Turk Dis Politikasi - PDF Free Download

TURK DIS POLiTiKASI UJ~USI~ARARASI fJI. TURK Dl$ POLiTi.KASJ.SEMPOZYUMU TEBLIGLERI EDiTORLER Sedat LACi N~:R lineal! ...

Author: Sedat Laciner | Hacali Necefoglu | Hasan Selim Ozertem (eds.)

34 downloads 4779 Views 34MB Size Report

This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!

Report copyright / DMCA form

DOWNLOAD PDF

TURK DIS POLiTiKASI UJ~USI~ARARASI fJI. TURK Dl$ POLiTi.KASJ.SEMPOZYUMU

TEBLIGLERI

EDiTORLER Sedat LACi N~:R lineal! NJ, Cf:FO(;LU Hasan Selim OZERTEM

YARDIMCI EDITORLER Salih DOGAN, Ceren MU'I'U$, Muzaffer VATANSJ, VER

USAK Yayanl.tn: 24 EditOrler: Scdat l...l(incr, J-lacali Nccefo&Ju, H.-.~n ~Jim

IT EdiiOrO: VOO;lt Sucu K.lvgaca S.krelerya: Nurt~y Otkan Teknlk l~ler. Ahmel Onnl

Olcrtc.•m

Yarduno Ediltkler.

S.lih Doton. Ccren Mutu.,, Muza((er Vntanscver KOtil ph.n •"~

Ka t,llog Bilg-ileri: Kitilbm Ac:fl: TUrk 01$ Po litikast- Uluslararast Ill. TUrk D•$ Politikn!Sa

Scmpuzyt•mu T~bli~lcri S.1yfo soyos~: 3~2 ISBN: 978-605·4030-l t..S 'l. TOrk I) J$ l'olitiknst 2. Ortnd o~ 3. Kafkasyn 4. Avrupa 5. Ortl Asyn 6. Uluslamrasa ifj~kiler

Bu yay•n Kars Kafkas Oniversitesi "'e Uluslararas1 Stratcjik Ar~btnt.:al.u Kurumu itbi_rljS,inde buub_n~ttc.

0 Nis.-.n 2009. Uluslarara5' Strak'jik Ara;urmalar Kurumu (USAK) Yaymlan. Tum yaym haklan lJSAK'a aittir. YayulC:mm yull1 izni olmnUllm kit01bm lfimDnU n Vq'ot bir ka.smuun C!tektronik. mekanik ya da (otokop1 )'OIU)'I.a ' 'C)'a b.1$ka hcrh.tngi bir yontcU\ if(' izinsi2 basaml. yaymJ. co&"lblmaltl \ '\!')'"' dag:abrnt yap1lamaz. Koayn.ak gOsle rile rek ahnb yapdabilir. EAt tim am"(h 8tn1rh ~og
: AnkJrJ, Nisan 2009 : &1dullah Hnt,lnl : Cantckin Mat. Yay. Tic. Ltd. $ ti. ZUbcydchnnun rvlahallcsl S.uuycli

Snkok Nn: 15 lskillcr-ANKARA Tel: 00'1 2 3804 35

ULUSLARARASI STRATEJIK ARA$Tl RMALAil KUllUMU (USAK)

Soslo Sokak No: 2. Mebu"""leri Tan<~o&-mTe~

Fa._.

Ankara •90312 212 2S S6 ~12

212 25 84

hUp;/j www.us.lk.org.tr m([email protected]

Te~~urun: Karmc:a Yaymltm·Me~·ruu)·e-t Cadtlesi 5019 K•:.tlay·ANKARA 'rt!l: ()J 12 4J I 54 8.1 Ft1ks: (11 12 4J J S4 A.l

ic;INDEKiLER

""

ONSv Z •................................................................................................. ,. "

1. BOT~UM: T URK-BATt i:Li$Ki:LERI... .........•.................•..•..•..•.-.. l 1.1. Ttirk D1~ Politikas mm A\·rupa ile lli~kileri ~:e r~e,•csi ndc Gc lccegi ................................................................ 3 iiJrtdrim S. CANBOLA.T, Uludag Onivr:rJiUtSi 1.2. ABD' nin Soguk Sa,·a~ Sonras• Politikas1 \'C Ttirk-Amerikan tl i~k ileri. .................................................................................._.. 25 Tllyyar ARJ, Uludag UniP
Degcrlen.d i.nnc lc.r ........................................................................ 33 er,~fimeni TEZCAN, Galatasaray Oniversitesi

1.~ ..~•b!"_IS S~ru~unun Avrupahla~ma Stircci vc

Muhtcmcl

Cor.um Ooerd.c r.• ..•..•..•..........•..•..•..•..•..•..•..•..•..•..•..•..•..•..•..•..•..•.•49 fi(IIIIUI YILMA'Z. USAK 2. BOLUM: TURK Of$ POLITIKASlNDA KAFKASYA VE ASYA ...•.............................................................................................- .. 59 2.1. Ttirkiyc'uin Karkasya Politikas~: F1rsatlar ''" Gi'ivenlik Problcmlcri .............................................................- .. 61 Kamer KASIM, Abmu la.et 8ay.wl Oni••(n·sitesi 2.2. Kal'kasya 'd a T tirk Yakla$•m• ............................................. 77 Sedati.A(:INER, USAK 2.3. "'Biiyi.ik E-rm('ni MAHMUDOV, Aw rbayca11 M i lli Bilimler Akademisi

2.4 . Giirdshtn~Rusya Sava$I' n.n Ardmdan Giincy Karkasya'da Gti,•e.nlik ............................................................... 121 Nika Chiwdze, Giircisum Ulu.s larm'ttSr ve Giil'enlik ArasurmaltJn M erkezi Ill

2.5. Ermenistan'm Do~ Siyaseti .................................................. l 37 Hawli NECEFOOI"U. Kcif/
Kerim SOKOROV, A!.erbayctm Milli 8iliml.er Aktulemisi

2.7. Tiirkiyc'nin Dogu Politikaso <;:er~e•• esinde Kuzeydogu Asya Ulkelcriyle iU$k.iJeri .......................................................... 161 Selruk COLAKOG!-U, Adncm Menderes Onil'ersiresi 2.8. lnij·(okojlanyla Tiirkiyc'nin Tiirk Diinyaso Politikaso .... J91 Me!Jme1 S. EROL, Gazi Ouh•ersiwsi 3. BQLUM: T URKiYE·ORTADOGU ............................................... 205

3.1. Soguk Savaj Dooem;_o dco Gunummc Ortadogu'do.ki Gclijmeler vc Tiir kiye' n.in Ciivcnlijtine Etkilcri ..................... 207 Armagmr KULOGLU

.

3.2. Biiyiik Dcvlctlcr vc Ortadogu ............................................. 223 8tty ram KODAMAN, Siil.eyma11 Dewire/ Oni\•ersitesi 3.3. Tiirk Doj Politikaso Baglanunda Tiirkiye-lran tJ.i~k.ilc.ri.o.i.u Ooenli ...................................................................... 2·31.

Ar:z11 CElALIFER EKfNC}, USA K 4. BQLUM : TURK Df$ POLITIKASlNDA GUVENLtK .............. .. 249 4.1. GU•enlik Saglammda Uluslarar aso Politlkada Ya}ilnan So:n Gcli~mcler \'e Tiirkiye'nin T ehdit Algolamalan ............... 251 Prof Dr. Bel'i/ DEDEOGLU, Galmasaray OniFersiresi 4.2. Avrupa Guvenligi ••e Tiirkiye ............................................. 259 Pr<~f. Dr. Haydar r,:AKMAK. Gazi Oni•·-.rsitesi 4.3. J<aradcnlz' ln Gih•cnligl vc Tllrklyc ................................... 275 Dor. Dr. GiJkhan KO(:£R. K(lmdeniz Teknik Oniversitesi

FOTOCR.t\FI...AR ................................................................................. 299 PROGRAM ........................................................................................... 327

.

.

OI ZIN .............................................................................................._,_,,331

iv

ONSOZ ~..;on dOnemdc dtinyanan merkezine dogru h1zl! bir seyahat ic;er· sindeymi ~c;esine h~ueket ediyor. 'YerkUI·enin en Onemli on gi.indem mad·

Tilrkiye

desinden en az. yedisi Tikk.iye ile do&rudnn il i ~kili. Ter()rde.n, en.e(jj hatlanna. Filislin Sorunu'ndan Afganistan'a kadar tii m hayati sorunlar Tiirkiye'nin kilit rol O)'nadJf,'l konular a~lsutda. Tiirkiye bu yogun gtindcme zaman zaman isteyerek gil'iyor, ancak c;ogu kez olaylar Ulkemi7.e ~ok da faola se<,>enck ~trakmtyor. Orncgin [rak Sava~t, Kat"ka$ya'daki gcrilimlcr

ve d igcr pek ~ok konu Ti.irkiyc'yi adcta olaylann rnerkezine ~.ckiyor. OsJn<-uth cografya...;utda . vcya daha Dogu' da ba~ma bir hal gelen yUzi.inil Ankara'ya dBni.iyor.

So~u k

Savns'm dondurdug;u sorunlM ve i l i$ki ler luzln

96Zlillirken Tiirkiye s1radan bir Orla btiyOkJOkle devlet olmaklan

~1kmaya

ba~hyor.

T'iirkiye kiircscl giindeme si.iriiklcnirkcn clbcltc gi.iciinde de arH~Iar gOz.leniyor. Cumhuriyetin ekonomiyi ve insan giiciinii geli$lirme c;abalan serneresini veriyor. T IJrk:iye, Orladogulllketeri ile Jqyaslaoct,~ nda petrol gibi neredcyse hi~bir ciddi dogal zcnginli8i o lmamasma ragmen insan gilcUnlin k~tlitcsi suycsindc diinyamn en biiyiik ' Miisli.iman ckonomisi' hal inc gcldi. Ba~k:::t bi r deyi~te Till'kiye->oin do gal zenginligi insan1 oluyor. IM 1:: ve Oijnya B an.k;"JSJ verilerine gOre Tilrk:iye. dliny;uHn en bUylik 17. ekono misidir ve ticareLb:&cmi 300 milyar dolan a~nus durumdad1r. TUrk ekonornisinin ihr.acal-ithaht1 mcrkcz.li olu~u d1§ ili§kilcrdcki harckctliligi dogal o larak artt1m1akt.a ve hiikiimetlerden bagm1s1z olarak i~.eride, izolasyoncu d•$ f)Oii[ik:a anlay,sJarwa karst cto~ J bir ctinarnizm o lusnHt.k.tadJr. Gelincn noktada Ti.irkiyc bOigesinde ve tUm di.inyada Ozel bir iHke o l ~ mHya dogru hLZia yol alrnaklad1.r. Dundau bOyle til.kenin d l$ J)Oiil ikosuun d ige,r lilkelcrln scnaryo lan ni' uyum S!lg.lamak ~eklinde stirmesi ya dtl bir bloga dfihil o hU'ak gi.ivenligin temin edilmeyc c;ah~llmasl mil mki'm deg:ildir. Tllrkiye ho zla sUrUkleotdigi noktaya haZJ.rltkh o ~wtk zorundadJr. Di{\er lilkelerin d iploruoside hatit yopruo paylf•n ne ise. T llrkiye'nin payt bunun ~ok a.ILmdadtr. Tlirkiye pek ~ok sorund!l ncrcdeyse stftr hala ilc har<:.kct etmeyc adet.a mahkGmdur. Tiirkiyc ayn1 zamanda bOigesindeki SOI'Unlarl ~6zmeye de •nahk.Omdut. <;UnkU b6 1geye yi)z_iimle.ri ile ,gidem.eyen bit Tlirkiye Ort:;tdo~u'dau . Kafkssya'dan. Dtdkilnl:Jr'dau ve di£er ~evre bOIgelcrden sorunlann Tilr kiye'nin ic;ler ine dogru yiirildtigunu gOre(.~ektir. v

T iirkiyc'nin bOlgcsi onun lccril<;i bir dt§ politi.ka iz.k~mcs i nc mtisaade clmeme..kteclir. BOigesinin jeostratejik yap•s • TU•.· kiye'yi bundan so•waki dOnemlerde 1\ktif bir d t.$ politikayt• zorlaync.$1.1\:tu:. Ba~ka bir deyi$1e soo d{inemdc htzlanan
i-;:inde bulundugomuz dOnemdc Tlirkiye'n.in Avropa Birligi (AB) ile yakmla~n,

haua tam tiyeli k mtizake.re lel'i yapacak kadar ilel'leyen mskilerine ragmen d iger b6Jgeletle de Hi~kilerinde bUyi.lk bir mesafe katedihnesi d ikknt c;ck.icidir. Gelinen labloyfl bak.J ld•£md.f• T Urkiye'njn onylllard:Lr hayalini kurdugu c;ok boyurlu d1~ politikaya daha faz la yakla~ug:~ gOI'lilmekted ir. Bu ~.e-rc.evede ·rurk dt-? politikasma d Unyada ve TUrkiye'de kayda dege.r bir ilginin olu~tugu gOzleniyor. SO.t konusu e£,ilim i~inde Kars Kafkas Oniversitesi ile UlusJarru:tJSt StrtJt~jik Ar•·· ~tiiJll.tJiat' Kurumu'nun (USAK.) i$birligi ile gerc;ekle$tirilmektc olan 'Uluslararast T iirk D•$ Politikast Sempozyumu'nun Onemi ve katktlart daha blr On p)ana c;tkmaktadtr. Oc;uncil'sii 2007 y1lmda se!'ha l ~ehrimiz Kars'ta yaJ>•Ian toplanuya a lan1nda uzman yerli vc; yabanct 26 ogrctim iiycsi kauldJ. Ti.irk~ vc ingiliz.e o larak ge~ekle~riri len vc gelenekscllc~mc egiliminc giren sempozyumda TUrk Dt~ Politikas1 ade.ta masaya yattnldt ve en son geli~meler nedcn vc sonu~lan ile incelendi. Sempo.tyumdaki tebl igle.r kadar tart1~malar da heyeca11 verici idL Ne yazLk ki sempoz.yum konu~ma ve tebli&lerini aynt ytl basab:ilmck baz1 teknik aksakhklar ncdeniyle mtimkiin o lamadt ve baskt 2009 yth:na sal'kmt-? o ldu. Elinizdeki ~ah~ma 3-4 May1s 2007 (a.l'ihleri ara· su1da USA K ve Kill'S Kafkas 011iver·sitesi i~bit'ligiyle Kars'[a ger· <;~kle~ti.ri len sempozyumun [e.bliS ve .k.OI)U$Hl<'ll9tu)d.tm otu ~uyor. Bir k•slfn. kontl$mactlann (cbliglerine )'<:\Zik ki taraftmtza ula$mad •gt i~in yaymlanam1yor. El inirdcki ki(ap dOn ana bOHimden olu~uyor. ilk bOIUmtin ba~hgt ·Tu•·k·Ba:u ili~kilel'i' vc b~ ayn tebli£:den olu~makta. USAK Ba~kan1 Ooy. Dr. Seda.t LA~in er i li$k..i lerin genel gOriiniimiinU c;izerkeu. ikinci lebligde Uludag Oniversilesi ogretim i.iyelcrlnden Prof. Dr. Tayyar An Soguk Sava$ sonrastnda Tilrk~Amcrikan ili~kilerini anaHz ediyor. Yine Uludag Oniver~ sitesi"nden Prof. Dr. ibrahim S. Canbolat, Ga latasaray O niversitesi ogretinl iiyeleri nclen Prof. Dr. ErcUmeot Tez.can ve USAK uz.manlanndan Fmma Ytlmaz.'m <;ah~malan ise A\•rupa Birligi-Tii rkiyc ili~kilcrini n ~·c$illi boyutlanm elc ahyor. ikinci bOIUmi.in ba~hg1 'TUrk D t$ Politikasmda Katkasya vc Asya'. l< itabul be.Jld de en uz.un b61ihuth'U o tu~tura•' bu k:~sHnda USAK Uzm~l • H ve Aban1 i7..Z~I Baysal Oniversilesi Q~eliJu Uyelerinden DO\:. Or. Kamer Kas1m. Azerbaycan Milli Bilim ler Akodemisi'nden Prof. Dr. Yagub Mahmudov, Giircislan Uluslarar.lst ve G ii venlik Ara$tumalan Merkezi' nden Dr. Ni.ka Chitadz.e, Kars K~lfkas Oniversitesi' ndell Prof. Dr.

vi

Haccli Ncccfo ,f;.lu, Azerbaycan Milli Bilimler Akadcmisi'ndcn Dr. Kc rim $Uk0rov, Adnan M enderes Oniversiresi'nden l)o~. Dr. Sell;uk <;:ola.k oglu ve soo o J.a.rak Gazi Oniversiresj'nden Yrd. Do~. Dr. Me brnec Seyfeuin Erol

Tllrkiye'nin KMkasya. Ona Asyfl ve Uzak Dogu ilke ili~ki lerini ele a hyorlar. t;ah~man10 U~lincti

bOIUmli ise Tiirkiye-Orladogu ili~kilerine aynlmJ~ dui'Umda. B u bOIUmde ilk olarak Emekli Tilmgcnel'ill A1·magan Kutoglu Ol'tadogo'd..lki geJi$mclerin T llrkiye'nin getccegine et.k.i lcrini inceliyot. Ardu1dan Slilcym*lu Demirel Ouiversiles i' ndeu Prof. Dr. Bttyram Kodoman btiyi.ik devletler baglammda Ortadogu ve T ii rldye ili~kilerine deginiyor.. Son o lil l'ak USAK O•·tadogu vc- iran Uzmant Dr. Arzu Celalifer Ek inc.j T Urk iye-1r an ili~ki lerini ele ahyor. DOrdUnc.U ve son bOilimUn ba~hgJ 'T ill'k D•~ Po litikasn1d.a (iiivenlik' .

Bu k•suroch·• Ga.lalasar~JY Ooiversilesi OS,re-tirn Uyesi Prof. Dr. BerH Dedeogln. Gazi Oniversitesi'ndcn Prof. Dr. Hayd~u (:akmak ve Karadeniz 'feknik Oniversitesi'nden Gokhan T
glivenlik boyULuna odalda1uyorl:1r. (:ah~n1an1n

sonunda sempozyum ile ilgili detayl:lr vc- foto£raflar da

bulunabilir. UluslatanlSI Il l. TUI'k 01~ Politikas1 Se.mpoz.yumu l;Ok say1da uzman ve ak:aderrti syen.i bi r ar.:~ya getirdj ve TUrk Du; Po liLi.kasuuo ytjneJi ~i konusunda Qnemli i pu~l an etde ~tm emi zi saglad1. Sempozyum USA K ve Kafkas Oniversitesi ortakllgm da bundan sonraki y1llarda da yap1lmaya devam edile.cek. Umanz. fm;:lrlar ve risklerle do lu yeni bir dOneme giren Ttlrk DJ ~ Po lili.k9SJ bu Hir ei)U otikler sayesjnde risl.
Ed iiOrlcr

Nisan 2009

VII

Bo~sayfa

1. BOLUM: TURK - BA TI iLi~KiLERi

1. BOLUM

1.1. TUrk Ot~ Potitikasmm Avrupa ilc ilijkileri Ccr~cvcsinde Gclccc~i

Ibrahim S. CANBOLA1: UludaiJ, Oniversitesi 1.2. ABD'nin Soguk Sava1 Sonr-as• Politika~t vc TiirkAmcrikan ili~kilcri Tayyru· A/II, Uluda,i'; Oniversitesi )..3. Tiirk.iyc' ni.o A\'rupa 8i.rl.igi Uycligi Pcrspektifindc A\'fU(.IR Ulkclcrindcki Kanmoyu Ozcrinc Bir takm1 Dcgcrlcndlrmclcr Erciiment. TEZCAN.. G(l/awsaray Onivcrsitesi

1.4. K1bns Sorununun Avn•pahlasma Si:ircci vc Multtcmcl <;:ozllm Oncrilcri

FMma t'ILMAZ, USAK

1.1. 1'URK Dl$ POLiTiKASININ A VRUPA iLE iLi~KiLERi <;ER(:EVESiNDE GELECEGi lbrahi on S. CANBOLAT" Konuya, Sovyet sonras1donemde gene! anlamda eli~ politikay,, oteldc iw T iirk D1~ Politikas m• olu~um ve uygulama a~amalannda etkilcyecek faktOrlerin Ozlti bir analiziyle girmek yararh olacaknr. Ondan sonra Avrupa ile il i~kilc•· ke.nd i baglanu i~terisinde ele al!nacak ve T Urk D1~ Politikasmtn gelecegi bu ~w;evcde incelenec.e.ktir. Avrupa denHdi£,htde, bugUn genel anlayt~ta oldugu gibi. pratiktc di.i~Uniilen. A\•rupa Birlig:i'dir. Dt~ p-olitika. ilgili taranan n siyasal o toritelcrinin d1~ ~evrcyc yOnclik irade olu~umlanna t~•k tut.a r. Sovyet sonras1 diinyada ulus devletlerin yam stra devlet d1~1 ycni aktOrlerin kiiresel ili~kile rde e tkin olmalan da

gUste.r iyc.H k.i, bugUn ulush1raras1 polilika bliylik

ulus-devletler arastnda ccrcyan etmckten ~lkmt§llr. 0 art1k cdimli olarak ulu.slar a~Jn . uluslar iistii vcf,•eya uluslarar..lSI d iizlemde bir dt~ po litika gOriiniimi.indedir. Dt$ O I ~Ude

politika baglanunda meydana gelen irade olu~umu da arnk sadece devlet tcmsilcilerinju deg,il. t;ok farkh siyasal ve killllirel kmmanlann tercihini yansttmal
Soguk Sava§ sonrast dOnemde Bau'da ve ~li m dUnyada deY,crlcr sisteminde ya~anan dc,g,i~me. dt~ politikay1 da e lkilcmcktedir. Gclencksel dt~ politika yOnetiminin te1neJ varsayunJ:ltJ olan "'lilke bUtlinlligil, egemenlik, me~ruiyet ve etkinl ik" yenjden deS,erlend irilip yo ru m l arunt~.k dururuundo kalmt~Ur. Otinya sisteminde meydana gelcn degi$mC. iki kutupl u <;ckme/itmc alanlanm ortadan ka ldLnrkcn . cski bir blok Ondcri dcvlctin { yeni ad1yJa: Rusya f'cderasyonu) yeni dUnyaya entegre o Jma geregini ve bu H.rada Bah.h de~erlerl e w.ru$m3SII1J gUndeme get inni~tir. Do£al o la.rak. sO:t..O edilen dcvletin eski uydulannm bulundugu jeopolitik/jeostraleji.k a lanlat (Orta ve Dogu Avl'Upa, Kafka.o;ya ve Ona Asya). CC"~itJ i bakundan yeui niifit-:, alan/an olatak belil'mi~lel'dir. (ierek bu yeni baS,tlllSIZ

3

devletlerin uluslmaras1 politikaya kau lmalan, gerekse yeni dOnemde Biiylik OUc;lerin sQz konusu Ul.kelere rah~tlikiH nilfuz edebiJrneleri, Oncclikle d1~ politika ara~lanmn diinyanm konjonkti.ircl dcgi~iminc uygun haJc getirilmesiyle ili$kilidir. D1~

po litika ara~lannm dcgi~imi, ashnda. dilnyadaki ekonomik, politik, toplumsal ki.ilti.irel ve teknolojik gcli~me siirccinin zorunlu bir sonucudur. Herkesin uunk oldugu ileti$im vc ulosuu o lanaklnnrun dl$ l)Oii1iko yOnetirninc et.kisi, yadstmlmayacak dcrecedc biiyiiktilr. Bu bagJamda in terneti, u Ius devlct s mulanm a~tn bir gene I f'alep uyan c1s1 oldugu kadar, ,gizli servislerin ve/Veya yeralll (}r,g_Urlerinil) bil,gi edhtrne ve ak1arma a.rac1 o iMak da gOrcbiliriz. 0 nedenle. ulus devle11erin gdencksel yOntemlere bagh ka la rak mevcut uluslarnrast sorunlarla bas ctmeleri zorla~ml~flr. Diger yande11l ekonomik ve tic.arl etkinlik de- bir tUr ''utusla1· a~m giicr etkisi" o larak buglin.kU kti.resell~n dUnyada varll~nll daha bir kuvvetle hissetlirmektedir. S6z konusu gU~ etk.isine 11Kuuz kalr.nk•.r ise. ge.uelde, gcli$-

mekte olan lllkelcrdir. 2J.yUzy1l10

ba~Jannda

bir ekonomik (vc siyasal)

krizdt~n

gec;en Tiirkiye'yi ABD'nin eski Ba~kan 1 George Bush'un bir ~ irkc tin yOnetim kutulu Uyesi SJfauyJa ziyarer enne.si, bu ~er~evede dUsUnli hnesi gere.ken b ir hsdisedir. Yenj
l3u

get i~meJere

paralel olarak, Bau d l.inyastnut iv •nele.d i~j . a ma riiln uluslarar;:tsJ toplumda yayg~n la~ mmil beklcncn, degcrlcr sistemindcki dcgi~meyi burada bir kez. daha z ihinlere ~agll'arak. konunun farkh di.izlem~ lerdeki auaJizine ge~mek yararh olacakur. D1~ Politikay1 Etkilcycn Dcgi~mc DUny~:1. gcli~en

Bir FakWr o larak Dcgcrlcr Sistemindc

ileti$im vc u la~Jm olanakJan OI~Usilnde ki.i~·iiliirken c;e~itli uluslar a:rasmda meydana gelen kurum.s.alla~m1~ i~birliginin gele.cegi. ta~ raflan n mUmkiln oldugunca aynt de£:el'lc!' etraftnda bulu~ma imde ve/veya yelene.kJerioe b ~l£hdif. Ne vnr ki dege.rlerde deg i~hn. sosyoloji.k. ve L-'U'ihsel 4

arka plam da olan <;ctin bir mukavcmct ilc kar$1 kar?tya gclmcdcn ger~ekle&ecek kadat ko lay ctegildir. (:Unkii o, kimi ge.lenekledn y1~ k1h.lKIS10t. k:Uuilerioin ise yeo ideo i ~ellt~ti ril rneshli zorunlu kJ ifl.r. Doris Luc..ke'nin. ''Avrupa BirliSi'nde- panl bitl igi politikasmdan Onc.e topl umbi]iru )'f•.klfiSimlJ bir deS,erler politikas,·· 1Jneris i. 1 bu b~knndsn anla mhd n . Luckc'oin bcliraigi gibi, "LaLin, Gcnne n vc iskandinav degcrler ailesine'' mensup Avrupa Birlig.i'nin "[ek pa1·a politi klsm1 ~· ba~1y la

uy,guhlyabilmesi, kliltlit ve ctegei"JerJe

~killenen

OWlk bi.r

z.e.rn.ill i

o huodnn zordur. Bundau dohly1d1r ki AB. Qzellikle l980' 1erden itibarcn Tek Avrupa Senedi, Maastricht vc Amsterdam Antla~malan araclhg 1yla optima l b i1· kurums..'ll kapasite vc yaygm la~n i$1cvsel etkinlik alan lan

OlU$tunn.:aya vall~rnak:(.
"yap,sal l'onlar•· vc. ..uyum fonu' gibi mali

dc~tek

'lr<~>Janndan

yar.ulanmaktadtr .'' Kiihf1rel dcgerlere ili$kin ulusal farkhltklann AB sisteminin i~levs.cl erkinlik alanlan nda kilitlenmeye yol nelik) mlizak.e re sUrecjnde bulunan Tlirkiye ic;in deQuemli geli~ruelerd ir .

Tophunlfl.r :\r."JSJodaki ili$.k.ilcri.n bu den.li

giriftle~ti£i

bir dllnyada, esa-

scn, deger anlayl$lanmn Onemi bi'l yiiktiir. Bauh gUc; merkezlcrlnin bugiin hiikiimetler kadar. belki daha fazla, orada ya.~.ayan sivil toplum tcmsilci· lerini mu hatap allnalart da gOsteriyor ki, ralep ve- eylemle.ri motive eden aoa Oge, de£cr(kr)dir. Deg-er de£i$imi He berabcr glivenJik ve istikrM araYI$1 da he r zaman olacakttr. Burada b iz.i dti~iindiiren, ashnda. toplums.al ve politik olgulann ne derecede (yeterince) tooriye ta~uulabi lirlig; sorunudur. Esase-n b·u, sosyal bi lillllere Ozgii gene.! bir olgudur. Ya~adt£11ll1Z. dilnyada kUrcscllc~mc h1zla yaythrkcn, onu protesto cden lerin gOstcrilcri de ajanslann afprhkh haberlerlni ohl$turmakt'..tdlr. Diger yandan da bu ger~eklik:. yeni d iinyada d1~ po litikanm degi~en ytizUnU gOrmcmizi sag~a .. mnkt{l, dcvletl\:rin gel(!ncksel diplomasi \'C d 1S pol itik.(l ara~lanyla ulusla rarasJ ili~k.ilcrini yi.iri.itme lcrinin zorlu Y,unu gOzlcr OnHnc scrmcktcdir. Ama as•l zorlu k. d •$andan u Ius devletlerin i~ yapdanna yOnelik miidahalelcr

Strasulda )'fl$-i1Habili.r.

W ili\.l icftkcit~kc.m~lrokcion al.s Wan.:: ·oo:r Wtrt<:w.lnl.lel' in ller wcscli(:ben Wo:lt. i ~tinde; i11tcromiorwlc f'olblk mul (~c.~cll:rdurfi · lmcnm1Kmal PIJiilit:$ mul S« i.:ty. hllp:lfOI'lf'·.

Doris Lud:o:, 1

l

fc~~•.k:808 1 /fe.4 d«S/ IPG4__20001AR11..UCKE.HTM J\coslc:rdlmo AnL. ot:u.ldc IJ(:Z) t\lllSl Cfdl!ui\ AIIL maddc 1.1 fbrabim S. Cu.nbolat Avi'UfJCI BirliAi Vt' 1'iir'kJ)·r: tHuslm'iiJIIi Bir S"i.sr~mk Orlilk.fiJ;, (i$h1obu1: Alta r\Uiicl )' ll~ullilll , 2.006). 4. Bas~. S$.1:86-2$:8.

5

Burad a uluslararas1 ili~kile.rin, bir anlamda d1~ politikan10, ki'i ltUrc.l vc sosyolojik boyuto ile kar$tkt$Jyoruz; bu. sOz. konusu disiplinin degerlere duyarh yamm olu~lUrmaktadtr. Diinya po litikasm1 mcydana gctircn bUtiln dinamik ve potansiyel gii~ faktOrlerinin kavramlmas1 ve yerel-global odakh <;a11$Jil<'l&ta ger~e.k.<;i ~OzHm modeJieri g_eJi$[irilrnesi i~i n kllJUjrel zemin.in iyi t~tnmmaSJ gerekir. RoberlSOn. ulus larnrast ili~kiler uzmaulnn ile sosyologlar arasmdaki ..d ii~i.i n sc l i~bO liim iini.i" bir "'talihsizli.k" o larak degel'lendil'ip ulushuaras1 siyase[ill kiiltiirle yogrulduguna i$aret ederken, ku$.k.usuz:. hak.hdrr. 5 1~i.nde butundu~urnuz d{Snemde ulusa.l dtlzeydeki <;e~it l i kUitUre l \' C. sosyoloj ik geli~meleri n ulus larnr:-lSI ili$k.ileri bi~ i m l end ir

digi ''arsaym11 . saglam zcminc oturmaktadtr. ayn1 z.amanda tcorik malara dn konu

o lm u~tur.

Hti.k~J da ki k•:.r~ J IJ kiJ

"

Bir

ili$k.i ve

~~ah~

yakla~nna

erkile~hn i n

gOre. uluslaJ'Oiitika. i~ po · d J$fl yansJya.n topl::tJUIJ)da.n ibaret-

. hr.

lc ve
a lanlarulJU nas1l bir ili$ki U•.rzmda ortayfl ~~kacaklan

sorusu da, 1960' h yli lardan ilibarcn sot konusu worik

~!ll l~maltin

mll§gul

etmi~tir. Omeg:in James Rosenau. ic; po litika ilc d1~ politika a rasmda farkh ()lyUJerde bir "bagunhllk. ili~kisi" o lctugunu ileri s lirmd::te.dir.7 Teorisini

··sorun'" ''e "sorun :;atanlanna'' dayandm•n Rosennu, siyasal sistemlerin i ~ley i ~ i He "sorunlar" arnsmda ba.gJantl kurmakta.d1r. Ancak borada. yapllart itibariyle bit birinden t;:ok farkh olan •·so,·unlann'' nasrl birlikte e le a h· nac.ag1 sorusu ottaya lj(•klyor. Rosena u bu gil~tugu a$mak amac1yla "sotun

s lanlan um·· SHntlandtnlmasnll t;ne.riyor; biJyleti.kle, sayTStZ po litik. djVnltll$ ~e~itlerinin rumliz edilebilirliY.ine d~ tinem veriyor. 0. bu c;.er~cved~ s mu Otesi ka1'~1 hkh ili~kilete gOnde.nne yapsa da, it; po litika ile d1~ politikan1n ~ok.

iki alanm bulu$rugu bi.r '"bag.nt•'' k..i, iC po litikamu nn yokso d1~ po litikanm m1 Oncelikli o lacagma il i~kin sorular sormak yerinc, bir~ok yerel toplumsal ve politik ileti!tilll a£.1an yla birlikte olu~an bir ''bagmn' ' a lanuHn vai'IJ£,tnl kabul e.une k, daha gen;e..kt;i bir tutum.d ut . Tabii ki bu, digcr yandan ulus dcvletlerin klasik cgemcnlik alg1lamalannda dcgi$imi de beraberinde getinnektedir. tek.liS,irldc.n sOz etllliyor, daha

sahasuun. varh ~nH or1ay.:-. koyuyor.

Aub~ll on ~u

Bugiin d iinyada bir yandan ''evrcnsel kimlik" ile uyu ~an aray1~lar. bir yandan da etnik ve dinsel temelli 1iket yOnelimler g0zlemlenmektedir.3 Yu· kar1da sOz.U edilen "bagum", acaba bOyle....,i ortamda nastl bi1· politik manzara yaratacakllr'? Bu hangi dcgi$kcnlere baghd1r? Dcgcrlcr sistcminin .s R<>l~nd RObi:.J1S(In, K.ilr~w.:li~mtt, Top!•1m Km·nm• Vtt Kiir~t:l KIJ/tilr, (t\o.kam: llillm ' 'C S:ln:·•l Yay1olan. 1999) c;'cNircn Omit H. YolsaLs.l7. 6

He;nnin.g OcbN"ns /l\11.11 Noock. 111t';()d;m dt•r IIIU!fllilli81Wft''l l'oli:ik. (Mdnchcn: ~tt\'. 11)84),

5:.96. ,

Bk.t, lantcs Rosenau. /){},~lt-.wic Sl)t11~t'f of Fo~lgt1 P{)l/ry. l..inJwgtt I·'Qiifirs, (N~~w \\1rk: 1969).

(New \'o.-k: 1967): J .RO!il.~nau .

8 Bu ols unutl fctsc.Jt \'c so:>yol(~(k :ub plttnma ili$1:ln dU~Oncckt i~ln bk1.. Et11<:StO U.dttu. /Svl't'.iiSel.lik. Kimlik Vt' ().-..~;firlt-~·~~ttr. (lsUU1~1 I : Birikim Y;•ytnlu.n. 1996). t;ev.: ertugrol U~r.

$!;.?.:t-9.l.

6

bu baktmdan da. uluslarantsJ il i~kilcri b i~imlcndirici bir fak tOr olarak . gOz Onilnde- rutuhnas ~n da yarar var. MevC'ut d iinya iki kutuplu po litik bOiiinmeyi geride bLrakm1~ttr; ama bu kez de b it yanda 1t ~o.k-kutuptu politik. ekonomik. tophmiJ'(d ve kiJlttirel biJUin.meler yn~anrnHkla. di£er yaudHu da klirese lle~ruey l e ili ntil i o larnk "ktircscl yOnetim" vc ''dUnya i9 politikast" gibi. ?.ahiren de o l sa~ b irb iriyle ~eli~n olgular dUnya giindeminde Onemli ycr i~gal e tmektedir. U lusal ve utusJararast dU7...eyde- d U~Unscl vc kururosat yenile.June olm
arttl\ egeme.nlik, me~ruiyet, ulusal ~tkar ve etkinli.k. kuvrumla-

yetersi~llgi;

nntn yen~ anlam i<;eriklcriyk:9 degerlcnd irilmcsini zorunlu kalmaktad1r .

Nc v::tr k.i, bUtUn bunlar. Oylc kcndiligindcn bir dOnii~iimiin o lacaj1 anlamma gelmiyor. Ka ld1 ki sessiz bir kabulleni~ vc buna dayanan degi~im de, birc;o!k {gcli~meJne olan) Ulke a~1smdan. sakutc.alar ic;;erebilir. Crnegin dfmya yu:kanda belin ilen ftOk·kutuplu luk yOnilnde bir d egi~i m i~ti nde y ken, So~uk Sava~ dOoerni.nin i.k.i sUper gllcUndett bi.ri o Jan ADO'nin ·'Sovyei s·onras,." dOnemde tek kutupfu bir dUnya varsay1mlyla "'global 0 destegiyle yeni dcgerlerin unilateraJizm'' ve geli~·timwci heglmJonyc/ yerlesmesi i~i11 kend ince politika ilreunesi , yeni d linyada degel'lel'lere WskiJl .k.o osensUs ye.ri.ne, b9z.eo 6rttHIJ bazen de a~•k b i ~im.de, degerler (Xlfl§mast dogurabilmcktedir. 0 ncdenle ABO. bu d urumu da hesaba kat<:U'ak, d iinyanm muhtelif bOigelerindeki illke leri "'eksen Ulkeler'',

'jeopolitik

m i hver1~

Kar~thkh ili~kinin

ve 'jeostratcjik aktOr" betimlemcsiyle kodlamaktadtr. nitcligine bagh olarak. kodlarnada d cgi~mc o lmast

miimktind Ur. Burada etkin ve belirleyici faktOr. yeni dt~ politika ara~lanmn devreye girmesi s.onucunda kendini gOsterecek o lan ulusal (i~ \'C d1~ poli1ik) tepk.ilerdc keudiui g<.\stcrebili.r. TUrk.iye. bu !Orden geJi~mel cre ~ok duyarll bir konumdad1 r. Yukandakine ben.ZC1' bi r ili$ki b i~ i mi~ Avrupa Birligi ve diY,c r ~cvre Ulkelcr amsmda gOri.ilebilmektcdir. Ama Avrupa Birligi ve ABO politika lan (vc bunlann diger Ulke lerle ili~kileri). ama~. ve nitelik yOnUyle birbirinden ff•.r khlfa~tyor. Degerler konusunda da bu k1s1nen btiyledir. Avrupn Bi rH£i, "

Bu konudu bl:z. Peter SpitL ' 'TI)e New Scwcrcigntie..'>... Foreig11 /lfloirt:. Nr.6. :Y.XJO: Dit k lvk:sso·~r. ·"(Uob:tl4knmg, Olob.;o\ (iow.mnn~o'\~ uod J\~rspdt~iv.~n o . kr &uwi<:~un,t.Sl-11 ·

S:uli!Uc·tt.'fll'bcil" . Frmt! Nwrc·ht'la (Hrg.}. £rtl\o•fr:k!:mg tmd Prl~tlt'J> F m 2 J. Jalrrlumrlt!rt. (Bonn: 2000). w S:omutl Huntington, '1loc l,..orld)' S upC'lJ()Wt:r''• Pt.m:iglotVfuir!;, S:o)'l: 2, 1999, $.40.

7

tarihsel kOkleri olan zuhklar ve. be nzerl ikler k uasmda tck kimlik. tck para, tek bir gUvenlik ve gi.lc; politik.asmt ~ok saytda Olkenin k~ lllnmy la o l u~lUr dugu ulus lar iistii yaptda ortak dcgcrlcr tcmclindc uygulamaya c;~dt~makta; ABO isc, her ne kadar ulusal gi'l venlikten sOz etse de. g lobal iistiinliik Sll:tJLejisi iz lcmektedir. Oo~·a t olru:-ak, bu. II~U ncU Ulk.e tede ili$k ilere de yanstyan bir farkhhkttr. Oc;uncU lilke ler fl9-tStndan pek degi~meyen $ey. he r i.ki gii~· 0<1a!mtn ycni dt$ politika <:tra~lanm uygun bi~imde kullanarak sOz. konusu illkelerin i~ yaptlanna mildalwle mesruiyeu'ni her fll's:uta fii len g_()stcrmelcridir. Bunlsm) gerc;e.kle~mes i n.de ileti ~ifn tek no lojis indeki g_e.lismeleriJ:t aztmsano1ayac.ak p~y uun o ldugu unutulmamaltdtr.

D•i Politikada Dcmokratiklcjmc vc lnsan flaklan Vur gusu Soguk Sa vu~ crtcsindc bir "ycni dti.nya dtizcni" olmasa bile, BM ve d igcr uluslararast/ulus lar a~1n kurulu$1ar ile uJus devletler nezdinde yeni bir deger anlay1~1 gliudertte gelrni~lir. Bu dOnerude BM. AG i.T gibi uluslararaSJ kurulu~larda

sadece "dcvlctlcrin gllvenliii:i degil, o dcvlctlcrdc

ya~ayan

11

insanlann giivenligi" sOz konusu o lmaktad tr. Bu ise dt$ politikantn. Oncclikle toplumsal, killtilrel ve politik arka plan1 olan bir gil~ e tkisi ("'soft power'") kulh:nuiMak yUrUtOhnes ine me~ru i yet kazandtrnlft.ktadtr. Oegcrler sistemindeki degi~imi ve ulusla.·arasJ politikada dcmokratik· AGiT Ome£iyle inceleruek miimkUndiir. Bilindigi gibi, AGiT. ashnda Soguk Sava$ dOncminin bir iiriiniid iir. Bu dOnemde ntikleer silahlann da etkisiyle. iki d ii$man b lok ar•lStnda.k i "deh~e[ dengesi", lirkllndi veoueye ba~l:"una~h. BUtlJn Hara Oar ve onlann c;tkarlan ~wts md~tl bu d urum sakmcahydt. Avru pa'd~ gev$ek yapth da o lsa bir i§bir ligi platfom1u yamrh o lacaktt. Bu dU~iincclerle l 973'de Awupa GUvenlik ve i~bil'li£:i Konfe ran.:a (AGtK) olu~rul'uldu. Ourada Helsiok.i Niha.i Sened i preosipler ine. g()rc, esas Uzerilldc durulao husus ulus de\'letler ile on.lanu e,gemenlik ve smtr dokuuulmazhg.J idi. So~uk S;lWts' tn bittigi 1990' 1ann ba~mdan itibaren AGiK de Onemli Olc;ilde degi~tL 1990 P:11'is Zirve.si'nde kabul ediletl Paris S.aru, "ycni b ir Avl'upa~ · OngOrUyordu. t994 13 udtJpe~ile Zi.rvesi'nde ise ..t-\Gil<.'in, Konfcra.ns oileUgindecl Te~k.ilat niteli~ne gec;i$i s.Hg.landJ ve ad t AG iT o lft.rak de£i$tirildi. Am~ as1l Qnem.l i dOnii~Um , Paris $arn ite ba~lad1 . Burada ama~lanan, o rtak dcgerlerin gcli~tirilmesi ve toplumlan n bunlar erl'ilftnda bil in~lendid lmesi yo luyla bi.rt;ok a.ta.nda ~e$-i tli tUrde.n enge.Jle.rin berutra f ediJmesj idi. Aynca, bOigesel ~.att$malann durd uru lmas1 ve Onlenmcsine yOnelik gtivenlik Onle.mleri de bu baglamda dege..rle.ndiriliyor. Sovyet sonrast d iinyada insan haklar1 vc. demok t'ltik le~me, gUvenlik konseptinin cemelini olu~rut·uyor. in.s.an 1-laklan vc Demokratik Kurumlar BUrosu, Azmhklar Biirosu gibi miidahale a nu;lanyla donanmt$ olan AG iT, ulus devlet smtrlarmt <:t$~trak le~me ile iusan hflklan konusunuu j rtau e tkisini

" Ukr., Wi:nrich Kl.lbn~·.. Die ncucn Ve.reinten Nationen. K111l Oior •t•fllft U'odtpCJiilik. ( l)(lnn: 1995}, S-3'79.

8

Kuisen'~IIUI$·l~cter Schwarz (H~g.).

bireyin vc toplumun ins.an haklan ve lcmel OzgiirltikJer

a~lsmdan

do.kuoulrnazh£ml hUkiimellere arada bir anuns.atacak konuma geliyor.

Uluslararast bclgelerdc O:renlc Uzcrlnde dun1lan bir konu da azmhklan n hak.land1r . Ornegin OM Ge.nel KuruJu' nun 1992 tarihli Oe.kJa.rosyonu ' nd.;l, ulusal ve eHJik azlnh.k.Jarnl kliltlir. d in ve d il temelinde kim liklerlnjn devletler tarafmdan tanmmas1 gcre.kti&.; belirtilmektedir. 11 1990 Kopenhag Belgesi'nde de birey/iosan haklan, azmhk haklan ve htikUmet•dl~l kurulu~Ja..rm k~llllun haklan aytk bir bi~imde vurgulanJnak.tad lr. 13 Ayru ~· kilde. A,~rupj Konseyi'nin 1998 tarihli Viyam1 Belgesi de ulus devlerlerin

uymalan gerekcn yi'lktimli.iltikleri a~lSIIld<-ut temel insan haklan ve az;mhk 1 1 haklatll\1 One ~lkarmaktadu•. ' Avrupa Bil'li£i i le ili~kilerde de bu konu 5ak· l1kla gUndenle gehne.k tedj r. Yukar1daki hususlar, genel anlamda uluslararas1 politikada, Oz.ellikle de

bazt devtetlerUl d J ~ t>Oiitik:ai;J.n.nda etkili j lternmif ;1n'9 kullal)ull!na ol:lnak saglayacak niteliktedirler. Yurtta~lann (insanlann) hakJarmm uluslararasJ

be lgelere ta~md1g1 -' h il· dUnyada , de vletlerin gelenekse l davran1~ tarzlaJ'ml eskisi gib i sUrdUnneleri, en az.1ndan ulusal ~1ka1'1an ve d1~ po litika hedefle.ri

1

a<;ISindan sorunlar doguracaktn. Bu, sadccc pntgmatik bak1~1 gercktircn yeni b ir olgu o larak algtlanmamahdJr, Dflnyanm degi~en tiziki ve sosyoloji:k yap1s1 da uluslaJ'ilraSJ toplumun dOnti!;tiimUnil berabel'inde getirmi~tir.

politika ile dt~ pol itikay1 bi1·bil'inden kesin ~i zgilerle 9yurnak, bu ger~e.k.li.k.te-n de anJ a~ 1 1Jyo r ki, pek mtho.kiln de~ ldir.

it;

Avr u pa ilc ll.i~k.ilcr

TUrk D1~ Po litik!l.sm m degi~en Avrupa ile ili~kileri

<;C:r~evesind e gcleccgini

isabetli biyimde ve ge1·ek Ligi OI~Ude incele.mek icin, Once A11rupa'nm diin ve bugihr. kendini IUISLi tam mh1dl,guu ve bununla i l intili davrtm l.)'IIWI olas1

gljz ard1e.tmemek zorundjyrz. Bu Hnlamdfl tarihsel sUrec;te Avrupa' ya baktJgmllzda nc gOriirtiz'? Avrupa'nm kcndine bak1~1 nastldtr'?

.w:muflnr~ m

Avrupa. farkh dUnemlerdc de o lsa kcndini uygf1rltk ile ili$kiti bi ~ irnd e tanunlama egiliminde olmu~tur. Bund~u\ do lay1 kar~lnliZil birden fazla, kimi Zt~lnan bil'biriyle .;:eli~e,l, degi~ik cograti mek:lnlarda kOkleri oldugu vars.;Jy1iall bir Avrupa ~Jk.makt9ch.r. J3e~e r1 kUJtUrihl ve uygMh ~m geli$ifll. ~ i zg is i n e paralel o larak, z.o:tman ve mck(m ic;inde farkh jeopolilik Ozellik ve kUitUrel de£;erlerle do nanm1~ bir A\•rupa kimlig i sOz konusudur. Av· l'UJ>a' nul :k iml igi, tarihsel siire~te Oteki topluluklarla ili ~kili konumuna bagh r: Ocdan~.~:i.on ''n tbe Ritbl.S ,,f l)<:rsoos l}elongin.g lc> N~:~~ionaJ or l!llmic, Keli.gioos nndl.in,g\listi<.: Mirroritk:s, O.A.I\$. 47113$,.:17 U.N. OAOR Sullf'· (N(). 49} :'rl 210, U.N. Doc A!J7/49 ( 1992).

· ~ hup:i/www.o..<;<.~c.tag.®docs/<:hroa
9

o larak geli~n vc degi~n dcger yarg1lanyla yogrulmu~, ama. Ozcll iklc kendi d J$mdak.i lere yOnelik d uru$unda. belirli \'C he,r zaman ,gec;erli bir bi~im alamamJ$Hr. Bunda kcndini vc tHckini. be§cri kaz.an1m vc kiHtUrU)'garhk d cgerlendirmelerine bagh olarak o lumlama/olumsuz.lama tercih ve eylemkrhlin tH'Y• biJyilktilr. 7.yth;:y,ldan iliba.ren lsltJJlliyet' i.n Do~u Akdeniz ve Kozey Afrika'ya dog,ru geni$1emesi ile bir likle Avrupa' nm karada kuz.cybat1 yOni.indc ilerlcyerck kendini ycnidcn hm1mlama giri~imi. bUI'ada anJiabilir. Ancak, Avrupa bunda pek ba~ar1h o lamaz. Yi.izylllan~.a slire.n bk i~ kavga ya~.lll lf. Avrup!l B irH~. uzun sUnm d in.seJ. po lilik <;ah$malarua sonucunda. orlak dcgerlere dayall bir ban~ \' C gUventik projesi o larak bc lirir. ik.inci Oi.inya Sava~J sonrnsmdtl yani Avrupa Birlig.i dOneminde Av,·upa' nu1 i}Lekilerle sm1n Po lonya'dn ba.~lauhm~ur. Soguk Sava~ son1·as1 dOnemde durum daha ba~ka
b\inycsine dahil etmcku:dir. odur ki. Avrupa kendi d t~m dak ine yi.inelik ili$k..i nin/aJgJiamanm ti.irUnc, dUnyadaki uygarhk mekiimna gOre bir aidiycl alam belirleyebilmektedir . Avrupa/Avrupahltk kavram1, pragmatik ve speki.ilatif bir i<;erikle zaUl!I!Ht ve ki~Here/UI.kelere g<jre. far.khltk gl:islerebiliyor. Tj rihsel o larak da bll hep bOyle o hrwsn1r. Ornegin bazt dOnemlerde Rusya Avrupah saytlmamt~. ama bazen de bu iHke Avrupa'da bir Kulsal inifak' a 011cil1Uk etmi~tir.'6 Bu durumu, Napolyon' un, Avrupa'yt Pirenneler ile SJOtrltJy~m. 17 o lllliU "'Avrupa Pireru\eter'de b9~Jar", si.~ziJ ve ~'leneruic..h'jn Asya'y1 Laudstrasse'de -Viyana c;evresinde- baslman po lilikast, daba 18 dogrusu, Avrupa anlayt~t ile Orneklendirip a~tklamak miimkUn. Bir yanda, Pirenneler'i n gerisinde, 8.yilzy1hn ba~lannd an 15.yUzyJIII1 sonuna kadar EndUJUs Eruevileri'nil\ yl:ine.Li.rui.nde oJan ''MlisJnrnan" lspanya~ d iger yanda Viyana Onlerine kadar uzanan Otekisi, yani Tiirkler. i~te Napolyon'a ve 1\•lenern i ch~e Avrupa smJrlarllll .-;iulirten iki d1~ etken. AnJ a~1 lan

•<- Rus .;:.r• I. Alcxa.ndc1''1.0 Huisti)'tlt'lhk ilkdcri Ctr".1fulda Avrul)a h0111mdol"latuu bil'kStii'CI'Ck

dU1.cn ";; isti:krur ~lamn )'t'l y6nelik giri§imi. ingi.herc UU"nfmdan ~nim..~nmemi~ . tll\1;;'1 A,•u stu.y.t \'t Pru sya·nm de$t~J9ylt: Kutsal hti rak o lusmu;;Siur. l\u konuda bkt. G. t . Wt)tM'IVtlnf. lVar {;fill Peru:~ In f.)u•oJU! 1815·187(). {lood<)n: 193 1). s..;.,.24. akl. 1·1. Tun~"Ct'. 1 '

1

•~o.g.e.• ss.J0·3 1. Oillndif;i tlbl. &. yii.Z)''I' " t~l:u•mda-1 15. yUzytlw S.0.111t1:1 kada1' MUsliln~:~nl:.u'lll ytit~dilnlnde (.llan fsp~·u•yu.. ortada ~~ ~~en MOshimllll t:ndlih1s devlcli ve klllt(lrll ned¢niyle bi~ok Avmp~•J, nt:ldi.nde. tltlllt $lin::., Avru p:·t. dl$1 bir yer oi:U":·tk knhtU$hr. Nttp(ltyon·m, ·•A.,•n 1p:·1 PiJL'ltlldtT'de b;~:ila(' . sO:izU bu t~nlamda d0$0 00icbilir. Bu konuda bla. V. Sc.tlios. ''The Moor in A fti~"'.tl :u)() Anciq11ily: Origcns and l)efini tions··. V. Scnina (¢t.l,), (;Q/dt'.l: Age of 1h11 Moo.-, (Lon.,..,n:

1992). •• 2 . ~ 19. yOr.y•ldn Avt\I(X•' nm anti-liber.11 ''~~ muht•f.."li'.-."lkllr. anti-dc mokt1•tik ve IUOIIIU'$il: yO:t:UnU tc:rosil ed<:o M•:tu:mic:b, gii-; dent,dc.ri.ntk ik;l iin.l ii~iinii li.on•ot."k \"<~ A,·us1ury1• lrnp:.u'a lotlugu' oun _1)31\'tll:mulaS.IOI Onle m.:-k anlrtei}'la. kinll 1.a.mau zo•i:ull:l ttUlltnltlr \ 'C pt'litik31.o.r tcrcih clmi~tir. Meaemi<:h'in politiku.lan i~i.n bkz.. HOn\·r ·runccr. Mt•tr¢tmit'/t'i•~ 0 $nurnlt P q/ilikas• ( 1$15 · 1848), ( :\nl:,:ira: 0 1nit Y:·l)'!nl:lhk, 1996), ss. '24· 10$.

10

Pcki , ~imd i nastl bir Avrupa ilc kar§"t kar1tyayt:£7 Arttk Avrupa'nm, iber Yaomadast'nt ge~ip Ftansa SlllHIOa dayanan tslam ve MacaristaJl ' la birlikh~ Avtup;•'mn do,gusunu ete ge~iren T lh·kler kfiT~ J S t ndak.i eski kompleksini yenm.i§ o lro:tst gerekir. Bugiin.kli teknolojik kof(ly/tkltt,., ama aym zamanda riskier diinyasmda Avrupa'nm tercihi de.. demokra..;,;i ilc hukuk.un listUnll.i£Unii esas alaJl, temel insan haklaona s.ayg1h bir Otlak degerler t)latfonuu ill$3 e ltnek o tacaktJr. Tlitkiye, yukartdakj anla mda bi r Avrupa'ntn

otu ~mn u nol

k.e ndi tarihsel

birikhn i \'C. rnevcur pOt$utsiyeli ile katk tdo buluuabi li r. Bum•, ynhnz<:j,

binlerce ytlhk Anadolu uygarhk lannm m irasc;tst oldugu i~in degil. en az dt:il't ytizytl Avrupa kttastntn yans mda siyasal otorite- sahibi olmu~ ve Av .. l'UJ)~ ~~~le•:.de.nge~irli y6n lendi.rroi$ tectilbeli bit de-vfe[i~ ardJh otarak ya . pabthr. Turktyestz Avtupa. her ~eye rflgmeu . noksau btr Avrupa olur. Bu bir\'ok anlamda bt:iyledir. Avrupa bunun bilincindc. Ancak. burada degerlcr konusund a tatihsel kt:ikleri o lan fatk lt anlayt~lar s.Oz konusu olabili1·. Bu

noktada Tlirkiye, k.imi /wrupah k5ktenc.Herce yeterince Avrupah saytlmayabilir. Ornegin Htristiyan Demoluatlar -ki A\•rupa'da s iyas.al iktidar bunl~ula Sosyal Demokratlar, Liberaller ve Ye~iller arastnda el degir til'ir· geleneksel o larak· T tirkiye'nin farkh bi1· inan~ vc kiiltiir ~ewesinc a it o ldugunu vorguJarlat. Onlara £,Ore. Tiitkiye'nin. Avrupa BirliSi'ne ginnesine engel o l ~cak 6nernli bir fn.ktOr de bu l~rkhltk ur. B unH kilr~ th k; SosyaJistler, Y~illcr ve LiberaJier bu temelde bir dt~laytcth!t kabu l e tmezler. Ama onlat1n da 1.aman zaman fatk lt ele~tirel st:iylemlc Tilrkiye"nin k.m·~ t s tna y•k:nk lanna lantk o luruz. Bu. s<.>z: konusu gruplann politik tc:rc ihleriyle ilgili o ldugu kadar, ku$kusuz. uluslararast politikanm dogasmdan da kaynaklanan bir durumdur. 6nemli ohm, kendini kabul eairmckt:il'. ·nJrkiye'nin Avrupahltgt, biraz. da kend ine (.)z.giidi.ir. Hem (arihscl hem de de£:erl.ere ili~kin ~t\~i tli yorum lara a~tktu·. Bir dOnem TUt•kiye' nin l)t~i~ lcri Bakant olarak gOrcv yap<m ismail Ccm'in . T iirkiye'nin yedi yii z ytldlf Avrupah oldugunu sOylemi~ o lm ast.ro bir anlamda dogrudur. Osmanh Devleti cografya ve politikaJar ilibariyle A vrupalt bir deviet saytltrdt. Tiir· k iye, oman anhh o larak bu Ulrihsel gcn;ekJ ige gOndermede bulumna h(l.kkma .s.ahip tir, bonun yar~U'Ian da olabilir. Ama giinUmi.ir..dcki A\•rupa . o eski yiiz.ytllann Avrupast degildir. 0 devirlerde 1-h risriyan hk ilkeleri ortak Avrupa de~erleri o larak. yorumlao,p bir Kutsa t !nifak'a ~ekil verebiliyordu yn da siyasal iklidan n me$ruiyeti. kahtnn yoluyla elde edileu u191a gQrllIUyordu. $ imdi s iyasal dcgcrlerdc deg.i~me sOz konus udur. Ayn ca! Ti.irkiyc bugiin ne cogt·lfya o laf"J.k Osmanlt gibi Avmpa' nm i~lerind edir, nc de Avrupa I>Oiitika J;JnnJ e tkil.e yip yOnlen.di.nne konuo1.undadl!.

•v fbrabim S, OmbolaI. ··N«fir btt /Wn.1pa"f'. t'eni Hir~.' ·•l Pa:,tlf'. 3 11)•1\il '2000, .s. l .l. t-lill>er :'ti3n$l:m.

:u

II

Av1·upa ise gtini.imti7.de gene! anlamda o rcak degel' olarak. H1ristiyanhgt deS,il. evrensel ins.cm hakkln ile teo1el UzgUrliikJeri, demoknnik kuromlan vc hukuk. dcvlcti p rcnsip lcrini kabul cdiyor.11 0 7.cl vc .sm1rh alandaAvrupa Birligi kimliji ile de yukan dakilere hukukt anlamda baglayJclhk ve yapt1.m tt geliren bir ortak de{;er dagwm sistemi sQz .k.o nusu. Burada. A\'ropa Parlnmenwsu. AvrupH halklanm Lemsil eden ve A B po lilikalaruun o lu§-masmda ctki li bir kurum o larak. bir yandan ulusal gerginliklcri azaltlyor, bir yandan da m ~1·uiyet k:l.yna£t o lar:1k h::alk iradesini One ~1 k an yor. E!gemenlik. (.){lak: yMa.r i<;in, Orla.k. k.urunl.lar.-J devrediliyor?2 ne oldugu ya d a oluKtSI gerekti£i konus unda kes in bir $CY sOyleoemiyor. Acjbo Avrupa hlano. bug\inkli diinyada Avrupa'y1 tam mlamaya yarayacak ktite.l'l.:w ~mlammda siya.~i proje.leti var 1m? Bunlill', sorunsuz bi~timde uy· gulanabitir n.ti'? Ga liba i\vrupa J3irligi'ni dil~lindliren, onu 1..ama.n zaman karar u 1aJma s iiri.ikleyen bir o lgu dH budur. Avrupa BirU£i, kendi gele-!:e£i

Arna biitUn buttlru:a ragmen. Avrupa ve AvrupaiJhk'Hl

i~in

h.:m

gcni~l.:mck

hem de cntegrasyonu ilerletcrck

ger~kte

derinl.:~mck

gibi bir

ik ilem in i.istesindcn gelmeye ~ah$tyor. lh un bir .siire Avrupa Birligi Korn isyonu'na ba~.kal) h k: eden Jaques Detors'un dectigi g ibi, "Avrupa, a talaruun s i yt~sol iderl.llerine S.:.'I (IJk ka lrm•.k ve ent.e grasyonu da geni$ bir a landa peki~tirmek .. zorunda.. ASJI soron, i$lC burnda kendioi gOstcriyor.

Avrupa Bi rli£i, w rilrsel ve giincel anlam da "A\orupa" ktWnlru1yh1 ifade edilen politik. kiiltiirel ve cograli alam nc OI9Udc lcmsi l cdiyor'! Daha dog,·usu, Avrupa Bil'l igi nas1l bir kimtige sahiptit? Bu kimtigin smJI'iatl ya da belirleyic.jleri nelerdix'? Once, genet bir ya.k.la~uula ~unu i!ade edelim k.i , A\'rupa. 1arihten gllnlimlize uzauan ~ i zgi de ~el i$k i l erl e doJu bir o.lan olarak kar~umza r;tkJyor. Arnold 'Toynbe.e., Avrupa'y1 "'bir sava~ alam"n olarak g01iil'ken ha.khyd1. Soguk Sava~'ul ve "deh~t dengesine-" dayail gerginligin sona ermesinde.n son.r;J Orca Avrupa'da llOnna.Ue~u,eniJl o Jaca£,HH bekleyen]er de haksu: degillerdi. O ysa Oyle olmad1; 21.yilzyda girmek iizereyken, Bosna~Hersek'te Orta~ag din taa. .;.subunu c;agn~nran giri~imler ve k:l tliamla r ya~:1nd 1.

·ra m da bunla.r oturken. Avi'Upa Birligi, kendi kimlik kahbm1 olu~tura· cak: t;.agd:l~ v e evrensel ctegel'lel'i ni'N at;1klad J. Avrupa Uirligi'n in temeli ni o l u~Lllrncak bu ilkelcr; "iizgiirliik, demokrasi. lmkukun iiStiinliig ii, insan Jwklarma 11e teme l Qzgiirliik/e re saygt" o larak ifade edildi. Aynca. bu htzla degi~ n ve baz1 gOzlemcilel'in " miki'O m i ll i y et~ilik'. diye yorumladtklan 1' E•\ ~z•nd:m. t~.;1klanm1$ mc.tinlc:tdc-bo bUyltdit vc onun gc:t~ddC$(ilih:ncsi:nc. yuocm: .;~ll.$millat

»

vunhr. A\•rupa BirliS,l'nde. utus.l:·•r ilS(ij 0101~11.':. :'l.nlc•I•S•!ila deb'Crlt:rln da,S11Um \'\: t:l;\:menllk )'Ctkik ri:nin AB kun•mlus•nn de\'rinc- ili$kin si..;lcm hakkmd::. bk:r.. Canbol::.t. ,lwllfltl 8 /l'llgl ~·e

Tl.lrldyu••• a.g.tt., $$. IJ.3 :Z08. Afnol d n.y.)hee.. ' ' Sturly tJj 1/l.~tm:l'. (tortdou: 193·1). 1991'de Mlltlslridat And<•~mll$1 \ '¢ 191)1'd c (.lOU revile cd~·n Arn~~·n.tam Andll:inl3SI ile oru.ya konulilrl ,\\'r••J):·, Birlig;i'nin :lln:·•~l:'tr• v<: ilkdt:ri. 4

13 10

12

ayn~mac1

ama aym zam anda c ln ik aid iyel bilinciylc kcndini yenidcn t::tnunlam aya calt~a n bir yOnelimin a~,ga <;1kt1g1 bi r dilnyada Avrupa Bi rH~i . keodi k.i mlig;ini o l u ~itu rmak istedi. S6zU edHen A vrup;1 BirliS.i kiroligi. o rulk savuumay1 da kapsayacak larzd~ bir Orlak d 1 ~ po litika ve giivenlik politikas1 aractllg1y la2s bi~imlcndid lecektir. K imligio Onceliklc k.UIHi rcl bir mo tivasyon vc ivmeyle yogrulup gel i~(tkil)ec.cgini dil~Unenlere, bu durum, ~ok ilgin~ gelebilir. Ama yukar1da dile gerir
yonu 1amarnlamaya

t;a iJ ~ J yo r.

Nern de blllijn bunlan, A.D genisleme t)la-

myla uyum lu olacak bi~imde yapmak zoruoda. O yle olunca da. Avrupa'yt tanunlaytc l oge ler, zaman zaman, yeniden kavramsalla~nrllmak zorunda o labiliyo•·lar. Bu, gellefde, Avrupa kimlig:i ih~- ilgi li bir si.irekli deg:i~ken ya · JHrlJH ifade.sidir. O ytesine degi~ken bir yapJ ki, bazen, gerr.ek oltm ve wsarlanau birbirine kan~abiliyor. I-Ia na Avrupa bir dii$, bir d ii$Unce, soyut o lanm ideall~tirildigi bir plan1 ; ola1·ak varhguu siirdUrUyor. Ne var ki bir de gen;ek dilnya, yani tiz.iki~politik A vrupa mevc.ut. Bu ~el i~kili yap1d:1 Avrupa'nm kcndi kimliY,:indcn gill( alaruk yiikselmesi (geni$1eyip dcrinlcf}mcsi) i~.in ne yapmas1 gerekiyor? Dogal olarak Once, sOz konusu kimligin a y1r t cd ici ve toparlaytcl Ozclliklerinin. bir ba$ka a nlamda: tasarlanan Avrupa'nm, reel di.inyada (Omegin Orta ve D ogu A vrupa'da) hayata g~irilmesi gibi zor bir giirev be.kliyor, Avrupa'y 1. A vruptl. bir yerde, prngmmlk davranroak zorunda . Eski dOncmlerdc nastl ke ndini, kiiltiir/uygarhk vc fclscfi baglam da, fark h bi~imlerde konuml;:Utdtrdtysa; ~imdi de siyasr, kU itiirel ve cografi sm1rlan n1, Okt. t\m:sao:nlam Anti•~ mas• (A \·rupa Birtigi'nin <•m~lilll ), ,-. h •ct B. NeumUJlfl. "Awupa Kimllgl, AO Oenl$k111e!:i. \ 'I! EniCSJ'.:IS)'On/O~I:'una Ba,Sifllllll... ~cv.: J!AA Afaca.n t \ W0.\\·(1 D fJS_I'CI$1. K•~ 1999. Cil1:5 Say1:-l. ss.9·10. rt ·r. O:IJ'\<>n Allh, ti:tdllkk AJm:IJII!i.IXI:'I n~ r nliiSIZI:I]Cl:i h 11kil)l Ql:'l.n, id.~:i)i1..~ t:diloti~ Vl;~ k uflf\liQ I btt ""'"~ konsepdndc:n so.-. odet. Bb . Timoll\)' Gt~noo Al>h. HEuft:opa Ocnkc::u... htlt-'nl affllmo !e Poli1ik. Europ<•·Arohi v. Sep1cmber 199:l. .ss,3-1 2 (Tiilii{c'de; ..;-\ VTopa'y1 OO~iinnlck"._ C:cv.: Hilsc)·itl 8 1lS<:I, 01$ Poli:iJ:u, Cil1:6, Sa)·•:2, A.r11hk 1995, $$.11()·127). l:S

JJ

"Oteki" Jct'in wJ·arlmwn A vrupa norm Ianna mi'inasebcti Ol9ilsi.inde belirle· meyi ye~li yor. Arnac;. Avrupa i~in bir "gi.ivcu tik alam" 1K ynrmmakllr. Ayru zamanda Avrupa Birl igi. bir y6niiylc de uygarhk projcsi olarak di'l~i'mii lii yor. Buna ters dti ~en politik. ktiltiirel ve ekonomik tc rc ih l ~;.~re yOnelcn Ulkelcr, bu projeyc dahil cdilmiyorlar. Yaktn ge~mi~ten Ornck olamk Franko d6neminde .ispanya. Alb~ylar Conlas•'m iktidarda hllan YullflniStiln, .i.kinci DUnya Snva~1'ndan sonru Dogu Blogu ic;inde kalan Dogu Almanyil ve tiim Orla Avn1pa (zorunlu o larak) Avrupa projesinden di$lanml$ iilkeler ve bOigelerdir. f-latta, ge~n.ti~inde ba.~ika bir uygarh~ (MUslUman EndUII.is) y:;uakhk eunj~ o lan tspanya, uzun sUre ne-redeyse A vrupah bile sayJimamJ~tlr.

Ayu1.S:t Rusya ve Bal.kanlar ic;in de ge~e,rl id i r. BuradH da Avrupa'nm siyasi dcgcrleri bcnimscnmcdigi ic;in. d1~lama sOz konusu olmu~, Dogtl Btogu tU mden "Oteki'' muametesi gOrmU~tiir. Oysa bu cog,·afi sm1tlartn gerlsin.d e k;Jid.g, haide, Tiirldye, o di.>nemde, A \•rup;J He diyaiogunu millle.tik olnrak silrdUrmil$1tir; Avrupa Toplulugu ile ili$kilt:r dt: o rwk iiyefik derccesinde ytiri.itlilmU~tiir. 29 k.i . Avrupa'mn siyAsi (ve kliltiirel) smn)fiiJ, cogra.li Stmrlannm bclirlcnmesindc ctk.ili o luyor. Bugiin de Oylc. Sadccc, Soguk Sava$ dOneminde. Avropa kimliginin de belirleyicjle.ri ill.'rtSJnda bulunan de£,ederei li~kin k1s uU degi~me sOz konusudur. 0 dOnemde. sosyolisl Ure-lirn sisterui vc LOtaJ i ~e,r po li1ik rej im (Dogu Blogu) kar$tSmda. kapitalist iiretim ve scrbc.o;t piyasa sistemi ilc dcmokratik rcjim ( BatJ Blogu}) Avrupa kimligi itj(in de "ayra~" 3t) sayJian J)Oiitik ve ek.o nomik ctegel'leri o lu$ruruyordu. CiOnUruUzde Dogo Blogu kabua
ve.~ileyle, ko nuyu actklayJc.t bi r Ornek anlam111da. eski Sovyeder lli rh~i De,•let Ba~kMJ MikJtaiJ Gorbachev'in So~uk Sava~ biterken d ile ge.-

Bu

tird igi "Ortak Avrupa Yurdu" Onerisine deg:inmck istiyorum. GorbachO\' ~ylediyordu:

Jl$

lfl .'Ill

14

t\mstcrd~.m Antl :,~m:Li.f. maddc B.

'fUriJye 195l'dc. N.A'I'O Uyt:!1i l)ldll, 1963'u: i:s.:: A,·rup:~ 131;oo<JtOik 'l'opfotogu ik Orl:tk,h k t\ntl~m as• inrt.aktd•. J!"redc.rik Ou.rth. cd .. F.llmic Cl'\'lltfJ.S (tJu! B(mmlurit':f (Osk': Nt'JV.'¢gillll Uni\'Cr.!'ity f'rC-:j.$.. l969}. :·•kt. 1\x:r Neum:·•nn. ~. J$.e.., s.9.

8(tU'tl
'Hill/ A I'Mtj)(t 'yl ~.sclel,er siiSitm'yfn'lar. Fakhl l>nylt! tii(Jtlel'l'tllitl', t()/1rdji ''~ 1arild gtrrrcklerl dtii\~tirttttr.cz,..• tuV.:r tl•'mpitltytz., E.'J.kl lht$)'41, A nwm ilu lltri.stiy<mlll;, wrofmd<m birl~·tirildi•., NIIS)'
BUI·ad a Gorbachov'un Sovyet Rusya'ya Avrupa'da yet ayu·maya ~a h~u·· ken rercr::ms olarak gctirdigi o rtak "tarih" ve "cografya" ile "orwk din" (Htristiyanllk) vurgusu. bugiinkii /wrupa (Birligi) dcgcrlcri itibariyle, aslmda, etkisiz kalacak bir retoriktcn Oteye gcr;mcz. Avrupah baz1 yet:kililer:in, TUrkiye ile i l i~kiler glinde.m e gcld i ~inde, g(•yn re.smi o lnrak arada bir kUitUrel ve cografi farkhhg.tl g(Sndcrme yapmalanna r~1gmen bu

boyledir. T'iirkiyc Avrupa Birlii;Wni Oncelcri siyasi ve ekonomik gcli~mc si.irec inde u kt~tlmas1 gereken bir hedcf olarak dcgerlendirmi~tir. Ama tilkcdcki gerek: s i}'a....;1 gerekse biirokratik ve toplumsal tav1r dikkate ahnd1£_111da gUrUieceklir ki. ~s hnd a sOzil edilen hedefe ili$kin bi r belirsizli.k. mevcuClur. Bu. TUrk..iyc'ye il i~kin bir i~ polilika sorunudur. Avrupa'da da baz.t ~vre lerin Ttirkiyc'nin Avrupahhgma itira.z.lan vardu. Oysa AET'nin kuruldugu y1llarda Ahnanya'nm Ankara Biiyilkel~ili£.i Bonn'a gOnderdigi raporda, Tlirkiye'nin bllylik bi.r kJSrrunJu cografi ok•.rak AsyH'dn bulunmasmtl ragmen. bur:asmm s iyasi. ckonomik vc hukuki as:tdan bir Avrupa i.ilkcsi o ldugunu ifad e eder. T'iirkiye'nin Aw upahltgma bir ba~ka a~tdan da bakmakta yarar var: Tarihsel ve siyasal bir o lgu olarak Tiirklcr en a.z bin )'lld1r Avrupa hamurunu yogu nlm ~tu r. Ama AvruiHl'nJil kimJi.k. ftlgt1SnKtSt/U•mmlamast. bugliu T ilrkiyc-AB il i ~ki l eri ne de yans1yan bir sorun.a zcmin haznlamal.aadtr. Esascn. Avrupa kimliginc ili~kin ik i yOnli.i bir geli~mcye lamk olmaktaytz. Bir yanda tarihsel, kUitUrel, psikoloj ik. boyuna alg1lanan (geJene..kseJ degedere

ve Ozelli)c le Htri sl i yf•nlt~a attlla) bir Avru(Kt kimligi vardl.f. D i ~er ya.ndf• ise siyasi. ckonomik ve askeri boyuua geli$ti.rilen vc ICmcl Ul$t)'JCtSmm Ortak D1~ Polirika ve G tivenlik Po litikas1 o ldugu bir Avrupa Birligi kimligi sOz konusudtJr.

Avi'Upa Birligi, bu iki kirnlik tanmHn3 b3glt olarak Ti.it kiye ile Hiskilerini belide-yec.e.ktir. Burada su.nu betirce.JUu ki. gere.k. yaz.•h be.Jgeler gere-k sc .A..vrupH Birli£i'niu gelcc.egl a~ I S t ndan bak.Jid•£mda. TUrk.iye. i.kiuci tanunda yer alan Avrupa Birligi kimliginin tamamlaytclst o larak AB i9in Onemtidir , hatta vazgec;ilmez olacakttr. Bunu, AB 01'tak D1~ vc OUventik Polirik:as• ile <-l~Jklamak:ra yrm:a.r var: Awupa .13irli£,i, bir Or1a.k O JS Po litik:a geliSiirip uyguln.rnn irndes iui 1987'de Avrupa Tek Senedi ile gOslcnnj~,

sonra 1992'de Maastricht Antla~mast bunu Ortak

Dt~

Politika ve Giivcnlik

Politika..•a olamk k urumsalla~tnmaya c;ah~tnl.}ttt. Atn sterdam Anlla.}m as1 ~· Miehail Owba<:he-v. Pt't"" tf'()ika, Nt'"' Thi1tki11g

/fJt' 0 11t'

CCJJmrl','t a11d rlu· Wol'l-il (Londt,n:

FQnt3n;L, 19"88) $. 190-; ;·ekt. Neunt.'lnn, a.,s.t.., $.1 4.

15

ise sOz konusu po litikanm, dt? politika ile gtivenlik politikasma ili?kin blirtln als nlan kf• ps~yacak ~kilde yasama gi!\:irilmesi .cunHC I )'I~ !lynutJh htikiimlcr o rtaya koymaktadtr . BOigesel ve kiircsel dlizeydc giivcnlik. Ozelliklc son dOncmlerde AB'nin geli~tirmeyc Ozen gOsterdigi hukuki ve kurumsal ~er~cvedc, "kim· lik W? 11f(!'~·ruiyi!t " ile ilintili bir i~lev kazantyor. Maastricht vc Amsterdam dOzenlcru eJe.riyle Avrupa B irl i ~i·n.in tcmel amac;IH.n aras mdo sayt.lan Avrupa B irUgi kimligini. yine aym ycrdc. o rtak bir d t~ po lit.ika ve ,gi.ivenlik politikast aracthg1yla uluslararast alanda gdi~tirilecegi belirtilmektcdir. Dile getir ilen bu .kirn lik, AJ3 rnetin lednde a(jLk:JandJgl kada.nyJa gOrtiyoruz ki, d inse[ bir ny1n ma daya.nuuyor; a ma siyasal ve kuru.msaltf:'melde ortak degerlere gOndermc yapmay• ,gerekU k1lJyor. Bu anlamda Tiirkiye•nin bOyle b:il' yapm1n d•?•nn itilmedigini, ho.tta eger bugilnkU diinya kosulla.runda kar~ll •kh olarak i~in ciddiyeti kavran1hrsa, AB £UVelllik kiruliSi i·\-i!risir1de T Urkiye gibi bir iil.kenin/devletin mutla.k a var o lru(tSt gcrllktiginin anJa~JiacagmJ soyleycbiliriz." Bugiln geni$1eme \' C e-utegnl.Syon sorunu yasayan Avrupa Birligi, e-uerji tcmini V<=- kiircscl aktOrlii.k yolunda planlar pe~indcdir. $imdilcrde bir yandan Avrupa Birligi'nin. daha dogn 1su Avrupa'da bir gtivenlik ve refah rnodetinin ilk olusum gcrek<;e.Jeri {ya ni orta.k. ~Jkan £l!!'~e.kJe~ti.nneye yOneUk olus lar llslU bir s i y~sal sislemin islernesi i~ i n buray~ e,gemenlik dcvrinin gcrcklilig.i) ve 2004 gen i ~ lem csi ndcn sonra yeni iiyelcrin tercihleri arasmda uyumsuzluk gOzlemlenirken, d iger yandan AB i ~in te.hdit i ~ere n Orta ve. Dogu Avrupa bOJgesjni.n rru•rJaka g~l)i~lemeye d<-lbil e.dilrnesi gerekiyordo . Avropa Bi.rligi'uin ik.i btiyiik kurucu liyesi o lan Abuanya ve fransa b3~ta olmak Uzerc.. AB tiyclcri bu gcn i ~lcmcye "hay1 r'~ d iycmez.• lerdi. Aksine, o nu bir ttir ''Onleyici giivenlik politikas1'" o larak dcgerlendir· d iler. AJua <ski Oo~u Blogu Uyesi Polonya , (:e.k Curu.huriyeli gibi ~imdinin yeni AB devle tlcri. uluslar iistii nitelikli Avrupa Birligi Sistemine ulus devl.ct yctkilerini devrctmeyi pek istemiyorlar. Baglmstzhklarmt elde etmisken., bundan bir ba~ka o tol'ite le hine vazgc~m ey i. bit anlamda devlet zafi yeti o l.Mnk a l,g•IJyorl.M. Oysa Avrul)a 13irligi'ni.n temelleri say,lan Avrupa Komiir ve ~el ik Toplulugu (AK<;T) ve Avrupa Ekono mik Toplulug:u (AET) bOyle bir e gemenlik fc.ragati anlay•~•yla kurulmu?tur. Zaten Avrupa To plulugu ' nu d i£CI' uluslarnras1 OrgUtlerden ve klasik ittifak sislcmler:inden aytran en bcUrgin Ozellik burada k.endini gOslcriyor. Peki. bUttin buulflr TUrkiye ile iU§kili olarak ne :mlama geliyor? Burnda ~u nu gOriiyoruz ki, Avrupa Birligi bir bi.itiinle~mc si.i recidir vc bunun i9in farkh anlay1~ ve beklend lerin zaman i~erisinde birbiriylc uyumlu haJc gelmcleri ~attlJI'. Once. bu amaca yOne lik o larak. temcl vai'Oiu~ fe lscfesinin iyi kavrarulmas1 gerekiyor. BirUkte var olroa. "t;e$itlil ik le birlik" sOylemi

16

vc inanc1. her tiirlii ayn~tlnc 1 ulusal <;1kann Ostiindc tutulmadtg, mi.iddet~.c, AB Sistemi'nin t;ah~mast pe.k mtimkiln ohnaz. Eski Oogu BJogu illkele.rini o K openhag Kri!e.rleri (demok.J'asj, ins.fl.n haklsn ve huku.k un ils!linHiY,Une s.t~yg1 ~ isleyen bir serbes1 Pazar ekonomisi ve bunun rckt~bet ye.tenegi: ·ropluluk kazan1m lannm benimsenmesi) ac;1smdan AB i.iyeliginc ne kadar ha.z,r o lduklar1 f:1.zla sorgulanmadan, glivenlik kayg1S1yl:l ve siyasi bir tercjb le AJ3 SisleJui'ne a lu\ma lfan. bilinc;li bir ka.rarthr. Uyum, bir bask:r't i fadt=yle .entegrasyon. sUre.; i~eris i ude ge.n;eklesmesi bckJenen. o zamanH kadar ise w lwmmiil ediltu:ttk bir durum olarak gOrUIUyo,·. Ona ve Dogu Awupa'111n, ama aym1...amanda Avrupa Birligi'nin istikrar1 i~in . .Simdi. Ona ve Do£:u Awupa Orneginde dile ge.tirile.n bu giivenlik ve is· tikntt olg,usuna bir de uluslarara.w f1laOrolma potansiyeli ni ek:le.yerek:, Av· rupa BirUg,i'niH s uurlanrn On.:ldogu ve Kaflwsya'ya do~ru genj~Jeuuek is · terseniz. 'Tiirkiye ile k~u~tla§lr. onunla ytizle~mek zorunda kahrsm1z. Evet, Av1·upa Birtigi iddia euig-i vc c;e~itl i antla~malarla hedcfledigi gibi kU1·esel
bulun.11Jil.k. ve

sil~

sahibi ohnak istiyorsa, TUrkiye ile

yi.iz.le~mek

durumundadtr. Bu sadcce l'iirkiye'nin jcopolitik \'c j costr.ltejik konumundan dolayt degil, bu Ulkenin ktiltiirel ve be~eri zenginligi sebe· biyle de boyledir.

Framaz ara~urmact t>ierre Weill, Avrupa'nm tarihsel Onyargtlanntn bu· lundugunu, Ttirkiye'nin, Avrupa'yt bu Onyargtlan n1 sorgulamak zorunda bl.l'ak.IJ) g.er~e.kJik He kar~J kar~ 1 ya ge[jrdjgi i9in, bu gen;e.kU£i gl:irrne..k is[e.• meyen Avrupahlar tarafmdan yaratllan kimi z.aman iyi kimi zaman kOIU bir seraba d0ni'l~ti.i£;Uni.i ifade ediyor. Weill. sOz konusu Onyargtlarm ic;e.rig-i hakkmda. ti kir verecek cal'z.da ~u nu da ilave ediyor: Tiirklen· ideallet'imizin

1ers ycws.uuasr sanmak. bi:_tle yUzy•llartltm beri siiren bir geleueklir.33

Avrupa'da biltUnl~meyi (}1\e.ren birQok dli~Unlirde T ilrklere kar~1 dJ~· laytcl Onyargmm bulundugumt gOriiyoruz. Bunlara Ornek o larak Rousseau, Saint· Pierre, Montesquieu. Leibniz ve Erasmus g ibi isimleri sayabiliriz.. Av,·upa' llm H wistiyanilk te.melinde- bi rle~mes i ni vc 'tiit'klere kat·~ , her zamau savunmtlda o lunmasmt Oneren bu ki$ilcrin Avrup:•ltlar Uzerindeki etkilcrini de gOm1czden gclemcyiz. Ancak, ~unu da bclir tclim ki, Avrupa bUtiinle$tnc..<.;i, baglay1c1 hukuki metinler a~tsmdan baklld 1gmda, ad1 ge~en ki~ilerin Oncrilerinc uygun o la1·ak l·llristiyanltk degerleri 07.e.rindc dcg-il, gcnel .anl amd~ evrensel dcgerlerle uyumlu bic;imde dcmokrasi ve bukukun iistiinliigu tcmclinde bir katlhm ile ger~eklc§mi~tir. Tarihsel siirccin ac1 tecriibeled, Avrupa'yt bOyle bir biiti'm le$meye mccbur etmi~tir. Avrupa kendi ge~rui$iyle ylizlesti~ i gibi • .'\vrupa Birli£i' njn do~ uya do£ru gcni~ l cml.! sUrccinde, T lirkiye' ye ili$kin 1aribscl (Snyargtlanybl da yiiz.le~melidir. Avrupa Bir ligi' nin dogtl stmrlan Uzerindcn diinyaya a~ 1 l mas u1tn yo lu, T lirkiye ile- uzla~ 'naktan ge~er.

17

Bugtin, ashnda. di.inyamn gene! degcl'le1· s istemiyle birlikte ge.c irdigi d(1nil~lim silre<:inde fark edilir Oh;.lide yenilikler de y~uuyor. Klilllirler birbiriylc ah~vcri$ i<;indelcr. Avrupa'nm bir dOncrninde Erasmus, s.ava~1. ''mh/(lrr kirleum kiUii bir ey/em" olarak gOrdiigi.i halde. bunun Tiil*lere ka9·1 yap1lmasmm me*·ru ve hatta gerekli o ldugunu savunmu~tur. Ama bugiin aym ki~inin adt altmda geU~tirile-n Erasmus Prt.,granu c;erc;evcsiude, AB fon larnnn da des1egiyle, Tiirkiye'dcu Avrupa'ya ogrenci gOndcriyoruz.

Bu anlamh

degi ~ i me

ve l'arkhltkltl.rlH bir likte o rmk ya~am alaru tesis ctmc yOn.iindcki zorunlulugun nu.nrcm dii11ya gerfektiginde iyi kavran1lma.'il gercktigine i$aret ettiktcn sonra, tekr..tr Avrupa'ya ili~kin c;1kar algllamala· nna dl:)nelifn. AllntJ.I\)'i'J'IUil oogu AVtU()a duyarhh£t oJdugu gib i, Frnnsa'um dj glineye, Akden.iz'e yOneli.k OncelikJeriuin bulundu£u biliniyor. Acaba uzun vadcdc gi.Jncyc de gcni~lemc olabilir mi'? K1bns u llen Asya'd.a. Awupa'nnl degi~ken kimlik a lg11:l.I1HlSI bunlal'a izin veriyo1·. 0 haide as1i Oh;Ut ya da endl~e nedir"~ AvruJ)a i~lne tJichkiannt baz.ruedecek bir gU~ pozisyonu t:lde ederst:. geni~lcme kriterlcrin i gev~.tcbil ir mj? Bu ashnda Almanya'mn cski siyasi hcdcflcriylc de uyumlu dcgil m i'? Ama hJUhazm.ta hem Avrupa Birligi hem de Almanya i<;in bu konuda hcniiz b~tZI risklcrin varhgma tamk o luyoruz . Ama kiiltiircl vc dinscl an· Jamda bi t 6te.k i l~ti tme.n i n. bu lehdit ve risk unsul"unu aza l t•nayac.a~nt da bihnek gerekir. 1~te bu nokladH TUrkiye• .A. vrupH Birli£i ve Almanya ic;in ~ok Onemli bir i~lev ve rol sahibi bir Ulkcdir. bltrm'a k(ll'4'1 sm•a*·nwk/iin/em almak gibi anlamstz vc yararstz stratcji lcr yerinc Awupa'da Islam' a yasama hakk.1 c.an1n.tak. ve bun.un gere.gJni yapmak, daha akt.lhca bir i$ olur. T l\rkiye'n.in .A.vntpo Birli~i'ne kf•bulllnli bu baknndau Avrupa'111n Onemsemesi gerckir. Za1en bunu gOrcnler var. Ama .;ogunJuk. mcseleye daha ktsa ve dar g5rUslii bir yakla.$Jmla bak.J · yor. Oys.a Avrupa Birligi'nin olu~um sUre.cine bakarsantz, en az ti~ ytizy11 .. hk bir tecrUbe.yi gOrfirstinUz. But'dda bir yandan, evc.t, T iirkle1· d1~lanmt~ vchana onJa.rn k:at$1 gl\venlik (jnleutleri ara~ll.nh nl~l iT, tJH);'t dj£er y:mda.n da. Bah A\'rupa'daki kom~u larm (Alrnf•nya. Franso) en az T lirklcre o lan dii~manllk kadar birbirlerine dU~manltk d uygusu ve tavn ic;:inde olduklan gOI'i.itiir. IOcme.k ki z.am:1nla deger yarg1l:1n ve- po litikal:1rda degi~rne o luyor. Tabi i burada bu degisiJni beJirleyen, zorurtlu kJ ia.n beset~ tecrUbe ve birikim de Onemli. Bugi.ini.Jn diinyasmda bir yandan bu bc$eri kazan unlar s onucunda iiretHen teknoloji insana refah \'C. konforlu bir ya~am s unarken, ayn1anda ilz,el'inde yasanllan ye1·kilre- ins.a.nm tiretip tUkettiklerinin getirdi£i agtrhgJ ~ckemez hale geliyor: Nc yapmak gcrekir bu d urumda. bir liktc c;Ozi.Jm yollan aramaktan ba~ka? i$te Tiirkiye bu noktada yaptcl ve Uretken bir rol ibalenme yete.negine sahiptir. Bu durum TUrk D1~ Politikas1 i~in bOtgesel ve kiiresel a~lluna zcmin hazu·layabilir.

18

BunJara ck olarak bir de cncrji gcrcksinimi var. Avn1pa Birligi'nin hem eski hNn, de ye.ni ilyeJeri enerji konusunda Rusya'ya bagunh o lmayJ h iy istenliyorlar. Avrupa Birligi·nin zaten bir enerjj potitikasJ 1nevcuu.ur ve gl\venJi bir enerji tedarik strat~ji s i geti$1irmeye ~all$makladtr. Tilrkiye, BakUCeyhan hatnnm yam s ara planlanan Samsun-Ccyhan han1 ile Onemli bir e nerj i daguun metkezi olmanm Otesinde, az. da olsa yava~ ya\·a~ attan ~ l ~lide .k.endj topr:J.klMtnda. petrol Urett:l) bir lHke oJart1.k Avrupa Birligi'nin gelecekte dahH fazl~ dikkatin.i c;ekece.k tir. T PAO veri lerine gOre. S uriye Stllln nda a~1 lan on be~ kuyunun on d<-irdiinde petrol iire timi yap1lmt!i ve glinllik iki bin vatil petrol e lde edi lmi~tir. 2006 y1llnda toplam pe.ttOI iireti.rlli 23 rn ilyoo VM il ohnusnar. Bu 2007 yJIJ ndrl 33 ul.ilyo o VMil ohtra.k. hesaplanmt~tlr. 2020 yth ic;in isc Tiirkiyc'de giinliik petrol iiretiminin 600 bin varil o la.ca£,1 hesap edilmektedir. Bunlar, 1''Urkiye' nin ene.rj i alanmda gelecege yOnelik ufk.unu gOstetme~~i bakun1ndan Onemtidir. Aynca, T ilrkiye. Avu-upa ic;.in c;ok iyi dcgcrlcnd irilcbilir nitcliklc o lan riizgar vc giinc~ enerj isi i.iretim inde de asia gOz ardt cdilmcyecck bir iilked ir.

Avrup•

Birli~i, ABO

vc Tiirkiyc

A VI'Upa, .dilnya potitikas1nda sOz sahibi olmaktan ~Jktt£.mdan beti siyasat

birlik ku:nna yo lunda slirek:li ~aba gOsrerdi. Ge<;m i~i yUz.yJtlar Onces ine ~Ob91ar, So~uk s~wa~ dtsnem.inde ABD 'den de dCSICk gOrdU. 0 zamao 'reel-politik' Oyle gerektiriyordu. mevcut uluslaranlSI koojonkti.irde ise dui'Urrn bi1·az farkll. iki kULuplu diinya sisteminin ortadan ka lklllcuayla birlikte Avrupa, kendj glivenlik OrgUtlemnesjn i AB D"de.n b~g.lrnS J Z. bi(iimde o lusrunnfl.run yolla run aramHya ba~ l od 1 .

uzamlTI bu

A BD bugHn diJnyamo tek s llper glicU oJar~1.k ulus devJet ve s iyas;d ger~ekli.k lCmelinde. kliresel diizeyde giicUnU arthrmaya yi.inelik bir d 1 ~ potitika iz.lerken; Avi'Upa Birligi tarihsel deneyimlerinin de e.tkisiyle, belirli bir ku1'Umsal yap1 i((etisinde ortak degel'lel'in payla~ 1 mm 1 OngOren bOigesel bir re(ah ve glivenli.k. politi.k.asJ yiklltrueye CIJII~I}'Or. J3u.r£~d::t, bi.r tm laruda, reeJpolitik/siyasaJ ger~kc;ilik ile idealist okul kuramc1lannm g0rii$1eri hayata gec;iriliyor. Avrupa'nm ge~irdigi sarstct s iyasal ve toplumsal d O nU~i.im sUre~letini yasamayan ABO, h:lta, Machiavelli, Hobbes, Niebuhr gibi

siy;L,al

ger~k9 i leri

izlcyerck. 16.yiizytldan kalma gii9 politik;L'lm uygula-

maktadtr. Bu ise uluslararast b~m~1 vc giivcnligi tchdit ed ici bir gcli~medir. Tilrkiye, her iki taraf ile o rt.akh£,-1 o lan bir bti lgesel gilc; o larak Oncmli bir d J$ politi:k.H poumsiyeline sahiptir. Her iki 1araf da bu anlamda kend i hedcfl.cri yOniinde Tiirkiye'den yararlanma yolunu tcrcih cdeccktir. Avrupa Birligi S is teminin kendi bOigesinde entegrasyonu tesis e tmede belirgin b ir basan gOsterdigini sOyleyebitiriz. Bununta beraber, son lrak krizi vesilesjyle gOrUidU k:i, So~uk Sava,s ko$'ult~J fU\Ul sooa erdj£,i ve ABD'niru kcndine Ozgii Onceliklerinin pe$indc o ldugu mcvcut uluslararas1 konjonkti.irde, A vrupa 'Birligi ulus larara..'•a bir aktOr ola.rak varltgmt siirdii·

19

recc kse, k cndini yeniden sorgulaytp yap1landmnak durumundad1r. Sadece A\'ropa lbOige.sinde ekonomik ve sosy:ll refah 1 S.tl£1amak. kendi uyeleri arasmda ban~t korumak yctmcz. di.inya po litikastnda da ctkili o lmak gerckir. B unun yolu ise ortak gii venlik ve savunma polilikastnl ba~anyla uygu1Mn.a.kHttl gec;e-r. Tiirk:iyc. bu btJgJ;uud.tl mutla.ka tJJUIIll.<)St gere.ken kilit iilke konumuudad•r. Hem Avrupa Birli£.i hem de ABO ic;in. Avrupa Bir ligi ekonomik gU9 olarak geli~mcsini ilerletirken. siyasal bir varllk ol3ta.k da etkinligini artttrmaya c;ah~I}'OI'. Amel'ikan dolan ko·tJ'~JSIIlda bugiln AB paras1 (avro) me \'Cutsa. bu gelismeyi ekouomik glic; ile rni yoksa siyasal kimlik vurgus uyla mt ac;tklamak gcrck.ir? Her nc kadar para, i$1evi itilbariyle ekonomik bir an1~. o larak gOriilse de , gerc;ekte, siyasal otorileyi tem.sil eder. Para basma ve tedaviile c;•karma yctkisi, ancak siyasal i ~de sahibi bir glic;te. bir ba$ka dcyi$1e: devlene o lur; 1.arih boyunca bu ~kilde gOzlemlcnmi~Lir. Oych;ri arasmda vc uluslararas• ticarcltc kcndi parastnt kutlanan ve bunun Amerikan dolan kar~ts mda s i"lrekli deger kazand1g:ma da tan1k o lan A\•rupa Birligi~ yal111zca ticari il i~kilerinden yarnr s.aglamakla kofmjyacak, oym zau1aud.H polilik k.im.ligiyle de kcndinden sOz cltirm i$ o lacakur. Ama bu da yctcrli dcgil. OzcUi.kle de Ortadogu'yu saran Amerikan tehlikesi. uzun vadedc Avrupa Birligi 'nin ya~ns...1.l ~Lkarlann1 da tchdit edecektir. Simdi Avrupa BirligL yeni bir karar a~amasm~l geldi£inin aymmd.tl olmf•k zorund.tl. Kendi k..imlig.i ve coWafi smtrlan konusunda zaman zaman dilc gctirilcn. Tiirkiye'yi d J$1ay•ct t~w tr dan vazgec;mesi gerektigini anlamahd1r . Avrupa Birligi t.a rihsel vc psikolo ji.k. OnyaJtg•IMb ha.re.k.eL edere.k., kendjsin.i tlneol.li bir jf'Q(>OUiik ve. jf'QkiHIUrcl a landan soyutlamjnm b<:dcliuin ~-ok a£tr o lac.ag.uu gOreceklir. Tiirkiye'nin clast Avn•pa Birligi Uycligi, Avrupa Birligi sistcmini lrak, iran ve Kafkasya ile. s1ntrda~ kdarak bu sislemi teh likeye soktnayac.ak, fJksine, Avrupa BirliSi'ni dUnya po Utikasntda s6z sahibi konurn.uoa yUksellece.Jair. lrak'a Arneri.knn saldm smm ba~lf•.ruasmdan sonnl halyH Ba§baka111 Berlusconi taraftndan yaptlan a~1klama da bu yOndedir. Berluscon i. Avrupa Bil'li£ i'nin gelc.cegini11 T ikkiye, Rusya ve ls •·ail ilc birlikte otdugunu ifade ederkecl. bern uluslara.ras, u y u ~rn.azltk l atJn ve bununla baghlnl~ l o larok da btlyUk gil~ l eri n ilgi alanlanmn yogtn~a~ll~ hem de lu!ttnlmul olarak vurgulanan jeopolitik Onemdcki bOigelere. AU •nin ilgis iz kalamayac.aguH anlatmaya ~ah~1yor. hgisiz ka ldt£tnda, ilstdik bir de d •$hlY\C·J tutum aldJ£,toda.. nasJl bir dunlJu la

dolayJ..s1yla a~Jkf;a g.Ori.iliiyor.

34

kar~J i il$ac.a.g, .

(rak krizi

Yaln•z. buradi-l i~nrt:l edilen olast i l i ~kil erio meydorK• gebuesini olurnsuz yOnde e tki leyebilecek baz1 ileti$im ve/veya Onyarg1 sorununun bulundugunu belirtmek de gerekir. ·rurkiye, Avi'Upa Bil'ligi projc.sine ilgiyle yOnel mi~ o hnastna k
20

siircklilik

dcgildir. Bundan dolaytdtr ki Avrupa Bil'ligi'nin gen i ~ l eme sUrec.i nde olas1 kallllmctlann uymalan gere. ken k.rire.tler. TUrkiye'cle ulusfll blJrllotngu boz.ucu udet)ler bi~hrtiode gOrUiebilmekcedir. Oysi' Avrupa Bir ligi. bir ortak yi'$i'm alamdu. mlimkiln o ldugunca homojen. birbil'iylc uyu mlu bir ckonomik. politik ve toplumsaJ yaptyt zorunl u kthnaktadtr. Tlitkiye'nin ulusal. [ilrihsel ve jeopo liLik ko· tHHtllUlclr-.:n dogan. bir bassasjyel.i va.rdU', Avru1>a B irl i ~'n i n ins.tm hakl.t•.n ve azml tk.Jann korunmast. fldem-i merkcziyetci yl.1ne.tiro tasan mt konulanndaki ta leplel'i bu nedenle temkinle kat·~tlanmaJnadtr. ko~ullanm

tam o larak

kavram t ~

Ote y·a ndan ~unun da belirtilmcsi gerekir ki. Tilrkiye, her zaman jeopotitik ve jeostra£ej ik planlartn ve realitenin odagmda bit" illke olmu~tur vc hale.n de Oyledit. Ya.n n da Oyle kalacakJJr. Ta.d.hse.J deneyiml.e r g()steriyo r ki Tlirkiye, BtUI uezdinde, sadece A vrupal t o lt•rak de£il, hem A vrupal1hem de Asyah \'C Ortadogulu bir illkc olarak Onemlidir. Ku~kusuz. Tilrkiyc'nin kendi ulusal f;tkatlan i~in de bu jeopolitik Oze.lligin yadsuulmamast gerekir. llu durum, TUrkiye-r\vrupu llirligi il i~kilerinde de b~lirleyici bir nitelik ar z edcr. Ozellikle son [rak kriziyle gOriilmi.i~tiir ki. Soguk Sava~ sonrast d iinyada kendine gOre bir kGresel Oncclik politikast geli~tirmeye ~a h~n A BO ile sttatejik nitelikti tck yanll ittifak ili~kisi yerine; ~ok yOniU politik, IOJ>Iumsal, ek.OI)OJnik ve .killrlireJ ili~k i Lemelinde bir onakltk daha gUve.n vericfdi.r. Avrupa B i rl i ~i . Tikkiyc'ye bByle bir po1ansiyel sunuyor bugiin. Tabii ki bu kar~thkhdJr. Avrupa Birligi'nin Ortadogu. Afrika. Kafkasya ve 01'ta Asya bOigelerinde ~1kar takibi i~in geli~tirdigi dt~ politika hede.tleri111in ve Ozellikle de enetj i tedarik.i i~itt g()sterdigi ~abarutt, TUrk.iye hesaba katllmad~m ba~anya ula~nast kolay olmaya<.:aktlr. Yukanda dile geliriten politikatano uyguhlOJU.tJSt ise bugiJn.kU diJnyada sadcce htikiimeder aracLhWyla degil, muhtelif alanlarda ~e~itJi kurulu~larm kat· ktlan yla o hnaktadtr. Bunlar ru·a..~ mda iktjsadi kuru lu ~lar, sivil toplum Orgiltle.ri. iinivctsiteler ve di£er egitim kurumlatt bulunabitir. A vrupa l3il'li£i'nin bu tti!'de.n projcler i~in aytrchgl Odcncklcrlc c;c~itli dl~ poJjtika etkinliginin yliriitiilmc..'ii mi'tmkOndiir. Bunlar, daha Once i~lendigi gibi, bir yandan i~ politika ile d1~ poLitika bagmttsmt onaya koyarken, d iger yandan dc£.er degi§imi ilc ber.tbe.r dt~ poHli.karun pralik ara~Jjn ve akt(irlcrini gOslcn neklcdir. T lirk D1~ PoHcikas1. diinyada ve kendi c;evresindc meydana gclcn siyas.al, ekonomik ve kiihiirel 00nii$iime uygun o larak. Avntpa Birligi'nin geni~lcme ve uluslanu-ast ~vrede erkin o~n" yolur>
21

KAYNAK~A

Ash. T imothy Garton. "Europa Denken'', Ctrtemationale Politik. Europa· Archi 'll, EyHi l 1995. {TUrk~e'de: "Avrupa'yt DUsUrnnc:k'', <.:ev.: HOseyin Bagco. Do~ Polioika. Cilt:6, S ay ~:2 , Ara~k 1995). B~nb.

Frederi.k (der.), Ethnic Groups and Boundaries (Oslo: Norwegian

Univers ity Prcs.s. 1969).

Behrens, Henning ve

No~ck~

Paul. Theorien der lntem ationalen Politik,

(Miinchen: dov, 1984).

Canbolat.. ibrahim S.. A~·rupa Birligi \'e Tiirkiye: UluSI!1riiSiii Bir Sistem/e OrtakJ1k, (istanbul: Alfa Aktiiel Yaymlan . 2006), 4. Basko. Canbo lat.. ibrahim S .. SaV(9' ~·e Ban*· Arasuula Diinya: Korku ~·e Umm ara· smda jnsan. (isoanbul: Alfa Yaymlan. 2003). Canbo lat., ibrahim S .. "Ned ir bu Avrupa'?", Yeni Binytl P
2000. Declarati·on on the Rights o f Persons Belonging to National or Ethnic, Re ligious and Linguistic Minorities, G .A. 1·es. 47/ 135,47 U.N. GAOR Supp. (No. 49) at 210, U.N. Doc. A/47/49 (1992). Ernesto t..ac.tau, e~~t·ensellik. Kimlik ve C>zgilrlesme, <;ev.: E:rrugrul Ba~er, (Jsrar\'bul: BiJ'ikirn Yayu1lan, 1996).

Gorbac.hev, Michail, Perestroika, New Thinking for Our Coumry and tlte IVor!fl (London: Fonlana, 1988). HunlinglOO. Samuel P.. 'The Lonely S uperpower"', f oreign A.Ut1irs, Say,: 2. 1999. KUhne. Winrlch, Die neue.u Verei me.n Nationen, Karl Kaiser/Haus-Pcte-r

Schwarz (Hrsg.), Die neue \Veltpolitik. (Bonn : 1995). Lucke, Doris, Wirklichkeitskonstm ktion a ls Ware: ' Der \Vertcwandel' in der westlichen Welt, ic;inde; lmenunimrale Polirik und Gttsellschaft·

lmenuuicnal Politics tmd Society. Messnet, Dirk, "Giobalisie.rung, Global Govemance und Perspekrivcn der l!ntwkklungszusanunenal'beit", franz. NuscheJet (J-Irg.), Emwickluns und Frieden im 21. .lahrhwulen, ( Bonn: 2000). 0 .• Avrupa Kimligi,A8 Cienisfeme.si, ''e £megn~s )YJn!Dt§lama Bagmust, c;e,•.: tsa Afacan Avra.sya Dosya.st, Kt~ 1999, C ilt:.S Sayo:4.

NeumMn. Jver

Robertson, Roland, Kiiresetle$me, Toptum Kurmm ve Kiiresel Kiil£iir, (Ankar:l: Bilim ve Sanat Yaymlart, 1999) Cevirell Omit H. YolsaJ. Rosenau, James, Domesde Sources of Foreign Policy, (New York: 1967).

22

Rosenau. J .. Linkage Politics, (New York: 1969). Sertina. V., Golden Age of t/1e Moor. (London: 1992). Spiri. Pew r. ''The New Sovereignties", Foreign NTairs.

Say~:

6. 2000.

Toynbee. Arno ld. A Study ofHiS/(11)', (London: 1934). T uoc.er, Hilr>olitika.w ( 1815-1848). (An.kfl.ta: Omit Yaymc•hk. 1996). Weill, Pierre, ''Tiirkler Avrup(l'nm Gilna b Ke;;i~i"', R"dik(l/, 14.02.2006. Woodwa:rd, E. L., Wa r and Ptwcein Eumpe 18 15· 1870. (London: 193 1}.

23

Bo$ sayfa

1.2. ABD' NiN SOGUK SAVAS SONRASI POLiT iKASI VE T0RK-AMERiKAN iLiSKiLERi Tayyar ARl"

Konu~mama

bu organizasyonu yapan arkada~lara t.:~.:kkllr cdcrek

ba~lamak istiyorum. gOrU~Ierimi payla~ma

BOylesinc gi.i:tide ko nuk ve d inleyicilcr k~tr~tsmd a ftrsatt verdikleri i.;in aynca minnettanm.

Tiirk-.Amerikan ili$kileri Soguk Sava~ Oncesi vc sonrast olmak iizere iki bakundan dcgerlendirilmelidir. Ancak Oncesinde ABD' nin po litika lanna

t::trihsel a~tdan k1sa bir anlattmla de.ginmekte fayda o lacakur. Hepinizin de bildig-i gibi Soguk Sava?, yani H. Dtinya Sava~t'ntn sona

ernlesiyle beraber AJ30 ' 1)in poliri kast geleneksel yalluzcthk J>Oiitikasmdan uzakJa~arak daha angaje bir politik~1ya d O ni.i~tii. Bu baglamda. Tntman Doktrini, Marshall Plant, Eisenhower Doktrini, Nixon Dokt.rini ve Caner Doktrini ,gibi a~tllmlal'la attan bir ~ekitde uluslararas1 ili~kilere angaje oldu. Bu Orl~mda NATO ortaya c;t.lw. Avrupa'da Marshall Plao1 c;er~evcsinde OEEC'yi. orgutlcdi. Uzak Dogu'da SEATO, CENTO gibi o rgiitlenmcleri ku~atma po litikastntn ayaklan o la.rak hayata ge~irildi. Ve o ikili mUcadetede bii tarafla A BD'nin l iderl i.k yapliSt, d iger mro.fbl Sovyetlerin onderligioi yapt•g• iki kutuplu Ve iki bloklu bir yap! o rtaya 9tkll. Tabi ki bu siirc~te. ABD 'nin angajman politikasmJ bir tercihtcn z:iyade bel.ki de bir z.orunluluk o larak: algtlam:1k gerek:mek.tedir. ( :Un.k.U Al30 II. OUnya S (tVS~ J 'ndon sonra askeri kapHsitesin.i on sek.iz k::u MHmn t~ olan bir

dtwleni. Art1k gelcncksel yalmZClhk pol i tikasm~ geri d<.1nmesi mUmkiin degildi. Zira. Bat1 Avrupa tamamcn )'lkJimt~tJ ; Almanya, Fransa. ingillere, halya btiylik bir sava~ get;irmi~. Savas So vyerler 13irli~.i'tti cjddj anJamd:l etk.i lerui$ ve dolayJSJyJa JaponyH art1.k eski konumunda deS,ildi. Bu YS J) l ic;erisinde ABD' nin ~rt1.k yeni di.inya l iderligi roHinli oynamas1 ic;i n engt:l kalmanu~tt.

Fakar Amerikan kamuoyunun da buna ikna

cdilmcsi

gerekiyordu. A1ncdkan ka1nuoyu gete11eksel yalniZCJI!k politikasut::t s:1d1k

25

kaJmmasm1 istemek(eydi. Ben So£:uk Sav~m bu baglamda biraz. da yarn11Ld1gmtl in:&myorom. Ayn c-:tt ABD' nin Soguk Sa'Yaf t:m bliyOk Olt;.lide ~1kan vali(h. (..iinkii kil resclle~cn ~1karlanm korumanm yolu i<;inc kapanma politikaswdan g~miyord u. Dolaylslyla, ABO, Truman Doktrini ile 1947'de Soguk Savafm kendisi tc;in de ba~lam1~ oldugunu ilan etmekte ve Komiinist tehlike kar~:asmd:n 6zgUr ul uslr..n kororuo SIJzli \'e.rmekteydi. ABO. l9S7'de Eiscnho v.,rcr Ooktrini ile bunu bir adtm Heri gOliirerek "uluslarantSJ komUnizrnin" tehdidi ilc ka~1 kar~tya o hm uluslara istemelcri durumunda dog.rudan ask.eri yardnnda bulunabilecegini atylklayantk dogrudan asked gU~ k u ll anm~unn kendince rue$rll alt )'fl(>ISuu o lu$turrnH.khly(h. Ancak bu miidahaleci poUtikarun kendini Vict.nam bmakhgma sUrUklemesi iizerine 1968'de :i~ba~tna ge len Nixon'm ad1yla bilinen Nixon Dokcrini ile bundan son.ra bOigesel ~att~malarda Amerikan askeri kullan1lmayacaguu ac;Jklayar.ak o g_liue k'f• d~r ki Amerikon polili.kHSttldfl.rl geri S(hm altnaklaydt.

Ancak Nixon Doktrini baglammda

i~li:ncn

politika

yumu~ama

,..,

beraberinde «;in·ABD ili$kilcrinde yakmht~mayt gct:irmi$se de 1970'1i Y•lla.nn sonunda meyda.na gelen Iran Devd.mi ve Afganistan. i~gali ile beraber dOnyada ye.nide.u yeni bi.r soguk S.(IVS~ nrmosferi bakim o ldu. Ba~ hca biiytik gUc;.lcr ve onun etraJmdaki devlctlcrden olu¥ln her iki blok birbil'ine kar~t yeniden gard m1 aldt. ABO, bir tamftan Afganistan' tn So'Yyetlet" l<\.l'afmdan i~gati diger taraftan lran'da $ah'Jn devrit.nesiyle. b61gedeki SLnllcjik ilsdlnlii~\1 k>lyb
2000 Kastmmda tartt~mah bir se<;im sUreci sonunda i$ba~ma gclcn 6a~k:::tn n ush"un hartrlanHsa ilk icraatl fU ze Kalkant ptOjesini Ol'ta ya atrnast ve bu dogrulcuda 1972 tarihli A8t-1 amJa~masHH [e.k tanJf h fcsih e1mesi <>lrnu$tur. I I Eyliil 200 1' de gtlndeme gelen El Kaide orgiiiU tarafmdan ger~le~tirile.n saldartl;lJ' ABD' nin OngOrdugu politikaJan vakit get;irihneden get~ek i ~Li rilme$i it;in te.tik.leyici bir unsur o l mu~tur. Du baglamda. gllndeme getirilen ve ftdtna Bush Doktrin.i de denjlen "16nleyici s.a va~" vcya "(,jnceden saldtn " stratej isi ile ABO. bundau son.ra nlikleer silahlan gel i~tiren ve tea·Or Orgiitleri ile i~birligi yapan illkelea·e beklemeden dog,·udan saldtrt d Uzenleyebilecegini ayaklamaktayd J. ABI), yeniden Soguk Savsf Ill b a~ula geri dOn.rue.kte. bu defa "Sovye[ tehdidi" ya d~J "KoruUnist tehlike" kavramt yerin e "terOr tehdid i" kavramtnt kullanarak bu yeni tehd it eksenindc uluslararast toplumu bir tercihe zorlamaktaydt: ;.o Ya bizimlesiniz. ya da te rOristlel"'e". Su politikanm asal amaca son derece hayati ytk:l.rlarm sOz konusu oldugu Ortadogta'ya mUdahalcnin mc~ru alt yapt.smt haztrlarken bunu ycni bir tehd it retorigine dayandannaktt Diinyamn enerj i merkc1J o lan Onadogu bolgesine yOnelik o.skcri gUy konu~)andtrmanan ya da

dogru d~n

askcri mUdahalenin gcrckcesi cskiden Sovyet tebl ikesiyken

~imdi

tcrOr tchdidi o luyordu. Dcgiscn sadccc rctorikti Ozdc bir o lmuyordu.

dc£:i~iklik

l rak slirecinden sonra ABD'nin bir numarah bedel1 yenideu lran olmu~tur. ABO ile iran arasandaki ili$kilerin gerginlef;imesi bilindig i gibi

1979 dc·vrimi vc arko.smdan gilndeme gelen rehine kriziyle bca·aber ba~Jantt$ ve Jran bu tatiiHen son.ra SSC:J3 'n.il) yan• su·a bi.5 1genin gtivenlig-i ve kcndi <;tkarlan i<;in tehd it o larak gOriilmcye ba$1anm•~ttr. 1990'da SSCB'nin dagllmasma kar~tllk Jrak'tn yeni b ir tchdit unsunt o larak gOa·Utme-'.i Uzcl'ine Clinton yOnetimi bu iki Ulkeye kar~t ·"~ifte c;eva·eleme'' polilikastru uygulama ya ba$1ad•. ABO. 199 1'dcn ilibaren lrak' • za.en ambargo vc kjtJe imha silahlannm denclim si'trcci <;er<;evcsindc ktskaca alma~ butunuyordu. 1995 ve 1996'da kabul ed ilen yasaJarla iran'a da ricari smbargo uygulama ya bf•$lj ynrak ~ i ft e k u ~-:..t ma politikfasuu a~tktan uygulam.aya koyd ug:unu g<.Ss1crm i ~ti r . ABD ~

s<.sz konusu pollti.kalann sonucunda l rak' t

~() kUntU nlin

esi£iue

gctird ikten sonra i9erdcki muhalcfcti de uzun siirc Orgiidcmcsi dolaytstyla askeri operasyonu k1sa si.irede amacma ula$ml~ ve Saddam dcvrilerek lltkede re:ii.rn de£,i ~ikl i £,i gen;ek le~t i ri l m i ~ti r . Bush ile beraber iktidardaki etkileri cidd i bi~irnd e Usklirune Vt: kurtarmH ach ''erilen s oguk S~va~ Slralej isinin yeni di.1nemin k() §ullanna uygun olarak revize cdilmesinden ba$ka bir ~ey degildi. Burada askcrl opsiyonun y::anu1da muhalefe.tin (irglitlenanesi, it;erde ve d 1 ~oda yetetli des te~e Sf•hip olunduguna ve g iri ~i lecek bir askerl operasyon i ~ in ko ~ullan m uygunluguna karnr vcrildiginde rcji m.i devirmek i ~iu harekete

27

gec;ilmesi sOz konusu olmaktayd1. Anc.ak bu rej im degi~ikliklerinin bazllan Ozell ikJe Ukrayn~. Glircis tan \'e Kutpzistao Oruekleriode oldugu gibi askeri ara<;lann kullanJ)masmJ gcrcktirmcmi~tir. Uzun soguk Sava~ boyunca bitZI kii~tik soruniM ya~aosa da TUrkAmerikan ili$kiler daha z iyade ittifak gOriintlisi.iniin dt~ma c;1kmamt~Ur. Soguk Sava~ boyunca tar.ttlar arastndaki ili~kilerde, amac; vc c;1kar benze~rnesi dahtt agultkiJ g,Uzlikruekteydi. Ozd li.kle Sovyerlerden kaynaklanan g\ivenlik soruno w.raflar arnsmdaki ili$k..iyi stratej ik haJc getirmekteydi. DolayJsJyla taranar birbirlerini s tratejik ortak ve s tr.uejik milnefik o larak uuurntan.utktaydt. Sovyetler AJ30'ttin kliresel (iLkarlaruH lehdit ede.rkeo Tijrkiye'yi de dog,rudan do&ruya tehdit e tmekceyd i. Bu dururn tan\llann gcrek NATO baglarnmda gcrekse ikili itiikilerde t>lm bir i~bil'ligi ve d:.~yanJ~mo. i9inde o lmalannt ge1·ektinnekteydi. Bu dOne.mdeki te.k. sorun 1974' tek.i Klbn s Sorunu o iJ\lU$tu. Bans 1-iarekan na tepid o larak ambargo uygult•nuKtSI T ik k-Ameri.kan i l i ~k i l e ri oi k1S.fl sUreli de oiS.f• krize slirliklemi~li. Ancak 1979 lran dcvrimi vc 1\ fganiSian olaylan ile ABD'nin T iirkiye'ye olan gcreksinimi ambargonun 19SO'de kalkmasma ncden uldu. Sonu~ta J980"li ytltarda itisk.iler ye.n iden yoJuna girm i$ gOrilnUyordu. Soguk S::l'lf~IO sonH ermesine ragmen gliodeme gelen birinci Ira.k kriz i esnasmda olsun. I I E ylil l \'C sonrasmda olsun wraflar Soguk Sava$ dt:ineminden ka lma ili~ki lel'ini s tirdUrme konusunda ellerinden ge len .;:abay1 gOsrerm i ~le rd i r .

Sovyetle1· Bil'ligi y1kthn1~ ve Dogu Blogu dag-J iml~ olsa da Soguk Sava~ son.rasmda d.fJ ikiti ili~k:iledo yolunda gidecegi dU~Uncesj WJrch. \.ihtkU Birinci lrrak krizi esnnsmda . Ku veyt' in i ~ga l iy l e baslayan ve Uluslararas1 Koalisyo:n' un lrak'a mtidahalesi esnas tnda TUrkiye~A BD arastnda bir sorun ya~anmanu ~ ve T ilrkiye ABO ile ve uluslaraJ'ilSI roplumla tam bir isb irliSi i'(:inde o h nu~LlJ.lrak'm KuveyCe k:ar~t a.sk.eri g_U~ kuUanJlHtS\ ve bu iilkeyi i~gal etmcsi bOige ban~1 ve uluslararas1 gi.ivenlik ic;in tehdit o lar..tk degcrlendirilmi~ ve bu ortak alg1lama birJik(e hareke t ctmeye yol o.c;nu~u. Dolaytstyla TUI'kiyc-, uluslar.trast toplumla birliktc hareket cttigi gibi savas son.rasmda da bu i.$birligioi sUrdUrdiL .l.r tJ.k 'Jil kuz.eyinde, Sadch:un'm bOigedek i Ki.irt halkma yapml$ o ldugu giri~imler c;er~evesind e ortaya c;tkan gUvenlik sorunlan koll'~Jsmda da 1~ut vc T tirkiye'ye bf1yilk bir gOc ba~lam1~C1. Bu esnada 688 sayth karann altnmas mt, orada gUvcnli bi1· bOigc o lu§-ma.•nm vc bu baglamda ~ki~ gUs-. dcdigimiz o lu§umun yaratllmt~smt T iirkiye :strf insani ncdenlcrlc dcstekledi. BOlgedeki KUrt halkma ABO hUkii meti c;ok duyars1z ko.hrken. Ti.irkiye bu karann ahnmasma Oncillilk e.tmi$ ve' AruerikHn hlikihuetinirn kaderleriyle ba$ basa bu~kH£ 1 KUrt halkma yard1m e lin i uzatmJ~tl. TUm bu siirc~te Ozal'm s-abalan vc giri~imleri c;ok anlamhydt. ABO 90' h y11lan n sonlan na dogru lrak i<;indcki muhalefcl harckctinc ( lrak Ulusal Konseyi) ma li kaynak aktararak Saddom'a kor$• bir 28

muhalcfc:lin dogmasma yol a~mt~ llr. Bu tiir gcli~mcler Tii rkiyc' nin tedirginligini al'tl i i'IH I ~tu.· ve ABO il.e ikili j)i~kilerd e- ku~ku tohumlan bu yll la.rda a t tllll i ~ I U'. Dolay HiJylc-l uzun So£:uk Sava~ Y•llannd.;l o lsun, SoSuk Sava~ soruas1nda OzellikJe 2003 Man ayn1da ger~ekle~en l.rn.k isgnline kadar o lsun bu i li~k in i n genclinc baktld tgmda ABD' nin Ball Blogunun d ige1' Uycle1'iyle kUI'dugu il i~kiye benzc1· ~ekilde bilyi.ik OlftUde patronaj ili ~kisi b i ~hnin d cyd i . Sovyet tehdidj ll in de e.tkisjyle TUrk.iye 'nin tehdil alglln.rualflfl ve bun:.'! kar$1 gelistiri lecek l'olitiknlar W ashington'un onaynn almak zorundaydt Ancak Soguk Sava~tn sona ermesi ve Sovyet blogunun dagtlmas:tyla be•·abe•· degi~en tehdit al~plamalan ve buna kar~1h k ABD'nin eski. a h~l.< u, h.k l ~u·HH sUrdUrme.k. iste,nesi Tti.k·AI3 D j)j ~kileri n de uz;un bir gergin dOuemin Uakim olmnsma yol (l~·.rm$U.r. Bunun en belirgin ~k i lde su yi.iziine c;tkmast ise (rak ve Ortadogu politikaJan nda gOzlendi. Taraflann Ottado£:u politikalan tehdit ve ~1kar algtlamalatmda bariz farkhltg1n oldugunu orUlya koymakraydJ, Oolay•s•yla rarafla.nn birbirlcrini n yeni pozisyon]an m anlamalan epcy uzun siirdii.

Zira Soguk Savaf m sona crmesi ilc bcrabcr Tiirldyc, Orladogu ilc geleneksel kayg1lann Otesinde il i~ki lcr kurulmasmm Ontindeki engetlerin kaJkugma inanu·ken Ozellikle Bush'un dayatmac1d1~ politikas1 ve farkh bil· glindeme oruran dt~ po litika anlayt~t tarat1ar arastndaki i li~ki lel'i gerginle$tiren remeJ nede11ler ol!nu~tur. lrak, StJriye, Iran ve FHistin sorunund.a aruk taraflar o lduk\.'<:1 farkh noktaJarda yer almakraydt. Ttirkiye'nin ABD'den bagtms1z hareket eunesi bOige iilkelerinin Ttit kiye'ye kar~1 olan imajlannda Onemli degi ~ik l i klere yol a~atken \Vashiogton-A.nkara hattu\daki fay k.lnkl tktan der.i rlle~mekteydi. Tl\rkiye, ABD'den bagmtstz politikalar geli$tirme iradesini sakh tuttugu 01\.·tide bOigecte.k i etkinJiginin artmasmm sOz konusu o lacagmut fMkmdayd1. Dolaytstyla, Tilrkiye, bOigesel polilikasmda AB D~Israil ekseninin inisiyatifi nde gcli~en polit.ik
29

bilinmektedir. ABD'deki Paul Wolfowitz vc Richoll"d Perle gibi sag Siyonisl politikacllnr Utral'mdan

olu~I.U r u lan

1erOr odnkh

ul usl~raras t

konjonktiirii alabildiginc ftrsat bilcn $aron vc izlcyicilcri ~iddcti OngOrcn askeri po lirikalan uygulamada stmr tammayan bir tutum i~inde o truu$19fdJ.T. OolaylSJYbl bir carafHt.n ABD'oin fra.k po liLi.k.asJ di£er UJrafla.n. 1sra.il'in Filislin'deki isgal i siddeti urrnnnd tra~k sllrd lirmesi Ankara-Tel Aviv-W~~shinglon

B iitiin bunlara

hattmdak.i en dcrin aynltktt. kar~lltk

o laya Tiirkiye ai(tSmdan bak.J ldtgmd.a en Oncmli

k1n lma, ABD'nin lmk i~gali ve sonrasmda i:d edigi politikalardan ka.yna.kla:nrnaktaydt. Oiger bir ifadeyle. 2003 Marunda gUndeme gelen ikiuci l.n\k krizi ili$kilerde yeni bir di:>ucmin bssla(h£1 anlanuna geliyordu.

Bununla bertJber .kn:dmaytt oeden asJI geUsme 2000 Kasuo aywda i sbasu1~ gelen B ush' un politi kalanndan ve bu arn:wla I I Eyliil s.c•Jd tn lanru sonuna kadar kullanmak istcmcsinden k~•ynak1anml~t:lr. Bush'un a~·tk<;a bUtUn Ulkeleri bir tercihe zorl:1m:1kta, adeta dUnyay1 yeniden farklt bi r eksec1de kutu(>h"t$tJnna.k isremekteydL Bush ve ekibi dUoyfJY\ "ya blzi•nfe, ya da teflOrizrne destek o lan lil.kelerle ol~caksuuz" diyordu. ABO bOylece

ycni bir So.f;uk Sava~ dOnc;mi ba~laLmJ~tlr. Bunun sonucunda ABO baz.1 iilkeleri hedcf haJine getirmekteydi. Bu i.ilkelcrin ba~tnda ise iran, lrak ve Suriye geboe.k.lt!ydi. 1995' ten itibaren bir lrak.·, i$gal plant Uzer inde

~.al!$n.n

Ame.ri.ka 'daki neo-conlar sonunda B ush uz-erinde e-tk..i li oluyorfjr ve pol iti.k.a.l amll lwyma gc9irmc f u-sat• buluyorlttrdt. Hakh bir gerck9cye ihtiya9 duyan bu kcsimler lrak' m, El Kaide ilc baglanuh old ugu, ni.iklccr silah geli~tirmcyc ~ah~ttgt ve Saddant ve J3aas iktidn.rulul otoritet oldugu ve degi~anes i gere.ktigJ tezini islemeye bH-$1a(hlar. Ancak bu ge rek~el er i n hi~biri bir devlctiu bir ba~ko de\'lete sald1nn8st ic;in uluslarftntSJ bir m(:;$ruiyct olu~turmamaklaydt . lrak'a yap 1lacak bir s.aldw111tn uluslararas1 me~I'Uiyeti olmad1gmdan Tilrkiye'nin l-\130'yi deste.J.:I.ernesi sOz. konusu o hna.nahydJ. 1-IUkJl met bu lez.ke-r enin fl.rkHSlUd.H o ldu£u izleni.ruini verse de a.shnda hH.k.iiU anlayJ$

buydu. I Mart tczkeresinin meclistc gerckli ~ogunlugu saglayamama.s1 ABD"ye deste£.in vel"itmeyecegi anlamma gcli}'OI'du. Bu tezkc1·e 62000 Amerikan a.s.J.:eti nin ve 25.5 sava~ u~agu1 111 Tlirkiye'ye konusJan.nasuu OngOrcn bir tczkercydi. ABO vc Ti.irkiyc arasmda tczkerc siirccinde uzun silren bir pazarhk da ya~andt. Ti"lrkiye, Kuzey lrak'tan olabilecek gOc;leri engellemck amac1yla Jrak'm ku1..eyine asker intikal euirmek istiyordu. Bu operasyondtl TUrk aske-r inin komutasmm bir TUrk generale a it o lmas• ve

Amcrikan ko mutas1 alttnda ycr almamas1 istcniyordu. Tiirkiye'nin tcmcl endi~si ABD'nin lrak'ta ne yapacag1yd1? ABD' nin lrak'ta Sava~ sonrasmda izlcyecegi stratej iyi Ttirkiye ile payla~mak istcmemesi, olas1 s.nldumm huJwki Sava~.

me~ruiyeu en

yoksun o lmas1kad(tr i.1nemJiydi.

sonras1 si.irec;te, maalesef TUrkiye, ll'ak'm siyasi yapllanmastnda biJyilk l} lt;ilde devre d\$-t bU"a.k.thHJ$-[J r. II ak'taki siyasi yrlJ)ti!Htma ise.

