e d l o ž i l o : d a l i ste n e g d j e u b o ž a n s k o m P i s m u našli d a se D u h S v e t i jednostavno zove »Duh« bez naprijed naznačenog dodatka i m i m o s p o m e n u t e p r i m j e d b e . A l i to n e ć e t e m o ć i k a z a t i j e r nećete pronaći riječ t a k v e vrste. N a p r o t i v , zabilježeno je u P o s t a n k u : »Duh je Božji lebdio n a d v o d o m « ( P o s t 1, 2). M a l o n i ž e p i š e : » M o j D u h se n e n a s t a n i m e đ u t i m l j u ­ 90

d i m a z a t o što s u t j e l e s n i « ( P o s t 6, 3). U B r o j e v i m a M o j sije p r o z b o r i N u n o v u s i n u : »Na m e ne b u d i l j u b o m o ­ ran. K a d b i tko učinio p r o r o c i m a n a r o d Gospodnji! K a d b i G o s p o d i n i z l i o s v o g a D u h a n a n j i h ! « ( B r 11, 29). U S u c i m a se t v r d i z a O t n i e l a : » S i đ e n a n j D u h G o s p o d n j i i s u d i o j e I z r a e l a « ( S u c i 3, 10). O p e t p i š e : » D u h G o s p o d ­ n j i d o đ e n a J i f t a h a « ( S u c i 11, 29). O S a m u e l u se v e l i : »Dječak sazori i Gospodin ga blagoslovi i D u h Gospodnji B z a p o č e i z l a z i t i s n j i m « ( S u c i 13, 2 4 — 2 5 ) . I s t o t a k o p i š e : » O b u z e g a D u h G o s p o d n j i « ( S u c i 15, 14). I D a v i d p j e v a uz žice: » S v o g S v e t o g D u h a ne u z i m a o d m e n e « ( P s 50, 13). U P s a l m u 142. č i t a m o : » T v o j ć e m e d o b r i D u h v o d i t i po r a v n u . R a d i i m e n a svoga, Gospodine, oživjet ćeš m e « (P s 142,10—11). U I z a i j i je zapisano: » D u h j e G o s p o d n j i n a m e n i i z a t o m e p o m a z a « (I z 61, 1). P r i j e je rečeno: »Jao v a m a s i n o v i odmetnički! O v o v e l i G o s p o d i n : v i j e ć a l i ste, a l i n e s a m n o m ; s k l o p i l i ste s a v e z e , ali ne po m o m e D u h u ; g r i j e s i m a nadodaste grijehe« (Iz 30, 1). O p e t r e č e : » Č u j t e o v o ! O d s a m o g p o č e t k a n i s a m g o ­ v o r i o k r i š o m . K a d se t o z b i v a l o , b i j a h o n d j e . S a d m e j e poslao G o s p o d i n i njegov Duh« ( I z 48, 16). N e š t o n i ž e ovako zbori: » O v o je moj savez s n j i m a , reče G o s p o d i n : C m o j D u h k o j i j e n a t e b i « (I z 59, 21). N e p o s r e d n o n a d o ­ d a j e: » N j i h n e s p a s i n i p o s l a n i k n i a n đ e o , v e ć s a m G o s p o ­ d i n k o j i i h j e l j u b i o i poštedio. O n i h je o t k u p i o i uzeo. D i z a o i h je sve dane v i j e k a . O n i p a k postadoše neposlušni, r a s r d i š e n j e g o v a S v e t o g D u h a t e i m se p r e t v o r i u n e p r i j a - 541A t e l j a « (I z 63, 9 — 1 0 ) . E z e k i j e l p a k o v a k o g o v o r i : » D u h m e podiže i odvede u K a l d e j s k u z e m l j u , u zarobljeništvo, u D u h u B o ž j e m « ( E z 11, 24). U D a n i j e l a i m a m o : » P r o ­ b u d i B o g D u h a Svetoga mladića i m e n o m D a n i j e l i o n po­ v i k a s n a ž n i m g l a s o m : j a s a m čist o d n j e z i n e k r v i « ( D n 13, 45). M i h e j a t a k o đ e r v e l i : » J a k o v l j e v a j e k u ć a r a s r d i l a D u h a G o s p o d n j e g « ( M i h 2, 7). P o J o e l u g o v o r i B o g : » P o ­ slije ovog bit će o v a k o : izlit ću od svoga D u h a n a svako t i j e l o « ( J I 2, 28). P o Z a h a r i j i B o g i z n o v a u p r a v l j a r i j e č : » P r i h v a t i t e m o j e r i j e č i i z a k o n e što i h n a l a ž e m u s v o m e D u h u svojim slugama, prorocima« (Zah 1, 6). P r o r o k , prekoravajući narod, nešto dalje k a z a : »Srca s v o j a učinišc B n e p o k o r n i m d a n e b i p o s l u š a l i m o j z a k o n i r i j e č i što i h u p u t i svemogući Gospod u svome D u h u po r u k a m a p r i j a š n j i h p c o r o k a « (Z a h 7,12). To prikupismo po Starom zavjetu i ukratko

rekosmo. 91

Novozavjetni način govora o D u h u 6. P r e t r a ž i t e što j e u E v a n đ e l j i m a i što n a p i s a š e A p o ­ s t o l i p a ć e t e v i d j e t i d a se i t u , b u d u ć i d a p o s t o j i v e l i k a r a z ­ n o l i k o s t d u h o v a , D u h S v e t i , n a z a s e b a n način, ne o s l o v l j a ­ v a naprosto s D u h , v e ć sa s p o m e n u t i m d o d a t k o m . Z a G o s p o d i n a se, r e k o s m o , k a d se k a o č o v j e k k r s t i o r a d i t i j e l a što g a j e n o s i o , v e l i d a j e n a n j sišao D u h S v e t i ( L k 3, 2 1 — 2 2 ) . D a j u ć i t o g D u h a u č e n i c i m a , I s u s k a z a : C » P r i m i t e D u h a S v e t o g a « (I v 20, 22). T a k o đ e r i h j e u č i o : »Tješitelj, D u h Istine, k o g a će Otac poslati u m o j e i m e , p o u č i t ć e v a s o s v e m u « (I v 14, 26). M a l o n i ž e z a i s t o g a reče: » K a d dođe Tješitelj k o j e g ću v a m p o s l a t i o d O c a , D u h I s t i n e , k o j i i z l a z i o d O c a , s v j e d o č i t ć e z a m e « (I v 15, 26). O p e t v e l i : »Ta n e g o v o r i t e v i n e g o D u h v a š e g a O c a 544A g o v o r i u v a m a « ( M t 10, 20). I m a m o n a d a l j e : » A k o u D u h u B o ž j e m i z g o n i m đavle, zaista v a m je došlo kraljevstvo« ( L k 11, 20). Isus, d o p u n j u j u ć i s a v g o v o r o B o g u i n a š e k r ­ štenje k o j i m nas je s j e d i n i o sa s o b o m i p o s e b i s O c e m , naređuje učenicima: »Putujući poučavajte sve narode k r s ­ t e ć i i h n a i m e O c a i S i n a i S v e t o g a D u h a « ( M t 28, 19). K a d je učenicima obećao d a će i m poslati D u h a , »zapovi­ j e d i d a se n e u d a l j u j u i z J e r u z a l e m a « ( D j 1, 4). P o s l i j e n e k o l i k o d a n a »kad je došao d a n Pedesetnice, s v i b i j a h u z a j e d n o n a i s t o m m j e s t u . I eto i z n e n a d a š u m a s n e b a k a o k a d se d i g n e s i l a n v j e t a r . I s p u n i o j e s v u k u ć u g d j e s u s j e d i B l i . P o k a ž u i m se k a o n e k i o g n j e n i j e z i c i te s i đ e p o j e d a n n a s v a k o g a o d n j i h t e se s v i n a p u n i š e D u h a S v e t o g a i s t a d o š e g o v o r i t i d r u g i m j e z i c i m a k a k o i m v e ć D u h davaše zboriti« ( D j 2, 1—5). O t a d se D u h S v e t i p r e p o r o đ e n i m a d a v a š e p o l a g a n j e m a p o s t o l s k i h r u k u ( D j 8, 17). U n j e m u p r o r o k o v a i s t a n o ­ v i t i A g a b k a d r e č e : » O v o g o v o r i D u h S v e t i « ( D j 21, 11). P a v a o pak t v r d i : »Stado u k o j e m vas D u h S v e t i postavi za n a d s t o j n i k e , d a pasete Božju C r k v u k o j u steče v l a s t i t o m k r v l j u « ( D j 20, 28). P o s l i j e u š k o p l j e n i k o v a k r š t e n j a » D u h G o s p o d n j i u g r a b i F i l i p a « ( D j 8, 39). I P e t a r z a p i s a : »Postigoste c i l j v j e r e : spasenje duša. C T o s u s p a s e n j e tražili i h t j e l i p r o n a ć i p r o r o c i k o j i p r o r o k o ­ v a h u o vašoj m i l o s t i . P r o n i c a l i s u n a k o j e i l i k a k v o v r i j e ­ me smjeraše D u h K r i s t o v u n j i m a . U n a p r i j e d je svjedočio o K r i s t o v i m p a t n j a m a i s l a v a m a što s u n a k o n n j i h i m a l e 92

d o ć i « (1 P t 1, 9—11). I v a n p a k n a p i s a : » P o o v o m e z n a m o da ostajemo u n j e m u i o n u n a m a : o d svog n a m je D u h a d a o « (1 I v 4, 13). P a v a o piše R i m l j a n i m a : » V i niste u t i j e l u nego u d u ­ hu, ako Božji D u h b o r a v i u v a m a . N e m a l i tko K r i s t o v a D u h a , on i nije njegov. A k o je K r i s t u vama, tijelo je m r t ­ v o z b o g g r i j e h a , a l i D u h j e ž i v o t z b o g p r a v e d n o s t i . A k o l i 545A D u h Isusova U s k r i s i t e l j a o d m r t v i h p r e b i v a u v a m a , Isusov U s k r i s i t e l j o d m r t v i h oživjet će vaša s m r t n a tjelesa po s v o m e D u h u k o j i s t a n u j e u v a m a « ( R i m 8, 9—11). K o rinćanima v e l i : » D u h sve proniče. P a čak i d u b i n e Božje: T k o z n a što j e u č o v j e k u , a k o n e č o v j e k o v d u h k o j i j e u n j e ­ m u ? T a k o što j e u B o g u n i t k o n e z n a o s i m D u h a B o ž j e g a . M i ne p r i m i s m o svjetovnog duha, nego D u h a k o j i je i z B o g a da z n a m o č i m e n a s j e o b d a r i o B o g « (1 K o r 2, 1 0 — 1 2 ) . M a l o d a l j e k a ž e : » Z a r n e z n a t e d a ste B o ž j i h r a m i d a B o ž j i D u h B p r e b i v a u v a m a « (1 K o r 3, 16). A p o s t o l p o n o v n o t v r d i : »Biste o p r a n i , biste posvećeni, biste o p r a v d a n i po I m e n u G o s p o d i n a n a š e g a I s u s a K r i s t a i p o D u h u n a š e g a B o g a « (1 K o r 6, 11). T a k o đ e r k a ž e : » S v e t o čini j e d a n t e i s t i D u h . P o s v o j o j v o l j i d i j e l i s v a k o m p o j e d i n c u k a k o h o ć e « (1 K o r 12, 11). I s t o t a k o p i š e : » G o s p o d i n j e D u h . G d j e j e G o s p o d i n o v D u h , o n d j e j e s l o b o d a « (2 K o r 3, 17). G l e k a k o i Galaćanima j a v l j a : »Da A b r a h a m o v blagoslov dođe po K r i s t u Isusu; da Obećanje, D u h a , p r i m i m o po vjeri« ( G a l 3, 14). J o š j e d n o m č i t a m o : » B u d u ć i d a ste s i n o v i , odasla B o g P u h a s v o g a S i n a u vaša srca. O n kliče: A b b a . Oče! P r e m a tome, više n i s i r o b v e ć s i n . A k o s i s i n , o n d a i b a š t i n i k B o g a p o K r i s t u « ( G a l 4, 6—7). Efežanima o v a k o reče: » N e žalostite D u h a S v e t o g B o ž j e g . U n j e m u ste o p e č a ć e n i z a d a n o t k u p l j e n j a « ( E l 4, 30). O p e t p o n a v l j a : » T r u d i t e se d a s a č u v a t e j e d i n s t v o D u h a s v e z o m m i r a « ( E f 4, 3). F i l i p l j a n i m a i s k r e n o p i s a š e : C » Š t o d a k l e ? S a m o d a se n a s v a k i n a č i n , b i l o h i m b e n o , b i l o i s t i n i t o , K r i s t n a v j e š ć u j e . T o m e se r a d u j e m , a i r a d o v a t ću se. Z n a m d a ć e m i to b i t i n a s p a s e n j e p o v a š o j m o l i t v i i p o m o ć i D u h a I s u s a K r i s t a . Ž e l j n o o č e k u j e m i n a d a m se d a se n i z b o g č e g a n e ć u s m e s t i « ( F i l 1, 1 8 — 2 0 ) . I z n o v a v e l i : » M i s m o o b r e z a n j e , m i k o j i u D u h u B o ž j e m o b a v l j a m o 548A b o g o s l u ž j e i d i č i m o se u K r i s t u I s u s u « ( F i l 3, 3). S o l u n j a n i m a svjedoči: » P r e m a tome, t k o to odbacuje, ne odbacuje čovjeka nego B o g a k o j i svoga Svetoga D u h a udahnjuje u v a s « (1 S o l 4, 8). H e b r e j i m a p a k k a ž e : » D u h S v e t i o č i t u j e 93

da još nije o t k r i v e n put u S v e t i n j u sve dok postoji p r v i š a t o r « ( H e b 9, 8). P o n o v n o č i t a m o : » Z a m i s l i t e k o l i k o l i će g o r u k a z n u z a v r i j e d i t i t k o pogazi S i n a Božjega i nečis­ t o m smatra k r v saveza k o j o m je posvećen i D u h a milosti p o g r d i ? « ( H e b 10, 29). N a d o d a j e : » A k o v e ć p o š k r o p l j e n a k r v j a r a c a i b i k o v a i p e p e o j u n i č i n p o s v e ć u j e onečišćene^ B daje t j e l e s n u čistoću, k o l i k o će više k r v K r i s t a k o j i p o D u ­ h u V j e č n o m s a m o g sebe b e s p r i j e k o r n a prinese B o g u očis­ t i t i s a v j e s t n a š u o d m r t v i h d j e l a ? « ( H e b 9, 1 3 — 1 4 ) . S o l u n j a n i m a p a k r e č e : » T a d ć e se o t k r i t i B e z a k o n i k k o g ć e G o s p o d i n Isus p o g u b i t i D u h o m s v o j i h usta. Onemoćat će g a s j a j e m s v o g a D o l a s k a « (2 S o 1 2, 8).

Riječ »duh« u P i s m i m a znači čovjekov d u h i vjetar 7. E t o k a k o se D u h S v e t i n a z n a č u j e p o s v e m u b o ž a n ­ s k o m P i s m u . A što ste v i s l i č n a z a m i j e t i l i u p r o r o k a ? T à r i j e č p n e u m a što j e p o r o k u p o t r i j e b i n e m a n i č l a n a . T a k o v a m o t p a d a s v a k a i s p r i k a . A l i v i se u s u d i s t e i z m i s l i t i g o v o r n e o b l i k e t e v e l i t e d a se i z r i č a j >stvori p n e u m a « C o d n o s i n a D u h a S v e t o g a , m a d a ste o d u č e n i h l j u d i m o g l i naučiti d a postoji r a z n o v r s n o s t » d u h o v a « . 6

7

D o i s t a , u P i s m u se g o v o r i i o č o v j e k o v u » d u h u « . T a k o D a v i d u d a r a u ž i c e : » N o ć u se r a z g o v a r a h s a s v o j i m s r c e m i ž a l o s t i o se m o j d u h « ( P s 76, 7). B a r u h g o v o r i u m o l i t v i : » D u š a u n e v o l j i i t j e s k o b n i d u h v a p i j u k t e b i « ( B a r 3, I) . U p j e s m i t r o j i c e m l a d i ć a s t o j i : » B l a g o s i v a j t e , d u h o v i i d u š e p r a v e d n i k a , G o s p o d i n a « ( D n 3, 86).

549A

I A p o s t o l piše: » S a m D u h svjedoči našemu d u h u d a smo Božja djeca. A k o smo djeca, o n d a smo i baštinick ( R i m 8, 1 6 — 1 7 ) . I z n o v a t v r d i : » N i t k o n e z n a što j e u č o ­ v j e k u o s i m č o v j e k o v a d u h a k o j i j e u n j e m u « ( 1 ' K o r 2, I I ) . U p o s l a n i c i S o l u n j a n i m a o v a k o m o l i : » N e k se č i t a v o vaše b i ć e — d u h , duša i t i j e l o — o č u v a b e s p r i j e k o r n i m z a d o l a z a k G o s p o d i n a n a š e g a I s u s a K r i s t a « (1 S o l 5 , 2 3 ) . I z a v j e t r o v e se v e l i d a s u » d u s i « Tako u P o s t a n k u : »Bog pusti vjetar

(pneûmata). ( p n e û m a ) na

z e m l j u i v o d a o p a d e « ( P o s t 8, 1). 0 J o n i b i r e č e n o : » B o g podiže vjetar ( p n e û m a ) n a m o r u . N a s t a v e l i k a oluja n a m o r u te l a đ a z a p a d e u o p a s n o s t d a se r a z b i j e « ( J o n 1, 4). U P s a l m u 106. č i t a m o : » O n r e č e i n a s t a o l u j n i v j e t a r i u v i s i n u p o d i ž e m o r s k e v a l o v e « ( P s 106, 25). U . P s a l m u 148. s t o j i : » S l a v i t e G o s p o d i n a s a z e m l j e : z m a j e v i i s v i b e z ­ d a n i , v a t r o , t u č o , s n i j e ž e , l e d u , o l u j n i v j e t r e , v i što i z v r s u ­ j e t e r i j e č n j e g o v u « ( P s 148, 7—8). U E z e k i j e l a u t u ž a l j c i B z a T i r o m piše: » N a p u č i n u m o r s k u , n a m n o g a te m o r a v e s ­ lači i z v e d o š e . J u ž n i te j e v j e t a r ( p n e û m a ) r a z b i o « ( E z 27, 26).

D u h o m se naziva i smisao biblijskih

izreka

8. A k o i s a m i č i t a t e S v e t a p i s m a , v i d j e t ć e t e d a se i smisao božanskih i z r e k a n a z i v a » d u h o m « . T a k o P a v a o piše: » O n nas osposobi z a službenike N o v o g Saveza, ne s l o v a v e ć d u h a . S l o v o u b i j a , a d u h o ž i v o t v o r u j e « (2 K o r 3, 6). R i j e č se i z r a z u j e s l o v o m , a s m i s a o , s a d r ž a n u r i j e č i , n a z i v a se d u h o m . I s t o v r i j e d i z a i z r i č a j : » Z a k o n j e d u h o v a n « ( R i m 7, 14). P a v a o t o r e č e d a n e b i s m o služili u » d r e v n o s t i s l o v a , v e ć u n o v i n i d u h a « ( R i m 7, 6). S a m j e g o v o r i o C d o k z a h v a l j i v a š e B o g u : »Ja, d a k l e , p a m e ć u s l u ž i m B o ž j e m zakonu, a tijelom z a k o n u grijeha. N e m a , p r e m a tome, n i ­ k a k v e osude za one k o j i s u u K r i s t u Isusu. T a z a k o n d u h a života, u K r i s t u Isusu, o s l o b o d i m e z a k o n a grijeha« ( R i m 7, 2 5 — 8 , 1—2). I F i l i p , k a d uškopljenika htjede od slova p r i v e s t i d u ­ h u , k a z a : » R a z u m i j e š l i što č i t a š ? « ( D j 8, 30). B r o j e v i jamče da je i K a l e b posjedovao t a k a v duh. B o g , naime, kaže: »Slugu svoga K a l e b a uvest ću u z e m l j u u k o j u je išao z a t o što u n j e m u b i j a š e d r u g i d u h t e m e j e s l u š a o < ( B r 14, 24). K a l e b j e g o v o r i o r a z u m i j e v a n j e m r a z l i č i t i m od ostalih i zato postao d r a g B o g u . B o g je po E z e k i j e l u n a r e d i o d a se i m a t a k v o s r c e . V e l i : » N a č i n i t e s e b i n o v o 552A s r c e i n o v i d u h « (E z 18, 31). S t i m stoji tako.

6

Atanazije, m a d a piše S e r a p i o n u , o d j e d n o m riječ u p r a v l j a i z r a v n o tropicima. T o ponavlja više puta. T i m e ponešto otežava praćenje izlaganja, ali spis postaje življi. » G o v o r n i . oblici« su »tropi« pomoću kojih »tropici« izvrću smisao b i b l i j s k i h rečenica k a k o ne b i bili p r i m o r a n i prihvatiti p r a v i n a u k o D u h u Svetom. 7

94

B u d u ć i d a se u k a z a l a v e l i k a r a z l i č i t o s t » d u h o v a « , b i l i biste p a m e t n i j i d a m i s l i t e , k a d čujete z a s t v o r e n i d u h , n a j e d a n o d s p o m e n u t i h . R e c i m o n a onaj o k o m e piše u I z a i j i : 95

» A r a m se složi s E f r a i m o m . Z a d r h t a k r a l j e v a d u š a i d u š a n j e g o v a n a r o d a p o p u t s t a b l a u š u m i što g a p o t r e s a v j e t a r (p n e û m a ) « ( I z 7, 2). I l i n a o n a j z a k o j i se t v r d i : » P o d i ž e G o s p o d i n — z b o g J o n e — v j e t a r n a m o r u « ( J o n 1, 4). G r m l j a v i n u p r a t i p u h a n j e v j e t r o v a k a o što se z b i k o d p l j u ­ s k a u A h a b o v o d o b a . P i š e : » K r o z k r a t k o se v r i j e m e d o g o d i d a se n e b o s m r a č i o d o b l a k a i v i h o r a ( p n e û m a ) « (1 K r 18, 45).

D u h u A m 4, 13 označuje naš

duh

9. O n i , m e đ u t i m , p r i m j e ć u j u : b u d u ć i d a se u u l o m k u B s p o m i n j e P o m a z a n i k , slijedi da i n a v e d e n i d u h ne može ništa d r u g o z n a č i t i d o l i D u h a S v e t o g a . U r e d u , v i p r i m i j e t i s t e d a se D u h S v e t i i m e n o v a o s P o m a z a n i k o m . A l i n i s t e l i naučili d a ga, s o b z i r o m n a n a ­ rav, dijelite i otuđujete od S i n a j e r za K r i s t a t v r d i t e da nije stvorenje, dok o D u h u S v e t o m v e l i t e da je stvorenje? B e z u m n o j e z a j e d n o i m e n o v a t i i s k u p a s l a v i t i što j e p o n a ­ r a v i neslično. J e r koje je zajedništvo između s t v o r e n j a i S t v o r i t e l j a ? Inače v a m preostaje d a sa S i n o m b r o j i t e i r e ­ d a t e s t v o r o v e što s u n a s t a l i p o n j e m u . B i l o je, p r e m a tome, dostatno — k a k o r e k o s m o — da se i z r a z s h v a t i k a o g o v o r o d a š k u ( p n e û m a ) vjetrova. A l i k a d se i z v l a č i t e n a o s n o v i t o g a što se u A m o s o v o j i z r e c i C spominje K r i s t , v a l j a rečenicu p o m n o p r o m o t r i t i . Možda ć e m o i z a izričaj » s t v o r i t i d u h « n a ć i p r i k l a d n i j i s m i s a o .

553A

D a l i naviještati l j u d i m a » n j e g o v a Pomazanika« znači što d r u g o n e g o o b j a v i t i d a j e K r i s t p o s t a o č o v j e k o m ? T o p a k j e d n a k o zvuči k a o : » G l e , D j e v i c a će začeti u u t r o b i ; r o d i t ć e s i n a , i o n i ć e m u n a d j e n u t i i m e E m a n u e l « (I z 7, 14), i k a o o s t a l o što j e z a p i s a n o o n j e g o v u d o l a s k u . A l i k a k o se u A m o s u n a v i j e š t a t j e l e s n i d o l a z a k R i j e č i , o k o j e m j e t u » s t v o r e n o m d u h u « g o v o r , a k o n e o č o v j e k o v u d u h u k o j i se i z n o v a stvara i obnavlja? T o je i po E z e k i j e l u B o g n a v i j e stio k a d kaže: »Dat ću v a m n o v o srce i d u h ću v a m n o v i dati. O t k l o n i t ću k a m e n o srce iz vašega t i j e l a i dat ću v a m t j e l e s n o s r c e . S v o g a ć u D u h a u l i t i u v a s « (E z 36, 2 6 — 2 7 ) . K a d se t o z b i l o a k o n e k a d G o s p o d i n s v o j i m d o l a s k o m s v e o b n o v i m i l o š ć u ? G l e k a k o se i u toj i z r e c i n a z n a č u j e r a z l i č i t o s t d u h o v a . D o k j e naš d u h o n a j što se o b n a v l j a , 96

B o g z a D u h a S v e t o g a ne kaže n a p r o s t o d a je d u h , v e ć gà n a z i v a s v o j i m D u h o m . N j i m e se naš o b n a v l j a . I p s a l m i s t to t v r d i u p s a l m u 103: »Oduzet ćeš i m d u h o v e i u g i n u t će i p r e t v o r i t ć e se u s v o j p r a h . P o s l a t ć e š s v o g a D u h a i b i t ć e s t v o r e n i i o b n o v i t ć e š l i c e z e m l j e « ( P s 103, 2 9 — 3 0 ) . A k o l i se z a n a s k a ž e d a se o b n a v l j a m o u D u h u B o ž j e m u , z a c i - B j e l o » s t v o r e n i d u h « i z A m o s a n i j e D u h S v e t i , v e ć naš d u h . Isto tako, ako s p r a v o m sudite da S i n n i j e stvorenje stoga što j e s v e n a s t a l o p o R i j e č i , n i j e l i b o g o h u l n o k a d v e l i t e da je D u h stvorenje, a Otac u n j e m u po Riječi sve d o v o d i d o s a v r š e n o s t i i s v e o b n a v l j a ? A k o p a k o t u d što n a p r o s t o p i š e d a j e d u h s t v o r e n d o đ o š e n a p o m i s a o d a se t o k a ž e z a D u h a S v e t o g a , t r e b a d a se o d s a d u v j e r e d a n i j e D u h S v e t i s t v o r e n , v e ć d a se naš d u h o b n a v l j a u D u h u S v e t o m . Z a nj i D a v i d m o l i u p s a l m u : »Čisto srce s t v o r i u m e n i , B o ž e , i d u h p r a v i o b n o v i u n u t r i n i m o j o j « ( P s 50, 12). T u se k a ž e » s t v o r i t i « . R a n i j e g a j e B o g o b l i k o v a o k a k o v e l i Z a h a r i j a : »Razastire nebo, u t e m e l j u j e z e m l j u i o b l i k u j e č o v j e k o v d u h u n j e m u « ( Z a h 12, 1). K a d d u h , što g a n a j - C p r i j e o b l i k o v a , pade, i z n o v a ga s t v o r i , j e r je s a m postao s t v o r e n j e k a d » R i j e č p o s t a t i j e l o m « (I v 1, 14). T o u č i n i d a bi, kako kaza Apostol, »dvojicu stvorio j e d n i m n o v i m čo­ v j e k o m , o n i m što j e s t v o r e n p o B o g u u p r a v e d n o s t i i s v e ­ t o s t i i s t i n e « ( E f 2, 1 5 ; 4, 24). P a v a o n i j e t a k o g o v o r i o što b i t o b o ž e b i o s a z d a n d r u k ­ čiji č o v j e k o d o n o g načinjena u p o č e t k u » p o slici« ( P o s t 1, 26). P o t i c a o j e d a se p r i h v a t i p a m e t s t v o r e n a i o b n o v l j e ­ n a u K r i s t u . T o je opet i po E z e k i j e l u objavljeno. O n v e l i : »Načinite sebi n o v o srce i n o v i d u h . Zašto d a umirete, k u ­ ćo Izraelova? J a ne želim s m r t i umirućeg, g o v o r i A d o n a i G o s p o d i n « ( E z 18, 3 1 — 3 2 ) .

Značenje izričaja »učvršćeni grom« u A m 4, 13 i »tropovsko« pozivanje na 1 T i m 5, 21 10. B u d u ć i , d a k l e , d a » s t v o r e n i d u h « i m a t o z n a č e n j e , D d a d e se k a k o v a l j a r a z u m j e t i i i z r a z » u č v r š ć e n i g r o m « . Z n a č i v j e r n u r i j e č i p o s t o j a n i z a k o n d u h a . G o s p o d i n , ž e l e ć i 556A da J a k o v i I v a n b u d u t o m z a k o n u s l u ž b e n i c i , n a z v a o i h j e B o a n e r g e s t o j e s t » s i n o v i g r o m a « ( M k 3, 17). I v a n o d i s t a viče s n e b a : » U početku bijaše Riječ. I Riječ bijaše k o d B o g a . I R i j e č b i j a š e B o g « (I v 1, 1). 97

Z a k o n ranije posjedovaše »sjenu budućih dobara^ ( H e b 10, 1). A l i k a d j e K r i s t n a g o v i j e š t e n l j u d i m a i k a d j e d o š a o g o v o r e ć i : » J a k o j i z b o r i m , t u s a m « (I v 4, 26), tad, po P a v l o v i m riječima, »njegov glas potrese z e m l j u k a k o je prije obećao: još ću j e d n o m p o t r e s l i ne samo ze­ m l j u , v e ć i n e b e s a « ( H a g 2, 6). R i j e č » j o š j e d n o m « z n a č i p r o m j e n u u z d r m a n o g k a k o b i nepotreseno ostalo. S t o g a B »budući da smo p r i m i l i nepotresivo kraljevstvo, iskazuje­ m o zahvalnost iz koje služimo B o g u k a k o je n j e m u milo« ( H e b 12, 2 6 — 2 8 ) . D a v i d k a o u č v r š ć e n o o p j e v a k r a l j e v s t v o što g a P a v a o n a z i v a n e p o t r e s i v i m . V e l i : » G o s p o d i n se z a k r a l j i . O b u č e v e l i č a n s t v o . G o s p o d i n o b u č e m o ć i o p a s a se. I z e m l j u u č ­ v r s t i i n e ć e se p o t r e s t i « ( P s 93, 1). P r e m a t o m e , o n o što p r o r o k k a z a n a z n a č u j e G o s p o d i n o v d o l a z a k . U n j e m u se i m i o b n o v i s m o i z a k o n d u h a ostaje n e u z d r m l j i v . A l i se o v i p r a v i t r o p i c i , s u g l a s n i s a r i j e v c i m a , s k o j i ­ m a i dijele h u l u n a božanstvo d a b i j e d n i S i n a držali stvo­ r e n j e m , d r u g i D u h a , usudiše, k a k o s a m i v e l e , pronaći » t r o ­ p e « te i s k r i v i t i t o č n u P a v l o v u i z r e k u što j e n a p i s a T i m o C t e j u k a d r e č e : » Z a k l i n j e m te p r e d B o g o m i I s u s o m K r i s t o m i o d a b r a n i m a n đ e l i m a d a to č u v a š b e z p r e d r a s u d e i d a ništa n e č i n i š p o s t r a n a č k o m o b z i r u « (1 T i m 1, 21). T r o p i c i tvrde: budući da je P a v a o naveo B o g a i K r i s t a i p o t o m a n ­ đ e l e , D u h a n u ž n o p r i b r a j a a n đ e l i m a s t o g a što j e n j i h o v a r a z r e d a te j e s a m o u z v i š e n i j i a n đ e o o d o s t a l i h . 8

457A

T o je, u p r v o m e r e d u , izmišljotina V a l e n t i n o v a b e z b o š t v a , T r o p i c i n i s u m o g l i z a t a j i t i d a g o v o r e što i V a l e n t i n . O n , naime, reče: k a d B r a n i t e l j b i poslan, s n j i m su poslani i anđeli, n j e g o v i vršnjaci. K tome, svodeći D u h a n a anđele, anđele smještaju u T r o j s t v o . A k o , n a i m e , po n j i m a , anđeli dolaze n a k o n O c a i Sina, jasno je da i o n i spadaju u T r o j ­ s t v o te n i s u » s l u ž i n s k i d u h o v i p o s l a n i n a s l u ž e n j e « (Heb 1, 14) n i t i s u p o s v e ć e n i , v e ć s u r a d i j e p o s v e t i t e l j i o s t a l i h .

P i s m a D u h a ne nazivaju anđelom 11. O t k u d , d a k l e , t o l i k a n j i h o v a l u d o s t ? J o š j e d n o m . , g d j e u P i s m i m a n a đ o š e d a se D u h n a z i v a a n đ e l o m ? R e d m i j e v e ć r e č e n o p o n o v i t i . D u h se z o v e B r a n i t e l j e m , D u h o m 8

2.

98

Valentin stoljeću.

je

utemeljitelj

i

vođa

najznamenitije

gnostičke

zajednice

u

sinovstva, D u h o m posvećenja, Božjim D u h o m , D u h o m K r i s t o v i m . N i g d j e se n e o s l o v l j u j e a n đ e l o m , a r h a n đ e l o m i l i služinskim d u h o m , k a k o j e slučaj s anđelima. Štoviše, G a - B brijel, d o k g o v o r i M a r i j i , sa S i n o m poslužuje i D u h a . V e l i : » D u h S v e t i sići ć e n a t e i S i l a ć e t e S v e v i š n j e g a o s j e n i t i « ( L k 1, 35). A l i a k o P i s m a D u h a n e z o v u a n đ e l o m , k a k v u i s p r i k u t i l j u d i m o g u i m a t i za tako n e r a z u m n u drskost? To v r i j e d i t i m v i š e što i V a l e n t i n k o j i i m u s a d i t u z l u m i s a o D u h a oslovi n a z i v o m B r a n i t e l j , a anđele zvaše anđelima. A l i i on, čovjek bezuman, D u h a v r s t a s anđelima kao to­ bože njihova sudobnika. T r o p i c i p a k u p o z o r a v a j u d a piše u p r o r o k a Z a h a r i j e : » O v o g o v o r i a n đ e o što z b o r i u m e n i « ( Z a h 4, 5). P o n j i m a je očevidno da p r o r o k s anđelom k o j i m u je govorio m i s l i z a p r a v o n a D u h a . A l i to n e b i t v r d i l i d a s u p r i čitanju b i l i p o m n i . I s a m Z a h a r i j a v e l i u viđenju svijećnjaka: » A n đ e o što g o v o r a š e u m e n i o d v r a t i i r e č e : z a r n e z n a š što j e t o ? C R e k o h : G o s p o d i n e , ne! O n o d g o v o r i i reče: evo G o s p o d i n o ­ v e riječi Z e r u b a b e l u : n i u v e l i k o j m o ć i n i u snazi, v e ć u m o m D u h u , g o v o r i G o s p o d i n s v e m o g u ć i « ( Z a h 4, 5—6). P o s v e j e , d a k l e , j a s n o d a a n đ e o što r a z g o v a r a š e s p r o ­ r o k o m nije bio D u h S v e t i , već s a m i anđeo. D u h je p a k D u h B o g a S v e v l a d a r a . N j e g a anđeo poslužuje. N e o d j e l j i v je o d božanstva i vlastit je Riječi. A l i a k o i m k a o i z l i k a služi A p o s t o l o v a i z r e k a k a d p o s - 5 6 0 A l i j e K r i s t a n a v e d e i z a b r a n e anđele, n e k a kažu k o j e g i z m e ­ đu t o l i k i h treba svrstati s Trojstvom? Nisu, naime, s v i b r o j e m j e d a n . A k o j i o d n j i h siđe u g o l u b o v u l i k u n a J o r ­ d a n ? I m a i h t i s u ć e t i s u ć a m i r i j a d â k o j i m u s l u ž e ( D n 7, 10). I l i z b o g č e g a n i j e r e č e n o k a d se o t v o r i š e n e b e s a : s i đ e j e d a n o d i z a b r a n i h anđela, v e ć je k a z a n o d a »siđe D u h S v e t i « ( L k 3, 22)? Zato je i s a m Gospodin, razgovarajući s učenicima o svršetku, s razlučivanjem r e k a o : »Sin će Čovječji p o s l a t i s v o j e a n đ e l e « ( M t 13, 41). P r i j e b i k a z a n o : » A n đ e l i g a p o s l u ž i v a h u « ( M t 4, 11). I s u s o p e t t v r d i : » I z i ć i ć e a n đ e l i « ( M t 13, 49). A l i d o k u č e n i c i m a d a j e D u h a , g o v o r i : » P r i ­ m i t e D u h a S v e t o g a « (I v 20, 22). Š a l j u ć i i h k a z a : » P u t u j u - B ći u č i t e s v e n a r o d e k r s t e ć i i h n a i m e O c a i S i n a i D u h a S v e t o g a « ( M t 28, 19). A n đ e l a , d a k l e , n e s j e d i n i s b o ž a n ­ s t v o m n i t i je nas p o s t v o r e n j u s j e d i n i o sa s o b o m i s Ocem., 99

već u D u h u S v e t o m . K a d a je D u h a obećavao, nije govorio d a ć e p o s l a t i a n đ e l a n e g o » D u h a I s t i n e što i z l a z i o d O c a « (I v 15, 26) i » u z i m a o d n j e g o v a « (I v 16, 14) t e » s e d a j e ? ( I v 14, 16).

u v i j e k m i l o s r đ e n j e g o v o « ( P s 135, 16). V e l i k i p a k M o j s i j e n e p r e s t a n o p o n a v l j a : » G o s p o d i n B o g stupaše p r e d l i c e m v a š i m « ( P n z 1, 30. 33). Božji D u h , p r e m a tome, ne može biti n i anđeo n i stvo­ renje. V l a s t i t je B o ž j e m božanstvu, j e r k a d D u h bijaše m e ­ đu n a r o d o m , B o g je po S i n u u D u h u bio posred njega.

D u h je Sveti, a ne anđeo, predvodio izraelski narod 12. I M o j s i j e j e z n a o d a s u a n đ e l i s t v o r e n j a , a d a j e D u h S v e t i sjedinjen sa S i n o m i O c e m . B o g m u je, n a i m e , r e k a o : » I d i , u z i đ i o t u d , t i i t v o j n a r o d što s i g a i z v e o i z Egipta, u z e m l j u k o j u z a k l e t v o m obećah A b r a h a m u , I z a k u C i J a k o v u : dat ću je vašem sjemenu. S v o g ću anđela poslati p r e d l i c e m t v o j i m . O n ć e p r o t j e r a t i K a n a a n c a « (I z 1 35, 1—2). A l i M o j s i j e t o o t k l o n i r i j e č i m a : » A k o s a m n e p o đ e š s n a m a , n i m e n e n e ć e š i z v e s t i o d o v u d « (I z 1 33, 15). N i j e , n a i m e , h t i o d a s t v o r e n j e p r e d v o d i n a r o d , j e r se b o j a o d a n e b i p o k r a j B o g a , S t v o r i t e l j a svega, naučili služiti s t v o r e n j u . Odbacivši, d a k l e , anđela, s a m o g a B o g a z a z v a d a i h v o d i . B o g m u t o o b e ć a i r e č e : » I s p u n i t ć u r i j e č što s i j e k a z a o . Našao s i m i l o s t p r e d a m n o m . J a te p o z n a j e m p r e d s v i m a * ( I z l 33, 1 7 — 1 8 ) . D U Izaiji je zabilježeno: »Onaj k o j i iz z e m l j e izvede 561A p a s t i r a o v a c a ; g d j e j e t a j k o j i u d a h n u u n j i h D u h a S v e t o g a što d e s n i c o m p o v e d e M o j s i j a ? « (I z 63, 1 1 — 1 2 ) . N e š t o n i ž e v e l i : » D u h siđe o d G o s p o d i n a te i h j e v o d i o . T a k o , t i s i v o ­ dio svoj narod da sebi stekneš s l a v n o ime« (I z 63, 14). T k o o t u d n e u v i đ a i s t i n u ? B u d u ć i d a je B o g obećao d a će o n b i t i V o d i t e l j e m , vidiš d a ne obećaje p o s l a t i anđela nego svoga D u h a k o j i je p o v r h anđela. I o n p o s t a d e v o d i č n a r o d a . T i m e se p o k a z a l o d a D u h n i j e m e đ u s t v o r o v i m a n i t i je anđeo, već je i z n a d stvorenja, sjedinjen s O č e v i m božanstvom. S a m je, n a i m e , B o g po Riječi u D u ­ h u predvodio narod. Stoga diljem cijeloga P i s m a ponavlja: » J a v a s i z v a d o h i z E g i p t a ; v i ste s v j e d o c i d a n i j e d a n t u đ i b o g n i j e b i o m e đ u v a m a o s i m m e n e « ( L e v 11, 4 5 ; S u c i 6,8; H o š 13,4; P n z 32,39; I z 45,21). B

S v e t i , također, kliču B o g u : » V o d i o s i svoj n a r o d kao o v c e « ( P s 76, 21). I s t o t a k o : » G o s p o d i n i h j e v o d i o u n a d i i n i s u se strašili« ( P s 77, 53). N j e m u u p r a v l j a j u i o v u p j e ­ smu: »Pro voditelj u svoga naroda kroz pustinju, jer je za­ 100

Pobija se k r i v o tumačenje 1 T i m 5, 21 13. U r e d u , v e l e , a l i z a š t o o n d a A p o s t o l n a k o n K r i s t a nije spomenuo D u h a Svetoga, već upravo odabrane an­ đele? A l i m o ž e se i n j i h p i t a t i : z a š t o n e s p o m e n u a r h a n đ e l e , k e r u b i n e , s e r a f i n e , g o s p o d s t v a , p r i j e s t o l j a i l i što d r u g o , v e ć C s a m o i z a b r a n e a n đ e l e ? Z a r s u a n đ e l i s t o g a što P a v a o t a k o n e k a z a i s t o što i a r h a n đ e l i i l i s a m o a n đ e l i p o s t o j e , a l i n e i s e r a f i n i , k e r u b i n i , arhanđeli, gospodstva, p r i j e s t o l j a , p r v a š t v a i j o š štošta d r u g o ? A l i t o z n a č i A p o s t o l a k o r i t i z b o g čega je tako, a ne o v a k o pisao. T o također znači n e p o z n a ­ vanje s obzirom na istinu. E v o što p i š e u I z a i j i : » P r i s t u p i t e k m e n i i č u j t e o v o : o d p o č e t k a n i s a m g o v o r i o k r i š o m . K a d se t o d o g a đ a l o , 564A bio s a m ondje. S a d m e je G o s p o d i n poslao i njegov Duh« ( I z 48, 16). U H a g a j a č i t a m o : » Z e r u b a b e l e , b u d i j u n a k , v e l i G o s p o d i n . Jošua, s i n e J o s a d a k o v , v e l i k i s v e ć e n i c e , b u ­ d i o d važan, v e l i G o s p o d i n . S a v z e m l j i n puče, b u d i h r a b a r , veli Gospodin. Radite jer ja sam s vama, veli Gospodin sve­ m o g u ć i . I m o j D u h b o r a v i p o s r e d v a s « ( H a g 2, 4). U o b o ­ j i c e se p r o r o k a s p o m i n j e j e d i n o G o s p o d i n i D u h . S t o ć e t r o p i c i n a t o r e ć i ? A k o , n a i m e , o t u d što P a v a o s p o m e n u K r i s t a , a D u h a p r e š u t i , te se s j e t i o d a b r a n i h a n đ e l a , D u h a r e d a j u m e đ u anđele, n e k čitaju n a v e d e n e p r o r o č k e riječi i n e k o d v a ž n o p o s t a v e p i t a n j e o n o g a k o j i se u n j i m a p r e š u ­ ć u j e . R e k n u l i d a j e G o s p o d i n i z u l o m k a z a p r a v o S i n , što B ć e r e ć i o O c u ? K a ž u l i d a j e O t a c , što ć e t a d a r e ć i z a S i n a ? N e s m i j e se n i m i s l i t i n a h u l u što b i p o n j i m a u s l i j e d i l a . P r i m o r a n i su, naime, t v r d i t i d a prešućeni i l i ne postoji i l i se m o r a p r i b r o j i t i s t v o r e n j i m a . 9

9

Z a razumijevanje Atanazijeve misli »Gospodin« (Kyrios) u Bibliji naznačuje

treba Oca i

imati Sina.

na

pameti

da

naziv

101

D u h pripada n e d j e l j i v o m T r o j s t v u , a službenici

anđeli su

14. Sto ć e t e k r e ć i k a d č u j u g d j e G o s p o d i n v e l i : » B i j a ­ še n e k i s u d a c u j e d n o m m j e s t u . B o g a se n i j e b o j a o n i t i se o s v r t a o n a č o v j e k a « ( L k 18, 2). B u d u ć i d a G o s p o d i n p o ­ s l i j e B o g a s p o m e n u č o v j e k a , d a l i j e taj č o v j e k S i n n a k o g a se n e p r a v e d n i s u d a c n e o b a z i r a š e ? I l i j e s t o g a što G o s p o d i n n a k o n B o g a i m e n o v a č o v j e k a S i n treći, n a k o n čovjeka, a C D u h S v e t i č e t v r t i ? Sto ć e r e ć i ako i z n o v a č u j u A p o s t o l a u istoj p o s l a n i c i : » N a r e đ u j e m t i p r e d B o g o m oživiteljem s v e ­ ga i p r e d G o s p o d i n o m I s u s o m K r i s t o m k o j i je u nazočnosti P o n c i j a P i l a t a posvjedočio lijepo svjedočanstvo. Čuvaj z a ­ p o v i j e d b e z l j a g e , n e p r i j e k o r n u « (1 T i m 6, 13). Z a r , d a ­ k l e , z a t o što j e p r e š u t i o a n đ e l e i D u h a d v o j e o o p s t a n k u D u h a i anđela? D o i s t a d v o u m e d o k l e god tako bezbožno m i s l e o D u h u . A k o p a k č u j u što P i s m o v e l i u I z l a s k u : 5 6 5 A » N a r o d se p o b o j a G o s p o d i n a te p o v j e r o v a š e B o g u i M o j s i ­ j u , n j e g o v u s l u z i « (I z 1 14, 31) z a r ć e M o j s i j a b r o j i t i s B o ­ g o m te n a k o n B o g a n e ć e p o i m a t i S i n a , v e ć j e d i n o M o j s i j a ?

Sto ć e p a k k a z a t i k a d č u j u kako J a k o v b l a g o s i v l j e Josipa govoreći: »Nek B o g koji me hranio od moje mladosti sve do današnjeg dana; n e k anđeo k o j i m e spasio o d s v i h n e d a ć a b l a g o s l o v i o v e m l a d i ć e « ( P o s t 48, 15)? Z a r s t o g a što J a k o v n a k o n B o g a i m e n o v a a n đ e l a , a n đ e o d o l a z i p r i j e S i n a i l i se S i n b r o j i m e đ u a n đ e l e ? O n i ć e , z a c i j e l o , t a k o i m i s l i t i jer i m je srce izopačeno. A p o s t o l s k a vjera nije t a k v a . T o ne b i kršćanin n i k a d a podnio. Sveto je i blaženo T r o j s t v o nedjeljivo i u sebi sjeB d i n j e n o . K a d se s p o m e n e O t a c , n a z o č n a j e i n j e g o v a R i j e č i D u h k o j i j e u S i n u . A l i a k o se i m e n u j e S i n , O t a c j e u S i ­ n u , a n i D u h nije i z v a n Riječi. J e d n a je, n a i m e , m i l o s t : i z O c a p o S i n u d o v r š u j e se u D u h u S v e t o m . J e d n o j e i b o ž a n ­ stvo. J e d a n je B o g k o j i je »nad s v i m e i po s v e m u i u sve­ m u « ( E f 4, 6). T a k o i P a v a o , d o k j e g o v o r i o » z a k l i n j e m te p r e d B o ­ g o m i I s u s o m K r i s t o m « (2 T i m 4, 1; 1 T i m 5, 21), z n a ­ še d a se D u h n e d i j e l i o d S i n a , v e ć d a j e u K r i s t u kao i S i n u O c u . Izabrane je anđele zacijelo zato zazvao j e r je z a k l i ­ n j a n j e u p u t i o u č e n i k u . Z n a o j e d a se r i j e č i što i h B o g z b o r i k a z u j u po K r i s t u u D u h u i d a anđeli poslužuju u našim C s t v a r i m a u k o l i k o n a d z i r u n a š e č i n e . P a v a o se p o z i v a n a 102

a n đ e l e d a b i u č e n i k z a t o o p s l u ž i v a o u č i t e l j e v e o p o m e n e što p o s t o j e o č e v i c i d a t i h s a v j e t a . M o ž d a se t o m p r i g o d o m r a d i m a l e n i h u C r k v i p o z i v a n a anđele k o j i »neprestance m o t r e l i c e O c a k o j i j e n a n e b e s i m a « ( M t 18, 10). T a k o u č e n i k neće, poznavajući n a r o d n e zaštitnike, z a n e m a r i t i A p o s t o ­ love poticaje.

T r o p i c i uče da je D u h S i n u brat i l i da m u je Otac djeci 15. M e n i se čini d a j e to s m i s a o b o ž a n s k i h r i j e č i i d a on pobija bezbožni govor t i h bezumnikâ p r o t i v D u h a . A l i t r o p i c i g a j e t r a j n u o p o r b u p r o t i v i s t i n e . V i š e se, d o d u š e , k a k o pišeš, n e p o z i v l j u n a P i s m a j e r t u ništa n e n a l a z e , v e ć iz obilja vlastitog srca tvrde: ako D u h nije stvorenje n i je­ d a n m e đ u a n đ e l i m a , v e ć i z l a z i i z O c a , o n d a j e i o n s i n . T a - 568A k o su o n i Riječ d v a brata. A l i ako je b r a t Riječi, k a k o je o n a j e d i n o r o đ e n a i l i k a k o n i s u j e d n a k i , v e ć se S i n s p o m i n j e n a k o n O c a , a D u h p o s l i j e S i n a ? K a k o to, a k o D u h d o l a z i i z O c a , zašto se i z a n j n e k a ž e d a j e r o đ e n i l i d a j e s i n , v e ć naprosto da je D u h S v e t i ? A k o je D u h S i n o v D u h , t a d m u je O t a c djed. T a k o se šale t i n e č a s n i l j u d i . P u n i n e u m j e s n e r a d o z n a ­ l o s t i ž e l e istražiti B o ž j e d u b i n e k o j e n i t k o n e p o z n a o s i m Božjega D u h a koga oni grde. N j i m a uopće ne b i trebalo više o d g o v a r a t i . V a l j a l o b i i h po A p o s t o l o v o j n a r e d b i n a ­ k o n u k o r a što i m j e u p u ć e n k r o z n a š e p r i j a š n j e r i j e č i i z ­ b j e g a v a t i k a o k r i v o v j e r c e (T i t 3, 10) i l i i m p o s t a v l j a t i p i t a n j a r a v n a o n i m a k o j a o n i n a m a u p r a v l j a j u te o d n j i h tražiti o d g o v o r k a o što g a i o n i o d n a s traže. B N e k n a m , dakle, kažu d a l i O t a c d o l a z i o d oca, d a l i je t k o s n j i m e b i o r o đ e n , d a l i s u b r a ć a o d j e d n o g o c a , k a k o se zovu, t k o i m je otac i djed, t k o pređi? Z a c i j e l o će reći da ne postoje. N e k r e k n u k a k o je O t a c otac, a d a s a m n i j e r o ­ đen i z oca i l i k a k o je mogao i m a t i S i n a , a d a s a m n i j e n a j ­ p r i j e r o đ e n k a o s i n . Z n a m d a j e to p i t a n j e bezbožno. A l i je p r a v e d n o s o n i m a se našaliti k o j i se s a m i p o d r u g u j u d a b i na temelju toga b e z u m l j a i bezbožna z a p i t k i v a n j a m o g l i z a m i j e t i t i s v o j u v l a s t i t u ludost. P i t a n j a u o p ć e ne stoje. D a ­ l e k o o d toga! I ne d o l i k u j e postavljati t a k v a p i t a n j a u o d ­ n o s u n a b o ž a n s t v o . B o g , o d i s t a , n i j e k a o č o v j e k d a b i se C smjelo o n j e m u l j u d s k i pitati. 103

Spoznavanje T r o j s t v a nadmašuje našu pamet

U B o g u postoji samo jedan Otac i jedan S i n 16. O t o m e b i , k a k o r e k o h , t r e b a l o šutjeti i n a te se l j u d e n e o b a z i r a t i . A l i d a i m naš m u k n e b i d a o p o v o d a z a b e z o b r a z n o s t , n e k p o s l u š a j u što s l i j e d i . K a o što se u O č e v u s l u č a j u n e m o ž e g o v o r i t i o o c u , t a k o se s o b z i r o m n a S i n a ne d a g o v o r i t i o b r a t u . P r i j e O c a , stoji zabilježeno, n i j e b i l o drugoga B o g a . N e m a n i d r u g o g S i n a , jer S i n je j e d i n o r o đenac. Z b o g toga je s a m i i j e d i n i Otac samo j e d n o g j e d i n o g S i n a Otac. U jednome božanstvu u v i j e k b i j a h u i u v i j e k je­ su Otac i S i n . D A k o se p a k u l j u d i z a n e k o g v e l i d a j e o t a c , z a c i j e l o j e 569A n e k o m e d r u g o m s i n . K a ž e l i se d a j e s i n , t a d j e o c e m z a n e k o g d r u g o g . K a d je, p r e m a tome, riječ o l j u d i m a , n a z i v i »otac« i »sin« n e m a j u svoj strogi smisao. T a k o A b r a h a m , T e r a h o v sin, postade I z a k o v i m ocem, a Izak, A b r a h a m o v sin, posta J a k o v u otac. T a k v o je u s t r o j s t v o l j u d s k e n a r a v i . L j u d i su, u i s t i n u , d i j e l o v i j e d n i d r u g i h . S v a k i čovjek k o j i je začet dio je svoga oca, d a b i i o n postao z a n e k o g a d r u ­ gog roditelj. S božanstvom stvar ne stoji tako. B o g nije kao čovjek ( B r 23, 19). N e p o s j e d u j e r a z d i j e l j i v u n a r a v . S t o g a S i n a ne rađa s a m o r a z d i j e l j e n j e m , d a b i i S i n postao o c e m ne­ k o m drugom, jer n i Bog ne d o l a z i i z oca. N i S i n nije dio O c a . S t o g a n i n e r a đ a k a o što j e s a m r o đ e n , v e ć j e s a v S l i ­ k a i Odbljesak čitavoga Oca. U jednome božanstvu samo B je Otac u p r a v o m e s m i s l u Otac, i S i n u strogom značenju S i n . U odnosu n a n j i h v r i j e d i da je Otac u v i j e k Otac i S i n u v i j e k S i n . K a o što O t a c n e m o ž e n i k a d a b i t i S i n , t a k o n i S i n n e m o ž e n i k a d a p o s t a t i o t a c . I s t o t a k o , k a o što O t a c neće n i k a d a prestati biti j e d i n i Otac, n i S i n neće n i k a d a prestati biti jedini S i n . 1 0

B i l a b i , dakle, ludost samo i p o m i s l i t i i l i reći d a S i n i m a b r a t a i l i O c u d a t i n a z i v d j e d a . D u h se u P i s m i m a n e z o v e s i n o m d a g a n e b i u z e l i z a S i n o v a b r a t a . T a k o đ e r se n e z o v e n i S i n o v i m s i n o m d a se z a O c a n e b i m i s l i l o d a m u j e d j e d . N a p r o t i v , z a S i n a se v e l i d a j e O č e v S i n , a z a D u h a d a je Očev D u h . T a k o je u svetome T r o j s t v u jedno božan­ stvo i jedna vjera. 1 0

Otaca

104

Već u uvodu napomenusmo najredovitije označuje B o g a

d a riječ Oca.

»Bog«

(ho

Theôs)

u

Bibliji

i

17. Iz i s t o g j e r a z l o g a b e z u m n o r e ć i d a j e D u h s t v o r e - C nje. K a d b i b i o stvor, ne b i b i o s j e d i n j e n s T r o j s t v o m . T a čitavo je T r o j s t v o samo j e d a n B o g . D o v o l j n o j e z n a t i d a D u h n i j e s t v o r e n j e n i t i se u b r a j a m e đ u s t v o r e n a b i ć a . T r o j s t v u se, u i s t i n u , n e m o ž e p r i m i j e ­ šati ništa s t r a n o . O n o j e n e d j e l j i v o i u s e b i i s t o v r s n o . T o j e d o v o l j n o z a v j e r n i k e . D o t u d seže l j u d s k o saznanje. D o t u d k e r u b i n i z a s t i r u k r i l i m a . T k o d a l j e p i t a i želi v i š e istražiti, n e sluša o n o g k o j i v e l i : » N e u m u j o d v i š e d a se n e b i p r e s ­ t r a š i o « ( P r o p 7, 16). N e d o l i č i z b i l j e p r e d a n e p o v j e r i suditi l j u d s k o m mudrošću, nego poslušnošću vjere. J e r k o ­ j a b i r i j e č m o g l a d o s t o j n o r a z j a s n i t i o n o što n a d v i s u j e 572A s t v o r e n u n a r a v ? I l i k o j e u h o d a z a m i j e t i što l j u d i m a n i j e m o g u ć e n i č u t i n i i z r a z i t i ? P a v a o t a k o g o v o r a š e o o n o m što je čuo. O B o g u p a k ovo k a z a : » K a k o s u neistraživi n j e g o v i p u t o v i ! J e r tko je spoznao misao Gospodnju? I l i tko m u b i s a v j e t n i k o m ? « ( R i m 11, 33). S t o g a A b r a h a m n i j e r a d o z n l o istraživao n i t i i s p i t i v a o onoga t k o m u je g o v o r i o , već » p o v j e r o v a i b i m u u b r o j e n o u p r a v e d n o s t « ( R i m 4, 3), T a k o j e i M o j s i j e b i o n a z v a n » v j e r n i m s l u g o m « ( H e b 3, 5). A k o , dakle, A r i je v i s l j e d b e n i c i ne m o g u n i s h v a t i t i n i v j e r o v a t i u n e v i d l j i v o i sveto Trojstvo, jer u n j i h o v u »zlo­ b n u d u š u n e u l a z i m u d r o s t « ( M u d r 1, 4), n e k s t o g a n e i z o p a č u j u i s t i n u . N e k n e r e k n u z a o n o što n e m o g u r a z u m ­ jeti da ne može n i postojati. O n i su žrtve krajne ludosti. B Budući da ne m o g u p o j m i t i da je sveto T r o j s t v o nedjeljivo, S i n a v r s t a j u sa s t v o r e n j i m a . T r o p i c i p a k D u h a broje m e đ u stvorove. T r e b a l o b i , a k o n e s h v a ć a j u , d a p o s v e m a šute. T a k o niti b i jedni S i n a niti drugi D u h a svrstavali među stvore­ n j a . I l i n e k a p r i z n a j u što j e p i s a n o . N e k S i n a s j e d i n e s O c e m , a D u h a n e k n e o d l u č u j u o d S i n a . T a k o b i se u i s t i n u očuvala nerazdijeljenost i istorodnost svetoga Trojstva. O n i s u t o m o r a l i u v i d j e t i . S t o g a se n i s u s m j e l i o d v a ž i t i n a p i t a n j e — k a o l j u d i što s u m n j a j u — k a k o j e to m o g u ć e . T a k o b i i z b j e g l i , u slučaju da z a p i t a n i ne m o ž e o d g o v o r i t i , d a s a m i sebi s t v a r a j u k r i v a mišljenja. S v i m je stvorenjima, a posebice n a m a l j u d i m a , n e m o - C guće o n e i z r e c i v o m dostojno govoriti. A l i još je preuzetnij e , a k o o n i k o j i n e m o g u i z r a z i t i te z b i l j e , i z m i š l j a j u n o v e 105

riječi k o j e s u P i s m u tuđe. U o s t a l o m , l u d je to p o d h v a t : b i l o onoga t k o pita, b i l o onog t k o b i h t i o pružiti odgovor. T k o b i čak u s v e z i sa s t v o r e n i m bićima p o s t a v i o t a k v a p i ­ t a n j a , n e b i se m o g a o s m a t r a t i z d r a v e p a m e t i .

P r i r o d a je tajanstveno satkana 18. N e k se i n a č e t i što s v e b r z o p l e t o g o v o r e u s u d e r e ć i k a k o su sazdana nebesa, koje su t v a r i , k a k o su sastavljena D i l i k a k o je sastavljeno sunce i pojedine zvijezde? A l i zar b i bilo dostojno u d i v l j e n j a ako i h s ludosti p o s r a m i m o po­ l a z e ć i o d v i š n j i h s t v o r e n j a k a d se n e z n a n i n a r a v z e m a l j ­ s k i h s t v a r i : n a r a v stabala, sastav vodâ, o b l i k o v a n j e i 573A u s t r o j s t v o ž i v i h bića. T a j n e p r i r o d e n e ć e m o ć i r a s t u m a č i t i , k a d i S a l o m o n — m u d r i j i od i k o g a — videći da i h je l j u d i ­ m a nemoguće o t k r i t i i z j a v i : »Stavio je u n j i h o v o srce či­ t a v u v j e č n o s t d a č o v j e k n e b i o t k r i o d j e l o što g a B o g u č i n i o d p o č e t k a d o k r a j a « ( P r o p 3, 11). H o ć e l i , b u d u ć i d a n e m o g u naći tumačenja, t v r d i t i da t a bića n i ne postoje? Z a ­ cijelo će tako i reći j e r i m je p a m e t s k r o z i s k v a r e n a . S t o g a i m se s p r a v o m m o ž e k a z a t i : b e z u m n i c i i n a s v e s p r e m n i , zašto j e d n o m ne p r e s t a n e t e s n e p o t r e b n i m z a p i t k i v a n j e m o s v e t o m T r o j s t v u te se n e z a d o v o l j i t e v j e r o m d a o n o p o s ­ t o j i . P r i t o m se p o v e d i t e z a A p o s t o l o m , u č i t e l j e m k o j i v e l i : »Potrebno je u odnosu n a B o g a n a j p r i j e v j e r o v a t i d a o n j e s t i d a j e z a o n e k o j i g a t r a ž e n a g r a d i t e l j « ( H e b 11, 6). B P a v a o , eto, n e r e č e : k a k o B o g j e s t , v e š j e d i n o » d a j e s t « . A k o se, t a k o p o b i j e n i , n e s a k r i j u o d s t i d a , n e k a k a ž u k a k o je nastao Otac d a b i tako naučili k a k o je nastala i n j e g o v a Riječ. A l i , reći će, b e z u m n o je t a k o p i t a t i z a O c a . N e k n a m onda dopuste da i m r e k n e m o d a je j e d n a k o ludo stavljati isto pitanje o Riječi.

Jedinstveno je djelo božanske T r o j i c e 19. T a j j e , d a k l e , p o d h v a t s u v i š a n i p o s v e b e z u m a n . N e k t a k v a p i t a n j a više n i t k o ne p o s t a v l j a . N e k j e d i n o n a ­ s t o j i n a u č i t i što se n a l a z i u P i s m i m a , j e r se o t o m e u n j i m a k r i j u dovoljni i dostatni primjeri. O t a c se n a z i v a i z v o r i s v j e t l o . S a m k a ž e : » O s t a v i š e m e , i z v o r žive v o d e « ( J e r 2, 13). U B a r u h u ponavlja: 106

»Zašto si, Izraele, u z e m l j i neprijateljskoj? N a p u s t i o si i z - C v o r m u d r o s t i « ( B a r 3, 10. 12). P o I v a n o v u m i š l j e n j u » n a š j e B o g s v j e t l o s t « (1 I v 1, 5). S i n se p a k u o d n o s u n a i z v o r n a z i v a r i j e k o m . » B o ž j a j e r i j e k a p u n a v o d e « ( P s 64, 10) U o d n o s u n a s v j e t l o s t z o v e se o d s j a j . P a v a o k a ž e : » O n j e o d s j a j i o t i s a k n j e g o v a b i ć a « ( H e b 1, 3). O t a c j e , d a k l e , svjetlo, a S i n njegov odsjaj. N e treba, osobito k a d je o ovome govor, o k l i j e v a t i s č e s t i m p o n a v l j a n j e m j e d n o g a te i s t o g . M o ž e se, p r e m a t o ­ m e , u S i n u v i d j e t i D u h a k o j i m se p r o s v j e t l j u j e m o . P a v a o , n a i m e , piše: » N e k v a m B o g dade D u h a m u d r o s t i i objave k o j o m ćete ga spoznati. N e k v a m p r o s v i j e t l i oči srca« (E f 1, 17). A l i k a d s m o D u h o m p r o s v i j e t l j e n i , K r i s t n a s z a p r a ­ vo u n j e m u prosvjetljuje, j e r I v a n k a z a d a K r i s t »bijaše D p r a v o s v j e t l o k o j e p r o s i v j e t l j u j e s v a k o g a č o v j e k a što d o l a z a n a s v i j e t « (I v 1, 9). I s t o t a k o O t a c j e i z v o r , a S i n se n a z i v a r i j e k a . S t o g a se v e l i d a p i j e m o D u h a . Piše: »Svi smo p i l i jednoga Duha« (1 K o r 12, 13). A l i , n a p o j e n i D u h o m , p i j e m o K r i s t a . T à 576A piše: »Pili su i z d u h o v n e stijene k o j a i h ie p r a t i l a , a stijena j e b i l a K r i s t « (1 K o r 1 0 , 4 ) . Još j e d n o m : K r i s t je i s t i n s k i S i n . K a d m i p r i m i m o D u ­ ha, postajemo s i n o v i . P a v a o t v r d i : »Niste p r i m i l i r o p s k o g a d u h a d a b i s t e se i z n o v a b o j a l i . D o b i l i ste D u h a p o s i n o v i j e ­ n j a « ( R i m 8, 15). A l i k a d se D u h o m p o s i n o v l j u j e m o , o č i ­ g l e d n o j e d a se u K r i s t u z o v e m o d j e c a B o ž j a , j e r » s v i m a k o j i g a p r i m i š e d a d e v l a s t d a p o s t a n u d j e c a B o ž j a « (I v 1, 12). O t a c j e , p o P a v l o v o j riječi, » j e d i n i m u d a r « (Rim 16, 27). S i n j e n j e g o v a M u d r o s t j e r » K r i s t j e B o ž j a S i l a i M u d r o s t « (1 K o r 1, 24). A l i a k o j e S i n M u d r o s t i , m i , p r i ­ majući D u h a M u d r o s t i , posjedujemo S i n a i u n j e m u posta­ j e m o m u d r i . J e r e v o što p i š e u p s a l m u 1 4 5 : » G o s p o d i n o d r i j e š u j e v e z a n e . G o s p o d i n u m u d r u j e s l i j e p e « ( P s 145, 7) B K a d n a m se D u h d a j e — S p a s i t e l j r e č e : » P r i m i t e D u h a S v e t o g a « (I v 20, 22) — B o g j e u n a m a . I v a n j e z a b i l j e ž i o : » A k o se m e đ u s o b n o l j u b i m o , B o g o s t a j e u n a m a . P o o v o m e z n a m o da ostajemo u n j e m u i o n u n a m a j e r n a m je dao o d s v o g a D u h a « (1 I v 4, 1 2 — 1 3 ) . I a k o j e B o g u n a m a , u n a m a je i S i n . S a m S i n v e l i : »Ja i O t a c doći ć e m o i u njega ć e m o se n a s t a n i t i « (I v 14, 23). 107

M o ž e m o ići i d a l j e . S i n j e život k a k o i s a m kaže: »Ja s a m ž i v o t « ( I v 14, 6). O n a m a se v e l i d a s m o o ž i v l j e n i u D u h u . P a v a o piše: »Uskrsitelj K r i s t a Isusa o d m r t v i h oživC jet će i vaša s m r t n a tjelesa po s v o m e D u h u k o j i stanuje u v a m a « ( R i m 8, 11). A l i k a d s m o o ž i v l j e n i u D u h u , k a ž e se d a u n a m a ž i v i s a m K r i s t . A p o s t o l b i l j e ž i : » S K r i s t o m s a m raspet. J a više ne živim, v e ć u m e n i živi Krist« ( G a l 2, 1 9 — 2 0 ) . S i n j e z a d j e l a što i h j e č i n i o g o v o r i o d a i h v r š i O t a c . Kaže: »Otac k o j i p r e b i v a u m e n i , vrši djela. V j e r u j t e d a s a m j a u O c u i O t a c u m e n i . A k o n e inače, z b o g s a m i h d j e ­ l a vjerujte« (I v 14, 1 0 — 1 1 ) . I P a v a o g o v o r a š e z a d j e l a što i h j e č i n i o s i l o m D u h a d a s u K r i s t o v a d j e l a . V e l i : » N e b i h se u s u d i o g o v o r i t i o n e č e m u što K r i s t r i j e č j u i d j e l o m , s n a g o m z n a m e n j a i čudesa, s n a g o m D u h a S v e t o g a n i j e po m e n i u č i n i o z a o b r a ć e n j e p o g a n a « ( R i m 15, 1 8 — 1 9 ) .

U T r o j s t v u su božanska T r o j i c a najuže sjedinjeni i povezani

577A

20. B u d u ć i d a u s v e t o m T r o j s t v u p o s t o j i t a k v a p o v e ­ zanost i jedinstvo, tko da odvoji S i n a od Oca, D u h a od S i n a i l i o d samoga Oca? T k o može b i t i tako d r z a k p a reći d a je T r o j s t v o u sebi neslično i r a z n o v r s n o i l i da je S i n u odnosu n a O c a r a z n o b i t a n odnosno da je D u h S i n u tuđ? A l i možda ć e n e t k o i z n o v a p i t a t i i tražiti k a k o j e t o m o g u ć e ? K a k o t o d a se k a ž e d a j e S i n u n a m a , k a d se t v r d i d a j e D u h u n a ­ m a , a k a d j e S i n u n a m a d a se v e l i d a j e O t a c u n a m a ? I l i k a k o t o — b u d u ć i d a T r o j s t v o p o s t o j i — d a se o n o n a z n a ­ čuje u j e d n o j osobi? I l i k a k o to d a j e T r o j s t v o u n a m a , k a d je j e d a n o d T r o j i c e u n a m a ?

4), i a k o j e u r a j u » č u o n e i z r e c i v e r i j e c i što i h č o v j e k u n i j o d o p u š t e n o r e ć i « (2 K o r 12, 4), t k o o n d a m o ž e i s k a z a t i o n o što se o d n o s i n a s a m o s v e t o T r o j s t v o ? I p a k toj se p o t r e b i d a d e d o s k o č i t i p r v e n s t v e n o v j e r o m i onda već naznačenim p r i m j e r i m a . M i s l i m n a p r i m j e r sli­ k e , o d s j a j a , i z v o r a , r i j e k e , b i t k a i o t i s k a . J e r k a o što j e S i n u D u h u kao u svojoj slici, tako je i Otac u S i n u . Božansko je P i s m o ublažilo nespsobnost r a z u m s k o g tumačenja i s h v a ć a n j a t i h zbilja, j e r n a m j e d a l o p r i m j e r e k a k o b i s m o n a taj n a č i n j e d n o s t a v n i j e g o v o r i l i r a d i d r z n i č k e v j e r e . C P r u ž i l o n a m j e p r i m j e r e d a b i s m o se b e z p o g i b l i izražavali, s p r a v o m m i s l i l i n a oproštenje i v j e r o v a l i da postoji samo j e d n o p o s v e ć e n j e k o j e se o b i s t i n j u j e i z O c a p o S i n u u D u ­ hu Svetom. K a o što j e j e d i n o S i n j e d i n o r o đ e n a c , i D u h j e , d a t i poslan po S i n u , samo jedan, a ne m n o g i n i jedan od b r o j ­ n i h . S a m o j e o n D u h . B u d u ć i d a j e S i n , ž i v a R i j e č , s a m o 580A jedan, t r e b a da i n j e g o v a posvetna, r a s v i j e t n a i živa m o ć b u d e jedna, savršena i p u n a . T r e b a d a je t a k a v i njegov D a r z a k o j i se k a ž e d a i z l a z i i z O c a j e r se i z ž a r u j e , šalje i daje po Riječi o kojoj v e l i m o d a i z l a z i o d O c a . S i n a z a c i ­ j e l o šalje O t a c . I v a n p i š e : » B o g j e t a k o l j u b i o s v i j e t d a j e p o s l a o s v o g j e d i n o g S i n a « (I v 3, 16). S i n p a k šalje D u h a . K a ž e : » A k o o d e m , p o s l a t ć u B r a n i t e l j a « (I v 16, 7). S i n s l a v i O c a j e r v e l i : » O č e , j a te p r o s l a v i h « (I v 17. 4). D u h p a k s l a v i S i n a . S i n k a z a : » O n ć e m e p r o s l a v l j i v a t i « B (I v 16, 14). T a k o đ e r v e l i : » Š t o č u h o d O c a , t o z b o r i m s v i ­ j e t u « (I v 8, 26). A l i D u h p r i m a o d S i n a k a o što S i n r e č e : » O d m o j e g a ć e u z e t i i v a m a p r i o p ć i t i « (I v 8, 26). S i n j e d o š a o u O č e v o i m e (I v 5, 43), a s a m v e l i : » D u h S v e t i k o g a ć e O t a c p o s l a t i u m o j e i m e « (I v 14, 26).

D u h je u S i n u i S i n u N e k taj što t o p i t a n a j p r i j e o d v o j i o d s j e v o d s v j e t l a i m u d r o s t i o d m u d r a c a i l i n e k n a j p r i j e izloži n a k o j i način p o s t o j e te z b i l j e . A k o z a t o n i j e s p o s o b a n , k u d i k a m o j e v r a t o l o m n i j e k a d luđaci to traže u o d n o s u n a B o g a . B o ­ ž a n s t v o se, k a k o j e r e č e n o , n e p r e n o s i p o r a z u m s k o m d o B k a z i v a n j u , v e ć v j e r o m i p o b o ž n i m r a z m i š l j a n j e m što g a p r a t i s t r a h o p o č i t a n j e . A k o j e v e ć P a v a o n a v i j e š t a o što se o d n o s i n a s p a s i t e l j s k i k r i ž » n e u m u d r o s t i b e s j e d a « (1 K o r 1, 17), v e ć » u p o k a z i v a n j u D u h a i s i l e « (1 K o r 2, 108

Duhu

21. B u d u ć i d a D u h posjeduje i s t i položaj i i s t u n a r a v u odnosu na S i n a kao i S i n s o b z i r o m na Oca, k a k o neće isto m i s l i t i o S i n u t k o D u h a n a z i v a stvorenjem? J e r ako je S i n o v D u h s t v o r e n j e , p o s v e j e p r i r o d n o d a se k a ž e k a k o j e i Očeva Riječ stvorenje. A r i j e v c i su tako i m i s l i l i . Stoga su i zapali u K a i f i n o židovstvo. A k o o v i što t a k o g o v o r e o C 11

1 1

su

Atanazije arijevce uspoređuje kao i Zidovi tvrdokorno odbijali

s K a i f o m i njegovim židovstvom vjeru u Isusovo božanstvo.

jer

109

D u h u ne žele m i s l i t i k a o i A r i j e , n e k i z b j e g a v a j u njegove r i j e č i i n e k n e g r i j e š e p r o t i v D u h a . K a o što S i n k o j i j e u O c u i Otac u n j e m u nije stvorenje, već je vlastit Očevoj b i t i — i s a m i h i n i t e d a t o g o v o r i t e — t a k o se n e s m i j e n i D u h a k o j i je u S i n u i u k o j e m je S i n v r s t a t i m e đ u stvore­ n j a n i t i g a d i j e l i t i o d R i j e č i te t a k o k r n j i t i T r o j s t v o . S obzirom na Prorokove i Apostolove izreke kojima su t r o p i c i i s k r i v i l i smisao i t a k o s a m i sebe z a v e l i u z a b l u ­ du, d o v o l j n o je da smo s v o j i m i z l a g a n j e m u p o t p u n o s t i p o D bili h u l u koja proizlazi iz njihova neznanja. 581A

U n a p r i j e d ć e m o u n j i m a s a m i m a p r o m a t r a t i r i j e č i što i h o D u h u S v e t o m susrećemo u božanskim P i s m i m a . R a z lučit ć e m o p o p u t vještih mjenjača d a l i D u h i m a k o j u v l a ­ stitost k o j a ga približuje s t v o r e n j i m a i l i je v l a s t i t B o g u . T a k o ć e m o s m j e t i reći d a l i je stvorenje i l i posve različit od stvorova, a vlastit božanstvu i jedan o d božanstva koje p o s t o j i u T r o j s t v u . M o ž d a ć e se p r o t i v n i c i n a taj n a č i n o s ­ j e t i t i p o s r a m l j e n i , j e r ć e n a u č i t i k o l i k o se i z m i š l j e n e r i j e č i n j i h o v e h u l e ne slažu s b o ž a n s k i m i z r e k a m a .

p r o n i c e B o ž j e d u b i n e (1 K o r 2, 10)? T k o t a k o m i s l i , o t u d će naučiti g o v o r i t i d a je č o v j e k o v d u h i z v a n čovjeka i d a je C Riječ, k o j a je u O c u , stvorenje. D u h S v e t i se, n a d a l j e , n a z i v a i j e s t D u h s v e t o s t i i o b ­ nove. P a v a o piše: » O S i n u p o s t a v l j e n u S i n o m Božjim, u snazi, po D u h u posvećenja uskrsnućem od m r t v i h , o Isusu K r i s t u , G o s p o d i n u našem« ( R i m 1,4). T a k o đ e r v e l i : » A l i biste posvećeni, a l i biste o p r a v d a n i u I m e n u našega G o s ­ p o d i n a I s u s a K r i s t a i u D u h u n a š e g a B o g a « (1 K o r 6, 11). T i t u j a v l j a : » A l i k a d se o č i t o v a d o b r o t a i č o v j e k o l j u b l j e 584A S p a s i t e l j a n a š e g a B o g a , o n n a s n e s p a s i d j e l i m a što i h u p r a v e d n o s t i m i učinismo, nego po s v o j e m milosrđu: k u p e ­ lj u n o v o p o r o d a i o b n o v l j e n j a po D u h u S v e t o m k o g a bogato i z l i n a nas po Isusu K r i s t u S p a s i t e l j u našemu, da, o p r a v ­ d a n i n j e g o v o m milošću, b u d e m o , po n a d i , baštinici života v j e č n o g a « (T i t 3 , 4 — 7 ) . S t v o r e n j a su, n a p r o t i v , posvećena i o b n o v l j e n a . Piše u p s a l m u : »Poslat ćeš s v o g a D u h a i b i t će s t v o r e n i i o b n o ­ v i t ć e š l i c e z e m l j e « ( P s 103, 30). I P a v a o k a ž e : » N e m o g u ­ ć e j e (opet se o b n o v i t i ) o n i m a k o j i s u j e d n o m p r o s v i j e t l j e n i i o k u s i l i d a r n e b e s k i i p o s t a l i d i o n i c i D u h a S v e t o g a (pa o t p a l i ) « ( H e b 6, 4 — 6 ) .

D u h dolazi iz Boga. O n je D u h svetosti i obnovljenja 22. S t v o r e n j a s u ,eto, p o s t a l a i z n i č e g a . P o č e l a s u b i t i . » U p o č e t k u n a č i n i B o g n e b o i z e m l j u « ( P o s t 1, 1) i s v e što j e n a n j i m a . A l i z a D u h a S v e t o g se k a ž e d a d o l a z i i z B o g a . P a v a o , n a i m e , p i š e : » N i t k o n e z n a što se z b i v a u č o ­ v j e k u o s i m čovjekova d u h a k o j i je u n j e m u . Isto t a k o n i t k o n e z n a što j e u B o g u o s i m B o ž j e g a D u h a . A l i m i n e p r i m i B s m o s v j e t o v n o g d u h a v e ć D u h a k o j i d o l a z i i z B o g a « (1 K o r 2, 1 1 — 1 2 ) . K o j a j e , p r e m a t o m e , n a o s n o v i t i h r i j e č i srodnost između D u h a i stvorenja? Stvorenja nekoć n i s u b i l a . A B o g je onaj k o j i n a p r o s t o jest. Iz n j e g a d o l a z i D u h . A l i o n o što d o l a z i i z B o g a n e m o ž e d o l a z i t i i z n i č e g a n i t i j e s t v o r e n j e d a se n e b i , k a k o j e s l u č a j s t r o p i c i m a , s t v o r e ­ n j e m s m a t r a o o n a j i z k o g a d o l a z i D u h . T k o d a p o d n e s e te b e z u m n i k e ? O n i u s r c u k a ž u d a B o g a u o p ć e n e m a ( P s 13, 1). A k o , n a i m e , k a o što n i t k o n e z n a što se d o g a đ a u č o v j e ­ k u o s i m d u h a u n j e m u , i s t o t a k o n i t k o n e z n a što j e u B o g u o s i m D u h a u n j e m u (1 K o r 2, 1 1 — 1 2 ) , k a k o n e b i b i l o bezbožno reći za D u h a k o j i je u B o g u d a je stvorenje, a o n 110

D u h je živodajan. O n je pomazanje i pečat 23. O n a j , d a k l e , k o g a n i t k o d r u g i n e p o s v e ć u j e n i t i j e B d i o n i k p o s v e ć e n j a , v e ć se o s o b n o d a j e u d i o te se u n j e m u posvećuju sva stvorenja, k a k o b i bio jedno od stvorenih bića i v l a s t i t o n i m a k o j i u n j e m u i m a j u dijela? O n i k o j i to govore p r i s i l j e n i su t v r d i t i da je i S i n »po k o m e sve posta­ d e « (I v 1, 3) j e d a n i z m e đ u s v e g a . Z a D u h a se k a ž e d a j e ž i v o d a j a n . P a v a o p i š e : » U s k r i sitelj Isusa K r i s t a o d m r t v i h oživjet će i vaša s m r t n a tjel e s a p o s v o m e D u h u k o j i b o r a v i u v a m a « ( R i m 8, 11). G o s p o d i n j e s a m i ž i v o t i , p o P e t r o v o j riječi, » i s t o č n i k ž i v o ­ t a « ( D j 3, 15). A l i s a m j e G o s p o d i n k a z a o : » V o d a k o j u ć u m u j a d a t i , p o s t a t ć e u n j e m u v r u t a k v o d e što t e č e u v j e č n i ž i v o t « (I v 4, 14). N o » t o r e č e o D u h u k o j e g s u i m a l i p r i ­ m i t i o n i k o j i v j e r u j u u n j « (I v 7, 39). S t v o r e n j a s u , k a k o C r e k o h , po D u h u oživljena. O n a j , dakle, k o j i život ne posje111

d u j e d i o n i š t v o m , v e ć se d a j e u d i o te ž i v o t v o r i s t v o r e n j a , k a k v u i m a srodnost sa s t v o r e n i m ? I l i k a k o u o p ć e d a b u d e m e đ u s t v o r e n j i m a k o j a Riječ u n j e m u oživljava?

585A

D u h se n a z i v a p o m a z a n j e m . T a k o đ e r j e p e č a t . I v a n b i l j e ž i : » P o m a z a n j e što g a o d n j e g a p r i m i s t e , o s t a j e u v a ­ ma. N i j e potrebno da vas tko d r u g i poučava, nego vas o s v e m u p o u č a v a n j e g o v D u h — n j e g o v o P o m a z a n j e « (1 I v 2, 27). U p r o r o k u I z a i j i p i š e : » D u h j e G o s p o d n j i n a m e n i i z a t o m e p o m a z a « ( I z 61, 1). I P a v a o v e l i : » U n j e m u ste, povjerovavši, b i l i zapečaćeni z a d a n otkupljenja« (E f 1, 13; 4, 30). S t v o r e n j a s u n j i m e o p e č a ć e n a , p o m a z a n a i u sve upućena. A k o je D u h pomazanje i pečat u k o m e Riječ pomažu je i opečaćuje s v a stvorenja, k o j a je sličnost i l i v l a s t i t o s t i z ­ m e đ u P o m a z a n j a i Pečata te p o m a z a n i h i opečaćenih? N i p o t o m e se, d a k l e , D u h n e b i m o g a o b r o j i t i m e đ u o s t a l a bića. Pečat, n a i m e , ne m o ž e p r i p a d a t i opečaćenima n i P o ­ m a z a n j e p o m a z a n i m a . T o je v l a s t i t o Rrrječi k o j a p o m a ž u je i pečati. P o m a z a n j e posjeduje m i r i s i d a h onoga k o j i p o ­ mažu je. P o m a z a n i i m a j u n a tome u d j e l a p a vele: »Kristov s m o m i r i s « (2 K o r 2, 15).

Pečat p a k n o s i o b l i k K r i s t a k o j i pečati. O n i k o j i s u opečaćeni i m a j u dijela u o b l i k u . U s k l a d u su s n j i m suobl i č e n i . A p o s t o l v e l i : » D j e c o m o j a , i z n o v a v a s r a đ a m d o k se u v a m a n e o b l i k u j e K r i s t « ( G a l 4, 19). J a s n o j e d a t a k o B opečaćeni, postajemo, k a k o k a z a Petar, »zajedničari bo­ ž a n s k e n a r a v i « (2 P t 1 , 4 ) . N a taj n a č i n č i t a v o s t v o r e n j e i m a u D u h u d i j e l a u Riječi.