30

Tiirkiyc' nin kaygtlanm arttlracak ~ckild c gcli~mi~tir. Biiti.in bunlar TiirkAmerikao i l i~k i l erinin giderek <(lkmaza sU l'li .klenme~~i ne neden o lmu.}tur. ADD bir anlsu1.da PKK'ya ili~k.i n net bir po liliks orutya koymarms. a.ksine bu kouuda ayak sUrUmli$Wr. A~1k l~ malannd i' PKK'mn bir terQr Orglili.i o ldugunu kabul etse de uygulamada bona dc.stek verdigine il i~kin kamlar daha ag1r llkta o lmu.}tur.

2007 ytllna gelindiginde PKK'ya fro.k'taki Ameriko.n gti.;lel'i arac.JhSJyla ag. r
~ 1knra n gel i ~melerdi.

Her ne kndar Arueri.kfm yetk.ililer

reddet.se de arnk bOyle bir ger~ek sOz konusuydu. Bunun nedeni ABO•nin hiil£1 lrak' m ge.tecegine iti~kin o larak KtirLieri bOigede mUnefik o larak gOnnesin,den kayn.;'lklamnaktaydl. 1-\ JlO, l.ra.k t>Oiitikast ile TUrJ<.iye ile i li$kile,r li.onusunda bocalatnaktaydt. Ancak bu ko uuda WashjugJon'daki politika de!i?ikligi taratlar arasmda ku~ku ve gUvensizligi ortadan kaldtran ilk Onemli giri$im o lln u.}tul". Tiil'kiye'nin bOigede al'[all Onemine baklid•gmda ozeJiikle enerj i, Afgunislun sorunu, Iran, l'ilislin sorunu, Kafkasya' ntn isLik ran Rusya He ili$kiler. NATO ~cn;cvesinde i$birligi, Dogu Akdeniz'in gi.ivenJigi, enerj i arz. kayna.klan nm gil venligi ve nakil hatlatt ve giivenli£i gibi hayati konula1·da Ttirkiye vazge~ilme-zligini korumakradtr. Tilrl<.iye-'ni n ))l)lgede- artan ()nemi, Washingro n' un A!tkara'ya. bak.J~1 nd s. deS,i~iktiS,i

zorunlu ktlt•cak niteliktedir.

bQigedeld 1\Skeri ve eko oom.ik et.k.ioUSini ve eoerj i kaynaklannm gUvcnligini Ti.irkiye'nin muhalefctinc ragmen saglamast pek kolay gOrilnmi.iyor. ABD bOigede gcymi~te oldugu gibi kahct ve daha sad1k mUttefikler aramaya devam ederse ili!jkilerin o lumlu bir ~i zgide dewun erruesi zorJasabHir. Zira Tilrkiye, Filisti.n sorunJarHld9 he.r.k.esjn Hamas'a kar$1 o lmas1 durumunda bile onun bOlgede bir politik unsur o ldugunu kabul etmekte ve bunu s:Oylcmckten ~ekinmemektedir. Tilrkiye, tek ba~m:a kalmt~ bir Suri ye·ye, fran dt~mda destek veren tek Ulke o lmaya dcvam ctmcktcdir. Tiim diinya lran'a kar~1 ikcn. Ti.irk.iyc iran'l~1 h3Hi anla~malar imzalaytp ili~kilerini si'lrdiirmektedir. Bi'ltiin bunlar Tiirkiyc' nin bt:ilgede. tek ba~ma kendi c;tkarlan dogruhusunda bir politika izle.yecegini ve Ame.rikan po litikasma kOrtl kOrUnc destek venueyece£ini g<.'lsteren davram ~ l.ard tr. /\ncak tiim bu konular taraflann bir bir lcrlnin poz:isyon]an ndan yararlanarak iyi bir partner olmasmt da saglayabilir. ABD~ n.i o

31

BO~SAYFA

1.3. TiiRKiYE' NiN AVRUPA BiRLiGi iiYELiGi PERSPEKTiFiNDE AVR UPA ULKELERiNDEKi KAMUOYU OZERiNE BiRTAKIM DEGERLENDiRMELER' Erctionent TEZCA N''

Nas1t de£el'le.ndil'il irs.e ve nas1l bi1· yakll$!nl bcni rnsenii'Se benirnsensin T llrkiye-Avrupa UitliSj j)j ~k i leri , Avrupa B.irl iW'nin ve TUrk 0 1$ Pol iti.kasnun IJnlimth.deki 20- 30 y1l i~inde en Quemli konulanndnn birl o hnaya d evam edeccktir. Bu nedenle bu konu hem Ti.'lr kiye'de hem de Av1·upa'da en ~ok ve en stk tart1~1lacak bi r konu hiiviyetinde olacakn r. Konuyu sadece k ~l J)'I u oyu tMI J ~!n
ilel.i$iru

,~e

ulus lararas1 il i$k.iler gibi d is ipl inlere ruensup bilim adamhln dn

tart1~acakt1r.

konu dt~ politika degel'lend i rmelel' yap•lac.aktll'. Bu

~a h~mada

a~tsmdan

ele al!ntp birtakun

K onuya, dt!i po l itika ortammda kamuoy unun roliinUn vou· o lup ol madagt,

vars.a ne- tUr bir ro le sahiJ) o ldugu tlOkt.as!lldaki bir soruyJa ba~ l amak en dogrusudur. Bu ook.uada Ji(eratHre ba.k,fd ,g_.nda katnuoyur\UI) ch ~ poliLik.a yt

e lki loyen temol fakl(lrler i9inde yer rudll\1 goril leeek
litikay1etk.ileye.n i ~~~e l nitelikli o larak nitelendirilebilecek unsudar aras1nda yer aJU'. Aynca k:-unuoyunun dJ$ politik:ada .kaxM alma sUreci lb..e-riocle belirli bir ag trhga ve etkiye sah ip o ldugu da bir ger,.ektil.

3·4 May•:i 2007 tatlhlui ata.'i.!nda. Lllusla.tilt!ISI S11':11Cjlk Al':t$Uimfilat Kununu (USAK} ve Kalka..; Onive•':\.itc,..; onal;h~.nda K.tws'l{l dUzcnknen UIIL'\I~u-a•-.ts• IlL Tillk Dl$ PoliLikosa Sempt.ll.ymnu' nd:l sum.~l.11n ·"'fi.i:rkiye'nin AJ) 0 )'l;:li,g.i PerspcktilimJe A~·n.•pa Kt"~mu oyl <~n ba:;bkh ccbligin Sub.."tl 2009 lUrihinde ycnidcn kalemc ~·lmtl.n \•c:rsiyonudur. ... Prc>l', Or .• 0 :-.l;•t=-!>:tr:•y Ooi"ersi •·~si, "l)SAK A"n•po• Oirligj An*"IJJ'If\l•l:u-t f\
33

Av1·upa Birligi S.Oz. konusu o ldugu 1.aman kamuoyunun hesaba kanlmast hususu ayn bir Quem knzanmaktad tr. Koskusuz AvrupH B i rlij;i benilz bir

dc ..•Lct degildir vc bir dcvlcte dogru cvrilcccgi de ku§ku ludur. Bununla

bir likte Avrupa Birlig:i ba~tan bu yana bir demokrasi zafiyeti ya§amaktadar ve son dQnemlerde bu zaf iyete ~z.ihn buhllJJk i~in r;ok: (it!·$i1li tUr ve yogunlukta tin.lem ler a.lmaklad ~r. Amslerdam Antlasmasa Uncesi kabul ed ilen "Yu rtta~ l.ara daha yakm bir Avn1pa Birligi" (unc Union plus proche aux. citoyens) sloga111 bu yakla~umn en tipi k gOstergelerinden biridi r. Dolaya-

SJyla Avrupa BirUSi'nde i<;er iye ya da d J ~~mya yOileli.k. ot:u-~lk ka.rar1ar alJn~r kcn bu kararlann OJjbifdig,ince demokratik bir bi.yimde ve yuruaslann katJhmty]a ahnmas1son dOncmlerin en gOzdc ko nulanndan biridir. So n d Onem lcrdeki t.."l.rtt~ma. Avrupa Birligrnin -dolnytstyla da ashnda bir bakuna tiye- devletlel'in bit d1~ politib konusu olatak dege.l'le.ndirile· bilecek:- gen i~Jeme silrecinill ne kadru: demok.ralik oldugu, bu konuda kamuoyonun gljrUsUnUn ue kadar dik.kjle (•hndl£t konosudur. Fransa eski Cumhurl>a~kam

Jacques Chirac' m katktstyla Avrupa Birligi lilcratliriindc

toplumsal boyutu" o larak yet alan bu husus, gcni$1cmc sUrec.jnde kamuoyunun d ll$lhtcesiJlin nazan itibru:a alln.mast gerektig-J noktasmdan bn.reket eunek1edir. Du yakl ~1nun 1emel var&flyuul, ge.n isJe.m e slir e<:i nde kamuoyunun ne dii~llndllgUnUn hcsabtl ktltllma.mast d urumuuda, geni!;>leme hukuken gen~ekle~se bile- bunun eksik bir geni~leme olacag1 noktasmdadu·. Daha a~1k bit ifadeyle, bOyle- bir durumda Avrupa bUrl.lnleslilesi uin en teruel nildiklerlnden biri o l t~.n "A vr\ltH• balklan arasmda g i ni.k~e dahtl yogun hale gclen bir birlik" (unc union sans c<:sse plus eti'Oille entte- le."> peupJe..;; I!UI'Opl!ens) o lgusu gen~ekJe~memi~ o bc.akur. "geni~ h.~menin

Bu

~ah!;>mada

tam da bu konu i.izerinde durulacaknr. Bir

ba~ka deyi~Je. 3

Ttit kiye'nin tam i.i yetigi sU1·ecinde Avrupa iilkeledndeki kamuoylarmm d unuuu ned ir'? Ne o Jac.l\kll.r? Ya da bu k:a.rnuoylannul tam Uyelige bir erkisi

sOz konu.su olabilir mi? Avrupa iilkelerindeki kamuoylannm Ttirkiye'nin tam i'l yeligine daha ziyade muhalif o lduklan gOzlemlenecek o lursa konunun Onemi bir kat daha anmaktadu·. Konuya Avi'Upa k.amuoyunun ·r urkiye'yle ilgili yakla~tnll konusunda bir durum tespili yaJ)arak bi1$1amak en ctogtusu olacaktu· (I). A tdmdan ka· muoyunun TUrkiyc'nin Avn•pa Birligi'nc iiyel igi konusundaki yakht$lml ve bu ya:kJa~unm d cgi~me ihtimali Uz.crinde d urulacak (ll), son ola.rak da Ttirkiye'nin tiyeligiyle ilgili olarak Avrupa kamUO}'Unun ikna e.d ilmesi ko· nusunda Avrupa BirliY,i kurum.Lanu m yakiH~1m1 { 01) cle almacakHr.

Bu ~:.dl~.(l•ad :• y~~r yc.r "A~·n.'P"' kamuoytan" bi~imi ndc ~()!U I )'¢1" ~'l.~r de •·.,.\vrupa ku.muoyu..

J

}l:klimk lckil kuiJllllll.ll'tll' r W ·.t. l:.o nu.sucfur. / wrup•• illkek riocfd:.i k:1.1nuoyllU100t h<>m<>J•~II ol m:.d•~• vc- bi•"bltitldcn ftu'kl• ka.muo)'lat• oldug:unda.u h!!I'Ckc:ck ~c·~ut kulltu••n) lcfdh edilmi:$Ciir. ;\nc~•k bul:amlll'}'l<•nrun blifl\nUnll ifude etntek i~~in ~ 1.amun 7..amun tekil k11Uann:n;. gidil;ni$t i.r.

34

f. A\Tupa Kamuoyunun Tiirkiyc'yle llgili Yakla~omo Konusunda Bir

Durum T cspiti Bu ba$hk alnnda Onceliklc Avrupa i.Hkelerindcki kamuoylannm Ti.irkiyc konusundaki

yolk l a~ u n l nr HH

e.te alma.k ycrinde olacaktiT. Bu noktada SO·

rulmsst gereken birinci soru, AvrupH lllkelcrl ndek.i ka.ruuoyunun. TUrk iye sOz konusu oldugu zaman ne tUr bir yakl3$1ma .s.ahip oldug:u sorusudur ve bu soru asltnda TU1·kiye-'nin Av1·upa Birligi adayhg-1 ya da Uyeligiyle ya ..

kmdan ilgili o lmasUla ragmen ondan ttlrkh bir nokw.dodlf. 13 u konuda A\'rupa ULkclerindek.i kn.ruuoyunun Tlirk iye'ye t'ek o lumlu yakl H.$ruOdt£1

hilinen b ir

ger~ektir.

0 halde soru lmas1 gereken ikinci soru, bu o lumsuz.

yakla~1m:111 hangi unsurlardan kaynaklandt£:t konusud01·. Si r ba~ka deyi~le bu oJ urnsm:. yakla~unn) nedenine in.me.k ,getekir. Datw. ac;ll< bir i.fadeyle

burad.f• sorulrnMt ge.rekeu

sotu ••Avrupa

li lkel eri nd~ ki

kamuoylan TUrk.iye

konusunda neden olumsuz bi r yakla~ama sahi p ti r l er ?'~ sorusudur. Bu noktada bireysel, tarihs.el, siyasal ve sosyolojik o lmak Uzere dOtt unsur kar~nn1 za ~J.Ionaktadn·. t;er~evesind e

Avrupa Ulkelel'indeki o lumsuz. TUrk imajmm
miimkiin ol maktador. Ancak tabi bu hi9 de kolay ol mamaktador.

/lfai11 St.'TWI/1/ie, "l,.o.~!l rn·i!t.l i:~Smodeme:s a ,gtlln
bandcs dt·:i.'\ln&:s sut Ia 1'unru11! ··. Culli~r.t J •lllldl!.f .~m· /..(1 Mt·rllr.~rmul!li:t~xt t:s.8/$C:r'' nllliC".pdl)

35

Tarihsel nedenler c.er~evesinde, TUrkiye'nin tarih boyunca Avi'Upa ile ili$kileri11deki b i rt~k tm hu susl~r (.1n p l an~ c;tkmaktadJr. H:&Cla bu noktada Oncoki yiizy1llarda hazLrlanan baz.1 projc lcrdc ortak dU~man olan THrklcrc kar~J Av:rupa'ntn birle~mesi gerektig:i ifade edilmi~tir. Diger yandan bu J;o.nuyla yak.ltlChlH ilgj li bir husus, Avrupah k i m l i~ i t;er~evesinde T ilrkiye' nin bir olums uz uns ur ol u ~turmaS J (hr. Bir ba$ka deyi$1e bir o rtak kimlik varsa ya da olu~acaksa bu Otekine ya da o kimlik ten o lmayana kar~1 yapll u· ya d.a yapllmalldu·. l~te tam da bu noktada T iir-kiye' nin Av!'upa'da ''()te..k"j" (.autrui) rolllnU oymunasulul rarihset bir boyuru bulurull.~l.kUtda. Bu boyu1 Ulr ih i~ i n de o lusmus ve kusaktan ku ~aga aktanlmJ$Hr. Kill ~il rel ve d in.scl farkhhk gibi birtak.Jm hus us lar, tarihscl ncdcnlcrdcn kaynaklanan! a Jlc.a k daha objektif bir kisveye bilrUndilriilmUs unsurlard1r. Bu imaj m yeni ku$<'t.kJann belle£,inden s ilii'UUesi 9J)c,a.k. ders ki rapla.rH\dak:i ve d i ~er bilgi kaynaklarmda ki o lurusuz TUrk i m~tim m dUzeltilm(:siylc mlimklin ol~cak ur. Ancak bu, tahmin edilecegi gibi bir siire~til· ve dtindcn bu gilnc sonuc a lmmas1 'b eklenmemelidir. Siyas::1l nedcnler <;er<;evcsindc, Ozellikle sOzdc Ermeni soyk1nm1 gibi birta.kun husus larm Till'k.iye-"nin tsntine getirilerek Tilrkiye"n jn Avrupa 13irlig,i s lire:.einin e.ngellerunesi onH• ~Iaumak rad tr. Bu ~.e·r{ieved e 6zellikle Frnnsa'da o l d u k~'.(l glic;lli o lan ermeni Job isinin. sanal owunJar d:ihil her ri.iriU imk:i:nt kullanarak, T tirkiye' nin Avrupa Bil'ligi yolunu kesmek iste· mes i ve 6 'TUrkiye'ye hayn·'' (non i\ Ia Turquie-) k.ampanya.st yU.~Utmesi bu b.a£1amda Ozet bir i:>nem bir arz eunekledir. T iJrkiye'nin Uyeli£ine nmhalH siyasi ~evre l er . bilinc;li ya da bilinc;.sizce bu tlir kampanyalarn prim ve rcrek oy kayg1s1yla pek de d iiriist o lmayan bir bi.:;imde ucuz popii list yakla · ~unJ ara g irme.k tedirler. Uunun. sonucund.a z::tten baslangt.;tan o Jumsuz. bir TiJrk imaj 1ykt d U~lincc s istemJerinin a h YSJ)ISJ o luswrulan AvrujHt kfun uoyu, TUrkiye kar~ltl olabilmekte ve T iirkiye'nin :'\vrupa Birligi iiyeliginc kar~1 ~tkabilmektedi1·. Yine a)'lll ~er~evede Avrupa' da a~1n (extremistes) siyasi gOril~ J.eri n yayg 1 n l a~nlaya baslmnt~.SI, bu tUr gOril~l eri ll baz.en u·k.ythga varacak ~ekild c T ilrkiye'ye yiiklendiklcri ve TOrkiyc'yi bir "~amar oglant" o larak gOrdiik leri de bir ger~ektir. Sosyolojik ncdenlcr arasmda Avrupa'daki T iirk i~c;ilerinin ic;ine kapamk bir durumda olmalan ve o lumsuz. bir 'Ti.irk imajt c;iz.mcleri konusu Ozel bir Onem an etmekted it·. Bu d urumda T Urkiyc konusund::t zaten ba~lan· gl(;tan ol~amsuz bir yakkl$tma sahip olan Avrupa kamuoyu. TUrk i~~ikriyle ilgili olumsuz habcrlcrin kitle ileti~im arac;lan vasJ(astyla giindeme ta~m· mas t d ur umunda, TOrkiyc konusunda kcndilerinin dogru dU~UndUklerinin bir kez Claha ort.f1ya t;.tkh£uu bilinc;li ya da bilinc;siz o larak hissetruekle · d irler. Ozclliklc Avrupa iitkclerindc zaman zaman i§Lcnen tOre cinayetlc· rinin med yada uzun sUre ycr a lmast, kurban bayramlan nda kurban kesi· miyle ilg.ili o larak ya~.anan birtakun stkllltJ iar, T ilrkiye•den Avrupa Ulkele.• rine ihica eden KUrt kOke nli Ttkk vatanda$1t11'1, PKK'n1n eylemlerinin bir ozglirllik harck cti yrni~ gibi lanse edilrocs i, TUrkiyc kokenli birtflkUll radi-

36

k~tl Lo;lami gruplann scrgiJemi~ olduklan tutum ve davram~lar sosyolojik nedenl.e r aras mda rol oynamaktadu·.

Yukanda e le ahnan dOrt grup. ncden Avrupa kamuoyunun Ti.irkiye'yc o lumsu'l ba.kt\~11\a jli ~k i n. iput;Jan s aglayabilir. Aoc.: \k bu nedeoler m:as u1da bireysel ve sosyoloji.k nedenler kamuuzca daha Ou p landn ye.r a bunkladtr.

fl. Ttir k iyc'nin A \'rupa Birligi 'Oycligi Ko nu.sun da Kamuoyunun Yakla~mu

vc Bunun Dcgi$mc ihumall

Konuya g inneden Once a$ag1daki konularda birtakJm sorgu lamalar yapmak yerinde otsca.k.LJ.r. Birinci sorgutarn.a AvrUJ)S DidiSfn.de kMar a bn<"• sUre<:inde knmuoyunun g0ril$1eri ya dfl ce.pkileri gOz Onliu..: aluunHkt.cl nud 1r? Ashnda bundan Once sorulmas1 gcrcken soru i.iyc dcvlcllcr, dJ$ politikala1·mda. One.mli bir yer rutan Avrupa Hirligi ko llularulda k<-unuoyu· nun Lep.kHerini yeLerioc.e dik.ks 1e aJ.ru;·~_k la nHchd;.r? 1\J •yorlan;.a ne Ql~lide ai Jyorlar? Bu sorularn verilecek muluemeJ yamc hern Avrupa Birligi'nde hem de Uye devletlerde Avrupa liirligi'yle ilgili konularda kamuoyunun gO rti~Unli.n yeterince dikkate altnmadt£,t ~ekli ll de o lacakttr. BirQok konuda, J;amuoyu.nuJ) ne dii~U nd tj g-Hnl\ dikk.s le ahnadan.. hiJkihnetler .k.e ndHeri karar vermektedirler. Buna. baz1 durumlarda kamuoyunun tepkisi agu o lmaktadJI'. Crnegin r•ransa'daki ~ift~ile.rin traktOrlerle Paris trafigini kilillemeleri ha la haftzalardadtr. De11zer bic;imde ~iftyilerin yollarn havuy· Ja.rJ , ~ile.k:Jeri ya da domatesJeri d()J.:Jn.e.Jeri de me~hu rdu r.

ikillci tip s.orguhlmataJ·, Avrupa 6irligi ·nin geni~leme slireciyle ilgilid ir. BilindiSi g ibi .A. vrupj Bir U~i'n i 11 geui$1e-me sUreci ~o k Onernli bir hususrur. Dolsytstyla burada da gene !lym soru sorulabilir. Geni$1eme sOrecine kim karar vedyor? Ce.vap: Dye devletle.J' karaJ' veriyor. Yani Uye devletledn hti· kUmet baskanlan ... Ama en nihayetinde o nlar kim, nereden geliyor? Oye devletlerdeu. Gen.i~lerue ile ilgili kf•.rarlar a.luu.rken ka muoylan dikkf•le a hmyor mu. a hnm1yor mu? Cevap: 1-Jayu. altnmtyor. Peki. ' 'Tlirk..iye sOz konusu oldugu zamau kamuoyonun dikkate almrnast gerddr m i ge.rekmez mi?'' sorusu gayet hakh o larak sorulabilir. Bu soruya veri le.cek muhtem.::.l yantt olum lu olacakttr. Ancak burada ga yet hakh ohtrak bir ~eli~ki oldugu iJe(i s tlrl\lebitir. Ya.ni di&er ad;Jy Ulk:eler s6z konusu o ldugunda kamuoyu dikkatc almtmyor, ya da bu konuda ~ok 1srarc 1 o lunmuyor. Ornegin 5. Ge.Jti~leme. Si'ire.ci'nde kamuoyunun tepkisinin ~ok fazla d ik kate ahnmadtgt sOylenebili r. Daha do£rusu Avrupa Konseyi (DevlcL ve Hiikiimet Ba~kanlan Konscyi) 9Cf\-"evesinde buna karar verilmi~. siyasi bir kararla geni$1eme ger\'ekle~lirilmi~tir. O ysa Tiirkiye'nin AB i"lycligi sOz konusu oldugunda "acaba kamuoylan ne dti~iinii r?'', "'~o k mu tepki gOsterirler?" liiriinden sorular sorulm uyor. H:nta ''Tiit·kiye'nin i.iyelig-ine karar verilit·ken, o labildigince demokratik bir bic;imde karar verilmesi gerekir" deuiyor. Buml da kur ucu metinlcrden ~ok

37

gUzel bir k1hf bulunuyor. 0 da ~u: AS iiycligi sadcce devletletili'3SI dlizeyde s~z konusu o km bir bagtantl degi J. i ,s-in i~inde bal klann kayna$masJ da var. Bu konu ba§h ba~ma etc ah nd1gmda son derccc dogru bir nokta. Zaten Ro ma Antla~mas1'nm giri~ kJsmmda yer alan '"Avrupa halk· Ja.rJ ru:-~lS! Uda giHi.k(ie datw. SI.I<J hale gelen bir birlik." {une urtion sa.ns cesse plus Ctrol te entre les peoples europeens) ibaresi bunu dogruluyor. Anc~k Tiirkiye' nin AB i'1yeligi baglammda bu dogru ve k1ymctl i ifade bir engel

g ibi kutlamlmaktad1r. 0 hal.dc hakh o larak Tiirkiye'nin adayhg1 sOz konusu o ldugu zaman karnuoyuJ)U Jl g6 ril~ li nUn d ik.kate-
o lmak Uz.cre iki ~k i ldc yamt vermck mtimkiindlir. Olumlu yamt. yokanda da de.gin ildi£.i gibi ''rtil'ki yc~ nin AVI'upa'daki o lumsuz imaj1yla yak1ndan ilgilidir. Daha ay1k blr ifadeyle Tiil'kiye. AvruJ)a'da o lutnsuz bi r irnaja s.abip oldugu gorU~Unll.n

i~i n

bOyle (:)nerul i bir karfl.l' tsncesi A vrupa kamuoyunun

dikkarc aJmmast vc gerck.irsc onun ikna cdilm.:si gerek-

mcktcdir. Bu en a.z.mdan sosyal ban$ ve i.iyeligin sorunsuz ger~klc~mesi ve silrdilr lilebilme.si ac;asmdan ge.reklidir. J3u noktada sosyal boyutu ihrnal edilcm bi:r entegrasyonun taru bi r emegrnsyon hdl r. Ohnn.suz yam[, TUrkiye' nin tarn

o l nm H y::tco~~

ununalmama·

engd olmakhl ilgi li bir husustur. B ~r ba$ka dcyi$1C. Ti.irkiyc'nin tam Uycliginc ta$ koymanm en kolay Uyeligin~

ve en masrafs1.t yo lu kamuoyunu On plana ttlkarm:lkllr. Bu noktada ister istenlez kamuoyundak:i bu o luo1suz. TUrk imajuu tl, TUr.k.iye'ni1l A vrupa. Bi rli ~i ii.yel igi slire<:inde Tlirkiye'nin Uyeli gin.i istemeyen cevreler tarafmdan k ullanJidlgt, daha dogrusu 'I'tirkiyc"nin adayl1g1sOz konusu olunca diger aday Ulkeler i~i n ollnad1gt kadar ko nunun halk:a sorulmas1 gerekti£ i ftk:rioi.n ~rtaya at1ldJgl hususu bir gen;ektir. Burad;J.kj en ilgio<; <;ifte sr..tndart Fr.:ms1z siyasetc;ilerinden ve Nicholas Sarkoz:y'dcn gelmcktcdir. Sarkozy'utin, di.Q;er adaylann degil ama Ozelliklc 1'Urkiye' nin tiyeliginin sOz konusu o ldugu zaman bunun halka sorulmas1 gercktigini a(:lklamast bunun en tipik: tlmegidir. J·l~JUa bu ko ouda Proosn'da. TUrk.iye"n in Uyeli£,ioi.n s6z konusu oldugu z.aman referandum d i'l zenlenmcsi yOntinde birtak1m teklifler bile ilcri siiriihnU~ti'i r. Ancak bunun riskli bir ko nu o ldugunu bclirtmek gereki1·. J) o laylslyla diger konularda o ldu£u gibi Avrupa ko nulannda da rcfcrandumun dairoa en iyi sonucu verccegini ya da vcrdigini sOylcmck miimktin dcgild ir. Avrupa k.amuoyunun Ti.irkiye'nin Avrupa Birligi i.iyeli,bo-inc muhalif ya da rczervli oldugu ba~tan beri bilinmektedir. Bu konuda bugUne kadar h a~ Z.lrlanan :rapoJ'Iann yan1 Slta C-C~itli tarihletde yap1Jan anketle.r de bu du• rumu ne-1 bir bic;imdeor(aya koymHk Wdlf. Ornegin 'bag,mstz' uzm:mlardtm o lu§..w K.o misyonun Eyliil 2004' tc haztrlamt§ o ldugu raporda bu konu en ~arp1c1 $efdldc ~u sanrlarla ortaya konmakt.ad1r:

38

'"Tiirkiye'ylc tam iiyclik mi.iz.a.kcrelcrinc ba~ l ama karan nm pek yakmda a hnacak o lmas1, Avrupc:.'da idare.cile.r :was ~nda o ldugu kadar kamuoyunda. da degisi.k h!J>kitere yoJ a(imt~ bulunn.Ht.k.rachr. Daz1 Ulkelerde Tllrkiye'nin ilyeligine' kar$1 gene! kam daha z i yad~ o lumluykeu. bu \iyelige kM$1 :-1~ 1.k muhalefe tle.r o rtaya ~tknu~ bulunmaktadar. Bununla birlikte bu konuda glivellilir SO!ldaj hlr sadece bit•kn.y Ulkede yap1lln1$ buluomakta olup, ko· nuyla itgtili o lw:a.k clhn ..A. vrup<1 kamuoyunuo gthU~ ve d l1-$Urlcde.dJli i9eren tam bir $Cma buluumamak{tldlf. ()z.~U ik.Je yeni tlyc devletlerin kamuoyla· l'lllln bu konudaki gOrii~Uyle ilgili olarak ~k az ~ey bilinmektedir. Bu iii· keledn h·UkUmetleri ko lluya daha ihtiyath yaklasmakta ve bu konuda herhangi bir tavrr almak i~in Komisyonuo yayltlblyacag. rnporu ve cavsiyeyi beklemeyi tercih c tmektedirler. Bununla birlikte bu konuda en ciddi ku~· kular :\lnnanya. Fransa. A vusturya, Hollanda ve Bel~ika gibi en fazla TUrk vmandil$11lln ya~ad1g1 Ulkelerde Ol'taya \)1kmaktad1r. Hu durum, T llr· kiyc'nin, gittik lcri i.ilkclcrdc :tor ~ntcgrc o lan Ti.irk i~c;ileri a~1stodan de· f;erlendir.ildigi anlamma gelmekted ir. T'iirkiye'nin Avrupa Bir ligi iiyeliginc kar~1 olumsuz tutumlan belirlcyen temel faktOrler ''"kiiltUrel farkhllklar" ve Ozetlikle d ini boyut. T iirkiye'nin Onemti b ir nii fus potansiyeline sahip o lmas1 ve 1' Urkiye'den Avrupa'ya ycnj bir ,g6fi da.lgasmnl ya~rulmast korkusudur . Daha ba.sit oJ;.-..rak ~ok a.z. inSfHl T Urk ekonoruisin in .A.'' r ups d ih:.c.yine ~Lkfl.n hnHSI i11in gerekli o lan ek mal i yi'lktimliiliiklcri kabul etme egilimindedir. $ayet Devlet ve t iUkUmet Ba~kanlan, Al'a hk ay1nda TU1·kiye-'yle tam tiyelik mtizake.reled nin ba~ J anuas1na kanu: verirse., bu konuda baz, UJke.ferdeki hilklilnetle.rle kamuoyla n ara.smda.ki gOrii~ farkhhg1 daha da artacakllr. Bu boyut dogrudan gOrii~meleri e t.kilemese de Ti.irkiye'nin kauilm antla~masmm o naylann1ast a~1.masmda ~ok c.idd i bir pi'Oble.m olu~turabil ir. Tam iiyelik ic;in m\izakerclerin ac;JimaS 1 nd~ln k:-1t1hm anLI::l~m tlS i mn bazulaumasmfl kadar o lan siirc<;te i.iye devlet hiiki.imetleri. Avrupa Birligi Komisyonu ve bizz.m TUrkiye. yurtt.a~lann bu me~ru tereddUtlerine, korkulanna ve ()nysrglia.rulS cevap ver mek ve k::un~u)yu n tm des[e£ini kazaruml.k i(iin <;ok ciddi ~ab.a sarf etmck zorondad1r lar"·,. Baguns1z uzmanlar Komisyonunun raporunda da bclirtildigi gibi. tUm iiye devletleri kapsayan tam bir panorama mevcut o lmasa da baz.1 iilkelerde yaptla.n karnuoyu yoklamalan ve sond~1ilar A''ruptl kamuoyunun Ti.irkiye'ni n

tlyel i ~ine

dahn mesafeli yakfa.$tl£nn

a~ ,k~a

orU•ya koyrunkra·

dll'. Orn.egjn Fnmsa'da 20()2.2005 Y'llar, m:asu)da CSA tanlfuldan yap,Jan sond~1il n.rda in.s.an lara ''TUrkiye' nhl liyeli£ine tarnftar ya dH muht•lif olup o lruachkb)n soruhnus ve birbiri.nden fatkh sontu;tar "lhrunt$ll!. K
Bla. ·t ..o• 1'un:t"i~~ dMs 1'1~111\!po=:Pio~ •Ju·uoc pt'QOtc~s:;e'? R1•pport n

""

i nd~pendat11c $1Jf la Tutquic" . E~·I U I 200.t s . 30. Uk..:. St\lldu.gcs <.:S1-\. ··Le.s f'r<•n~u.is ct k doss.kr des d.;•n
39

2004'te % 36 ' ya % 6 1 ~eklinde olmu~7 ; Araltk 2004' te ise% 37' ye % 50 ~klinde taraftarlar Jehine- yUkselm i~:ti t8 . Ancak daha soora Subat 2005 ve Baziran 2005'tc yapdan sondajlatda ise bu O!'anlar % 28!e % 57 ve% 28' e % 66 §Ck Iinde t.araftarlar aleyhine d ii$i'l$ g0stermi~tir9 . 9 Ara'l tk 2004'te yaptlan ankette , ins.anlara Ttirkiye'nin i.iyeligine ncden muhalif oldukJan da sorulm u ~ vc so nu<;ta T iirkiye ' nin yctcrincc dcmokratik olmadtgt husus u Ti.irkiye'nin i.iyeligine en ba~ta gelen kar~1 ~1kma sebebi o lar.lk gOsteri lmi~tir (% 45). Bunun yam s tra T ilrkiye'nin Avrupa'da olmadtgt (% 39); Tiirkiye 'nin e konomik ve sosyal gcli~ mi~l ik d Ozeyinin A \'rupa lil.keleriudeu (i-Ok uzn.kla o ldugu (% 34) ve Tlirkiye nlifusut)un t;oguJ)tug-unun MUsUhn
66 oranmda bu soru olumlu olarak y~m1tlanm1~tu. Bu Ol'an 2004 geni~lemesine ba~langt~ta o lduk\.a temkinli yakla~an Framaz kamuoyu ic;in ~1rt!c1 degildir. Ayn1 ankette Anayasa o ylamasmda ·rurkiye'nin iiyeliginin Onemli olup olmad1g:t da sorulmu~. sonur;(a % 51 oranmda Oncmli o ldugu yOni.indc bir sonu~· <;tkmt~ttrw.

Ancak bunlan n tersine sonu<;lar d a bulmak miimkUnd iir. Orncgin T i'lrkiyt:' nin Avrupa Birligi UyeUginin. Avropa ile MUsliim:m Ul.keler sr ;.smdak i uzlas1ya bir karktSI o l up o lmayaca£,1 so ruhtlll ~lu r . An.kete 11 katdanJarul % 52'sj bunun olurnlu bir.etki o lu$turacag.uH beJ irtmi~letdir • Kamuoyunun Tiirkiye' nin tam i.iyeligiyle ilgili bu yakla$Jm lan ko nusunda ikii hususu belirune.kte ya1·ar vard1r: Birinci husus, kamuoyunun si· Bk2. Sl\ndagcs CSA. "L.~s Pran~'tlis ct Ia consuucti~)(l eouh1p.Xnne"2(•.•1.200J. {www.csa· fr .comld 31!1SC1/d:.li!1200JioJ>t'lOO>t0422b J•h n) {Erisi111 T:erilli 06.02.2009). 3 0 1:"2. Sor.ed :r.~s: CSA, "t.cs Pt[!n.;::~is, l.a COIIS liiOliOn Cl.lfOJ:.CCIIIlC· el r~n trCe. de la Ttuquie. d311S I' Union -e.•to¢ enne". 15. 12.2004. {www.csa·fr.comldat ttsccfdat~200.Vopi20~ J209c. h1.n) (E1i~lm T afiJii 0Ci.02..2009). Bu soudajw ajr'ueleltu'ma bal:dde!i:Uida TUI'kiye:.'nin oydig_inc kat$1 muhalcfc1in sosyal nyr•nl1ii$1U::tdan (cliv:.gc) d:Jha :dyodc ku$ak f:.l'l:•ndM vc. siyasi )'Cik.l~undnn l.:nynn.Uand•_g,, tl.)rii.lm~l.1cdir. D.1P p.111i$ini11 sem~• i~:~n.km ••r~smdl• bu Qt:m % 30·.-. ,

dU~.ne\.t.cdit.

Bk.t. Sl, ndages CSt\ . '"L'Eu rope ct dcmain''. (w,.w.~~·fr.OI.\m/d4•ta.~tldatiL2<Xl.'Vopi2<Xl.'\0607 :·...tnrn) (G.r~in1 'f3.-ibi 06.02.'2:009}. Ou sood~d:• Out.ttl.risliU1'o•, Rom:n,ya·ou• \\': :·1dn)' ohn-.u.f1j!1 haldc Uk1'3)'na' nm U)'Cli;li konusu da $0tulmus tut. Soou.; BulgariSI::Ul ir;-;in % ~1 9 olumlu '% 44 olt•n1su ~; Rt, munya i~in % 45 l.'lumlu. % -I-S oltnusur.: Ukrayn•t i~.i n % 43 olumlu, g, 49 oh.:un su ~ $o.':klindc o lnlu$tur. 10 Bk.t. St'tndagcs CSA. ·•Lcs Pnu1~1 is et l'ttdh~$i OO de ta Turquie i\ !'Union. l~u:rup&-ntll'·"· (wv.·w,<::SII•I'r,I."Qm/dnl:CSGiid l•l :..:ZO~I
'

40

yas i gcli~mclcrden olduk~-.:1 faz la etkilcnmcsidir. Yukanda da d~;:ginildigi gibi zaten b i l in~a ltul da eksik, y:::anh ve daha z iyade ol umsuz: bir TUrk imaj1 o l;m AvnJpa hJar olumsuz konjollktlJrlerden faz bcs e l.kilerunekte ve i'fine kapH.nara:k daha da o lumsuz. bir yakJnstma sah.ip o lmaktadtr. lkinci busus. kamuoyunun gOrU.~Ieriuin degi&kenJ ig;iyle ilgi lid ir. B u konuda kamuoylannm sl.k. stk dii~Unce d egi~lirdigi ve olduk.~"l dcgi§ken bir

karakte 1·e sahip oldugu biline n bir ger~te.ktil'. Ka llluoyunun de£.i~kentigiyle ilgiU bu no.kla Avrupa .13i rl i ~i ni n 5. gen i ~le.mesi ~er.y.eves i nde de- dog,tulanrm~ur. 1997 yt1111da S. geni~lerue i~i11 haztr hk Y3JHI(hg.l dC.S ne-mde yaptlan sondajlar A vrupa~ d a kamuoyunun aday Ulkelere verdigi destegin % 50'ni n a lu nda otdugunu gOstem1ektedir. Bu o mn S lovakya ve Bu lgaristan j~in % 36. Estonya, Leto nyo ve L.itvanya i~in % 35. Slovel))'l\ ve Ro rnanya i~in % 33 c ivjnudHyd1 12 . Ancak bu orJnhlr, mU'/"_,akerelerin sont• erdi~i 2003 y1lrna gclindiginde hissed ilir bir bic;imde d egi~mi~ ve kanltm antla~~ mas uun i mzalanmas1 a l'ifes inde Bulgal'istan. Ro manya ve- S lovenya d1~111·

daki tUm Ulkcler i'in 1\amuoyu destc~i % 40"111 UstUne ~lknn~ur". Oolay•· styla mU:zakere ler siircsince kamuoyunda hjsscdilir degi~iklikler ya$ana14 bilecegi gOzdcn ~1kanlmamahdtr .

Bu konuyla yakmdan ilgili bir konu da Avrupa Birligi si'lrecinde kamu· oyu anketJe.ri sondajlar. neye gOre yap11tyor: ne tUr sorula1· soruluyor; be· lirli zamanlatda yap 1lan sondajlal'la daha sonrn yap alan sondaj lar atastndaki saf)Ola la.r .• de£i~.k.en likler. vs. J.:.o l)usuclur. Bu konunun spekUb t.i f bir koou o ldugunu ve yapdan anketlerin ~ok c;abuk giincelligini yitirdigini bclirtmek gere.kil·. Bir ba~ka d cyi~lc anketler ashnda bir bakuna sadece bugUnUn bir tespitidir~ dolayas1yla yat tn i~in a m k eskimi~ olabilir. Oolay•styla 90' 1arda, 95' 1erde, 2000' 1erde y:-JJHbo an.ketkrin de bugUo i.y.in bir hllkthu i fade edip etmedig i gayet hakh olarak sorgulanab ilir. DolaytsJyla bu noktada 5. geni~leme ycr~·evcsind c o ldugu gibi, Ti'lrkiye ' nin adayhg1 ve kaullm1 siirecinde de Avrupa kamuoyundaki d ii $ i'ln ~ celel'i sta.tik olatak degerlendirme k ve bu yakla~tmm hif; de£.i~me.yecegini vars~·tymak bliyilk bir yanhsltkur. Burada Onemli o lan nokta Tllr k iye'nin Avrupa Birligi \iyeligi ve k~1td1ml si'lreci konus unda Avrupa kamuoyunun aydmlatJi mast hatta ikna edilmesidir. Bu aydmlatma ve ikna sonucu Av ~ rupa kamuoylan ntn 1··urkiye' nin A vrupa Birligi Uyeligine o lumlu yakla$· mt~J an -.e-n az.mdan o lumsuz yakla§mamalan- sa!;lanacakt1r. Ancnk bu aydmlatma ve ikna da hem Ttirkiyc'deki hem de Avn•pa' daki sectkinlcre vc

•: Okt, Sl••ndard l!urob;:&rJm.::ta 4$.. Mars I '.>98, p. 55. (ec.curopa.eu./publ:ic_opinion/<~n::hh·a /eb/eb4ttl.::b4S_fr.pdl), &isinl ia.rihi 20.04.2001. · ~ Bkt, StnndanJ G'urubar~.uncu:t 58.. Mnrs 2003. p. 87. (c~~.~~u:rop:u·u/public_opi:nion/:u-chi\'¢:<> /c:b/eb.S*/•~bSS_fr.pdl), .~ri$im l:.:rihi ?.1) Ni!ili.O 2007. K:oouoyu d.::s!•~@:i Oulg1,risl:m i\·.in '% 3~1. Ro m:mya ic;in % :lS \ 'C Slovc:nys it;l~t % 35 Ol'alluld:nhr. ' ' Uu yi.\r.de bkz.. Sencm Ayd•n DU.-.gil. "Tflrkirc"yi h.i•zmetmcJ.;J: ;-\\•n1p11 B irl i~'ndc Entttri•i'yon Ka.p:·•sitesi Ti•riJ$m:·tS···, resev.o,f Politil.·ii iJiiiJ..,,, Si•~• : 4, Nis:.n 1.001, s. 4.

41

medyaya dii~me.kte vc a~agada ele ahnacag-1 gibi sistemli bir ~a!J~mayt gerekti nnekted ir. Bu k.onuda Avrupa Birligi. Avrupa kMnuoyl.aHu TUrk.iyc'niH Uyeligine haznlama k i~in bir strmeji ba~lalmJ~ buJunmaktadtr. ilk adtm o larak Avrupa Birl:igi Komisyonu Haziran 2005'te sivil toplum diyaJoguyla ilgil i bir teblig yaymlatnJ~ttr. izlcyen bOitimde bu (cblig ve Avrupa Birligi'nin bu korwdaki s l.rntejisi f1ynnub o larak ele aiJtHICt•.kltr.

Ill· Tiir:kiye'nin Uyclig iylc llgili Olarak A vrupa Kamuoyu nun lkna Edilmcsi Konusunda A\'rupa Bi.r l.igi Kurur.n larmm Yakbt~Jillt Ashnda Avrupa Birligi'nin bu konudaki yakla$Jfll l yukanda anllan Hazir..m 2005 tarihli tebligde.n ~ok Oncesine dayanmaktadtr. B u konuda Komis· yonun 6 Ekirn 2004'te kabul croll~ oldugu T.avsiyeuin yam Stra OC\'Iet ve

Hiikiimet: Ba~k anlan taral'rndan kabu l edilen 17 Aralrk 2004 tarihli karar bu konuda ilgin'r ipu~lan ic;ermek(cdir. Komi~'iyonun

6 Ekim 2004 tarihli Ta\'siyesinde kabul cuigi yakla~tma gOre Ttirkiye'nin A vrupa Birligi'nc giri~ siireci ic;in ii'r stitun iizerinc o turan bir stt·arcj i kabul edilme.ti ve bu strateji tavi1~10iz. bir bi~imde uygulanmalt· drr. 17 Arahk 2004 wihli Zirvede Devle.r ve BukOmet Ba~kanlan bu 9cr~evede "stratcji" kclimcsini kullanmamalan na ragmen. Komisyonun Tavsiyesinde:ki yakla~1rna paralel bir yakht~tm benimsemi~lerdir. Bu yakla?un sOz konus u Z irvede kabul edileu karann 23. J):Jrag;rafuun 6. tiresinde (1\·.l.k~o yer almaktadtr. Buna gOre, Uyelik mtizakerelerine paralel oli'rak Avrupa Birlig:i her aday \ilkeyle derinle~tirilmi$ s iyasi \'c kiiltilrcl bir diyalog ba$1atacakttr. Sivil toplum bu diyaloga herhangi bir k1s ttlama o lmakstzm kau l nc.a.k ~t r. S ivil IOpluruun bu diyfi.IOgH d.nhil edi buesi, I.Oj) lumlartn yak.Jnla~tmlrnas1 vcsilesiyle kar§1hklt anJayt~tn gii~Yiendirilmesi amHcma yOnclik tir . Devlet vc HUkUmet Ba$kanlanmn konuyla ilgili o larak ka bul e ttiklcri yukartdalki ifadelc.rin olduk~a kts.a olu~u dikkat ~ekicidir. Asltnda bu nok· tad.tJ Y!l!H l.lll.fJSt

gere.k.eo

tespi t,

De.vle-L

ve HUktlmet

Ba,ska.nJanotn bu

~er

~evedeki

ilkeleri belirleyip. aynnttlan Bakanlar Kous.::yi ve Ko rnjsyon.a btrak.mt~ o lmalan dtr. Komisyon z.aten bu konuda yukan da amlan 6 Ekirn 2004 tarihli Tavsiye.sinde bittakun aynnulara yer ve.nni~tit'.

Komisyonun Tavsiyesinde yet alan ifadelere gOre iic; siltun tizerinc oturan Sl!ratej jnjn bidnci sUtunu TUrkiye'dek:i reform sUrecin in desteklerunesi ve gU9Iendir ibuesi i ~in ortoya korKul i sb i rl i ~iui ilgilendinne.ktedir. Bu i$birligi Ozelliklc Kopenhag siyasi kriterlerine riayct perspektifiyle ya15 kmdan ilgilidit . Bu stitun, gOzdcn ge,~irilmi~ bi•· kattlun ortakl!gmul yan1 Stl'a iy i le~ tirilmi~ katthm stratejisi ilzerine. oturacakur.

42

ikinci sUtun l'iirkiye'nin iiyclik mflzakcrclcrinc uygulanacak Ozcl ~arl l::trla ilgil id ir. Bu sUtun Devlet ve Hli.klimet Ba~k::tnlattl\11\ 17 An:tllk k::tratt1\Ul 23. Parag,ra fJnda yer alan milzak.ere ~en;:evesine denk gelJue.kted ir.

NihayeL il('Undl s Ututl ilye devletlerin halk:hmyla TUrk halk:l. arasuldoki gU(ilendi ri lmis siyasi ve kiil~lirel diynlogla i lgil idir. Koruisyon bu konudj, Tiirkiye'nin katthmmm yumo§.'lk bir ~ckildc gcr~cklc~ebilmesi vc Avrupa btitiinte~mes:inin 50 yllllk milktesebaunm gii~IU h::tle geririhnesi i~tin Tiir· kiye'nin Uyeli£,htin <;:ok: itinah bir ~ek:ilde- haz.t.rlanma~a ,gerekti~jrl.i jfade e-tmekted ir.

3 Ek.iJu 2005 tariloti Milzak.er< <;;er9eve BeJgesi'nde de bulmak mtimklindlir. SOz konusu belgen.in 8. mHddesinde Benzer bir

yaJ<J a~uno

a~tk~a ~u ifadelet· yet· almaktadu·: "'D yclik mU1.a kerclerine pat·aJel olarak, Birlik, TUrkiye ile yogun bir siyasi d jyaloga ve sivil [Op ium d iyalog una gi· recektir. Sl5z konusu .kJJj)SSHlh sh•il toplurn d jy;dogunu!) fJ.Ill.~lCJ. ~z.eJi ik l e AB var.tnda~larmm kau lun if;i n desteginin saglanmast maksad1yla halklan bir araya getirerek ka.t·~tltkh anlayt~t gil~lendirmek o lacakur.''u"'

Komb;yon bu ifade lerin ,Paralelinde 29 Haziran 2005 tarihinde Sivil ·rop lum l)iyalogu TebliSini 1 k:lbul euni~tir. Bu tebl ig ~ok ~illi konulart ihtiva etmekte ve yakla~ak IS sayfa uzunlugunda butunmakLadtr. Bu tebJig, Ti.irkiye'ni n AB'yc kauhrn slirecine sivil toplumun d(t dahil edihnesi ni omo<;lamaktadtr. Tebl ig, Tlirkiye vc AB' ye Uye iilkelcrdcki siviltOplumlar arasmda kar~dtkh bilgi ah~ved~i ve algtlamaya katktda bulunmayt hedef .. Jernekted ir. JJu diya log <;:er<;:evesinde orta.k SOJ'untm·ul ve ilgi at<mh'trmm dile ge.tiriilebilece£i plorfo rmln.r yarfl tt hru~ l.tr.

Bu teb li~e Avru(>a Kornisyonu, Avrupa OirliSi ve ad:Jy litkeler ara.suuJa sivil lopl um diyalogunun d$ba faz.la gUt;lendirilmesi i~ i n hedef ve (inceliklerin yer ald tgt bir Stratcji belirlemi~tir. Bu strateji, bilgi a~tguu azaltma, kar~t hkh an l ayt~ ! peki~tirme ve bOylece Avrupa Bit'l igi'nin gen i~l emc~~i ylc OrLaya <;Lkacak: ftrsa[ ve i'..OrhJkla.rJn daha iyi :"Hlh'L$tlmasuH saSlmna amacm;, yOnelik tir . Bu sayede vatanda~lar ve fark h kiiltii rler ilc po litik ve ckonomik sistemler:in yaktnla~unlmast ama~lanmaktadJr

'" Bu konltda AB ktlmuoyunun Ttllki>'C konusundt1b..1lOnmU$ otdugo. b:1~lt1 f rJJIStl vc AvuSlUI')'$ c>Lm:.k ih:en.:. ii y~ iilkd .;rd<:: f:•rk.h <::&ilimkrin o11:1J"' ~~k-~1~1 bi.linmekt•"ll.lir. All lwmvoy1md~ TU•t.i~•e'')•c. ill ~kh1 ol.um.w.z txr.k~ ~1..~••1111 dcSl~tirikbllmclii l.;:i11, Tihkiyc.'nl•• 1d: l.tlr[!fll ~abalan yct<::di •k#ildir, Bu kap.c;.tunda n1iJ1..11k~~n:: ~ntC.\'C bc.l~~·sinde. tlzellikle A.B ' 'lltltnd:·•$1:·lfo•u• k:•hiJm ivin destegioin s:·•f;llmm:·•so•o• iiteriode du.rulitrak Ou k<>nud:·, Si.rti.k Lllrofmdan da ~~ba gUslerilccci}i d~· if.kJ-c:-. edilmi$1il'. MU;.o:akcrc c;c:r~tC\'C- Odge,.,iyk daM f[!zl.:l )·orun1 i.~in bb~ ikti:s::.di KuUanmu Vaklt ""Mth:u.ke~"~; ~o:n;~v-e bdgo.::sinin iKV tarnfmd;:m )'tiJHliul nl.11dde ba.zmtl:• dcf;e:•k ndltmo::::l'·, (vtv.•w.ll~.org.tl'ipd f$/.)0c;t.8dc Lpdl) (Eri$1fn Ta1ihi 06.02.2009) 1 ' COM (200~) 290 "Kornisyon'dn.S<~y, /wrup:e P:~rlluncntc).)>u, Avrup:• Ekonom.ik ve So:;y11l K(•tnilc. W- BU!gekr Komitcsi•JC· ;;:unu' ittl AB \'C- Ad&y OU.:dcr :u~smda Skll Toplum Diyulottm'll. ytlnclik caw;;iyc hmn" (http ://cor-lo;:J~; ,europu.eutLc.x UriSerd~i tdo.::nh.'Onln005foo 11\'.2.005_(129~nOI .pd l)

43

Komisyon'un 2005 }'lhnda ~akard1g-1 bu tebligin ardmdan ba~layan ~a· hsmaJM .;en;evesinde bugiln birc;ok fnrkh etkinlik y1.irUtUimek1edir. Ornegin birinci yll faaliyctlcri arasmda TUrk-Yunan sivil toplum d iyalogu dcsteklenmi$tir. Bu kapsamda 2004 ve 2005 ytllannda ~e~itli T Urk· Yunan ortak p.rojeJerioe topla.rn 0.8 milyon Avro rutannda kaynak sa~Ja.run,~t.U'. 2006'da dort sivil toplum d iyalogu hibe programt uygu lanmt$ ve 70' ten fazla projeyc toplam 4.33 milyon Avro destck saglanmt~ttr. 2005 y1lmd!l b3$li'tllan d iyalog sUrccini dcsteklcmek U7..crc "Avrupa Birlig:i ve TUrkiyc Arasmdaki Sivil Topfum Diyalogunun Geli~tirilmesi Prograrnt" tasal"'anru:ak, ilk kez 2007 yJIII)da proje teklif \=agnsula \=tktl· mJ~I.Jr. 2007 yJitudo Sivil Toplum Diyf•logu ic;in 29.5 mHyou Avro ilave kaynak saglanmJ$tlr. Bu k!lyni'kla, ~esi tli hibe programlanna ve sendikalnrla ticaa·et odabnnm i~bil'ligini geli~tia·ecek projelere destek vcl'itmi~tir. Sivil Toplum Diyalogu fonla.nndan yararJanabilmek i~in AB ve- Tlirkiye'deki kurumJar arasmda S1k1 bi r i~b irli ~i ve ortakhk g_erekrnektt::d ir. Son o la.rak B:lkanJar Konseyi ve Avrup~J PMian1.entosu aida.klan bir 111 kararli' 2008 y1hm Avrupa'dH "Kiiltiirle~nlSI DiyHJog Yilt" o larak ilan ctmi~ vc: Sivil Toplum Diyalogunun Gcli~tirilmesi Programm1 hayata gec;irmi~tir. SOz. ko nusu Programm 2009 y1h sonr..tsmda da sUrdiiriilmesi be-kJemue.k 1edir.

SONU<; Tilrkiye'nin Avrupa Birligi liyeligi pcrspe·kiHinde Avrupa lilkelerind..:ki kamuoyu i.izerine birtakun degcrlendirmclerin yaplldtgl bu ~ah$madan ~u so nu~.lan ~akarmak miimki.indUr. Onccl.ikle Ti.irkiyc'nin Avrupa Birligi'nc muhtemel i.iyclig:ine politik ve jdeoloj ik bir yakla~J I)llll sl:iz k.oousu oldugunu ve- birtaJom olumsuz nedenleriH eklendij!ini belir tmek gerekir. AslmdH bu bil inen bir ,gerc;eklir. Orncgin dogrudan Topha luk mi.iklescb~Jtlmn it;indc yer almayan vc objektif bir yakla~un se•·gilcndigindc-hi.;bi1· zaman alm=as1 mihnkUn gOzUkmeyen bir Ermeni soyklrmH konusu s1.k slk TUrkiye·nin 6nUne bir engel o larak. ~ J.karu hnak ladtr. Adet.:l TUrk.iye'nju Avrupa Birligine Uye ohlbilrnesi ic;in Ermcni soykmmm1 kabul ctmcsi gcrckiyormu~ gibi bir hava yaraulmaktad•r. Oysa objektif ve hukuki ktitcl'lc•· i~tind e kalmda£mda bunlatm gen;ek:le bir iJgisi bulunmamrJkladJr. Anc£Jk tabi Uyelik sUre-cjnin siyasi boyutuuu unurmarnn.k gerekir. Bu t.lir konular iiyelik sUrecinin siyasi boyutunu o]u~turmaktadJr. Oyelik si.irecinin bu boyutunu gOrmezden gehnek millllkiin degild it vc-siyasi boyutu o lmayan bir Uyelik sUn:·.ci wm anlanuyla bir hayaJdir. ' ~ Bh. 0.:-d~.ioo No 1 983/.!(X)Gi~C of Lhe- Euf(Jf')Ciltl Patllamcnt :u"J of the C(n.mcil of I 8

Dccembcr2006 oonc.:cming lhc Suropcu.n Year (If lnten:l•ltural 30.1 'l.2(106 (J.44.

44

Oi ;1ll'~ue (2003) OJt:.U

L41 2 of

Burada ~u konuya da deginmck yararh o lacakt1r: /\shnda her gc ni~lemc bir miktar t.a•·tt~mall olmu~tur. Ornegjn ilk geni$1emede McMillan hUkilmetlllin y6ne timinde.k.i Llgiltere, EyiUJ 1960'd
1971 'de AET'ye ilye olabihni~tir. Yuna•liSLan ' m liye.Ji.k sl.irecine bak.Jid •SI.Oda., Yul)a.nistrufm ''c;ekirde.k. A\'ropa" o ln.rak adlaud~r~ lob i l ece.k grub:;a air o lup o lma(h&• tart1 ~H im 1 ~hr. Ayn1 ~ek ilde ispanya ve Portckiz~in adayhg1 stirccinde de bunlann Cr'Ok t~-t~ kir o lduklan . AET ' ye mal i o lill'ak ytik o lacaklan yOntindc bil'ta.lom tarn~ .. U'l.:llar yosannu~ttr. Son gen i~lemede de gene bu Ulkeledn AB Ulkelerine nazaraJl fa.kir ol· IM11~J lnH$fJf. Aoc.a.k (£abi son gen i ~lemen i n ashnda. sadeee bir geni~leme olmad1g:1, o nun da Otesinde D. Dtinya Sava~• sonras1 ikiye bO· ltinen Avrupa'nm ycniden birle~mesi (rC.uniti catin de I'Europe) ya da " Avrupa "n1n bh·biriyle bul u~mas 1 " o l:lrak nite.tendirilmesi bu lal'tl~ma l arm 90k da On plana 91kmasm1engcllcmi~Lir.

dukla.rJ vs.

Tart1~mas1Z ya~aJw.n te.k ge1li~Je1ne lsvet;. Avusrurya ve Finlandiya'nul AB'ye d3hil oldugu 4. gen i ~lemedir. Bunun tek a~1 k l arnM1 bu lilkelerin gOrece zengin Ulkelcr o lmalan . AB'ye mali a~tdan yilk ge-t irccck d ur umda o lmamaJa n . tam tetsine AB' ye mali at;1dan katk1 saglayacak o lmaland1r. Uu llOktadan baklldJgnlda, TUrkiye' nin gerek btiyUJ<JUgli. gerekse mali dun.uuu gOz Online alJuocak o lursn. AD liyeti£i nin rart1~ 1 l mf1St gayer do£;11d n·. Do lay1slyla bu baglamda kamuoyunun de\•reye ginnesi ya da sokuJ.. mas1 bir l'astlantt dcg-iJ, tam te.rs ine- belki de bu tarn~malarm One.mli bir bOIUmlinU o lu$turmaktadJr.

Bu no k1ado ..peki lle yapmah'?" sorusu giindeme gelme.kLedir. Burada hemen ~l!.nu belirtmek gerek.h: ''Eh 7,..'} len bizi A vrut)<) k:unuoyu isteJuiyor, biz de yerimizde oturun1z'' tilrii pas if bir yak ht~t mm bir kenar.l b 1raktlmast gerddr. Burada ~e!;titli yollarla A\'rupa kamuoyunun iknasma ~abalanmas1 gerekir. Ornegin, 1;rasmus ogrenci de.g-i~im programlar1, turiu n , akademik i li~ kilcr, ticari ili§kile r, siyasi ili§kiler, lobi faaliyctlcri 1 mcdya araclhg1yla yaptlacak kampanyalar vs. hepsi kamuoyunun iknas• i~in birer vesile ola·

bilir. Zaten kamuoyunun ikna edilmesi gcrektiginin farkmda ohm /\ \•rupah yetkilile.1· Ozellikle Devlct ve HUkUmct Ba~kanlan ve Bak.anlar Konseyi bu konudH si vil lOplum diyalogo konusonda bir c;.en;eve haz•rlamakla Ko misyonu g0revlendirmi$1crdir. Komisyo n da. yukanda aynntllt bir ~ck ildc e le ahnd1g1 gibi bunu 29 Haziran 2005'tc ha.ztrlaml~ttr. Bu ~e~eve temel shnart•.k A vrups kamuoyunuu i.k.nas1 i\-in <;a h ~rU<)fS r yUrULiilruektcdi r.

45

Bu noktada d ikkat edilmesi gereken husus, Fransa ve Avusturya gibi illkelerde refc.randum dtt?.enteumesi gi bi ri sklerin berc.nraJ edilmesi noktasmdadur. Bu noktada T'iirk.iyc'nin iiycliginin her nc kadar hukukcn pck miimktin gOzlikmc.se de giimri.ik birl igi nc bcnzer bic;imde bir Orr..tkhk Konseyi ktJrft.nyJa ge.r~ekle~m.esinin rnthuklin oh•I>o trnayacag, t9rlJ~ • I ;Jb i H r. Sonu~ta

nasll ger~ekle~irse ger~'\Cklc~sin TUrkiyc~nin Avrupa Birligi liyeli ~i Avrupa'daki kfmwoyunu yn.kmdan ilgilendi.nnekcedir. KH.Inuoylanna ragmen bir iiyelik hukukcn mOmklin o lsa da uy,gulam~d a ve Ozellikle de sosya] ban~ adtna eksik bi r iiyclik olacakttr. Bunun i<;in T ilrkiyc'nin

Avrupa Bi rligi konusunda Avrupa kamuoylannul ikJlaSl ~rntr . Burad a ikna gOrcvi en ba$ta T tirkiyc'yc dii~mcktedir. Bu noktada her-

hangi bir ~Uphe bulunrnarnakuJdtr. AncfJk bu ikn;J konusundi) TUrkiye'n..in ne kadar basan h (.)](l(:jY,I kouusu sUpbelidir. DolaytSiylj bu noktada isce.r

istcmcz nyc dcvlctlcrin kcndi kamuoylanm ikna ctmclcri konusunda aktif ro l oyn:lr.nalat•t gel'ekecektir . Bu nokuada Tfirki ye'nin AYI'upa Birlig i ilyel i ·

£inln bi.r

i~

poH1ika ve seci1.n. rn.aJzemes( oJmakum ~J.karJil(> k.ooumm uiusat

diizeyden da.ha z:iyade Avrupa Birli£i dlizeyinde e le o.lmmilSI ve pacta sunt Servanda man11g1yla yakla~•lmas1 ~artur.

46

KAYNA K(,;A "La Turquic dans I'Eoropc: Plus qu' une promcs.sc'? Rapport de Ia Commission indCpendantc sur Ia Turquic", Septcmbre 2004, s. 30. COM (2005) 290 "Komisyon'dan Konscy, Avrupa Parlamcntosu. Avrupa E.konomik ve- Sosyal Komire ve- BOigeter Ko mite.sine sunutan AB ve

AdtJy Olk.eJer p.44.

DUzgit, Senem Ayd1n "'Tlkkiye'yi hazmetmek'l: Avrupa Dirligi 'nde Ente.g· n'LSyon Kap>'LSitesi Ta.rh~JU•'LS•", T£SEV-Ot$ Politika l!iiltell, S"•Y• 4, N isM 2007,

$.

4.

ik.tisadi Kalk.Jnma Yakf1, "MO?.•akere~c.r~eve belgesi11in 1KV larH.fmdan ya-

pllao liJleldde baz.1nda dcgerleodirmesi ..~ {www.ikv.org.tr/pdfs/30c~l8de l.pdf) (Eri>im Torihi 06.02.2009}

Sermmit!. Alain "Les med ias modernes 3 grande diffusion, vChicu les de stereotypes po lit iques: bandes dessinees sur Ia Turquie'·, Ct~!Jiers d'euu:les sur La A1editerrfmee oriema!e el le mmule mrco -irtmien (Cl?.MOTI}. Say• 8. 1989. (www.ceri-scicncespo.com/public.afcemoli/ tcx tcs 8/servant ic. pd t) Sondages CSA. "L 'Europc et demain". (www.csa- rr .com/dat~selld~ta20 05/op:i20050607a .. htm) (Eri$im Tarihi 06.02.2009). Sondugcs CSA, "Lcs Fram;ais c l l'adhCsion de Ia T urq uic a I'Union europeenne", ( www .csa-fr.com/dataset/data2004/opi2004l007a .htm) (Eri.irll Tarihi 06.02.2009). Sol\dages CSA. "Les Frant;ais er Ia candidature de Ja Tutquie- ;}. l'enrree dans I'Union europ6enne". 15 .12.2004, (www.csa-fr.com/d~uaset/dat a2004/opi2004l209b ..htm) (Bri$irn T>irihi 06.02.2009). Sondages CSA. "Les Frnn~ais et Ia construction europC:e-une"26.4.2004. (www.csa-l'r.com/datasct/data2004/opi20040422b.htm) (Eri ~im Tarihi

6.2.2009). Sondages CSA, '"Les Fran~"<-lis e l le dossier des cland~t.stins de Calais", (www .cs.a.fr.com/data2002/vcntilat ion/vemil2002 1120a_ l.htm) (fri$iln Tarihi 6.2.2009).

SOI)dages CSA, "Les Fra.n~ais. La Constimtion e uropee.on.e-er l'entr6e de Ia Turquie dans I'Union e-uropr.!enue". 15.1 2.2004. ( \\rww.csa-

47

fr .com/dataset/data2004fop i20041209c..htm)

(Eri~im

'f arihi

06.02 .2009). SOnm~zo~lu, Fatuk Uluslararas1, ljotitika \·e f'iliz )l
Ds.r Politika AJJali:J, 4.

Bask1,

Standard Eurobararneter 48. Mars 1998. p. 55. (ec.europa.eu/public_opi nioni,IIchiveslcb/eb48/cb4SJr.pdl), (Eri$im Tarihi 20.04. 2007}. S!lludard Eurobarameter 58, Mars 2003. p. 87. (ec.europa.cu/public_o p inion/archivcs/eb/cb58/eb58_fr.pdf). (Eri$im Tarihi 20.04.2007).

48

1.4. KlBRIS SORUN UNUN AVRUPALlLASMA SORECi VE MU HTEMEL <;:OZUM ONERiLERi Fauna YfLM.,..z •

GiRl$ 50 y1ldan fazlad u· 1'·u,·kiye'nin tc.mel d1~ po litika sorunhumdan bil'i vc zamanhl Tllr kiye-A vrupa BirH~i (All) iU $k Uednin. .k.i lit n o.k:Ut$\ hal inc ge.Jen K1bns soruuu, uluslara.ras1 bukuk. phltforruunda l3ri.J$1hnHSl gereken bir konu o lrnas1 beklcnirken AB' nio soruna dolayh o larak mUdahil o lmas1 i le "Av ,·upa l t l:l~maya.. ba~Jamt~w· . TUI'kiyc' nin Ktbtts so,·ununa geleneksel ya.k.la~un;t

ise sorunun

es.asl

kar.~t hkhhk

~killenmi~tir.

13irle<$mi~

Mille.tler ( 13M)

~alJSl

alllnda ve

~er~ves i nde

kf•psamh bir ~Qzihne u l ~ll maS J yOuUnde Mevcut durumun, AB ve sorunun tUm taratlan d!\hil,

her kesin c;1karma ters o lmasmdan ha1·eketle- sorunu1l ge~mi~te o ldu£:u gi bi p l.;'~ tforma ta~Jt'lJll
tarafsl'7.. lbir

ve sonrn:smdi' Birlik ir;inde y~anan gcli~melcr nedeniyle 90k zayll· bir ihtimal oUarak gOriilmektedir - ki Ar-.1hk 2006 tarihinde gen;ekle~tirilen AB HUkl.irnet ve Devlet 13 a~kan l a.n Zirvesi'nde, K1btJS sorunu nedeniyleGUrurlik Birligi E-k ProtokoiU ile bagJnnllh. tiCi1re1 ve uiH~IUl alanlt•n ile ilg ili 8 ba~hkta T iirkiye ile mtizakerelerin durdurulmas1 karan v crilmi~tir. Daha.~1 r.nii1.akerelerin ge.tecegi K1bns soJ·unu nedeniyle 2009 sonunda yeniden degerlendirilme._k Uz.ere- TUrkiye 'ye 2009 sonuna kadar sUre tanmmJ~tJr.

1

AB kar:u: alma meks oiZ!ll.tJS\ i~i ode k.endi 'fJ.k.MlMl do£rulmsunda ve1o yetkisine sahip AB iiyesi bir Gtiney K1bns'm varhgt ncdeniylc Birlig:in tarafs1z hareke.t ennesi mtimkiin gOrfin me.mektcdir. BOyle bir durum, t:lrafs,zh£,mt yitiren AB'nin getirdigi ~Oziim Onerilel'inin iyi niyetinin de USA I( 1\8 A.ni$1Jrm:.l;lf, M crkt~:t;i., J\ok:m• Onjvo:r:;i• ·~si A,·rup:• l)i:rligi vo: Ulu sll~ln1$1 Ekonomlk tll$l:llc.r A11abill.u D~l• ()okwrn £1ro~1':l1lU. 2770th Cormdl Mt'.tflillg. Gcnc,rv.l Affn irs 1111d Cx1emal Rdutions. 16289106 {1~~-..c J52). O ru$$<:.1 ~ I I M:dl.k 2006.

49

aynca sorgulanmasma neden o lmakt:.tdtr. Peki.

K1bns sOI"ununun

~(izlimUn U

AB'ye endeksleyen bu :mt~y1~ 10 temeli han.gi t~ri bse l sUrece dayanma!ktad1r? Bu ~ah~m~1da, 1950'1i y1llarda ulus lararast platforma ta$man K1bns sorununun hangi gcli~me ve o laylara bagh olarak Avrupa'ya

ende.ksli b ir ~znm tJrayJ~Jn f• u1bi

t.::.hnd • ~m"t de ~jrti l.e<:e.ktir.

S<Jrunu•• '"'Av rupahla~masr' Yanm astrdan faz.ladu gUndemi me~gu l eden 'K1bns Sorunu'nun ul usl~ rarasJ bir sorun haline gelmcsi 1950' 1i y1tlarda Yunanistan' m konuyu. Birle~mi~ Milletler (BM) Gene) Kuru)u•nun giindemine ta~una giri~imin c dayorur. Av rupa Birli~i'niu ( AB) soruna di)hil o buas1 ise 1959 Ziirih-Loudro AnJa~maJ an sonucu bagtmstZIIgJru kazanan ~d arun 3 garantOr dcvleti olan ingiltere , Yunanistan \' C Tiirkiye'nin AB ile olan i li~kilerini. farkh an-

Jasmata.rt.a A13 boyutuna ta~ 1 mak: iSh!Jneterine dayan.nakladJf. 1960 yllmda kurulan Ktbns Cumhuriyeti . iki uluslu bir yap1ya dayah, e~Jdi~l) ve Ud t.opiurmm yQ,l etsei orHtkJt~uHn reo,eJ ;dttl.dJg, bir ~nay~s~ ~erc;evesinde kurulmusn•r. Aynca , K1bns Cunlhuriyel.i ve ~nay~

siyflsi

sastmn 'rarhgmt garanti altma almak ic;in Tiirkiyc. Yunanistan vc ingiltere' nin t'..traf o ldugu, literattirde Kumcu. (;arami vc htifak Anla.~maJan o larak adland1nlan 3 anla~ma im7.alanmJ~ttr. Bu anhl~mabrla garantt:ir· IOkJeri o nayl ~ nan 0~ de,·l~lin farkh zamanlardtl AB ile giriSligi ~d ay ltk, ortakltk vc i.iyelik g ibi i li ~ki l cri K1bns sor\lnunun zamanla AB' nin i~ sorunu haline gelmesine ncden olmu~tur. Bu si.irecin dOni.im noktasmt ise ada.nm GiJn.ey K.esirni'nin 'K~bns Cumburiyeti' ad• alll.nda. 2004 yJlJOda AB'ye ta m liye ofrnjSI o lusrurrnaktadu. Bu t~ri h len itibaren sorunun 90zi.imil :yOni.inde ad1m ~1tmast i9in hcrhangi bir rnotivasyonu kalmayan K 1bns R um YOnetimi ' nin ~OzUmsilz.IUk yOniindeki pol itik alar1, SOI'Unu

ilyeJi.k slirecj i<;inde <;<>z.meyi um;m AB'yi ve uzun ytltardtr AB'ye- Uye o huay1 b-ekJeye.u ''e 2005 ythnd~ adHyltk s lm1.is ii v-erilen Tiirkiye'yi zor durumda b1rakmakradJr. Sorunuoo Ycnl Ak!Urll: All l ngiltere'nin 1961 y•ll nda Avrupa Ekonomik Toplulugu'na (AI:IT) .am llye lik ba $vurusuud.rl bulunrnftSI i le ilk kez K1bns sorunurK1 dat\.i l o lan AB/AT, daha sonra adaum diger iki g.flr anLi.1r devlc'i o lan Y unanist.au ve

Ttit kiye!nin su·as1yla 1962 ve 1963 ytllannda AE1···ye ·ortak Uye' o brak kabutUyle do layh olara.k sorunun if;inde yedni almaya ba~J am 1 stt r. Adanul uzun silre l ngil iz yOuctiminde knlma.s1 ue
Dolaytstyla, ingilte.re' nin muhtemel AE'f Uyeligi, Ktbn s Cumhuriyeti' ni en O!le.m li ih ra~ pazanm .kaybe.tme tehlikesi ile kars1 kars lya bJtakmJSllr. DahaSJ KJbTJS'IU zamanls Ba£bn1tSIZIH.r Grubu'rK• kayruoya b:~lamas1 ve dolayJstyla Bat1 gtivenlik sisteminden uzakla.~ma ihtimali AET'yi harekete

50

gc~·irmi~ ve 1962 y1hnda lngiltcrc ilc birli.kte Uye olma.s1 i~in K1bn s'a da AET tarafu1dan ilyelik teklifinde bulunulmu~rur. Fakat bu sUre.;, 1963' te Fransa'tun lngill~("e·n.in ba$\'urusunu v~to t![Ol.CSi llzerioe s.ona ermi~tir. 2

1971 yJhnda ye•tide.l\ LlgiJtere'nin AET 'ye tarn liyeJi.k b~t~vurusunda bulumuns1 ile K.Jbns i.kjuci kez AB/AT'nin gli udernine onmnu$1.Ur. AET, ingillcre :ilc \iyelik mi.izakerelerinc dcvam ede.r keu bu kez. iki taraf da ili~ki ledni Ortakhk (!C.f((evesinde tutma karan allm~nr. Sonu~ta. AE.T ite K1bns t972'de Onokhk Al)l~t~mast imzalarm~Jm·dtr. ACT. TUrk. taraftndan geJen tepkilc.ri aza ltrun.k am a<:1yla a u l a~rn t•ya , "uygula mada ayruucthk yaptlma yacagJ"· htikmtinti koydurmu~tur. Ortakhk anla~masma eklenen bu madde ile AET, raraflan ekonomik ~·kal'la•· etraf.nda bir Maya gc.tirece£.ini he· del1emi~ fa.kat ba~arJ h olamamJ~tu·. Yine de bu ntaddeye dayan.:tntk. J974 yllmda TUrkiye'nin t•daya rntidahn.lesiniH sonra.snldfl ada fi ilen ikiye bOItinmil$ o lmasma ragmen, Topluluga Uye bout devletlcr adantn kuzey kc~ simi i le ticaret yap maya devam etmi~lerdir _3 1974 Ban~ Hare.kiin sonras1 adanm fiilcn bolunmU~tugu, I<1bns soru· nuna ins.a n haklan g ibi yeni bir boyut eklenmesine neden olmu~tur. lnsan hak1an .sorunu Rumlar larafmdan A\TUpa' nm giindeminc (a$mmaya ba$1amJ~nr. TUrkiye ve Ktbns T iirk taraf1. K1bns sonmunu Avrupa kurulu~lanna (a~•mak(an 1srarla kaymtrkcn, Ktbns Cumhuriyeri o larak harckct eden K1b·n s. Rum YOneLimi, 1975 y1il ba~lannda Avrupa Konse.yi'th."- bagh Avrupa lftsal) Nakt:"1n Kornisyonu•na ba~vurara.k, K1bns'1a insan hakJarHH ihlal e ttigi gerek~esi ile Tilrkiye'nin yargllanmas1m istemi~tir. Tepki o larak Komisyon ile i~birligi yapmamay1tercih eden TUrkiye, Avrupa insan Hak· Jan Ko misyonu tarafmdan haks•z buluttmus ve Rulll tarafut1n biltUn ~ik54 yerJeri kabul gOrnlU$dic J 976'd~l Kotnjsyon'uu TUr.kiye ateyh.iue yayunla dJg:l bu ropor daha sonra ~e$itli ~ki llerde Ttirkiye aleyhine kullanllm l$ ve K1bns TUrklerinin gUvenJigini saglamak amac1yla adaya ylkan Tilrkiye·nin "isgalci" o larak su~lanmasmda Onemli bir rot oynal\lt~ur. Yunanistan' m 198 1 ytllnda AT' ye Uye o lmas1 ile Ktbns so1·unu AB/AT'11in i~ sorunlanndan biri baUne gelmeyc ba$1auu~llr. <;iinkli bu U:lrihtcn it:ibaren Yunanistan. iiycligi sayesinde AB kurum larm1 K1bns Rum taraft leh.inc kararlar almaya zo r l5. p. 283. 3 l..atif Aro:1.0, "A\'1'\1)>01Toplulugu Ad:l)ct Oh·nm lm.r:11lnn )§lglnd:• KJbn:; Sorunu". TEP,\ V, 2006. s. "2. hltt)://www.Lcpav.(H'g.t•·ftudadmiu/dosy3butruplo:.dllatif..a.an..klbl'is. pdf. Ha..c;;•n Gr~•loC"il. '"'Tiirkiye' nin Avn.•pa Uirli ~i OydiJ.: Siirc.ei \ '"C K•bns''. (http://wW\.,.,stwing.op t:rm.eduf -durdurimlti3n).'ltl\b(}eu/:.ulhl)rs/d$)'/;'•b l/N 1.3. I$ K:.$1111 2006)

!

51

mtimkUndtir. Ktbns Rum Kesimi'nin 1990 ytllnda ttim ada adma AB'ye tam liyeUk ba$vurusunda bulunmHsmdan sonr:-l.ki dOnemde, Y uuan.islan. gcni~lcmc adma ahnacak her z.irvc karannda AB karar mckaniz.mast sayesinde elinde bulundurdugu veto hakk mt bir koz. o larak Ktbns'm Uyeligi lehine Qoe siirm.eye ba$ h'tJllt~t-.r. Ktbns Rum Kesimi'nin 1990'daki tiyelik ba~vurusu tizerine. Avrupa Bi rli~i Komisyonu 1993 )'tlmdH RumJantl liyelik b'"~vurustms ili~k.in o luml u g;QrU$iinll 31(tklamt~ll r. Aym y1l. Avrupa Ko nscyi de Ktbns' t Ul.m iiyeligc uygun bulmu~ ve Ktbns sorununun <;Oliimiindc ilcrlcmc kaydedilmesi be.klentisiyte, TOJ)Iutugun K tbns'ul UyeJi~i yJe sonu~ J anacak: slireci n ba~loruosuta fulZ.Ir o ldugunu 1eyi1 etmj~tir. BOylec.e 1950 ' 1erde-u bcri TUrk- Yunan ve belli Ol~iide ingiliz ili§kilerinin bir konusu olan K 1bns sorunu, K1bns Rulll YOnetim i'nin tam Uyelik ba~vurusunda bulundugu t990 ytl lndal) sonra nitelik de£,i~Lirere.k A B 'nin giln.demine- girmi$tit. Baska bir deyi$1e K.Jbns sorunu "AvrupalJI:J$ma''yj bn~lanushr.5

nu

Utrline.o SQilJ3 KJbns soruou.nun iHIJlgi y()nde Hede.yec.eg.ln.e da.ir d6nihn noktalan. AB'niu Devler ve HUkliruet bnskanlan -z.irve karnrlan ile ortaya ~tkmiS11r.

SorunuQUO Ycniden ·Sckillcnmcsi: AB Zir••c Sonu~Jan i.lc (:iizUm
ardmdan ve Tlirkiye-AB ili$kilerinin GlimrUk Bir ligi dogrulwsunda ~ekil lenmcye ba~lamas• ilc birlikte, Ktbns sorununun ilerlcyccegi dognill\1 AB Devlet ve f-li.ikUmet Ba~kanlan Zirvelerinde ahnan kararlarla kendini gOs· lenneye b0$1fl.mJ$llr. Zirve sonu9 bi ldirgeleri. yohll.ZC·H Gnney Ktbns ya do Tilrkiye'nin Uyelik pe-rspektifi konusunda kararlar alroami$1 bu kapsamda getirdigi ya da -daha dogrusu - kaldJrd1g1 k.ritcrlcrle Ktbns sorununu ycni bir $ekle bilrlilldilrerek sorunun dogrudan lo.raft ohnaya adun adun ya.klosnustn. 1994 yJllllda gen;ekle~tiril.en Korfu Zirvesi, KJbns sorununun c;QzUrnU yOniinde RuruJan malete slirlikJeyec.ek ilk kararlardau biriui Hlnu$ o lrnast bak.tmmdan Oncrn ht$tmaktadu. AB-TUrkiyc GUmriik Birligi mUz.akerelerinin p:1z,ad Jk unsuru olaJ'ilk kullan•ldl£:t bu zirvede- karat•lar, alt~1k o lundugu llzere, Yuoan.istan·m ve.to lehdidj ·~J£,uuhl ger~e.kl e~Ol.i~tir. AB k:arar alma me-kanizmjSJudan y~lrarl n.nan Yunanislan. K.Jbn s ile mllzakerdere ba$lanmast i.~in kabul edilebilir bir tarih verilmedik~e TUrkiye'nin G B tiyeJi .. gine onay venneye.cegini a~1klam1$ttr. Yunanistan'm adada siyasi bir ¢ · ~ihnu ,, Klbns i~in bitlik Uyeli£,i k:O$UhJ olmakJa•t ~tkN"J lrUi'tS \ y()rtUode.ki basktlan sonucu, 1994 Korfu Zirvesi'nde AB Kons.eyi Ktbns sorununun ~OziimtinU K1bns i~in mlizakerclere ba~Jama ~.art.l o lmaktan c;tkarma karar1

52

almt~ttr.

Bunun yam stra. Ktbns'm muhtc mcl AB Uyeliginc dair a hnan Konsey kararlatnlda, adada BM kal'arlarma uygun bir siyo.si ~Oz.U tniln Klbns'tn birl ige uun Uye H~.i it;in gere.kJ i otacaStn9 dair if;.ldeJer henUz. ge. 9orlilijlini koruyordu. 16 T·erumuz 1997 carihindo. Koruisyon, "Giludern 2000" ba~hkh AB'nin dcrinle§mesi ve geni§lemesi hakkmda, Orta ve Dogu Avrup:fdaki 10 Utkenin i.iyelik b"*vurulanyla ilgiti gOri.i~lel'ini de ic;eren bit' sttateji ya· ymladJ . Konsey, "GUndern 2000"de A13'r1il) gelecekte.ki geli~rnesine i li~kin A\'ropa PfuiH.ruenlosu'nH suudugu K tbns ile ilgil i olarak 1993 karnn nJil ~tkmasmdan bu yana mevcut durumu tekrar degerlendirdi ve iiyelik gO· t'U?me.terinin aynen planlandt£:t gibi ba~lamastnt teyit etti. A B organ Jan, bOyJec.e Yunaniswn'm istegi l.izerine.• bundaJ) sonraki geni$1emenin Klbns't da kaj)SayacaS,ma dair ytlktim.IIHlik altma ginnj~ oldular. Clinkli oksi bir durumda Yunanistan'tn AB geni~lemesini veto etmesi o las1hgt bulunu·

yo1·du. Gi.indcm 2000 He ~\{erkcz ve Dogu Avrupa tilkeleri ic;in yo!,runla~an iiye lik perspektifi, J997 AS lftksemburg Zirvesi ile ytlsonulld.a da teyit ed ildi. 12- 13 Arahk 1997 tarihli AB Bakanlar Konscyi Liikscmburg Z irvesi'nde Ktbns ile tam i.iyelik mi.lzakerelerinin ba~laulmast karan nt ald 1. Zirvede t
Je.rin hU.k:ihnct

ba~ka.n l atJIHtl

"K\bns sorununa <;6zU.ru bulun.ruastnul Klb-

n s' m Birlige Uyeligi i~in ko$ul o lmadtg)'•m a~tk~a ortaya koymastyla de· vam etmi~tir. BOyle bir karan n almmasmdaki en Onemli fak tOr, AB ic;inde planlanan dogu ge.ni~lemesinin Yunan vetosuyla kar~t kar~tya kalma ihri · mal i olmu ~tu r. Yunanistan. zirvc suasmda K.tbns•m Uycligi y6niinde karar verilmez.o.;.e geni~lemenin engellcnmesi yOniinde veto hakk mt kullanacagm1 be l i rtmi~tir . Yunanistan•m bu olumsuz (avn nedeniyle AB. o dOnemde bir ikilemle kat~l kat.}tya kalmt~ttr. Bunun en Onemli ne.deni, ayn1 anda 10 6

Con clusicu)SOfthc Pfc..'l.idcncy. Lu.xe-•l'lbouq;. 12 ::Uld 13 December 19')7. & Mckk M. F••~L "'Hel.sinki Zin·csinden GllniiJil\ilt'. AU· TUrki)"C ili$1dlcri (,.'c~''C"Sindc K•bns Gd i:$mckri". Anka•·(l .· h'rltpa {:1Jit$multm 0 ¥1"8i.ti, Cilc:4, St•}'•: I, Oil~ 2004, s.. S 1·51.

53

aday tilkc ic;in verilece.k geni~ leme kararuun Konsey'de oybirligi ilc a hnacak olm~Si(hr. Bu durumdH. AB ya K1bns' 1 dfi.hi l euneyerek Yunun vctosu ncdcniylc gcni~lcmcdcn vazgc~ccck ya d~1 adada ~Ozi.imc ula~madan K1bns'1 Dogu \'C Orta Avrupa geni$1eme siirccine dahil edecekti. Sonu<;t.a gen.i$lemeyi riske acma.k isteJueyen AB, K1brJS sorunu1H10 t;~ztlrniinli, GUney K 1bn s' m bir lige OyellY,i i~i n bi.r (.1n.ko~ul olroaktan Clk~lfflll~ ve bOylccc bclki de K1bns sorununun muhtcmcl <;Oziimii iyin Rum tarafm1 1 7..0rl3yacak en Onemli faktOl'lerde,n bil'i Ol'tadan kaldwllnH~tlr. Kol'fu: ve Helsinki gibi kritik dOncJne~leri le.hine atlatan CUney K1bns

24 Nisan 2004 larihinde ger~cldc~tirilcn Annan Plam rcfcrandumunda c;Oztim ihtimalini reddcden taraf olmu§-s.a da May1s 2004' te AB'ye tam iiye o hnu~tur. Bu tarih(en sonra hem Yunanistan'm hem de Giiney Ktbn s'm AB'yc tam Oycli£i sou~st AvrupH tnerkez.li bir sorun hHiine ,geteu K1bns sorununu.n \'Ozi.imii de Birligin politik~danna cndcksJc.nmek zorunda kahm§tlr. Halihaztrda konuyla ilgili 8 ba~llkta mtiz.akercleri dondurarak soruna geyici bir fi:OZUm Ureten AB'nin~ ashnda BM kararlart ve c;abalan ~crvevesindc bir ~OzUrnden yana (jVtr .sergilemesi ger~kmekted i r. Zira gc~mi$tC Yunanistan vc giiniimiizdc isc Gi.incy K1bns polilikalanndan bagtmslz olarak sorunu BM zemininc ta~1ma yOniindc somut ad1mlar atamay<m AB i<;in, Ktbns sorunu. hem AS hem de TUrkiye'de ya~nan i~ siyHsi scbeplerle uz.un slireli bir c;tku1az olf1rak $irndiljk do nuw~ gUr\inmc-ktcdir. Fakat T iirkiye'nin miiz.akcre siirccindc ilcrlernc kaydeuig.i her noktada AB tekrar kcndisini bu c;1kmaz i9inde bulacaktlr. ~tkma.za kendi karal'lanyla gil'l::n AB'ni11 'di~tomatik babe-k]erken 'd iplomatik boceriksizligi' o larak elc~l ir i ld i gi vc sorunun Birlik ic;i.ne ithaJ edildigi noktada, sorunun ~Xlzi'lmtinil kolayla§Urma nok· tasmda t3ahhUtlerini de yerine getirmekten olduk~a uzak kald 1g-1 gOrUI· me.ktedir. K.Jbns sorununa do£rudau tjrnf bir Ulkeyi bf1nndtrmas• ve bu sorunu Tiirkiye ile ili~kilerind c bir aras-. olarak kullanan Uyclerin varhg1 Birlik i9inde biitilnciil bir siyasi iradenin o lu$-<:tmamasma neden olmakta ve Birligi ahde vefa ilkesine aykmllk te~kil edecek dUzeyde K1bns TUrk tarj,fma yOnelik laahhiillcriui ye.rine ge1irernemesine neden ohnakUl(hr. Bunun en Onemli Orncgini 'Ye~il Hat Tiiz.iigii' o larak nitclcndirilcn ve AB miiklcsebatmm bir par~ast halinc gelen di"lzenlemenin uygulamadan uz.ak ka.lmast g(isterilebilir. TUz.Hk, adrulul kuz.eyiode UreLileo ve. arn.bargo uygulnuan mall~rn• Yesil l~at Uze.fiudcn AB (HW...anna girebi lmesi yOnUnde kolayhklar OngOrmcktcdir.~ MaJi yard1m k.Jsmt da bulunan TUziigUn bu kts-

SOz. konusu

~an·

r 8

"

Mc-lck M. F1ra1. "Helsinki Zil"\'c$inJcn GllnlimUzc AB·TU1\:iy~· lli~kik:ri c;.crr;~·\·csind~· KJbtiS C.:li~me:kri... A11kouw th 'r11,•x r (:fil•~·~Ml<m Dt•l'g isi. Cill;4, SU)'I; I. Ci.it. 200-l, s. 53-60. " Rurnbr-u1 A B O)'t'liJ9 Bfiytik Haltl)'dt·•. fbzmU'fal Timo:.•·. 4 Agus.tos 2005. Council Regulution (EC) No 8<"i"~<12004 o-f29 NisM 2004 on a regime under Attick 2 o f Prc>lc.x:ol 10 10 l.ht~ Ac:.t of Ac-(;cs:s.i
$.15·29.

54

mmm hayata gc~irilmesi Rum vctosu nedcniylc cngellcnmekte vc Tiizi.ik, Rumlann izolasyonlar sayesinde ekonomisini kendine yeter pozisyona getireJueyen KKTC'yi ekooornik asiol.ilt•syoo ile kel)djne b H~IJU IJ hale getirme dii$Uncesinin gOigesinde u ygol~m~ :&l
Grubu ta.rafmdan getirilen Oncrilerin ciddiyetle ele allnmaktan uzak kal ~ mas1 gibi konulard1r. AB gen~lik progmmlan kapsam1nda egitimde de£:i· ~im gibi -d ogtudan sosyal etk.i l.esirni erkileyec.e k ve- siyasj s.orunla.rdan. s•ynlmaSJ g.ereken en iusani konularda doh.i sorunun Avmpalt/tl$WI boyutu a~1k~a hissed ilmcktedir.

<;ijzlim Ycri Olamk BirlC!1lli! Millctlcr Gtiney Ktbns Rum YOnetimi'ne titm Uyelik vererck Ktbns sorunu Uzerindeki tarafs1zhgm• yititcn AB, K1bns sorununun <;Ozilmiindc inandtnclhgm l da yi t irmi~ giklhunektedj r. Ou nedenle Bir Ji ~jn sorunu BM inisiyatifinde ~(jz.rue is~e~i ni hHyau• ge\.i retek soruut Qncrilerle taral1ann OnUue gebncsi en azmda n prcnsipte bcklcnmelidir. Fakat bOyle bir beklenoinin AB karM

alma mekanizmasmda hayata gc~irilmesi Rum YOnetimine ragmen olduk~a zor gOrfmmektedir. Zira AB iiyel igi sonrast Ktbns TUrk ta.raf1 ile syru masado pazarh.k yopmH.St i ~in calcp edccc~i h.ic;bir seyin kolmHd•£nn dii$Uncn Rum tarMt, ~Oziim i~io !ltalel i~inde d~vnmroaya devam edecektir. Bu durumda AB tarafmdan ve uluslararas• aktOrlerden sorunun c;Ozi.imilne ytsneJik beklcnecek tesvik. sorunun •nuhreme.l c;\Sz.ihnlillde yeni a~ 1 l unl at S.rlAlfl.rtHI Hdma forkh zeru in.lerde t.nraflan bir araya gerinneye ce~v i k o lacakur. Arahk 2006 AB Zirve.,')j sonras1 Tlirkiye'nin Ek Protokol'den kaynakla:nan yiikUmltiiUklerini yerine- gerirmemesi sonucu dondu!'Uian 8 ba~hk nedeniyle soguyan A13 i li~kiler'i .;;:er.;evesinde- yaJ)Jiabilecek en makul H~J i nn . forkh 7...emju Jerde lobi !'aaliye1lerine gitmek o labilir. Refemndum sonras1 ABO, KKTC i'1zcrlndeki izolasyonlarm kaJd tnlmasl yOnilnde sOylemlerde bulunmu~tu r. Bu baglamda. AB O l(lrjflUdMl ~i)z.ii m f1duw somut adnnlaro tesvik yOnllnde c;abfl giJsLerruesi i~in

lobi faaliyetleriru gll9lcndirmeye 9ah~mak makul bir aray•~ olabilir . Uluslararas1 arenada gi'l~·lii bir aktOr o lan ABD'nin KKTC'yc yOnclik ticareri ba~latmast. hem KKTC 'yi eko nomik bagu nllltktan kunara.rak: bu lllkeuin geli$iruine k;-•tkt sagl::•yacak bem de Tlh·kiye ile St.kl ticari ve siyosi

bagtan o lan tilkelerin KKTC'yi tamma konusundaki ~-kingenJ i gi ni ortadan kald1rmasmda )'
55

bas10a g:iri lebilir. Hattrlanacak o lut·sa, Rusya Devlet Ba~kam Vladimir Put.in. 2006 ytllnm ba~~nda. TUrk 1arnfmm Ktbns sorununa ban~1 bir c,.i>z.i'tm sagl.anmast konusundaki kararllhgmm Odi.illcnd irilmcsi gcrcktigi konusunda gOri.i~ bild irmi$tir ve bu baglamda 24 Ocak' t'..l yayunlanan Tlir· 10 kiye'nin .KJbns Eylem Pla1u'na da deslek ve.rdi~ini a9tk1Mllt$llf, Aync.a Rusya. "Kt bns sorununun c;Ozihn ycriuin Birl e$mj~ Millet.ler o ldugu" vur11 gusunu y.apmt~t:lr. Her nc kadar Rusya. l~ukh scbcpJcrden dolayt TUrk taraft yanhst tavtr sergilemi~ o lsa da TUrkiye ve Ktbl'tS TUl'k Kesimi bu d~S h!~ ll1usJa.rru-ast are.nada. en iyi $ddlde kuUamlabilir. J3ili.ndigi gibi Rusya. Ktbns Rum Kcsimi ilc vize sorunu yasamakla ve Rum Kesimi'nin Rus vatanda~ l an na yOnelik vi7..C uygulamasmm kaldtn lmasmt islcmcktcdir. Bu ~er~evede Rusya'ntn Giiney K1bns YOnetimi ' ne kat$1 elinde bulun· durdugu .en {~t)C'Jllti koz BM GuveH1ik Konseyi d;Jjmi tJyesj o Jrnastdu. 6~1 GUven lik: Konseyi Jmr~rlan c;en;evesinde \'ClO hakknun buhmmas1 Rusya'ya G KRY kar~tsmda bulunmaz bir kart niteligi ta~unaktadtr. Bu ne· denle, Rusya bu konudaki inisiy:1titi kaybetmeme adma K1bt'tS konusu nun AS ze,ui:nlne ka.yma.smda.n rahaiSlZilk d uym;1.k1a. ve. TUrk li\1"'3 t'nH destekier gUrUmnektedir. Ber ne k~d ar ul u ~ll \:lkarlar ~.rc;eves i nde gcr~e-kle$rni$ de o lsa. Rusya'mn Ktbns somnunun 96zi.im ycrinin BM oldugt1na dair 1utumu, Tfitkiye ile OnU~tU£.il Ol~iide uJuslararast platfom1da le.himize. de-sle.k. OltJ$tUt.:"JCak;: $Ckilde k.uJI.::u ulabilir.

Uluslarorast platfol"mdaki destek a ray J ~ .I arul!n en Onem1i unsurunu AB'ye Gliney Ktbns ile bir l ik le krlttlan yeni AB liyeteri o Ju.srurabilir. Bulgariswn. PolooyH gibi TUrkiye'nin A B liycligine S1cak bakan liyelcr ile daha stkl ikili i~bil'ligi i~ine girere.k K1bns so1·unu konusundaki tez.lerirnizi all1auna yoluna ,gidebihnell ill yoll:li"J :l.Nlnmalldu·. Bu saye.de uJuslan.u.·asl akt\)rlerle s1.l<J i$birl i£,iuc girerck sorunun BM'ye aktanhnast ko l ayl a~1t n lfl bilir. Tiirkiye'nin mi"lzakere sii recinde, K1bns sorununun Birlik sorunu o larak kilitlenip kaltna..;,;uta tepki o larak. AB ile yaptlac..'lk gOrU~melerde K1bns ile i1gili kotlular bekletici sot·un o lat•ak kullamlabilir. Bu konularda gOI'ii~me~ Je.ri eneJ:eJueyi lercill etu1.e, sorunuo ulusJa.rarosJ pJatfo rrna. UJ$10masu\a yOnelik bir bask1 unsun 1o larak kullantlabilir. So nu<; oku-ak, K1bns somnunun uzun vadeli muhtcmcl bir ~X>zilmil. AB zeminind.e degil BM gibi tarafstz bir zeminde vc :'\B' nin mevcut d unm1da gUnii kurtarmaya yOnelik uygulamaya koydugu par~·a par~a ~OzUmler yerine bir bUilin h:&tiude olmahd1r . Ancak AB'nin ul usla.rarns1 plml'o rm da sorunun ctOziilmesi konusunda ·samimiyct lcsti' ndcn ge<;tif;.i dOncmde, ' 0 "Putin 'd~~n. ByJc.m Plam•na Ovg:U". CNNTfi1'k. 31 Ornk 2<XX'): http:/twww.<.·nntu•"k..con.lfinlcr.•~·. t ivt:.'y;c,:-Q~r.<•sp?PII)•3 1 '.>&.h:•bo:rt l)a 1$.$181, {€ri~i n:. t:t.rihi: 21.11.2006). '' "Gill: Rusya ilc K•ll«"•s Sottmunun c;'t\z(lm Yct(nin BM \)ldug.u yolundaki fikit•k.t"imiz T anl:llliC'n Aynt''. lifcooJjor.s. 2 Sub.1t 2<X>6: hup;//W\V"-'.nr<:uajtU1S..(:Onllllrc.:a,asp·!yt-noohnbo.":r&s.x._id•

8.20 I.

56

<;Ozi.imiin sade<:.c B ~1'yc ta~tnmas tyla AB' yi thntpa/1/a.~ll.rdtgl. vc ~-Qz.iimti z.orla~ttrd t£ t noktada sorunun ta.mamen dt~ t na itmek de milmkiln g()rthune•nektedir. Of•hast AB. sorunu i~ i ne <;ektigi nok:(:,da. ~{~z iirnU kolayh·l$lJ.rtCt adtmlan n sorumlulugunu da gogusLemelidir. Bu d ur umda AB'nin uluslararast mUz.akerele.re katktst, bir yandan KK'l'C'nin hukuki dayanaklarmt kutlanabilmesine olanak saglamast ve Til1·kiye jle Wskilerinde i.klrcik.li hwu sergikmeo1.esj, b .:-J~ka cleyi$ h~ gliven £az.eJeyif) ~(lzlim i ~ n lC$Vik uusuru yann mastyla mtlmkiin o l!lcaktt r. Bu ac;tlardau AB tarafuun katklst, Ye~il Hat l"Uzugu konusundaki hukuki a.ythmlar, kosutlulu.k perspe.ktiti ve TU.rkiye~A B ili ~kilel'indeki siyasi aytltmlarla so rnutla~Ltr J tabi Ur. • AJ3 Y~il l·hlt Til z.Ugli'ntin Rum tar tarafmd.an ge.rek:[iS,i gibi uyguta.n· mnrnMtllm Uzerine gide,rek hukuki yoldan ihlal j)rosedtirkrini bf•$kHarak Yf• da ba~latacagt uyanstyla Rumlara bask1 uygulayarak. c;Oziim yOnUnde Ozetlikle Oogrudan Ticarct TUzti£:ii"ntin uygulanmaya ba~lanmas1 yOntin·

deki vetosunu k.aldmnast i~in gUneyi ikna yoJuna ginne.Jidir.

*

Avrupa deger ve standartiann1, ko~ullu l uk esas1 i~inde telkin euigi durumlardaki d6n ii~ti.irmc ctkisini. Rumlann halihaz.t.rdaki Uycliginc ragmen, Uyelikten kaynaklanan sorunlulukJart ~er~.evesinde kullanmayt de· neyebilir - zil·a bu konuda ger~ek bir kararhhga bUrUnUr:;e AB' nin. Rum· !ann Uyelikten kaynakh:man yilkUmlii lilklel'inin uygulaJlnt:l.St konusunda bo ~tuk:l a r buJmas1zor o lrnayac.;Jktlf. • A13- 'nin Rumla.n ve d iger Uye.leri k.ahct ~z.ihne (~V i k. ic;in daha ciddi sduulnr :)tmast yOnih1de dU$UHdUrece.k Onernli unsurlan ndan biri, Tnrkiye' nin AB Uyelik mUzakerelcri ~er~evesinde olumlu ve net sinyaHer verme.;oi ()facaknr. Zira mtizaket e- sUrecinde ylllard1r cizilen zig·zag ' ln.r, sor"Unun politize o lmastna J)eden ohnaktadJt. J1".ansa gibi Tilrkiye UyeJigine kar~t dun•~ scrgileyen iilkeler, AB' nin Kuzey K1bns'a yOnelik taahhUtlerinin yerine gelmemesini ve bu sorun nedeniyle i li~kilerin ttkanmasuu kotayhkla Rum vetosuna baglayabilmektedil'. Ba?ka bit· deyi~le, AB Uyesi iilkcler Rum vetosunun arkasma rahmhkla stgmabilmeklcdirlcr. Bu nedcnle Ktbns sorununun politir.e o lmasmt engellcmck AB'nin sorumluluklan arastndadtr. Aynca. mUz.a.kere sUrecindc Uyelik perspektiti ne yO· nelik oturnlu ve net sinyalle.r alan bir TUrkiye'ye AB vizyon s.agl:l.nu~ ofa· cakur. Bu vizyon da TUrkiye' }ri Ktbns sorununun c;Oz.iimU konusunda d~ba fazla ilerleme saglayabilmesi adma te~vik cdeceklir , <;fmkfl kar$thkh adunla.rm attlacagmt gOren Ti.irkiye. a\'thmlannda daha cesur o labile.ccktir.

57

KAYNAK~A

"GUI: Rwsya He K1bns Sorununun <;ozum Yerinin BM oldugu yolundaki fikirlerimiz T amameu Ayru''. ArCII<~itms, 2 Subal 2006; hup://wv.rw.ar caajans.com/ar<:!l.asp'!ycr=habcr&se<:_id=820 I .

"Putin'd<>n Eylem Plaot'm> Ovgil". CNNTiirk. 31 Ocak 2006; http://www .cnnturk.comlintcracti vclyazdir.asp '/PID=31 9& habcriD= 15 5181. ( Eri$im Tarihi: 2 1.1 1.2006).

"Rumlan.n AB Oycligi BiiyUk Hataydt", Financial Times. 4 Agustos 2005. 2770th Council Meeting. General Affairs and Ex.tornal Relations! 16289/06(Presse 352), Brussels. 11 Arahk 2006.

Council Regulation (EC) No 86612004 of29 April2004 on a regime under Article 2 o f Protocol 10 to the Act of Acccs.sion. (Official Journal of the E·urope;;n Union 1.- 16 1 of30 Nisan 2004). Haw· Soykan Adaoglu. "AB ve l
Helsinki Zirvesi Ba~kanhk Sonu9 Be1gesi(
Avrasya Strmejik

Ara,f/lrnlllitll'

Merke:.i Yt(ym/art, 2004, s.

125-14 1. Latif Aran. "Avrupa Top lulugu Adalct Divam kararlan l~1£i1nda K1bns SorUilU". TEPA V. 2006, s. 2, http:l/www.tepav.org.tr/tur/admin/dosya bul/uploadllatif_aran_kibris.pdf. Mclck M. Ftrat, "Helsinki Z irvesinden Giintimiize AB~Tiirkiye ili~ki lcri (:er~evesinde K1bns Geli!ime.teri'', AnklJrlJ AvruplJ (:lJir.•;nwlan Det-gisi, Cilt:4, Sayt: I. Giiz 2004, s. 47-79. Mehem Mi.iftiiler Sac ve Aylin ( iilney, ''T he Eul'opean U 11ion and IJ1e Cyprus Problem 1961 -2003", Middle £<1.Wem Sludies. Cih; 4 1. Sayt: 2, Mart 2005. p. 283.

58

••

••

2. BOLUM: •• TURK DIS POLiTiKASINDA KAFKASYA VE ASYA

2. BOLtiM

2.1. Tiirkiye' nin Kalkasya Polltlkas~: Forsatlar ve Gii••e.nlik P roblemleri Kamer KASIM.. Abam iz:.et Baysal Ouiversitesi 2.2. Kalkasya'da Tiirk Yaklaj tmt Sedm f.A C.:jN£R, USA K 2.3. "Di.iyi.ik Ermcnl~tan'' iddias1: TerHr, Soyk•nmlar

ve Ba~kalanmn Topraklartm SahiplcnlllC "'ideolojisi" Yagub MANMUDOV, Azcrba.)WII Mi/li Bilimler i\k(u/emisi

2.4. Giircistan·Rusya Savajt'mn Ardmdan Guney Kafkasya 'da Giivenlik Niktt Cltitad7.e, Gilrdstan Uluslttrarasl ~·e Gii\•enlik Ara.f/l.rmalart

Me,.kez.i

2.5. Enu.eoistao' m D•~ Siyaseti Hllcali NECEFOGLU, Kajkas Onit•ersitesi 2.6. 19. Yiizydm Bajmda Ennenilerin Kuzey Azerbaycao'a G~ E·ttiJ"ilmeleri Kerim S()KOROV, Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi 2.7. Ti.irkiye'nin Dogu Politikas• «;er<;evesinde Kuzeydogu Asya Ulkeleriyle il~kileri Selr.uk (:0/.AKOGI"U, Adnan Me11deres Onit•ersi1esi

2.8. lni~·(:tk~lartyla Tiirkiye' nin Tur k Oiinyast Pol.iti.kasJ Mehmet S. EROL. Gazi Ollit-ersitesi

2.1. TU RKiYE ' NiN KA FKASY A POLiTiKASl : FIRSATLAR VE GUVENLiK PROBLEMLERi Kamer KASIM"

GIRl$ Soguk Sava~ dOncminde Tiirkiye'nin d 1~ politikasmda hemcn hi<; yer bulmayan Kat'kasya Sovyetler Birligi'nin dag11masmdan sonra hem cnerj i potitikalan hem de giivenlik anlanunda Onemli bOigelcl·den birisi olmu~ ve Tilrkiye'de- d1~ politik.a yaptctla.n daha (jnce yeterjnce 1anunad1klan Kafkasya'y$l yl}nelik oklrn.k Slrjlejiler o lu ~ttmnak durumunda kalrm~lar
devletin ortaya <;Jkrllas,yla bu l.ilkele-rle

il i ~k:i ler

Kafkasya po liLikasullll ana

ekseninc oturmu ~tur. TUrkiyc a~1s10dan So,•yetler Birligi'nin dag:tlmast Kafkasya'da yeni fn·satlar or(aya ~.tkanrken, bOigesel ~att~ma ve kriz.lerin varllgt is-e- zorluklara nedcn o lm u~tur. Rusya bOigedeki tecdibesi ve Sov· yeller Bi rligi dfineminden kalan bagtantllanyla avantaj sagtarkcn. yeni ba£;tm.stzhgmt kazanan Ulkclerdc bcliren m illiyctc;ilik ve Kafkasya gcnclinde gOrtilen daha bagtmstzhkc;t akunla.r Rusya'nm Kafkasya'daki varlt~uH tehdic e.tmi$tir. <.:e9en.isHn1 soruuu zsmau zaruan TUri(jye ile Rusya'yt kar~J ktl.r~ t y~ getirirken. Ru sy~' nm "Yakm c;evre" politik!lstyltl eski Sovyet cografyastna dOnmc st.ratcjisi T ilrkiyc'nin GUncy Kafkasya vc enerj i hatlanna yOnelik. politikasuu da etkile•ni~tir. Kafkasya'da b~lgesel gU~Ier ara~an daki t~stl rekjbet ise bOig_e enerj i kaynakJartUm t.a ~mnHtSt noktasmda ortaya ((tkmt~ltr. Tiirkiye. Rusya ve i ran petrol ve dogal gaz.m kcndi topraklan i.iz.crindcn uluslarar..lst pazarlara ta~mmasm1 istcmi~lerdi r.

Tllrkiye, l3akli-Tiflis-Ceyhan petrol boru hrtlll projesini iJeti sUrmil~. ()nc::eleri o()zellikle msliyet k.ouusunda ek $tirilen boru hont ~f.Ok gllt;IU bir rekabetin sonucunda ger~·kle$tiri l mi$tjr. BakU-Tiflis-Ccyhan petrol boru hatunm t~mamlanm•~ ve faaliyc(e ge,~tmi~ olmast ·r urkiye'nin Kafkasya'ya

0~. 0~.. 1-\ b;.nl iu.cl Bu.y$1•) Uni\·er.sit.:si. USAK Orca 1-\ ;-;) '3 Mttk.::zi .

\ '1!-

Kalkasya Ar<•~urrualan

61

•

Kom~r KMWt

yOnelik enc1ji polirikas1 a~Jsmdan ba~andu·. Bu noktada ABD nin de Dogu-Batt enerj i koridoru str:&t~p SJ c;en;evesinde banm yap1mm1 dcstckJcmi~ olmast vc yinc ABO yOnctiminin jr an sc<;cncginc kar~1 aktif faaliyette bulunarak Amcrikan $irketlerinin jran'da yatmm yapmastnt engeHeJn:eye va.ran politik..:J- SJ Bak.U-Tiflis-Ceyhan hanuun gert;e.kJe~titil mesiude etk.ilj oJrnu~t.ur. Dogal gaz konusunda ise T\irkiye. T iirkmenistan dogal gazm1 TUrkiyc'yc ta~tyacak olan Hazar gc~i~li boru hatll projcsini savunn1as nl:l !'agmen. Mavi Aklm'a Onceli k vennesi ve Rus ga.zuu Ttlrkiye'ye la~·yan bu h:JUul f11aJ iyete ge~rnesi, TUrkJn.enistan' m Rusya He yapug. gaz auiH.$"rnalan. TUrkmenistan ve A7..erbaycan gazm1 (3~• yacak o lan Trans-Hazar projcsi konus unda soru i~arctlcrinc nodcn o lmu$tur. Encrj i konusu E
Go~ Mo~adcielerinin

Odagmda Kafimsya

Tiirkiyenin Kafkasya politikasJ a~·1stndan bOigesel giic;leri dt$artda tutar· s.nk en 6nemli iilke A zerbayc.an'du. Tlirkiye ile o lan ij7.,.el ba£1an ve zengin encrj i kaynaklanyla Azcrbaycan' m toprak bl.i ~llnliigil ve uluslarnrast sistcmc cntegrasyonu Tiirkiyc ac;1smdan Onem ta~1maktadlr. Azerbaycan'm

bag••nsJzl,g.lnl ka'UindtSl tarilue silrm ekte- o lan savas TUI'.kiye'nill Kafkasya politikasuu da et.kilemi$tir. T Urkiye K aroba£ sotuuuuun A zerbaycnn'n1 toprak bOtiinlilgii korunarak ~i=OZlilmesini s.t-wunmu~ ve Ermcni i~,galine kar~1 ulu:slararasJ kurulu~lar nczdindc giri~imlcrdc bulunmu~tu r. BOlgescl gllc;terin hana btstge dJ$1 bir gli~ olara.k ABD ' Il in de bir ~ki lde •nilda.hil o ldugu wrun bolge.:;el gii~leri kar~• kar~•Y1• getirmi~1ir. 1 1992 yil mda Ermeni kuvvetlcrin Nah~ i van'a yOuel ik saldmlan kar$tSmda TUI'k.iye'ni n mii dahale o l:asthgt gtindemc. geldiginde Rus Komutan Shaposhniko v'un Ti.ir· kiye'nin mtidahale.sinin O~UncU OUnya Sava~ma nedefl olabilecegini sc;Jklamas,yfa So~uk Sovs~ dOnemj souJ"jSnlds ilk kez Tnrkiyc ile Ru syt~

arasmda lbir sJcak c;an~ma olasthg1 giindcme gelmi$tir ? Rusya ve Ermenistan·m da taraf oldugu Ta~kent Ortak Giivenlik Antla?masma go,·ea !lla~maya ta ~af lilkelerden birine ya1>1lan saldJn tilm ta.raf lilkelere yapJImt~ sayJI:acakt1.3 Bu ncdenlc TUrkiyc vc Ermcnistan arasmdaki bir c;atl~ma Rusya ile Tiirkiye'yi ka~t kar$tya gctircbilirdi. Kriz Ermeni kuvvetlcrin 0 llt1hk K:tr:··~~ oonmu i.;i.n bltl:Jo•t. Ol•f;hk K:trtlb:~g S(ltiHllmdl• b:tl:Jmt.

K~~toer

K:·•stm, "'O•e

Nas<>tn.:t-KaroOOkh Coilllicl! Fto.u IL" l oceplioo to lhc P~~ce Proc~'$S... 1lrmmlan Su, die.~. $ {1)'1! 2, Ha·t.ir.an·l'emmtrt·Agvs•os. 2001, ss. 170- 185. Kamer Kas1111. '1'he Na.gomo·KUrilba.k.h Contl ict~ Caspbu Oil :tnd Rcs1on31 Powe1':1.., 6ilk111 Oi.ikt•y (.::d.), 'I'll;: f'olilk:uifC.~•·•·pit~n Oil. {lond<m.: r~.lgmve. 200 1). ss, 185- 198. 1 J\ruberUt Z:un::.n, "t\;:~:rb:l.ij:IJI l..ooks II) J\ol.;"nl·. Tll11 M iiltJiu &1st, SuY': 2 13, ·r.::om~tr.t t992. s. 8 > Allison Roy. M iliwry· Fo~u i.n !Ill' SQ~·it-1 SucNS$01' Sffllt'$. ;\delphi P;•per. 280. (Lll ndoo: 'l'bc lntl:m:di(ln31ln$1:ituh:: for Slr:'llc,ti<: Sn•dies. 1993), s. 10.

62

<;ekilmesiyle <;OzUimii~ti.ir." SUre\ i<;crisindc i~galin sona crd irilmcsinc yOnelik baz1 13M GUvenlik Ko nseyi Kararlan da allnnll~Lir. Bunlat: 822 sayt11 30 Nisan 1993 wrihli .k:mt.r, 853 sayth 29 Tern1nuz. 1993 1arihli .karar, 874 sayliJ 14 Ekim 1993 rarihli karar ve 884 sayoh II Kasom 1993 w ihli kararlard1r. Karabag sav~mda 1994 )'I linda ate~ke.s saglanllll!iUr. At~kesin ilan~ndan sonra soruna AGiT Minsk grubu gid~imiyle t;OzUm bulun.rua. t;abrdanna tu z. veribui~li r. AGJT Minsk Gntbu U1Iafu1dan ytirlitille11 ban~ sUrecinde Onemli bir adtm Arahk l996 AGiT Lizbon zirvesinde aulm1~U1'. Bu zirvede Azerbayc.an·m toprak bilttinlti£.Unil tantyan baz1 prensipler kabu l edi lmi~ti r. BM Gene! Kurulunda 14 Mart 2008 tar~bind e alulatl ka.rar ise konu ile Hgili son ciOnemde.k.i en Qnemli karard Lr. 39 leh(c 7 kar~ J oy ile ahnan karar Azerbaycan' m toprak bUtiinlilgUne vurgu yapmakta ve E.rmeni kuv\'etle.rin i~gal aln ndaki topraklardan ~e.k ilmesi n i istemek.tedir. Karar ayr1ca yerinden edilen ni.ifusun gcri dOnmc hakkma da vurgu yapmaktad tr. AGiT Minsk Grubu c$ ba$kanlan olan ABO, Rusya ve Fransa'nm karar kaJll oy ku llanmalan ise Azcrhaycan'da AGii Minsk Grubuna olan gUveni sarsnH~llr.-' Karabag soruuunu.n \X)7..ihnUne yUnelik bir adundH Kasnn 2008'de imzalanan Moskov~~ Dcklan1syonudur. Azerbaycan Dcvlct Ba§kam i lham Aliycv ilc Ermenistan Devlct Ba~kan1 Scrj Sarkisyan antsmda imzalanan dcklarasyon sorunun uluslararast hukuk ~er~evesinde ba.r1~1 yollal'la ~OzUimesinc vu,·gu y·.apmak1ad1r. AzerbaycaJt' ln daha Once ~zfi m bulunamad!£t takd irdc kuvvcl kullanacag1 sOylcmini dcgi ~ti rd i gi sOylencbilir . Deklara.syonda aynca 2007 l\•ladrid prensiplcrinc vurgu yap 1hyor. Madrid Prensipleri Enneni kuvvetlerin Dagllk Karabag· m d1~1nda i~gal e.uikleri reyonlardan c;:ekilmesini ve soma Karaba£ 'da refernnduma gidecek bir sii rccin ba~lamasmt i~criyordu . Ermcnistan Madrid Prensiplcrini kabul ctmemi$Li. Bunda ana nedcn ise Karabag· m dL$mdaki topraklardan kuvvetler ~ekildikten soma refcrandum konusunun ger~ekl~mesinde Azerbaycan' 1n zoduk c;tkarf•bilecegi d ii$iincesi ve Ermcn.is l ~m i ~ polioikaso.nda hcrhangi bir <;ckilmcyc kar$• olan gruplanhr 6 K
K:vner t\:1$\ru, ''Turke(s fVrcit n f><.>lic)' Tovttlftls l.he Rus.si:u• f-..:de-r.di(lo··, l'(;r1t:1im Oiliml eri Dt-rg{.(i (Jmm ta/ ofMlmln/.(tl'lll}l ·~ Sd t!11Cn). Ci11 ~ I. SaY": 1- 2. 2003-2(104. ss. 20}-234. $ AyrmllIn bi tg.i i' in bkl.. l mp:liii'WI•'·(fZNfxtijan.lJ:/_Newsl_1111111~_e.l !.'m l '!lomg •~·,t&tlhi •Z()()84 (JJ. 1$. F u.:ld AxumJov, Co·Ch:tit'$ A g:•in ~t t\ 2erb:Lij:ut, lhc UN Oenel'al A'O!'Cmbl}' A s3hl$1 Co· 0\:tirs. R egion Plus. Cill: 5 1. Suy•: 7. I Nis.:m 200&. ss. 8· 12. Kame•· Knsun. ''Origins anrincipks f-or Kl•n•bakh J><
9 A ri1hk 200&.

63

•

Kom~r KM Wt

o labileceg·ini hesaplamaktadtr. Diger tarafran ise Azerbaycan' tn lehine olan BM kanlrl$n varthr. Bu d urumda o l u s l arar~lS t hukuk a.;.tsmdan isgalin tanmmas1 .;.ok zordur. Yani dondurulmu~ c;att$ma (Frozen conflict) durumunrun i$gali me~ru la~nracag1 sOylenemez. Aynca Azerbaycan i~gal al(Jild•·•.ki to pr~JkltJ.rdtm g.~ etrnek: zorm\da k:altJ.tllMa yoneli.k: k:ayJ119f toW1aku1d t.r ve i$,gal edilen topraklarda 1.nhrip edilen escrlere yOueHk gOrUntUin kayular da vardtr. Kafkasya'da askcri varhgmm bu lundugu kontroiU alttndaki Crmenistan·m Bau btoguna. kaymasmt isteme.yen Rusya'tu ll) Karab9£ sorununuo ~OzthuUnde ~).k da s k:tif o lmasuu be.kJernek: ,ger~ekc;i degildi.r. Tlirk.i ye'de 13rmenistau'm itirazmd:m do klyJ MHbuluco rolii oynayamamaktadtr. Bu d un tmda Tdrk dt~ politikast y~lptctlanna Aze.rba.ycan ile birlikre- hare.ket ermek ve iki iilkenin o lasa senaryo lan birlikte de~etfe.o d i t~oe teri se~enegi k:atruaktadtr. Oa£,hk KarabtJ£ sorunu Tiirkiye-Ennenist.nn i l i ~ki l eri uin norm:tUe$emernesinin nedenlerinden birisini de o lu!irunnaktadtr. "Bu konuya 'l'tirkiye-Ermenistan ili~kileriyle ilgili klstmda. yer verilccektir. Tiirkiye·Azerbaycan ili~kilcrinde encrji boyutu On planda olmu~tur. Uakti·Tinis·Ceyhan. petro l boru hamnn) at;JI.roasma kadar o tan silre~te yo~an tm b\)Jg_esel re-kabe.ne i.ki Ulkenin k.::!rH.rh tuturula.n sonucu bo na hr.na projesi ger~k le$mi~tir. Enc-rji alanmdaki i ~birliginin yanmd~l !lskeri ve kiiltii1'el aJanlarda da i ~b i rt igi sU1·mektcd ir. A7. erbaycan·m . ni.ifusunun Gtircisran ve Ermenis1an'd.an faz.ta olmasuun yaJH s •ra sahip o l.d ugu enerj i kaynaklan Tlirk_jye ile AZI!rbayc.fl.n arnstndnki ticarel. hacmi a~a s mdan Onemli bir po tansiyeli o lu$Wnnaktadtr. BakU' den ba~lay a p GUrcistan ii zerinden ·r nrkiye' ye baglanacak o lan demiryolunun t.amamlanmas1 ha· Iinde tic.a.retin da.ha da gel i ~ecegi Ong_OI'illmektedir. Tilrkiye-Ermenis1an il i~ki le.l'i ise Till'kiye'llin d1~ politikas1 a~1s10dan Kafkasya'daki e.n sorunlu alam o lu$Lurrn.nktadJ.I. TUrk.iye .En nenistan' m bagtmstzhgmt t'..tmmastna ragmen iki Hike arasmda normal diplomatik ili$kiler kurulamamaktad1r. Bunun ic;in Ennenistan yt:inetiminin 1'Ur· kiye' nin toprak biltUnliigilnU a~ 1 k~a tanunasa ve bunu teyit i~i r1 iyi kom~ulu .k WS·kile(i ve Su\11:19(10 dO.ktH\UirnaziJ£,1!\1 i~ere.n bi.r dekJarasyon hnzalamasJ. w yktnm iddialanmn Enncnistan yOnctimi tamftndao uluslararast alanda gil ndeme ta~uunamast vc Karabag sorununun ~Ozi.imi.in de de adtm aullnas1 gereklidir. Sir Ulkl"o.nin wpr'..tk biltUniUgilnil a~tk~a tanunadan onunla rnormal diplomatik ili~ki kurrnaya bek.Jcmcnin anlamstzhf;.t ortadad tr. Ermcnistan yOnct:iminin soykln m iddialanm uluslar..trast alanda gi.indeme tas:unast ve bunu Ermenisran'm en Onemli dt$ politika amac;lan ndan birisi olar ak sunmast konusunda da 1''er--Peti'OS}'an dOneminden sonra daha da soru o ~ u bir d urum orcaya ~ akm t $ttr. Ermeniswn' m ilk Devlet Baskam Ter-Pclrosyan soyktnm iddialan m uluslararast aJanda gtindcmc gctim1cmc ve bu konunun Ttirkiye ile ili~kilerin Ontinde engel o lmamas1 politika.st 64

izlerkcn ard1ll olan Ko<;aryan aktif bir ~ekildc .soyktnm iddialanmn ulusln.raras1 a landa kabul gOnnesi .i ~in ~aba sal'f etmi~tir. Koc;aryan 1998 yllmds Ennen.isutn OevJet Ds~kam oldtJ~ll andan itibareo faal iyetler ine htz vere-D Ermenisca n yOuetiminiD cabaSI Fransa Parlamentosu Ulraf~ndan 7 ahnan kararda e tkili olmu~tur. Kot;aryan' dan s.onra. Devlct Ba~kant sec;ilen S er Sal'kisyan yOnetimi de soyklnm iddialan konusunda ay1u ~izgiyi dewun euirmi$Lir. Enneoisrao BsS,uns,zltk 8 \lclixgesiode de ··e rmenisum CumJruriyeli. Osmanlr Tiirkiyesi \"e BMt Ermeuistan'dtr gerrekfe$1ililen 19 I5 soykmmwm uluslamrw;1 diiY?yde umnmtaSJ !:abtllanm destekle}--ecelair:' dcme.ktedir. 13aguns,z llk Bi l.d irgesine- E:rmenistan Anayasas,'ndtJ da a11f yatHhlu~h.r.8 (So o kabul edile•) t~nayas.ads da ayn1 durum s:Oz konusudur.) Bu ko nu Ozetlikle diaspora ve d iasporanm El'menistan'da ctkili o ldu£:u gruplar tarafmdan kullan11maktad1r. Diaspora i ~i n soyklttlll iddia lan kilnl igin bir unsurudur. Bu iddialar ~er~eves inde soykm m endtistrisi olarak adlandLnlan bir yap1olu~mu~ltlr. Bu iddialardan diaspora organiz.asyonbnnm vazg~mesi be klenemez . Ancak Ermenistan yOnetiminin pragmatlk gerekce_letle ulustararas1 a landa soykmm iddialann1 gUndeme ge-tirmeotesi \'e konu)'U

d1 ~

politika flmtlCI olmaktan CflkarrnaSJ

miimkUndiir. Tl.itkiye·Enne.n istan i l i ~k:ilerinde sorun ol u~tu ran d \ger bit konu da ~a· mrlf•.nn dokuuuhn9Zh ~J vc iyi ko m~u l uk i l i~k i lcrine i l i~k i n dekltuasyon ve Ermenistan' m bu konudaki tereddi.itlti d urumudur. Kullan1lan Batt Erme ~ nista n te 1·imi hi•· yana Ermcnistan Parlam entosunda zaman 7..aman T Urkiye .. Ennenist~ul stttlrJ(IJ dUz.e11teyen J92J Kars An.tlasmasutn) ta nutmam.ast gerektigi ~eklindc konu$maJar yap1lmaktad1r.9 Ermcnist.an'm 1992 yllmda o z.a manki ad1yla Avrupa Giivcnlik ve i~birligi Konferansma·AG iK· (1994 y1lmda Avtupa Gtiventik ve i ~bil'li£i T~kilati·AGi1'"· olarak de&ri~fi· rilm i ~ tir)

ilyeliij;i ile smJrlann degl~mezl i gini kabul cuiij;i dli$liniildiigUnde Bag1msJz.hk Bildirgcsindeki Bat1 Ermenistan ifadc.si ve I 92 I Kars Antla$masmm sorgulanmast Ermenistan'm uluslararasJ yiikilmli.iliikleriyle de ~e l i$nlck.ted i r . Enuen.islan ba£,tmSIZhg;uu kavmdtkl.an soora T llrk iye ile iyi

korn§uluk ili$k.i lerl. smulann dokunulmazhg, ve toprnk blitUnHigU gibi hu-

suslan k~psayan bir deklamsyonu imzaJamay• reddetmi~ti r. Bununla ilgili o larak Ermenistan yOnetiminin bir ad1m atmam•$ o lmas1 ikili ili~kilerin

10

geU~eme. nesi nin

nedcnlerinden bi.rlsi o buay1 sUrdiinllektedir. Soykuun iddi:tlan111n ErmeniSI.(ln d 1§ poU1ika am.a~ klflndan birisi o lmakum ~~kan l masmdan Ermenistan a~1smdan daha koJay olan k ar~1hkll iyi kom~uluk ili~k i lel'i ve s uurlann dokullulmazhg-.nJ .i ~tere!l bir de.kla.msyonu

' '

Kamo;r Kas1m, "'Arm.:ni.;1n ~Qf'Cign Polh..-y; Basic.: i>aromct<:rs ~lf lhe "l'et·Pctrosian And Ko~h:1t1 ::1n Enl"", Ntwirt~l' of t\rm crli<m Suu/ie.~. Cilt" I. S:!l)'l! I, 2002, ss:. 93-102. Scephan H Ascat~ti-nn .. '"Ftom n"":f"·Pc-uosya.n To K<>charian: LeadcrMip Ol
8 erl:t1<Jy l,r Qgram f, Sqviu1 J1fl(/ fJ~Nt.Sol'it"t Suuliu:; IVo rJ:i.n$ Pilpcr S
')

cn•c

65

•

Kom~r KMWt

imzalamakur. Bunun Oni.indeki engel ise koalisyon onag1 olan Ermeni Devriroci Ped er~&S)'Onu bulormJitkUldtr. Tlirkiye OzellikJe ADD ''e AB ile i l i~k i le r i nde Enuen.i s t ~ul ile olan karo stmnnm .a~t l mast noktasmda baskt ile k!lr~t la~ makt.."td t.r. Soykliim iddialan konusu da bazt i'llke parlamcntolannda ahnan kararlar dolaytstyla sorun olu~turm.aktadtr. TUrkiye-A B ili~kilerine isc Ermeni idd ialanntn etkisi 1987 yt]mda Avrupn Parlomentosu 1ar::aftndan altnan karara kadar gitmektedir. TUrkiye'nin AB'ye tam iiyelik basvurusund!l bulu nmasmdan iic; ay sonr.:t i\\'n tpa Parlamcntosu ''Ermcni Sonmunun Siyasi <:Oriimti" ba~hkh bir tavsiye k.ara.n ahnt~ltr. Kara.rda 19 15- J9 J7 dl}ne•ninde.ki o laylar 1948 BM SBz.le$mesine gOre soyk.Jnm o iMak adlaudmlmalna ve Tiirkiye'nin Ermeni soykJnromJ t:'lntmami'Smm AB' ye tam Uyelik yolunda 11 e ngel o ld ugu VUI'gulanmaktadtr. Avi'Upa Pad amcntosu 17 Arahk 2004 z.irvesin.den ik:i £UH Once 15 A.rahk 2004 tarih inde- de bir tavsiye karan kabul etrui$tir \'C. bu kararda da Tikkiyc'nin "soyknuut" tanuu(tSt

iswnmek«cdir. Avrupa Parlamcnrosu tarafmdan 15

t\ra~k

2004 tarihindc

262 ret oyuna kar~1 hk 407 kabul oyuyla kabul edilen ve Tiirkiye ile AB arasmda tnUzakcreledn ba~l att hnas J ill 1.avsiye eden •netinde TUrk otorit.elerin Avrupo Parla.rnentosunun 1987 Y•lmdak.i kar:JmlJU gereS,ini yerine gc:tirmedigini ifade etmektedir.' 2 Aynca 17 Araltk 2004 zirvesinden sonra kabul edilen Avrupa Konseyi Briiksel Zirvesi sonucr bildirge.10inin 21. paragra ft ~1da Avrupa Konsey i , AVI"UJ)D. Partan1entosu h\rafHl dall alntan 15 Ar.:lltk 2004 taribli karara i$-H.ret eder demekt.edir. A shnda konu 6 Ekim 2004 ta rihli Avrupa Ko m.isyonu ile:rleme rHporunda da yer almt~l.tr. Raporda soykll'lm sOzcugu kullamlmamakta onun yerine trajik obylar 13 de•une.ktedir. Aync.a raporda T litkiye-Ennellista n arasmdak.i d iplommik iliskile-ritl kuruhrul.St ve kart~ StUJnru n fl{illmasuu iscedik ten son.rH d iger Onemli bir konu adtyla 1915 o laylanndan bahse.dilmektedir. Bu ac;tdan baktld1gn1da 17 A1·ahk 2004 zit·ve,.;;i sonuc; bild i•·gesinin Avrupa Pa.rlan.tentosunun k:a.ratula j~are.t et.nesi, Tlirkiye a.;• stndan () Ekim 2004 tarihli Komisyon r..lporundan Em1eni sonmu ilc ilgili yakJa$Jm a<;Jsmdan 14 geriye gidi$tir. Soyktnm idd ialan Kopenhag kriterleri arastnda ycr almadtSu:tdan 1'"U•·ki ye'nin AB fiyeligi OnUnde enge.J o lmayabi lecegi di.i$lin\ile!bilir. AnCtlk AB Uye.si Olkclerden TOrkiyc'nin Oyt:ligine soguk

!s..tf'llp~O'Jt Ptu 'lihmem Rt$dtrlion em {I P()/ilii"(ff $(1/w/q,J t() tht! lltme~ti(fr! Qlu-.~tiiJII . DI..'C".. 1\ 2 · 3:V87, bt~p:ll.::.mopart.eu.iot , 18 l·lntir:·m 1937. rl Awupa r~wlam.:nh)..c;u K{lr':lr'l. (C()lti(2{){M)O.~ ·C6 ·0/.S8120fM ·2004/2 181(1NI)). hup://eump:tr l.c.rJ.int. IS Amhk 'Z()IH,

11

Nt!gula r /t~/>""l1rJ mut tht! ft~t:mnm.:mlmifm of 1/le Sttro~(m Crmrm/.~.~imr tm 'l'u~· ·.~ Prngn:.r.~ TQwarJt: IIN'~$Sfon (C0M(100.:1)0656·Cti·OI.J812QO.I·2004!1 18'l(INI). () Ekim 2<X).t. •• BnltJnu:~ K :mr•~r K ll!liOt, ··AS 0 }•cJi.k Siiret:inde K1bn!l, Grorc:ni Swuou ve Az.tnhkl:IJ"", Avrasya Dtll.nr.~r. Cllt: II. Saf1 . f . 2005. ss:. 97- 105. Kaulcr' Ka-o;un. '1"\ll'l:lye'nln A\'ttlpa Bhtif::iriC {AB) Oy(.lik SOrccind¢ & meni s~\RinU ... Mehmct Seyreujn Gr~\l \'('. Sn:ul l:.IC!il (IXr.}. Tiltk(I'M \H /ti#U.:ri D~~· Poliri/;.u r·,.- /f Yuru S<mm$(11/on, (.Ank:tr:t: Alp Ylt)lme\•i, '2001), s::. 1-2$.