P o D u h u smo zajedničari Boga. U n j e m u Otac po Riječi sve stvara i obnavlja 24. I z a n a s se k a ž e d a s m o p o D u h u z a j e d n i č a r i B o g a . P a v a o p i š e : » Z a r n e z n a t e d a ste B o ž j i h r a m i d a u v a m a p r e b i v a Božji D u h ? A k o t k o r a z o r i Božji h r a m , njega će u n i š t i t i B o g . B o ž j i j e h r a m s v e t , a t o ste v i « (1 K o r 3, 16—17). A l i k a d b i D u h S v e t i b i o stvorenje, ne b i s m o u n j e m u i m a l i n i k a k v o udioništvo u B o g u , već bismo zacijelo b i l i s j e d i n j e n i sa s t v o r e n j e m i tuđi božanskoj n a r a v i . U n j o j u o p ć e n e b i s m o i m a l i d i j e l a . K a d se p a k k a ž e d a s m o C z a j e d n i č a r i K r i s t a i z a j e d n i č a r i B o g a , v i d i se d a P o m a z a n j e 112

i Pečat k o j i je u n a m a nije stvorene, već S i n o v e n a r a v i . S i n nas po D u h u k o j i je u n j e m u sjedinjuje s O c e m . I v a n , k a k o p r i j e i s t a k o s m o , to uči k a d piše: » P o o v o m e z n a m o da ostajemo u B o g u i on u n a m a : on n a m osobno d a d e o d s v o g a D u h a « (1 I v 4, 13). A l i a k o u d i o n i š t v o m u D u h u p o s t a j e m o » z a j e d n i č a r i b o ž a n s k e n a r a v i « (2 P t 1, 4), l u d j e t k o t v r d i d a j e D u h s t v o r e n e , a n e B o ž j e n a r a v i . 5 8 8 A R a d i t o g a s u o b o g o v l j e n i o n i u k o j i m a se D u h n a l a z i . A k o D u h božanstveni, n e m a sumnje d a m u je n a r a v Božje n a ­ ravi. T r o p o v s k o se k r i v o v j e r j e , k a k o v e ć i s t a k n u s m o , j o š o č i g l e d n i j e o t k l a n j a k a d D a v i d p j e v a u 103. p s a l m u : » T i ćeš i m o d u z e t i D a h , u g i n u t će i p r e t v o r i t i u svoj p r a h . P o ­ slat ćeš s v o g a D u h a , b i t će s t v o r e n i i o b n o v i t ćeš l i c e z e m ­ l j e « ( P s 103, 2 9 — 3 0 ) . I P a v a o p i š e T i t u : » P o k u p e l j i n o v o p o r o d a i obnovljenja D u h a Svetoga koga je obilno izlio n a n a s p o I s u s u K r i s t u « ( T i t 3, 5). Otac sve stvara i o b n a v l j a po Riječi u D u h u Svetome. G d j e je o n d a sličnost i l i srodnost i z m e đ u S t v o r i t e l j a i s t v o ­ r o v a ? I l i k a k o b i u o p ć e m o g l o b i t i d a je onaj u k o m e je sve B stvoreno sam stvorenje? T o bogohulstvo p r a t i h u l a n a S i ­ na. O n i k o j i vele da je D u h stvorenje, m o r a j u t v r d i t i d a je i R i j e č , p o k o j o j se s v e s t v a r a , s t v o r e n j e . D u h se n a z i v a i j e s t S i n o v a s l i k a . P a v a o p i š e : » K o j e p r e d v i d j e i p r e d o d r e d i d a b u d u slični S l i c i S i n a n j e g o v a « ( R i m 8, 29). B u d u ć i d a se i p o t r o p i c i m a v j e r u j e k a k o S i n nije stvorenje, n i njegova S l i k a ne može b i t i stvorenje. J e r k a k v a je s l i k a nužno je t a k a v i onaj k o m u je s l i k a . S t o g a j e p r a v o i p o š t e n o d a se R i j e č n e n a z i v a s t v o r e n j e m z a t o što j e O č e v a S l i k a . O n a j , d a k l e , t k o D u h a u b r a j a m e đ u s t v o r e n j a , m e đ u n j i h ć e z a c i j e l o b r o j i t i i S i n a te ć e i s t o d o - C bno grditi i Oca radi hule na njegovu S l i k u .

D u h je D u h sinovstva, M u d r o s t i i Istine 25. D u h j e , p r e m a t o m e , r a z l i č i t o d s t v o r e n j a . p o k a z a s m o d a je v l a s t i t S i n u i d a n i j e tuđ B o g u .

Štoviše,

Š t o se t i č e t r o p o v s k o g l u k a v o g p i t a n j a : a k o D u h d o l a z i i z B o g a , z a š t o se i o n n e z o v e S i n , v e ć r a n i j e p r i m j e t i s m o d a j e p r e s m i o n o i p r e u z e t o . T o ć e m o , u z a s v e to, i s a d a p o ­ kazati. 113

M a d a se D u h u P i s m i m a n e n a z i v a s i n o m , n e g o B o ž j i m D u h o m , z a n j se i p a k k a ž e d a j e u s a m o m e B o g u i d a d o 589A l a z i i z s a m o g a B o g a . T a k o j e z a b i l j e ž i o A p o s t o l (1 K o r 2, 11—12). A k o je S i n , b u d u ć i d a i z l a z i i z O c a , v l a s t i t O č e v o j b i t i , n u ž n o j e d a j e i D u h , z a k o g a se v e l i d a j e i z B o g a , vlastit S i n u po n a r a v i . S i n j e u i s t i n u G o s p o d i n , a l i i s a m se D u h n a z i v a D u ­ h o m s i n o v s t v a ( R i m 8, 15). P o n o v n o , b u d u ć i d a j e S i n M u d r o s t i I s t i n a (1 K o r 1, 24; I v 14,6), p i š e d a j e D u h D u h M u d r o s t i ( I z 11, 2) i I s t i n e (I v 15,26). S i n j e t a k o ­ đ e r B o ž j a S i l a (1 K o r 1, 24) i G o s p o d i n s l a v e (1 K o r 2, 8), a D u h se n a z i v a D u h o m S i l e i D u h o m S l a v e . P i s m o se o j e d n o m i d r u g o m t a k o izražava. P a v a o piše K o r i n ć a n i m a : »Da s u p o z n a v a l i M u d r o s t , ne b i r a s p e l i G o s p o d i n a slave« (1 K o r 2, 8). N a d r u g o m se m j e s t u č i t a : » N i s t e p r i m i l i r o p s k i d u h d a b i s t e se o p e t b o j a l i , n e g o ste p r i m i l i D u h a sinovstva« ( R i m 8,15). P a v a o o p e t k a ž e : » O t p o s l a B o g D u h a s v o g a S i n a u vaša srca. O n p o v i k u j e : A b b a , O č e « ( G a l 4, 6). I P e t a r j e p i s a o : » B l a g o v a m a , a k o v a s p o g r B đuju zbog K r i s t o v a imena, jer D u h S l a v e i Sile i Božji D u h p o č i v a n a v a m a « (1 P t 4, 14). S a m je G o s p o d i n za D u h a rekao da je D u h Istine i B r a n i t e l j (I v 14, 1 6 — 1 7 ) . O t u d a se v i d i d a j e T r o j s t v o p o D u h u potpuno. Riječ u D u h u proslavljuje stvorenje. P r u ­ žajući pobožanstvenjenje i posinovljujući, l j u d e p r i v o d i O c u . A l i onaj k o j i s t v o r e n j e sjedinjuje s Riječju, ne m o ž e b i t i o d stvorenja. Isto t a k o onaj k o j i p o s i n o v l j u j e s t v o r e ­ n j e , n e m o ž e S i n u b i t i tuđ. T r e b a l o b i , u p r o t i v n o m , n a ć i neki drugi duh da bi i on u tom drugom bio sjedinjen s Riječju. A l i to b i b i l o b e s m i s l e n o ! D u h , dakle, ne p r i p a d a stvorenome, već je vlastit Oče­ v u božanstvu. U n j e m u Riječ o b o g o v l j u j e s t v o r e n a bića, C O n a j u k o m e se s t v o r e n j e p o b o ž a n s t v e n j u j e , s a m n e m o ž e b i t i i z v a n Očeva božanstva.

D u h je neraspadljiv i n e p r o m j e n l j i v . U v i j e k je isti i posvudašnji 26. N a t e m e l j u se s l i j e d e ć i h r a z m i š l j a n j a d a s h v a t i t i d a je D u h i z n a d s t v o r e n j a , d a je različit o d n a r a v i n a s t a l i h bića i d a j e v l a s t i t b o ž a n s t v u . D u h j e n e p r o m j e n l j i v i n e i z m j e n l j i v . P i s m o v e l i : »Sveti D u h p o u k e bježat će o d p r i j e ­ 114

v a r e i u k l a n j a t ć e se o d m i s l i b e z u m n i h « ( M u d r 1, 5). P e t a r k a ž e : » U n e i s k v a r e n o s t i b l a g a i s m i r e n a D u h a « (1 P t 3, 4). U M u d r o s t i s t o j i : » T v o j j e n e r a s p a d l j i v i D u h u s v i m b i ć i m a « ( M u d r 12, 1). T a k o đ e r p i š e : » N i t k o n e z n a što j e u B o g u o s i m B o ž j e g a D u h a u n j e m u « (1 K o r 592A 2, 11). J a k o v r e č e d a u B o g u n e m a » m i j e n e n i s j e n e p r o ­ m j e n e « ( J a k 1, 17). B u d u ć i d a se D u h S v e t i n a l a z i u B o g u , j a s n o j e d a j e neizmjenljiv, nepromjenjiv i neraspadljiv. N a r a v je pak nastaloga i stvorenog p r o m j e n l j i v a j e r je i z v a n Božje b i t i i nastala iz ničega. P s a l m i s t kaže: »Svaki je č o v j e k lažljiv« ( P s 115, 11). P a v a o t v r d i : » S v i s a g r i j e š i š e i p o t r e b n i s u s l a v e B o ž j e « ( R i m 3, 23). U J u d e č i t a m o : » A n đ e l e k o j i n i s u sačuvali svoje p r v e n s t v o nego napustiše svoje o b i t a valište, z a d r ž a o j e u t a m i u v j e č n i m l a n c i m a z a s u d v e l i k o ­ g a d a n a « ( J d 1, 6). U J o b a s t o j i : » A k o s v o j i m s v e t i m anđelima ne vjeruje već z a g r i j e h o k r i v l j u j e i svoje anđele; p r e d n j i m n i z v i j e z d e n i s u č i s t e « ( J o b 4, 18; 25, 5). P a v a o B piše: » N e z n a t e l i d a ć e m o s u d i t i anđele, k o l i k o više ono s v a g d a n j e « (1 K o r 6, 3)? T a k o đ e r s m o č u l i d a j e đ a v a o k o j i j e b i o p o s r e d k e r u b i n â ( E z 28, 14) i p o s t a o p e č a t s l i ­ č n o s t i ( E z 28, 12) s t r m o g l a v l j e n s n e b a k a o m u n j a ( L k 10 ,10). A k o s t v o r e n j a i m a j u t a k v u n a r a v t e se t a k o p i š e o anđelima, a D u h je u v i j e k isti, n e i z m j e n j i v i S i n o v e n e p r o m j e n l j i v o s t i j e r u v i j e k ostaje s n j i m n e p r o m i j e n j e n , k a k v a je sličnost i z m e đ u n e p r o m j e n l j i v a i p r o m j e n l j i v i h bića? P o s v e je očito d a D u h nije stvorenje n i t i je uopće a n ­ đeoske biti. Anđeli su p r o m j e n l j i v e biti, a D u h je S l i k a Riječi i vlastit je O c u . Nadalje, »Duh je Gospodnji ispunio svemir« ( M u d r 1, 7). S t o g a D a v i d p j e v a : » K a m o d a p o b j e g n e m o d t v o g a D u h a « ( P s 138, 7)? U M u d r o s t i p a k p i š e : » T v o j j e n e r a s p a d l j i v i D u h u s v i m b i ć i m a « ( M u d r 12, 1). S v a se G p a k stvorena bića nalaze n a omeđenim m j e s t i m a . Sunce, mjesec i z v i j e z d e stoje n a nebu, a o b l a c i u z r a k u . B o g je i l j u d i m a p o s t a v i o n a r o d n e m e đ e ( D j 17, 26). A n đ e l i se šalju n a služenje. Piše u J o b o v o j k n j i z i : » D o đ o š e anđeli d a se p o j a v e p r e d G o s p o d i n o m « ( J o b 1, 6). I s t o t a k o č i ­ t a m o : »Usnu p a t r i j a r h J a k o v . I gle, ljestve stoje n a z e m l j i , a v r h o m d o p i r u d o n e b a . I a n đ e l i se B o ž j i p e n j u i s i l a z e p o njima« ( P o s t 28, 12). 115

593A

A k o D u h s v e i s p u n j a i a k o se u R i j e č i n a l a z i p o s r e d s v e g a ; a k o s u a n đ e l i o d n j e g a n i ž i j e r se n a l a z e s a m o o n d j e gdje su poslani, n e m a sumnje d a D u h nije, k a k o v i tvrdite, n i s t v o r e n o biće n i anđeo, v e ć je i z n a d anđeoske n a r a v i .

D u h daje udioništvo na sebi. O n je posvema jedan 27. E v o j o š r i j e č i i z k o j i h se d a d e v i d j e t i d a D u h S v e t i omogućuje udioništvo, a s a m n i j e d i o n i k o m — p o n a v l j a n j a se n e t r e b a plašiti. R e č e n o j e : » N e m o g u ć e j e o n i m a k o j i s u jednom prosvijetljeni i okusili nebeski dar i postali dionici D u h a S v e t o g a i o k u s i l i l i j e p u B o ž j u r i j e č . . . (opet se o b ­ n o v i t i ) « ( H e b 6, 4). A n đ e l i i d r u g a s t v o r e n j a d i o n i c i s u na samome D u h u . Z b o g toga m o g u otpasti od onoga na k o m e s t e k o š e u d i o . D u h , n a p r o t i v , o s t a j e u v i j e k j e d a n te i s t i . N e n a l a z i se m e đ u o n i m a k o j i p o s t a j u z a j e d n i č a r i m a , B već n a n j e m u i m a j u d i j e l a s v a bića. A k o je D u h u v i j e k isti i d a j e se u d i o , a s t v o r e n j a u n j e m u s u d j e l u j u , D u h n i j e n i anđeo n i uopće n e k o stvorenje, već je vlastit Riječi k o j a g a daje u d i o s t v o r e n j i m a . Inače s u t r o p i c i p r i s i l j e n i reći da je i S i n stvorenje k o j e m u u D u h u s v i postasmo dionici. D u h Sveti je jedan, a stvorenja su mnogobrojna. A n ­ đela, o d i s t a , i m a t i s u ć e t i s u ć a i d e s e c i t i s u ć a . N e b e s k a s u s v j e t l i l a brojna. B r o j n a su prijestolja, gospodstva, nebesa, k e r u b i n i , s e r a f i n i i arhanđeli. U j e d n u riječ: s t v o r e n j a n i s u jedno nego m n o g o b r o j n a i raznorodna. A k o je D u h Sveti samo jedan, a s t v o r e n j a b r o j n a i anđeli m n o g i , gdje je slič­ nost između D u h a i stvorova? Očito je da D u h nije m e đ u C m n o š t v o m n i t i anđeo, v e ć je j e d a n j e d i n i . Još b o l j e : v l a s t i t je Riječi k o j a je j e d n a i B o g u je vlastit k o j i je jedan. S njim je istobitan. R e k n e l i se o D u h u S v e t o m s a m o t o , i n e o v i s n o o d r u ­ g o m , d o k a z a n o j e d a n e m a , što se n a r a v i i b i t i tiče, ništa zajedničko n i t i v l a s t i t o sa s t v o r e n j i m a nego je različit o d s t v o r e n o g i v l a s t i t , a n e tuđ b i t i i božanstvu S i n a . D u h po t o m božanstvu p r i p a d a T r o j s t v u i tako osramoćuje tupoglavost tropika. 116

Sažetak vjerovanja u općoj C r k v i 28. P o g l e d a j m o u z t o i s k o n s k u p r e d a j u , n a u k i v j e r u D opće C r k v e . V j e r u je predao G o s p o d i n . A p o s t o l i su je n a ­ v i ještali, a O c i o č u v a l i . N a n j o j j e o s n o v a n a C r k v a . T k o u 596A n j o j z a s t r a n i , n i j e n i t i se v i š e z o v e k r š ć a n i n o m . P o s t o j i , d a k l e , s v e t o i p o t p u n o T r o j s t v o . M i m u se k l a ­ n j a m o u O c u , S i n u i S v e t o m e D u h u . U n j e m u n e m a ništa t u đ e , ništa i z v a n a p r i m i j e š a n o . N e s a s t o j i se o d S t v o r i t e l j a i stvorenja, već je čitavo stvaralačka i t v o r i t e l j s k a m o ć . Trojstvo je sebi jednako, po n a r a v i nerazdjeljivo. Djelatna m u j e m o ć s a m o j e d n a . O t a c sve čini p o Riječi u D u h u S v e ­ t o m . T a k o j e o č u v a n a j e d n o t a s v e t o g a T r o j s t v a . N a taj se način u C r k v i p r o p o v i j e d a j e d a n B o g k o j i je »nad svime, p o s v e m u i u s v e m u « ( E f 4, 6). U k o l i k o j e O t a c , p o č e t a k je, i z v o r i »nad s v i m e « ; po Riječi j e » p o s v e m u « ; u D u h u S v e t o m je »u s v e m u « . Trojstvo kao Trojstvo postoji uistinu i zbilja, a ne n a ž i v o m i p o z v u k u r i j e č i . K a o što j e O t a c » o n a j k o j i j e s t « (I z 1 3, 14), t a k o j e i n j e g o v a R i j e č » o n a j k o j i j e s t « i » n a d a s v e B o g « ( R i m 9, 5). N i D u h S v e t i n i j e b e z b i t i n e g o u i ­ s t i n u p o s t o j i i jest.

B

O p ć a C r k v a n e m i s l i ništa m a n j e d a n e b i p a l a n a r a ­ z i n u o n i h k o j i su sada Z i d o v i K a i f i n e i Sabelijeve vrste. A l i o n a n e z a m i š l j a n i t i što v i š e d a n e b i u p a l a u g r č k o mnogoboštvo. P r o t i v n i c i m o g u o t u d n a u č i t i d a j e t o v j e r a C r k v e što j e G o s p o d i n , k a d p o s l a A p o s t o l e , n a r e d i o d a se taj t e m e l j postavi C r k v i . R e k a o je: »Putujući poučavajte sve narode k r s t e ć i i h n a i m e O c a i S i n a i D u h a S v e t o g a « ( M t 28, 19). C A p o s t o l i s u p o š l i i t a k o n a u č a v a l i . I t a se p r o p o v i j e d p r o š i ­ rila u cijeloj C r k v i k o j a je p o d nebom.

U i s t i n u postoji

Trojstvo

29. B u d u ć i , d a k l e , d a j e t o t e m e l j v j e r e u C r k v i , n e k tropici još j e d n o m prozbore i r e k n u : postoji l i Trojstvo i l i dvojstvo? A k o je dvojstvo, D u h a brojite među stvorenja. K a d tako mislite, ne vjerujete u »jednoga B o g a k o j i je n a d s v i m e , p o s v e m u i u s v e m u ( E f 4, 6). V i , n a i m e , n e m a t e tvrdnje »u svemu« jer D u h a dijelite i otuđujete božanstvu. 117

597A

Isto t a k o vaše krštenje z a k o j e s m a t r a t e d a g a o b a v l j a t e nije, ako tako mislite, u cijelosti učinjeno n a Ime božans t v a , j e r božanstvu primješavate s t v o r e n j e te p o p u t a r i j e v a c a i G r k a zajedno s B o g o m božanski štujete s t v o r e n j e što g a j e B o g s t v o r i o p o s v o j o j R i j e č i .

A l i ako tako mislite, k a k v u imate nadu? T k o će vas sjediniti s B o g o m k a d ne posjedujete D u h a samoga B o g a već stvorenog duha? K o j e l i drskosti, koje nesmotrenosti k a d O c a i njegovu Riječ snizujete među stvorenja i potom s t v o r e n j a izjednačujete s B o g o m ? U p r a v o to činite k a d D u h a zamišljate k a o stvorenje, a i p a k ga stavljate u T r o j ­ stvo. Č e m u v a m i t a l u d o s t te smišljate »nepravednost p r o ­ t i v B o g a « ( P s 74, 6) j e r n j e m u i n j e g o v o j R i j e č i n e p r i ­ brajate sve anđele i l i s v a stvorenja nego samo jedno od t i h bića? T r e b a l o b i d a s T r o j s t v o m , k a d je D u h već anđeo i stvorenje a ipak z a u z i m a mjesto u Trojstvu, ne sjedinite B j e d n o g a v e ć sve s t v o r e n e anđele te d a više n e p o s t o j i s a m o T r o j s t v o nego nebrojeno mnoštvo božanstava. N a taj ć e n a č i n i v a š e k r š t e n j e , z a k o j e se č i n i d a se t i m e ostvaruje, ako je razdijeljeno n a dvoje, b i t i zbog ne­ d o s t a t k a j e d i n s t v a ništetno. Vaša s u i a r i j e v s k a otajstva t a k v a j e r m i s l i t e p r o t i v božanstva i služite s t v o r e n j u m j e ­ sto B o g u k o j i j e s v e s t v o r i o ( R i m 1, 25).

V j e r a , krst i milost odnose se n a Trojstvo 30. T e b e z u m n o s t i m o r a t e reći, a k o g o v o r i t e o d v o j s t v u . A l i a k o p o s t o j i T r o j s t v o , k a o što u z b i l j i i j e s t , i a k c s m o p o k a z a l i d a je ono n e d j e l j i v o i d a n i j e u sebi neslično, nužno s l i j e d i d a je t r o j s t v e n a svetost, vječnost i n a r a v n a nepromjenljivost jedna jedincata. Predana vjera u TrojC stvo također je jedna. Baš o n a sjedinjuje s B o g o m . T k o š t o g o d o d T r o j s t v a o d u z i m a p a se k r s t i j e d i n o n a I m e O c a ili samo na Ime S i n a odnosno na Ime O c a i S i n a i z v a n D u ­ h a , n e d o b i v a ništa v e ć o s o b n o o s t a j e p r a z a n i n e d o v r š e n k a o i o n a j k o j i t o b o ž e p o d j e l j u j e k r š t e n j e . T à k r š t e n j e se obavlja jedino u Trojstvu. Isto tako, t k o S i n a o d j e l j u j e o d O c a i l i D u h a s v o d i n a stvorenje, ne posjeduje S i n a n i O c a , već je bez B o g a i gori o d n e v j e r n i k a (1 T i m 5, 8). S v e j e d r u g o s a m o n e k r š ć a ­ n i n . I to je p r a v o ! 118

K a o što j e , n a i m e , k r s t , p o d i j e l j e n u O c a i S i n a i D u h a S v e t o g a j e d a n i k a o što j e v j e r a u T r o j s t v o , k a k o r e č e A p o ­ s t o l ( E f 4, 5), j e d n a , i s t o t a k o i s v e t o T r o j s t v o , u s e b i D j e d n o i u o d n o s u n a se j e d n o , n e m a u s e b i ništa s t v o r e n o . T o j e n e r a z d j e l j i v o t r o j s t v e n o j e d i n s t v o . I v j e r a j e u n j j e - 600A dna. A k o , Tropici, po vašem p r o n a l s k u nije tako već v i kao u s n u t v r d i t e d a je D u h S v e t i stvorenje, vaša v j e r a n i j e j e d n a n i krštenje j e d n o nego d v a : j e d n o podjeljujete u O c a i S i n a , drugo u anđela k o j i je stvorenje. O d s a d v a m ništa v i š e n i j e p o s t o j a n o n i i s t i n i t o . J e r što j e z a j e d n i č k o stvorenju i njegovu Stvoritelju? I m a l i jedinstva između nižih s t v o r o v a i R i j e č i k o j a i h j e n a č i n i l a ? B l a ž e n i j e P a v a o B to d o b r o z n a o . S t o g a T r o j s t v o n e r a z d j e l j u j e k a o v i v e ć u č i t r o j s t v e n o j e d i n s t v o . Korinćanima piše o d u h o v n i m d a r o ­ v i m a te s v e s v o d i n a j e d n o g a B o g a , O c a , k a o n a j e d n u g l a ­ v u . V e l i : » P o s t o j e različiti d a r o v i , a l i D u h j e i s t i . P o s t o j e r a z l i č i t e s l u ž b e , a l i j e i s t i G o s p o d i n . I d j e l a s u različita, a l i j e B o g i s t i k o j i čini s v e u s v i m a « (1 K o r 12, 4 — 6 ) . D a r o ­ v i što i h D u h d i j e l i s v a k o m p o j e d i n c u d a j u se o d O c a p o S i n u . S v e , n a i m e ) što p r i p a d a O c u , p r i p a d a S i n u . S t o g a s u i d a r o v i što i h S i n d a j e u D u h u O č e v i d a r o v i . K a d se D u h n a l a z i u n a m a , u n a m a j e i R i j e č k o j a g a daje, a u R i j e č i j e i O t a c . T o znači, k a k o v e ć r e k o s m o , i z ­ r e k a : » D o ć i ć e m o j a i O t a c i u n j e g a ć e m o se n a s t a n i t i « (I v 14, 23). T à g d j e j e S v j e t l o , o n d j e j e i O d b l j e s a k . G d j e j e C Odbljesak, t u je i njegova M o ć kao i sjajna Milost. I to je P a v a o učio k a d i z n o v a piše K o r i n ć a n i m a u d r u ­ goj p o s l a n i c i : » M i l o s t G o s p o d i n a n a š e g a I s u s a K r i s t a , l j u ­ b a v B o g a i zajedništvo D u h a S v e t o g a n e k je sa s v i m a v a ­ m a « (1 K o r 13, 13). M i l o s t i d a r , d a n i u T r o j s t v u , d a j u se o d O c a p o S i n u u D u h u S v e t o m e . D o i s t a , k a o što u d i j e ljena m i l o s t dolazi od O c a po S i n u , isto tako u n a m a n e m a zajedništva n a d a r u o s i m u D u h u S v e t o m . Imajući, n a i m e , dijela na D u h u , posjedujemo Očevu ljubav, S i n o v u milost i zajedništvo samoga D u h a .

Trojstvena je djelatna moć samo jedna 31. Iz naših razmišljanja također p r o i z l a z i d a je t r o j ­ stvena djelatna m o ć samo jedna. A p o s t o l , doista, ne n a z n a - D čuje d a s v a k a t r o j s t v e n a osoba daje različite i o d i j e l j e n e

601A

darove. On, naprotiv, pokazuje da Trojstvo udjeljuje darove i da sve dolazi iz jednoga B o g a . D u h , dakle, nije stvo­ r e n j e . S a S i n o m j e s j e d i n j e n k a o i S i n s O c e m . S l a v i se s O c e m i S i n o m , S R i j e č j u m u se i s k a z u j e k l a n j a n j e . Č i n i što O t a c t v o r i p o S i n u . K a k o o n d a onaj t k o ga n a z i v a s t v o r e ­ n j e m ne h u l i očito p r o t i v samoga S i n a ? N i č e g a n e m a što se n e z b i v a i n e v r š i p o S i n u u D u h u . T o se p j e v a u p s a l m u g d j e s t o j i : » N e b e s a s u u č v r š ć e n a R i ­ ječju G o s p o d n j o m i s v a je m o ć n j i h o v a o d D u h a n j e g o v i h u s t a « ( P s 32, 6). U 147. p s a l m u č i t a m o : » P o s l a t ć e s v o g a D u h a , o t o p i t ć e se. D u h ć e n j e g o v z a p u h a t i i v o d e ć e o t e ć U ( P s 147, 18).

Apostol tvrdi: »Bismo opravdani u i m e n u Gospodina n a š e g a I s u s a K r i s t a i u D u h u n a š e g a B o g a « (1 K o r 6, 11). B D u h se n e d a o d i j e l i t i o d R i j e č i . G o s p o d i n z a c i j e l o k a ž e : » D o ć i ć e m o j a i O t a c « (I v 14, 23), a l i i D u h b o r a v i s n j i m a te u n a m a b o r a v i k a o i S i n . P a v a o p i š e E f e ž a n i m a : » N e k a v a m d a d e p o b o g a t s t v u s v o j e s l a v e d a se m o ć u o s n a ž i t e p o njegovu D u h u za nutarnjeg čovjeka, da K r i s t b o r a v i u v a ­ š i m s r c i m a « ( E f 3, 1 6 — 1 7 ) . A l i k a d j e S i n u n a m a , u n a ­ m a je i Otac jer S i n v e l i : »Ja s a m u O c u i Otac u m e n i ' ( I v 14, 10). S t o g a k a d j e R i j e č n a z o č n a u p r o r o c i m a , o n i proriču po samome D u h u S v e t o m . A k o P i s m o kaže: »Riječ C G o s p o d n j a dođe o v o m i l i o n o m proroku«, to znači d a p r o ­ rok proriče u D u h u S v e t o m . U Zaharije stoji: »Primite m o j e r i j e č i i z a p o v i j e d i što i h n a r e đ u j e m u s v o m e D u h u s v o j i m s l u g a m a , p r o r o c i m a « ( Z a h 1, 6). M a l o d a l j e k o r i p u k i v e l i : »Srce svoje načiniše neposlušnim d a ne b i p o slušali m o j e z a k o n e i r i j e č i što i h G o s p o d i n s v e m o g u ć i p o ­ sla posredstvom svojih ranijih proroka u svome Duhu« ( Z a h 7, 12). I P e t a r z b o r i u D j e l i m a : »Ljudi braćo, t r e b a l o j e d a se i s p u n i P i s m o što g a u n a p r i j e d p r o r e č e D u h S v e t i « ( D j 1, 16). A p o s t o l i o v a k o z a v a p i š e zajednički: »Gospodine, ti si Stvoritelj neba i zemlje, m o r a i svega u 604A n j i m a . T i s i g o v o r i o n a u s t a o c a n a š e g a , s l u g e s v o g a D a v i d a , p o D u h u S v e t o m « ( D j 4, 2 4 — 2 5 ) . I P a v a o , n a l a z e ć i se u R i m u , očitova Z i d o v i m a k o j i dođoše k n j e m u : »Lijepo k a z a D u h S v e t i p o I z a i j i p r o r o k u v a š i m o č i m a « ( D j 28, 25). T i m o t e j u p a k n a p i s a : » D u h izričito g o v o r i d a će u p o s l j e d ­ n j a v r e m e n a n e k i o t p a s t i o d z d r a v e v j e r e i p r i k l o n i t i se p r i j e v a r n i m d u h o v i m a « (1 T i m 4, 1). 120

K a d se, p r e m a t o m e , v e l i d a j e D u h u n e k o m e n a z o ­ čan, m i s l i se d a R i j e č u n j e m u d a j e D u h a . B u d u ć i d a se o b i s t i n i l o proročanstvo: »Izlit ću o d s v o g a D u h a n a s v a k o t i j e l o « ( J I 2, 28), P a v a o t v r d i : » P o m o ć i D u h a I s u s a K r i s ­ t a z a m e « ( F i l 1, 19). K o r i n ć a n i m a p i s a š e : » T r a ž i t e d o k a z d a u m e n i g o v o r i K r i s t « (2 K o r 13, 3). A k o j e K r i s t g o ­ v o r i o u P a v l u , očito je d a je D u h k o j i je u n j e m u g o v o r i o B K r i s t o v D u h . U i s t i n u , d o k je K r i s t u P a v l u zborio, A p o s t o l j e u D j e l i m a t v r d i o : » A sad, evo, o k o v a n D u h o m , p u ­ t u j e m u J e r u z a l e m . S t o ć e m e u n j e m u snaći, n e z n a m , o s i m što m i D u h S v e t i u s v a k o m g r a d u j a m č i d a m e č e k a j u o k o v i i n e v o l j e « ( D j 20, 2 2 — 2 3 ) . P r e m a tome, ako sveti kažu: » O v o v e l i Gospodin«, oni g o v o r e isključivo u D u h u S v e t o m . Isto tako, k a d g o v o r e u D u h u , govore u K r i s t u . K a d i A g a b izjavljuje u D j e l i ­ m a : » O v o v e l i D u h S v e t i « ( D j 21, 11), D u h m u d a v a š e g o v o r i t i i s v j e d o č i t i što P a v l a č e k a u J e r u z a l e m u . A l i t o j e činio tek o n d a k a d m u je p r i s t u p i l a Riječ. I opet: d o k je D u h svjedočio P a v l u , s a m je K r i s t govorio u n j e m u . P r e m a C tome, svjedočenje Riječi, svjedočanstvo je D u h a . 6( Isto tako, k a d R i j e č siđe n a s v e t u D j e v i c u M a r i j u , s n j o m je došao i D u h . Riječ je u D u h u sebi načinila i o t k a l a tijelo. H t j e l a je po sebi stvorenje sjediniti i p r i k a z a t i O c u t e u s e b i s v e i z m i r i t i . A p o s t o l p i š e : » P o m i r i o j e što j e n a n e b u i što j e n a z e m l j i « ( K o 1 1, 20).

Osuda

tropika

32. T a k o , d a k l e , i z b o ž a n s k i h P i s a m a s k l a d n o p r o i z l a z i d a D u h S v e t i n i j e stvorenje, već je v l a s t i t Riječi i božan­ s t v u O c a . P r e m a t o m e , n a u k se s v e t i h s v o d i n a s v e t o i n e razdijeljeno T r o j s t v o . V j e r a je opće C r k v e jedna. B e z u m n a b a j k a T r o p i k a n i j e u s k l a d u s P i s m i m a , a l i se z a t o slaže s a r i j e v s k i m b e z u m l j e m . T r o p i c i se v j e r o j a t n o s a m o z a t o p r e t v a r a j u d a b i p r e v a r i l i b e z a z l e n e . A l i n i s u , k a k o pišeš, zahvaljujući G o s p o d i n u , uspjeli s a k r i t i svoje tobožnje ne­ s l a g a n j e s A r i j e v c i m a . I o n i i h p r e z i r u što s a m o z a D u h a vele d a je stvorenje, a l i ne i za Riječ. S v i i h osuđuju kao o n e k o j i se z a i s t a b o r e p r o t i v D u h a i k o j i s u o s u đ e n i n a s k o r u s m r t j e r s u p r a z n i i lišeni D u h a . U i s t i n u , p o b l a ž e ­ n o m A p o s t o l u , kao psihički l j u d i , n i s u bili sposobni p r i m i t i d a r o v e D u h a B o ž j e g a (1 K o r 2, 14), to j e s t z b i l j e k o j e se d u h o v n o prosuđuju. O n i k o j i posjeduju m i s l i Istine sve 121

"

p r o s u đ u j u , a n j i h n i t k o n e s u d i (1 K o r 2, 1 4 — 1 5 ) , j e r u C sebi i m a j u Gospodina koji i m u D u h u S v e t o m objavljuje sebe i po sebi O c a . A t a n a z i j e v osvrt na ovo P i s m o 33. J a , m a d a b o r a v e ć i u p u s t i n j i , p o t a k n u t b e z o b r a z n o š ć u o n i h što se o d v r a t i š e o d i s t i n e i n e o s v r ć u ć i se n a o n e k o j i ć e se s m i j a t i s l a b o s t i i n i s k o s t i d o k a z i v a n j a u n a š i m riječima, u k r a t k o sastavih ovo p i s m o i p o s l a h ga tvojoj S v e t o s t i . U s r d n o te m o l i m : k a d t o p r o č i t a š , što j e n u ž n o i s p r a v i . B u d i b l a g p r e m a siromaštvu m o j e riječi. J a p r e d a doh n a u k po apostolskoj v j e r i k o j a m i je dana po Očima. N i š t a n i s a m i z m i s l i o što b i b i l o t u đ e p r e d a j i . U s k l a d u s a m s a s v e t i m P i s m i m a n a p i s a o što s a m n a u č i o . T o se slaže s o n i m što j e i z s v e t i h P i s a m a p r i j e i z n e s e n o k a o p o t k r i j e pljenje. N i j e o d d r u g d j e izvučena izmišljotina. S a m je G o D s p o d i n Isus osobno poučio S a m a r i t a n k u i p r e k o nje nas d a je T r o j s t v o potpuno i božanstvo neodijeljeno i jedno. S a m a I s t i n a svjedoči z a to. V e l i S a m a r i t a n k i : » V j e r u j m i , ženo, d o l a z i t r e n u t a k i v e ć j e t u k a d ć e se i s t i n s k i k l a n j a t e l j i k l a 608A n j a t i O c u u D u h u i I s t i n i . O t a c t r a ž i t a k v e k l a n j a t e l j e . B o g j e d u h . K o j i m u se k l a n j a j u , t r e b a j u se k l a n j a t i u D u h u i I s t i n i « (I v 4, 2 1 — 2 2 ) . O t u d se v i d i d a j e I s t i n a s a m i S i n . T a k o i v e l i : » J a s a m I s t i n a « (I v 14, 6). O n j e m u j e g o v o ­ rio i p r o r o k D a v i d k a d g a je p o z i v a o u p o m o ć : »Pošalji s v o j e S v j e t l o i s v o j u I s t i n u « ( P s 42, 3). P r e m a t o m e , i s t i n s k i se k l a n j a t e l j i k l a n j a j u O c u , a l i u D u h u i Istini. Ispovijedaju S i n a i u n j e m u D u h a jer je D u h n e o d j e l j i v o d S i n a k a o što j e i S i n n e o d j e l j i v o d O c a . B Z a to s v j e d o č i s a m a I s t i n a k a d v e l i : » P o s l a t ć u v a m B r a n i ­ telja, D u h a Istine k o j i izlazi od Oca. S v i j e t ga ne može p r i ­ m i t i « (I v 15, 26; 14, 17). S v i j e t o m n a z i v a o n e k o j i n i j e č u da D u h dolazi iz O c a i da je u S i n u . Treba, dakle, povesti se z a i s t i n s k i m k l a n j a t e l j i m a i i s p o v i j e d a t i I s t i n u te se k njoj požuriti. A l i a k o se T r o p i c i n i n a k o n o v i h t u m a č e n j a n e ž e l e podučiti n i t i m o g u to s h v a t i t i , n e k m a k a r p r e s t a n u s p o ­ g r d a m a i n e k više ne r a z d j e l j u j u Trojstvo, da s a m i ne bi b i l i o d v o j e n i od Života. N e k D u h a S v e t o g a više ne broje m e đ u stvorenja da ne bi, kao farizeji nekoć k o j i su djela D u h a p r i p i s a l i B e e l z e b u l u ( M t 12, 24) i s a m i , j e r s u po­ stupili jednako drsko, s n j i m a ovdje i u d r u g o m svijetu potpali pod neoprostivu kaznu. 7

122

DHUGO PISMO SERAPIONU

P o v o d za pismo. A r i j e v s k a su pitanja nerazborita i nerazumna 1

1. Č a k s a m m i s l i o d a s a m z a p r a v o p r e m a l o n a p i s a o " £ p a s a m se p r e k o r a v a o s v e l i k e s l a b o s t i što n i t o l i k o n e m o goh sastaviti k o l i k o je l j u d i m a dopušteno reći p r o t i v o n i h k o j i se o g r i j e š u j u o D u h a S v e t o g a . A l i b u d u ć i d a s u , k a k o pišeš, n e k a b r a ć a t r a ž i l a d a i z l a g a n j e s a ž m e m k a k o b i i m b i l o m o g u ć e d a se o d m a h i k r a t k o o b r a n e o d o n i h što z a p i t ­ k u j u o n a š o j v j e r i i d a b e z b o ž n i k e p o b i j u , u č i n i h i t o , u v - 609A j e r e n , d a ćeš, i m a j u ć i i s p r a v n u s a v j e s t , n a d o p u n i t i , što n e ­ dostaje u o v o m sažetku. A r i j e v c i , o s l o n j e n i s a m o n a se, n e s h v a ć a j u , k a o n i s a d u c e j i , ništa što j e v i š e i što j e i z v a n n j i h . B o g o d u h o P i ­ smo tumačiše l j u d s k i m razlaganjem. K a d a , dakle, čuju da je Očev S i n M u d r o s t , Odsjaj i Riječ, obično p i t a j u : k a k o je to m o g u ć e ? K a o d a b i b i l o n e m o g u ć e što o n i n i s u s p o s o b n i p o j m i t i ! I o s v e m i r u b i m o g l i izreći sličnu m i s a o : k a k o p o ­ s t a s t v a r s t v o k o j e g n e g d a n i j e b i l o ? K a k o se z j e m a l j s k i g l i b može preobličiti u r a z u m n a čovjeka? K a k o raspadijivo može postati neraspadljivo? K a k o je z e m l j a utemeljena n a m o r i m a i k a k o j e B o g p o s t a v i n a r i j e k a m a ( P s 23, 2)? B U o s t a l o m , n e k a s a m i sebi kažu: »Jedimo i p i j m o i tako ć e ­ m o s u t r a u m r i j e t i « ( I z 22, 13; 1 K o r 15, 32). T a k o b i s n j i h o v i m iščeznućem nestalo i njihovo ludo krivovjerje.

S i n je vječan, svemoguć. O n je p r a v i B o g . Očev je odsjaj 2. T o j e t a a r i j e v s k a m r t v a i p r o p a d l j i v a m i s a o . R i j e č je p a k istine o kojoj s u i o n i t r e b a l i razmišljati o v o : a k o je 1 2

Atanazije

misli

na

svoje

Prvo

Pismo

Serapionu.

123

B o g vrelo, svjetlo i Otac, nije p r a v o reći d a je I z v o r p r e s u ­ šio, d a j e S v j e t l o b e z s j a j a i B o g b e z R i j e č i . B o g b i i n a č e bio bez m u d r o s t i , bez r a z u m a i bez sjaja. 1 3

C

Budući da je Otac vječan, nužno je i S i n vječan jer što j e u O c u , n e m a s u m n j e d a se n a l a z i i u S i n u k a d i s a m G o s p o d i n v e l i : » S v e što i m a O t a c , m o j e j e i s v e što j e m o j e , p r i p a d a O c u « (I v 16, 15; 17, 10). O t a c j e , d a k l e , v j e č a n , vječan je i S i n jer su po n j e m u nastali v jeko v i ( H e b 1, 2). O t a c j e » o n a j k o j i j e s t « (I z 1 3, 14). T o j e n u ž n o i S i n . O n je, k a k o reče P a v a o , »onaj k o j i jest, B o g n a d s v i m e , B l a g o s l o v l j e n i u v j e k e . A m e n « ( R i m 9, 5). O O c u se n e s m i j e r e ć i : b i n e g d a v r i j e m e , k a d g a n i j e bilo. I za S i n a je griješno u s t v r d i t i : negda b i v r i j e m e , k a d ga nije bilo.

612A

Otac je Svevladar. S v e v l a d a r je i S i n . I v a n t v r d i ; » O n a j k o j i j e s t , k o j i b i j a š e , k o j i ć e d o ć i , S v e v l a d a r « (O t k 1, 8). O t a c j e s v j e t l o , S i n j e o d s j a j i i s t i n s k o s v j e t l o . O t a c j e p r a v i B o g . I S i n j e p r a v i B o g j e r e v o što I v a n z a b i l j e ž i ; »Mi smo u Istinitom, u S i n u njegovu, Isusu K r i s t u . O n je i s t i n i t B o g i Ž i v o t v j e č n i « (1 I v 5, 20). N i č e g a b a š n e m a što O t a c i m a , a d a n e b i p r i p a d a l o S i n u . Stoga je S i n u O c u i Otac u S i n u . Što O c u pripada, n a l a z i se t a k o đ e r u S i n u i o p e t se p o i m a k a o u O c u . T a k o t r e b a r a z u m j e t i i z r e k u : » J a i O t a c , j e d n o s m o « (I v 10, 30). N i j e j e d n o u O c u , d r u g o u S i n u , v e ć se u S i n u n a l a z i što j e u O c u . B u d u ć i d a u S i n u v i d i š što m o t r i š u O c u , p r a v o se može s h v a t i t i t v r d n j a : »Tko je m e n e vidio, v i d i o je O c a s ( I v 14, 9).

S i n je svemoguć, n e p r o m j e n l j i v i n e i z m j e n j i v 3. U k o l i k o to d o k a z a s m o , u i s t i n u j e b e z b o ž n i k t k o t v r d i B da je S i n stvorenje. J e d n a k o će b i t i p r i m o r a n reći d a je s t v o r e n j e i V r u t a k što k i p i t e d a j e s t v o r e n j e M u d r o s t i R i j e č u k o j o j se s v e n a l a z i što j e O č e v o . A l i se i z o v o g a što ć e m o i s t a k n u t i p o s e b i c e u o č a v a l o m n o s t a r i j e v s k o g krivovjerja. 1 3

U izvorniku s t o j i â s o p h o s (bez M u d r o s t i ) i â l o g o s (bez R i j e č i ) . I z r i ­ čaj je starodrevan. Potječe od Apologeta. N j i m e se izražavala vjera u v j e č n o s t T r o j s t v a . B o g O t a c n i j e n i k a d a b e z M u d r o s t i i R i j e č i . N e š t o je o d te m i s l i p r e š l o i u A t a n a z i j e v u t v r d n j u .

124

S o n i m a s k o j i m a smo j e d n a k i i s k o j i m a posjeduje­ m o istost, s n j i m a s m o i i s t o b i t n i . B u d u ć i d a s m o k a o l j u d i m e đ u s o b n o j e d n a k i i i m a m o istost, j e d n i smo s d r u ­ g i m a istobitni. S v i m a n a m je zajedničko: smrtnost, ras­ padljivost, p r o m j e n l j i v o s t , postanak i z ničega. Anđeli, kao i sve ostalo, m e đ u s o b n o je istonaravno. N e k a , d a k l e , c j e p i d l a k e traže d a l i p o s t o j i b i l o k a k v a sličnost između S i n a i s t v o r o v a , i m o g u l i u s t v o r e n j a n a ć i što j e u S i n u d a b i se u s u d i l i B o ž j u R i j e č n a z v a t i stvorenjem. A l i t i skroz nepromišljeni l j u d i k o j i z a b l u diše u p i t a n j u p r a v o v j e r j a , to n e ć e n a ć i . Među stvorenjima nijedno nije svemoguće niti jedno drugome gospodari. S v e p r i p a d a B o g u : »Nebesa p r i p o v - C ijedaju s l a v u Božju. Z e m l j a p r i p a d a G o s p o d i n u kao i s v e što j e n a n j o j . M o r e t o v i d j e i p o b j e ž e « ( P s 18,2; 2 3 , 1 ; 113,3). S v e služi s v o m e s t v o r i t e l j u , i z v r š u j e n j e g o v u R i j e č ( P s 102,20). P o k o r a v a se n j e g o v o j n a r e d b i . S i n j e pak, poput Oca, svemoguć. T o je zabilježeno i već d o k a ­ zano. Isto t a k o n e m a s t v o r e n j a k o j e je po n a r a v i n e p r o m ­ j e n l j i v o . N e k i a n đ e l i n i s u o č u v a l i v l a s t i t i p o l o ž a j ( J d 6). N i » z v i j e z d e p r e d n j i m n i s u č i s t e « ( J o b 25,5). D a v a o j e p a o s n e b a . A d a m j e p r e k r š i t e l j . S v a se b i ć a m i j e n j a j u . S i n je, n a p r o t i v , k a o i Otac, n e p r o m j e n l j i v i n e i z m j e n j i v . P a v a o to d o z i v a u s j e ć a n j e i z p s a l m a 101. V e l i : » T i s i , D G o s p o d i n e , u p o č e t k u u t e m e l j i o z e m l j u i n e b e s a s u d j e l o 613 A t v o j i h r u k u . O n a p r o l a z e , a t i ostaješ. S v e ć e oštarjeti p o p u t h a l j i n e i k a o ogrtač ćeš i h p r o m i j e n i t i i i z m i j e n i t ć e se. T i s i p a k u v i j e k i s t i , t v o j e g o d i n e n e p r o l a z e « ( H e b 1,10-12). I z n o v a v e l i : » I s u s K r i s t , j u č e r i d a n a s , i s t i , i z a v j e k o v e « ( H e b 13,8).

S i n je »onaj k o j i jest«. Stvoritelj je i istinski B o g 4. I o p e t : s v e što p o s t o j i n e g d a n i j e b i l o , n e g o j e nastalo. B o g je načinio z e m l j u koje nije bilo. »On nep o s t o j e ć e d o z i v a u o p s t a n a k « ( R i m 4,17). Š t o j e pak sazdano, ujedno je i stvoreno. Stoga i posjeduje početak b i t k a . » U p o č e t k u n a č i n i B o g n e b o i z e m l j u « ( P o s t 1, 1) i sve što j e n a n j i m a . I o p e t : » R u k a m o j a s v e to n a č i n i « ( I z 66,2). 125

S i n je, n a p r o t i v , k a o i Otac, »onaj k o j i jest i p o v r h B s v e g a B o g « ( R i m 9,5). I t o j e d o k a z a n o . S i n nije na­ č i n j e n , n e g o čini. N i j e s t v o r e n , v e ć s t v a r a . Ostvaruje O č e v a d j e l a . P o n j e m u p o s t a d o š e v j e k o v i ( H e b 1, 2). » S v e n a s t a d e p o n j e m u i i z v a n n j e g a n i j e ništa n a s t a l o « (I v 1, 3). A p o s t o l j e s p o m o ć u ' p s a l m a d o k a z a o d a j e S i n n a početku utemeljio z e m l j u i da su nebesa djelo njegovih r u k u ( H e b 1, 10; P s 101,26). 1 4

N i j e d n o s t v o r e n j e n i j e p o n a r a v i B o g . S v a k o se n a ­ z i v a onako k a k o je nastalo: jedno nebo, drugo zemlja, ovo svjetlila, ono zvijezde, more, bezdani, četveronošci i , n a p o k o n , č o v j e k . P r i j e t o g a nastadoše anđeli, arhanđeli, k e r u b i n i , serafini, sile, moći, vlasti, gospodstva, raj. T a k o sve i ostaje. A k o se n e k i l j u d i n a z i v a j u b o g o v i m a , n i j e t o p o n a C r a v i već po udioništvu u S i n u . T a k o je S i n osobno rekao: » P i s m o o n e n a z i v a b o g o v i m a k o j i m a se u p r a v l j a B o ž j a R i j e č « ( I v 10, 35). S t o g a se n e k i i z m i j e n i š e j e r n i s u p o n a r a v i b o g o v i te s u č u l i : » J a r e k o h : v i ste b o g o v i i s v i ste s i n o v i S v e v i š n j e g a , a l i ć e t e u m r i j e t i k a o l j u d i « ( P s 8 1 , 6-7). T a k a v b i j e š e i o n a j k o m e j e k a z a n o : » T i s i č o v ­ j e k , a n e B o g « ( E z 28, 2). A

S i n je pak poput O c a istinski B o g . S i n je u O c u i O t a c u S i n u . T a k o pisaše I v a n . I to s m o p o k a z a l i . D a v i d p j e v a : »Prijestolje je tvoje, Bože, za v i jeke v j e k o v a . Ž e z l o t v o g a k r a l j e v s t v a p r a v e d n o j e ž e z l o « ( P s 44, 7). I p r o r o k I z a i j a p o v i k u j e : » U m o r i o se E g i p a t i e t i o p s k a t r g o v i n a . I S a b e j c i , l j u d i v i s o k i , prijeći će t e b i i ići će z a t o b o m v e z a n i l a n c i m a . K l a n j a t ć e t i se j e r j e B o g i u t e b i . T i s i I z r a e l o v B o g , a l i t o n i s m o z n a l i « ( I z 4 5 , 14-15). T k o je to B o g u k o m e je B o g , a k o ne S i n k o j i kaže: »Ja s a m u O c u i O t a c u m e n i « ( I v 14, 10)?

S i n je istobitan s

Ocem

5. T o s t o j i t a k o . T k o , u z t e s v e t o p i s a m s k e d o k a z e , ne uviđa da je S i n istobitan s Ocem? S a stvorenjima B n e m a ništa slična, a s v e š t o O t a c i m a , p r i p a d a S i n u . S i n bi, u i s t i n u , b i o i s t o b i t a n sa s t v o r e n j i m a k a d b i s n j i m a posjedovao bilo k a k v u jednakost i srodstvo. A l i , budući 1 4

Usp. 152 b i l j . 3.

126

Protiv

Arijevaca,

71,

(PG,

26,

297).

Tako

J.

LEBON,

Lettres,

d a j e o d s t v o r e n j a p o b i t i različit, a v l a s t i t a j e O č e v a R i j e č i n i j e d r u k č i j i n e g o O t a c , j e r s v e što i m a O t a c posjeduje kao svoje, zaista je i s t o b i t a n s O c e m . T a k o su mislili O c i k a d su u Vjeroispovijedi na Nicejskom s a b o r u za S i n a t v r d i l i d a je »istobitan« i »iz O č e v e biti«. D o b r o su s h v a t i l i d a s t v o r e n a b i t ne b i n i k a d a m o g l a reći: » S v e što i m a O t a c , m o j e j e « (I v 16, 15). B u d u ć i d a i m a p o č e t a k o p s t a n k a , ne p r i p a d a joj izričaj »onaj k o j i jest« ( I z l 3, 14; O t k 1, 8) i v j e č n i » b i j a š e « (I v 1, 1; O t k 1, 8). U p r a v o s t o g a što S i n t o p o s j e d u j e i što j e S i n o v o s v e što j e p r i j e p r i p i s a n o O c u , n u ž n o s l i j e d i d a S i n o v a b i t n i j e stvorena, već »istobitna O c u « . O n a u s t a l o m ne m o ž e C biti stvorena bit jer je sposobna posjedovati Božja s v o j s t v a . O v o s u S i n o v a s v o j s t v a p o k o j i m a se pre­ p o z n a j e k a o B o g : s v e m o ć , izričaj » j e s t k o j i j e s t « , n e p r o m j e n l j i v o s t i o s t a l o što v e ć p r i p o m e n u s m o . T i m e se o t ­ klanja misao b e z u m n i k a da b i s a m i B o g , ako b i posjedo­ v a o što i s t v o r e n j a m o g u i m a t i , b i o i s t o b i t a n s a s t v o r e ­ njima.

S i n je stoga istobitan s O c e m što m u je

Sin

6. E v o k a k o b i se j o š d a l o p o b i t i b e z b o š t v o o n i h k o j i D t v r d e d a j e B o ž j a R i j e č s t v o r e n j e . M i v j e r u j e m o u O c a i 617 S i n a i D u h a Svetoga. S a m S i n reče apostolima: »Putujući, poučavajte sve narode krsteći i h n a i m e O c a i S i n a i D u h a S v e t o g a « ( M t 28, 19). T a k o se i z r a z i o d a b i s m o s p o m o ć u o n o g a što z n a m o s h v a t i l i i p r i j e k a z a n o . M i , dakle, o s v o j i m očima n e ć e m o reći da s u nas n a ­ činili, v e ć d a s u n a s r o d i l i . I s t o se t a k o n e k a ž e d a s m o očevo stvorenje, već n a r a v n i sinovi i s očima istobitni. Tako, ako je B o g Otac, zacijelo je po n a r a v i Otac S i n u koji m u je istobitan. A b r a h a m , svakako, nije Izaka stvorio nego rodio. N a p r o t i v , B e z e l e i E l i a b ( I z l 36, 1) n i s u r o d i l i v e ć n a č i ­ n i l i sve u m j e t n i n e u Šatoru. B r o d o g r a d i t e l j i kućegradit e l j n e r a đ a j u v e ć t v o r e što č i n e : o v a j l a đ u , o n a j k u ć u . B Izak, zacijelo, rađa po n a r a v i i istobitna J a k o v a , a ne d a b i ga činio. I J a k o v rađa J u d u i n j e g o v u braću. B i o b i , p r e m a tome, l u d tko b i rekao da je kuća isto­ bitna s graditeljem i brod s brodograditeljem. A l i s pra­ v o m se k a ž e d a j e s v a k i s i n i s t o b i t a n s a s v o j i m o c e m . 127

A k o , dakle, postoji u B o g u Otac i S i n , nužno je da je S i n po n a r a v i i o d i s t a S i n . A l i u p r a v o to znači b i t i »is­ tobitan s Ocem«. To smo obilno dokazali. Š t o se s t v o r e n j a t i č e : » O n r e č e i n a s t a d o š e . N a r e d i i b i j a h u s t v o r e n a « ( P s 148, 5). O S i n u p a k p i š e : » I z s r c a m i j e p r o v r l a d o b r a R i j e č « ( P s 44, 2). D a n i j e l p o z n a v a š e S i n a Božjega, a l i je poznavao i Božja djela. S i n a je vidio k a k o o r o š a v a p e ć ( D n 3, 57). Z a d j e l a n a j p r i j e reče: C » B l a g o s l i v a j t e G o s p o d i n a s v a d j e l a G o s p o d n j a « ( D n 3, 57). P o t o m je naveo svako pojedinačno. A l i n j i m a nije p r i ­ družio S i n a jer je znao d a nije stvorenje, već d a su stvo­ r e n j a n a s t a l a p o n j e m u , a o n d a se u O c u s l a v i i u z v i s u j e . K a o što se p o S i n u B o g o b j a v l j u j e o n i m a k o j i g a p o z n a j u , t a k o se p o n j e m u i u n j e m u i s k a z u j e O c u h v a l a , h v a l o ­ s p j e v , s l a v a i m o ć ( O t k 4, 13). T a k v o i s p o v i j e d a n j e , p o r i j e č i m a P i s m a ( R i m 15, 16; 1 P t 2, 5), p o s t a j e u g o d n o . 1 5

M n o g i m je, d a k l e , d o k a z i m a k a o i t i m d o k a z a n o i d o ­ k a z u j e se d a j e b e z b o ž a n t k o t v r d i k a k o j e B o ž j a R i j e č stvorenje.

(I v 12, 35). M i u z a s v e to m o r a m o g o v o r i t i d a b i a r i j e v c i i otud postali svjesni svoje ludosti, d a ne bismo n a p u s t i l i p o b i j a n j e n j i h o v a b e z b o š t v a te d a b i se i o n i m o ž d a pokajali. O v o je, d a k l e , b i l j e g v j e r e u K r i s t a : S i n Božji k o j i je R i j e č - B o g — » u p o č e t k u bijaše Riječ i Riječ bijaše B o g « (I v 1, 1) — , k o j i j e M u d r o s t i S i l a B a ž j a — » K r i s t j e B o ž j a S i l a i B o ž j a M u d r o s t « (1 K o r 1, 24) — n a k o n c u v j e k o v a p o s t a d e č o v j e k r a d i n a š e g a s p a s e n j a . S a m I v a n n a k o n što k a z a : » U p o č e t k u b i j a š e R i j e č « (I v 1, 1), m a l o n i ž e n a ­ d o d a : » I R i j e č j e p o s t a l a t i j e l o « ( I v 1, 14). T o z n a č i i s t o C što i : p o s t a d e č o v j e k . S a m G o s p o d i n z a s e b e k a z a : » Š t o tražite d a m e p o g u b i t e , č o v j e k a k o j i v a m j e r e k a o i s t i n u « (I v 7, 19; 8, 40)? P a v a o , p o u č e n o d G o s p o d i n a , r e č e : »Jedan je B o g , j e d a n je i posrednik B o g a i l j u d i , čovjek K r i s t I s u s « (1 T i m 2, 5). P o š t o j e p o s t a o č o v j e k , u s p o ­ stavio čovjekovo dobro, nadvladao i obeskrijepio smrt k o j a je b i l a p r o t i v nas, sad s j e d i s desne s t r a n e O c u . N a l a z i se u O c u i O t a c j e u n j e m u . T a k o j e u v i j e k b i l o i još je uvijek.

Sažetak vjere u K r i s t a 7. A l i a r i j e v c i se i z v l a č e n a r a č u n t v r d n j e u I z r e k a 620 A m a g d j e p i š e : » G o s p o d i n m e j e s t v o r i o p o č e t k o m svo­ j i h p u t e v a z a s v o j a d j e l a « ( I z r 8, 22). U s e b i u m u j u : »Vidite, on ga je stvorio. P r e m a tome, stvorenje j e « . P o t r e b n o j e i z a t o m j e s t o p o k a z a t i k o l i k o se v a r a j u j e r ne znaju n a m j e r u božanskoga P i s m a . A k o j e R i j e č S i n , n e s m i j e se n a z i v a t i s t v o r e n j e m . A k o j e s t v o r e n j e , n e k se n e z o v e S i n o m . P r i j e j e u t v r đ e n o k o l i k a je r a z l i k a između stvorenja i sina. A l i budući da se k r š t e n j e n e o b a v l j a n a i m e S t v o r i t e l j a i s t v o r e n j a , v e ć n a i m e O c a i S i n a , G o s p o d i n a se n e s m i j e z v a t i s t v o r e n j e m , nego S i n o m . V e l e : z a r to n i j e zabilježeno? A l i n a p i s a n o je i moralo je b i t i napisano. K r i v o v j e r c i , međutim, k r i v o s h v a ć a j u što j e p r a v i l n o k a z a n o . K a d b i p o z n a v a l i i b i l i upućeni u osobitost kršćanstva, ne b i z a G o s p o d i n a slave B k a z a l i d a j e s t v o r e n j e n i t i b i se s p o t i c a l i o o n o što j e d o b r o napisano. A r i j e v c i , d a k l e , »ne shvatiše i ne r a z u m i j e š e « ( P s 81, 5) te s t o g a , k a k o pišeš, » h o d a j u u t a m i « 1 3

U s p . P r o t i v A r i j e v a c a , 9, ( P G , 26, 28D) ; P i s m o o o d l u k a m a s a b o r a , 19-20, ( P G , 25, 4 5 6 D ) . T a k o J . L E B O N , L e t t r e s , 155.

128

Nicejskog

P i s m a znaju k a d se govori o Isusovu božanstvu, kad o čovještvu 8. T a j b i l j e g k r š ć a n s k e v j e r e d o l a z i o d A p o s t o l a p r e ­ k o O t a c a . U o s t a l o m , čitatelj P i s m a m o r a i s p i t a t i k a d ono z b o r i o božanstvu, a k a d o l j u d s k o j n a r a v i Riječi. T a k o n e ć e m o , u z e v š i j e d n o z a d r u g o , što se d o g o d i l o A r i j e v c i m a , z a l u t a t i . P r i z n a j u ć i , d a k l e , d a j e I s u s R i j e č , z n a m o d a se » p o n j e m u s v e z b i l o i d a se i z v a n n j e g a n i j e ništa d o g o ­ d i l o « ( I v 1, 3). T a k o đ e r z n a m o d a s u » n e b e s a u č v r š ć e n a R i j e č j u G o s p o d n j o m « ( P s 32, 6) i d a B o g » š a l j e s v o j u R i j e č i s v e o z d r a v l j a « ( P s 106, 20). V j e r u j e m o d a j e I s u s M u d r o s t i jasno n a m je da je » B o g po M u d r o s t i zasnovao z e m l j u « ( M u d r 3, 19) te d a j e O t a c » s v e n a č i n i o u M u d ­ r o s t i « ( P s 103, 24). P r i z n a j u ć i I s u s a z a B o g a , p o v j e r o ­ v a l i smo d a je P o m a z a n i k jer D a v i d pjeva: »Prijestolje je tvoje, Bože, za v i j e k e v j e k o v a . Žezlo t v o g a k r a l j e v s t v a p r a v e d n o je žezlo. L j u b i o si p r a v e d n o s t i m r z i o n e p r a v ­ d u . S t o g a te j e p o m a z a o B o g , t v o j B o g , u l j e m v e s e l j a v i š e o d t v o j i h d r u g o v a « ( P s 44, 7—8). U I z a i j i z a se 129

621A

osobno t v r d i : »Duh je G o s p o d n j i n a m e n i , stoga m e je p o B m a z a o « ( I z 61, 1). P e t a r j e p r i z n a o : » T i s i P o m a z a n i k , S i n ž i v o g a B o g a « ( M t 16, 16). I s t o t a k o v j e r u j e m o d a j e S i n p o s t a o č o v j e k o m te n e o d b a c u j e m o što j e o n j e m u k a z a n o p o l a z e ć i o d l j u d s k e n a r a v i . T a k o n a p r i m j e r : d a j e g l a d n i o , ž e d n i o , b i o šiban, da je p l a k a o , spavao i n a p o k o n r a d i nas p r i h v a t i o s m r t n a k r i ž u . S v e j e t o o n j e m u z a b i l j e ž e n o . N a taj n a č i n P i s m o n i j e s a k r i l o , v e ć j e u p o t r i j e b i l o r i j e č » s t v o r i « (I z r 8, 22) što o d g o v a r a l j u d i m a . M i s m o , n a i m e , l j u d i s t v o ­ r e n i i s a z d a n i . A l i k a o što k a d č u j e m o : b i o j e g l a d a n , spavao je, b i o biče v a n , ne n i j e č e m o n j e g o v o božanstvo, t a k o k a d č u j e m o d a g a j e B o g » s t v o r i o « ( I z r 8, 22), t r e b a se s m j e s t a s j e t i t i d a j e I s u s — k o j i j e B o g — k a o č o v j e k stvoren. L j u d i m a je vlastito da su stvoreni. J e d n a k o v r i C j e d i z a o n o što p r i j e n a v e d o s m o : k a o b i t i g l a d a n i t o m e slično.

Tumačenje M k 13,

624A

»stvori«, očituje s v o j u l j u d s k u z b i l j u : d a je postao čovjek i b i o s a z d a n . K a d t v r d i : » J a i O t a c j e d n o s m o « (I v 10, 30) i » t k o j e m e n e v i d i o , v i d i o j e O c a « (I v 1 , 9) i l i » j a s a m u O c u i O t a c u m e n i « (I v 14, 10), n a z n a č u j e v j e č n o s t i istobitnost s Ocem. Iznova kao čovjek g o v o r i k a d v e l i : »Nitko ne zna, p a n i S i n « ( M k 13, 32). L j u d i m a j e , n a i m e , s v o j s t v e n o neznanje. A l i o n isto tako kaže: »Nitko ne p o z n a O c a do S i n a , n i t i S i n a d o O c a « ( M t 1 1 , 27). K u d i k a m o o n d a b o l j e p o z n a stvorenje. Učenici su, po I v a n u , r e k l i G o s p o d i n u : » S a d z n a m o d a s v e z n a š « (I v 16, 30). J a s n o j e , d a k l e , d a n e m a n i č e g a što n e b i z n a o j e r j e R i j e č » p o k o j o j se s v e z b i l o « (I v 1, 3). I k a k o j e » o n a j d a n « ( M k 13, 32) j e d n a o d z b r o j a z b i l j a , s i g u r n o j e d a C ć e se p o n j e m u z b i t i , p a m a k a r A r i j e v c i t i s u ć u p u t a p u k l i od svog neznanja.

32

9. A r i j e v c i , i s t o t a k o , i z n o v a , k r i v o t u m a č e o v u i s ­ p r a v n o k a z a n u i z r e k u : » Z a onaj d a n i l i t r e n u t a k n i t k o n e z n a , n i a n đ e l i , n i S i n « ( M k 13, 32). A l i i t a t v r d n j a i m a točan smisao. A r i j e v c i , n a i m e , m i s l e d a Isus riječima » n i S i n « , p o n e z n a n j u što g a s e b i p r i p i s u j e , p o k a z u j e d a je stvorenje. A l i to n i u k o j e m slučaju n i j e t a k o ! J e r k a o što r i j e č i m a » s t v o r i m e « (I z r 8, 22) g o v o r i k a o č o v ­ j e k , i s t o t a k o t v r d e ć i » n i S i n « i z r a ž a v a se k a o č o v j e k .

P o s t o j i r a z u m l j i v r a z l o g zašto je Isus t a k o g o v o r i o . B u d u ć i d a j e , k a k o piše, p o s t a o č o v j e k o m , a l j u d i m a j e neznanje, poput g l a d o v a n j a i ostalog, vlastito jer l j u d i ne z n a j u ako ne čuju i l i ne nauče, r a d i toga, postavši č o v j e k o m , očituje l j u d s k o neznanje. T i m e je, p r i j e svega, pokazao da u i s t i n u posjeduje ljudsko tijelo. P o t o m , htio je u tijelu i m a t i ljudsko neznanje da b i O c u prikazao savršeno i sveto ljudstvo, pošto ga je p o s v e m a o t k u p i o i očistio. K o j i će još i z g o v o r A r i j e v c i iznaći? Što će još i z m i ­ sliti i p r o m u m l j a t i ? P o k a z a n o je da ne r a z u m i j u tvrdnje: » G o s p o d i n m e s t v o r i z a s v o j a d j e l a « (I z r 8, 22). T a k o đ e r j e u t a n a č e n o d a n e s h v a ć a j u k a d se k a ž e : » Z a o n a j d a n B n i t k o n e z n a , n i a n đ e l i , n i S i n « ( M k 13, 32). K a d S i n v e l i 130

131

b o ž a n s k o m P i s m u n a ć i d a se z a D u h a S v e t o g k o j i se n a ­ z i v a S i n o v i m kaže da je Božji D u h . T o napisasmo u p r i ­ jašnjem pismu. 1 7

TREĆE PISMO

SERAPIONU

Spoznajom S i n a upoznajmo D u h a

Svetoga

.1 M o ž d a ć e š se č u d i t i k a d p r i m j e t i š d a s a m , m a k a r s i m o l i o d a s a ž m e m i u n e k o l i k o riječi izložim p i s m o što 625 A g a n a p i s a h o D u h u S v e t o m , o d u s t a o o d t o g a p o s l a i p i s a o protiv o n i h što h u l e n a S i n a B o ž j e g a te g a drže za stvorenje. A l i dobro z n a m d a m e nećeš k o r i t i k a d doz­ naš z a r a z l o g m o g a p o s t u p k a . Č a k ć e g a t v o j a S v e t o s t p r i h v a t i t i k a d m u v i d i osnovanost. 1 6

S a m G o s p o d i n r e č e : » B r a n i t e l j n e ć e g o v o r i t i o d sebe, v e ć ć e k a z a t i što b u d e č u o . U z e t ć e o d m o g a i n a v i j e s t i t i v a m a « (I v 16, 13-14). I z s e b e j e , d a h n u v š i , u č e n i c i m a d a o D u h a (I v 20,22). T a k o j e i O t a c , p o P i s m u ( J I 2,29; D j 2,17), D u h a i z l i o n a s v a k o t i j e l o . R a d i t o g a s a m s p r a v o m najprije govorio o S i n u Božjem kako bismo mogli B s p o m o ć u spoznaje o S i n u i m a t i v a l j a n u spoznaju o D u h u . I s t i ć e m o o d n o s što g a z a S i n a u t a n a č i s m o p r e m a O c u n a ć i i z m e đ u D u h a i S i n a . K a o što S i n v e l i : » S v e što i m a O t a c , m o j e j e « (I v 16,15), t a k o j e i D u h S i n o v D u h j e r A p o s t o l kaže: »Otposla D u h a s v o g a S i n a u naša srca. O n k l i č e : A b b a , O č e « ( G a l 4, 6). E v o — i t o j e č u d e s n o — p o p u t S i n a k o j i v e l i : » S t o j e m o j e , O č e v o j e « (I v 17, 10), t a k o i D u h S v e t i z a k o g a se k a ž e d a j e S i n o v p r i p a d a O c u . S i n osobno i z j a v l j u j e : » K a d dođe B r a n i t e l j k o g a ć u v a m j a p o s l a t i o d O c a , D u h I s t i n e što i z l a z i o d O c a , C o n ć e s v j e d o č i t i z a m e « (I v 15,26). P a v a o p a k p i š e : » N i t k o n e z n a što se z b i v a u č o v j e k u d o č o v j e k o v a d u h a k o j i u n j e m u p r e b i v a . I s t o t a k o n i t k o n e z n a što j e u B o g u d o D u h a Božjega k o j i je u n j e m u . M i n i s m o p r i m i l i svjetov­ noga duha, već D u h a koji je iz B o g a da bismo z n a l i čime n a s j e B o g o b d a r i o « (1 K o r 2, 11-12). U c i j e l o m ć e š 1 6

A t a n a z i j e izlaže odnošaj Sina prema Ocu u samom božanstvu jer s m a t r a d a taj o d n o š a j p o j a š n j u j e o d n o š a j D u h a S v e t o g a p r e m a B o g u O c u . D u h se, m i s l i A t a n a z i j e , odnosi prema Sinu kao Sin prema Ocu. D u h se po Sinu nalazi u Bogu. Zato Atanazije neprestance govori o Trojstvu. Pisma Serapionu pokazuju k a k o je A t a n a z i j e p o i m a o B o ž j e otajstvo.

132

A k o , dakle, S i n zbog odnosa p r e m a O c u i jer je v l a ­ s t i t i i z d a n a k O č e v e b i t i , n i j e s t v o r e n o b i ć e , v e ć s O c e m 628 A i s t o b i t a n , n i D u h S v e t i n i j e stvorenje — t k o to t v r d i b e z b o ž n i k j e — r a d i s v o g o d n o s a p r e m a S i n u i j e r se i z S i n a d a j e t e što i m a p r i p a d a S i n u .

D u h dolazi iz B o g a 2 . T o j e d o v o l j n o d a se o d v r a t i s v a k a s v a đ a l i c a te više D u h a ne z o v e B o ž j i m s t v o r e n j e m . Tà D u h je u B o g u , p r o n i č e B o ž j e d u b i n e i d a j e se i z O c a p o S i n u . S v a đ a l i c a će inače m o r a t i reći d a je stvorenje i S i n , Riječ, M u d r o s t , O t i s a k i Onaj k o g a k a d gledaš motriš O c a . U o s t a l o m , ta­ k a v ć e č u t i : » T k o n i j e č e S i n a , n i O c a n e m a « ( l i v 2,23). M a l o se h o ć e p a ć e t a k a v p o p u t b e z u m n i k a k a z a t i : » B o g a u o p ć e n e m a « ( P s 13,1). D a b i s m o i p a k m n o g i m d o k a z i m a očito p o b i l i bez­ božnike, o n i m t v r d n j a m a d o k a z u j e m o da D u h nije stvo- B r e n j e k o j i m a se p o k a z u j e d a S i n n i j e s t v o r e n o b i ć e . S t v o r e n j a dolaze iz ničega i i m a j u početak b i t k a j e r »na početku B o g načini nebo i zemlju« ( P o s t 1,1) i s v e što j e n a n j i m a . D u h S v e t i , n a p r o t i v , j e s t i z o v e se, p o A p o s t o l u (1 K o r 2,12), » i z B o g a « . A k o z a S i n a v r i j e d i d a z a i s t a n i j e s t v o r e n j e s t o g a što n i j e i z n i č e g a , n e g o i z Boga, nužno slijedi da n i D u h S v e t i nije stvorenje jer i s p o v i j e d a m o da d o l a z i iz B o g a , a s t v o r e n j a su iz ničega.

D u h je pomazanje i pečat. O n je jedan 3. D u h se, n a d a l j e , n a z i v a i j e s t P o m a z a n j e i P e č a t . I v a n , n a i m e , p i š e : »Sto se v a s tiče, P o m a z a n j e k o j e ste od n j e g a p r i m i l i ostaje u v a m a i ne t r e b a d a vas i t k o poučava. Nego, njegovo vas P o m a z a n j e , njegov D u h , uči o s v e m u « ( l i v 2,27). U p r o r o k a I z a i j e i m a m o : » D u h j e G o s p o d n j i n a m e n i z a t o što m e j e p o m a z a o « ( I z 61,1). P a v a o t v r d i : » U n j e m u ste, p o š t o ste p o v j e r o v a l i , o p e č a 1 7

Usp.

I,

21.

133

c

ć e n i « ( E f 1,13). I s t o t a k o g o v o r i : » N e ž a l o s t i t e D u h a S v e ­ t o g a u k o m e ste o p e č a ć e n i z a d a n o t k u p l j e n j a « ( E f 4, 30). S t v o r e n j a se p a k u D u h u p o m a z u j u i o p e č a ć u j u . A k o l i su u n j e m u p o m a z a n a i opečaćena, D u h S v e t i ne može biti stvorenje, j e r onaj k o j i pomažu je nije j e d n a k s p o m a z a ­ n i m a . T o je p o m a z a n j e D a h K r i s t o v . S t o g a onaj k o j i i m a D u h a m o ž e k a z a t i : » M i s m o K r i s t o v m i o m i r i s « (2 K o r 2, 15). 629A

Pečat otiskuje

Sina.

Radi

toga

K r i s t o v l i k k a k o i kaže A p o s t o l : novno u vama«

t r u d o v i m a rađam

dok

opečaćeni

posjeduje

»Djeco moja koju se

Krist

ne

po­

oblikuje

u

( G a l 4, 19). A l i a k o j e D u h K r i s t o v m i o m i r i s i

lik, jasno

je da nije stvorenje

Očevu l i k u

j e r n i S i n , u k o l i k o je

( F i l 2, 6), n i j e s t v o r e n j e .

K a o što o n a j

u

tko

gleda S i n a v i d i Oca, isto tako t k o i m a D u h a S v e t o g a posieduje

Sina.

Tko Duha

posjeduie,

Božji

je

hram

jer

P a v a o p i š e : » Z a r n e z n a t e d a ste B o ž i i h r a m i d a B o ž i i Duh

prebiva u vama«

(1 K o r 3, 16). I I v a n v e l i :

»Po

o v o m e z n a m o da ostaiemo u B o g u i on u n a m a : dao n a m ie od svoga Duha« B

(1 I v 4, 13).

A k o za S i n a k o i i je u O c u i Otac u n i e m u v i e r u i e m o da

n i i e stvoreno

biće, posve

je

nužno

da

ni Duh

niie

s t v n r e n i e i e r j e S i n u n i e m u i o n u S i n u . Z a t o se i z o v e Božiim h r a m o m tko p r i m i Duha. I s t o i e t a k o d o b r o d a se p r o s v i i e t l i m o o v o m m i s l i u : ako ie S i n Božia Riieč, i e d a n je k a o i Otac. » B o g ie, n a i m e , i e d a n . Iz n i e ^ a d o l a z i sve. J e d a n i e i G o s p o d i n I s u s K r i s t « (1 K o r 8, 6V S t o g a se u P i s m u n a z i v a i z a n j se v e l i d a j e j e d i n o r o đ e n i S i n ( I v 1, 18). N a p r o t i v , s t v o r e n a s u bića m n o g o b r o j n a i r a z n o v r s n a : anđeli, a r h a n đeli, k e r u b i n i , p o č e l a , m o ć i , i t d . , k a k o v e ć n a z n a č i s m o . P r e m a t o m e , a k o S i n n i j e s t v o r e n j e , z a t o što n i j e j e d a n od mnoštva, već je j e d a n k a o i Otac, n i D u h zacijelo ne može b i t i stvorenje — treba, naime, od S i n a izvući spoC z n a j u o D u h u — j e r se, u i s t i n u , n e n a l a z i m e đ u m n o š t ­ v o m , već je i on jedan. 18

1 8

134

Usp.

I,

S i n i D u h su posvuda. O n i stvaraju 4. A p o s t o l j e t o d o b r o z n a o j e r k a ž e : » S v e to v r š i j e d a n te i s t i D u h . S v o j e d i j e l i s v a k o m p o j e d i n c u k a k o h o ć e « (1 K o r 12, 11). I n e š t o n i ž e p o n a v l j a : » S v i m i b i s m o kršteni u j e d n o m e D u h u z a j e d n o tijelo. S v i smo p i l i j e d n o g a D u h a « (1 K o r 12, 13). Opet valja naglasiti: budući da spoznaju o D u h u crpemo iz Sina, dolikuje da iz njega izvučemo i dokaze. N o S i n se n a l a z i p o s v u d a j e r j e u O c u i O t a c u n j e m u . O n sve drži i sve obuhvaća. Piše: » S v e stoji u n j e m u « ( K o l 1, 17): v i d l j i v o i n e v i d l j i v o . » I o n j e p r i j e s v e g a « ( K o l 1, 17). S t v o r e n j a se p a k n a l a z e n a o d r e đ e n i m m j e ­ s t i m a : sunce, mjesec i ostala svjetlila n a n e b e s k o m svo- D d u , anđeli u n e b e s i m a , l j u d i n a z e m l j i . A k o S i n , s t o g a što n i j e n a o g r a n i č e n o m m j e s t u v e ć 632A u O c u i jer je posvuda i i z v a n svega stvorenoga, nije stvoreno biće, slijedi d a n i D u h nije s t v o r e n k a d nije n a o m e đ e n o m m j e s t u v e ć s v e i s p u n j a i n a l a z i se i z v a n s t v o ­ renoga. T a k o je zaista i napisano: »Duh Gospodnji i s p u ­ n j a s v e m i r « ( M u d r 1, 7). I D a v i d p j e v a : » K a m o ć u p o ć i o d t v o g a D u h a « ( P s 138, 7)? D u h se n e n a l a z i u m j e s t u , v e ć j e i z v a n s v e g a . U S i n u j e k a o što j e i S i n u O c u . Stoga n i D u h nije, k a k o smo pokazali, stvorenje. U z a s v e to, o v o što ć e m o r e ć i j o š v i š e o s u đ u j e a r i j e v ­ s k o k r i v o v j e r j e te i z n o v a i z S i n a i z v l a č i s p o z n a j u o D u h u . S i n j e , k a o i O t a c , S t v o r i t e l j . I s u s v e l i : »Sto v i d i m d a O t a c čini, i j a č i n i m « (I v 5, 19). I s t o t a k o : » S v e j e n a s t a l o B p o n j e m u i i z v a n n j e g a n i j e ništa n a s t a l o « (I v 1, 3). A k o za S i n a v r i j e d i d a n i j e stvorenje, budući d a je S t v o r i t e l j kao i Otac i budući da nije među s t v o r e n i m bićima jer je po n j e m u sve stvoreno, očigledno je da n i D u h nije s t v o r e n j e j e r i o n j e m u p i š e u 103. p s a l m u : » D u h ć e š i m n j i h o v o d u z e t i t e ć e u g i n u t i i p r e t v o r i t i se u s v o j p r a h . P o s l a t ć e š s v o g D u h a i b i t ć e s t v o r e n i te ć e š o b n o v i t i l i c e z e m l j e « ( P s 103, 2 9 — 3 0 ) .

Otac stvara po Riječi i D u h u . P r o r o k govori po Riječi i D u h u 5. K a d t a k o p i š e u P i s m u , v i d i se d a D u h n i j e s t v o ­ renje v e ć d a i m a d i j e l a u stvaralačkom činu. Otac, n a i m e , sve stvara po Riječi u D u h u , j e r gdje je Riječ ondje je

27.

135

C i D u h . Što Riječ stvara, i z D u h a d o b i v a o d Riječi m o ć o p s t a n k a . T a k o s t o j i u 32. p s a l m u : » N e b e s a s u u č v r š ć e n a Riječju Gospodnjom i sva i m je m o ć od D a h a njegovih u s t a « ( P s 32, 6).

633A

D u h je zaista tako neodijeljen od S i n a da o tome n a k o n rečenoga ne b i smjelo biti n i k a k v e sumnje. K a d je R i j e č p r i s t u p a l a p r o r o k u , o n j e g o v o r i o u D u h u što m u davaše Riječ. T o je i zapisano u D j e l i m a gdje P e t a r kaže: » L j u d i b r a ć o , v a l j a l o j e d a se i s p u n i P i s m o k o j e p r o r e č e D u h S v e t i « ( D j 1, 16). Z a h a r i j a , k a d m u d o đ e R i j e č , p i š e : » P r i h v a t i t e m o j e r i j e č i i m o j e o d r e d b e što i h u s v o m e D u h u n a l a ž e m p r o r o c i m a « ( Z a h 1, 6). N e š t o n i ž e p r e k o r a v a n a r o d i v e l i : »Srce svoje učiniše neposlušnim d a ne b i p o s l u š a l i m o j e z a k o n e i č u l i r i j e č i što i m u s v o m e D u h u uputi Gospodin svemogući po r u k a m a r a n i j i h pro­ r o k a « ( Z a h 7, 12).

K a d K r i s t govoraše u P a v l u — s a m reče: »Zar tra­ žite d o k a z d a K r i s t u m e n i g o v o r i « (2 K o r 1, 24)? — , A p o s t o l ništa m a n j e n e p o s j e d o v a š e D u h a k o j i m u j e davao d a z b o r i . S a m , n a i m e , piše: » P o p o m o ć i D u h a Isusa K r i s t a u m e n i « ( F i l 1, 19). I s t o t a k o k a d j e K r i s t g o v o r i o u P a v l u , A p o s t o l j e t v r d i o : » O s i m što m i D u h S v e t i u s v a k o m g r a d u jamči da m e čekaju o k o v i i nevolje« (D j 20, 23). P r e m a t o m e , D u h se n e n a l a z i i z v a n R i j e č i , v e ć j e u R i j e č i i p o n j o j u B o g u t a k o d a se m i l o s n i d a r o v i dijele u T r o j s t v u . K o d podjele d a r o v a , piše P a v a o K o B r i n ć a n i m a (1 K o r 12, 4 — 6 ) , D u h j e i s t i , i s t i j e G o s p o d i n i i s t i B o g k o j i vrši sve u s v e m u . S a m O t a c sve vrši i sve daje po Riječi u D u h u .