I)

66

bakanlar s ii rc<; it.;erisinde Ermeni kullanacaklard•r ve kullanmak.tadl!'lru:.

iddialanm

TUrkiyc'yc

kar~J

ABO vc bazt AB iiycleri taraf•ndan giindeme gctirilcn bir d igcr konuda suHr knp ii.SuHn al;•hnas•d u:. Bu T lir k:iye i<;ir\de de- lattl~lll.
Brmeoisrao iJe olao .kJm • s•otmu k:apsHt.rsk e.kono mi.k. tJ.OltJJU(h·•

Ermenist~n' • cezal:m
b ra s•nn'lll ln kapall ohnas•

1a~una

maliye-.tlerinin artmas• anlamma gebne.kledir. Ermeoisrao T Urk iye·n.i n ka.ra suu.nru katH•rol.:J- SJil ul Brmen iscan·•a y•U •.k ma liyetinin 500 milyon dolar oldugunu iddiH et.me-kwdir. T Urk-Ernne.ni i~ Geli~tinne Konseyine gOre 'l'Urkiye ile olan kara suu n nan kapal1 o lrnasm•n Ermenistan·a ma liyeti, E:rmenistan OSY1 f-I' ,lm %30-40 or~J.UUldad~.r. Brmeuista n'm Ttlr.k.iye"ni o li manku.'IJ)I kullaomas, h91inde Lfl~tma mal iyerinin %25 azalacag1 da itltde edilmektedir.15 Ttirkiye -Ermenis· tan ka m Slll armm a~1 lmasmdan kazan~ll c;akacak tilke Ennenislan'd1r. T Ur· kiye ac;•stndan ba klld•gmda ise Ermenistan anlamh bi r (icari parme r olabilccek b ir iilke dcgildir. Bunun tcmc l ncdcni Ermcnistan ckonomis inin mcvcur d urum udur. Buna ragmen Ti.irkiye'nin kam s •m rm1 a\.mas1 haJinde T i.irkiye'nin e lde edecegi ka1.an'T vc ticaret hacm inin miktan konusunda ~eli~ki li ve- a bartllt rakamlar ifade ed ilmekted ir. Bu konuda 600 milyon ba~I•Y•P gcn;:ek~i bir

dolardao

I rnilyar dolor" kadar

~·k""

olas• tica.ret hacrni bekleo-

tile ri zcmine oturmamaktad1r . Yine Ermenistan s mtrmm a~JI· mas a ha linde Dogu Anadolu 1 nun kalkmacag1 iddiast da gilndeme getiril· mekte-dir. Ancak Aze.J·baycan, Gilrcistan vc Iran ile s •ntr kap1lannm ay1k otrua.sula ragruen b {~ l geden yapJlan ticaret istenilen d iizeyde cJegHdir. Ermen istan' m bu saydan Ulkc lerden c;ok daha fak ir o ldugu d ikka te ahndt· gmda Ermenistan s anm nm ar;tlmasanm Dogu Anadolu'da ciddi bir kal· kmlllaya neden olacaglllm idd ia edilmesi ~a~a rtlc!dlr. u; (ier~ekle TUI'kiye ilc Ermcflis lan arasmda hava korldoru a~tkur ve ticarel Giircistan vc irnn iizerinde n yaptlmakladtr. Tiir kiye'nin Ermcnistan ile o hm kara s mtrml a~mas 1 ic;in sm1r illerindc kamuoyu olu~turmak amacayla halkla ili~kiler ~a h ,s-rn n Jan )'ftpl buakta ve bu 9er~~:wcde onaya ekonomi.k anlamda ge,r~e.kc; i o lmayan verilcr konmaktad1r. S m m n a~Limasma yOne lik geli~mcleri n en son Ornegi " Kafkas Peyn iri" ad• veri len projedir. Glirc is(an ' m Ninots minda ve Ermenistrm'JO G Um.rU ~hitJerindeo geJen Jllroje kapsn.rumda Kars'1.H bul u ~m u s lar ve .. KMkns Peyniri'' nin 1am1um IS o.,yram Ci.int6r....rurki)'C·Grmcn.isran Stmnmn A(.LinlllSI ncdcn 0\ind..:mdc.: Jco-l!kontlmi.k Onk•f', ll!t~.•·lurmvm /kJi.rar I ' I!' !..lt~r'i lrl,·dl!'md~•· Oqgf.,·i. Y1l: I Cih: I, Ya;;. 100$. 1 ~ 6rncgin Do~u Anadolu ihr.acal~•ln•· Bitligi Ba:;kruu 2002 yd1nda smnn ~·~•lma.~• halindc 'fUriJyc"den t; ro)l:ni5um·:, 600 n:Uiyon dohuitk ih.r:t(;:lt Q(ncll{:tm iddi:'l ·~• mi~lir. Ort:uu1 Y•ldmm. ' lht:Jeal~ll:ll' Emten l~liltl Kap1suu n A~1 hllasuu hai yotl~•·' . 2mmm. 12 Ocak 2001. B.!lktnll. S..:dat Lai;incr. ..Ttirkiye·£rrncnisua.n bi~kikrinde SmiJ Kupl:il Sorum• \·e ln:onomik Boy\ltU.. Erm.:ni .-\n!flrrmultm O~:rsi.1i, Cilt: 2. $11yt: 6, Y:t:t '2001.

67

•

Kom~r KMWt

yaptlnu~ttr.u 0~ ~hir arasmda ticarc.ti geli-?tinneyi amac;ladtgt sOylene n proje \IC bu 1:-l.rZ giri ~ im J e.r konunun e.k onomik boyutunuu rak 1aiep f'tSe ve bir krsun tspanya IOprakJan m B~ltl Frans~ o larnk ad land trsa ve ~lyn r lilke jspanya'u m ili$kilerinin ~ok i yi oldugtl ba§ka bir iilkcnin topraklannm % 20 .sinin i~galindcn sorullll u o lsaydt lspa nya· FI'ansa i li~kilel'i bugiinkti gibi o lmazdt. Enne.ni

soy.kJrun. idd iaJa.rJ konusunda da Tlirkiye'nin yr1kltt$HllJ Otn gtktn.e.z li.k.len geti ume)re

c;ah~ l ld t £t

an lasllmakuldlr. Tiirkiye'nin soykl.flm iddia laruu n ara~urllmasr ve belgelerle onaya ~tktlmasJ ve konunun tartJ~Jimast Onerisi kar~•s • nd:a d iaspora ve d iaspora destekli gruplann •·soyktl•tm' 'tn taru ~ t l maz o ldugu yak.lfi~Jil'H)'l a orraytt ~t kma l a.n ise bi1imseJ oh:trak k:-1bul ed ilemez_. Ermenistan yOnetiminin zaman zaman ifade e ttigi TOrkiye ile On ko~ulsuz. gOrU~meyc. haz tn z a~tklamalan T ilrkiye ve d ilnya kamuoylan na yOnclik bir h:1lkla ili~kiler ~a h~mastdu·. Ko~ut ilel'i stiren T ilrkiye o ld ugu na gOre bu g ibi ac;.tklama.lar T drkiye' nin ilcri silrdugu §.."ll'tlar konusunda adtm atmayacagtm demektir. Ti.irkiye'nin Ermenistan kant smtn m a~·masmt isteyen tilkelerin Oncclikle Enne nistan Uzerinde baskt kurmaJan gerek· mektcdir. Bunun yolu da diasporanut kutlanthnastdtr. ABD'dcki Erme ni d iasporasmm dtt Oncmli bir bOHi mii Ermenistan' m Btttldttn u zakla~an ve Rusya'ya bagtmh bir iilke haline gelmesinden rahats•zdtr. Bu d un •mda diasporantn Ermenistan•rn demo kratjkJe::;mesinin Oniiniln ac;thnas rnda rol oyn~m~S I gcrekir ken (am wrsi bir yakl~t m d iaspora tarafiUdHn desteklcnmcktedir. THrk.iye. Ermcnistan s tmrm• ac.arsa . daha sonra Rusva ctklsindcn ~lkan Ermenisr.tn ' m soyk•nm iddialan ndan vazge~':Cecgi $eklindcki

.

beklencilerde

ger~ek.~i

deSildir. Oavjd Mi lrally gibi fon.ksiyonistlerill bir

a landa b.fl.$1ttyfln i ~b i rl i £i u i n sarrnnl e1k.iyle diger a iHnlnrn d-'l yay t hlc~g , §C.klindek i yakla~•m tarihsel boyutu o lan sorunlarrn old ugu ii tkeler i9in ge~·erli de gildir . Ayn ca soyklnm idd ialan konus unda Em1enistan yOnctimi n "t!rmcnistu.n. Gi.lrd$1an ~·c Kars Mandu-ocdUJuun OJu•k OreniJ.:kri · KallaL<.: J>eyniri' T;1n1UI
IHr\ , 1.9 I·li~tr:·u• 1008. ":\ C:.uc:.:;i:'.n Chee...l.l<: Cirdc"', 'fl1 e /]cQnQmi~·t, 24 M:·•YlS' ZOO$.

68

d iasporamn da bask1s1 altmda kalacagmdan tck ba$ma harckct cdcmcz. Tilrkiye.l5rme.nist.an ili~kile.tinde adun adun bazt gel i~mele•· y::t~anabitir. Du nokUtda Karadeniz Ekonomik l$birli~i her iki iHkeni n bir ar.-.yn gelehilecegi bir pJatformdur. Ancak T lirkiye' nin mug• ve macag1 ad•mi:-Lrda ilgili Ulkelel'in kamuoylan m dikkate almast ve baz1 durumlarda da haJkla ili~kiler t;;::tll~masu11n yap thnas• gerekir. Ornegin 6 Eyllil 2008 tatihindeTilrkiye Ctml.hurba~ka.ru Abdullah Gil l, .Erfn.en isum CtHll.hurbn$kaJu Sarkisyan'u1 d~we1i Uzerine ik.j ii lkenin mil li fu tbol tak.Jmlannm mHc_;.m1 izlemek Uzere Ermenistan'a gitmi~tir. 197 1'de AB O ilc (:in arasmdaki '"Pin Pm~g d iplomasisine•· ben7..etilen g irisim fazla beklentilere neden ol· rnus1ur. 1s: Sonu~ta ziyare[jn E rOl.eniS[fu)'Jil dJS politik:As md:l bir d6nil~thue yol ac;acagma ili~kin bir i~aret ortaya ~akmam1~t:tr.

Ermenislan mevcut po litikjsmdH 1srar etti£i slirec.e kar'j s nnruun a~tlmas1 zor gOriinmektedir. Devlet Ba~kam Sarkisy~:ut 'm bir Onceki Devlet Ba~kant Ko~.at·yat) ile aynt d1~ po liLika anlayt~tnt izledigi sUt·ece T ii!'•

kiye'nin suun

a~ntas1 ~l.konno

da de.gildir.

~UJI.kU

J;rmenistan gerex.li

ad im)an atmadan smtrm a~tlmas1 halinde Ko~aryan vc Sarkisyan yizgi· s indeki ~vreler Ter~Petrosyi:ut'tn gOreceli olarak tltmh bir politika ilc Tiir· kiye'den alamadtgtm, 'ti.h'kiye'yi ulus lal"'.trill>l a landa stkt~ttrarak e lde ct·

tiklerini ifade
KoyH.ryan vc ekibini n ErrneniSU•n 'dnki kouurnunu daha da gU9Iendire· cektir. T iirkiye'nin Kafka.sya'dak i bir diger kom$usu G ii rcistan ile ili~ki leri GUrcistan'm Bakii· Ceyhan petrol boru hattl gUzerg&hmda yer alma...;ryla birlikte gi ttik~e Onem kaz.anmt~tt r. CUrc ista n bag-.n)Sith£m• kazandt£md::t CUney O seLy;• ve Abhazya soruolt1.n gibi topnlk biJdiniH~UoU tehdjt edeo ~ah~malarla kar~t k.ar$1ya kalmt$hr. Rusya. GUrcistan' m Bagtmslz Dev· Jetler 'J'o p luluguna (BOT ) Uyclig·ini saglamak vc bu Ulkedeki askeri varltgull peki ~ti rm ek i<.:in Abhaz,ya kuvvellcrine silah s aglamak ve o nlan cgitmck s uretiyle A bhazya•yt dcstc-klcmi§ti.r. Giircistan kuvvetlcrinin yenilgis inden sonra GUrcU hii kUmcti BDT'ye iiyeligi kabul etmi~ ve GUrcistan, Ta~kent Ortak Giivenlik Anla~mastnt da imzalam1~llr. 19 BOigesel giir;lerden biris i o hm T i"lrkiye ise Giircistan' 1 ve tiim Kaf· kasya'yt e.tkileyen gUvenlik sorunlatulda GUrcistan' 1n toprak biltUniU£.UnU destek.Jemi$lir. Aym sekilde. GUrcistan' m T iirkiye i~in Ort.a Asy~'ya ac;:tlan bir kapt konumunda o lmas1 bu Ulkenin Qnemini Tiirkiye ac;1smdan daha da peki~tirmektcdir. Ayn ca Bakii~Ceyhan petro l boru hatnnm gc~i$ gii·

,g "Dl,,l<»nacy dOC$ nm C<•mpare wlLh 70' s Ph•s Pcn1s", 'nll'l.'i.•·h Oatly Nr.tt•fi, 5 A~u~ws 2008. ' ? Rus yn ~•tlSm-nla.ra knl'l$11 ~1 yolundakj iddialan •·c~c:ts~~ de Goms.m' dnki GO rdl kov\+ ctleri Ro~ 1>:1 w~ C:l(llk.l:.m l.ll.r;ll'lnd:IJI OOm~b1.0d 1 , llusp• Oiirclsl.llli.I.Tl ~.~,,· d1•1ci Rus :•sko:ri l:.baJ';J.tuo,•tu'nla sal d 1tat:~k ho •nb:.lanla)'a ncdcn ol u ~turdujlunu iddla cni. Viu.<:hC$I;tv A Chiril "b.1. ' 'Georgi;•n·Abkbazinn C...•nftic:t .;1nd its ;\ftermtuh". Mdtmct 't'(itiJnci} {Cd.), Ca llt"U.111~: Wur tuul P.-.m:.r. (.'The Nc1hcl'la1M.I$: SOTA Ha:·•rlem, 19l)8). $ . 7S.

69

•

Kom~r KMWt

zerg5hmda bulunan Gtircistan·m istjkrarstzltga stirtiklenmesi projenin gelecegini cehdiL edebilirdi. TUrk.iye Gilrcisum'H yardun yapnn$ ve askeri i ~bi rl i gin"C gitm i ~ti r. Gi.ircistan't Ti.irk..iyc iizcrindcn Avrupa'ya baghtyacak o lan vc G tircistan'm Az.e rbaycan Uz.crinden Orta Asya baglanusmt da pc· ki$[i recek olan BakU'den GllrciStJln iizerin.den Ka.rs'a ultJ$an denliryohJ projesi e konomik b~gun srz.ltk ve Rusya e.t.kjsinden Ulrnamen ~Lkm:tst H~ t · stnd~m G iircistan ic;in Oncmlidir. Dcmiryolu hattJnm yaptmt i9in anla~ma 7 $ubat 2007 tarihinde Titl is' te TUt•kiye, A?,.el'baycan ve- GUI'c.istaJl al'asmda imzalanrn.t $11.r. Projen.in ce.u,eH ise TeJunwz 2008'de a11Juu~I.U'. 750 kilometre lik blt demiryolu bacu ile lit; illke M:tsmda BakU·T illis·Ceyhan petrol boru hattt ilc kurulm u ~ bulunan cncrj i kOpri'tsUne bir de dcrniryolu ta$tm:lcthk ama~lt kOprUsUniin e klenmesi planl:lnmaktadtr. Ancak Ciiir· ch;um'to Abhaz.ya. ve Gilney Ose tya soruou ve R:usytJ-Gilrcistan ili~k:ile· rindek.i p robleruJer, TOrkiye' uin Kat"kasya po litikjSmt bana tiim dUnyarun bOigeye bakt~llll etkileyen bir noktaya gelmi~tir. Ashnda Saaka~viWnin (iUrcilaan Devlcr Ba~kan t o lmastyl3 birl iktc ge1'ilmeye ba.~Jayan ili$kile.rdc k.rizier 2(}06 yJhndan icib
Al'id Cohen. "US ~·nd lhc Gel'rgian.·Rus~itu~ Q i$ir:·. Hl~ritate Foundalioo. 10 Ekim 2006: '''ww,h~t :•s•~ ·Of.!'/R•~ Abl:~:t.ia"'. HP£RL hup:i/w"'"'·'ferl.llrg. 31 Ekim 2<XYi. Kau'ct Vdi~mdcr ' 'c Rosy< • f:"u.li.tttrif '. JQI.,tnaf Q / TMI:.isft ll't·ek.(". /:11}1:/l n' IO'\O' ..'I•rki~·III\'C'tlkl,\',ll r.t, 9 K11Stl"lt 2f:IY'I

Russi:m Pe:-tcd :e.:pc:ts i;n K~~;..c;;un. ·vurd:s.tan·d"ki

70

lann durmast.

kar~ t hkh

olar..lk insani yardtmlara izin vcrilmcsi. Giircistan kuvvetler inin <;at1.}malar Oncesi mevzilerioe- dOnmeted, Rusya kuvvetleti· nin t)ncek:i I)O'lisyonh\ttNJ cmnmesi ve Gllney Oserya jJe Abhszya·nJO gelecektc:k.i S1.(Uiis0 iizerine olus laranlSJ gOrU$melerin ysptlmHstm ic;eren deklarasyona ragmen Rusya kuvvetleri c;ekilmi~ a.nc.ak ilkelcr dcklarasyo· nuna aykH'I olatak Rusya Abhaz:ya ve Cii.iney Ose.tya·nm ba£tmSIZIIguu ta~ t\UUI~[J.r. KJiZ. Rusya·nlll Ba1J ile ili$kilerini de boz.nlu ~IU J;. AB D'nin yel.k.i li agw..dan Rusya'nm GUrciswn'.a mUdabHiesini soguk SavH~ dOneminde (:ekoslovakya' nut i?galine benzetmesi krizin vardtSt noktayt gOstennck· tedir. !-latta fal'kll bir ulus lamrast onamda Soguk Sa,•a.} dOnemi ko:jullanna fllJ dQnlilUyor rart•$ma lari ba$bJJil t$ll.r?,

Urkiye'de Kafk.asya lstikrar ve hbirtigi Platfonnunu ortaya koyarak hem RusyH-Glir<:is tan krizinde bem de Kafk.asya'da ofas1 ba$kfl krizlerde sorun dc:rinle~ilneden bir t;Oziim bu lunmasmt ya da ~Ozi.im i~.in ortam1n sagtanmasm1 is(e mcktedir. Tiirkiye'nin Kat'kasya politikast bakllll ll)dan

konunun

bir~o k

yljnU vardtr. TUrkiye hem genet

d1~

tlolitik.a vizgisinden

hem de Gi'lrcistan'm cne rj i projclerindeki konum undan dolayt bu Ulkenin toprak biiittinli.igiinii savunmu~tur. Ancak Abha.zya ve Giiney Osetya'nm aynlmas1 her ne kadar Giirc.istan tarafmdan tanmmasa da ou,·cisran ' ln zaten k:ontrolilnUn o lmadJ£,1 bu toprak J):::trc;ala.r!I)Jil ylikilnden kurrulnW.SI a nla.mna gelmektcdir. TUrkiyc. GUrcistan ile o lan iyi il i~kilerindcn do lay1 bu aynlan yap1lan tantmaz. Ancak bunlardan Abhazya ile Ozcl ili~kiler kumtas1 ve Abhazya'yt tamamen Rusya'nm konti'Oiiinc bJtakmamas1 daha rasyonel otabWr. Rusya ise Kat'kasya'da ~ok: ko lay silahh £lice ba$vurarak Soguk Sava~ dOnemi sonras t Bat• 'mn gOziinde olu~maya ba$1ayan i~birligi yaptlacak bir partner o lma imaj1111 zedclemi~tir. Rusya ilc Bah arasmdaki gerginlik npk1 Soguk Sava$ dOneminde o ldugu gibi Tilrkiye'nin Bau ile i li~k i leri11c olumlu yanSI)'Abilir. Tiirkiye'nin KafkHSya ve Orta Asya'da oynayacafp str..ltcjik roli.i Oncmseycn vc AB' nin de kiiresel gii<; o lmak i<;in bu cogralfyalarda sOz s.ahibi o lmastnt isteyen baz1iiyc tilkelerin Tiirkiye'nin llyel i ~i ni des[eklernesine yo l a~:;.c.ak bir ulus iMarasJ s isteme do£ru gidilebilir. Kafkasya' dj o l u ~au yeni dengeler Tiirkiye'ye kllres.el politikHda rol oynama ftrsatt s unmakla birliklc ycni gii"cnlik risklerini de bcraberinde getirmcktedir. Rusya'nm rahathkla Giirc istan'tn bir limamna girmesi Ka· rade.oiz.'in giivettl i£,ioe y6nelik ta.r1\$rnata.n yeniden gllnde..:ne- 1a$\yaca.k.LI!. Bu konuda Tlirkiye a~ 1 S u1dan Knrade.uiz'de riskier o lmakla birlikte ciddi bir tehdid in o lmadtgl bir d urum vardu ve Tii rkiyc Karadeniz is:in ileri si.irdUgii mckaniz;malann bu bOigedc- gUvenlik it;in yeterli o ldugu gOrii~ilnde dir. ABOve baz.1 Ulk.eJer 6zeUik.le Rusy..l'tun bOJge UJkc:Je(iode.ki etnik. sorunlan kullanarak Ulkele rin i~ i$fe.rine kjn~ 1m1 polilikasma kar~ 1 da Karadcniz'dc gii ~Hi ye ni yaptlanmalar istcmcktedir lcr. Karadeniz'dc bir gii-

71

•

Kom~r KMWt

venlik bo~lugu (St!curiry mcuum) oldugu dii~iincesiyle Akdeniz.'dc tcrOrle ve s uc;lad a miicadele kapsammda fHHiiyet gOsteren NATO gOclinUn gtsrev a lanmm :Karadcniz'i de kapsayacak §oekildc gcni~lctilm"~sini istcycn ABO bu konuda Romanya vc Bu lgaristan'dan destek gOrmektedir . TUrkiye Ka.rade.niz'de gUvenlik: !una~IJ o hvak 2001 yJhnda Ka.rade-niz Deniz

lsbirligi Deniz Gorev Grubunuu (BLACKSEAFOR) kurulmasUJa ~nciillik etmi~tir. Karadeniz Deniz i~birligi Deniz GOrev G rubu k1y1da$ ii lkcl"~rin arama ve kurtarma ~all~rna l ar1 y:1n111da yasa d 1 ~1 de.niz lrafi£i ve asirnetrik lehdillecle milcadekde bi r ara~ olarak o1 u~t urcJ ukhl.n yap1dJ.r. Tfirk:iye tar~mdMl 2004 y1lmd:1 bashlulan bir giri~im de Kanld~n.iz Uyum Harekilu (Operation Black Sea Ha,.mony} d 1r. 2006 y111 sonum1 kadar T iirkiyc'nin yUrUni.igil harekilta 27 Arahk 2006 tarihinde Rusya Federasyonu d:1 J;atJ ltnl$111.'. Du hare.k§tul g6revi yasa ch~J faa tiyetJere kM\$[Jklannchu-l sUp he duyulan t icari gernileri l~Spit c.tmek ve izlemektir.21

Rusya. Bahya

kilr~t . ene~ji

a l:;uuudH ctkin konurnu kaybermemck ic;in

encrj i kaynaklanna sahip lilkcler ile bu kaynaklann kendi topraklanndan uluslarar::lSI alana

ta~mmas1 i~in

anla$malar )'apmt~hr. Rusya'da Kafkasya

ve Orta Asya'da B:lrul ul des tek.ledigi projelere .kars1 girishnlerde buJunnlflkbldtr. Ornegin. BakU-Tiflis-Ccyban petrol boru haHmf• Kazakistan petrollcrinio de dflhil olm~lstm cngellemek i~io Rusya. K~zakislan ile ''fengiz. havzasmdaki petroliin mevcut boru hatunm kapasitesinin yUkseJ .. tilet·~* Ru~r~' 1~11l Novorosi ~k l.im?n.•na ta~tn•nasnu .i~ren.bir ~nl~ma imzaiH.rU1$Ui. Yme Rusya Tlirktye n1n de des tckled t ~t ve Onchlennden oldugu Hazar g~i~li dogaJ gaz boru han1 ile TUrkmenistan gaz.uun~ Azcrbaycan gazt ile bil'likte ·r urkiye ii7..erinden Avrupa'ya ula?ttttlmast projesi o lan NADUCCO'yu enge.J ieme-ye dOnUk bir anl~mayJ T Urk.menist:ln HeimzaiMUt$ltr .14 TUrkiye. AzcrbHycon vc TOrkmenjston gazlanntn lOproklan ii zerinden dtinyaya a~1lmastn1 istemektcdir ve Rusya~Bau ili~kilerinin gera ginle~mesi Tiirkiye'nin destekledigi pmjelcl'i On plana crkarmaktad1t. Bu ~en;eve.dc- NAIJUCCO proje.si de ye.niden gUnden.te (il$11\llltSIJf. Aze.tbaycan gaz1mn Tiirkiye iizerinden Yunanistan' a ula~t1 n lmas1 i<;in temeli 2005 y1llnda ablan bon• hattmm 18 Kasun 2007 tarihinde a~1lmast da hem TUrkiye·Azerbaycan ili~kileri baktmmdan hem de Tf1rkiye' nin bOige enerji kaynaklarmm la~mrnasmda tra nsit rol oynamast baktmmdan OnemJidir.25

n K:vner Kl\Sno, '"''K;wuJen i ~ Ekoru)mik l$1Wligi Zln -esi; K31.'3!SI:Oit ' dc Yenl Bi.r l)ij.nero Mi'r , fhal:a.~.\' tl. 19 H:r.d•'3n 2(X)7. ~·ww.usal:{IS)'a.com . " Melisil Hahn. "Moscow A(:hiC.\\~S Svox~·.ss w ilh Ka1...11kh Oil OeaC. 1'/iVR. P<Mt'' Qm/lmer~~r Nc:w.r k epru1.r. hllp:llw•w\o•.tJiflr.t:mnln:pcrt.plt(J?{Jt; =I 'ltnt·_n:port& report_ t'd=6 SS&lmlgtmge_ id= I . 29' May1s 2007. l.o

l$

72

J\1Si:•; Ru.~si•u), Tmkmcn. K:1.'G:1kh l.c:•d•~ns t\g.TI:•~ 0~:~ C.•spi:•o l)ipc:llnc", Rn::Rt... J2 May1s 2007. Llli Di rul>J.>O. "What Futu1t for Tl'ltns-C'&spi{ltl Pit)c.lincs Afto:;l' ctlc drurkmcnb.;.-;hi dc.ar''l. C(IJtt'cJi.. E•u·ope Ne•-tG. http:/iwww.e.'IU~'nl . 24 Mu.y2007. ''Ttitk· Y'un:·•n Oo~l O:lt O.Oru N:dlt A~•ldt·, CNN'J'urk, 18 K:.Sml 2(1(17.

..Cenl!:d

SONU<; Kafkasya Tlirkiyc ic;in Oncmli ftrsallar sunan ve Tiirkiye'nin kOrcscl politikalarda etkin olmasmm bir a ract olabilccck olan bOlgedir. KUresel politika.lm- ba.kuntndan enerji kon.usu On plaml ~tkmak.tadu:. Ozetlikle J3att b~l kuumdan ene-~n gUveuti£i n~t s mdau b61gc cnerj i kaynakfaruun k.Jsa ?..amanda B:a11ya ula$llrtlmast ve Rusya'ya olan bt~itmhh.Q;m azalttlma.~t Onem ta~tmaktadu·. Kafkasya i.ilkeferinin istikran ve Ona Asya ile bagtamdan bu

noktad.:.l

oi)JH~tn lkl~nn.:.lk1adJr.

Tlirkiye,

Az.erb~lyca.n

ve GUrc.istan He- olan

ili$kileriyle bu konudf• en e-tkili bOigesel gU(itlir. Ka fkasyo'daki gU~ ruUcadelesiyle beslenen gUvenlik sorunlannda Rusya askeri anlamda bOigedeki etkinli£:ini sUt•dtirme ve bu yolla baslada bulunma politikast izlemektedit . Rusya ac;:Jstndan Enneniswll ile ot.;m ili~kileti ve bu Ulkedek:i askeri varhg, dahH da tsnem kszanrul.$tlr. Bu noktadn .Bat1h lilkeler ErrueniSU111'm Rusyfl ile o lan bagla rmtn az.a.lttlmasm1 istemektcdirlet. Tiirkiye-Ermenistan kara smu·1nm aytlmas1 i~in yap1lan ~alt~manm at kasmda bu gerek.:;e ' '
Ancak yukarJda be.Ji.rtildigi gibi TUrkiyc 'nin iliikileri normallc·~tinn ck

i~in

Ermenistan'dan istediklcrl no rmal d iplomatik ili ~ki lerin kun1labilmcsi i<;in o lagan beklentilcrdir. Ermenistan Tiirldye ile smtrlann dokunulmazhg1 ve iyi kom~uluk il i~kilerini it;:eten bit deklamsyon ile a.:;tk.:;a smu·Jan tantma ..

dt.kc;a, soykt.nm idd ialatJill Crmenistan d1~ J)Oiilikasmul bir anuttl o hnaktan ~ t.karmadtkc;a ve KarabHg sorunu do bir ~ekllde ~(jzlilmed ik~e T lirkiyeErmenistan i li~kileri n ormalle~eme yecektir. TUrkiye Kafkasya'ya yOnelik potitikalannda Azet·baycan ile ili~kiledni ve enetji boyutunu dikkate a lmak

z.orundad1r. AtJiacak adunla.rda iJgiJi iiJ.keJerin y()netimleri dtsmda kamuoyla n na dOniik mcsaj lann verilmesi de Oncmlidir. O rncgin, Tiirkiyc Cumhurba~kan mtn futbo l may1 vesilesiyle Ermenistan'a gitmesi Aze rbay· can kamuoyunda hayat kmkhg-tna yol acnu~ttr. Ziyaret Once.sinde Azer· baycan k amuoyuna yOnelik bi lgi lendi rmc c;alt~m~S I yapllsa ve kamuoyu Onderleri Tiirkiye'ye d~1vet cdilcrek Tiirkiyc' nin nc yapma.k: istcd igi anlatJisa bunun Online ge~ilebilirdi. Tiirkiye, Giircist.an ve Azerbaycao'm Ban ile yakmla~mas1 ve giivenlik sistemine entegrasyonunda Onemli rot oynamaktad1r. Abhazya ve GUney Ose1ya 'run G Orcislau'dan ~ynlrnM1Yhl G Urcisum•m iki b61ge ile ilgili sorunu da s:Ozi.ilmii~ti.ir vc kalan topraklan iizcrindc Gilrcistan' m biitiinHiguniin korunmas1 ve demokratikle$rnesi Tiirkiye tara flndao destcklene-

cek[ir. Ti.i.rkiye'nin b<jJgeye yOnelik t>Olili.kasulda en.erjj gilventigi i.1neol.li bir yer 1o~maku1d1.r. NABUCCO proj~si diibil ener:jin in IOpraklanndan gc~mcsi Tiirkiyc'nin cnerji giivenligl nin garantisi o lacaktu. Bunun gcr~ekl~me."'i it;:in ise Kafka.sya' d.aki politik istikl':.l rln s iireklilig-i ge,.eklidir. Tllrkiye IJ{~Jgeye y<jneli.k. l>Oiilik
73

•

Kom~r KMWt

KAYNAK~A

"A Caucasian Chce..'\e Circle~·, Tlu! Economist, 24 Mayts 2008. "Central Asia: Russian. Turkmen. Kaz.akh Leaders Agree On Caspian Pipeli ne''. RFERL, 12 Mayts W07. ''Diplomacy does not Compare with 70's Ping Pong", Turkish Daily News, 5 Agusto> 2008.

"Ermenistan. Giircistan \'e Kars ~VIandu·acJiaranm Ortak Orcnikleri 'Kafkas Peyoi:ri' Tamu ldt.". iHA. 29 Baziran 2008.

"Georgia.: Tbilisi Seks End to Russian J)eacc.keepus in Abkhazia''. RFERL, http://wuw.,jer/.org. 3 I E·k im 2007. "Turk-Yunan Dogal Gaz 8 oru liallt AQtldt", CNNTw*. 18 Kasun 2£)07. Astourian. Stephan H, ''From ·re.J··Pctrosyan To Kocharian: Leadership

Change In Armenia". lJerkeley Progmnr In Sot•iet And Po.ft·Soviet Smtlies Working P"per Series, 2000- 200 I , s. 20. Avrupa Parlamcntosu Karan . (COM(2004)056-C6 -0148/20042004/2182(1NI)j. http:l/europarl.eu.int, 15 Araltk 2004.

Axuudo,r, Fu9d. "CoM Ciwirs Against .A.zerbnija n, the UN (ieuera l A><embly Against Co-Chairs", Region Plus, Cilt:S I , Sayt:7, I Nisan 2008, S>. 8- I2 . ArieL ''US and the Geo1·gian-Russian Crisis'', Heritage Foundation, 10 Ekim 2006; www.heritage.org/Resea!'ch/Rus.siaandEur asialwm1235.cfru.

Cohc.n,

Oi P uppo, Lili, "'Whar Furure fo r Trans-Caspian Pipelines After Lhe ''Turk1lleUbjs hi deal"'?, Caucaz Europe News, hnp:!/www.t{tUCaz.com, 24 May 2007.

European Parliament Resotwion 011 a Political Solwion to the Armenian Quesrion, Doc. A2·33/87. http://europarl.eu.int. 18 Haziran 1987.

Fuller Liz, "Azerbaijan Floats Principles For Karabakh Peace Settlement'", RFERL, http://www.rferl.org. 9 Amltk 2008. GUngOr,

Bayram.

·'TUrkiye·Ermenistan Sm1nnm At;llma1a ncden Glind~mde-: Jeo-Ekonomik Oakt~", UluslttrartiSI /iai.saT ve /dan· .f,cele:melerDert;isi, Y1l: I Cjit: I, Ya~2008.

Hahn, M.e.Jisa, "Mosc.ow Ac.hievcs Success with Kaz.akh Oil Oe-a l'', PINR, Power and luteresr News Reports. ltttp:J/www.piur.com/report.pllp?('C =\•iew_report&report_id=655&language_id=l, 29 Mayts 2007. Kamer K.as1m, ""Karadenil Ekonomik i$bir1igi Zirvcsi: Karadcniz'dc Ycni Bir DQnem iM i?", Usakasya. 19 Hazjran 2007. www.usakasya.com. 74

Kamer K~tslm, "AB Oyclik Stirccindc K1bns. Ermeni Son10u Azuthklar.., A l'raswt Dosyast, Cilt 11, Say1.l, 2005, ss. 97-105.

vc

Kas1m. Kamer ,"Origins and Conse.quences of the Karabakh Contlict",

Basic Ptinciples for the Seulemem of the Conflicts on 1/Je Territories of tlte GIJAM Swtes, B
Sayt I, 2002, ss. 98-102. Kasun, Kamer. "Back to Jhe Cold War", Jouma/ of Turkislnveekly, wwwMtUI'kishwcekly.net. 8 EyiUI 2008.

Kas1m. Kamer, "Giircistan'daki Gcli ~mclcr vc Rusya PaktOri.'l'', Journal of Turkis!Jweekly. hup:lllvlvw.Furkishweek/y.IU!f, 9 Kas1n1 2007 Kas1m. :Kamer, "The Nagorno-Karabakh Conflict. Caspian Oi l and

Regional Powers··, lliile!ll GUk.ay (ed.), The Politics of Cflspian Oil, (London: Pa lgrave. 200 I), ss. I&5-1 98. Kasuu . Ktuner. '"The Nagorno -Karabt1.kb Conflict: Fronl liS lnceplio o 10 the Peace Process", Arm.euiM S1r1dies. Say1. 2. 1-faZir~m-Temmuz Agustos. 2001, ss. 170- 185.

Policy TowMds l.he Russian Fcde~.at i on" , Y6netim BWm/eri Dergisi (Jou.mal of Administr(lfive Sciences), Cilt: I. Say~: 1- 2.2003-2004, ss. 203- 234.

Kasun.

Kamer.

''Turkey's

Foreign

Kas1m. Kamer. "Tiirkiye'nin Avrupa Birligine (AB) Oycl ik Stirecinde Errneni Sorunu'', Mehfn.eL Seyfeuin Erol ve Ertan Efegil {Der.), Tiirki;-e-AfJ 1/i~·ki/eri Dt$ Politika rei~ l'apt Soru11sal/an. (Ankanl: Alp Yaymcvi. 2007), ss. 1-25. La9ine.r , SediH. "Tiirkiye-Ennenisum ili~kHcrinde Smu Kap1S1 Sorum1 vc £konomik Boyutu" Enueni Am§lll'lll(l/art Dergisi, Cilt: 2. Say1: 6~ Yaz 2002. Libarldian. Gerard J., Enuenilerin Devleth!§'IIW Smaw, (The Challenge of Stmel>ood). \.ev. Alma Ta~hca, Ankara: heli~ill1 y ,,yutlan, 2000, s. 36.

Omer f-!,-_gin LUtem ile s6yle{'i, 2023 Dergisi, Sayl: J2, t 5 Nis.an 2002, s. 29.

Regular Report anJ 1he Recouunenrlmion of the european Commission on Turkey's Progress l iMards tlcce.<sion (C0M(2004)0656-L"60148!2{)()4-2004/2/82(1NI ). 6 Ekim 2004. R(.)y. Allison. Military Forces in the Soviet Successor

Sfates~

Adelphi Paper, 280. (London: The International Institute fo r S lraleg.ic Sttldies,

1993). 75

•

Kom~r KMWt

Viacheslav A. Chirikba, ··aeorgian·Abkhazian Co nflict a nd its Aftel'math'', Mehmec TliiUncU (ed.). Cauctlsus: IVar and Peace. (T he Nethe·rlflnds: SOTA fh"trlcm. 1998). Ylld 1nm. Orhan. •ihracal~llar Ermenistan Kaptsmm A~tlmasuu istiyorlar', litmaJt, 12 Ocak 2002. Zaman. Ambcrin ..Azerbaijan Looks lO Ankara", The Middle East, Say1: 213, Temmuz 1992 .

76

2.2. KAFKASYA' OA TURK YAKLASlMl Scdar LA(:INER• Kafkasya, 200 yth a~km bir si.ired ir c;att$ma d ilinin hflkim o ldugu ve istik· rara hasrct bir bOige olagdmi~tir. l. Dtinya Sava~t~na kadar iran, Osmanh

lmparatorlugu ve Rusya arastndaki rekabet Rusyn'n tn bijlgeye hilkirn olmast i le sonu~lanmt~11r. Aynca bOigcde bulunan petrol ve bOigeni n lngiliz. SOmii rge imparatorlugu i~in a rtan Oncmi lngiltere'yi de bOlgcye ~-.ekmi~tir.

lr1gillere Rusla.rm gUne.ye inmesjni engellemek ve .Nindh;.ta.t'l yolunu glJven alund.f• 1.:\H.:lbilmek i~iu Kafk.:lsya. lran ve An9dol u Uzeriude konlrol saglarnaya ~ah§rnJ~. ingiliz ve Rus rekabeti 20. YliZy1lda daha bclirgin bir hale gelrui~til'. 20. yUzy1hn ba?ula gelindi£:inde Rusya Tebri z. ba~ta o lmak Uzere t;t:~itl i J.mn sehirleril) i i~gal etmistir. Aynca mel"kezi yOnetUnin kendi bakanlaruu maynbi lmek ic;in dahi i ngili~lcre ve Rus lara dam$mak durumunda ka hnas1 iran' m yan~sOmiirge bir dcvlet halinc geldiginin ac;.Lk gOstcrgel.eddir. Rusya Iran tizedndeki baskllarm1 Me~hed Camii"ni, ulusat meclis i vs. top are~ine tutac.a.k kada.r ileri g{StUnnil~tUr. Ayn1 ~ekilde Os· mnn lt Oe:vliH.i Uzeri nde de 1ngi llen: ve Rusyn rek.abeti ya~atl lnl$. iran kadar o lmasa da bu iki sOmiirgeci devletin miidahaleleri Osmanh'ntn ic; i~lerine kada1· u z.anm1~Ur. Bu sike~tc Rusya a.<:hm ad1m Osmanll' nJil ve i ran' m j ~ l erine dogru sokulmu~ , alabildigi kada.r topra£,1 i~ga l etmi$. bu devletlerin i9lerinde azmhk!Hr ve siyasi nmh91inerden yararlauarak Rus etkisi olu~turuhnaya ~:all~lllnt~nr. Bu baglamda Kars ve c;evresinde pek~ok Osman It ~htinin Rus lar taraf111dan i~gat edi ldigini , Ermenilc.l'in istanbul' a kar$t aya.klar'l.matan iliin cesare.tlendi.rildi.kJerini ve her 3fiJdan deslek.Jendi.k.Jcriui de hattrlfil.ulak gerek.ir. Kafkasya'nm n Ufus~a kUc;lik haJklan bu rckabct h;inde ~ak s1k kullanllmt~lar ve devler arastndaki reka~ beue ciddi zaral'la1·a da ug,·amt~lal'du·. Sava~ sonrasutda (:atllk Rusyas1' nm ~(ik.mesi Ruslann Katkaslar'da kHKI sllreH bir geri Qe.k.iln.le ya~runalarula yol a~mt$hr. BOylecc Giircistan, Azcrbaycan ve Em1cnistao bagunstzhklannt k.a.zanm1~lar, Tiirkiye vc [ran da kayLp la.nnl bir Olc;ilde telafi etmc 0~.

Or•. Ulusu.lnmrJ..<;;I S1rutcjik Ara~urma)UJ Kurumu (USAK). c;~•naklwk. On:>c'ki~t. Mnn

Oni,•e:r::tee:;i

77

ftrsatuu bulmu!ilardtr. Ancak bOigc ic;i rckabcte giren nispeten kU~iik de\'Letler (Glir<:istan. Ermenistan • .Azerbaycan) bu rek:&betin bedelini k1S.tl siirc i~inde ba,Y.1msrz.hkJanm kaybodcrck Odcmi~lcrdir. Bundan sonraki stire~.te Ruslann Tiirkler vc iran ka~tsmda c:;arhk dOneminde o lu$'turcltJkla.n bfl.kjmiycti genj~ lerrue ve l)e.ki$tirrne cl()nerni vard!f. Fakat Sovyetlcr Birligi dOneminde de «;arltk Rusyast gibi Kafkasya'yt SlCak denizlere ge~ i ~ kf•(>tSI o lara k gOren Rus anJ ay1~1 ne-de-oiyle. bOige Soguk Sava_f m. sorunlan dondurucu etkisinc rngmcn yinc de istik rarn kavu§<:unam t~nr.

11. Diinya Sava~t boyunca Ruslar, iran vc Anado lu•nun i9Lcrinc uzanabilmck i~in ellerinden gcleni yapm•$1ardlr . 194 1 ythnda ingiltere ve Sovyetler , lrno'm rart1fs•z ka iJua kanmm yo.k ssya.rak: lran't bitlikte i~gat ettilcr (Opc rmi()n Coun1cnance). ~galin rn~li<st~dt cnet:ii hatlanm vc petro l kaynakla:nm koruyabilmckti. Aynca dogu bOigcsinde Nazi Almanyasma kar~t tran' m su:1rejik konumundan yararlan tlac.aktt. l ~galden Once- Rtz.a $ah"dan lSJ:t)fsi.Zi•£• iie btJ~da~ruayac~Jk, kabul e1rnesi neredeyse o la.ntJks•z taleplerdc bulunuldu ve $ ah bu (aJepleri yerinc getinueyincc isgale gcrek~e de bulunrnu~ oldu . i~gal cs nastnda I.OOO'dcn fazla sivil vc asker OLdi.iri.ildU, ~ok say1da iran gcmisi batmldt. 25 Agustos'ta i$ga1 ba~ladt, 17 Ekim·de Sovyet v.e lngiliz as.k.erleri Tah.nm'dan ~1k:tt. Anc.a.k IItke fiilen Llgiliz ve Sovyet b~ l gesi o larak i,kjye bUiliumU$. Ulkenju devJel bn~kau1 da yeriue ogl u getir ilerek siirgi.in cdilmi~ o ldu. OJke isc ingiliz ve Rus bOlgcsi o larak tiiliyarta iki bOige.ye ayn ldt. Iran $aht' n:l zol'la imzalatunlan anl:l~maya g('ire S9Va~ bitin.cc- i~ga. t gll($le.rir\in tHkeyi eo ge~ 6 ay i($i.nde 1erk: etrnesi gere-k iyordu. jran. Eyltl l 1943'te Ahnauya ' yj sava~ ilan edince BM iiye ligine de hak kazandt. 'f'ahran Konferanst'nda da ingiliz, Amcrikalt ve. Sovyet liderler lran'111 ba£tlllSJtlt£:mt ve toprak biirilnlii£:UnU leyit eden, ha.na lra n'a. e.k.onomi.k yardun vaadin.de buluna o konu~mala~: Y9J)hla.r. Sava~ bit·e rken ingiliz askerleri geri ~ekildi. Ancak Sovyet askerleri jran'tn kuzeybatts!nda kahnaya devam etti. Dahas1 iran toprakla rmda ayakl:1nmalart t~vik euilet·, fl':ln't pan;alamantn yo llartnt aradtla t·. Dogrusu beJgeler bize Rusya'nw d9ha. ilk gUnlerden itibaren fxa.n·\ b('ilmek i~in bu iilkeye yerle~tigini apk~a gOste.riyor. Rusya. iran'da Azerbaycan. Ktirtler ve d ige.r e tnik grupla r Uzerindcn aynllk~1 politikalar uygulad1 ve 1945 sonunda bir lmn i.;inde Azerbaycan devleti vc- bir de Kilrt Halk C umhuriycti kurdnrmayt ba~:lfdl. Sovye t askcrlcrinin iran topraklan ndan ~·kmast ise ancak May1s 1946'da, o da petrol tavizleri alarak miimkiin olabi hni~tir. Bu sOzde devletler ktsa Omiirlti o ldu, aynca petrol imtiyazlan da k.Jsa sUre sonrn yUrUriUkten k(lldtnl
i~·in

uz.un. bir silrc kullamlmt~llr. Aym ~ekildc Stalin Rusyast, II. Di.inya Sav::a~t sli re~i nce Hitler Ahnanyas1 kad:1r TUI'ki}'e'- jle de ilgilenmi~ ve bit otdubitti ile T l\rkiye'yi srwa~a sok.OKJ ve ardmdan drl onu koruma gerekt;esi ile i§gal .etme planlan ya pmt$11r. Oenebilir ki .sava~ bo yunc~ Tiirkiye AI· manya' dan ~ok Sovyet i~galinden kol'kmu!jtur. Bu planlat· sava~m hemen ardtndan daha net bir ~ki lde gOrUime-ye ba~lanmt~tlt. Sta lin. TUtkiye'yi bir Sovyet uydus u yap•·•bibne.k ve TOrk:iye--Sovyet s uurla ruH ba hya kf•ychnnak maksadty la bir yand~n bogazlar meseJesiui kuJian.m l$. am~ daha ~ok Kafkasya sorunlan m b iram~ o larak gOrmil!jti.ir. ·rurkiye"nin dogusundaki bazt vilayetlerin ise Ermenist:1n"a ve (iUrcistan'a ait otdugunu iddja eden ssca. b'll iki Sovye[ cumhudyetioi k:ullarKmtJ.:. T iJrk:iye'den IOprflk Hdep etme nok.tasma kadar gitmi~tir. S (wa~.

sonrasmda askerl H~tdan Sovyetkr ka.r~tsmda ndeH• savumuOSlZ ka.Jan Ttirkiye bu cendereden Amerika'ntn ac;1k destegi sayesinde kul'tulabi'lmi~tir. ABO, Missoul'i Z trhltst' nt T iirkiye ile dayant!jmasmtn bit·

scnlboiU olurak, J94{i"do lslanbuJ'a gilndcrince Hrkiye bir anJamda ABD' niru korumas1 altma girm i~ ve Sovyetler Birligi Ti.irkiyc'yi daha fazla rahatstz edemcz ha le gelmi~t ir. Bu stir~ TGrkiye'nin NATO•ya tam iiye ohll'ak knbul edilme..o:;i ve hemen hemen tUm pan·Avt·upa kurullllattna katdmasl ile s.onu~lanm t ~hr. T ilrk iye:yj k.e nd i elleri ile ABD'Ilin kucagnHl in igiui dli~linen Sovyerler Birli£f. SuaUn'dcn sonrfl TUrkiye'ye k~r$t izledigi :sald1rgan n•tumunu degi~tirmeyc ba~lamt~ ve en azmdan bu potitikayt aytktan yiiriluneme yolunu tet·cih cnni~tir. Fakat Kafkasya'da ya$a.O.:ltl sorunlar Moskova tarafmdan Stalin· del) sorva da Ttirk:iye' yi istikrars tz la$Hrmak ic;in bir ara~ o larak kullamlm~•ya dcvam edi lmi~tir. Bu baglamda Ozellikle Ermeni sorunu KGB taraftnd~u\ terOr ~eklinde Tiirkiye iizerinde bit· ba~ka baskt aract olarak kullantlnu~ttr. Elbeuc Ermeni tcrOriinde Fransa'mn gOrmezden gelmeleri, YunaniSt<-lo vc Ktbn s Rum Kesimi'n.in ~t<; tk dcsteklcrl vc Li'tbnan ilc FilisLinlilcrin Ermcni tcrOristlcrc ils saglamastnto Onemli bir pay1 vardtr. Ancak Enncni terOrti hcr~eyden Once bill' Sovyet plamdtr. 0 7.elli.kte ASALA Sovye[ deste£.i ve yOnlcndirmesi ile cylemJcrioi si.i rd ti rcbilmi~ti r.

K t~lC.fiSt Kaf'kaslar Ba lkan Jar ve 0r((ldo~u g ibi uzunca bir sUre rektlbet ve ~~tll$tnayt scmboliz.e edilcn ycryi.iziindeki birkact bOig(.-deu biri olagelmi~tir. Ne yaz•k ki Soguk Sava$ sonrastnda SovyetJcr Birligi ydahp yerine yen.i devletle.r kuruh nu~ olmasma ragmeo. b6 \geoin kaderi de gi ~t i r ileme mj~t ir. Bt>lgede hahl Heti$irn dili $iddeuir.

Soguk Sava~ Sonrasmduki Gcli~mclcr Nedcn Ban~ ''e lstikrun GcUrcrncd l'l Sovyetlet' Birligi'nin }'lkllmas1 ile birlikte tarihte ilk defa olarak Tiirkiye \'C ir~o. Rus ya ile olan do£rudan s uurlanndan kurru lJUu~tarchr. Bu dururu. o tarihe k~1dar siirekli o lnrak gtincye dogru ilerlcyen Ruslano taribi gcri ~-

79

kilmesi olarak da yorumlanabilir. tki lilke de Ka fkaslar!da Rus tekclinden mernnun ohn:lm~sma ragmen gU~ dcngesi.zli£,i Roslnn pUsklirlebilmek i~in hcrhangi bir politikaya izin ''crmcmi~tir. K•sacast Ruslann bOigt:dc geri ~ekilmeleri Ti.irklerin ve iranlllan n c;.abas1 ile olmamt~ttr. Geri c;ekilmenin 1ernel sebebi Sovyeth~( 8 id i£i' nio j~erde-J) ~UrUmesi ve bt>lgedeki rolUnU kendi zay1lhkJan nedeniyle kaybetmesidi r. Ama sebebi ne olursa olsun Ruslan n son dOncmde Kafkaslar'dan ilk dc fa olarak gcri ~ckilmi~ olmast t::trihsel Oneme sahiptir. Bu durum Ruslan fazlastyla ra.hatstz etmi~tir. (:ii nkil Ruslar. Kafba.h~ele.ri gibi de£il, bundan ~ok. daha Ote adeta k.endi valanJanutn bir pilr~as • o iMak bak1yorlan:h. Bu anJamda RusiM, Bzcllikle

kasya·ya a.rka

Or1a Asya. K afkasya ve K aradeniz'dek i kaytplanm bir tUriU kabul lenememi~

ve bu bOigede yeniden h5.kim o labilmenin yollnrmt

ou·am1~la1'dtr.

ko.sya·ya ba.kdd1£n1da, RusJarm bO I,geyi eldell y•k:annan)ak iyin

a~m

Kaf·

istekli

o lduklan. buna kar-$10 bu isregi yeriue ge.lirebilecek siyflSi-tkouom.ik ve

hana askeri

g\i~c

dahi sahip olmadtklttrt gor\iiUr. Bu durumda Ruslann

Kafkasya'y1 ellerinde tut'.lb ilmelerinin belki de tek ara<.:1 o larak, bOlge Ulkeled arasUldaki ve bu Ulk.elerin i<;indek.i etnik. ve siyasi rekabe£i istismar e.tmek kahn1~tlf. Nitekim Moskov;.'dnn uzakla~ma e~ili mhle r::•g,me.n Gnrcistan'dtl Abhaz. ve Oset ayn lJkc;.thgl Ruslar tarafmda n te~vik ed ilm i~ ve ayn1eg-iHmi gOs teren Azeri le1· ise Ka mbag'daki Ermeni azmllk yoluyla te.1··

biye ediln.teye

<;ah~.ll rll i Shr.

Bu baglo.mda Moskova Abhaz.ya·ya sHah ve T iflis'e kar~1 Abhazlan ayak l an(hmu~ ve en

para yardnnmda buhnml u ~ . nihayeLin.de 2008 ytlmda Abhazya'yt ve Gliney Osetya'yt bagunstz birer devlet o lal"'.tk tamyarak Gi.ircistan't U<;e bOimti!;>tUr. Ruslann Gtircistan lizerindeki di£_er ayn1J k:t;1 siyase.tleri henUz. bir sonu~ vetme.JO i$ gibi g6rUnse de Ac:·uismn ve Cevah.i ti de hassas bOigder arasmda(hr. Ozellikle

Cevahiti' de Ermcni

aynllk~.tlar

Ermcnistan ' Ia

birle~mek

istemcktedirler.

Ruslar Ermcni lere kar$1 ise ilk planda bOyle bir ara~ kullanma ihtiya· c1m d uyrnnm1~lar, buna kar~ilhk Ermenilerin ·r ur k korkusunu sOmUnneyi tercih etmi~lerdir. Tarihse.l o la1·ak, TUrkle1·e ve d iger Ka fkas milletlerinckar~t Ruslfu:la inifak. yapmnyJ tercih eden BrmeniJer, Karabag sava~uld£Jn sonl"'.l Ru:s c;izgisinden <;1kmay1 gOze almnamt~lardtr. Oysaki Ermcnistan' m ilk devlet bn~kan1 bOigedeki ban!;t ve istikrarm tesisi ic;in biiyUk bir ~ans o labilirdi. Lc.von Te.1· Pe trosyan, 6rmc.nile1·in tarihleri boyunca ba~ka Ul· kclerin g:iicilne dayanarak siyaset yapug.1m, ancak bundan hep zarh ~ ~k uklanm, bu nedcnle Ermenilerin aruk kendi giic;leri ilc hareket etmesi gerc.ktigini sOyiUyordu. Petrosyan•a gOre Ozell ikle Ruslar. Ennenile ri Ti.irk lere kM$1 ku ll~unu$ . ancak bu durorudan Erruen.i ler her defasmda bUyiik. zararlar gOriirken! srtdoce Ruslar he·r dururnda kiirll ~1krnt~lard1r. Petrosyan, kiir;Uk ve denizlere ~1k1~1 o lmayan. ilstelik ciddi bir dogal kay· naga da sahip olmayan Ermenistan dcvletin in ayakta kalabilmesi i~in komsula n ile iyi il i.}kile1· kurma k zorunda o ldugunu dU.}ilntiyo1·du ve Oze.J. likle Tiirk iyc iizerindcn Batt' ya cnlegre o lmamn yollanm anyordu. As hna

80

bakarsamz Pctrosyan' m tespitlerini yapm1~ o lmasamz dahi, cski Sovyct C umhudyetlel'i i~in Moskova~dan u7,.akla~m:::..k baglmSIZII£a giden tek yoldu. EJk.onomileri Rusy~'ya bfl~uu hh k lb..erine kurulu otnn bu curo.hu riyeder. ekonomik an la.mda ger~ek baglmSJZIJga kavu ~ab i lmek i~ i n Rusya ile baglalfmt dengc.lemek, bunun ic;in de bu baglart e.n azmdan ilk y!llal·da zayttlattnak zorundaydllar. Aym sekilde., siyasi anlamda da komUnist si ~ yase[ )'.:'Jf) l}l9 ··•hSkf•n h.kJa.rJnda.o kurtuJabilrnek i ~in. Rusya'dan uza.klfl$1'Uak. bir zaruretti. T Om bun lara ek o larak emperyal bi.r deviet o l ~n Rusya ile e~ i c ~·tlarda siyaset yapabilme k eski Sovyet Cumhuriyetlel'i i~in o ldukc;.a gli~tlL Sovyetler Biflig i dOnemiodeki il i~ki ler de.vam etri£ i silrec.e eski Sovyet C umhuriyetleri'rtil) Moskovfl·dal) aynlabilrneleri neredeyse in.tkfinSIZdJ. Oz.ctle, eski Sovyet C umhuriyetleri i~in Rusya ile ili~kileri az.altmak ve daha dengeli bi1· hale gerirmek ger~ek bagm1s1z1tgm ilk ~·uydt. Aksi t::tkd jrde "b u cumhudyetlerin bag•mstzh£t k5£tt i.izerinde k:llacak ve Mos· kova'ya Oag1m hhk ba~ka bir fonnda devam edecekti. Bu ~rc;cved e hemcn hcmen tUm eski SSCB c umhuriye tlerinde Rus etkisi bagJmsJz.hk sonrasmcfa a1.alm1~ ve c;o~ou kez llau'yla ve kom~ula.· ile ili!ikiler bunun yerinj nhtu$1tr.

E-r menjs:tan Ncden Rusya ' dan Uz.akla~mad• ''cya Uzakla~amad1'! E!rmenislan' tn Petrosyon· m vizyonuna ra£ruen Soryet uydusu o lruf•.k tan ku rto l am~mas m m

en Oncmli sebebi, Karabag soronu ve Ermenilerin ta l'ihsel telt d iL algtlamalan olmu~tU!'. 6 z.ellikle Karabag '.Jll~mast Ermcnis· tan"daki fl$1rl rnilliyetc;i £1'UJ)Iann e.tk.inli£i.ni a.rttnnts, s.ava$ kO$Uih\rl llun h (>Oi i lik~ la.ra izin verruem i$tir. Kt•.rab:lg probletn.i , Enucnistan·tn TUrk.iye ve Azerbaycan ili~kilerini rehin ainu~, ko ntrol iit; iilkenin de denetiminden ~tkmt!i, w•·aflar rasyonct ~·kal'lanna gOt·e deg il de adeta re fleksleriyle. ha · rcke t e tmi$1erd ir. Sava~nl yaratug, sald Jr,ganllk. hisleri Ermen ista n'da ultra milliyet~i bir dt~ po litika yarattrken, topraklanntn yakla~tk % 20 si i~gal edilen Azerbaycan. Ennenistan ile il i~ki lerini rasyonel bir zemine oturrma !;WU\Stnl d aha ba$tan kaybetmi~rir. Bunun sonrasmda BakU ne pahasma o lursa o lson i$gal cd i lmi~ topraklan m ge-ri ~lrnak i stemi~, I milyoml yakla$an miH tl•:dler de Aze rba y(.~an 'dak i d 1 ~ siyaseti daha kat1 ha le ge t irmi~ t ir. Ermenistan ise Enncnilerin ya~amadt!1 ~ehirleri dahi i$gal etmesine ragmen i §gal alu ndaki Lopl'aklan vatan toprag• g ibi gt.irmti~, mdikalle.r i !igal ed ilen t<>praklann ne pahasma olursa o lsun korunmasm1 po litikalanrun va:tgcr;ilc mcz ilkcsi yapm1~lard 1r. Elbette i~gaJ edilcn toprak larda ~akan o lan btiyiik bir Ermeni grup $ahsi y1karlan i~.in Ermenist.a n dl$ po litikasm1 sdela rebin f•lou~lardt.r. OzeJiikle KMabag Erme.uileri Erivan'ds ~ok etkili olrno$1M. bu etk.i Robert Ko~·arysn' Ia bir likce Zir\'eye u l a~m t §tt r . Diaspora radikallcri . Karabag ve Rusya ittifak1 Ermenistan'a d t$ politikada manevra alan1 btrakmalllt$Lt.r. BOylec.e fnnell isran 21. yi.i zytlda 19. yUz:yJI zihn iye.ti[le ~~deut gerl d0umU$tUr.

81

Ko<;arya n'a Gore c;:ozum Ncyd.i? Ko~aryan

Petrosyan'm kom~ular ile. Ozellikle de Tiirkiyc ile sorunlann ba~ n~ll y011tem.lerlc .yiJzl.ilmesi gcrektlgine imumuyordu. Koynryan'a gOre Ermenislan Qncclikle diasporn ile olan baY,Iarm1 kuvve tlcndirmeliydi. ikind obrak Rusy~1 ilc olan baglar tazelcnd i. Tiirkiye a~tsmdan baktldtf,'lnda ise Tiirkiye 'ye kar~t asia yumu~una gOsterilmcmesi, Ozelliklc 19 15 ile ilgili E.rmenl iddialan nnl riim dUnyHda Tlirkiye 'yi St.kt$1.Jrart•.k bi.r koz o larak kullarulrmtsl esas a hn
dOneminde TUrkiye-Ermenistan ili~kileri dibe vurdu diyebi· liri.t. tki Ulkc arasmdaki u~ak sefcl'"leri dahi bir ar..t kesildi. Buna ragmen Ttlrkiye'de. i~ ba~Uln geflen AKP tUtn .k.Olll$Uiat He stf•r sonnl po liti.k.asJ He Ermenistan ile sorunlann k1sa stiredc ~Ozi.imlenebileceginc inand1. AKP daha sec;i me girmeden Once pa.rtinin ilk dt~i~leri bakant obcak olan Ya?
nistan ar~smda yap1lan ve f<>gu kcz kamuoyunun bilgi.si dt~tnda gcli$en gOrU~mele.J' hiybir sonu ~ vennedi ve- iki Ulke ar:::ts1nd:l c iddi bir mesafes hnama
bm••d<m

llfl"a~·.'im. /Jiz gele('·t-ftin dll~t)YUIJII illtd e
Dikkat

cdcrs.:.~niz

bu c iimlclcrdc

B a~bakan

gelec~k

Erdogan Tiirkiyc'nin Ermc·

pe~inden ko~tuguntt kabul ooiyor. liaziran 2004'deki btt 3~1k· lamanm hemen akabi nde "biz.im de sabnmtz1n bir smtn var'' st:izleri geldi.

nisran' tn

Bu dOnemde TUrkiye'yi en ~ok mhatstz eden Ennenistan'tn Tii r ~ kiye' nin AB Uye ligini engelleme.ye ~all~mas1 olmu~tu r. Em1enistan bunu da oldu k ~a ~i rkin bir ~k i lde yapm o ~tu·. KO\"l.ryan bir yandan " biz TUrkiye'nin AB i.iyeligine kar~1 degiliz" tiirii <Wlklamalar yapa rken, bu sOz.lerin ardma he men bir "ama·~ eklenmi~ ve uzun bir On ~artlar listesi ~1kanlnu~ur. B u On ~arLia1· arasmda tal"ihi Ermcni idd ialarmm ay nen kabuiU ve Sllllr l:lnn hcmcn a<;1lmast en OnemJileridir . T Urk karnuoyu ve dcvlcti bu kar~t c;lkl$1 not etmi~tir ve samlantn aksinc TUrk kamuoyu bu tiir konularda his:- de unutkan degildir. Ko~aryan'm soyk1nm iddialanlll Ermenistan d t~ politikasmm kalbine yerle~tirmesi vc 'l'iirkiye'nin AB Uyeli£.ine kar~t ctkmasl Ermenistan'da

muhalefe,tin de lepkis in.i c;.::kti \'e en son baskanh.k s~ i m l eri On<:es iude. Arahk 2007'dc Lcvon 'Tcr Pctrsoyan bu iki po litikay1 da sert bir di11c clc$tird i. Petrosyan diasporamn ve Ermenistan' m T iirkiye'nin AB ii yeligine J;ar~1 ~Jkunas • sayesinde ba'l.J AB UJ.k.e.Jerinill T llrkiye'.nin IJye o lmasuu CJl · geUeyebi ldiklerini, bOyIeee soyklflm konusunun T lirkiye'yi istemeyenh::r tarafmdan istismar cdildigini. oysa AB i.iycsi olmu§ bir TUrkiyc'nin, AB'den d.1~lanm1~ bir ·rurkiye'ye gOI'e Enne nistan i~in ~ok d:1ha yal'arh o h:u:·-<'JSIJ)J belirlli. PeLrosyan Erivan'da Arahk 2007'cJe Y£aJ)11£• meydao tll.i · tin,ginde bn.kJn neler sUyledi: £rrn~lfi.Wm'ur

r;;,·J:.(w~'nlu

Alt

iiyd l[;lnl

llltlam/uimNI~~lCtlJit

reya

rm.~cllttyt:m.:ytu:q1i t• pk JltJj;U mi? OyltJyJt: ne d.:mr:re 8riik:1~;1 '~; mcklttp gi.JrJdiJI'il' J\IJ '(/~··• Til'rlr.(w 'uin llyclik g1Jrii$1111Jh·n·ni :mykmm WIIIIIJIUI~Wl

b0$1mmamn.yuu w lt:p ediy<Jm:.? Tiirkly e'nlu A8)•e iiydiglufn ck(mQml. baktld1guulmhm, luwgi.~l blt,im ir,iu

$ 1)YJSf'l l '(' gii~·t'rllik
83

dalm 11\'(mtajlf'l Btm 'dcm

t•tlilmi$ bir Ermt•fli.\'tcm mt. )'
7'tirktye 'ye St>ykn•unt ki;lml r.llirem~l,... (le11 Tiilflyr.'r~in ytlkm ilir ~flmilm/i; l't'_l.'lt ,fQJU'a t::rmt•rli .myJarmrmt UIIIIJ'ltC'ltgmtlau lu'r iJir $11pht· dttymuyonmr. fal::m lm tlt!t118lm aucak Tlll'k·Enr~l:mi ili.~·kltcn'niu fllJtrllitlle$me,,·imietr Um':t! Q/mtr)V:tf:ltktlr, b11 tltultgim f.mi:ak imum$tl bi r kotf1$ulltk, l$bM;g; ~·~ gii wm Ofl,.,q,,'fe rin irr yaritUirth1SIIkfmr S(Jm'tl mlimknn ulcll>ilect'lair. Ko~a.ryan

ise bu gOrii~leri ele~tirmekten ~'Ok Petrosyan gibi dii~iincnlcri ;'TUrk yanhs•" o ln>akJa s u9ladJ. I~aua IJ a~kan KO¥>rya n eski IJ
Bu sii•·~te Ttirkiyc, Ermcnistan' a Kar11 Ncdcn Dn.ha lbmb Bir Politika lzieycmcdi? Tiirkler j,r;in mesclenin birden fazla boyutu bulunmaktadtr. ilk o larak Er· meni terOI'U T ikkiye ile E.rmc.nile r aras mda Onemli i leti~im sorunlartna ncden olu §turmu~tur. Nc yaz.tk ki Ermcnistan, pek ~ok ASALA vc Ta§nak

84

h.:rOristin:i korudu vc kolladt Pek ~ok Ermeni tcrOrisl. Karabag s~wa~ 1'na komutan o larak kat1ld1. Sava~ sonrasutda ise pek t;ok Ta~nak ve ASALA te.ri:irisline Ermeni devle.ti maa~ bagla(h, lojman verdi, i~ o Jana_g1 sagla(h. Haw~ hey keli dikilen ve ismi belli sokak.Jara veri len tCTt:-riscler bi le bulunm.-tktadJr. Ermeni terOristJcl'in kurbanlan nm Onemli bir k1sm1nm TU1·k diplomatlar o lctugunu gOz. OnUne alu·sani Z, bu dul'umun iki iilke arasutdaki Wskileri yaklnla~tn:rna khl gOrevJi ola.o TUrk d iplomasisi Uzer inde tl3Sll bir etk..i yapugm1 daha kolay anlarstmz. Bu o lumsuz. zemine ragmen Tlirkiye. Ermenistan devletinin kuJ·uimasmt biiyUk bir ~ans ola.rak degerlendirmi~tir. Onlarca y Jidan som·a ilk de.fa o larak TUI'kiye'nin ka~1smda soruml uluk s la.bilete.k ohlJ\ bir Erruerti devJeti vardl.l.' ve dias1>oranm a.$1J.'•Ian yerioe Ermenistan devleti ile sorunlan g0ri"l$mek ve ~Ozi.ime ula~mak c;ok daha kolay o lncakur. En azmdan 1"'iirkiye bOyle dii~Unmti~tUr. Nc yazLk ki Tilrkiye'oin iyimsedigi f;Ok k1sa bit sU.rede. b0$<1 c;akm1~tu·. Ilk olarak Ermenistan Bagtmsrthk Dcklarasyonu Tiirk.iyc'nin dogu vi1ayctlcrini ·aatt Ermcnis(an"' olarak (ammlamt~ ve bildirinin ifr>:ersine irredentist ifadeler ycrle~tirilmi~tir. U nutmay mtz ki sOz konusu Bagmts1zhk Deklarasyonu dahH son:ra Ermeui Anayasast'nm Hynlotaz bir pa~as • say1lrnt$l1.r. Baska bir dcyi~ l c Ermcni Anayasast THrkiye'nin stmrlartm tammamakta vc hatta Tiirkiye'nin ba.z.t vilayetlerini Ermenistan'tn bir parc;ast olarak saymakta· d n·. Ne y.az1k ki bu ifadele1· bugUne kada1· 'f i"lrkiye'nin Ennenistan ilc olan ili~kilel'inde tamil'i o ldukt;a gilt; yaralar ::tf;nll~ur. TUrkiye a~1smdan Ermenistan ile o lan ili~kilcri normallc~tirmeyi gii~IC§t.iren digcr bir Oncmli gcli~me ise Karabag Sava$1 vc ardtndan Ermenistan'tn Azerbaycan'm yakla· ~1k % 20 sini i~gal etmesi o lmu!itur. Ka.-aba£; sava~mda Ruslann a91k as· keti ve siyasi dcs.te£ini alan Enneni gil~leri, pek QOk insan haklan ihlalini de bu sa ..·a~ esnasmda gcrc;ckle~tirmi~tir. Hocab katliamt (vcya soykmmt) bunlarda111 en ~arptct olantdlr. The New York Times, Economi.s·1, Newsweek gibi bail II yay10 organlannm haberlel'ine bakugmtz zamau Bocal! ·da sivillerin Slrt•ndan vuruldu}lunu. bana baz.•larnun QldlirUidUkten son.ra k(lfa derilerinin yiiZ.iildiigiinU gOriirsi.ini"lz. Tiim bu insan haklan ihlalleri TUrk kamuoyu nda btiyi.ik bir infiale yo I a~ml$llr. dcndigi zaman TUrkiyc'dc dahi insanlar Ermcnilerin sadece Erttl)eni ~ogun lugun o ldugu yerleri i~gaJ cttiklerini, sorunun K1bns soruuu gibi laribsel bir H.niO$tUOZIJS,m ~-H U ~Ulsy::t yol a~mss 1 olarf•.k degt:rlcndidyorlar. Oysaki Ermcni i~gali Azerbayc.an lOprakl~nnda )'~.$-:'l.yan Ermenileri bagtmstz yapma giri$iminden ~ok daha bilyiik bir i~galdir. i~ galin tUJn boyutlar1nt ~u ~ek.i lde Oz.etleyebilid z: Karab~1g i ~gal i

t~gal edilmi~ bOtgelcrden ilki Nagorno.Ka,·abag Oz.erk Oblast'1du·.

Burada ctid di bir Ermeni oUfus buJurun<}.kla(hr. ~in,

tkinci o larak Nagorna Karabag:a kom~u o lan 7 bOJge. (Agdam, LaFizuli , Cebnlil. Zrmgetau. Gub:)dli ve Kelbecer) i~gnl edilrni~tir.

85

O.;tincii i~gal edilmi~ topr-ak grubu ise Ermenistan ilc s mar olu~tu·

ran 4 Azeri b~lgesidir (Gn,akh. Agstafa. Tovuz ve Gedebey), D ig.er bir grup ise Ter-Ter, Gora nboy. Agdj abedi ve Beylega u'dan

OIU$UT. Toplaotda Brmeni gli~ l erini n i-$gal elti kle-r i tOprak m.iktar1 Na,gorn Karabag ilc birli.ktc 15.436 km kan..xJir. Bu isc Azcri topra.klan nm % 17'sini a;~maktadtr. Ermenistan'm ytizOic;Umtiniin 29.800 km kare oldugu diJ~U nUJecek o tur ise. isgat attu1daki Aze-r i tOt)raklan bliyUkllik o la.rak Ermenistan to praklaruun yandan faz lasma w kablil eder. Ba~ka bir Urnekle Ermcni i~g~1li a lttnda.ki Azcri topraklan Ga7..zc vc Batt $criya'nm (Filistin) iki mislioden daha fazladtr. israil'in i~gali altmdaki F ilistin tlim dtinya ka· rnuoyu!lu bu kadM me$guJ ederk.ell Ermeni i~g9 1i He yeterin.ce Hgileoil· mernesi ~aS JrtJ Cid Jr. Fakat Tilrkiye i$galin fark tndad1r ve Enneuista u'a o lan tcpkis i o:nlar Ermcni o ld ugtl iyin dcgil, silah zoruyla bir ba~a dcvletin topraklarmt i~gal ettiklel'i i~indir. E.ger ayn1 i~gal i Azeriler yapsaydt, Ttlrkiye"tlln tepkisi t;ok da t~J.rkil o hnazdJ. Ozetle uluslararast k.mnuoyunda mesele sadece Karabag· m i~gal i gibi yons th lmJ~ ols.fl do. HSimds Ermeni i ~g(1 l i yukan ds babsedildiAi ijzere <;ok dahtl biiy iik boyutlardadtr. Karabag. Ermcnile1"in i~gal euigi bOigcnin yakla~tk o larak ii9-tc birini olu~tu rmaktad tr. Nagorn·Karabag d1~mda La<;in, Kelbecer., AS,dam, J':uz.uli, (:e.brayil, Kubadh, ZtlngihUl vilayetlel'i de Ermeniler larafllldf•n i$g.fll edi l m i ~1ir ve unutuhnsmalldtr k i KMabjA d1· $tnda ka la n bu ~ebirle1"de Errncn.i nlil'u su i~gtiJdcn Once olduk~·a azdt. Or· negin ~u :~a 'da Azcri niH"us% 91.7 oranmdayd1. Bu iller ikj i.ilke a rasmda tarihsel o larak tatll$mah yerler de ctegildi. En nenistan glil)(lednin. bu.ralan i ~gHI ned eni. K sra ba~ bOigesinin <;e'' resinde o lJUasmdan kflym•.klanrnfl.k · w.dtr ve Ermeniler dahi bo i ~gaJ i er i~i n en ufak bir m(:;$"ru1A.$Unct gcrckc;e ortaya koyamamaktadarlar. Azeri Ol'dus unun zaytf bir anuu yakalayan Er· mettislan gidebildigi kadar ginni$tir. Ba$ka bir deyi~le, e one 11 ista11 ve Azerbaycan (Irasmdnki sorun, Karaba£'dA Ermeni azmhgm kendi kendini yOnetme miicadelesinin ~ok daha Otesindedir. Ortada sald1rgan bir tutum vardu· ve El·ivan YOnetimi i!jgaJ ettigi bu yerleri geri vermemc konusunda ken.di kamuoyunun. bilylik basktSI a ltntdadJr. Tablo ~udur: Erme nislan , Karabag ilc arasutda kalan llim Az.cl'i vila~ yerJerini, Jra.n·Karabag ara.sutda kala.n tUm Azeri lOp.rak:lan.nJ, hana Karabag' m Otesinde Azerbaycan' m iylcrine dogru Agdam vilayetini de i~· gaJ coni~. ve I m ilyon Azeri millteci konumuna dU~mU~tUr. Aradan ge~~m 15 ytll a~km sUreye r.1gmen i~gal devam etmi~, mtilte.ciler de evledne- d O~ nemem i~lcrd ir. Ba~ka tirilmcye ~ah~1lm1~hr.

bir deyi§le Kall
Ttirkiye C umhuriyeti kuruldugu gilnden bu yana dl!i po litikasmt statUkocu bir yakla~am ti1..el'ine in$') etmi~. su111'1ann Ozellikle s ilah yoluyla dcgi$til'il ~ mesin i k..nbul edilemez gl5rtni.i$tUr. l.mpar.:-Ho.rluk devQitH bir iHke o la.rak.

86

T iirkiyc'nin sOz konus u ilkc ilc ilgili a$Lrt h~tssas o lmasmm ncdenlerini alllamak milmk.UndUr. Stntl'lat bit' kez degi~irse bunun nerelere varacaguu kirus e bilernez.. 8u twdeole TUr.k.iye et.ra6nda suur la.rJn s it~lh yoluyl:t degistirilmesine saldm sauk.i kendi lOpraklanna yap1hyormu$ gibi karst c;tk mt~ur. Ornegin lrak' tn topn1k bUttiniUgUnil kendi toprak bilttinlilgu gibi savuntnu ~, Gilrcist:.m' ul Rusya tarafmdan bOiilnmesine (:Ok sel't bir ~ekilde tep.l.:i gOs.t.ermi$ti.r. T Urkiye'nin )'fJ.klasuu10a g5re stnulru: antla$ll1Jdar ile ve uluslarnrast bukuk gene! c;i.zgileri ic;inde yaptlroahdtr. Bu baglamda T iirkiye'nin Hatay' t topraklartna katt~t veya Ktbns·a mildahaJesi hep uluslatarast ve ik il i antla~malat ile mUmkl.in olabilmi~tir. K tbn s'ta Londra ve ZOriJ~ Antlfl$fll3lMJ ve Ktbn s Cunlhudye[j k.urucu an::tyft.Si\St TUrkiye.'ye miidahale hakk tnt venni~tir. Tlirkiye'nin Ermenislan'lll i$g.aline ka.r~ 1 gUsterdigi tepkinin altmd.a d.ft bu tcmel ilkenin ihlali vard u·. Dikkat cdilirse Tiirkiye. kuruldugu giinden i[ibaren hi~.bit· devlet ile hangi sorunu ya~arsa ya~astn smtrlartnt bpat· mam1~Lit.

Jlunun 1tk isLisnasl Crmenis1an ve

ll irl~mi~

Milleller GUvenlik

Kurulu kararlart dogrultusunda gec;ici siireylc ah nan baz1 kap~ttmalard tr. Ba~ka bir deyi~le TUrkiye'nin E.rmenistan He o lan kara suun nt kapatmast· nm nedenteri iyi anla~tlmak zot·undadtr. T iirkiye he!' ftrsatta s tntr bpatan bi.r Ulke ohnad,gma gtsre .Ermenisran ile ili~k:ilerinde 6zel bi.r durum o lrnak. 7..0rund9dtr. Tilrkiye, K 1bn s sortmuna

ra~rneo

Yuoan.i stan He. SWU'la.nnJ k:apatma-

mt$hr, PIKK 'ya ac;tk destek vcrdigi dOnemde ise Suriye ile smtrlanm ve ili~kilerini ac;tk tutmu~tur. KomUnizm dOneminde dahi ba~ta Sovyetler o lmak Uzere komUnist devletlerle ticari ve siyasi i l i ~kisini silrdilrmU.}tUr. Hana Sc.YVyeL dl:inern.iode E.nneoismn SSC He. beJii dilzeyde b i.r i U~ki k.urulmu$, demiryolu hath vc e lcktrik hath gibi konularda i$bir ligi de yaplimt~llr. 'De mck ki Ttil'klerin Ermenistan ile o lan s tntrlanm k.apaunalan bu· gUn Ennenileri n iddia ettiklerinin aksine Ermeni dl.i~nlanhgma dayanma~ maktadtr. Ba~ka bir deyi$1C, TUrkiyc'nin Karnb~tg sava~ma tepki o larnk Ermenistan ile kara Slmrlanm kapatmas1 ve diplomatik ili~kilerini kesmesi hem genet o larak 'J'Urk D1~ Politikast'nda, hem de Ttirklerin Ermenilcr ile o lan ili$kllerinde bir lstisua o larak g6riile.bili.r. Tlirk..iye Brmenlstan'a gOstcrdigi tcpk.iyi d iger hi~b ir dcv)e.tc kar$1 g6stennem.i~t ir. [rak'm kuzcyindcn Tiirkiye'ye terOr saldtnlan yapthrkcn dahi Tiirkiye'nin stmrlan a~ak ka.l.tn1~, siyasj i 1j~,k ileri devaru l![tlli$[ir. Elbeue k i TOrk::leril\ r::.ouenistat"''a bu denli sert bir 1epki gOstennesiniu uedeni T iirkJe.r in EnuenHerden nefret ctmcsi degildir. San1lantn a.ks inct Tiirkiyc-Ermcnistan arastnda van lacak bir anla~ma sonucunda iki devleti siyasi, askel'i ve/veya ekonomik bir blok j ~inde g(jnn,e.,k dahi sa~l l,'llC l oJJnaz. T Ur.k IOJ)llll.l\Uild:"J Enuerti l.cre kM$\ kitlesel 'bi.r nk~ 1 hkcan. nefrec dalgasmdatl bft.hsedilemez. B u ac;tdan bak.tld1gmda Tiirklerin Ermenilcrc o lan yakla§tmJ, Ermenilerin TUrklcrc bakt~mdan ~ok daha yum u ~akur.

87

l''Urkiye'nin Ermenistan'a gOste.rdigi 'su·a

d 1~1!

tepkinin bit· sebebi yu·

kanda i7..ah euigi.miz Ozere Ermenjswn' m ulusiManlSt smtrlan silah yoluyiH dcgi~tirmcyc kalkm~L'n,

imz.alam•$ o ldugu anla~mal.an rcddctme.si vc bOigedc yaytlmact bir .siya.set izlemi~ olmastd•r . Ennenist.an, T iirkiye'nin ve Az.erb•ayc.tm'Hl SIOiflamu hlntl'lXlmakl.rldJ.r. Aync.;·• d i ~er .k.om~us u o lan GUrc iS(an i le i lgili de irredentist sQylem Je.r i Stk SJk duymak(
h~wa

sahHSt ve hova katHSI jc;t.k ruruhtJU$. Hynca on

binh:rcc Brm.:ni'nin TOrkiy.:'dc

yasad1~1

yollardan bile olsa

~all~masma

gOz yumulmu~tur. Ttirkiyc. Ermenistan'a Karabag sorununda mcsafc a hnmas• ha linde ili~k:ilerin htz.Ja nonnalle~cegi 1aahhUdi.lnll de defr~lru:c.:.\ vennis lir ~

TUrkiye ile Ennenisum arHSlUdH d iplomatik

i l i ~ki

o lmamasuw

kar>m Turk Dt~i~leri yetiOiileri en all dlizeyden bakan diizeyine kadar Ermeni uu·a fl ile. gOI'i.i~me.terini devam ettinni$1erdir. Bu durumun fark mda o lan ilk cu mhurba~kam Pctro.syan. Karabag ilc diger i~gal alundaki A7..eti toptaklan konusunda 1\X)k Onemli adunlar atm:lk nzereyJ.:.eLO . Rus·Ta~na.k. i$bi rl i ~ sooucu iktidardan devrilol.i~tix. Yeri•le gec;en Ko~i'ryan ise bir Karnbag Ermenjsidi r ve Errnenistan'• da Karabag Ermenileri ilc birliktc yOnetmi~tir. Ko~aryan kendisinden Onceki ba~kanm tam te1·si bir yakla~un ile T iirkle•·e kat'$1 ·~ahi n ' politikala•· izleye.rek sonuc;

alabjleceginj

dU$ll o mU~rlir.

l·tana Koc;aryan bir ko.nu$Ol.flSHldfJ Ti\rkiye. ilc::

sorunlanndan bile bahs.etmi$tir. Bu dOnemde T iirkiyc, Ko~·aryan'tn tUm uzla:~maz tutumuna ragmen. old uk~.a naif bir ~ilde Ermenistan ile ili~kilel'illi dUzeltme yollai'IOI araml$, Ko~aryall da lstanbul'a r:::rctogan ta.rafll.ldfm d;JVet edilmi~tir. T Urk.iye'oin bu d{~l)c!JUdekj iyi ttiyer gixi$hule.ri bcklcneb:ilecegi ii zcre ba~ans1zltkla sonu9lanm1~ ve Him tekliflcr Ermenistan tarafmdan reddedilmi~tir. Bu 1ablo Sarkisyan' m i~ba~a na gelme.~i ile defti?m i?tir. Ba$k:l bir deyi$1e.. son dOnemde 'tikkiye~ Ermcnistan arasmda geryekl~cn yakmla~mamn alunda Tiirkiye'nin degi~tnc.s.inden fr'O k, Ermcnistan'tn dcgi~mesi vard1r. Buna bir de uluslararas1 konjOnktUrUn e tkisini eklemek gerekir.

Stnlf

£.rmcnls1an' m Soyktnm iddlalarnun iki Olke Arasmdakl ilil kilerdekJ Rom Ncdir'/ Ermeni taral:t 1915 ythnda ya~anan kar~ d tkh lunmlan {mukatcle) .soylunm o larak degerlendirmektedir. TUrk tara ft ise bu iddialan reddetmekte. ya· 88

§<:manlan sava§, ~artlan i<;indc bir ayaklanmamn bas11n lmas1, Ermenilcrin i~gal gUc;teri ile- i ~birt i gi yapmasmt engelleyebilmek i~ j n zorunlu o l:1rak ba~k:fl bi r vilayete yedcftiritrneleri e.srKJSJOdf1.k.i k:nytplsr olara.k g~rmekJe d ir. TUrk tezine ,g(ire bHgtmSLZ o lmayH ~ah$-fm Ermeni m i lliyel~ i l eri 500 .000 He I milyon arasutda ~VfUsli.iman sivili de katletmi~lerdir. Ermeni t:lraft ise 19 J5 te.hcir karannt soyk1nm olarak degetlendirirken, Os· fllJHlh'nul diger Ermeni isys nhmru bastu:ma ~a bals rnl l soy.ku:EJn vey:1 SOY· ktnro ,girl$imi oiMak nitelendirmekccdir. Kar~ ll tk lt OldUrmeler oJdugu mu· hakkakttr. Ermcni milliyeu; ilel'in belli bir bOigede ctnik temizlik yapuklan ve o I>Olge.teri Ermeni leftirme.ye ctalt~ukl:lrt :lcttktu·. Yi.iz. binlere.e Ermeninin o dijoenlde silah.h o ldu£unu d~l New Yo rk Times g ibi BatJh gazetelerden biliyoruz. Olaym boyurlan tartt~llabilir, ancak 2. DUnya Sava.~i1 tlda ya~anan Yahudi ve Cingene soyktrunlan gibi bir durumla kat·~t br~tya o lmadtgunt ZI dil~illl Uyo ru m. Nazi Almanyasa 'oda bir Yahudi ayaklanmas1 yoktur, Yahudilcr silahh degildir ve Yahudilcr ilc Nazilcr arasmda siyasi bir kavga dahi yoktur. Siyasi mescleleri. silahh ayaklanmalan saJt soykmm veya katliam perspektifinden gOrilrs.cniz ya!Uhrsmtz. 1

E.rmenistan iddialanna konu o laylar daha ~ok 191 5 'te ya~nrnt~tll'. Yani modern TUrk:iye C:ull)hur iyet.i Oevleti'nin kuruJusundan 8 yJI <>nee, yani buglinkn modern Enncni devletinill kuruhnasmdnn 76 ytl 6nce Yil$OnmJ~ o lan bir t.aktm olaylardan bahsediyoruz. Ostelik sOz konusu tehcir, L DUnya Sava~1 ko~ullan alunda ya~anmt~. Ben Ermeni lel'in bu sUre~ i~inde ~ok fazla ac1 <;ek.(iS,ini ve kay1pl~r ve.rdigini biliyorum. Sadece ben degil, bugiinki"t Tiirkiyc'dc pek "'Ok insan bunun farktnda. Ermcniler bu lOr y1llarda en ktymetlilerini kaybettiler. Yollarda a.-;hktan, olumsuz sagltk ko~ullantndan, steak tan ve soguktan, salgill hastallktan, ~te saldmlanndan vc d iger s.tlldlfllardan pek ~ok Ermeni hayatmt vcya sevdiklerin.i kaybeni. Daha Onemlisi yiizlerce, binlercc ytl ya~ad1klan ball yerlcrdcn gO<; ctmck zorunda kaJd tlar. Anca.k Ermenilerin bilmedigi bir nokta. var. o ise onlann Tl.lrklere ne kodar fazlf• oct ~e kti rd i kteri ve kOYtt' verdirdikfe.ridi.r. E~e-r bunu gOre.bilselcr. biraz daha ins.tlflt davranabilseler sorunlan konu$mak da, u zla~mak da daha kulay ulacak . Erme11i m i lliyct~i li gi . 19 15 o laylan ndan sonra intikam alma karan ald t ve tehcir kamnnda bir ~ekilde rolii bulunan tUm Osmanh kabinesi ba· kanJaruH suikast yoJuyJa (HdilrdUJer (Nemesis OJ)erasyonu). 8a$ka bir de.Yi$1e bugUn 191 5 olaylanrn bir mahkeme yargllf~l ve yerkilileri suc;lu bul.sa d ahi ~ ccza vcrcbilcccgi hi9 kim.se kalmadt. Pakal Ermcnilcr bununla da yetinmed ilel' ve 1970-80 li yttlatda 40'£iltl fazl:l TUrk diplo mat ve d iger val<-mdashm .Enne.l)i sorun.uyJa b i~bir ilgil.eri obmlmasma nl~rne.n
89

~irdiklerini,

hUkUmetc bi1· mahkeme kurulmas1 yOnUnde bask1 yapuklaruu ve bu mabkemenin kurularjk pek ~'Ok TUrk yetk.ilinin ki aralannda vali, kaymakam vc aJbay da vard1r , tchcir csmtsmda gOrcvini kOtUyc kullanmakt.an vcya Ermeni gO~mcnlere bilerek kOti.i rnuamelede bulunmaktan 9£1.1.' cezala.r verildiSini unutnxunak ge-re.k i.r. Bu Ol9 h.kemeh~rde yllzlerc.e ceza \'C-ri"lmi$tir ki idnm edilenler .flrasmda bir kaymnkam da \1H.rdtr. Tehcir esnasmda da ck...Jen bir illkeden bnhsediyoruz. Tehcir esnasmda pek c;ok h~ua yap1hm$ olabilir. an(.~ak bu. ki~iler faz lasJyla cezala.ndmlmJ~IardJr. Orrada kin gUdecck, cc· zas1t:. b1raktlm1$ bir su~ yoktur. El'lllenilerin neyin intikamuu ldmden al tn;Jya t;:aiJ~t,kla.n me~hujdUr. Lt. Oljnya Sawa~1"nda Yt1hudj soyk~.rJnun.d90 sourn cezalandtn ljn ya da Oldlirlilen Nazi SjyJSt bile Ermeniler tarafmdan Oldiiriilcn Tiirk say1smdan c;ok daha azdtr. Kald1 ki ben ya~ananlan bir soyk1tllll o l:lrak de£el'lcndirmiyorum. Buna ragmen Ermenistan ve f::l'lneniledo o UaytJ soyk ~.r1m o bra.k ba.lonasJ ve. bu konud.rl sadec.e Ti\rkleti su<;lamalaruun Tlirk.iye-Enuen.is t:m iliskilerin.in gelisruesiniu Onlinde ~ok tHiyUk bir engel oldugunu da dti~UnmUyorum. Ermcnilcr 19 t s•re bir soykt· nm o ldugunu di.i~ilnmeye ve tUm d ii11yay1 bu konuda ikna erme.ye f?h~a bilir. Bunda bi.;bif problen.l yok:tur. Dogrusu Enneclistan' U) k:uruJdugu ilk. gUnden bu yana Tiirkiyc Cumhuriycti devleti de bunu bir sonm yapmallll~ llr. T illrkiyc i~i n astl sorun. Enncnilcrin soykmm idd ialaruu ku llanarak TUrkiye'nin di£et· Ulkelel'le i l i~ k ileri ni bouna gayretleri, T ilrkiye ve Tiit'k vatanda$1annm uluslararas1a landaki ~1karlann a Z..."'far verme ~.abastdtr.

Bidleri siz.e za.rar veunek isre.rse bunu gOrme.z.den gelemezsiniz.. Ne yaztk k.i Ermcnilcr vc Ermenistan t'•.uihi Ermcni iddialan ko nus unda Tiirkiye ve di.inyay1 ikn a etmckten fr'Ok. Ti.irkiye'den intikam ahrcastna bir taVJr ortaya koymu~Jardu·. Ba~ka bi1· deyi~lc El'meni k.anadtntn tutumu sonu~ a.lmakw.n ya da Tiirkiye'yi ik na e tmekten ~ok. Tiirkiye'yi cezalandtrmak ve ona olabildigincc I~J.z.l a z.arar vermck i.izerine kuruludur. GOzlcrdc int..ikam ate~i vard Lr. Ermenilerin adalet arayan mazlumlar oldugunu di.i~Unmek

rnlh"n.kUn cJeS.ildir. Bu bagl;unda 1'i.irkiye'nin, Ermenistan'tn tarihi yorumlama ~k li ile. herlwngi bir problemi yoktur. T iirkiyc'nin sorunu, Enuen.isuan \'C Enne nilcrio giinccl poliUkalannm TUrkiye ve va tanda~ l anm n cttkarlanna zarar verip ver mcdigidir. Nercdeys.e 100 ytl Once o lrnu$ olan olaylann bugUnU bu kadar ~ok etkilcmesi dogrusu ~t?trttctdlr. Kanaatimce, TUrkiye vc Er· menistan arastndaki sorunlartn ~OziimUnii arz.u cttneyen gt·uplat· bulun· maktadtr ve bo gruplar taribscJ tartl~malan gii nUmiiz.ii §ekillcndirmck i9in

90

kullanmaktadtrlar. Yoks.."l mcsclc tarih te ya$anml~ bir konu Uzerindcki u zla~maz;llk olamaz.. Eger bOyle olm u~ ols.ayd• yeryiizUnde iyi jli~kileri o l;m bi(ib it devtel otsrnazd 1. Tsribinde kf•.nh sayf;.l lar o lmaynn kat; de vl~l var. Bger Tlirkler Ermen.iler gibi davransayd1 Rus lar ile Bulgarlar. Yun~ nistan, Awaplar ve daha pe k ~ok m illet ile kan davah o lmallydllar. Baz1lan diyor ki .soronu 'larihc;Here btrakalun'. Sorun aslmda bir larih sorunu degil ki. Soi'Un tal'ihtl'.n c;ok sosyotojinin, uluslaraJ'ilSI ili ~kiter psi· kolojisil)in konusu olabilir. Konu doha <;ok. da gUnihnilz siyaseti ile ilgiiL Tari hsel i ddialar gtiuUruUz deugeleri ni kamulle e.IJnek ic,:in kullamhyor.

Tiirkiye'n in Kafkasya Perspekti!i Tiirkiyc'nin Kafka.s ya'ya b ak 1 ~ ac;Jsl lcmcldc ckonomik vc sosyal i~bil'li£ini a•·ttrma ve bOigese.l bir emegrasyona vanlmas1na dayanlllakt.adlr.

Ttlrkiye, bo lgede 6zeJtikle Rusya ve

lran'• nlhats•z edebilecek siyasi

konulardan k~9mmak1.a. si yasi kouulard~n ~o k ekonom.ik. sosyal ve kUitUrel i~birligine Oncelik verml'.ktedir. S iyasi diyalog kanallannm olu~turulmasa ve bunun ic;in kai1C.1 platformlar (kurumsalla~ma) da bir d iger

Ttlrk 6no:eligidir. Ne Y".z•k ki K'•lkssya bo lgesi yllzlerce y1ldJI

di~e.r

bOigelcrden ayn bir bOige o lmaz Ozd ligini kon1mu$sa da bOige aktOrleri ara.smda ili!;>kileri kolayla~uracak uluslara.ras1 OrgUtlenmelerden mahrum olmu~tur. BugUn dahi Kafkasya Ulkelednin tamam1 ayn1 1nasa etrafmda

1opJamp

n1.eseJ~lerini ko.nu~a.rnatnak:[ad~.rl a.r .

Tl.i rkiye yakla~llt'U il:\ gOre s iyasi uyum, saghk:h bir Hetisim, d jyalog ve ekonomik ve sosya.l iSbirU£inin j rdaudan gelecektir. BOigenin n i spt~en ki.i~iik o lmas1 ve bOJge i.ilkelerinin ntifuslannm nispelcn daha ~7.. olmas1 asllnda bOyle bi1· yakmla?may1 ve belki de emegrasyonu kolayla~unc1 un· s urlardJr. Aynca Ti.irkiye, insan gilcil, cografi ve ekol)omik bliyilklilgU ve lari hsel ruisyonu i le bOigede iSbirl i£inin ve emegrasyonun lokomolifi o labilecc:k bir konumdadn·. Daha da Oncmlisi. bOyle bir entegrasyonun moto1·u o labilml'.k i~in TUI'kiye'de Soguk Savas sonras1 cok gUc lti bir istek, bOigesel bir irade ve bitint; olusmu~rur. lstegin dl$11lda, upk1 O rtadogu ve BaJka nlar 'da oldugu gibi Ti.irkiye i$birligine vc e trafmdaki sorunlarm ~Oziimiin-e mahkUmdur. Tiirkiye i~in bu sorunlan n c;Oziim lenmesi bir se~enek de£.il, bir 7..arure.ttir. Bu nedellle 1'UI'kiye bOigesindl'. pek cok SO• runda dogal arabuJuc.u ve/veya k.oJo.yJastanc• konumundad•r.

Tiirkiyc Entcgrasyon (:abala nnd a Ciddi Gir iji.mlcrde Bulu ndu mu? Her tUrli.i e ntegrasyon ve i~birliginde en Oncmli ad1mlar ula$Urma ve ha· berle~me aJanlannda auhr. (:Unkti ula-?un ve haberle~me altyaplSI mevcut degilse veya ~ok zay1fsa i~bi rli£.i daha ZOI' bir hlle getir. Kanlllar ac;1k ola·

cak ki maiJar harckcl C()ebilsin, iJctijim altyap!SI olacak ki halklar birbirlerini dalta rahat anlayabilsinler. Bu baglamda T ii rkiye, Ozellikle c konomik ili~kileri kolayla~urac.:ak ula?tlrlna ve ileti!;>im aglanna Ozcl bir Onem 91

venni~tir .

TUrkiyc, GUrcistan ve Azerbaycan ile ohm ula~unna hatlannt gU~Lendirrne c;ah~mal~nm bu bajllamda Ermenist~m yol u kapah o ldugu i~i n Kars-Bak i"1 dcmiryolu hatu projcs ini ba~latm1~t1r. Aym baglamda Tiirkiye 'de , Gi.ircistan ve Azerbaycan arasmdaki havayolu tratiginc de Ozel bir OlleJI) verihn is ve Baturn hawdinw.,u T llrkiye ve GUrcisLan Lar aflfl.dan orLak o larak k\\lllarulm ay~ basl~mmsh r. Vine K ars-Bakil uc;ak seferleri de bu ~er~cvcd c dcgcrlendirilcbilir. Tiirkiyc. dcmiryo lu, havayolu vc karayolu V:lSitaS!}'Ia bOigede mal ve insan harekerlenmesini h1 zlanctu·mak iste mi~ , hana bu projetere BrmenisLa o' • da dfiltil ederek Him bOJge iHke lerin.il) daba faz.la Cnlegre olmastm arzu etmi$tir. Ancak siyasi meseleler bu ~lba l an baltalamt~tlr. Elbcttc bu konuda T iirkiyc de elcStirilcbilir. Yctc rincc h1z.h olmad!£1~ yeterinc.e gel i~nh! k aydedilemedi£i sOyle.nebilir. Ne var ki Ttlrk iye'ye bu c;abtJianodtJ .lrtm, Rusya. AB ve hana. A BD yard,mct o bnaml$. aksine engel oiJnu.s-tur. Bi.l lgesel ve kUrt:scl buuca gU~m aklOrlin engcllemcye r;ah~ug1, Ermenistan gibi bOige ir;indcn bir devletin i~gal e t· tigi tOpl'aklardan f;l!kilmeyel'ek Sill'ecin OnUnii ukadtSJ bir ortamda Tiir kiye'nin ~Jbsla.n beiJd de sadece bu kadsrwa yeLebiii.rdi. frmerlistan' ln bOigesel ileti~itn ve ula$:tlrma altyapJSina dtihil o lroast Hhu bOige ic;in hayati bir <>neme sahjp. Bu sayede Ennenis(an. TUrkiye iizcrinden Avrupa'ya ac;.t l a~'lkttr. Diger tara ftan TOrkiyc d e~ KafKashtr'da geli~en u.l~tm sistcmi saye.~indc. Rusya ve O rta Asya bOigclerinde daha ,g,Uvellli ve daharekabetc;i bir yo l b u l m u~ o Jacaktlf. J3u baglamda ABOve AB'den lf'iirklye'n in en Oneml i beklentisi. bOigesel entegrnsyon J)rojeteri ue destek vennesiydi, ancak ne yaztk ki Ermeni Jobilerinin baskts1 sonuconda ve Ban i! meclislerdeki kimi d inci-bagnaz gi'Uplann d ini dayan1~ma

alllayl$1an nedCfliyle- Kafk:asya b6 Jgesinde-karayo tu/dcm iryolu ve havayolu geU~tiri ln1e.sine Bat, ·run ciddi bi r kmkts1 o lmanu$. aksine ABD. T llrkiyeGUrcis(an-Azerbaycan demiryo lu hatttnl Ko ng.re'deki Ermeni parla ~ mentel'lerin istegiylc. engellemc.ye ~a1J~m1~, ABD' nin bu projcye kredi vermesi dahi e ngellenme-ye ~ah~l)llll$111'. Cnnenistan toproklann1n yanstndim daha fazla biiyiikliiktc bir toprng1 15 ytldan daha uz.un b ir sure i~gal a ltmda twtuyor olma.sma ra.gmen ne ABD, ne de AB Ermenistan'a herhangi bir basktda bu lunmam1~. aks inc ce7.alandlfllan tamf Azerbaycan o lmu-?tur. Bu ccza.Jand1rmH BTC boro bacu ve Az.c.rbtlycan'm pCU'OI ve gaz piya.sa lar.ma gi't~·lii bir $cki lde giri$i ilc sona crmi~tir, ancak Bau'nm su~ luyu Odiilllend irme , magduru cezaland1rma siyaseti sonucunda hem bOI-

gesel

entegr~syon c;aba.l ~n

~(.izli m lin·d eki

sekteye

u gra nu ~ .

hem de Batt' ru n sorunlsrm

o tas1 roHi orwdan kaybo lmu ~to r. Ermenj s t~m hala ki§i b:l.$1Da ABD' den en <;ok d1~ yard1m1 alan iilkc konumundadtr. Bu a<;1dan bak1ld1gmda Ermcnist.an, isra it'den bile daha fazla kollanmaktad1r. Aym ~c kilde AO· de Ennenistan'a s iyasi k ar~ 1 1J.k beklemeksizin mali ya.rdun lf1rd:-'t bulun.rnakt:ldlf. Bu yMd1mlar sosyal vc cko nomik yard tmiM g.i bi gOrlinse de Ermcnistan biit\=-csindeki harckctlcnmclcr ilc fiiliy~1tla ABO ve AB Ermcnis(an .. m daha faz.la silah alma.sma ve da.ha fazla kom~ u lanm tehdit

92

ctmcsinc o lanak sagtamaktadu. Tiirkiyc gibi aday iHkclcrc her yapttg-J yardml kar~•ll£,tnda siy:1si S:lrtlar geti ren AS'nill Erme.nistan't isgal etri£i toprfl.I<Jardnn ~t.k.m ~lya zorta.oKum•s• da {'a~triJC i dJI. Ktsac.ast AB ve ABO bi.Hgede Ermenistan kaynakh siy~si sorunJan ~Ozmeye c;a.h~mamt$. aksine

sorunun kallct hale gelmesinc yol ac;nu~nr. Ne yaztk ki bu iki btiytik gtic bOtgesel ula~un , i leti~im ve [icari altyapJJlnl gel i~[i ti l mesi kollusund.a da yenj projeJer g_eJis[irmemis. mevcu1 ~~·bala.n desteklemerui~tir. Oysa.ki ~ausma b(.~lgesi dtStnd~ kalan TUrkiye, Giirciswn \'e Azerbaycan arasmda ula?Hll. i:leti!jim hatlart gcli~tirilebilirdi. Bu Ulkele.r arasmda sosyal hare· ketlilik
Tiirkiye 1inguis1ik actdan bl.Hgen.in en sanslt lilkesidir denilebilir. (:iin.kU uzun y11lar Rus ntifuzu bOigede hiikim o lmasma ragmen Soguk Sava{tn sona errnesinden itibaren Ozelliklc- CUrcistan ve Azet'baycan'da Rus~a d ille-ritlin ku llao untOda QnernJj gerile-meler y:-J~Jltnakt:"ldJJ . TU rk~e·ye. ilgi sadece GUney Kafkasya'da dcgil, aym zamanda Rusya ve iran'da da artmaktadtr. Zate.n bilindig-i gibi Azcrbaycan halk1 da "ftirk~e'nin bir diyalektigini konu~makta, iki Ulke- halkt tercihnana gerek duymakstZin birbirini anlayabilmektedir. iki iilkc dillcri arasmdaki dil farklan da gidcrek azalmaktadlf. Ozcllikle Turk\'e TV kanallannm bolgedc daha \'Ok izlenmey.c ba~Janmas1 Oncmli tespitlerden birisidir. Unutmamak gerckir ki bOigedcki TUrk kOkenli, TUrk~-e konu~an ni.ifus 100 mily.ondan (72 milyonu Tiirkiyc ve 30 milyonu a~km ntifus Azcl'i ve iran TiirkJe.ri) Faz.ladu. Bu av~n~"tih zemin lizerinde Tiirk~e bUigcye Bau tipi dcmokrasilcrin vc liberal ckonomilerin yerlc$mesinde OnemJi bir i~lcv gOrmektcdir. Aynca Ttirk~e dini a.§tnhklara kar$t da ciddi bir kaJkandLr. TIJrk~e'nin o ldu~u yerlere Tilrkiye'nin bugiln.kn siyasi deneyiJUieri dabo kolay ula§~bilmektcdir. 07.ellikle uydu yaymlan. TUrk sincm::lSt ve d iziler.

93

bt:ilgesi d ikkatc ahnd tgmda 1''Ut·kiye'nin ciddi bir ktilttirel lider gibi hatc.ket ettigini g<:lsterme.ktedir. Ornegin ArHp dUnyHsmdH Nor (Gtimli~} adh d i.zinin ba~anst, Azcrbaycan'da hcmcn hcmcn tiim Tiirk d izilcrinin takip cdiliyor olm.a st, aynt ~ekildc iran' da TUrk uydu yaymlannm diizenli olarak ta-

kip edjljyor o lrnas• s:1dece bir e~ence olru:tJk de,Scrle.ndirilemez. Buradrl bir yasam sckline Ozlem vardtr. Dige.r bir deyisle. Tlirkiye modellnin d i.z.i ve fi lmlcrdc haya t bulmast vardtr.

llOlgesel 'l'karl it~klle.r T icari ili$kiler T iirkiye'nin Kafkasya ile bOigede en fazla Onem verdigi

hu ~

suslardan dt.r. Du noktada CiOrcistan ''e Azerbaycan ile olan ticaret. henUz potaosiyelini tarn o larak y!lkaJ~yamam t ~ o lsa da btiyi.ik bir yi.ikseli§ i<;indedir. K~tra smtrlan kapah olmasma ragmen Ttirkiyc-Ermenistan ticarcti de 200- 300 milyon do lar arasll)da tahmin. edil •nektedir . .Elbene bu ticare[in bUylik bir ktsm• Tlirkiye'de Ermenista n'a o lt•n tit.fl.renir. Bn.z.tlan Tlir-

kiyc'nin kara smtrlanru kapatarak Brmenistan't bogmaya

~
iddia

etmektedirler. Oysaki Gtircistan ve iran iizerindcn dolayh olarak gen;ekle~tirilen TUrkiye-Ermenistan ticaretinin biiytik liigu dahi TUrkiye"nin Er· me.n i stan ··~l

yakl(1$HUm m yJktct o l mad1 ~1111n ~ok ac;tk bir gOsu:r,gesidir.

Tilrkiye istemi~ olsa bu ticaret dolayh yollardan dahi ger9cklc~cmczdi. Hi~bir TUrk ~irketi, 1'iirk dcvlctini kar~tsma alma pahastna Ermcnistan gibi kUI(ilk: bi:r J>azan te.r cih et•ne.z.d i.

JJa~ka bit

deyi$1e Ennenistan 'a doJayh licaret de TUrkiye' nju izui ile mihnkUn olabibnektedir. I·HllihaZ1rda Tlirkiye'den Ermenisum'a maJ sall$101 yasakli'yan bir ki'non da bulunmi'ma.ktadtr. Aynca hava kaptlan a<;Jkttr ve diizcnli

u~ak

scfcrlerl vardtr. On

binlerce E-rmeni TUrkiye ile- i~ yaprnakta, iki lilke a.rasu\daki turizm de geli$mCktedir. Tilrkiye, E.nneoists o ve d iger b()lge Ulkekri He- ticaret k:apasjtesi.ni

a.r-

hrmi'Yl g,erc;ekten isternekledir. En tsnem.l i engel ise Ermeuista u ve Azerbaycan arasmda dcvam eden sorunlar olarak gt:iriinmektedir.

Tlirklye- £rmenlstau ill~kllcrl 1\.zcrbayan-Ermenlslan ilil k.ilerinden Bagunsoz Olar ak GeUjtirilcmez mi'l OncelikJe Tih·kiye- Azerbaycan balk lnn 1110 ayru etni.k/din.i g,ruba ai Lolmas1 Tilrkiye'nin Azerbaycan'a verdigi destegin en One.m.li sebebi o iArak gOrlilebili•·· Bunun tUm dtinyada yayg1n bir kanaat o ldugu sOylenebili1·. Bu gOrUs dogru o hnakla birlikte sadece etnik/djni day~n~~ma TUI'kiye'nin 1urumunu lt:k basma ac;tkJamak i9in yeterli deS,ildir. Oa.h.
eden aras mda e lbene bir fark vard1r ve Tilrkiye'nin Azerbayccm'a l~m1e~ niS[91t ko nusunda verdj £,i ()nemin sebebi bUyUk OlttUde budur. T UrkJye.,

94

Balkanlar 'da da sald1rgan o lan ilc saldmya ugrayam aytrmJStlr. israil-Filis(ifl arasn1daki sorunda da TUrkiye'nin hukuku korumak i<;in bilylik ~aba sarf euigi a~ tk.~s gOrUiiJr. Sorun utusJrtr.JfiLS\ !Opltuuun SJrbisum·a. IHJLhJ 1s:rnil'e gOstt:rdigi tepkiyi ~ym s~\ldtrganhk i(:inde olan Ermenistan'a gOstermem i~ o lmas1d tr. Oysaki Ermenistan!m i ~ga l ettjgi topraklar Ga7.7.e ve Batt $etia'dan daha biiyilktUr. 6a~ka bir deyi~le burada tuhafllk Tlil'kiye'de de£:il. gere-k li repkiyi Ermenisu•.n'tt gOstermeyen ulush\1"'3rasJ topl umd:ldJr. lk.inci ohu·ak, A1..erbc-1yc.a n hemen. her a~Jdan. Cnnel)iSrall'dan daha Onernli bir Ulkedir . .A.zerbayc~n pe.l.rol ve dogalgaz zenginlikleri i le hj\= bir dogal zenginligi olmay~:u1 Ermenisran'dan ekonomik a.;1dan tabii ki daha Onemti bir tilke. o l;lJ'ak One. ~1kmaktadu·. BugUn ABO dahi. Ermeni dias· poras•nJ rl. basktlatJrla ragmen Azetbaycan'a Enne.n istan'da n dah.:~ foz.h\ Onern ve:rme.k ?'..Or unda kalrnHktadu, A zerbaycan j)Ctrol ve do~al gaz gelirleri ile h1zla btiyiimekte \'C Ermenistan ile kt}•aslanmayacak 01\'Ude bii· yUk ve. s:tmlejik bit· ekonomi h.aline gelme.ktedil'. Aze.rbaycan l m~la Tiir·

kiye'nin en Onemli ticuri ortaklanndan biri haline gelirl\en TUrlliye enerj i ihtiya~lanm kar~tlamada Rusya vc lran ile birlikte Azerbaycan't da en Onemli e.nerji kaynak iilkeleri aras10da saymakladn·. Aym baglamda iki iilke ara_;;mda in~a edilmi~ olan petrol ve do£,algaz. boru hatlar1 da il i~kilel'i peki~,tinnek:te. ve kahcl ha le gerirme.ktedir. E£:er Nabucco 1)rojesi de ger~ekle-$irse Hazar ener:ji kflytw.klannm Avru(>a'ya T lirkiye Uzerinden pazarlanmasJ ger~.ckle~ecck ve Az.c rbaycan sadece Tiirkiye i~in degil, tUm diinya ic;:i n ~ok daha vazge~itemez. bir Ulke. haline gelec.ektir·. 6zetle, objektif kriterler o rlaya konuldugunda ba~kent Ankara kadar dahi nUfusu bulunmayan, hi~-bir ctoga l kaynaga sahit> olmayan, ctaglartn an·•stncb :srkt~rut~. denize. t;tkJ$\ bulun.n.1ayso bir E-r menjstan·tn IlJrk:iye h;in Azerbaycan'dan daha Onemli bir konuma gclemeycccgi gayet ~tc;1ktlr. Tiirkiye'nin bu noktada Azerbaycan'a bu kadar Onem verdigini anlamak hi~ de zo:r dc.gildir. Oc;UncU o lar·ak, TUt·kiyc·Azer·baycan amsmdaki yakulb~ma T iit kiye· Orta As)ril il i ~kHeri ac;tsmdan da gayel Onemlidir . Eger TUrkiye. Azerbaycan ilc i l i~k i lcrinde sorumlul uklanlll ycrinc gctircmcz. isc, Orta Asya Ti'trk C umhuriyetleri'nc yanll~ bir mesaj vermi$ o lur. Azcrbaycan'm O rta Asya·ya U7.anan yolda c;ok hayati bir Ulke otdugunu da unuunamak gere.kir. Tilm bunJara ek olarak Azerbaycan ve Tllrkiye hernen her konuda anla~tb i len iki OOige iilkesi o lmu~lardu. Ermenistan'm Tiirkiyc·nin ~tkarlartna dOntik \'ogu zam an di'l~manca yakla~tmtna kar~J Azerbaycan her zamau bi:r dost e mllne fik illke g ibi yak.Ja~nu~hr. K\s.ac..tlSJ T Urkiye i<;in Azerbaycao <>nemlidir. hem de. ~ok. Quemlidir. Tlirkiye i9-in .A.zerbnycan Ennenis:wn't kazjumak if1in gOzden (;t.kan labilecek bir lilke dcgildir.

95

Kald1 ki Azerbaycan-Ermenistan arasmdaki sorunlarda uluslararas1 hukuku ihlal eden, komsusunu isgal eden ve y~kltl.$1k I milyon in.s.cuu miiltcci d urumuna sokan Ulkc Azerbaycan dcgil, Ermcnistan'd 1r. Bu durumda Ttirkiye'nin tavnnm nedcnleri kendiliginden ort.aya c;1kmaktad1r . E!Jbcoe TUrk:iye'oin Azer baycao's verdigi desregio duygus.;)l bit boyuru da. vard1r. Ancak bu boyut TUrk.iye' nin uwnnm rasyonel nedenlerini gUrmemizi cngdlcmcmclidir.

Karabag Sor ununun Ermenistan ilzerindekl Etkileri Kimin hakh . kim in haks1z oldugu bir yana, Kambag sorununun, en bf1yilk zarH.n Ernne-uislaU'j verd i ~i a~tkhr . Ka~.:~bo~ ve isgal a ltJnd.nki Azeri 10 praklan Ermenistan'a herhangi bir ekonomik k~ll.k.J sagli'mamaktadlr, tam tersine bu i$g,alin ekooomik bir yiik olu$turdugu ac;Jk tJr. Ozcllik lc Karabag dediginiz; b()Jge bilinen h i~ bi r dogal kaynaga sahip degil. Diger i~ga l altmdak.i A.zeri toprakl9nr1Ul vcrimli topraklar o ldugu sOylcnse dahi bu t.op-

raklann ErmeniStlln ekonornisinc katk1smdan

~;ok

yiikunden bahsetm.:k

miimktindiir. Ermenilcrin i$gal etrikleri topraklann tek luymeti Onemli ge~i~ noktaJan Uzerindc olmasJdJr. Ermenist.an ve i~gal ettigi topraklar adeta Kafkasya·nJU 1;;un o rt~l.S JildH irl bir koys par~.HSt gibi durmaktadn. Du blokaj ncdcniyie bo lgcsel i~birl igi projeleri ya <;<>k ge<; gcr~cklc~cbilmck
96

Ermeni s<~rununda inisiyatifin tamamen bOigc d1~1 aktOrlerc ge<;mcsinc yo I a~ 1 yor.

hole olmu~ bir Ermenistan bOigeyc de bi.iytik zararlar vem1cktcdir.

ESet bug lin daha a z, istikrarll ve-gUvenli bir Ka fkasya. var ise bunda. Enne· niSljn'm i zolasyonuuun da roli.i bliylikrtir. Du dururndj gerek. T lirkiye, gerekse IBaLJ diinyas1 Ermenistan' tn tecrit cd ilmi$ konumundan ~1kmasm1 iste.mektediJ'. TU1·kiye tecrit edihni~ bir E,J'menistan' ! J
ili!k.llt r dc Gclinen Son Nok hl Her seyden ()nee J3;J.);IJ-TH1is-Ceyhao boru 1Hnh dUny;• enerji piyasaJ;m i~Yin o lduk\a Onemli bir i$lev gOiiiyo r. Hazar petrolleri bu hat iizerinden Akdeniz sahillerine, oradan da Bau·ya ula~ ! }'OI'. TUJ·kiyc ile Azcrbaycan arasmda kurulan dogatgaz boru hattnH Da11'ya uzatma c;abalan da devam ediyor. Irk: etaput Azeri gazt Yunarlistan'a ula.}tmldJ bile. AsJlllihai hedef ise A z.eri gjZIOJ T lirkiye ilzerindeu BalkanJar ve Orta Avrupa' ya boru harlan vasnastyla ula~urabilmek. Eger Azeri gaztna di£.er Hazar De.nizi kay· naklatl da ektenebilirse Avrupa enerji gUvenli£i ac;Jsmdan Kafkasya bOigesjoin istik.rMA t;o.k da ba flneutli b ir bale- gelec.ek.

Rusya ile likrayna .:-u·as•nda yasanan doS,algaz: akts• J)l"()b lemlel"i AvtuJ)
·rum bun lara

ek olarak Gilrcistan Sava~ J' lll tarihse.l bir dOnilm noktas1 o larak gOrebiliriz. 2008 ( iiircismn Sav:1~1 ile Bat1'nm Rusya' ya olan gil· ven.i da ba da sarstlnHS vc R u sy~l iJe Bt1h arasll)dtJ.k i re.kabt:[ hemen bemen tUm bOigelerde daha belirgin bir hale gelmi$tir. Bu tarihtcn sonra Ozcllikle ABD iyin Kafkasya ~ok daha Onemli bir bOigedir ve bOylesine Onemli bir bOtgenin Nagom~Karabag gibi nispeten kU~.iik sorunlar nedeniyle ki ~ litlcnmcsi ABD i~in kabul edilcbilir bir durum de&o-ildir. GUrd stall Sava~1 SOI\ucu!lda Ennenistan da sadece Rusya ile iyi ili~kiler kurarak .ayakta kahlbilmenin mi'lmki.in olm~1dlgm1 daha iyi anlam1~11r. Bilindigi Uzere Ermenist.an'tn TUrkiye vc Azerbayc ~ut ·a sm•rlan kapahd1r. iran Sllllt'l a~1k olmakla birlikte iran Ermenista.n' tn dilnyaya c;1kt~ kap1s1 olabi lece:k bir rotA degi ldir. Rusya-GOrcistan SavH.$t'nda Ermenisw.n ' m dt$

97

diinyaya o lan fiiliyauaki tek t;tkt~ kaptst da sava~ ytizUnden kapanmt~w·. Ennenisls n'a mal ,getirip-gOtllren gemjler Glircistan limanlanml yana§.;:m1am1~, Ruslan n bombaladtgl demiryolu hattJ ncdcniylc Ermcnistan ithahn ve ihracau daha fazla darbe yemi~. iki iilke arasmdaki karayollan yNerince ~a h ~J1ll.~ld J £t i~ i n Ulkede ~o k S.fJytda temel ilrllode .kJtiJ.k ba$1ann.$tt.r. Oruegin petrol islasyonlannda uzun kuyruklar olu$JTHJ$. pek <;ok istasyon da bu sUre zarfmda k~tpanml~tlr. Sav~l§ ktsa sUrmr.~. bu saycdc kOtU giln ~er k5busa dOnmedetl sona ermi~tir. Ancak bu sav:1~m Ermenistan ilzerindeki psikolojik: etkisi bUyiJk oJnw~1ur. BOylece Ennenj stan, sadec.e GUrcistan hauma ba£11 knlmaum ne kadar risk.J i oldugunu anlarru$. Hdeta ncfcs borusunun ttkandtgmt hissctmi~tir. Ay01 ~cki l de ilhalat vc ihracaua bliyi.ik oranda Giircistan'a bag.h olan Azet·baycan da bu savil.!i nedeniyle yeni alternatif hatlara ne kadat· ~ok ihtiyacl o Jctugunu a.nhl.nli$1Jt. Azerbaycan'JJl bu ba~lamda iran ve Rusya hmlanua dahs \:Ok agu lJ.k verdi&inj gOrliyoruz.. Ancak ErrneniSU•n•nl i ~gal ettigi !Opraklarda \'Cn:ccgi b.:Ui la\'itlcr karsliljimda Azllrbaycan'm flrmenistan hatt• konusunda da istckli olabile<.:egi gOri.iliiyor. Aync:a Rusya' mn Baki.i-Tiflis-Ccyhan boru hattmt bombalama ihtimali hem Aze:rbaycan hem de Ti.irkiye'>ri bilyiik oranda rahatstz etmi$tir. Sava~ Strasn)d.;) bow h:-JIJIIl.a PK.K 1arafu1da.n sabo1aj yatHinu~ ohnasJ da dik.kat ~ekic idir. Tli.rkiye cephesiuden bak.J id•£mdH GiirciSUUl Sava~•'rnn beuzerl bir ctkisi olmu~tur. TUrkiyc de ttpk• Azcrbaycan vc Ermenistan gibi Kafbsya"ya a~tlan yeni koridorlata ihtiyac o ldugunu gOrmil~. Azeri~Ermeni soruounu.n b()lgede.ki tUm ~J.karl.tJ.ta za.rar verdi~i nj da.hn iyi anla uu~ LI/ . GUrcistan'da devau1 eden ewik anln$mazhklan Rusya'11m nast1 istismar ettigi ve bOigede niifuzunu koruyabilmck i~in ti'im bir bOigcyi nastl istik .. rarstzla~t:u·abildigi de gO•·Uhni.l~tUr. Ermenistan ile Aze.rb:lycan arastndaki soruotar devarn enigi ve b6 Jge. IIJ.keJeri i.$b irH~i yoltantu a.rumuach£) sUrece Rusya Gi.ircistan'da yapttg101d igcr bOige Ulkelcrinde de yapabilir. Bu bsS,Iatnd.:l TiJrkiye ile E-rmcnjs1an MHSmda diyAiog sUre-ciuin luz.lanmasmda Sarkisyan'tn devlet ba$kant sec;ilmesi kadar, Gi.ircistan Sa· va~t'nt n da luzlandtrtC! bi1· etkisi old ugu sOylenebil il'. ~lftlar alttnda Azerbayc~ut'tn Ermenistan·T'i.irkiye koridorunun a~1lmasllla ihtiyact hayatidit·. Aym ~ekilde E:tmenist:ln"m TU1·kiye. Uzc•·in· den Avrupa h~Hhna ol;m ih tiyacl da ~o k yUksektir. Tlirkiye ityi.n ise GiJr-

Bu

cist.an·Azerbaycan hatnna paraJd Ermcnistan·Azerbaycan olu~turulmast stratcjik bir Oneme. sahiptir.

hatt•mn

GOri.ildugu i.izere her ii~ devletin de ~·tkarlan Karabag sorununun ~'0· z.Umiinden gel(ntektedi•·· KaJ':.~bag s.o•·ununun ~OzUmU gen;ekte.n o ldukca z.ot bir rneseledir, f;Unkti o bOigede Enneni 11lifusunun t;:ogunlukta o ldu· gunu gOri.iyoruz. Pakat Karabag gcrckye gOsterilcrek i~gal cdilmi$ olan Azeri viktyetlerinden Ermeni askerlerinin c;ekilmesi o kadar da zor olma·

98

malldu. Bu konuda ABO, Rusya vc /\B sadcce ulus lararast hukuku n gcreklerini yerine getinn i~ olsalar bu hususta ~ok cidd i bir yol kat ed il mi~ o lur.

TUrk.iye de

ar1da bu konudtl ktJ~Uk: de otsa bir aduu arma.k i~i n <;aba s.nrf ediyor. E~er bu bH$-f!n l~bili.rsc Errnenisum d~ bOige i le iSbirli£i projclerine katolacak ve Karabag sorununu daha koklli bir §Ckilde 0Zmck mtilllkiin olabilecektir. 07..etle-Tiirkiye'nin Kafkasya yakla~1m1 i~bil'lig-inin arlm lrnas\na, bOI,genin bir'biriyle ente,gre bUyUk bir ekonomi haUne geririlmesi ne' dayah bir politi.kadtr. TOrkiye tsncelikli olar-'lk kendisi ile Giirc ist.an/Azerbaycan ve mtimkiin o lur ise Ermenistan arasmda bOigesel bir i~bil'ligi a lant olu~turmay1 d1~ politikas1ntn temeli saymakladu·. SOige a~a· suldtm 6 nemli ohm iran ve Rusya'Jun reviz:yonist ve gerginliS,i tmn:::uldJnCl ynkJas1m1an ru konl.rol nlhna alnbilruek ve or1a WJdede bu pol itikalarm zararh elkilerini yOnetebilmektir. Asltnda Ttirkiye bOyle bir e ntegrasyo na Rusya ve iran'tn da katkt s.aglamasmt ve hatta bu Ulkeledn de kaulmasuu ar~u eDnekl edir. Anc~k iizellik.le Rusya·nm Kat'kasya'yl k.endisine ba~unh bir alt bUlge o larak gOrmekten vazge~ip daha yap1c1 bir Kafkasya politikas1 izlemesi uzun vadeli bir hcdef gibi gOrUimclidir. Aym ~ekilde in-Ul'm Kafkasya'ya yap1ct ve i~birli£.ini artunc1 bi1· aktOr o larak kanlmasm1n ()llilnde- )'i"IJ) ISal baz.1 engeJJe.r bulunma.ktadu·. lra•l rejimi bu engellerden s.Hdece bir tanesidi.r. Boll 1arr.fmdan sUrekli olf•.rak whdit edi len irt•U'ul Rusya'ya meydan okumas1 ve ona ragmen bOigede baguns1z bir polirika izleyebilmesi gti~le~mektedir. A yn c.a iran ' m e konomik kapasiLesi de iran ile bOige a.rasul.da ciddi bir enLegrasyona k.Jsa ve orta vadede izin venneycccktir.

Du

siJ re~

~u

i<;in.de AJ3 ve ADD'nin bOJgeye y<)neli.k. en t>oernti

k:~t.[k • lan

bOigesel :i$birligine siyasi ve ekonomik destekte bulunabilmektir. Ozcllikle AB. bOigedeki aJtyapt projelerini finanse ederck btiyi"lk bir katkt sag. l:>.yabilir. BOige illkelerini heyec.anl::tnd1racak bUyUk -;aph projelere giri~~ mc-k gcrckiyor. Briikscl Tiirkiyc, Azcrbaycan, Giircistan ve Ermenistan't ic;ine alan bi.iyi.ik c;aph projeleri ban $1 ~art ko~arak finanse edebilir. bu dogrultuda uygun krediler ac;abilir. Ornegin AB 'dcn BakU'ye uuutan bir otoyol. llinu bOige lilkclerini ring yapacak bir tren haUt gibi proj ele-r ban~ tn a ltyaptstOl ha.z-~rlayacakur.

AB'oi.o Ermeoistao'daki Rolii AB. Ktbns konusunda Tiirkiyc'yc c;ok ~.e~itli basktlar yapu. ancak aynt basktlatt Ktbtts Rum Kesimi ve Yunanistan il1..erinde yapmadt. Rum tataf1 BM ban ~ p lfmmtl a~tkc;tl 'hay1r' demi.$ olmnsma ragmen tlim bir aday1 temsilcn AB'ye tam Uye olarak almd1. Aym ~ekildc Yunanist.an Ti"trkiye ilc benz.cri k.o~ullara sahip olmasma ragmen AB iiyesi o ldu. Ne yaztk ki K1bns konusundn. AB ~ok kOd.l bir s•nav verdi. Adautn Hristiynn o lt~.rl 1arafull adarun W;.mammJ lemsilcn tam liye ya plt. adarun ?vlUsHiman o lan insaok'\rl

99

•

Tllrk 01$ PQ/irikil$1

Soguk Sava~. ~ 1..8.. 10• .!b ll,_ 19. 21 . 25. 26. 27. 28. 29. 30. 60. 6 1. 62. 71. 7S. 79. 91. 93. 101. 102. 104. 12 1. 123. 161. 162, J6S. !11. 1.82. JS4. .lB!\. 192. 207. 210. 217.21 9. 251.

2& 26.1. 2M. 22i. 2li!!. .2fiB. 269.272. 276. 278.279. 280. 2s,. 2s2. 2ln.

mmm

21)1

Suriye, .!2, 29. 30. 87, 2 10. 2 11. 2 14. 226. 227. 228.238. ?41 Ter~rizrn, 120. 122.219. 2'i'i. 2.lQ.

251.

TUrk Dc~ Polilikasc, :l. 2. 1.8.2.1. 33. QQ.~.ruhl6 1. 192. 194. 196. .121.& 21!1. Turk DunyaSJ, 192. 198.200. ?Q? T lirkmeniSian, 62...12... .l2J... 134.

122. Yunanislan, 14. 50. 51. 52. 53. 54. Z2, 87 9 1 99 146.210. 268, 21!1211.. 2M. 223.

334

ise d1~and a bU'aklldt. Aynt c;ifte standard1 Kafkaslar'da da gOrmck mlimklindilr. Topraklanrun % 17'den Fnz.las1 i$gal ed ihn i ~ o lan Ulke Azerbavcan o.lma!Hml rm! mcn Em1cnistan Odi.illcnd irilir kcn, Azcrilcr adcta cc• zalandln ld1. Unutmaym1z Ennenist.an kendi topraklanntn yansmdan fazla bliyilklilk re bit I O (>rtJ~J i$gaJ etmesine ra~men AB. Enuen.islan Uz.etinde c iddi hi ~bir baskt yapmJ}'Or. Ekouornik yardunlar i$galin sona erdirilmesi ~aruna baglanmtyor. Ermcnistan Oz.gi.ir Avrupa'mn normal bir iiycsi gibi toplanula !'a kattlabiliyor. Burada d ini dayan 1 ~mayt rahatllkla gOrc.biliyoruz,. Ancak tel< oeden bu de.~il. OzeJU kle- Fmosa'da 90k c iddi bir E.rrue.ni lobisi bulunuyor. Hemen her A''ru p~ iilkes inde sayllannm c;ok Ozerinde gllc;leri bulunan Em1cni lobilcri var. Ermcni diasponts l AB'nin Ermcnistan politikasml c.i ddi oranda manipi.ile ed iyor. Garip bir ~ekilde AB Kafkaslar'da en ternet Uls.tJJl ha.k.lan ve hukuk: Ukelerini gt>rmezde.n geliyor.

-

K1bns ilc Kur-.:thag ile Ka r-dbag Sorunu Arusmdaki Benzcrliklcr

iki sorun. arasmda en ufak bir benzcrlik dahi bulu nma
100

Vcnedikl iter' den aday1 alan

Osmanlllar'dan

sonr..l ada jngilizlcrin sOillilrgesi haline- ge.tdi. lngilizlerden so11ra ise ada bir Tilrk~Rum devleLi o lt~rak. k:uruldu. J<J br1s'L a lw.k isceyen, hu k:uk isceyen RutnJ:.v de~ l T llrklerd ir. Bu fln lamda Knrabag sorunu ile K1bns sorunu ar:& s mda ben7..erlik: aramak iyi niyetl i bir giri~im degildir."

Kall
Sorun

~u

ki Rusya (:arhk doneminden kalan baz1hastahklanndan hcnUz

kurtulama
gU~

iJe

O I ~Uyor.

BOigedekl var hguu korku-

devam ettirebilecegini santyor. Dikkat ederseniz Soguk Savaftn

bittigi gUnden bu yana Rusya dostlel.l'llll da, l'akiplel'ini de, dti~manlanm da tehd il ederek sonuiY ahnaya ~YallsiYOr. Rusya'n•n 1nilnefi.ki gibi d uran lilke lerin dnhi Rusya'dan korkn1klanru gOrUyoruz. Oys.n Rusya gli~ gOscerilcri ile ,ge.r~ek potansiyelini dahi kullanmakla zorlan1yor. Bger Moskova Aze1·baycan ve Gtircistan' da yumu$i)k giici.inii kullanabilseydi, bt.ilgesel sorunlarda bu kadar ay1k:1an raraf ohna.sayd1 k 1sa sUreli anla~mazll.k l arm s rdmda u Glir<:iston da, .A.zerbaycs u da Rus ed<.is ine tekrar geri dOnebilirdi. Fakat Rwsya korkuttu. hem de c;ok korkutn1. Hala da bu korku s iyasetine devam e diyo1·. G Urcistan'1 U~e bt.ildti, ha la da bOime tehditlerini sUrdlirliyor. J3()ylesjne za.rar verctig.inj z bir UJkeden isbirHS,i bek leye1nezsi· nil. Aym ~ekildc Azcrbaycan'm yakla$1k o larak b~(e biri Ermeni i~gali a lttndaysa bunda Ruslan n E.rmenilere verdigi siyasi ve aske ri destegin bUyiik I'Oiii vardu·. Parc.'lladtSml7. Ulkeler ile i~bil'ligi yapmayt beklemeniz ger~ekc;i <>lmaz. Tlirkiye ilc- ili~kiler gelec.e k o lursa k, T iirkiye 19. yUz:y•lnl sonundan bu yana Rus larla s.:wa~mamak itt in Qzel bir \=aba gOsteriyor. Bunun yerine Ruslan n i~birl igini a n yor. Bunun en a~1k Ornegini jstiklal Sava~1'nda vc 1920'1i y•llarda, hatta klsmen i930' 1u ytllarda da gOrdtik. Ancak Ruslar e~ i t ~rll arda bir il i ~kiye raz1olrnuyorlar. BiJiyorsunuz Tilrkiye ~ok istemesinc ragmen Dost1uk ve i§-birligi Antla~ma.st'n• Sovyetler Birli&ri ycnileme·yi rcddetti ve 2. Diinya Sava~J boyunca T tirkiyc Nazi Al.n.la,,yas,'nd.rlll ~o k o Jas, bir SO\'yet isgalinden kork:tu . Savas soru:asu1da da Rus lar TOrk.jye'den bo£azlan ve Oogu Ant•dolu'da bazt vilayerleri t.llep cttilcr. 20. yli zyolda Moskova'nm bu kadar hoyrat, kaba ve bu kad!II ~u;1ktan toprak talep edebilmesi Rus d iplomasisindeld s1kmulan onaya koym<~ktadJ r. T Urkiye' yi NATO'y<~ vc A BD'ye sllrlik leyeo St<~l in'in
I0 I

talepleri olmu~aur. ·r urkiye Sovyetler kili'~IS!!lda bagumazhgm t ve toprak bOrllnlilgl.lnU koroyamHyacajj;tDl diisOrunlistlir. Stalin'den son.ra Rus istcklcri kcsilmi§-sc de Moskova Tiirkiyc'yc kar~1 sol-komiinist tcrOrU! Ermeni terOrflnii ve Kiirtc;ii aynhkc;t terOrii desteklemi$tir. Ne yaz:tk ki y1ktldJg. son 31)<' J;adfiX SovyerJe-r Birl igi Tlh:J.Uye'de Qnemli bir istikrarstzltk kaynHgt olm u ~tur. Soguk Sava.$ sonrHsmda d$ PKK te.rOrli ile Rusya a m s mdaki yakm bag dikkat c;ckicidir. 1999'da Suriyc'yi tcrk etmck 7..0tunda kalaJl PKK (erOr OrgiitUnUn lideri Abdullah Ocalan·m giuigi

ill.k.e terclen birl de Rusya'dJr. Rusya .k.e-lldi toprtJk la.nnda dl\oysnUl en Onernli ~crOristl erinden biri ohmlsma rHg,men bu kisiyi rutukl:mtanus. g07..altma. a lmamt$ltr. Rusya Ermcni sorununda, Ktbns sorununda vc daha bir~ok sorunda her zt~man ic;in TUt•kiye'llin kar~IStndt~ki b loklal'da yer alrnt$Hr. Ozelle r nrJ;ler He Rush··r a.rastnda taribi bir dostluktan bahsedemeyiz. Ancak bunuu bu .sc-kHde devarn etmesi bir kHdcr de olamaz. Taraflar ilk o larak aralan nda giiven in~a e tmek. i lcti~imi sUrekli o larak calllt tuunak ve:: her f trs.aua i~birligi alanlart olu~turmak z.orundadtdar. An.c~Jk

bu s;·.yede birblrierlne gllvemneyi ve blrii.kte is y:Jf)abiimeyi

O£rcnebilirler. Faka t bu zarml.n alacak. Kt ~l \1fldede Rusya bt.Hgcde tekel o lu§tum1ak istiyor vc bOigc i.ilkclcrinin ckonomik , siyasi vc askcri ac;tdan t:lm ba£tunsu:.ltklarutdan rnhatsn~: o luyor. Bunlara e.k o larak Moskova baglanult olmayan her llirlU proje de Moskova'da rahtJtS•zl.tga yol at;lYOr. Bir d i£,er soruu da bUlge Ul.keleri ile ABD ve AB arnsmdaki ber tiiriO geli~me Rusya tarafmdan tchlikeli bir ge.l i~me o larak a lgllantyor. Anlayacagm1z siyasi alanda ili ~kilel'in geli~mesi Ulm:ln alacak. Fakat l99l 'den bu yana ~ok <.5ne.ml i bir rnes;Jfenjn k:aydedilcHSini de belirtmcllyiz. iki iilkc arasmdaki ileti$itn d ili daha yaptct ve daha az gcrgin bir hale ,g cldi. Bunda ckonomik ili~ki lerdcki gcl i~melerin katkls1 biiyUk. Rusya, T iirkiye'nin bir numarah ekonotnik orta£;1 hal ine geldi . Oze.Jiikle dogalgaz. boru hadan saycsindc ticari ili~kilcr kahct bir yapJya da kavu~tu. Ticaret hacmindc Tiirkiye alcyhine cidd i bir dengesizlik var gibi gOriinse de ·rurk ekonomisinin dinamik yaptsl saycsinde zamanla bu dengesizlik de gideri lec.ektil'. Tilrkiye'nin ihl'acattntn, Rusya'dan ithalata gOre daha Juz.lt bi.iyiiyecegini dii~iiniiyoru m. $u anda Rusya'dan ithaJat 30 milyar dolan a~•yor. Buna kar$tn Ttirkiyc'nin Rusya'ya ihn1cat1 6,5 milyar civannda. Ancak ticarct yapts tna baJaldtg-mda Ruslann ihracatmtn Oncmli ortutda tek lirline, enerji UI'Unlcrine (dogjJgtlZ.. pe l.rol ve kOmUr) ba£11 old u~u . buna ka11m Tilrkiye'nin Rusya'ya olan ihracalmda c iddi bir 9~i1li lik oldugu gOzleniyor. Unutmamak gerekir ki Tiirkiye Rusya'dan ald1g1 enerj i llrUnlerin i. her balUk:Mda alma.k z.orund<-l. Ba$.k,<-l bit deyi$1e Rusya iJe tic<-l d ili*kile,rdc nkklye'nin den.gesiz. blr tic.aret i ~lnd e o l d u ~u uu dU$11nrnek dogru de£ildir. Aynes TUrk tul'iz.minin Rus ziyarct~Yilerdcn e ldc cttigi gelir. T iirkiyc'nin Rusya'daki dogrudan yattnmlarmm gettnst ve T i'trk mtitca.hhitlerinin Rusya ·dan aldtklan i ~ler ticare.t hacmindeki nispi deng~s i zl i £i Q n~m l i oranda azaht)'OI'.

102

iki iHkc ar.lstndaki loplumsal ili~kilcrc baklldJgmda da scvind irici gcl i~meler ya~ntyor. Omegin rul'iz.m her Y•l 2.5-3 mi l yon kadar Rus' un T l.irkiye'yi ya ktnd~n I ~Ul Hnast~Hl olanak vcriyor. Ayn1 ~kilde TUrk ~irke.llerin i n Rusya'daki y~ltnmlan c;ogu kez binlerce TiirkUn Rusya'y:l i~t;i ve i ~vcren o la rak gitmcsine ve orada Ruslar ile kayna~masma yol a~1yor. Bu yaku1ll k sonucunda 200J y1llndan bu yana yakla~1k o larak 200.000 kMma evli l i.k Y'•I>•Id•g• belittiltyor. DunJMdan I 40.000 kaclan Rusya'ya yerlesmisler, 60.000 cift ise TUrkiye'ye yerlesmi$. Bo rakamJar hentiz yetcrince Onemsenmese de iki iilkeyi birbirinc yakmla~urdt£.1 ve tarihsel Ollyargtlann Ol'tadan kaldtrllmasmda bUyUk kat.k llan oldugu fllUIHt.k.kak. Fa.kat k.Ullih:cl, ekono mik ve Loplumsal. i~bid iS,i ndekj hJZh geJi~rueye bak.J(> siyasi ntauda ~m iyimse-r ohnak mihukU11 degildir. Rusyft hala Sovyetler Birligi'nin y1ktlmasmdaki travmayt ya~1yor vc bOJgesine bu travma~ nm etkisi alunda yakbl~tyor. Putin DUnemi ''e Sonrasmdn Kallatsya'da Rus Politikalan

Putin"in Rusy:-1·ya gU~ k9Ht£t, a.rsnan islikJ::tn ge.tirerek t;e.k.i dU1..en verd i ~i gencl kabul gOren bir ger\'ek. Ashna bakthrsa Yeltsin' in ald1g1 act re~·ete lerin de bu ba~and a payt vardu·. Ancak Rusya'yt mal ayaga kaldtran cnerj i tiyatlarmdaki ani yilkseli~ler o ldu. Son y11larda petrol ve gaz fiyatlannda 9Sironornik artt~J a r yasandJ ve butHHl Rusya e.konornisin.e- k:ntklSt inaJuhnaz. boyu1larda gerc;ek1e$1i. Rusya bOJ\:Ianm tinernli o r:mda kHpan t£,1 gibi 500 milyar dolar g ibi ~ok yUksek rezcrv seviyelerine ula~u. Bu durum Ruslarda eski ' muht *.m' gl.inlel'e- geri dOnUidU£U i,zlen imini yaratmt~ olabilir. An.c ~Jk

bu olag;·tndl$1 bir geH~med i r. Tc.k. Urlioe dayal.J bjr bliyUme p~nlamas• hirrbir Ulke i~in sHglt.kh degildir. OnemJi o lan lirlin c;esitliligine sahip, kendi d inamikleri ile bi'l yi'iye.bilen bir e kono mi yara(abilmektir. Bu nedenle Rusya i~in Ban 'da bazt ara~unnacJial' haklt olatak "'daha soguk ve daha ye~il bir Suudj Arabi sum" benze(rnesini yaptyorta.r. Gert;e.k.Len de Rusya'nun ihracat yap1s1 bir Ol~iid e KOrfez iilkelerinin ihraca t yap1stnt an· d 1nyor. 2008 ythnda Rus ihracattnm % 65' ini petrol ve gaz olu~turdu. Ni· tekim pei.J·ol tiyat1ar1nda son d011emde ya~anan ani dil~U$1Ct' ve kUresel ekonomik kriz Rusya'nm Hshnda samld1g1 kadar gUt;IU b ir ekonomisinin o lmad1gm, ortaya koyuyor. Rus eko nomisi iizerinc derin anaJizler yapacak haJimiz y ok, ancak ~urast kesin ki Rusya kom~ulart ilc dt~ ticaretinde de S{l~Jtkh bir tlnhl)IISa sahip de£i l. ilk o larak ~nerji kayuakJanu1 siyasi bir silah gibi kullamyor. BOylc.x:e kendisinden enerji alan iilkcleri endi~c l cn diriyor ve aJternatif arayt$hmna itiyor. Jkinci olarak zenginle~en i.Hkenin zenginli£:ini kaiJct hale- ge.tinnesj bu z.e..nginligj e1f9floa yaymJiaruH o iH.k:en.in IOJ

bon; lan kar~1hgmda veya ~ok dti~U k bit· bcdel kar~1hgmda adeta bpat· mHya t;.clh$:m bir Rusya ile k::tr$J kar~1yayt.Z. Rusya ha la d J$ ticareti. s.:-W~$m vc siyasii rckabctin dcvam1 o larak gOri.iyor. Orncgin Tiirk ~irkctlcrinin Rusya ile i~ hacimleri arlh k~a bunun hrz:tnt azaltmanm yollanm an yor. Oys.;J.k i R.usy~J zengi.nl.estik:t;e bu konuda <Szgl\veninde de bir art•So JJuaiJydJ, ne yaz1k ki bunu gUremedik. $u a nda etra fm1 zenginh::stiren, etra fma ckonomik bir canllhk gctircn bir Rusya ilc kaJ1t kar~tya dcg:iliz. Ak.sinc etrafm1te.hditeden, cezalandm:tn bir Rusya imaj1 var. Rusya'nu1 en azmdan bundan s.oo.raki d<Sneu1.de ()zellik:le Kafkastar'da ve Ka.rade.niz hsvzas11lda kendisini de, k<>m.$ulanm da z.::nginlestirecek }'jtmmlarn giri$mesini

bckliyoruz. Sovye.tler' in y1.ktlmasmdan sonra o l u~an trnvmay!l gclecek olursak. ne yaztk ki 'bu w•.wmantn etkisinin azaJmamas mda Rusya kadar ABD'nin de ciddj hatulan vru:. SSCJ3 )'lklhl'l•$ o lmas111a ve Rusya Federasyonu hemen hemcn he r a~ 1dan B(•t1 'y:;a bH&1m h hale gehnesioe rHgmen ADD. Rusyf•'yH ~li ph eyle

bak.maya dcvam eui. Bir yandan Rusya'ya krediler

a~lid1

ancak

Rusya'ya kar~t o lasJ te hdit unsu ru yOni'tndeki bakt~ a~JSJ hcp muhafaza edildi. Dik.kat edili rse J3ah'dan NATO ve AB geli~me slirecj pru:ateJ i~ledi. Ba luk UlkeJe.ri. Orto ve Dogu A vrupa Ul.keleri bi.rer birer NATO'ya ve AB'ye almd1. Bu gcn i ~ l emele,rin Moskova'y1 en c;ok rahats tt cdeni Bulgatistan ve Ro ma nya"nut da NATO'ya ve AB'yc gi1·isi o ldu. BOylece bat1dan tama1ne n k:u~ U itllt$ olan Rusya, Karadeniz'de de boguJmaya ba~lodt. Karodeniz'in gUuey k 1y11an zaten N.A.TO Uye.si o lan TUrkiye'ye a itken. ~ i mdi NATO tlim bat1 Kanldcniz'i Rornanya ve Bu l gari st~n ' m ta m iiyeligi ile kapllyotdu. 2008 y1l10da Ukmyna ve GUrcistan' 1n da NA f O liyesi ohnast o lasil•itt gilnde1ne gelinc.e Rusya'nut K aradeniz'de- ~ok. klic;ilk bi.r sahil seridine Sl.kJ~ttnhiWSI ibtitnali or1ayH \'.tkt1. Uk.rr.yuo NATO 'yo girerse Karadcniz:'in kuzey k1y1lan da btiytik oranda NATO 'ya ge<;mi~ o lacaku. Aym ~ki tde Gti,·chaan' Jn NATO ~y a g iri ~i NATO' nun ve ABI)'ninJ hem Ka fkasya·ya sat.k1nast, he.rn de Karodenj z: kly Jianntn dogudan da i~gaJi anlamma gclecckti. Egcr Rusya Uk.rayna vc GUrcistan'm NAT O'ya d5.hil o lmasma izin venni~ o lsayd1 Karadeniz'de NATO d1~111da kalan te.k k1yt ~e.ridi Soc;i ile K1ttm arastna s1kt~mt!i o lan n us topraklan kal~c~ku . Rusya buna izin vermedigi gibi Giircista n S::WH$t'ndan sonra GUrcistan' , fiili o lar.Jk 3'c bUidi.i vc GUrcistan'm Karadcni:t. k1ytlanmn biiyiik bir ktsmma sahip o lan Abhazya' nm bag,msJzllgl He birlikte Ka.radeni z'dcki elki snhtlSJUI da korumus o ldu. Oze.tle Ban Soguk Savaftan sonr.l da Rusya' nm ku~n lmas1 politika .. s1m1 devam eni. Ozellik.Je 1\DD Rusya'yt daha yjpJCt ~~..'i~larla kliresel sistcmc bagtamak yerine etrafmda bir gii venl ik duvan Qrmcye \=flh~u. Rusya'nun korkulanm arturan en Onemli geli$mc de bu o ldu. Rusya'nm Kafkasya siyasetinin hm;mla~masmda bu ruh halinin de mutlaka e.tk isi o lm u~tu r.

104

Giircistan Sava~a·nm BOigc Oze.r indeki Etkilcri G Urc istan Sav:t$1'nda Rusya nclcr yapabilcccgini Batt' ya ve bQigcye gOstermi~ oldu . Ancak aym zamanda stmrlanm da o rtaya koydu. Dogrusu Rus ,gtlc;teri Gilrc.istan yerjnc ba~k.a bir lllke ile .kar~da~sala.rdt. c;ok ~lgu: bir ycn.i lgi de flfj bilirlerdi. Glircistan S~va~1'nm TUrkiye SCJ'I Stndan vcrdigi en Onemli dc rs ise ABD' ye ve G Urc istan'a ne kadar gi.ivcncbilecegini gOrmU$ o lmastdtr. Ne yaztk ki ne A BD, ne de G tircistan bu sava~tan Once o labile· cek:ler hak.kmda TUrkiye"yi bilgilendirmediler. TUrkiye ile isti~are- ir;:inde o l s~l lard t bu savft$ o lmayflbilirdi veya bO)'utlan dc£i$ebilird i. Savas Tiirkiye i~i n bir silrpriz oldu. GUrcistan·m bOyle bir s iirprizi TU rldye~ye \'C Azerhaycan'a yapmaya hakkl yokru . ·rul'kiye ve GUt·cista n gibi iki yaktn lltkenin b u rilr s ilrpriz.ler ile i~b irlik.l eri lli tehlik.eye sokmarnala.n gere.kir. Tinis yOrtetimiuin ~ t lg tn ca po litika lt•n sadece kendis i.ne de~i l t1.im bOigeye bUyiik zararlar verdi. Daha bi't yiik zararlar da son anda Onlcnd i. GUt·cisla n ' tn bu SJV~ta ABD'ye a~trt derecede gtivend igini, bona kar~m

bmge dengelcrini yetcrince

Onemsemedi~ini dU~ilnUyorum.

l':ger MJgc

dengeleri.ni dogru okuyabilsclerdi Tilrkiye ile birlikte hareket etmcye Ozel bir Oncn:a verirlerdi. Ne Tilrkiye, ne de Azerbayc~Ul GUrcistan' tn veya ABD"niru ani kat'Jrlartntn ve ~tlgtnca opernsyonlartnm bedelini Odemek istcm iyor. T Utk:iye. G UrcistaJl ile kal!ct ve uzun ()rnUrlU i~birligi projetcri ba $1ftllt ...-e bu projelerin :;ut.hk k1 Zgn1 hklar)~ yok o l mas m ~ la bommUHi yok. Bu stirer;te ABD•nin de hatah oldugu gOrtili.iyor. Tiirkiye ba~ta o lmak ii zere bOig.edeki mUncfikleri ile gOt·U~ a!J~veri~inde hulunmadan Gtircisum'Hl bOyle bit maceraya aulmasu1a iz.in ver'me.si ABD"nin b
105

ahernatif:i tc1·cih eui. Nasal AB ve ABD, izledikleri politikahll'da Tiirkiyc ile ynkm bir iSii$tlre ic;inde o lmadiiMsa. TUrk.iye de GUrcistan Savas1 ile ilgili o larak izlcdigi politikada ABD'yc vcya AB'yc dam$ma i htiy~1CtnJ duymad1. Bu tablo o lmasJ gereken bir t'..tblo degildir . Nonnalde beklenen A B. AB D ve Tilrkiye' nin birlikte horeket e~nes idis. \.ihl.kil Tllr~jye NATO ilyesidi.r \'e dahMI Kj,fkasya'dak.i ce.k NATO Ulkesidir. Aynca TUrkiye AB'yc aday Ulkcdir. AB ilc tam Uyelik gO r i·, ~mclcr i ni siirdi'tm1ektcdir . Sava~ an ma kadar Till'kiye'nin ABO ile Cilrcistan ve Aze1'baycan ko.nuhtrutda y;1.kJil bir isbirli£,i ic;inde. o ldu£unu cia biJ iyoruz. J3u ~ardor altmda Tllrkiye AB w ABO ile daba yakm bi r i ~birli gi n i ha~ed i yord u . GUrci:Stao S::wa~t baslsr baslarunz Rusyn' da baz1 c;evreler sav~nl sorumlulugunu ABOve israil ile bi.rlikte Tlirkiye'nin de ii zerine ytkmaya 9ah ~t!lar. 1'"iirkiye' nin GUrcistan ~ a silah satt1g1n1, hana yUklii miktoll'da silalu Gtircisum 'a llcre.tsiz verdi£,ini idd ia e.ttiler. Bask.a iddiatar da vatdJ ve bunlann 6nem.li bir klSIUI OSIISIZ vc Uayal lirUnU deli sac;mas1 $Cylerdi. Burllda anhyoruz ki Rusya'da Tlirkiye ile Rusya'y1 sava~llrmak isteycn gi.i~lii bir grup var. Bunlar medyada manipiilarif habcrler y~1ptlrlabiliyorlar. Tllt kiye tehli kt:nin TUrk-Rus ilisk.ilerine su;ramak: Uzere o ldugunu k:1s.a sUrcde fa rk eni ve Basbakan Recep Tayyip Erdogan btz.la D 1~i~l eri Bakam AU Babacan' la birU kle M os kova· y~ gitti . Erdogan Putin ''e Medvodev ile yapng1 gOrU~me.lel'de bOige. tilkeleti af'"..tsmda kahc.t bar1~ vc istikra1· i~in '"Kaf\as lstikra.r r-orumu·· (inetiSillde. bulundu. Bu Oneri savasm hentiz siirdi.igli bir o rc.a.rnda ger(i.e·k~i buhnunHdl ve belki de zaruanJamss1 H91· smdao bau1.h da buluMbilir. FakJ goruiUyor. Eger 'Rusya, bOtgede. i.srik1·ar istiyorsa TU1·kiye' yi g01.. ard1 edemez_ ve onun i ~bi r Ugin i arar. Aym §Ckilde Tiirkiye de Rusya'yt Onemsiyor ve An106

kara ' nm !>a lt ABO vcya AB po lilika lan ilc Rusya ilc ili$kilcrini ~ killcnd ir mesi mUm kUn ctegi l.d ir. T lirkiye'nin Rusya po litikas1 OnUmUz.de ki gUnlerdeka~uHhn az otar;•k daha baguustz. otacak.

Gtircistan Sava~a

\' C

Tiirkiye'nin Kafkasya Politikas1

GUrc istan S ava~ 1 c lbe ne Ti.irkiyc' nin Kafkasya pOiilika lanna Qncmli bir darbe indirdi. Sovyetler'in <;ekilmes inden sonra Ti.irkiyc Kafkasya'd~1 Giirc iShH\ ve Azerbayc-an haUnH insa etme-ye c.
ktnllnas• anlamma gelirai. JJu hat

U)'ill

7.
anlaJmna da geti r. Bu ac;1dan bt•.k 1l
Diger bir sonm da GUrcistan'm ba$ma gele.nlerln Azerbaycan'da olu~turdugu cndi~dir. Sava~m ardmdan BakU Rusya'ya daha fazla yak· lil$1HI$ ve ke ndisini Rusya ile iti~kilel'i geli~tirm ek zorunda hissermi~tir. Azeri devlet admu l:"ln Gilrcistan hartullll gll vensjz oldugu, Bau'nlrl Azer baycnn'a des1eg.injn Rusya sOz konusu oJdugunda yetersiz k:•ld1£,m1 d$ba fazla dti-?'Unmeye ba~lamt!;)lardtr. Elbette 1''Urkiye de bu si.ire~te. Gtircistan't kOI'Unt:ldl£1 alg1s1yla belli bir iribar kaybma u gram1~ll r.

Rusya 'mn Kafkasya~da Ayak Sesleri Rusyf• z:;ue n Kafkasyfl'mu Onernl i bir psr~1 s1dtr. Kuzey Kafkasya Rusy:;• F'r;:derasy<mu toprakJand1r ve Rusyas1z bir Kafkasya dii ~U n\il cm ez.. Sorun Rusya' nm emperyal bir gti(( o la1-ak Kafkasya' ntn tamammt i~gal ctme.<:>iydi. SSC U' ttin t;OkU~Uyle birlikre emperyal Rusya't)JO ge.ri ~ekilctigini gOrl.iyo · ruz. Rusya'da baz1~evrele-r <.~arhk RusyflSI' m vey;. Sovye1 Rusya.ca·ru audtn r bir Rusya'y1 yeniden kurmak istiyorlar. Faka t bu ~abalar Rusya ' nm niifuzunu aJ'tUrma.~utdan ~ok tilkcleri korkutuyor ve kcndisinden uzak· Jasttnyor . Uzun vadede Rusya' nm bu haliyle Ka fkasya·cta veya Karade · niz'de begemo u gij~ o l.ruos1 pek mlimkUn de~i l. \~iink U tider Ulkeler S~ldece korku yay mazlar. Lider iilkeler m iitte fiklerine gtivenlik ve/veya zenginlik sagladaklatt ic;in liderliklerini si.iJ'di.ire.bilirler. Silah 7.oruyla lider lik uzun sUrmez, k 1sa sUrcde ~()ker. BugUn Rusya ile birlikte- l)hn antn ne- gUvenlik, ne de :tenginlik ~~~-lstndan ~'Ok biiyiik bir <.:azibesi yok. c;unki.i Rusya beJii bir degerler ve ilkeler sistemini savunmuyor, ortak i~ yapabilme ve ortak kazanab il me yi sa£;layac:1k bir di.izen i in~a e tmeye ~a h~n11yor. Egel' Rus ya da IIpka AB de neyirninde oldugu gibi ~c vres i ndeki illke ler ilc ortak 107

lizel'ine siyaset yapmaya ba~hU'sa onu da takip eden.ler o iHcnku r. Bu $c;1dau bHkUglrntl'.da T Urkiye'nin RuSy$'ya gOre d$ba ba~anh oldugunu vc uzun vadcdc TUrk anlayJ~mm bOigcdcki lidcrlik ~msmm Rusya'ya gOre daha fazla oldugunu dil~i.iniiyon1m. Eger Ti.irkiye ekonomiJ!.: glkUoU son 5 yJlds o ld u ~u gibi bliyllt.meye devam ~dcbitirse di.inyanm en bilylik 10 ekonomisinden biri baline gelmesi bayal degildi r. Hatta Tiirk ckonomisinin Rus ckonomisini gcc;mesi o lasthg1 da dii ~iik degildir. Tilrkiye gil~lenen ekonomisine kat$11l Rusya·nm aksine erraf1ndan daha s.aJdl.fgan bir lil.k.e hati!lc gelmiyor. B<"4ibakan E rdo£~n'ul ' kaz;·ulkaz~ul ' olarak sdlnndlrdlgt, Prof. Dr. Ahmed D$vudoglu'nun ' kOm$ulflrhl stflr problem' adm1 vcrdigi yakla$Jm Tiirkiyc'nin bOigcdcki lidcrlik Ozetliklerini daha etkili bir hale getiriyor. Asln1da bu yak l a~ull sadece AK Parli'ye de fJ it de£il. TOrk:iye bir arllaol.da Ut.rihsel mirasuu ch$ po li tik!ISu\i'J yanSJhyor. AlaHirk'1en Ozal'a kad$r Curnhuriyel di.inernj TUrk d1~ polilikas! etra!fmdaki sorunlan azaltmayt Onemli bir Oncelik saymt~tlr. impa· ratol"'uk bekas1 bir i.ilke- o larak Tikkiye Ozellikle tarihscl sorunlan n biran Ollce kaptulrnasull ve g_ejece~e b•··kli.nH•SJOI <;ok fa.zis isdyor. UJllilfJZ Rusy;, da ben.ze.ri bir yakla$nna kav u ~ u r ve gelcc.cgin Knfkasya bOigesi nin in$a edilmesindc Tiirkiye ' ' C Rusya' nm i~birligini ,gOrcbiliriz. Giinkii bOyle bir i~birli£inde kaybeclen taraf olmayac.a kur.n degerle1· ve ortak

108

~1kal'lar

2.3. " BOY OK E RMENiSTAN" iDDiASl: TEROR, SOYKlRlMLAR VE BAl>KALARINlN TOPR AK LARINI SAHiPLEN ME "iDEOLOJiS.i" Yagub MAHMUDOV" yanum~k

"Biiyiik E rmcnistan"

hayalindeo vazge<;meycn ve sUzdc "Enneni soykarunt~'nt ispata ~all~an Enneni mil liyet~i lcri kUreselle~n ~agda~ dUnyada hal.k ln.rnl ve- UJkeo.lerin yakl nl:l~ tnas t yotunda c.iddi engeJe <;evril· mj~ l er.

DUnyamn dOrt bir yanJU<) scrpilmi$ ~ok sayth Errueni t;rgiHlerinin ma li imkilnlan. Grigoryan kilisesinin yOnlend irici ve te~kilah;tiLk J'Oii.i. ayn ayrt tilkelerin, o cUmleden biiyUk devletlerin ce-?itli kurumlannda g.:ni~

One.mli mevkile.r ele ge.yirmi~ Ermenilerin dlinyn. siyasetini e.lk:ilemesi ban$ ve

i stik.r~J,n, i ns.r..n h~m

gelcceg;inj Lei.HHt etJUC.k.tedir.

lk.i yltz. ytldan fazla bi r Ulman zarfu1.da Aze.rbayc-<m ve T llrkiye topra.klannda k.anh terOr emcllcri. soykmm lar hayata gec;irmi~ Ermcnilerin ha· zarda dilnyada o nlarla bi.iyiik terOrist Orgi.itJeri ve c;ok sayll a terOr gruplan faal iyet gOlHCI'iyor. Ba~kalannm topraklaa·m1 i~gal eunck i~in tertiril ve soyklflnH meslek edinani~ J:,rmeni mitl iyet~ileri bu kOLii niyetlerini bit u unanlar giiya Akde-

niz. Kara dcniz. vc Haz...1.r dcniz.i arnsmdaki gcni~ topraklan kapsayan "B i'l yiik Ermenistan" iddiasmt yeniden canlandtnnak hayalindedirlcr. TerOrist·i~galci

Ermeni gruplannm csas hcdefi Az.crbaycan ve Tiir ·

kiye"dir. $imdi.ki a~amad a Dal!ltk KHrabag" la ilgili i~galcilik niyetlerini ger~'Ck le~tirmeye c;ah~an Ermenile.r, Cumhurba~kam ilham Aliyev' in defalarca vurgulad•£agibi, Az.e.fbaycan·a ka11-1 top yekGn saldtoya gec;m i$1er. E.rmeni mi lliyct~ilel'i tarihi sahtcle~tinnekte de yeni a~amaya ayak ba· sara.k Azerbaycan mrih bilimine- de saJdu·\lann\ d~lha d~l orn rma$1nr. Tebriz Prof. DJ•. A1.crbayc:an Milli Bilinller Alwdcmis.i. ·rtirkiyc Tiirk~ine 9¢Vin;n; Prof. Dr. l·h•c~•Ji

NecdoShl

109

ve Et·dcbil de diihi l olmakla tarihi A7.erbayc.an'm gilncy topt·aklaruu uy· du rm~ "BOyi.ik Erm.::nistan'u1 terkip hissesi sayfuJ Ermen.iler ~imd i dahH da ..dcrinc" gitmcyc ba~lamt~ l ar. Ermcni m illiyctc;ilcri haz.trda Aras'm giineyindc - kom~u iran [slam C umhuriyeti'nde ke ndi at.a-baba topmklannda ya~ayan

ve kendile-d.ni bu giln de ''Tlh:.k." adlaod~.rfiJ\ A7..erbs yc.a.nh kardeslerimiz.i Kuzey Az.::rbaycau'da yasayan Azerbayc~mlt lardan (onlann tabirincc "gclmc gO~cbc Ti.irklcrdcn") tamamcn fark.lt o lan bir halk. g.ibi t::tnunlamaya ba~lamt~lar. Gilya Cliney'de ya$ayan Azerbaycanltlar Ku· zey· de y::t~CJyan karde~Jeril)den far.kl! olanJ.k fxan ctmeritlde.n bifin.de konusmu~ Azeriler Hd l ~u1~n halkm oesil leridir vc sonrnd:m, XV-XVI yUzyJIIarda. onlann dillcri topht olarak zorla dcgi~tirilmi~. G i.iya Gi.incy' dc ya~a

CUney Azerbaycanltlat- "genetik a~td.an bize degH, lirmeniJere df1ha ya.kJo bit hal.k." i.mi~. \.ok: Y~"•kullarda .Eriwm Devte.t Ol)iversitesi l ran.islika kiirslisll baskaru G. AS.;llryan buounla ilgili ~ok g.::ni~ bir

yan

soyd.a~lartnltl -

mtilakaunda bildirmi~tir ki. o nlan n bu yOndc yapnklan ara~urmalann

neticelet·i Ermc.ni lerin CUney Azerba ycanltlarla antl'opoloji parametn::teri· ni.n ~ogu.nu •l ayru oldugunu ·'ka.nJtiJyo r"'; uAzeriler (C!Jn.ey Azerbaycan Tiirkleri - Y. M.) genetik. :u~adan Azerbaycan Cumburlye.tind.::ki yuriUI.$1~ nndan d"ha ~o k Ermenilerc yakmd ~rlar" (www.golos.am; 08.07.2006). Am::tc .ayn1d1t: Ermc.nilel', t.al'ihi Azel'bayc.a n'ul Aras' tan gUneydeki lOpra.k.la.rHU sOzde "Mil.$[JrrUa''lannda "ker\dile;}tirdik.ten" SOI.)J"!l, ~Un dj de bu 10prftklardH y~~~yan AzerbaycfuJ Tlirklerinin kOkeoini sahtelt:Slinueye ba~lamt~lar. Gi.iya i<\Bilyilk Ennenistan•m tet kip hisscsi olmu~ Gi.iney Aze.rbaycan (Opraklal'mtn nUfusu da bizimle, yani Ku1.,.ey A7.£:1'baycan Ttlrkl.eri i le de~il. Erme.nilerle ayo, .k{~kte.n iol.is!'? Rahats•zhk dogur.an sudur ki, Azel'bayc.an Cutnhudyeti"nde tte~itli yollarla '"'Bllylik Ermeuislao''m gUy;. ger<;ek o ldu£:unu on:)ylayan baritolar ve khapl.ar da basthyor. Aynt fi kirler burada da sesleniyo r. Olkemizde

Hristiyan. misyonel'lcl'in faaliyeti gU~Ienmektedit·. Azcl'baycan' dan olan kimi bili m .adamlai"HHil y.aktn yardunt ile yaba.nctlara yaz.dtn lt m~ ve gizli ~kilde

yaytlan kimi sOz.Um ona ..ara§Hrmalarda" Azerbaycan ti.imi.iylc 1-iristiyan. ii lkesi gibi, hatk umz ise Ttirk degil Dag1st.an·Nah gurubuna d5.hil o hm bi1' etnos gibi takd im ediliyot·. Bu azmt~ gibi. Azcl'baycan halkma

"kendi H ristiyan ge9misine dZ'inmek" tavsiye ed iliyor.• hana Baku'niin ad mt degi~tirmek "te§cbbi.isleri" de ba? kaldumaktad 1r. Binlerce /\zcrbaycmt abidelerin i malwctmi~ Ermeniler ve Ermen i sermayc.sinin hizmct· lileri AzerbHycnn' d;-J Enneni han ara01alannH" c;tk nlJ~ I ar. Halkullt7.Jil ho~

gOrO ktllt.Urlinli yOziimUze Qv.::n ytibanctlar, "samau

al tm d~n

su yOrilterck".

A:tcrbaycan' tn Ti.irk-Lo;lam kiiltiiriini.i da~tmak i~·in miimkiin olan her ~yi yaptyorlar. liristiyan misyoncrler Ulkenin neredeyse ti.imiinc yaytlmt$1ardlr. Baz, gU~ Jer Aze.rbayca.n'JO Kafkas AlbHJ.lY:"JSJ d<".h.le,uine ajt Hristiyon

abidelerimin listcsini ve resimle rini intt=met

vas t Uls t yl~

yurt

dt~mfl

ilctiyorla.r. Yabancllar Azerbaycan'da cski Hristiyan abidelcrinin iman vc restorasyonuna odak.lanmt$1ar. ''Biiyii k Ermenistan'' propagandac tlan ve

l lO

onl<.um arkasmda d ur..ln gU~Icr bu i~tc az rol oynam1yorlar. TUm bunlan halk1m17.. hakl 1olarak memnuniyetsizlik ve rahalSIZhkla kar~ 1 la makt.ad 1 t.

ilk ba~tan bildirmck isterim ki, hU'ihte hie; zaman ii\· dcniz (Akdeniz... .Karodeni z ve Nazar denizi) a rasmdak.i genj~ a~:•nil eri k
idcoloj i"di r.

mUr1cci

dini-idcoloj ik

vc

1er6rl st-isgalcilik

"doktrinr 'dir . Bu i~galc i - terOrist '"doktrin" Ermeni milliyetc;ileri tarafmdan ba~kalarm~n topr-dklanna sahip lenmek anlactyla uydui'Uimu~tur. Ve onun esasu1da, yuka.nda da ko.ydenigitl\i l. gibi. gl.iya bir u unanla.r "denizdendenizc" geni$ aralileri kapsayan " Bi.iyi.ik Ermenistan" hayaJini yenidcn canlandtrma di.i~Uncesi durmaktadtr. Bu "dii~Unce'nin sahteligi ilk kaynakla:l'da adt g~en iki cografi vilayet istisna o lmakla. tarihtc nc zamausa "Btiyi.ik Ermenista.n " adh dcvletin mcvcut olmASt bakkmda h.i~b i r bilginin o fmamasmdan da gOriini.iyor. Ve kendilerini az kala bOJgenin "en eski halk1", ""Nuh pcygambcrin evlatlan " gibi tantmlayan Ermcni mH tiyet~ i ler i n.in

idd ia.l anum aksine Errncni ler, dahH dogrusu on.Janu ul u

bab~llan

sarulan kabilcler. gencldc Asya kuas1otn yerli nUfusu dcgildirlcr, bu bOigcye gO\· cderck gclmi~lcr.

Antropoloj i. o ci.imleden somoto loj i (vUcut OIC(iilcri), kranioloj i (kafatast ol~tileri), odonto loj i (di~ yap1s1), seroloji (kan gunobunun 1e1kiki) fJJ:"il$tJnl.la.lar uyduruk ''annelloid Jt'kl" ve Ennenile.r i.n Gtiney Kafk:asya·nJn ~borijeu ahtdisi - yerl i nlil'usu o lrnad1kkmrn. gcnellikle On Asya'ya sonradan gcldiklerini kamthyor. Arkcolojik kaz1lar zaman1 ~i mdik i Ermenistan C umhul'iyeti top1·aktanndan bulunmu~ kaz• materyallel'i, o ctimled.:m eski iflSa.n .k
Bundan b a~ka kafa yap1sma gOre yap1lan antropoloji ara~tu·malar Er· menileri k.Jsab:&~h l ar veya barkikrHnlar ( brttclrycrtm) ail ediyor. AnLropologlar (Alman bilim adam1 Rudolf Virchow vc digcr ii nlii bilim ~1d am lan) Kafkasya'mn eski mez.arhklarmdan bulunan kafataslannm OI~Umlerine day;maraJ< b el i rlem i ~ l.er ki. bu diya.nn aborijen ahalisi, yani en es.k.i yer li nUfusu l~Z.u nb:l$ hl ar veyH dolikokranlar (dolichocrtm) g urubuna aiuiler. yani Ermcnilcrin mcnsup o lduklan kt.s..1ba~hlar vcya barkikranlar grubuna aic degiUler! Bu da ~imdiki E:onenilerin Kafkasya' nm y er l i nUfusu o iJua• bir daha kMIKasaxaUJ.SHJUI 11. A.. HcropH.SI rpy3oJll-lc. l9 16.c.l l - 12}. A.ra$1.m cllara gOre bu ~n~d~l$ En nenile-rin ecdatl(ln o ldugu SA.rulau g.O~ebe k!lbilelcr milauan Once tahminen 12 yiiZy1Uarda Balkan lardan harekete ba.~layar-.Jk KU~ilk Asya·ya ge~mi~ ve. Yukart FH''..lt vad isinde (Van gO· JUne dogru tOJ)raklru:da) mes.kfin ohnu~lar. Ennenilerin ecdatlaruHn bu toprak.Jaro gchne o ldukls n tarih bi Umi ncc kallltlH.nUlJ$ o lgudur (Oruegi n bkz. JlJfKOH06 yf. M. npCll.biC'ropll~ ilpM~MCKOfO HapoJJ.a. Epc6aH. I968).

i. M. Dyakon0 \ yukandH ad1 gec;en kilabmda 1

Errnenilerin ecdatlaruun

(cgcr onl.an gcr\Cktcn Ermcnilcrin ccdadt saymak mi.imki.insc!) Yukan Ftrat vad isine gelmc olduklarmt tutarh ling \•istik ve arkcoloj ik kaynaklarla ispmhyor. (), ru-a~tJtmaJa.rnH daha da geni.t'fe.lere..k sonralM yen..iden bu konuya dOmuii~ ''e yukandak..i konseptini omwlayan ek delil ler geti rm i ~li r (tlHKOHOB H. M. M aJt(UI. A3i.UI l1 ApMCHHJC OKOJIO 600 I' , IJ.O H. ~. II CCBCJ)IIJ.IC flOXOll,I.J nai)IUJOIICKitX uapcH // '"BecnmK ..apcnueii 11CTOp1n t " ,

198 1. No 2, c.34- 6:l). t. M . Oy,konov'un bu mak,lesindeki b"'l" fik.irlerini o ldugu ,g;ibi dikkatinize sun.rnak is1iyorum: "llp OToapr-.t.IIHe n o SI:Bt tn:HCb B 6acceiiue aep x uero Enpar.t n ..:a~tetiBe npHw.taoro ( a t'1'a.iJO 6Mrt. Bcoce,iJ... :toro CI.:OTOBo.o;qecKoro)

napo..aa

n

nepo.n

r oc no..acma

3..nect.

JJ}'S}t il CI.{Oii U xyppUTClC.O- ypapTCKO ~i tlUO.I'l.IJII:X1UHii. ... 06 96TO~TO J.IIIOCT11

npoToapMIIIICOI'O ue-r p e•ut" (c. 54-55). ''Cne)l.yeT n poToap M H nc..:ue opuweJtt.U.bl., no~ U 1 1AltM O ~y,

y\JU1't:.JB31"b.

~no

COt'1'0RtiH B MeJII>lUCliCTBe flO cganHCifltlf C MCCT11l>IM nyBwiiCKIU.I W xypp1tTCKI1M Aace.rreu~Je,.-· (c. 59)

Yeri g-e Jmi~ken, L M. Oyakonov·un gOsterdigi yukan Fwu \•ru:lisinde cgemen olan ycrli-aborijcn Hi"Lrriler Azerbaycan halktnm ulu babalan ndan biridir. Diger de)'i~le. bilim bu topmklarda, o c iimleden Yukan Ftrat vadisinde A zc1·baycan hlar ln yerli. Em1eni lerin gelme old uklannt o naylamakta· d JJ,

•• ··rr..x..x~rmen ikr yukan flual hnw..."lsmdu Ul't i ~·c Hun·it·Utatlu uy~ahg.Jn ul ~·-~m~-n oldu~u di)ncmJc.n.lo:. gdm•~ {dol:•..y•;S.lyt:. ol ur !lk c)lm:tpp h:•Y'''"'oh.kJ;• r.n.eu:ul oh•o) h::al.k ol:mlk

mc.ydana. ~1\:nl~~lat. .. l>I'OWc:-t llK"llikt in ~c:di ahali o lm.&SI ··J>rot.xrmcnikri.n gd.mc olduklanm. g<•libu.

)'Crli Luvi

oldukl;•r-Jm di.kk:·•tt aln1:.k sen.'.kir·· (s. 59). ~ (H.N.)

l l2

S>J'l.

kol\usu o lamaz" (:t. 54).

\'C H\IJi llh<•li ile muiW)'C$Cdc 3ZIIIh.kl
Ermcflilcrin Asya k.Jtasma. o ci1mledcn Kafkasya'ya gelmc ctnos ol-

du.kl:lruH

ba~ka ara~llrllla l o.r

d:1 kanttllyor. Meseta, ilnlli antropotolog V. V.

BunfJk (i~)y~e (.}iOl.di.k.i Sevnn) h~t~n.:JSJOda cski k~Jfawstano1 anJ~uram.k .kati

k:mma gelmi$lir ki. bunlann sonradan bu Lopraklara g(S~er~k gclroi.s El'menilerle hic;bir ili~kisi yoktur (Bkz.: 6yHaK B. B. tfepena a.ene:urero a.erm J13 CeoaHcKoro paHoua ApMe1m11 - ·'PyccKI1~i aJrrpononornqecK~rii *Y(>UM"., 1928, TOM XVU. SbiO. 3 -4). OdonLoloji nlaowla Y'>f)ll,H\ ar>» Lu-mflJar da ~lym sonu<:u o n~yllyor: "ctnik odontoloji Ermen.i etnosunun "Kafkasya kt:ikenli oldugunu'' onaylanuyor'! (Kotuten P. C. 3aKaBJGl"Jt.e Jt Ceoepnb~li KanUO

Ermenilerin et.<Jj1JH.n samlon kabilelcrin ye.rle~ti ~i Yoka n F1rat vndis i sonralar Urartu devletinin, Mid iya (Mada) imparatorlugunun ve iran Ehemeni .~ahhgmm terkibi ne dUhit olmu~tur. Ehemeni $ahhguun di.i~U· ~Unden :;onra Balkan yarunadasmdan .Kilt;Uk Asya'ya gOt;Up gellni~ veErmeni (arih<;ilerinin ''Ermenile~ l ird i gi ", aslmda ise Em1cnilcrin ccdatlannm o ldugu ihtimal cdilen (!) kabilelerin Yukan Ftrat \•adisinde ki.i~.ii k bir

knyazhk yarand1. Ve zaman ge~tik~e bOigedeki siyasi hadise lerden isLifadc edcrek ledric;Je gOc;lencn bu knyazhk ( tarib biliminde "Ermeni \,:arhij;1" da ad landLnl1yor - Y. M.) kokcncc Parfiyah olan (yani Ermeni o lmayan!) H. Tigran' u> (M. 0. 95 - 55) iktidannm evvellerinde kom~u ulkelere (Ku9iik Asya'mn bat1Sula ve Mezopotamyt~'y:. dogru. y:;mj doguya- Azerbaycan·o

dotifo de,g il !! l) i$galci sel'e rler ederek, kt&tl bir za man zarfmda hakiroiyeti a ltmda olan Lopraklan gcni~letcbildi. Lakin M. b. 66 y1hnda Romah komuran Pompey n. Tigran' tn kuvvetlerini hezime(e ugrattlkt'.m sonra, KU(ilik Asya'mn dogusunds mevcut. o lruu ~ bu knyazhk bagutlSIZ de\'let gibi tarih sahnesindeu silinip g i lmi~ti r. KU~lik

Asya'nu1 doltusunda EnuenHerin

y~nideu

s iyMi sahneye gel-

melcri H:ristiyan dininin mcydana gclmesi vc yay1lrmts1 dOncminc rastlamaktadu·_ Hristiyanllgt kabul cttiktcn sonra vahit Hristiyan kilisesindcn yiiz <;e-

viren Ernle.nilcr tarik:l(c,;:J •nonofiz.itlerin tarafma get;tilcr ve kendilednin aync.o Grigoryan kilisclerini y:;aratular. Grigorya.n kilis.esi. Milk Enneni

113

devletinin mevcut olmad1ga durumda, Ermeni cemaatlerinin yalntz dini deS,il. aym 'l....nmtmda s iy.nsi ha m.is i i ~lev i ni de yerine getirrnege baslad1. Grigoryau ki l.isesi nin idare enigi EnuenHer bu zamandau baslayarak. kendi mcvkilerini korumak ve saldtrgan amac;J.nnna ula~mak i9in orta mm degi!pncs.indcn istifadc edcrek, diger deyi$1e "ri.izgfinn yOni.ine" bagh o larak her zaman daha gil.;lil s iyasi kuvvete stgmmak yolunu tuttular. Or· neg:iu. Ermeniler H ilf1fer isgalleri 7..amaru Bi.?..fms'n kjrs• Anlp hal.ifeleri lie anl.n$maya girdilcr. Ar.np halifeleri BiZ~lns·~ kar~ 1 lari k~H~ t- m onofizi l Ermcnileri savundular. BOylece~ Grigoryan kilisesi etki aJanm1 geni~letmek ve ge<;mis .Enneni knyazhgm• yeniden di.riltmek: ic;in ilk: ke:~ AraJ) isgalle-r i dtsneminde faallesli. Kom~uJanoa btY~HleL ederek: Atap h~di.felerine s•~m.ao ve y:Jbanc1 sal
topmklarda, o

cUmlcden

Azerbaycan dcvleti ohm

Kafka.s

Albanyast' ntn ball - d3£:1tk at·azilerinde (~imdiki l)aghk Karabag'da ve ~imdiJd EnnenistaJ) Ctmlhuriyetinin mevcu[ oldugu .Bah Azerbaycan toprakJannda) yasayau yerli Abl:m-Hristiyan ahali arns md:l Grigoryauh£,1 yaymaga b a~lad1. Zaman gcc;tikc;c zo rla grigoryanla§tJnlmt~ Ablan - Azerbaycan tayfalann•n Ermenil~tirilmesinc ba~landt. Bununla da Hilafet d(i.neminde- Grigoryan kitisesjo in dini e.tk:i da.iresi GUney Kr1t'kasya'yt1

dogru geni~lemege ba~lt1d1 . Grigoryau misyonerle.-i uin geli~i i le GUney Kfl.fkasya Ouce dini vm•~ mtiJar. bunun ardmca etnik k ar~ 1 durm~tl ar. daha sonrnlar ise s-oyktrun lar dOncmine girildi.

Hi1afe l zayllladtktan sonra Grigoryan ki1iscsi bu dcfa Azcrbaycan Ti.irk devletlerine - Karakoyunlulal':l, Akkoyunlulal':l, Sefevilere ve nihaye.r, 0 SOl90 IJ

jrnparaLOrJug-una

S\~tn.dJ .

Aze.; baycan Kn.rakoyunlu devletinin ba~ka halklata. d inlere 1oten.msh mUnnsebctinden ve hi.ruoyesi nde.o istifode eden Cirigoryan ((j Jiscsi 1441 yJimda m crkezini - Ermcni k~u al ikos l u iju no Aze-r baycan wprngma (~ i m diki Erme nisran Cumhuriyeti arazisine.) - Ec;:miedzin'e gO.;Ut·dU. So nralar, Azetbaycan A.kkoyunlu ve Sefevi htik.lilndal"latJ da Kn.rakoyunJular·m siyase-li.ni devonl etti rerek Ermeni leri ve Errueni kawlikoslamu hhnsye eui ler. lakin tar ihi ~eraitin degi$mesine bagh olarak Enneniler sonralar her He; Azerbaycan devlerine htyanet ettiler. Daha .sonra Grigoryan ki lisesi ve Ermeniler Osmanh sultanlan tara· fmdan himaye otu11dular. Z:1manl:1 Erme niler onlar i9in Tilrklel'le :1ynl ~e rait ym·amll~ Os mrm h ifnpm-•HorhJI!"un.uo rna.U-iktisadi ve nskeri-siyas i ha yatmda Onemli mevki lcri elc gc~irdilcr. Grigoryau kil isesi ve Ennenile-r, ft)'llt zomand:-t, AzerbaycJtn devletlerinden, o ci.imleden Karakoyunlu. Akkoyunlu ve Sefevi hiikiimdarlanndan

l l4

da gcni$ imtiyazlar koparnbildiler. Osmanh s uhanlan gibi, /\:tcrbaycan hU.klimd:.trlarJ da Ci l'igoryan kilisesine sel'bestlik verdiler. Olkenin l;l!~itl i yerlerinde, o dhnleden ~irndiki Ermenist~Ul C umhuriyeti'n.in arazisjni kaps.ayan AzerbHycan lOpraklarmda Ermeni kiliseleri yap1kh. Yukanda d~l belirtildigi g ibi , 1441 ytlanda Ermeni kilisesinin merkezi Azerbaycan Karak.oyunlu devle.tinin ataz.isine - ~imdiki E:~miedzin'e gOc;UI'UidU. Ermeniler Sefevi devJe•iodc, ozellikle Sa.h Abbas (1587 - 1629} di.1nemindedaba tinemJ i mevk.iler ele ge~irdiler. BOyle:ce. KarakoyunJ u. AkkO)'unlu ve Sefevi devlcrlerinin. Osrnt•nl1 imparatorlugunun himayesi sayesinde Azerbaycan'da, Anadolu"da, iran arazisinde, Gtiney Kafkasya'da Gl'igoryan kilisesi ve Em1enilerin me.vkilet i baya~ gU~Iendj. Tarihi --geleneklerine" sad 1k kalan E.rme.niler Ball devle.tlerinin TUI'kiyesiyasellerl g.U~Jendj k~e Osrua.rth devletine de hJy.:Hlel eniler. 8 <5ylece. zamantnda Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Sefevi, Osmanh devlederine hizmet eden Bnneniler bu defe de mevkiledni degi~ip Bau htikUmdarlarma "hizme.C gOsterd ilet ve Osmanh"ya arkadan datbe vurulmasulda faa! i ~tirak et'tilcr. Ermcnilcrin Batth devlctlcrin clindc /\zcrbaycan'a vc Tiirkiye'ye kar~1 alete c;evrilmesi dOnemi ba~land• . kar~lh

(:ar R usy:.st GUney Kaf'kjsya'da i$galcilik savn$bnna bf•~ladtkU• Grigoryan kilisesi ve E-rmcniler bu sefe.r yeni saldtrgrunn tarafma ge~tilcr. lakin bu seferki htyanet basit bir h1yanet de.gi ldi! Erme.ni leJ' bu defe silahh desteler yarotarak Rusya birliklerinin tetkibinde Az.erbayc.an devterlerine ve Osmaillh imparat.orluguna kar~1 oskcri opernsyonJarda iS1.irak euilcr. Ve bu yolla Azerbaycan ve Anadolu Tiirklerine kar~t kitlesel k1ytmlar hayata ge~i1·diler. (::a1· Rusyast'ntn Ermenilere a1·ka durmast neticesinde Azetbaycan'JO 1-lristiyan Ablan ahalisinin 7..0rla grigoryanJa~tto llnas• veAlban kHiscsinin takip olunmast gii~·lcndi. J3unmlla berflber, s Ha.hh Enuen.i ~e le ler i n.io Azerba.ycan'da. ve Dogu sivil T iirk-MiisiUman ahalisine kar~ 1 soykmmlar dOnemi ba~ londl. Anadol u ~da

(:ar Rusyas1 Ermenilerin ve Grigoryan kilisesinin bu '"hizmetlerin i'" d i k ~ kate alaJ'3k Osmanh imparatorlugu ve Kac;arlat i1·an' 1 arazisinden Enne· nilerin t()plu o h\fak Kuze.y Azerbaycan'a, Ozellikle Ire-van (£ri.v an), Karabag, $irvan. BakU, Gcnce ve Nahc;tvan Hanhklan topraklanna gO~iirdi.i. c;ar hiikUmeti Ermenileri Azerbaycan topraklanna Rusya devletinin Ozel g07..etimi alunda ve miite.~ekkil olarak gOQ'tiJ'tiyor, onlara her tUrJU d ikkat gt>steriyordu. MeseJa. lam ve T Orkiyc Mazilcrinden barckete ba~ layan Ermeni kafilelcrini tiim yol boyunca Rusya'nm muhaftza destelcri takip ediyor, o nlara ki~i ba$ma para ve e rzak dag1tthyor. gO~ if;.in nakliyat vasua lan f•ynhyor. en ''erhnli AzerbHycan IO(>rf•.klan onlnra ve.d liyor ve onlar ~lim vergilerdcn muM tot.uluyorlardt. BOylecc. <;ar Rusyas1 XIX yiiz.-

I I5

y1lln b~Uarmdan ba~layarak 1873 y•ilna kadar GUney Kafkasya' ya. esasen Azerbaycan lOpr~lkl arm a 334 bin 242 Errneni gUc;:.lirdil. Sonraklr Azerbaycan lopra klan nda Hrisliyan la~tlrma siyascli daha da hrzlandmldt. Bunu ar~iv belgeleri ac;tk o larak onaylamaktad1r. SOyle ki, GUney Kafkasya'da Ermeni go~meolerin ssy•s• I 886 y•l "'d" 690 bin 6 I5 kj~iye, 1897 Y• hodn 786 bin447 ki$iye. 19 16 ydmda is<; l ou lyou 2 1I bio 145 ki$iye ula$<mi(h. Bu kanll siyascti Ruslar kcndileri iliraf cdiyorlar. jMcscla. N. N. $avrov 19 11 ytllnda yaztyordu: ''Kafkas Otesinde ya~a yan t milyo n 300 bin Errnen i'nin 1 ul.ityo nu yerli de.gildir. Ve on.la.r bu vilayete liJrafumzdau gO~i.iriilroU~ler". Ermenilerin Azerb:ly<:j,n lOpraklarma gU\:lirlilmesinjn est~s lc~kilat~t]armdan bir i olan A. S . Griboycdov isc Rusya imparatoruna ~Oylc akli vel'iyordu: ·'E.kselanslan . Me•·ke-z i Rusya topraklannda l::rmenilerin mes.klln.la~olaswa izi.n vermeu1e-oi.z. gerekir. Onla.r Qyte Utifedide( ki, birka~ on yt.l ySt~ad tklan sonra. bura biz.im eski ~lta -baba lOpr:-l.klammZdlr. deye d Unyaya hayk•racakh-u·.' '

Btiyl<:cc. (:t1r Rusya~' Gliney Katltas' m cmik tarihinde zorla dcgi~ikl ik olu~mrdu:

A:rerbay(.'.an topr.iklannda yeni bir etnos - Ermcni etnosunu

meskflnla~t1 rd1 .

Giilislan ( 1813} ve Tiirkmen~ay ( 1828} anlla~malanna esasen, Azerbaye.an to pra.k.la.rJ Rusy;J ile Ka~arlar fxan' \ aras10da bQUl~tiJrlitdllktel) ve Azerbaycan' •n bag1rnS1Z devle-lleri - hanlJklar aradan kald•nldJ.klatl sonra \,:ar Rusyas1 Azcrbaycan halkma kar~1 ycni bir c inayctc c l attt. Ermcnilcrc ise ye.ni '"'bah~i~" verdi: Aze•·baycall topraklarmda (Nah~1van ve YeJ"e-van hanh.kJarJOul arazisi es.asuuJa) "Enneni Vi layet i" adh uyduruk. jnzibfJti id;Jri biri1u oh~$1Urdu. <;ar L Niko hly "Errneni Vilayeti"nin o lusnm1lmas1 emriui 1928 )'llnun 2 1 Martmda - Azerbaycan halktnm Ncvruz bayranu giinU im· zaladt. 13u ba yrn.m gUnU iki Aze•·baycan hn.nilguun lagvedilip, bu Azel"bay· cao roprakJannd.rl g6~men Enuen.iler icin 61..e.J bir vilayetin yarat•lrU<\St halk1mtz. i~in hem de manevi tahkir idi. .. Erruen.i Vilayeti''nin ne kada.r uyduruk bir kururu o ldug_unu a$aS,•dakiler de kamthyor. <;ar Rusyas1 o zaman ]ran ve TUrkiyc'den nc kada.r Er· meni gO~iiriip getirse de, yine de bu vilayetin niifusunun % 76,24' 0 Azerbaycan 'U'Urk' U id i. '"'Ermcni Vilayeti"nde t 125 kOyiln I J l l' inde yn.huz Azcrbaycan Tiirkleri ya~•yorla.rdt. kalan 14 kOyde ise kan~tk niifus vard1. Ama o kOylerin de b ir~ogu nun adlan Azerbayc.~anMTiirk kOkenli idi.

"Ermeni Vilayeti"ni yaratmakla \..ar Rusyas1 yenicc i~gaJ ettigi Azer· bayc.:an topraklan ile Osmanll imparatorlugu arastnda bir flristiyan sctti ~ekti. Aynr zamanda, tarihi A7..el"baycan araz.isinde gelec.ek ISrmeni devle· tinin csasm• koydu. l3unurl arbs•nca, J836 yJhnda El"mcni (irigoryan kilisesinin t::thdki ilebagmlstz /\blan kilisesi lagvedildi. (:ar RusyasJ tarafmdan himayc vc mil-

I 16

dal~1a

oiLman Ermcnilcr bu zamandan itibarcn Azcrbaycan' da ve Anadolu'da Tli tk ~ Mi.i slilman ahaliye- kar~il toplu kty1ma ba~ Jad 1l ar. "Biiyiik Ermenistan" "'doktrini" ilc zehirlenmi~ Ermeni milliyct<;ilcri XIX. yU:Z.yliJH sonJar,nd~l Grigoryon kilise:Sinin. "'bayH·~dtn'LSt" He daba mlitcsekkil f(Hlliyete basladtlar. Bir biriu in ardmca milliye t ~i -terOri st Ermeni partileri (''1-hnc;ak", "Oa~naksiity u n" vs.). cemiyetleri ve terOrist gruplannm yaranlmast dOnemi ba~land1. Mesela. 1887 ytllnda yarauhm~ "l·hoiiak'~ adll Ermeni milUyer\=i par~isi ptO£tiliY'IJ !lda Osroanll impannorl u~u topraklannd.::. b(lg,mtSIZ Enne.ni devleti yjrmrnny1 arml(i.ladJgHu yaz ~ n11~t1 . Bu amaca ula~mak i~in esas ara<; terOr eylemlerinin gen;ekle~tiril me.<:>i o lma hyd1. Emleniledn ilk teror cylemlel'inden birini onlann •·siyase· tini" desteklemed\~i ifiin Kat~as Mlil.ki l~ler Reisi Knyaz. (Kont) Golitsul·a yBnel ik yapmalan d
ytllnda yarahiOlJ$ d iger milliyet~i-[e.rOrlst Erm.eni part•Sl "Da~naksiityun" da Tiirkiye arazisinde bagunstz Enncni devleti yaratmagt kendini esas gt:irevi ilan etmi~ti. Bu plant hayara gec;irmek i9in Osmanh imparato•·Tugu topl'aklannda '"'BUyilk Ermeni::aan'' propagandasu11 gil~· lendirmcli. silahh tcrOr dcstclcri olu~turu lmah 1 dcvlcL dairclcrinin talan edilmcsine ve yagmaJanmastna ba$1anllmah idi. ''Da~aksi.it)'Un" partisi her birinde 10 dOvU~ilntin·terOristjn bulundu£:u silahll destelerden olu~mu.}Ou. D iger degi~ le ''l)a~naksUtyun" siyasi t>arti degil, silahh terOrist le~ki lar idi. 1890

"l·hn~ak"

ve ''Da~llaksUtyul)'' terOristleri Dogu Anadolu ve Azetbaycan

ktsylerini ya£ma1H.rna.kt:;t birbiri ile rekabene olup. "yan$•YOrlarrogra mla.rmda rerOrli bir gOre.v o IMarti ve cemiyetler '"'Tilrk'e tHllm" «;a£mst ile 1.ari.h.in en kanh cinayetle-rine bH.$1ad tlar. Zamanla "BUyilk Ennenisran'' hasta hgma tutuhnu~ Enneni terOri:a· leri ontartn menafilel'ini rem in etmeyen gayri-Tlitk hatklann Lemsilc.iletinc kar-$t da l:eriir y£apmaya b ;~f£adtl ar. J3irin.c.j Dllnya Sava~1 dOneminde ( t9 14 - 19 t8) Osman It illlJ)aratorlugunun aradan kaldmla<.:agtm limit eden Ermcnilcr tcbaalan o lduklan ve her zaman hi:mayc vc ilgi gOrdtikleri Osm~Ulh devletinc ihanet ederek ona k~tr~l sava~an <;.a•· Rusyas1 ve diget btiyUk devletletle geni!i ili~ki kurnrak dUnya tarihinin en kanil cinayetledni rllre.ttiler. <;ar Rusya.s,·nnl silahlandudl~l ve d igcr bUyilk dcvletlcr tarafmdan savunulan Ermen-l'a§nak ~etcleri Dogu Anadolu ve Azerbaycan'da (hem kuzeyde. hem de gtineyde) TiirkMilsiUman nUfusunun toplu o larak ktytnllna ba~ladtbr. Nah~IV
BakU"de hfikimiyeti ele gee(iren Ta$nak Stepan $aumyan Birinci Diinya Sava§l cephelerinden dOnen Ermeni subay ve ekserlerini seferbe.rlige 117

a larak. A7.erbaycan halktna kar~1 tadhin e n deh~etli soyktrunlartndan birini ger~ekle-$.tirdi . Kuzey Azerbnycan' m bliHin bOigelerinde. o <:lhnleden B ~kti. $amah1 . GOy~1.y, Kiirdcmir . Gub~1. SaJyan, Lcnkoran vc ba~ka ycrlcrdc Tiirk·Miisltiman ntifus Onceden dii$iiniilmti~ plan esastnda toplu o larak

J;mJediJdi. haJJ.un bin yJUar boyunca yanuhg, Jll.;)ddi ve tnaoevi

servetl~ r

takln ve mnhvedildi. Birinc i Dlhrya SHV3~ 1 soon erdi. Bi\ylik Ata tUrk T Orkiye' yi kuna rd 1. Bu· nunla da biiyli k devletlerin her 7...Aman bir a iel gibi kulland1kJan Enneni millctc;ile:rinin "'Biiytik Ermenistan" yaratmak niyetleri iflasa ugradt. tarihi ~craittc bag1msrz Azcrbaycan Ha lk Cum· huriyeti iyi niyet gOsterd i. Taviz vererek 28 May1s 19 18'de Azerbaycan'm

0

7•.a manki karm~l$tk

J;aditn kitlrih; merke.z.lerindel) bi.ri ve ge~rui~ A.zerbtJycan devterJerioden bi.ri o lan irevan Han l.l£t'nm ba$kenti o lrnus jrevan ~hrinin Errnenilerin "bir siyasi merkczlerl olmast ..na raz1 oldu. BOylece. Ermcnilerc 100 ytl Once kend i lOJ>nlklannt veren Azel'baycan bu defa on lata ba~kent de ba£t~ladl ve

lft.riine Uk defs oiw•k. l<)iS'de Cuney Katk•sya'da - torihi Azerbaycan topraklannda Brmeni devleti yaraltldt. Lakin Ta$Uakl.ar bununla yelinmediler. f-h yanet ve yeniden 10prak ko· parmak it;:in SJrad!l f'1!S
yenj y~tl i tOt)raJ; idditJISn .kaldudJIM.

So vyet~Bol~evik rejimi Car Rusyast'llln geleneksel s iyas.etinin dcvam1 o iH.rak Erme.nite.ri daim hin1oye ve mlidafaa eni. Erme.nistan Sovye1 Sos· yalis t Cumhuriyetinin yarnuldtij;l Ball Azerbaycan toprnklannda bu toprakJan n ger~ek sahipleri olan Azerbaycan hlara kar~1 ycni ta.kipler vc zor· ba hklru: dOnetni ba~Jadt. Nihayet, kendi topra.k lannda ennen ilere yer vennjs o ]ttn T ikklerin tophi o lnrak Oz yurtlnn ndan ~lkft.n hnasJ lwya1a ge· 9ir ildi.

Erme11iler Bat1 Azerbaycan topraklannda ye.rle,rini iyice saglamJ a~hr · d tlar. Sovyet dOncminde Azerbaycan toprak.Jan hesabma daim yeni yeni arazileri ele ge~iren Ermeniler Tik kiye Cumhuriyeti'ne kat~t top1·ak iddia· JarHH devam ettirdiler. Yaba.nc• UlkeJerde faaUyet g6steren TUrk diplo· nu11 ln.nml karst terl)rlst eylemler ,ger~e.k l e$ti.rd i ler . Do~·u B lo~u·nun

ve Sovyetler Birli£i' niu da£thll3SI arifesinde Azerboy· can'dan yeni topra.klar. o ciimleden Dagltk Karabag·, koparmay1 a mar;Ja· yan Enn eni-·ra~nak milliyetA;ileri ve te t'Ot·istleri yeniden faalle~tiler. E.rmenilerin kirli amar;Janna hizmet eden Mihail Gorba~ov Azcrbaycan h:1lktn1n bii ytik oglu Haydat Atiyev·i Sovye.tler Bil'l igi' nin yOnetimindcn Pol irbiJro' dan u zakl£1-}tt.rd '·

l l8

Azcrbaycan ha)kmm katili M. Gorba~o"' u clc alan Ermcni milliyctc;ilerinin tahriki i I.e 19 1S- 1920 y11lannda o ldugu gibi, Oagllk Karabag·da sipati ~le aynhk.~J E-rruen.i ter6r i sth~fi nin kJyam• U:$kil edildi. Ayru zamand:J, Bah Azerbaycan' m y.:rl i sak.inleri olan Az<:rbaycan TUrkleri ni n tarihi

\'
tanlarmdan ~1kartlmas1 tamamland1. XIX. yiizydm ba~lannd a niifusunun mutlak <:<>£unlugu Aze.fbayc.an TU•·kU o lan ~imdiki Crmenistan Cumhuriyeti'nin f.•razishlde haz.u-da bir ki~i de Azerbaycnn TUrkil k:nllll.tJHll$'tl.r. Onlam mahsus olan tUm tarihi mi~tir. Ve

bi.itiin bunlal'

~•bideler

~a£.da~

mab vcdi lmj$. yer

~ld l an degi ~tiril

di.inyan111 gOzleri Oni.indc

gcn;ekle~ti l'il·

mi~ti r.

Gol'ba~ov'u

ve K1·emlin rejimini ellerinde- oyuncaga ~evinni~ Ermeni· Jer, btirlhl Sovyet imparatorlugunda (Jzgiltl Uk harei<.aLtnul ()nUnde g iden BakU' ye ~ok say1da oskeri birl ikJeriu ylirUHHmesiue ve 20 Ocak 1990 ka~ liammm ger9Ckle~tirihnesine nail oldular. 20 Ocak katJianu nda Kremlin J'ejiminin kasuh o larak Aze•·baycanltlara gOzda£1 ve.rme k amac1yla Kuzey

Kafkasya·dan scfer~erl ige aldtkl'lrl re~crvde oJan J~nne.ni asker ve subaylar Ozel "faallik" gOsterd iler. Ermeni mi ll i yet~ileri ve tcrOristleri 1990-1993 yJllar1nda Azerbaycan'daki siyasi istik~HSJZI I kt'.tn istifade ettilcr. Azerbay ~ can' 1n Birl~mi~ Mille.tler ta mfmdan tan1nmt~ Sln1tlarm1 ihlat ederck, i.il· keye mUdahate e tmis Ermenistan silahh birliklel"i Rusya as.keri ku ..•vetlerinin direk yn.rduutyla Oa~h.k Karab o~· , ve ~evres i ni - lilke anw.isin.in % 20'sini iS:gal cttiler. Bir milyo ndan ~ok Azerbaycan vatmda~t Oz yurtla~ nndan olarak, kend i vatanmda mecburi gO~me n o ldu. XX. yii zyllm sonuna dogru 26 ·Subat 1992'de bUtUn d linyantn gOzleri 5ntinde gaddarhgJ He misli gOr\inmcmi$ Hocah soyk1nm1 yaplld1. l$gal olgusunu perdelcmck i<;in Daghk Karaba£fda oyuncak ..cumhuriyct" yaran ld1. Dagltk Karabag aynltkftJ•'te n::irist gruplan n eleba~lar1 (R. KO<:eryan vs.) Ermenistan' da ikti· dan elc ge.c;.ird iler. (.:iftc standanlar \'l'- ''Hristiyan l)ayan•~masi''nm uluslararns1 ili$ki lerdcOnemli rol oynad1g1 \"ttY,da~ dOnemdc, uluskU'aras• hukuk normlanna a<;Lk a~ikftr zit o larak, Azerbaycan toprag:1o lan Daghk Kambag aynhk~• Ermeni terOristler inin elinde kalmaktad1r. E-rrneni milliyet~i lcri ise Ttirkiye ve Azerbaycan'a kar~t yeni toprak id~ dialatt ileri sUnnekte devam ediyol'la1·. Cifte standartla1· d Unyasmda Ermeni terOristler inin Azerbaycan vc Tiirkiye topraklannda 200 ytldan fazla bir zaman zar fmda yapuklan soykLnmlar, gO~. ettirmeler~ vah~i likler~ tarihi abidelerin. ya~ay1~ yerlerinin yerle bir edilmesi gOz ard1 ediliyor . .. Hristiyan Oays ntsm::ts•'' gOsterilerek Enuenj ys lanlan, sahtek.!lrhkla n ger~ek gibi k~1b ul ediliyor. Bunun neticesidir k.i, d t$ gii~ l er ~'lrafm dan desteklenen Ermcni ayn hk<;HcrOristleri ve ulusJar arast tcrOrU dcstcklcyen Ennen ista n Cum.hudye Li Giiney Kafkasya'da tehlik.eli ge.r ilim ocagu1a ~evr i lru i ~l er.

11 9

Uluslar.uast terOrtin en ya~IJ ve en "deneyimli" desteleri o lan Em1eni terOr teskilaclan himHye ol und u k~a. "BOyiik Brmeuistan"' "doktrini" ile zchirlcncn Enncni-Ta§nak tcrOr gruplan vc lc$kilatlan Ulus laranL'n AntiterOr Al~·anst'ntn dikkatinden kenarda kal d Lk~·a bOigede ve d iinyada geriJi.n.l de ru:~:,)dan k;Jlk:may;Jcak. bese-riye[ terQr tehJikesjnde.o kurtu J mayac~Jkh r . Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurba~kam ilham Aliycv biiliin ilgili ku rumlan Ermeni sabtek§rlaruw kf•.r$1 enformMyon savf•Smdo saldmy::a gcc;rncye ya.gtnyor. Ermcni fa~ i.z.mi Uzerindc galcbc c;almAk. Oz. lOprakiAnmlz• kurtarmak ic;io Once enformasyon sava§mda galip gelmek gerck.i r. Tarihi gen;ekli£i dUnya. toplutugunun dik.katine ula~LI!makla ellformasyon s.rwasmda gaJe.be ve Hskeri-iklisadi ac;tdan kudre.lli Azerbaycan devleti yarntmak.! - TerOr. soyktnroJM ve zorla ba~kalanmn topraklanm sahiplenmcye c;ah~<m Ermeni fa!}izmini diz. ~OktUnnek i9in yeg5.ne yol bu yoldur . l}a~ka yol yol
120

2.4. GURCiSTAN-RUSYA SA VA$1'Nl N ARDINDAN GONEY KAFKASYA'DA GUVENLiK Nika CH lTADZE" Uygun jeopo litik konumunun bir sonucu olarak Gii ney Kafkasya BOigesi

diJnya. Uzerh\deki en On.eJnii yerierden bl ddi.r ve modern kUresef gUvel)iik i li~k i lerind e

son den:..'Ce Unemli bir rol oynamakl.ad tr.

1980' lerin sonu 1990'1artn ba~mda bOigenin siy:1si harit;l.l>l Uzel'inde

ger<;eklC.je·ll ternel deSisiklikler Gilney Kafkasya C umhudyetleri'nin hep· sindc ulllsal Ozgi.irliik harckctlcrinin ba~lamast . SSCB' nin dag1lma.st ve GUney Kafkasya bOigcsindeki cski Sovyet Cumhuriyetleri G i'lrc ishut, Er~ menistan ve A7.erbaycan"tn ulusal bagunstzhklan nt kazanmalan ite bag. lan11h idi. Bugiin bolgedeki her devletin kendi dl$ politikast ve ul usal gli-

vcnlik Ollceliklcri bulunmaktadtr.

Bolgcdcki Olumlu Goriiniimlcr BOigede. Soguk Sava~ sonrasJ dt:inem pek ~ok olumlu sonu~ do£.urdu. Bunlar arnsmda bahsedi lmesi gerekli olanlar a~g1da St l'alanml~tll': Karadtmiz. Ekonomik i~o;birligi OJ-giitii'niilt (K£i6) kuru/mast \•e bu l kgiife Giiney Kajkasya'daki iif de J1/e1in kattlnwsr: 86/ge iilkele l'iuin kattlmala,n:

NATO 'mm

8ar9'

irin

Orrakhk

Programt 'nll

H er iif iilkenin de AHupa K(mseyi'ne kau/malan;

86/ge deki iki illkenin kau/mu ih? Orgiilii'tr.iin kuru/mas1.:

GUAM~Demokrasi

ve Kalkmma

Gilrcisran 1daki ''Giil Devrimi" :

I2 I

• Nikr Cl!itadze

NATO'nun Gilrdswu ilt! Yogunla.rnnlmt~· Diylllog siirecwt.: Al:erba)~·tm ••e £rmenista11 ile ise Bireysel Ortakltk £ylem Pltuu'm (80£P) ba.#atnm.st:

BOJgedeki iiy ii/kenin de AB Kom§uluk Politikast'na dahil edilmesi: 80/gedeki iki devletin katrlum ile kii.resel ekonomik projeleriu uygulmurwya ba~lanmaS!: I. A lll1tpa-Asya UJa~m1 Koridortt 2. Hazm· Petrol Projeleri. 1

BOiged cki O lum-.•zloklar Yukartdl! bahsedile.n veriler XXl. yiizy!ltn ba~mda bOigenin daha demok· raLik ve daha gtiveuli o ldugunu varsaymak i-;.in bite gere-kli nedcnleri vermcktedir. /\.ncak dilnyamn bu ktsmt bOigc lilkelcri ve kiiresel d i'l zcyde uluslararast toplum tarafmdan ~Ozi.ilmesi gereken bir~ok sorunla ve zorluk

ile hnla yiizyUzedir. Bu 7..orlukln.r aras111da

fl$O~Idak i

konulMdnn bahsetmck

gcrllk tidir: Te.nJr.i :,m: TerOrist gruplar haJa tcrOr cylemlerine devam etmektedirler. BOlgcdeki tcrOrist gruplar arastnda ilk bahscdilmcsi gcrckcnlcr Kur.cy Kafkasya'da, Abhazya, DagJtk-Karabag ve Gtiney Osctya'daki gruplard1r . Te.rOri:r.m.in yay1lmasuun ana nedeni sald1rgan a)•n llkc;• hareketJerdir. Ayn· hk~ 1 bOigeler kontrol a lttnda olmayan topraklatl temsil ede.rle1· ve terOrist kamplann olu~umu i<;in c;ok elveri~Ji ko~ullar yanJI.Irlar. Ornek o larak Abhazya~ Giiney Osetya ve c;e<;cnistan'daki durum verilebilir. Aynhk~t bt:ilgele r aynt zamanda yasa d1~1 ticaret. Ozelliklc yasa dt~l uyu~turucu dola~mu

icin uyguu zeruin saj!lar lar. Borwn d 1 ~mda.

ayr t.ltk~IIJ~ tn

yanuug,

en biiyiik sorun modern ~Lo;keri donamma sahip yasad1~1 silahh olu~u mlann varhg:1d1r . BirfrXlk durumda aynhkyt harekerin dayanag1 bOige i<;indeki ve d l$1nda.k.i bazJ devletJerjl) var1J£,1d!f. J3u devletler in resrni yetk.ilileri, ay-

hareke1le,re ve tcr0ris1 gruplf1ra silf1h, m~i Yf•.rdun. vb. saglayo.rak aynhk~t bOigcdc de .facto otoritc olmalanm ccsarc tlcndirmektcdir. nhk~l

B(Ugcde i$birli,Y,i nin geli$mcsinin Oniindcki en bii ylik engel, Rusya ile GUrcistan. Ermenistan ile Azerbaycan vc Ermenistan ilc Tiirkiye a rasmdak.i an l a-~n.taziJk:lard tr. Ekonomik sorunlar arasmda bahsedilmesi gerekenlcr ise bOigedcki zay1f sosyo-e.k.onorn.ik: k:aUanm•l ve e.netj i gilvel)liSi ile HgiUdir.

G iiney Kafkasyu BOigesindc Kulkmrna i~birligi ()niindeki Ana T ehdit Olarak Giirci,1an ilc Rusya Ar-.tsmdaki i htilaf Rusya' nun GUrcistan' a saldtns1 Gi.iney Ka fkasya'daki vc Karadcniz bOlgcsindeki g,ilc; dengesini de£,i$tirmedi. Sadece gil\= dengesinin zate.n degi~•ni~

o ldugunu

122

ilt~.n

cni.

Bilindi~i

l1zere, Rus-Gllrcil

Sava~1

Moskova·ru n

Abhazya ve Gi.iney Osetya' nm bagtmstzhk statiisi:lnii rcsmi olarak tammasula yol a~tl .

Giircistan' daki Rus Sald•rganhgmm Ana NedcnJcri A~ustos

2008'deki Rus politikasmJ daha iyi auiHyabilmek i~i n 1990' 1ann ba~10da Sovyetler Birligi'n.in ytk.tlmas1 ile tctiklencn kliresel siire~ l cri analiz etmck ve bu siirec;Je.rin Rusya'mn kendisi tarafandan nastl a lgtland1gmt •9lklamak ~ne.m l i d i r .

Rusya i<;.in Sovyct sonrast uluslararas1 ortam1 ~killendircn dOrt ana etrnenden ba.hse trnek gereklidir:

1.

" Soguk Sava~(Jfl bi.tmesj ile NATO' nun ve Avtupa 13irli~i'nin do~uya do£ru ,geni~leruesi

2.

AJterl)mif pelrOl ve gaz nak:il yollan

3.

GUrdstan vc Ukr-Jyna' daki "Rcnkli Dcwhnlcr''

4.

Banh devletler tarafmdan Kosova'nm ba£;uns1zhgmm l:..tntnmast

N ATO'nuo ve Avrupa Bir ligi'nin doguya dogru geni~lemesi: SSCB 'nin ytkllmasu\ln ardtndan, Orta ve Do gu A vrupa' daki c.ski sosyalist devletler bjh inif'a klMtna. bilhsssa NATO ve AB'ye knttld tlH.r. Rusya bu slire<:i kcnd i dt~ politikasm~ ve uJusaJ glivcnlik Onccliklerinc kar~ 1 bir tchdit olara k algtladt. Aym zamanda, eski Sovyet c umhurlyetlcrinin NATO'trun Ban~ i<;.in Ortakllk program1 ve. Avrupa Kom~u luk Politikast atacthg-tyla Kuzey Atlantik inifakt ve /\B ilc atcan i~bil'liginde bu lunmalan VC)~ bo Orgtillcrc Uyc o lrnalan Ozcllikle Rosya'nm s iyasi cUti i~i n end i ~c verici o ld u. 0~ Orta Avn1pa \ilkesi 1999'da NATO iiyesi o ldu. 2004'te yedi Baltlk ve Dogu Avrupa dcvlcti NATO ve AB'yc kanld1. 200 7'de Ro lllfnt)'H ve Bulgaris Uul AB 'nin bi.IU ijycs i h:1Hne ge ldi. B6ylec.e , AB genj~ lcmcsi N J\ TO bliylimesi ilc cl ele ge li$li.

1.

2.

AJternfllif pe trol ve gaz nakil yo llt•n : 1994'ce ulusJararast lider peerot ~irkc'llcri ve Azerbaycan iilkcnin ~·~·tk dcnizdcki petrol saha lannm i$1etim i i~in ''100 ytlhk bir anla~ma"ya imza attllar. Ardmdan, Batth iilke· Je.rin bUklhuerJe-ri ve sirkctleri Rus topra.kJarJO I arJayMa.k Azerbayc.;)Jl petrol ve ,gazmt Avrupa pazarlanml ulu~hrmak i'Yin Bakii-Supsa ( 1996 - 1997) ile Bakli-Tinis-Ccyhan ( 1999) petrol boru hatlanm vc Bakli-T ill is-Erzurum {1999) gaz botu harunt kurmak i~i n anla~ular. 27 Haz iran 2006'da Avrupa Kom isyo nu, Karadeoiz b<.> lgesjndeo n~ UJk.e (Tlirk iye., BuJ,garisum, Romanya ) ve MHcaristan ile Avus turya N ~ but<:o 'yu kunuak it;in bir antla~ma imzaladtlar. Bu hat TUrkmenistan ve :'\zerbaycan'dan Ttirkiye, BulgatiSt:ln, Romanya ve- Macaristan yo lu ile Avustu1·ya'ya 30 m ilyat rne.t(e- k.li ~) cjvannda do~ l gaz Ht~\yacak. oJao bir dogal gaz bo.ru ba.rh idi. (Nabucco projesi da.ha ba~ l amad t . ) Dtinya paz.arlanna , Ozellikle Avrupa'ya petrol ve dogal gaz saf;layan en biiyiik cedarik~i o lan Rusya, alternatif

123

• Nikr Cl!itadze

enerji uUa~1011 projeleri kar~Jsmda ~ok rahat.SIZ o ldu. Rus yetkililer, a lternm.if euerji projcle.ri uygularurs.a. Moskov~' run po ti1ik ''e ekonomik o larak cski Sovyct cumhuriyctlcri vc /\\•rupa Birligi iizerindc sahip o ldugu baskt kurabilme gtictinti ve gec;i~ iicretJcrinden gelen ek gelirlerini I;a yb~dcce~iJlden kork.OKJkHtd lrla.r.

3.

'0~. eski Sovyet C umhuriyetindeki '-'Renkli Devrimlern: Kasun

2003 p~rlameow se~imleriudek.i $flibcler Glircisu•n 'ds ha lk arasmda huz.ursuzluga yol ac-;11 vc 23 KasJm 2003'lc Edu~rd Shevardnadze hlikiimetinin dii~mes i nc ncden oldu. Gii l Dcvrimi' nin ana liderlerinden biri Giircistan 'da halkiO. t;ogunl ugunun desteS,in i at•.k:asma alnH$ o lan. A 13.D egj cimJ i. Mikhejl

$ (ta.kas1J vili idi. GUrcistan devrimjnin bj~lnSt UkrHynH'do bir ytl sonro bcn.7..e·r olaylann ya~anmasma sebcp oldu. Ba~kanhk scc;imlerindc Giii'Cis£an'daki gibi hi Ieier )'il.!;WUllllilSI sonucu tetiklencn Arahk 2004'teki Tur ul)cu Devrim, V iktor Y ushchen.ko'yu ve- batl yanJISt '"Turunc.u Koalis· yonu''nu ikt.idarj getirdi. Bir yll sonra ise. Ktrg,zisu•n'daki hjleli s~im.ler

Laic Dcvrimi'ne yoI a~LI . 4. BnuiJ devle.ller tarafmdan Kosova' nm b~£un srz.h gmm 1amnmas1: NATO, :M art 1999'da Kosova' mn ctnik Arna\'Ut az.m11gm1 S1rp silahll kuvvetlerinde n korumak amact ile S1rbistan'a kar$1 bombardtman harekfttm1 ba~la.n, ~ nda , RusytJ uluslarMas, saygul hSHU il ve inandmcJIJSuun c iddj bir dii~li$ ile k~r$J kftr$ 1 )'~ oldu£unu b i sseuni~ti . XlX. yUzytldan beri Rusya' nm d 1 ~ po litikasmda S1rbistan'm Oncmli bir ycri vardt. Rus imparatOI'Ian karde~ Slav ve Ortodoks ul uslan destekleme bahanesi ik her

zamao J3a l.k ~mlM'lll siyasj meseleJerine dfJhil o lo1aya (lal.t~lll l $1ardJ . Su·bis tan'daki NATO as.keri OJ>erosyonun.un bitmesin in a.rdmdan, Ko · sov~t 'tll n ba~nllS I Zh£ula

kar$t ~ 1 kmak Rus dl$ poli1ikasuu n anH unsurlanndan bir i oldu. Saygmhgt bir yan~ bu-aknsak. Rusya 'daki muhalefetin ne deni Kosova'nut o las1 b:1g1mS1Zhgmm tanmmasmm kendi topraklannda ({)z.eJiikle Kuz.ey Kafkasya ve Vo lga b()Jgesinde.) ayrdtk~t egHimlere ncden o lttbilece.giydi. Kosova, Subistan' dan bjg,uustz.h~uH rc-s mi o Jorjk 17 $ubat 2008'de ilan etti. liemen ardtndan. NATO ve AB ii ye Ulkelerinin bi'1yiik ~ogunlugu eski S1rp vilayetini hag1mS1Z bir iilke olam.k t.'m !dlk larull bild ird ilet. Rus B a~kaJl V ladi mir Putill bu dOnetnde Kosov:1' 1111\ bagllnSIZ· hgmm tanmmasm1 "ahlak vc yasa d 1~1" o larak nitclcndircrek kmad t ve ktiresel kan~1khklar olacagt tehdid inde bulundu. Kremlin. Kosova Orneginin eski SO\•yet topraklanndaki diger "donmu~ t;:ltl~mabl• iyin, Ozell iklc Abhazya ve Glloey Osetya i~i n ka9m1lmaz bir ~kilde ornek olu~IUracar;, uyansmd:a bulundu. Mosk.<>va bUyi.ik bir diinya giici.i olarak saygmhY.mt vc giivcnilirligini yeniden :kurabilmek iyin bu o laylara kararh bir $ekilde yamt vermenin Onemli oldu,b'llnu hissctti. Kosova 'ntn bagunsJZIIgmdan sonra. Rusya giic;IU sOzcUkler iye.l'en politik a~tklamalarda bulundu ama uygulayabile.ccgi ~ok

124

az adtm a th. Bu isc aralannda aynhk<;t otoritelcrin de bulundugu pck ~ok ki~i nin Rusy~'nm ger~e-k gUciJJlU sorgulamas1na neden o ldu. Uluslararast saygmhgmt ko rumak ve/veya ycniden in~a ctmek gerekliJiginden ba~k.~l. Rusyo'n•n Giirc.istan ka.r~Jstnda saldJrgan hareketlerde bulumua gtid OsU diS,er bazt faklOrlerle j~ Jk.Jannb i l ir: 1. NJZh' :mao petrol ve gaz fiyalltmru n SOl) be~ ytl i~e-risiode Rusya'Jun

getirlerinde bir pmlamaya ucden o lmas1 ve milynrlarca pe1ro l dolaruun hazincsin de bir ikmcsi. Buna bagh o larak, Rusya'ntn GSY iH'nin 2000 ythnda 200 milyar ABO do lanndan, 200Tde 1, 1 tri lyon ABO do lanna yUkseJrnesi. 2. Av·rupa 13i rligi'nin. Rus pe.t.rolU ve gaztna anan bi.r hale gelrnesi.

~k:i lde ba~unh

3. AB·D ve NATO' nun Afgan.isHttl ve .T.ra.k' taki sava~lar:J d§bil ohm~s1.

4. .'\ IJ.D'dc ba~kaniJk seciminin son vitcste.oJmas.l. SSCB: 'nin y1kllmasmul al'dnldan, 1992 ile 2008 al'asmda, Rusya Abhazya ve GUney OsetytJ"dtJ.ki aynh.kt;t htJ.rekeLleri cesaretfe.odioui~. askeri donamm ve finausal descek sag l ~lyarak bOiilcU rejimlcre deslek olmu~tur ve bu ~ekild c Giircistan'a k.ru·~, bil· "dolayll sald1rgan h k~' gcn;ek· le~til'mi~tir. 16 Nisan 2008"de ise Moskova s::..yg1nllgm, ve eski So,•yet b()lgeleri.nde.ki ••ayn c.tJh.k.l l 'flk Jgesin.i n silahJan.dJnlmasma Slotrlamalar getircn (l996'da kabul edilen) bir BOT karanndan geri <;ekHmi~ti. Bu "kanuni" g iri ~ i m l crin ardmdau Rusya. l\•layts 2008'den itibaren Karadeniz'dcki donanma [atbikatlan da d5hil o lmak Uze1·e.. Rus..au,·cii smt· nnda nerOOeyse kesiiHiSil. devam eden gc.n i~ k.apsa.nll aske.r i (.:ttbikatlat ger~ekle-$t.inneye baslam1~11r. Bunlnrm eo bliyUS,U 8000 askeri pe-rsonel ic;cren ve 3 Agustos'a kadar sUren ''Kafkasya 2008" kod adh tatbik.attl. Rusya' nm Gi.ircisran'a ka1·~· asketi saldtrganltgt buJldiln bir hafta sonra, 8 Agustos'm. Rus biJiikle.r i GUrcistan toprakla.r1nt ijzeiJikle CUney Oserya'yt gasp ect iS,inde bo~lad1. Bu slire~ce RusiH.r ''e Osetyah aynhkt;1lar me-sa~ tllar. bir haft.a boyunca Giine>r Osetya'daki GUrcti kOylerini bombalad llar, GUJ'Cil ban~ korullla askerlerini vc. sivil halkt Oldtirdiiler. 7 Agustos'ta GtircU silahh ku\•vetlerini as.kcri operasyonlara giri~rneye. 'l..Orlad1lar. Rusya-Gi.irci.stan sava$tnm en Onemli sonucu Mosko va'nm "batt s~dd tr ganllgt"n.a verdigi en son yamt o lan GUney Osetya vc Abhazya·nm ba~ gmtsJzhguun 2 5 Agustos' ta tanmmas1 oldu.

125

• Nikr Cl!itadze

Sava~m Rusya'nm i~ Ve 01~ Pol.itikas1 Ozcri.odcki Etk.isi

Rusya'nut bagunstz bir devletc kar~t g i ri~t i gi bu askeri saldu·ganltk, ulus,. lar.:lrf•St l.<.)plunwn Moskova'run dcrasyonu ~ nun demokratik yOnelimleri tercih cdecegine imiJidtlar. Putin'in iddioll d1~ politi.kMmHl ekonomik ol:lr(•.k yl\kseliste o lan bir dcvlet i~in az ~ok uygun o ldugunu dU$Undlilcr. Rusya, lidcr cndUslriyd devletlerin oht~turdugu resmi olmayan bir gntp o hm G Tye davct edildi ve katddt ($ilndj 08). Rus ~irk.ette.ri bilyilk yabanct borsalara dD.hil e.dildilet. DahfiSt R usyo. A B'uin Rus J)Ctrol ve gaz arz.mf• bli)riik bir $Ckilde bn~;utth olrnast sonucu dlioya cnerj i pazannda btiytik bi.r oyunc u olmay• ba~ardt. S Hva~,m ardmdan Rus ekonomisi flskeri s.flld trganh!Pn o lurns uz erkilerini hisse,d cn il.k ckonomi o ldu . <;c$illi tahminlerc gOre, b irka~ milyar ABO dolan degerindeki yabanc• y:mnm sermayesi Rusya~ dan ka~ u . Rus tic.a1·et

sistemi Qj~UtiJ (RTS) borsa en.deksi en dii$Uk seviyeferine jl),jj ve en biJylik yabanct )'Httn mctlardan bir ku~ 1 lilkcden ~ek ildi. Rus rnerkez b ank~&St Rus ulusal para birimi rublenin dcgcrinin dti§mcmcsi ic;in para piyasa1anna biiyiik m iktarda nakit aktarmak zorunda kald1. Ya~amm

ekonomik problcmlerin yant s•r~t, Rusya sava~ ncdcniylc as-

kerj anla)nda gilvelik sorunJanyla da k.ar$t J<arf•Ya ge.tdi. Orca Avrupa ve Ba luk deNietleri W fiShington ill! askeri bH~J arnu gel i~t i rmeyi ve gii~ l end ir meyi ni y<:t ediyorlar. G iircistan' daki Rus saldtrganltij;mm ardmdan d aha Once tcreddi'ltleri olan Polonya. Amcrikan fUze savunma sis temleri un-

surlarullll toprak:lan Uzedne yerl~tiril me.si ne dair A13D ile bit allla$1\l
neredeyse slirekli bir hal aldJ. Bu arada, Pentagon GUrcistan Aske.r i KuvVt11eri.nin yeniden yopllnnd tn hnHstno yarduu e1ruek i):iU e linden gelenin en iyisin5 yapacag1 sOzi.ini'l verdi. Yakm gclecekte Gi'lrcis(an'tn ABD ve NAtO i le askeri i~birligini geli~tin.>.ce&ri ger~egi •·eddedilemez.

ABO ve AB liderleri G iirc istan•daki yasa dt~t hareketlerinde.Jt dolayt Rusya'y1 ac1k bir dille k madtl:lr ve Rusya' nm ulus huarma bir ya.lni.Zia~ t ttms po lilikasJ ile kar$1 kar~tya ka J abi Jece~n i jleri sUrdUJer. Gelecektc ele~tirel tavulan daha da kuvvetli ha le gelebilir. Avrupa Birligi a lternatif cnerj i ula~un yollarmm gcli~tirilmcsi ic;in etkili tedbirle.r uyguluyo1·. F.:yllil 2008 'de AlHl, Moskova ile sivil nilkleer i~birlig-i anla.§-rnasmt asluya aldt. Ek olarak. Rusy:fmn Diinya Ticarct Orglit.U'ne (DT0) k attlmast arttk c;ok daha zor olacak. Rus c kono mik btiyi.imesi kesinl ikle azaJacak.

126

Rusya. Moskova' nm BOT \'c $angay i~birligi OrgUtii'ndcki stratcjik ortaklanndan aln.biJe,c.egi de~10u~.g ; gUveoceye alm:1y1 ba~aramad J . .K.rem ~ lin' in baskJ lfl.nna ra~rn.en, Rusya konLroJUndc bi r iHil~~k o hJ.n BOT'nin hi\=bir liyesi Abhazya ve GUney Osetya'nm baglmSIZIJgm, (antmaya ikna ol~ mad1. B 5rka~ Orta Asya tilkesinden, Rusya ve Cin'den olu~n $angay i~ birligi O··gUtU de, bUyUk OI~Ude (:in"in ke.sin duru~u sonucunda ba£mlSI~ Abhazya ve CUney Osetya cumbul'iyelleri.nin dogu~un u kuca.khlJU<'.k.lan k~&Cftn(hla.r. Rusya'nm Giirciswn' t i$gali BOT Ulk.elerini Rosya'run niyelleri kar~Jsmd:a kesinlikle ~ok daha dikkatJi hale getirecektir. Uzun dOnemde he..r biri, Ozellikle ke.ndi bOigelerinde aynhkt;tllk tehlikesi ile yilz yU1..e o l:1nlat, s lrenwtif jujfak aray1$l<'nna gj recek:lerdir. Giitcistan Agustos 2008'deki sav!l§ Giircistan'd.a.ki siya.si dorumu (farp1c1 bir ~ek.i ld e degi~titdi. Rusya ile Giii'Cistan ilJ'asmda daha biiyilk ihtilaflaJ' haline d O· nU~tUkleri ivin, atllk GUrcU-Abha~ ve GUrcU-Oset ~au~malannul o JmadtgJ ac;1kl.tr. B uglin Gllrcislon merkez.i hiikUrueti. \=a.11~ruomu k.JZJ$masmdsn Once kontrolilnUn yayJidJgl Gtiney Osetya ve Abhazya•nm biiyiik bir kJs· mtna gOre daha az top1·lg1 komrol c.tmektedir. Bu ~kilde Gu,·cistan' tn topnl.k. bi:i tU nJU~U sorunu ulus.al devter ve e.,gemenliS,in bir sorunu haline gelrni~tir. GlircisHul'm "etkili bir devlct" o larak g6rUn0mU pjr~fl.laumJ$tlr vc iilke yeni i ~ siyasi karg~aru gOmlilebi lir. Gi.ircisw.n'm gelc.ceg i uluslo.rarasJ g ilvcnlik garantilerine ve desregine daha Once o lmad1g1 kad.ar baghd
Aguslos k.riz:indeki o l ayl~n n ardmdan. ih1ila ll1 (aJatlar arH.Sm(bl dogrudan bir mi.ir.akcrc sUrecinin olasJIIk d1~1 oldugtl a~1kllr. Bu Ozelliklc Kur.cy Osetya ile bil'le~mc.nin bagunsJzltga gOre. daha t;ekici bi1· se~tenek o ldu£:unu diJ$Unen ye.reJ sa.ldnleri ve Rus as.k.eri c;evreleri ile yalon ili$kide (ve o otara bagmth) bul unan de facto yOnC(icileri o lan GUney O.setyH ic;in gcc;erl idir. Bu ~ekilde Gtiney Osetya'ntn
127

• Nikr Cl!itadze

Abhazlan n olu~turmadtS mt haul'lahnak Onemlidir, bu 30 oranmda e~nik Abh;lZ bulun.maklad !r.

aynhk~t

bOigede%

Snva, m Gtircista n ' m D1~ Politikas1(h.e.rindck i E tkisi Agustos 2008 olaylan ndan sonra Batlh demokratik toplumlar kcndilerini garip bir c;1kmazda buldular. Sir yandan BatJ. c;.an~manm c;Ozilmlenmesi silrecinde aktif bi1· ~kilde ye.1· alac.agt sOz.iini.i verdi, ama dige.t· yandan ~all$ma bOigcleri Rusyi''nm tfl.m kontroiU ahtnda o ldugund.an ve mcvc ut sOylcm Qer<;evesinde Moskova, GUney Osetya vc Abhazya'da uluslaranlSI bir b<:trl~t koruma operasyonuna izin ''ermeyeceginden ban mi.idahalesi i~in fusatlar StutrlJdtr. Bu uedenle c;att~rrt f•.ru n c;OzUrnll s Urecin in uluslarMastla$lln lmast ve AB gOzlerncilcrinin yalt$ma bOigelcrine girmcsi ihtimali h i<; o lmadtgl kadar umutsuz gOziikiiyor. Agustos 2008 krizin in Avrupa ve Avrupa-Atlantik ctki k:rinc dair gOriintimler heniiz ac;1k deg:ildir. Dig:er yandan. Rus saldlfganltgmm GUrcistan 1.>robie.Jnit0i uiusJarnr:lS\ bi.r gUvenli.k konusu haline ge.tixdigj ;19Jktu-. Rusya'mro. Gilrcistnn'm (ve Ukr.:~yml'mo) NATO'ya kattlJmls uu bcdeli oc o lursa o l.sun cngcllcyece£;inc dair tckrar eden ac;aklamalan. NATO iiyc devletlerini Moskova'nm ~nhtjma kar$• ~tkmak ve gcni~lcme sii recine destek ol:mak yolunda motive edebilir. Bunun yant stra, siyasi kararlar i~in uygun ornam o lusmast d ururuunda. b~lZt sorular yanu.lanrml.ltd tr: (:'attSrnf•lar s:Ozi.imlcnmcden Once gcni~lcmc nasil gers:ckle~melidir'? <:;att~ma bOigelerinde giic;IU bir Bat1 varhg1 saglamak i~in hangi Onlcmler gere.kUdi.r'? Gi.iney Osetya ve Abhazya etrafmdaki tampon bOigelere A B gOzlem~ c ilerinin luzlJ bir sckilde ycrlcslirihnesi B:)h' mn Glircistan'dt• basart•bileccgi olduk~a gen;ek9i bir klsa doocm hedcfidir. Bu. Rusya'nm GUney Osetya ve Abhazya'dan yakm gelcccktc birliklerini c;ekmcsi olasthk dt~l o ldugu sUrec.e- uygun gtsziH:.me.k tedi r. Ek o la.rak bu, Gl.ircistan'da siyr~si. ve e.konomik sUreci norma l hale dOudlirruek. srwasbl basar gi:>ren Hit yap1yt yen.iden in$a e-tmck ve tilkenin Avrupi''ya ..:nlegrasyonunu ko l ay l a~llrmak ic;:in hayati bit' On ko!iuldur.

Sava1m AJlD ve AJl' nin 0•~ Polltikas• Ozerindeki Etkl.;i

ABD: \Vashingto o' un GUrcistan'dak.i politik.<:lSt basan ll olursa, yani Rus birlikleri (:.(lttSma bOigesiuden ~tkan h•bi lir. Glircistan · m hUkUrnet sistemi vc ulusal ekonomisi i~ l cvsel ka.hr ve demokr:~ tik sUrccin elkisi azalmamt ~ ~kilde devam edcrse bOigedcki ABO etkisi ciddi sckildc- artac.ak, yaktn

c;evrede_kj UJ.keje( A BO He i$birU£.ine dtlha gQnUJlU ohlcaklm· ve allernatif enerj i nHkil proje leri iciu um urlar arcacakhr.

128

Ancak. Washington'un politi.kast ba$an srz olurs.a, /\BD arHk giivcnilir bir Ol'lak o larak gOrUime-yecek, uluslanlr:lSI saygmh£1 zarar gOrecek ve b(ilgede.ki e lldsi azaJatJt.kJ1r . 1\Jternmi f enerji nak it p.rojeted i~io o lasthklsr bulautklasacak ve RusyH'nm bi.Hgedeki. dahH ge.uel olarnk ise dliny:adnki e tkisi artacakur.

AB: R us -Giircii c;:att$maSI Glirc istan'da Avn1pa Birligi'nin varhgm1 ar~ uracakur.

Sonu~

o la1·ak, Gi.ine.y Kafkasya'da daha bi.iyiik bir rol oynaya· bilecek[i r. Avrupa B irJigi 'nin Gilrc.istarfa geni !; k~lpsamh e.konornik ve siyfasi desle£i, AB'nj n ulus lt•.rarjSI say~p nh£wt dik.kflte deger Qlc_;Ude arlllii.rken daha yakm AB-Giircistan baglan c;.aw,;mayl takip eden iyile~me sUre· cinde tilkeyc yMdmlct o lacakw·. 1 EyiUI'deki AB zirve...<.;inin sonuc; bildirgesinde de bahsedilen bir durum o lan e nerji kaynaklann10 c;e.}itlendirilmesi, Avrupa 13il'ligi h; in ived j bir J;o.nu haUne gelJui~lir. Rus·GUrciJ sava~J. Rusy;J'tu n Asya'd:ln Avrupa'y;• e nerj i na.klini tekeline alma niyetinin de tehlike lerlni ortaya ko ymu~tur. fi undan dolay1, Ban'nm a hematif gaz ve petrol boru hatlan i~in daha aktif bir .}ekilde lobi yapmaya ba~ l amas 1 son d erec.e otas1d1r.

Giincy Kafkasya Billg<>.Sindekl Giivenlik S<Jrunlarma (:iiziim i~in Bakl~

A.,;dan

GllrcU -Rus sava~mm a rdmdM bOigede bir ~ok .sorunon vM o lmasma ragmen, SSCB'nin y1ktlmasmt takiben ger~kle~n farkh olum lu o laylar biz.e gilvenlik. sorul)larulln <;<.5zilmil ic;ill otas1hk: o Jdugunu S.Oylete · bihnekll:dir. Oncelikle en tsneml i fH.kliJr NATO geui~lemesi ve bunun dlinya kti re.~c l gilvenlik orw.mmda artan Oncmidir .

OzeJiiklc de

Ba ltlk dc\'lelleri ve Karjdcniz' in bau ktYlStnd.nki devJe.tler NATO'ya katJid1ktan sonra, ittifakm ana s lr atcjisi artlk Kafkasya bQigcsindcki cski Sovyet c:umhudyetlcri ile daha yogun bir i~bitli£:inc girmeyi ic;e.rebilir. Da~lans•'i olarak.., NATO eski Genel Se.kJe[eri'nin A~ustos 2002 'de Gh1sgow"dH yapt1g1 konu~madan bahseunek gercklidir. ··Kafkasy~l'dt•ki devletler ilc yeni vc dinamik il i~ki ler NA'J'O'nun XXL ytizy1ldaki selllbolle~·inde.n biri o lacak£n'H d emi~tir. Tabi bu, Ka fkasya'dak i devletler He Ukxayna. ve- Moldova'!lt.ll tyOk yaJ;ul bir 7..fl.tll:"l!)da NATO'ya uun liye o lacaklan anlamma gelmez ama NATO'nun gtivenlik sektOrU reformu (siviJ ..ask:cr i li~kileti). s ilahlt kuvvctlerin NATO sta ndartlanna uyumu, savunllla yOnetimi, demokn:uik kurum lann gU~Iendiri lmesi, sosyo .. ckonomik geli~mc vc bcnzcri alanlardakl dcncyimlcrinin payla~1lmast anlammd.a aktif i~birlig:i. Kafkasya bOlgesindeki i"llkelerin ulusaJ bagunstzhglnt ve ulusal gtivenligini gtic;lendirerek demokratik silt~lerde o lurnlu bir rol oynayncakllr. BOtgedcki gUvenlik sorunlaruun ~Oztimil i~in ekonomik gOrUntim bti· ytik Onerm ta~t maktadlr. Rusya'nm Abhazya ve Gliney Osctya' yt Ulm ma-

129

• Nikr Cl!itadze

sma ragmen ckonomik ka lkanma ayrtltkt;1llg1 ycnebilir t;UnkU bu ~ekilde ayn~k~J IMigelerdeki dej(tcto OIOrilc le r ,•• halk. ayn o lduklan lilke ile btl ti.inlc~mcyc daha hcvcsli o lacaklardu. BOige:dcki glivenli.k sorunlan mn ~Oziimii i~in gcrekli o lan ckono mik. yollar arasmda. ulus lar.lrast eko nomik projelcrin uygulanmasmdan bahsedilmc.sinin kilit Onemde o ldugu sOylenebilir. Bu projelere kUreselle~mc slirecini d e }'ftllS110n bir $C-k ilde K afkasya ve Karaden.iz bOigcsindeki Ulkcler de, Avrupa ve A
bunlann ~n oncmlisioi Ka/kasya ilc Karadcniz bOigiAii temsil etm~ktedir. Eylli I 1998'de '"Tarihl ipek Yo lu 'nun Canl:mdmlrnnst" Hdh bir uluslarnrasJ konfcrans toplanmt$. Kafkasya bOigcsinden de o lmak iizcrc 32 dcvletin ve 13 uluslamras1 OrgUti'ln temsilcileri ko nferansa kaulml~hr. Katt· lullttlar .Avnlsya i<;in He[isim ve uh\SHU koridorlatHHt\ o l u~tu ru lJua.st ic;in yapt c;aiJ§malarmm basbrnHsma dair bir antlasma irn7..tlJarruslardtr. Buglin TR/\CECA'nm (Avnopa-Ka fkasya ·Asya Ula~ 1 m Koridoru} ana koo rdinatOrU Avrupa Bil"'igi'dir.

Biilged e ·uygulanan E nru:ji Projcleri Petrol ve gnz :;ana enerji kf•yna.k lan dtr ve dOnya yaktt ekonomisinde paylan % 60' tan. fazh1d1.r. Uzmanl!lnn (ing(irUsOne gOre, petro l l::llebi 20 15 yllmda bugiinc oranla % 25- 30 o ranmda artacakllr. Kar..tdcniz bOigcsindcki lilkeJerin \X>Sunlugu gaz. ve pe.Lrol i.rhalatt;ISJdJt·Jat. Bu a~J dan bOige devletleri. e.uerj i kf•yuak.Jarnu it.bol ede-bi lecekleri ~~~rkh allernfltif yollsr bulmaya 9ilh$rnakladtrlar. Bu konuda hero bUigc-deki petrol vo gaz iireticiler.ini he m dl.'- petrol ve gaz ithalat~!lanm i~eren Hazar enerji pm· jeleri k.ilh rol oynayab ilece.ktir.

Onemli m iktardaki -200 m ilyar val'il (32 milyar ton)· petrol ve dogaJ gaz nede.n iyle Nazar Denizi b5 Jgesj d iinyada f)e.k. tyOk lider Ulke.nin st.ra tejik ~ J.k.ar lannul oldugu bi r alan hHiine ,gelrni$tir. A BO i le deruokrmik ve ekonomik olarak geli!;tmi~ d ige-r devlctlcr, son bir kar; y1ld1r ~o k One.mli bir siya.si ve ekonomik faktOr olan Hazell' petrotil ve dogal gazm1n ara~llnlma.;ot ve (ilkan)masu'U ciddj sek:iJde dli$1lfltUc!.k.LediJler. 6 allh, devJetlerjn Onceliklerindcn biri siyasi olarak istikntrstz o lan Ortadogu vc Rusya'ya bagunhhlnan kar;mmak. petrol ze.ngini bOigelerde a lternatif kaynaklar bulmak vc kendi peu·ol ~irketlel'inin oralarda petrol yataklatt buhnalarma jz in verme.ktir. 130

Kaflmsya'da cncrji projelcri konus unda s tratcjik all:l oyuncular mevcutrur. Bu konuda

a~gJdaki

~·tkarlan

olan

~·c~itli

aktOI'Iel'e deginmek Oneml i

o lt•C$Jk1.n::

ABD Amcrikan hiiklimctin in bOigede li9 temcl ~1kan vardLr: I.

ABO siyasi olarnk isti.krars•z bQigeler olan Basrn KQrfczi vc LHtin petrol ithal ~;.-dcr. Bu ncdcnlc Amcrikan hiiki.imcti petrol ithaJ edebileccgi aJternatif kaynaklar arama.ktadLr. Amcrika~ dan

2 . PetroiUn kullandmas1 vc ta~mmas1 alanlannda ABD' Ii yetk ililerin ticari ~tkarl an vardJt. 6 tslgede- Arn.e rika h ~if·kerJerin yay•lmasuun Kafkaslar ve Orta As ya'daki dcvletleriu e.k onomik kolkmma.sma katkJdO bulunaC!l;gm• ve bOige-nin diinya ckonomik .sistemi ilc daha ~ok biitilnle~ecegini ummakr.td1rlar.

J.

Bu projclcr Gi.incy Katl.asya dcvlctlerinin ba!JmsJ:dJ.klanm vc

topl'ak biitlinliiklel'ini destekleyecek, onl:lra gelen d1~ (ehdi tleri azaJtacaknt . Aynca, Kat'kssya ve Orta AS}'ft"da., dem.okrati.k. kuru•oi.:-Jtul ve t>aza.r eko-

nomisi ilkelerinin g¢1i~rnesini destckleyeceklir. Ba t1h bilirn ad:unlaruu n tikrine gOre. Hazar petrolil ve gazmm ula~ttnlmas1 petrol zengini Azerbay· caJl, Ka7,.:akisran ve aync.a bir ge.ci~ devleti o lan Cilrcistan'd:l e konolllik J;atkuuna ve siyasi istik.n mn en bnyUk: d esrek~ llerioden bi.ri ol£tcakur.

AB AB dcvletlerinin bOigcdc bcnz.er ~ ·kar lan bulunmaktad1r. Ancak A\rrupa h devletler ABD'nin tekcld duru~u na kar~•dtrlar ve bOlgcde devam eden silre<;-lerde daha aktif bir rol oynamaya ~ah~maktadn·Jar. Rusya Federas.yonu'ndfiJl Avn•t'H'ya do&al gaz ve petrol ibr9cau ile ilgili ya~anfl.rl son o laylar. R usya ilo UkrAyna Arasmda O<:ak 2006 vo Ocak 2009'da. Rusya ilc Beyaz Rusya arasmda Ocak 2007'dc ya~.o.man sorunlar AB' nin enerj i ,g,Uvel)li£i s.a.~J amak i~in yeni bir enerj i strarejisine karat venne..."i gerekri· Aini sc;•k~a gOstennj~tir. Buna g(.Sre, AB "n.in Hazar enerji projeleri ile Glincy KMkasya bOigcsine yt.indik strntejik ilgisinin artac~'g' ve bu ctmen.in bt:itge illkelerinin daha da geti~mesi i~in o lumtu e tkileri olacagt wu·sayt• tntnda bu:lunabiliriz.

Tiirkiye Tlirkiye encrji projete.l'i.ndcki k..ilit oyunculard an biridir. 1994'te Azerbaycan' m di:lnyanm Onde .gclen petrol }irketlcri ilc petrol anlla~malan imzal:..maslnm atdmdan, Tiirkiye botu h:..£1at1 giize.,·g.llhlannm be.l itlenme-sinde ni.hsi karano alu1ac.a g1 rnuzakere sth·ec;le.rin.de Azerbnycan ve Gllrc.istan·, dcslek.Jcmck ic;in jktif bir rol Us1lenmi$tir. Otkenin son dcrece tsnem.li o lan

131

• Nikr Cl!itadze

o lumlu ro lti sayesinde Bakfi·'fiflis-Ceyhan vc BakU·l''iflis· Erzu rum boru hmu proj.elerinin imzalanmHSt ge,rc;eklesmistir.

Ru.vya Federasyon11 Rusya'nun muhafazakar siyasi ~vrcleri arasmda Hazar bOlge.o;indc petrol ve gaz projelcrinin ger~.ckl~tiri hnesinin Rusya' nm bOlgedcki siyasi etkisini kaybe tmesi ile son u~lanacagt ve Rusya~ nm pet1·ot ve gaz ihmcr mikta· nn1 dU,s-ii:rc<:egi korkusu vtlfdLr. Ek miktarda pe trol ve gaz uluslarantSJ petrol ve: gaz fiyatlanm d U~ii rccck. bu ise Rusya dcvlet biH~csinc giren gelirlcri dii~il reccktir. Daha Once bahscdildigi gibi Rusya' nm Agustos 200S'de (iUrcistau'a kar.s-1 sal
Encrj i Proj elerine Giirdstan' m D3hi1 Olmas1 Dog11 vc ball arasmdaki Onemli joopolitik konumu ve d1~ politika yOnclimlcri nedeniyle GUrcistan . Hazar c nerj i projelerinin uygulanmas1 sUre· c inde e.rkili bir ~ekilde yer ahn1~nr. Bu Giine.y Kafkasy:l illkesi, Azerbaycan ve Or1a Asya'dan u la~tm l an vc gelccekte de u i£~.$Unlacak olan petrolii vc g.az.1 Karadcniz. bOig.esi iilkelerinc saglayarak \·o k Onemli bir gec;i~ de·v leti roli'l oynayabilir. $u anda zatcn uygulanmakt.a olan ve u yg u lanab i l ece~i bil inen proj eJe.r bul lnunakt::ldl r.

YUrUrllikte o Jan bu projeler !JTaSI!lda

il.$it~ da.kjler

buiiHlJll<:t.k.IOO.u:

Bak ii·S u.psa Petrol Boru Hath. Proje 17 Nisan 1999'da uygulanmaya ba~la(h vc bu boru hatu ytlhk 5 mil yon tondan fazla petro lii ta~td t. Gi.in:.ist'.tn liman1 Sups.a i.iz.erindcn petrol tankerlcrle Bulgar limam Burgaz'a, Romanya limam KOstence'ye vc Uk~ rayon li ma.n1 OdesSA' yj ibrac; cdildi. GUrcl\ ve Azeri yel.kililer bu boru hmum• ck pe trol kaynaklan sagJamak. icin Kaz.akisum ile gOrUsmd eri siirdi'Lr\iyorla r. Egcr mUzakerc sUrcci ba~an ilc sonlandmhrsa bu giizerg5.hm ul<}$tn·ma kapasiLesi yJIIIk 10 llli lyon ro na kad.ar yUkseo.Jt ilebilir. J3u ise Bulgaristan, Uk.rayna ve Romanya lirnr•.nlnmw, bu li manlMdon dn Dogu Avrupa'daki mcvcul boru hmlarmm k.ullamlmas1 He Avrupa'ya pelro l ihru-

132

catlm a rtllrma o htsJIIgmJ yUkscltcbilir. Bu d urumda yllllk 35 milyon tondan fazh:t pettol litilnU Uretebilen K Ostenc.e-·deki petrol raf ined resi si <;ok ij!lernli b ir rol oynayabilir. AyrJca. StJpss tenninalioden Odessa'ya umkerlerle petrol u Ja~ttnlm asJ ve oradan "siyah altm"m, "DrudzbH" boru hatuna pompaJanmast perspektifleri bulunmaktadu·. Bakii-Tif1is-Ceyhan Petrol Bont Hattt

J3ak:U-Tiflh;-Ceyhan t>etrol boru hatrtn ul iJl~l ed iltnesjne dnit .:.HHia~iltli-l 18 Kasun 1999'da lstanbul'da itn?..f•.lannnsur. Bilindi£i Uze.re boru haUt c;ah~1 r durumdad1r . 2010's kadar TUrk.limant Ccyhan'a, bauya ih ra~cd i l mcs i i9in 50 milyo:n tondan daha fazla pett·oti.i ta~tmak miimkiin ofacakur. Eger bot·u hant, Kazak: Jin1anJ AkJay'd.:~tl ek bit tniktarda pettOI altrsa kapasitesi ytlll.k SO milyOJltOua kftdsr y1.1 kseleccktir. Ka.zaki.~tan

Petro Iii ve Gilrcista11

Kazakistan toprakkU'mdan dcmiryolu ilc GUn:.istan topraklanna vc o radan Karadeni z,'deki GUrcU limant Batutn'a ula~llrtlan pe.ttol, Karadeniz,'de enerj i gUvenli£i k.oousuochJ OnernJi bir rot oynay~J b itir. .BugUn ula$1n:tlan petrol mikt:ln 4 miJyon tOn kadardtr. Bu projenjo uygulanmHSt l997'de ba~lamt?rtr. Uzmanlara gOre Kazakist<-Ul!da 2012'dc iire61e.n petrol miktan y1lhk 170-180 milyon tona ula~abilir ama aynt zamanda d ikkat ~ekil rneJidir k:i Kazakisran' m pet.rol rafi.neri fabrikala.n run ytlh.k petrol Ureteme kapHSites i 20 mil yon tooda n dnha fazlt• degildi.r. Bu acldan Ka?..akistan'dan sadccc <;in vc Rusya'ya dcgit. ama aym zamanda Giircistan topraklan iizerinden boru hattt ve demir yolu i le KaJ'adeniz limanl:ll'llla e.k bir fltiklMd~J pe.trotun u t~J~tt.rJbuas , amac,yJa miiza.kerete.rin ger<;~kle~tiribuesi ~ok ilgin.~ olacakttr. GUrcU ve Ka.?..ak yetkililerin. Kazakistan' dnn "siyah alttn ..l 9ckccck o lan bir petrol rafincrl fab rlkasmm Batum'da in ~a cdilmesi hak k tnda. gOrU$mele.r yUriltt iikletine:: di kkat ~ekmek gereklidit.