Trojstvo je nerazdjeljivo 6. K a d P a v a o m o l i z a K o r i n ć a n e , m o l i u T r o j s t v u . V e l i : »Milost G o s p o d i n a Isusa K r i s t a , l j u b a v B o g a i z a ­ j e d n i š t v a D u h a S v e t o g a s a s v i m a v a m a « (2 K o r 13, 13). K a d smo, naime, dionici D u h a , i m a m o milost Riječi i u n j o j O č e v u l j u b a v . A l i k a o što j e t r o j s t v e n a m i l o s t j e d n a , t a k o j e i T r o j s t v o n e r a z d j e l j i v o . T o se d a d e o p a z i t i i n a samoj svetoj M a r i j i . A n đ e o G a b r i j e l , p o s l a n da joj n a ­ g o v i j e s t i skorašnji s i l a z a k Riječi n a d n j u v e l i : » D u h će S v e t i sići n a t e « ( L k 1, 35). Z n a o j e d a j e D u h u R i j e č i i zato smjesta n a d o v e z a : »I S i l a će te Svevišnjega osje136

n i t i « ( L k 1, 35) j e r » K r i s t j e B o ž j a S i l a i B o ž j a M u d r o s t « (1 K o r 1, 24). A l i b u d u ć i d a se D u h n a l a z i u R i j e č i , C jasno je da je po Riječi i u B o g u . Isto t a k o , k a d se D u h n a l a z i u n a m a , d o ć i ć e S i n i O t a c te ć e u n a m a b o r a v i t i (I v 14, 23). T r o j s t v o j e , n a i m e , nerazdjeljivo. N j e g o v o je božanstvo jedno. S a m o je jedan B o g k o j i j e i z n a d s v e g a , p o s v e m u i u s v e m u (E f 4, 6). To je v j e r a opće C r k v e . C r k v u je G o s p o d i n u t e m e ­ ljio i u k o r i j e n i o n a T r o j s t v u k a d je kazao učenicima: »Putujući, podučavajte sve n a r o d e krsteći i h n a i m e O c a i S i n a i D u h a S v e t o g a « ( M t 28, 19). K a d b i D u h b i o stvorenje, S i n ga ne b i stavio zajedno s O c e m da T r o j ­ s t v o n e b i b i l o s a m o u s e b i n e j e d n a k o , j e r b i u nj b i l o D u n e s e n o n e š t o s t r a n o i t u đ e . T à što j e n e d o s t o j a l o B o g u d a b i u z e o n e š t o s t r a n o što b i se s n j i m e s l a v i l o ? D a l e k o 636A o d t o g a ! T o n i j e t a k o ! S a m r e č e : » J a s a m p u n « ( I z 1, 11). E v o zašto j e s a m G o s p o d i n D u h a s t a v i o u z O č e v o i m e : t i m e j e h t i o p o k a z a t i d a se T r o j s t v o n e s a s t o j i o d r a z l i č i t i h b i ć a , to j e s t o d S t v o r i t e l j a i s t v o r e n j a , v e ć d a je u T r o j s t v u j e d n o božanstvo. P a v a o j e to z n a o te je u č i o d a j e m i l o s t k o j a se u T r o j s t v u d a j e j e d n a . O n p i š e : » J e d a n G o s p o d i n , j e d n a v j e r a , j e d n o k r š t e n j e « ( E f 4, 5). K a o što j e k r š t e n j e j e d n o , j e d n a j e i v j e r a , j e r t k o v j e ­ ruje u O c a zna da je S i n u O c u i da D u h nije i z v a n Sina. Također vjeruje u S i n a i u D u h a Svetoga jer je u T r o j s t v u j e d n o b o ž a n s t v o . O n o se s p o z n a j e i z O c a k o j i j e j e d a n .

Trojstvo je vječno 7. T o j e , d a k l e , z n a m e n o p ć e v j e r e . Š t o se t i č e o n i h koji hule n a D u h a i tvrde da je stvorenje, ako n a temelju k a z a n o g n e ž e l e i z m j e n i t i s v o j s u d , n e k se b a r e m z b o g o v o g a što ć e m o n a d o d a t i s a k r i j u o d s r a m a . A k o postoji T r o j s t v o i ako v j e r a n a n j e m u počiva, n e k o d g o v o r e d a l i je T r o j s t v o v j e č n o i l i bijaše v r e m e n a k a d T r o j s t v a nije bilo. A k o je Trojstvo vječno, D u h nije s t v o r e n j e j e r j e v j e č n o s R i j e č i i j e r se n a l a z i u n j o j . Š t o se s t v o r e n j a tiče, n j i h n e g d a n i j e b i l o . A k o j e , n a ­ p r o t i v , D u h stvorenje, a s t v o r e n j a s u i z ničega, očito je d a bijaše v r e m e n a k a d nije postojalo T r o j s t v o v e ć d v o j ­ s t v o . M o ž e l i se što b e z b o ž n i j e o d t o g a k a z a t i ? ! 137

B

P r o t i v n i c i uče da je Trojstvo postalo i z m j e n o m i rastom. N a j p r i j e je bilo dvojstvo koje je čekalo da n a C s t a n e s t v o r e n j e d a b i se p o s t a v i l o d o O c a i S i n a i t a k o nastalo Trojstvo. B o ž e s a č u v a j d a b i t a k v a što k r š ć a n i n u i p a l o n a p a m e t ! K a o što S i n n i j e s t v o r e n j e , b u d u ć i d a j e v j e č a n , isto tako u T r o j s t v u n e m a ničega stvorenog, jer je vječno. S t o g a n i D u h n i j e s t v o r e n j e . K a o što j e T r o j s t v o u v i j e k bilo, tako je i sada. K a k o je sada, tako je u v i j e k b i l o i jest. U T r o j s t v u je Otac, S i n i D u h S v e t i . P o s t o j i samo jedan B o g : Otac koji je n a d svime, po s v e m u i u svemu. N e k j e b l a g o s l o v l j e n u v j e k o v e . A m e n ( E f 4, 6; R i m 9, 5). J a s a m t i , k a k o s i htio, to u k r a t k o , sažeo i poslao. T i , m o l i m te, p o s v o j o j r a z b o r i t o s t i , n a d o p u n i , a k o što n e d o s t a j e . P r o č i t a j b r a ć i u v j e r i ( G a l 6, 10). U k o r i o n e k o j i proslijede zlo g o v o r i t i o D u h u . Možda će nekad, p a m a k a r i kasno, i z m i j e n i t i mišljenje i sa svoje duše oprati D p a k o s t k o j a se p r i j e u n j i m a n a s t a n i l a . Z a n j i h b i , p o r i j e č i m a P i s m a , b i l o d o b r o d a se o b r a t e i n e k a s n e (I z r 9, 18), d a n e b i , u s t r a j u ć i u z a b l u d i , č u l i G o s p o d i n o v u 637A r i j e č : » T k o g o v o r i p r o t i v D u h a S v e t o g a , n e ć e m u se o p r o ­ s t i t i n i u o v o m n i u b u d u ć e m v j e k u « ( M t 12, 32).

ČETVRTO P I S M O S E R A P I O N U

K r i v o v j e r c i postavljaju zlobna pitanja 1. P r o č i t a o s a m i o v o p i s m o što m i n a p i s a t v o j a S v e ­ tost. N a d a s v e m e z a p r e p a s t i k r i v o vjernička bezočnost. O p a z i o s a m d a i m ništa b o l j e n e o d g o v a r a d o A p o s t o l o v e naredbe: »Krivovjernika, n a k o n jedne do d v i j e opomene, i z b j e g a v a j j e r znaš d a je otišao u s t r a n u . Griješi i t i m e s a m s e b e o s u đ u j e « ( T i t 3, 10). B u d u ć i d a m u j e p a m e t B n a o p a k a , k a d p i t a n e č i n i to d a b i se p o p r a v i o a k o d o b i j e o d g o v o r n i t i će, poučen, i z m i j e n i t i svoj stav. P i t a n j a p o ­ s t a v l j a r a d i o n i h što i h j e z a v e o d a g a i o n i n e b i , a k o šuti, o s u d i l i . B i l o j e , p r e m a t o m e , d o v o l j n o što s m o v e ć r e k l i . T i b r o j n i n a v e d e n i d o k a z i t r e b a l i s u d o s t a j a t i d a se p r e s t a ­ n e s h u l o m n a D u h a S v e t o g a . T r o p i c i se i p a k n i s u z a d o ­ v o l j i l i . I z n o v a postaju bestidni. P o k a z u j u da su vični p r e p i r a n j u , d a se b o r e p r o t i v D u h a t e ć e z a k r a t k o s a s v o g a n e z n a n j a u m r i j e t i . A k o t k o i o d g o v o r i n a sadašnja n j i h o v a z a p i t k i v a n j a , n e ć e z a t o ništa m a n j e i z m i š l j a t i z l o ( R i m 1, 30) d a n e b i t r a ž e ć i našli i č u j u ć i s h v a t i l i . K o j a s u to n j i h o v a m u d r a p i t a n j a ? V e l e : a k o D u h S v e t i nije stvorenje, onda je sin. T a d a su on i Riječ d v a C b r a t a ! O n i , k a k o pišeš, d o d a j u : a k o j e i s t i n a d a D u h »uzima o d Sina« i d a g a »Sin daje« — jer tako stoji u P i s m u (I v 16, 7. 14) — t a d a j e , s m j e s t a z a k l j u č u j u , O t a c djed, a D u h m u u n u k .

N a bezumna pitanja ne treba odgovarati 2. T k o ć e i h , k a d t o č u j e , j o š s m a t r a t i k r š ć a n i m a , a ne radije poganima? To, naime, pogani međusobno govo­ re p r o t i v nas. T k o b i i m a o v o l j e d a o d g o v a r a n a t u n j i ­ h o v u l u d o s t ? Š t o se m e n e tiče, j a s a m m n o g o p r o m i š l j a o i tražio p r i k l a d a n odgovor, a l i ga ne nađoh o s i m onoga D 138

139

što j e n e k o ć u p r a v l j e n F a r i z e j i m a . S p a s i t e l j i m , d o k s u ga zloblno pitali, sam postavi protupitanje da b i p r i m i ­ j e t i l i s v o j u v l a s t i t u z l o b u . I s t i je slučaj i s T r o p i c i m a . Budući da postavljaju jednaka pitanja, nek sami odgo­ v o r e n a n j i h i l i j o š b o l j e n e k p r u ž e o d g o v o r e n a o n o što s a m i pitaju. K a d već ne shvaćaju svoje vlastite izmišljo­ tine d o k i h izgovaraju, ne će l i i m možda p o j m i t i ludost k a d i h s a m i čuju?! A k o D u h S v e t i nije, kako smo prije dokazali, stvo­ r e n j e , v e ć j e u B o g u i i z B o g a se d a j e , i o n j e , d a k l e , s i n 6 4 0 A te s u o n i S i n d v a b r a t a ? ! I a k o j e D u h S i n o v D u h , a k o D u h s v e p r i m a o d S i n a k a o što S i n s a m r e č e i a k o » g a , d a h n u v š i , d a d e u č e n i c i m a « (I v 20, 22) — što i v i p r i z n a ­ jete — O t a c je, d a k l e djed, a D u h m u je u n u k o m ? ! P r a ­ v e d n o j e d a i m i v a s p i t a m o što v i ž e l i t e d o z n a t i o d n a s . N i j e č e t e l i što p i š e u P i s m u , u o p ć e se v i š e n e m o ž e t e z v a t i k r š ć a n i m a te j e p r a v o d a v i p i t a t e n a s k r š ć a n e . A l i a k o čitate i s t a P i s m a k a o i m i , n u ž n o je d a v a s m i o istome, n a i s t i način, p i t a m o . D a k l e , bez o k l i j e v a n j a r e B cite: da l i je D u h s i n i je l i Otac djed? A k o u sebi r a z m i s ­ lite, k a o nekoć F a r i z e j i , sebi ćete p r i z n a t i : kažemo l i da j e s i n , p i t a t ć e , a g d j e to piše. O d g o v o r i m o l i : n i j e s i n , b o j i m o se d a n a m n e r e k n u k a k o j e o n d a zabilježeno da n i s m o p r i m i l i »svjetovni duh, već D u h a k o j i dolazi iz B o g a « (1 K o r 2, 12). A k o , b o r e ć i se u s e b i , k a ž e t e : n e z n a m o , t a d s m i j e suštjeti i o n a j k o m e v i p o s t a v l j a t e i s t a p i t a n j a . O n će poslušati o n o g a k o j i kaže: » L u đ a k u ne odgovaraj n a n j e g o v u l u d o s t d a m u ne postaneš sličnim. Luđaku odgovori u s k l a d u s njegovom ludosti da ne b i s a m s e b e s m a t r a o p a m e t n i m « (I z r 26, 4). A l i š u t n j a j e z a C vas n a j p r i k l a d n i j i odgovor. T a k o možete spoznati svoje vlastito neznanje.

D u h poput Riječi nadahnjuje i stvara. Trojstvo je jedinstveno 3. P r a v e d n o j e , d a k l e , d a v a m se, p o l a z e ć i o d o n o g a što p r i h v a ć a t e , p o s t a v e j o š j e d n o m p i t a n j a . P r o r o c i g o v o ­ re u B o ž j e m D u h u i u I z a i j i D u h S v e t i proriče. T o p r i j e pokazasmo. A k o je tako, onda je i D u h Božja Riječ. P o ­ stoje, p r e m a t o m e , d v i j e R i j e č i : D u h i S i n . P r o r o c i s u , naime, p r o r i c a l i k a d i m je p r i s t u p a l a Riječ Božja. 140

I o v o : » S v e j e n a s t a l o p o R i j e č i i b e z n j e ništa n i j e p o s t a l o « (I v 1, 3). » B o g j e M u d r o š ć u u t e m e l j i o z e m l j u « ( I z r 3, 19) i s v e j e s a z d a o u M u d r o s t i ( P s 103, 24). V e ć je r a n i j e i s t a k n u t o d a piše: » T i ćeš p o s l a t i s v o g a D u h a i b i ć a ć e b i t i s t v o r e n a « ( P s 103, 30). V a l j a , d a k l e , z a k l j u ­ čiti i l i d a j e D u h R i j e č i l i d a j e B o g s v e s t v o r i o p o d v o j i c i , po D u h u i M u d r o s t i . Zašto je onda P a v a o rekao: »Bog je jedan. O d njega je sve. I G o s p o d i n je jedan. S v e je po D n j e m u « (1 K o r 8, 6)? N a d a l j e : » S i n j e s l i k a n e v i d l j i v o g O c a « ( K o l 1, 15), a D u h j e s l i k a S i n a j e r p i š e : » K o j e 6 4 1 A p r e d v i d j e i p r e d o d r e d i d a b u d u suobličeni S l i c i S i n a n j e g o v a ( R i m 8, 29). Z a r j e z a t o O t a c d j e d ? S i n je došao u O č e v o ime. A l i s a m S i n v e l i : » D u h S v e t i k o g a ć e O t a c p o s l a t i u m o j e i m e « (I v 14, 26). I s t o g a b i također O t a c b i o d j e d o m ? ! Što ćete n a to reći v i k o j i s v e b r z o p l e t o g o v o r i t e ? Š t o u s e b i m i s l i t e ? V i d e ć i d a ste u neprilici, hoćete l i p o k u d i t i ta pitanja? A l i najprije sebe osudite, j e r v i obično postavljate t a k v a p i t a n j a . S l u š a j t e P i s m a i a k o n e m a t e ništa k a z a t i , d a j t e , n a ­ p o k o n , učite! P i s m a D u h a ne n a z i v l j u s i n o m nego D u h o m S v e t i m i B o ž j i m D u h o m . I k a o što se D u h n e z o v e S i n o m , isto t a k o nije o S i n u zabilježeno d a b i bio D u h S v e t i . Z a r B je z a to v j e r a u r a s k o r a k u s i s t i n o m j e r D u h n i j e n a z v a n S i n o m n i t i je D u h Sin? T o n i k a k o ! N a p r o t i v , svaka nazna­ k a i m a svoj posebni smisao. S i n je v l a s t i t i i z d a n a k Očeve b i t i i n a r a v i . T o znači njegovo i m e . D u h se n a z i v a B o ž j i m D u h o m i n a l a z i se u B o g u . N i j e tuđ n a r a v i S i n a n i božanstvu O c a . Z b o g toga je u T r o j s t v u . U O c u , S i n u i s a m o m D u h u S v e t o m božanstvo je jedno. Zato je u s a m o m T r o j s t v u jedno krštenje i j e d n a vjera, U i s t i n u , k a d O t a c šalje D u h a , S i n g a , n a d i š u ć i , d a j e u č e n i ­ c i m a (I v 20, 22) j e r » s v e što i m a O t a c , p r i p a d a S i n u « (I v 16, 15). K a d j e R i j e č p r i s t u p a l a p r o r o c i m a , u D u h u s u p r o - C r i c a l i . T a k o je zapisano i već pokazano. »Nebesa s u u č v r ­ šćena Riječju G o s p o d n j o m i s v a i m m o ć dolazi o d D a h a n j e g o v i h u s t a « ( P s 32, 6).

D u h se nalazi u B o g u i vlastit je S i n u 4. D u h , d a k l e , n i j e s t v o r e n j e . V l a s t i t j e b i t i R i j e č i . I B o g u j e v l a s t i t . U n j e m u se i n a l a z i . N e t r e b a se strašiti d a se i s t o p o n o v i . M a d a se D u h S v e t i i n e z v a o s i n o m , i p a k 141

n i j e i z v a n S i n a , j e r se z a n j k a ž e d a j e D u h s i n o v s t v a ( R i m 8. 15). B u d u ć i d a j e » K r i s t B o ž j a S i l a i B o ž j a M u d ­ r o s t « (1 K o r 1, 24), s p r a v o m se o D u h u t v r d i d a j e » D u h M u d r o s t i i D u h S i l e « ( I z 11, 2). K a d , n a i m e , i m a m o d i j e l a u D u h u , posjedujemo Sina. Imamo l i Sina, posjedujemo D D u h a k o j i , po P a v l o v i m riječima, kliče » u s r c i m a našim A b b a , O č e « ( G a l 4, 6j. D u h j e B o ž j i D u h i n a l a z i se u B o g u . Stoga Pavao t v r d i : » N i t k o n e z n a što j e u B o g u o s i m B o ž j e g a D u h a k o j i j e u n j e m u « (1 K o r 2, 11). I S i n j e r e k a o : » J a s a m u O c u i O t a c u m e n i « (I v 14, 10). Z a š t o o n d a j e d a n i d r u g i n e ­ m a j u j e d n o t e i s t o i m e , v e ć se j e d a n z o v e S i n o m , a d r u g i 6 4 4 A D u h o m ? L u d je t k o to p i t a j e r istražuje neistraživo i ne sluša A p o s t o l a k o j i v e l i : » T k o j e s p o z n a o m i s a o G o s p o d n j u i t k o m u j e b i o s a v j e t n i k « ( R i m 11, 34)? T k o d a se u s u d i m i j e n j a t i i m e n a što i h j e B o g p o s t a v i o ? N e k i n a č e s t a v i i m e n a i s t v o r e n j i m a ! N e k n a m p r o t i v n i c i o d g o v o r e : zašto se, b u d u ć i d a j e s t v o r e n j e n a s t a l o n a j e d a n m i g , j e d n o z o v e sunce, d r u g o nebo, treće z e m l j a , m o r e i z r a k ? A k o j e to o v i m l u d a m a n e m o g u ć e z a t o što s v a k o s t v o r e n j e o s t a j e k a k o je i nastalo, k u d i k a m o više vječnu stalnost p o s j e d u j u bića k o j a s u i z n a d s t v o r e n j a i n i s u drukčija n e g o što j e s u . B O t a c je Otac, a ne djed. S i n je Božji S i n , a ne D u h u otac. D u h S v e t i je D u h Sveti, a ne Očev u n u k n i S i n o v brat.

Otac je Otac, S i n je S i n i D u h je D u h 5. K a d j e t o d o k a z a n o , b i t ć e l u d t k o p i t a : j e l i D u h s i n ? A l i z a t o što n e p i š e z a n j d a j e s i n , n e k se D u h a n e i s k l j u č u j e i z B o ž j e n a r a v i i v l a s t i t o s t i . N e k se v j e r u j e k a k o p i š e i n e k se n e k a ž e : z a š t o j e o v a k o , a n e o n a k o ? I n a č e , a k o se t a k o r a z m i š l j a , p o č e t ć e se m u d r o v a t i i g o v o r i t i , gdje j e B o g , k a k o j e B o g ? N a k r a j u će čuti: » L u đ a k reče u s v o m s r c u d a n e m a B o g a « ( P s 13, 1). Š t o se, n a i m e , v j e r i p o v j e r a v a , h o ć e d a se s p o z n a b e z p r e v e l i k e r a d o z n a C losti. Pošto s u učenici čuli: »Krstite i h n a i m e O c a i S i n a i D u h a S v e t o g a « ( M t 28, 19), n i s u r a d o z n a l o p i t a l i : z a š t o je S i n n a d r u g o m m j e s t u , a D u h n a trećem, i l i u o p ć e zašto postoji Trojstvo. N a p r o t i v , p o v j e r o v a l i su k a k o čuše i n i s u p o p u t vas z a p i t k i v a l i : je l i D u h sin? Isto tako n i s u p o s t a v i l i p i t a n j e k a d s u čuli d a G o s p o d i n n a k o n S i n a n a v o d i D u h a : je l i O t a c djed? N i s u , n a i m e , čuli » u i m e djeda«, nego »na 142

ime Oca«. T u su vjeru pravilno shvatili i posvuda propo­ v i j e d a l i . N i j e se s m j e l o d r u k č i j e g o v o r i t i n e g o j e kazao Spasitelj. Sebe je nazvao S i n o m , a D u h a D u h o m S v e t i m . N i j e bilo dopušteno i z m i j e n i t i među n j i m a postavljeni red k a o n i r e d u o d n o s u n a O c a . K a o što n i j e d o p u š t e n o d a se o O c u drukčije g o v o r i nego kao o O c u , isto tako je bezbo­ ž n o a k o se p i t a j e l i S i n D u h i l i j e l i D u h s i n . S a b e l i j e b i i s k l j u č e n i z C r k v e j e r se u s u d i o O c a n a z v a t i i m e n o m S i n , D a Sina Ocem. H o ć e l i se n a k o n t i h d o k a z a j o š t k o g o d o s m j e l i t i p a reći k a d čuje S i n i D u h : d a l i je O t a c djed, a D u h sin? H o ­ će, z a c i j e l o , E u n o m i j e v c i , E u d o k s i j e v c i i E u z e b i j e v c i . K a d j e d n o m preuzeše u l o g u u a r i j e v s k o m k r i v o v j e r j u , neće svoj j e z i k n i k a d a o d v r a t i t i o d bezboštva. A t k o i m je p r e d a o taj n a u k ? N i t k o , s i g u r n o , t k o se n a d a h n j u j e b o ž a n ­ s k i m P i s m i m a . T a je ludost proistekla iz preobilja n j i h o v a srca. 1 9

2 0

2 1

645A

V j e r u j e m o u O c a i S i n a i D u h a Svetoga 6. A k o o t u d što D u h n i j e , k a k o s m o d o k a z a l i , s t v o ­ renje pitate je l i sin, preostaje v a m , k a d znate da S i n nije stvorenje — j e r s u po n j e m u sazdana stvorena bića — d a postavite pitanje je l i S i n otac. I l i možda: je l i D u h S i n , a s a m S i n D u h S v e t i ? A l i a k o t a k o drže, naći ć e se i z v a n s v e t o g T r o j s t v a . B i t ć e s m a t r a n i z a b e z b o š c e B jer mijenjaju i m e O c a i S i n a i D u h a Svetoga i po s v o m m u nahođenju p r e v r ć u s m i s a o po sličnosti s l j u d s k i m pos­ t a n j e m te g o v o r e o u n u c i m a , d j e d o v i m a i i z n o v a , z a svoj v l a s t i t i račun, u s p o s t a v l j a j u p o g a n s k u teogoniju. A l i to u o p ć e n i j e v j e r a C r k v e . V j e r u j e m o , k a k o S p a ­ sitelj reče, u O c a i S i n a i D u h a S v e t o g a . V j e r u j e m o u O c a k o j i se n e m o ž e n a z v a t i d j e d o m ; v j e r u j e m o u S i n a k o j i se n e s m i j e o s l o v l j a v a t i n a z i v o m O t a c ; v j e r u j e m o u D u h a S v e t o g a k o j i se n e z o v e d r u k č i j e n e g o t a k o . U 1 9

Eunomijevci se z o v u p o E u n o m i j u C i z i č k o m . T a j j e t e o l o g d r ž a o d a su Otac, S i n i D u h Sveti m e đ u s o b n o posve neslični (anomeizam) i razli­ čite n a r a v i . U s p . M . M A N D A C , B a z i l i j e , 20. 2 0

Eudoksije

bijaše

biskupom

u

Carigradu.

Sirio

je

arijevstvo.

2 1

A r i j e v c i se č e s t o n a z i v a j u e u z e b i j e v c i . T o i m e n o s e p o E u z e b i j u N i k o m e d i j s k o m ( t 342), o s o b n o m A r i j e v o m p r i j a t e l j u i z a g o v o r n i k u n a c a r s k o m dvoru.

143

t o j se v j e r i n e m o g u m i j e n j a t i n a z i v i , v e ć O t a c j e u v i j e k Otac; S i n je u v i j e k S i n ; D u h S v e t i je u v i j e k i u v i j e k se z o v e D u h S v e t i . U l j u d i , m a k a r A r i j e v c i t a k o m i s l i l i , n i j e t a k o . Piše, C d o d u š e , d a » B o g n i j e k a o č o v j e k « ( B r 23, 19), a l i i s t o se tako m o ž e reći d a n i l j u d i n i s u k a o B o g . U l j u d i , zaista, otac nije u v i j e k otac n i s i n u v i j e k s i n . O t a c postaje o c e m sina, a l i je i s a m najprije bio s i n n e k o g d r u g o g oca. I sin, k o j i je s i n oca, n e k o m e d r u g o m e postaje otac. T a k o j e A b r a h a m , N a h o r o v s i n ( P o s t 11, 26; J š 24, 2), p o s ­ tao I z a k u otac. A Izak, A b r a h a m o v s i n , b i o j e J a k o v u o t a c . S v a k i se č o v j e k , b u d u ć i d a j e d i o r o d i t e l j a , r a đ a kao sin, a l i z a nekoga d r u g o g postaje roditelj. U božanstvu nije tako. B o g nije kao čovjek. Otac, n a i m e , ne potječe o d n e k o g a oca. R a d i toga i ne rađa n e k o g a t k o će z a j e d n o g a d r u g o g p o s t a t i otac. S i n n i j e dio Oca. Z b o g toga nije i z d a n a k k o j i će i m a t i sina. U s a m o m je, d a k l e , božanstvu O t a c j e d i n o u s t r o g o m s m i s l u riječi O t a c . O n to jest. T o j e b i o i to ć e u v i j e k b i t i . I S i n je D jedino i u p r a v o m e s m i s l u S i n . N a tome počiva, obistin j u j e se i i s k a z u j e t v r d n j a : O t a c j e u v i j e k O t a c , S i n j e uvijek Sin, D u h Sveti uvijek D u h Sveti. Z a D u h a vjeru­ j e m o d a p r i p a d a B o g u te d a g a O t a c d a j e p o S i n u . 648A S v e t o T r o j s t v o , n a taj n a č i n , o s t a j e nepromijenjeno i p r e p o z n a j e se u j e d n o m e b o ž a n s t v u . T k o , p r e m a t o m e , p i t a j e l i D u h s i n , z a m i š l j a d a se i m e m o ž e p r o m i j e n i t i te s a m n a se n a v l a č i b e z u m n o s t . T k o p a k traži j e l i O t a c djed, O c u izmišlja n o v o i m e i zastranjuje u s v o m s r c u . A k o se o d g o v a r a n a b e z o č n o s t k r i v o v j e r n i k a , t o v i š e n i j e s i g u r n o . T o b i z n a č i l o p r o t i v i t i se A p o s t o l o v o j n a r e d b i . K u d i k a m o je p r i k l a d n i j e , k a k o i A p o s t o l naredi, da i h s a m o s v j e t u j e m o ( T i t 3, 10). 2 2

U T r o j s t v u je jedno božanstvo, j e d n a vjera i jedno krštenje 7. T o j e d o s t a d a se N e m o j t e više i z r u g i v a t i gaju vlastito da pitaju B r e k n u : zar je D u h s i n i 2 2

pobije vaše besmisleno brbljanje. b o ž a n s t v o ! O n i m a j e k o j i se r u ­ što n i j e n a p i s a n o u P i s m u i d a O t a c d j e d ? T a k o se p o d s m j e h u j e

O v d j e se A t a n a z i j u p o t k r a l a p o g r e š k a . V e l i d a se A b r a h a m o v z v a o N a h o r . U I, 16 t o č n o j e z a b i l j e ž i o d a j e A b r a h a m o v u o c u b i l o Terah.

144

otac ime

2 3

2 4

cezarejski i scitopolski biskup. D o v o l j n o je da v j e r u ­ jete da D u h nije stvorenje, već d a je Božji D u h i da je s njime Trojstvo potpuno: Otac, S i n i D u h Sveti. Ime O t a c n e s m i j e se p r e n i j e t i n a S i n a , n i t i j e d o p u š t e n o k a ­ zati da je D u h S i n n i t i da je S i n D u h Sveti. O n a k o je k a k o smo k a z a l i . U T r o j s t v u je jedno bo­ ž a n s t v o , j e d n a v j e r a i j e d n o k r š t e n j e k o j e se d a j e u T r o j ­ stvo. J e d n o je dovršenje u K r i s t u Isusu G o s p o d i n u naše­ m u p o k o m e i s k i m O c u s D u h o m S v e t i m s l a v a i čast u sve v i j e k o v e vjekova. A m e n .

Teško je naći d u b o k i smisao skrit u M t 12, 31—32 25

8. Sto se t i č e e v a n đ e o s k e r i j e č i koju m i u pismu C s p o m i n j e š , u i s p r a v n o s t i ć e š , p r e d r a g i , s v o j e s a v j e s t i (1 P t 3, 16) o p r o s t i t i , a l i b i j a š e m e s t r a h d a j o j u o p ć e p r i s ­ t u p i m . B o j i m se d a b i h , a k o u n j u p a m e ć u z a r o n i m i k a d v e ć p o č n e m s istraživanjem, bio nesposoban pronaći n j e z i n d u b o k i smisao. H t j e d o h , stoga, o njoj mukom m u č a t i i o n i m se z a d o v o l j i t i što p r i j e n a p i s a l i . P r e d m j e v a j u ć i p a k d a ti n e ć e š o d u s t a t i o p e t o t o m e p i s a t i , p r i s i l i o s a m se n a p i s a t i s v o j e s k r o m n o m i š l j e n j e što s a m g a i s a m n a u č i o . N a d a m se d a ćeš, a k o p o s t i g n e m c i l j , z b o g o n o g a p r i h v a t i t i naše i z l a g a n j e t k o j e nas učio. A k o n a m p a k n e p o đ e z a r u k o m , n e ć e š n a s k o r i t i j e r t i j e z n a n a i n a š a 649A r e v n o s t i naša slabost. E v o o kojoj je riječi govor. P o s l i j e t o l i k o učinjenih čudesa, p r i p o m e n u t i h u Evanđelju, f a r i z e j i g o v o r a h u : »Ovaj čovjek izgoni đavle po B e e l z e b u l u , đavolskom p o ­ g l a v i c i . A G o s p o d i n , znajući n j i h o v e m i s l i , reče i m : S v a k o k r a l j e v s t v o u s e b i r a z d i j e l j e n o , o p u s t j e t ć e « ( M t 12, 2 4 -25). I pošto r e č e : » A k o j a p o D u h u B o ž j e m i z g o n i m đ a v ­ l e , z b i l j a j e k v a m a d o š l o k r a l j e v s t v o B o ž j e « ( M t 12, 28), n a d o d a : » Z a t o v a m k a ž e m : s v a k i ć e se g r i j e h i b o g o h u l s t v o o p r o s t i t i l j u d i m a , b o g o h u l s t v o p r o t i v D u h a , n e ć e se o p r o s t i t i . I r e k n e l i t k o r i j e č p r o t i v S i n a Čovječjeg, o p 2 3

M i s l i se n a A k a c i j a M A N D A C , B a z i l i j e , 19. Riječ je o P a t r o f i l u .

cezarejskog

koji

je

bio

glava

homejaca.

Usp.

M.

2 4

2 5

U preostatku P i s m a Atanazije v e o m a složenim razmišljanjem tumači i z r e k u o n e o p r o s t i v o s t i h u l e p r o t i v D u h a S v e t o g a ( M t 12, 31-32). N e m a sumnje d a to s p a d a na Pismo Serapionu. S t o g a se č u d i m o što J. ROLDANUS ( C h r i s t , 125-126) d r ž i d a o v a j u l o m a k treba odstraniti iz Četvrtog Pisma Serapionu.

145

B r o s t i t ć e m u se. A k o t k o r e k n e p r o t i v D u h a S v e t o g a , n e ć e m u se o p r o s t i t i n i n a o v o m n i u b u d u ć e m s v i j e t u « (Mt 12, 3 1 — 3 2 ) .

p o r o d n o g d a r a . A l i a k o k r š t e n i s a g r i j e š e , taj g r i j e h d o p i r e d o D u h a S v e t o g a j e r j e k r š t e n i s a g r i j e š i o , a n a l a z i o se j e u D u h u . Z b o g toga je njegova k a z n a neoprostiva«. 28

T i p a k p i t a š z a š t o ć e se b o g o h u l s t v o p r o t i v S i n a j e d ­ n o m oprostiti, a bogohulstvo na D u h a Svetoga nema opro­ š t e nj a n i u o v o m n i u b u d u ć e m v i j e k u .

Zajednički sud O r i g e n a i Teognosta u p i t a n j u hule na D u h a 2 f

9. D r e v n i m u ž e v i , v e o m a u č e n i i m a r l j i v i O r i g e n ' te d i v n i i r a d i n i Teognost , — n j e h o v e s a m spise o t o m p r e d m e t u čitao k a d s i m i pisao svoje p i s m o — o b o j i c a pišu o t o m p i t a n j u . T v r d e da je o n d a riječ o b o g o h u l s t v u p r o t i v D u h a Svetoga k a d i z n o v a p a d n u k o j i su b i l i dos­ t o j n i u krštenju d a r a D u h a Svetoga. Drže da zbog toga C t a k v i neće p o s t i g n u t i oproštenja. T a k o i P a v a o i z j a v l j u j e u p i s m u H e b r e j i m a : »Zaista, o n i m a k o j i s u j e d n o m p r o s ­ vijetljeni, i okusili dar nebeski, i postali dionici D u h a Svetoga, i o k u s i l i l i j e p u riječ Božju i snage budućega s v i j e t a , p a o t p a l i , n e m o g u ć e j e o p e t se o b n o v i t i n a o b r a ć e ­ n j e « ( H e b 6, 4 — 6 ) . D o t l e se slažu, a l i p o t o m s v a k i d o ­ daje svoje vlastito mišljenje. 27

Teognostovo mišljenje 11. I T e o g n o s t i z r a ž a v a s v o j e m i š l j e n j e k a d k a ž e : » T k o prekorači p r v u i d r u g u među, zacijelo zaslužuje m a n j u k a z n u . A l i tko prezre i treću granicu, neće posti­ g n u t i oproštenja«. P r v o m i d r u g o m m e đ o m n a z i v a n a u k B 0 O c u i S i n u , a t r e ć o m r i j e č što se p r e d a j e p r i g o d o m k r š t e n j a i s u d j e l o v a n j a u D u h u . N a s t o j e ć i p o t k r i j e p i t i to tumačenje, n a v o d i S p a s i t e l j e v u riječ učenicima: »Još v a m i m a m mnogo kazati, a l i sada ne možete shvatiti. K a d dođe D u h S v e t i , o n ć e v a s p o u č i t i « (I v 16, 1 2 — 1 3 ) . P o t o m nadodaje: »Spasitelj i m g o v o r i k a o l j u d i m a k o j i još n i s u s p o s o b n i d a s h v a t e s a v r š e n o . P r i t o m se s n i z u j e d o n j i h o v e s i ć u š n o s t i . A l i u z s a v r š e n e j e n a z o č a n D u h S v e t i . I p a k se o t u d ne smije zaključiti d a n a u k D u h a n a d v i s u j e n a u k S i n a , v e ć j e d i n o d a se S i n s p u š t a n a r a z i n u n e s a v r š e n i h , d o k je D u h pečat savršenih. Nije, dakle, bogohulstvo D u h a zbog toga neoprostivo 1 n e o d r i j e š i v o što b i D u h n a d v i s i v a o S i n a , n e g o j e r o p r o š - C t e n j e p o s t o j i k o d nesavršenih; a z a one k o j i s u kušali nebeski dar i b i l i dovršeni, ne preostaje n i k a k v a obrana i n i k a k v a m o l i t v a k o j a može postignuti oproštenje«. 29

Origenovo tumačenje M t 12, 32

652A

10. O r i g e n n a s l i j e d e ć i n a č i n i z r a ž a v a r a z l o g o s u d e o v i h l j u d i : » B o g i Otac, veli, sve proniče i sve obuhvaća: ž i v o i n e ž i v o , r a z u m n a i n e r a z u m n a b i ć a . S i n o v a se m o ć proteže samo n a r a z u m n a stvorenja u k o j a spadaju k a t e k u m e n i i p o g a n i k o j i j o š n i s u p o v j e r o v a l i . D u h se S v e t i nalazi samo u o n i m a koji su ga p r i m i l i u k r s n o m daru. P r e m a tome, k a d griješe k a t e k u m e n i i p o g a n i , griješe p r o t i v S i n a jer je on, k a k o smo kazali, u n j i m a . Ipak m o g u postignuti oproštenje k a d postanu dostojni n o v o 2 6

Origen (•+ 253) je z a c i j e l o j e d a n o d n a j p r o d o r n i j i h d u h o v a u cijeloj povijesti Crkve. P o s e b i c e je izvoran u d o g m a t i c i . N a s t o j a o je misaono i z r a z i t i n o v o z a v j e t n u p o r u k u . M o ž e se r e ć i d a s u m u s v i i s t o č n i o c i bili u č e n i c i . I o n d a k a d s u g a n a p a d a l i i o s u đ i v a l i , n a n j e m u s u se nadah­ njivali. T e o g n o s t j e p r e d v o d i o a l e k s a n d r i j s k u k a t e h e t s k u š k o l u o d 247-282. 2 7

146

T a k o se i z j a s n i š e t i m u ž e v i .

P r o v j e r a i prosuđivanje O r i g e n o v a i Teognostova mišljenja 12. J a p a k , n a t e m e l j u o n o g a što n a u č i h , d r ž i m d a jedno i drugo mišljenje zavrjeđuje točnu p r o v j e r u i p r o ­ s u đ i v a n j e u k o l i k o se m o ž d a u s a m i m n j i h o v i m r i j e č i m a k r i j e n e k i d u b l j i s m i s a o . O č i g l e d n o j e d a se S i n , b u d u ć i da je u O c u , također n a l a z i u s v e m u u čemu je i Otac. N i D u h n i j e nenazočan. Tà sveto je, blaženo i p o t p u n o T r o j s t v o nerazdjeljivo. O s i m toga, ako je »sve postalo po 2 8

2 9

U l o m a k s e n a l a z i u D e p r i n c i p i i s , I, I, 3, 5 ( P G , 11, 1 5 0 B ) . T e o g n o s t o v o djelo iz k o j e g je p r e u z e t n a v o d n i j e s a č u v a n o .