Bakii·Tiflis-Erzurum Oaz Boru Hath

BakU-Titlis-Erz.urum gaz boru haut' run in$-HSt ic;in (tntlfl$ma 200 I 'de imz:tlanmJi ve 2007'nin ba~md>i gaz ula~om lmaya ba~lnnmlillr. Plana gore ilk a~amada boru haLU 8.4 milyar metre kUp dogal ga.z. ta?•yacak, daha soma ise bu mik.Lat J6· 18 milyar metre kUpe kada.r yUkse.Jtile-c.e ktir. l}u projenin uygulamt1aS1 Glircistan ve TOr kiye'u in gaz tedorlk ini geli~tirecekt.ir. Rusy;. vc Ozcllikle iran'd~n ithal cdilen gaza bagtmh o lan bu iki ii lkenin ahcrnatif ka}•nakla:rdan gaz alabilme $3nslan o l:1cakttt'. Bu proje ayn ca, Kat·adcniz bOigesindek.i d iger de-vterlete- gaz. ula$fJJ'thnas• ic;in uygun bir Us o lu$turscakt.lr.

Uygutanmaya ba$ltJJl01J$ olan ve GUrcistan' m ge~i~ de-vleti o la.rak: kilit ro t oynad.tgl yukanda bahsedilen projclerin dt~mda. i.izerinde d ii $iinii len ve

133

• Nikr Cl!itadze

GUI'C.'iS(an [Opraklannm ku llamlmas1 ile gelccekte uygulanabilecek olan ba~ka proje ler ve mode Uerde v~rd 1r.

AB Proje lcri AB'nin s.iyasi c;.cvrd eri a rasmda gaz ithal cdilcbilccek a lternalif kaynaklann bulun.mas1 c iddi ~kilde dii~iintilmek(cdir. 2006 ba~mda. A.B olas1 Orta Asya·AzeJ·baycan ..GUrcistan·Tilrkiye·Balkanlar gaz boi'U hatUil ln in~asma dai.r Oneriler Uterine c;alt~~cak Ozel bir komisyon olu~IUrmu$lllr. Egcr bu proje u yg ul an1 r~t, boru hattmm Ukr.tyna-Moldova kolu ilc baglanmast planlamy·or. Uzmanlara gOre projenin uygulanabilmesi it;in 6 -7 yll gere.k iyor. Mevcur bir di~er f1.rSHI.., DakU-Tillis-E.rzururn bona haH1 1110 O r10 Asyt~'dan. Q7.ellik le TUrkmenisttm vc Kazakismn'daki petrol sahalarmd~n gelcn ko l ile bag,lantllandtnlmasJdlr. Bu d urumda Hazar Denizi iizerinden '300 loll u zunJ ugunda bir boru h ath in~ eunek gerek.li o Jac-.a.ktu:. Bu ~ek.i lde 25-30 m ilynr ruerre kUp gaz1 ula~hnnak mlimkUn o lacn.kttr. Bu proje

Nt\DUCCO olarak adlan(hnbmsm. Avrupa Komisyonu'nuu Ocak 200Tdeki 10planl.JS1 Sl.nlSmda AB'rtin gclcccktcki cncrji s trntcj isine dair konular tartl$llm1~1lr. Ocak 2009'da Rusya ve Ukrayna arasmda gerc;ekJe~en gaz. krizinin ardmdan AB, TUrk yetkililer]e NABUCCO projesinin uygulanmasman h1zland•nlmasJ konu· sunu ciddi bir sek.i lde gOril~mcye bn~bl m$l.tr.

Bakti-Akhalkalaki-Kars Demiryolu Karadeni z cnerji giivcnligi konusunda Kars(Tlirkiye)-Akhalkalaki (Giircistan) demiryolu Onemli bir rol oynayabilecektir. Demiryolunun in~asmm ba~lanlmasma dait gOtii!j>meler birka~ y1l devam etmi~ ve 2008 y•hnda Azeri. Glircil ve TUrk liderler projenin 2009'on ikinc i yan s mdil b~~ l au l ma sma dair bir antla~maya imza atmJ~Iardtr (Gi'lrcist.an'a kar~1 Rus askeri saldugan hg, projenin ba$1atllmasmm ertelenmesine neden olabilir). Bu yollo Kfl:'t:~ki smo ile AzerbHycnn'df•.n Knradeniz Ul.keleri de dflhil o lmak iizcre. bauya petro l vc pe tro l iiriin Je.rinin ihrac; edilmesi ic;in Tiirk Umanlan ve pe trol rafincri istasyonlanna petrol ta$tmak miimkUn olabilecektir. Egcr

proje uy,gulanm;:l ''TRACECA" hattllldn. ha.mmadde- dola~un mikt:li"J 20 mj lyo o 1o na yUkselecektir.

SONU<; XXJ. yUz.y1l devlctlcr arasmda i ~b i rli gi ic;in gi.izel bir manzara yaratmakta d Jr. Bumm nedeni Ka fkasya bOlgesini de ic;eren d iinyamn dcmokratik· Je~mes id ir .

Bu, bize ene.r:ii gUvenliW sorunu da dahil o lma.k Uz.e.re bVJge.-

dc::k..i poli tik. e.konomi.k. ve gUvenUge dai.r sorunlan n giderek ifadc ctmc ncdeni vermcktedir.

134

~OzUiecc£i ui

So n olarnk. insanhgm or1ak ve sonsuz ban~a sahip o lacagm1 sOylcycn btiylik Al man felsefec.i Immanuel K:lnL' tn gOrUsUne dikkat f;ek me..k geJ'e..k· lidk Bunuo dlioya.nm bU[lJn btUgelerinde ve Guney Kai\a.sya b61gesi.nde 90k yaktnda zamauda ge<9Ckle~e~ini ummHhy,z.

135

bo~

sayfa

2.5. ERMEN iSTAN'IN DIS SiYASETi Hacali NECEFOCiLU• XX. ylizy111n ba~1nda emperyalist devlctlerin T'iirklcr'i Anadolu'dan atma ~abalan dogru ltusunda Osmanh topraklarmda Ermeni dcvleti kurma

plunlarJ bo;u ~1k11. Ayn1 vaud ile Osmanh rebaas1 olat\ Ermenilel'i kl;kli'tun ve isyana te~vik eden <;:ar Rusya'st kazdtj;l kuyuya kendi dil~tU. 19 17 y1h

Ekim Devrimi sonucu ~ar'm dcvrilmesiyle mcydam bo~ bulan Ermeni milliyet~ileri 1828'den bu yana Rusya egemenliginde olan kuzeyball

Azcrbaycan lOpraklsrmda 28 MHy1s 19J8 l::triiJinde Enneuislau Cunlhuriyeti'ni ila n euile.r. Bu devletin p<>litikasmm C.<;MJOJ ..Biiyiik Ermenistan" idcali

tc~kil ~;.';(f i yord u .

M ondros Miitarekesi neticesinde Tiirk Ordusu' nun

~ekilmesiyle Kars ve Ardahan vilayetJerinde kurulan mitli hiikilmctleri tn~

gilizle1·in yardumyla bertaraf eden Ermenilet· bu bOigcde etnik temizleme faaliyetkrine ba~laddar. Doguda Zengezur ve Karabag'da, gilneyde Nah~tv~m vc iran istikametindc, kuzcydc de GUrcistan Cumhuriycti top-

raklannd:a (ki oralarda TUrk nUfusu ~ogunluktaydt) bu faaliyctlerini devam e.ttirdiler. 1920 Ekim' inde Kazun Karabekir komutasmdaki TUrk Ordusu Et·me .. nileriu kanh amelle-rine son v-erd i ve GUmrli muk~velesi ile Ermeniler T iirkiyc'nin dogu s tmrlanm lammak zorunda kaldtlar. Antla~man tn yaptldtgl gUniin sabahmda Ermeniler birden Bo l$evik oluverd iler vc Sovyet Rusya·s.l.t"'m himayesini .kabuJ edere-k "baS,•tll..SJZ"' Enue.nisua.n SovyeLSosyalist Cumhuriyet.i'ni ilan eliler. Sovye11e-$rne kar$thj!md~ Errnenistan. Azcrbaycan topraklan Zcngczur ve Nahc;tvan' la miikafatlandtn1sa da 13 Ekim 19'21 (al'ihinde imzalanan Kars ~·lukavelesi i le Nah~t van'dan el ~e-k.rue.k. zoru1\da kaldJlar. Bu bilgiler ~~ · S.•oda Lozan' m temeti nin Kars' ta ~ h.l(hgmJ uuul.mjmf•k gerekir. 3 1 Arahk 1922' de Sovye1 Sosyjl ist Curuhuriyerlcr B ir li&i 'u in kurul ms-

styla Ermcnislan SSC'nin dt$ siyasctine pratik olarak son verildi. Buua ragmen 1923 ytlmda Sovyetlet· Birligi i9inde bulunan Karabag'tn E.rme ..

137

nistan SSC'sine verilmesi c;.abalatt ~t'oskova tarafmdan reddedildi. 11 DUnya SavH~I' run sonuc-und:l Slalin'in 7..afer sarho~JuguyiH Kars ve Ardahan' l talcp ctmcsi Tiirkiyc Comhuriycti dcvlcti tarnfmdan rcddcdilincc Ermeniler. Ermenist.an'da ya$ayan Tilrklerin biiyiik bir k1smmm kendi t o pra.kJar:~nd f.l tl ~tkart•.k Azerbayc~m·s g~~ etmesine sehep o tdtJiar. 1988 y1hndan Sovyctler Birligi'nin ~oktUgU 1991 y1hna kadar olan o lt•ylorn b u bildiride degiruneyecegim. Sndece hjhrhnmak istcrim k..i, bu dOnemdc Az.crbayci'n. Ermenistan vc Dagll.k Karabag arasmda yA.$.'\nan

miinaka$-:.llar neticesinde o zamanki Sovyctler Birligi yOnctim inin de yardU,lJy)a Ermenisl::m TUrk Jltifusundan ternizlenerek mono etnik bir devJet hatiue ~e·vri ldi ve Azerbflycan topra.klomuu %20'yc yaknll i~galc ugrau ldt. Maalcsef bu miinaktl.$-qnm y07..0lmesinde arac1 roliinii lha.lenen devletle-r Ennenistan ve. Az.erbaycanla olan i li~kilerinde. ~tif[e S[andal't uygularm~· t1rla.r. 199 1•de bagmlSIZit£ml iJan eden Cl'menistan Cumhul"iyeti' ni ilk tan1yan devietierdeo bl.ri de TUrkiye idL Fskat, Bagmuaz.hk Biidi.rgesi;nde ve OM istinaden yeni AnHyasasmm g i ri~ ktsrnmda Tlirkiye'nin dt)gu vilayellerini kendi smtrlan ic;inde gOstcrcn vc bu topraklardan ..Bat1 13rmcni.stan" o larak bahsederu Ermenistan Cumhuriyeti. Tiirkiye'nin S.Ozde soykuum kabul etrnesini ve (jzUr dilemesinj is temj~ ve bu koouda.k.i JSntrC\ ohn.a siyasetini d J$ politikasuun kOse tas1 olarak bel ir lemistir. Bu da bugliu dahi TUrk dJ$ politikastnm sorunlanndan biri olarak kar~tmtza ~1kmaktad1r. l'i.irkiye inisiyatifi etc .fllmak i~ in SAvunmtl mevkiini zaman kaybe-tmeden terk etmeli vc elde olan bclgclcrle yurt dt~mdaki TGrkiyc ve AzerbaycaJl diasporas1nl da tesk.ilarlandm-u·:.\k )'J)d::t 365 glin s.ald1n pozisyonuna gc~ruetid ir. MUcadele, Enneni Diasporasu1dan daha ~ok bll di(•SporayJ kullana.n lilkclc-rc kars1 yap1lrnaltdtr. YUz ytl t1nce Osmanh tebaas1 olan Ennenileri k1~k1rtan. silahlandll'an ve Ol'ganize. ~kilde devletine kal'$1 ayakJand"t.ran empel.'yal isr devletlerin Tikk-M lislUman ahali .ile .Enneniler art~smd::• dU$1UOnh.k. tohuruiH.nru serperek ber ik.i 1araft birbiriue ktrdtran, bununla Osmanh Devleti'ni tehcir karan aJmaya mecbur kllan yabanc1 devletlerin varislerinin bugUn de Ermenislan'daki ve diasporadaki Erme· nilel'i Tliltkiye Cumhuriyeti devleti ve Tlirkle.r e kar$1 kullandlklarullll bilindigi. bclgelcrlc bu dcv1ctin yctkililerinin yiizlcrinc a~·1k $-Cki ldc vurulmah. bu Utvlrlannm ''dostluk" ve '"'ortaki1J.da" bagda$mad1g1 uyans1 yapdmahd1r. Bence as1l d ii$man bin yd huzur i~indc beraber ya}aml~ halklan birbi· rine dii~man durumuna getircn vc onlarm ban~masmt cngellemek i.;in parlamen.tolan nda "soykll'lm kcll'arlan" ald1rtanlal·, bu kararlarm ahnma ~ smda Ermcoi lobilcrinin etkili oldugu yalamru yutturmaya ~h~anlard1r. Ermeni Diasporas1. biiyiik devletlcrin siyasetlerini belirleyemez. Aksinc o devletler Ermeni Diasporasn11 kendi siyasetlcri dogrultusunda yOnlendiriyol'lar. Diger bir tabirle Enneni Diasporas1' nm bulunduklan Ulkclerde devletin siyaseti.ne ay.k.m kar<-l dar aldtrtn.la UlksUn.e sahip olduklano1 sa.n138

mtyorum. "Soyklnm t Tantma" kararlan ahnan vcya almmas1 muhtemcl i.ilkelerdeki hiikiimetlerin "pal'lamentoyu etkilemiyOI'UZ." yal::mlart birer bahanedir. •0 hilk.UmeLler ··soyJ<JrHll ohns
•

[Jlke gUveuli£inin cem.iui. lHke biiti.inliigi.ini"tn korunmast,

•

IDOnyada Brmenista u'tn nlifuz.unuu temini.

•

IVIuslarJrftSt hukuk norrulanna d.r~yamuak ftdalerli, isti.krarlt ve dernokratik dlioya dOzenin.in <>laylan ctkileme;

bagtmstzll&mm

ol u ~ u mu

\'e wprak

ic;in dUnya geuclindeki

•

Miittcfiklik miinascbetlerin in kurulmast i ~in ortaklann vc dost devlelltwin ve uluslar:ll':lSI te~kilarl:lnn aranmast;

•

IErmcnistan vutanda~lan vc dia.spora Ermcnilcrinin (spurk) haklanntn korunmas1;

•

IDost dcvletler ~·evrcsinin olu~turulmas t ic;in bUigescl i$birliginc k attlun;

•

E konominin geli~mesi, vatanda$1ann hayat scviyesinin yOkscltil t'))esi. dcn1ok.ratik. deSi$in\lerin yai>Jhna.st, insan ha.k l ai"Jn~l .riayet c-dilruesi l~in e l veri~l i dt$ ko -~ullann o lu$rurulruast.

Ach g;ec;cn siyaset biU mciye gOre E.nnenisuul'Jn bazu.'lanmsst gereken D•s Po l itika K onsopti'nde su faktOrler dikkato ahumahd1r: SfiVa~"

•

U lusla.rnrast mUnase.betlerde dOuUsUm ve "soguk nun gerilemesi;

durumu-

•

Modern dihryad.;:, bircok rnesele ve sorun.lan u c;tszthnliude askerl faktOrlcrdcn ba~ ka siyasi. iktisadi, s;evre. enformasyon vc tckno loj ik faktOderin roltintin il!Tma!a:

•

Bilimscl-tcknik gcli?im. cnformasyon a lantnm kUrcscllc~mcsi, u luslararast ik tisadi ili~kilerin ~.e~itlcnmesi;

Stepan Grigory.m. Yno:l$nyayt• Politikt• i L>iplomatiya Armenii U!rm~·ni..'>1an'm 0 * P~\litikas• ve Dipll)m:·eNsll, (l\llp:l/ww v.'.pe:·ll.'X:buiWi ng.3m/:innfpa~$. php?p:t$.::=iecO• re$&id=51 Nn•.$).

139

•

Ye.ni (ehdi tJerin - (crOrizm. ~Oztime kavu!iturulamaml~ ~an~malar, snm a~a u o rgauize suc;lar. uyuswrucu v-e silahlarm kauunsuz doht~1m1 vs. M cydana 91kmnst. Orncgin tek kutuplo dUnyanm <>lu~omu egilimi Rusya ic;in bir tchdittir. Bu zaman uluslararas1 g iive.nl i£jn bir<;ok. (jn.efnJi meseleleri 6M gii venl ik konseyi onay1 ~lhnrnHd ;ln batt kurumlHn tarafmdan lek Ulrafh olarak ~OzUiliyor~

•

A vrupa' da, pa.'l:ifik Asya'd3 ve diger bOigclerde bOigc..IOCI entegras· yonlann geli~im.i . BUlge lllkelerinin A\rrupfl kous~yi ve AGiT'e
•

D cvlctlerin

•

Digcr dc vlctlerin gOril ;

•

U l uslararas1 i li~kilerdc sivil toplum kurumlanmn roiUnii n anmas1:

•

t.Jtuslararos1 top lutugun gilney Kafk.asya bOJgesine d ik.katinin art-

ileti~im

imk5nlan meselesi Oncmlidir;

~.tkar lanntn

hesaba a hnmas1,

d 1~

politikada On-

rmts l vc bOlgedc ulus Otc si projelerln ( petrol ve gaz boru hatlannm. demir ve kara. yollanmn) in~ast; •

E rmenistan'm d1~ politikasmm (cmini i~in k~1ynaklann klstth olmasJ ;

•

G iiney Kat'kasya i.ilkelerinin ABO ile iki tarat1t askeri i~birligi , 1''Grkiye, Gilrcistan ve Azerbaycan' 1n TUrkiye He, geni~ caph a skel'i tat:bikatla1· dahit, as kel'i a landa ii~ tarafl! i!jbirligi. hazar deniz.inde Rusya ve iran ask.eri donanmalanmn gii~.lcndirilmcsi vc [l(azakistan'm haz.ar'da askeri donanmasmm yarat1lmas1 ile hazar deniozinin askerile!itirilmesi ve Aze.l'baycan harbi bi.it~esinin Onemli derec.cde biiyiimcsi;

•

.llfftn'u) keodi oUkleer pl.'ogrt•.llli!'H'l!\1 geli~[inne 1nes elesj ndeki polilil
•

BOigc illkelcl'inin ab ve NATO ile ge~ekl~tirilc.n ve plcmlanan yoni bliylik iibirligi programlan (ENP ve lPAP);

•

Son i.ki-tic; ytld.H Rusya siyasetindeki d0nli$lim: Ulke dahili nde dernokratik ilkclerden gcri 9ekilme. scrt d1~ politik::'tsJ. kom~ulara yOnelik
Ermcnistan Cumhuriycti Dt~i~lcrl Bakanhgt'mn 2006 y 1h faaliycl r..lporunda2 Ermenistan d1~ s iyascrinin i't lkeyi direk veya dolayh ~ekilde

:

R.::snum, 10.01.2001

140

ctkilcyen a~ag1daki ulus lararas1 si.irc~·Jcrin gcli~imi dOncminde hayata gc~irildigi bi ldi ril iyor: •

R us-Giircii mi.inasebetlerindeki gcrilim. Rusya'ya giden nakliyat

yoUarutnl kapanmast; •

Niikleer silahlan n yayllmas1 problcmi, iran'tn ni.iklccr programma i l i~.k.in

o Ja.rf1.k: uluslarru.·as•. topl umun

duru~u

ve bummla Hgili olu-

$fln geriliru;

•

.Errneni-Tiirk llllil)asebetlerin.in bulunrn.a.ot.:'ISJ ve .kapa.h Snltrlar;

•

U luslanm1sl terOrizmle devam eden miicadc le;

•

eogr.1fi kom~uluk neticesinde bOlgclerdeki (lrak. Afganistan,

LUbna.n) siyasi ve askeri istikrru.·s,zhk; •

E ncrj i giivcnligi meselderi, encrji kaynaklan vc nakliyat yollan Uzerinde. kontrol e.ldc ctmek ugrunda ~e¥itli gi.iylerin rekabcti;

•

Giivcnlik sistcminin modifiye siire~leri ve posl·Sovyet alanda i~ birl i~;

•

U luslararas1tc~kilatlann yap1humm 1slahat si.ire~leri;

•

Avrupa enlegrasyon ~er~evesinin gcni~lemesi:

•

Gerck bOlgesel. gercksc de bOigc dt~l (Orncgin Kosova) miinaka~alartn geli~imi . GUAM'tn faaliyctlcrini arttrmas1:

•

Daghk Karabag iizerinde g0ri.i$mclcrin dcvam etmesi.

Yuka.nda. sayJltm

slh:~kri

hesaba kaut.rak

mUuefikJ~rioin,

ortt1.klMuurl

ve bOigedc faa) olan d iger dcvletlerin c;tkarlannt dikkate alarak. Ermenistan kendi ~:1k.oulan do£:rultusunda komplementarizm siyasctinc devam etmektedir ki, bu konuya daha sonra degine.cegim. E:rmenistan Dl$i$1el'i Bakanhgt'nm ad1 gc~en raporunda 2006 y1lmda cldc cttiklcri a§.•."lgldaki neticelere Oncm verdikleri kaydolunuyor: •

•

Devam eden "abluka"ya. bOigedc nakliyat yollanndaki smtrlamalara ve zorluklara. ragmen hayati Onem la$•yan ula~un yollan nm faaliyetlerinin temin edibnesinjl) ba$a.rJtrua.s•~ E ncrji ta~ay1ctlannm temini, e nerj i ithal yollanmn ~e~itlendirilme~

sine yakla~•lmast; •

Da£:hk Karabag sorununun tanziminde mi.ispet egilimler saglan~ rm$U.r. milletin ke ndi kjderinj be lirlerne hHkk1 gOrlisme bel,geler ine girmi~tir;

I4 1

•

Avrupa Birligi'ne. entegrasyon silrecinde yeni seviyeye ula~tlml~· ur. A\1rupa Birli£,i ile ..yeni kom~u l uk'' s iyaseti ~en;eves i nde faaliyct prog.ram1 imzalanml~tlr:

•

[l(ollektif Gilvenlik Anla.}mas1 Te~kilau ye.r.;evesinde. i$birligi ve E rmcnistan-NAT O Perdi Ortakltk Faaliyctlcri Program1'ntn ( lPAP) ger~.ckle~mesi s hreci etkin olarak geli§tiri lmi~tir:

•

[l(om~ u

dcvletlerle , siiper dcvletlerle ve uluslararas1 (c~ki latlar la il i~kiler dogal seyrinde gel i~mi~tir:

•

E rmenis(an ile D iaspora arasmdaki baglann saglamla§llrtlmasl a~ISindan elkin adunlar allhm~ ve 3. Ermenistan D ia...;pora Forumu bj~nyhl

dlizcnle-umi$tir.

E.rmenistan' m d1~ siyase.tinde Rusya Fede1·asyonu' nun Onemli yel'i ol·

dugu taru~JimatdJr.

Y. G. Kardumyim 3 S O''yet.ler Birliginin dag1lmas1

arifcsinde ve Sovyctlcr sonws1 dOnemdc (2003 ythna kadar} Ermcnistan'm Rusya'ya yOnelik d1~ siyaseti vc Enneni-Rus miinascbetlerinin cvrimini

d()rt ll$~utw.ya ayn:tyor. l988'den 1992 yJhna k~1dar ol~1.n zaman d ilimini kaps.ayan birinci :t~amayt bagtmsrz.llga h~z.trhk ve baijtm.srzllg.m etde ed ilmcsi dOn.cmi adlandlfan V. G. Kardumyan bu a~amada Ermcni-Sovyet-Rus mil!lasebc.tlerini "miinaka~h " ve "soguk'" o larak karakte.d z.e. ed iyor. Du dunm.l es.ki. Sovyet cumhuriyetlerinde demokJ:at i.k. sU r~ci m geU$mesi ve SovyeL y.Onetim inin Karab~g meselesindeki s.iyaseti He baghydt. Neticede Ermenistan'da Rusya karSlll e lil iktidara gcldi. 1992-1994 ytllan arasma denk gelen ikinc j ll$amada Ermeni -Rus milnasebe.tle.ri Kremlin in gerek

Ermenistan'a, gerekse de Ciilney Kafkas'fl yOnelik belirsiz. siyaseti ile bclirleniyordu. SSCB 'nin c;Oklisi.inden sonra Rusya hUklimeti hem iC soJ'Unlar nedeniyle, hem de Kremlinin o z.aman yiil'iinUgu d1~ siyaset gereg·i C Uney Kafk.as'a ve Merkezi Asya'ya gereken ilgiyi gOstermiyordu. Eski Sovyet CtJJnhur.iyeLlerin.i UJ.ken.io ikJisadi, siyasi ve sosyal de£i$ilrU yo lund:-). engel o l:trak gOren Rus.ya iktidan bu cumhuriyech::ri Rusya ic;in e-konomik yUk o lantk saytyorlardt Bu durumu dikkate a lan L. Tcr -P,~trosyan Ti.irkiyc ile. mUnaseberleti d U7..ehme.k i~in her tiltli.i c;aba sal'f ed iyordu.Ailla mevcut

siy;1si ger~e.k l i k Enneni-TUrk i li~.k ilerin.de belirli gel i$irUe u ta~Jl):-).y9 irn.k:an vermedi. Bu ge.rc;eklikleri milli glh1cnJ i.k.Jerine yt.Snelik lchdit o larak algllayan Ermeni yOnetidJer Rusya ile ili~kile.ri normalle~til·mek karan aldtl:lr. Bu 1.,.aman .Ermenistan' m Rusya'ya yOnel ik yeni dJ~ siyaset Sll:fJLejisinirl unsurlan b i(i.im l enme~e ba$bldJ. Milti glive-n.l i ~tl tem.ini konsc.ptine dayanan bu stratejide Rusya'ya belirleyici rol verild i. BOylece, El'menistan' m askeJ'i ..siyasi yOniiniin haz1rlanmasmda Ti.il'k faktOrU belil'leyici o ldu. 1994-1 998 yJtlattnJ k apsay:1n U~illlcU a~ama 15r rn.enisuul "'JI) Rusya'ya ytjneli.k. fa.;,l

Vn:;j (;, 1\unfomynn. PoliliJ.:a Am)t:flii v Otno:stlcnii RllSSii ( 1992·2003 g~.) {Grmen.i ~3n 'm RuS)'i•· ~ )'~J nt: lik

142

Siti•-Seli (19924 003}], O<*.torn Tezi, (Mosko,•a: 1008).

rize ~;.-diliyo r . Rusya'nm Giiney Kafkas'a yOnclik ycni s iyasi stratcjisi vc 6att'nnl bOigede siyasi faa lli£i neticesinde- Ermeni~Rus asketi ~siyasi itis~ kiled h1z:ta geli$li. Bu zamno dilirninde Ennenislan' m d1S s i)'fi-Seti Rusya Federasy(mu' nun BOT ve Ozelli.kle Giiney Ka.lk1s'a yOnelik yeni On<:elikleri dikkate allnou·ak olu!;auruluyordu. Bu dOnen1de Enneni-Rus mUn:.~se· betlerinill stroteji Ozelligi kesinle.}ti ve Srme nistan'nl d iS siyaset stratejisjode Rusya yOnli b.:-Jskul oldu. t99S Y•hnds n 2003 yl1wa. k:nd.:-Jr.kj dOrd UncU asama her iki devleue devle-1 ba$kanl~rt11Ul degismesi. Robe.rc Ko~aryan ile Vladimir Purin' in cumhurba~kanl!klart dOnemidir. R. Ko~'r<>gram lnrmdau biri o lHn "l·\.rruenAI" f.:-tbriknsuun moderniu1syonu 2006 yllm da w.mam l anmJ~IIr. Ermenistan ile Rusya Federasyon·u' nun :.~y1'1 ayn vibyetlel'i Masu'lda ili~kiler aktifle~mis, kar~•hkh geli~ gidi~ler al'tllll~llr. Rusya'mn bask.entinde ve diger vilayetlerinde Ermeniswn ile ilgili 350 ctk.inJ i.k y~•p11JUJ$llr. E~itin1 a lanJUd.fl.ki i~birligi ~er~cvesi.nde Rusya ilniversitelcrinde Ermenistan vatanda~lanna parasLz

143

100 komenjan ayttlm1~t1r. Rusya Ermenileri de iki iilke a•·as1ndaki milnase·

betlere k:atk 1d~ bulonmu~lard•.r. Fak~t. 2006 yll mda Rusya'da milli zemindc bir ~ok Ermcni'nin katli gcr~cklc~tirilmi~tir ki, Ermcnilerdcn ba~ka ne Rusya ne de ba~ka tilkelcr bu olaylara tepki gOsterrnemi~tir. YUksek seviyeli Errnenistan-Rusya g6 rU~1 netednde Enn~n i UJraf1 deff•l9rca (Raporda aynen bOyle yaz.•yor) bcnzer m.i ll.i miisamah:-l.StZ.II.k (ho~gO rUsliz.I Ok) o laylanmn arndan kald1n lmasmm zaruriligini \'Urgulaml§llr. 1-lalta Rusya' da Ermen ilerle i li~kilerde zor kullan1llll
.. Ermenistan dl$ siyasctinin Oncclikli mcscle.si Karabag sorununun (Ermeni:Han a~ISin dan - H.

N.l adah.>.rli

~OzUmiillc

yOnelik ~abalru·tnln de·

vam etmesl ohuu~rur. E.rmenistan' m Rusy
Ermcnistan iktidan ABO ilc dostluk lamht~tlnlmasma c;.aba gOstem1i~tir.

i l i ~ki l cri n in gcl i ~ti ri l mcs i

ve

sag ~

Avrupa ailcsinc yakmla~ma siyascti devam ettirilmi$tir. Cumhurba$kam Serj Sarkisyan AB Ba~kanllguu yiiriiten Fransa'y1 ve Briiksel'i ziyaret e.tmi$. Us1 dlizey gO rU .~Ier zaruoru A vrupo Bi.rlig,i ile i$bi.rli£,inin ye.ni perspekti neri kaydedi l m i ~1i r . Ermenistan 2008 y~111d9 Koloktif GUvenlik Anll9~rn
a~ama

2008 yJIJilln Ek:im !lyu'ldan itibat'e•' Ermenis(an KMadeoiz. Ekon.omi.k. 1sbirli£i Tt:$ki lat•' rnn bH,skauh£1ul yUrlilmege bn$bmJ$11r. Ermeni-TUrk ili$1ti lerinin no rruolle$tiril mesi istikametinde yen.i

bUsJe.r yap1 lrn1$. ama bo zaman OnkO$olsuz d •k

ka hnrn1~lll' .

144

ili~kiler

te~ b

korolmas• ilkesioe s~

Kom~u Giircis tan vc iran' la ili~kilerin gcli§,tirilmcsi devam cttirilmi~. Avrupa iillkeleri, (:i n ve J-lindistan ile i~birl igj geni~letilmisri r.

Avrupa kurumlan ilc i§,birligi ve onlann destcgi ile Ermcnistan'da se-

<;im sonras•

geti~n soru n IMul c;<>zUtoU

ic;i n ~aba sal"f edil.ru i~ti r.

Ayn1 zamanda Srmenistan d i.} siyaseri kiiresel ekonomik ktizle- ilgili soruo t~Jrl::t kars• k~1rs•ya I;a lll) \~lJ.r. CUney Osetya ohlylart l)l![jcesinde Crmenistan ' t et.k.i leyen o tumsuzlukJann h(lfitletilrnesi i9in tedbir lcr

BOigede istikr Mul,

flllnmJ~I.tr.

i ~b ir liSin in, gUvenli~in

ve ba.rJSUl tesisi Eouenistan

d 1s s iyasetinin esas gorevlcl'inden o lmustur. Ermcniswn Gilncy Kallms' ta istikrar v(.: gi.ivcnligin tcsisinc katk 1da bulunmaga <;ah~ml~llr. 2008 y1lmdtl Ermenisran•m uluslar arast miicadelede i~tiraki devam etmi~tir.

bi'n~ gU~ I cri ndc

ve antiterOr

0Jkc dt~ siyasctinin iktisadi unsurunun ilcrlcmcsinc, iklisadi gcli~im vc iktisad i gilvenlik me~~elelerine Oz.e.l ilgi gOstel'ihni ~tir. (:esiLii Ulkeler ve ulusJararaS\ te-~J;iJ atlar b J;a.r~J hkh fi·•yda)J ik.tisadj ili~l;ilf'r deri nle~l.iri lrni$tir. K UitUr diplorunsisi r.lanmdn ~ah~m~ l ara devom edihnj$tir."

Bazt g<5zlemciler rnilli g \Jven lik: k.o oseptin.i haz Jrlarken Enneoisls o'm polaus iyel mUuc fi.klerinin ~tki'rkln ile uyu ~mayan faaliyetlcrdc bu luudugunu. Ermcnistan Cumhuriycti' nin pragmaLik yOn gOstcricilcrinin bas it mant1k yerc;evesine s1gmadtgm1 yaz1yorlar. Mesela, Moskova ile KGAT <;~rcevesinde

BOT UJkeleri He askeri-sjyasi mUnaseberJerio

gel i ~t i ritrne sj

nin Qnemini sUyleyeu 13rivan. ayu1 zam:mda K uzcy Atlantik blogunun ~e §,itli prog;ram vc (atbikatlanna kalllarak /\BD vc NATO ilc askeri alanda faal i~birligi )'ap1yor. Rusya ile ekonomik i~birliginin derinle$mesinin gere.klili£,in i sOyleyen Ermenistan. Rusya ~t karlawH iluual ederek. b<51gesel nakliyat p rojelcrinde iStirak ctruck ic;in kcndine zemin j,n yor. Tlirkiye ile d iplomatik mtinascbct o lmadan tic<:t rcti gcli~tirmcyc <;ah~tyor, bir tarnftan

sOzde- soyku·1nun tanmmasnu calep ediyor. d iger t;l.l'aftan bunun resmi rnl\na.sebctlerifl kuru.hnasnu e..nge1Jemedi£hti si.~yH\yor. Errnenisum hi ~ de mnnttkh <>buayan bu d J$ politikHs nn "devle.t kornplement:lriz.mi" tcorisi ilc a~1klamaya ~a h.}1yor (complemcntum · Lmince tamamlama). Bu teorinin mahiyeti c;ok y011Hi uluslataras1 i l i~ki l et sisreminin olu~tu ruhnas 1 dt!· ki, bu sistemde ~e~irli d 1 ~ giit;ler birbirlerioi deogeJ iyorlar. " B ~ J gedeki rocvcu1 ihtilafktrtn sOmiirii lmesini degil, ~1kar bid iginin tistiinlliklerinin kullanum konseptine esaslanan d1~ politika gUttti£:Unil'~ iddia eden Ermenistan Cumhurba~ka1H

Roben Koye.,·yan komplemental'iz.m siyasetini dc.vletin

gi.ivcnlik modclinde kullandtklannJ s0ylemi~tir.5 Ko mplementarltk ilkesi ~

Arnuow:u, 17. 11:2006. O•np:/fwww.armh)wn.com/ncwWrw'nOIII2006111714 t(,QC}949J.

145

El'menistan d1~ siyasetinin One mli bir maddesi gibi ba£:tmslzllk arifesinde ilan edilse de Vardan Oskauya u Dl$i~leri Bakau 1 o lduktan son.ra resmen onay lanml ~ hr. Moskovah gazctccinin " iilkc nin ABD vc NATO ilc askcrl i$birligl R usya ile stratejik savunma or(akhgl ile ~el i~miyor m u?" sorusuna Va.rdan Oskaoya.o ..ak:sine biziru ·~"' bu, birbi.rini lfiJll.tJJlllayan fakiOr lerclir". d iye cevap verm i$lir. Milli gUventi k a larunda Erivnn'm siyasctinin komplcmcntarlzmc dayand1gmm alum c;izcn Vardan Oskanyan glive11lik alanmda bu prensibin '\:ok kaunanll" oldugunu gOsteriyor. Du ba.loo1.dan. E!rmenistan ask:er i a landa bem Rusya ve BOT Ulkeleri ile, hem de AB . ADD ve NATO Ulke leri; mesela Y ummistan ile etkin i$birlij;ini gcH~tirrncyc ~·.aii~Jyor. BOyle "be$ katrnanh" komplcmcntarhk en iyisidir; ~yle ki. bu katm:lnlartn biri11de vuku bul:.1n o l:1ylar, di£CI' kannand:lkilerle<;eli$JOiyor, <;ihtkU burada umlJlk. fik.ri ~td\$\YOr. '"Topra o e te alchgunrz. be$ kmrnan 11lkemjzin giivenlik rnesele lerin.in c;Uzlio1tinde geni~ io1kflnlar yarauyor~·, diyor Vardan Oskauyan. Ama bu prensip E.rmenistan•t be.sleyen ~ok sayth Ulkeler tarafmdan hit; de her zaman kabul edilir de.gildir. Mesela, lirivan' Jn s tnJtej ik orua.kJarmdan biri olsn AOO Uikedeki demok.rmik "ISlahallann gidi$ine" inn larda trulunarak. ekonomik yardnnJan siyasi t~tlcp l cr ilc ili ~k i l cnd irmcktcn Otcsinc son dOncm Baki.i'yc iri <;apll askcri yardm1 karnn almt~ur. Diger su atejik o na£1 AB de desteklerini sosyo· t>Oiitik: ve t;evre ta lepteri He ili$k:ileodirerek y~ tleli fni Rusya sirkt:[inde-olan Me tsam<.'l-1' l:UOrn Sfmtralinin kapat1lrmts1 ic;:in son Utrih verilJuesini wh:p ediyor. Ermenistan'tn askeri miHtdi ki ohm BOT Ulkelerinden de baz1 iratlar ge.lmektedit . Mesela. Moskova komplellle ntarizm ilkesine b:1g11 lirivan' Jtt ooun c;:tk.tJrl9fula Ztt o ltm .lra•l-Enuen.iSiiln gaz boru han, ile- Hgiti faal iyetine, yerl i GSM pazan na Rus ~irketinin girmesinin engellenmesine tepki gOstcriyor. Bir anlamda E.rmenistan tarafmda komplementarizm ilkesinin pratik o larak haya1a ge~ i rilmes i. bu Ulkenin "stmtejik ortaklan·~nm rnilli vc bOlgescl ,gUvcnlik ilkclerlni ihlal cdiyor.6 J3u aytd:ln M oskova l)evle.t U lusl:lratast hi~k:iler .Enstirilsl.i 'ntin og~etitn iiyesi, "Moskovskiyc Novosti" h~tftahk gazctesinin ba~ cditOri't Pro f. Dr. Vita liy T retyako v'un a~l!Jdaki tikri r;ok ilginytir: ''Kafkasya Rusya'ntn \'C tUm Avrupa'nm gi.i vcnli&ri i~in anahtar One.me sahipti1·. Kat'kasya' da Rusya'y1 destek lemek Avrupa'nm <;1kan nHdtr, l'akat biz. Avrupa'dan bono gOrcmiyoruz. Rusya. AB ve ABO arasmda Em1cnistan'da Usti'ln!Uk miicadclesindc Rusya'nm $':li1St daha ~oktu r: r;Unkii Ball ttim haJklara, isteseler de. islemeseler de ayru dev1et modetiui uygulatrU:l ya <;9h$tYOr"'? Ermenistan Mili Gi.ivcnlik cs ki Bakan1 David $ahnazarya'na gOre dl$ siyasetteki komp lementarizm deklare karak(crlidir. ger~ekte Ermenistan'tn d1~ siyaseti Rusya ~1karla n ile smtrltdtr, neticede. G Uney Kafkas bOigesinde 6 r :.\'d SO::I'¢.¢C.V. Kompkmtlll31il.lll r rotiv Pl':l.~.n.mi.zma (P•'3gll~tiZ.IIlC K.ttf·~ · Komplcmt·TII31'i7.mJ . (http://www.I\ISS1.-d in;•. rulrrontcodlformccfarm~·nia'lid ~889). '

Arnlent:·•.ru. II .OJ.l006, (hiiiJ ~!/www.:·•rmenill.nllncw$1id ~lS3.hlltl l}.

146

kutupla~ma olu~mu~

vc Ermenistan'm ttim ko m~ulanyla sorunlan vardar. Dogl'u d1~ siyaseti milli giivenl igin temini a~ 1 smdan degel'lendi l'en 1). $:UHlaVtr)'fl.ll, Arm info ajans1na verdi~i rnUJakf•t1fl ~t}yft: d iyor: "Mev.cut iktida.r bu meseteJeri (rnilli giJvenli.k - H. N.J Rusya'ru n ksnmlan fliHnda. Kolekti l' Giivenlik Antla§mas1 Te-$kila u c;er~evesind e c;Qz.mcge ~:aiJ~Jyor. KGAT gOsh:.~rgclcrine gOre ulus lar aras1 gih•cnlik sistemi kriterlcrine uymamaktadlr. Bu te$kilatta i~Lirakc;i devletlerin ~·karlan da bir birine uy:mamaktadtr. Ermenistan milli gilvenligini kom~ulan Giircistan ve Aze.f baycan ile birlikte Avro-Artantik: glivenlik sistem inde temin etmeJidir. Bi)lgede isti.kra.r yaln1z bu zaman mUmklln o lur. Bu giin Erme.nisttu) 1Urn kom§ula n ile sorunlar y~~amakt..'l.d 1r. Bu. her §eyden Once lC·k tarall1 Rusya yOnlil d J$ siyasetin neticcsindcdir. Kom$ulanndan farkli o larak Olkcnin Avrupa kurumlarma kanlmasm1 hedeOeyen siyaset yi.iriitmtiyor. Neticedc Ennenistan' 1n iktisadi :lblukasma lilkenin siyasi izotasyonu ckl enmi~ti,·. M illi glivenlik, den.to.krasi ve get~ekt;i d t ~ s iya.set temeline oturtulma hd Jt . Her iki fa k(Or Ermenist-ln'da o lma
Son z.amanlar Rusya ilst dilzey yerkililerjnill ermenistan'a yogun Zi· yoret1e.rine de~i nen A. Sa rk.isyan .- ''Ermenist::m'da Rusya hudut birli.klerinin buhm.mas1. be l.ki de dogrudur. ama hC·r zaman "on l~nn var1.tg1 Erme nistan'm <;1kannad1r", sOzlcrini tckrar etmek \ilkemizin vc toplumumuz.un §Crefine rekedir'', · diyor ve bin;ok Onemli fabrika lan n borcunun silinmesi kar~1hg1 :Rusya millkiyetine verilmesini elc~tire.rek. Rusya ile ortakhk iJi~ .. kilerinin baguniJ hga dOnl.i~tU gtinden yaklOI)'OI'. Rusya Dt!ii~l.eri J3ak::::tnt Sergey Lavro v 3-4 Nisan 2007'de, BDT kra Sek.rcte ri Vladimir Ru~aylo 5 Nisan 2007'de Erruen.isuuf(• resm i z iyareue bulundu. 10- 11 Nisan'da ise Rusya B~bakan I. Yard1mc •s• Sergey ivanov Ermenistan'a \~lll~ma ziyareti yaph. Ermeni s iyaset bilimcilcri bu z iyarctlcri 12 .l\olay1s 2007 parlamento sec;imlcri ilc ili~kilendirerek, bu se~imlerdc ve gelccek c umhul'bm;;kanhgt sec;imlerinde Sc1j Sal'kisyan' a ac;1k de.<>tek !l'l.:lhiyetiude oldu~unu bi ldjriyorlar.~

Es.ki Cumhurba~kant Levoo Ter-Petrosyana'~l g().re Erme.n ishl.ll'll.l ch$ s~yascti - "bo~ ve anklm.StZ bey~t l f•.r zinciridir". L. Ter-Petrosyan "beceriksiz. siy.asiler" saycsinde Errnenistan· m dt$ s iyasetindeki ba~an stzl 1.k.lanm •

Arminf<Jo. 2 3.00.2006. (hup:l/www.amlinfo..infl"l''politiJ.:a_l\l·iSSll¢.5J.htm 1}.

11

l{;'n'~tlt."t}~ I, 1-U:)4.1 007. 0111p:l/k11~ l:.~t.tnc nh).ru/n.::.W$lC.\1/ntw~iid/ IIS:I(I{)S.htmO.

147

SJul.hyor: "Ennenjstan iktidan ABD 'deo Azerbaycan·a ys pttrunlar Ong<:ken 907 nurnarah yas~lnu1 ge~-rli ka lmastm istedi. fak m Ko ug,re bu t~dcb i kabu I ctmcdi, aym kuntma Em1cni soyklnmmt tamma c;a£,:rtsJ yaplldt, a ma hepimiz bunun nc ile sonland1[pnm ~ahidiyiz. Ti.irkiye'yc mtinasebctlerin Karabag faktOrti ile ili~kilendirilmemesi vc ortak stntnn a~thnas1 ~agnst yap1ld 1, hi~bir ~ey o Jmad1. Once TU,·kiye'nin Online soyk.t· ruru Utr1J I'.Il9 ~rlJ koyduJar, s ma sonra bundfJJ\ irl)[intJ ettiler, ko~utsuz. iU $ki ku rul m~ls.ma razt oldular. Uluslar arnst t.opluluga Kars-Abalk(:lek deutir yolu in~.a..stnJ cngcll"~m<~gi d iklc ettiler, ama bu projc gcr\·cldc~ti. Ahalkele tk'ten Rus iissiiniin c;1kanlmasma kar$1ydllar. ama $imd i o Us orada yoktUI'. E-rmenistan abluka ko~ullannda da geli~ebilir diye beyan ediyorlar, ama deve1mlt abJu.kad::an ~ik5yetyile-r. Ennetl i ve Azerbaycanhbr organi k o iMak bir1ik:te )'9¥Jyamaz d iye iddif• ediyorh\1', arna devamiJ ban$1lfl.k.ktnd:-l. ko n u ~uyorl ar. Karnbag meselesinin biz.im icin bitmi$ o ldugunu ifade cd iyorlar .. ama ncdcnse, gOrii~mclcrden ctckilmiyorlar. AGiT z.irvcsinin istanbul'da yaptlrnamasma ceht ettiler, ama keodileri uslu<.~a bu zirveye kattldtlar., bu aznll? gibi sonuy belge.10ini de imzalayarak, devlet seviye.10indc Aze.J'baycan ' m toprak: bi.itUnli.iglinU taJl ld llar." 10 ~Syle

Es ki i ktidar partisi (Erme nistan Umummilli Harekatt) tiyesi Hovanncs igityan 'a gO•·e Erme nis£an d iplomasisinin seviyesi ~tok di.i?mi.i.}tik. Su se· bepten de Azerbayc.an ta.ra 6 AvruJ)a Konscy i kara.rma Oag.ltk Karabag'm ..AzerbHycan' ul bir pan;as1 o ldu£unu" ya?. .dmmlYJ . ba$arrm$tlr. Ve En ne-ui hcye tinin. bunu dlizeltme gayreti bo~a cttkrru~ttr. 9UnkU kimse destek vermcmi~tir. Ne F ransa, ne Rusya bu konuda Ermeni heyetini dcsteklemcmi~ti r. Bu yiizdcn bir c;ok ulus larar.tSI te~kilatlar ve aym zamanda Av~ 1·upa Konseyi E-rmenistan'1 saldu·gan bi1· devlet o la1·ak gOstuiyor. Olusla· ra.ras l rop lumun glin.deminde U~ s aldtrg;H\ li lke VMd•r: Iran. Yugoslavyn ve ErmeniSl3 n. Erruen.i tarafmm beyanntlan m 1asdik etrneyen ABO Dl$iSieri Bakanhg. Dsghl:. Karabag·, ulusJararns1 platformda "i ~gal cdilcn araz.i" o larak 1arumlarn~1 hususunda 1srar cdiyor. "'Beyaz Rusya. Ukrayna, Po lonya ve birc;,o k iilke Azcrbaycan~111 '"toprak biitUnli'lgti''nc taraftardu n. d iyen igityan E.1'menistan' 1n hatici siyasctinin dui'Umunu bOyle eJ~tiriyo•·· E:ski E1·men istan Ba~bakan 1 ve aynt z.amanda Hl'istiyan Dcmokrat Par~

1\si btJ$.k~HH olao Hosrov l19tULyunya.n: ·'n akli-Tiflis-KMs·· derniryolunun insas1 ekonornik proje degi l. s iyasi projedir ve biz bunu engellemekle ~ok gc~

kaldtk ve bOigesel i~birligioc kendi yakkl$1n1JmtZI zamanmda a~tkla yamad ik" diyor. Bir ba~ka eski Ermcnistan Ba~bakam ve Ozgtirliik Partisi Ba~kam o lan Grant Bagratyan' a gOre bu demir yolunun in~1s1 hem siyasi hem iktisad i meseledir ve Ermen ista n i~tin utan~ verici bir ycnilgid ir.u Ermenistan dt~ siyasetindeki en Onemli aksayan 1arafm Ermenistan htiklimeti nin kendi d t$ s iyasetine yete rince hil..k:im o hna .nasJ, ya ni [am

m Rcgnum . 08.12.21:1J7. (W\V\I.',rt'·:l11Uilt.l\lfne"-'l'IV2952:S.hunl ), 11

R.::snum, 18.04.2001.

148

anlamtyla bagJmSJZ olmamas1 o ldugunu sOylcycn am~tlrmact Re ha YJImc:.za gOre, "'l)iaspora Ermeni Orgiltleri, Kn.rabag ve Glircistan Ermenilel'i, Rusy;•, ideoloj i.k ve a~m m i lliyet~Y i gruplMul o l u~tu rdu~u bask• ve y6nlend inne ler Ermen.istan yOnetimiuin kend i ger~ekleri ile orantllt bir d 1§ politika bl!.lirlemesini vc uygulamasm1 engellemek(edir. Bu durumu Ermenis· t:.m b a~kanlan da tespit etm i~lerdir, ancak bu te.spitlel'inde ya ge.y kahn1~l:1t, ya d;·• ruevcul d ununu le}tlerjl)e ~e virece.k. gilcli kendHer inde bul amam J ~ I,ard J.r. Son u~ ta Ermenislan dl$ poJitikasma a~ mlar hakim o lmu$ ve ula?tlamayacak hcdeflere ulk T'iirkiye'nin ihtiyac1 varm1~ gibi. soykm m iddialann1 .ara~tJ.racak ortak komisyon kurulmas uH bile T U,·.kiye-·nin SIOIH a~mas1 vc On kosuls uz o iMak Errueni stan ile diploU'l:)tik il i ~ki leriu kuruhnHSt ko~ul.un a baglamakUldLr. Ermeui.Sl.tl.n OJ$ i§lt:ri Bakam Edv~rd Na lb:mdyan'm son beyanatlatt bunu a~1k~a gt:istermektedil·: !-rul'kiyl!-, i li~ki leri normal·

• ~ Reba Y11maz, Sovyct Sonras• OOnen1de Urmcni Dt$ l'lllitiku..c;;•. 27.03.1 008. (hup :/irdl;~yiJm;n...

Cl)mlind.::x .php?<.)j)lk~•=com_c(lntent&Last =view&id =14.'klte mW=l&.limil= I&JimiiM:trl= I)

149

le~tirc.rek

Ermenistan'a iyilik yapmtyor . .. Er ivan. Ankara ile ili~kile.ri nor· mfdle$tin:nek i~ i n fedak~rhkl~n yapmayacak ... Ermenistan. Ermeni soyk.Jnmmm ullusJar antsJ toplum tarafmdan tanmmasmt ama~layan politikadan hi~.bir zaman vazge~·meyecek. Tarihin kara sayfaJan nm ~e vrilmesi gerekir, 9t)c,;·t.k ge~mi$itl ders leri hit;bir za.nw.n llllutulrnatn;tlt. Ermenistsn h.ic;bir zam~u soykmm gerc;egini sorgulamayacak ... Sorunlar. S:ldece Tlirkiye, ko~ulsuz o larnk Ermenistan ilc diplo matik i li~kilcri kurmaya k~tbul t.-dcrsc ~OzUtur.'~13 ABO d t$ politika uz.manlanndan Ermeni kOkenli Richard Giragosian'm s iyasetine Hi~.k i n s6zleri ile bild irimi sonland1.nyorum:

Ennenist~ul dt~

'"Ermenistan'm bafprnstzhgam ik i sonm tehdit ediyor. Birincisi bafpmSJZIJk dururnu. daha dogrusu d~riole~n ve da£\t\Ct o la.n. Ulk.enin ik.[jssdi, siyasi ve bana Hske.ri geli$imine ciddi engel ol:m bagunhl tk d uromudur. ikinci sorun bagtm.stzhgtn tan1mtndad1r.

Brm.:nislan' m ba&•mStZhg• zorunlu

sm~rlamalar

ncLiccsindc sanki zin-

cirlenrni~tir, frcnlenmi~tir. Yetmeycn ~ey veya da lbu kav~umn dogru belirlenmesi

bagtmSllltgtn kcndi mahiycridir fikrine u la~tlmastdlf. Gt:istcrilen her iki eks ikJ i ~i n Ortfl.k JHtYdOSt Rusya'dtr ve En nenistr•n'tu "bliylik karde$ gOigcsindcn" kurwl~mflmAsJdtr" ....

' ' Subah. 2:UU.2009. ' ' Rieb111d C irug()()ian. Stm..tow Dancing: Am)t".ru;.'$ Cl' Unship Wilh lndepelkknee - t\ GBll Ne,ws, 2 1. 12.2()()6. {hliJ):/fwv.•w.:.s bu.(ng/poblicati(lnsf;IJIick .11Sp1 A_11):256)

ISO

KAYNAK(,;A Armenia.ru. 11.04.2006, {http://www.arrncnia.ru/ncws/id-283.html). Armi u fo, 23.03.2006. {hltp:ffwww.arrn in fo.iu fo/po lit ika_n l-iSsue53.html) .

An ntO\Wt. 17 .I l .2006. (hup://wvAv.arrucown.com/news/ru/noj/2006 1117 /41609949).

Giragosian. Ricbard. "ShHdow Dancing: Armema's Counship With Independence - AGBU News", 21.12.2006, (http://www.agbu.o rg/pub Iicatio ns/article.asp?A_ ID='256) Grigoryan . Stepan, "Vnc~nyaya Po litika i Diplomatiya Armcnii [E:tmenistan'nl 01~ PotitikasJ ve Diplomasisi];' {hup://www.peac.ebu U ding.am/ann/pages.phtf?pjge=lecrures& id=5 I #rus). Kardtunyan . Vrej G.. "Politik:a Armenii v Otnoshe.nii Rossii (1992-200:\ gg.) IErrnenistan'Ul Rusya ' ya y
Regnum, 23.0 1.2009. (http://www.J'e.gnunuu/nc.ws/l 114655.html). Sabah, 21.0 1.2009. Sergeev, Pavel. ;.;;Komplemen(arizm Protiv Pragmatizma IJ'ragmatizme Kat·~~ Komplememal'izm}.'' (hnp :/fwww.russedina.!'U/fi'Ontend/formet·

/annenia'lid=6889). Re.ha, •;sovye.t Sonras1 DOnemde Erme.ni l)t~ Polirikas1u, 27 .03 .. .2008. (hOt) ://reh;tyihnaz.com/i ndex ·J>hp?oplion=com_conlenL

' r'tilna7#>

&task:=view&id=74&[temid=2&1imit= I&limi!start= I)

151

Bo~

sayfa

2.6. 19. YUZYILIN BASINDA ERMENiLERIN KUZEY AZERBAYCAN'A GOC:: Erl'iRiLMELERi Keri m SOKO ROV"

xvm. yUzy•hn

sonlanndaki Biiyiik FraustZ il11ilali ( 1789 - 1794) ile diinya tarihinde biiyiik degi~iklikler ba~lad1. KISa bir mliddet sonra N3po lyon savil.?latt Avrupa'yt s ard1. Utuslararas1 ili~kiler keskin hal a ldt. Oevletler arasJ ~eJ i $.kjler Oog·u'da da .k.e..ndi.ni gOslerdi.

OUnyn tarihindeki bu dOnl.im noktast Az.erbayc.a.n', k()tU bir d u.rum· dayken yakalft
Rusya imparatorlugu uluslararas1 il i~kilcrde olu~an imk5.nlardan ya~ rarlanarak C Uney Ka fkasya' da etkinligini ilJ'flrd t. Rus c;an I. Pavel ( 1796180 1), 180 1 Y•h Oc.a.k. ayunn IS'inde Baturmak amac1yla 1801 y•h Eylill ay1111n 12'sindc ikinci manifcswyo ilan ctti.3 Dogu GUrcisUl.n'm Rusya'ya ilhak1 ilc Kartli·· Kahet yarhg1"na bag1mh olan Kazakh, ~em~dil ve Bor~ah Sui· tanltklart gibi Az.c.rbaycan topraklan da Rusya i mparatorlu,Su 'na kattld t UOylece. Rusya fmparntodugu tamftndan Azerbaycan topraklannm i~gal i ba~ladJ . .Cu sUre~ 1828 )'Jh Tilrkrne.n~ay Anthl$1ll3SI' I)a k
Prof. OJ-., Bl\kU Oevlc:~ Onin·.rsitesL A;o.c•b.1)~'M , TUrkiyc- T'O rk~csinc ~·ktatan : H:t(.~ali

: )

Nei:ei'QgJu A:.-••·u·OO~'ctll) T atix i. Uzaq Kc~lll l$dcn I R'70
C1'.20007

153

•

Kt•rim $itlktlrov

180 1- 1828 y1llan arasutda Rusya'ya ilhak o lan Azerbaycan topraklan ko· ~u ll u

o larak "Ku z~y Azerb:J)'C·Hn" d iye fldlandtnld l.

Rusya lmt)fl.ratorlu~u doguda, do layJSJyhl .A.zerbayc""lH 'da isgalcil i.k planlan m gen;:.ek l e~tirm ek ve buradaki mevkilcrini sa.gJamlfl.$llrmak i$inde Ermenilerc bi.iyi.ik rol ay1rm1~h. Ermeniler de. Rusya'dan faydalanmakla belirli siyasi ~una~lara

ula~mak

istiyorlard1. Bu dOnemde Ozellikle Ermeni

Ruso lojisi ve Rus Ar rncno loj isi bu fikrl ve siyasi (lmac;lara ol:t$Hifl.k ic;in birbirini tamamhyor! T iirk-l\•liisHiman var11gmm imha:itnl bodef se~ i yord u . XV.

yUzyll~n

sonuna ait "Ben <;aric;e'yi GOrdli m" adh auoniro Brmeni ~iirindc Rus Kont'u DJ. ivan' la (1462- 1505) Bizans ~chzadcsi Sofya Paleolog· un diigiinii tasvir edilir. Sofya bu miinasebetlc OL ivan'm teklif e ui£i he.<JjyeJe(den in)(hHt eder~k. ond;m lsumbuJ'uo a hnmasuH tfJ.Iep ed iyor. UJ. l van ise Sofya'ya Kudiis'li azat edccegini ve Ec;miedzin'e kadar gidccegini bildiriyor..l Enncnilerin Rusya iimitleri sonmki dOncmlerc, Ozcllikle XVliJ -XrX. ytizyll ul ba~lanna ait eserlcrde- ve siyasi bclgelcrde de . ... j dewml eni.ritiyor. Rus ~Ermen i

milnasebe tleri Kazan HanlJgl·nJn ( IS.S2) ve He ~terhan Hanhj1,i'mn ( 1556) i~gal i. Osmanh Devle.ti ile sava~lar ( 1635-1 639, 1711. 1768- 1774. 1787-1795) zamam g cn i ~ l i yor. Rusya" nm Hazar sahili topraklan islila ctmck ama<.: 1yla daha da yog:unla~1yor. Bu olaylar z.amam

Enneniletin Rusya'ya gOt; enitilrnesi ve burada Er1neni kolonil.erinin o lu$tunn;l.SIIH1 baslaruyor. Bu iste I. Petro 'rlUU ( 1682-1725) Enuenj hal.k.Juo fcrman • ( 10 Kastm 1724) bli yiik rol oynad•.• Bu fcrmana gore Rusya'nm i~gal ettigi topraklara Ermenilcrin gO<; ettiri lmcsi vc isk5n cdilmcsi i<;in ycrJer ayr ddt. I. Perro' nun siyasi h:1tt1 onun varisleri, tszeHik.le H. Katerina { 1762- 1796) tarafuldan devam euirlldi.7 180 I yilt ruanif'esrolan nda da Rusya'nuo plamnda Ermenilcrin rolll gOrUnliyordu. Rusya ~c~ i ll i ycrlcrdc ya~ayan "Ermcnilel'i yeni i~gal olunmu~ toprakla1·a getil'iyot, o nlann Rus birlikleri te.rk:ibine dilhil otmastna imkan yaranyor ayn1 zamanda yetli yBne.ticilere kru-~1 Oj)erasyonlara celbediyordu.

t;ar Rusya'sJ taraftnda.n Brmeoikdn XIX. yUzyJIJil ilk ~eyre.gi.nde Kozey Azt:rbaycau lOprn.kJannfl gO~ Ctlirilrnesiui i.kj asaruaya aymuak milmkUnd ilr: 180 1· 1828 y1h TUrkmen~ay Antla~ma....;,•na kadar olan dOnem ve Tiitk1ne n~ay Aml:1~mas1 'ndln sonraki ilk y1ll:lr. 1801 - 1828 ydlat t arasmda Rusya bayc~n·a

gOyUrUJmesi

i~ga l

taraf~ndan

slireciyle pa.ralel

Boct.:Ofi.AII lU(. J>)x:o·••p)dt:UCKJle oTuomem•• B X V •

Ermcni lel'in Ku1..ey Aze1·· 13u dOnemde gO·

g itm i~t i.r.

m1•1rmc XVIU

BB, 11 (II<J5»1UpOBanuc

l))'CCf(Oii opnCtiT:I\III II 3J)M1111Cf(l)'f0 OCMGOll•fl'C..~:t.•fi)I'O a •u r.«C:llftC if II:) l iC'fOI>•fH &CKl)llo()li

..1py:.:6bl. EpcBan. 19 83. c..8·9. s Ap.,tliii'O~pya:~tne Ol'IIOill.CIUit: IJ XVII »~·~.:e. CWI.ot: . .,, I. Epeo:m, 1953; ApMII!IO·py<:<:~>~•c . 11I'IIOIIICH•u• a nep110ti1'!X"nt XVIII tse~ro . C6. no~:. T. ll. •t. 1. Epeu:m.. 19<>'1u1'.Jl. eo 3-.wn r .A. C lfOili Cillf.:". JlCTpa B .:!UH\Oro c •·P~I.IIIIC)(Il).llliiPQ!lfl~l. cno.. 1893. c.J92..J 93. t

Octn(111{0 (Ul. J')'C(;It:I)C liCM II ,)IC:t,(.'~·O!I\:M Ctl lfb(C («)(lpt)CI,ol . cnu..• 1904, .::. 77.

154

<;flriilcn Ermcnilcrin cografi kOkenlerini. csascn onlan n C\'Veldcn gcldikleri ve .}illldi ~ik Rusva i~galinde.n ken:1rda kalan Kuzey Aze•·baycn.n ara~i led 1eskil e-djyordu.t Buoun1a beraber Osmnr1J1 ve Ka~arlar dcvletlerioi.n E.rmeni 1ebaalan nm celbedilmesine de c;:&btl g(isleriliyordu. Rusya lmpan•torlu~u Ocak 1804'de Enuenj lerin de yakltldan i$ti.rukiyle Gcncc Hanhgt'm iMal eui. 14 Ma)'tS 1805'dc Karabag, 2 1 Mayts 1805'dc ise ~eki Hanhklan ile onlartn Rusya himayesine gec;mesi hakkmda Ktirekc;ay Antla$1n1:lll1anna son vecnltXU. 1826 )'Jiutda. Rusya K
Ermeni Kalalikos' u Nerses A,s-1art•.ketsi gO~Urme hak.k.mdo 1asar1 hs z~rladt. Rus yazan I'Cdiplomall A. S. Griboyedo" ( 1795- 1829) da bu piaom haz.1r'lanmas1 vc hayala ge<;irilme.o;indc Onemli rol oynadt. Nerses, KaSim 1827 'de Enncnilerin gOc;Uri.ilmesini yOnetmek ic;in Perersburg 'dan II

Btwuu:ea x .. r)"':)t-iiUla.o.:tO<"-JtOUUlUI,. apMJIJI ~· U)( .M1tr p i1UIJ.I

no

Kl.lnt.
c

l)i!JIKUH..

&:!J
" A..:r~o~. cOOpanu•·•e Ka11~r>axto:oii J-\pxcorpa•Jif!•rccKoi:i K<»CUIXI•cit 1. ll Twj>.nuc. 1868.. c.6-2(• '~ C•\·ud~)\>":• Z. $iou•l-Qorbi A:t•~rb:ayc1m (•:IJ'i.x.i....Semocl!:l.lik :•n•~d~no1tj, l}et.kJ, 1999, ~ 5?"; SUicymanov M. Etm:tni milllycl(;ili)'i \'~' tX a\'U.zk:l.:fl•&• Latixind:'ln. Bal:1. 2(108. " 01iyev J::•. 01iyev M. Nu.x~'i\'1111 XlU1hgL Bala. 1996: ~liyev f .. H~G:nlw U. ir.l\'all :\ani•!•· 0:1kt, 1997; Si.itcynl:.lnl)v M. L";)\'ilrl :
155

•

Kt•rim $itlktlrov

daveL alJ!O I$ ve o 7..9fn.a.nch·l Tebriz.'de bulunan Yegizar L:J'laryan'a ya7.J-

yordu: "Simdi ben biz.im Ermeni mil letinin s~dakmli s.~n'u nu<:usu cen~p Griboycbov'dan csir Hristiyanlar hakkmda bcnim ricamt unutmamast vc o nlann o ldugu her yerde Rus agahfpmn kudredi bayrag1 altma kabul edilme.'\illi rica ettim. Ben aynt zamanda L·an'da olan tUm Ermeniler hak· klnda zat"t 5.1ilerinden (Kafkaslar'daki Rus Bil'likle.r inin Ba~komutant I. F. Paskevi~ ( I 827-1831) - K. $.) ric,, e.nio1 ve ~imdiden c.enabn (Griboye!bov'a) lbu konuda] y~Ztyorum vc cenabtmzdau da riC~l ediyorum: ivan Fiyodorovi~ Paskcvic;'i li.itfen .scvk cdiniz ki, ban§ zamant jran h&kimiyeti alttnda olan ~ehir vc kOylerde ya~ayan Ennenilerin Btiytik Rusya imparatortugu himayesi aJunda Ozgi.it' o larak kcndi \'atanlan Ermcnistan!a dOnmesi hakktnda maddeyi antla.}maya d!lhil e.tmeyi unutmaslll." 12 A. S. Griboyedov ve i. P. Psskevit; Enn.en ilerin lra.o'd~n gO~iJrlHme.sini 91His~rna haznkmtrken unutmadtlar. Bu mcsde TUrkmenc;ay Ant.hl$mast'nm XV. maddcsine yanstdl. Bu madde de dcniliyor ki: "$ah hazretlcrl ... Azcrbaycan o larak adlanan vilayetin (Kuzey Azerbaycan anthyor- K. ~.) tUm ahalisinc ve. memudanna bUshUtiin ve tam bagt~lanma eta ediyor.. . 6 undan ba~ka o memur ve-sakinl.ere bugUnden ba~tayamk ailesiyle bitlikte lrao vilayctioden Rusya'ya serb~SI gec;mek, hlikUruec ve y~rJi iktidann hic;:bir engeli olmadan onlann s~ultk mall~nna veya emlak ile esyaJ:mna herhangi gi'tmrii.k vc vcrgi konulmadan la~man cmlakini gOttirmck ve satmak ic;in bir ytl z.aman veriyor. Ta$tnmaz emlaka gcldigimizde ise onun 13 saulma.~t it:;in be~ ytl hk mUddet bclirleniyor. Bu maddenin mi.icllifinin 14 (iriboyedov oldugu san 11tyor. GOrUndugu gibi XV. madde de somut o larak. tron Ennen.ilerl 'nin O
g('irolii~!li. 1 .)

T'iirkmcn~.ay Ant1a~mast'nm yaptlm~tsmdan sonra Rusya larafmdan Ermenilerin Ku zey Azerbaycan topraklanna gOc; ettiri lmesinin yeni a$a-

•: Oup;;t:Mau U.A, A .C .f pullch:n oe •• nepeot\IIO:UIIC upMIIU II l h IICT~III Po:l\onoii .'lpyJt\UI.I.

c.l36· 1)7. ·~ )lorosopbl Po~-c1m <:. Uo~.o't'OI\0).1 nomm ••rc.:1we •t Toproewc. Co6piiJI u IOJIIIJt T. K>l~"$0£111'1.

em>., 18(.f>, c..22 1·22Z. •• no••o..a o .t·t. rp.l6,1cAos - Amt.ttova't'. M.. t9M. c.101.

• ~ Abdullu.~•e\' M. XaniJqlar , ._, 1\IS nn1:;c.,ntJ"k~iJiyi. d6vrti00" $imu.li ;-\z;»bayc~•nda aqr~r n\iiniiSib.,ll:;n•().1)( ~srin 4().e1 iii;Jrin;J t'J;:lollaJ). 6:·•~•. 200.$-, $.. 9<).

156

ettil'ilmenin 07..elli£.i onun kitlesel ~ekilde yap1l· mast, c.og,·afi kayna.kl::tn ( Iran ve Osmanlt tmp::tratoflugu) vs. ile bag11yd1. masma

b~a~landt.

Bu

gO~

E:.rmenilerin gOy ettirilmesini re~kil etmek ic;in han'da ve Naht;1van'd::t g(j~ i.sled ile ilgiJene.c.ek komiteler o lu.sturuldu. Gtl~rnenlere fllh y1l boyunca ve.r gilerden azm edilmck gibi OnemJi i mtiyaz.lar ver ildi. Aynca Er -

mcnilcr'e iran 'dan alman tazmin at hcsabma vcsait de vcrildi. Haz1rl1k tedbirleri hayata gecirild ikten soma gt>c i!;tlemine ba~Jand1. ira11'd::tn _gOt; enirilen E.rme.niledn s.ayJ 40-50 bin ki.siydi. J828-1829 ytllan an·1smda Rus-Tlh:k Sf•Va$1 snrecinde ve s.HVa$h'tn SOI\.r"S T iJrkiye'deu de 90

16

bine kadar Ermeui g<.1c; enirildi . GO~lin csas i stik.ameti GUney Kafkasya'ya yonclmi~ti. N. $avrov 191 1 ylimda Pctersburg'da baslim1~ "Kafkas O tesinde Rusya <;1karlan na Yeni Tehlike.. adh kita bmda yaz1yordu: "Haztrda Kafkas Otesinde ya~ayan 1.300.000 Ermeni' nin I(O£:u diyann yerli ahalisine 1nahsus degil ve rarafumzdan gO<; ettiriln.ti$lit.'' 17 t;~rme.ni ler g()(( e uirilirken onlan n K uzey A7..erbHyc~n IOJ>rakiH.rUlda (jzellikle Nah ~I VOn,

Ycre\'an ve Karilbajfda yerJC,Stirilmcsine hususi Uncm veriJirdi. Nersus'i n tasansma gOre Rus ordusunun nmugu bOlgclcrdcn Tcbriz. Hoy, Salmas \'c Maraga' dan tUm Ermeniler Nah~ tvan , Yerevan ve Karabag vilayetlerine gO~ ettirilmeliyd i. Onun bu talebi gO~ enirilme i~inde. ~a h!;i-<'lll Ermcnip.:west £liruh lat"aftndan al'dJI sekilde harekete ge9il'iJiyordu. AdJ gec;en N. $avmv da kayderdu ki, sava~tan sonraki iki ylida ( 1828 - 1830) biz Katkns Otesint: isan'dan 40 bin. TUrk.iye'dcn 80 bin Enneni gO~Y enir i lroi$ ve Ermenilerin azhk te~kil cttigi Yerevan vc Yclizavetpol yOncrim birimlerinc yerle~tirmi~tik. Onlara 200 bin desiya tin hazine topraklan aynlm1~ \'C onlann i~in l\•(i.isltimanla•·dan 2 milyon •·ublelik Ozel toprak s:.~un almmt~ur. Yelizave.tpol guberniyasm1n daghk kJ$1lll ve G<>y~ GOJU sahil i bu Ermenilerle iskfin edi hni.stir. •a Ermenilerin

gO~

eu irl hnesi ne-l icesinde Karobag.

Yerev~n

\'e Nab91van

bOigelerin in ahaJisinin etnik terkibi es.ash dcgi$iklerc maruz ka ld1. Eger Kafkaslardaki Rus bid iklerinin ba~komma nt Ye rmo lov~un ( 1816- 1827) emdne e..~se-n Ko.rabag eyaletinin 1823 ythnda yapth,liS ••tasviri''n.e gOre buradaki 20 bine kadar a ileden 1.600'c kadar olan kiSml (yani % 8.4) Ermcni idiyse, 1837 y1l verilerine gOre Ermenilerin yogunlugu % 34,8'e 19 ula!fnu~ur.

'

6

'1

'~ 1 "'

r'pu~tJ(Itl A.C. 31•1mcl1(:·, () titp!X".::Jtetum r•p:.tliJt •n Otpcuul) •u•wu oGmw•·n II CO<J. " ..'11.1:)'1' 1'1'. T.2. M .. 1971. c.339-"J.d t: rrum~Ct~ C.l·l. Omtc:amtc-ncpeo:.c.J•cn•u• llf»CIIU a :to::p6:.JIJ1lf{IIJtC~>:IIX a o~}l.:;n.:• J>o~~c::u11, M.. 183 I: Mahmt•d-o\· \'•. J>••~a)"\:\' ;.\., ,Slikflrov K. f.rm<:ni l~n C.:~n1.1bi Qal'qa.za J.:\i~ilriil•n ~-..s:in., dair ((:'t~r Rusi t:•.~mm k:u-:-.ntin-s\iltlfiik $;ln;:~aU;;,rlud:.>n) II A~rb3)'C3n gi)nuoya: t::U"i:(i ;)l),)ll~f;n v;. mtiasirtik. Bnka. 2007. s. 113 - 135. W:•»po.t.l. H.I·L H(lv:IJI yrpo,:• pyocKo-My ;te.J•Y 1!13nK3JJ.:m...c. cno., 191 1• .::.64. Ulahpoll· H.l-1. Hoaa11 y•·pol a pyl!ct.:oMy M!l)' a 31lt:aht.'3'li>C. Crt6•. 1911. .::.63. Ornn~u11e Kapu6;•xcKoii upoeumuo1. Tm)w11oe. 1866: 06o1pc•n•c p«·~~ufic::t.:ux IIJiiil..'l~·wUi :m K:ut1t.:a.~oo~o

"· JV, CI'J 6.• 18-"36, c.361.

157

•

Kt•rim $itlktlrov

Rusya tarafmdan i ~gal edilerek Yerevan Hanhg-1 niifusunun % 20!dcn biraz faz.llaSml Ermeniler teskil ediyorsa da . 1834-1 835 ytllarmda bu rakam % 46'yt :gc~·mi~ti. Nahc;tvan'm da ctnik tcrldbi ayn• dcgi~iklige ugramt~U. Eger gO~ e ttirilmcye kadar Nah\=tvan kazasmda 434 Ermcni a ilesi var idiyse. g~~ euirilrne oe(jc:esinde buraya 2285 aile geliriiJUi$tL BlitUnUikte

Nahc11•an vilayet.ine (Ordubad knas• dahi olmakla) 2551 ai lo

ettirilmi~,i.

20

go~

Ermc11ilcrin gO(( cttirildikle.ri Kuzey Azerbaycan wprnkl!lnnda sayt anHkt;a onbr bu topraklan cle ge<;irmek i~in etnik temizlige el atlllar. 19051906 ve 191 S- 1920 ylllannda Enneniler AzerbaycanJ !lara kar~• roykll'lm yopt1lnr. Bununla yetiruueyen Enueniler 1988 yllJUm $ubat'md~). bir 7..amanlar mis~lfir gibi gcldi.klcri Karnbag lopraklanm A7.erbaycan'dan koparmak i~in gec;mi~ Sovyet devleti yOnetimi nin yat·dumyla aynmclltk ha · reketlerine ba$laddar. Bu s iyaset gitLi.k~e geni$1eLilere.k Ermenis1an'11t i ~· gak:i S0'141UO ~evri ldi ve Azerbaycan lOprakla nrnn % 20's i onln.r l~lrafm

dan i~gctl edildi. 21 t\zerbaycan halk1 ve d.:•·leti Ermcnistan'm i~galci siyasetiyle hi\.bir zaman ban~mayap ve onun neticclerini aradan kald1rmak itj(in blitUrl istikarnerlerde- faat ~altsmak(adtr.

lO

UlonCfl u. 1·1<.-ropu•U."C)(llil n:ocrnuu<(Ql.."TOJIUIIJI .'\flM.IIH\:.:oi1 o6mu..'TII. e n G.• 18.'i2: Jk·pn.ucua X. l'l epeo:.m.•n•n.'!(:~>::'l" ~•omrnuw l,oe,~u iic;~o:(lii •o.u«:p •~•• l' Cct~p lt® I-\3CpCi3il)l..'oKfliJI! (X(X ll:l'tiJ.!IC

11

XX o.). Ea..-y. 1999. c~ 108.

Sm)o-ni tcnw ~·c '}ut..Jur bi rl.:~~m;~lo-rini n OO~:ni yy;.to- <1"11' cinay:ubri (XIX·XX o.,<:ri;w). MiiJti-:JS;::or .x.n)n(lli)j i ensil:l~di)'ll. 61t.k1, 1003.

158

KAYNAK«;:A AbduUa)' rbaycand~

Hqrar mlinasib~ll;)r (XIX 3Srin 40-<:1 i iJ ;)rin~ q~l ~r). Bakt,

2005, s. 99.

Akll. Sobrannie Kavka7..skoy Arheografi~eskoy Komissiyey. T. II. Tiflis, 1866~ s. 626. (Atrt'bl. co6paHHbiC KaoKa:lCKoH Apxcorpa<J>wlCCKoii K.OMII'CCoteli. 7.[1. TII<J>mtc, 1868, s. 626.) Aliyev, F .. & Aliyev, M., Nah91Van Honh[;o. Baku, 1996: Aliyev, F.,

HflserlOV, U., Yerev&l) Hanhg... B;•kU. l997; Sllleymaoov,

~1 ..

Yerevan

banhi;;mm Rusya'ya birle~oirilmesi oarihindeu. Bakll. 1997. (<'Jiiyev F., 01iycv M. ' ax91van xanhg•. Bak1, 1996; 01iycv F.. HosEnov U. irovan

xanllg1. Bak1, 1997; Siileymanov M. ir;')van xan11guw1 Rusyaya birlo$<1irilm~si oarixiodon.

Bako, 1997.)

Armuyno-Rus)(i .'\lno~en iya v X.VU veke. SO. J)ok. T. I. J;revan, 1953; Annaynt)-Ruski i\ l.no~n i ya v Pcrvoy Treur XYILl veka. SB. Dok. T . ll. <;. I. Erevan. 1964 i T.D. (Ap"!ltlo-pyccK"e O'fHOUJeHl1!1 B XVU BCI\e. C6. .'J.OK. T. 1. Epenat-1, 1953: A p MSII-IO•pycctmc OTI-IOUJCI-JIHI B nepnoii TPO'I'~ XVU I ne.ra Kadar. (AZ.~)I'baycan Tarix i. Uzaq Ke~rrti~en 1870-ci llioro Q:xl~r). BakJ. 1996, ss. 508556.

z..

Ca''ftdov:-1, $ iJU::tl-QJrbi Azerbayti•n (tarix.i-demt)(Jr'jfik ar::tsduma). Bak1, 1999, s. 57: Siileymanov M. Errnorti milliye<9iliyi ve tacavUzkarhgt tarix.indan. Bakt, 2008.

Dagovon Rassii s Vostok.om Politi<;eski i Torgovie. Sobrnl i izdal 'f. Yuzefobi~.

S PB.. 1869, ss. 221-222. (Torgovi)lorosopbl Pocc1tu c

BoC70KOM nom.mr.,ecKJre 11 Toproahte. Co6pll.ll u 11311"-" T. 10.3e<j)os""· COG.• IS69.c.221 -222). Ermeni terOr ve klilr1ir bi.rlesmelerinin iu s::tnil~fl k3r$t cinayerleri (XlX-XX 9Strlar). Muhtcsar Kronoloj i Aniklopedisi. (Enn~ni terror ve quldur bil'la~malal'inin ba~ariyy3t3 qar~1 cinayatJ~)I' i (XTX-XX a.srkw). MiixtJS-31' xrono loji e nsikloped iya.) Bak1, 2003.

&..ov. ( i .. A., Sno~enie Petl'3 Yelikavo s Armaynskim Hat'Odalll. SPD ., (3303 r.A. C llOUJellllC Derpa 0CJliiKOfO c apMJJIICKHM HO(>Oil3M. C06.•) 1898. ss. 392-393. Criboyedov. A.S .. Znniskfl o Pereselenii Arm::tyn iz Persii v n~1 oblast ( r pi160CIJ.OS

A. C. 3anucxa

o6nacm) II Coq,

0 nepOCC!ICiilHI apMHH lf3. n e pCIIII

8 -~·yx 1T. T.2.

a H3WII

M., 1971, c.339-341; rnom•a C.H.

Onucauue nepecenem1JJ apMHJJ a3ep6aA.11*a.HcKnx 6 npe.aesrt.J Pocctm.

159

•

Kt•rim $itlktlrov

M., 1831; Mahmudov Y .. Pa~ayev A.. $Ukiirov K. Ermenilarin C::mubi Qafqaza ki.1Clirlilm~sin~ dair (\,:ar Rusiy:-lSmm karHntin-gOmrlik s~n~ larind;m) II Az~rbaycan gOmri'1yil: tari.xi an~n;:, l ~r va miiasirlik. Bakt, 2007,s. 113 - 135 . Olisanic Karabahskoy pra\'intsii. Tiflis, 1866; Oboz.renie Rassiiskih Vladenii za Kavkazom. <;:. rv. SPB., ( OmiC.3Htle KapafiaxCKOii npoetmttlfH. THq>mtc, 1866; 05o3peHue pocc~tncKirx IJJHUleuuli 3a KaBKa30M. •t. IV. Cfl6..) I 836, c.362. PalovH 0. i. Gribo yedo v - Diplom~u. (flonoea O.H. fpu6oeaoe l!ltllhOMa'l'}. M .. 1964, s. 102. Par;sayman. V .A .• A .S.Grlboyedov i PcrescJcnii Armi'yn iz istorii Vekavoy durujb1. ( nap cJI.\ ULH B.A. A.C.rpu6oe.nos 11 nepccCJJCHiiC apr.t1lH II fu

11CTO()J..... BeKOOOli .IJ;(l}"'¥61,1,) SS. 136- 137. Polnoc sobranie zakonov Ras.siiskoy imperii. Sobr. Pcrvoe. (no.ruwe

coopaHJte 3aK01108 l'occJ<:iiCKOi\ liMil.epJ<Jl. Coop. uep.soe.) T.XV I,

$.

197211. $avrov N..N. NO\•aya ugi'Oza russkamu delu v '/...akavkaz1e. SPB., (llianpon B .H . I~oaa• yrpo3a pyCC·Kn3be. Cfl6..) 191 1.

-$open, L. istori~eskii P:1myau1ik Sostoyaniya Armayllsko y OblasL SPD., 1852; Verdiycva 1-1. Percselcn~.enkaya PoJitika Rassiikoy imperii v Sevemom Azerbaycane (XIX - Na~ale XX v.). Baku. (WOHCH 11. 11t.'1'0pn4eCKJtii naMRT1ntK cocTORIIJUI Ap~l»IICKoH o6JJac·nt. C IT6., 1852 ; Bepnneea X. flepeceneaqecKa• nonHTuKn PoccHilcKon HMIICP"" • CeaepuOM A3ep6art)J;)KaHe (XIX - Ha••atrc XX u.} . liaKy.) 1999. c. I08. Vel i~ko~

V .L.. Russkoc dila i mecuplcmennic VaprQst. SPB .. (Be/JII' IKO B.Jl IPycCKOe ,UeJJO ~I MC)K,.!J.YriJlCMelltiLJe uoupOCLI. cn6.,) 1904.

Verdiye\ra. H., & Guseyinz.ade R .. ((Radoslovnaya.» Armayn i ih migratsiya

oa Kf•Vkfl% s .Bal kan. .BakU, (BepnHe.sa X., ryceiitJ3aae P. (,Po.noCJtOBHM» apMJJH u ux MltrpauHJJ Ha 196'3, ss. 22-24.

Kas~'1l.'l

c Ganl\aH. GaKy,)

Voskony>ln. V .K .. Rusko-Armnynskic A< no~e oiya v XV - N a9rue XVUI vv. i Formirovanic Ruskoy oriyentatsii Armaynkavo Osvoboditelnavo dvijeoie // iz 1sh)rii Vekavoy drujbt. E.n!va11, (Boc.KOUJifl B.K. PyccKO'apMJTHCKJfe OTHOUiei{H.SI B XV - Haltane XVUJ. 88. H cj)OpM11p08aiHte

pycch:oH o p ltCHl
11crop1m neKoooii .u.pYJf\6bl. Epena11,) 1983, ss. 8 ·9.

160

II 113

2.7. TURKiYE' NiN "DOGU POLiTi:KASl" <;ER«;:EVESiNDE KUZEYDOGU AS YA OLKE LERiYLE iLi$KiLERi

Tllrk D•~ Po lit.ikas• (TOP) ozeUikle II. Diinya Sav'~' sonras• donemdo BHU agtr hkh o lmu§"tur. Buradaki Batt kavrammm ise i.ki ayagt bulunmaktadtr. ilkini Amedka Bil'l~ik Devlelleri (ABI)) o lu$'tururken, d ige rini daha sonra Avrupa Birli~'ne {1\B) cmnu~cek: o ltm Ball Avrup:l meydaoa geti.rme.kteydi. S(.)guk Sa\•as ytllanmn iki kun•plu onammda TUrkiye N ATO'nun gOncydogu kanadmda ycr a lan bir iilkc olarak tartl§tlmaz bir ~ckildc Batt dlmyasmJn bir p:l~as l~'d J. Bu d urum T UI'kiye-'nin d J$ politi b.stnl 13au oda.kh hs le ge tirnl.i~tir. Soguk Sava~ dtjnenlinde Do£u. KOOlllnisL Blo~u temsil et1igi ic;in istenmeyeu bir merkez olrn u ~tu r. Aynca Modem Tiirkiye'nin ~~agda~la~ma projcsi olarak kcndinc hcp Ball 'yt Omck almt~ olmast da TDP 'nin fe lsefi temellel'inin o lu$utnunda etkili olnlu~tur. Bu bakt$ ac;:.sma gOre Batt, ~Jgda.$lt&•. gel i~nl.i~H~i vr: medenile>}rneyi temsH ederken: Dogu d uraganhgt. geri kalmt~ltgt ve fiJI kliltUrleri c;agn $ttrmaklay
se.yretmistir. .laJ)O!lya, Gih)e-y .Kore, Pakistan gibi iHkelerle- ABD.n.in mlineft.ki o lduklan i~ i n yakul s iyasi il i ~kiler k urulmayt~ c;a h ~il m l$ h r . Yokso gene! anlamda 1945- 1990 arnsmdtl Tiirkiye'nin bir Asya po lioikasmdan bahs.e.tme k pe.k mUmktin gOzUkmeme.ktedi r. Ancak 1970•Ii yttlatdan

jcibaren J aponya ve t980"1i yttlardan i.ti ba.ren Gilney Kore ve 1990'h yll lardan itibarcn \.in ile TOrkiyc'ni.n titari ve ekonomik ili$kileri Oo(:.DJ.~ Aduiltl M e nd e~ Oni\·ersili~...~B~•skm Om~t. 'Tiitt 1)1~ pt)ll;lk.-tJt I (lfJ/fJ-1980). B:1skm Omn (dcr,). (isltlnbul: hc.ti~im

:

YaymJ;U"1, 2001), t>!' . -ll}.i-4!)8, Deniz Otkr- A~·•b(•giul. ''Otx:ning th~' C J(•S~o.-d Window t(• IJ)t_East: Tutl:c,.)"s Relations wid\ Et~:il Asian C()UntriC$". idris B::.l (lkr.}. Tr•rkisit Ftuttigtt Pcliq in P0$1 CoU Wtu Em. (Boca Rlltlln: O n)wn \V;d~c-r Pre$$, 2004), $. -1()2.

161

yogunla~maya ba~lanu~

ve bu dui'Um ikili siyasi ili~kileri de arurmaya ba$1ann.$tl.r. Bu U~ K uzeydogu Asy~ iilkesi nio dUnya ekonom.isi ndeki paylannm artmasma paralcl o larak Tiirkiyc ilc de Licarctlc rinin a rtmasJ TDP'ye 'bir Uzakdogu 3 kavr..tm•m da eklcmi~tir. Bu a~1dan T iirkiyc'nin Asya (>Oiitik:asulda ilk. One c;J.k a.o lilkeler Kuz.eydo£:u Asya tHkeleri o lrousrur.

1990' lan n bj.;;mda So£:uk Snvafm som• e.rmesiyle birlikte

Do~u

kovram • Kom\inist Blogu s:~gn ~llrmaktM ~Jkrru~ bazcn jsJam Ulkelerini bazen de gene!. anlamda Asya Ulkelcrini temsil ctmcye ba~lam•~ttr. Ostelik t99 t'de Sovyetler BirHgi'nin da£•hnt~s• ylt~ birlik[e Ka tl::asya. ve Orta Asya' da nkrobj devletlcrin o rtaya ~ ·.krnHSJ, T D P'n.in Asya H911Jnl1U 1 g_U~ I cn d irmi~lir. Bu yonUylc Katkasya vc Or1a Asya iilkcleri sayesinde TUrkiye dogrudan Do£:u Asya'ya u la~abile.cek konuma gelmi~ti1·. Bu yiizden bu !l'l.:lkalede TUrki ye'll in Asya J>O ii tikasl t;er~.e-ves i nde Kuze-ydogu Asya UJ. kelerl yle i l i ~ki l eri ele al macakur.

Tiirkiyc'n in Kuzcydogu Asya Ulkclcriylc

lkili l lijkileri

II. Diioya Sa"a$1 sonras1 dOncmc baktldtgmda Tiirkiyc'nin bOigc Ulkclcriyle ili$k ileri bazt farkhhklar gOstermi~tir. Ti.irkiyc kendisi gibi ABD' nin de mtinefiki o lan Japonya ve GUney Kore ile 1950 1 1erden itibaren iyi siyasi i li$kile,r kurmu$1ur. Ko re StWa$t'na GOney Kore'nin saf111da ka1tlmas1 dolay1s1yla Tilrkiyc ilc Kuzeydogu Asya bo lge siyaselinc h1z h bir giriJ yapmt$hr. Ancak <;in ve Kuzey Korc ili~ki ler daha mesafeli olmu$tur. T iir· kiye-\.in ili$kileri 1970' Ji yJtlardan \[ibarerl norm;d lesrneye b9~Jarken, Ku7.ey Ko re i le haleu tarn diplornm.ik i li$k.i ler kurulabihnj $ de&ildir. Buroda esas d ikkat edi1mesi gcrckcn husus, TUrkiye'nin Ku zcydogu Asya'ya yOnelik A BD'den ne Ol~iid e baguns1z bir strateji beni lllsedigidi•··

T iirkiye-Japonya ili~kileri 19. ylizyddnki .A.'' rupa sOmUrcecili~i. dodrudfl.n s6mUremedi~i yerleri iruti yazll tic~1.ret flnla~m.a lanyla y-;n-s0mlirg~le$tirme yolunu se~m.i§tir. ingiltere I S39'da Osmanh imparatorlugu \'C 1840'da Yin imparatorlugu ile imtiyazh ticaret an l a~ilna l an imz,ala•nts ve bunu d iger Avrupah devletler tnkiJ) etm islerdi r. JHponyn'y' d t ~ a~uK• da ise A BD {)nell rol oynnru t ~ ve )

Utusl:lr:.rtiSI lliskltct )ilcrtdlh'OIIdC, sill~<:l:lif o Jd·ug:u VC S.:illiOt~cd s~ mi$1 Y'olii.SII11~ ~«'k9¢-'ii)'l¢ Uzak Do~u . Yakm Dogu gibi kuwamlur 1erk edilmeye b~ lamm~ur. Uu,-un Asya

l>i51gcsjni laS:nil' ~d~rken K'•~e)'dO.iiu AS)'t•, (mneydog." .r\s.ya, CiiiiO:}' AS)'II ve Ot•:·, M)'il gibi dah:. ol~-cbif kawamlar kullruulmal:tad•t. Sadccc Clr«ld,1~u yc:rii)C:- kull:uulmay.. \'t111$11an COne)·Jmu Asy•• ta imi pcl: kabul gO rm<:mi~l i r, 0~,, Asya isc Ku~.cyd~'' thya vo.:: GOne)·do~u AS)':I alt ~OOIJ!,<: lerinill l~i~i ui binfen kl•p.s::unal:ladu•. Bu n\tlkakdc UzaL: Do,Su 1.:1i mi )X:rliiC Ku:r.eyd~u ;-\ sya kavrJ.m• kul l andm1~nr. Kllz~~ydogu Asy~'d :• yer IHkclet isc:- $Unlanhr. J:•p<Jtlfl'• (:lo, Oiiocy Kon:, Kut..~y )(Oft~ vc ~•J.S)'<• . B:tt• duruml:uy:l'~·a d&hil cdlhnd:tcdi••. So::li;uk <;olak~'~lu. " 'J'(Irki)-c'nin Oofll ;\ sya l~ol itiktl:$1,.. Dem(lk rasi Platfomw. YLL: I. Say1;.l. Oil~ 20().5, s.. lQ.i.

162

J854'tc b u Ulkcylc bir ticaret anla~mast imzalamt~hr. 5 Bu a<;tdan Avrupa emperyaliz_tnine kar~t d irenen bu Uy Ulkenin bir kader bil"' ikteli£inden sOz etrne.k. rnUmk.l\ndlh:. Anc:J.k: OsnHu\h ImparnlOrhJ~ll ve \:in i rnpru:-ntorlugu'nun direni$i her i ki impar~uorlugu u d~l 20. yilzyllm b~a~mdak.i ~kli ~tiyle noktalantt'ken, Jo.ponya muazzam bir dOnU~Um gcn~ekle~ait·erek t900' 1erin ba~10da Avrupal! bilyilk devletler ve ABI) ile rekabe.t ede.b ilec~k bir gfilte u J a~mH~IJr.

11. Abdli lhamir dOne.m inde Os,mmh'nJ tl Ja.po nya He- ternas kurmaya Avnapoh glit;lere k ar~ t bi r i ~bir lig.i ve dHyant.$mtl aroyt ~ t nJu bir

~a h ,sm f•St.

tcz.ahiiriidtir. Bu ili~ki stirecinde Osman II Japonya ile e~it statiide bir ili~ki beklerken. modernle~mesini tamamlaytp yayllmact bi1· siyasetin hazu·hk· JarHH yapma.kta olan Japonya ise DoguJu bir uJus ile e~ it leri n ili$.kisineginne ko nusunda istel<.siz do vranrn t~ I.Jr. IJ . A bd iHhamit yOnetim i .la ponya'nm bu yakla~unu11 sezdigi i9in de bu iilkeye kar~J daha ~iipheci

yakla~maya ba~Jamt~ur. 6

189 1' de E-rtugrul FlrkatcynP nin Japonya z iyarcti ve bu ziyarct dtinii· ~ilndc ba11nas1sonucunda ya~an an o la.ylar iki i.i lke a ras mdaki d uygusal baSJ gU~Lcndirmi~tir. BQylccc iki Dogu lu vc sOmUrgclc~mcmi~ iilkc arasmdaki ili$kilcr ba$1angJ~ dOnemindc Ozel bir nitcligc biiriinmi.i~tflf. Ertugn ll f'irkateyn i' nin Japonya z iya.rcti dOnil~iinde baunast. TUrk ~hit vc gazilerc J aponlar t.arafmdan gOsterilen ilgi. kazaz.edetel'in 1sta.nbuJ'a gOnderilmesi

gibi olay~ar. iki Ulke arasiJ)da.k.i sag.I amt~cu. '

j)j ~kilerin

be)]j b ir sUre..klilige

ktnru ~maSHH

Ayncn 1905 Rus-Japon Sova ~1 suos u1da J aponyo g ibi Do~u lu bi r devletin. Rusya gibi BatJh bir devleti hezimcte ugratmast, hem Osmanh im~ paratol'lugu hem de T iit k hallonda J aponya' ya kat~J bir hayl"'.tnhk uyan· dU'mJ~

ve o 1arihten itibaren .faJ)OJ\ya, TU1'.kiye- ic;in bir rnodern l e~me modeJi

o larak bclirmeye ba~ lamt~tlr.

ln.sa.nhk [.:"Jti.hirti l) en bllyllk i.ki sa vas\ obJn I. ve 11. OUnyfl Savs~Jan'ndt• Tiirkiyc ve J aponya kar$1 ccphcle rde yer alsalar da birbirleriyle fii len ~a· u~maya g irmed iklcri gibi, ~1kar ~atJ-?masJ iccrisinde de bulunmamJ-?IardLr. Her iki i.ilkenin buradaki hedefi, galip t:lrafta ye1· :1larak elde- edilen zafetin nimcLLcrinden yamrlanmaktt Nitekim Tc~ki la t1 Mahsusa adma l 9 14'dc Asya sey.ahatine pkan Yiizba$• Ad il Hikmet Bey. <;:in"in $anghay $ehrinde Japon yetkililerle. gOrU~mi.i~tii r. Bunlardan Doktor Tal"'..tO Japonya'nm I. DOnya S~WfL$t 'IU sadec.e Asya'da b~lZI a<.JaJan eJe gec;irmek i~ i n g irdigini.

~

Fr:.nl: Oibney. Tlu: ('ud/k Cttnuuy : :\mc:r kn am/ A~i« 0\:u·l~~s s~~ti bnc•·' s Sons.

i11

'~ Cl1trngit1g Wrw/;1, (Ne" ' YOI"k:

1992). $.
6 ibr:.:bim ()~IOrl;, ··Yt:n.i Yii:t}'d d;~ 'f'iirkiy..~..laPQn}'ll iiJ ~kilc.rl·. Mm.s) ·a lhxiyas1, Cih: 9. $J•p: J., Soob::dl311'2003. .s. lOS. , J!'. ~yan Ulusan S"bin. Tiil'k.J(ff)r)Jt ili~·killtl'i (J8i6-190S). (Ank111u.: T.C. Kiilt(ir Bul:anl•! •.

200 1).s.254.

163

TU~klere kar~1

bi1· Japon askerinin bile s.ava~mad1gmt Ozcll ikle vurgulam1~·

hr.

Haua bu dOnemde TUrkle-r ve Joponla rm da dfih il oldu~u bir Asya .iuihadt (B i.r1igi) kurulmas1 ve JHponya'om l id crl igind~ Bauh e mpe-r yalist g li ~ lerc kar~., sava~tlmas1 yOni.indc fik irler de o rtaya anlm 1~nr. 1919-192 1 y1llan armanda Kafkasya, O rta Asya. (:in \'C f-l ind istan'da TUrk ve Japon ajanlanum lngihere ve Rusya 'ya kfl.f~J birlik l.e c;aiJ~makU• o ldugu g6riHme-kcedir. c;in'io Japoolann kontroHiodeki Mukden kcntinde Os manh vatanda~lar.mm faaliyet gOstcrdigi bir Pan-Asya Propaganda Merkezi oldugu y{)nUn.de jddialar da buJunmaktad•r.9 Japon ya'mn bu dOncmde Ozcllikle ilgilendigi bOJgelcr arasmda (:in'in oog-u Tlh:kjstMl bOJgesi geJJue.k.LeydL Japony;J bu fUl)a~b J93 J-193:l ytllMA an1smda Dogu Tlirkislan'da ~1.kan ayak.Jamnay1 desleklemi$ ve bag;unstzbgtn c lde edilmesi halinde Osmanh Hancdant'ndan $ohzadc Abdiilkcl'im Efer~di'yi bu yeni dc.w lc.tin ba~ma ge~irme::yi planlam1~Ur. Du plana gt5re. Do£u TtJrkisra o' m bagun~azhS1 sonraSHlda Orta Asy~J ve HUll. MUsIOrn.nnlan da Sovyerler Birti£i ve j ugilce-r e' ye kar~1 ayaklanacak ve Japonya 1 A vrasya· .eta gcni~ bir oi.ifuz kurabilecckti . 0: Ancak bu plan ak.im k.almt§"llr. ll. DUnya Savtl.$1 son.rasmda her iki illke Bat1 Blogu i ~er i s i ndc yer almastna ragmen. s iyasi \'C iktisadi ili$k.ilcr istcnilcn diizcyc bir tUrlii CflkanlamaJ"tlJ :$ll.r.11 Ankara ve. Tok.yo, Ball 61ogunun Jideri Va~ington·un 'fiZdi£i bQige t'olilikf•lan dJ$11l:l ~1k1p birbirleriyle bf•~miSIZ bir ikili ili~ki kuramam J ~ Iardtr. Bu stire9le paz.ar arayt~mdaki Japonya, T ilrk i ye'y~ gOre i~birligine daha istckli bir gOriintii scrgilcmi~tir. Bu dOncmde sadccc devletler dUzeyinde::ki s iyasi jli$kile.r yetersiz. o hnakla ka l n.uun 1 ~, ayn1 zamaud.r• her i.kj halkm kliltUrd a~1dan bi.rbirlerini (ullama ~-H ba km o l duk~o 11 zayaf kalmJ~tt.r. Bu baglamda .laponya'daki kli~iik TUrk toplumuna deginrnek gerekmcktedir. 19. ytizy1l s onu vc 20. )'iizytl ba~lannda Orta Asyatdan baz1TUrk gruplan Rus bask1smdan kac;arak .laponya'ya sJgJnnu~lal'dtr. f-fana 1930' 11 y1Jia.rda K obe ve To k yo · d~J birer cami de a~an bu k:U~Uk T Urk. cernaari, hlponya'da Tlirk kOJlijrUniin taumuljSma Oncli IUk e lmi$tir.13

Adil l·likmcl Bey, M.I'O'd(l Bt·~ 1"iil"t.. (fscanbut 6ti.lk~-n NC§ri)'lll. 1993). ss. ~0-.t.t 5 .

' 'i

Ali Mcrithan OUodar. Pan~·j~·l:imhm'tlom l)fl;'{ii/.: ,\~".t{(J,~IItgo: o.~mtmlt im,"HI/"(11{)1"111~'11, Om1 A.t)tl . ( ls•anbul: Otok.:-n Ncs•·iyac. 201)6). S..i. 112- 122.

l fl/)()11.1'(1

t•e

w A.~.e.. s:s. 249-2SO.

" lbl':!lhim o~(ijr\:, tl.s .e., s. 107. · ~ 1970'11 ~'11hu·d.:• J:.pon \·c T(iJk h~•lkl:u·uun bit birtcri ha.kk.ndnki dOtii.lnoclc:ri ~in bk"t.. A. (l.kJe ' funL'i>l:u , Gl'illlt§ill Oqgtlltglt :\d·u iz.lt:tliml;wi,

(A.nktu'll: TUtk b pon Onh·c:tsicdik •• Dtrnc-.g.i. 2001). •~

..kc·Sl-....-. Lee.

itMm

\ "if

Tiil'k Kliltiir"liniin U~!Jk 1)-ogu'.wt 'ta.wlmtl,$1.' Kol'tl'dfl islllmi.l't't'ill Tiirki)'.:: Di)'lmel V:-.Jd 1 Ya)'nll:in, 1933), $. '2:6$.

t"IJ.w/mr~• w Klo'ltiin:l T~irl.:ri, (t\ll.k"t~r.li:

164

iki iil.ke i li~kileri Turgut Ozal'm ba$bakanhgt zamanmda bir dOni.im no.ktast ya~•n•~Ur. J983'te Japonya Ot~i$1eri 13akant Shintaro Abe'nin Tilrkiye'yi zi yMeti sonrasuld:l Tlll:guc Ou1J 1985 ve 1989'da b~J~bakan i.ken ve 1990 yll.mda dH cumhurbH.$k9utyken toplam lit; defa Japonya'ya ziyare.ne bulunmu~tur. Japonya Dt~i~leri Bakanilg,•n~n resmi internet site· sinde-T ih'kiye i le ili~kiler konusunda T urgm Ozal il(in Cl7,.el bir anf yapllmt~ ve ".bJ)O_n ya He ilgili .konula.r h tJ.kk.Hldrl biJgiJi o lml ()zal' ul ikiU ili~k.il.e.rin geti~mesinde Ozel bir rol oyna
ithal ikamcci sanayil~me dOnemine son ve.rerek ihmcata dayah ve reka· bet~i bir mode.! ge l i~ti rmesi, Ankara ve Tokyo arastnda iktisadi alanda i~ · birlig.i .kluma yolun.da sornut bir zemin te$kil e.tul.i~tir. 15 Bu dOnenHie geJi~n ili$kilerc paralel olarak. 1990 ythnda Tiirkiye Japonya'dan en ~ok yar16 dun alan o n iJ Ike owasmda yet· almt~tlr.

(hat zamanmda sadece ticari ili~kiler dcgil siyasi ili~kiler de geli~mi~· tit·. 1985 ytl!nda rt·ak hUkUtneti iran topraklannt bombalama ko nusunda

hivbir sm•rlamaya uymayacag11H avlk.laytnca, pek ,ok Ulke 11

valanda~larHll

iran'dan tahliyc clmeye ba~lamt~Hr. iran' a sefer yapan diger yabanct havayolu ~irketleri Onceligi kendi vatanda:;;lanna verip Japon vatanda~lannt ta~tmayt l'e.ddeuigi bir anda, Ankara' run TUt·k Hava Yo llan u~aklarmt 215 .lapon va 1:::mda~ JrlJil tahliyesi i~ i n rahsis etmesi. Tokyo ~
karst l amut ~ttr.

Bu olay. T lirkiye'nin J(•ponya'yo karst

gOsterdigi bir dosduk ni!;ianesi olarak halen hpon .Internet s.ltC..\0111 ' ' de yet· a l mak· ta d II'. "

Dt~i~lcri

Bakanhgt'ntn

1990' h ytlarm ba~mda Dogu Blogunun ve Ozc.llikle de Sovyctlcr Bir· ligi'nin da£;tlmas1yla birlikte Tokyo ve Ankaril a~ts.u1dan yeni bir i~bil'li£i

zemini dogmusrur. Orta Asya ve Kafk:;)sya'ds Of(tJya <;J.k.tm bo~lu£:uo Rusya ve ~in yerine, ABO ile iyi ili~kilerc sahip Japonya ve Tii rkiye tarafmdan doldurulmasa, Va~ington i~in de arzulauan bir d urum olmu~tur. Japonya blklnma. stratcjisi. scnnaye~~i vc. teknoloj isiyle daha ~ok ckono mi odakh bir katkt saglarkcn. Tiirkiye tarihi vc kiiltilrel baglann verdigi avantaj1 kullanarak halk.t Miislilman olan bOige insanma Demo kr..ttik ve jMUsliiman bir ii lkc. nnodel i sunacaku. 13u sllte91e Japo•1ya clll~llk siyasi profilli bir politii<Jtyla bi tlikte Otta Asya paz.a nna Oncmli bir giri$ yaptm§ vc bUyi.ik projelere imz.a atmt~Ur. Japonya bu pazara giri~ siJrccinde bOigeye yOnelik ac;ahmlannda Rusya ve (:in ile te.rs dli~memeye gayret etmi~rir. Tokyo. BakU·Tiflis-Ceyhan bot·u hatll proj"csine de Rusya ilc tcrs dii$cccgi gcrck~csiylc ilk ba$13 ye-tcrincc

•: Minislrt l)ff-o•e.igtl Affairs of Jap:m, ".l:tpan·Tul'l.:cy Rel:Ltlons'", June 2005, lttlp:!lwv."A•.mon·,.g (l.jpkcgi-o•\l'midd ll~_<:flu•·kcy/in-dcx Jnml. Eti$in.l: 2:3.07.2005. 5 ' ibr:t:bim O;etUrt. n.g.e.• :s. 107. '6 Deniz O"lkc Al"•bOia"· a.s.-c.. s:. ~1 13. n A.g.c.,:t..413. I K Mfnis••·.v <"'/ For.:ign 1\/fflir:,· ofJurmn . "JI~n ·Tu rkt)' Rt:lltCi(lnf•, 1a..s.e.

165

deste.k ves·memi~tis·. TUrkiye ise bOige Ulke lerine bil· taraftan alundan kaJ· k:unayacsg, bol vam.lerde bulunurkeu. diger larafum iz.ledigi politik:&lar dolay1styla Rusya vc Vin' in lcpkis ini ~ckligi i~i n Kafkasya vc O rta Asya politikaswda beklentilerinin c;ok geris ine d ii$mii$ttir. 20

19

Ancak yine de TUI'kiye-, Japonya·ya yeni bir a~1lun fHsatt sunmaktad1r. Dogts Asya'da ABD'nin halcn h3kim vc bclir lcyic i bir gli9 olmast. <;in'in h1z.h bir ~ekild e kalkmtp gU~Ienmesi ve Japonya' mn sOmUrgeci gl!\.mi~ini unutmak istcmeyen iki Korc dcvletinin varllga, bir ekonomik dev olan Ja· ponya'ya kendi bUI.gesinde bile Uder o lrna sanst 1arumarnaktadsr.21 BOyle bir or1amd~a Ti.irkiyc; Karadcniz. Dogu Akdcniz. Kafkasya vc Kuz.cy Afrika pazanna yakmhk ac;uandan Japon)'a'ya yen• bir a~ahm saglayabilecektir.n

Konjonk:rtlre.J olaral< orcaya. (i.Jk:l n tUrn bu fnsa11Ma. ra.grnen, 1990' Ja.nn ikinci yansmdan itibaren siyasi ili~kilerde bir d uraganhk ya$anml~ ve bu durum ik.tisadi ili~kilerin gcli~mesini de engellemi!jtir. Tansu Ciller~in $u·

bat 1995' te ger~ekle~ti rdigi Japonya ziyaretinden sonra 2004 ytllna kudar basba.kaw dllzeyhHJe k.ar~tll.k.ll bir ziyareL ger~ekle~rUfJUi~(jr. Sadece Dt~i$1Cri Bak;lu lan dilzeyinde ili~kiler caub lutulrnay~ ~ah.s-llrrusur. Japonya tarafmdan Yukihiko ikeda May1s 1996'da, Masahiko Komura Agustos 1999'da ve- Makiko Tanaka Ocak 2002'de T'iitkiye'yi ziyarc.t edel'ken, NiSaJl 2000 'de lsm
Recep Tayyip Erdogan' tn 2004 yth Nis.an aytnda geni~ bir heyetle ger~e.k l.e~(jrd i gi hJf)On.ya. ziya..reti, i.kiU sjyasi i li ~ leri n yeniden canlaunulSIOJ saglam•SHr. Basbakan Erdogan. 1999 Marmara deprerni strasmda Japonya'ntn yapmt!j oldugu yardm1lar i~in te~ek kUr edcrken, 1990 ytlrndall bel'i bir Japon ba~bakanm T Utkiye'yi z iyas·et etmedigini ha· ll.rlatsrak. B~bak:a.n Juoich.iro Koiz:um.i'yi T ilr.kiye·ye dave[ em.1i$ti.r.Z.. Ba~bakan Koizumi de bu davele Ocak 2006'da icabet etmi~tir. Japon Ba§baka111 TUrkiye ziyareti s srasanda hem Cumhurba~kam Ahmct Nccdet Sc7..er he:m de Ba~bakan Erdogan ilc aytt ayrt gOtU!jrnil~~ ve Ttirkiyc -Ja . 1>o.nya. ili~k::ilerio Ol.evcuLdurum u He- gele-c.e~i ele atwmt~tu·: 5 '" lbr:!~him ()~fUrtl, tl.ft.e.,S$.. 112- 11 3. .tO

Sc~uk c;'.olnkoglu. ..l.ssuc~~ o( Ea..'>lem Turi:csLUn and Tutkcy''.

Acn,fo:mlc $(}Cit't)', Cil•: 2, 1998199. :s.. 122. 2' Se~uk E:>cnbcl. "Gekcct Yuzy•ld:• Jat!Ol'•y:t \'(:. nllkiyc. .. Ya:r. 191)-IJ. s. 13.t,,

Jm,,.,,of of lite Ko"o'•·TurJ.:Mt

1\W(/.W,'UI

/)Qs;m.lt,

Cih: 5. Sa)'l! 2.

n fu-o l M i~l.::rd mJer. ''Jttpoo Mt•dzcs.i ve Ttirkiye·yc MMclli.k Ocn;:et;:i'', lllfi'<"AS)'tt JfiJ~·"ftl.$1, Cilt: S. St~ya: :?. Ya:r. 1999.s. 21. " "l'lirkiye Cl•mburiy..li O ·~~l<:ri Onko.nl •~1. ·"'ri.irlOye.Jupon)'ll Siyasi hi§kil<:ri", hup;//ww\\'.mHt, g.w.triM FA _lr/Ois Po-liLib:Oolsek r/l)o}S,uMya\-cP:·•sllildJ il.J>c:tn)':t!J A PO.'lYA.him. Eri ~lm ' 2 1.07.2(105. l.o Mini,:.Lr.)"' uf 1-;,rdgn A(f;~ir;s ( I f hpao, ··Vi:;il to J:t~n by Priroe Minis• ~:r !lecep ian~P l~.n.l('8'"' of 1.bc Rel)ublic of Tul'key (~va.JuaLi ~• and On•rview}... 16 NL""n 200.1. hup:/iwww.mofa.go.jpl n:!ionllniddle_e/t-urkey/pnn ().lO..f,htnl\. l!ri~i m: 23.07.2005. l$ Kort.Jn:~.t ilk(lniT, '·K'.>i ~umi't•io Zl)'iu't:ti"". Rculikttl, 12 Oc-t~k 2006.

166

So n olarak

C u mhurba~kam

Abdullah Glil Haziran 200 8'dc Japonya'y1

z,iyarer etmi~tir. Sa~bakan Yasuo Fuk ud::.. ve Cu•nhutbaskant Abdul lah Gill

sr;•s•nda yapJt;•.n

gOrl\ ~ rneJe rde

sadece ik:il i

iti ~k i le.r

konusunda deS,il iklirn

degi$ikligi nden nlikJee.r silahstzlanmHya kadar pek r;ok ko uuda o rwk bir tavar geli~tinne aray1~lan vu•·gulamm~nr. Cumhu1·ba~kam GUt, ·rurkiye' nin

Dogu As:ya'da yeni bir ortakilk a rayt$10 1 aytk.lal'ken, Ba~bakc:m Fukuda .laI>O.nya'mn TUrkiye' nio Ona r'\syn ve O rraclog-u ' tHI Jl geJi$l i.n nesi ve islikr£u:<). kavu&mHst konusundaki Ouemli misyonunun farkmda olduklan o• belin-

mi~tir .Z6 Tiirkiye' nin Japonya ile ekonom ik ili~ki leri yeterli o lmamakla birl ikte gide rek a runakladtr. 1990-2002 ylllan arasmda ikil i d•s ticare t hacmi I utilyar jl§ J.5 1nilyar doJar a.ras•nda seyreuni~tir. 2003 yJhnda bu rak.am 2 mjlyj r doljn fl$rm~ ve 2004'te ne.rcdeyse 3 milyar dolara yakla$mJ~I.tr. Dolaytsty la T i:lrkiye'nin Japonya He ticaretinde istik~ull bir art1~ egil imi mevcunu 1·. Ancak T Urkiye 'nin Japo nya ile ticarerinin toplam ticaret hacmi i9er isindeki ~ay1 90k yUksek o lmay•II yUzde I ,7 ila yUzde 4 arasmda oynamakr.tdtr.2 T'iirkiyc Japonya'ya gcncldc katma dcgcri dii~iik ham vcya yan-mamul iirii nler i.hray etmckteyken: Japonya'dan katma degcri yliksc k i~lenmi~ mamullcr itha l ermcktedir.2.s Dolaytstyla TUrkiyc. Japonya ile ticarc tte ~ok buy ilk a~1k verme ktedir. Japon D•~ T icarel OrgUtU (JI'ITRO), Japonya ile ti -

carct1e slh·ckli ve cJenge.s iz. a~Lk: vereo getisfn.e.kte oh:m Ulkelecitl .ltJpon ya' yt• ihracaum te$vik amactyla ~~itli faaliyctler di.i7...enlemektedir. Bu ama~la JE'l'RO, 'f iirkiye D1~ T icare t Mtiste~arllgt ihrac:au Gel i~rirme Mcrkezi ( IG GME) ile i~bil'li£i yaparak Japonya'd:l T ikk iiriiolel'in i d IJz.e.nJ.e mekte-d iJ' .29

t.alllfiC I

fuarlar

Tokyo aync.a bu ik.i ll lke- ru:as ll\daki tkarene Ankara aleyhine-o la n ay1· gm, T \irkiyc'de Japon sermaycsiylc y~1ptlan ya tmmlarla kurulan i$1ctme· Jerden U~.iincti tilkelerc ihra.cat yap!lmas1 yoluyla dengelendigini dU~Un~ mektedi r.JU Ancak ·rurkiye'nin Japon sermayesini Ulkeye ~ekme konu· sundfl yeaerince bfl.$fln h o lduguuu stiylemck m\imki.in degildir. T i.irkiye'ye gclcn Japon scrmaycsi o tomotiv sektOril ilc ti<.:are l vc sigortac1hk alanmda yogunla~maktad1r. T iirkiye' nin Japonyo'don 19 80 y•llndan 200 3 y1lma kad<\1' ~ektigi top lam se rmaye mik(a !'l 1,8 m ilyar dola r civan ndadtr. Tilrkiye'n i n 1990'1ar boyuncfl isti krarSIZ bi.r i.ktisad i t::lblo scrgilemesi ~~s hnda Japo n scm1ayesinin iilkcye giri$i yOniindeki en Onemli e ngcli tc~kil l(,

..,.ud;:ey Tics Pushed". 71:ff Jt1ptm 1'!'m~.f. 7 H:l:'..ir:•n 2(X)S.

n ''I',C . I)I.~"I'i~'<'ln.::l M Cisl~art• ~• 2(1(}4 Ve;rikri. !8 Juuich1 O~:·•v.-t•. "Jat>On)·:·, ·nw (;J::onoml«i >~e TUrl:iye ile Uiskileri", ,\Iiiii• s.:md1kh >~d. (dcr.}. . Tfil'kiye ,.~ .u.~a UlkRI~ri: $(~tui ' '"" El.:t )II(Jtt•lk ill~kil~r. (Istanbul: T ASAM Yaymlan). s. 27(~. l!J

N

' fUriJye Cumhuriyt:li 0 L$1~kri I);L)!;n,n.hfp, ' "l.'lilt.i}'e .Jn.p!)ny;LEkmuxnik lti ~k.i l1!1i'·, hUp:/lwww. mfa.s(•V.u/ MFA_u'/Oi$I'Oiitika/DoiJ;.d<:r/Do!uAsy:wc.Paslfik/Japonya!Jal.)(lll)'a..Ek<>l•Omik.lutn . eri~im:· 21.07.2005. ibl':lhim <)~fOrt:,, tl.l;,l!., S--109.

167

etm i ~{ir .

2000 )'ll!ndan itibaren l'·u,·kiye'ye giren Japon sermayesindeki g(1r01eu arus bu gOrU$1,1 dogrulamakla

~ekmeye ~ah$mahdlr. A~·nca

Tiirkiye, d iinyamn en <;ok turlst ihra~ eden iilke lerinden biri olan Japonya•dan yeteri kadar ziyaret\!i ~ekememektedir. Bunda Japouya'run T Urkiye"yi "riskli Ulkele-r " kategorisine koymus olmASIDlO pay1 biiyi.iktUr.31 Bunun i~in Ankara'mn Tokyo ile yak.tn siyasi tema..•Ha o lmas1gcrekrnektedir.

T'iirkiyc-Japonya ili$kilcrinc gene] o larak baktldtgmda iki iil.ke arasmda tarihten gelen dostluga ragmen. ~-c~itli sebepler dolayJslyht yeterince yogun Wskiler k uruJama(hg, gO·d ilruektedir. Siyasi iliskilerio ve iki1i iSbirliSin.in yelerincc gelisememesi . tican::lin ve Ozellik.Je de Tlirkiye'deki Japon yatmmlarmm daha da yayg1nla§masma ongcl olmu~tur. i.ki iilke ili~kilcrinc her zaman hanrlan:m U~ duygusal o lay ( 189 1'de Ertugrul fll'kateyni ' nin

.hlponya ziyareti dijnlliilr>de balri•· 1985'•e Tiirkiye' oin :lr,m'daki Japon vaumda$hlrtnJ tahliyesi ve 1999 M arruar::t depremi sonrasmda Japonya' run

en OOya'oJn .ke.ndisjyle soruo tan bulumm Rusy~1. (:in ve Gi.iney Ko re gibi devledcrle dahil yo~uu ili&kiler gcli~tirdigi dii~i.iniiliirsc, Ankara'nm Tokyo ilc ni~in daha nite likli bir ili$ki geli~tirernedi gi Uzerinde Onemle d urulmasJ gereken bi1· hususrut. So n dOncmdc Japonya'nm <;in' lc olan rekabetindcn dolay1 Tokyo a~J Suld.an AJlkarn.'nm One1ni giderek artma.ktn.dtr. ('in'in Or·ta Asya, Ottadogu ve .A.fri ka'da fl.rt.f•.O niif uzuua kar-$t Japonya bu b61gelerde T Orkiye'yle yap1lacak iSbirliginc biiyiik ()ncm vcrmektedir.)l DolayJSJyla Ti.irkiye giderek Dogu Asya gii~ pol itikalannda da Onemli bir unsur olarak On plana ~JkJnaya ba~.lam1St1r.

T iirkiye-(:in lli~kilcri Tlirkiye Curn.huriycti 'uin \.in i le i lk resrni cernHSmJ sa~Jamas1 1925 y1JmH kadar uz.anrnaktad1r. ilk diplomatik temsilcilik isc rnill iyct~i hiikilrnctin ba~kcnti Nanking't~- 1929 ylltnda a~thm~ttl'. :n t949'da komilnist de\'!'im

son.rasmda kutul an \.in Halk Cumburiyeli·r~ (\.HC) Tilrkiye dil>loruati.k. olf~rak I 97 I yrlmdo tau uuJ~llf." Bu donerude Tilrkiye'niu \.HC ile ili$kileti sadcce Soguk Sava~ dengelerine. tak1lmmm~ ayn1 zanuutda )I

A.g,.e.,ll.ll7. t.c..~. ''Gtli'Un Jnpol)ya Ziy:u-cti ve Ti.htiy~·.Japonyn hi.$-ldleri". h11p:l/www.as:•m .or~ .1Jitt/

~ Sun"

ym-.:i_gosl,c:r.:-.."'P~'I 0=2241&.lwl2al. 1--Ji$1 "': 06.06.2008-. 35 Deniz O"lkc Al'•bogall. a.s.-c.. ss. 411)-:1M. "" Mini$11)- (.lf r:~ucign ;.\ll'airs l' f the. rcl,ple'.s Republi-c o f Chinn, "1 'u rkey". 25.08.2003. hUJl:lfwvtw.l'nlJlrt:.SO''.cnfe:u g/,\j W~~sf,;>'bf.si.!!Jlbl28981del':·mlt. him, Eri$inl: 1..1.~ .'2007.

168

J950'1crdcn itibarcn Dogu TOrkislan sorunu yOziindcn olumsu:d uklar yasanm1~t1r. llakcmlru: Kurulu'nun 1952'de Mehmet 6min Bugra ve lsa Yusuf AJptekin gibi toplum Jiderlerinin de ar~llarJild9 bulundug:u 1850 Dogu TUrk.istanh'yJ gOt;.men o lnrak kabul etmesiyle birlikte Tiirkiye, Dogu TUrkist<m muhalefetinin dOnyadaki me.rkezi haline gelmi~tir.35 <;HC He d iplomatik i l i ~k i s i bulunmadtg-J y1llardj. Ankara bu yUzden Pekin"den pek bir bask• gormemi$1ir. J950'1erden J990' 1ara gelene k.adar pek. 90k Do![u TllrkiSUlnh muhnlif TUrkiye'ye gO~ etmeye devam etmi~lir?6 Oiplo:ruf•ti.k ili~kileri11 kuru ldu~u 1971'deH l980' 1ere gelene kadar iki

iilke ili~kileri olduk~a dO~tik bir seyir izlemi~tir. 1982'de Cumhurba~k~m1 Kenan Ewen' in ve Ozellikle 1985 ' te Basbakan Turgur 6zal'm ger~ekle~ tirdigi <;in ziya.retleri son.rasJnda i.ki lHke iHSkileri hem sjyasi hem de ikti· sad i a~1dan hrzla geli~meye ba~ltuuJ$lLr.n 1991' de Sovyetler Bixti&i' nio da~dOKJSJyb birl ikte

On a Asya'cla o n:Jya

~·kan

bagtms•z devletler tizerindcki rekabetin yant s1ra. Orta Asya ile aynt kUitOrel cografyay1 payla~an Cin'in L>ogu Torkistan/Sincang bo lgesinc yOnelik J)O iitikalar dolay•styla, Ankara ve Pekin arasuldaki gilvensizlik si· yasi ili§:kilcrin Ozclligi hali nc gelmi~tir. l990 sonrast 'Tiirkiye-Gin ili$kilcrilli iki dOncmde incelemck mii mkiindiir.33

1991' de So,ryetler B i.rli~j' tlin ytl(llruns1 ve birdeubire be~ bag,uusrz Tiirki devletin o rtaya c;tkmas1. Tlirkiye'de bu cogrnJyayA o lan i lgiyi o laganilstti bi1· ~ekilde atunm~w·. Tiirk kamuoyunda h1z kazanan bu i\•mcnin etki sjyle devletin her kademesjnde- yer alan gOrevliler "'2 t. as•r TUrk asn o lt•cak'' , ~'Adriyfui.k'ten (:in Seddi'ne T Urk dihlyas1" gibi sloganlan bol bo l kullanmaya ba~lamt~lard1r. Dogu Tilrkistan ise yeni bir Ttirk devleti olm.aya aday bi1· Ulke o laJ·ak gOrUimeyc ba~la nm 1 ~tt 1'. TUrkiyc'nin uluslatarasJ alanda yahHZ.hlt.Jndan kuttuhna urnuduyla yeni ba£JOlSIZ devletlere ka r~ l biiyiik ilg.i gOstermc.o;i, d1~ diinyada pan·T'iirkist bir politi ka o larak algtlanmt~ vc Ozelliklc Rusya ve <;in' i rahatstz ctmi~tir. Tiirkiye Oogu Ttirkistan'a en somut dcstegini Kas1m 199 1'de vermi~ tir. Bu tarihte Dogu TGrkistanl! muhalif liderlerden ts.a Yusuf Alptekin, Basbakan Sii leymall Demil'cl, Ba~bakan Yarchmc1s1 Cl'dal tnOnii ile Ana· vatan Pmtisi (ANAP) Gene! Ba~kant Mcsul Yolmaz. Rcfah Parlisi (RP) Gene! Ba~kano NecmeMin Erbakan. Milliyet~i yalo~ma Partisi (MyP) Gencl Ba~kan1 Alpaslan TUrk~ ve bazt milletvekilleriyle gOrii~mi.i~ttir. Bu gUrli$meter S1.11\Smd~ Ba$bakan Demirel . Ba$bflk~u Yardm1c1s1 1nOnU ile

parti

ba~kan1an

vc millcLVck.illcri, (:in'in Dogu T ilrkistau'dak.i

kard c~ leri n i

» Abdu ii;IJ• 8 ;d:1r, 011i 11 'mrlll.•·frm .Willi l~rildd! 1-lrm:.tcll vc Mtdzmtll /Jmh1 lf•r.qm, (1.s;•:•nbol' Do~u TUrki!>tan V~•kf1 Yaymlan. 2005}. s~ 103-1().1. 16 Ha<:t Yo:Wup An:u, tlfJ)'llfllll v• Milcadt~lcm , f.tliZ.Irl:.)':m: Soocr Ynlrm. (.Ankllm: Od;a.n

~,

Millbaac•hk. 2000). .ss. 191- 196. A.g.c.,:t..4 l 4.

"' S.::l~uk (.:ol:.koJ!!u, "lssut:s ot Et•Sl~m TurkCSI:in :md Tm'4:ef··. 3.t.e:., s. 122.

169

asimilc etmesinc IZIJ\ vermeycceklcrini ve konuyu 'Birle~mi!f Milletler {BM) \'e diger ul us h~raras 1 kuru l u ~l arda gilndeme g.::tire<:eklcri \'fladindc bulunmu§lardLr. 39 Dogu Tlirkistan'a ikinci blly\ik destek Curnhu rb>l~kam Turgut Ozal'dan gelmi~tir. Mart 1992'dc istanbul'da /\lptekin ile gorit~en Cumhurba~kam (hal, Sovyet yOnetimi altmdaki TUrk c umhuriyetlerinin bag1ms1zhgm1 ihi n e-tmesi.nden sonrfl SlnlHm Dogu T lirkistan'a geldi~i ni s0ylemi$1i r. Oznl, Tiirklcrin bo csk i an.avmarum bag.1mS1Z bir \ilke olar!lk gOrmck arz.usonda o ldugunu da ifadc ctmi~tir.~

Dcvlctin en i.ist d iizcyindcn Dogu Ti.irkistan'a veri len bu dcstckler c;i n' i olduk~a rahats1z ctmi~tir. (:BC'nin resmi yaym orgam Renmin Ribao'da 17 J<_asuu 1. 992 taribiN1e TUrk~;e·nil\ Tlirk dlh.l)'fJSt J)OiicH:.::~~~~~- eJestixen uz.un btr m>lk~ole yaymlanrm~ur. Maka lede Cumhurba~kaot Ozal. Ba~bakau Dcmircl vc bir ~k hUkiimct yctk ilisinin T i"lrk halklanmn anavatamnm .. Adriyati k' ten Cin Seddi 'ne~· uzandl£11ll sOylcmctel'i ele~til'ihni~tir. Renmln .R,'bao"da.ki roak9le "e.£er Tllrkiye. aynhk~1lan desrekieme politikastn~ dev~m

ederse. <;i n kendisi ni savun m~k i~in her ~iiriO adunt

atmaya wrlam1bilir" $Cklindc bitirilmi~tir. ~BC'nin rcsmi yaym organmda yaymlanan bu ag1r makale. Ttirkiyc·Cin ili§kilcrinin Dogu TUrkistan yii· 'l.iJndel) n.e de.rc-ce. gerg i 1lle~ti gioi gOslerrn.e..ktedir.

isumbul'da ise Suhanah1net meydan111da.ki bir parka t995 yJhnda lsa 42 Yusuf Al p!ekin'in ad1 ver11mj ~tir. lsta nbul BUyUk$ehjr Belediye Baskam Rec..:p Tayyip Erdogan ~-tc;1h~ tOren.inde yapug1 konu~mada, parka Dogu Tiirkist.an'm btiyUk liderinin admm verilmesinden son dcrece mcmnun o ldugunu ve A lptek.in'in 95 y1lllk OltWOnil s.ade:c.c l)ogu TUI'kistan i~in. de· A,il, Hhu TUrk dnnyas1 i~in barca
"' ill

&t1tt:m Turl:t~t.m lt!/Ormmioll B:oiiQrin , ..h:t Yusuf AJpt•~kin rvtt,~LS i tuXish J)rime Mini:sti.'-T :uld P:trty l.csden~". Cih: I, S:tyi: 4. K:t:>.un 1991. hnp:lfwW\\'.£.COcld-es.c(,.ltliC:tplwiHIUII ?301 etibl_-l,f"llnll lll2. Eri-iilll: I8.11.199S. &t.~t.:m 1"11rk~um II!)'QnnaHQtl IJ~tl/tttill, ·'Is:\ Yusuf All' lekio Receive.;! by Turkish Pri:$id.::nl··. Cilt: 2. Sa}'1 : 2. Man. hup:/lv..""\\'W. scod•ic..<~..com/Capi coiHiiVI730/ccib"2_2.tu:m1#6. El'i$irn: IS. I 1.1~

?•.

" Eosu:m 1iumta" lt~Jiumolit)tl Httlleiitl, "'TuJkey's Turki!>h Pol i cy Clilisiz~'d" . Cilc: 5. Sa)ll: 2. Ar:oh.l:., b• •p1/w-ww.so:od•i~(l·JOIC:tpitt.MHilll t1JQI,~~i b2_().h tml ff5, Eri$i m: 13.11.1998. •t £a.U~m 'rm·kf!SIIm lnf<'>mttt/l(m Hto!letito. "lsl::mbul Names Pad: f"
18.11. 1993.

170

sOylcycrek TUrk Bi.iki1mcti'nin ycrel yOnctimlcrc dogn1dan mi.idahale ctmc hakJon111 olmact1gtnl be.l i rtmi~ti r. 1996 y1hmn

ba~mdan

itibaren Tiirkiye'nin Dogu Ti.irkist'.m politikasmm

degi~•n.ekte oldugu gi.irlllfoektedi.r. OzeJiikle TUrk DJ~isleri 6okanllgt ve

GeneH1.trmay .. BH$kanh£t bu yOndekl u.wnlaruu a~tk bir $Ckilde Orl3Yf• koymu~lar
Bu d6nemde Ttirkiye'de Dogu Ti.irkist'.tn lehine baz•

geli~meler

de ol· mu~tur. Bakanlar l
baSh ola.ra.k.. TUrk: 0 1$i$leri Bak;mh~J ' od;m ilst dllzey bir ye.tkil i TUrk.iye' njn \.in ilc iyi ili$kiler gel iStirmek istedi£ini ve $ incang bOigesindeki aynllk~1 hareketlere destek vennediklerini ar;1klam1~Ur. (::in'in Ankara Bi.iyiikelc;isi Ko ming $ubttt 1997'de bi1· a~1klama yaparak ( in·TiJrk: ili$kilerini.n son d()nemde ~ok iyi giniSin.i betirun.i$lir."~6 Uu s•rada bir bak:anul gOstefJn.i$ olctugu lepki, 13a.kanlar Kurulu He- Dt· ~i~lcri ve Gcnelku rmay biirokrasisinin birbirleriyle ~cl i$cn bir (.in politi kas! oldugunu gOstermektedir. Milli Savunma Bakan1Turhan T'ayan Subat 199 7'de Do gu TUrkistan' m Yining kentinde meydana gelen bir ayaklan· llladan son.ra, <;in'in Uygul'lara kar~il tak:md•SJ se.r t tuturnu resmen ktna· mt~llr. Turban Tayan ayru.:a l>Oigcdc ya$-0-tyan halkm Tiirk haUa ilc akraba o ldugunu ve bu yiizden Ttirkiye'nin burada ya$ayan halktn ret~Uu vc

I)

' 'Chirr!r Pr e:...:>un: ~ Ttrrkc.y B~tilelhr.. Ci11:

Otl l ~a YtJSur ,\l,~tekin P:.rt... ea.•.l<:m Ti..rl
1:. Eri*im: 18.11. 1998. "" " Yayrn Pf(rp3ganda Pa.&liycllefl... Dof!."t• Tiirki.ttmr. Yrl! 16. Saya: 1 7l~. 19%. s. 28. u ··cLA'run Km.l etm~s,·•. Ayt!mM:.. 21 Skim 19'J6. .s.. !1 • ., ''(~in 'd.: C lr\ K.l$XIr'lrll:l$r'", /l,t{Jmllf.; . 16$ub31 1997.ss. S..9.

I7 1

S.Oylemi~ti r. Pekin, Tayan' m bu 91~a~ma i~i~lerine k~n~mtl.rnHst gerekligini sOyleyerek cevap

mutlulugruyla daima ilgilenecegini Ttlrkiye'ni n Cin'in .

. .17

vcrm t~ t1r ~

TUrk

po UiikasmJ yOnlendiren askeri ve sivil biirokrasi ile siyasi irade (b•ikanlar kundu) arasmdaki kopukluk 55. Hiikiimet zamanmda ~in lehine gid crilmi:;;tir. Mayts 1998'de <;in' i ziyaret eden Ba~ bakan Yard t m ~ CtSl BiHe111 Ecevil~ Cumhurbn~kmu Jiang Zemir1 i le de gOrli~mli~lUr. Dab:;a dt~

90k ckon.o mik agtrhkli konulano gorii~lildligii toplanttda Uygurlara de.tek i~in Tiirkiyc' de yap1lan gOstcriler He ilgili o larak uyanlmast il zerine Ecevit, Tilr.k.iye-"ni n (in' in Loprak: bl.itUnlilgUne verdi£ i. ()l)en.ti vu rgukun1~Ur.

..

An.kara·nm resmi t>Olili k:ast ~en;evesinde Ba~b•:.kaniJ.k., $ubal 1999'da. Tiirkiye .._re <;in nrasmda ciddi sorun yarnwn $incang Uy,gur Ozerk BUI,gesi ilc ilgili gi:di bir gcnelgc yaymlam1~ttr ..l9 Mcsut Ytlmaz!m ba.§bakanhg1 dOneminde dc.vletin tUm birimlerine gOndcrilen genetgede, bu bOtgenin

(:ln"i.n (Oprak bUtiJnj(jgil i<;in.de degeriend i.dlmesJ gerekti~e

i~1ret

edi-

lere-k . Dogu Ttirkis[an adma l~ ali yet gOsteren vaktl' ve d<:rnl!kle,riu IOplanttlanna hcrhangi bir bakan vcya dcvlct gOrevlisinin kc;sinliklc kau l ma ~ mast istenm i~ti r. ~in Cumhu rba~kam Jiang Zemin' in Nisan 2000'de ger~ekJe~tirdigi Tilrkiye ziyareti He An.kara.-Pekin il i~k i l ed be.Jki de t.a.rihinin en pal'lak d5nemine ulft$nu~ur. 1996'dan s.onrt~ Ankara' om Utk.ij) ermeye c;a h$1.J~t (.in ile iyi iliSkiler kurma politikast. bo ziyaretle birliktc tescil l enm i~t ir. Z iyar<:t strasmda eko nomi, encrji ve siyusi ko nularda anla$ma1ar imzalannu~ur. Ortak. bi~diride ise- ·'insan hn.k.larma, roprak bULUnlligilne.• j~i~lerine sayg1

duyulrtHlSl. kU reselle~me ve siyasi c;ok kutupluluk kapsamJUd(t bllllfthmlann engclleumcsine k:llktda bulunul mtlst. silahlann dcnetimi. silahstzlanmada e~giidtim i~ind e olma, tenlrizm. ayrtl!k~t hk ve dinsel fanatizme 0 kar$t orta k tnUcade.le yapt lnutsl'' k.onusunda uzla$1llaya vanlmt.}lt r.!i Antla~maJardan ~tkan

ekonomi.l!<

genet sonuca gOt·e, Ankara

(~in'den

e.tde edecegi

ve- ulusla.rarasJ al9tHb siyasi desLek k:a.r~ !l.tS,u lda. Dogu TU:rkistan sorununu Pe.kin'iu lehine ~(.~zmti ~1ti r. Dogu TUrk..is1an'daki Uygur ·rurklerinin Cin yOnetimine km·~~ yapacagt her IUrli.i faaliyct ortak bildirgede ter0ti7.m, aynltk~1 hk ve dinsel fanatizm dU1..eyine indi rgenmi~ti r. ay nc~dtkJ a.r

Ankara. Dogu ·r urkistan'daki ·r urklet·e yiinelik insan haklan ih· J:J.IIel'i nin i~ i ~lerine mildahale o larak g()t•UJemeyecegi mesajm1 dn. Pekin"e ac;1k~a vermi§tir.51 Cumhu rba~kam Demirel iki iilke ili~ki lcrinde Get·~ i

D. C. Gladney. ··Rumbljngs from the Uy!hur". Ct~>N>n1 lliswr~· . EyiOI 191)7. t-~. 288-290. ~~ ·'fu.t.iyo:·yo: 'lurki~u1.0 U)·•u-•s•"· RtuliktJI, 2 M:~··:s 1!>')8. '" "B:.~bak.tu)l•.k'tan Gldl Oo£u TUii:l~•an Go:ndgcsi", NfirrlJ~~:. •I SuOOI 1999. 1 " ··<;in'le GUndcnt. Uygurlu.r''. Cumluuiy~tl. 19 Nisan 2000. r.

~~

A ..IS.C'.

172

Uygurlar.tn Oncmini vurgulayarak "i~·i~lerinc kan~mamtz sOz ko nusu dcgi l. 6i zim Uygur T ikklel'i ile di l , di n ve akrabahk bagJ a.•·• nu~ var. Ancak huzu r ve ref:l h ic;inde Yfl-$1\nl<)f:m n• isti yoruz. Du insrul lsr Ulketedmiz ara.smdr) birer dostluk kQprlis iidtir." demi$tir.51 Cumhurb~kam

Jinng Zem in de TUrk 1arafnlJU bu h~ss.Hsiyetini gOzOnUne alarak . sorun yarman taraf olmak i.sternedik.Jeri ni ve $i ncang' da ya~ayan TU•·kletin hay~l.t standartlan nt yUkselunek i9in giri~imJe•·de

bulunduk.lann• beJirterek TUrk yat•runc.lla.ruH bu b()Jge.ye d.:.l vet

etrn.i~ti.r.

Ancak Sin<:9ng' m kal.kmmas•yla Uygurlarm refah dOzeyin.iu j r HnHSt birb iriyle dogru o rantJh gcl i~memektcdir. Bugi.in Pekin ger~ekten bOigeye btiyiik yaun mla1· yapmakt.cldu·. Ama $ incang'a yap1lan her yanrun, Pasifik ~in"indelll bir ,gl}(: dalgas1 olu ~mmnaktadJ r. J3unun ise iki Onemli sonucu o bu:Jkladtr. Bi r U1raflan Hatl (:inlilerinin bUlge nUfusuudaki oram tuziH

artmakta. d iger yandan zengin ve kentli Cinli grupla, yoksul ve kOyiU Uygur ki'tle arasutdaki e.mik gerg inlik suuf t;au~masma da d O ni.i~1·ek daha da keskin le~roektedir." A ync :a iki Ul ke arasmda l) ogu Tiirkistan'daki insan haklar1 ihlfilleri ko -

nusunda hcrhangi bir denelim ya da en azmdan bir gOzlcm mckanizmast olu~ttmllmu~ degildir. BOige Tiirklerinin siyasi. ki.ilttirel ve ekono mik haklaruun ko runmas1 vc geli~til'ilmcsi tamamen <;in' in tek tarafh tasarru· funa b1ra}ahn1~11r. Cumhutba~kanl Demirel ve Cumhurba~kmu Jiang '1n yay11lladJ£t o rtak bildiride. l~i~Jeri Bak:MH Sadetti.n T.fUllan·Hl <;in Karnu Gl\venligi B.akam Jia Chuowang ilc Subat 2000'dc imz.alanan ""Su~.larla Mti· cadele i~birl igi Antla~masa~'na ilave o larak her ttiriU terOrizm. bOiticUlilk ve kOkten d~nci faaliyetlere kar~a Ol'[ak hareker ed ile.cegj beyan edilmi~rir.54 iki li i l i~kilc1·dc 1990 sonrast askeri i~birl igi de Onem kazanmaya ba~ Jarnl~tu·. TUrk:i ye ve (.in ru:asmda savun1na saJlayine ytsnelik i lk: somut ad Jm l996 ydmda a11ln11~11r. Tiirkiyc vc ~in ISO milyon dolar dcgcrindc

orta mcn.zilli \V S ~ I fti1.clerinin allm1 ve Ttirkiyc'dc ortak tiretimi ko nu· sunda anla~ma int7~laml~lardu·.55 Genelkurmay Ba~kan1 Htiseyin Kavnkog:Ju. TUrkiye'nin ~~i n ile yapttil ~skcri i$birliij;i projeleri kapsammda Haz.iran 200 I tarihinde Pekin' i ziyaret ctmi$tir. Ktvnkuglu, (:in'le beraber ytirtiiUien askcri projelerdeki aksakllklann giderilmcsi \'C mevcut i~h irl ig-rin i n daha da ge.li ~ ti l'i le rck de\'am eniri lme$i yOni.inde . 56 ~ temaslarda bu l u nm u ~ tu r .

~ "Bu Kad:u·•m do B.:kk.miynrd tun... St1bah. 20 Ni.~illl 2000 •

.u S..:l{uk •Colakoglu, '1'tirkiye' nin (:.in l)oJitikliSI ~ Uy~urlar (199 1-2001)". 'l'i.i:rk S<XSyal Oilimkr Dcn• e~l, 1. Lflu~:'LI SO.<:)'IIl Oilirnk r Kongn:.;. <:i, ()r!:; Do~ Teknil: Onivcl'$.1tesi, 2.1 Ka;.«•m 2()01. .s. Nur;~.~:~iye l·lid:ay.:• Ekn=o1, .;.·;, Nt1/l:. c.·,,mlmn)·cti Q'* Politika$' (19SO·ZOOO), (J\nhn•: ASAM Yay•nlal't . 2003). s. 181. n ·1 't100ye ' 'C <;in i!'(iz¢ Orcle~Xk'". 1/lirr(l't'E. 20 Am.hk t9')6• .16 ' 'Gi.iney Kore it.:: CASA l~bi rl iS-1'", M/U(vorJ, 4 H rtir.~n 2001.

173

Tilrkiye'oin <;io' Je saVlHlHt9 s:Hlayi konusunda i$bidi£,i tw.len deva.m. etmekled ir. c;,:in 1-hwa Kuv\'e.tJeri Komutau1 Org.::ne.ral <:iao «';ingc;en'in davcdisi olarak Pe kin\: gidcn Bava Kuvvcdcri Komutam Or.gcncraJ jbrahim Ftrttna. «;in'in ort.a menzitli hava savunma fiizelcri ile yer istasyo nlan kurma, uydu f1rlauna ve ke!;tif gibi konularda ilgi duydukJru·m1 sOyled i. <;i:1o <;i n,g~en de reknik, manevra ve donaum gibi konulatda Tiirkiye'nin

birii.Umle:rinde.n yfl!arlanmak istedik lcrini ifr1de ederek i$bil:U£inin tuzh·•n-

d III ImH.Sinl

.

. .

I.StemJ~ll r.

57

<;:in tarafmdan 01~i~leri Bakam Tang Jiaxuan Ocak 2001'de. Ba~bakan Z.hu Rongji Nisan 2002'de Tiirkiye'yi z.iyaret ede1·ek Ust di.izcy siyasi iii~· kilel'in c4lnh kalmasulJ saglama!ilal'dlr.j 8 Adalet ve Kalkmma Partisi"nin (AKP) <ek ba~"''' ik.tidarda oldujtu Ocak 2003 wihindc AKP Gene! Ba~ k:mJ Stf~llyla <;in'i ziy~ret eden Recep Tayip Erdogan. TUrk.iye'nin 1996 sonrast o lu~mu~ P"~kin politikast dt~tna ~akmamt$ ve siyasi ve ticari i~bir ligini gel.i~tirmeyc yOnelik temaslarda bulunurken Dogu Tiirkistan konu· 59 suna hi~ deginmemi~tir. Ttirkiye'den son zamanlarda (:in'e en tist di.izey z,iyarer Nisan 200Tde DevJer 13akanl ve Ba~bakan YardunCJSl Md unet A l i $::thin tar;Uu1dan ger~ekle.$lirmi~Jir. B~lkal) $ahin Tilrkiye ile (in Halk Cumhuriyeti arnsmda 2002 ytl mda van lmt$ bir :mla§mHya gOre knmu yOnctimi alanmda vc insan kaynaklannm geli~tirilmcsi a lanmda i$birligi yaptlmastnJ. dtizenlcyen anla~mantn siircsinin uzah lmast ic;in yaptlan imz.a tOrenine "kaulm1~llr.60 Ancak AKP htiki.imeti zamanmda daha c;ok ekonomik kOkenli sorunlardan dolayt ikili ili~k i lerde- bir gev~eme g_Orliilnekte.dit . Son y tllarda TUrk.iye'ye giderek ar tfl.rl oranda pek '10k y;•ba uc1 deviN yet.-

kilisi gelrmesine rngmen. <;in' den list diizey bir z.iyaretin gcr~ekle~memj~ o lmast da i l i ~ki le rdeki donuktugun bir gOstcrgc.o;i o larak kabul cdilcbilir. ~in taraf1 ili~kileri ycniden canlandtrmak ic;in i.isl d i't zcy siyasi dant~ m~u\1 Jia Qinglin' i Ka.z.tm 2008'de Ttirkiye'ye gOndermi~tir. Jia Qinglin

T Urkiye ziyareti strasanda C umhurba?kam GUI, 'Ba?bakan E1·dogan ve TJ3MM 11 a~kan 1 KOksal Toptan ile f.OrU~mii~ ve ekollomiden siyasete mevcu[ ikil i i liskileri de~erlendirmjstir. ' 1

Ekonomi alamnda ise Ti.irkiyc'nin son on be~ y tlhk dOncmdc <;in' le ticari ili~k:ileri biiyiik bir geli~me gOstermi~tir. 1989'da ancak 145 milyon dolar o la:n , . Ut·kiye·<;:in tica!'t•.ti 2004 ytl!nda 4,868 milyat· dolaa·a ula~lll l $ .. t1r.62 Tlkkiye'nin dHi ticaret hacmindeki (:in'ill J)ayt ise istik.rn.rll bir ~kilde ,

7

Stl

· ·~i n'le 'llzay'd4• hbi.rlig.i''. Milllyer. $ Ni$."1n 200$, 1'i.iri0ye ()unJmri.)tli 01$i~t.:,; 6:tl:.~tn\.lfp, '''rtirki.)'>e~o l·l:•l.k Cmnl•ml.)x:li Siyasi Jti~h::ri'". hnp:/fwww. mf:•. g<W.II't~tFA_tt/DisPolil ik:IJB<>Itdci'IOoguAsyavcPa.iifikfCHC/CB CJnm.

6:ri~im;

2 1.07.2005.

hmail Kil~likki•}'a, "Y:.Mt.l: Kenuc l~lr Ya."':d:h l.ide?', lll',rm~t, 17 (k:ak 2003. (II) ~in lllus lar:m•sl Radro.«u. ' 'Mehmct Ali S.:•hin·~~~ ROporl~". 12 Nisaa 2007. hnp:/hurkisfl.~~ri. cnilf.Z007f(W12/I @70020.hlm, Eri*im: 12..0~.201)1. 6' " fOJ) Poll1ical Advi:i(H'! China auachc.s huponancc to co-op whh Tutkcy". P<-Upltf·s Dully. 28 .'h

KtLc;;un 2003, ~ T.C. 6:1$b:lkat•hk 0 •$ Tic;·trt:l M ii$1~:·trh~ 2005 Vt:rileri.

174

ar(arak yUzdc 3'e ula~m1~tll'. 07..elliklc 2003 ve 2004 yallannda ikili tical'i il i~ k i lerde- Sl.ftramalar ya~anm 1 ~11r. AJlc.ak gelinen nokta itibariyle yilzde- %5 orauuun altandak.i ikili tiC:Jti ili~ki leri n yet.erl i o ldu£:u s.Oylenemez.. TUrkiye (:.in'le yapug1 tica.retten y11l 1k 4 milyar dolardan fazla a~ak ver~ mektcdir. Tiirkiye'nin <;in ile ticcll'ette biiyUk :lfttk vcrmesinin en tc.met sebebi, T litk:iye'ni.n ihray k<}iem ler irlil) <;e~itli o Jrnamas1dtr. (:in . TUr.kiye'yeyakla~lk 200 kalem mal ihra<; cderken. Ti.irkiye. uzun ylllar s.adece demir· ~elik UrUnlcri ihra~ c.tmi~ ve 1999 y11lnd~ut itibarc.n bu ilrilnlerin ihracatmm dU~ti~Uyle bil'lik[e Tilrkiye' nin (:in'e ihracau azatma~llr. TUrkiye'nin :-want~h oldugu dcri sektOriinde de ~in'c gcLi.risi daha yilksek ola.n i ~ lenmi§. de ri satmakta zorlanmaktad1r.6 ikili ticari ili~kilerde Ti.irkiye aleyhine a~1gm hazla artmas1 Uzerine D t~ Ticarct 1\•histe§
..~ TUrkiyc: Curuhuriyeti D1~i~lcri Oul:nnh~l. "TOrkiyc·<;in Hal); Cumhuriycti Ekl'llomik fli~ki teri .. , hnp:l/ww,..r. mr~.g<w.tr/M 1:A_tr/l)isJ>oU• ik!W"J}<)I_sc.t.::riDosuA 5)':·1\·eP~siftkJCJ'I CIT\1r ki )'C_ Cin_H:dk_Cumhuti )'Cti_Ekon~'lornik .htnl. Eti$im: 21.07.2005. "" ··Cin ·e 44 TckstiiO.-.hnd., K~'tn OyglllirnuC'Oik.., Mm<m. 25 Aruhk 2006, ~ Zhang Ruil;hu::tn6, '~in Gl:onOnliSi: Gend B:ll:1f ", AliiJa S:1nd1ld1 'ld. (d<:r.}, flirt•)·~ "" t\.rya Olkdul: SlyaJi r l" Ektm(Jmi.k ili~kileJ'. (ls1anbul: TASAM Yaymlan). s. 2M>. 66 J\ lilln St*J)Chk.IJ ' 'e ilh:.:o Oiiltij, ·1)d .i$en (:in IZ.konon:U.si v.~ 'J'ijrk 0 1s ~l'ic:u"~~in·~ Elkilcri" , 1\lilll.'l

Sumbkl1 vo:: lthan Glltlii (dC1'.). Cd~·ttfr~ Slipt!r Cridi p ,. (1sLt~t~buJ : T ASAM Yaymfa.l'l. 1005}. ss, 314- 3 15. "' '\,.irl: 1Urt:.i)IC" Bilj •(itimth Ke.;:isi' Y:tptml.l:. lstiyor·, Nlirriyflt, 1$ Tt:lntnut 20(t.'i.

175

10 milyar dolar olan ikili tic..wet haemin in somaki y11larda 13 milyar do lara 611 ~~karlllmasJ bedene nmistir. 1990' 1ann ikinci yansmdan itibaren Tiirkiye·<;in ili~kilerinin geli$me· sindc bazt temel unsurlar belirleyici ollnu~tU!'. ilk olarak ·r urkiye, (:in ' i ucuz. ve Bat1'ya ahernatif bir s ilah $3UCJSI olarak gOrmekteydi. 1kinci ola· rak Ankara, h1zla goli~cn «;in pazannda ycr almak istcmcktcyd i. O~Unci.i o larak. Birle~mi~ Milletlcr (BM ) Giivenlik Konseyi"ndeki be§ daimi iiyeden bid o lan CHC ile kurulacak iyi ili~kiler sayesinde Ankara. ABD ve A\'rupa Birli£fni n (A B) TUrkiye lil".erinde-ki varohln siyasi ag~.rltk.Janm Pekin ilc dcngclcmc aray1~mdaydt ikili iJi~kilerde son o n )'llhk dOnem degerlendirildigillde ·r urkiye'nin (:in 'le- yakutlil.}masmJ s3glayan ii~ te.met gerek.:;enin yeterinc.e- sagbna· rnad J ~ gOrUI.rne.ktedir. S!WU1ll)l9 sarH1yisi konusunda o lumlu kszal)ll)tlar c lde ed il mcsine ragmen. c;in'le yapllan i$b irliginin Ttirkiyc ay1smdan BauiJ iil.ke lere nc Olyiidc bir altematif olabildigi tarn~mahd1r. ikili

ekonomik ili~kiler son on ytlda htzla gel i~mekle birlikre, Cin" le yaptlan 1 \C~lter Tilrktye aJeyh.ine c;ok bUylJk bir cfJri a91k do£:urrnay9 b :~lattu~hJ . Tiirkiye'nin taral' o ldu~u K1bns. lrak gibi ul uslararns1 sorunlardH da bugiine kadar Pekin ' in Ankara 'ya herhangi bir destegi gOrtilmemi~ti1·.

Olioyn ekOI)OJllisi ve siyaselinde :l£tth£• giderek 9rc:m <;in ile her alanda kapsamh ''C yogun i l i$kiler gel i$1irmek. T Urkiye' uin ekonornisini canlandtnt<.··agl g ibi siyasi vc stratej ik ac;JIImlan m ~C$i ll cnd irccck ti r. Bu pol itika ~er~evesinde Tiirkiye'nin gene! Orta Asya s tr:ltej isi de dil~UnUie.rek UygurJar.n be.Jli bir agJ.rh.k vetiJmelid ir. Hana .ktJ.t~lhk.IJ gllve.n or1a.nH te.sis edildikiCill sonrj, (,:in pn.zanna Dogu TUrkistan tlzerindeu a~llmak dH mtimkUnd ilr. Ta.rihi ipe.kyolu u la~un koridorunun canland 1n lmas1 projeleri, ikili ve bOigese.t i~birl iginin ge.ti~tirihnesi il~ISJOdan Onelllli bir fu·sat olu$tunn~ k1adJ.r. Orra Asya'da 1arihseJ oJari'J.k daha bllyllk bir s Lrarej ik re.kabet ic;inde bulunan Rusya ve (:in'in son dOnemdeki siyasi )'akmla$masl. mevcut s orunlann uzla?Urak ~Ozi.Hebilecegi konusunda Onemli bir Ornek 1e~ki l etmektedir.

T urkiye-Gliney Kon· iU1kilcri TiJrkiye ve Kore H.r::tsmdak.i ilk tenlf•sbr Osmsnh 1mparStorlugu·nun son dOnemlerinde saglanmt~tlf. Bu dOnemde Ko re'ye giden Abdurre$id ibra· him Efendi. islam d ininin yay1lmas1 konusunda baz.1 faaliyetJe1·de bulun· mustur. 1920' li ydlarda Bol~evik hui lfili sonras• otu~n.n Rus baskJs1ndan ka~'IP Ko rc'ye yerlc~cn Orta Asya Ti.irkleri de islam dininin yay1lmas1 69 konusunda ~ah~malar yapm1$1archr. til

w

' 'Otinn ~i,g.ms I!) pun.it.liSC •.vtnr:•<:b widl i urkef ·, f.•ttQpW"s l)tlil) •, 29 Kll~ut• 2003.

~kc ·Sm.. lee. ''GUncy K(lC'c. ve Tihkiyc- t\tssmdaki Sl}'a:$i \'c- Ekonomik h~klk?'. AtlU& Sandakh \'d, (d¢r,). 1'li1'kiytt l 't' Ai.wt Olkt'lt·ri: S(wui l 't' EltOI!i)lnik /li$kift•l'. (lsu111bul; TASAM

''11ymlan), S-. 336.

176

Korc YanmadaSJ 1910-1945 y1llan arasmda Japon i}gali ahmda ya~a lllt~llr. Bu tal'ihlerde Osmanh Devletiffilt kiye Cumhuriyeri'nin Kore'ye ilgisi ds ba ~ok .ISI)Ollya, ( :. in ve Rusya ile ili$kiler ~e.r~eveshlCJe eJe ahnma~ llr. Japoo,y9'nm destekledigi U. Abdiilh9mit'in torunu $ehzade Abdil lkerim

Efendi'nin 1933 yahnda bagamstz bir devlet kurmak i.;in Dogu ·rurkistan·a gitmesinden do layt. Tikk l)t~isle.ri Bakcmh£1' nm Oogu Asy:1' ya duyctugu 70 Hgin.io t 930' 1J ytUarda yeoiden f•rn•g• g{~rUJmekJedit. U. Dlioya St•-

sonra tam bagt.mst.zhgma kavusaca!p sm1da gal ip devletlerden o lan Sov·yetler Birl igi ve ABO tarafmdan iki i~gal bOigesinc aynhm~ur. v~t&t'ndan

Sava~ul

h emen ardmdan Soguk Savaful patl:lk vel'lnesiyle bklikte 1948

y1hnda Kore YMuuad.rLSJnm kuzeyil)de Sovyerler Birli£i yan.htH Kore Demokratik Halk Cumhuriycti ( KDHC). giineyinde ABO yanhs1 Kore Cumhul'iyeti (KC) kurulmu~tur. 11 Bu sUre~te 1··urkiye. Ku1.eyctogu Asya geli~melel'ine

ilgisiz. kahnt$tlr.

T ilrkiye birka~ ytl sonra ba~a get·ek~elede de- o lsa Kot·e sorununun en

akti( tara·nanndan birisi olmu~tur. NATO'ya girmck i~in destcl>. aray1~111da o lan T'iirk iye, Ba~bakan Adnan Mcnderes ba~kanhgmdaki bak.anlar kurulunun karan ve T BMM' nin onay1yla 19.SO y1hnda Kore' ye 4.500 ki~ilik bir kuvvet g5ndermi~dr. Kore Sav~1 s u·astnda Ttirk Tugayt yakla~1k 1.000 ka· ytp verrn~~ ve 2.000 kisi de ya.rai
BOylece Tiltkiye ve- ug,·unda sava$ttg-J CUney Kore amstnda ~ok sag latn lerneUe-r e day:-J), bir ili$.1.Unin yolu actlm t ~hr. Kore"deki Tl\rk Tugay, vastta.styla Ttirk ve Kore toplumlan arasmdaki ili~ldler birdenbire yogunluk kazannm;ur. TUrk T ug.ayt biinyesindc Koreli yctim ~ocuklar i~in olu~turu· lan Ankara Okulu ve- Yetimhanesi, 1960'1ara kadar faaliyet gOstenni$ veTiirk ''e Korc toplumlanmn birbir lcrini daha yakmdan tammasmt saglamt~hr?'1

T'iirk Tugaytmn Kore'deki askeri i~levin i n yam stra gOrdiigii sosyaJ vc ktiltUrel faaliyetler bununla da s tntrlt kalmamt~nr. Bugiin say•lan yakla~ilk 40.000'e ula~an Gtiney Kot·e'deki Mtisliiman toplulugun temellel'i

10

A. M~l.1hilll Oiint1~1r, "6:•$bak;·,nttl;l: Osmnof• v.:- (..\nuhuriyel t~ivterio(le Butuo3n Korc. i.lc. iJsiti Bcfgc.k~.- 0;-..erit~.:- Bir Ocg.:;fiet~dit•nc" . M.'"ll·Pa.tljik Coll~molon 'I"Firi../.H! 1'•11•8'· Cilt:2. '1007. s.

66.

' ' Sd~ul: (,olal;o~lu, Kw:.~ry.·rtog11 Jbyu [}nlgtt Si.wmrin de Ku ::A:y l 'C!' Gliri~J Ktm: : So}.?uk S(m'f Sonmst .Dt7uem (1 9fl/ ·2001). Y nyunku~ maln.l$ D<>l"1
•• Billcnt Ru$Cuklu.

Kor<: S"'"fl$1.

(l::Aanbul: Atfa Ynyultat1. 2005}. S:i. 1·'3.

'~ ..k c·Sl-....-. Lee. u.g.c.. $.S, 290·291.

'' A ..g.l: · ,.,')..,.. .• "" -':J .f...

177

KOI'e'deki TUrk Tugayma dayandtnlmaktadtr.75 Kore. Tiirk ·r ugay1 ic;eris inde o lusrurulan mescith:: gOrevli askeri iroamktr vHStUtStyla zamnnhl 16 <;ok say1d~1 Korcli MiisHiman o lmu$htr. Bu ytizden~ Kore SavH.$1 Ti.irk.iye-GUncy Kore i li~kilerinin m i l t~d t o larak nitelcndirilcbilir. Lee 1-k.c-Chul'a gOre Ttirkiye-Kore ili~kileri dOrt dO71 nemde incelenebilir. 1 950~ 1960 antst d iplomatik ili~kilerin kuru lmas1, 196 1-1970 arns t dostluk iliskilerinin pe-k istirihnesi. 1971-1980 f! rHSt iliskileri ~e~ i tlendirmc dOnerni ve son o larnk 1980 sonrast ekonomik i ~bir li ~ ginin canlandln lma dOncmid ir. Korc ilc ili$kilcr her ne kadar 1950 Kore Sava~t ile ba~JatnJssa da Ttirkiye"nin ~~~~te~ Kore ile diplomatik iii~~~ ~ur tmlSt atH.-:ft.k 1957 ytlmda ger~klesmt$Ur. 1950-1980 arasmda 1.J<j hike arasmda s iyasi vc askcri dli.zeydc list dli7.ey karstl1kh ziyaretle r gcr~ckle~ tit·Hmi~ o lsa da, J980' 1i y1llara k::tdat· ikili ili~kilerin belli bir istikmt·a ka· vu~tugu s()ylenemez. 1980 son.rast {)z.ellikle Gtiney Kore ekonomis inio bUylimes:ine ve a nau rekabet gUcline bsg,h o larak Aukf•.ra \'e Seul arnsmdo

ticari ili~ltih:r hnla gcli~mcyc ba~lamJ~tu-.

1980 sonrM1 ger~ekte~tiri len kar~thklJ Us1 diizey ziyareclcriu azlt£_1 d ikkat c;ckmocktcdir. l982'dc Cumhurba$kanl Kenan E\•rcn, 1991'dc Ba~bakan

Y1id•nm Akbulut, yine t991'de D•$i~Jeri Bakam Ali Bozer Guney Kore' yi ziyat« ederken. Kore JarofJOd'' " l996'da Ba~ba.kan Lee Soo-Suog, 1999 1stnnbul AG[T Zirvesi icin D1~i~leri Bakam Hong Soon-Youg vc Nisan 2004'te D1~i~leri Bakam Ban Ki-Moon Tiirkiye'yi ziyaret etmi~Jerdir.'~ Cenel o larak baklldtglllda ba~bakan ve c umhu1·baskaJH dilzeyindeki z iya retlerin o lduk<;a seyre.k ger~eklt~$tiril.di£i SOyleneb iJir. OzeJU kle- GUney Kore'de b~kanhk sist~mine yakm bir anjyasal yapt oldu~u d ij$liuUliirse. dogrudan halk taraftndan sec;ilen Kore cumhu rba~kanmtn bir illkeyi z,iyareti bilyUk Onem t.a~mlaktad tr. Gilney Kon.>-'de- ba~bakanm st.atUsU neredeyse-Jqdemli bakan konumundadJX. Gene.t o larak TUrk:iye-GUney Kore ilisk.ilerinin t990'h ytl lar boyunc.a yo~·unluk kaz:Indt_g, sOylcnebi lir. 1999 Manum de.premj TOrkiye-GUney Kore ili$.kilerinin her dilzeyde yeniden ca.nlanmastna yol ac;mtsttr. TUm diinyada o ldugu gibi. Kore kamuoyu da TUrkiye·dcki depremle yaktndan ilgilentni:$tir. Deprem son.ras1nda Oz.eJJik:le Kore- medyasJ ve sivil wplum kurulu~hLfl (arafmdan btiyi'lk yard1m kampan)'alan dUzenlenmi$ ve Kore u Ok'ng:-Ui Kim. ""Islam". Scung:-Yong Yun (det.). Rclis,iord Crtftllf$ i11 KtJJ'NI . (S~x,ol: Hollyru. 1996~$. T(.

tt

'IS

100.

fb,-ahhn Dojl:m. " Kote"ye lo;lnm•r TIM: Askc:ri ~lllrdO". ll.b( w>11. 9 A~uS10> 200.1. S.i. 25 26. Hce·ChtJI J.ox. SiyoJi, liJ.:ollomik. Ask~ri ''~~' K(llllil'~l A{:'1dm1 Tw*~wr·Ktm· il~kilcri, Yaynnl::urmtiJn!.l Dol.1or:1Te?:i, Oa-t,l Onivt:rsilesi. 1994, S.f:. 26·29. 4

~kc-Ciwll~-c.. " lhn·T<>ki SO£YO 50jun)'con(l957-2007)gwa Gonggwa•• G~-..~o-1 Chogi Wegyo

. (K~: -Tiilt.i)•e iJ isiOll:ri,~in 50. Y•IJOoiiroii)"', \t.'t'8)'0, $l'lyr: $1, Ml'lyrs 2007, ~ IIZ.. "' TUrt:iy~· Cumhutiycri Dl$l$1tti Bal::mfr_&r. "T'Otkiyc-Gun~·y Kotc. S i)'3Si tll$i:.iktl". hup:l/wwl.\.', nlJi"a.gov.triM f:A_(r/DisPoli til:.VBolgder/I.)()J;u.Asya~·cf>J•sifikiO KoreiG KORE..htm. Eri~im: 2 U)7.2()()5.

178

h~tlk1 TUrk h~1lkma ka111 ''cfa borcunu Odemeyc ~-..,gnlmJ~tlr. 00 Bu yarchm k:::unpany:1Jan su·:ls1nda TUrk aske.tinin Kore

Sava~1

s1rasulda COney Kore'n i.n k:urwlu~;m i ~io ~atp 1 ~11S.1 {~1..e i Uk:1e vurgu l an.l ni~Ll r. TU01. bu <;sbalar sonucunda Gilney Kore, Tli.rkiye'ye en ~:<>k yard1m edeu ilk bes illke arnsmda yer ahm~ur. Bu, Ko1·e ve ·rurk toplumlnn arasmda kui'Uian duygusal bagtar1n 1H! derece- g,U~JU o ldugunu g0sterme.ktedir.8 1 iki li siyasi ili~ki !CJ'e c.anl!llk getimlesi lfttSJndan 2004 ve 2005 y111a.rmda k:a.r$1hkh o larak gen;ekl~tirilen 6a.$bakan Erdogarful CUney Kore seyahnli ve Curuhu rba~karu Ro h Moo-Hyun' un Tlirkiye ziyareti bUyiik Ollcm ta~nnaktad1r. S ub at 2004 'te ger~ekle~tirilen Seul ziyareti sJrasmda Cumhurba~kant Roh. Ba~bakan Erdogan ·a bUyilk ilgi

gOsreuni~ti r.82 Curnhurba~kant Roh, 6a$b.;lkan Erdogan'a hitaben "E:kouonr.i diplomasisinin eu gil.zel Omegiui sergiliyorsrmu~.. Si:J diulerkeu Tiirki)'e'r.Jin heyecamm llisseuim. Bu heyecammz siirdilkre eminim ki Tiirkiye fOk )'ftkw bir zmmmda rok dalw iyi, rok daha jarklr boyu£/am ltl
Erctogan'1n Kore z iyareti Sltas mdaki esas gUndem maddesi,

Koreli ~i r.k.etler i n TUr.k.iye'de yatu-un yatHllfl.S\ i~io zernio baziiblll.aktt. Bu konuda Kore I-IUkUmeti'nin destegini almak biiyiik Onem ta~m1aktad 1r. (:iinkU bugiine kadar Kore sanayinin gcli~imi genell ikle devlet destegi vc 1 yOn lend irmesi yle gen~~ek le$mi$tir .* Cumhurba~kant

Roh"nun Nisan 2005'te ge~ekl~tirdigi Tilrkiye ziya· reti ikili ili~k:ilerin geli$mesi at;JSindan bilyUk ()neme sahiptir. 13u ziyaret aynca cumhurba~kanhg1 d iizcyindc GOoey Kore'den Tiirkiyc'yc yap1lan ilk ziyaret olma Ozelligini ta~1maktad1r. Bu a.-;1dan bir yll arayla iki Ust dU1..ey ziyou·etin ger~ekle~me.;;i, ikili ili ~lileri en tist seviyeyc ftlkarnm~ur. ~ten Cumhurba~kam Ro h'nun ~u sOzleri ikm il i ~kilcrin geldigi noku1y1 .. Iemc ktcd'ar. ,; gayet 1.)'1. ozet "r.'irk asla:rlt:riuill gO~·fenlii;l lwhromrmltklar $imrli KQrf:'dr: t;Jswtt: olru't:k mthmlrrullaculu·. Kort•'~tiu bagmM·rzlrgl ifin $tii'O$UI $t!llitlt'r \'Crdim'~ 811

111

'' Itt

83 "'

~

'1'oikid-obr;i Sangatal:odl' Na:veodd>' (Ttluk Ro~.gat1". Yo1f ~if:-ok. 10 $uh~d 200•1. A.g.c. ' 'S i~i;1 S:·•yeni ~dc- Oiitl)':•nm 10. 6ii)'iik Ek<~l l)mi s i OMuk'", Rtulfku!, 17 Ni$:·•n 2005.

179

fetlaktir'llkltu'l lrllllllnak mllmklln ch•gil. Kor..- dem(}krll5ide ''-"

t>k<m(Jmid~·

bri!Jiin fQk btJ~'.tmll q/(h,.y...ttr hu 'fiirl.· tt$k~rl~ri11i11 K on: StJwr~t 'mltJ gQstcnJigi

JmfJnm 1tmlll:: :myc,\·indcdir. JJu_glill diiHJftiii/JJ 10, biiyiik (fkmwmi,\·(ri~ 811 1950'cle Tlirk tukedt>rilrin KtJre'c1l! gli,WeJ'ttijJi kalmlllkWitk .sa.W!.:.\' ilk1edir. Omm If ill Ktm! lwlkt •'c KM~ Mikiimetl Tiirk Jw lkmtl mlmtl!tutrhguu ilt•rmcku·tlir. S(·trl'cJe <»turdugum .\'('1/IJte Ankartt l·' arkr wu·. StA~. :nk btr ptll'kt Z(Wii'C!I t>dlytUtmr l 'e ,WIJJil8111tZfi>t'l{lkiJr/tkffJrY tlfi$filliiyOI'IIItl."

S eul. Saddam sonrast Jrak' m giivenlik ve istikrarma katkt yapmak amactyla 2004 ytltnda Erbil ~ui ne asker yollamt~tt r. Irak'a aske.r gOn· derme- slirecinde Ro h yOnetillli , bir bOJge illke.si o l:::an Till'kiye'nin de gO· ru,tcrinc Oncm vcrmi~ti r.8.6 Bununla bi.rlik tc iki iilkc ara.smda lrak yUz.iinden baz t d iplomatik s tkmtllarla da k~tr~lla$1lmt§hr. Gi.ine)' Kore taraftndan "Ktit·dista n BOigc..,.el HiikUmetj i9i~le.ri Bakanltgt'' aduta gOnderile.n kargo, Tiirkiye GiimrUk Miistcsarh£1 1ara l'tndnn bOyle bir illke o lmadt!P gerek~e siylc Dcrincc gi.imriigiindc ahkonmu$ht r.~ 7 i~·indc be§ su tankcri bulumm kargo Giiney Koreli bir $irkete a it o lmakla birl ikte. iizcrinde ''Giincy Kore BUkiimetince donanlnu~nr" ibat·esinin bulunmas1 stktnu yaranm§Ur. C UmrUk Muhafaz:::t Mild lirlil£U adres Ol'til~medigi gerek.;esiyle kargonun iadcsinc karar vcrmi$tir. 3$ T iit kiye ile GUney Kore arasmda savunma sanayi alaJHnda d a son za· fllml lMdfti gidere.k arcan bir i$birH~i mevcuuur. f •) son 2001 }'Jhnda. TUrk Kar~ Kuvvetleri Komu (~nhg , ile Koreli Sarnsung firm~S t arnsmd;l10p n tt ~ kontrol s:istcmlcriyle ilgili yakla$tk I m ilyar do larhk bir ankl$m~• imzalantnt~ur.89 iki Ulke aras111da herhangi bir s iyasi sorunun bulunma~m:lst, savunma alatundaJ.:j i~bir liSinin htzla. gel i ~me sin i sa.~a.ma kUJdJ.r. ikili siyasi ili§kilcrdeki canlanma ticari i li~kilcre da yans•maktadtr . 2006 yth itibariyle Tilrkiye, 156 m ilyon do lan ihracat ve 3.478 m ilyar dolan ithalat olmak ib:.e t·e GUney Kore ile toplam 3,634 milyarhk tiC
,.., T:C . Dl ~itlleri Bakanhg, Stm:~o.·j ik Arn~hrmuJaJ M~~rke.zi (SAM) ile GUney K1.'rc D 1~i~lo:ri vc Uh•SIIJ ( i'iivt:oli.k SnSiiliiSi.i (I FAN$) hc)'C.1Ie:ri ar:lStnda 30 Oe:.Jc 2004 t:triJWtd.: t\n.kn.rt~'d:l dUi'..cnkoen bir yuvo•·lak masa roptanu...'>Uld:•. lE--\NS he)'Ctind~Cil Prof. Dr. l~'C Doog-l'lwi. Kl•ley lrnk'a y..:rle~tiriJoco:k Kon.: birligi vo,:: Gi.iney K~'n i n buJ,; pt:~l itilaslyla ilg.ili olaru.k TiM:iye"nin I:W)li)'Ckrinin l:endikri :·•" •:i:mdan Vncm t.1~1d 1S,m1 if:.d.:: elmisti•o. r. S::.yg1O.:.o:ti)•·k. "B:>r:uengi.l'. Kargoda Ktirdblnn Soku" . /Jiit1'(1·e r. 5 Nis.:u) 20!)7. ~ ··Kiin:li.SClllll 'l':mk1!1i (i, Kon:)•e t;,..~.;: Edili)w'", l lilni)w.t, 13 Ni;S;~•n 201)7. ., "OO!l¢)' K01t--ik CASA Is-bit tlgi... Milt(vt-'1. 4 Hazi,~n 2CXH. ~ 1·.c. B~h11ka.n hk 0 1~ Tk 111et MU...1~'.§11th~ 2006 vcrikri. 111 Mt~Sti•l"tl Y:"n•uz, ''GihK)' Kor.:: OU:..:: Profili'', IC£Me,2.007, s. 14.

180

Tiirkiyc'dcn ithal cttigi baz1 iiri.inlcri ihrat; enigi (ahmin edilmektedir.-n

i~ l cdiktcn

sonra ycnidcn Ti.irkiyc' yc

Nis.an 2005'tcki Tiirkiye ziyarcti !'a rasmda Cumhurba~kam Roh, Tiir · kiye ve Ju dengesizli£in giderilmesinde Koreli fi.rmalan n Ti.irkiye'de yau · rUTJ yapmasuun ~ok onernti o ldugunu vurgularru~ur.

93

ara....;mda Giine.y Ko1·eli Y
~i l'ke tl e1·

1980-2002 y~lan

··r'iirkiye'de toplam 326 milyon

dol ~uhk

Rolfla bh·likte L(i Ele..ktronik, Sal\lsung ve Hyundai

gibi dev ~irketleri n yOoeticileri de T l\r J.:jye' ye yatn:un hi\Z..Irhklan i'fin geJ. mi~t ir. Koreli firmalar Tlirkiye'yi Avrupa. Ortadogu. Rusya ve Orta Asya·ya ac;ahm ko nusund..'"l bir i.iretim iissi.i olaJ'ak dii~Unmektcdirler. Tilrkiye'oin Ko re ile i~b irl igi yapabitecegi d i£er bir avantaj lt s.ektOrU ise luriz..nldir. Ozetli.kle 2002 Dill)ys K.up;·,st' n.dan soma T lirkiye, d.t1ha (;Ok Koreli turist c;ekmeye ba~Jaml$tlr. 2002'den Once Tiirkiye'yi ziyaret eden Koreli saytSI ydltk iO bindcn az iken bu rakam 2005'te SO hine 91klm~ur. Kore ve TUrk seyahat acentele.ri 2007 sonu iribariyle bu rakami)OO bine ~1karmay1 hedcflcmcktedir.95 Son dl.int:.Jl)de- T lirkiye ve-CUney Kore aras1ndak.i siyasj, iktisadi. sosyat ve klilrlir·el ili~ki lerde bllylik bir n.rh~ gOzlerunekttdir. Ostelik b u sUr¢\: he-r iki i.ilkedeki siyasi iktidar dcl?;i$ikliklcrinden e~kilcumcden devam c~ mektedir. 2008 ylla ba~anda GUney Kore'de yeni Cumhu rba~kam Lee M.yung-Oak.' u) i.k.tidara ,gel.mesi bu at;:Jdan i.kili ili~ki Jerde bir tereddilt ya. rotma.rna$=1.Jr. Bu ac;1dau CUney Kore siyasi sis1e1nine gOre curuhu rba~kamuo bagll ~:al 1~an Ba~bak<:ut Han Seung-Soo'nun Arahk 2008'de TUrkiye'yi z.iyarct etmesi Seul'deki yeni yOnetimin de iki li ili~kilere ve.rdigi Onemi ,gOs(errnek.tedir.?t. Her alanda al'l!lll ili~kileri;l k:()kle~•nesi ve daha da gcli$mcsi kurumsal bir yap1ya biiriindugu takdirdc kahct olacaktar. Her iki haJk a.rasmda tarihten dostJuk baglan ikili ili$kilerin geli$tirilmesi ko nusunda en Onemli iLici gUc; o laec'lku•··

Ttirkiye-Kuzcy Kore Siyasi tli~kileri Tiirkiye-Gilney Korc ili~ki leri nc dercce olumlu bir tcmcle d~ayamyorsa, Tiirkiye-Ku zey Kore ili~kileri o Ol~i"lde o lumsuz. bir maziye sahiptir. Tiirkiye sadcce Gii ncy Kore ile birlikte Bat1 Blogu i~-erisinde ycr alma.kla n TUri:.iyc. Cuo1.huri}'C.ti 0~--isleri Onkru1.hi!;l. urtirkt)>e.(tunc.)' Ko~ Ek<.)J•-onUI:. iti~le:ri"', htrp:/fwww. mf:•. g<w.u·iMFA_tt/Dis Polilik:IJB<>Ig.dci'IOoguAsya vcPa..;ifikfG K<m:IGUI)c:.yKotc-_ ~)

l!ktw•mi.k,htm , Gri~"im : 'Z I .07 .2005.

' 'Sb.itl SiLjeuizde Oiin)':"lnlll 10. O.ii)'iil.: El;():IOmhl Olduk'", RcuUfw!, 17 Ni!>:"Ul 2005. T .C. Ba:; b:•kan hk Hazinc- MOs1~arf1~1. :..s Hc..-:.$Qo L..o.~c.., ··Giin•~)' K
!'l

Yu.ymJan}. s. 336. w. ' ' :lSirl Ylllm:·,~. "(iihl
181

kalmanu~.

bir Dogu.. Batt ~all-?masJ olan Ko re. Sava~t strasmda bizzat yer alarak koml.inist Kuzey Kore ve mUue.fiklerith~- kn.r~t sava~mtSHr. Ko re Sava~1 sonrasmda ise Ti.irkiye. ABO ile bil'likte hep GUney Kore!nin re$mi tezlerine destek vermi$tir. Bu yiizden Ankara ve Pyongyang a.ras1nda 1970'1i y11lara kadar ne d iplomatik bir ili~ki kurulabilmi~ ne de herhangi bir resmi ternas ger~kle~tirilmi~tir. 1970' li yli lar boy u nc~ ise ijzclliklc Ku7.ey Korc'dcn Turkiyc ile diplo matik il i~ki kurabilmek i~in ~e~itli giri$imlerde bulunulmu$tur. Gendde Pyongyang'10 c;..HC vc Dogu Avrupa Olkclerl vasttasJyla Ankara ilc tem as kurma gir i $imlcrl ba$anstzhkla sonuclaum t$llr. Ancak 1974 Ktbns hHrckiltt son.rasJ Tilrkiye'n.in AnD ve Ball Avrupa l.itkele-r iyle ohm ili~kil e.rinin boz.ulmast, Ankara' yt l)ogu Blogu vc- O~iincii Diinya illke le.riyle ili~kilerini geU$ti.nne y<jnUt\dc bir arayt$<1 sevk etm i~tir. B<>yte bir ortarnda Ag:ustos 1977 ytltnda Tiirkiye ve- Ku1..ey Kore araslllda dt-? tica1·et protokolii imza~ lanmt-?ttr. Protokole Tftrkiye Odalar ve Borsalar Birligi (TOBB) Ba~kam Sc7..ai Dtblan ve Ku zcy Kore Uluslara1·ast 1)1~ Ticarct Te~vik Komitesi ' nden Cho il imza aun1~ttr. Yakla~tk alu ytl yUriirliikle kalan bu protokol, Ekim 1983 tarlhinde Birmanya'nm Ba~kent i Rangoon'u ziyaret ctmckle o lan Giincy Korc Cumh u rba~kam Chun Ooo-Hwan' a Kuzey Kor..::li ajnnlarca suikast lC$Cbblistindc bulunulmast tizerine Ti.irkiye 7 tn!"jflUdMl feshed ilrn i$lir.' Yine Kasun 1987'de Ko re J.J:wa Yo llan'rK• nit bir yolcu u~:tl~mm Abu D ftbi-Bangkok s..:ferin i yaparken K u.zey Koreli sj anlarca d ll~iJriHrne.si n i . Ankara sen bir di lle k1U:l1Ut$tl r. Bu yU1...den

t980' Ji y JIIar boyu!lc.a Ank ara ve- Pyo l)gyans arasll)da saghkh bir

j)i~ki

ku ,·ulamamt~u r.

1990' IJ y•llar ise- Kuz.ey Kore ac;tstndan olumsuz geli~meterin ya~ndtg-, bir znmau d ilirni olrnu ~Ulr. Aic oldugu Dogu lllogunun ~()kmesi ve hernen ardtndan en bilytik mUnefik Sovyetler Hirtigi'nin dagllmast ve d ige1· biiyilk miittetiki (:in "in htzla kapitalist ekonomiye kaytp Bau dUnyastyla i)•i il i~ki~ ler kurmas1 hep bu dOneme rastlamaktad1r. BUiiin bunlarm yams1r a Kuzey Korc'nin kurucusu Kim ii-Sung'un QIUmi.i vc yerlne ogtu Kim Jong-il ' in gec;ruesi. Ulke ekonom.isinin ropyeklin i llasm e$i£inc gelmcsi ve l990' h yJIIarda arl arda ya~anan kuhk, Kur_cy Ko rc'yi kcndi varhgml dcvam ctti93 rebilroc ~•dma bUyiik sorunlarla kar~1 kar~l)'fl bmlkmJ$1u. Ancak l990 '1ann ikinci yarsmdan itibaren Kuzey Kore, siyasi. iktisadi ve askeri at; J d~Ht orc.tlya iitkan bu devasa soruntan en azll)dan idare edilebili r dliz.eye cekmi$ ve larih sa.huesindcn hemen ~e kilmeyeceg;in i rlim dUnyaya g0stermi$tir. Buman i.izerine ba~ta Dogu Asya tilkelcri o lmak

ii zere pc.k ~ok devlet. Kuzey Ko1·e ile daha uzun vadeli bir ili~ki kurma ih· tiyact hissetmistir. Tl.irkiye ise Naziran 2000'de Kuzey Kore De-vte[ 13a~Hc...:·Cht •l (...:~, Si)'Oiii, /SktJIItJmik. ,·\.)·kiwi l'~ K i/1111/'ld t~fulan 'fllrJ:.iyf!·KQr~ ili.,'/hc.:m ( 1991·2QfJJ), :·••a.c-.•ss. I.:W-141.

'11

182

kant Kim Jong-jJ vc Giincy Kore Cumhurba$kam Kim Dac-Sung arasmda ger~ekle&Li dle.n larihi Pyongyang zirvesi son.ras1nda Kuzey Kore ile i l i~k i ler ini norrnalle~tinne silrecioe ginnistir. TUrJ.Uye 2001 y1h i~erisinde Kuzey Korc! ile diplom~Hik ili$ki kurmu$1ur.99 Kasuu 2004' 1e ise TUrk.iye ve Kuzcy Kore arasmda Tic~ret ve Ekonornik i~birligi Anltl$m:'lsJ Ankara' da irnzalanm1~rtr. Bu anlfl$m:'lyJ Tlirk.iye

ad1na Dt§ Tica1·et Miiste$an Tuncer Kayalar ve Kuzey Ko1·e ldma Sofya J31iyilkel<;isi Kirll Na-Dong imul.larru~atr. 100 Bu anla$1'ml, An.karaPyongyamg i U ~kile ri n i n nonnaiiC$lirilmesi adwa btiyUk bir 6neme Sflhiptir. Ba~bakan Erdogan ise Ttirkiye'nin Kuzey Kore•nin dJ$il a~.thna ~abalanm destekledi£.ini ifade etmi~tir. TUrkiye, Kuzey Ko1·e' nin niiklee1· silah sahibi o lroa ~al•~mal a ruH hl.Svip etrnemek.le beraber, bu so.runun k.esinli.kle 101 ban$Cfl l bir ~-kilde ve gOrlismeler yoluylfl c;OzUirnesinj savurnnaktHdJ.r. Ba~bakan Erdogan ·m Ozetledigi TUrkiye'nin Kuzey Kore politikast, Gtiney Ko1·e' nin mevcut Ku1..ey Ko1·e polirikastyla parale.llik gOste.rmektedir. Seul

de w n dOnemde l'yongyan{ m dUnyaya a,Jiara.k

degi~im

sUrecine

girmesini ve niiklcer silah sorununun ABD' nin istl..Oigi gibi gcrekirse ~iddet kullanarak degiJ. mUzakereler yoluyla c;Oziilmesini istemcktedir. Nitekim TU1·kiye Kuzey Kore' nin ·remmuz 2006'da ge.n;:ek le~ti l·d i g-i balisLi.k fUze denemelerini resmen k.utaml$h r. TUrk DJ~i$le..ri Bakon.h~ ' udfm yapllan 0\·.1klmnada "Ku7..ey Kore'uin kOm$ularuun gtivenliklcri d ikkate ahnmadan yapt1g1 bu denemelerin bOlgesel ban~ ic;.in yU1·Uti.ile11 ~abaJa1·a katk1 s::~gtamad1g-1 a~1kt11·" denmi?tir. 102 iki ill:ke haJklntn birbirine. bakt?t hakktnda ise elimizde ycterince veri bulunmao1aktadu·. Tiil'kiye"de- TU1·k hal km1n bugUnkU Ku1..ey Ko re toplu· rmuHt bak:t~tyls ilg ili bir ara~n.rn.w. h i~ yapt hna fllJ ~ ll.r. Ayn• ~.ldlde Kuz.ey Kore halktom Tiirklere bak1~1yla ilgili saghkh verilere ula$mak so n derece zor gOz.ilk me.ktedir. BugUn diinyanm en kapal! rejimi unvantna sahip Ku· zey Ko re'yi ~ok az: saytda yabanc1 s1kl bir rehbed ik e~liginde z.iyaret ede· bilmektcdir. 11.13 Korc SavH~I 'nda 'Tiirk askerleriyle sava§mt$ Kuzcy Korcli eski askerlerle yapdmt~ bir miilakat. bu konuda bize az da olsa bir fikir vermekte.:dir. Kuze.y Ko rclikr, hiy tantmad1klan ve bir d U~manhk besleme· di.kJcri Tiir k lc.rin 9 bi n kn=' Otede.u gelip kendileriy le sav£1.$rnalanuJ o ldukc;a anla§tlmaz bulmaktadtr. 10;~ Bu mi.ilakatm gcnelindcn Kuzcy Korelilerin " Tihtiye Kuzey Kou:. 1Jc:. lli~kikrh•l N(•rtu.&l l~lli\_>Cc:k'·, Niirrlyc:~, 25 Ha.zban 2001. n•l '1.ilrid)'\·· Kt•zey Kore Ar~smda Ilk Resmi J-\ nl;;'l$1lW, ., ". Zam(ltt. 12 Ka'i.lm 2()().l, 1 1 ~ Ot1$bak:1.11fl.k O:·•sm•Ytl)'ut Eo l'oll'lliiS,Y("' Ge.ncl Miidii rliil}ii, '1'he Ko.re:·• Her:lld: K.uzey KOre

!o9'

K•izi G\ttl}smc.lc:t Yoluyl3 <;uzUhndi"'. II Subm 2(104. hup::Jbyc.g.m.gov.ct/YA YINL·\RJMtZ

/OISOASINn:O(}t!OZ/11 ..02..04.1-fr M. t.ri~im; Z I .07.2005

•a::: Nur:•ni)>t:· Hidayc1 l:;:kJ~m, "Kuzey K()fe Mey:,l. 18 n ·mmuz 2006. hup://www.wsam.n~>o;~/n.lak:.lckr.:•sp·!id =5 78&..;ayfa= 14. Eri$im: 2(.,0:-l.2007. •OJ Our~I G)n.CO. '"'Gi1Ji OU:c: Kui'..C}' Ko1~... :\l!rl:l. Say•: 112. T.:mmuz 2002. s. 52. • ~• GUr.r.cl G6lll.'il. "Anl~·riku.hlus Kn~-url.:o::n Sir.inkiJer O!iiyc.wd\(·, 1\llas. Su.yJ:I 13. Agu$1<XS 2002. $!;. II:J.~ I 15.

183

KOI'e Sa ...·a~l'nda ke.ndilerine mnnltk bcslemedikleri

kar~1 sava~ml-?

Ttirklere

ka1·~1

Ozel bir

dti~

ani~~~Jmaktad 1 r.

Oiger Do£u As ya lilkekrinin jksine TUrkiye-Ku7..ey Kore iJ<Jisodi ili$ki lcri ihmaJ edilcbilir bir boyuttadtr. Bunun iki temel sebehi bulunmaktad1r . Oncclikle Ttirkiyc ve Kuzey Kore arasmdaki siyasi ili$kile rin kopuk o lmastntn ikiU ticari ili~kilerin geli~mc.sini engellemesidir. tkinci bir sebebi ise Kuzey Korc e-k onomis:inin .fjponyf•. GUney Kore ve <;in ile klyaslanr~.rnny~ cak oranda kli~Uk ve az geli~mi~ o lmas•dtr. Bu yilzdcn TUrk.iye ve Kuzey Kore arasmda ticaret ve iktisadi i~birligi zemini yetcrince o lu$mamaktadlr. T'iirkiyc'nin Ku zcy Kore ilc ticarct hacmi en yi.iksck 2000 ydmda I 1.6 milyon dolar o larak gerc;ekle$mi$tir. 2004 y1llnda TUrkiye'nin Kuzey Kore'yle IO!)hlJU 1\CI•re•i 6.6l4 nulyoo dolsr iken. buoun 5,276 oulyon dolarm1 Kuzey Kore'den yapilan ithalfi.t olu~wnnakuldtr. •o-s T 1pk1 dige.r Kuzcydogu Asya Ulkcleri gib i Kuzcy Korc de iiirkiyc ile ikili ticarcttcn k::tz,an~il t;Jklllakt.adtr. Diger raraftan TUI'kiye-'nin Kuzey Kore ilc. olan 1 \c~ltedn.de (in piana ~tkan OzeUi.k ytlttJra gO(e bUyiJk daigaiamnalatJn o bnaSJdlr. T lirkiye-Kuzey Kore ili$kileriniu Pyon,gyfmg' m mevcut s iynsi ve ekonornik du rumo gOZOntine ahnar~k (:.Ok daha fazla gt:li~mesi bcl:.lenmcmclidir. Bu sUrec;tc en olumlu geli~mc Ttirkiyc ve Kuzey Korc'nin kar$thkh o lantk. bil'birlerinin ba$kentlednde d iJ>Iomatik [emsilcilik. a'Ymak o lacak11r.

SONU(: 1990'1arda So£uk S twas'm bitmesi \' C bernberinde Sovyetler Bi rli£i'nin da£;ilmaslyla bir likte THrkiyc'dcki Dogu a lg1s1 dcgi~meyc b a~hum~llr. Art1k Dogu kavr.lmt nc komi.inist dtinyayt ne de geri kalmt~ bir cografyayt 1ernsH etrnek.tedi.r. (iUnthulb..de Dogu kavJ."ullJ ar11.k b:J'Z.el) Avrasya'yt, bazen Asya'yt, bazen lslarn dliuy~smt ve bazen de bonlann he-psini tcmsil edcr hale gelmi~tir. Aruk Dogu terimi yeni ckonomik fnsatlan ve siyasi at;ilunlart ifade ermektedir. Ankara'nnl 1990'1arda yeni bagunstz: olmu~ Ttlrk cuol.huriye.!le.r ine y()neHk. heyecan.h 3(fJIJil"' polili.k.ast bu ~et~evede a9•k lan!lbitir. As:ya ve 6zelli.kle de Do~u As ya . TUrkiye fl91SHldsn Qnem verilruesi gcreken M lgele,r arasmda yerini alrot~tl.r. Diinyanm en bUyi.ik \'e dinamik ekonomilerinin yer ald1gt bu bOige kaQmdmaz olarak Ttirkiye•nin ilgi ala· nma ginni$1ir. Kuz.eydogu Asya l.ilketcr.i ise. ()z.e llikle T ill'kiye'nin ekonomisine Yf• p tt ~l etkj dolayJSty1a Ankjro'um ynkmdan u•.kip euig.i bir bOige hal ine gelmi~ti r. J aponya. (:in ve GUney Kore arttk T i"trkiye'nin en bUyiik tic:ari ortaklan arasmda ye.1· almaklad1r.

1

~ 1·.c. B a~buJ.:anhk D1.~ Tic~l!Ct Ml.lsiC~IIJ"IJ~I . 2004 Y1h TUrki)-e·Kur.cy Korc fhr
Vt;,ri h::ri.

184

\ 'C.

hh;.lfil

Ozclliklc Japonya vc GUney Korc. hi~·bir s iyasi piiriizlc kar~Jia~maksJ zm T iltkjye' nin het tUI'Hi i$birligine- girebilec.e gi illkeler atasulda yer alrnaktl-ldJ r. <;in' le Tilrkiye N"9SIIld.:"J cJ;, ~ok yogun ticari ili$kiler olm~Jkla birlikle. Dogu Tilrkisu>n sorunu ve Ona Asya'ya yonelik l'flrkh po lil.ika lar )~1 z.Unden iki iilke arasmda siya.~i riskle1· mevcunur. Burada kar~altkh gtivenin aJ'tlr'tllll3SI, ()zellikle de Pekin'in Ankara'dan daha az ~ilp he eder ha legebncsinin yolln.rHHtl f1J'0$1U'Jlfn9SJ 5n.ern. k:aZ
Gene.r olarak Asya Ulk:elerinin diJnya ekono.nisi ve sjyasetinde.ki a£J.rltklan tuz la artmaktad1r. ABD ve AB bile A.sya pOiilikalamHl aglflJk vermcye ba~laml~lard1r. Her bOigeyle dengeli ili~kiler geli~tinnek TUrkiye'nin d1~ politiika a~11tmlanm da ~e~itlendirecektk. Bu noklada Asya iilke le.,·i

TUrkiye ag1S111dan Al}l) vc All'nin alternutifi degil dcngeleyicisi olacakur. Bu nokta.da T iirkiye'nin acilen kendisine ail gend bir Asya ~u;thm stratcj isi belirlemesi ve bunu bOigelcr ve Ulkeler bazmda uygulamas1gerekmektedir.

185

KAYNA K(,;A Anat, f-fac1 Yakup, Hayaum ve Miicadelem, J-Jaz11'1 ayan: Soner Yalt;:1n,

(Ankara: O?.kan Millbuuc,ltk, 2003}, ss. 19 1-1 96. Anboj;an, Deniz Olke, "Opening lhe Closed Window to the East; Turkey's

Relations with East Asian Countries", idris Bal {der.), Turkish Foreign Policy in Post Cold War Era, (Boca Rato n: IJ rownWaU<er Press, 2004),

s. 402. Bak1r, Abdullah, Dogu Tiirkistan Milli Luik/al floreketi ''e Mehmes Emin Bugm. (istanbul: Dogu Tiirkisr•n Vokft Y:tymlan . 2005). ss. 103- 104. llas km, Oran, Tiirk /)"f polilikllst I (1919-1980}, llasklll Oran (der.), (istanbul: ilcti~im Yaymlan , 2001 ). ss. 494- 498. Ba~bakanhk Basm-Yaym Enformasyon Gene I Mi.idiirli.igfl, "The Korea 11erald: Ku?.ey Ko re K.rizi GijrU ~meler Yoluyta <;:ozillrneli", I I Subat

2004. http:/lb)•egm.gov.tr/YA YINLARIMIZ/DlSIJASINn004/02111 *02*04.HTM . Bri~im:21.07.2005. "Ba~bakanhk'tan Giz.li Dogu Ti.irkistan Genclgcsi", fliirriyei. 4 $ubat 1999. Jley, AdUI l·likmet, Asyll'da Bes Tiirk, (tsmnbul: Otliken N
ss. 44.0-445. "China signs 19 pul'chase conLracts with Turkey'', People's DtJily. 29

November 2008. "CL<\'ntn KtZtl ElmaSJ". Aydmbk. 27 Bkim 1996. s. 5.

"(:in: TUrkiye Bizi "GUnah Kec;isi' Yapmak istiyor'', Niirriyei. 18 Temmuz 2005.

"<;:in ' de CIJ\ l<J iktrtmast", Aydmhk, 16 $ ubat 1997. ss. S- 9. "<;:in·c 44 Tckstil Daltnda Kota Uygulanacak", Zamtm. 25 Amltk 2006.

"Vin"le 'U1.ay'da i~birtigi", Milllyet , 5 Nisan 2005 . ..<.:in"le Glindem, UygurlM"'. Cumhuriyet. 19 Nisan 2000. ~olakoglu.

Scl<;uk. Ku:.eyflogu Asya Biilge Si.wemim/e Ku;;ey ve Giiney Kore: Soguk Sat'"$ Sonrast Dl!ttem /1991-2001). Yaytmlatunam•> Ooktora Tezi. Ankara Ouiversitcsi. 2003. ss. 3-4.

~olakoglu.

Sel\.uk. "fssues of Eastern Turkestan and Turkey". Jou.mal of the Ko rean-Turkish Academic Socie1y. Cilt: 2, 1998/99, s. 122.

~olakogtu, Sel9uk, ''Te<>kijijinddai Boyeojun. Boulljeong~ill 1ns.an£.ieog (TUrkiyc Dcprcmindc Gosterilcn Yardtmscvcrlik Etkilcyiciydi)", Honkoo k ilbo G<12elesi. 3 Nisan2000.

186

yolakoglu. Sel,uk. ''TUrkiyc' nin yin Po litikast vc Uygurlar (1991 - 200 1)", Ti.irk Sosyal Bilimler Dernegi, 7. U lusal Sosyal Bilimler Kongresi, Orta Dog·u Tek.nik. OniversiLesi, 23 Kasuu 2001. ~olakoglu.

Scl~·uk.

"Tiirkiyc'nin Dogu Asya Politi.kast", Demokrtui Platf<>rmu, Ytl: I , Sayt: 4, Gii z 2005. s. 204.

Dogan, fbrahim, "Kore'ye lslam't Tiirk Asked ( iOtlirdii", Aksii'OII . '

9

Ag;ustos 2004, ss. 25- 26.

Dogu Tiirkistan, "Yaym Propaganda Paaliyctlcri", Ytl: 16, Sayt: 176, 1996, s. 28. DUndar, Ali Menban. Pansisltimiv,, 'den Biiyiik Asytu:thga: Osmtmfl j,uparalorlugu1 Japonya Fe Orta Asya. (istanbul: Otilkcn Ne~riyat), 2006. ss. 112-122. Diindar, A li Merthan, '"Da~bakanhk Osmanh ve Cumhuriyet Ar~ivlednde Buhman Kore ilc ilgiJi Belgclcr Ozcrinc Bir Dcgcrlcndirmc", Asya-

Pasiji'k (:aii$11Wiarr Tiirkiye Yrllrgr, Cilt:2, 2007. s. 66. EasLern Tul'kesta11 Information Bulletin. ''China Pressures TUI·key on [s.a Yusuf Alpte.k in Park'', Vo1.6. No. J -2, .June. hnp://www .geocities.com /Capito1Hill/1730/etib6_ J.html#2, Eri~ i m : 18.1 1. 1998.

Eastern Turkestan Information Bulletin. '"'lsa Yusuf Alptekin Meets T urkish Prime Minister and Party Leaders'', Cilt: 1, Say1: 4, Kasun 199 1. hrtp ://wipitoiHill/1730/et.ib I_4.hlml#2, Eri}im: 18.1 1.1998. Eastern Turke.•.aan Infom1ation Bulletin. "lsa Yusuf Alptekin Received by Turkish Pl'esident'', Cilt: 2, Sayt: 2, March, http://www.geocities.com /Capito1Hill/1730/ctib2_2.htm1#6, Eri~ i m : 18. 11. 1998.

Eastern Turkestan Information Bulletin. "Istanbul Names Park for Lo;.::L Yusuf Alpte.kin'", Voi.S, No.4, August, http://www.geociries.com/C:.lpit oi.HiiU 1730/etib5_4.hllu 1114. Eri~uu: 18.1 1.1998.

Eastern Turkestan 1nformation Bulletin, "Turkey's Turkish Policy Critlsi7..ed". Vol.5, No.2, December, http://www.geocities.com/Capitol Hil l/1730/etib2_6.htmJ#5, cri~im: 18.11. 1998. Ekrem. Nuraniyc Hidaycl. (.'in Ha/k Cumhuriyeli D1~ Po/itikasr (19502000)•, (Ankara: ASAM Yaymlan. 2003). s. 181. Ekrem, Nuraniye l·lidayet, ''Ku zey Kore Meydan Okuyor'', T USAM UlusaJ GUventik SLrmej ileri Arfi$[mua Merkezi. 18 Temmuz. 2006. http:/lwww .tusam.net/makaleler.asp ?id=S 78&sayfa= 14. Eri$im:26 .04 .2007 ..

Esenbet, Set~uk, "'(ielecek Yilzy1lda Japonya ve T iirkiye", Avms:ra Dosycw. Cilt: 5, Say~: 2. Yaz 1999, s. 134.

187

Gibney, Frank, "''The Pacific Century: Amcl'ica and Asia in a Changing

World", (New York: Charles Scribner's Sons, 1992). ss. 50-55 . Gladney, D. C.. ;.
from the U yghur'', Current HiStOI)',

Scpte.mbet· 1997, ss. 288-290. G<>ncn. GUrsel, u(iiz.li Otke: K.uzey .Kore", Atlas, Say~: J 12. Temrnuz 2002, s.52. GOncU. G iirscl. "Amcrikahlar Ka~arkcn Siz.inkiler Oitiyordu", Atlas, Say~: 113,

A.jtustos 2002, ss.l14- l I5.

''Gllney Ko re ile CASA l~billig.i", Milliye.1, 4 Hazitan 200 I. "KUrdistan Tankcri G. Korc' yc iadc Ediliyor", ffii.r dyet. 13 Nisan 2007. ilkorur, Korkmaz, ·'Koizumi' nin Ziyareti", Rculikal. 12 Ocak 2006.

Karaalioglu, M usuua. "Giincy Kore'de Oostluk RilzgHrt", Ye11i Safak, 10 $ubat 2004. Kim, Ch-ong·Ui, "Islam", Seung•Yong Yun (der.), Korea, (SO
Religions Cul/Ure in

Kii~likkaya. ismail . "Yasak Kcnttc Bir Yasaklt Lider", Ak§""'· 17 Ocak 2003. Lee, Hee-Chul, Siyasi, Ekonomik, Askeri ve Kii ltiirel Ac;1dan Tiirkiye~

Kore I Ji~ leri. Yaymlhuunarl)J~ Dok:rora Tez.j, (iazi Oniversj!e.si. J994, ss.26- 29. Lee, Hee·Chul, "Han-Toki Sugyo 50junyeon( l957- 2007)gwa Gonggwan Gcscol Chogi Wegyo (Ko rc-T ttrkiye l l i~ki1erulil\ 50. Ytld~nttmil)", Wegyo.soy,;S I, Mayts 2007. s. ll 2. Lee, Hee-Soo. isllim re Tiirk KiU£Uriiniin U;pk Dogu'ya Yaytfmast: Kore' de isl8miyet'in Yaytlmast W! Kiillilrel Tt!sirleri, ( Ankara: TUrkiyc

Oiyan et Vakft Yaytnlan. 1988) , s. 268.

Hee-Soo. "Gilney Kore ve Ttirkiye ArjSmdaki S iyasi ve Ekonomik ili~kiler''. Atilla Sand1kh vd. (der.), Tiirkiye l'e Asyct 0/ktderi: Siyasi II(?

Lee,

Ekonomik lli$kiler, (istanbul: TASAM Yaytnlan), s. 336. Lee, Sum1. "Giil'lin Japonya Ziyareti veT lirkiye-Japonya ili~kileri", http://www .asam.o rg.tr/tr/yazigoster.asp? ID=224 1&kat2=2. cri~im:6.6.2008.

"Mehmel Ali $f1hin'le

RO pori~Q".

{:in Utuslor(lr(tSt. R(ldyosu. 12 N isan

2007, hup:t/turkis h.cri.cn/ln007/04/12/ l @70020.htm, 12.04 ..2007.

Eri~iln :

M inistty of Foreign Affaii'S of Japan, "'V isit to Japan by Prime Minister

Recep Tayyip Erdogan of the Republic o f T urkey (Evaluation and Overview)". 16 Apri12004, http://www.mofa.goJpiregion/middle_e/tur key/pmv0 404 .html. Eri~im :23.07.2005.

188

Ministry o f f oreign Affairs of Japan. "'Japan-Turkey Relations", Ju ne 2005.

hnp :1/www .mofa.go.jp/regio1\/m iddle_e/turke yllndex.html,

Eri~irn:23.07 .2005.

Ministry of Fo reign Affairs o f the Pl.'Uplc's Republic of China, '7urkcy", 25.08 .2003, ht!p://www.fmprc .gov.cn/eng/wjb/zzjg/xybfs/gjlb/2898/de fau lt.hun, Eri>im: 24.04.2007. Miherci1nler, Erol. ".lapoo Mucize.si ve Tih:k:iye'ye Mode1Ji.k. Gcr\=e£i",

A1•rasya DoS.JnSr. Cilt: 5. Sayt: 2. Yaz 1999, s. 2 1. O zawa, Junichi, ''Japo 11ya'nm Eko11o misi ve T iltkiye ile iti~kilel'i'', Atilla

saod1kiJ vd. {der.). Tllrkiye 1•e Asy.a Otkeleri: SiyfM'i re Jlkonomik jf#kiler. {isranbul: TASAM Yay~nlan). s. 276. Oztiirk, jbrahim, "'Yeni Yi.izy1lda Tiirkiye-Japonya ili~kileri". Avrasya

Dos,asr. Cil1: 9 , Savt: 3, Sonbalw 2003. s. 105.

-

-

Ozcl\r.k, SHygJ, "Esrt~t~ngiz Kt•rgoda. KUrcHslan $ok:u", Hii.rriyet, 5 Nisan 2007. "Sizin Sayenizde l)ilnyanm 10. BilyUk Ekonomisi Olduk", Rtrdikal, 17 Nis;,.n 2005.

'1'i.irkiyc'yc Ti.irkistan Uyans1", Radikal. 2 MayJ.s 1998. Roh ~Vfoo-Hyun Detongryeong Cheongsangwegy'onyeon (Cumhurb a~k~uu

Roh Moo-l·lyun'm Z irve l)iplolllasisi 2. Ytl) 2003-2004 , "foki <;:on&l'i Bangban (Tiirkiye Da~aka.nuun Ziyareli)", Kore:m Government Information Agency, (Se ul: 2005), s. 54. Ruizhmutg, Zhang, "~in Ekonomisi: Genet Bak>~"· Ali lla Sandtkh vd. (der.), Tiirkiye >'e tlsya Otkeleri: Siya.
'"B u Kadatllll da 13ekle.miyordum'', SlJbaiJ, 20 N isa11 2000. Sandtkh. Atillo ve OU IIU. IUtao (dcr.). Gelecegi11 Siiper Giicii (;i11. (isranbul: TASAM Yaymlan, 2005) . ~ahin. F. ~ayan Ulusan. Tiirk·.lapoll j/i~kilt!ri ( 1876- 1908), (Ankara: T.C. KOIHlr Baka nh ~> . 200 I). s. 254.

"Toikidol>g,i Sangatabdo Naseodda (Tiirkiye'ye Yardtm Dag Oldu)", Dongt1 fLIJo Gazewsi, 31 Agustos 1999.

'1'op PoUticnl Advisor: China anaches imporlance- [0 co-op wiLb Turkey", t>eopfe 's D aily. 28 November 2008.

'7urkeyTies Pushed", The Japan Times. 7 E-laziran 2008. Ti.itkiye Cumhul'i yeti Dt~i$1el'i Bakanllgt , ·"TUt•ki ye-C in Halk Cumhuriyeti Ekonomik iti~kilcri". hnp://www.mfa.gov.rr/MFA_rr/DisPolirika/Bolgc

189

le.r/DoguAsyavePasiti k/CH C/furkiye_Cin_Halk_Cumh uriyeti_Ekono mik.hlm. Eri~im: 2 1.07.2005. Tiirkiye Cumhuriyeti Dt$i$1erl Bakanhgt, "'Ti.irkiye-«;in I-lalk Cumhuriyeti Siyasi ili~ki leri~'. http://www .mfa.gov .triMF:\_n·/0 isPo Jitjka/Bolgeler /l)oguAsyavePasitik/CI·ICiCHC.htm, hi~im: 2 1.07.2005. T ilrkiye Cumhuriyeti Dt~i~leri Bakaul.lgt. "TUrk_iye-Gliuey Kore Bkonomik ili~kil eri '', http://www .mfa.gov.triM FA_tr/DisPo litika/Bolgeler/Dogu

AsyavePasitik/GKo re/GUneyKore_ Ekonomik.htm,

Sri~im:2 1.07 .2005.

Tiirkiye Cumhuriyeti D tsisleri Bakanhgt. "TUrkiye-Gliney Kore Siyasi ili~k il eri", http://www .mfa.go v.triM E' A_tr/DisPol itika/Bolgclcr/Dog u

AsyaveP
AsyaveP
Turkiye

'7ilrkiye-Kuzey Kore Arasmda ilk Resmi Anla~ma . .. ".Zaman. 12 Kasun 2004. '1'1lrkiye Kuzey Kore lie .l li$.k.i lerin.i NormaJle-$[irece.,k"', HUrriye.t, 25 Haziran 200 I.

'"TUI'kiye ve (:in Fiiz.e Otetec-e.k·-', Hiirriyet, 20 Al':lltk 1996. T.C. Ba~b
MOsle~arilgt,

2004 Ytil T ilrkiye-Kuzcy Ko re

T.C. Ba~bakanhk Dl-? Ticaret Milste~arllgt 2004 Verileri. T.C.

Da~ba.k.9tlhk D•~Ticaret Mllste~arhi\•2005

Verileri.

T.C.

Ba~bakanhk D1~ T icare1 Mliste~arhgt 2006

Vcrilcri.

T.C. Ba~bakanhk Bazine Miiste~arhgt. Yavuz, Mustafa, ''Gilney Kore Otke Prol'ili",IGEME, 2007, s. 14. Ytlma7. Yasin, "Glincy Kore B~bakant Lslanbul'da", Yeni $afak. 2 Arahk 2008.

190

2.8. iNiS-c;;lKISLARIYLA TURKEYi'Ni N T ORK DUN YAS I POLiTiKASI Mehmel Seyfeuin EROL"

GiRi$ TiJrkiye j Je Tih·k d Onyost orasmdski giic;IU bir i l i~k.injn , gerek 19. ve 20. yliZyJIIarda ve ge.rcksc de 21. yiizylldski tUm uluslaranlSJ s iyasi dcngcleri 1 e tkilcyebilen bil· potansiyel (a~tdtgt a~ikti!'dtr. Bu ~·Ct'~"Cvedc.. Kafkasya· Orta Asya. T Urkiye'nin derinlemesine bir Asya stra[ejisi olu~turmasuun da 2 s nnh1ar1 konunnmda

Yrd. Ol)t;-. D••. , O~i O ni~t.::~i1esL Btlyllk i•l~c.klj bir t\vr~sya str:1tejisi He On:, i\sya'ya yt\nelik d l$ politib ar.11smd1• kun•lacak hll.ll! b ,.t~ u :om di}ncmJi bi,- iJj~kj TiiltJyc· n~n .kUn:~,
ol u:~lu~·acal:tu'.

:

191

noktasmda halen ·'beyin egzersizlel'inr' dcvam ettirdig ini vc bir taktm yanhslnrcla tSrM edildiY,in.i de burnda iizlilerc-k bdircmek gerekmek1edir. Bo yaztda. g·c~mi~tc n giini.imi.izc T iirkiyc-Ti.irk diinyas1 il i~kilcri ana ha tlanyla orta)'a ko nulmak·t.a. Tiirkiye' nin izledigi politikadaki tcmel bir taktm yan.I J$1ar jfade e-dHrueye ~aiJ~Jlrna.k.ta ve nasJ I bir yol izlerunesi gere.k.liUSi

ile ilgil i Bneriler sunulmaklad Jr. SSCB SC)nras• Tiirkiye-Tiirk Diinyas• lli~kileri Burada. Ti.irkiye'nin Soguk Sava~ sonras1 Kafkasya-Ort'.t Asya politikalafllll ele olllrken anlamh bir dOnemsel aynma gitmek miimkilnd i'lr. Degi~im slirecini kopsayan 1989- 1991 dOnemjode Tlirkiye henliz belirsizUS,ini koruyan ve ncreye gidec-e gi pek de kestiri lemeyen. Sovye t cumh uriyctlcrindeki mill iyet~i harckederden gencldc uzak kalmayt tcrdh etmi~ ve ge-

Jeneksel dHi J)Oiirika.s' c;er-tevesinde i l i ~k:ileri n i Moskova ntet kezli yilrUtmli$Hir. Nitekim, kamuoyunuu bir kesimjoin Azerilere aktif desce.k verrne

konusundaki yogun bask•lanna ragmen, TUrkiye Sovy.:t askerlerinin Ocak 1990 Ba.kil'de Azcrbaycan Halk Cephcsi taral:tarlannt gi'1c; kullanarak basurmasma sessiz kalmay1 terc ih etti. 6te yandan Orta Asya~Kafkas halklon. Gorba9ov'un ba£11 cumhuriyetlere dt~ po litika lann-dn suurh Ozgtirltik tammas1 ~er~evcsinde J988'dcn itibarcn kcndi gcleccklerini. kurulu~lannl vc dcvlct amblemlcrini sc~mc hakkt eldc ctmcnin de Otesinde t990'ul ik.ind yansmda birer biter "egemenliklerini" ilaJl edince, TUrkiye de ilgisirli ysvas yavas 1nerkezden CUU\huriyetlere kfJY
Jegasyontarul birer biret Tlirk:iye'yi z.iyaret etmele.rine VI!- Ozellikle kliltlit, bilim, ile:1i$illl, sa£hk ve ekono mi alr.mnda i$birli£i aray,sma giimelerine engel o lmadt.3

SSCB'nin feshi ve Orta Asya-KMkas lilkelerinin af(h af(hna ba£nnStZ-hklannt i lan etmelerini (akip eden 1991·1993 dOneminde ise l 'tirkiye bu devletlel'i taJIIy::tn ilk dc.vler o larak OOtgede model ve lider olma ~abalan

sergil.eyelfek Rusya. Fede.r£~syo n u 'nu gOz ardt eden, hana. b(jJ,gede.k i Rus etkisini kmnjya yOueli k aktif bir flOiitHw izlemi$1i r. Ortn Asya \'e Kat'kaslar, Rusya ve iran' 10 gOz ard1 ed ilmesi pahastna da ols.a, stratcj ik neden .. lerden dolay1TUt•kiyc-' ni n mevc.uL giicilnil v c e.tkisini pe ki~tird i gi bir Ol'fam ha.Uoe getrueye basJa.n.lt$ ve ilk: gllnlerdeo itibare.n s()z konusu b5tge TiJr4 kiye'nin :milli c;1karlan a\.ISJndan Oncmli bir yer ltltmu$tur. Bu ~er~~vedc, )

Mosullil Aydm. "K<~fkusyt Zll g;.n • Ycni Kazan.ll'll ~ Oc\'iede-r \ '¢ Tr.ulsK :ll}::cs.~" · tkT, B1ury Rubio, K1:m:~l Ki""'·i, ()1111./l miJ:tlu TtJitiyu'rliJt Dt~· P(l{iriJ.·(1St , (h;l.nnbul: 8~-{):.'.i r;i Onh-ctsilcs:i Ytoym<:·\'i. 2002). s. 262: Kal'ka:>ya iizc.lliktc. dOn ncdcndcll UciltU jeopoliti'k aQid>tn Uncm tl,l;flnlakh'ldtr; ). kllStralcjik 1d1r: 2. Ort:i A S)'tl b:lla nund:·, bi.il,t.;:, d0Sd0Wu t\ilCt JlM•.tu'l::~.nni& :·•<:tl;•n bir s~itti r; 3. (k1a AS)'tl ilc-

192

Oza), Ermcni-Azcri probleminin arttk "Kar..lbag" mc.o;clesi o lmaktan c;tktp, Ennenistan' m ''BUyiik. E:rmenistan f-fayal i" halith~- geldigini belil'terek, T iirkiye'nin :-l.s.k.eti 6nlernler aJma~a gerelcti£ini ifade edecektir.5 Kafkastm-. T l\tkiye j~iJl vazgec;iiJlleyecek derec-e de bit 6neme- s a.hip o lup. bu bOigede cereynn ede-u o laylar, T lirkiye ve TUrk dUnynsnu do~ru dan ctkileme potansiycline sahiptir. Ku~k.usuz. Kafkasya! Tiirkiye ilc O rta Asya il!'asmda bit get;i~ kOpl'lisii durumunda olup, Anadolu cografy:lstntn bir uzant•s• ve ta.tlHtrnhlYlCISldJ.r. Tilr.kiye-' n.injeostrarejik ufk:u, su·atej ik. ilgi alaru
gUvenJik ve istikran saglayacak yeterli bir gU.ce sahip ol-

Bu durum i.sc, bOigcde ba~ta Rusya. Batt vc Jran'tn Kafkasya'y• diinyantn steak bir bOigesi halinc getinnc..<.;ine zemin haz1rlamaya devam etmektedil'. Bu noktada, he-m tadhte hem de gilnilmUzde- dUnyanm e ll SlC-a.k ve ha.rek_erli bOJgeJeti He c;e-vrili ola11 TUrkiye'l)in varllg1 ve gu. venJ igi , bu b61gede de kendisi ic;in oldu~u kadar bOige ve diinya ban~• i9in daha da bir Onem arz etmektedir.3 Bunun i~in de. Ttirkiyc'nin kendisi a~1smdan btiyiik bit Onem ta~1yan Kafkasya"da. bOtgenin ~ok kan~1k olan ntifus ve siyasi. dengeledne uy,gun s trarej i ve- tak:rikler beli.rlemesi ve- uygulamaya koymast gcrekmcktcdir. Hi<; ~ilphesiz Orta Asya' da ani bir kan~tkhgm dalgalannm cografi. tarihi ve killtilrclnedenlcr yiiziinden Rusya'yt, mamasJd:~r.

bi.rmne de- :flhildi ~Uld:fl M l_tc i:incml:i JX'li'OI ve dog.alg_(l1. rei'..Ct\·lc-l'ioc sahiptir: 4. Bi1' Ortadoi}u dc-vlcli uhna njtc:.li)lini kaybc-dcn Rusya :fl.;.ls.lllda.n. Al:deniz ve Bns1':l Kikfez:i' nc uUll):.tn j.::OfJOiilil- baS,Ianll hauu!1.r. I).Ois-td<: b3J9mSI ~h l:lanm )IC:ni k~;umu ~ d.::\•le.tl«in yl).$:1m mik'a!k h~-leri \'e At~t1 ile i$1•irliS,I :l.•':l)'l$1ll-.n, bu :urmcjlk hattm, lt't.uu blr sti•\:'· ~IJi f:l tcknukull::uliOJtnl

gllnd~~me

gclirntcklcdir, Bu konuda
~~ntr-1.

cski t;tk:ul-.nm

l:nyb~~•mek

i.MCI"'K:·)'Cil Rusya. smu• :ml~u)a7Jtkl.:u'l olan yc11i ""-Ullhut'iyctkt, ".sc.I C·dclc.'tni.~ta...;yot~'" at(l)'l$ulda ()l:l.n h(llkl(lt \ 'C bunlann kc:ndi a1'aku~ndaki ctkii¢Si.uidir. Ayt1ea. bu bU1gcdc Ru.'>ya. Ont'l J\S)'a· y11oranly:t Uu'tlfu)dan )\1nkndirilmeye '"l1 ~ 1 lmulm~.hT. Ool:aylslyla, Nesib Nesibli'n.in i!il(.k:si)'le, " K:tl:k:IS)-:1.1'1.10 ~~••.fyol.lll d<.:§~~ ol~ da, jco l)l)fitl!1i hli'Ja dcg_i$1lK:klcdit." Haleddi•• lbtahirnli. 2001• .s. .(.: Kalk:IS)'a' nm cog1a li konumu \ '¢ jeopolicik <•nen)i hakkmda daha dCUI)'fl bilgi i~Iin bkl'.. S::IV\I:i Yanar. nltk·Rur fli{kil.:ri'.rul~: f;i;Ji (;{If X~;~j'J:g4pJ , (ISii!ll.bul: JQ Ki.iltilr Snm11 Ya)'IJ~-tah.k., '200.2). ss. 20-2.1!-. ~ T ayfun .-\un3~'3. l 'ltmlm:l 1'/it ._l'lf .~(Jmmda Jtt n boyc'OJI \'~ 1'/iri:Iy~ MihttiS.t!l;cl/e-rJ { /99J- /998), (1\nkura: $tdi1k MtUba. s . 190. t. Ol:'l. Al i Mu.l':ll KVk.ni.,-, ' 'Tuli.:e}' and IIIIi: C:1ucasus: Se('lu1ty and Mlliuuy 01:sllc:n~;e.s~ C()lllemp-oroJ'Y /srtld in Tt~l'il.~· 't: Fot~Fgtt Rdmi(Jr~J.: DculJletbJt.~ Ntdi;hlxJJ·I•Of>d. d.cr. Mkh:ad S. R_:,du~ New On~wlc:k·I.Amdr,, , 'l'roi.O!llli:ti-l)n Publi.shc:~ 2003, s. 9i- J2 1. '

•

Halcddl o thl'ahinlli, 200 I.:>. I.

Metunct Karnt()r... "'l''chdidi Oaw.t €dc:Jl Cogrnfya Ya dn TUrt:iyc'' . Tiltki.\'t t'nitl Ct1l'l'tlfit_i S-.rlllf¥1;}'1111111 , $.

(j.l

o.

19 3

(:in'i, Bindistan' t, Pakistan' t, Afganistan' 1, iran"1, ·r urkiye'yi. OJ'ladogu 'yu ve h~H.;l ABO ve A vrupH'yt c~kileme potansiyel i vardtr. Ote y:mdan bu bi.Hgcdc dcvletlcrin hfi.kimiyct kavgasmda ckonomik. sosyo-ki.ihi.irc l V(.~ dini faktOr ler de Onemli roller oynayacaklard1r. 1991'in ba~mda Cumhurba~kam Oza l ilc politik. ekonomik vc ki.ilti.irel baglar kurma miizakcrelcri ba?lamt~ ve Si.ile)•tnan D cmirel ile de devam e-tmi$tir. M art 199 l 'de Curuhurba~kwu Ou•l Azerbf•ycan ve K azak..islan·::a rcsmi ziyare-tlerde bulundu. 1991 sonhahannda cski SSCB'nin T Urk Cumhuriyetlcr inin devlct ba~kanlanna ev sahipligi yaptt . Cumhuriyetlerin lidetlerj b6 Jgede TUrkiye"nht k.:"tttiJinnH cesaretlendir.iyol'iard.t . Ua~t.a Cumhurbn$k:trn Turgut Ozal, dnha sonrf• Dcmirel ohnak Uze.re. TUrk liderleri de TUrk dev letleri i~in TUrk modelinin gc~·crliligini vurguluyor-lardt.fJ Dolayastyla 199 1'in sonu geldiginde al"tlk Moskova met·ke.zl i politikasmt tama.. men tetk: edere.k Sovyet-ard;h devletlerle aktif ili$kiler geli~tirme progromnw bUUin htZJylt• ge~mi~ bir T Orkiye s6z kouusudur. Bu ~er(i.evcde. pcw~c Tlirkiye'yi

ziyareLeden Turk cumburiyctlerin lidcrlcrinc d.:swk vc

yard1m sOzlcri vcrilerck. ~ok s~1ytda ikili ankt$ma imzalanm1~tlr. Demi· rerin ifadesiyle. ,;kendjne Oz.,gU kUhilrel, cograti ve tarihsel k.ol)umuyla yen.i o l u~m politik ve ik tisadi ya1nrnn (yani Avrasya·run) ram merkezinde yer alan·~ Tilrkiye'nin bQige.:;el ve ulusbl.rarns1 soromluluklan artm 1 ~11 ve Tiitkiye atllk bunlann gerekte.rini yel"ine getinnekten ka~1nama1..dt . Demi· rel"in '"T"lltkiye'nin sorurnluluk-latt"'ndan kasr1, yeni bag,msnltkln.t •ll' J
M:"l.riJ!.:"I Crill Oloon. Ct•ntra/ :blu ·.,. Nttw $((Ito : /J;dcpt:mtttn(·~. F'crci11n Policy wu/ Nc11imwl

{W:.shington D.C.: The Unit~-d St~lcs l.nstitoce of Pea-ce Pte.'>. 19%). R 25-26. Oah.1 dctll)"b bifgi i~i.n bl:z. (ii.il tumn, i.IIO:T 'l'u r;u:~ . ··"ftirkiy..~·n.in l)i~cr rurl: C an.lmriyc:lkriylc lti$kilcfi". 1"iirt Dt$ I'IJ!it fkummr Jtm.lli:i. det. Fatuk SUnmr.zo~lu. (htaubul: De-! Ya)"UIItu"'. 200 1}. s. 411. w A)'lim, :!1.$--4:., $. 331. S~N'11rlty.

194

sum1bilcccgi maddi vc tcknik yardtmm limitlcrini tahmin edcbilmc vc Tilt kiye'ye bagJanmak

yedth~- ba~ka gil~Je.J'Ie-

te.mas etmek cihetine gicmek

ihtimalinin kaz.~.ot;l anru hesapbmaya gir i ~m i ~lerdir. AJlc.fl.k ~.rvaf Ulketer ili§kileri11i sUrdUrmek niyetini g(.1stermek babmdan resmi l)d tml~n atmaya devam etmekte beis gOrmemi~le1·di1'. ·rurkiye 1992 ortalannda siyasl, iktisadi. ktilttircl, askeri ve mali alan· larda b<.Hgcde Clkil i o labilmek ve lide.rlige oynayabilmt:k amHCiyla ciddi ad 1m1ar attJ. Fakal biiyiik f1rsatlar yam sua, bOlgcnin TUrkiyc'yc orta vc uzun vad ede ciddi tehlikcler vc handikaplar sundugu da a91k. ancak gOz ardJ edilen bir g_er~e.kti ve bir sUre sonra '1'Urkiye rnodeJi" h.:J- kk.Hlda ~Up heler orc.;;lya ~1 kmaya tH&$hldl; bu fikri elestirenler bOyle bir modelin olmadlgtm, ya da ol.sa bile, bunun imrcnilccck bir model olmad1gm1 One 11

Sill'dti ler. Ttitkiye'nin it; SOI'unlan na ve modelini

ba~ka

illke.lere ihra<;

ya ch·, d:JyatMllJJyaca~tHt dik.kfJt ~ekJiler. Kjmileriyse, bunun 1am tersine, Tlirkiye'niu "Adriyalik'te-u (,:in Seddi'ne.. TUrk hal.kJar ve MtisiUman ni'ifus iyin bir " bf1yilk agabcy'~ o lmas1 fikrini savulldu. Dolay1·

eclen.leye~e£,i oe

Styla, Orta Asya cumhul'i yerleri yle ili~kiletden beklenen biJ}rUk umu[lar, i lk Hderler z.irvesjnde Yf!¥JJlan ba~rtSJ zhgUl ardm.dan mecbureo gOzdeo ge~irildi.

TUrkiye'de yOneticiler Or(j Asya liderlerinin Tiirkiyc He iJi~kHerini gcli~tirrnc ar:wlanna ragmen Rusya ilc iU~ki lcrini bozmay1 istemcdiklerini ve kendi l erine dcstek saglayabilecek d iget devlerletle de ili~kilerini ge.Ji~

lirmeyi a:rtuladJ.klamH ancak bu zirveden son.ra MladJ Jar . 12 Bu ~arlla.rch, Tiirkiye'nin yeni b~gunsrzltklanm kaz~nan Kafkasya ve Or1a AsyH curnhuriyetletinin ckonomik ve siyasi yeniden yap1lanmalan ic;in Onerdig-i '"T i'irk(iye.) M'odel i'' f:u:.la yUz.eysel kaltyordu ve nitekim Ona Asya devlct· Jeri ''T Urk rnodeli"ni be.oiJosemediler. 13 Bu noktada Ti.irkiyc ile Tiirk cumhuriyctlerinc yOncUk on y1lhk siyasct dencyimi strasmda Oncclikle Tiirkiyc'nin bOlgeye yOnelik hcdetleri konusul)da gere.k resm.i tnakamla.r nezdinde. gerekse kamuoyuoda .kavram k:arga~aSI y~jndt~ru kabul eunek gere-kir. 14 Nitekim
" M..::ryem Kvu:niJ. '''fiirk.i.)~' ni.n 0 1111 .r\ S)'tl'ya Yi)oel.ik P.::rl'orto•\1\ilou Ol.;ot.:: Probktok:fi". Hai,wm~.llklamtm J{). )'llimla 1'ilr.~ Ctunlml'iyt·llui. dcr. E. GiltsO)'·N~skal i. E. $flhin. (Hailrlcm: Stllll Yay.. 2002), s, 641-642. tt Oa.h:t de~ayh bilsi i~in bl"'l. Ardm, ~q;.e.,ll.i. :)SS--400. · ~ Elc$tirik:f i ~;in bkz. Mushnhid Hussain. ''ECO: 0\ulktlJ;.~·~-: and Opportunirics in th~~ 191>011", Strnu:sic Smtlit~s. Cill: XV, $:•>·•: l, i.sl~:~m:•bncl, K.!.$ 1992, .s. 28.; lcJri:s Bal. '/i1rkey·~· R~loticM wF/11lht-' w,..tt am/ lht-' 1'ur-k!c flt!pl, fJ!ic.~: 'n•l! Hiu m•d Ft1lloj 1/1~ "/'urk!s/1 M~Xft!l'. (Aidc!':\1101. Htunpsh:ire; Ashgatc. WOO}. $.. 13:1-196. 16 Mtr)~tll KV1mh, 'l()()l, s. 6~7-638 .

195

Niteki m Bil'inci T Urk Zirvesi. TUI'kiyc'ni n biiyilk bcklentilerine gOige

dliSlirmUs ve bu biiy1.i k umutlar Ekim 1992'de Auk~tra'da ilk TUrk Zir\'esi toplamp da ortaya .s.adccc bclirsiz ifadclcrdcn olu~an hafif i9-crikli bir 15 deklarasyon ~tfwgmda gefr-erl iliklerini Onemli OI~Ude yitirmi~tir. Oysa O zar ul plso t;m srasmda liyeter ar::tSl Tlirk Orl::tk Paz:m olu$turuhnr\St He Tilrki Tic~ret ve Kalkmroa Bnnkast kurma projesi Wtrdt. Fak~l Or{a Asyah lidcrlcr. kcndilcrinc o lan gi'tvenin artma.st ile sadccc TUrk kaynakh o lu~u m l arda. yer ahnak istemedilet. Bu devletle.l'in ama<;lart arasmda Rusya ve lrao' m cta aralannda buJundtJ~u d i£er ll lk.eJerin siyasi ve e,konomik des1egini almak var(h. Ayru ~ekilde Or1a Asya lilkeleri, TOrk.iye ile o lan i li~k i lcr li nin de kUiti.ircl, siyasal vc cgi1scl ~d an l ard a yogun ht$m~ts ml tcrcih ediyodard!. Bu durum, Sovye.Lier Bi l'li£i yedne get;ebi lecek bir "'biiyiik agabey .k.o rkusu'' sendromundrul k!:iynat
ilgisini kaybe lmem i ~llr. Aksine. zirveyi Tlirkiye ile bu yeni cumhuriye1ter arasmda ~c~itli diizcylcrdc gcr~ckle$tirilen onlarca ziyarcl takip ctmi~lir. Sonu~tta bu zirvele.r, TUt'kiye i le TUrk cumhuriyetJc.ri arastndaki el)le.g rasyonuo sag:lamnast y()nilnde ()nemli bir ba~tangu;: aduru ohn~)SJ 19 ve Tlirkc;e k<>nusan lilkelerln bir ~lra:ya gelehild ikleri en yiiksek dOzeyli forurn o hnala.rt baktmmdan ·rurk dt~ politikastnda o ldukc;a Onemli bir ycre sahiptir. 15 Oafeth M . Whu\)W. "Tilrl:iye' nfn 0!1a / \1>)':1 \~. T!>ttns~Ktd~aS)'a Politlkas1.., Titrkiyl! ·,i~ Yn:i Diitl)w.•·r.: 'li'id: 1),1 Polillta,\·mm D.:#l t!ll DIJwmiklni. dc1'. A . Ma.l:ovsl:y. S. Sayat1. (1s t::Ulhul: J\lfa Yn;•., 2002}. 3. 1S!J. 16 Winrow. ' 'TUtkiyc.. O•ta Asya'da Bag:uus a;:.h~•u Ycni Km·.:annlt:$ OC\'ktkr ve Tr:msKalka.o,ya" . s. 27 1. Oys:1. bu devktl~~ri:n Jhktlcri b.'I$1Mgu~L.'l. T'Otl:iye ik- kut'\lktbilccck b:ag lanllb l'3 :l!C":Ik b:tkt)'Oii :W\'C bu (uflmllttriiU Tilrt:i)le')>e yap11~ lart ~i)'lu'CIIcrle 1/e T iirki)..::· nin i~bi d i!iJ td:li!lerlno:: ve1d ikkri olu1nlu y:mub rl&$li~tcri yol'l:uxll. G. Tu•iu'l vc L Tu.':ln, :o.:;.c, s. 406. Ou durum. hili· kll§kusu;o, Ttlrki yc-.'d~· soguk bir dU$ etkis i }'Ctp!UI$11. ' ' \Vit~mw. a.s.e ., s. 1·n . IS zu,,·~· ilk 6131\"tk "T'Otk Zit\'e~.. &th ik- g~ckk~ti. Bu olusunwn owh daha S(!l\1~ ' 'TUtl: Curnhtuiyc.deri Oevlet B :a~bnJan 'Zin·esi"ne. 1996'du i:;e. ..Tiirk Oili Konu~an Olke kr Oe\'ICl Onslt:atll::il1 Z.ir."t!~..tlc d6nli~tiL Z.inx:, IXilgtscl t:ntctr:'IS)'()fll:m n tu;-. lt:~31M.IISI bir d61'lennle. gea,i~ bi •• coJlrllfyay• kapsayM td: p latform ohnas• a.;Lo,lnd:cn bOyOk Uoem l~tm:zktayd t . Ank~tm' om <'!n:hnd:..n ~r-.st il~; ls~tll.1b!.tl f l994), O i ~iid: (1995), T u;;k..-nl (1996), ;\sum:. ( 199&)'da toplandt. MOte:1l:ibcrt 2<X)()' li )'1II:J.tda d.n bu WJ)I:umlata ~i:l'al zkla.dtl da ol:\:1 dc.vnm cdilmi:$1ir. 1 flk Ztrt·~·den $(.)11 ~if\·erc l$:adn.r 'riirk Dili KQfiiJ$:10 OlkcJer Oe\'let ~Skattl :\n Zlt:\'1!.$l'ni.n " b;t:i:tnsnun #nUI)1kl:i tcmel Cllgd \'C soltwlar $U ~ekildc su-akmabilit: I. Rusya \ 'C <;in faktthO: 2. Ona A.")"II Cu rnht~riy<:tleri nddi.i ru.dikal islam<:t \·c <•ynhkiit h;lrcko:ll..:r: J. K:ntliOOj? s~1n111o ; 4-. KuZC)I K1br1S Ttirk C\1111huriY-=1i' nin l:'!nunnUSI betle:nliSi: 5. Tiirki}'.::·•lhl sahip o ldugu smu'h ckoo<>mi k k:.yl)a.klnr: (~. Z irve' nin hukuki ccnldlcl\': 1:llunulamnn\:1SI; 7. Zi rw'd~· Utr:.lla.nn !iQI'\IIOiut ugunuo \'C m·~'b\.,iy..~l krin.io OO<':C:o:k.n k:.r;u'l'l b:l~llliWII.llllf\;).!(1 ; 8-. z;,..,.c·ntn yiinlcme v.~

l:ont1\'ll Sll lll'.l!>l

md~3nli'.Jilala•~ll ll\ ku•'Uiam::tnla."-1: 9. Kui'UulsaU~nmaltl :l; 10. TUtl:iye' nin SSCB Orca Asya poli1iJ.:as1m )'lirtlti.lrkcn. dikk:.uli h¢.S11p \'C planlama y<1pn1amakt11n ve uoclt•.<:i

d:111/f;'m 1n:ll.'l::tn k:'l}'nakl;!l'l:lln t·l!ll;'lh&rl.

196

iktisadi ve ticari ac;1dan ili~kilcrc baktldJgmda. her ~cyden Once mcrkezden planhm::an ekonomiden liberal ekonomiye ge~i~ sUrecini ya~yan Yeni TUrk Ctmlhuriyetleriode, yenj siyasi rejhnin ve ekonomi.k: shaemin ht.Z.Ia yerle~mesine ve ka.hc1 bir n.ileli.k ka7..nnmasma descek vere-b ilecek kuruml~u ile yeni sistem i9in gcreksinim duyulan bilgi, deneyim ve biriki· min mevcut olmad1£,1 g_OI'Uhnii~tilr. Bu nedenle, Sovyetle.r in dagllmast son.rasJ s._.,z k:onusu ek:sikJi~ .kfJj)31JU
Aynca, Tilrkiye ilk dOnemde Orta Asya tilkelerinin

kar~ala~t1g1

c kono· mik sorunlann ciddiyctini ve ihtiya~lan o lan dl!i yardml miktanm ve bu litkefer in Rusya ile SSCO d(jne.Jninde ytllar i~inde OIU~IHU$ Licari bagunJ IIJ· gm buyutlanm da dogru tcspit edememi$tir. Bu ncdenle. s iyasi alanda ya$an<m h1zil geli~mcler kendisini ticari ve ekonomik il i~kilerde gOstercmemi!iti r. Yine bu dOnemde pek de ger.;ekcri o lmayan bir yakla~mtla Ti.ir· kiye'yc gclcn her dcvlct bs~ kamna ya da TOrkiye cumh u rba~kam veya ba$bakarunm :£iyarct ettigi her Ulkeye ekonomik yard 1m sOzii vcrilmi~. fa· kat bunlan n topbum k1sa silrede TUrkiye'nin olana.klarm 1 fazlas•yla a~n gmdan T Urkiye bir sure souar vsatlerini.n hedefi haline gelrui$ ve btHgedeki s~yg10bj;• onemJi ijJ~ild e darbe alm1~1tr. Tlirkiye bQigeye dOnlik klilHir v-c e£it.Uu alanlannda hem Klilttir Bakanhgl vc hem de M illi Egilim Bakanllgt iizcrinden de projeler haZ ir l aml.~ vc faal iyetlc:rde bulunmu ~lard1r.:Zl O rt.a Asya ve Kafkasya ile TUrkiye'nin zn Oi~eJ 1aral\11n ~~n
!•

de mir yo:U;I.nnm )X:rilli dog:.lg:•t v.:: flelfOI b:ttl:'tn 3lmt$1U'. r . St.:phetl l.t~rr:lt!l!of'~ ''Tlifk 0•:$ P<>litiiW:il vc Gi.h•l-nlik Politiki1S1: Yeni Boyutlar. Yc:ni GO(:IUkler'". Tlli*·HOII ill$kiiuiJ'Iilt GeltU~J.gi: Smuqjif.: IJir J.'im w Ot)f,"'• ~.,.~,.• l~•k Kus~u, (r\.n.k:.rn; ASAM Yny•.nh,n, lOOt), .s. 29. Bil~•·a Etsiltlh. "c;'ok BoyuLiuluf..'ll Yrnld~ll K~i f: TUti:iyc-'nt~t TUrk Cuml'wti)~deti ylc l$bil'l i~ Ara)'l$1". T'Tirk Cllmlwr~.-trllcri l "lt P('"lf'()l B()n~ 1/mlol'l . drr. 1-\lac..tdin Yal(jmka)'OI. (i$h1obu1: O:•~lutl

\'afn•l:.n, 1998), s. '228.

197

arasmdaki ktilttirel il i ~k i le1· devlet ve Ozel sektt:ir vas J ta~a yla egitjm, kUitUr, bas~n ve sana t alanlannda olmusrur. Devleuen devlele ili$kiJe.r KOIHir B~ kanltgt. Dt~i~lcri Bakanhgt, Devlet Bakanltgt (TiKA), Milli Egitim Bakanhg:a. TRT Genel MUdUrli.igii. Diyanet j~Jeri Ba$kanhfp. Bastn Yaym Enforruasyoo Gone! Mllclllrlllgll, A Klll
n

J\ydm, :s.f..c~ •• $\i. JSS- :\8/.

13 Din~·· T:~sc; •k:u•. "Orlt~ Asy&' daki Ekouomlk Rcf(ll'llll:l.l' Cw,..JI•u.;.lwft-ri ' 'I!' l' emJ.' //cl'u 1/orlat•. d-er. Al
198

\"t.

Ycnl BUyilk Oyuu". 1'/JrJ~

Yo•l.;:•nl:<'!ya.. {Istanbul: Bn~am Yay•nlan .

Orta Asyah ogrenci Tiirkiye'ye gclerck egiLim alml$1ardrr. Proje kapsamulda, Oc.a.k t999'a kad::..r tahsis edilen 26368 kontenjandan fayd:1lanarak Tilrkiye'ye gelen 16692 <:igre llCideo 2133'11 IOIYl UO olJuu~. 5889'u ise ba§anSIZ olma. geri r;agntm:l gibi fMkh nedeulerle illkelerine dtsnmll$1erdir. 1992- 1997 dOncmindc toplam yakla~1k 55 . ·rurk iye, proje kapsammda ,, m1lyon dolat harc.am l.}tlr.SOz. konusu dOnemde Ankar-.1, Ona Asya cumhuriyetlerinden ve Kaf· kasy~fda.n i,'Ok s aytda diplOin
( K.azakisran, KJTgrzisran, Ozbekisran ve TUrllJnenistan} ve Milli SavuJ\11lil Bakanhg;mca d~1 Savunma Sanayi i~birligi Anla~malan (Kazakistan) imzahuum~ur. 2000 sonuna kadar Askeri Egitim i~·birligi Anla.pJwlan. ~er~evesinde TUrkiye'de 2000 sub:1y ve astsubayut egitimi tarnamla.I1Jm~tJt.l.S Aynca, NATO ilyeteri arasutd:l TUr.kiye.• ·'Bans iyjn Onakhk'~ (B iO) progranu ~er~evesinde 26 Orlj Asya li l.keleri, Azerbaycs n ve Gtircistan ile yakm askeri ili~kiler kurulmasm1 des(ekleyen Onci'l bir devlet ol:nrak bOige devletleriylc- gilvenlik alanmda da ili~~d kurmu~rur?' Oigef (ar.aftan, Ona Asya cumhufiyetlerinin s ubay kadrolannul getenek:sel o larak Rus ag1rhkh o lmas1 ve bunlann bilyiik k1smmm Moskova'da cgitim a hyor bu.lunmalan bu aJanda Rusya'mn yerini a lmaya ~all~mantn hassa.s bir konu o ldugunu gt:is£eriyordu. Bu c;er.:.;evede, Agustos 1994 'de , .U1·k Savun.ma Bakam bir a nla,sma imzaJamak uzere Kazakis um'l z..iyaret ettiginde_ C\' sahibi bakan her f1rsatta bu anla~manm sadccc silah iiretimi konusunda i~birl igini OngOren bir On anla~ma oldugunu ve Kaz.a.kistan'm dahH tJnce di£er devlerlerle {yani RusyH'yla) imzalach£• askeri i$birli&i anbl$mal~nm elk.ilcmcyecegini vurgula.mt~tlr?' Benzer ~eki lde, 10 1-laz..in'tn 1996'da TGrkiyc ilc Alerb~l)'Can arasmda Ankara'da Askcri Egitim Tcknik vc Bilimsel h;birligi Anla~mas1 imzalanm1~ ve kar~1hkh rc.smi temaslar souucunda Azerbaycnn ordusuuun yeniden Yf• P I It~ndtn i Ulas l v-e 29 gti~Lendirilmcsinin tcmclleri :llll m1~11r. ~bi.rligi yap1lsn illkelerlc ise bu iilkclcrdc dcvlct gclcncginin olmay1~1. yetcrli a lt yapmm bu lunmamas1. u J:S

A~•dm. a .g,.e... ss. "JM-385. Aydm. a,g.e.. ~'• JS7.

,-. NATO' oun B:•n S W;in Ortakhl: PTos•'3•m ("PtT')'n~• 19 (i,X: vc 27 Jl:'ll'lne•· (ortal\) illkc d:lhlldil·. Bk.t. Bil.gc- Buuunn. Bil!geJei Cilr K(Uatbti!. {lstMbul: tQ KtliUir-S:.nat Ynymc•hk. 2<XM). ss..

1!>5- 19$.

rt :1:(

::v

Wit~row . a.g.<:.. s. 1-n.

Aydm. a.g.e.. s. 387. T;l)'l\m Alnl.:u:·.;·,, 1999. S. 220-2.21.

199

nitelikli e lcman eksikligi ve anlaya~ ve doktrin farkhhklan soruul.;trdtr.

temel

Ttirkiyen in Tiirk Di.in yas• Politikasmdoki T cmel Hotalar Denilebil.ir ki. T i'trkiye'nin Tiirk d iinyasa po litikasmdaki en bi'ayiik yanltsh!L bOlge devletlcrini yeterince dikkate almamast olmu~tur. Ankara, bOtgedek i tiim ba?kemlerle birc bil' gOrti~meler yapmadan ve gea·e.kli all yap1 ~.fl] a~maJannt gcr~ekle~tirmedcn adcta bir o ldubilli slratCJ ISJ i:tlcmcktedir. Dolayastyla, mevcut s tr atejinin kendisi, bu projcnin dt$ gU~.Iere ft rsat btrakmadan. kendi ic;indc sonunu getirmcye bire bir aday g(.Szli kme:kted ir. Peki. nedir bu yanh~ h klar? Bu h:.ualan hire bir o rtaya koydugumuzda kar$muza ~Oyle bir tablo Ctkrnaktadlf:

1.

Ank(•.ra'um ilgili b(.Sige ba$ken11erln.i d i.kka te almamaktaki tSrH.n ve

bu projeyi birkac dcvletin gorilnUrdeki dcs1cgiyle gorccklC$lirobilcccgi inanc1:

2.

Ankara'nm il.gili T iirk dcvletlerinin en ba~ta dt~ pol itik~1da o lmak i.izerc tcmcl hassasiyctlerini gOz Oniinde bulundurmamast;

3.

Diger TUrk devlctlerini o rt'.lk alfabe \' c dil konusunda tepcden inmeci bir hw trla ikna etmeye r;all~mast;

4.

TUrk Birligi konusunda tcmcl bir proje, yol hari(ast olu~tu rmadan, b unla ilgili alt yap1 c;alt!;)malaruu gerc;ekle~tirmedcn ortaya ~lknl:l$ 1 ;

5.

Bu projenin bir Ankara projesi o ldugu konusunda yeterince il)and u"JCI o tarnarnas1 ve- bunla ilgili olara.k da 5z.eJ bit gayret gOstem1emcsi;

6.

<;;ok iddiah sOylcm vc projclerle ba~ta bu dcvlctleri iirkiitmesi, diger bir ifadeyle z.amanlam.a ha(asmm sonucu olarak. gercginden fazla idd ia sahibi o lunma.sa:

7.

Vc her §Cyden OnemHsi, bu tiir projelerle ortaya ~tklltrken Ankara i~in de bit' siyasi kriz ya~anmas1 ve hunun sonucunda bir hUkUmet proj csi o larak algtlanan TUrk Birligi'nin her ~eyden Once TGrkiyc'de bir s iyasi birlik ve istikrar gerckliligini bir kcz. daha c:maya koymas1gerekmektedir.

Ye ni Bir Strateji Durum bOyle o lunca, rahme tl i Ozal'dan bu yana TUt•k Diiny:.1s1 Bil'lig i hep lafta kalmaktadLr. Oysa Ti.irk.iye'nin daha rasyonel bir politika izlcmcsi ve buna uygun adtmlar atmas1 gerekmektedir. Bu bag,lamda ikili i~birligi stratejisi her nedense hep ihmaJ editme.ktedir. BOigc devletleriyle. hire bir

200

gO~lii ili~ki lcr

tcsis cdilmedcn, bir anda hcpsini i<;inc alan bir i~birligi sttalejisi gi.idUi meye- t;all~l lmaktadu·. Oysa T U,·kiye'nill baslang u; itibanyla bu b61gecJe ~Yekirdek i H~kiler, diger bir ifadeyle Jokomotif ili~.kilerin OoUnU ac;mas1 gerekmektedir. Sonu~ta. Ttlrkiye'nin k.apasi1esi. bir digecr ifadeyle smtrhhkl.an bellidir. Diger taraftan, T U1·kiye'nin bOige ile iktisadi ve tical'i alanda i t i~k i leri ni gel i~:tirmesi, gtiylendirmesi ve bunun sonucunda ortaya <;J.kacak e t k:iJe~ i m ve gli<;lU Hetisinl iJe bi r Ut}Um sonuc;hln eJde eclebilecegini de arttk gOrmesi gerekmektedir. Bunun ic;in de Ozel sektOrO bOigeye dOniik yanrunlar konusunda te~vik ermcsi, de steklemcsi ka~mtl maz bir hale ge.hnisti r. Su konuda Ti.irkiye'nin ( :in'e bakn1as1 yete.rl i otacakt1r. (:in, b(ilgeye s it;J.Il h kuvvetleriyle de~i l , sermayesiyle, l.ek.noloj isiyle. verd i~ i ucuz kred ilerle ve destekledigi i~admnlanyla girmektedir. Ttirkiye'nin ay· nca, her ~eyden Otc bOigcde bir takam sogukluklar ya~ad 1g1 ba~kcntler ile de aradaki anlams1z: ve gereksiz. sorunlan giderme ve bu baglamda bu dcvlctlcri n. Ozcll iklc de Ozbckistan' m arttk ulusJararas1 platfom1larda ya· mnda o ldugu mes.ajtm somut kararlanyla gOstermelidir. Bunun i~in de bUyiikel~iliklerin sorun derinle~tirici degil. sot'un giderici bir ~ekilde yeni bir zihniyete k~WU$rn as 1 vc gerc;ekten bu projeye gOnli l \'e rdi klerini her ha l vc harcketlcriylc ortaya koymast gcrekmclaedir. Dolayts tyla. T iirkiye TUrk Birlig:i c;.ah~malannt Oncclikle Antalya'dan degil. bu bOige ba~kentlerinden ba~larnutltdlr. Ta~kcnt ile sorunlar gidcl'ilmeden. A~kabat'm hassasiyct·leri gOz. OnUil de- bulundurulmadan bir TUrk Bil'ligi projesi ~ok uz,un y1llar daha bizim k.lz:tl clmamtz.olmaya dcvam edcccktir.

SONUG Tiirkiye, bOigcyle do!lfudan ilgilenmeye ba~lachgt 1989 tarihinden ve Ozetlikle bOigc tilke lerinin bag-lmSIZhklatllll tantd1g1 1991 ' dcn itibaren daha Once hi'V bit et.kisini11 bulutunadl£t bu ala.nda kendisine Oneml i bir yer ed inmi~ti.r. Fakat T iirkiyc' nin diinya po litika.stnda kcndisine bi~tigi rol vc Tiirk cumhuriyetleriyle pa yla~uga ortak tarihi, ki.ilttirel, d ilsel ve diose) Ozetlikler nedeniyle, ba~langt~ta bOigede nilfuz sahibi o lmay1 hcdeflcyen d igecr dc vletlecre naz...'lran sahip o ldugo avamaj h konurou d ikkate ahndt· gmd~1. on ythn .sonunda gclincn nokta l'iirkiye'yi tatmin c tmektcn uzakt1r. Tiirkiye , "haz1rhks1z" ve ''tecrUbesiz'' yakalandt!t :'\vr.tsya stratej isi kap· samutda, cnfom1asyo11 ve kurumsal 01·gtitle nme eksikliginden kaynaklanan w.ktik ve' Slrmqjik hma lnra istemedeu de ol&fl sl.i rO k l cnm.i~·ti r. Diger bir ifadcyle ~ lk on ytl s iirdiiriilcn faa liyctlcrde koordinasyon·su:£1uk. planstzhk. stratejisiz lik, d uygusall1k ve savurganltk i li~kilere h!\kim olmu~tur. Dots y1S1)1la TOrkiye bundfnl sonraki ylllarda her bir Uiken.in ljzel $-ft.rllanru goz. OnUude bulunduran vc bir lilkede uygulan(hgmda digcr i.ilkcJe.rde tcpki yar.ltmayacak Ozgiin politikalar olu ~turma geregini duy~acakttr. Daha da Otl eHllisi, Ttirkiye, iyimse.,rlik dOne1ninde h1zll bir b i ~imde alryaptStlll kurulab ihn eyi u mdu~u TUrk dl1nyas1U 1 k1Sft vadede ger~ek Je.stirrnen.in

201

kolay ve pl'iltik bir cyle.m o lmad1ganm bili ncine varacak

30

vc 1996 y1l!ntn

ortalannd:m itibaren TUrk D 1 ~ i ~ l er i Baknnhfp bUroknnlan Tilrk cumhuriyctler lc o lan ili~kileri kurumsalla$11rma <;abalanndan bir siircli£;inc vazgc~ec·eklerdir. 3 1 Diger (araftan Ba~bakan Erdogan'm Ekim 2007'de Azerbaycan' lfl baskenti Ba.klJ'cle ger~e.kJe~ilid- le.n Tilrk OUtlyfiSJ KurultayJ' nda yap11g1 orcak sekre[arya c;agns1 ve bunun kuruhn:lSJ ile ilg ili amg1 ad 1m. TU rk DUnyast Birligi yolunda yeni bir dOncmc i$arct ctmcsi ac;tsmdan da o lduk.;-.a d ikkat ~ekici o lm u~ru r. T UI'kiye. bundan so,u·aki silret;tela.rihset S}~mejik derinliklerioe gU'flU bir geri d()nij$Un sinyalle-rini verme-ktedir. -

.'10 0 . iumn '\"\~ i. '!'ornn, 2001, ~ 4 1$. "'' Wim\Wt. .::.. g.~,.. s. 2 71. x: m.7.. M·ehmo::l Seyfcltin Urol (do::r.). Kill'~d Glir Mlictldde:;indt• A l'l'fi.I'. M'mlt DeAi$t''~ J.-:qpqli1igi: 8IJJilk Oymt, (ArJ.k~·rra : Plmi.n ya)'UIIIin, ~J).