147

S i n u « ( I v 1, 3) i a k o » s v e u n j e m u p o s j e d u j e o p s t a n a k « D ( K o l 1, 17), k a k o m o ž e b i t i i z v a n o n o g a što j e n a s t a l o p o n j e m u ? K a k o t a bića n i s u d a l e k o o d njega, i o n je, r a z u m i j e se, u s v e m u . Z a t o j e n u ž n o d a o n a j t k o g r i j e š i 6 5 3 A i h u l i p r o t i v S i n a , također griješi p r o t i v O c a i p r o t i v D u h a Svetoga. K a d b i se s v e t a k u p e l j d a v a l a s a m o u i m e D u h a S v e ­ t o g a , s p r a v o m b i se m o g l o r e ć i d a j e d i n o k r š t e n i g r i j e š e p r o t i v D u h a . A l i b u d u ć i d a se d a j e u i m e O c a i S i n a i D u h a S v e t o g a i d a se t a k o d o v r š u j e s v a k i k r š t e n i k , i z n o v a s l i j e d i d a o n i k o j i n a k o n krštenja prekoračuju odredbe h u l e n a sveto i nerastavljivo Trojstvo. P r a v e d n o je da se t a k o m i s l i i s h v a ć a . D a su oni k o j i m a je Gospodin govorio — m i s l i m na f a r i z e j e - b i l i l j u d i k o j i s u već p r i m i l i » k u p e l j n o v o p o r o d a « ( T i t 3, 5) i v e ć p o s t a l i d i o n i c i m a d a r a D u h a S v e t o g a , n a v e d e n o b i t u m a č e n j e b i l o p r i h v a t l j i v o , j e r b i se G o s p o ­ d i n b i o o b r a t i o l j u d i m a k o j i s u se o k r e n u l i n a t r a g i g r i B ješili p r o t i v D u h a S v e t o g a . A l i a k o t i l j u d i n i s u u o p ć e p r i m i l i k u p e l j i te s u čak p r e z i r a l i i I v a n o v k r s t ( M t 21, 25—27), k a k o i h je G o s p o d i n m o g a o optužiti k a o h u l i t e l j e n a D u h a S v e t o g a k o m e još n i s u n i postali zajedničari? G o s p o d i n one riječi n i j e i z g o v o r i o d o k je naprosto p o d u ­ čavao; nije p r i j e t n j u k a z n e ograničio n a buduće prekrši­ telje. Neposredno je i doista k o r i o farizeje kao ljude k o j i su već k r i v c i tako v e l i k e hule. U t o m je s m i s l u rekao one riječi. B u d u ć i d a s u f a r i z e j i n a taj n a č i n o p t u ž e n i i p r i j e n e g o p r i m i š e k r s t , G o s p o d i n o v e se r i j e č i n e m o g u o d n o s i t i n a o n e k o j i g r i j e š e n a k o n k u p e l j i . T o t i m v i š e v r i j e d i što i h n i j e k o r i o n a p r o s t o s b i l o k o j e g g r i j e h a , v e ć baš r a d i b o g o h u l s t v a . P o s t o j i , n a i m e , u t o m e r a z l i k a : t k o griješi, prekoračava z a k o n ; tko h u l i , bezbožan je u odnosu n a samo božanstvo. Spasitelj je farizeje p r i j e optužio za m n o g e g r i j e h e : i z s r e b r o l j u b l j a s u kršili B o ž j u z a p o v i j e d C o r o d i t e l j i m a ; o d b a c i v a l i s u p r o r o č k e riječi; B o ž j u s u kuću p r e t v o r i l i u trgovište. U z a s v e to i h je poticao n a obraćenje. A l i k a d kazaše: » O n po B e l z e e b u l u i z g o n i đav­ l e « ( M t 12, 24), t o n e n a z i v a n a p r o s t o g r i j e h o m , n e g o t a k v o m h u l o m d a j e o n i m a k o j i se d r z n u t a k v a što r e ć i k a z n a neizbježna i neoprostiva. 148

M t 12, 31—32 ne odnosi se na pad poslije krštenja. Tumači H e b 6, 4 — 6 13. A k o j e , u o s t a l o m , t a r i j e č k a z a n a z b o g o n i h što griješe n a k o n k u p e l j i i ako je n j i m a k a z n a za g r i j e h e neo­ prostiva, k a k o onda A p o s t o l službeno iskazuje l j u b a v č o v j e k u k o j i se u K o r i n t u p o k a j a o (2 K o r 2, 8) i k a k o i z n o v a r a đ a p o n o v o p a l e G a l a ć a n e ( G a l 4,7) d o k se o p e t D u n j i m a n e o b l i k u j e K r i s t ( G a l 4, 19)? V e l e ć i » i z n o v a « , A p o s t o l naznačuje n j i h o v o prijašnje usavršenje u D u h u . Zašto, k tome, a k o je ta rečenica rečena z a one k o j i griješe n a k o n k u p e l j i , k o r i m o N o v a t a k o j i d o k i d a p o k o r u i t v r d i d a o n i što g r i j e š e p o s l i j e k u p e l j i n e p o s t i ž u n i k a k - 6 5 6 A vo oprošten je. 5 0

I s t o t a k o n i i z r e k a p o s l a n i c e H e b r e j i m a ( H e b 6, 4—6) ne isključuje p o k o r u grješnika, v e ć p o k a z u j e d a je u općoj C r k v i krštenje j e d n o i d a d r u g o g a n e m a . P a v a o , n a i m e , p i š e H e b r e j i m a . O n se b o j i d a o n i n e b i , p o d i z l i ­ k o m pokore, m i s l i l i da i m a , po običaju Z a k o n a , veći broj k r š e n j a . S t o g a i h , n e m a s u m n j e , p o t i č e d a se p o k a j u , a l i izjavljuje da je o b n o v a po kršenju j e d n a i da druge nema. Jednako t v r d i i u jednoj drugoj poslanici: »Jedna vjera, j e d n o k r š t e n j e « ( E f 4, 5). P a v a o n e k a ž e d a j e n e m o g u ć e činiti p o k o r u , v e ć d a j e n e m o g u ć e d a se o b n o v i m o t o b o ž ­ n j o m p o k o r o m . R a z l i k a j e v e l i k a : t k o čini p o k o r u , p r e s t a - B j e d o d u š e griješiti, a l i z a d r ž a v a o ž i l j k e r a n a . T k o se, n a ­ p r o t i v , k r s t i s v l a č i s t a r o g č o v j e k a i o b n a v l j a se ( K o l 3, 9—10), r o đ e n o d o z g o ( I v 3, 3), p o m i l o s t i D u h a .

Cijelo božansko P i s m o naviješta Gospodinovo utjelovljenje 14. D o k t a k o r a z m i š l j a m , u n a v e d e n o m u l o m k u n a ­ l a z i m d u b l j i smisao. R a d i toga, pošto s a m n a j p r i j e usrdno m o l i o G o s p o d i n a k o j i j e s j e d i o n a z d e n c u (I v 4, 6) i h o ­ d a o p o m o r u ( M t 14, 25), v r a ć a m se U t j e l o v l j e n j u k o j e se u n j e m u z b i l o z a n a s . M o ž d a ć u u s p j e t i o t u d i z v u ć i smisao sadržan u t o m u l o m k u . 0 3

Riječ je o N o v a c i j a n u , p i s c u v a ž n o g d j e l a O T r o j s t v u , p i s a n u oko 251. N o v a c i j a n j e p r v i r i m s k i t e o l o g k o j i p i š e l a t i n s k i . U p i t a n j u o t p a l i h u vrijeme progonstva bio je veoma strog. Začetnik je novacijanskog r a s k o l a k o j i se p r o š i r i o i n a I s t o k . U č e n i c i s u m u u č i l i d a p o s l i j e krsta n e m a oproštenja.

149

Cijelo božansko Pismo n a v i j ešta i propovijeda G o s p o d i n o v o u t j e l o v l j e n j e . Najviše to v r i j e d i z a I v a n a k a d v e l i : » R i j e č p o s t a d e t i j e l o m i n a s t a n i se m e đ u n a m a « (I v C 1, 14) i P a v l a k a d p i š e : » O n a j k o j i j e u l i k u B o ž j e m , n i j e s m a t r a o o t i m a č i n o m što j e j e d n a k B o g u , v e ć j e s e b e p o n i z i o uzevši l i k sluge i postavši obličjem čovjeku n a l i k . P o n i z i s a m sebe, p o s l u š a n d o s m r t i , s m r t i n a k r i ž u « ( F i 1 2, 6—8).

657A

R a d i toga, budući d a je Isus B o g k o j i je postao č o v ­ jek, kao B o g je uskrsavao m r t v e , riječju je iscjeljivao sve bolesnike i v o d u je p r e t v o r i o u vino. T a djela n i s u č o v j e č j i čini. A l i u k o l i k o j e n o s i o t i j e l o , I s u s j e ž e d n i o , u m a r a o se i t r p i o . T e p a t n j e n i s u v l a s t i t e b o ž a n s t v u . I s u s je k a o B o g g o v o r i o : »Ja s a m u O c u i O t a c u meni« ( I v 14, 11). U k o l i k o j e n o s i o t i j e l o , Z i d o v e j e p r e k o r a v a o : »Zašto tražite d a m e p o g u b i t e , č o v j e k a k o j i v a m k a z a i s t i n u što j u j e č u o o d O c a « (I v 8, 40)? T a se d j e l a i p a k n i s u d o g a đ a l a o d v o j e n o , p r e m a k a k ­ voći k o j u su sadržavala da b i tjelesna djela d o l a z i l a n a svjetlo bez božanstva, a djela božanstva bez tijela. P o s v e s u p r o t n o . S v a s u se z b i v a l a p o v e z a n o . J e d a n j e G o s p o d i n k o j i i h je čudesno činio s v o j o m milošću. K a o čovjek b i p l j u n u o , a l i m u pljuvačka bijaše božanska. P o njoj davaše v i d očima slijepca od rođenja.

Želeći p o k a z a t i d a j e B o g , to j e naznačivao l j u d s k i m j e z i k o m k a d r e č e : » J a i O t a c j e d n o s m o « (I v 10, 30). S a m o m j e v o l j o m o z d r a v l j a o ( M t 8, 3), a l i l j u d s k u j e B r u k u ispružio d a b i podigao P e t r o v u p u n i c u u o g n j i c i ( M k 1, 31) i o d m r t v i h u s k r s n u o p r e m i n u l u k ć e r k u n a d ­ s t o j n i k a s i n a g o g e ( M k 5, 41).

K r i s t je B o g i čovjek 15. K r i v o v j e r n i c i s u , s v a k i p r e m a s v o m v l a s t i t o m n e ­ z n a n j u , l u d o v a l i . J e d n i su, gledajući Spasiteljske l j u d s k e čine, z a n i j e k a l i t v r d n j u : » U p o č e t k u b i j a š e R i j e č « (I v 1, 1). D r u g i , p r o m a t r a j u ć i d j e l a b o ž a n s t v a , n i s u s h a t i l i i z ­ r e k u : » R i j e č j e t i j e l o m p o s t a l a « (I v 1, 14). V j e r n i i apostolski čovjek pozna Gospodinovo čovje­ k o l j u b l j e te se g l e d a j u ć i č u d e s a b o ž a n s t v a d i v i G o s p o d i ­ 150

n u u t i j e l u . D o k , o p e t , p r o m a t r a što j e v l a s t i t o t i j e l u , k l i k t a t će j e r u t o m e r a z a b i r e d j e l o t v o r n u m o ć božan­ stva. To je vjera C r k v e . A k o se, p r e m a t o m e , n e k i l j u d i k a d m o t r e l j u d s k u s t r a n u G o s p o d i n o v a života i v i d e d a je žeđao, b i o urno- C ran i trpio zadovolje da b r b l j u protiv njega kao protiv č o v j e k a , o n i d o d u š e t e š k o g r i j e š e , a l i a k o se b r z o p o k a j u m o g u steći o p r o š t e n j e j e r i m j e i s p r i k a s l a b o s t t i j e l a . I A p o s t o l je n a njihovoj strani. O n i m udjeljuje oproštenje te i m t a k o r e ć i p r u ž a r u k u k a d k a ž e : » P o s v e o p ć e m j e u v j e r e n j u o t a j s t v o p o b o ž n o s t i v e l i k o . B o g se o č i t o v a o u t i j e l u « (1 T i m 3, 16). K a d a , opet, n e k i , motreći djela božanstva, s u m n j a j u u n a r a v tijela, i o n i teško griješe j e r tijelo drže umišlja­ jem, mada vide kako Gospodin jede i trpi. A l i i njima, a k o se b r z o p o k a j u , K r i s t m o ž e o p r o s t i t i j e r i m z a i s p r i k u D služi n a d l j u d s k a v e l i č a j n o s t G o s p o d i n o v i h d j e l a . K a d a p a k o n i što se p r i č i n j a j u k a o d a p o z n a j u Z a k o n 6 6 0 A — t a k v i su b i l i u ono v r i j e m e farizeji — nadmaše nez­ n a n j e i s l j e p o ć u j e d n i h i d r u g i h te p o s t a n u l u d i i p o s v e zaniječu d a je s a m a Riječ u t i j e l u i l i čak djela božanstva pripišu đavlu i n j e g o v i m d u s i m a , s k r o z je p r i r o d n o da su zbog tog bezboštva kažnjeni n e o p r o s t i v o m k a z n o m . Đavla su, n a i m e , u z e l i z a B o g a i držali d a i s t i n s k i i z b i l j ­ ski B o g n e m a u d j e l i m a veće moći nego zlodusi.

F a r i z e j i su izravno griješili protiv K r i s t o v a

Duha

16. U to b e z b o š t v o u p a d o š e o n d a š n j i Z i d o v i i m e đ u n j i m a farizeji. G o s p o d i n je očito vršio Očeva djela: us- B k r s a v a o m r t v e , s l i j e p i m a p o k l a n j a o v i d , činio d a h r o m i hodaju, g l u h i m a otvarao sluh, n i j e m i m a vraćao govor. P o k a z i v a o je, zapovijedajući v j e t r i m a i hodajući po s a m o ­ m e m o r u , d a m u se s t v o r e n j e p o k o r a v a . S v i j e t se j e d i v i o i s l a v i o B o g a . A l i t i č u d n i f a r i z e j i g o v o r a h u d a s u to B e e l z e b u l o v a d j e l a . O v i se l u đ a c i n i s u s t i d j e l i što B o ž j u m o ć prenose n a đavla. S t o g a je Spasitelj s p r a v o m i z j a ­ v i o da i z g o v a r a j u b o g o h u l u bez i s p r i k e i oproštenja. D o k l e g o d su, gledajući n a l j u d s k o u K r i s t u , o n j e m u posjedovali h r o m o mišljenje i g o v o r i l i : »Nije l i ovaj d r v o d j e l j i n s i n « ( M t 13, 55); » k a k o o v a j p o z n a P i s m a C 151

k a d n i j e u č i o « (I v 7, 15); » k o j i z n a k činiš s a m z a s e « ( I v 6, 30); » s i đ i s a d s k r i ž a i v j e r o v a t ć e m o ti« ( M t 27, 42), G o s p o d i n i h j e p o d n o s i o . D o k s u g r i j e š i l i p r o t i v S i n a Čovječjega, b i o je žalostan z b o g n j i h o v e o k o r j e l o s t i ( M k 3, 5) te j e g o v o r i o : » K a d b i s t e z n a l i što j e z a v a š m i r « ( L k 19, 42). G o s p o d i n j e i v e l i k o m P e t r u o p r o s t i o k a d j e z a p l a k a o , j e r j e v r a t a r i c i što m u j e o I s u s u g o v o r i l a kao čovjeku n a isti način odgovorio. A l i k a d s u f a r i z e j i j o š d u b l j e p a l i i j o š d a l j e otišli u ludosti da su Božja djela n a z v a l i B e e l z e b u l o v i m , nije i h više mogao podnositi. H u l i l i su p r o t i v njegova D u h a . T v r d i l i su da ta djela nije vršio B o g nego B e e l z e b u l . R a d i D toga i h je kaznio vječnom k a z n o m . B i l i su k r i v c i nepodn o s i v e o d v a ž n o s t i . J e d n a k o s u p o s t u p i l i k a o d a s u se, g l e 661A dajući r e d u s v e m i r u i p r o v i d n o s t k o j a s v e m i r o m r a v n a , u s u d i l i k a z a t i da je stvorenje nastalo po B e e l z e b u l u : da s u n c e , p o k o r a v a j u ć i se đ a v l u , i z l a z i i d a se z v i j e z d e z b o g n j e g a o k r e ć u n a n e b u . K a o što s u t a d j e l a B o ž j a d j e l a , tako su i ono Očeva djela. I ako su ono B e e l z e b u l o v a djela, nužno slijedi da i ova pripadaju njemu. K a k o , dakle, p o i m l j u t v r d n j u : »Na početku načini B o g nebo i zemlju« ( P o s t 1,1)? T a n j i h o v a ludost nije, uostalom, n i m a l o čudna jer s u i n j i h o v i o c i , p r o ž e t i i s t i m r a s p o l o ž e n j e m , t e k što i z a đoše i z E e g i p t a , načinili tele u p u s t i n j i i n j e m u p r i n i s a l i dobročinstva k o j a i m je i s k a z a o B o g . G o v o r i l i s u : » T o su, ^ I z r a e l e , t v o j i b o z i k o j i s u te i z v e l i i z E g i o t a « (I z 1 32, 4). R a d i te h u l e , v e ć o n d a , n a s a m o m p o č e t k u , m e đ u o n i m a k o j i se d o te m j e r e d r z n u š e p o g i n u n e m a l i v e ć v e l i k i broj ljudi i B o g proglasi: »U dan k a d i h pohodim, zbog n j i h o v i h ć u i h g r i j e h a k a z n i t i « (I z 1 32, 34). P r e m a t o m e , sve dotle dok su m r m l j a l i z b o g k r u h a i vođe, B o g i h je t r p i o k a o što đ o i l j a n j e g u j e s v o j e d o j e n č e . A l i k a d s u s t a l i j o š v i š e l u d o v a t i te » s v o j u s l a v u — k a k o i h o p t u ž u j e D u h — i z m i j e n i š e s a s l i k o m t e l e t a što p a s e t r a v u « ( P s 105, 20); i k a d se v e ć t a d a u s u d i š e n a n e o p r o s t i v o , k a ž n j e ­ n i su, k a k o v e l i P i s m o , z b o g p r a v l j e n j a teleta k o j e načini A r o n ( I z l 32, 35). 152

O b j e se hule iz M t 12, 31—32 odnose na

Krista

17. N a to se s a d a u s u d i š e f a r i z e j i . O d S p a s i t e l j a s u p r i m i l i presudu k a k v u je već imao i i m a B e e l z e b u l na C k o g a s u se p o z i v a l i . P r e m a t o m e , i o n i ć e s n j i m e v j e č n o g o r j e t i u v a t r i k o j a j e z a nj p r i p r a v l j e n a . G o s p o d i n , n a i m e , nije r e k a o svoje riječi d a b i n a n e k i n a č i n u s p o r e d i o h u l u k o j a se i z r i č e p r o t i v n j e g a i p r o t i v D u h a S v e t o g a . N i j e i h n i z a t o k a z a o što b i D u h b i o t o b o ž e v e ć i o d n j e g a t e b i i k r i v i c a b i l a v e ć a k a d se h u l i n a D u h a . D a l e k o od toga! O n je već prije učio da s v e što i m a O t a c p r i p a d a S i n u i d a ć e D u h u z e t i o d S i n a i d a ć e g a p r o s l a v i t i (I v 16, 1 4 — 1 5 ) . I n e d a j e D u h S i n a , već S i n daje D u h a učenicima i po n j i m a o n i m a k o j i v j e ­ ruju u nj. P r e m a tome, Spasitelj nije u t o m s m i s l u govorio već j e t v r d i o d a se o b a o b l i k a h u l e o d n o s e n a n j e g a i d a j e D jedan m a n j i , d r u g i veći. T o je rekao G o s p o d i n . 664A S a m i su f a r i z e j i i z r i c a l i obje hule. Gledajući G o s p o ­ d i n a kao čovjeka, vrijeđali su ga riječima: »Odakle m u t a m u d r o s t « ( M t 13, 54); » j o š n e m a š n i p e d e s e t g o d i n a , a v i d i o s i A b r a h a m a « (I v 8, 57). N e s a m o što s u , m o t r e ć i u n j e m u Očeva djela, z a n i j e k a l i njegovo božanstvo, već su k a z a l i da je umjesto njega u n j e m u B e e l z e b u l i da t a d j e l a n j e m u p r i p a d a j u . R a d i t o g a , u k o l i k o se n a I s u s a o d n o s e o b j e h u l e te j e j e d n a m a n j a — k o j a se o d n o s i n a l j u d s k o u K r i s t u — , d r u g a v e ć a — k o j a se o d n o s i n a božanstvo — , za veću p r o t i v n j i h k a z a da joj je k a z n a neoprostiva. D o k je Isus učenike h r a b r i o riječima: » A k o k u ć e d o m a ć i n a n a z v a š e B e e l z e b u l o m . . .« ( M t 10, 25), o s e b i j e t v r d i o d a j e k u ć e d o m a ć i n n a k o g a Z i d o v i n a taj B način hule.

H u l a se protiv D u h a odnosi na samog Gospodina 18. A k o Z i d o v i i z r a z o m » p o B e e l z e b u l u « n i s u n i k o g d r u g o g vrijeđali do l i G o s p o d i n a , posve je očigledno d a se i z r i č a j » h u l a p r o t i v D u h a « o d n o s i n a s a m o g a G o s p o ­ dina. G o s p o d i n je čitavu t v r d n j u rekao misleći n a samoga sebe. O n je, n e m a s u m n j e , » k u ć e d o m a ć i n « čitavoga s v e ­ m i r a . N e t r e b a se b o j a t i a k o r a d i s i g u r n o s t i p o n o v i m o i s t u 153

s t v a r . L j u d i m a j e v l a s t i t o ž e đ a t i , u m o r i t i se, s p a v a t i , b i t i šiban, j e s t i . A l i d j e l a što i h j e č i n i o G o s p o d i n , n i j e m o g a o vršiti č o v j e k nego B o g . K a d su, d a k l e , n e k i , k a k o s m o već iznijeli, gledajući ta djela z l o s t a v l j a l i G o s p o d i n a kao C čovjeka, zasluživali s u n e z n a t n i j u k a z n u o d l j u d i k o j i su B o ž j a d j e l a p r i p i s i v a l i đ a v l u . T a k v i , n a i m e , n e s a m o što s v e t o b a c a j u p s i m a ( M t 7, 6), v e ć B o g a i z j e d n a č u j u s đ a ­ v l o m i s v j e t l o n a z i v a j u t a m o m ( I z 5, 20). M a r k o j e d o b r o p r i m i j e t i o d a se u t o m e s a s t o j i n e o ­ prostiva farizejska bogohula. O n veli: »Tko huli na D u h a Svetoga, n e m a oproštenja; k r i v a c je vječnoga grijeha. G o v o r a h u d a i m a n e č i s t o g a d u h a « ( M k 3, 2 9 — 3 0 ) . K a d rođeni slijepac progleda, posvjedoči: »Od p a m t i ­ v i j e k a se n i j e č u l o d a b i t k o s l i j e p c u o d r o đ e n j a o t v o r i o oči. K a d o v a j n e b i b i o o d B o g a , n e b i m o g a o ništa u č i n i t i « D ( I v 9, 3 2 — 3 3 ) . P u k , t a k o đ e r , d i v e ć i se o n o m što j e G o s 665A p o d i n u č i n i o , g o v o r a š e : » N i s u t o r i j e č i o p s j e d n u t a . Z a r đ a v a o m o ž e o t v o r i t i o č i s l i j e p i m a « ( I v 10, 21)? F a r i z e j i se — o n i s u s m a t r a n i u p u ć e n i m a u Z a k o n — k o j i šire r e s e ( M t 23, 5) i b u č e k a o d a z n a j u n e š t o v i š e o d o s t a l i h (I v 9, 24. 29) n i s u u t o j p r i l i c i z a s r a m i l i v e ć su, b j e d n i c i , žrtvovali, k a k o reče P i s m o , đavlu a ne B o g u ( P n z 32, 17). R e k l i s u d a G o s p o d i n i m a u s e b i đavla i da su Božja djela đavolska. S a m o su zato tako t v r d i l i d a b i m o g l i n i j e k a t i d a j e onaj k o j i čini t a k v a d j e l a B o g i S i n Božji. A k o činjenica d a je G o s p o d i n jeo i ako p o g l e d n a n j e g o v o t i j e l o p o k a z u j e d a je čovjek, zašto f a ­ rizeji n a osnovi djela n i s u spoznali da je u O c u i Otac u n j e m u ? A l i to n i s u h t j e l i ! O n i su, z a c i j e l o , i m a l i B e e l z e b u l a k o j i j e u n j i m a g o v o r i o te s u G o s p o d i n a n a t e m e l j u B l j u d s k o g a isključivo n a z i v a l i č o v j e k o m . N i s u ga, p o dje­ l i m a što s u b i l a s v o j s t v e n a B o g u , p r i z n a v a l i z a B o g a v e ć s u mjesto njega B e e l z e b u l a k o j i je u n j i m a držali z a boga, da b i n a p o k o n s n j i m e b i l i za vječnost kažnjeni u v a t r i .

»Sin čovječji« i »duh« u M t 12, 32 odnose se samoga K r i s t a

na

19. I s a m o p o m n i j e p r o m a t r a n j e u l o m a k a p r u ž a , k a k o m i se čini, o t p r i l i k e i s t o t u m a č e n j e . P o k a z u j e d a se o b j e h u l e odnose n a G o s p o d i n a k o j i je z a sebe r e k a o i »Sin 154

čovječji« i »duh«. P r v i m i z r a z o m naznačuje s v o j u l j u d s k u stranu, a i z r a z o m »duh« očituje svoje d u h o v n o , n e t v a r n o i posve istinsko božanstvo. I doista mogućnost je oprošte­ nja spojio s izričajem S i n čovječji, da b i naznačio svoje t j e l e s n o b i ć e . Z a n e o p r o s t i v u h u l u n a z n a č i o j e d a se o d n o s i n a »duh« da b i , stavljajući » d u h « n a s u p r o t t i j e l u , pokazao svoje božanstvo. T o isto obilježje izričaja n a đ o h i u Evanđelju po Ivanu. Gospodin, govoreći o h r a n i svoga tijela i videći d a s u se s t o g a m n o g i s a b l a z n i l i , n a d o d a j e : » T o v a s s a b lažnjuje? A l i ako v i d i t e S i n a čovječjega gdje u z l a z i gdje j e p r i j e b i o ? D u h o ž i v l j u j e , t i j e l o n e k o r i s t i ništa. R i j e č i što s a m v a m i h k a z a o , d u h s u i ž i v o t « (I v 6, 6 1 — 6 3 ) . I t u oboje, tijelo i d u h , k a z a o sebi. D u h je razlučio o d t i j e l a d a b i slušatelji s p o z n a l i n e s a m o o n o što j e u n j e m u v i d ­ l j i v o , već d a b i p o v j e r o v a l i i u n e v i d l j i v o . T o učini k a k o b i z n a l i d a j e što k a z a d u h o v n o , a n e t j e l e s n o . Z a k o l i k o je l j u d i dostajalo njegovo tijelo kao jelo d a b i postalo h r a n o m cijeloga svijeta? U z l a z a k je S i n a čovječjega na nebo stoga spomenuo d a b i i h istrgnuo od tjelesnog s h v a ćanja k a k o b i odsada s h v a t i l i d a je tijelo o k o j e m g o v o ­ r a š e v i š n j e n e b e s k o j e l o i d u h o v n a h r a n a što j e o n d a j e . V e l i : » Š t o s a m v a m r e k a o , d u h j e i ž i v o t « (I v 6, 63). T o z n a č i : o n o što se p o k a z u j e i d a j e z a s p a s e n j e s v i j e t a j e s t t i j e l o što g a j a n o s i m . A l i j a ć u v a m t o t i j e l o i n j e g o v u k r v d a t i z a h r a n u n a d u h o v a n n a č i n t a k o d a se d u h o v n o d i j e l i p o j e d i n c u t e s v i m a p o s t a j e zaštita z a u s k r s n u ć e n a vječni život. T a k o G o s p o d i n , htijući S a m a r i t a n k u o d v r a t i t i o d tje­ l e s n o g , v e l i : » B o g j e d u h « (I v 4, 24). O B o g u v i š e n e ć e i m a t i tjelesno već duhovno poimanje. I Prorok, dok p r o m a t r a Riječ postalu tijelom, g o v o r i : »Krist Gospodin, d u h n a š e g a b i ć a « ( T u ž 4, 20), d a n e b i t k o n a t e m e l j u o n o g a što se v i d i m i s l i o d a j e G o s p o d i n n a p r o s t o č o v j e k , već d a spozna, k a d čuje riječ »duh«, d a je onaj k o j i je u tijelu Bog.

Isus je u D u h u S v e t o m činio čudesna djela 20. O d s e l e j e o v o d v o j e o č i g l e d n o : t k o m o t r i k a k o G o s p o d i n g o v o r i o s e b i te i s k l j u č i v o g l e d a n a t j e l e s n o u n j e m u i u nevjeri pita: »Otkuda ovome ta mudrost« ( M t 155

C

D

668A

B

669A

13, 54), b e z s u m n j e g r i j e š i i h u l i n a S i n a č o v j e č j e g . A l i tko p r o m a t r a njegova djela učinjena D u h o m S v e t i m i t v r d i d a onaj k o j i to čini n i j e B o g n i Božji S i n , v e ć i h pripiše B e e l z e b u l u , očito h u l i j e r zabacuje G o s p o d i n o v o božanstvo. U i s t i n u , i to je često rečeno, u e v a n đ e o s k o m u l o m k u G o s p o d i n riječju »Sin čovječji« naznačuje tjeles­ no u s v o m biću. Izričajem »duh« p o k a z u j e d a n j e m u p r i ­ p a d a D u h S v e t i u k o m e je sve činio. R a d i toga je, čineći djela, govorio: » A k o l i m e n i ne vjerujete, m a k a r v j e r u j ­ te m o j i m d j e l i m a d a b i s t e s p o z n a l i d a s a m j a u O c u a O t a c u m e n i « (I v 10, 38). K a d se t j e l e s n o h t i o p r i n i j e t i z a nas i k a d je r a d i toga uzišao u J e r u z a l e m , r e k a o je B s v o j i m učenicima: »Spavajte i počivajte i dalje. G l e , p r i b l i ž i o se t r e n u t a k i S i n se č o v j e č j i i z r u č u j e g r i j e š n i č k i m r u k a m a « ( M t 26, 45). N j e g o v a d j e l a u č i n i š e d a se u nj p o v j e r u j e k a o u i s t i n s k o g B o g a , a l i s m r t p o k a z a da je odista posjedovao tijelo. Stoga je s p r a v o m rekao da se p r e d a j e S i n č o v j e č j i , j e r R i j e č j e b e s m r t n a , n e d o d i r ­ l j i v a i s a m i život.

F a r i z e j i ipak nisu v j e r o v a l i t i m G o s p o d i n o v i m dje­ l i m a . I s t o t a k o n e h t j e d o š e p r o m a t r a t i što s u č i n i l i n j i h o v i sinovi. R a d i toga i h G o s p o d i n još j e d n o m blago p r e k o r i k a d k a z a : » A k o j a po B e e l z e b u l u i z o g o n i m đavle, čime i h i z g o n e vaši s i n o v i ? S t o g a će v a m o n i b i t i s u c i . A l i ako j a u B o ž j e m D u h u i z g o n i m z l o d u h e , z a i s t a v a m se p r i b ­ ližilo B o ž j e k r a l j e v s t v o « ( L k 11, 1 9 — 2 0 ) . I t u r e č e » u C B o ž j e m D u h u « , a l i n e z a t o što b i b i o m a n j i o d D u h a n i t i jer b i u n j e m u izvodio djela, već da b i još j e d n o m p o k a ­ zao k a k o on, Božja Riječ, sve čini po D u h u i d a b i s l u ­ šatelje p o u č i o k a k o t o l i k o h u l e n a o n o g a k o j i daje D u h a k o l i k o djela D u h a p r i p i s u j u B e e l z e b u l u . U i s t i n u , dodajući te r i j e č i p o k a z u j e d a f a r i z e j i n e u p a d a j u i z n e z n a n j a u tu h u l u s neizbježivom k a z n o m već od svoje volje. O n i se, l u đ a c i , n e c r v e n e , i a k o z n a j u d a s u t o B o ž j a d j e l a . P r i p i s u j u i h B e e l z e b u l u i kažu d a i h o s t v a r u j e nečisti duh.

F a r i z e j i u bezboštvu n a d v i s u j u pogane 672A

21. K a k o , d a k l e , l j u d i t a k v e d r s k o s t i m o g u o p t u ž i v a t i pogane koji prave k u m i r e i nazivaju i h bogovima? N j i h o v je p o s t u p a k u i s t i n u r a v a n p o g a n s k o m b e z u m l j u . Možda 156

je n j i h o v a drskost čak i veća. M a d a s u o t o m e p r i m i l i z a k o n , B o g a s u p r e z r e l i j e r s u z a k o n prekršili. Što će n a k o n t a k v i h hulâ učiniti t i l j u d i k a d čitaju p r o r o k a I z a iju i doznaju da su znamenja Pomazanikova: progledavanje slijepih, hodanje h r o m i h , govor n i j e m i h , uskrsnuće p r e m i n u l i h , o z d r a v l j e n j e g u b a v i h i o t v a r a n j e ušiju g l u ­ h i m a ? Što će reći: t k o je t v o r a c t i h djela? R e k n u l i d a je B o g , s a m i će sebe o s u d i t i s bezboštva p r e m a G o s p o d i n u ; j e r što j e p r o r o k u n a p r i j e d v i d i o i n a v i j e s t i o , G o s p o d i n B j e s v o j o m n a z o č n o š ć u o s t v a r i o . A l i a k o se u s u d e , o b u z e t i d r s k o š ć u , u s t v r d i t i d a j e i to u č i n i o B e e l z e b u l , b o j i m se da će u bezboštvu poći i dalje. K a d pročitaju: » T k o č o v ­ j e k u dade usta? T k o načini g l u h a i n i j e m a , s očima i s l i j e p a « ( I z l 4, 11) i s l i č n e u l o m k e , n e ć e l i o p e t u l u d o s t i r e ć i d a s u i to B e e l z e b u l o v e r i j e č i ? J e r k o m e p r i p i s u j u dar gledanja, nužno m o r a j u p r i p i s a t i u z r o k sljepoće. P i s ­ mo, naime, t v r d i da oboje i m a istoga tvorca. T a k o govoreći odista će početi m i s l i t i da je B e e l z e b u l stvoritelj ljudske naravi, jer stvoritelju pripada vlast nad C o n i m što j e u č i n i o . M o j s i j e g o v o r a š e : » U p o č e t k u s t v o r i B o g n e b o i z e m l j u « ( P o s t 1, 1); » n a č i n i B o g č o v j e k a n a s l i k u B o ž j u « ( P o s t 1, 27). I D a n i j e l o t v o r e n o i z j a v i D a r i j u : »Ja ne štujem r u k o t v o r e n e idole, v e ć živoga B o g a , s t v o r i t e l j a n e b a i z e m l j e , G o s p o d a r a s v a k o g a tijela« (D n 14, 4). F a r i z e j i b i i n a č e j o š j e d n o m m o g l i p r o m i j e n i t i s u d i k a z a t i d a sljepoća, h r o m o s t i ostali nedostaci dolaze kao stvoriteljeva kazna, ali da njihovo iscijeljenje i dob­ ročinstvo p r e m a o n i m a k o j e je to p o g o d i l o o s t v a r u j e B e e ­ l z e b u l . A l i o d v e ć j e l u d o to i p o m i s l i t i . T a j l u d i i b e z b o ž n i govor može doći od posve l u d i h l j u d i k o j i buncaju i koji su s k r o z i z v a n sebe jer, l u d i k a k o jesu, u r a z d i o b i djela b o l j e n e p r i p i s u j u B o g u v e ć B e e l z e b u l u . I u i s t i n u , t i se l j u d i uopće ne žacaju i s k r i v l j i v a t i n a u k S v e t i h p i s a m a samo da b i m o g l i zanijekati K r i s t o v dolazak.

F a r i z e j i su Isusa kao čovjeka prezreli, kao B o g a zanijekali 22. dina na jeka i l i priznati

T i n e v a l j a l c i i l i n i s u s m j e l i p o t c j e n j i v a t i G o s p o - 673A t e m e l j u njegova tjelesnog života kao obična č o v ­ ga t r e b a h u n a osnovi n j e g o v i h čudesa otvoreno p r a v i m B o g o m . A l i o n i s v e činiše n a o p a k o . M o t 157

reći ga k a o čovjeka, i z r u g i v a h u g a k a o običnog čovjeka; promatrajući njegova božanska djela, n i j e k a l i su m u bo­ ž a n s t v o . U t e k l i s u se đ a v l u j e r s u d r ž a l i d a ć e , k a d s u se n a t o u s u d i l i , m o ć i i z b j e g n u t i s u d u R i j e č i k o j u s u zlostavljali. F a r a o n o v i p a k čarobnjaci, vrači i liječnici, makar su gotovo sve pokušali, popustiše k a d vidješe M o j s i j e v e z n a m e n i t e č i n e . P o v u k l i s u se v e l e ć i d a t o čini p r s t B o ž j i (I z 1 8, 19). A l i f a r i z e j i i p i s m o z n a n c i g l e d a h u c i j e l u B o ž j u B r u k u n a d j e l u . P r o m a t r a l i su, učinjena o d samoga G o s ­ p o d i n a , b r o j n i j a i v e ć a djela. I p a k rekoše d a i h j e činio B e e l z e b u l z a k o g a i vrači, m a d a i m je p r i p a d a o , priznaše d a ne m o ž e učiniti n i m a n j a djela. M o ž e l i t k o d o v o l j n o i s t a k n u t i n j i h o v u ludost? I l i tko je sposoban, k a k o k a z a p r o r o k , nešto u s p o r e d i t i s n j i h o v i m bezboštvom? I S o d o mićane su u usporedbi sa s o b o m o p r a v d a l i . P o g a n e s u u n e z n a n j u nadmašili. Čak i faraonove vrače n a d v i s u j u u bezumlju. J e d i n o se m o g u u s p o r e d i t i s A r i j e v c i m a . U p a l i s u u i s t o b e z b o š t v o . Zidovi, n a i m e , m o t r e ć i d j e l a što i h O t a c ostvaruje po Sinu, pripisuju i h Beelzebulu; a A r i j e v c i , imajući p r e d očima ta ista djela, ubrajaju G o s p o d i n a k o j i C i h čini m e đ u s t v o r e n j a . T v r d e d a j e s a z d a n i z n i č e g a i d a nije postojao prije nego je stvoren. K a d f i r i z e j i vidješe G o s p o d i n a u t i j e l u , m r m l j a l i s u : » Z a š t o se č i n i š B o g o m k a d a s i č o v j e k « ( I v 10, 33)? D o k o v i b o r c i p r o t i v K r i s t a m o t r e k a k o G o s p o d i n t r p i i spava n a njega hule riječima: t k o to p o d n o s i , ne m o ž e b i t i B o g n i i s t o b i t a n s O c e m . U o p ć e , t k o b i h t i o u s p o r e d i v n j e m istražiti z a b l u d e j e d n i h i drugih, ustanovio bi, k a k o već istaknuh, da su zajedno pali u jamu gorkoga bezumlja.

t o g a t k o o d b a c i o n o g a k o j i v e l i : » J a s a m ž i v o t « (I v 14, 6); » d o đ i t e k m e n i s v i k o j i ste u m o r n i i o p t e r e ć e n i i j a ć u v a m p r u ž i t i o d m o r « ( M t 11, 28). A k o se o v i l j u d i n a taj n a č i n k a ž n j a v a j u , j a s n o j e d a ć e v j e č n o u n e b u k r a l j e v a t i k o j i š t u j u K r i s t a , k o j i m u se klanjaju u njegovu t i j e l u i duhu, koji nisu neupućeni u to d a j e S i n B o ž j i i n e n i j e č u d a j e p o s t a o S i n č o v j e č j i , v e ć j e d n a k o p r i z n a j u d a j e » R i j e č b i l a u p o č e t k u (I v 1, 1) B i d a j e » p o s t a l a t i j e l o m « ( I v i , 14). T o j e p o s v e t i m o b e ­ ćanjima samoga G o s p o d i n a našeg i S p a s i t e l j a Isusa K r i ­ sta k o j i v e l i : » O v i će otići u v j e č n u m u k u , a p r a v e d n i c i u ž i v o t v j e č n i « ( M t 25, 46). O v o t i , n a o s n o v i o n o g a što s a m n a u č i o , u k r a t k o n a ­ p i s a l i . T i to ne u z m i z a c j e l o v i t u p o d u k u , v e ć j e d i n o k a o p o m a g a l o . U o s t a l o m , nađi još točniji smisao. I z v u c i ga iz evanđeoskog u l o m k a i iz psalama. P o v e z i snopove istine d a b i se, d o k i h nosiš, m o g l o k a z a t i : » V r a t i t ć e se k u ć i u z s l a v l j e , n o s i t ć e s v o j e s n o p o v e « ( P s 125, 6) u I s u s u K r i s t u našemu G o s p o d i n u po k o m e i s k i m e O c u zajedno s D u - C h o m S v e t i m slava imoć u vijeke vjekova. A m e n .

T k o K r i s t a prizna B o g o m i čovjekom vječno će k r a l j e v a t i

676A

23. Z b o g t o g a j e z a j e d n e i d r u g e G o s p o d i n i z j a v i o d a ć e k a z n a z a taj p r i j e s t u p b i t i n e o p r o s t i v a . R e k a o j e : » T k o b u d e g o v o r i o p r o t i v D u h a S v e t o g a , n e ć e m u se o p r o s t i t i n i n a o v o m n i u b u d u ć e m s v i j e t u « ( M t 12, 32). T o je posve p r a v o ! T k o niječe S i n a k o g a će z a z v a t i d a b i p o s t i g n u o i z m i r e n j e ? K o j i će život i l i k o j i p o k o j čekati 158

159

PRIJEVOD PISMA

EPIKTETU

Û općoj C r k v i v r i j e d i samo Nicejsko vjerovanje 1. J a m i š l j a h d a j e s N i c e j s k i m s a b o r o m n e s t a l o s v a 1049A k o g a k r i v o g n a u k a s v i h k r i v o v j e r n i k â k o j i s u i g d a p o s t o 1052A j a l i . V j e r o v a n j e što g a n a n j e m p r i h v a t i š e O c i u s k l a d u s b o ž a n s k i m P i s m i m a d o s t a j e d a se i s k o r i j e n i s v a k o b e z boštvo i učvrsti i s p r a v n a v j e r a u K r i s t a . R a d i toga s u s v i k o j i prisustvovahu nedavno održanim sinodama u Galiji, Š p a n j o l s k o j i v e l i k o m R i m u o n e i z o p ć i l i što u p o t a j i d r ž e s Arijem. Ovdje mislim na Auksencija Milanskog te Urzacija, Valenta i G a j a i z P a n o n i j e . B i s k u p i s u sa s p o m e n u t i h s i n o d a p o s v u d a r a z a s l a l i p i s m a — z a t o što o v i p o t o n j i i z m i š l j a j u i m e n a s i n o d a — i u s t v r d i l i d a se u općoj C r k v i više ne s m i j e p o z i v a t i n i n a j e d a n sabor v e ć j e d i n o n a onaj održan u N i c e j i . O n je p o b j e d n i z n a m e n B s v a k o g a k r i v o v j e r j a , p o s e b i c e a r i j e v s t v a , z b o g k o j e g se j e u g l a v n o m i sastao u svoje v r i j e m e . 3 1

3 2

K a k o se, d a k l e , n e k i , n a k o n s v e g a t o g a j o š u s u đ u j u prepirati i postavljati pitanja? A l i ako pripadaju A r i j e v ­ c i m a n i j e n i k a k v o č u d o k a d o d b a c u j u što j e n a p i s a n o p r o t i v n j i h . Sliče p o g a n i m a k o j i k a d čuju p o r u k u o b o ­ žanskom križu s m a t r a j u je ludošću. »Poganski su i d o l i s r e b r o i z l a t o , d j e l o l j u d s k i h r u k u « ( P s 113, 4). A l i m o ž d a o v i l j u d i k o j i p o n o v n o žele n a m e t n u t i cijelo pitanje p r i ­ p a d a j u m e đ u one k o j i kao d a s u p r a v o v j e r n i i k a o d a c i j e n e što s u O c i o b j a v i l i . S v o j i m p a k p o s t u p k o m n e č i n e d r u g o v e ć , p o P i s m u ( H a b 2, 15), b l i ž n j e g a napadaju C b l a t n i m u n i š t e n j e m . B e z i k a k v e se k o r i s t i i l i n a p r o p a s t n e v i n i h p r e p i r u riječima.

P r e g l e d kristoloških zabluda 2. O v o p i š e m p o š t o s a m p r o č i t a o s p i s e k o j e m i d o ­ s t a v i t v o j a Pobožnost. K a m o sreće d a to n i j e n i k a d n a ­ pisano, da budućim p o k o l j e n j i m a o tome ne ostane n i -

k a k v a s p ô m é n à . J e r t k o j e t a k v a što i k a d a č u o ? T k o j e t o n a u č a v a o i l i se t a k o u č i o ? » S a S i o n a ć e izaći B o ž j i z a k o n , a G o s p o d n j a R i j e č i z J e r u z a l e m a « ( I z 2, 3). A o t k u d iziđe ovaj n a u k ? K o j e p o d z e m l j e i z b l j u v a t v r d n j u da je tijelo rođeno iz M a r i j e istobitno s božanstvom R i ­ j e č i ? I l i d a se R i j e č p r e t v o r i l a u p u t , k o s u i c i j e l o t i j e l o i d a j e p r o m i j e n i l a v l a s t i t u n a r a v ? T k o j e č u o u C r k v i 1053A i l i uopće m e đ u kršćanima da je G o s p o d i n samo p r i v i d n o , a ne i u z b i l j i , nosio t i j e l o ? T k o j e do te m j e r e bezbožan te g o v o r i i m i s l i d a j e s a m o božanstvo, i s t o b i t n o s O c e m , obrezano, d a je o d savršena postalo nesavršeno, d a n a križ ne b i p r i b i t o t i j e l o v e ć s a m a stvaralačka b i t M u d ­ rosti? T k o će z a onoga z a k o g a čuje da t v r d i k a k o Riječ nije iz M a r i j e već iz svoje biti sebi o b l i k o v a l a t r p i j i v o tijelo reći da je kršćanin? T k o je i z m i s l i o ovo bezbožno krivovjerje i l i k o m e je palo n a pamet da rekne: tko t v r d i d a j e G o s p o d n j e tijelo i z M a r i j e , drži d a u božanstvu ne postoji T r o j s t v o nego četvorstvo? K a o da o n i k o j i su tog m i š l j e n j a s m a t r a j u d a t i j e l o što g a j e S p a s i t e l j o b u k a o i z B M a r i j e pripada trojstvenoj biti! O t k u d a su, nadalje, n e k i i z v u k l i k r i v o v j e r j e jednako s p o m e n u t i m p a t v r d e d a tijelo Riječi nije mlađe od nje­ z i n a b o ž a n s t v a n e g o j e s R i j e č j u p o s v e s u v j e č n o , j e r se s a s t o j i i z b i t i M u d r o s t i ? K a k o se l j u d i k o j i se z o v u k r š ć a ­ n i m a u s u đ u j u s u m n j a t i d a l i j e G o s p o d i n , izašli i z M a r i j e , po b i t i i n a r a v S i n Božji, a po t i j e l u iz sjemena D a v i d o v a , od M a r i j i n a tijela? K o j i s u l j u d i t a k o d r s k i te v e l e : K r i s t k o j i j e t i j e l o m trpio i bio raspet nije Gospodin, Spasitelj, B o g , Očev S i n ? K a k o se s m i j u n a z i v a t i k r š ć a n i m a o n i k o j i t v r d e d a j e R i j e č sišla n a s v e t a č o v j e k a k a o n a j e d n o g a o d p r o ­ r o k a , a nije postala s a m i m čovjekom, pošto je i z M a r i j e C uzela tijelo? P o n j i m a je K r i s t zasebni netko, a Riječ Božja opet netko d r u g i . Riječ je Očev S i n k o j i je p r i j e M a r i j e i prije v j e k o v a . I l i k a k o m o g u b i t i kršćanima k o j i t v r d e da je d r u g i S i n , a d r u g i Riječ Božja?

3 1

A u k s e n c i j e j e b i o a l e k s a n d r i j s k i p r e z b i t e r o k o 343. P o t o m p o s t a j e 355. milanskim biskupom. Bio je v o đ o m zapadnog arijevstva. M n o g o ga je s i n o d a o s u d i l o , a l i je s p r e t n o m p o l i t i k o m u s p i o ostati u M i l a n u do smrti 374. k a d n j e g o v u b i s k u p s k u s t o l i c u p r e u z i m a A m b r o z i j e . Usp. L . U D I N G , L T h K , 1, 1138. Urzacije osiječki i V a l e n t b e o g r a d s k i v e o m a su dobro poznati A t a ­ n a z i j u . B i l i su m u najljući p r o t i v n i c i . A r i j e v s t v o su p r i g r l i l i iz u s t a s a m o g Arija, prognanika u Iliriku. B i l i su članovi komisije koja je u Egiptu ispitivala tobožnja Atanazijeva nedjela. Na sinodama u Tiru, Arlesu i M i l a n u oštro su n a p a d a l i A t a n a z i j a i tražili d a ga car u k l o n i iz b i s k u p i j e . U s p . J . M . S Z Y M U S I A K , A t h a n a s e , 189; A . H A M M A N , U r s a c i u s , 568. 3 2

162

Razlozi potankoga odgovaranja na spomenute zablude 3. T o j e s t a j a l o u t v o m s p i s u . B i l o j e r e č e n o n a d r u g i način, a l i je i m a l o j e d a n smisao i i s t u bezbožnu snagu. R a d i t o g a s u se m e đ u s o b n o b i l i i t u k l i o v i l j u d i što se diče otačkom vjeroispovjeđu sastavljenom u N i c e j i . 163

J a s a m se u i s t i n u č u d i o š t o t v o j a B o g o l j u b n o s t t o p o d n o s i , što n i j e u š u t k a l a o n e k o j i t o g o v o r e t e p r e d n j i h D iznijela p r a v o v j e r n o v j e r o v a n j e d a se, a k o p o s l u š a j u , 1056A s m i r e i l i , a k o se u s p r o t i v e , d a se s m a t r a j u k r i v o v j e r n i cima. S p o m e n u t e t v r d n j e n e s m i j u se m e đ u k r š ć a n i m a n i r e ć i n i čuti, j e r s u p o s v e t u đ e a p o s t o l s k o m n a u k u . U p r a v o s a m stoga i j a n e p r e k r i v e n o iznio u p i s m u n j i h o v e izreke k a k o s u zabilježene, d a b i n j i h o v u s r a m o t u i bezboštvo u v i d i o t k o i h samo čuje. I m a d a t r e b a i s c r p n i j e r a z o t k r i t i i p o b i t i l u d o s t l j u d i k o j i to izmisliše, i p a k b i b i l o d o b r o s t i m e z a v r š i t i p i s m o i v i š e n i š t a n e d o d a v a t i . J e r što se t a k o o č i t o p o k a z u j e z l i m , n e s m i j e se n a š i r e r a z v l a č i t i i obrađivati, d a svađalice ne b i m i s l i l i k a k o je s u m n j i v o . T a k o đ e r b i se n a t o d a l o n a p r o s t o o d g o v o r i t i i r e ć i : d o B v o l j n o j e d a to n i j e n a u k o p ć e C r k v e i d a t a k o n i s u mislili Oci. A l i d a posvemašnja šutnja ne b i začetnicima z a l a p o ­ s t a l a i z l i k o m b e s t i d n o s t i , b i t ć e n a m j e s t u d a se i z b o ­ ž a n s k i h P i s a m a š t o g o d d o z o v e u s j e ć a n j e . M o ž d a ć e se n a taj n a č i n z a s r a m i t i p a ć e p r e s t a t i s t i m s r a m o t n i m m i s ­ lima.

Isusovo tijelo nije istobitno s božanstvom R i j e c i 4. O t k u d v a m , l j u d i , d o đ e n a p a m e t d a u s t v r d i t e k a k o je Isusovo t i j e l o i s t o b i t n o s božanstvom Riječi? P o s v e je, n a i m e , n a m j e s t u d a se t i m e p o č n e ; j e r a k o se t o p o k a ž e l o m n i m , i s v e se o s t a l o p o k a z u j e t a k v i m . A l i u b o ž a n s k i m se P i s m i m a t o n e d a p r o n a ć i . O n a k a ž u d a j e B o g p o s t a o u l j u d s k o m e t i j e l u . I O c i , s k u p l j e n i u N i c e j i , kazaše o C s a m o m S i n u , a ne o tijelu, d a je istobitan s O c e m . Ispovjediše n a t e m e l j u P i s a m a d a je »Sin i z O č e v e biti«, a tijelo iz M a r i j e . I l i , d a k l e , o d b a c i t e N i c e j s k i s a b o r te p o p u t k r i v o v j e r n i k a prikažite svoj stav; i l i a k o želite b i t i s i n o v i O t a c a , ne m i s l i t e drukčije nego o n i napisaše. V i i i z slijedećeg možete uočiti svoje b e z u m l j e : ako je Riječ istobitna s t i j e l o m k o j e m je n a r a v zemljana, a Riječ je, po otačkom v j e r o v a n j u , i s t o b i t n a s O c e m , i 3 3

33 z a kristološke- z n a č e n j e riječi Š A G I - B U N I Ć , D e d y o p h y s i t i s m o , 236.

164

»narav«

u

Pismu

Epiktetu,

usp.

Th.

s a m će Otac b i t i i s t o b i t a n s t i j e l o m koje je postalo iz zemlje. Zašto onda k o r i t e A r i j e v c e k a d vele d a je S i n stvorenje, a s a m i t v r d i t e d a je i Otac istobitan sa stvore­ njima? P r e š l i ste i n a n o v o b e z b o š t v o . U č i t e d a se R i j e č D p r e t v o r i l a u t i j e l o , k o s t i , k o s e , ž i v c e i u č i t a v o t i j e l o te da je i z m i j e n i l a s v o j u v l a s t i t u narav. V r i j e m e je da otvo­ reno reknete da je Riječ nastala iz zemlje u k o l i k o je n a r a v k o s t i j u i c i j e l o g a t i j e l a z e m l j a n a . A l i k a k v e l i j e 1057A t e k l u d o s t i što s a m i s e b i p r o t u s l o v i t e ? K a ž e t e d a j e R i j e č i s t o b i t n a s t i j e l o m , a j e d n o stavljate do drugoga. T v r d i t e l i d a se j e R i j e č p r o m e t n u l a u t i j e l o , z a n j u s a m u i z m i š ­ ljate izmjenu. T k o , nadalje, da vas podnese pa da samo to v e l i t e ? Z a p a d o s t e u bezboštvo k o j e je d u b l j e o d i k a k v a krivovjerja. A k o je Riječ istobitna s tijelom, M a r i j i n je spomen i u l o g a suvišna. T i j e l o je m o g l o , i p r i j e M a r i j e , v j e č n o p o s t o j a t i k a o što j e s l u č a j s a s a m o m R i j e č i , i a k o j e o n a , po v a š e m sudu, i s t o b i t n a s t i j e l o m . Isto t a k o č e m u je bio p o t r e b a n d o l a z a k R i j e č i ? Z a r z a t o d a o b u č e što j o j j e istobitno i l i da i z m j e n o m vlastite n a r a v i postane tijelom? B o ž a n s t v o , n a i m e , n e u z i m a s a m o s e b e d a b i o b u k l o što B m u je istobitno. Riječ koja je o t k u p i l a grijehe d r u g i h n i j e s a g r i j e š i l a d a b i , p r e o b r a z i v š i se u t i j e l o , s a m a s e b e p r i k a z a l a k a o ž r t v u z a se i t a k o s e b e o t k u p i l a .

Uzeo je s n a m a jednako tijelo 5. A l i t o n i j e t a k o . D a l e k o o d t o g a ! A p o s t o l r e č e : »Uzeo je A b r a h a m o v o sjeme. Stoga je trebalo da bude b r a ć i s l i č a n u s v e m u « ( H e b 2, 1 6 — 1 7 ) . U z e o j e t i j e l o k o j e je j e d n a k o s n a m a . Z b o g toga, zacijelo, i M a r i j a postoji d a b i i z nje uzeo t i j e l o i k a o svoje v l a s t i t o p r i n i o z a nas. Nju je Izaija nagovijestio i naznačio riječima: »Gle, D j e v i c a « ( I z 7, 14). G a b r i j e l j o j b i p o s l a n , a l i n e n a - C prosto kao D j e v i c i već »Djevici zaručenoj s mužem« ( L k 1, 27), d a b i se s p o m i n j a n j e m z a r u č n i k a p o k a z a l o d a je M a r i j a p r a v i čovjek. Iz istoga r a z l o g a P i s m o s p o m i n j e r o đ e n j e i v e l i : » P o v i g a « ( L k 2, 7). D o j k e što i h j e s i s a o n a z v a n e s u b l a ž e n i m a ( L k 11, 27); p r i n i j e l i s u i ž r t v u k a o d a j e r o đ e n j e m o t v o r i o m a t e r n i c u ( L k 2, 23). S v e s u t o 165

z n a c i D j e v i c e k o j a rađa. I G a b r i j e l joj je p o m n o n a v i ­ j e s t i o b l a g u v i j e s t . N i j e n a p r o s t o r e k a o : što j e u t e b i s a z d a n o , d a se n e b i m i s l i l o d a j e t i j e l o u n j u o d d r u g d j e u n i š l o , v e ć j e k a z a o : » Š t o j e iz t e b e s a z d a n o « ( L k 1, 35), d a b i se v j e r o v a l o d a j e d i j e t e p o n a r a v i i z n j e . T o i narav jasno pokazuje, jer je nemoguće da djevica i m a mlijeka dok ne rodi. Nemoguće je tijelo hraniti m l i D j e k o m i povijati ga ako najprije nije u i s t i n u rođeno. O s m o g je d a n a i obrezano; Šimun ga je uzeo u naručje; postalo 1 0 6 0 A j e d j e č a k o m i r a s l o ; i m a l o j e d v a n a e s t g o d i n a ( L k 2, 2 1 — — 4 1 ) . D o ž i v j e l o j e t r i d e s e t g o d i n a ( L k 3, 23). N i j e , p r e m a tome, k a k o s u n e k i nagađali, s a m a b i t R i j e č i , p o š t o se i z m i j e n i l a , b i l a o b r e z a n a . O n a j e n e p r e t v o r i v a i n e i z m j e n j i v a . Sâm, n a i m e , Spasitelj kaže: » G l e ­ d a j t e , v i d i t e d a s a m to j a i d a se n e m i j e n j a m « ( M a 1 3, 6). I P a v a o bilježi: »Isus K r i s t , jučer i danas, i z a v j e k o v e isti« ( H e b 13, 8). A l i u o b r e z a n u i n o š e n u t i j e l u ; u t i j e l u k o j e j e j e l o , p i l o , u m a r a l o se, b i l o p r i b i j e n o n a d r v o i trpjelo, bijaše netjelesna Božja Riječ k o j a ne m o ž e t r p ­ jeti. Tijelo je položeno u grob, a Riječ je, po P e t r o v i m r i j e č i m a , p o š l a p r o p o v i j e d a t i i » d u s i m a u z a t v o r u « (1 P t 3, 19). 3 4

Tijelo nije Riječ već pripada Riječi 6. T o n a j b j e l o d a n i j e p o k a z u j e l u d o s t o n i h k o j i v e l e d a se j e R i j e č p r e t o p i l a u k o s t i i t i j e l o . K a d b i t a k o b i l o , B g r o b a ne b i trebalo. S a m o b i t i j e l o pošlo naviještati d u s i ­ m a u p o d z e m l j u . A l i j e d i n o j e R i j e č otišla p r o p o v i j e d a t i , a Josip je tijelo umotao u platno i sahranio n a Golgoti ( M k 15, 46). S v i m a j e t a k o p o s t a l o j a s n o d a t i j e l o n i j e Riječ, već je p r i p a d a l o Riječi. N j e g a je, u s k r s l o o d m r t v i h , T o m a d o t a k n u o i u n j e m u z a m i j e t i o ožiljke ča­ v a l a (I v 20, 25) što i h j e s a m a R i j e č p r e t r p j e l a g l e d a j u ć i k a k o i h z a b i j a j u u n j e z i n o t i j e l o , a n i j e to s p r i j e č i l a i a k o je m o g l a . Štoviše, Riječ k o j a je netjelesna u z e l a je za svoje i p r i s v o j i l a tjelesne vlastitosti. Zaista, dok je sluga udarao tijelo, Riječ je kao d a ona t r p i govorila: » Z a š t o m e t u č e š « (I v 18, 23)? M a d a j e R i j e č p o n a r a v i 3 4

U g r č k o m t e k s t u p i š e : » ( . . . ) d o k je R i j e č , n e o đ i j e l i v š i se ( t i j e l a ) . . ., p o š l a p r o p o v i j e d a t i . . . « S v i se i s t r a ž i v a o c i s l a ž u d a n e o đ i j e l i v š i se o d n j e g a k r i v o t v o r i n a i u m e t a k .

166

ođ su

njega riječi

nedodirljiva, i p a k reče: »Leđa p o d m e t n u h bičevima, ob- C raze šibama i lice svoje ne s k l o n i h od u v r e d a i pljuvanja« ( I z 50, 6). Š t o j e , n a i m e , l j u d s k o t i j e l o R i j e č i p r e t r p j e l o , R i j e č j e , j e r j e b i l a s t i j e l o m , u z e l a n a se d a b i s m o m i m o g l i postati d i o n i c i m a božanstva Riječi. B i l o je u p r a v o čudesno d a j e j e d a n te i s t i t r p i o i n i j e t r p i o . T r p i o j e j e r je trpjelo njegovo vlastito tijelo, a on je bio nazočan u t i j e l u što p a t i . N i j e t r p i o j e r j e R i j e č p o n a r a v i B o g i zato ne može trpjeti. Tijelo je u sebi i m a l o Riječ k o j a n i j e sposobna t r p j e t i te je o t k l a n j a l a tjelesne slabosti. R i j e č j e t o u č i n i l a i t a k o se z b i d a b i s a m a n a se u z e l a 1061A naše, p r i n i j e l a z a ž r t v u i t i m e p o s v e u n i š t i l a te n a s s v o ­ j i m z a o d j e n i l a i tako A p o s t o l u omogućila reći: » O v o ras­ padi j ivo treba da obuče neraspadljivost i ovo smrtno da o b u č e b e s m r t n o s t « (1 K o r 15, 53).

U t j e l o v l j e n j e m je spašen čitav čovjek 7. T o se n i j e , k a k o n e k i m i s l e , d o g o d i l o p r i v i d n o . D a l e ­ k o od toga! Spasitelj je odista i z b i l j a postao čovjekom. T i m e se z b i l o s p a s e n j e č i t a v a č o v j e k a . J e r a k o j e R i j e č , p o n j i h o v u s u d u , s a m o p r i v i d n o b i l a u t i j e l u — a o n o što se n a z i v a p r i v i d n i m samo je umišljaj — slijedi, u s k l a d u s najbezbožnijim M a n i j e m , da je l j u d s k o spasenje i u s k r s n u - B ć e s a m o p r i v i d . A l i n a š e s p a s e n j e n i j e p r i v i d n i t i se s p a s i l o j e d i n o t i j e l o v e ć j e č i t a v č o v j e k , d u š a i t i j e l o , s p a š e n u sa­ moj Riječi. P r e m a tome, G o s p o d i n o v o je tijelo, po božanskim P i s ­ m i m a , uzeto iz Marije, bilo po n a r a v i ljudsko i pravo tijelo. B i l o je i s t i n i t o j e r je i s t o v j e t n o s našim. M a r i j a je, n a i m e , z a t o što s v i p o t j e č e m o o d A d a m a , naša s e s t r a . O t o m e n i t k o n e d v o u m i , a k o se s j e ć a što L u k a n a p i s a . G o s p o d i n j e p o ­ slije uskrsnuća od m r t v i h , dok su n e k i m i s l i l i d a ga ne m o ­ tre u tijelu iz M a r i j e već umjesto njega duh, rekao: »Gle­ dajte m o j e r u k e i noge i ožiljke čavala! Tà j a s a m to! O p i ­ p a j t e m e i v i d i t e , j e r d u h n e m a t i j e l a i k o s t i j u k a o što v i ­ d i t e d a j a i m a m . R e k a v š i to, p o k a z a i m r u k e i n o g e « ( L k C 24, 3 9 — 4 0 ) . O t u d se, n a d a l j e , d a d u p o b i t i i o n i k o j i se u s u đ u j u r e ć i d a se j e G o s p o d i n p r e t v o r i o u t i j e l o i k o s t i . G o s p o d i n , naime, nije rekao: kako vidite da j a j e s a m tijelo i k o 167

s t i , v e ć d a t o i m a. T a k o se i z r a z i o d a se ne b i m i s l i l o k a k o se s a m a R i j e č p r e t o p i l a u t i j e l o i k o s t i , v e ć d a se v j e r u j e da je to i m a l a p r i j e s m r t i i poslije uskrsnuća.

Isusovo tijelo nije istobitno s božanstvom Riječi 8. B u d u ć i , d a k l e , d a s m o z a t o p r u ž i l i d o k a z , s u v i š n o j e o s t a l o d o t i c a t i i t i m e se m u č i t i . T i j e l o u k o j e m b i j a š e Riječ n i j e istobitno s božanstvom, v e ć je z b i l j a rođeno od M a r i j e . R i j e č se n i j e p r e o b r a z i l a u k o s t i i m e s o , v e ć j e b i l a u tijelu. Ivanova izreka: »Riječ postade tijelom« (I v 1, D 14) i m a taj s m i s a o . T o se m o ž e r a z a b r a t i i z s l i č n e t v r d n j e . 4A P a v a o , naime, piše: »Krist je z a nas postao prokletstvom« ( G a l 3, 13). K r i s t n i j e p o s t a o p r o k l e t s t v o m n e g o j e r a d i nas p r i h v a t i o p r o k l e t s t v o . Z a t o je rečeno d a je postao p r o ­ k l e t s t v o m . Isto t a k o nije p r o m e t n u ć e m u tijelo postao tijelo već je r a d i nas uzeo živo tijelo i postao čovjek. Reći: » R i j e č j e p o s t a l a t i j e l o « (I v 1, 14) i s t o j e što i k a z a t i : » R i ­ j e č je p o s t a l a č o v j e k o m « . T a k o i piše u J o e l u : »Izlit ću o d s v o g a D u h a n a s v a k o t i j e l o « ( J 1 2, 28). T o se o b e ć a n j e n i j e o d n o s i l o n a n e r a z u m n a bića, v e ć n a l j u d e z b o g k o j i h j e G o s p o d i n postao čovjekom. B u d u ć i d a to mjesto i m a to značenje, j a s n o j e d a će s a m i sebe o s u d i t i o n i k o j i m i s l e d a je i p r i j e M a r i j e postoB jalo tijelo koje je iz nje i da je Riječ p r i j e nje i m a l a l j u d ­ s k u dušu te d a je u njoj b i l a u v i j e k . I p r i j e svoga dolaska. Zasut jet će i o n i k o j i m i s l e da tijelo nije podleglo s m r t i , već da je besmrtne naravi. A k o nije u m r l o , k a k o je P a v a o p r e d a o K o r i n ć a n i m a što j e i p r i m i o : » D a j e K r i s t u m r o z a n a š e g r i j e h e p o P i s m i m a « (1 K o r 15, 3)? U o p ć e , k a k o j e K r i s t uskrsnuo, ako nije umro? U v e l i k e ć e se o d s t i d a c r v e n j e t i o n i k o j i s m a t r a j u d a m j e s t o T r o j s t v a p o s t o j i č e t v o r s t v o , a k o se r e k n e d a t i j e l o potječe iz M a r i j e . T v r d e : ako kažemo da je tijelo istobitno s Riječi, T r o j s t v o ostaje T r o j s t v o j e r Riječ u nj ne u v o d i ništa t u đ e . A l i a k o d r ž i m o d a j e t i j e l o i z M a r i j e l j u d s k o , C nužno slijedi d a mjesto T r o j s t v a postoji četvorstvo zato što se n a d o d a j e t i j e l o k o j e j e u b i t i n e š t o s t r a n o , a u n j e m u se n a l a z i R i j e č . 168

Riječ je izašla iz M a r i j e da b i otkupila l j u d s k i r o d 9. D o k t a k o z b o r e , n i n e p o m i š l j a j u d a s a m i s e b i p r o ­ tuslove. M a k a r govore da Isusovo tijelo nije iz M a r i j e već i s t o b i t n o s R i j e č i , ništa m a n j e , i a k o se p r e t v a r a j u k a k o se ne b i držalo da tako m i s l e , neće postati očito da u s k l a d u s a s v o j i m p o i m a n j e m t v r d e č e t v o r s t v o . K a o što S i n , p r e m ­ d a p o O č i m a i s t o b i t a n s O c e m , n i j e s a m i O t a c , v e ć se n a z i ­ v a S i n o m k o j i je u odnosu n a O c a istobitan, isto tako i tijelo koje b i bilo istobitno s Riječi nije s a m a Riječ nego je u odnosu n a Riječ nešto drugo. A k o je nešto drugo, n j i h o v o će Trojstvo, po n j i h o v u shvaćanju, b i t i četvorstvo. Istinsko, p o s v e p o t p u n o i n e r a z d v o j i v o T r o j s t v o n e p r i h v a ć a d o d a - 1065A v a n j e . P r i h v a ć a g a o n o što s u g a o n i i z m i s l i l i . K a k o j o š m o g u b i t i kršćanima, k a d p o r e d p r a v o g a B o g a izmišljaju nekoga drugog? I u j e d n o j d r u g o j n j i h o v o j m i s l i m o ž e se o t k r i t i v e l i k o b e z u m l j e . A k o z b o g t o g a što j e S p a s i t e l j e v o t i j e l o i z M a ­ r i j e , što j e l j u d s k o i što se t a k v i m n a z n a č u j e u P i s m i m a , drže d a umjesto T r o j s t v a v a l j a g o v o r i t i o četvorstvu j e r b i s t i j e l o m n a s t a o p r i r a s t , g o r k o se v a r a j u . S t v o r e n j e i z j e d ­ n a č u j u se S t v o r i t e l j e m . S m a t r a j u d a b o ž a n s t v o m o ž e p r i ­ hvatiti dodavanje. N i s u shvatili da Riječ nije postala tije­ l o m r a d i uvećanja božanstva, već d a bi tijelo u s k r s n u l o ; n i s u r a z u m j e l i d a R i j e č n i j e izašla i z M a r i j e d a b i s e b e p o ­ boljšala, v e ć d a o t k u p i l j u d s k i r o d . K a k o , dakle, m o g u m i s l i t i da b i tijelo, otkupljeno po Riječi, n a d o p u n i l o božanstvo Riječi k o j a ga je oživjela? Radije je ljudsko tijelo doživjelo v e l i k i dodatak po zajed­ ništvu i sjedinjenju Riječi s t i m t i j e l o m . O d s m r t n a postalo je b e s m r t n o . B i l o je tjelesno, postalo je d u h o v n o . S a t k a n o od zemlje, prekoračilo je nebeska vrata.

B

T r o j s t v o , p r e m a tome, ostaje T r o j s t v o i k a d Riječ u z i ­ m a t i j e l o i z M a r i j e . N i t i j e što d o b i l o n i t i i z g u b i l o , v e ć j e u v i j e k potpuno. U T r o j s t v u spoznajemo jedno božanstvo. N a taj se n a č i n u C r k v i n a v i j e š t a j e d a n B o g , O t a c R i j e č i .

Iz M a r i j e iziđe K r i s t , Gospodin, B o g 10. I z i s t o g a ć e , n a d a l j e , r a z l o g a z a m u k n u t i k o j i s u C n e g d a t v r d i l i d a o n a j što i z M a r i j e i z i đ e n i j e K r i s t , G o s ­ p o d i n , B o g . A k o n i j e B o g b i o u t i j e l u , k a k o se Isus, č i m 169

i z i đ e i z M a r i j e , n a z i v a » E m a n u e l što z n a č i s n a m a B o g « ( M t 1, 23)? K a k o j e P a v a o , a k o R i j e č n i j e b i l a u t i j e l u , mogao napisati R i m l j a n i m a : » P o t i j e l u K r i s t je o d njih. O n je p o v r h svega, B o g . N e k je blagoslovljen u v i jeke v j e ­ k o v a . A m e n « ( R i m 9, 5)? Stoga, dakle, k o j i p r i j e zanijekaše da je R a s p e t i B o g nek p r i z n a j u da su pogriješili i n e k v j e r u j u božanskim P i s ­ m i m a , a l i prije svega T o m i koji, videći n a n j e m u tragove č a v a l a , u s k l i k n u : » G o s p o d i n m o j i B o g m o j « (I v 20, 28). D S i n je kao B o g i G o s p o d i n slave bio u sramno p r i k o v a n u i p o g r đ e n u t i j e l u . T i j e l o je, doduše, t r p j e l o p r o b o d e n o n a d r v u i iz njegova je b o k a p o t e k l a k r v i voda; a l i u k o l i k o je 1068A h r a m R i j e č i , b i l o j e i s p u n j e n o b o ž a n s t v o m . Z b o g t o g a j e i i sunce, videći svoga S t v o r i t e l j a k a k o t r p i u zlostavljenu tijelu, p o v u k l o svoje zrake i p o t a m n i l o z e m l j u . A l i tijelo se j e , i a k o s m r t n e n a r a v i , z b o g R i j e č i k o j a j e u n j e m u , i z dignulo i z n a d svoje biti. N a p u s t i l o je n a r a v n u raspadljivost, o b u k l o Riječ k o j a nadmašuje čovjeka i postalo n e ­ raspadljivo.

Samo je M a r i j i n S i n utjelovljena Riječ Božja 11. K a d n e k i b a j a j u i v e l e d a j e R i j e č sišla n a n e k o g a č o v j e k a k o j i j e o d M a r i j e , k a o što j e s i l a z i l a n a b i l o k o j e g B p r o r o k a , s u v i š n o j e n a to se n a v r a ć a t i . N j i h o v o j e l u d o v a ­ n j e o č e v i d n o p a s a m o s e b e p o b i j a . A k o j e R i j e č n a taj n a ­ č i n došla, z a š t o se o n a j č o v j e k r o d i o i z D j e v i c e , a n i j e i o n i z m u ž a i ž e n e ? T a k o se j e , n a i m e , r o d i o s v a k i s v e t i č o v j e k . I l i z b o g č e g a se s a m o z a n j e g o v u s m r t k a ž e d a j e z a n a s , a ne i z a s m r t s v a k o g p o j e d i n c a , a k o je Riječ t a k o došla? A k o j e R i j e č d o l a z i l a s v a k o m p r o r o k u , z a š t o se j e d i n o z a M a r i j i n a S i n a t v r d i d a je Riječ j e d n o m došla n a k o n c u v j e ­ k o v a ? I l i , a k o j e R i j e č d o š l a k a o što j e d o š l a u p r i j a š n j i m s v e t i m a , zašto o n i , pošto s u s v i u m r l i , j o š n i s u u s k r s n u l i , a j e d i n o j e č o v j e k i z M a r i j e u s k r s n u o t r e ć e g a d a n a ? Z a š t o se isključivo M a r i j i n S i n , ako je Riječ u n j e m u došla k a o i u ostalima, n a z i v a E m a n u e l o m , u k o l i k o je tijelo i z M a r i j e C rođeno ispunjeno božanstvom? E m a n u e l , n a i m e , znači »s n a m a B o g « ( M t 1, 23). I l i , a k o j e R i j e č t a k o d o š l a , z a š t o se n e k a ž e d a o n a s a m a j e d e , p i j e , p o s t a j e u m o r n a i u m i r e k a d b i l o k o j i o d s v e t i h l j u d i j e d e , p i j e , u m a r a se i u m i r e , n e g o se to s a m o k a ž e z a M a r i j i n a S i n a ? Z a o n o što j e t o 170

t i j e l o t r p j e l o v e l i se d a j e t r p j e l a s a m a R i j e č . D o k se z a s v e o s t a l e l j u d e k a ž e d a s u se z a č e l i i r o d i l i , j e d i n o se o M a r i j i n u djetetu naviješta: »I Riječ je t i j e l o m postala« ( I v 1, 14).

Riječ je kao čovjek izašla iz M a r i j e 12. O t u d se v i d i d a j e R i j e č r a d i p r o r i c a n j a s v i m a o s ­ t a l i m a p r i s t u p a l a , a l i da je osobno, uzevši tijelo, k a o čovjek izašla i z M a r i j e . R i j e č j e p o n a r a v i i b i t i Božja. R i j e č ; a č o ­ v j e k o m , k a k o v e l i P a v a o , posta po t i j e l u iz D a v i d o v a sje­ m e n a ( R i m 1, 3) i M a r i j i n a t i j e l a . O t a c o b z n a n i S i n a u J o r d a n u i n a b r d u k a d r e č e : » O v o j e S i n m o j l j u b l j e n i , u 1069A n j e m u m i s v a m i l i n a « ( M t 3, 17). N j e g a s u A r i j e v c i z a n i ­ j e k a l i . M i g a p r i z n a j e m o i k l a n j a m o m u se. S i n a i R i j e č n e r a z d v a j a m o , j e r z n a m o d a je s a m a Riječ S i n po k o m e je sve postalo i k o j i nas je o t k u p i o . S t o g a se č u d i s m o k a k o j e u o p ć e m o g l a o t o m e t a k o jasnom nastati među v a m a rasprava. A l i ,h v a l a Gospodi­ n u , što se, m a k a r s m o se ž a l o s t i l i d o k s m o čitali t v o j i z v j e ­ štaj, s a d m o ž e m o r a d o v a t i z b o g t o g a k a k o se t o z a v r š i l o . R a s t a l i s u se u s l o z i i s k l o p i l i m i r j e r s u p r i h v a t i l i p o b o ž n o i i s p r a v n o vjerovanje. T o je i mene, pošto s a m dugo r a z ­ mišljao, p o t a k l o d a o v o m a l o napišem. S h v a t i o s a m d a b i šutnja z a one k o j i s u n a m s l o g o m p r i b a v i l i r a z l o g z a r a d o - B v a n je mjesto radošću m o g l a r o d i t i tugom. M o l i m , stoga, u p r v o m r e d u t v o j u r a z b o r i t o s t i p o t o m s v e s l u š a t e l j e d a o v o p r i m e s d o b r o m n a m j e r o m . A k o što nedostaje s o b z i r o m n a p r a v o v j e r j e , n e k to p o p r a v e i m e n i jave. A k o je ovo nedostojno i nesavršeno sastavljeno kao od čovjeka neznalice, n e k s v i oproste našu slabost priopći­ vanja. P o z d r a v i k o d sebe s v u braću. Tebe p o z d r a v l j a j u s v i k o j i su s n a m a . Živi, d r a g i i u i s t i n u v e o m a željkovani, sre­ tno u G o s p o d i n u .

171

B I B L I O G R A F I J A B. A L T A N E R - A . S T U I B E R , Patrologie,

i z d . 7, H e r d e r , 1966.

C . A N D E R S E N , Erlôsung, u Reallexicon fur Antike und Christentum, VI, Stuttgart, 1966, 189-195. M . A U B I N A U , Les écrits de saint Athanase sur la virginité, u Recherches Patristiques, A m s t e r d a m , 1974, 168-171; Les 318 serviteurs d' Abraham (Gen., XIV, 14) et le nombre des Pères au Concile de Nicée, 267-305. I. B A C K E S , Das trinitarische d. Gr., u Trierer Theol Zeitschrift G . B A R D Y , Serapion

Glaubensverstandnis 82 (1973), 129-140.

de Thmuis,

L. W . B A R N A R D , What schrift, 28 (1972), 110-117.

was

beim

hl.

Athanasius

u D T C , 14, 1908-1912. Arius'

L. W . B A R N A R D , The Antécédents (1970), 172-188.

Philosophy?, of

Arius,

u Theologische

u Vigiliae

L. W . B A R N A R D , Some Notes on the Meletian 1 (TU, 115), B e r l i n , 1975, 399-405.

Schism

Zeit-

Christianae,

24

in Egypt, S P , XII,

L. W . B A R N A R D , Two Notes on Athanasisu, u Oriental i a Christiana Periodica, 41 (1975), 344-356. L. W . B A R N A R D , Athanase et les empereurs Constantin et Constance, u C. Kannengiesser, Politique et Théologie chez Athanase d'Alexandrie. Actes du colloque de Chantilly 23—25 septembre 1973 (Théologie Historique, 27), P a r i s , 1974 = Kannengiesser, 127—143. R. B E R N A R D , L'image

de

Dieu

d'après

saint

Athanase,

P a r i s , 1952.

W . H. B A T E S , The Background of Apollinari's Eucharistie Journal of Ecoles iasti'cal History, 12 (1961), 139—154. R. BÀUMER, LThK, 7 (1962), 966—968.

Teaching,

u

P. BENOIT, Les origines du Symbole des Apôtres dans le Nouveau Testament, u Exégèse et Théologie, II, P a r i s , 1961, 193—211; Exégèse et Théologie, I, Paris, 1961. J . B. B E R C H E M , Le rôle du Verbe dans l'oeuvre la sanctification d'après saint Athanase, u Angelicum, 515—558. P. B. T. BILAN1UK, The Héritage of the Early Church, 1973, 337—359. E. B O I S M A R D , Le prologue

Mystery Essays

of Theosis in Honor of

or Divinization, G. V. Florovsky,

u The Roma,

de saint Jean, P a r i s , 1953.

E. B O U L A R A N D , L'hérésie

d'Arius

et la »foi«

P. Th. C A M E L O T , Athanase d'Alexandrie. l'Incarnation du Verbe (S C h , 18), P a r i s , 1946. P. T h . C A M E L O T , Areios,

de la création et de 15 (1938), 201—232.

de Nicée,

Contre

les

l-li,

P a r i s , 1972.

Paiens

et

Sur

u LThK, 1 (1957), 829—830.

P. T h . C A M E L O T , Athanasios,

u LThK, 1 (1957), 976—981.

173

P. Th. C A M E L O T , Les Conciles oecuméniques u Le Concile et les Conciles, Cerf, 1960, 4 5 — 7 3 . P. Th. C A M O L E T , Liberius, —716.

u New

Catholic

des

IVe

Encyclopedia,

et

Ve

siècles,

8, 1967, 7 1 4 —

H. von C A M P E N H A U S E N , / Padri greci, B r e s c i a , 1967. L. C E R F A U X , Le Christ dans la théologie de saint Paul, i z d . 3, Paris, 1958. H. C H A D W I C K , Ossius of Cordova and the Presidency of the Council of Antioch, 325, u J T h S , 9 (1958), 292—304. V . C . de C L E R C Q , Ossius,

LThK, 7 (1962], 1269—1270.

V . C . de C L E R C Q , St. Athanasius, 996—999. O. 1948.

CULLMANN,

Les

premières

I. H. D A L M A I S , Divinisation,

u New

Catholic

confessions u D d e S , III,

Encyclopedia,

de

foi

I, 1967,

chrétiennes,

Paris,

Paris, 1957, 1376—1389.

D. DIMITRIJEVI.Ć, Christologie des heiligen Athanasius und ihre Bedeutung fur die Auffassung der Eucharistie, u Kyrios, 14 (1974), 61—84. H. DÔRRIES, Serapion VIII, 1956, 1260—1267.

von

G . L. D O S S E T T I , // simbolo B. D U D A , Riječ

tijelom

Thumis, di Nicea

postala,

u Paulys

Realencyclopâdie,

e di Constantinopoli,

Suppl,

H e r d e r , 1967.

Z a g r e b , 1966.

R. Y . EBIED-L. R. W I C K H A M , A Note on the Syriac Version of Athana­ Ad Epictetum in MS. B. M. ADD. 14557, u JThs 23 (1972), 144—154.

sius'

O . F A L L E R , Ambrosius, 79, V i n d o b o n a e , 1964.

De

Incarnationis

G . F L O R O V S K Y , The Concept VI, T U , 81, B e r l i n , 1962, 36—57. anum

P. G A L T I E R , Saint Athanase 36 (1955), 553—589.

of et

dominicae

Création l'âme

in

Saint

humaine

du

A . GESCHÉ, L'âme de Jésus dans la christologie témoignage du commentaire sur les psaumes découvert d'Histoire Ecclésiastique, 54 (1959), 385—425. K. M . G I R A R D E T , Constance de la politique religieuse de ï 63—91.

sacramento,

CSEL,

Athanasius,

u SP,

Christ,

u

Gregori-

du IVe siècle. Le à Toura, u Revue

und

Bischofsgericht,

Bonn, 1975.

A . G R I L L M E I E R , Die theologische und sprachliche Vorbereitung christologischen Formel von Chalkedon, u Das Konzil von Chalkedon, A . G r i l l m e i e r - H . Bacht, W u r z b u r g , 1962, 5—202. A . G R I L M E I E R , Mit ihm Perspektiven, H e r d e r , 1975.

und

in

ihm.

Christologische

A . G R I L L M E I E R , Crist in Christian Tradition. to Chalcedon, i z d . 2, L o n d o n - O x f o r d , 1975. J . G R O S S , La divinisation 1938. A . de H A L L E U X , »Dieu Louvain, 8 (1977), 401—422. A . H A M M A N , Ursacius,

174

du chrétien

d' après

From les

der I, izd.

Pères

E. H A M M E R S C H M I D T , Die Théologie zwischen dem ersten dem zweiten allgemeinen Konzil Revue, 51 (1955), 145—154. A.

Père

tout

LThK, 10, 568.

—

puisant«,

von

HARNACK,

Lehrbuch

A . H E R O N , Zur Théologie Athanasius. Amos 4, 13 als (1974), 3—24. H. J O R I S S E N , 206—210.

Der

der

Geist,

u

Darmstadt,

1964.

in

den Serapionbriefen Belegstelle, u Kyrios,

Theologische

Reuve,

68

des 14

(1972),

C h . K A N N E N G I E S S E R , Le mystère pascal du Christ seton Athanase d'Alexsandrie, u Recherches de Science Religieuse, 63 (1975), 407—442. C h . K A N N E N G I E S S E R , Logos et nous S P , X I , 2, ( T U , 108), B e r l i n , 1972, 199—202. C h . K A N N E N G I E S S E R , Atnanase Verbe (S C h , 199), Paris, 1973. Ch. Kyriakon,

d'

chez

Athanase

Alexandrie,

d'Alexandrie,

Sur

u

l'Incarnation

K A N N E N G I E S S E R , Où et quand Arius composa-t-il Fest, J. Quasten, I, M u n s t e r , 1970, 346—351.

la

du

Thalle?,

u

C h . K A N N E N G I E S S E R , Le témoignage des Lettres Festales de saint Athanase sur la date de l'apologie Contre les païens, sur l'Incarnation du Verbe, u Recherches de Science Religieuse, 52 (1964), 91—100. C h . K A N N E N G I E S S E R , Athanasius von Alexandrien. Seine zu Trier und seine Rolle in der Geschichte der christlichen Trierer Theologische Zeitschrift, 82 (1973), 141—153. J . N. D. K E L L Y , Altchristliche H . K M E C H T , Eikon,

Glaubensbekenntnisse,

Christian

Doctrines,

u Zeitschrift

A . L A M I N S K I , Der Heilige Glâubigen, L e i p z i g , 1969.

fur

Geist

Grecs,

Paris,

C h . L A S H, Saint Athanase Kannengiesser, 377—394.

nase,

G ô t t i n g e n , 1972.

izd. 4, L o n d o n , 1968.

der

Kirchengeschichte,

als

G . L A R E N T S A K I S , Einheit nasius ( G r T S , 1), G r a z , 1978.

dans

Beziehnungen Theogie, u

u T h W , Il (1935), 386—387.