202

KAYNA K(,;A Atmaca. ·rayfun, Yirmiuci Yiizylf sonwula A zr:rbayctm l it: Tiirkiye Miiii(ISebetleri (1993-1998), (Ankara: $al'ak Ma tbaast, 1999). Aydm. MoS<
Yaymcthk, 2004}. Davutoglu, Ahmet, Strmejik Derinlik: Tilrk(w:'nin U luslm· (lrliSI Komrmu, (1stanbul: Kiire Yaytnlan, 2001). Erol, Mebmet Seyfenin (der.). Kiiresel Giif Miictulelesinde A a1n'ISJtt ' nm

Degl.ft!ll Jeopollrigi: Biiyilk Oyuu. (Anka.1·a: J>latin yay1nlan, 2009). Faruk SOnmezoglu. Tiirk D1~· Polirikasmm Amtlizi. (istanbul: Der Yaym· lan , 200 1). Gi.irsoy-N askaJi, E. ve Sahin. E. Bagunsrzllklarmw. /0. Y1lmda Tiirk Cumltttriy
Hussain, Musha bid, "ECO: Cha llenges artd Opporrunities in rhe 1990s", Stttaegic Studies. C ilr: XV, Say~: 2. islamabad. K1~ 1992. Larrabee,. F. S tephen . ·~ii rk D1~ Po liLikast ve Gi.ivenlik Politikas•: Yeni Bo}'Utlar. Yeni GUcltikler't. Tiirk·Ban hi~·kilt!riuin Gelttceji: Stratejik fJir Plcuw Do(;m, ~ev. l~1k Ku ~u . (Ankara: ASAJ\11 Yaymlan , 200 1). Mako vsky, A. ''C Sayan. S.. 'li'irkiye'11in Yeui Diinyn.w: Tiirk PolitiJwswm Degi~·tm Dimuuiklttri, (istanbul: Alfa Yay .. 2002).

D1~

Olco tc, M:Jrtha Brill. Cemral Asia's N ew Stmes : fndepentlence, Foreign J>olicy a11d Region(ll Secwity. (Washington D.C.: The United Sta tes

Institute of Peace Pre.o;. 1996). Radu, Michael S., Conuunporat)l fsstws in Turkey's Foreign Rdmions: D(lngerous Neighborhood. (Ne'v (Bruswick-Londra: T ransaction Publishers. 2003). Rubin, B arry. ve Kiri~c;i, KemaJ, Giiniimiizde Tiirki,re'nin Dl.'i PoliTikas1, (1stan'bul: Bogazic;i Oniversitesi Yaytnevi, 2002) . Yal~mkaya.

Alaeddin Tiil* Cumhuriyetleri ve Petrol Bom Hmlt1n, (istanbul: Baglam Yay111lan, 1998) .

Yanar, S.-·a~. Tiirk·Rus ili~·kiil,rinde Giz/i Gii9 Kajkasya, {istanbul: lQ Kiiltilr Srtnat Yayu•
203

BO$SAYFA

3. BOLUM: TURKiYE- ORTADOGU

3. BOLUM

3.1. Soguk Sa val Di.i ncmin dcn G iiniimiize Ortadogu'daki Gcli~mclcr ' 'c Tiirkiyc' nin Gilvcnliginc Etkilcri Armagt111 KULOGLU 3.2. Biiytik DC\•Ictlcr ve Ortadogu Bayram KODAMt\.N, Siili!ymlm Demirel Oniversiwsi 3.3. Tl.irk D•l Politikils• Baglam mda Tiirkiye-lran lli~kilerinin O ncmi

Arzu CEUILiFER £/(jNCi, USAK

3.1. SOGUK SA VA~ DONEMiNDEN Gi.iNUMUZE ORTADOGU'DAKi GELi~MELER VE

TORKlYE'Ni N GOVENLiGlNE ETK1LER1 Annagan KULOGLU"

Soguk Savn$ Sonl'llSJ Tck Kutuplu Dii1Jya So guk Sava~ si.iresince Or tadogu 'daki dUI'Unt, iki k utuplu dtinya d ilzcnin po l i ti kr~la •·•na uygull o lanl.k d engelerin sagh:mabildig-J bir ortamda geli~ •ni~ ve b{)Jge. k utuplnr aras1Uda gU~ ruUcsdele-sinin yaptld•£• bi r konumda

ol-

B(SJge lizerinde ba7..en dogu, bazen de b:&u bloklanu m ctkili oldugu gOt·UimU~tilr. Anc.ak bOige Uze.rinde daha cok do£.u blogunun etkili oldugu ve dOnemin sonlartna ctogru da bu erkinin deva nl ettigi m U ~hede edilrnj~tir. 20. yUz:ythn sonlanoa do£ru SoS,uk Savaf ul sona e rmes i ve m u ~to r.

So vyetler Birliginin ortadan ka lkmastnJ mtiteakip ABO. diinya po litikas ma Julkim yegSne ki.iresel giic;: o larak kahm~ ve d iinya htzla ABD' nin he· gemonyastnda tek kutuplu bir d urum almaya ba~l am t~h r. Yeni dOnemde tchdit algtlamalan da d cgi~mi~tk Ycni di.izcndc d iinyay1 kontrol cdcbilmc keyfiyeti~ bOigesel po lirikalar geli~tirerek stratejik bOlgelerde sOz sahibi o lma remeline dayanmaktadtr. Bu ~er~eved e On plana ~tkan bOigete.r Ortadogu. Kuzey Afrika. Orw Asya vc Kafk..qsya ile H.:lzar Bi.l lges i'ni kHpsayan. alan o lmu$tur. Bu bOigclerin On plana ytkmasmm scbcplcri; terOrUn dogdugu kaynaklann bu bOlgelerde oldugunun dU~iiniilmesi , dogaJ enerji kaynaklartnm ve geci~ yollanntn bulunmast ve dolayts1yla bu bOtgeledn artan srratejik Onemidi r. OUnya"daki an.c:111 enerji ihtiyac1 20. ytiz.y1ltn son1anna dogru bilincn di'm ya hflkim iyct tcorilcrindcn ayn o larak "enerji ka ynaklanm ko mrol eden dtinyayt kontro l eder" tezine dayah, yeni bir stratej ik anlay1~ olu~masJna da sebep o lmaya ba~lamt~ttr. Kiiresel hfi.kim.iye,tin yeni belirleyi<:i uosurunun enerji kaynaklan nm konlro Hioe dayandtg.l . bu anlayt~ ~cr<;evesind c ABD'nin, Soguk Sava~ dOncmi boyunca tam o larak etkinlik saglayamadtgt Or(a Asya ve Ortadogu bOlgelcri iizerine odaklanarak. yeni bir bOigese l etki alant olu~lurmaya ~ah~ttgt

207

gOrUime ktcdir. Bu bOige le.rdc bulunan e.nerj i kaynaklan vc intika l yollan ilzerinde konlro l saglan.maSJ ve bu kaynak l ~Lnn buJundugu illkelere cografi o larak daha yakm bulunan Rusya vc Vin'in bOlgc i.ilkclcri iizcrindcki etkinliginin s mulanmas• da hedetlenmi~tir. J A vrupa ' nm bag1mh oldugu enerj inin ve \,in'io giuikt;e a na o enerji ihliyac\ Uz.etinde kontro1 sagla ma nul da 'bu begemonya um gU\:Ieumesine ka tkJda bulund ugu dii$UnUImcktcdir2.

ABD ve B iiyiik Ortatlogu Projesi (BOP) Ba>langl(;ta ABD' nin cline bu f1rsat, "(:ekirdck O rtadogu" olamk da is im lendixilen J.rak ruerkezli bOigede, lra k'm Kuveyt' i i~gal i ile g_e~mi~tir. Kuveyt'in kurtanlmas• ic;in B i.rl e~m i$ MilletJe.r $Cmsiyesi altmda yap tlan harck&t, AB D 'nio bOlgcde etkili olma dii~i.incesinc imk!i.n yar.llmJ$Ur. Bu dli~Uncecle.n hareke.tle AB D. Bilyilk Ortadogu Projesi ( 130P} olarak b ilu>en bir proje gel i~l inn i s \'C uyg u h1yac.a~• politiknlar (i.C r~eves i nde, gerekti£inde

askcri

gil ~

kullanmak da diibil olmak ilzcro. d.:mokrasinin olu~turulmas1 ve

geli$tirllmcsi ad • altmda ~'C~itli yOntemlcrlc bu bOigelcrde h5kimiyet kurmay1 vc hegemonyas1m peki~tinneyi ama~lamt~ttr. Bu projede. hedcf lilke lerin rejim lerin.in de~i ~l i rllmes i , ulus k•.ra rt•s • s is(eme monte edilerek kontrol cdilehilir b ir duruma gctiri lmcsi Q ng QrU i mli~. bu dOnii ~limd e uyguJana.<.:ak stratej ilerin de farkh olmast di.i~iini.ilmil~tiir. Diplomasiden ba~ lily J p, k:adi fe- d evri mler, i-Y ayaklamnalat, gUy gOster iled ile baskl yanuma ve en son yOnlem o larak do fii li gUc kulla.nm:)ya kadfl.r vara u yelpaze: i\:indc uygukmmHst dli$tinlilen s tratcjilcr. ABD 'de: "yeni muhafazakUrlann iktidam gelmcsi vc 11 Eyltil' iln yaratug1 deh~etten dolay,, daha \'Ok gil> kulla nma 6ncelikli o larak geli~mi~tir. 2004 I·laziran aywdo ts ra ubul'dn g_e.r~ekle$tirilen NATO Zirvesi Qncesinde projenin ad1 Gcniilotilmi~ Ortadoj;u vc Kuzcy Afrika Proj csi (GOKAP) adm1 alm1~11r.

Ortadogu'da Anlajmazltklar ve ABO Birinc.i Oiinya Sav:l$1 sonrasa Ol'[adogu ' yu daha kol:ly yOnetebihnek vcy~nlendidlebitrue.k i~in ~zellikle lngi lL~re- lfJtafulda n ~izil.e.n yr1pay SJIHtlar souucu )raraulan ve a le yap1S1 o lrm1y~u devletler. bll dc\•letlerin iktidarlannm tophtm lan ilc uyu~mayan ~arptk yapJian . bOigcdcki ranlm yaratttg1 gerginlik., daha soma Filistin topraklan Uzel'inde yap1l:1n nUfus operas · yonlarJ rooucunda 1srail OevJeti'nin kurdu(ulmas, ve bu devJetjn gUveoliginin gOzetilruesi ve slipe.r glic;Je.rin b O i ged~ etkin o lHbilrnc ~f• balf•n Ortado£;u 'da silrekli bir karga~antn ya~anmasma sebcp olmu-?tur. Ortado£u'daki kat'1~1kl1g-.n Onemli nedeninin lsrail· Filistin anla$mazhg-.n1n

:

Hen.ry Ki.ssint,t:r, ,•\ m~J·iklt ',m D•~· Polilika.wr iluirm;t Varmt ?, 1'uyfun E\·y:•po•n (~·~''.),l3i,-i:n d B:.sun. ( Atlb1'3: MBTU Pfcss. 2002}. ss.l27-130. Arm;;'lgll.rl Kulo~u \'C I~alma GUf S~•lkaya. " BU)iik Ortudo~u 1~1\'.je:;.i \'C 1'Uii.:iyc:·. StrVtt'jik ArwU~,

208

C ill: 4, $11)'1: 48, Ni$all 200>~. S-25.

o ldugunu ve bu anla~maz.hkta da ABD'nin israil !chine yanb harcket enigi ni gOrmek mihnkUndtir. Gitrik~te- artan fsrail ve ABO kar~m11g1 , nefrete d(; nil~mil~ ve asimet.ri.k. gllc;lerin mUcadele yOnLemi o l;•.n ~idde t ve tert$r On plan~ c;tkm l ~ll r.

Aynca. Orladogu b(Sigesiniu karm:&$tk ic; d inamiklel'inin ABD tarafmdan dog.·u anla~tlamam1~ o lmas1. ABD' nin bOigc Ulkcleri ilc kurmaya (:all~tt£J d iyalogu da ne.gati f y<;nde etkilemi~rir. A BD' nin gikUnii "yeni Oln ha.fazak~rlfi!IO arz:u eniS,i gibi a~u • hegen.lonist ciU$lhJc.e ve rltylk. o larak Y .nhudilerin gil\'e nligi isti.kametiude kullanmasmm yanm1g1 olum-

suz durum, dUnya bart!i'"' tehlikeye u~mas • n•

yaratac.ak

g i ri~ i m l er

sokmu~tur.

Ayn ca Mcdeniyetler <;:a-

de bu yOnde yarattlan senaryo lan hakh

~·

kann•s ve ciUnya b:-trJ$1 bir c;lkn.laz;• dogru sljrU.kJeruu i~L ir. Di~er l::araflan ABD' niru imparatorluk anlayJ$1111 ~agn$hran bir hegemonik dti~ii nceden hare.ketle, egemenlik yaraulacak sahalann stntl'larlnt belirleyememesi sonucu!lda, gUciioUn tlikenmesi de sOz. konusudur. 13u nede.nlerle gUciin manukh, Olc;Uiii. adil vc ban$c;ll ama9larla kullamlmas1, kcndi ic;indcki ku~ttJi mt~

b cyinlerin tuz.agma dtisi.ilmcmcsi son dcrecc Onemlidir. I I Eyli.iPtin yara.tttS• gUvenlik endi~esinin, dti~Unceleri esir almasma engel o lunmast d.H akhn geregidir3 • Aucrtk ABD'nin bu hususlan nc kadar d i.k.katc aldtgml vc giici.Jnii daha nc kadar vc ncrcyc kadar siirdiircbilcccgini, buna paralcl o larak da tek kutuplu dii nya dtizeninin daha ne kadar devam edecc.gini zaman gOsterccektir. ABD"nin halcn sahip o ldugu avantajla yUrUnugu bu poli tikas10t,

~ok

bUyiik

de.gi~ik li k l er

ohnad1g1 takdi rde,

mevcut d urumu ile 25- 30 y•l daha siirdiirebilcccgi beklcnmcktcdir. Bu sUre ic;inde <;:in"in sosyal b ir problem i~-ine dti~medigi takdirde gti~lenecegi, Rusya·nm eski gi.ictine ula~amasa da bugtinkU durumunun i.isti'lnde bir konuma gelebi k c.egi anla~thnaktadlr. AB I)'nin birinci Onceli kle (:'in"i,

ikinci On celiklc de Rusya'ya dcn.gclcmck iste mcktcdir. Hind istan'a ycni stratejik miittefiki o larak gOmtcktedir. Hind istan, yeni bir ivme yaratma potansiyeline sahip Ulke konumundadu·. Japonya'nm da kcnd i tekno lojik ve ekono·mik giicUnden yararJMnp. ABD'nin yine kendisine uuud1g1 fonksiyonlan Zaman i ~i nd c !chin e kulla nabilmcsi halinde ABO ctk.isini kurabilccek d uruma gelcbilccegi dii$iiniilmektedir. AB'nin ise siyasi birligini sagt;uua konusunda s•knll•IJ olabilece.g i, anc;Jk en az.utdan ekonomi.k birliginj devarn e uirebi lec.cgl k.Jymerlendi.rihnt:ktedir. (:in'in, Rusyn'mn. Bind i stan·m~ Japonya'mn vc AB'nin gclcccktck..i bu durum1an d ikkate ahndt£-.nd:l, dUnyanu1 tek kutupluluktan t;ok kutuplu bir dtizene dog•·u gidebi· Jece ~i . bu Z!Hnan zarfJOdfJ A BD bf'&.k.im.iye.Lin.in giHi kce a1..alsa da devam edec.egi souuc unH vanlabilir,

>

Z bir.niew Brt.er.inski. "'I'Crc;ih, Klin... ~l Hnkimiyct nti KOreliel Liderlik mi T . {istllllbut fnkil41p Kill•()
s. 8·9-·10·16.

209

ti./Jf)'uin l rak Mildahaleleri Ac;tklanaJt bu durum muvacchesi nde, Soguk Sava~ sonrast Ortadogu·daki geU~mel erin ~cn;:.evcd c

bas aktOrUuUn .A.BD

oldu~

gl>rUimektedir.

ABO bu

B irinci KQrfez HarckfiL1'ndan sonra mtidahaleyc daha

clveri~li

duruma gelen lrak mcrkczde o lmak Uzcre, Suriye ve iran ii zerinde giice dayanan bir baskt ile rcjimlerinin degi~tirilmesini ve bu iilkelcrin kontrol edilebil ir bir yap1yfl dOuUsrUriihncsin.i hcdellemi$tir. Bu rufl.ks.f•tln [rak'o harekfi.t d Uz.cnlemis; am:ak istcdigi sonuca tam o larnk u l a~amam 1 ~Hr. lrak harck&tt :taman ic;inde ABD'yc ekonomik, askeri ve politik alanlarda gi'lc;. kaybeHitnli~lir. Ya~nan. kllresel ekonomik kriz. de ABD'yi gU\= dururna sokmusrur. DahH lb zla kayb.a ll£,ra ma 11K1k. ancak e.tkinli£i de muhflfazo edcrek lrak'tan ~eki lmeyi politika olru-ak benimscycn ABO, bu maksatla ye.ni stratej iler olu~nmnaya ve uygulamaya ba?lamt~Ut'. Bunun bir gOsrerge..;;.i o laro.k. lrak ile yaJ)ItSt yeni gilvenlik antla~masuu ( SOFA) jfade e.tmek ut limkUndUr. Bu amlnsma gcregi ABD. ber sey planlaod1At gibi giui[;i takdirdc. gO venligi lrak gih·enlik giiclerin.: dcvMmeyi ''C20 II ytlt sonuna kadar askcri gUcii nUn tamammt lrak'tan ~kmeyi planlamt~ durumdadtr.

'

Ortadogu'da T iirkiye'nin ctki ve ilgi alamndaki i'llkeler vc tehdit algt· Jarnalan

Suriye ile ili~'kiler ABD'niru Suriye Oz<:.rindcki bt~Skt SJ d~v~t.m etmektcdir. Ancak trak'ti'n ald tgt dcrsten dolayt, mcvcut yOncrimin degi~mcsi haJinde isrikran sagla· yabilecek bir rejim bulamadtklan i~.in mevcut yOnetimin kendilcri a~tsm dan ehlile~tir i bnesi uin ve bu sUre i ~ind e bHSk.JIHU slirdUrUhnesiuin dalw uygun ol.a<:tl~ tm deg~rl cnd irdikler i anlastlmakUtdtr. ABO Suriyc'uin Ozellikle iran ilc dayant~masmdan. l-lamas'a vc Hizbullah'a o lan dcstcgindcn rahatstZd'l.r. Sul'iye' yi TUt·kiyc ile olan ili$kiler a~tstn dan inceledigimi zdc, zaman

ictinde Suri)'c"nin deW~eo i.I.:J f)Oiitikasl iJe kat~J iasdmakwdJ.r. 1999 yJltoda. terOrist bH$111Ul yakalanrnnsma kadar olan sUrcde Suriy~. PKK terOr OrgUiiinii ban ndmm, himayc eden. destekleycn, hatta yOnlendircn bir Ulkc konumunda ol mu ~tur. f-Jatay konusunu sUt·ekli gU11demde tuunu~ ve ha ritala.nn.da keodj topraklannda. g~slerrnis . St.nJr £1~.1.) s ular k:onusunda slirekli astn Utleplerde bulurnnusrur. Tlirk.iye'yi 'l...:lytf d uruma d iisUrebilmek i~in ''dii~mantmtn dti~lll<-UlJ dostumdur'' ~utlay1~1 ile harcket etmi~ ve bu nedenle Tiirkiye' nin Eg.e ve K1bns ko nulannda anlasmazltk i~indc- oldugu Yu.nanistan ile i Hif..l k i<;ine

girmi~Lir.

Bu d<j oeJ'ode Tlh:k.iye·ye- yijneli.k.

tehditler a~tsmdan Onemli bir noktada olmu ~, TUrkiyc kend inc yOnelik tehd itlere gOre. sava-? planlmmt '' iki bucuk muhare.be doktriniuni esas a larak

2l0

yapmt§Hr. Tam o larak n.itclcndirilcn tchditlcr Yunanistan vc Suriye. yanm o larak llitele.ndidlen de i.-; tehdit o lan f'KK (ei'OI'UdUr. TU.rkiye'nin, PKK te.ri:irl\ndeo dolayJ Suriye'yi milh!-C~wiz iJan e(n.ws i, bu UJkeye kar$t kuvvet kullanacsgm1 beyan etmcsi ve bu konuda kararhltk gOsterme.si i le 1999'dan sonra Suriye'nin politikasmda degi~ikl ik gOzlemlenmi~tk Bu degi~imd·e Enver Esat'ul ()lmti~ o tmas1, ABI) baskiSIOI U7..erinde hissennesi ve bO\gede ya iJuz kalmasuu n da pay, ohn u~t u r. T l\rkiye'oin halen Suriye i le olan ili§kileri dostaue bir §ekilde devam etmektedir. Memnuniyet verici o lan bu gel i~mcnin. ~rtlann dc£.i~mesi ilc yenidcn eskisine benzer bir duruma d 0nii$ebilec.e.gini de dikkate almakta yarar gOrillme.ktedir. Suriye ite israil amsmdaki anla~maz.hk devam etmekte-. bunun yaratu£:t getginli.k b()Jge isti.kJaruH otums uz y{)nde etkilemektedir. fiu Ul.keJer, anla~runz.h.kfanndan dolay1 silahh kuvve.tJerin i n Onernli bir ktsmuu bi rbirlerine angaje etmi~ durumdad1rlar. Ttirkiye bOige ban~ana hizmet ederek istiktan n sa£:1anmastna katktda bulunmak mak.sadtyla, her iki tilke ile olan

iyi i li~kil~rinden faydolanara.k, Suriye. ilc lsrail aras111da a.rabuJucuJuk yapmaya ~ah$maktadlr. Bu giri~imler hem bu iHke ler, hem bOige iilkcleri. hem de uluslararas1 diger ortamlarda Ti.irkiye'nin bOigede etkili olmasmdan t'o.hatslzll"k duymayanlat· tatafmdo.n takditle kar.}tlanmakta ve de.<:>tek gOnnek:tedir. A.rabulucuJ uk faa liyetlerinin o lu•nlu netice vennesindel) soura , zamau ic;inde israil'e ang..~je olmaktrm kurnllt•n S uriye askeri gliciintin TUrkiye cephcsinde kullan1labilmesi olanag1 ortaya c;1kabilecektir. Bu nedenle T Urkiye'nin, atabutuculuk faa liye.tlerinde kullanaca£• ilJ'gti· U'l.:lttlan, g i ri~im l.erin i ll dozajuH ve- ol u~acak ~artl a.rJ , kel)disine zarar ver· mcsine imk5.n b1rakmayac-ak tarlda di.izcnlcmesinde yarar gOriilmektedir.

.iran Ue ili~fikiler ABD a<;vsmdan bOigede C$ilS problem o lan ]ran, ABD'nin frak'ta i<;ine dUsrugu d urumun yaratug-1 uluslaratast, bOigesel ve i~ kamuoyundaki olumsuz. atmosfe-rden istifade ile- BM kMa.rla.nru dahi dinlernetnektedir. ABO ozellikJe lrak m lldahalcsindeki s•kmtllan ndan dolay1 bask1y1, yaptlnmlan ve o lacaksa mUdahaleyi BM ~allsl alnnda veya destcginde yapmayt tercih etmektedir. Obarna dOnemine kadar iktidarmt sUrdUren "yeni muhafazak5.rlardan rad ik~d olanlar, Evangelist i nam~m ilcri gclcnlcri, radikal Yahud i ~evreleri, lobileri ve israil, iran'm k1sa bir sii rc i~indc niikleer silah elde cdebilecegini bu nedenle mUdahale.nin biran c.vvel yap1lmast gere-k ti£ini savunrnU$Wr. D iger taraftan yap1lacak bir askeri rnlidahnlede

iran' m d ircnebilccef;i. ba~1a lrak'laki ABO askerleri o lmak lizcre Afganistan'daki ABO gii~lerine, isr.1it'e vc diger ball ii lkelerinc ka111 terOr eylem· Jer i gerye.klt:$tirebHe.cegi. bu ~iddele (.)zeJUkle Jxa.k'1a.k j $iHetin de k9t.kJda bulumlbi lecegi endisete.riu in ABO Ulrafmda n da dik.kjte ahudt£1 dU~li nUimii~tU r. Aynca miidahalcdcn dolay1 petrol fiyatlannm artma olasJIIgt, Ball diinyasm1 ve enerj iye a$m ihtiyac; d uyan Ulkeleri kaygllandmn1~Ur.

2I I

iran' 1n da. rcjimi ni muhafaza etmck \'C mevcut ik tidan n1 giic;lendirme.k i~in nUkleer lck.noloj i c;alJ~malanud~ln geri ~dun :nmayacagt anki$ J irm~tlr. Geli nen orlamda ABO ile l ran' m bir f.e·k ilde mUzakere yolu i le konuyt• ~Ozlim b ulacaklan . bu ¢ziirnde de he:r i ki larafm prestij kaybma u,Yramamasmm gOz Onilnde tutulacagt ktymedendirilmi~tir. tktidar'a yeni gclen

Obama'nm da bu politikayt takip cdccegi anla~Jinu~. askeri sec;enegin de SOH ~are' olarak gOrli lccegi ac;tklf•.rum~tJr. lran ile diyfdog kurufmjSI, gerginl ig:in sona erdirilmesi ve konlroiiU bir poliLikanm yi.ir'titii lmcsi benimsenm i~ \'e bu konuda <Wihmlar yap11acag1 bcyan edilmi$tir. Bu dii~tin ceter tye~evesi l)de- AJ3D'nin i.hLiya(i d uyuJmas• halinde s.on ym·e o larak nitelend ir i len a.skeri bir mUdahaleyi gt>?..e ahp n la mjyOCf•~nH ZMuon g_Ostcreccklir. Ancak A BD'nin tamamcn geri adtm atmMt d!l, bOI,geyi i ran ve $ i i h:lkinniye.tine- tcl'k crmck anlamma gelcce.gi dege.l'lendil'ihn ekte.dir. Bu durum djk.kate almarak A 130'nin, ya~a11an kUreset ekoi)OOJik k.riz., Ona· do ~ u 'daki gdismelerin .A.B D a.l cyhine yarSthSt o rtam. ic; ve u lusl:lraraSJ

kamuoyunun ycni ylinetimdon bckli:
diyaloga Onem vcreccgi anla$11ml$tlr. Askcri mi.idahalc dii~Un

cesini l) g el ismeJere bagiJ olara.k gerekti£,i nde, aJlc.Qk o lfl.rak glt ode-mde ll H'l•k•c-a&t bcklen.rnektedir.

dU~Uk

yogunJuJ
Oi~er t:u-afum lran, nUk le-er rek i)Oioj i :da.r'uod~:aki ~allsmalanna ve bu kapsn.rndtl ur~myum zenginle~linueye de,1am elmekled ir. iran. Sah~p-3 1ipi yapmt~ olup, 2000-2500 km, hana daha uzun mcnzilc ula~mak i.;in c;ah~m:llal'llll siirdtirmektedir. Ayn c.a fli1..e giidUm sis~ ternl.e ri1tito bassash:asunhnas• ve iS!1be[ ihtim.td irtill aruu:JlflltJSt faa.Uyerh~(in i

fUze dcncmclcri

paralel o larak yUrUtmek1cdi r. l-laberh::~me k~pas i ces in i arttlnnak i~in uz.aya uydu gOnderme ve ycrle~tirme ko nulannda da mesafe b t e.tmi~ ve il k uyduyu yO•·Ungeye otul'tmu~Ulr. 5 Bu uydu teknolojisi nin, de bu

c;al•~m.;Uanml.

ha.berle~me

ve diger arua~la nnU1 }'!ltlu'tda. uzuo menz.illi tlizelerin glldUm sisteminde kullamlabilecegi de d ikkatlcrdeo ka~mamal1 dtr. Uz.un mcnzilli fUze, niikleer ba~llk ve uydu sistcmli gi"ldtim konusunun birl ikte degel'lendi l'ihnesi 0 11cm an cnn ektc.dir.

Bu konu 1'U•·kiye 3QJSmdan de£.crlcnd il'ildiginde, iki li lkenin tarih bo~ yunca bit'birlerine kars• fazla dU~m:1nca duygular beslemcyell, aJlc.Qk bOI·

gedc etkinlik saglayabilmck i<;in birbirleri ilc daima rckabct i<;indc o hm, devlet gelenegine sahip kOkli"l iki tilkc oldugunu gOriilmekledir. Bu nedenle zaman zaman gcrginl ikler ya~anm1~ur. i ran' 10 birka~ y1l Oncesine kadar, Tllrkiye'yi 7...tlyJilatarak kendisiuin bOige elkinligi konusunda Us ~iin duruma gelmck i.~·in PKK/Kongr..l-Gcl Orgiiti.ine ''crdigi dcstegi vc rejim ihr..lCI politikas1.m unutmamak gerekir. iran s-on y1llarda TOrkiye He yakmla~ma po litikas• uygulamakta, siyasi. askeri ve ckonomik alanda ili~kileri gcli~tirmck istemektedir. iran ' m hem

2 l2

kcndi lopraklan i<;indc, hem de [rak smtn vc halta stmrm lmk tarafmdaki PKK rerOr OrgUtU ve onun uzanttSI PE:JA K tei'Or OrgUtU ile milcadeleye gi ~ ti~ti gi, OJ'ltl zayiat verdirctig,i, bu .konuda TUrk iye ile bir He ti ~iru i~ i nde oldugu bili:nroekted ir. Bu eylemi. bOigede ya$an~u ,gerginlik ve Uzerindeki ABD basktst nedeniyle 'f ilrkiye' nin destegini kazanmak istemesi ve aynt zamanda ltak'ul k.uzeyindeki KUtt bOigesi ol u~u munun , bOigede gel i~ rnekte o h;m Kl\rtc;UIIlk: harek:etirtio Dl\ylik K.ilrdisum bekteotisj He kendisine de tchd i1 olncag1 d ti~iin<:eleri ile ger~ekJ e~tirdigi degerlendirilme-k1e-
ob1JilSI TUrkiyc UI(JSJOdan olumsuo

~ir gcli~me

olacakllr. llu

~akundan

iran' m ntiklcer silah e lde etme.o;ini engellcmck i<;in yaptlacak <;e~itl i mil· dahaleledn TUrkiye'nin menfaatlerine uygun o lacagt d cgerlend iri l mek le ~ d ir. Ancak kom?umuz lran'a yaptlacak bir askeri mtidahalede A BD tara~ fulda yet a ln.tannl ve buna dogrudan destek s.a~.larnanul, Tiltkiye'ye .kars1 o iMl wrtsr hareketlerini 1C1i kleycbi l cc.e~i . bOigede kliltUrel. d ini, sosynl, ekonomik ve politik a~tdan yara lar ac;abileccgi ve gerginlikleri d erinle~ti~ !'ebilecegi dti~Unceled ile mahsurlu olacag1 kl}'me.tlendirilmektedi!'. Ayn c.a bOI,ge-de- b u Ulke He- berabe r ya~amak d urmnunda o ldugumuz. ve A13D nedeniylc i li$kilcrimilin derin iller btrakacak <arlda reddcnmesinin de mcnfaatlerimiz.c uygun olmayacag1 d ikkate ahnmahd tr. Bu nedenlerle TUt kiye'nin krizin ~OzUirnesi i~tin d iplomasi vc milzakere- yolunu sonuna kadHr de.~tcklemesi ve her i.ki t..'lraft da ~au~madan u7..nkla~urmak i~in gayrct gOstermcsi gcrckmcktcdir. MUdahale ka<;mtlmal dururna gclmi$.se tarafstz bir tutum i~.inde o hnas1 ve utuslararast ili~kiter a~tstndan mecbur kalJunWSl balinde, l.e pkilere neden olmsyfac.fl.k $Ckilde ilerleyen zaman i<;inde A.BD' ye dolayh deslek ve rmcsi tercih edilebilir. An<:ak bunun zaman i<;inde TUrkiye a lcyhine gcri d O nti~Uniin olab ileccgini de dti~iinmek gerckir.

israi/ ile ili~kiler Uze,rinde k'"l1roldugu ,gUnden i1i banm var o lm ~ ntikHdelesi i~indc o lan israil. gcneldc Ortadogu kaynllkh problemlcrin odllk noktasmda olmu~tur. ABD'nin destegini de stirekli arkasmda hissctmi~. kendisine tehdjt ohwa.k. al,galad aW ko,, u.lar ka.NiJSJndaki dt}V£
t op rakl~n

2 13

6zellikle ABD'den kaynaklanan ambargo. malzeme. \'e teknoloji transfe· rindeki ktSttlamaJnnn bu lilke v~lSII:-lS ty i H giderildigi bir gerc;ektir. Ancak d igcr tamftan israil'in tutum vc da\•ram~lanmn gOzctim ahmda tutulmasmda da yarar gOriHmektedir. Ti.irkiye ilc dost gOriinen, Yahudi lobisi va· StULStyla uJusttJratssJ o.rlamch·t za.tl):ln 1.;un::m Ttlrkiye'ye yardunct o Ja.n. lsrail' in. kendi gilvenligi ac;tsmd:m bir KUrt Oevletine Steak bak11g,1 ve bunun o lu ~u m u na ABO ilc b irl ikh.~ Orti.ilii dcstck vcrdigi de dikkate ah nmahdtr. ( iazze o l.aylan ve bunu takibetl l)avos Zirvesi'nde ya~aJlanlatul, tsrail veYahudi lobilerin.i o turnsuz. davraru ~J ar:J irebite-ee.~i de- gtiz {in\Jnde nuuJmfdtdu. Aoc.ak israil ytinetiroin. Tilrkiye ile o lan dostane ili~kilerio i dtwa.rn cttirmc yQniindcki cgilimlcrini de dikkatc almak1a yarar gOrii lmektcdir. Bu konuda kar~altk l t menfaatlel'in Onemli rol oyllayacagt an l a~tllllaktadtr. lrak ile jJifkiler, 1IBD ve PKK Terorii ABD. lrak'la MZU ecti ~i sonuca ul a~makla sorunlnrln kfu~tl~rn~~. lrak' to gll~ bulundurmakla Suriyc >'i> o?..ellikle iran llzcrindc llaskJ kurmay1 arzu etmi~.

an.c ak bu konuda gittikc;e stkmllya dii~mii~, aynca ABO i~ kamuoyundaki olumsuzluklar da artmt~tJr. Bu nedenle bundan sonra altnacak tedbir \'e' yaptiHcak rniidahaleJe.rde Avrupa'nut \'e BM 'nhl de ~aegiui aramflyt bcnimsemi~tir. ABD'nin. ya~anH.n olaylardan son.rn dcmokrasilerin gO~ kullanarak olu~turu lamayacagmt . bu ncdenlc konlroiU saglamak i~in lilkenin yaptSula uygun harc.ket edcrek yOne.tin.tled .kendine ml.i zahi r hale gelirruenj n d(•.ha uygun o locjguu degerleudirdigi a uiH~t l nnsur. ADD hesap dt~l o larak icinc dU~tiigii bu bmaktim bir an Once c;Jknbilmck i~in anlYI$1M iizerinde c;ah~mt§, ve lra.k' ta Ozcllikle i\· giivenligi lrak gi'lc;lcrine devretme.yi p J r~nlan"' t $ ve- bu kon.uda gel'ckli t;ah.}malan yapm1~ tt.r. lrak' la yat>tl.:"ul GUve.uli.k Anrlasmast' run (SOPA) i~eri£i de bu hususu yH.nSttruakl.ad tr. Anc3!k Ortadogu'daki Steak geli$meler dcvam etmektc. ABO b61gedeki laik, der.nokratik, sosyal hukuk devleti anlayt!itnil sahip. istikmrll ve £liVell ili.r yegfine devler o Jan Tiltkiye'den ba~ka miltte.fi.k bul~mayacaguu da klyme-llendinne-ktedir. Son zamanlard:1 s.nrsilan k ar~t lt.klt gUven.iu yen.i den tc.sis edilmesi i~.in giri~imlerde bulundugu bilinmektcd ir. A BD~

Tenmw z 2006'da tertkiln urrnn.mnast lizcriue. Once TUrk..iyc'de

yiikselen tansiyonu dU~i.irmek. Tiirkiyc'nin yapabilecegi bir suur Otesi opet·asyo:nu smn·Jayabilmek, TUrkiyc' nitl kendi gilventigi i~in alabile.ccg-i d i ~er Qotcmleri kOillrot altJnda tut£1biJmek ve- zaman kaz.:'lflJll
<;ekingcn:tikJcrdcn dolayt hcmcn kullamlmamt~, s t.ntr Otesi opcrasyon yerkisini almt~ o larak bu konuda ABI) ba~aa o lmak il~ere uluslarru.·ast rnutttbakat sa£h'Ulla.k. mak:sachyt;,, kom~u UJketer de dahil bir~ok: Ul.k.e ve korolu§ i.le terOrle mUcadeJedek..i bakhlJk \'e kararhhk konus unda diplo matik te maslarda bu lu nulmu~tur. Bu ~er~eved e ABO ile de 5 Kasun 2007 t::trihinde- ADD B::t~kanl ve-Tlh·kiye- Ba~bakant arasmda bit gOrii~tne yap11 ~ fllJ ~tif, Bu g<SrU$Jllettitl basma )'fiJl SJ)'H~l kl.suntsn o ldu£u g ibi, her ne kadar yok deniyOrSa da, yan stmay~m VI! t;C;Sit)j yOromJara SCbep OJan ki S tml ~'tf UliO o ldugu da bir ger~ektir. GOri.ismelcrin a~.tklanan ktsmtna bakngumzda. PKK terOr Orgi.itfmiln mil~te rek d il~man o lill'ak nite le ndil'ildigi, 1'·u,·kiye'nin terOI'Ie miicadelesinin hak.h nedt:l)l.e re dayandlgl, bu roUcadelede ABD'nin T ilr.kiye-·ye gerekli deste~i \rer~cegi , bu maksalla istihbilrSI p(ly l fa~um yaptlaca£• v~ T lirkiye, ABD, lrak Genelkunnay jkinci Ba$kanlan s.eviyesinde i.iyli.i bir mekan iz.ma o lu?turulilca£.1 gt:iJ'i.ilmektedir. Bu dui'Um ilk bak1~ta, TSK'nm sanu· Otesi op~rasyOJl yapa~ ilecegini, a nca~ operasyonun ~ir noklaoa

ABJYnin vcrdigi

istihbarat:a bagh o lar.1k vc istihbarau vcrdigi yerc yap1labilecegi ~klinde algtlannu~ttr. Ancak daha sonra Ttirkiyc'nin. ABD' ye bagunh olmadan; anc.ak ABD' yi bilgilendire1·ek kendi inisiyatifi ile de h~ueket e uigi gOrUhnil~ ve bundan. sonr ada bir mUdder icin bu seki lde devam edecegi anl a~t l nu ~Hr.

ABD ile. yaf)11£1!l

gOrll~meJericl

k:amuoyun9 yansJmay;ul, aoca.k. uygula-

malardaru dolay1 yaptlan yorumlardan anla~tlan ba~ka yOnlerinin o ldugu da belirgin ha le gelmi~tir. Dogal o lc:u·ak bu yorumla n n dayand1g-1 bir~ok a~ 1 klama ve o l:lylar bulunmaktad1r. ABD'nin bu ztunana kadar steak bak· rnad J ~. hatt.fJ ISrarh o ld tJ ~u bit konuda neden ve nasll tutu tn de£i$[i rdi£,ini analiz ettigimizde a~.ag1daki hus us larm On plana ~1kttg1 gOrUimektedir . Bunlardan b irincisi, ABD'dc yaptlan gOr\i~melcrdc Tiirk tarafmm, artan ve bi.iyiik zayiat verdircn terOr o laylan neticesinde T tirkiye'deki kamuoyu tepkis inin t;ok yiikse.ld igi, bunu tutmanm mi.imki.in o lamadtg-1, 'filrkiye 'nin stmr Ote.si opernsyon ya pma mecbu.riyet.inde o ldugu. kendi karan ve inisiyatifi ilc y~•pmak :w runda olacag1 bu harck:1ttan Otiiril z.aten bozuk olan ili~kileri11 daha da bozulacag1. bu ncdenle operasyonun saglanacak mutabakat ~er~eve.sinde yapllmasmm her iki lilke nin de menfaatlerine uygun ohlcaijJ nl di le getirdigi $Cklinde dt:gerl endir ilm.i~l ir, ABD'nin de T iirkiye'nin kendi inisiyatifi ile \'crecegi kararla opcrasyon yapmasmm kend isini de zor durumda btrakacagml dti~iincrck, bunu Ttirkiye'dcki ginikr;e boz.ulHn ADD iJm•j1U1 dOzcltmek 1c;m bir fus;;n olnrak kullarulaOilt.'<:egi kan~a tinc vardtgl ktymetlendir i lmi~ t ir. An.:l.liz souucund(l orlaya ~tkan iiDnci bir kouu da. ABD'nin bugllue kadar mUttcfik o larak. kabul ettiY,i Jrak'm kuzcyindeki KUrt yOne·timin. ntifusu il.c oranhh o lmayan bir gii~ e lde cuigidir. Bu yOncrimin, lrak'm biJtl\nUnt) ilg ile.odiren konuJa.rda a$1n istek:lerde butundugu, bit nokrada

2 15

istek ve t<Wirlannda ~1marakllga varan bi r konuma geldigi, arnk bu duru·

mun ABD ytinelirnini de raba(SI Z e1meye bnsl~(hg,l dU$Uncesinin hilkirn oldugu Jaymctlcndirilmi~tir.{i Bu nt.-dcnlc ABD taml:md~m. PKK ilc miicadelede s•mr Otesi opcra.syon konusunda KiirLieri gilcendirmemek ic;in Ttlr k iye'ye kM~ l ravrr ;dmayn dew•.•n etmenin
bu orgULli kulltlnabilcccgini de hesaplayan .'\BD'nin. bu orgOUin

Tiirkiye'ye ycteri kadar zarar verdigini ve arttk menfaati

paza.rltk .konusu olara.k kuJian•na zo.manuun

kar~ 1 hgmda

geldi~ini dli~UndUg_Unil

sOylemek de' ruUrnklindlir. Bu nedenle PKK cerOr OrgliHl ile ruikadeleye or1ak olrnarun kar~ 1 ltgmda. kendisi i~ in slratejik tincmc sahjp olan ku7.eydeki yOnetimin TUrkiyc tarafmd.an kabullenilmesini. o na bir tehdit olu~tunna· lllasuu, onunla bir i le ti~ im it;ine ginnesini ve- PKK ile yap1laco.k ml.icadelede ona :zarar vermemesi ni wte1> euigi deAerlendirilnltkledir. Oi~er

tfJraftan AnO'ni.n l.r9k ile ya prn.~JYl dU$iindugu ve- sonra da y~Jl)tJSt

SOFA Anlla.s-rnast'na gUre zam.ln l~inde a7. .Hitmayl plauiH(h£• asker say1smm (rak "(a yararabilecegi zafiyeti ktymetle.ndirerek. Ttirkiye ile ili~ki· led dUzeltme vc- yeniden yaktn miiuetiklik ~er~.evesine otut•tmaya ~ah~tl£t

da bir ger~ektir. <)zellikle bu k.apsamda lx'
2 l6

ctmcsi. ba~langlct(a terOr konusunda gOri.i~mcye ba~lamas1 . sonras1nda

KerkUk dahi I tiim konulard.a gOri.i~ebi l ecegi ve- bu yOnetimi devler yerine koyd tJg·u a.o lH.IOIO• Ul.$1.1'. au durum TUrk:iyc ' oin, lraJC Ul siyasi bijtilnliik. ic;inde coprak bi.it.OnHiglinU koruma politikas1 ile lers dll ~m ek t e ve giiveligin i te hdit ctmektedir. ·r urkiye•nin muhatab1

i ~gal

gUcU ABO ve

ta~ayabiliyorsa

lrak Oevleti"d ir. ABD istiyor d iye bOyle bir giri$ilode buhmmarnah . bOyle bir niyelimiz. old tJg-u da hit;bir yetkili c.ar a f1 ndnn ifade edilmemeJidir. An<:ak bu husus gercekle$mi$. yere l

egemenli.ginin sorumlulugunu

yOne tim muhat.ap olarak allnm 1-? o lup, politika bu Q"er~eve.de )'tirii·

llHmekted it. K el'kilk konusund.aki hassasiyetin ise. A BI) ve h:ak Merkezi Y6ne1Unl 1arafmclan f1Jllfl$1lch~uu, nla.k.ul bir ~i)z.llm buhulflbibne.s i i<;in T iirkiyc'nin vc T iirkmenlc.rin Onerilerinin de d ikkate ahnd 1g:t01 ya~anan o laylar g5stcnnektedir. llOiilcUUik T chdidi

Oiger taraflan TUrkiye'ae cercyan eden ellliJ\ esaslt

billUcUlU k/K.Ur~iiiUk

hare-keti n.i n, Or1ado£u koyun.k h bOigesel ve dolayll o larak kliresel bir hart~kct o ldugu da gOz ardt edilmcmelidir. Liberal kapita lizmin son a~amast o hll'ak nitelendirilen ve ba~langtct Soguk Sava~ tn sona erme.;;i ola1·ak kabul ed ilel) Jcilrese.l le,$rne. d Unyayt yeniden bi~ irntend irme a$£1ma.st!ldadJI'. KU reselle~me sUrecinin b r~ll t-fl 6zdl ig.i. ulusa.l SIUlflfl.nn Onemini yitirruesi vc olus-dcvle-tin ckonomi li zerinde-k i deneLiminio onadao kal.kmasJdlr. KUt·eselle~menin po litik hedeti, ulus·devlet Uzel'indc bir hegcmonya siyaseti uyguJa,tlak ve bu olu~umu zaytflat.mak. milliyetc;ilik duy,gularuH yok ederek erupe-ryallzrniu ve dolaytSt ile bliy1.ik serrnt1yelerin Onliudeki engelleri kaldtrmakttr. Ancak ya~.adtgumz bu ~agda. insan haklan, Ozgtirliikler ve demo krasi kavramlatt, kUt·eselte~me ad111a h5.kim unsurlattn

dUnyayt koturol edebHmesiJlin bir aract. bir paravat)l o la.rak. kul· lantlmaktad ir. ABD'nin insan hak.Janm, O:tgiirli'l.kleri s.aglamak vc dcmok· rasi gctinnek adma lrak'a yapngt m i'ldaha lcyi ve bunun devammda lrak halk1na yapng, insanllk d1~1 muameleyi, is1·::d l'in radikal islami Orgiitlel'le miicadele adma Lilbna n'da giri$tig:i harekau ve Filistin 'dck.i ve son 7.-t-l· man l ard~~ da Ga:tzc'dc s ivillcri vc masumlan hedcf alan da,•rant~lanm, bunun A:B D ta.rafmdan gOrmc.mezlikten gclinmes ini ve haHa hakh gO ri.il ~ me.<:>ini, BM' nin o laylat kai'~Jsmda etkisiz kalmas mt ve AB ' nin de sessiz kalmakla ''crd igi destegi bu kaps.am ic;inde gOrmck gerekir. Yapllanlann insan haklan , O:tgiirli'lk ve demokrasi ile bir ilgisi yoktur. Batt samimi de· gildir. SOylem leri ile eylemlcri arasmda t~uk bulunmaktad1r. insan haklan bircyi merkczc a hr. Ancak bu konudaki mcvcut uygu· Jarna, az1.nhk hak la.nm ve kolektif bak.lan ()n pbllldll ttum.;}.kUt, hlumlann bUyUk bir

2 17

bOIUmil tarafmdan dahi reddedilen, 'f Urkiye Cumhu1·iyeti'nin asli unsul'lan KOrller "'' e Aleviler gibi \l;)t$udH.$1~nmJZI blitlinden kopMmaya yOnelik sOzdc hak1annm \'CTilmcsi talcplcri gUndcmc gctirilmi§,tir. Dcvlcti olu~h1raru onurlu kurum ve kurulu~lann ve Ttir kliigli a~agllaytcl ifadelere J;ar~t korum~yJ esas ;d~n J;anunun ortadan kald1nlmasJ i s tenrui~tir. Bul)lar insnn haklan. tizgilriUkJer ve demokrasi maskesi ile kU reselle~me o lu§umunun. 'THrkiyc'yi zaytllatmaya yOnclik yakh1~1mlan o larak de£,el'lendiril mektedir. Diger t'.traftan bOigesel ve a)'OI zamanda kOresel bir harcket olan. etnik esasa da:y~h b{)I_Ucli ve Kti rt~U hard::etin lrak' tak:i ayaguH teskil eden kuzcydek i yap uun. ba£unsrz "Klirdisum Oevleti"ne dOnlisHiriHmcsi durumu gc'icrliligioi korumakta ve bu olu~um Tlirkiyc'yc tehdit l~kil ctmektedi r. Bu devletin ·rurkiye ile- birlikte iran ve Suriye'den kopac.ak par· ~a l ar l a

g.enisle-yerek OUylik. "'K lirdislatl"'a d6 nU$tllrll lnlesi hususu d ikkat-

lerden uzak lutulrnH.ruohdtr. Bun u lrnk'm kuzeyindeki yerel yOuetimin

yclkililcrinin vc Irak Dcvlllli'nio bir k.Js1m yclki lil~rinin beyan

w davraru~

lanndan da anlamak mi.imkiindiir. ABD'nin bu yOnetimi koruyucu davratlt~lan da, y<.inetimin g_Ucll ilc •nlllenasip olmayan ve- Tlirkiye'yi rencjde eden beyan ve lehditleriu gUndeme gelrne.sine sebe·(> o lmakt ~lgenin et.uik ve dini es9s.tl gOre yenidcn ~killcnd i ri lmc.o;in i gOstcreo h~ritadHk i KOrdistan topraklartnlll, KaJ'adeniz.'den deniz baglanust bile bulunan bit· sahayt ihtiva etmesinin bir rastlann o Jmnd tSJ hat1rdn turulmalld 1r. TUrkiye-'yi baguns•z bir KUrt Devlet.i'nin kurulnlOSt y6nliudeki ol u ~ u ma lwznlamak i9in i9 ve d1~ basmd1191kan yazdar. yaptlan yorumlar ve konu~malara dikkat edilmesi gerekmektedi1·. ·r urkiye' nin bu durumu kabullenme.;oi it;:in hamilik, iyi ili~k i ler gibi s~yl em lere itibar ermeme.si ve kamuoyunun dn. bu konuda aydtnlalllmast Onleyici tedbirlcr olarak faydah olacakt1r. Etni k es.a.s.;J dayf1h b{~HJcliJij k ynpa.nJaml. siJahh prot>nganda ar9CJ ohtra.k

kullamlan terOrle. siyasetlc veya tcrOrle siyaseti birbirini destekleyecek ~.kilde konuyu kamUO)'Una kabul ettirme.ye ve ort um uygun hale getirmeye "'all~malatmln ne kadar te.hl ikeli oldugu asikirdu·. Ancak mll · cadclcyi siyase-t yolu ile dcvam ettirmcleri ise bclki de terOrden QOk daha tehlikeli bir husush1r. Bu tchlike hem i<; siyasef, hem de d J$ siyasct a~• smdan ge~erlidir. Konunun boyutlan siyasi d1~ mUdahaleden. ekonomik, sosyal ve liiJi <.h $ mUdabaleye kjdar uz.anabilir. Halen ycrel yOnctimlerin bOigcde e-tkili d uruma gelmc ~81t.$malan. haua bu yOnetimlerin merkezi devlet yOnctimine alternatif olma \'abalan gOzden k.a~mamaktad1 r. Hareketin etnik es.ash bir siyasi parti ile desteklenmesi ve bu partinin kcndi.sini etnik temsi lc.i olarak kabul e.rme.;oi ve bOyle gOslermesi de siyaset yolo ilc-

yapdmalua olan boJUciilugo dc.•tcklemektedir. KcrkOk 'e yap1lacak bir 2l8

miidahalenjn Diyarbak1r 'a yapllm1~ s.ay1 lacagml. U~ lidcrlerinin bulundug-uou, b unlarul da Talabcllli, Bar-.tani ve Ocalan o lduguuu sOyleme ve 15 Ag:usiOS mrihini de zafer bayram1o larak i l ~ul e1.me c.esaretine k:1da.r uznnrul bir sU r~ Yil.$fmmakuldlr. Aym para.lelde gUneyden ku7..eye dogru da lehdil dolu ccsaretli be.yanhu· da yaptlmaktadu·. Bu nedenle "(erOr yapma, siyaset yap" an l ay1 ~ 10tn ne kadar yanh~ bir yakht$11ll oldugu a~ikfirdtr. AllD • Pli:JAK ilijkileri

AyncH, ABO he-r ne kndar kabul etruiyors.rl da. bu lilke-u in PKK i le dolayh da o lsa b ir diyalogunun oldugu d O~Unulmekted i r. Aym ~k i ldc PEJAK' 1 iran 'a kar~1, bu tilkcyi istiktili'Sizla~tlrlllak maksadayla PKK' ntn bir kolu o larak kuJJanmak: Uzere kuruJmas\na hnkUn t.aJHdtS) da degertenditihnekledir. PKK Te-rOr OrglittiuU. j_rau'daki U7..iln11St PEJAK (.Srneg.inde oldugu gibi. bir li~Unc\i ii lkeyc ka~1 kullanma dii~iince.o;inc s~hip oldugu da bilinmcktcdir. ABD'nin i1·an ile d iyalog kumla niye.tini g6stem1esinden

son.ra PIJJA.K'Jil eytcmterine son verdigini

1'e. hatra ken.d isiJli tasfiye etri· vc bunu 1ak.iben ABD'nin bu Qrglirli de i ~ iscen g_e'9tik.1en

gini O~Lk~arnnst sonra terOr listesine almas1, bu gerlendir ilmektedir.

di'l~i.incelerin

bi rer yans1mas1 olarak de·

SONU(: vc DEGE.RLENDiRME So~uk

Sava$

d~n.em.inden

gUnUrniize Orlado£:u'da.ki

geU~meJ~rio

tthuU

Tiirkiye'ni n glivcnligine do£,rodan vcya dolayh o1t1.rak e-t ki e-lmektedir.

Siircci'nin sagllkh bir ~ckildc dcvam cdcrck nihai sonuca ula~mast,. Al30' nin israil yOnilndeki yanl! tutumu ve- bu nedenle olu~an ~i ddeuen dolay\ bekl.e.nme-fn.e.ktedh. lra.k., twm i~ dina.rui.klerin heru de bUI,gesel \'e kilresel akt(~rleri n mlicadele alaru baUne geldigin(h::n. istikrur h~tlen tam o larnk saglanamamt~llr. Gcl i~cn olaylar~ tmk'm kuzcyindeki yOnetimin ADD destc.gi ile gU~Ienme.ye dcvam edecegi ni, Tilt kiye'deki ic; siynsele de e.lk.ide bu l unm.~l ~Jba l a.nrun siJrdUrtHecegioi gQslerrn.e.ktedir. ABD'nim. bir Ulraflan TUrkiye i le olau il i ~kileri nin iyi o lmaSirll arzu e~me sinc ragmen, digcr taraftan da )rak' ta ve bOigedc etkin bir gi.i~ olmasmt a,·zu e1med igi de dU~UnUimekteclir. Ayttca Tiirkiye ilzerinden bOigede et· kinlik sa~lau1.a n.iyelinde- otdu~u ve bu ma.kS.fJI.la TUrkiye'yi kuUaOJl.lak istedigi. ha1ta TSK'nm Afganistan'da fSAF' m Otesinde aktif muharebe d3· hit, d ige.r uluslararasJ Bart!Jtl Kurma ve Koruma faaliyetle.rinde gOrev alma· su11 arz,u euigi de bir ger~ktir. ABD' n in yeni yOnerimin bu yOndeki yakla ~ §lmlan vc Obama•mn TUrk.iye Cumhur iyeti Cumh u rba~kam vc B a~ba kam'nl telefonla arayarak yapt1g1 konu~ma. bu dii~iincen in bir gOs(crgc· sidir. Ttirkiye.'nin bu durumu Olc;i.ili'l bir ~ekilde ulusal c;1karlan istikame· 8 Iinde kullanmHSI • akhn ve man11g.111 ge-rcgidir. Ortadogu

Ban~

2 19

ABD ~ nin

Ttirkiye'nin terOrle mi.icadelesine Lrak ku1.eyindeki yerel yO· netim.le iyi ge'9inilmesi kars •h£mda destek verecegi auh~llnusur. Anc~k

lrak' m kuzcyindcki yOnctimin

BOii.iciiHi k/KUrt~Uiiik

konusunda inisiyatif

a lma giri$imleri, son geli$melerc bagh olarak bOigesindeki PKK ile ya$a· fllJ1ya ba~lftd l ~l gerginli.k, teri.~r t>rgl\tUnde bu clawJdan dJ ~ lt•.nOl :-J ve i.kioci planda k$.lma end i.$CSi yaratabile<:e£,inden "sahnede ben de vnrun" d iye· bilmck 'rc varhgmm dcvam cttigini gOstcrcbilmck i<;in klrsal bOlgclcrdc ~1kan f•rsatlaJ'I ctegel'lendire.bilecegi, ~hirlerde de eylellllere gil'i~.bi le.cegi

d iJsUniJhnekte.djr. Neticede asJ l tehlike.ni11,

Orcado~u 'daki geJi~melerden

de

etk.i lenen "eHl.ik esasa daya h bOIOcliiUk" hareketi oldugu ve Tlirkiye'nin bu konuda yukan da aynnttlan vcrilcn; /\BD'dcn. AB'dcn. ]ra.k'm

Kuzeyinden, PKK terOrUnden ve i~ siyasenen ohnak ilzere kU$
be~

yOnden

J3ir lilkenin ()nee var ohnasJ, SOitra bUti.lnJGgUnU muhafaza e.tmesi, daha soora gUven.lik i\·.iude olruf•S•

''C oudau

sonrH do demokrasi ic;inde rcfah

scviyesini ylikschmcsi gcr~:egi, i~indc ya~anan olaylar ile daha bolirgin hale gclmi~ ve geni~ bir kcsim tarafmdan benimscnmi$tir. Millctin ~ogul)lugunun bugiine- kadar On plal)d.a tunugu, ekoJlOJI)ik d urun1un iyilesmesi . refah seviyesinin yUkselmesi ve dabo iyi bir ynsaru smndf•r dmo u 13$ma a:rayt~ l an, fl.rflk ikinci Oncclikli konu tar oli'rak nitclcnmcye ba$1S· mt~, ege.menlik ve- gilvenlik bidnci Oncelikli konu durumuna gelmi~tir. PKK rerOr OrgiltU son 1...amanlara kadar, ltak'taki otorite bo~l u gundan ya. rarlflllSr t•k kendisine genis bir rntiJlevrs alam buhnus. [rak'ul ku1..eyinde olu~lo ya pmm dogrudan ''e dolayh dcstcgi ilc giicUnli muhafi'za etm.i~l.ir. PKK bCHiicil terOr 0 1·gtitil ve bOIUcUIUgun tUmti ile mUcadele konusu bir

gUvelllik tneselesidjt. De-vletin kendi glivenligini bir e.tmesi de sOz konusu

ba~ka

lilkeye ihale

olam~rl...

YapJ lan bu Lespitlerin •s•Smda Tllrkiye, hen) i<; hem de. dt$ ge.Jismeter· den etkilencn vc birinci dcrecede tehdit ohl$turan bOii'lctiiUge kar$• redbir a lmahd1r . Bu kapsamda; siyasi kararhltk en One.mli faktOrdUr. D1~ tedbirler olarak; ABO ile ili~ki lcrde. mUUcfiklik anlayl$1na uygun, birbirlel"inin menfaatlerine 7.aJ·ar vermeyen sahalarda aJ ..ver ili~kisine da· yanan bir isbil'ligi ger~tekle~tiril mel idir. Zarar ven::n kOilularda ise verim.kfir o lunmamas1. egemen bir illke olarak harekct edilmesi csas ahnmahd1r. AB ile i li~ki lerde. Ttirkiye'nin gi.ivenligine dogrudan ve dolayh erki eden her konuya sm1rlama geti1·itmelidir. (:evre i.ilkelerle d iyalog i~inde o lunmahd1r. BOJgedek i istikrHr ic;in Or(am )'Matmtl te,sebbUslerine, a~tnhg..'l k~~m~dan ve muhtcmc;l sonu~lanm dcgerlend irerck devam cdilmelid ir. N iyet vc ma.ksad untz net o larak anlatllmah, gtivenligimizin hi~ bir iilke veya yOnetimin inisiyatifine bJraktlamayaca£,1 a~:tk~a deklere cdilmeli ve bunun da arkasmda karnrhltkbl durulroahdtr.

i~ ted bitler ohu ak; devlet otoritesi her yetde kay11s1z. ve ~artsJt sag.

Jamnahdu. KUresellesmenin pnravam olnrak 220

kult~u uhn~l k

iste nen demok-

rasi, ins~m haklan \' C OzgUrli.iklcrin giivcnligi ve dcvlct otoritcsini sarsmaSula milsamaha edilmemelid ir. Kritik o larak taJHmlanan bi:Hgelere tec-rilbe li bUroJ.:IatJ.a.r atMlOl.:-1! 1 vc devletin Vf•.rhg.uu gOrec::eJi o lMak: hisseuirecek imkfi.nlar gOtOr\iJmel idir. Yargmm cayd1rtCJ olacak: $Ck.ilde hukuk d.::vleti anlay1~11\dan sapmadan stiratli hareket ctmesi de bu konuda Onemli bir etkendir. Gilvenlik gli~letinin te.rOrU Onte.mede ye.tkili ve etkili o labilmesi ve c~Jych.rtcJtt,gul saS,Ia.oabil.rnesi it;:in bir ra.kuu hukuki dOzenl.cJuefe.re Huiya-;. duyo ldugu da bir gerc;ektir. Bu konuda tedbir ahnmasmdan ~e~ i tli dU~Uncelc•·le imtina edilme.melidir. BOigcde asked tedbirle.rin yantnda egitim sefel'berligi ve ntifus kontrolii redbirlednin allnmast zatureti de bulumua.l!\ ladn. Bu cedbirJe.J."i ekono mik ve sosya t cedbirlerin lak.it) etrnesi de gerekmektedir. tvlticadeledeki en etkin faktOrtin. kamuoyu destegi oldugu, haUk taraftndan benimsenmi~ ve devlctin tUm o rganlan ile koordineli o larak. desteklenmi$ bir milcadelenin mullaka ba~nya ula~ca£,1 bi· linmclidir. Kamuoyu dcstcgi kazanmanm vc harekctin halk tarafmdan benimse11mesi i9in de k<.tr~l propaganda ve psiko lojik harek5tm etkili ola· cag1 degerlendirmekte ve hunun da yazJ!J ve gOrsel basm yolu ile yap1la· bileccginc inamlma k(.;l(hr. Bu nedeu le b:& s nun d.;l sorumlu rnedyacthk an layl$1 ~.Cr
betaberligi bozma.kw. bu husus da ,g.Uvenligi olumsuz: yi.inde etkiletnek[edit . Bu gibi zar.lrll dti~Uncelerin. akh vc man11g1 esir almasma miisaade edilmcme li. aynt gemide old ugumuz hic;.bir zaman unutulmamalld tr. Tiirkiye 'nin Ortadogu •da ulusal ~1karlannt gOzeterek aktif politika uygulamast~ Ozellikle i~ politika kayg1lan ile dini konularda a~mllga ka<;ma· mast haltnde fayda saglayacakur. lli$ki lerdc illkeletin ge.;mi$h.>•·inin, davram~ ahskanhklanmn ve bunlann nedcnlcrinin dikk.alc almmas1 gerekmektedir. Ort:.tdogu'da politika yiirUtiiltirkcn ze minin kaygan oldugu haurda tutu'l maildu.

221

KAYNAK~A Akba~, Ali Aydtn ··rurkiye'de Barzanici Hareket'',

Stratejik OngOrii,

S!lyJ:3 Kasm• 2007. Bl'zez.inslki, Zbigniew, Tercih. Kiimsel Hakimiyet mi Kiintsel Liderlik mi?, {istanbul: lnkilap Kitapevi 2005).

Kissinger, Henry. Amerika'nm D9· Politikaya ltuiyact Vamu? , Tayfun Evyapan

(~ev.) ,

Bir inci Bas>m. (Ankara: METU Press. 2002).

Kulo£,1u. Arma£,an ve Salkjytl, PmrnH Elif, "BUyOk Or1Hdo~u Projesi ve T'iirkiyc". Stratejik Amdiz, Cilt 4, Say1: 48, Nisan 2004.

Hiirri,yet Gazetesi, Diinya Habcrlcr, 16 Kas1m 2008.

Milli,re1 Gatetesi, D•~ Haberler Servisi, 04 $ ubat 2009. Milliye1 Gtttetesi. D>~ Haberler, 0 2 :;;ubat 2008, s. l 8. Milliye~ Cazetesi. D>~ Haberler, 17 $ubat 200<).

222

3.2. BUYUK DEVLETLER VE ORTADOGU Bayr:un KODAMAN"

GiRl!$ Uluslaramst mtinusebetler (ili!kiler) turih boyunca btiytik devletler, btiytik gi.it;.Lcr veya biiyi.ik milletlcr tarafmdan yilriitiilmi.i$. yOnlendiri lmi~ vc kontrol a ltmda tumlmu~tur. Bu husus rarih, siyaset vc sosyoloji bilimi a~Jsmdan ink5n milmkUn olmayan bir ge~ekliktir. Ayn c.a bu durum tabiat kanunlanna da uygun dU$ruCklcdir. Bilindi£i gibi labi~ua •• biiyilk bahk kli~Ok b:ahgt yutar" ve "llak d a dalma gO~lilnOndOr". B~eri toplumlar akhm kullanmaya ba~ladtgmdan itibaren bu tabiat kanununu tersine ~evirerek:.

uluslararasJ milnasebetleri, mi.iessir ve kahc1 bir ban~ S{l~J Hyabi l mek ic;in insan.hk onurunn \'C gur \lr uuH yakJStr bir bic;irnde ad;llet, hak vc hakkaniyct OI~Uicri ~en:;cvesinde di.izenlemcye ve yOnlcndirmeye gayret etmi~ler ve bdirli bir mesafe alm1~lar ise de tamamen ba$~mh o lduk.lan s6ylenemez. 0 h:dde dlh1ya politik.
Biliudigi iizere, tarih boyuuca ulusJararas1 mtinasebetler sislemi dcvletler vc ·onlann hi.ikiimederi arasmdaki rckabe tlcr ve mi.icadeleler i.izcrinc otu rmu~rur. Rekabet ve mlicadele kavgan 1 n-sava~111 ha.z.trhk dOnem idk ve ()nl\nde-s·o nunda sava~a d6 ni1$mU~tUr. Neticede saw•$ hnkiiYI-bOksiZI de~ I gU~Iiiyil - gUI(SliZil. galibi-mtif;lubu tayin edcgclmi$tir. S (wa~,m

gerekc;elcrl pek c;okrur. Ticarel, paulr. harumadde. glivenlik, a l un~ komu r ~dem i r madenleri, petrol. toprak su, din, on u r~~eref gibi faktOrlel' getek~e o lagelmi$ ve hala o labilmcktedi r. BUtUn bu sayd1gmuz fa.kt()rler ikJisad i faaliyerJer alfJ!\u'la gifmektedi r. l.ktisadj f;u'l.liyel derne.k. ise, bay~uw kalma. yani va.r olrnt•-yok ohna (Oilhn -ka hrn) meselesidir veya daha gilc;lil o hna ve daha fazla zen.gin olma ve daha fazla refah ic;indc ya ~ ~.una me.;,;.c.lesidi l'. K i m ne dcl'se desin insanogtunun £abiannda kendi ni

223

•

B
K OODIIIQII

giivenlikl!e hisseunc, giiQ:Iti olma. zengin olma, maJ-miilk sahibi olma. iyi yasama ,.e ina ncma s.nhip t;.tkma egil imleri dairna Wtrdu \'e var olmaya da dC\'am cdcccktir. Bu itibarla dcvlctlcr arasmdaki vcya ulu.slararast mtina-

sebetlerd.c rekabet,

yan~.

miicadcle ve

sava~ ka~mtlrnaz

olacakttr. Ancak

ifade etrtte.k. gcre.klr .ki. devJetJer-rnilleller ber tdan.da rckabeti. yan~J ve mlicadeleyi rnedeniyetin. kalkmmarun ve ilerlemenju itici gilcU olarnk libcralizm-libcral ideoloj i-libcral fclscfe ad1 a ltmda me$nda1tlrml~lardlr. Buna kaqa sava~t sOzde ve sOylemde dt~lalllt!ilat, faka t hakikane ise rekabcLi, ya.rJ~J. so ~u k. savil$ ve rn.odero S..'lvas adt a lunda ger~ek StCflk &rlV:&$1-Hn da ba ytktct, daha felakedi hale getirmis lerd ir. Bu modem sava~ l ar m . zcngini daha zcngin. gU~Ii.iyU daha giic;Hi, fak..iri daha fakir y~1pllg1 da bilinmektedir. Bu riir sava~latdan kimlcr k5.rlt ~tkmaktadtr? Clbeueki bilyUk devleller, bllyllk gU~ I er vey" bUyllk ru illetler ~ a th ~ lk.Jllf•.kla
Buyuk Dc\'lct Nedir'! Hi ~ ~liphiAiit

diinya politikasuu yonlcndin:bilcwk vc kon1rol altmda tutab i le(.~ek kadar gii ~ l i.i ve bUyUk devlct olabilmenin o lma:tsa olmaz baz1 ~artlan va.rdtr. Bu ~artlara sahip o lmayan hie; bir devlet biiyUk ve gi.ic;.IU o lnlO nitcli£ini kazanr..rna.z. 0 hjJdc nedir bO ylik-gU~Y-In devlet o lJUanJil un.surlan·? Birinc is i niifustur: Kirn oe dersedes in fa kir ve cahil olrnfunak kjydtyhl s:ok niifusa sahip olmak h515 devletlcrin en biiyiik potansiycl giici.inii olu~turmaktadtr. Buna en iyi Ornek Vin'dir.

ikincisi cografyad•r: Kalabahk nUfusa paralcl o larak ycriistii·yeraltt kaynaklanyla birlikte geni~ bir cografyaya sahip olan d evletler~milletler yine muazzam bir potnnsiyd gUtl\ eJie.r inde bulundurnrak, biiyUk gUc; olmaya dai:ma adaydtrlar. O~iinciisii milli kii.l tiirdiir: Milli klilt\lr dil birligi. wih birligi, $Uur

birligi, mcnfaat birligi olmast itibariyle m illi birligin vc dayant~mamn da ~imentosrudur.

Milli birlik ise devletler :ldtna One.mli bir sinerj i yaraHI£:1 ictin bllyll:k: b ir gUry .ka yn.agJ o Ju~ilunnaktadu·.

O{)rdtinc.Usil alo.l·ilim-teknolojidi.r: Ak1l ilim ve te.knoloji dcvletlere, labjata v-c di£,er devlet.lere bakim o lmasuuu imkfanJanUJ hnztrlar ve V"HSttalanm v.::rir. Bo baktmdan vazge~ ilm ez gil ~ unsorlan lC$kil cderler.

Be$in-cisi 7...cnginliktir: Akh-ilmi-lekno loj iyi kulla narak co£ral'yadfl.ll ve nUfustan maddi zenginlik ~tkanld1g1 1akdirdc bagtmstz gil~lii bir dcvlct o lma imkiin1 vardtr. CUniimUz ekonomik sava~ f;:lgt o ldugu i~in zenginlik en bUyU.k. po t.li'ISjyel gilty oiM•l.k yerin\ her zaman muh•lfaza e-dece.ktir.

AltmctSI ordudur: 13C.} gil<; unsuruna sahiJ) bir devle.Lin,

~yet

bu

mevcu[ giJ~ kftyonk.JarnH ruuhafrw..a edecck ve koruyt~cak bir ordusu yoks.o

o devlele 224

gU~IU -bliyli k

devlet demek mlimkiin degildir. Bu baktmdan bU-

yUk dcvlet olabilmek i~in. her tUriU ~artla vc her zaman karada- havadadenizde sav:l~abilece.k donantm:l sahip sil:lhll bir gilcil (ordu) d:1ima haztr

bulundurul.mast k~l9 J tHimazcJ 1.1'. GthttirnUz.de bu alrJ gUif unsunuw. sah.i p sUper devlet oJarak dllnyada Anglo-Ss.kson.lan n meufaallerini koruyau S.Hdece ve lek ABO vardtr. Rusya ve <;in isc, ilerlde biiyiik gU~ olma potansiyeline sahipti.rlcr. Ancak ~itnditik bu iki devletin e.kono mik VC- teknik kabiliyetle.ri bona imk5n ver· memektedir. Gerrnen diJnyasnllll hamiligi.ni Ustlenmi~ gtszUken AtmanlarJn da nli fus ve cografyost yece.rsi.zdir. TUrk d iinyftSt. cografya, nUfus ve klilt1.ir baktmtnd<m btiyiik bir potans iye le sahipse de kendi ic;inde siyasi veya ekonom ik birliginin bulunmayt~t, ekonomisinin ve teknolojisinin zaytfltgt, O llU!l btiyUk gUyoltna yolunu kapatmaktadJt. Ayl)t ~eki lde AraJ) dUny:::tSl da

petrol kaymtklarnul ve 7..e-ugiuli£ine ragmen. aralanndn dayau t$ma ve birli.k o hnamas:t. ilim ve teknoloj ide geri ka.Jmast onu n de biiyi'tk bir giic; olmasuu 7..0tla~Ut·maktadlt'. Bu durum k at·~tsmda, aSH'hll'du· Asya"yt, Aftika 'yt son1Urcn ve fakirle~tiren emperyalist 1-\ vrupa devJetleri (A l.nJanya, l, ransa, ingiltere, italya vs.) /\\•rupa birligi (AB) adt altmda birlc~erek, e mperyalizmlerini siirdiirmek ve ABD'den sonra ik inci bi.iyiik diinya giicil o lma yolundadu·lar.

i ki Jliiyiik Gii~: A JlD ~e All \=aguntzda o7..ellikle A BD ve AB'de gibi iki bllyllk gll9 odagt, bazen ayn, bazen bi:rlikle uluslarnnlSI mliuasebetleri kontroJ altma alma ve dUnyH politikalarma y6n verme gayrcti i~indedirler. Bu hede.flerine \'<-lJ'abilmek ve bu politik:J.Ian nt sUrdiirebilme k al(J tl da [0t)1Mn.a.k mliu1.kUndllr:

i~ i n

benimse.dikleri stratejileri

~u ba~ltklar

a-Kiirc.scllc~mc

(globalizasyon}: Kllrese.JI
225

•

B
K OODIIIQII

y1~a dircnebilecek Ttirkiye ve iran gibi orta bilyilkli.ikteki mill i·Uni(el' dev·

letleri p~•r~:llamHyl. ayn1 zamanda kO~ ll k devlet.leri ulu sl~raras 1 sisceme kolayca cntcgrc ctmc siirccini ba~latm~IYI OngOrdii.klcri sOylcncbilir. b-Kar~liJkb Bll~hlok

Sistcmi: Bu sistem, devletlerin riayet etmeyi taahhiit ettiklcri uluslararas1 bir hukuk sistemi vc ic;inde yer aJaca.klan millet·de·vlet Ustil kurum ve kurulu~larla dilnyada giivenligi. ban~m ve is.tik.rfl.nn korunabilecegioi <>ugOrruektedir. Ancak bu kar~ 1 1J kh bo~un h.h.k. sistcmi, kO~Uk-biiylik her dcvlcti i9ine almay1 OngOrdogu ic;in C$itsi.zlik temeli i"lzerinc oturmaktad1r. DolaylsJyla bu e~i<siz kar~1 hkh bag1mhhk sisternini rl, bUyU k-g l.i ~JU de-vletJer ta.rafllldt~n k.endi lehlerine ko layc.a suistimal edihne lchl ikesi her zamau mevcutrur1 . Nitekim bu ilkeyi J980'dcn itibaren ABD'nin ortaya atml$ olmHsl da te-reddlitlcre hak.hiLk. kazandu·maktadlr. Bu sistcm aynca ki.ic;.iik dcvlctlcrin biiyiik dcvlctlcrc bag-tmh hgmt g.iderek aru rmaktadu·. DolayJ.:a yla milli devletlerin egemenligini ve istikliilini a~uldJJ'~Ul . k:.sruen ortadan kafch.ra.n ve h ;JIJa oo i;J.J.'Ul p;·l.f~aiai)Jl.Hl.Sl sonucunu dogurnbilecck bir sUreci bnslatu£• sOylenebilir. c- Bii yiik bir dcvlctin b.akim roliiniin kabullcnihncsi: Bu anlay1~1 hegcmonlk lstikrllr toor lsi (lstlkrarb hllkimlyet toorisi) de denmektcdir. Bu teori: dtioya b<.m~t, istikran. giivenligi, iirctimi, ticarcli. scrmayesi egemen. bir gU~ tarafmda.n korunabilir ve korunmal•du· esasula dayarunakw(hr. Bil inHeknoloj iyi de bu hak.im giicUn gelistirebilece£ine inan1r. 0 haldc yaptlacak. i~. diger dcvlctler<:e d iinya dilzen.ini korumA. kontro l ettmc ve geli~t innc imk5mnm ve rQti"lniin ABD veya AB gibi bi.iyiik £Uc;terden. birine veya ikisine vetilme,si ve-bu rollin kabullenilmesidir3 . BOyle bir anlay1~ 1 . 07..ellikle mi lli devletlc.rin ve potansiyel gil~ d urufllll!lda o la.n ve dUnya (>O U1ika.su'lda iddi;J.SI buluo<\0 de vl~lleri!l hukuken kabullenmcsi irnkilust.7.•
Ortadogu ••c Biiyiik G ii\'ler Onadogu denHince. bunon Slntrlanru ~izmek o ldukc;a zordur. Zirfl c;ok ~e§ i tli Or tadogu hari1alan c;iz.ilmi$ ve ~ i zilmekt r;..'(l ir. BunH ragmeu bi.z Ortadogu haritas1111 A1·ap devletlcl'i (Suriye, Otdi.in, lrak, Suudi Arabistan, l-libnan, Yemen. Ununan ve Basra K6 l'fezi lllkeJe.ri), 1srail, Tli.rkiye, l.ran o iMak SJ:OJ.rland1.rmay1 uygun bulduk. BOigedeki lllk.e ler, israil haric;. ts m~um MOsliiman niifusa sahiptirler.

:

CIO:u' ~.CI). '"'Global Slyas:d Sistcnl vc Tu,·ki)•r-Ozc-t iuc Bit Dcgc-t kttdi•·nlc"'. Dog:u \ 'C Bat! DU~Onoe Dergisi. 200J. S ay~: 6 . .s. 278.

) t;•t•:.r tn.en. s..m. 226

Ortadogu'da L,lamiyct' in dogu ~undan (M.S.62 2) 1918'c kadar dort islam imparatol'lugu (Eme.vi, Abbasi, Selt;uklu, SnJevi ve Osmanh} kurulrnusHu.·. nu itibnrla yak:t~J.$tk bin )'Jl, Onado~u kavratlll A vr lltHt' (h'l veytl Avrupa karnuoyunda islam $ark, Oiisman $ark 9"!\ns•rn• yaptmmst.tr. (:iinkU Ortado&ru· Avrupa milnasebetlerine yi.izytllarca din sava~hu·t .. J·Ia~ll sava~lan~ Htristiyan-MUsllim:.m

milcadeleleri damgastnt v urmu~tur. 0

halde Htd stiya.o AvrutHt ic;in ynpJ l:lt.tJ.k ilk i~. Oru•do£:u'daki

~·lilsturna.oltm

bir daba d lism:m o la.mayncak kadar pan; :tlamak. ufalamak ve sonu~ ta gU~ten di.i!;>iirmcktit·. Etnik mikro milli yct~ili k, bu hedefc varabilmek i<;in milliyet fi krini, mezhepleri , tarjkatlart kullatHHISttr. Neticede-, I. DUnya

Harbi'nden son.ra t;i7..di~ harilalMlt•, 1sla.ru dl\l)yssuHn gelecekh! bir ar.-1ya gelip gii9 olu~tunnasmt imkfmstz hale gctim1i~tir. Evvela bir tek Arap milleth1den pek ~ok devle t te~kil etmi~tir. 'f Urkiye!yi Anadolu ile stnu·lan· dmn1~tt r. Aynca daima Fars-Tiltk·AI'aJ> unsurlann arasma fesat sokarak. Sii iran' ~ Lalk TUrklyc'yi; SUnni-$11· Vahabi Araplaro siyascten bir· birinden a ytr mt$ vc uzak tutmu$tur. BOylece islam tehlikesini tehdit olmaktan ~ tkarmt~ur.

lkinci husus ise.: L Dtinya Harbi'ndcn bcri, Ortadogu denilince Av· •·upa' nu1 akl!na daima ··pctror· gelmi~tir. Dolayts•yla petrol sOzU edilinc.c dU~man Ortadogu, dU$man Islam k.avnunlan ye.rini cazip Ortadogu' ya 1erk e.lmi~lir. Yani Ortado~u c:n ibe 1nerkezine dOnUsmii$t1.ir. Bunun sonucu l·h ristiyal1·Miislftman d iH;manhgt sure(en gOz ardt edilerek. dinler aras1 diyalogdan, thmh Islam' dan lbrahimi d inlcr dosllugundan , dinlc r arast ho~gOriiden bahsedilmeye ba$l anm• ~llf. Htristiyanllk-MUslilmaJlhk arasmda kulaga ho~ gelen bu kavramlar giindcmdc tutulurkcn, Miisli.imanlar arastnda AJe,'i-5iinni, -Sii~Siinoi, Hancfi· Vahabi, Nak~i, Rufai, Ualveti, Nurcu, Fcthullahct gibi a ynmlar ya ranla1·ak bOI·yi:inct, ay~r-bu y ur polltlkas• uyguianmaktadlf. B
09i.incU Oncmli bir konu ise "su" mcsclcsid ir. Arap diinyasmm d ikkatleri st:mr a~an DicJe~FJrat nehirlerine ~ckilerek, bOigenin orta bi.iylik· ltikteki milli· iiniter d evleti Tiirkiye ile Araplar Ozcllikle Suriye-Irak ara· smdH husuruct y;lraubuak isleumektedir. Buuunla dH yelinmeyen Avrupa Birligi ( AB) Ftrat-Diclc nchirlerinin suyunu. gilya /\r~1plan memnun ctmck ic;in ulus1ararasa yiSnetim alh na a hnmast teklif etmektedir. Ancak Tiir· kiye, 1986 ta.tihinde .. Bar~ Suyu Projcsi"o i (Scyhai)·Ccyhan sulafll\1 B~srn K(Srl'e zine ve Arnbistan'a, Man~vgat suyum• lsrail' e 1asnna) OW\YH atarak. bu tlir fcsat vc husumet yarauc t Oncrilcrin OnUnii kesmek istemi$tir. KJsacasJ bilyiik devletle•· l~u·a t-l) i c.le su lat'JO! bile, ke.ndi e.melledncuhl_$1"0<\k ve men.faatlerini slircmrebilrnek i~ir' Ortado£:u"d!l k:uJia.nab ilme.ktcd ir.

227

•

B
KOODIIIQII

Tiirktyc, irllJJ vc Arap Dcvlctlcrio.i.n Duruw.u Ortadogu haritasmda, e mpc ryaJist AB O \' C AB'nin emellerine ve politi ka ~ Ianna d ireru; gOslerecek iki devlet vard1r. Bunlf•.r Tlirkiy~ ve i.ran' chr. Tnr-

kiyc

ktlrcscll~n.e,

kar~tbkb ba~tunbbk

vc hcgcmottik istlkrar ku-

ramlanyl.a AB' nin ic;ine. AB D'nin yanma yckilcrek uluslararast s istcmc entcgre e dilmek istenmektedir. Ancak niifusunun ~oklugu AB'yi endi~ lendinne ktedi.r. BOigede m illi-llnilcr bir dcvlct obH•.k iJnemli bir gU~·. olmAst vc cmpcryalist isteklerc dircncbilmc kabiliye-t inin bulunm!lsl 9<;tsmdan da ADD'yi r.lhatstz ctmektcdir.

0 hald c bu iki iilkcnin, ko laycu sindir ilcbilmcsi vc ulus lararas1 s istcmc d!ihil ed i~ebilme l eri ic;in. Once T iirkiye'nin mutlaka kU~iiltiil erek jMOsliiman Af9J) dth'lyaslyla ve lxan'l~J k:-u:adatl irLibah ke.silrnelidir. Bunun i~io k:.s.;-• v~tdedc Dogu ve GUncydogu Anadolu'dan bir mik(ar toprak koparttlarak muhtar vcya PKK yOnctiminde bag1msrz b ir bOlgc olu~IUrulmast; uz.un vadede En~urum-Kars'm Erme nistan 'a, Urfa'11m da 1sl'aire d5h il e::d ilmcs i

tnuine.md hedet1er oiarok g~zllkmek<edi.r. B ~yiec.e kll~Uitllimil~ bir Tiirkiye, C$ilsiz kar$tbkh bajlunbhk ilkclcri geregiuce bliyiik bir giiciin (AB vc ABO) yamnda rahathkla kabul gOrcbilir. kUrcscl sistcmc cntt:grc ed ilebilir veya hakim gOciin himayesi a lttna sokulabil ir. $ayet Tiirkiye kiic;Oiti.ilmezse ve milli dcvlc( olarak cmperyalizmin he-

deflerj OnUnde e.ngel te~kil. e.tmeye ve djtent; g{)sterece.k yeLene::.kte .kaJmaya dewun edecekse, bu 1nkdi.rde tbmb lslam fld1 nlhnda Suudi Arabistan veyt~ Korfez lilkeleri gibi u ysalla ~tmlmalt ve sadtk stratejik bir mUttdik o larak e l alunda tutulmahd1r. Bu politikanm, son 10- 15 ytldtr. TUrk lllillelinin n.till i $UUrdan-tarihi suutdan u zakla~tm l m ast ve bOyJec.e llnnnet.le$tirilmes i yoluyla uygul.:-u naya ko n u l d u ~u sOyleocbi lir. Z irfl mil li duygulardan yoks un fakat dini $uu.rn sahip bi.r toplurn d ininc. inan<:ma ibadetine dokunulmad1g1 t.clkdirde (rarihte sOmi.irge ohnu~ is lam Ulketeri ve

()zellikle A.raplar gibi) kolayca uysalla$1t!'llabilir ve s
Arap d c\·Jetlerine gelince; S uudi Arabistan, Ordiin, Yemen, Suriye., Umman , Ku veyt. Bahreyn, Abudabi, diger emirl ikle.r gibi devletlerin hi~ biri e.mpery<-lliz.me difenec.ek. ve engeJ obca k;: gi.it;te ve biJyHkliJkLe cJegHdir.

228

Suriyc har i<; digcr A ntp iilkclcrlndc bu ~uur zatcn mc vcut olmamt~tlr. Bu icibatla ulus lararast s iyasi ve ekonomik sistemin e.n a lt s u·n.Jannd:::.. yer s h't.rSk. e~itsi.z kar$1.b.k.b bag.unhbk ' 'C dostluk ad1 flJttncla egemenUkle-rinden ve istiklallerinde-u laviz \'Crcrek. Batllt gU~ I eri n bimayesini kabul etmi~lc!'dil·. Sadec.c Jrak bu ~e..rc;.evedcn ~tkmak iscemi~. fak.at i~gal edilerek ilf;e bOiiinmU~ ve sOmilrge i.ilkesi ha li11e geririhnistir. S uriye- ~imdil ik bir fltikt:Jr kencli kaderini ktmdis i UJYiJl eden devlet d ururuunu n-wh;Jfav·• edebilmek ledir.

SONUy Biiytik devletle.ler peu·oJ kaynaklartnt kontm l a ltmda tutabilme k i~in A.raptan <;~i tli vesilele-r l.e p.=lrcaJa•n•$lar ve baguuh hale gt: li rmi~l erd i r. Ti.irkiye tlzerinde kil~iUtme vey~ uysalla$farma t'olitikolan j rosmdn rercddUl ge.;irmcktcdirler. iran ~imdilik kcndini bUyUk dcvlctlcrdcn uzak tutma ktad tr. ~u bir ger~tcktit' ki, biiyilk devlerler O rtadogu' da hiikimiyet· .lerini sUrdUrc·bilme.k i~in lsrail'i, lrak·m kuzeyindeki lla.rzani·Talabani bolgesini. Brmenistan' t ve Uitmao'1 atlam*l tahtas1 veya Us olarak muhflfazo etmeye k.ararh gOriinmektedir. Bu mak.s.atla B atu m ~ Bagdat- Basra hatnnda, ABD ve AB'nin kolunda ve himaye.;;inde bulunan Htristiyan GUt·c.i stan ve Htristiya.o Errnenistan, yine AJ3D ve AJ3'nin destegi ve hirnayesinde kurohnjs.t d li~linlilen KiirdiSbl.n ve iMal edihnis lrak lizerinden. kuzeygUney ist ikami:tinde bir koridor a9arak hem Bazar-Kcr kUk-Musul-Basra K ijrfezi gibi ene.1ji havzalanru kontrol alunda tutmak hem bOtgede, ()z:elli.k:Je Avrasya'da hftkim rol oynayabHmesi i<;in diger T Urk dev. letleriuden, aym zamandt• Kl.irderdcn vc tran'd(IH hem de Araplan i.rttn'dsn ve Kiirtle rden uzak tunna.k gibi bir b(ilayOnc( veya aytr~b u)'ur politikas1 to.kip euiklel'i sOy lenebitir.

229

•

B
K OODIIIQII

KAYNAK~A

Marshall, Gorcls n. Sosyoloji SozlliAii, (Anl<.<Jra: 1999). Ozcn, V1nar, ..Global Siyasal Sistcm vc T iirk.iyc Ozcrinc Bir

Oegel'lendil'me·. Dogu ve Ban Dii~Unce Dergisi, 2003, Say1: 6.

230

3.3. TURK DLS POLiTiKASI BAGLAMlNDA TURKiYEiR AN iLi~ KiLERiNiN ONEMi Arzu Celalifer EKtNCl"

GiRi$ TUr k

d1~

jH>IitikHSl deu ildi&i zamau . konuya TUrk..iye'nin Bah dlinyss1 ve

Dogu dilnyas1 i lc

yakki$rnak gcrekir. T Orkiyc'nin Dogu diinyas1 ile il i~kilcl'ine bak1ld•gmda ise en belirgin ~e.kilde gOze. .:;arpan i.ilke lra1l Islam Cumhuriyeri 'dir. N itekim yapJian <;ah~m::tlara baklld 1gnlda, bu i l i ~ki l cri ~ckl inde

kad.nr Bnem a rz etmesiue ragmen TUrk-i.rnn i li~kilerine aynnl.lh bir $ekilde deginilmedigi gOze r;arpmaktad1r. Tiirkiye' nin d t$ politikastnt olu~tururken Batt'ya Oncelik vennesi vc. Bau•yla i li~ kileri ni d1!;' politikasuun me1·kczine

oturrma.sult bunun en Onemli nedenlerinden biri o larak ileri sUmek. mUm.kUndilr. Bu nokl.:)dOn br•.rekerle a.kaderuisyen. UZnlftn ve f•.ra~hrmacJIS r da Bat1 ~ah~malanna odaklanma yoluna gitmi~lerdir. Bu durum

TUrkiye'nin dogu

kom~ulan yla il i~kilerinin

ikinci plana atJhnasana ncden

o l m u~ru r.

Ancak son bkkay ytl i~el'is indeki degi ~ imle r W!- konjonktU.rel gcli~mclcr, Tiirk d1~ politikasm1 altcrnatif ili$kilcre yOneltmi§ vc bugiin "entegre d i$ po litika'' o larak tanunlanan bir politikanm olu~turu lmasma yol a~m 1 ~tu·.

Ortadogu ·nun ye.nidcn ~ckillenmc a~amasmda o ldugu bu dOnemde bOtgenin iki Onemli ve kOkiU devleti olarak adland1nlan Iran Vt'- TU1·kiye i li~kileri11in bOigesel politikalflf a~1.smdan yad.smamaz b ir Oneme sahip o ldugunun belirtilmesi gcrekir. T arih boyunc.a her iki iilkenin imparatorluklan bOigede hakimiyet sava~1 vcrmi~tir. Bu hilldmiyet s.ava~1010 giinii~

mtizdeki ,sc.kl i ise gizli rekabet o t.u·ak tan1mlanabilir. Ancak bu gi;:ti 1·eka· betin y..uu s u:a iki UJkenin siyasi. ek.o nom ik v e gl.ivenl ik kooulanod•l kat.$1· hkh o larak birbirlne olan ihtiyact da gOz ard1 edilmemelidir. Ozcllikle lrak Sava§! sonrmanda Ortadogu bOigesinin girdigi karma~t k durum, en <;ok iran ve TU1·kiye'yi etkilemi~ ve iki Ulkcyi daha fazla i~birl igi yapma nokta·

sma getirmi~ti r. Ortak .sorunlar ve ortak

~tkarl ann

say1s1 artttkya daha fazla

231

i~bil'ligi

yapma ihtiyact da arnm~ur. Bu geli~melere ragmen ·r urkiye 1 nin NATO l'iye.si o lmast. ABO mliClel'i.ki ve AvrupH Birligi'ne aday konumund~~ bir iilkc olma.st bahsi gc~cn i~birligi nin yava$ adtmlarla ilerlcmcsini ve bazt hususlarda tlkanma a}<:unasma gelmesine neden olmu~tu r. Tiim bu hususlar gOz Onil nde bulundurulunca cografi konumu itibariylc Onemli bir~ok sorunun tam ortasmda yer alan Tiirkiye"nin. kom~usu iran' Ia iliskile-r indc)(j d6ni.im noklalanna de~i nilmcye c;nlt$tljcak1tr. T lirkiye'nin son iran oliklr;..-cr krizi oedeniyle ABO ve iran arasmda ya~ad1g1 St.kmtth durum ve izled igi hassa..'i diplomasi elc ahnacak ve ba:tt Oncriler iizcrinde durutacakur.

T iirkiye-ir-an ili!kilerinin Tarihsel Boyutu

iran ve Tilrkiye farkh yOnetim sck..i lleri o lan iki komsu Ulke o larak. gcrek jcopo litik konum1an gcrckse tarihi miraslan, nilfuslan \' C zengin kiiltiirlcriyle ~o k e.skidcn beri Ortadogu bOigesinin kilit i.ilkelcri o lma Ozelliklerini korumu$fsrdJr. tid Utk.e arastndaki Snl Jfh"lfJ 1ayln. edeo J639 tarihli Kas'('·i $irin Antla$mMt sonrasu1da. iran ve Tlirkiye arasmda k.ar$tltkh s uur ihlal · Jeri vc benzcri sorunlar ya~anmamasma ragmen! islam dininin l~ukh mez.heplerinin benimscnmi~ olmast \'e farkh bOigesd politikalann izlenmesi gibi etkenlerin varh£:1, iki Ulke arasmda he.t· zaman gizli bir !'ekabetin ol· mtlSma u-eden olrrw~lur. Bu rekabelin temel k~ynagt, Osrmmhlann Slinni islam d iinyasmm Udcri olmast ve iran'm da $ii isJam d iinyasmm lideri olmastydL BiitUn bunlara ragmen. iki farkh killti.ire sahip iran ve TUrk halk· JarJ zaol~i!\ i<;i.nde birbirleri.nin bOigedeki vurltklsruH kabul elmi~Jerdk fJu uedenle belirlenen smn. yUzytllardan be-ri d egi~meden varhgtm muhafa7. .H etmi~tir.

Tlirkiye CumhuriycLi'nin kurulmtlsmdan sonra~ $ah Rt.z.a PchJevi dOneminde iran'la giivenlik ve i~birligi antla~mast i mzalanmt~ ve o dOnemdek.i ili$k il.er h! Ziil gelismeye ba$1antt$ttt . J3u silreci , J937 Sadabad Paktl veM uhanuned R1ZO $H.h dt>ueruindek..i Ba~dot Ptt.kh 1n)(j p e lm i$1ir 1• He-r ne

kadar bu paktlardaki temel bcdef. bolgede
Diger taraf1an biri c umhul'iyer, diged monru·$i o l:ln yOnetim ~ekillel'i i
Jetin yavasbm
bir

deyi~lc

o dOnemde her iki ii lkcnin birbirlerine

kar~t

o lumlu bakt~

Uu dOncmd~ki gcli~mclcr i~i o bkz: (i{;khllll <;etinJ>ay<•. ' t\Ctl.((irk DUncmi "I'Urkiye-i.ru.n ili$kikri 1926 ·19:38), /h'r~·yu D
232

at.;Jian bulunmamaktayd12.. Ti.irkiyc'nin iran'a ka~1 olan gih •cnsizligi, iraJl ' ln d~vrimle beraber gelen 1slami anlaye~lamu yayma eksenindeki d1~ t>Oiitik:atan.nda.n kaynakls l) mak.raydJ. lran' ltl T lh·kiye·ye kfiT~J gl\vensizli~i de TOrkiye'uin rej im m uhHiillerini iilkesinde bannd1rmnsmdan ve iran rej im ine kar~1 ho!inur.suz at;lklamala !'lndan kaynaklanmaklaydt. Ancak bu glive11sizlikler u:unan i._;;e.t isinde a~1hn1~ ve ili~kiler farkh dOnlim llOktalanoda.n get;erek: bugUn Jere k~Jdar gelm i$tir. B u geJismeler ili$k ilerin siyA.Si boyutu b~$h g1 al tmd~l i nce l eue~,;.ekt ir.

Tlirkiye- iran ili~kilcrinin S iyasi Boyut:u irau islam Devrimi Oncesi ili$kifer

iki

lilke .af'jsmdaki il iskiler. fMkiJ dOnernte.rde ul uslararas1 slst.eme farkh yakJa~1m ~ekillcri souucunda da degi~imlerc sahne olrnu$tur. lran Dcvrimi Onccsindc A BD ve ingiltere. ile yakm ili~kileri olan $ah rej im inin poli·

tikalan, o dOncmde TUrkiye ile

ben~erlikler

1a$nnok1ayd1. J·ler ne. kadar

ira u bir dOnem Sovyer erkis i a lu ndf' kolrm$ o lsn da. dabo sonrn he.r i.ki Ulke konum lan itibariyle "So vyctleri c;cvreleme Po litikas1"mn birer part.;asJ o hll'ak ABD ile i~bil'li£.i yapm1~lardu·. Ancak devr im sonrasmda; daha ()nceden bir sorun o larak: algii.:Hlrnayan TOrkiye'nin ABO ile ya.ku1. i liskile.r i ve .isrt1i l i le savunma alfuu ndjki i$birli£i, iki lilke arHSmdak.i en Oncmli fly1rt edici unsur haline gelmi~tir. ~~UnkU devrim sonrasmda iran dt$ politikastnda. ABO ve israil m udak dii~man kategorisine yerle~tirilmi~ ve me.vcut yerlerini gUntiJI)U7..e kada.r koru rnu~ l a rd ll'.

iran islam Devrimi Souran ifi~·kifer

1979 islam Devrirni son.rasmda benjmsenen yOnelim sonucunda i.kj lilke arasmdaki i li~kilcr zaman zaman gcrilimlerc sahnc olmu~tur. iran devrimi ile birlikte o naya ~1kan ideoloji farkll hgt, iki iilke nin yeri geld iginde birbi· rini fl.nl iLez otsrak a\glbJmasuta sebebiyet verm istir. Meyda na <;:Lka.n ide.o loj ik ~· a hsrua zerninin de kar$1hkh rnisillernefe.rle kriz u o ktas m~ kadar ta ~md1g1 dOncrnlcr oJmu~tu~. Bir yandan Ti.irkiyc;. iran't rcjimi ihral( ctmc, Ti.it kiye'deki kOktenci gruplan destekle me ve P KK' ya deslek verme ko nu· s ul)da sut;Jarken.:. di£er yandfJJ.liroJl da Tllrkiye'yi rej im muhfd iflerirti ULk.eAy••mulll bilgi i~in bk:.o.: ROk••• A1a~ 'Totl:ir.l• Nwcis,n Policy CO\Wuxls han: ldco:.Josy <wd Forei:n Policy i.n Flu.x'. l<>lll'tWi (Jj "/'Jdr(l Wqr/d St,ulin. Spring 2001. ~knri J. Bvkey. ' lr.m :·•nd Tur\l:.ey: Coofn)nt:diOI:I I•CJ'(J$5 :md ldi!<>lo~c:·•J Di,•ide' , Ah'i.n Z.. Rubios1cio - 0 1.:::: M. S 1no:.lan.o;ky (&Is.) Rt-gf(Jrwi Pawer RlwrMe.t ln tfu~ New £t11YJ.t.i11. (NY: M.B Sh:upe. 1995} ) Omcgin, imn\ ta AlatUri.: ik il,g,ili, TUrkiyc ·de ise l·lumo:yni ilo: ilgili c l~lird )'llt.llar ~"lkll, Ttirk b:l.~n• Iran' • lr•Jc:·• )'U\':1.~! ol:ll'a k nilele:ndiri•'ken , 11-an d;·~ Tih'l.tyc.' lk.ki basl'irlii~ii y:t..;;n~,u gUI)d~~mi o~· tu:;utl. Konuyl~• ilgili ~•ynn11 h bilgi i' in bkz: Unal GUildoila.n. ' lstumist lmn an
1

233

sindc bar tndtrmak vc iranh ka~ak s w;lulada ilgili i~birligi yapmamakla s uc;lamJ$tl.r5• Bu s.orunlar. kar~1 ltkl.l iki tllke bilylikel~i lerinin geri c;agn.Jm~ stna kada r varm1~1lr. Do lay1s1yht bu zaman zarfmda, Ozorindc en ~ok d urulmas.t gereken konu olan eko no mi vc ikili ticar i ili~kiler ikinc i planda J;a tm l~[ • r. Nilekir'O ge-re.k cografi yak:ul hk g_e.re.k.se kM$lhkiJ ti.c.aretin geJi$[irilebilecegi alanlann c;e~i lJili gi itibariyle. bu ik.i lilke aras m d~k i ticari iliskilcrin ikin ci p landa k~tlmas1 he r iki laraf i~in 6nom1i bir kaytp o larak degerlendir i Je.bi lir.

irau Dl.:f PoHtikasmda Pragmatizmin Ben1mscnmesi Son.rasmdaki ili§kiler Gcri!en i1i$kile r, Cu mhurba~kam Ha$(:mi Rafsanjaoi'nio prngmatist yakJa ~tmtt> ve daha sonrasmda da iran'm thmh ve refom1ist Cumhurba~kam Mu-

hanuned T-tatemi' nin politikalarJ sayesiltde o na.nl.mt$ ve btsyte.c.e ekono mi.k. i liskile-rdc de

Mahmud

o~lluular

;\hmooioejad ' ~n

o lmu~ru r.

A$1fl mubafazakfl.r oiH.rak bilinen

Haziran 2005 tarihinde se~i lmiklind cn soora da

i)j~kilerin

scyrindc bir degi$ik lik olmamt$ ve iki i.ilkc arasmdaki ili ~kilerin denge li bir seviyede muhafaza edilmesine dikka t edilmi~tir. Aynca ulus~ lorarfiSI konjonkrlirlin dog:urdu£u souu~lar ve OrbldO~u bf:>lgesinin karmfl~tk du rumu. Ozellikle yam ba~lanndak.i is tikrarSJZhgt ya~ayan TUrkiye ve iran' 1_gi.ivcnli.k gerck<;elcrinden do lay1daha da yakmla$tlrmi~Hr.

Jrak Sm-·~t Sonrasmda Deji~·e11 Dcngeler ABD' ni111 lrak't i~galinden soma Ortado_b'U'daki dengeler ta mamen degi~ mj~tir. Or taya c;tkau huzursuz.luk.Jar bUlge lilkelerinju eskisinden daha fazla i~birligi yapmalan vc yakmla~malan gercksinimini de beraberindc getirmi~tir. Bu nedenden dolayt, so n dOne mlerdeki iran ve Tiirkiye ili~ki

Jer i b()lge dengeleri a.~HiJOda.o daha ~ok (5ne.m ka.zsnmaya b a~ls ou~ tU' . lrak Sava~t Onccsindc hem Barzani hem de T alabani' yi de stekle yen, yeri geldj£inde KUrlleri de T iirkiye'ye k :-u~ 1 kullanmm dU$1-iucesine sohjp o lan Lran.. AB D'nin Ort:ldogu' ya girme.siyle bu dii~iin<:esinden ferags t e~ mi~tir. Ka ldt ki sorunun c iddiyct.i he m jran hem T i'lrkiyc'yi fazla.styla m ~g ul

ermi.} ve. zorunlu bir i~bi rli gin i d e beraberinde getinni$ri r.

i~i'..clllk lc: 1990' 11 ytll::u da lklli lll$kilei'Je b::U"Sin bil• S\W II hall11e gdmi;}'llt. Koouyla ilgtu 11yn nul1 bilgi i~in bk1.: SUM Btillikba}l.. "Tiiltiy~ ve l'llkwmtlflki Ortflt/Q§u. (Ankana; D1~ P<)lili.kl• Esi.S'Iili.i$U Ya.)'u• l ~n. 1!)1)2). Nibal fl, lj ()(:('11(1, 'i.rt•o'III TiiriOye PoliliJ:asu•l.f;• Ucut 11..111:\ Elkili Bi.tM:tnivda: PKK). t\••n u.•'ll Dtn.wm. Cil1: 5. Sa)'l: 3. Sonbah:tl' 1999. s. 325·3<12 $ Oevrim :sonru-s1nda Ti.irtdye' y<: gd en frnnl•lan n $3YISI )'llkl;a~•k I .5 milyon civu.rmd<1ych. Am.:..-.k lmn"m i:ll ~1 n M:uk.'>i$1 srupl::tl'md:u• olan " Hall..m Mik'":!hil k 1i bl(: 17• ~ lrm 1f:m S.~amr! Ri!f)llbiic. (Loodo~.m & NY; R<M.•tk'dgc:. 199.5), .s. 27-44. Kuveh L, Ali'11$iabi. t\ftu Khomdm': Nttw /)il·,•c JiQrl$ in lmn ·$ Pt.m :ign J.)Q/io:y, (O:
2 34

Ozclliklc I Mart Tezkc rcsi sonrasmda7 Tiirk ivc'nin ABO ilc harekct ctmedj£_illi anlayaJl Iran, Tlifkiye·ye daha c;ok yak~nla~maya baslam1~l1t. K1sacas1 arltk farkll bir cl~neme girilrnis. ABD'nin O rladogu'ya girmesi i le birlik1e b(Sigedeki ABO dosllan o lan MISir, Ar:&bisum gibi lilkeler de ABO politikalan ndan ko pmaya ba~lamJ~Iard1r. (:Unkti bahs i g~.en tilkeler de A Bl) pol i(ikalanndan kol'kar h:1le- gelmi~letdir. Ba~ka bit deyisle A B l) Orladogu · d::t <msmanlarttH korkuuugu kadar dosthmru drl kork:utmsya ba ~rm J $tlr.

Niikleer Kriz Bai]lilmmda Tiirkiye-iran ili#e-edileme.ye ..

cek bir k
Farkh. yi.inetirulere s.nhip iran ve Tllrkiye'nin bl.Hgedeki c;J.karJaruun ve sorunlannm t;o£:unun Orlil~tugu st:iylenebilir. Ozellikle son on yllllk do .. nemde c;esitli konularda isbil'ligi yapnu~ ve- farkll zcm inlerdeki i~birligi

ala.nlano• genisleunislerdir. 1nm niJ.kJe.er krizirtin t;<5zthnlenememesi.nden de en c;ok z.arar gOrecek olan iilke Tiirkiyc'dir. Gerek askcri bir miidahalc gere.kse yapttrunlar s.Oz konusu oldugunda ilk zarar gOrecek ola.n Ulke iran' 10 yilnl ba~mdaki kom?usu TU1·kiye o lacakur. Bu gerc;;ekten haJ·eketlc

Tiirkiye'nin son dOnemde krizin ~Ozi.im lenmcs i i<;in diplomasi g,iri§imlerini arthrmas• c;ok yerinde bir harcket olarak dcgerlendirilebilir. Stirecin ba· ~mdan itibaren t
, •

I Man lT'cl'.l:o!l"e.>:i'nin rcddiyk ilgili nynncll1 bilgi i~in bk-1.: Robcctl Ol.!'ion. T\lli: iy~·-imn ii$ki1~'1i 1!>7!).2()0.4: l)!~vrim. iJ..:oi~>Ji , Sn''l~ Oi.'ll'bo.~lc:r v..~ Jewol.ili.k, (t\nk;e,n•: B:\bn Ynymqbk. 2005}. s. 176·194 Uk.r.: Ul A .._. ~,:; ;o:w.::...J..:J. f'-:;. ·1·urt.:iye Bt1.$b.1k11mnm iru.n'a M1!$
235

TUrkiye'nin at·abulucu konumunda o ldugunu sOylemek ~u a~amada <;ok iddi:llt bir Ulnt.mlama o l acakt~r. Zinl btiylesi bir konuda arabuluculuk st l~t tmt rcsmen iistlcnmck ciddi sorumluluk vc sonuc;Jan da bcrabcrindc getireccktir. Ancak taraflar arasmda mekik diploma.sisi yaparak mes.aj lann dogru utasrnasu11 sa£,190lJJya c;ah~t m•.k, orc:1k: t;1.kSr ve za.rar listelerini birlikte g.Ozden ge({irerek durom degerleudirmeleri yapmak ve mUceak iben yapLct On.crilcr sunmak, siireci olumlu ctki lcycn bir giri~im olacaktLr. Zaten yetel'ince kan~1k olaJl bu sU re-~ce Tikkiye de- kendi roliinU arabulucudan ziyade sij_reci kotayJasunci rn.raf -$Cklinde tanuU191lll~l • r. Siirecin ba~ u1dan itibare-u iran'H nee ''e seffnf rnes:Uiar veren;k lran'dau uluslnrarjSt arenHyla i~birligi yapma.sto1 istcyen T'iirkiyc, digcr taraftan d~1 lran'm ban~ll amac;h nUkleer programuu desteklemi~Li r. Di£:et• taraft:ln hem ABD'nin, hem Avrupa lllk.elerinin hem de lxan'm gnven(Jigi bir Ulke olM<'t.k olast gUrOsmeterin ger~ek1C'$ti ri bnesi i~ i n TOrkiyc oygun bir platform konumundn:du. Nilekim iran'a yOnelik BM Gi.ivenlik Konseyi karan altnmast sonrasn1da sektcye ugr:1yan nUklccr mU zakereler, TUrkiye'nin aracthk cttnesj He. yen.ide-n ba~Jarnt~ ve UJrijani-Sot~J.na gOrU$JOt!-Si Artkara'da ger~ekle~rni~tir. Bu duruu1 Tiirkiyc'nin uluslanlrast iliskilerde-ki d iplomasi hancsinc ba$an o larak kaydcdilmi$tir. l'i.irkiye jr!ln'a kar~t Uslcrini ve smtrlanm kullandtrmay!lcagmt daha i~in ba~anda a~1klamt~U1'. I Mal't Tez.ke.resi ilc I1·ak Sava~ ' mda Uslerini kullan· dlrmamasu11n al"dtndan, o las• bir Iran asked •nildahalesinde de Uslerini sc;mayac-ag.nu ncr o larak onayt• koyruost. tran ve Ortfldo£:u lilkelerinjn ncWinde Tilrkiye'nin kredibililcsini arutrmt~ur. Lran'm nliklr;..-er bir gii~ o lmas1 elbene ki TUrkiye'nin tercih etmeyecegi bir durumdut·. (:tinkti bu senatyotrun gen;:ek.lesmesi d urumunda b6 Jgede.ki gil~ dengesi iran Jehine dc£:iseccktir. Kakh ki irau'da tnubafszak~r bir hllkthnerin yOnctimde olmast durumunda, bu caydmct karta .sahip o lan iran'm, jsJam di.inyasmm liderligin-e soyunma arz.usu artabilit· ve bu yOnde po litikalar geli~tirebilir. Oiger tar.aftan 1ran'm ntik.leer silahla.ra sahip o lmasmtn bOigede silahJan.ma yan$m• t'J rmandlracagmt s..."\vunanlar var ki bu vars.ay1m yok da mantlksrz gOri.inmcmektedir. Ancak genel olarak T i"lrkiye. ni.ikleer giice kavu~an bir iran' 1 ke~ndisine yOnelik bi1· te.hdir olarilk alg!lamamaktadu·. (:UnkU ir'•.m ni.iklecr silahlara sahip o lsa bile bu silahiMt TOrkiyc'ye kar§l kullanma yo luna g.~ tmez. ve Tiirkiye de bunun bilincindedir. ABO ay1smdan baklid1gmda; TOrkiyc. iran'a olas1 bir miidahalcdc kullamlabile:cek hayati bir iilke o larak gOri.ilmek(cdir ve 2007 yth i~·erisinde bu ama~la T'tirkiye'ye ~ok saytda iist dUzey ziyaret ger~-c-kle~tirihni~tir. Zi· yn.relle-rin wrncl konusu dn irnn' la ilgili ruturu ve muhlemel giri~imlcr olmu~tur. ABO. ingilterc vc israil'den gelcn Ust dli7..ey z.iyarct~i ler, TOrkiye ile islihbarat payla~tnll yapmaya ~ah$mt~lardtr. ABO. bu kriz si.irec.i i~eri sinde Tti[J'kiye'yi iran konusunda ikna e.tme .;abasma girmi~ ve iran•t Elbide, Pl
236

i~·crisinde

gOrcvli olan Avru pa BirHgi diplomatJan bu argiimanlan ciddiyc almanH$1.ardtr. Onlara gOre ; $ii bit l.ilke olarak fl'an'1n, rej im ihtilCJ i~in nUfusunu.n mm:ulH SUnni o ta~l bir illk.eyi se~rnesi !llSIHJk:StZ gOrUnmek:tedir .

U rkiye ise ABD"ye bu konndaki g6rU~ teri ni "9Jk<;a silylemi~tir. D •~i ~ · leri Bakam Rice'10 Ti.irkiye'ye gelmesi ve Ti.irkiye ile S trat~ji.k Vizyou Bclgesi'11in imzal anmast strasmda T iirk iyc, Lran' m varsa niiklecr hedetlel'inden d iplomatik yo llada vazgec;il'ilmesi yOni.indeki dti~tincesini orlaytl koymu~Lur. lran·a uygulanacak: muhte1net ekonoroik ambargo tm-a Ti.irkiye'n in Steak bakrmlyaca£t dn a~ tk~~ ort.aya konulmusn1r. Bu husus1o

ii zerinde Onemle durulan konu . iran ve T tirkiye arasll)daki transit ticaretin Onemi ve y:.~pnnm d urumunda hunun yara al:.~c.ak o lmas1ydt. Diger Onemli konu ise, herkesin bildi~ dog.alga'lticaretidir')l. Tlk k.iye'nin dogal,gaz. konu· s uuda bi.r tek Rusya'yfl (Gazproru'a) b(l&h kahnak istememesi ve z~ nuu\lnda bu hususta ABD 'den de tavsiyc ahn n11~ o hnast kendilerinc ha ~ Ul' lanlml~tl r.

Tiirkiye'nin Oogalgaz Alnn Miktarlart 2001 - 2008 (mil yon •n3) ' 0 Inn

Rusya

RUS)' tl

r edc.raS) 011U

Fcdera.~yonu

BatJ Hath

Mavi Ak1m

1

2001. 2002 200J 20041 2005 2006 2007

115 669 3,520 3,558 4,322 5,691 6, 158

10.931 11,603 11,422 I 1.106 12.857 12.246 13.799

Azerbaycnn

.

.

.

. . .

1.252 3.238 4,969 7,403 9,346

. . 1.279

K~1ld1 k.i lran 'Ye TUrkiye arasmdaki S1mr ticare-ti hacmi de ki.i~iimsen mcyecck d iizcydcdirJI ve 'Tiirkiye bu ticaret ka lcminin de ambargolardan yara almasmt istememc ktedir. Diger taraftan iran. Orta Asya'ya gec;i~ k()prUsU o larak. J<.uii~HHh.lljkh) ve TUrkiye Uzerinden giden 11.r filolan dj bu 'i

Koouyt1~ iJ~Ii a_ y nniiiJ biJgj i~iJ• bk.t: Ar'~u Cehdir.:r Ek.incl, ' ir:·m Tii~)'C Enctji fsbil'tigi'. USAK lUig i Nmlan. Ulus.latata.il S(ralcjik Ara.$lll'm:llor Kurtunu. Ka..;.•m 201)8

w OOT;-\$, · Y•II<~r itibmiyk Oof.,lgnz v..:: U'I'C Alun MiJ:;Inl lan ·. http;//w,vw,b<Miu..gov.lrlfldiyc-1 1\:r/dg_tri.:.Sp (E•i$fm T:a1ild ~ 26 AS,t1SI.OS 200S)

" lran'Ja Tanda. normaltkaJi kan allard~•n gcr~~~klctjc:n ti<:ar~-ce ilavetca. re.•u ni kt•)'•tl::u\'t d :.y:mmuy:m. )'Qku ber:•bo.~li (\)oi\'Ui ticluetl). su•.1r p:rtlllln.r• v..~ dig.c:r YQIJllro.bn k:•y11 d•~• i)hu'l)k :;-ctr;c.ktcsc:-u ~)nc.nlll bh• th-31'101 hacml bulutunakwdu'. K~yn d i$J ohnas1 ncdcniyl.: hacml Lam

(.llarak b ilinmc.mc.klc bi1UI.:te stlt.k{lnu:-:u tirorctin 250- 300 Milyon dl' h•r sc.viycsinOC llldugu ~~·eh min <:iJi Imdaed ir.

237

durumdan e tkilenecektir. Olast yapurunlardan yara a lacak d iger bir sektOr de wrizmdir. YtliJk yakl~$t.k bir milyon ir~lllh turisc T iirkiye'ri z.iyaret ctmcklc vc Tilrkiyc bu pazan nm d~t ctkilcnmcsini istcmcmcktcdir 2• Oblst bir askeri mUdahaleden de en ~ok et.kHcnecek iilkelcrdcn bir i hie; ku~kusu:t: Ti'lrkiye o lacaktu. BOlgedc istikrarstzhk ve riski berabcrinde getirccck o hm bir mildahaJe. Tiirkiyc'yi lrak sava~mda old ugu gibi c idd i e-k ono mik rnoliyetlerle kar$t kM~ t ya b tra kabilecekl ir. He-nliz trak'la t.amam lanmamt~ S!ln c t h bir slirece, iran'm d!l cklenmesi bO igedc uz.un ytllar stirecck ~·au~ma vc kaoslan da berabcrindc getirecektir. israil vc Suriye, sa.va~iln. i!J(ine gireb ile.cektir. lran'da.n Tlkkiye-'ye geten do gal gaz. ak t ~ t sava~

ve bUlge gUvensizliSi nedeniyle durncak '/e TOrkiye bi r enerji darbogazma girebi lcccktir. irHn'a yapilacak bir saldm. bu Ulkcdeki rejimi n hal k de.;;tegini daha da gU~Iendirecektir.

Dola"\•Jslvla 'Tiirkive, "'Jkarlanm titizlikle analiz cdcrck. iran ve ABO ilc " ~ y ili~kilel'ini dengede tutabi lc.cek bir stratej ik OngOrU ile- politikalannt be.tir· Jerneti ve buns gi)re bl r yot hariutsl ~iz.fnelidlr. l.tak sava~mda yasan~m J Man te7Jkercsi ben.zeri bir durum. ili&kilerc ciddi $C:·kildc zanl.r vcrecck potansiyclc sahip vc TUrkiyc'yc maJiycti de fazla o lacakttr. Bu nedcnlc Tiirkiye mvn m ~imdiden net olarak belirlemelidir. T iirkiye-h·nn ili~kileri·nin G Uvenlik Boyutu

Basut Kli rc sorunu o lmak ijzere iki Ulken.in on ak -;tkarlan um bu kadnr Orti.i~:tilgti bir dOnem olmMm$tlr. ABD.n.in Kilrtlere yOnelik poUtikMmm Tiirkiye'dcn farkh o ldugunu gOz Oniinde bulunduracak olurs.a.k bu durum daha ¥Ok anl<.-un ifade edecektir. Ba$bakan Erdogan 'tn iran'a son ziyarctinde. bOigesel sorunlar husu· sul)da ya.J)Jiao gl:irli~tnelerde her iJ.:j raraflll da aytH kayg,lan v e !lyru teme.unileri payl.a.$U£:1s0ylcnrni$tir 13. PKK ile mllcadele hususuudH z.men son

iki ytldtr sii rc eclen ycni bir ortak giivcnlik i~birl i gi protokoiUniin yiirUI'lilkte o ldugur 4 ve O.;:.e.tlikle son bit· ytl icel'isinde bOIUcii te.rOr OrgUtU PK.K ve lran uzantJSl PELL\.K'a kat$\ ortak giri~irnlerin yaptl.d t£) 15 bilimuckledir • lrak'laki isl.ikrarstz.IJ£,m ~OziHmesiude hau'm dn aktif ve yapLCI bir ro l oynamasmt TUrkiyc de isterncktcdir. Zira Slmr lann gUvenligi ve kOill$'U filkelerin istikl'ilt' ve- t•efa hl hem iran hem TUI'kiye~ nin t;tkal'lannl ya.kJndan iJgiJendirme.k.tedjr. Nile.kjm Cum.hurba~karu Ahmed inejad, •t 1 )

Kri~i.t· Tiitkiye'yc <>1:1$1 ei):Jie:ri i-;Jo bkt: Nth:'1t Ali Olean, INm Scrt•m•mm G.:tec.,;i: &mll'}'uiar. BiJig~t>l £1Aller l't> 'f'fil'kf.\'f! )·~ 6r:t!rllt!J'. (Ankam: TEPAV Yayu1k11'1. Eylll1 2<X)I))

Ar-w Cd
1° KOrl wnuu.m:• ili;;;ktn i lJ filke liJ'II$1J1
,.,S·e'·

21 ·27 1 ~ Ayn nutn onalit. i~ in bkz: K. Gajcn..tra Singh. "l'urk.cy & han <.:oruing CIOlll.·r· . Poper NQ: 1077. $(Jt1th As$11 All:!ilysis (in,>ul'• 3 A ugt~:>t 2004

238

T iirkiyc g ibi lran'm da [rak'm biiliinliigiinii savundugtmu V(.~ olas1 bir bOIUnmeoin ne tUr sorunlal'a neden o labileceginin farkmdn. o lduklal'u\1 s0yte.m.i$tir. Dini Jider Ha.1neneyi de Lra.k'u1 bOIIhuuesini bUlge i'fin (clfl.ket o larak d.egcrlend irm i~ \'e lrak'laki kaosun cek ~OzUm yolunun htllk deste.giyle kuru Jan bir htikiimet oldugunu sOyle.mi~tir.

imn'm PKK kamplanna yOnclik o larak gcr9ekl~1irdigi saldtn lar ve larijani'nin May1s 2006 tarihindeki z.iyoueti zanl
i.ran' m bu giti~jminin bil'kacr: hOOefi o ldugunu sOyleme.k yerinde olacak[J.f. Her ~yden tince lrak: k.rizi ile b a.$ltJ y~ul anl\-1\lnel'i.k.an g5rU$1eri tetiklemek maksad1yla TUrk kamuoyunu etkilemek, daha sonra T Urk 1-liiktimeti nezdinde AT3D 1 yi kOtiileme.k ve en nihayetinde de uluslarams1 are· nan1n kcrfasmda AB J)'nin tei'Oristlerle g0rii$ell bir de.vlet o ldu£:u imajm1 yarntmak.. Larijani tarafmdan ilcri siiriilcn iddia kamtlara dayanma.s.a bile psikoloj ilk sava~m par~as1 olarak belirli Olc;tide amacma ula$abilmi$tir. Zirj TUr)(jyc'njn en tinem.li sotunlanndan birisi olau P K K te-rOrli konus undaki kamuoyu d uya r1J hg1 herkcsin malumudur vc yukanda bahsedilcn Vizyon Belge.si'nin .....r erorte ktiresel milc.adelede (PKK d5.hit) ort:.~k tutum ve i~b i tl i gi'' ba$1!~Jlll da dik.k.at ~e.k.ere.k, ABD'nil) Kuzey l.rak'ta yerJe~tigi sOyte.ucn yak.Ja~1.k 5000 PKK miliumnu hcnUz silahstzlondlnnH giri$iruiude bulunmam1~ olmasa kafalarda s.oru i~arcti o lamk kalmak(a ve bu durum T Urk kamuoyunda hayal kll'lkllgma ncden olmaktad1r.

PKK sorununda Tiirkiye aruk son a~amaya gelmi~ bulunmaktadLr. ABI), konuyla ilgi deste£:ini Vel'mez ise-Tiil'kiye. Kuz.ey rrak'a girmek gere.kse bile k.onuyu rek bfl~ula ~()z.me yoJuna gidecegini i'l~lklmm$l • r. Bu arada iran da Tiirkiye'ye istenilen destcgi saglayacagtm a~-tklamt~nr. Ne de o lsa sonm ortak ve d1~ gtic;ler bu sorunu ~ogu zaman iki Ulkeye kar~t kullanml;;latdlt. T ikkiye, Iran ve S uriye 'nin bu ortak SOI'Uil abnmda i~bir· ligi yaprnalan vc iuifak kurmalan kad~U' dogal bir ~ey o lamaz. Bu i.ilkcler smtrlann:m istikran kon101ak ve PKK tehlikesini ortadan ka ldLrmak maksad1yla gii~IU bir kalkan olu~rurmak d urumu ndadu·Jar.

A\'r upa Birligi ilc ilijkilerin (:okmaza Girmc.si Durumunda B Plano Awupa 1. 3 ir liSJ ile i l i~k.ilerjn yo.ku$a stirUidligU bu d{)nemde- T ilrkiye'nin ytiziini.i rarkh bir yOnc ycvim1csi VC bOigc i'IJkclcriylc olan i li~kilerini '6 Af'lu Ccltllifc:-1 Ekioci. 'ABD-f,·,u)

K~...;.kacwdaki Tu.ti)'r-' . US:\K St,.llft"jlk Giirultml. 13 M sy1..~ http://www.osu.kg"Undcru.<:•.m\1'}'111..11t/J I 1/ab..t· iro•n4:hkadnd~ki ·Hl:rkiye.html (13:ri~i m T;~tihi: Hazir:;n 200(>)

2006.

239

gU~Iendirmc

stratejisi izlcmesi gerckir. Bu su·atcj inin 'f Urkiye a~tstndan Onernli iki ~n·a.n 1~~j1 olacakur. B iri nc i si~ T lirkiye bOigesel i$birliS,i agnu gcni~lctmc vc altc rnatif o rtakbklar kurmaya yOnclccck . ikinc isi de Tiirkiye ' y i ka ybetmck tizere o ldugunu dti~Unen Avrupa Bir ligi bu luturnlar HH bir kez dt1ha dl\ ~1\ ruu e yoluna g ideb Hec-e.kJerdit. Zira. hf&Ubaz1rda T Urk.iye. k1ik y(ine timi. NATO UyeUgi. joopo Utik konum u ve Avrupa B irligi iiyclik stireciylc, bOlgcdeki Oncmli bir ortaktu . Ozclliklc lrak ' taki istikrarstzligu) ~Oz,i.ilme si nde ~tkmaza g iren Batt Ulkele l'inin, b<:ilgede- b{Sylesioe bir modele ihtiY!I\=lm"J o Jaca.J.:.tJj. Ancak TUt kiye'n.in a lte rnm.if on akhklar kurma yoJunu dene mesinj n, B ~1t1'dan kopm:-l.St ve Dogll itlifakma yOnclm.:.~si ~cklind c algtlanmarnas1 gcrckir. Buradan atlla~tlmast gereken, T iirkiye'nin salt Batt' ya bagunlt o lmamas t ve ba~ta bulmldug u bijjge UJ.k.e.Jer i. da.h:-1 sotu a di£er lJlkete.fle a lternatif iti~kiler kurma s i:yaseti iz.leyerck Bau 'yJj o turdu£u rnUzakere masalannda e lini 11 gU~Iendirmesi ve alternatifsiz o lmad1gmt gt:istermes idir •

Tlirki)'e-iran ii~kilcrinin Ekonom]k Hoyutu Tiirkiye~iran ekonomik ili~kileri, s iyasi gerginlikler vc iran ' m ithaJ

ikmncc i po litikasmdan kf• y n ~•kJ an H.n Stlllrlamala.r uedeniyle gen;ek pota os iyelini yansumrunakw.du. Bu nedcnle dt~ ticarcue i.rnn Lebine sUrekli bir dengesidik sQz. ko nusudur. 200 1 ythnda T'iirkiye'dcn iran'a ihracat oran• %49,9 iken ithalat oraJH da %2,9 orantnda at'lJ~ gi5stennistir. iran s on ytllarda ekonomisinde kar§t kar~tya kald tgl s1ktnttlar neticcsjode d J$ 1icaretin.i ljn.e.Jn li 61\=ilde- datfd tJU•$ ve- ic; paz.ardt1.ki tal.ep tJ.fll$ula bagh olarak d o~a l gaz lire1im ve paz.nl'ln.ma faaliyetlerine agtr hk venni$l.ir. Tiirkiye'nin de jr an•dan dogal gaz ahmm1 arttlrmJ$ olmmn da bu yen i m;thmm bit sonucud ut·. Diger taral:tan iran l-li.iki.imeti. gcrck ii"trkiyc'den gerekse kom~u iilke Jerden ka yt.c d 1~J yo llal'dan illkeye- yaba nc• men$eli mal g i ri ~in i konnol alltna alrna.k amacJyla. ya.km tnrihe k::td.nr non nal yoll.:-.rdnn il.balstma izin vcrmcdig i c<>k s~y1d~ maim ithaJ:-um!l mUsaade eLmi~ bulunmakt:-ld tr . Dola ytsty la iran ilha lat t·ejiminde ~ok saytda mal U7.el'indeki tarife dt~t e ngeller ka.ldu-litnJ~ o lup, itJ1alata T.ica.ret 6:lka nh£.t"ndan On izin altnmast kaydtyla mUsaade ediJme.ktedir. Dolsytstyla do~:.l g
240

yaptlacak deniz ht~tmacthf;:tnda en ktsa giizcrgfLh olma ayncahgma sahiptir. Du poumsiyelin ctegetlendirilebilmesi aynHndan iki UJke ara.~andaki i~

birlig.in.in. arch.nlm~LSJ yetinde o ta.ca.k11r..L\ync.a. Tllrk.iye' nio Jr.,o'Ja

SJiltrt

bulunan dogu vilayetlerinjn, GA P illerinin. Erzurum ve T rab7..on illerinin. iran' 1n ynygm bi~imde ·rurkc;e konu~ulan Dogu ve Ban Azerbaycan Eya· lerleriyle ticari ve e.konomik i l i~k i lel'in i geJi~t i rmes i biiylik Onem arz e.t-

rn.ektedi r. 2001 y1h boyunca ihr~lc~lllll %49.9 ithaJatn) da %2,9 nttt1g1 bi.r Ulk.e oltm Ira n. T Orkiye'uin ' Kom~u hlrln Ticaret' projesinde o lurnlu netic.enin e lde edildigi Ulkelerden biri olmu~tur 13 . 1996 ytlmdan beri petrol gelirleri dU7..enli olarak artan iran'm petml d1~1 geliderini arunnaya yOnelik olarak yapmayl planladJSI yattruular, bu l.ilkeni.Jl Tl.ir.kiye'den yapacag1 iLhalat1 ister isteruez tlrltmut$Ur. Ancak yine d~ i.k.i lilke ara.smdaki ticaret hacminde i~m'dan a lman dogalgaz. dengesizlik y~uatan bir unsur olarak kar~ ~um za ~ t kmaktadJr.