H. K R A F T , Homousios, 1—24.

Age

de

in der altkirchlichen von Nizâa (325) und (381), u Theologische

(324/25) und ihre Bedeutung von Nizâa, u Zeitschrift fur

der »Tropici« pneumatologische

Heilige

S P , XIII, 2 (TU,

Dogmengeschichte,

Apostolic

theol.

Fathers,

Begriffsentwicklung allgemeinen Konzil von Konstantinopel

und

u Revue

in the

D. L. H O L L A N D , Die Synode Antiochien fur Eusebius vov Caesarea und das Konzil Kirchengeschichte, 81 (1970), 163—181.

J. le

and Formula

G . LANGGÀRTNER, Das Aufkommen kens. Ossius von Cordoba als Ratgeber 111—126.

Forschungen the

LThK, Ô, 682—6Ô3.

R. P. C . H A N S O N , Dogma 116), B e r l i n , 1975, 169—184.

J . N . D. K E L L Y , Early

II, Athanase et l'édit d Arles. A propos empereur Constance II, u Kannengiesser,

K. M . G I R A R D E T , Kaisergericht

A . H A M M A N , Serapion,

les

Christi

und

Geist

der

des ôkumenischen KonzilsgedanConstantins, u M T h Z , 15 (1964),

Menscheit

dans

Geist

66 (1954/55),

Einheit

écrits

de

der Sévère

Kirche d'

bei

Atha-

Antioche,

u

L E B O N , Une ancienne opinion sur la condition du corps du Christ la mort, u Revue d'historié ecclésiastique, 23 (1927), 5—43. 209—251.

J . L E B O N , Altération u Revue d'historié

docrtinale de la » Lettre à ÉpicteU de Saint ecclésiastique, 31 (1935), 713—761.

Atha-

175

J . L E B O N , Le sort du consubstantiel nicéen, u Revue clésiastique, 47 (1952), 485—529; 48 (1953), 632—682. J . L E B O N , Athanase d'Alexandrie. du Saint-Esprit ( S C h , 15), P a r i s , 1947.

Lettres

à

J . M . L E R O U X , Athanase et la seconde à 373), u Kannengiesser, 145—156.

phase

J . LIEBAERT, La docrtine christologique avant la querelle nestorienne, Lille, 1951.

de

J . LIEBAERT, Arianismus, J . LIEBAERT, P a r i s , 1966. J . LIPPL, V-XXXIX.

F. L O O F S , Leitfaden V . L O S S K Y , A l'image

sur

de la crise saint

Des

der

origines

Grosse,

zu der

au

u Bibliothek

Dogmengeschichte,

et à la ressemblance

concile

Ambroise,

(345

d'Alexandrie

der

de

Athanase

et

Chalcédoine,

Kirchenvater,

13,

l'apollinarisme,

Gentes u

and Platonism

P. M E I N H O L D , Die gesamtchristliche Kyrios, (14 (1974), 97—114.

in Athanasius.

Bedeutung

des

P. M E R E N D I N O , Paschale Sacramentum, M u n s t e r , 1965. W . M E T Z G E R , Der Organongedanke in der Christologie Kirchenvater, M ù n s t e r s c h w a r z a c h , 1968. E. D. M O U T S O U L A S , La lettre 313—333.

d'Athanase

à Épictete,

Hl.

—

Synthesis

or

Athanasius,

u

griechischen

u

of

Théo-

Wer-

J . ORTIZ de U R B I N A , LThK, 7 (1962), 968—969. P a r i s , 1963.

C h . PIETRI, La question d'Athanase vue de Rome (338—360), u Kannengiesser, 93—126. T. E. P O L L A R D , Logos and Son in Origen, Arius and Athanasius, u SP, II, T U , 64, B e r l i n , 1957, 282—287.

176

psychologie du Christ 4 (1947), 5—54.

selon

d'Apollinaire

H. de R I E D M A T T E N , Some Neglected u Dominican Studies, 1 (1948), 239—260.

D. R I T S C H L , Athanasius. A . M . RITTER, Das g e n , 1965.

Versuch

Konzil

von

V . R O D Z I A N K O , »Filioque« 1957, 295—308.

Aspects

de

Laodicée,

of Apollinaris

ser,

et

Interprétation,

W . G . R U S C H , A la recherche 161—177.

und

Thought,

l'homme

dans

de /'Athanase

H. S A A K E , Das Praskript zum Alexandreia als pneuamtologisches (1972), 188—199. Zeit.

einer

Konstantinopel

in Patrictic

J . R O L D A N U S , Le Christ d'Alexandrie, L e i d e n , 1977.

les

von Nikaia als Krisis des altcwristlichen der Christologie, izd. B. W e l t e (Quaest.

H. de R I E D M A T T E N , La christologie T U , 64, B e r l i n , 1957, 208—234.

u SP,

Christology, Étude

Z u r i c h , 1964.

sein

Symbol,

Gôttin-

u S P , II, T U , 64, B e r l i n , la

théologie

historique,

d'Athanase u

Kannengies-

ersten Serapionsbrief des Athanasios Programm, u Vigiliae Christianae,

H. S A A K E , Beobachtungen zur athanasianischen Pneumatologie, fur syst. Theol. und ReligionsphiL, 15 (1973), 348—364.

u

von 26 Neue

W . S C N E E M E L C H E R , Apologies. Lettres. Écrits ascétiques. Rapport sur l'édition des oeuvres d' Athanase, tome II et III, u Kannengiesser, 189—91.

W. SCHNEEMELCHER, Theologische Literaturzeitung,

J . ORTIZ de U R B I N A , Das Symbol von Chalkedon. Sein Text, sein seine dogmatische Bedeutung, u Chalkedon, I, 389—418. et Constantiople,

Paris, 1955.

Aufsàtze

zum

Neuen

Testament

und

Kannengiesser,

H. N O R D B E R G , A Reconsideration of the Date of St. Athanasius'Contra Gentes and De Incarnatione, u S P , III, 1, T U , 78, B e r l i n , 1961, 262—266.

J . ORTIZ de U R B I N A , Nicée

partistlque,

l, Desclée, 1959.

W . S C N E E M E L C H E R , Gesammelte zur Patristik, T h e s s a l o n i k i , 1974.

E. M O H L E N B E R G , Apollinaris von Laodicea, G ô t t i n g e n , 1969. R. A . N O R R I S , Manhod and Christ. A Study in the Christology dore of Mopsuestia, O x f o r d , 1963.

den,

la pensée

F. R I E C K E N , Das Homoûsios Platonismus, u Zur Frûhgeschichte disp. 51), H e r d e r , 1970, 74—99.

De

Kannengieser,

der

dans

theologiques,

M . R I C H A R D , Saint Atnanase et la ariens, u Mélanges de science religieuse,

Paris, 1967.

M . M A N D A C , Bazilije Veliki. Duh Sveti, M a k a r s k a , 1978. M . M A N D A C , Krst u Pavlovim spisima, u B S , 47 (1977), 72—75. M . M A N D A C , Isus prvog Matejeva poglavlja, B S , 47 (1977), 4 5 — 6 2 . J . D. M A N S I , Sacrorum Conciliorum Collectio, VII, F l o r e n t i a e , 1762. A . M A R T I N , Athanase et les Melitiens (325—335), u Kannengiesser, 31—61. E. P. M E I J E R I N G , Orthodoxy Antithesis?, L e i d e n , 1974.

K. R A H N E R , Écrits

H. de R I E D M A T T E N , Les actes du procès de Paul de Samosate. sur la christologie du II le au IV e siècle, F r i b o u r g , 1952.

Tûbingen, 1959. de Dieu,

G . L. P R E S T I G E , Dieu

divinité

arienne

Cyrille

A . L O U T H , The Concept of the Soul in Athanasius'Contra Incarnatione, S P , XIII, 2, T U , 116, B e r l i n , 1975, 2 2 7 — 2 3 1 . G. M A D E C , 365—376.

la

ec-

u LThK, I, (1957), 845—848.

L'Incarnation.

Athanasius

Serapion

d'historié

J . S C H Ô M A N N , Eikon 16 (1941), 335—350. E. S C H W A R T Z , Zur 3, B e r l i n , 1959.

Zur Chronologie des 79 (1954), 393—400. in den Schriften

Geschichte

E. S C H W A R T Z , Acta

Conciliorum

R. S E E B E R G , Lehrbuch

der

Athanasius.

de l'exégèse

and

the

Streites, u

u

Scholastik,

Gesammelte

Oecumenicorum

sull'arianesimo,

G . C . S T E A D , Eusebius 85—100.

des hl. Athanasius,

Dogmengeschichte,

H. J . S I E B E N , Herméneutique Kannengiesser, 195—214. M . S I M O N E T T I , Studi

des

arianischen

Schriften,

= ACO. G r a z , 1953.

dogmatique

d' Athanase,

u

R o m a , 1965. Council

of

Nicaea,

J T h S , 24

(1973),

177

G . C . S T E A D , The Platonism

of Arius,

G . C . S T E A D , The Significance B e r l i n , 1961, 397—412.

JThÔ, 15 (1964), 16—31.

of the Homoûsios,

G . C h . S T E A D , »Homousios« Kannengiesser, 231—253.

dans

la pensée

u S P , III, T U , 78,

de saint

Athanase,

u B I B L I J S K O

H. STRÂTER, Die Erlôsungslehre

des hl. Athanasius,

F r e i b u r g , 1894.

A. STARI

B. S T U D E R - B . D A L E Y , Soteriologie in der Schrift und Patristik, Herder, 1978. B. S T U D E R , Consubstantialis Patri. Consubstantialis Matri. Une antithèse christologigue chez Léon le Grand, u Reveu des Études Augustiniennes, 18 (1972), 87—115. A . S T U L C K E N , Athanasiana,

T U , L e i p z i g , 1899.

F. A . S U L L I V A N , The Christology of Théodore of Mopsuestia, Romae, 1956. J . M . S Z Y M U S I A K , Athanase d'Alexandrie, Apologie à l'empereur Constance. Apologie pour sa fuite ( S C h , 56), P a r i s , 1958. Th. ŠAGI-BUNIĆ, »Deus perfectus et homo perfectus« sino (a. 431) ad Chalcedonense (a. 451), H e r d e r , 1965. T. J . ŠAGI-BUNIĆ, Povijest T. ŠAGI-BUNIĆ, Formula u Kačić, 3 (1977), 5 5 — 7 5 .

kršćanske »istobitan

Th. ŠAGI-BUNIĆ, Documentatio Laurentianum, 8 (1962), 499—514.

nama«

doctrinalis

T h . ŠAGI-BUNIĆ, De dyophysitismo rentianum, 4 (1963), 231—251. des

literature,

extra

a concilio

Z a g r e b , 1976.

u apolinarističkim

borbama,

Ephesino-Chalcedonensis, scholam

antiochenam,

M . TETZ, Uber nikanische Orthodoxie. Der sog. Tomus ad Athanasios von Alexandrien, u Z N W , 66 (1975), 194—222.

M . TETZ, Les écrits aux relatifs à I édition 181—188.

»dogmatiques« des oeuvres

C . N . T S I R P A N L I S , Aspects 8 (1976), 61—76.

d'Athanase. d'Athanase,

of Athanasian

Rapport t, I, u

Soteriology,

u

A . TUILIER, Le sens du terme homousios dans le vocabulaite d'Arius et de l'Ecole d'Antioche, S P , III, T U , 78, 421—430. Doctrine

u u Lau­

Antiochenos

sur les traveKannengiesser,

A . TUILIER, Le sens de l'apollinarisme dans les controverses giques du IVe siècle, S P , XIII, 2, T U , 116, 295—305.

H. E. W . T U R N E R , The Patristic

Ephe-

of Rédemption,

Kleronomia, théolo­ théologique

L o n d o n , 1952.

G . Z A P H I R I S , Reciprocal trinitarian Relation and Man's Knowledge God according to st. Athanasius, T O M O S E O R T I O S , 285—377.

of

P. Z M I R E , Recherches Afrique, P a r i s , 1971.

d'

sur la collégialité

R. W E I J E N B O R G , De aut h enti citate, M . W I L E S , In Defence

of Arius,

A . H. W O L F S O N , The Philosophy

178

épiscopale

Antonianum,

dans

l'Église

33 (1958), 371 — 414.

JThS, 13 (1962), 3 3 9 ^ 3 4 7 . of the Churc

Fathers,

I, C a m b r i d g e , 1964.

K A Z A L O ZAVJET

Postanak

Suci

/, 7 110, 125, 133, 152, 157 /, 1-2, 25 36 /, 2 90 /, 3-2, 4 46 1, 26 97, 58 7, 27 59 3, 19 65

3, 10 91 77, 29 91 13, 24-25 91 6,8 100 15, 14 91 1 Kraljeva 18, 45 96 Psalmi

Izlazak 6, 3 91 3, 13-15 34 3, 14 117, 124, 127 4, 11 157 8, 19 158 14, 31 102 32, 4 152 32, 34 152 32, 35 157 33, 15 100 33, 17-18 100 35, 1-2 100 36, 1 127 L e v i t s k i Zakonik 77, 45 100 Brojevi //, 29 91 14, 24 95 23, 19 104, 144 Ponovljeni

Zakon

/, 33 101 1, 30 101 6, 4 27,34 32, 17 154 32, 39 27, 100 Jošua 24, 2

34, 144

2, 7 38 13, 1 110, 133, 142 23, 1 125 18, 2 125 23, 2 123 32, 6 120, 129, 136, 141 42, 3 122 44, 2 128 74, 6 118 76, 21 100 44, 7 126 50, 12 97 76, 7 94 64, 10 107 50, 13 91 44, 7-8 129 77, 53 100 81, 6-7 126 93, 1 98 101, 26 126 102, 20 125 81, 5 128 103, 24 141 103, 24 129 103, 29-30 97, 113, 135 103, 30 111, 141 106, 20 129 106, 25 95 105, 20 152 113, 3 125 113, 4 162

115, 125, 135, 138, 142, 145, 148, 148,

11 115 6 159 16 101 7 135, 115 10-11 91 7 107 5 128 7-8 95

Job /, 6 115 4,18 115 25, 5 115, 125 Propovijeđnik 3, 11 106 5, 16 105 Mudrost 7, 4 105 1, 5 115 / , 7 115, 135 3, 19 129 12, 1 115 Izreke 3, 19 141 8, 22 27, 89, 128, 130 8, 22-31 46 9, 18 138 26, 4 140 Izaija 7, 77 137 2, 3 163 5, 20 154 7, 2 96 7, 14 96, 165 11, 2 114, 142 22, 13 123 30, 1 91 45, 14-15 126 54, 21 100 48, 16 9 1 , 101 50, 6 167

179

59, 21 91 61, 1 9 1 , 112, 130, 133 63, 9-10 91 63, 11-12 100 63, 14 100 66, 2 125 Jermija 2, 13 106 10, 10 41 Tužaljke 4, 20 155 Baruh 3, / 94 3, / 0 107 3, 12 107 Ezekijel / / , 24 91 18, 31 95

78, 27, 28, 23, 28, 36,

31-32 97 2 5 95 2 126 72 115 14 115 26-27 96

Danijel 3, 57 128 3, 36 94 7, 10 99 73, 4 5 91 14, 4 157

1, 23 170 3, 17 38, 171 4, 7 90 4, 77 99 5, 76 35 5, 45-43 35 6, 7 35 6, S 35 6, 74 35 6, 26 35 7, 6 154 70, 20 92 8, 3 150 70, 25 153 77, 27 131, 37 77, 28 159 72, 24 122, 148 72, 24-25 145 72, 28 145 72, 37-32 145, 146, 149, 153 72, 32 89, 147, 138, 147, 154,158 73, 47 99 73, 49 99

180

Miheja 2, 7 162 Habakuk 2, 15 162 Hagej 2, 4 101 2, 6 98

2, 23 9 1 , 121, 168 2, 29 132

Zaharija 7, 6 9 1 , 120, 136 4,5 99, 77 4, 5-6 77, 99 4, 6 77 7, 12 9 1 , 120, 136 72, 7 97

Amos 4, 73 74-75, 89

3, 6 166

Hošua 73, 4 100 Joel

B. N O V I Matej

Jona 7, 4 95, 96

73, 73, 74, 76, 76,

55 54 25 76 27

Malahija

ZAVJET

151 153, 156 149 130 49

Marko 7, 37 150 3, 5 152 5, 77 97 3, 29-30 154, 89 5, 47 150 77, 25 35 72, 6 37 72, 28-32 34 73, 32 130, 131,37 74, 67-62 37 75, 46 166 Luka 7, 35 99, 136, 137, 166 2, 7 165 2, 27-47 166 2, 23 165 2, 52 29 3, 27-22 90, 92

3, 22 99 3, 23 166 4, 7 90 6, 36 35 70, 70 115 77, 73 35 77, 19-20 156 77, 20 92 77, 27 165 72, 30-32 35 73, 2 102 73, 19 27 Ivan 19, 42 152 24, 39-40 167 7, 7 38, 40, 97, 127, 129, 150, 159 7, 3 46, 111, 126, 129, 131, 135, 141, 148 7, 9 4 1 , 107, 131 7, 72 107 ' 7, 74 47, 39, 26, 168, 171, 150, 159, 150, 9 7 , 1 2 9

7, 73 39, 40, 134 3, 3 149 3, 13 47 3, 76 39, 109 3, 73 39 3, 37 89 4, 6 149 4 5 39 4, 21-22 122 4, 24 155 4, 74 111 4, 26 98 5, 19 135 5, 44 34 5, 27-30 49 5, 43 109 6, 30 152 6, 33 47 6, 33 47 6, 47 47 6, 50 47 6, 57 47 6, 67-63 177 6, 63 155 7, 75 152 7, 19 129 7, 23 41 7, 39 88, 111 8, 26 109 3, 40 150, 129 8, 57 153 9, 5 51 9, 24 154 9, 29 154 9, 32-33 154 70, 27 154 70, 30 124, 131, 150 70, 33 158 70, 35 126 70, 38 156 72, 35 129 72, 4 6 41 74, 6 90, 108, 114, 74, 74, 74, 74, 74, 14, 74,

122, 159 9 124 70 120, 126, 131, 142 70-77 108 77 150 76 100 16-17 114 77 122

74, 23 107, 119, 120 137 74, 26 141, 92 74, 28 28 75, 26 78, 88, 92, 100, 114, 122, 132 76, 7 109, 139 76, 72-73 147 76, 73-74 132 76, 74 100, 109, 139 76, 74-75 153 76, 75 127, 132, 141 76, 30 131 17, 3 4 1 , 27, 34 77, 3 4 1 , 27, 34 77, 4 109 77, 70 124, 132 Djela Apostolska 7, 4 92 7, 76 136 2, 7-5 92 2, 17 132 2, 36 27 3, 6 32 3, 75 111 4, 24-25 120 7, 51 88 7, 59 37 8, 17 92 3, 30 95 3, 37 92 8, 39 92 77, 26 115 20, 22-23 121 20, 23 136 27, 77 92, 121 20, 2 8 92 23, 25 120 Rimljanima 7-2 95 7, 2-3 37 7, 3 47, 171 7, 4 111 1, 7 35 7, 2 5 118 7, 30 139 3, 23 115 3, 30 34 4, 3 105

4, 4, 7, 7, 7, 8, 8, 8,

77 125 24 37 6 95 74 95 25 95 9-77 93 77 108, 111 75 107, 114, 142 8, 76-77 94 8, 25 62 8, 29 28, 113, 141 9, 5 40, 124, 126, 138, 170 70, 9 37 77, 33 105 77, 34 142 75, 76 128 75, 78-79 108 16, 27 107, 34 1 Korinćanima 7, 77 108 7, 24 48, 107, 114, 129, 137, 142 2, 4 109 2, 8 114 2, 70 111 2, 70-72 93 2, 77 83, 94, 115, 142 2, 77-72 110, 114, 132 2, 72 78, 133, 140 2, 74 121 2, 74-75 122 3, 76 93, 134 3, 76-77 112 6, 3 115 6, 77 9 3 , 111, 112 8, 4 34 8, 6 34, 37, 134 141 9, 7 37 73, 73 119 75, 3 168 75, 3-7 32 75, 74 48 75, 28 28 75, 32 123 75, 42 60 75, 49 62

181

75, 53 16, 22

167 40

2 Korinéanima 1, 2 35 1, 3 87 1, 24 136 2, 8 149 2, 15 112, 134 3, 6 95 3, 17 93 3, 18 62 4, 4 58 4, 14 37 5, 17 63 6, 18 35 5, 27 63 12, 4 109 13, 3 121 13, 13 136 Galaćanima 2, 3, 3, 3, 3, 4, 4, 4, 4, 6,

19-20 108 2 90 14 93 13 63 20 34 6 3 5 , 114, 132 142 6-7 93 7 149 19 112, 134, 149 10 138

Efežanima /, 7, 2, 2, 3, 4, 4, 4,

13 112, 134 77 107 5-6 48 15 97 76-77 120 3 93 5 119, 137, 149 6 3 5 , 36, 102, 117, 137, 138 4, 24 97

4, 30

9 3 , 112, 134

Filipljanima 1, 18-20 93 1, 19 121, 136 2, 6 134 2, 6-8 150

182

2, 77 37 3, 3 93 Kološanima 7, 7, 7, 1, 3, 3,

15 28, 58, 141 16 46 77 148, 135 20 121 9-10 149 70 62

1 Solun janima 1, 4, 5, 5,

9 8 79 23

41 93 90 94

2 Solunjanima 2, 8

94

1 Timoteju 1, 7/ 2, 4, 5, 5, 6, 6, 6,

17 27 5 1 8 27 13 15 16

34 98 34, 64, 129 120 118 76, 101, 102 32, 102 34 41

2 Timoteju 4, 7 102 Titu 2, 73 40 3, 4-7 111 3, 5 90, 113, 148 3, 10 103,139, 144 Hebrejima 1, 7, 7, 7, 1, 7, 1, 2, 3, 4, 6, 6,

2 124, 126 3 40, 4 1 , 107 4 27 5 38 10 46, 126 70-72 125 14 74, 76, 87, 98 76-77 165 5 105 74 37 4 116 4-6 111, 146, 149

9, 8 94 9, 73-74 94 70, / 98 70, 29 94 77, 6 106 72, 26-28 98 73, S 125, 166 Jakovljeva 1, 17 115, 41 2, 19 34 3, 9 58 1 1, 7, 2, 3, 3, 3, 4, 4,

Petrova 3 35 9-77 93 5 128 4 115 16 145 79 70, 166 1 47 14 114

2 Petrova 1, 4 112, 113 Juđina 6 115, 125 25 34 1 1, 7, 2, 2, 4, 4, 4, 4, 5,

Ivanova 1 38 5 41 2 3 87, 88 27 112, 133 2 32 2-3 47 72-73 107 13 93, 113, 134 20 40, 4 1 , 124

K A Z A L O

O S O B N I H

DREVNA A h i l , arijevac 12 A k a c i j e Cezarejski 145 Aleksandar Aleksandrijski 26, 31 Ambrozije Milanski

22, 162

A n d r i j a Samosatski

22

A n t u n Pustinjak Arije

Julije, papa 11,

11, 20, 25-30, 44, 54-55

Dalmacije

22, 23, 56

11, 31

Liberije, papa

E p i f a n Salaminski

22

25

Marcel Ancirski

31

M a r i j e Merkator

22

Epiktet K o r i n t s k i

Origen

38, 149

23, 38, 43, 57, 146, 147

Pistos, arijevac

22 143

143

Eustahije Antiohijski

31, 32

2 Ivanova 7 47

Euzebije Cezarejski

13, 26, 32,

Otkrivenje 7, 6 35 7, 5 35, 124, 127 4, 8 35 4, 13 128 77, 77 35 75, 3 35 75, 4 34 76, 7 35 16, 12 35 79, 73 38 79, 75 35 27, 32 35

Euzebije Nikomeđijski

33, 77 13, 26,

143 Filoksen Maburški

23

13

Hilarije Poitierski

15, 16, 17 17

38

Hozije K o r d u b s k i 23

44, 56

42

Porfirije

42

Sabelije

43

22

Serapion T m u j s k i

20

Sever Antiohijski

23

Silvester, papa

15, 32

Teodoret C i r s k i

23

Teodot Bizantski Teognost Teonas,

56

50

146 melicijevac

Ter tuli jan

Timotej E l u r s k i Urzacije

12

38

Timotej, apolonarist 31, 32

31

15

Polemon, apolinarist

Teodozije, car

162

G r g u r Kapadočanin

Plotin

31

31

Petar Aleksandrijski

Eudoksije Carigradski Eunomije Cizički

17

Pavao Samosatski 32

Izidor Seviljski

23

Novacijan 20, 43

43

Domnus Panonski

Hipolit R i m s k i

15

L e o n V e l i k i , papa

Makarije Jeruzalemski

Dionizije Aleksandrijski

G a j Panonski

Konstantin II, car

Melicije

Dionizije, papa

43

12, 13, 14, 15,

Lucijan Antoihijski

50

Dioklecijan, car

Filumen

Konstantin V e l i k i

162

13

Damaz, papa

23

Klement Aleksandrijski

Ličini je 26

50

Ćiril Aleksandrijski

Justinian, car

13, 14

Auksencije M i l a n s k i Bazilije Cezarejski

17

15

26, 31, 32

22, 50-54

A r s e n i je melicijevac

IMENA J u l i j a n Odmetnik

10

A p o l i n a r Laodicejski

I M E N A

22

23

162

183

Valent, biskup 162 Valent, car 18 Valentin, apolinarist

Valentin, gnostik 98 Vincent, prezbiter 32 Vito, prezbiter 32

22

B.

NOVIJI AUTORI

B . A l t a n e r - A . Stuiber 19, 24 I. Backes 23, 33, 35, 37, 44, M . A u b i n a u 20, 31 48, 83 G . B a r d y 20 L . W . B a r n a r d 10, 12, 13, 14, 19, 29, 31, 43 R. Baumer 32 P . Benoit 32 J . B . Berchem 80 P. B . T . B i l a n i u k 67, 84 E . Boismard 40 E . Boularand 26, 28, 29, 31, 32, 34, 35, 36, 37, 38, 40, 41, 42, 43, 44, 46, 47, 48, 49, 50 55 P. T h . Camelot 10, 11, 12, 17, 19, 26, 31, 32, 59, 60, 61, 62, 64, 65 66, 67 H . von Campenhausen 10, 11, 19, 24 L . Cerfaux 37, 40 V . C . Clercq

11, 13, 16, 17, 18

O. C u l l m a n n

32, 37, 40

ï. H . Dalmais

67

D . Dimitrijević H . Dôrries

20

G . L . Dossetti B. D u d a

68 33

40

R. Y . E b i e d - L . R. W i c k h a m 22, 23 O. Faller

22

G . Florovsky

84

P. Galtier

68

A . Gesche

54, 55

K . M . Girardet 12, 13, 14, 16, 17, 19, 31, 32 A . G r i l l m e i e r 26, 28, 29, 31, 33, 40, 42, 47, 50, 51 52, 53, 54, 55, 68, 70

184

J. A. A. R.

Gross 59, 60, 66, 67 de Halleux 34, 35, 36 H a m m a n 20, 162 P. C . Hanson 32, 33

E . Hammerschmidt

44

H . von H a r n a c k 26, 29, 55, 62, 63, 67 D. L . H o l l a n d 33 A . Héron

21, 74, 76, 77

H . Jorissen

77, 79, 81, 82

C h . Kannengiesser

11, 14, 15,

19, 26, 31, 59, 60, 61, 65, 66, 68 J . N . D . K e l l y 26, 29, 32, 33, 34, 40, 41, 42, 43, 44, 47, 50, 52, 53, 54, 55, 57 H . K n e c h t 80 H . K r a f t 43, 44 A . L a m i n s k i 21, 74, 79, 80, 81,

P. Merendino 60 E . M u h l e n b e r g 22 R. A . Norris 52 H . Nordberg 19 I. O. de U r b i n a 26, 29, 31, 32, 33, 34, 35, 38, 40, 41, 42, 44, 50, 55 C h . Pietri 15, 16, 17 T . E . P o l l l a r d 27, 29 G . L . Prestige 28, 42, 43, 44 K . Rahner 40 M . R i c h a r d 68 F . Riecken 28, 29, 35, 44 H . de Riedmatten 51, 52, 53, 54 D. Ritschl 19, 62, 67, 84 A . M . Ritter 44 V . Rozdianko 79, 81, 82 J . Roldanus 19, 20, 21, 22, 24, 59, 60, 61, 63, 64, 65, 66 67, 68, 70, 81, 84, 145 H . Saake 21, 74 W . Schneemelcher 43, 60, 63, 66

13, 14, 19, 26,

J . Schômann 59, 80, 81 E . Schwartz 12, 13, 14, 15, 16, 19, 22, 23, 24, 31 R. Seeberg 10, 26, 38, 50, 63, 84 M . Simonetti 29 G . C . Stead 29, 40, 42, 43, 44 H . Strater 22 B. Studer- B . Daley 47, 50, 55 B. Studer 22, 23, 66 A . Stulcken 22 J . M . Szymusiak 12, 13, 14, 19, 26, 162 T. (h) Šagi-Bunić 22, 23, 42, 43, 44, 50, 51, 52, 53 54, 68, 164 M . Tetz

19

A . Tuilier

28, 43, 44

W. Turner

60

G . Zaphiris P. Žmire

60, 65, 81

12

C. Vagaggiani

31

R. Weijenborg

21

M . Wiles

29

A . H . Wolfson

29

82, 83, 84 G . Larentsakis

10

J . L e b o n 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 43, 44, 68, 70, 74, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 89, 126, 128 J . M. L e r o u x

10, 17

J . Liébaert 27, 29, 52, 53, 54, 55, 57, 68 J . L i p p l 10, 11, 12, 15, 16, 17, 18, 19, 22, 24 F . Loofs

29

V. Losky

81

A. Louth

68

G . Madec

22

M . Mandac J. D. Mansi A. Martin

18, 37, 48, 84, 143, 145 23 10, 12, 13, 14, 31

E . P. M e i j e r i n g P. M e i n h o l d 10 E . D . MoutsoulaS 53, 54

11, 28, 60, 65 22, 23, 24,

185

S A D R Ž A J

U V O D Prvo

poglavlje:

Atnazijevo značenje

ANTANIZIJEV

ŽIVOT I

.

DJELO .

.

.

,

9

.

10

.

11

Atanazijev životni put Od

rođenja

10 .

.

.

Izbor za biskupa i progonstvo u T r i e r .

.

.

Povratak Od

do

Nicejskog sabora

.

. .

u A l e k s a n d r i j u 346

15

346. do 362

17

Zadnje A t a n a z i j e v e godine .

.

.

.

.

.

Atanazijevi spisi Atanazijeva

djela

.

Pisma Serapionu

.

.

. .

. .

.

. .

poglavlje:

Arijevstvo

POZADINA KRISTU

.

18

,

19

.

.

.

,

,

19

.

.

.

.

.

20

,

,

,

21

Pismo Epiktetu Drugo

. ,

ATANAZIJEVA NAUKA

,

25

Arije

,

,

,

,

,

A r i j e v s k i n a u k o Božjoj Riječi

30

A . Riječ o s a m o m S a b o r u

30

B . Nicejsko Vjerovanje 1. P o s t a n a k

i ustrojstvo

Postanak

,,

Ustrojstvo 2. Raščlamba

,

,

32

,

,

32 32

.

,

,

,

,

,

,

,

Vjerovanja

Sve vladar

33 34

Bog

Otac

25 26

Nicejski sabor i njegovo Vjerovanje ,

Jedan

O

34 ,

,

,

,

,

, ,

,

35

,

35 187

Stvoritelj svega

vidljivoga

nevidljivoga

36

Pobožanstvenjenje

J e d a n G o s p o d i n Isus K r i s t

36

Posinovljenje

Sin

37

Božji

Rođen

iz Oca

,

.

Jedinorođenac

39

Iz o č e v e b i t i .

39

B o g iz B o g a .

40

Svjetlo

iz Svjetla

B . Isusova osoba

38

.

2. K r i s t o v o biće Četvrto

.

poglavlje:

41 42

P o n j e m u j e sve postalo što j e na nebu i na zemlji Nicejska kristologija

45

1 T i m 5, 21

46

Duh

49

Z a h , 4, 5—6 »Razumski dokaz«

Kristološka

Nicejskog

sabora

.

.

.

.

2. A r i j e v o p o i m a n j e

Utjelovljenja

3. P s i l a n t r o p i z a m i

adopcijonizam

4. D o c e t i z a m 5. O r i g e n i z a m Treće

p o g l a v l j e : ATANAZIJEVA MISAO NJEGOVU DJELU A . Isusovo djelo

,

.

,

,

Č o v j e k je s t v o r e n n e r a s p a d l j i v i m i b e s m r t n i m 2. Č o v j e k

je p a o

,

3. O b n o v l j e n i čovjek u K r i s t u

.

.

.

.

PNEUMATOLOGIJA 73

4, 13

73 74

pobijanje

74

, ,

.

76

,

77 77 78

50 50

2. O d n o s D u h a p r e m a B o g u O c u

.

.

.

.

78

,

80

54

3. D u h p r e m a S i n u

55

4. »Izlaženje«

56

5. D u h O c a i

57

6. Obilježja

81

D u h a iz Sina

82

Sina

D u h a Svetoga

.

82

.

7. D u h u t r o j s t v e n i m d j e l i m a 58

,

59

,

59

,

60

,

60 61

83

P R I J E V O D PRVO PISMO

SERAPIONU

Razlozi za postanak p i s m a

,

,

,

O s n o v i a r i j e v s k e i »tropovske«

zablude

.

.

.

.

Svetopisamsko nazivlje za D u h a Svetoga

.

.

.

.

S v e t o p i s m o p o s e b n i m riječima određuje D u h a S v e t o g

90

N o v o z a v j e t n i način g o v o r a o D u h u

,

92 94

.

.

.

.

62

Riječ »duh« u P i s m i m a znači č o v j e k o v d u h i v j e t a r .

62

D u h o m se n a z i v a i s m i s a o b i b l i j s k i h i z r e k a .

U t j e l o v l j e n j e je p o č e l o spasenje .

63

Duh

64

Značenje izričaja »učvršćeni g r o m « u A m 4, 13 i

.

S p a s i t e l j s k a v r i j e d n o s t Isusove s m r t i i uskrsnuća .

65

87

V j e r a se u božansku T r o j i c u u z a j a m n o u v j e t u j e .

Isus u s p o s t a v l j a Božju s l i k u u čovjeku O b n o v a bogospoznaje

71

78

58

,

,

.

58

,

,

.

,

.

68

.

,

,

,

.

,

» U m « j e značajka čovjeka

,

1. D u h S v e t i p r i p a d a T r o j s t v u

,

Čovjek j e »logičan« Bogospoznaja

,

ATANAZIJEVA

B . Atanazijev nauk o Duhu

O KRISTU

1. I s k o n s k i č o v j e k Č o v j e k s l i k a Božja

Am

49

krivovjerja

1. A p o l i n a r i z a m

,

1. K r i v o v j e r n e teze 2. » T r o p o v s k i « d o k a z i A t a n a z i j e v o

Istobitan s Ocem

C . Značenje

67

68

A . Nauk »Tropika«

41

Sveti

.

66

,

1. I s u s o v a s t v o r e n a duša

41

Istinski B o g iz istinskog Boga Rođen, a ne s t v o r e n .

,

, ,

u A m 4, 13 označuje

naš

duh ,

.

.

»tropovsko« p o z i v a n j e n a 1 t i m 5, 21 .

95 ,

.

96 97

188 189

P i s m a D u h a ne n a z i v a j u anđelom

98

D u h je S v e t i , a ne anđeo, p r e d v o d i o i z r a e l s k i n a r o d

TREĆE P I S M O

SERAPIONU

.

.

100

Spoznajom

,

,

101

D u h dolazi iz B o g a

D u h p r i p a d a n e v i d l j i v o m T r o j s t v u , a anđeli s u službenici .

102

D u h je pomazanje

T r o p i c i uče d a je D u h S i n u b r a t i l i d a m u j e Otac d j e d .

.

103

S i n i D u h su posvuda. O n i stvaraju

U B o g u p o s t o j i samo j e d a n O t a c i j e d a n S i n .

.

.

.

,

104

Otac s t v a r a po Riječi i D u h u . P r o r o k g o v o r i po Riječi i D u h u

135

S p o z n a v a n j e T r o j s t v a nadmašuje našu p a m e t .

.

.

.

,

105

T r o j s t v o je n e r a z d j e l j i v o

P r i r o d a j e tajanstveno s a t k a n a

.

,

,

,

106

T r o j s t v o je vječno .

-,

,

',

106

U T r o j s t v u s u božanska T r o j i c a najuže s j e d i n j e n i i p o v e z a n i

108

ČETVRTO PISMO SERAPIONU

109

Krivovjerci

P o b i j a se k r i v o tumačenje 1 T i m 5, 21 .

,

.

.

.

.

.

J e d i n s t v e n o je djelo božanske T r o j i c e .

.

.

.

,

D u h je u S i n u i S i n u D u h u

S i n a upoznajmo

D u h a Svetoga

.

.

.

.

.

,

,

,

,

i pečat. O n je j e d a n

postavljaju

132 133 133 , 1 3 5

,

,

,

136

.

.

,

,

,

,

,

137

zlobna pitanja

.

.

.

.

.

.

139

.

.

.

.

D u h d o l a z i i z B o g a . O n je D u h s v e t o s t i i o b n o v l j e n j a .

.

,

110

N a b e z u m n a p i t a n j a ne t r e b a o d g o v a r a t i ,

139

D u h je živodajan. O n je p o m a z a n j e

.

.

111

D u h p o p u t Riječi n a d a h n j u j e i s t v a r a . T r o j s t v o j e j e d i n s t v e n o

140

.

,

112

Otac je Otac, S i n je S i n i D u h je D u h .

.

113

Vjerujemo u Oca i S i n a i D u h a Svetoga .

.

i pečat

.

.

D u h se n a l a z i u B o g u i v l a s t i t j e S i n u

P o D u h u smo zajedničari B o g a . U n j e m u O t a c po Riječi sve s t v a r a i o b n a v l j a

.

.

.

.

.

,

,

D u h j e D u h s i n o v s t v a , M u d r o s t i i Istine .

,

,

,

D u h daje udioništvo n a sebi. O n j e p o s v e m a j e d a n .

.

.

Sažetak v j e r o v a n j a

,

,

u općoj C r k v i

U i s t i n u postoji Trojstvo V j e r a , k r s t i m i l o s t odnose se n a T r o j s t v o T r o j s t v e n a je d j e l a t n a

m o ć samo j e d n a

Osuda tropika

.

.

.

.

,

,

,

.

,

.

,

,

,

-,

,

.

.

.

,

,

,

A t a n a z i j e v o s v r t n a ovo P i s m o DRUGO PISMO

Zajednički s u d O r i g e n a i T e o g n o s t a u p i t a n j u h u l e n a D u h a

146

O r i g e n o v o tumačenje M t 12, 32

,

146

117

Teognostovo

,

147

118

P r o v j e r a i prosuđivanje O r i g e n o v a i T e o g n o s t o v a mišljenja

119

M t 12, 31—32 ne o d n o s i se n a p a d p o s l i j e krštenja.

121

123

S i n je svemoguć,

124

S i n je »onaj k o j i jest«. S t v o r i t e l j j e i i s t i n s k i B o g S i n je i s t o b i t a n s O c e m

.

.

.

.

.

.

.

. .

. .

. .

125 126

S i n je stoga i s t o b i t a n s O c e m što m u je S i n

127

Sažetak v j e r e u K r i s t a

mišljenje

,

Tumači H e b 6, 4—6

, ,

,

149

,

150

149

.

.

.

.

.

H u l a se p r o t i v D u h a o d n o s i n a samog G o s p o d i n a .

.

.

.

151 153 153

»Sin čovječji« i »duh« u M t 12, 32 odnose se n a s a m o g a K r i s t a

154

Isus je u D u h u S v e t o m činio čudesna d j e l a

155

F a r i z e j i u bezboštvu n a d v i s u j u pogane

156

F a r i z e j i s u Isusa k a o čovjeka p r e z r e l i , k a o B o g a z a n i j e k a l i

157

T k o K r i s t a p r i z n a B o g o m i č o v j e k o m vječno će k r a l j e v a t i .

158

,

129

PISMO

Tumačenje M k 13, 32

,

130

U općoj C r k v i v r i j e d i samo N i c e j s k o v j e r o v a n j e .

,

,

O b j e se h u l e i z M t 12, 31—32 odnose n a K r i s t a .

P i s m a z n a j u k a d se g o v o r i o I s u s o v u božanstvu, k a d o čovještvu . , , , , ,

,

F a r i z e j i s u i z r a v n o griješili p r o t i v K r i s t o v a D u h a .

128

,

,

147

C i j e l o božansko P i s m o naviješta G o s p o d i n o v o u t j e l o v l j e n j e

,

.

,

,

,

190

,

.

116

S i n je vječan, svemoguć. O n je p r a v n i B o g . O č e v je odsjaj . .

.

HV

123

.

143 144

P o v o d za pismo. A r i j e v s k a su pitanja nerazborita i nerazumna .

.

142

145

SERAPIONU

.

.

.

Teško je naći d u b o k i smisao s k r i t u M t 12, 31—32 .

, 1 2 2

i nezamjenjiv

.

.

U T r o j s t v u je jedno božanstvo, j e d n a v j e r a i j e d n o krštenje

K r i s t je B o g i č o v j e k

nepromjenljiv

.

.

114

D u h je n e r a s p a d l j i v i n e p r o m j e n l j i v . U v i j e k je i s t i i posvudašnji

141 .

EPIKTETU .

.

.

162 191

Pregled

kristoloških z a b l u d a

Razlozi potankoga odgovaranja

n a sopmenute

Isusovo t i j e l o n i j e i s t o b i t n o s božanstvom

,

,

162

zablude .

.

163 164

Riječi .

U z e o je s n a m a j e d n a k o t i j e l o T i j e l o nje

.

.

.

,

,

,

Riječ v e ć p r i p a d a Riječi

Utjelovljenjem

je spašen čitav čovjek

Isusovo t i j e l o n i j e i s t o b i t n o s božanstvom

165 166 167

Riječi

,

.

Riječ je izašla i z M a r i j e d a b i o t k u p i l o l j u d s k i r o d .

.

Iz M a r i j e iziđe K r i s t , G o s p o d i n , B o g

.

168

.

169

,

169

S a m o j e M a r i j i n S i n u t j e l o v l j e n a Riječ Božja

170

Riječ je k a o č o v j e k izašla i z M a r i j e

171

B i b l i o g r a f i j a B i b l i j s k o k a z a l o

,

,

,

,

,

,

,

,

.

A . Stari Zavjet B. N o v i Zavjet

,

,

,

,

,

192

180 183

A . Drevna imena

S a d r ž a j

179 179

K a z a l o o s o b n i h i m e n a B. Noviji

173

,

,

,

,

autori

183 184

,

,

,

,

,

187