Cumhurba~kant Hatemi dOneminde Onemli attl1mlar yaptl m1~ttr. Ya·

banct setmayenin iilkeye giri~i n i saglamak maksadtyla Hate.mi Hiikilmeti ycni bir yasa (asan sJ haz tr l amJ~ ve bu yasa 'Yabanct Ya11nmm 'Tc§"viki vc KorunmasJ Yasast' (FrPPA) adt a lttnda Ekim 2002 tarihinde yi.iri.irliige girmi~tir 119 • iran'm yapug-1 diger bir reform da Vc.rgi Yasast aJanmda olmu~tur. $ubat 2002'de onaylanan bu yasa uyannca yerli ve yabanc1 yatJrJOlCJ]M i ~in t>n~m l i bir engeJ [e~k i l eden vergi Oi.'lo tann.da indirhn.e gidilmi~ ' 'e daha Once % 60 olan kurumlar vergisi % 25 'c indirilmi$tirl0. Yukanda anlaulan reform ve politik.H dc£i~i kl i kferi baricinde TUrk.iye ve iran ara.smdaki ekonomik ili~ki lcrin geli~mesini saglayan iki Onemli antla~ma da 2005 tarihinde yiiriirli'ige girmi~tir. iki iilke o.rdstnda 1996 ta· rihinde imzala nan 'Yaurull laon K~Jh k h T eo$Vik.i ve Korurnnast Ant l a~mas t '

$ubat 2005 tarihinde. 2002 tarihinde imzalanan '(:iftc

Vergilemenin Onlenmesi Antla~mast ' ise Mart 2005 tarihinde yiiri.irliige girmi~tir.

2000 y•ilndan itibaren ihrac.atta nispi olarak Onemli aru~lann meydana gel m c~~i nde ; kar~ t hk lt Ust dilzey ziyarellerin, Ticare.t 1-ieyeti gezilerinin, fuarhua ;gidcrek artan .s.ay1da TUrk ~irkctlerinin kallltmtnm Onemli paya bulunmaktadtr. ir.m'a yahnma ilgi duyan \'e kU~iik Ol<;ekli yatlnm ger~ekle~tjren TUrk ~irkc.tJerinin sayts t her gc~en gi.in artmaktadtr. A)•n ca, 1'Ur$:.iye y3.km bi.T ,te~m.i$e l:.,:..Jar dl.$ ti<:aretioin .s:·•dece yiitde «.; vcy;• d{'itlliik bir dlli.ntioi k:Ot)l$ul:u•.yla J>i!'I\'Cklc:~titirken bitbc; ytl i.'ince- p~-.tiLib dc.g:i~i.kli ~il'lc gide•-ek kotn}ulat'lyln Licari ili~kikri ·ni tc.li~ti tmeyi Ono ,:-.;:lik.IJ bcdcHeri arusm., kc..\)'mu~nu, Ou dcgi-$imlc birliktc mew:ul dunemda Tiirki}X:' nin li1.'3fd mlib;l(l.::lekri.nitt yuv.J.c (II} d<.ill • on beslik dilinlitti li:Cifn~ulitrt )'la y:.pug, tii~".nrct •~~ i I cnn::l:t~-dit hnp:hWww.iraneconomics.ncllfa/ank:k'S.as;p'lid= t ()1)9 •£- Bu )';l$l'l)'l i.'1 bcrabcr i.rllf.l 4-S eoily:..r
241

iki illke atasutda kar~tllk ll o larak dtizenlenen ·r icaret Heyeti gezileri, ortak y~U1nm. t:e knolojik iSbir1i£i. ortnk payla~ml modelinin uyguiH.nmas1 a~ I Sm dan yararh sonU<;lar ahnmasm1 .s.aglamaktadtr. Diij;er tarafum. TUrk-iran j~ Konseyi'nin ktsa bir zaman i9inde kurulma.•Hyla, iki iilkc i~adamlanmn di.izcnli olarak bir an1ya gdmeleri vc ikili ili~kileri daha da ilcriye t.a~unalan imkiint yarattlmt~tlr. 200 I )'thnda kuru~ Jon TUrk-iran i.~ Konseyi; mevcut. eugellerin kaldutlma.s1, ye-ui f1rs.nrlann yarntllmast vc il i ~ki lcrin gcli~ i m i ne kalloda bulunacak digcr hususlarda siirckli o ~arak toplanttlar di.izenlcmcktcdir. i~ adamlanmn k<:tr~thkll o larak yaptlklatt ziya.retler tletic.e:;inde ve dUz.el)lenen serninerter sayesinde ashnda yan ynna yf•SAyan oncak birbir lcri hakkmd(a pek fazla bilgi sahibi olrnayau iki Ulkcnin bilgilenmcsi ve pazar imk5.nlanndan babe.rdar o lmas1 saglanmaktad1r. Aynca. Ekonomik i~birligi Tclkilall (ECO) ~cr.;cvcsindc de ili~kilcrin (€CO Banbs1 kurulmast, llye ntkeler arastnda tarifefe-rin dusn.rni.ruesi ve giifnrUk koiayhktan vb.) yaptlmal:.tad ".

geli~tkilmesi :l~ISIIldcm baz.1 Onemli ~alt~malar

Yukando bahsi ge~en bu giri ~i m l er neticesiude iki Ulke arasn1daki ticarct hacmi 2000 ytlonda I ,4 milyar dolar ikcn, 2007 volmda bu rakam 8 21 milyar do lar..l ytikselmi~tir . Bcr nc kadar bu ticaret hacminin bi.iyi.ik bir bOIUmtinil lran'dan al 1nan dogalg:::tl. o lu.}tUI"Sil da TUrkiye-'nin lran'a yapn£,1 ihraca1 h;lcm.inde de Quemli ornnda arll$ o ldu£u sOyleneb il ir. 2000 )'IIIUdo iran'a yapllan ihra<:m miktannm 236 milyon dolar olmas1 ve 2007'de bu rakamm 1.3 milyar dolam yiiksclmi~ o lmas1 bu ar1J$tn gOstergcsidir. Yukanda da bclirtildigi Uzcre. ikili ckonomik vc ticari ili§kilerin gel i~ti ~ rihnesi i~in he1· iki tarafa da gere.kli irade ve uygun Ol't.am sagllnnu~ bu· Juru:n.ak1a,du. Diger tarafta.n, i.k:i Ulkenin. baz1 ortak degertere ve kUtLHrel ben.z.e.rlik:le-re ve orwk snnra sahip ohnas1. iran'da ~ok say1dn ins.anm bulunnnlSJ gibi nedenlerle ticari ''e e.konomik geli$lirilmesi !l~ISmdau bUyiik bir Hvanlaj mevcut bulunmakt:1d1r . Bu avantajm iyi degel'lendil'ilmesi her iki iHke menfaatleri aytstndan bi.iylik T ii rk~e konu~an

i li~kilerirt

O lle.mta~ama.ktad tr.

Ba~bakan f.:1·dogan'm 2006 tarihinde iran'a yapttgt ziyarette, iki Ulkc.

fJr•l.Smdaki tiC-
242

Ankara ~rrasmdaki s1cak ili~kilcri n ncticcsindc oldugunu sOylcyen Erdogan, ira11' la ili~kilerin aksakhga •nahal vermeden geti~tirilmesinde karal"'a o ldu.k.lanna sBy lemi~tir. Ner iki tan1f d:-J cJogalgsz. ve ene~j i nta.omda d:-•b<) gO~lil iSbirligi yap1lmasmda mut:&btk kalmJ~I ard 1r. Erdog~n. Tlirkiye'nin iran'dan dogalgaz alum konusunda geri adam atacagma yOnelik sOylenti· lerin asll sJz, o ldugunu ve Oz:ellikle Tikkiye'nin e!lerji ihLiyacJOIIl anmasa gt5z Onl\ode buJ unduru tunc.~l Tlltkiye'nin lr:-m'dan doga\gaz. teJOio et•ne konusunda iscekli o iH<:ag,ru ac;tklamJ$tJr. Diger taral'lan AbmedinejHd da "[ran. gU·venilebilir ve dogru bil· ortak o larak, ·ru rkiye'nin i~birligi ilc Av· I.'U J)a pa z~n na do£,rudan ene1j i saglamaya hazarlan1 yor.. ay1klamasuu yapm ·~·..---.

K \S.ac.ast son dO.rt yJida %500 a.rtJ$ gOsteren. bu Lic.arer hacrninin.. TUrk. ynt~nmJ an ua dalu1 f9zln zemin yj roulmas' ve fHrkh nlanlard(l ticaretln geni~letilmesiyle daha da artttnlabilir. ]ran' dan A vrupa 'ya enerjinin Tiirkiye iizerinden ve TU1·kiye i.}bidigi ile gOndel'ilme.;;i plan1 da o lduk~a avantajll olacaklir. llu projenin hayota gevirilmesi durumunda TUrkiye hern ekonomik hem stratejik olarak daha avantajll bir konuma yUkselmesi kaS!tmhnaz. Dolaytstyla bu planm sadece s.Ozde kalmasmdan ziyade hayata ge~il'ilmesi hususunda c;aJt~mabrm yap1hna:a ve geli~melerin takip edit· mesjnde- fayda vardtr. Dige.r ta.roftan bu ziyare.t lrn.n ve Suriye- arasmda elektrik s g,Jann1 T lirk.iye Uze.rinden kunnHya karM vcrdikleri bir dOncrne denk gelmi$tir. Bununla baglanttlt d iger bir gcli~me de Suriye'nin Tiirkiye boi'U hatl:al'ln! kullanarak fn:m'dan 2 ila 3 milya•· metrekiip dogalgaz. almak isted igini belit't•ni ~ ohnas1d1r. 13u projeleriJl hepsi de Tl.irkiye a~ J smdan olduk\~t karll olup, bOigescl entegrasyon yollanm a<;ma potansiyeline sahiptirler. Dolaytstyla ft rsatlan n dogru bir ~kilde degerlendiri lmesinde fayda vard1r. Ozetlikle Ortadogu 'da One.mli ka1·arlarm almacagt bu dO· nemde TUrkiye'nin sahnedc olmflst ve ellcrinde kuvvctl i karllan tastmast Oncmlidir .

Tiirkiye-lran ili~kilcrinin Toplumsal/ Kiiltiircl Boyutu iran halkmm TUrkiye hakk1ndaki gOriJ~Ieri de Ozclliklc son 10 ytl i~erisinde ciddi bir degi~ime u£rtUnJ~Ur. h:1n'da yasak olmasu1a ragmen kullamlan ~anak antenler sayesinde, iran halk1 Tiirk kanallanyla Tiirkiyc'dcki ya$am ve Tiirk ktiltiiriiylc tam~ma fJrs.aLJ b ulmu~tur. Bunun en do£.al sonucu da, her ytl artan ~kilde Tiirfdye'ye akm eden iranll turistl~r olmu~lur. Bu,gUn T lirkiye'de i.rau'a gidenler de uumuuen farkh gOrU~Ierlc iilkeyc gcri dOnmclacdirlcr. Bu durum~ kom~u iki Ulkenin birb irlcri hakkmda nc kadar az ~y bildigini ve kar~thkh olarak birbirlerini dah
243

zarou· degerlendirmesi. o rtak sorun ve ~1ka1' tespiti yapmalan kolayla~makt.a ve bangi durumdH nHStl davranrnHI~n gerek1igi ni daha iyi belirleyebi lrne ~anslan artmaktad1r. Kald1 ki i ran nUfusunun yi'kbl.$tk 25 milyonunu Tiirk k.OkenJi Azeri niifus o lu$1!urmaktadu. Olellikle Dogu ve Bah Azerbaycan, Ardebil vc ~mean eyaletlerindc 1\Jrkc;.c ~ok yaygm olarak konu~ulmaktad1r. Aynca lilke genelinde ge.tli$ bir kitle tarafmdan T ik k televizyonlarnuu izJenmes i ncdeniyle TUrk~e konu~ab i len insan s.ay1S1 snm!lkta.dlr. Buna i laveten TUrk iiniversitelerinden melon olan ~k s.ay1da iranh mcslek sahibi ve i~adam1 ili$kilerin geJi$tirihnesi ac;J SIIldan bliyilk: bir po tansiyel te{'.kil et,nektedir. DolsyJSI)Ila iki Ulke srosmdak.i ili~kilerin geli~t iri lmes inde tOplumsal ve ki.iiiUrcl boyutun da yadsmamaz bir Oneme sahip oldugunu ve pow.nsiyelin dogru ~ekilde degcl'le.ndil'illllesi gercktigini sOyleme.k dog,·u olacakur.

SONU<; Sonur; olarak soylenebilctek en onemJi busus; Tlirkiy.:, lran

YC diger biilgc

iilke lerini n kcndi ya~am a lanlanm korumak adma bir arada ya$amaya vc d1~ miidaha leleri minimize etmeye .;ah~ma yoluna giderek bu yOnde isbirliAi yapmalan gerektiS,idir. ·nJrkiye•nin unutmamas1gereke n en Onemli husus; i~erisi nde bulundugu cogr afi konurn \'(:. hjSSHS dengelerdi.r. BugUn A BO. c•karlan ml hizmer cttigi siirccc TUrkiye'nin yamnda ycr alacakt1r , lO yJI sonra dcngclcrin tamamen farkh yOnlcrde d egi~mesi muhtemeld ir. Dolayts1yla, Tiirkiye*nin OllceJikJe k.C.Jl(J\ <;J.kari;Jr uH dUsUnmesi gere.k.ecektix. Sonu~ la b;d\Si ger;en iilkelerle saur komsusu olan Tlirk.iye'dir. Gerektig,i 7-Alrnan sessiz kilhnayt vc gerck.tigindc mUdahale etmeyi ba$armasl Ti.irkiyc'nin her yOndcn ~ 1 ka nna hiz.met edec.ekti1·. I Mart Tezketesi kay1plil1'1 ve kazan~ l an beraberin.de ge [ i rmi~t ir. Aoc.i \k b(i lge k.o rn~ul a.n nez.dinde TiJrk:iye oJumJu bir imaj knzannn$tlr. Burada sorulmas1 gereken en sou soru: TUrk.iye: her haJ ve ~rHa sonuna kadar ABD'nin yantnda yer ahp diger bUlge iilkclerini kar~ts ma ahnayt gOze ::tlacak n11d1r sorusudut·. Bunun ak!lllc.a bir yOntem o ldugu $6yle.neo,ez.. <:Un.k:U TUrkiye'tl i n kendj i(i ve d\$ isti.kr;Jn. SJIHf gUventi£i. bQige lsli.k.ran ve refaht ic;in kom~ u iMulfl, kom~u lannm da Tlirkiye'ye ihtiyac1 vardtr. Ancak Obiir taraftan da ABO ile mevcut ittifakm1 da ko1'Umal1 vc- bOige illkeleriyle olan ili~kileri ve- ABO i le olan ittifak1 ara· sul dtl ~ok: ince bi.r deoge-~izgisj yakaJao,.::JhdJ.f.

Utiyllk Ortadogu l'l'oj esi bagJammda bolgede gil~IU bir TUrkiye-lran i)j~k isi,

ABD 'nin amacma hi7.met ct:mcsc de Olcll iklc Kulcy [rak gibi bOige po:JitikastnJ ilgilendiren konularda iran ve Tiirkiye ABD'den farkh dii~Unmektedirler. tki tilkenin )'Umu~ak karn1 o larak nite lendil'ilebilecek o lan Klir L mesetesi hususundak..i AUD politikalan, TUI'kiye- ve- Lran.·, birbirlerine daha da ctok yakmla~Hrml~tlr. Chcll iklc Saddam rej iminin devrilmesi sonrasmda bOigede meydana gelen istikrars1zllk her iki Ulkenin 244

h.:dirgin olmasma nedcn olmu~tur. Bunun dogal bir sonucu o larak da iran ve T Urk iye, siyasi, ekono lllik ve gUvenlik .konulannda i~ bi rl i£ i slrermHif.le.rini de~e.rlendirmeye ba~Jam1~larchr. DolayiSJyi:J~ SO'ti Y•llardan itibare-u CC"$illi yollarla ir~m'1 ~e\'relc:me politikas1 iz.leyen ve 2002 Afganista n i~gal i, daha sonra da trak'm i~ga.liyle filii olarak iran'm kom~usu

hali ne gelen A SI)' nin, bir sonrnki a~una ola1·ak T Urkiye karttn1

c;e\'releJile politiJ.::asuu sUrdlh:ebHmesi zaytf bir ihtUual ohvak g(1ztlkmcktedir. l-ler ne kadar Tllrkiye \' C ABO i li~k i leri birc;ok alanda par-.llel bir cizgide o lsa da, [,·an konusundaki c;1kar c;.au~malan. i~birlig-i alanlat llll daraltabilecektir. <;iinkil yl.izylllal'dan bed ister rebbet isteT i~b irli~i ~ek:Uode geli~en han·TUr.kiye ili~kilerinde sorul) ya~fnun.ast, her iki iilkenin de Clkarlanna ve bOlgesel po litikalanna hizmet etmcyecektir. Bilakis Ortadogu'daki istikran n saglanmast ve Kuzc.y lrak bOigesindeki sorunun ~Ozii me kavu ~LUrulmas1 i ~i n kilit Oneme sahip bu iki Ulkenin fal'kll alanlarda. i§-bir liginc gitn1csi sine qtw non (olmazsa olmaz) bir t•n.sur halinc gelmekte dir. J;:ulla.n~Jrfl:.k.

Ba~k~t

bir dcyi$lc zarurcttcn ba~layan bu arkada$hgt kahct arkada~hga ~evirmeklc fa yda vard1r. Ttirkiyc Ozell ikle bu dOnemde. iran'la aralann· daki so•·unlart ~Ozmek veya i~birligi alanlan n1 annrmak i~in c;abalatll\1 arttlfmalt. (;l.in.kl.i Jran' Jil da ml.itrefi k ve dost illke olarak TUr.kiye-·yi yanulda is1eyccegi bir dOnemdeyiz.

245

KAYNAK~A

' lran, T urkey Dech;ive to Boost Exc.hanges to $ 10 bt. Fars News, 03 Deceruber 2006. '1''urkcy f eels Responsible', The Nr:w Anmo/i(ln, 26 June 2006 Afrasiabi. Kaveh L.. ,\fter Khomeini: New Directious in frau's Foreign Polic)~. (Oxfo1·d : Westview Pn!ss, 1994). Aras. BUient, "Turkish Foreign Policy to wa1·ds f1·an: Jdeo logy and Foreign Po licy in Fl ux'. Journal oj71rird II'o dd Sludies. Spring 200 I.

BOTA$, 'V Illar h ibariyle oogalgaz VC LNG A hm Miktarlan ', bup:/lwww.bo ws.gov.lr/faliyetler/dg_ut.asp. ( Eri~im Tarihi: 26 Agustos 2008). BOHikba~t.

Siiha. Tiirkiye 11e Yakmuulaki Orwdogu. (Ankara : Enstitiisii Yayrnlan, 1992).

D1~

Politika

~etinsaya. Gokhan. ' Atatiirk Donemi Tiirkiye-iran ilijkilcri 1926- 1938),

Avm.r ya Dosyasr. Cilt: 5, Sayt: 3. Sonbohar 1999. D1~ Eko110mik ili~ki ler Kurumu, iran 0/k.e Bii/Jeni, Temnmz 2004.

01$ Eko no mik lli&kiler Kururnu, Tilrkiye ili, kileri, Mart 2008.

iran Ticari \'e £kouomi

Ehtesh~mi,

Anoushiravno. After K/U)nreiui: 1J1e Iranian SeCOIIII Republic. (Lond on & NY: Routledge. 1995).

Ekinci, Arzu Cclalifer, ' ABO-i ran KISbctndaki Turkiye', USAK Smuejik Giim/t:m, 13 l\•lay1s 2006, http://www.us.akgundem.com/yazar/31 1/abd· iran-kiskacindaki-rUrkiye..html, (Eri~im Tarihi: ~laziran 2006). Ek inci , A 1'2U Celalife r, 'E1'Ciogan'm Iran Z iyareti ', USAK Strmejik Giin·

dem, 4 A.ralJ.k 2006. htq)://www.usa.kgundem.com/ya7..ar/504/erdoga.o' in -iran-ziyareti.html. (Eri~im Tarihi: Nisan 2007). E:kinci , A rz.u Celnlifer, '(ran TUri(jye Ene-rj i t~birl ig;i ', USAK 8ilgi Notlr1n.,

Uluslararast Stratejik Ara$ltnnalar Kurumu, Kasun 2008. GUndo~an. Onal. ' T.slamist lran fl.rtd Turkey, 1979-1 989: Sw te Pragrm•l ism

and Ideological lnfluences', Mhldle East Review of lntenwtional Nfairs, Vo l.7, No: I , March 2003. larrabee~

F. Stephen- Lesser. fan 0 .. Turkish Fo rttign Policy iu an Age of Uncenaimy, (RAND Corporation: 2003}

246

Olson. Robert Tiirkiyc-iran ii~ki lcri 1979-2004: Dcvrim, idc'Oioj i. Sava~. Darbeler ve Jeopo lit ik, (Ankara: Babil Yayutcthk, 2005). Ozcan, Nihat Ali. 'i ran'm Tiirkiye Politikasmda Ucuz ama Etkili Bir

Manivel
Do>)'llSI , Cilt: 5, Say"

3, So nb<>har 1999.

Ozc.an, Nihat A li, lnm Sorummun Gelecegi: Seuar.rolm~ 86lgesel Efl.ilet ••e. Til>·kiye.'ye Oneriler, (Artkara: TEPAV Yaytolan, Eyllll2006). Rubil)stein. Alvin

z. -

Smolansk.y. OJes M . (Eds.) Regional Power

Ril'n/ries in the New £urt1sia, (NY: M.E Sharpe. 1995). Sin£)>, K. Gajendro, 'Turkey & Jrrrn Coroing Closer', Paper No: 1077, So uth Asia Amtlysis Group. 3 August 2004. .:JI.,..ij\ ~ 4.#iY .JS.)J~ r-\i:. 'TUrkiye Basbn.kaumm iran·a Mesaj 1', Slwrgh. 26 June 2006

247

BO$SAYFA

••

••

4. BOLUM: •• TURKDI~

POLiTiKASINDA GUVENLiK

4. BOLOM

4.1. Gllvcnllk Uaglanunda Uluslararns• PollUkada Y•!'Jnan Son Gcli~mclcr vc Tiirkiyc'nin Tchdil Algllamalan Prof Dr. 8eril DEDEOCLU, Gtt/{lfasaray Oniversiresi

4.2. Avrupa Gtivenligi \'e Ttirkiye Prof Dr. Haydar (:AKMAK. Gttzi Oniw!rsit
4.1. GOVEN LiK BAGLAMI NDA UL USLARARASI POL iTiKADA YA~ANAN SON GELi~MELER VE TURK1YE' NiN TEHDiT ALGILAMALARI Beril DEDEOGLU" GiRi~ SOz konl!lsu Hlrdcn geni$ bil" basiJk. hem kliresel glic; i lis-ki lerindeki gel i ~ melcri, h·cm yeni tchdit al,gtlano• hem de ya~amsal Qncmc sahip te.rQriz.m

kavramlan m i9-crmektedir. Gencl gtivenlik degcrlcndirmelcri ve pratiklcri ko.ps.a.n:unda birbirhtin ic;ine- gec;mi$ olan bu o lgularnl her bitil)de Onemli kavramsal mAkcad~r.

~ok

bo~ l u klM

bulunmaklj; c.ammhln YS(Hhrkcn zorl uklar

GUvenlik baglanunda uluslarnr3Sl pol itikada

)'fl$fiH-

ya~ananJar,

daba

sisremde e.rki dogumn oyuncu latm ve bunlann kar~lhkll ili~kilefini

kaps.ar voe son

ge l i~meter dcnd l~i nde

i fade edi1ir. Bu

~er(ievede

de sisH:•nde or1aya

~tk.an

de£i$hn

yeni glh'eJt.li.k tehdirleri, tehdir o lu$t:orau oyun-

cular. lchdidi bcrtarnf ctmeye ara~lar sOz konusu cdilir.

~11 1 ~an

oyuncular ve bunJann kulland1klan

Olgul:ar kadar bu olgulann algllan1~lan ''c sorumlulan n Oznclcri her toplum ve devlct tarafmdan aym bi\=imde ele ahnmamaktad1r. Bununla birlikte, k:avrmu lann i<;eriklerinin en geneJ anlarnda k:uJta.n,IJuas,ndan harcke-l le. genelden Ozcle, digcr bir ifHdeyle kilresel <.Hizlcmdcn TUrk.iye'ye dogru h;uckct eden bir yOntcm izlcnmcsi miimkiindiir. Bu yoll~1. kUrcscl geli~melerin i rde.lenmesi ve bu geti~meler kar~ISinda TUr kiye'nin durumu

degerleodirilebil ir. Ycni Kiire$cl Sistem ilk olarak. ne oldu da DUnya'd::1. klasik ve bilincn tchdit kavramlan Soguk Sa\'a~ y11lanndaki bi~irnindenJ farkhJa~u. onun yerj!le farkh algtla.r, fark h istikra.rs1zhk KOrcscl :sistemin deij;erlcndirilmc..o;i

c;cr~evcsindc.

251

bi~imleri .. aduun soru s u nd~u

bile tam olarak konamadtgt bazt durumlar ot·taya ~tktm~nr harekel edile-bili.r.

Bu sorunun yant(lllt he r dev let keudi gef\:ekliklerinin l9inden a~ tk l oy t p farkh isirn le r a hm da tehd it listelerini o l u~tu rab i l irler. Ul us lararast i li~kiler d isiplininde ~ah$~mlann bir klsmt. bclki mes leki deformasyonun da katktstyla, ulus lararast s itemdeki degi~ikliklerin her bir Ulkede farklt reaksi· yonlar yanumasuu biz.zjl. bir s isternsel deg,isiklik o lnrak gi.Srnlekwdirler. Diger bir ifadcyle s istcrn degi~im.i, oyunculann ve onlann davnlm~lannd a ortaya c;tkan farkhla~malann her oyuncu tarafmdan farkh aJgtlanabilmcsinc yol a~a.-. durumdur. Ou tUr bir tan.un larna. bir {)nceki sistemin de snl a.~t l mas m a Uiz.mel etruekte dir. Bi.r Qncck.i s iscern. te hdil ve bona d li ~ manm liim oyuucular tarafmdan isirn lendirilebildigi. O?..ncle§tir ilebild igi bir dU7..eni ifade etmekted it·. BOyle bir s istemde tantm ll o la n sadece dU~man o l.nladt£tndan. o nun ideotojisi. rejimi. ara~ ve- a ma~ l armm da bilindig-.inden hare-kede . her oyonc unun a.l aca~J pozisyonun dt• Ong6r1Hmesinin ktsruen

mlimkOn oldugu bir yap1

tarumlanrm~ur.

0)'unculan n. ycr a ld1klan Ztl hlra llarm ve kullamlan arac;lan n bilindi£i var.say1m 1! bir yandan anlarnayt kolayla~tlnCI b ir ortam yarallyor o lsa da! bir~ok deg:i$kenin gOzden kac;masma yol ac;m t$Ur. Di.inya'nm battsmda yer a lan oymlc.uJarm tlhuU fark gi:)7..etmeksizin. sosy:-dist iHkeleri tehdjt o hvak tanmtl a nu~; sosyal ist lilkelerin de yine homojen b i~ i md e ba llda o ltmlan tchd it sayd1g1 varsaytlml$ vc gcrck iilkc ic;indcki yapJiar, gcreksc uluslata1·as1s iste.mdeki dengeler, bu ikili y:1pmm i~inden ~kitlenmi~rir. S ir lltk.eoin i~inde bir Ler{k eytero.i gen;e kJe~ti£inde }'9 da is[ikJ'ar bozucu bir eylem oldugunda onun o.rkHsmda bunu d Oz.enlcyenlerin, destek.Jeyen lerln. destek verenlerin kimler o labilecegini tahm in etmek ve bu destegin hangi bnallarla yaptlacaguu (ilhmin ettnek miltnkUn kt ltnmt~tt r. Bu b ak1~ a~1s1 baz, o tay tan dogrularnaya hizrnet e.tnl.i~ ots.a bile., ye.reJ ve (}zgiin d inamiklerin tamamen gOz. ard t edilmesine yol a~mt$1tr. Kuzey Avrupa iilkelerin in siyasal s istemiyle Akdenizli Avrupaltlan bir sayma.k, neden ba.ztlartnda asked da l'be ler o ld ugu sorusu soruldugunda anlamtnt yi· ti.rebihnis tir. DoJaytSJy la sadec.e bi r larihle ifade edHe.n .SSC.B'rtio ve. Dogu Blogunun ytkth$mtn. esasen uz.un bir devinim si.irecinin ifadesi oldugu s onradan an l a~1hm~u r . iki b loklu denge esastna gOre i$1eyen s is(emde, bloklardan birinin ortadan kaJkma~ayla Ol'ta ya ~1kan tablonun belirli Ozc.llikle.rinin s tralanmast mtlmkOndiir. Bona g
252

a idiyct b~yimlcrini ..Oteki" sayan <;att~malara yol a~·m1~t1 r. Smulann ycniden tan1rnlanmasJ si.irecindell, rejim ve aidiyetlel'in ye11 iden ranunlanmaSu)fl J<.:1dar uz~uu1.n bu sUr~ bir d izi sivil s:.va~ ve ~:-H 1 ~mayn nedeo olmu$tur.

Ore y audan. sistemdeki a.ktOr t;e~irlen.ruesi sade<:e esk.i sistemin oyuncularmm desanw.lize o lrnasmdan kaynaklanmaml$tlr. Mcrkczdcn kopan par~ilCiklar. ba~ka pa~acJklarla bag olu~tul'nlU~ ve uluslatilJ':lSI sistemde uJusOtesi iliSk.i ler gU<;: Jen.m i~tir. J3u Orlam, a.k.ti.5r <;e~itler'Ul)e.si ynrnu,g, gibi kn.rma~1k, kMSt.hk.h b(lg.uuhhk da olu$masmn yol a9uU~It.r. (:e~itlene:n aktOrlerin karma~1k ili~kileri vc k.a.r:;;1hkh bagunhhklan tehd it o lgusundaki Oz.ne tespitinde SOI'Unlar ya.~anmasma yol 3Cill'kcn, ::una~·ill'ilC ~e l i $k i si daha da belirgin bale. ,getmi$tir. 13u ko$uHar alt1nda gUvenlik., sadece bir devleti ya da bir toplumu ilgileudiren boy·uuan ~ 1.knn~. Hyu1 oran ve bi'limlcrde o lmasa bile, tUm oyunculan ilgilendircn ki.iresel boyut kazannlt!jUr. Dolaylstyla gilvenlik, ki.ircset gilventik, tehditle.J' de uluslara·

ras•Je.Jldi ller olarak kuJiaJlllmaya ba~JamJ~IJr. Gih 'ensiz Ug in Yen i BoyuUan Devlet esash gflvenlik ve tehdit tammlanndan uluslar a~1n ve ki.iresel tehd itlere geyildiginde. gi.ivenligin yeni boyutu i~ine uluslararas1 terOrizm, k:l~ak~ t hlk, yasadt~t gO~, eulik-dinsel ~au~malar, de nerimsi ~ nUkleer ~a lt~ma tM, nilkleer silahlanm.aya yol a~an yasadt~J rnadde tic.areti, mali su(i.Jar ve ins.nnh.k su(i.u

i ~leyen

otoriwler girm iStir.

GihtUmUzde ~ok temel o larak ortHya t;1.kf1H ye.n i durumla.r ve buularo

bagil olartlk

geli ~en

alg1lar yeni tebditler olarak tammlanm aktad~r. Yeni tehditleri:n biri yatay {DUnyanm yatay bi(\:imi i~inde.n) digeri dikey o lmak lizere ik.i dl.izeyden (Ul.k.eJerin i<:inden) incelenmesi mUmkl.in.dl.ir. Y:1tay o larak baktldtgmd:l, kiireselle~mi~ denen. anc.ak tUm d inamiklerin her yerde ben.zer bh;imde ldlreseJte~mecJ i~i bir sis[etn gOrtHrn.e.k te.dk KO resdle~en baz.t o lgulann old u ~u ve dliuyaum b ir~ok. yerinde e~ 7...a.rmmh benz.er geli~melerin ya~1.nmast yadsmmtyor o lsa da, c tkilerinin her durum ve ko~ulda ben1..er oldugu sOylenememektedir. K U reselle~me, baz1 dcger vc de-ger Y.fJrgtlamun ytJygu)ln.$rnasma, y:-J~J.Ill bi<;:im terini ve tUkethn. ah~kanhklanm benzcrle$ririrken. kend isinc yOnclik alternatif degcrlcr sistemini de. Ureunektedir. Baz1 flrcdm fak tOrleri kilresell~irken, bunlardan bir [anesi, 07..ellikle. emegin serbest dola~ untn Oniinde c.iddi engeller bulunmaktadu. Emck dcndigindc bircyin kUrcscJLc~mesiyle ilgili de sorunlan n ya~and1gtn1 sOylemek mUmkiindUr. Dolay1sJyla kUreselle~me, yatay o lara.k kendi antj·tezini. kendi reaksiyonunu bireyler ilzcrinden ve onlarnt i~erisinden olu~turmaktadt.r. \-UnkU siscerne Ureni£iyle. eseriyle ya da yaptlg1yla k.atllan bircy, fizi.k..i o larak aym o randa kaulamamaktadtr. Bu kaulamama haH, d ikc y incelemeyi devreye sokmakta vc il(ine dogu lmu~ diinyaya daha stkJ sanhna yolunu zorlayan bir anti·tcz. ilretme.ktcdir. 253

Dolaytstyla kiire.">CIIe~me. bir yandan yaygmla~mayt t:ite yandan yerelte!f· meyi ifHcle etmektedir. Bu d urumda giive-ulik. bir yand$n kUrcsel d inamiklcrc~ ama Otc yandan ycrcl ko~ullara bagh bir anhm1 kazanmaktadtr . Tehdit ise. Oznesi baktmmdan yerel i~levi ve etkisi baklmmdan kiiresel bir seyri g~stermekh!dix. ikinci o larak baktldtgutda, daha Once stntrlar i~inden ve devletJer tara~ fmdon dih:.enlcnen mekanjz ma lan n :Jrltk sadece devletler U•.r::&fllldan dtizcnleuir olmad tgt gOrUlmektedir . Dcvletler hala temel aktOr saytlssJar bile, devletlerin uluslararast harcketini belir lcyen anu;lar degi~mi~ durumdadtr. Oevletlerin i<; ve dl$ politika.l
paradigmalarda

dcjii~imlcr

onaya

~1kuu~1tr.

Ocvlcilcrin

bir anl~unda iktidar-muhalcfct bi\.i mlerindcki dOnli~Umle.re de .kats1lt.k gehnis ve- her birin in djrenci d igeri i~in gUvenlik soruuu olara.k tan unlaunusur. 0 1e yandan devletlerin klasik i~levlerini yitirmelcri, kliresel sistem dinami.klerinc dflhil o larak. ycnidcn vsrltgmt koi'Uma a1·ayt~tna yol aymt~ Ut. Bu d urum kiire...;.elle~menin, klasik hukuk ve llle-$ruiye-r alanlaruldaki yayJ hnas1na devletlerin de dilhil olabilecegi bir or1am yara tm 1 ~hr . sistemsel

dOni.i~i.imii,

0h!- yand;m devJetlet:in beUrkdi.gi yasalh.k ve 1.ne~ruiyer ~iz.gisi.nin Uz.erinde bi.r SCrb~S ii O J d u ~un (lj, yasaJ VC ITIC~ru Olrnayan CiZ.ginin a lttndaki faaliyetle r de. ki.ireselle!fmi~tir. Bu illegal alan. ttpkt legal a landa oldugu gibi tek bir o yuncuyl:l, tek bir Orgi.itle, tek bir faaliyet bi~imi ile if:tde bultna i.h~ima.l i n i m~JI)lAtntJkl a.dJ r; illegal ata.nda da kanna~J.k. kar$11Jk:h baglmhltklar sOz konusudur. Bunun ortaya ~tkard1g1 gencl tablo. dU~manm, tehdidin, riskin t~UlltnhUlmastnd a gU~Iilk ya.!fanmastdtr. (:i.inki.i ne.yin risk, neyin te.hdit, neyin dU.}man olabilece£:i konusund:.~ki bert·akltk alan1. bu k:a.rtntJ~Jk: i l i ~k:i l er i<;erisjnde ka.rtna~aya yoJ a~rna.kt!JdJf . Bir yaod.om - lehditlerin Oznesinin saptanmast zorluk yaratmakta, Ote yandan bu Oznelerin ic;inde he.m yasal hem de yasal olmayan oyunculan n aym anda bulu· nabilec.egi bilinrnek[edir. SOz konusu d urumun giivenlik Onlc.m lel'i bakt· mmdan hem avantajl1hem de dczavantaj h so nu~ Jan buluoabilmck.tcd ir. Bir yandan b·elirsizlikler ka!1tstnda ~ok saytda olguyu tehdit sayarak geni~ bir han~-ket i:mkant kazanabilen oyuncular ortaya ~tkabilir; ancak Ote yandan 1ehdit tsz.nesinin berrak.Ja$mama.st gerc;ek whdidin gOzden kar;tnUuasu1a yol a~t1Y,1 gib i rnaliycti de yiikseltici bi r yayt.lmaya ncden o labilir.

254

Kiircscl Tehditler Paradoksu Ornegi Olarak Ter (jrizm GUvcnsizligin yeni boyutlan ~er9cvcsinde kaflJia~Jian paradokslar baktmmdan en iyi Orncgin kiirescl tcrOrizmden verilmesi miimkiind iir. Bir diz i tammt bulunan ve i.izerindc de tam olarak uz.la~ t ya van lamamt§, o hm tertk izm. sadece belirli bir grubun ya da ki.}ilerin caydtrma ama~h J;:ulla.n.d t ~ s iyasaJ bir arac; de£Hdir. Ter6riz.l1), fi iH'olSJilNHyla . sjyasal sOylemj yle. hcdef ~lld t gl OlOriteleriyle ve kuUaudt8,t ar..l~ l arl a son dercce gcni~ bir incclemc alamna s.ahiptir. Bu gcni~ t.aban, tcrOrizmin hi~·bir bi~ i mde yerel ve 07..,Jlet d in:tmiklerle a~ t klanamayaca£m t gOstermektedir. Tihn h!r~:)r f~l9J iyetledniJl t)yJe ya da btjyle her birin in ;).Jl)aCI atLJ.k. kUresel dengelerin i ~i nden okuumaklad tr. Her sey bunun ic;indcn okundugu ic;in. eylemi ger~ekle!jtirenler de bir bt:ilgeye, bir stntfa. bir kavrama ili~kin terOr yapmamakta, etk.ilerinin kUresel dilzeyde yarataca£t sonu~lar hesaplan· fllJJ.kttu.1Jr. Do layts•yla ter6r, hedef aJchg, bir o toriceyi kl\reseJ sjstemde oraya ya da buraya yOnlendirme amac1 t:1~1maktadu. Tek ba$tna faaliyet stirdiiremed ikleri ic;in ve finansman kaynaklan . faaliyet a lanlart, lojistikle· l'inin o yasat ve lll ~t·u a lantn a h111da ve yatay o larak diinyannl ictinde scyrctmesi de bunun ta.kibini son derccc zor ha le gctir mcktcdir. Ter{)riz.•ne i li ~ki n o JguJar bit yaJlda.n yasal ve me.5ru alan yizgisin in a Jlulda Vf•.r olurken d i£er yfl.ndan yasal \'C. ruC$Tl• aJondan da beslenrnekledir. Te,rQriz.mju yasal vc mcsru alandan beslenmcsin.i takip ctmek, iki kutuplu sistemde daha kolay olmu~tur. Zit·a her bit· terOr fa.aliyetini de.~tekleyen, ya.rdul) cdel) ya da eylemden yara.r saglayan oyunc.u.lan n devletler oldu~uutm ilerl sUrUimesi miimklindlir. Oysa bugUn, hedefe konacak birbirkar; dcvletten c min olunamayacagt gibi, mutlaka devlet destekJ i bir acrtklamamn yapJimastnda da 7.0rluklar bu lunmak£adtr. Uluslaramst giivcnligin yeni boyutlan baktmtndan Omck olarak e le ah· nan tc.rOd zmin ii~Uncil 07..elli£i, tetOre ba$vuran ve bunu uluslararast a landa deste.kJe var edebileo s otayl$111, aynt zamaoda u1us lararast gUt; detlgelerinin birb irine ka!lt kulland 1g:t bir ara~ o lmas1dtr. X OrgUti.iniin faaliycrinden bir iilke nin zarar gOrtiyor o hnas1. Y devletinin ama9lanyla son derece OrLii~ilyot" ise o dOnem ictindc o faaliyele gOz yumabilir, dcsleklc.yebilir, istedigi ~[ra9 lan kulland trabilir. Pakat .so nr~l ko~ u llar! bckJcnti ya da <(lkarlar degi~irse destek r;ekilebilir. oyuncu taraf degi~tirir. Bu da terOrizmin degilse de tcrt:irizmin Ozne ile sorumlula n ntn takibini ve siyasal beklentile rln arJmsuu gOrmeyi o lduk11a gli~ ha le getirulektedir. TerOriz.me iti$kin bcli rsizliklcr, lerOrizmin kendis i kada r <:iddi bir tehdit durumundad1r. Helirs izlik ve takibinitl zorlugundan kaynaklanan ko~ullar, tehd it o lg usunun kavramsal vc a lgtsal o hll'ak kilresel erkiler yaratmasma nede.n olJJmJklad J.r. S6z konusu dununuo ortayrJ ~t kard t ~ e.n 6 oeruti sorun, biiyiik Olc;.tidc terOriin. terOristin vc terOr Orgi.itlerinin tantmlanmas1 ile ilgili farkh Ol~"lCklerin kullanJimasldtr. Hangi cylemin terOr. kimin terOrist o ldugu

255

konusundaki farkll aktOrlerin farkh tutumlai'J , meselcnin ortak e ksenini bulrmlyt zorla$Urdlgt gibi rn Uc~dele :&l.cuum da dara l~mak1.ad 1 r. Buradnki tcmcJ kaygt ~udur: Eger tcrOrist parmakla gOstcrilcmiyor. Orgiit her yOniiyle rtammlanamtyor, ko nu§landtgt yer tam olarak belirlenemiyor ise, belid i b6 \geJerden hMe.k.etle )'ftpJlan llh.n eylernJedo o b{SJgenin tUmliyle terOr alj,lll ilnn ediJrnesine yo I ac;ar. Bu konudaki en belirgiu Ornc::gi bulmak i~in 90k gcriyc gitmcyc gcrck yoktur, Amcrika Bir lc$ik Dcvlctleri bu konuda yeterince del iI, Ol'th.".k ve sUre~ler Ol'tay:l koymu~tu r .

ikinc.i SOJ'Uil , terOristledn y:1saJ ve me~ru olmay:::an atandaki [tim f:1:1Ji ~ yctlcrindc yasal o lsun o lmasm istcdiklcri arac;lan kullanma Ozgiirliigiinc sahip olmalanyla ilgilidir. Yasad1~1 kabul edild iklerinden Uzerlerinde yasal ve mc~n:J bir dcnetim kurulmast zordu1·. 1··erorizm, tam da bu yas.ad 1 ~1 a landa ka Jrnnk is ter ki bu alaum ar~u;.lanm kullnnabilsin. Oys~ rnUcadeleyi siirdiircn tarnf. bu yasal vc mc~ru ~izginin Ustiindcdir. en azmdan varhk nedeni (am da bu \~i zgin i n il zerinde kalmasma baghd1r . Do lay1slyla gil· venligi saglayacak taraflar yasal alanda: gUvenligi bozanla1· yasad1~1 aJanda o lduklarmdan birbi rleriue karst ayru arnc;lan k u llauarnazl~r; btsylece asimetri.k. bir milcadelc ortaya c;tkar. Bir tarafta mi.ic~1dcl eyi sUrdiirccck, bunun siyasaJ kararlanm ahp. operasyonel anlamda miidahale edecek taraf yasal taraf bulunur vc bu to-U'af me~ru kurallara uygun da vranmak 7..0ru nd~dtr ki mlic-adelen.in gerekc;esi o l osab il sin~ d i£,er U1ra f da t~m tersiue kuralln d r ~ r nda kalmak zorunda olan bir tchd it bulunur. Bo iki tarafm birbiriylc kar~tla$masJ ve birinin d igerine galip gelmesi ~ok miimkiin degi ldir.

Asirueu:ik mncadeteoin k:az.tH)aru oJJuayao bir oyuna d6oUsrnesi ynkse.k bir ihtima ldir ve aynca ba$ka risklere de kaynakh.k cdebilmektedir. Devlet, yasal ve me~ru o hnayan arac;lan ku lland1gmda insan haklan, demokrasi gibi top]urnlann is1ikranna yOnelik projelerden uzakl~$ 1 lrua riskin.in sorum1usu haHne gclcb iJir. Vasal ve mc§ru ara~Jann kullamlmasmda bile tantmt so nmlu bir tehditle mi'r cadelenin karar ahcllara gayet otoriter bir a lan gcni~lenne imk!im vermesi miimkiindiir. DolayJstyla giivenlik adma Ozglirlilklcrden v~zge~i lmesin.i zorh•yan bir Yf•pmm zorlaumas1 sOz konusu o labilir. Ote yandan terOrizm. gef(;ekle~mcdcn bcrtaraf cdilmesini gerektiren bir olgudur ve bu a<;Jdan "Onleyici miidahale" gerektirir . O zgllrllik. ablnul~l gin~n (aaliyctler in ta.k.i bi anlarnJila da gelebilen bu ()nfe.yici duro rn. U•.ru dH "gUveu li kle~tinn e" yara tacak kadar yaygmJasabilecck bir ortama i§arct cdcbilir. Dolaytslyla tcrOrizmlc rnUcadclenin kcndisi toplumu te r01'i 7.e edebitir. ( he yandaJ), Onteyici tedbii'ICI' ahnmamas1 da, sivillerin zarar gt>rmesine yol
$Qyle ki; y(,~ni kiircsel gii\'cnlik <;1kmaz.lan ilc devletlerin ycnidcn tcrcihler ya,pmaya zol'lanlllaln.I"J arasmdaki i l i ~ki, gilve.nligin sagJanllla yOnlernlerindeki lcrcihJerde or1.r1ya ~Jk.rnakta

aym "tarat't'ta yer alabilmektcdir. Omeklerin c;ogaJulmasl mUmki.indi.il'.

SONU<: VERiNE Ycni gih•cnlik sorunlanmn vc giinUmi.izdc parmakJa gOstcrilcmcycn bu ili$ki bi~imlerinio devletleri, toplumlan hatta ki§ileri bile birbirinden ay1'1-?tlran saflarda toplamaya .;ah-?ugmt sOylemek mUmk-UndUr. Bi.r kiJreseJ sisremdek:i geJi~me ler, gUvenlikJe ilgjli tUm o lgulann uluslararasl nitelik te oldugunu d ii$i'lndiiri'lyorsa, Onlemlerin de uluslararas1 dUzeyde geli~tirilmesi gcrekir. Baglanu uluslararast i~birligini ge1·ektiri· yorsa, arna herkes ayn1 tehd itleri tammlam1yor ve sorunlara ayn1 yetden yakJa$mlyorsa. o zaman bcn7.cr bic;imdc alg1layanlar bir tarafa, bcn7..cr bi~imde

algtlamayanlar obiir tarafa ayn$acakttr. Bu ayn$mamn. tehditlerle

ilgili kullanun aJanmt darahacagt a~ik.5.rdtr. Diger bir ifadeyle gi.ivenlik SO• runlarma dfihil oJnn oyuncu s~y1S mm :-l7.i dmasma. tebdit ve mU<:adelenin krist~tllc~mcsi nc yol a\acakttr. Tehdi tlet·i ben1.er bi~imde tantmlayanlar, ayn1 ?...amanda bu tehditlerin bettaraf edi lmesi konusunda d.a Ot'[ilk ilkele.r saptadtklatnld.a, b ir tUr yeni blokla.$mada.n stjz ediboe-s i mllroJ<..Un olabilir. Tehdiller kar~ 1 S utda.kj 1utumJjr. o devleti n ic; ve ken ic;inden politika ilretebildikleri Olc;ilde yeni sistemdc V:ltOiabilecekler gibi gOziilcmektedir. Bu c;erc;evede Tlirkiye ile ilgili ayn bi.r I.HI$ll.k ~~cruaya i hti ya~ yok gibidir, zira tcmcl soru vc sorunsal konulanna Ti.irkiyc a~tsmdan yakla~1ld:1glllda her bir alt ba~hg-mtatllfllSIZ kalmay:1cagt dil~Unillmektedil'.

257

BOSSAYFA

4.2. AVRUPA GUVENLiGt VE TURKiYE' Haydar (:AKMA K..

GIRlS Avrupa rnedeniyctinin kOki.indc fhristiyanhgm yam s1ra Latin, Grek1 Roma ve M 1s1r { Firavun) ki.iltU1'ii yatmaktad!r. Avrupa'y1en t:;ok Ro llla kii lttirii etkilenl.i~tir.

Roma kUitUrUnlln en (5neruli 6zeUikleri kibir, (orgeuHie) be.ociJ ve kaz.anrml (glory) t·u rSJ(h.r. Romalt.lar bi r olay1 dahH iyi anlamak veya kar~1 taraf ile pazarhk yapmak i9in Cui Pmdesf yani "kim

Iik

(ego i sm~)

bUtnlyo~·l·

d iye sorrulardJ. BiltOn ili~kilerinde kimin daha ~ok ka7..and1£1

Olle.Julidir . 6u eski R0 0'19 fe.Jsefesi balfJ Avrupahlarm temel felsefeshti v e yasam tarznu Ohl$turrnHkladlr. AvrupH'nJu buglinkli bllylik dcvlelleri ingiltere, f ransa. ispanya, ita lya, Bel~ika. Holl~utda eskinin sOmUrgeci dev· lederiydi.. Avt·upa'ntn dogusunu Ruslartn, gUneydogusunu T iirkle!'in Avrut>ahlam knpmmast nedeniyle Avrut>a'nut gli<;IU devterleri ()zeUi.k.le :lngiltere ve Frans::t Afrika, Amcrika vc l h:ak Asya'da sOmtirge topraklanna sahip ohnu~lardtr.

Avrupa'daki hancdan. mezhep, toprak ve sOmiirge sava~ lan , A\•rupah haJklan yomm~, Rcfoml ve R6ne.10ans harcketleri kilise nin i tibannt ve gU· ciinil zaytt1allm~. suurlan belli ulusal devletler ve F'ro.nstz. ihti lali Avrupa'da gcri dOni.i~ii o lmayan c;ok Oncmli degi~ik liklcrc imza almt~lardtr. Ornegin 16. yy'da Avrupa'da be~ yiiz siyasi birim varkcn 20. yy'a girildiginde 25 dcvlcte dt:inii~mii~ttit'.

18. yy'da uluslararast ticaretin yant stra, stmrh da o lsa sanayinin ba~ lamastyla hammaddc ticareti Onem ka.zannu~nr. ()ze.lliklc kOmilr vc demi t motdenlcri, t>amuk gibi Urlin ler sa.nayinin tsnernJi girdileri o hnu ~aur. Uui.Hu"ll gemilerin icadt, dcmiryollannm yaptlmast, d inamonun ke~fi gibi yenilikler ise hem uluslararast ticareti, hem de ulusla.rarast i li~kileri Oncmli dercccde etkilemi~tir. Oretime makinenin girmcsiylc ilretim fazlas t olu~mu~tur. Bu maksk- ya.zatu1 " t\Vi''lllXI GU\'n lllf;i" :.dh kitabmd:u\ y:u'31'1:uulan't.k ha?..u'l:l.lu,·u$(11'. Pla.tln Yay,oht l't·A nknm

-

Prof. l.>r.. 01~i OrUver,~ilt si.

259

0Jkeler Ure.timlerine hammadde

\' C

paz.ar bulmak i~in sOmiirgeler bu lma

yolunH gilmi~lerdir. lhliyac; duyduklan hammaddelerc: ve Uretim.lerini pazarlaya<.:aklan sOmiirgc Ulkclcrinc gidcn su vc karayollann1 gii vcn alttna almak ic;.i n btiyi'lk askeri giic;lere ihtiyac; duymu~lardlr. Ortaya c;Lkan bu i ht iys~ sahip oluntm ask.eti gUclhl slh:e.kli ru'Lfll..::JSll)a nede.n ohn.u~au r . Bu i hti ya~

daha sonra bir gelenege d(lnli~mli~ ve bUyOyerek 20.yy'da whl ikeli

boyutlara ula~ml~tlr. Birinci Dlinya Sav!l.$1 Avrupahlann h1.rslannm sonucudur. Bu ytk1c1. 01-

diir\ici.i vc tahrip edici sava~ sonra.stnda Avrupahlar h1rslan01 kontrol a ltma alrnaya .c;tt ll ~l)) l ~ta.r, aralan nda.ki re.kabeue daha ()l<;lilil o lrnaya ba$lanu$1Mdtr. Bu t> l~liiU davran1~1a Rusyt•"dH yj~nan Ekim 191 7 BOI$CVi.k ihliblJi'nin de rollinlin oldo,b'1J muhakkakt1r . Birinci Diinya S~was1'ndan sonra Avrupallla1· sava~m tahribaunt onarlllaya ba~lanw~Jar, sanayi ve fi .. carette c:iddi geli~me.Jer kaydetmi~lerdir. AtlC-a.k t929'da bas g()steren bUylik ek:ouornik bumailm .A.vrUjHtillr.nn k ftlkuunaiH.rnlJ sek1cye ugH•ruu~ ttr.

1929 ckonomik k.ritinin boyutu o kadar b\iy\iktll ki sadcte ABD'dc 19Z9J932 ytllan arasmda ABO ulusal geliri % 38 dii~mU~tUr. J93J ' dc in£iltere'de ~ah~n nilfusul)% 22'si. Almailya'da ise % 44'U issiz kahnJ~IIr. 1938'de Almanya'da i$siz.li.k oraut %l'e dl1~1nti~tnr. 1k.i savt~ an1s1 Avrupa'daki bir baska OnemU dcgi~i m. Avrupa'da baz.• devlctlcrin parlamente•· d emokrasiye ge~mesidi1·. 1930'1ar•n ortalanna bak11d1gmda Bri· tanya. Fransa. Benelux De-vlctleri, 1skandinav Ulkeleri ve (.ekoslov;.\kya haric; d i£,er i\vrUJ)a devletlerinin parlame-01er demok.rasi yi:>uetimlerini c;e~ill i nedenlerle kaybettiij;i gOrlilmekledir. Dcmokrasilerini koruyabilcn baza Av1·upah tilkelerde de binak1m olumsuz du1'Umla1· onaya Qlkmt~ur. Ornegin. 6ritanya Lek pal'tili yOneti•n bit;:imindcn utusal hilkUme.t uygula nulSIUO k:oyarken. Frfl.rtSj 1936 devler ba~kanhS• krlzini ya~nlt~lu. Aynt dOnemde Avrupa'da 10plumsal g i"lvensizligi vurgulayan a~1n s.agc1 bask1 gruplarm 1n olu~umuna da ~ahit olunmu~tul'. ingihere'de Mosleyin, Bri· tanya Pa~isr f-tarekeri, Prr~n stz fa~ist cellliyctlerj ve Finlandiya'da t..apua bu ti.ir gmpla~malar..l vcrilebilecck Qrncklcrdir. 1922'dc italya' da Mussolini'nin fa~ist ikridan, Almanya'da J933'te Hitlerin Nazi iktidan a~1tt s.ag grupla.ra vel'ilecek di£_er Orneklel'i olu~tufUI'. Batth tilkeler Ekim 1917'de Rusya' da ger~ekle~tirilen Bol~evik devri· mini sev medile1·. KomUnistlel'in ba~anh o lmamalan i~in Me.n~vik·lere dcstck ve-rdiler. Ama ihtilaJin liderlcri Lenin, Stalin ve dii!crlcri Rusva' da ' iktidarlan m ve ~arhk topraklarmm tamamm1 1920'li y11lann sonlannda h5.kimiye tleri aJuna a lmaya ba~ardllar. 1930'1u y1llarda Bol$evik rej imi aruk iylce Ohlmtu$nar. K Hpilallst ve komlinist d Onya oru1ya .;.tknu ~ ve birbirlerinc g\ivenmemektedir. Yeni olu§.·m bu iki d\inya arasmda bir gi.ivcn krizi ortaya y•km1~t1r. Bat11llar komiinistlerin tarihsel Rus politikasma uygun o larak yaydmac1 bir politika uygulayacaklanna imutmaktaydt. Rusla1· is:e Bat1hlan hem rej imle.ri hem de uluslara1·as1 ~tkarlan i~in bir engel ve tchJikc oiMa.k gOrmcktcydiler. Bununla birlikte her iki z.tt

-

260

diinyanm. ortak dii~manlan vard1. italya'daki fa~ist, Almanya'daki Nazi reji•nleriydi. lsin ash Bmthlar komilnizmi. fa~izmi ve n:1ziuni kendiled i~in l~hlike olarak gOrUyordu. KomiJnj sller, J<.:•I>iraliuni, f;~iz.rn.i v~ naziz.rui kendileri ic;in whlike olarak gOrliyor ve her U~ r~ji.mi de emperyalis1 o larak tanunllyordu. Fa~izm ve nazizm ise gerek komilnizmi gerekse demokrasiyi ortad:1n k3ld!nlmast gere.ken rejimler olara.k gOnnekteydi. Oolaytstyla AvR tllf)a'da ilki savas :m\Smda. berkes birbirine dll$fllJHl gibiydi. KomlioisrJer ve demokrMik Ulkeler birbirlerini fasizm vc nazizm ilc i$birligi yapmnkla su<;lanmaktayd1lar. Ger~ekte her iki tarafta da Avrupa'da ban~• kurmrmak i(:in Mus:solini ve. Hirler" (e. gOril~m ekte ydi. Ancak Hitler Oncelikle demok· rmik: ill.k.e krden ol.i yok:sa kornihl.isl Rusya'dan n·u baslaOl.a.Oul mu h~lsebe sini yapmaktayd t Durumu anlayan Ruslar, fngilizler ve Frans1zlar bilindigi gibi Bitlere. kar~t birlikte hard~ct eune karan almt!;>lardar. Sava$.tan galibiyetle ~akan komiinist ve kapitalist blok eski rekabetine ve di.i~m:anltklanna dOnmede gecikmemisle.a·dir. Bu d3va·ana~lan da Av·

rupa'da gUveni ciddi bir ~ekilde tehdit etmi~tir.

Kar~thkh

tehdil vc gUven·

sizlik her iki blogun ic;inde biitiinlc$meyc Onemli katk1s1 saglamt$tlr. Rus tehdidi sndece A\•rupa•ya birle~tirmedc Onemli bir rol oynamakta kalma· llll~~ ABD'nin Mo moe. Doktrini"nden (izolasyon politika.sandan) vazgc~e· re.k Batt Avrupa·yJ korntinizme kar~J destekJemis ve AJ30'nin. aym 7A· mfmda bir dUnyfl glicU lwline gehnesindeOuelllli rol oynfl.mt~ l.lr.

lk.inci Olinya Savtt$1 sonunda Avrupa'd~l ilk. {~rgiitleome Marshall Plsnt ~er~evesi.nde Amerika Birle~ik Dcvletleri 'nin Avnapahlara saglayacagJ yardumn dagnunmt di.izenlemck i~in 1948'de kurulan :\vrupa i.ktisadi isbil'ligi Orgtitti'dtir. (Organisation foa· European Economic Cooper:1tion, OEEC.) AvrupahJar yine ABD"nill 6nc.Utugtin.de gilvenlik ve savunn.t:llaruu s.ag. lamak i9in 1949'da NATO' yu (Norlh Atlantic Tre
turya, isvec;, Norve~, Portekiz. ve Danimarka'yt yan1na alarak AE"r~ye kar· ~lltk EPTA'y1 (Europt:inl Free. TrHde Associmion) kurnw$rur. jngilizJerin Avrupa·nm d igcr i.ilkclcriyle i~birl igi yapmaktan k a~mmasmm bir\X)k ncdeni vard tr . Birincisi. gelencksel o larak jngilizler daha c;ok transarlantik Wskilere Qnenl ver•ne.k.teydHer. tJlgiJtere bir OOtJ devleti o la.rsk k9J'a Avrupa'SI ltlkelerine kHr$1 her zaman mes.lfeli o lmustur. lkincisi, ingilcere egcmcnHk yctkilcrinin dc,-rini gcrcktirccck ~ckildc bir cntcgrasyon modeline k:l:~1 yd 1. Bu nedenle Avtupall Ulkelerin i li~k ilel'i ne steak bakmakla birlikte bu yOildeki olusurua. k:mJI.manus; bunun ye.rine EFTA'yJ kurm;• yoluml g_ilmi$lir. Oc;iincUsli, lngillere c;ok s.ay1da s(jmiir,geyc S.lhiptir ve bu iilkclcrin her biriylc Or.cl ckonomik vc politik ili§kilcri vard1. Avrupa cntegrasyonuna kaularak bu Ozel ili$kilerini bozmak istemiyordu. Ancak 19SO'Ji Y•llardan ilibaren sOruUrgecj UJkelere kar>;J bir mllca
1990'da Dogu Blogu kendilig inden ~Okiince. Ozeldc Avrupa genclde dilnya i~i n korku dolu sava$ dOnc.mi sona ermi~til'. Soguk Sava~ dOneminin planlan. stratcjilcri \'C dU~:lnhklan sona cnni~tir. Olkelcr i li~kilcrini yeniden ·ve yeni prcnsipler. yeni ihtiya~.lar. yeni sorunlar c;er~evesind e tanz.im etmck zorunda kaJm1~lard1r. Ancak heniiz 18 y1lhk bir siire gc~ .. mj~tir. O l.kcler he.uUz yeni dOnernju ihtiyac; ' ' C ge.tirdiklerini 13m o larjk gOrmc o lanagt bulamam1~lar
262

de Tiirkiyc, /\lmanya vc Fransa gibi NATO'nun f•ycsi vc ABD'nin dostu iilkelerle ciddi sorunlat• vard•r. Oysak.i ABO bu mtittefikledyle- Soguk Savs~ dt;n.errtiode gilvenlik:le ilgHi .kooularda sorun ya~m.:-u n1~l1r. AnD ve Avropah mtinefikJeri arasmdak.i sorun ashudH bir giiven k.rizi sorunudur. GUven krizi de bilindigi gibi gilvensizligin en Onemli faktt:irlerinden birisidir. Bir baska deyisle kolektif gii ve.nligin sa£hkh yili'Ume.sinin temet k:osuJu mnnefiklerin birbirlerjn.e gilvenidir.

Soguk Sava,'tan Ye.ni DOncmc G~J 20. yOzy1l, iusanhk tarih.inin en kanh ylizythd•r. DOnyarun btitiin bOigclcl'indc biiyilk c;:apll kavgalat, !W·illl$malar ve sava~lar otmu~tur. 20. yiiz.y•l!n ik.i bUyUk kaJliJ savas• yi.ne Avrupa"da oilnu~au r . Bi.rinci OUnya Savas• {191 4- 1918) sa''f•$ tekuolo_jisinin ne kadar ilerledigiuin ve ne kadar t;ldiirOcU olabileceginin ilk Ornegi olmu~tur. Stwa~larda ilk defa u~ak. tank ve deniza ln kullmuhmstt•·· Bu il~ Oldtil'i.icil sava~ aleti Avi'Upa halkuHn si· vii, asker, lliiyiU, i~~i bUtUn kannanlann. sava~m ~irk in, ytk.Jct ve ktU£U i~in yeni bir di'1~man ccphe yaralllmamt~tJr. KomUnist blogu , cgcr hilr di.inya iilkelcri askeri, politik veya ckonomik yOntcmlcrle y1km1~ olsaydt bu durum gerek Dogu Blogu Ulkeletindc, gerekse BatJ Blogu illkclcrindc bulunan komilnist parti vt: <>rgiillenmt:ler tarafmdan ho~ kar~llanmi'yacak ''e bmt tilkelerini di'1~man ilan cdeceklerdi. Dolaylslyla komiinizm rcjimini ycniden in~a i9in milcadcleyc ba~layacaklard1. Oysaki komUoist rcj im iflas ettigi ic;in bOyle bir dorurtl or1ayr~ ~·kmauu~ltr.

263

Asltnda A vrupa'ntn gtivenligi tabirini de tarn~mak gerekir. Zira Soguk Sav~~ dOneminde Avrupa GOvenUgi tabiri Bau Avrupa'y1 kasc e1mekleydi. Bugiin isc him Avrupa·yl kaslctmckt(.~dir. Aynca Avn1pa'mn giivcnligl kavramJ. Afrika'ntn gUvenligi veya Asya'nm savunmas1 gibi kavramlardan degi ~ik 9"i1.Nut1Jar Y'•t>U>a.ku•dJS. Soguk Sava~ dOnemi ve Oncesi Avrupa gtivenligini tehdit eden en Onernli unsur yine Avrupa'nm kendisi o lmu$nar. 1-Jer ne k:.dar Sovyctler Birligi lehlikesi A\rrupa d1~ 1 say1ls.tl d.tl ashnda Ruslar Avrupah bi.r milleuir. Dolaytstyla Avrupa'ya dt~tan yOnelik bir sald1n \'eya giivcnlik bozucu bir davran · ~ ohnaan 1 ~ta r . Yeni d{)nemde arllk dogu ve ball Avrupa yo.k. Tek A ..•rup.a oh nu~llar. 0hJ$(Ul bu diizeni tck bir Avrupa BirU£i ~fiUSJ aluuda toplama ~~~~~maJan vard1r. Anc.."lk Lngillerc ba$ta o lmak ii zcre bazt Avrupahlnr· i r-landa, Danimarka gibi· A vrupa'da bil'l ik haJ·cketlel'ine ku~ku ile bak.ma.ktadJtlar. Astrlardan. beri ulusal.kimli.k ve kUitilr birikimlerini bir \=tr(>tda bir laraf:;a b1.rak1p eski Sovyeller Birli£i'ne ~a£nsun yapurtm i\vrUJW Birh:~ik

DcvlcLh:rini kurma ~abalan

i~

ciddiyc binincc ku~kulu yak la§•mlar

ortaya ~~l~rrm1~tlf. Tarihtc gOrUimii~tUr ki s-ok uluslu imparatorluklar ve yapalan,nalar he.p daS,tlmak: zorunda kalrm~ur. Sovyctler Birli£,i yakla.~1k 70 ylld:;a dagllmt$tlr. Kurulrnf•ya (i.Hh$tl~n A vrup.a Birli£i kurul.rUU$ bile o lsa 70 ytl day:-Ulamayacakur. Zira hilr bir o l u~umda ulusal dcvletler iktidarlar deg-i~tik~e ve yOnetim zorla~1p, halk yoksulla~Ukl(a ilk akla gele.n ~are A V• rupa JlirHgi'nin da£:Jhnast olacak.tll". Kolay ~OzUnl , dolayiStyla AJ3, Sovye.tler Birligi kad(•.r bile dayanamaynbilir. Yenj dtJne.mjn birc,:"'k bilin.rueye.ni vardt.r. Henil.z ycni bir d il.zen kurulamamJ§IIr. Korul u ~ plh~malan y~lpJ i an AB R.usya'yr, Ukrayna•y1, 'f tirkiye'yi. Ermenistan' t ve Gilrcist.an't nc yapacakrll'. AB, AvruJ)alt UJketerin m•namuu itj(ine almaz.._'\.<1 kendisi eskiden o l d u ~u g ibi i\VntJ)a'd(• kendine dost o lmayan bir AvruJ>::th c.epbe yaratabilir. T~uih bizc gOstermi~tir ki her dOnem kendi dii~mant m yaratmak.tadu·. Yeni dOnemin di.i~man1 ortaya net olarak r.:1kmad1. Hc1· ne kadar utuslarru:ast te.rOri zn.t. ba$an s1z Ulkeler. etnik kavgalar, iiJe,gal gOr\i~ler, s-cvrenin ve atmosferin ciddi dcrcccde kirlenmcsi. yoksulluk, yolsuzluk, gclir dengesizligi gibi faktOrlerin 21.yy' da ban~t bozan nedenler arasmda s:1ytlsa da bu till' te.hlikelerin uluslaJ·arasJ bar1~1 ciddi derecedeboz.mal8n veya yeni bir dllnya s::WH$ma nedcn olmaJan c;ok dii~Ok bir ihtimaldir. Avrupa'yt 21.yy'da Soguk Sava~ sonr::tSJ en ~ok rahalsJZ eden. huzoru ve ban$t bozan o laylar Balkanlar'daki Ozellikle Yugoslavya'daki etnik ~a tl~maJar ' 'e terOrizm hareketle.ri olmu~tur. ispanya ve ingihere.'dcki olaylar zaten ''flr olan terOr korkusunu 1ekrHr Avrup(l ve di.inyaruu glindemine la~un•$Ur. Avrupa'da ispanya'mo BASK. ingihere'run irlanda ve Fransa'mn Korsika sonmlarmdan dolay• bu iilkelerde i<;e dOni.ik terOrist hare-ketler vard1r. Ancak Avrupa gilvcnligini genet anlamda sars1C1 mahiyctte degild ir.

264

Am(,~r.ika'da. ispanya'da. ingiltcrc'de. Ti.irkiyc ve J\
kaynak.il h!rl)I'Un tslami terOr olarak nirelendiri lmesi ve bunun da medeniyerJer M3SI tyau~rnalart• yol atyabileceg,i yoru1nlannltl yapdrn.asJilfl neden o lmaktadu. Oysaki EI-Ka ide terOrU is lami bir terOr de.Y,ildir. Olsa o lsa Arap teriiri.i o tabilir. Zira tslamiyet' te kut..;.al bir kurum vc kh;i yoktur. 1·1•· dstiyanhkla papallk ve papa gibi. 6 1-Kaide' ye herhangi bir ls1ami o torire , 1sblnl achna siJah.h fMd iyetlerde bulumnasJ ic;in bir yetki venne.ol.i$Li.r. Aynca EI-Kaide (irglitil Amerika'ya ve jngilte.re'ye H.1ristiyan o ldokkln i~in bomba atmamaktad1r. Emperyalist olduklan it;in bomba anyor. Arap ill· keledni zengin o lduklan i~in sOmiirdUklel'i ve bask.1C1 A rap i.ilkelel'i rejim~ Jer ini destekledikJeri ic;i.n terBrist h rm~ke tlerde bultmuyorlar. DotaylS1ylt• Bauhlarm bi.iyi.ik bir tehdit o larak gOrdiikleri O rtadogu kaynakh terOri.in veya medeniyetler arast ~au~mamn Onfinc ge~menin e n kolay yolu Mils· lUman Ut:ke halklannm zenginliklerini sOmiirme politikastnl tel'k etme.ktir. islamiyet: de bi.itiin dinler gibi tcrOrizmi yasak cLmi~tir. Zira masum insanlann Oli.imi.ine neden o lan terOrizm kim taraftndan yap1hrsa yap1lsm bir insan!Jk :;u~udur.

A••r upa GU••cnllgl vc T llr ldyc Tilrkter, Avrupahlarm gfinden.tinde J l.y.y'dan beri vardJf. (l07J Malaz.girt Zafel'i) IS.y.y'm i.kinci yans ma kadar Avrupa giivcnli£iui l.ehdit etmis lerdir. BUyUmeleri stirekli Avrupaltktnn a leybine o lmu§IOr. Ancak 18.y.y.' ul ikinc.i yar1S1ndan 192.3' e kadar A v•·upa!Jiar T tirklcl'in gi.iventigini tehd it enni$ ve TUrk.lefi ll a leyh ine bUylhnli~le.rdi r . iki t:1raf arasmdaki gtivenlik i~bil'ligj tkinci DUnya Sa\'il~t'ndan sonra ba~lanH$CIJ. Tlh:J.Uye Lkinci DUnya Sava~··n;) km!IJnayaolk HtrafSJZ kalnu$;

anc;-l.k SSCB s~n'a~m gfiJiplerinden biri O)jr:-l.k Tilrkiye'den coprak ta lebi ve Bogazlar statftstinde kendi ~tkarma yOnelik degi~iklikle.t· istemi~tir. Ti.irkiye ulusal giilvenli£ine yOnelik bu ciddi tehdidi bertaraf ennek i~in A vrupa gUveoUk s istentinde 1949.da kuruls o. bmuHn gUvenJi~nden sorum tu NATO'ya gim1ek ic;in Onemli ~abaJar gOstermi~tir. Tlirkiye, c;.abalan nm sonucunda J952'de NA'l'O'ya girm i~ \'C Avrupa ko lcktif gUvenligindc yer almt~ur. :Su yolla hem ke.ndi gi.ivenli£ini saglamt~ hem de Bau Avrupa'n!ll gi.ivenligine OncmJi katk1lar saglamJ~Ilr. TUrkiye batt di.inyasmm en bi.iyiik tehdit o larak gOrdugu Sovyctler Birligi'ne hem deni:c:den hem de karadan kom~u o Imast ncdeniyle battntn bir On karakolu gOrevini i.istlcnmi~tjr. 1950-1990 Soguk Sava~ doneruinde. iki blok aras1nda ciddi krizler ( Kore. KUba. Vietnam, Kambo9ya vb.) ya~anml$; ancak genet bir .s.ava~ veya ciddi ~ah~malar olmaml$tlf. Soguk Sava$ sonrasmda en bi't yiik di.i~man veya en bilyUk tehdjl SovyetJer BirH~i ortadao k•dktnca Avrupolhlar gUvenJik ve S{lVUmml politi.kalanu 1gOzden ,ge~i rmek dururnundn kalnu ~hl.rd t r . 54 yd dUnya bnn $ma ve Avru1>a gilvenli&ine bUyUk kalkt saS,byan NATO'n·un varhgl veya gen;kli olup o lma(hgi soguk Sava~ sonr
~tlmaya ba~lanm1~ttr.

Zira Dogu blogunun giivenlik OrgUtlenmc.si olan V ar~va PakH. soguk SavnftHn .sonrH Ort.adao kalktru$hr. Dnha Once de not cttigi:miz gibi A,•rupa gi.ivcnJiginc Qn(.~mli katkJ sagh1y<.m ABD'nin Avrupa'daki varhg1 da !artl~limoktadlf. Sir ba$ka deyi$1e ABD'den daha ba~.u-USIZ. btit Avrupa is(emekle.di.rler. DUtUn AvruptJh lao bUoyesinde b::t.Wl
olmuaru ~~rJr. Avrupa'n1n glivenliS,ini tehdit eden unsul"lal"da deSisiklik oldugu iyjn (>Oii1ikalan ndo da dc£i$ikli£e gidiblli$lir. Avrupa b·ugUu en COk uluslararaSI tcrOrizm. insan kit~aks:1 hg1 ve btlli)~ yOnel ik illegal gO~Lcr. ki rle imha silahlarmm te.hl ikeli rej imlel'in c line ge~mesi. U)'U~tui'UCu madde ve silah ka9a.k9Jhi!•. yoksolluk, geli r dengesi ~l ig i , yoJsuzluk, 'evre kirliligi, basamaz devfeller gibi sorunlan ulu&fd ve ulusiH.raras1 gUvenligc l.ehdi1

olarak gormckt.:dir. TUrk.iye ycni dlincmde yeni

whditlcre karst

miittcfiU criyle eskiden oldugll gibi yinc o rtak gUvenliklerinde i~birligi yaptlrn:::tsJnJ. NATO"yu yok edcrek ctegil de yen iden yap1Jand,~.rora.k yeni SLra tejil~r ve politikalar Uretilmesini Onermektedi r. Tik kiye. Soguk Savns dOnernindc Dogu-Bau ekscnindc bir ce-phe Ulk.esiydi. Soguk Sava~ sonrasmda ise Gtiney-Kuzey ckseninde bil· cephe iltkesi durumuna ge lm i ~t i t. Yeni dOnemde- Avrupa gUvenliS,ine yeni sn ateji.k boyutu ile-katkl saA lt~ yaca.kt~r.

Dogu Blogunun ytkl1mas,yla ortaya ~J.k.~m yeni d u ru rnd ~l Avrup9'J\IIl gUventi£ini bo7...ac~k fnktOrJer uele-rdir. A BD'nin Avrupa gUvenli£iudeki roiU ne olac.ak~ Avrupahlar kcndi gii venligini kendileri mi saglayacaklar, kUresel ()ir t•ot iistlenmeye- niyetleri var llll gibi benzer sorulann yanttlan net obm!.k o n.aya ~tkJntJdJ St rnU ddet~e Ttirkiye'oin Avrupa gUvet'l.l i£,inde.ki rolii de net olarak belirlenemez. Ayn ca Soguk Sava~ sonras1 bOigesel g i'u; o larak ni telendirilen Rusya Fedcrasyonu \'C Cin'in uluslararasJ gii venlik· teki rolle~·i ne-o lacak. 07..ellikle de Rusya' n1n bir AvrUJ):l iilkesi olatak yeni gUveo Uk: politi.k£1SJ ve Avrut)a·ya ka r~l oatHI bi.r davraru~ ve po liti.k.a i ~i.nde o lacag1 oevabJ aranan sorulard1r . «;ok karma~1k ve ~ok saytda b ilinmcyeni bulunan Avrupa giivenlig-i konusunda Ttirkiyc'nin de net bir tavn o lamaz. Rusy21 NATO'nun esk:i Sovyet UJkeleriui Uye o lll.rak. ahn~lSJtl Ul dOS1~?1 bir dHvra.rns o l m~ld l £:1 ve Avrup~ gUvenli£:iui o lurnsuz etki leyecc£ini sOy-

lemektedir. DolayJsJyla. Rusya Fcderasyonu A'•rupa gi'lvenligine veya gu .. vensizlig;inde yerini alacaktu·. Ancak bugUn itibariyle Rusya Avrupa gil· venligillill neresir'tde o ldugu 1ll!l o la.rak belli degHdir. $UJ:as1. bir ger(ie.k. k:i Ruslar Avrupah bir iilke o lduklanm ve Avrupa'daki istikrarstzhgm ve giivensizlig:in kendi gUvenligini de. tehdit edecegi ve ~1karla.rma ayklff o laca.. gm1 bir~ok kez ayJklam1~lardu·. Soguk Sava~ dOnellli Avrupa CUvenligini tehdil et.icn Sovye.tterle birlik:te- bi r~YO k: unsur ortad£10 kalk:nu~ aoc.ak, yen i

266

dOncm de kcndi tchditlcri ve tehlikclcriylc gclmi$tir. Ycni tehdit ve tehlikeler TUrkiye-'nin Avrupa giivenli£indeki yedni belil'lemi.} o lacakttr. Avrut>altlar sogu.k SaVfl$ dtinern.iodeki saWJ~J kaZ.>:ttUllH.k an kJYI ~l Od::t.n, soguk Sav~~ sonnlSI bHn$t korumn politi.kHSma gelroi~ler
gerekir. NATO'nun Avrupa glivenligiudeki rolii lartt$maya ac;tlml§llr. Do laylt o larak, ii yc Olkclcrin Avrupa giivcnligindcki rollcri de tartJ$maya a\.tlmt$O n Jil

:

s.

Ocd:a,g, ··'fiirk.iy..~·AO hi~k.ikri ~l:llpt.ll.)'11 1nU- Anktl!ll .l'iclu'l!l Od l.'l!ll.

2001. s:. 428 ..132.

AJtkllrll,

16-17 ,\1n.rt

Ali L.. K ~•n•os.mu.no~lu. NA"/'0 SrYiiittjisim.M.:i fkii~·im wr Geli.$mdn, (Ank11111; ASAM. 2004). $. '20.

267

ur. ABD~ nin, Kanada' nm Avrupa gUvenligindeki roliinUn eskisi gibi o lma· yac.Hg,l . o lm:UnMI gerektigi lMli~J lmaktadu. OzeUikle de Almtlnya \'e Frans~1 g ibi Avrupa·nm en gU~ I i.i ii)kclcri ba$ta gclmcktcdir. Gcrlir. Ocak 1994 Brtlksel Zirvesi"nde ise Bani i~in Or1akl 1k (BIO) projcsini111 ba$1amasJ karara baglanmt$, AG iT'in iiyclcri ilc Avrupa giivcnl igi i~in i~birligi yapllmilSt benimsenrni~ti1·. N AT O bir yandan gUvenligin t>olilik ya otyla ugrowken bir yandfu> do Y'•1>1sal de~i iklil<. yapMak yeni dOneme ayak uydurrnaya ~lh~makrodtr. Orneiiin 1992'de NATO'da 65 karargSh \'a.rkc.n 1999'da 20'ye inmi~. 2003' te ise I I kara.rgtlha inmi~tir. Daha da ineceg i muhakkakur. ABO Soguk Sava~ dOneminde Awupah rnuueftlderlne gu ven.i ilde-ri i'fln dah9 fnzi;J para ayunu1ian.nJ ve dah•) fazla. gUnw listlenmelerini isce.rken. Soguk S Hva~ sonntSJ ABO yine Avrupahlardan katk~ bckliyor ama csk isi g.ib i kcndi iSin b~l$tnda bulunmaya dcvam e.tmek isr.i yor. Bu du1·umun en Oneml i sakmcas1 AVI'upa glivenli£ ini saglayan en tine.mli kurum otan N ATO'nun Utr1.\$tlmaya ba~Ja.nmas1 ve. Uye UJkeler ~nl smda gOrli~ ayn h.kJarmm o rt~ya c;tkDljSLdtr. DohlyJSJyla Sf1vomm1 zaat~\ u,Wamaktadtr. Soguk Savi'$ d(Snemi dayan 1 ~ma v..: i§birligi de zaytflamakladtr. Bunun e n anlamll Ornegini, Kosova soi'Ununda, NATO ~er~.evesinde ·r urk u~ak· Jaruun harc.k3ta kattlmak i.;in. halya·nul Avianno lissilne git.meleri esnaSilldH Yunauislan hUkUmetiuin u ~o.kl ann hava sabnsuu k ullanmalannH jzni vermeme:si olu~turmaktadlr. Bilindigi gibi Tiirk ur;aklan Bulgar hava sa.ltasJm kullanmak 7.orunda kalnu~ur. Bulgarlar da yasalan na aykm oldu· gunu sOy le-yip yas.ayJdegi$ti rmek iyin bk ayll.k sUre i sremi~ ve bir ay sonrn. y~1sa dcgi~mi~ ve Tilrk sava$ u~~tklan Bulgm· hava sahasmt kullanabilmi~tir. Yunanistan. Soguk Sava~ dOneminde TUrk u~aklanna hava sa· has1111 ka.patma gibi bir davran1~ta bulunamazd1. Ashnda Ttirkiye•ye kar~J yaptlan b u da ,rrnm~ her ne kadAr Tiirk-Yunau i li~kilerin i n w.rihi sorunlar vc gUniimiiz:dcki uyu$mazhklar nedeniylc iki \ilke arasmdaki sorunlarla ifadc edilebilinirse de ko lektif giivenlik anlayt~mm temelinde kolektif gtiven vard1.r ve bu ko lektif glivcnjo par'ftlSl olan 0Jke1er birbirlerine gl\verunekte sarrtimi o lmah d~rlar. Avrupahlar. Ball Avrupa Birl igi (BAB) bOnyesinde olu~tllrduklan Avrupa gi'1vcnlik yap1lanmasmda gcrektigindc NATO'nun o lanaklann1 kullanmak ic;in NATO tiyesi iilkelerden iz.in istcmi~lerdir. Tllrkiye ve ABD ba~1a o lmak ilzere bi r~ok NATO liyesi lllke, Avrupahlanu bu iste!;ine olumsuz yaru1 vermi§lerdir. Zir!l TOrkiye karar mckanizmastnda bulunmad1g1 BAB'tn aldtgl bir karar alcyhinc de o lsa uymak zonmda o lacagt iyin NATO' nun o lanaklann1 o tomatik o larak kul·

268

lanmasma k<:tr~t ~tkmt~ vc veto hakkmt kullanacagtm b ildirm iStir. BAB' a t:lm Uye olmantn ko~u l u da AB' ye- tam Uye o lmak o ld ugu il(in TUt•kiye BAB 'a Uye o J ama mJ~IIr. Ancak Avrup•·tltlM 01..eiUk:le de Almanya ve Frnns.a . A vrupa glivenliginiu Avrupa BirJigi ic;inde y1.irllttilmesini is teyince Avt·upa g Uve li£.i it;in organ ize olan BAB' m Onemi kay bolmu~tu r. Zaten AB ' nin 7w9 Araltk 2000 larih inde fra ns:1' nm Nice ke ntinde yaptl:ln z irve topJa nttStrl.d a 8AJ3'm gQrcvJerioin AB 'ye devrine karar verrn i ~lerd i r. BOy-

Ieee BAB i~i bo~alulrn•~ bir tabela orgtl lil baliue gelmi~tir.' BAB ' m bu ~

kilde fo n.ksiyonunu kaybetmesi ·r urkiyc'yi o ldugu gibi ABD' yi de mutlu etmistir. Avrupa giive nligi ile ilgili inisiyat if Avrupa Bktigille ge.ymi~tir. Avrupa ds btjylece kendj g ilve nlik ve Sf•VIIIlJU::t politikas ul9 sah.it) o truu$"rur. Bu gel i~rnelerden sonra Tiirkiye vc ABO gerekrigi takdirde Avrupahlan n NA'rO!trun o lanaklanm kullanmalan konusunda tavtrlannt yu mu~lt· mt~latdtr. 2 Al'altk. 200 1'de Allkal'a'd:l AB ' yi tems ile n tngili.tler ileNA1'0' mm imkfi.nlanmn kullamlmas t ic;in TUrk vctosunu ka ldtrma mi.iza kere leri s.onu~. vcrmi~tir. Vanlan anla$mada. T iirkiye'nin ~.evrcsind e olacak mUdahalelc.rdc T Urkiye de karar meka nizmast icinde yet· alacak ve T Urk· Yunan uy us-rmlz.hgmdH AB glic;.lerinin gOrev alrnamas t ko~ ul u ile TUrk.iye NA1'0' mtn imkfLnlannt A\•rupalt1ann kullanmas tnt veto etmcycccktir . Ankara Muhtbakat:J adt verilen bu anla$ma)'a Yunanistan. Tiirk iye'ye t~wiz verildi d iycrek itiraz etmi~tir. Avrupa Birlig i Dt~ po litika ve G i.ivenlik yi.ik· sek te msilcisi .lavie.r Solana' tllll Ozel gayreti ile taraflar at·a stnda bir an~ ht$maya 19 Mayts 2003 Briikscl Zirvcsi'ndc vanlmt§"ttr. 2000' Ji yllla.rdan itiba.ren yeni tehdj tler ve sorunlar t~J£,tnda T ilt kiye ' nin Avrupa g iivcnliginc katktst ne o lur? Avntpaltlar S oguk Sava~ sonrast Ozcllikle Avr upa knastnda genel bir sava~ beklememektedir. Avrupa gi'lvcnli~ gini tehdit eden unsurlar atas utda ba~t.a tcrt:irizm, gO~Ier, yoksutluk W - gelir dagthmt boz.uktugunun yol a~'l.CAY,t sorunlar~
269

f'ransa giibi} TUrkiye'nin imparatorluk aJ·drll bi r tilke o lmas1 nedeniyle Os· mnnltnul eski 10praklar1nda bulunan \ilkelcr sorunla ka!1JIH$UklarUida Tiirkiyc'yi yanlannda gOrmck istcmcktcdirlcr. (hclliklc de Balkanlarda Bo$naklar ve Arnavutlar. Yugoslavya' ntn p<-tr~·alanrnasJyla ortaya c;1kan Bosmt- He(se.k sawJ~J och·• ve Kosova .krizinde THrk:iye ~ok: Qnemli roUe( oynam1~11r. Bu oynad1g1 rol Sault bir Ulke o lmaklan ziyade Os manh jmparatorlu.f;:unun ycrinc kuru Jan bi.r iilkc olm~Lo;Jd lr. Bir ba~ka dcyi$h.:. Tiirkiye o lmas1du·. Balkanl:lrda .;-1kan SOI'unlarda TUJ'kiye ' 11 in di£er Avrupa h rnl\ueftkl:eriyle fi)'IH i>OiitikayJ paylfJ$1\rnama t iski vard1.r. Zira TlirJ.Uye tarih.scl ve kUltUre l ned.::nJerle BO$nHk ve Arnavutlarm c;tkarlanru savunmak zon10dadlf. Yunanistan, Rusya vc Frans~1 ' nm S1rplan . Almanya ve Avusturya 'nm S lovenya ve f-h rvatlan desteklediklel'i gibi . Avrupa'da SJOtr ve e!mik sorunJa.r mevcuuur. Bu sorunJano bUyUk c;a.ph gene! bir k.rize d6 nil~me:S i ktsa ve ona vadede gOz.iikmernektedir. A''ropa Birli£i'ne Uyc o lan eski Dogu Blogu Ulkcle.ri e tnik ve s nur sorunlann1 c;Ozmeden Avrupa Birligi' ne ilyc olmaktadtl'lar. i~lel'inde.ki azmllklata hukuki ve insani hakla~ r11H vere.-ek soruou.n ~l~z.Uidn~u Jna.nc• va.rdJt. SonHl ~l.rudili.k ~ijz.lltll)U$ gOrUmne kte ancak eutik S()nnwn klihUrcl haklanru e lde e tmelel'inden sonraki a}<:unast kcndi kadcrini kcndisinin tayin ctmcsi a~amastdtr. Bu a~ama Awupa'yt te.krar bUyUk ~atJ~mala nn veya krizlc•·in kltast haline- ge· tirebilir. Dogu Avrupa'.nm eski liyeJer i $irUdi AJ3"stin llyele ridir. Bu iilke lerin tamanunm birbi.rleri yle w prHk vc e.tnik sorunu vard1r. Polonya'uun Almanya ile, Macaristan ' m Roma nya ilc Yuna.nist<m' tn Arnavutluk ve ~·1akedonya ile. Dolayt::ayla A B etnik ve smu· sorunlal'ml .i ~ ine fdmak:LadJT, 8u sorunJa.rJ oog·u B.logu )(en.di j ~i nde dondunl)U$'lllr . Ama artlk bu sorunlar ~OzUimii~ ve sorun o lma riski vardu. Tilrkiye'nin bah gtiv·e nliginc ve uluslararas1 gUvenlige yapacag1 en Onemli katkt Battlllann lslami terOI' d iye nitelendil'diklel'i ulus larnrast tei'Or ile medcniyetlcr ~-atl~mast l'iskidir. Tlirkiye yinni y1b :.~kmd1r PK K tcrOrii ilc miicadele etmektedir. Bu mUcadelc TUrk Silahh Kuvvetleri'nin ve TUrk polisinin te.rOrizme kar-?J Oze l ye tenck ve tecrtibe kazanmasma ncden olmu~tur. TU1·k Sil:thll Ku vvetleri ve- T ilrk po lisi, NATO fiyesi iilkcler i ~indc ABD' den sonra yetcnek ve tecri.ibc konusunda ikinc i strada yer a lmakt'..td 1r . TUrk Silahh Kuvvederi ve TUrk polis te ~ki la t1 yetenck ve tecriibe bakumndan Avrupa da birinci stradadtr. Ttirkiye, askeri yeteue£inin yapacak olan lllkc Tllrkiye'dir. Medeniyetlcr c;;.atl~masJ ile ashnda Miisli.iman halk:larla H1ristiyan halklar arasmda mc ydana gelecek bir c;atl$ma kastedilmektedir. Batthlann bu bek270

lcntilcrin:in ncdeni a~ag1 yukan her batllt iilkcnin gcc;mi§tc vcya gi:lniimilzde sOmUrdUkled bir Miislilman Ulke otctugu ifVill Milslliman halklo.rul bir giin tnurlak.a inliksm al;•c:Jkhm ctU~Uoc.esine sahip olmalandtr. Ak:si takdirde kUIHirler mlSJI S.tlWl§acak veya hac;h seferleri zihniyeti nasll geri gelecek, hangi "ri.Hisli.iman Ulke Banya Haristiyansmaz d iye sava~ ilan cde· cek. Yalrut hangi l-ltl"istiyan iHke bir MUslihnan Ulkeye. siz. MUsllimansm•z d iye sa.va:;; ilan edecck:. TUrJ(jye clogu He bMJ. ar:JSJilda sadece co£rafi o hvak degil. ktilti.ir ve polilik ileti§im o larak. illkesiyle, ktllctlrliyle ve rejimi ile her iki di.inyanm da b ulu~ma noktast olabilecek Qe~itlilige ve farkhltg:a s.ahiptir. Tilrkiye·nin Bauya benz.emeyen taraflan Doguya, Ooguya benzemeyen 1aral1an d.rl B~mya benz.eme.ktedir. Bu fark ltlt.k.ta TUr.kiye'nin zenginligini ve iki d iinya arasmda dosdugu kurma. bart$• saglama rolii oynayabilia·. Ba~ka bir ifade ile medeniyetJer amst bir platform olu~turulabilir. 2004 ythnda ~k t.artt~tlan bir konuda Amerikaltlarm ortaya atttg1 "'Bil· yUk Ona
san haklan, kadul haklan, hukuk de1•leti gibi ballh de~erleri getirmektir. Ancak bu projenin gerc;ekle~me §<:mst <;ok zaytftl r. Zira c;ogtt ABOve Avrupah iilkelerin yakm dostu olan Ortadogu·daki rejimler ve onlan n ba~la~ nndaki ki~ilerin ve iktidadann dU~mesi gerc.kir ki demok.-asi ve insan hak.lan g-elsin. 13 u deSisiklik de sava~r7.. otanlayacaS,Hla g{Sre ~ok: zordur. Duman iki Ornegi AfgonjsUul ''e lrt•k'ttr. Afganjs l ~m yedi ytldtr. lrak da ftlh y1ld1r hala direnmektedir. Zaten A vrupaltlar Amerikahlann bu projcsine get~ekl~me ~anSI cok zaylf oldugu it;in pek Steak bakmamaktad!rlar. An· cak ()l)emli bir deSi$iklik olur da gen;ek:l~me. ~HlS l o naya C(Jk:arsa Tlirkiye'nin de bOyle bir dcgi~ikl iktc ro lii mutlaka o la<.~ak t1 r. Sonuc OI9J'a.k:, gUnlhn.Uze kad.tJr Avrut>a'nan gnve.nlig:i ba[Jntn gUve.oliSi ~er~evesi.nde degerlendirilmi~ tir. Tiirkiye'de bu baglamda ge~.mi~te batt gi.ivenli£.ine Onemli katktlar saglamt~tu·. Bugi"tn A\TUpahlar gUvenliklerini AB'nin liyesi filkelcri ile yapmak istetnekte.ditler. Eger TUrkiye AB Uyesi o lursa diger Uyelcr gibi A'•rttpa giivenlif;:indeki yerini a lacakttr. Eger Tiirkiye AB iiycsi o lmazsa ABD ile NATO ~.erc;evesi ic;inde veya bir ba~ka ~er~evedc kolektif bir gi.ivenlik ic;inde kendi gilvenligi i~in bulunmaya de,•am edecektir. TUrk..iye'nin Avrup(l ,gUveuli£inin dl$tnda k;Umasa hem Avrupahlar ic;in hem de Ti.irk.iye i~in o lum..suz .sonu~lan olabilir. Uluslarantsl ban~ ve giivenlik Onemli bir katktstnl kaybOOer.

SONU(: Avt·upa gilvenliginin temel unsut·u olan insan bir ba~ka deyi~le nilfus so· runut Avrupalt yetk.ililerin uykulan ru ka9•rmakt..'lCitr. Avnapa'mn niifusu ile ilgili en son ~~ah~may1 Avrupa Kons:eyi yapmt$t:lr. Bu ~alt~maya gOre 1995'de 728 mi lyon o lan AB nufusu % 22 eksigi ile 2050 y1hnda 564 milyons inme ihlirmali vsrdl.f. 2000 ytiJUdft Avrupa nilfusunu n% 14,Ti 65 )'fl.$ iisllidlir. 2050 ythnda bu rakflmJD % 25-33 aras1 Oklcag.J tahmin edilme-k271

tedir. Bu son rakam Avrupa'ntn C'all~an ntifus ve tilke. savunmasutda kul· l anac~£,1 insan St.ktnttStnm A B'nin ekonomik ve illke gOve-uligini saglamada nc kadar risk alacagmm kamudtr. AB'nin bugiinkii ni.ifus pozisyonunu korumak i~-in 2050 ytlma kadar her ytl I ,8 milyon gO~·men alma.st gere-k:ir. E£er k6cl\ (,:-Jhrnin gerc;ekle~irse A.B'n.io her yll 25 1nilyon gOc;mene ihtiyact ()JHc~kltr.:l DoiHytSJyla AB'nin Avrupa'um gUvcnligi ile ilgili sadccc topa ti't fcgc dcgil yan unsurlan da Oncmlc clc allp s-O:dim Urctmcsi gerekmektedir. Yukanda not ettigim iz uluslararast gUvenligi tehdit l~Cn unsurlarm btiyUk btt bOIUml.i Avrut>a gUvenJigini ya ctogrud:m tehdit ediyor ya da o lumsuz erkiliyor. .A.vrupa Bi rlig;i·nin sorumlulugu gereg.i mutlak::t kUrcsel tchditlere kflr~t da Onlcm alrnast ,gcrek.rncktcdir. .A. B'nin. Soguk S~l'l(l.$ sonrHSa ortaya ~t kan ABD-AB u yu~mazh gtnt kcsinliklc bir sonuca baglamast gcrckir. iki miittefikin ciddi fi.kir ayn bgt dahil d:1 derinl%me.de n ~OzUme kavu.}mast gere.kmekredir. Aksi t:1kd irde Avrupa g liven tigi ve uiuslt~tatasJ gUveotigin cjddj sonaohlri.tJ ktJf~ti9,Sfna riski vardtr. Avrupali lilke ler dahj rah~t ve dahtl Oz.gli r davrnmnak i~ in ABD'niru Avrupa'ya lcrk clmesi gcrektiginc inanmaktadtr. Kts.a vadcde bu dii~i.ince dogru o labilir. Ancak 50 ytl sonrasa i~in bu d U~iincenin dogruhJg-lHHII) I:VI I~I I rllfi$ 1 ge.rek:ir. DobyJStyb Avrupn.IJlMUl daba rsz.ln. diislinmesinde yarar vardtr. NATO'nun VM~OVj Paku gibi dagtlrnast gcrektigine imman Ulkclcr vc birtak1m politik gruplar bulunmaktadtr. NATO'n·un gOrevini tamamladt£:t vc- i~levsiz. kaldtgl, dolaytslylil Var.}Ova Pa.kh gil')j d9£tlmasl gc.rekLi~ sOyfeJ)mekte-dh·. Gere.k Avrupa'da gerekse d iinyada :k.olektif glh'enligi organize edecck bir yapJian.rnaya ihtiyac; vardtr. NATO da kendisini kanttlam1~ bir gUvenlik Orgtitii o larak bu gOrcvi yUrUnnekte.dir. Oyleysc ycni b ir OrgUtlenme-ye ihtiyay yokrur. AS, kendi gUvcligini kcndisi saglayacaksa Once kendi it;indeki gUven· Jikl.e ilgiti fi k.ir aynhklilrmt \=Oz.mesi gereki.r. Z ira lngiltere ve kendisine ya. ktn lHk.eler Fransa ve Atma.nytt gibi dli~lhHuemek t.edi r . Dt~ politika ve gUvenlikle ilgili kararlar bilind igi g ibi AB'de oybirligi ile a hnmaktadtr. Gtivenlik.le ilgili bir k:lt'ann 91kmas1 ic;in bi.iti.in i.iyelcrin dc.steklcmesi gerekmekted ir. AB l.iyc.si iHkeJer Soguk Sava~ sonrasuun rahath~ ir;inde gUvcnlik vc savunma.stnl politik bUllinle~mc. dogu A vrupah ii lkelerin batlya entegrasyonu ve sosyal adalet konulannm arkasma atmt~llr. Savunma ve giiventigc. eski si kadar kaynak ve. 1.aman ayll'mamaktadtrlar. Bu tuwmun dH AB'yi ekonomik dev politik ve Hs keri cUce konumu ua sokma riski vardt.r. AB O. Rusya Pedcr..lsyonu. <;in ve Hindislan'm ki.iresel gU~. o lma yolundaki ~abalan AB'nin ikinci plana itilmesine neden olabilir. Bindistan 2003 ytlmda 3,5 milyal', (:in ise 2,5 tnilyat· dolar ile silah itha.latmdfl bir inci ve ikinci o lmu$1ar
fA $Qio·.:, (J71();1/2(10:'i.

272

2003'tc 7 milyar dolar ile silah ihrac tnda birinci o lmu ~tu r. AB kU r(.~sc l bir gUy ohnak istiyorsa bilyUk dU~U n Up bilyUk hareket etmek zorundadu·, orta ~ag z.ihn i yel~ ile AT Y yi bir N1ristiyan birlig.ine dO o U~IlJnnen i n oe Avropa'ya ne de d linyaya hi~bir katktSI o lamaz. c;in, Hindisla n. Japonya. Ko1·e vb . Ulke lerde Konfti~)•tis felsefesine daya h Budist bil· bil'liktelik o l u~turu Iursa dUnyay1orta ~ag zihniyeti ile d inler kamp10a bOimenin d linya batJ$1 i~ i n son derece l ~hlikeH sonnt;lM\ o lac•·•k hx. Ayocs ken.dilerini diinyanm dige,r bOigelerinden ayu-an Ba ll medeniyetiniu. Bm1 OzglirHigli vc ~agd~llk gibi kendilcrini ayncahkh yapan degcl'lerdcn sOz ederek bObiirlenmesi mUmkUn de£ild ir. TUrkiye, AB i~ in bilyUk bir ~an sn r. Avrupa'nm de£erler ini (Dem.okra.si, Paza.r Ekonorn.isi. lnsan Haklan vb.) kabul ede n ve ya~am htrZJ olarak se~·mi~ Mtisliiman bir i.ilke olarak :'\.B ' yi kUresel b ir gUy yapacak ve dtinya ban ~ma hi zmet edecek bir f1rsatur. Tilrkiye gibi bir illke o Jmasayd1 Battlllann bOyle bir iilke yaratmas1 gerckccckti.

273

KAYNAK~A

Bagct, Huseyin, Tiil*iye ve IIGSK: Bekli!llrilet; Elldifeler, idris Bal (Der.), "21.Ytizytlm E~igiode Ttlrk D•~ Po litikast", ( istanbul: All'a Yaymlan, 200 I). <;:akmak. Haydar. A m1pa Giil·enligi. (AnkHra: Ak9ag Yaymlan . 2003). (:akmak, Haydar, Afl· Tilrkiy11 1/i~/..i/eri. (Anka!'a: Plarin Yay"'lan, 2005). Decaux, Emmanuel. La conference sur Ia secu1·ite ct Ia cooperation en Eur<>[>C. puf. 1992 Paris.

DedcoghJ, Beril, Ulusku'ttra.sr Giiwmlik ve Strweji. ( Istanbul: Oetin

Yaymlan, 2003).

Deforges, P.M. Les Insti£utions E:urope.e.ns Armand 1995 Pads. Howorth, J. , ''Eui'Oean lnteg1·arion And Defense: The Ultimate Chalenge'?''

Clwitlos Paper, Inslute For Se<:urity Studies. Paris, November 2000. KaraosmanogJu, A li, thl'upa Giiwmlik ve Savunma Kimligi, A"'·upa 8irligi \'e N1\TO ili~·ki/erinin Gelecegi, ( istanbul: Harp Akadcmileri Bas1mcvi,

200 1) . Kar~osmanog,lu.

Ali. NA.TO Stratejisiudeki Degi~'·im ( Ankara: ASAM, 2004).

ve Geli.)·nwler,

Lee, Step ben. A••rupa Tarihi11den Kesitler 1789-1980. Kilapcvi, 2002).

(Anlwra: Dost

Ozdag, Omit, ·~urkiye-AB ili~kileri Sempozyumu", Ankara Ticaret Odas1 ve TUrk Ocaklo.n , Ankara. 16- 17 Man 200 1. Robert. Jacques, L'Espl'ist de Defanse, Eoonomica, 1987. Pads. Rothschild . Emma. Wbat is Sec ur ity. Deadolus. Surnm.:r. 1995. USA. Yinanc;. Refel. UluslttraraJ't. (iOvenlik Sonm/arr S~kin

Zorgbibe.

,.e nlrkiye,

(Ankara:

Yaymlan . 2002). Char l es~

His toire

de

Ia

construc tion

europeenne

puf,

(Paris: 1993).

Zorgbibe, Charles, Les Organisations internationo.les. Pu f 1994 Paris. Lc Soir- Se.l~ik a

274

4.3. KARADENiZ' iN GUVENLiGi VE TURKiYE Gokloau KO(:ER

GiRi$ Bu ~oh~lllSUm sonlandmld1£,1 glinlerde, bi.r hnber di.kkat (ie.k iciydi: "AlJD Trabw n'u i.we.rebitir."1 Habere gOre. Ktrt;IZiSla o' m. Ulke..o;-indcki Arnerikan askeri UsslinU kapatrun karnn ah n~s mdnn sonra. ABO, bOigedc lis arayJ$mf• girismis vc bo ama~li' da. Merkez Kuvvctlcr K omulam OrgencraJ David

Pcrrneus Orta Asya ruruua

~lkHu~ll.

Ozellikle. Afganislan'daki ope-

rasyonlar da ikmal yolo olarak kullanacag1 ycni gUzcrg8h1 belirlcmc ve Us kurulma.s.t konusunda temaslarda bulunmak i.h:cre 6zbekis1an'a giden Pctraeus, Cumhu rba~kam is lam Kcrimov' la. askcri i9erikli kargolann Oz.bekistan Uzcrinden Afganistan 'a transit ger;i$inin saglanmasl konusunu gOrUsmU~tii . Ros slTatcji uzmanlanna gOre isc. Tacikistan ve Oz.bekistan g ibi Ulkelerde $anstlll deneyecek olan ABO, frX'IZiim bulamazsa, Tiir· kiyc'dcn T rabzon'u istcyebili rdi. AB D'nin Ankara BiiyiikeJ~i ligi. bu iddiaya kar$th k "Trabzon'da Us kurma niyetimiz yoknt ve olmayacak." bi~imindc bir a~tklamada bulundu.2 'filrk Genelkurmay Ba~kanh£.t da konuya il.i~kin olarak, bOyle bir htlep olmadtgmt ac;tklad t.3

" 0(~. Ot.. K:Uatkni.?. Tc.kn[k Onh'c.t sitc..'>i. Ou ~al•$u~a)'3 katkdatu!d:m d(l-la)'l. 0 7.. Otti.ll\, Ozgilt .;".{l~layan. EUf Sa1'l. AJpo:t T ols~ Butut \ ' C:- Vahit GO•lay'a ti:·$Ckkil•' l'dCI'lu~. O.K. ' 'A 31) rrabmn·,, fstey..::bilir'' , http:.o'www.hu rri)'C:I..<:OfO,IT/duny;l/ 11023032_JM1Sp. 19.02.2009 ! ''AI~I) Trahton·u ls t.::)>ebilir •, http:lwww.t•urriye:ux>nl.l11dunya/11()?..3032_t1·:tSp, 19.Ql.2(1(Jl). SUz ko1:1USU hahc•·in n~·nnt•s•nda $U bilgi dl· yet' nl1}'01'! "Agostos 200S'dc padak \'CI\':n Ci.iN.:is••w -Ku5ya {d:~mt:si SlniStnd:) Giir<:isl:•n'm nc; ~tu nunu ~tii~tUgUnl'i gt )11Uld:t kol'lllll'lu$1u. NATO birtikJ..:ri O i~kek' l cl\.i ii:s;sii, Af~•mj :stan ~,pentsyoo.lannd ;l k\lll.llnlyordu. 0~> , ;\fgani.siM 'dllki Ot)Cnl~!JOU !iub il~m (lf::·,r:•t.. he•' ay )'3klt1$.tl.. 15 bill Amc:rih'ul il$kcrl ilc 500 tOn k.t1rgonun Ul!;illltnt•:omda. nyn<.'a Anlc•i kan u~nl: la.nnm yaktl ik.nlalj ~·:.pma~md:• kutl:ullllyOd'du. ABD' I)in dalw Oo<~ (J:-.k.IO~t :u, 'd:. bulum10 iis:,sii i,51;~ A.ndic:1m ol:lyi:IJIJUl :m Sl)nm ZOOS ythOdl.'l k~L• I~t'u~L•." "ABO T•·alrl.ot'l'u l:'Acycbllil"". hnp:fv.:ww.hun·lyct.oom.w'dunya/ 1102303'2. JM:&Sl) . l9.02.2:oor:J. ) hUJl:lfwvtw. ih:i.CI)m.tr.'h3I,C:r/(i"luWX:V$7630•H •I I Sk·u ~k"lln'lll..,l11k:bi •y<)k, '2Q.Ql.20Q!J.

rr

275

Spekli:Jatif bile o tsa, bir Ka.rodeniz $ehr i olo:ul Trobzon'dan lis udep edilmesi, Karadeniz' in Onemini anln.mak a~tsmdan Onemli bir veddir. 2008 yaz,nda, GUrciSlSI) ile Rusyfl a.rssulda ya$ana.n SJO u:h savas sUrecjode, Gtircis(an'm Po t.i ve BHtom l imanl~nmn sahip o lduklan strmejik konum da. bu atflamda Karadeniz'in t;nem.ini bir kez daJHt teyic euni$lir. So guk Sava~'m sona crmcsi vc Sovyctler Birligi' nin dag1lmast, c tkisini Karadeniz BOigesi'nde de g0stermi$tir. BOlgede yeni devletlerin ortaya ~1kmas1 ' 'e haritalann degi~mesi, jeopolitik ve jeostratej ik dengelcl'i de degi~tirmi$tir. Bu dcgi~im siirecinde Karadeniz, hem Onemi artan, hem de uluslararast aktOd c.rin artan ilgilerine mah7..at· bir cog:rafya o lmu-?tur. Karadeniz,
Stsz konllsu prl.\g:f'.tlll hakktnd4t nynnttlt bil::i i(:in bkz. ht1p:l/www.h :lrvanl·b..~.orJlfb:;.spln~~"-'S

.s Outwnl;t. b\rti.kl.::, k.i10in nc ~a.:l:·,r bY OnenUn f!IJ.i:Jnd::. Oldul}u d;, lt)'rt bir (:l.f11.$ttl.!l kC)tul$u
276

Karad e.niz'i T anamlama k Avrasya' nm en Oncmli is: dcniz.i o lan Karadeniz.6 Tlirk..iyc'nin kuzeyinde ve Avrupa'n10 giineydogusunda ycr almaktadir. Karadeniz'in. Bogazlar ' la A.k.deni'l'e, Ken; 13ogaz,·yla Aza.k Deni1.J'ne, Ren-Tuna KanaiJ'yla Kuzey Denizi'ue. Main-Tuna Knnah'yla Balu.k Deni.z.i'ne ve Vo lgH-Don Kanah'yla da Hazar Den.izi'nc baglanttst vardtr. Aynca. L~lanbul Bogazt, (:anakkale Bogaz1, Mam1ara J)enizi, Ege l)enizi ve Akdcni z do lay1slyla Atlantik Okyanusu' na bagJannla.ktadtr. K:1rad eniz BOigesi' ne il i ~ki n wdar ve gen i ~ .kaps:1mh ohnak ii zere ~ cte ~itl i uuu m.lam91a.r olrnak:la birlik:te, bu k.oouda bir gJjrl\~ b irl i ~ o lduS,unu sOyle.mek 'l...Ordur. Dar lammlama. yalurz.ca Karade-niz'c k1ytst olan Bulgaristan, GUrcistan, Ro manya, Rusya, 'f Urkiye ve Ukrayna o lmak ilzere alu iilkeyi i~.ermektedir. Buna kar~tllk, Gen i~ Karadeni z, bu alii i.ilkenin ya~ t\tnda Mo ldov~l. Ennenistan ve Azerbayc9o'• da kf•t>srunakt9dlr. Aydm'a. gOre ise, cografi bir aJan olmaktan daha ~ok siyasal bir oht$Um olan Karade.niz bolgc.si, ktytda~ Ulkele.rin yam su·a Giineydogu Avrupa'dan Ha1.a1· klytlan na kadat, bOigedeki siyasal geli.}meleri etkikyebilen ve bu ge.l i ~ ~ mclcrdcru ctkilcncn iilkclcri (Arnavutluk. A7.crbaycan, Bcyaz Rusya. Bulgaristan, Ermenisr.m. Giircistan, Karadag, Makedonya. Moldova. Romanya. Rusya, S1rbis(an, TUrkiyc. Ukrayna, Yunanistan) kapsamaktadu·.' Karadeniz, havUt kavram1yla da tanunlanm:lktadu·. Karadeniz HaV?.as1'yla kastedHen UJkele.r $UOiardu: A.lt.nanya, Arnavutluk, Avustury;J, Beyaz Rusya, Bosna-I-Iersek. Bulgar istan. <;ek Cumhuriycti, Giircistan. liLrvatistan. Kar.adag. Macaristan. 1Makedonya, Mo ldova. Polo nya, Romauya, 8 Rusya, S:tl'bis[.an, Slovakya, Slovenya, TU1·kiye, l)kl'ayn:1. Ayn ca, K arade· niz btllgesi.ni, BUyiJk Ortado£:u Projesi'ni.n bir parc;9SJ ve dogu sultn o larak betimleyen g0rii$1er de vard1r .9 Karad eniz, c;agda~ joopolitik h:orilcre gOre, Qnemli bir l>Oigc konumundad ll' . Zira Mackinder'in Kara H5.kimiyet Teorisi' ne gOre, "'Merkez BOigesi"'l!le e.n kolay ula~1m 1 saglayacak konumda o lan Kamdeni7.., '-'

' • 11

TU•'\:kt. a.n.!l\'31:mhu'l 0•1::. l\sya' d&n itlbatetl. oo~af)'a)'l Mlamlanduu

\'C 3dlr.t~du"ltkcn. rc-nklcri. y(lnlo::.ri ili•de o::.1rno::.k i~in l.:u llnnm•~ lard •r. Ou anlnmda. ® 1\'i \ 'C Mil l)o~'tl · )'u, ak (be)'l•t) 81•11)'1, l::u-a {Si)'lllt) Kutty'i .;c h ut (al) (iilney•t if:'« k ~l mdnc, Mertet l'"lr• lsc, san ve ~·Inn kulhlndmal:t:.Wn. Oa~. dcni~. schh·. vadi. ~t\1 '-'C nc:hit isimkrinin b..1smda ycr alan 1\'.nk.lcr d~. <~yn• i'..wm.md<• bir y(lnii $irngdcmektcdir. Om\~JJin, Akdcni~ O:tll Oc.ni;!i. l<m't\dcnh: Ku 1.C·}' Ocni1J. Y~ilu'l'•~ak Dogu l1lll:•l.. Ak Houlat Ball Huul!\1"1, Kl"t.ll Dc••lz GiiriC)' Denkd n.nlanuno gefmeb~-d i r. 0$mnnl• dtlncminde d~~. KnrJ.deni:t.'e Bllhr·i Siyah. Akdcni1.'e i:ve. Bullt·i S.::r Jd dcniltrdi. 6.k.z.. I•Up://www,dtkJ:.,L$k.mJI.triT'UR KCfJO,••dm6iliy(lrltluyclum•t!A.kdcoit VcKa.rodcniz.a:;p Mosullil Ayd1n. ··l":l•rope' $ NcJtt Sb•)re; ' lbc Ul.;1ck Sea Kc.gi on after F..U l!:nli•rr.eme;nl", liS (kt:o:a.~lt:mal f'ap~r.•·. Sa)'l! 53, P:·u-i ~ HnzifWI 20().1, s. 5 . Mosta.f:• Aydm. ' 'Europe-'s Ne.'(t Sh>XC, .. ", !1. 5. Ersa.n Oucut~u \1;~ Qi}kb:•.n KQ('Cf, ··Politi..v·Ec:onomio:: Cooni.;ss in 1))1~ l)l:l(;k Sc.• Regioo i:n L))C. p,)S.t-Cold Wm· E1':1" . OSC£ Y~r:rbl}llk 1()(J6. s. ll l'dcn Rc:.u:nld 0 . A:>•llu ~. /),~·d~pb:s u Nt•w f.'IWO·Atlamic Strat<:fr! PJr tM 8/l)('k. S'fu1 Rl'lgio11. isumbul. 200-1. s. 2 (http://www.le..;ev.

OfS.Ir/Ct~inliJ:Ji St_pai)Cr1..p
277

Spykman•m Ke nar Ku~k 1''eOI'isi"ne gOre de Avrupa'yt Ortadogu ve Asya'yj b~glarnaktad tr. .Mah~·m' 111 Deniz Hfi.k.imiyet Teorisi 'ne gOre ise. Karadcniz'c hikim olan gii<;, bOigcyi kontrol cdccck cografi ko nurna sahip o lur. Sch:aklian'm Hava H5.kimiyct Teorisi'nc gOre de, Karadcniz. ''Merkez .Ol)lgesi''ule ve "Oihlya Ad.:lsJ··na ha.t;:Uu oh·•csk bir cografi k.oourndad~.r. 1 0 Samuel Huntington•In '"Medeniyetler Catt~ mast~' teorisindc/tezinde sa~ vundugu b i ~i m iy l e, kUltOr ve uygarllgul , i nsanlar ve Ulkeler arasmdaki i li~kileri ctkilcyen eu Onemli J'akcOr o ldugu dU$UnUimese bile. l\!Hislliman diinyast i.lc Ortodoks dtinyasmt birbirindcn aytran <;izginin Karadcniz'dcn gel):li£,i ve bu b a~l arnda jeostratejik B((tdan bir fay hartt ol u~turd ugu s<}y. lenehilir . ., Mockinder"in jt:Oi)Oiil i k kalpgabmdo merkezi bir yerde bul unsn Kar~dcniz. bir(:.Ok etn.ik ve siyasa.l sorunlanyltl birlikte. Avrupa ti'rihinin 11 bi~i mlenrnesinde ()ncmli 1'01 oyn.atnJ!ittr.

Knradcn jz' in Artan Oncmi \' C Tiirkiyc: Gii\•cnJik A~-ISmdan Bir

Dcgcrlcndirmc sonrast dOnernde-, K~lraden iz.'i n Oncrninin artmasuun b irinci vc en Oncmli ncdcni, Soguk Savafm sona cm1csi. Var~ova PaktJ'mn vc SovyeLier Birligi'nin yaktlmastdtr. Bu ii(f olaym yaratttg1 milat sonrasmda, AB'nin ve N ATO'nun, K.amdeniz'i -ve Giinc.y Ka fkasya'yt· kapsayacak bi\:imde bfattdau do~uya dogru gcn.i$1cmesiyle. Batt'run SmJr!fan Karadcniz'c ula~mt~ttr. Soguk. Sava~ dOncmindc Karadcniz (Ti.irk..iyc kty1lan h ari9 ) \'e Hazar (iran kaytlan hari\=) , Sovyetler Birligi'nin nUfuzuudfJ.k i denizler ik.e!l, bugiJn Karadeniz_, Avrup~l denizi, Nazar. A,•rasya dcnizi hali ne dOuU$"rnli$l11r deni lcbilir. Sovye1ter Birl igi'nin miras~JS J olan Rusya isc. Karadcniz' dc Kuzcybatt Kafkasya. Hazar'da isc 13 Kuz.eydogu Kafkasya klyalanna stkl~ml~ttr. Soguk

S~W;l$

ikinci nede n. Karadcniz Ulkelcrinin yakht~tk son iki yiizyJidlr ~arhk Rusyast ve Sovyetlet 13il'li£,i'nin ege.Jnenlik ve nlifuz. alananda ko.lmasa nedcn.iyle. Rusya'run, gcle.eek y!llf•.rdo ekouorni k, osJi.e.r i ve siyasal al.:-.nlf•.rdo tckrar LO:pMiaum:ISJyla eski nUfuz :-1tanma dOnmck isteyebile<:eg.i konu· sundaki o lastllkw·. Bu o lasJitk, bu cog,·afyada ye1· alan iilkelerin. NATO veAB UyeJigini , gele-c.e.kte.ki siyas al, as.keri ve ekonomik giivenli.kJerinin en Onernl i giivencesi o larak gt;nnelerine neden o lmaktadJ.r. Ole yaudon, Karadeniz' in. AB'nin gen i ~lcm es i yl e o rtaya (flkacak sontt((lar a((tsmdan da bUyiik O:neme sahip o ldu£:u sOylenebi lir. AB ' nin ge.ni~leme sUa·ecinin u1;1$tlg, ,._okra itibariyle, artt.k Karadenj z' in Avrupalt kiml i£.ine sahip o Jdu· w Kor.ul-lln.i: £k()lt(ll~'ik f~·birli~,i

l 'll Tlitki)·•·· l'·lm-p Ak••demilc.r i l
MusLaf:. A)'dm. ' 'EuiOJ)c:-' .s Next Sh(l« ... " . .s. S. • ~ Ha.,c;;tn Kanl:olll
•t

Ki~rlld.::n it'dc

278

Y.:;,nL:·, $. 76 ·77.

\ '.C.

Hastu1 KttnboiJ l. ·~rtirki)'C,

gunu sOylcmck yanh~ o lmayacakttr. Son olarak Ro manya vc Bulgarist::tn'lll Uyeliklednin ger~ekle~mes.i yle, A B, ill'[Jk bir Karadeniz: gl.ic.U olrnusHu.· .

14

OfiUncU J)eden, ABD'nin LeNrle mUcodele- stratej isinde Karaden..i z'in s.nhip Ol(l u£u 6zet konumdur. Ozellikle II Eyllil 200 I 'de ABO. 3 K asun 2003' te b panya ve 7 Temmuz 2005'te jngiltere' de ger~ek.lc~tiri len terOrist saldll'llatlndan sonra, Kuzey .tunel'ika ve Avi'Upa' run gUvenligini tehdit eden ur1surlann kaynaguun 6 UyU.k Ortadogu b6 Jgesinden kaynakhmd•~mul d0$UnUhnesiyle, K f•ro<Je.u iz bts lgesinde bulunan Ulkelerin bu cehdide kjr$1 mticadelede Onemli rol oynayabilecekleri degcrlendirilmeJaedir} 5 Bu baglamda, ABD' nin, BUyi.ik Onadogu PI'Ojesi'nde somutla~an yeni sttaLejisi an lam .kazaJH\lak.tad •r: .;Karatleni:, blJlge.si, yiizyl!lar boyunca Orwdogr.r'ya giri$in kaptSt (J /mu;'>tttr. . . . On dokuz.rmcu yilzytldaki her t\vrupalt g ii,·. kim Karadeniz'i komrol ederse, ... Ortadogu'yu kontrol edebilr:C4!giui tmltmu~·w·. Bu kapscmula ege,. Onadogu 'da demokrlllikle~·me sUreci11i11 IJa§rmya ulclsmasc i.fteniyors(l, Karacle.niz Biilf.esi'nde demokra~ik, l miircffeh] ve g ih•cnli bir yapt kumlma.w OnkfJ§Uidur." 6 D0rdi1nci.i ncden! ABD' nin. gcncl o larak Beyaz Ru.sya i lc Rusya ' nm askeri hare:ketlerini ko ntrol aJtmda tutmak. Ozel olarak da iran'a kar~• o las1 bir askeri harek:lt i~in Karadeniz' i. askeri tis, radar istasyonlan ve casus 11 Uf;:lklan y la izle.me me!'ke.zi o larak di.i~iinmesidir. Be~ind

neden, Karadeniz'in, dogal o la1-ak Rusya it; in j eopolitik Onceligi o lao bir bOige o lnHt$1dJr. Ancak, Soguk Sava~ son.ras1nda, Rusya, btiylik bir jcopolilik kayba ugrH.rn l~ hr. Rusyo. ulusal suurlan i\·.inde o lJUoyan. ba~ ko iilke lerde:ki sorunlan destckleyerck, bir ba~ka deyi~le '"donduruhnu~ istikt ai'SIZhk .. ortanu ya1'alill"'.tk ve bundan ya,·arlan.amk, bOigeyi kontrol altJJlda llltlnaya c;allsmakJadJ.r. J3u anlarnda, Azerbaycan ve Ermenistan. arasmdaki Yukan Karabag .sorununda Ermenisran' 1 ve Mo ldova'da Dinyestcr 'i , egcmcn devletlere k~tr~l desreklcmektedir. 2008 yazmda bagumaz:hklarml ilan eden Abha.zya ve Gtiney Osetya da Gi.i1·cistan'a ka1·~1 des tekJenm i~ lcrd ir.

Alunc1 neden, Soguk

sonrasmda, uluslatili':J.SI ortamd:l ';tehdit" o lu§tu.raru unsurlann fark h la~mas t ve say1lanmn artmJ§ o lmas1. giivcnl igin Sava~

i~·erigini d egi$tirmi~

ve hacmini geni~letmi~tir. Bu siirec;te. kimi unsurlar tehd it ohna nitdigini yitirirken, yeni tehdit unsurlan da onaya ~1k1111~Ur. " H;l$(1n KMb~"Jlal. ' 'K~Irodcniz' io Dc~i$ecll JcCf'l">liti!}i"'. s. 27

\ '<:- H a.i:UI K:tnbolat. ''TUJki)'<:·. Ku.mdo.:ni.z'de Yeni .. :·.s. 77. · ~ EulCIOk L.:"•Y· ..,..u,tiye'uln A •'l':lll)'l•' d;dll .. : ·.s. t.$3. ' ~ Aku) .Aikan. Kmvuie•Ji: Gtiw•ntl~!'. s. 2 0'd~~n Bru~'C Jad::son . ''The Fu1u1e or o~~mocrtt~-:y in che B l :~d St:u Rc.g.ioo", 08 M li!Ch 200.S, ' fhc.l)rojc:(;\ oo 'fnu~itioor~l 1),~0tQI:fll•~ks. bnp://www.pr

ojecut:ttlsitiOI •:tJdc.nlhp'?d~·id=98 t

&tc:-~ion id =l
2 1.0;;.2005.

n HnsM Kanl:ol,I4U. "Ktlllld~·niz'in De~i~en J~.o"t'(X'I i ti~j''. s. 27 ve Hasun Ktu~bol at -~rtirkiye. K11111d0::nit'dc Y.:;,ni..,"', $.. 78..00.

279

(:evre sorunlan, iman haklan , kitlesel gO~Ier, mikm milliyetcilik, etnik ~aH~malar. k.Oktend inciUk. ulusktrarns1 ce.r Oriz.m. ekonornik sorunlar, uyu~turucu vc .silah ka~.ak<;J ltgt, bu kt.§"ICI hastahklar, in.san ticarcti gibi olgular. uluslararas1 gUvenligin gOreceli yen i sorunlard1r ve bunlar Karadeniz. b<:Hgesi icio de ge~rlid ir. Son bir neden ise, Karadeniz BOigesi vc Hazar BOigesrnin. jcopolitik Onernfe.ri yfl.runda, zengin enerj i kaynaklanns dj sahi p o lmaln.nd1r. D On-

yadaki pe lro l reze.rvlerinin % 6 5'in e~ dogal gaz rczcrvlerinin % 40'ma s.Ahip olan ve giderek istikrars.:tla$<:111 Ortadogu'ya altematif o labilccek cnerji kaynaklan aray1~ 1d 1 r. Bu aray J ~, OzeJJi.kle J t Eyltil saJdn:1latt sonrasmda yo~unla~:nu~hr. Aynca buna bogh o larak, Karadeniz. ABD'uin Ortadogu'ya ve Orta Asya'ya u la~tml a~ 1 stndan strarej ik. bir konumdad1r. Nitekim daha Once "Dogu ~ BaH Enerji Koridoi'U'' o larak literatUre giren cog.rafya,. r~ru.k ""Karadeniz Glivenlik Koridoru'' olarak. sdiH.ndlnl mskt.fldJr . 13 Bu bagkunda, eneJ:ji arz gUve.uUgi de, son y11l:Jrdo

b\iyllk oncm

kazanmJ~Itr.

Ozclliklc Rusya ilc Ukrayna arasJDda

ya~anan

dogalg_az krizinin ardmdan. gOzler Karadcniz'e ~.cvri l mi~ti r . Gerek tanker ta~JOl
Soguk Sa \·a.~ son.rosmda.

Kj r fldeniz' i n

siynsol co ~;.fya.ca

kOkJU bir de-

£:i~im gOstermi~.

harit-.tlar degi~mi~tir. Bu degi$ime paraJcl olarak, bOigede ye.ni jeopolitik ve jeostmtejik dengelerin olu~tugu gOzlcnmi~til'. Soguk Savaf ul sona ennesiyle b{SJgede o lus:1n. gUy bo~J ugu, bi r yandaJl bOige dJ~l de\'letlcrin. bOlgc il zerinde ctkinlik kazanmas1 a<;1smdan fmi.."lt olu$hmnu ~. • ~ Ha.••nn Kunbolat. ··Knrlldcniz ' in De!i~wl J eopol iti ~i ". s, 2:8 \'e I·IIL.;nn K<'lnbohu. ' TUrldye. Kar:·u!en it'd~ Ye:ni. .: ·, S. SO. '' Katadcoiz' iil CI)C·tJi art;l ~L'\IildM L~tdtJll O:iflCtl1 \'C T'Otldye t~.;,l:iiiHian bit dcgc:rk-nditmc i~i:n bkt... Ncc:dct Pam.ir...Enelji Mr. (j(l ,·~ l i~i \'C Tii.rkiye-. Srmujik l vwli:,. No, SJ (Mnn 2007't, 5:~. 14--24 \ 'tl Necde1 P:unir, "K.ur:~dCt•i z: Et•c:rjl Qil\'cllliglne lfC K:ayn:aklt•ru• Ct:s ilkt~d irihnes:ilu.'l A~•lan K:.p1". Amu:m /)f)S)'tW. Cilt: 1'3. Say1: I (2001}. ss. 243·265. :fJ !ol:l$01.(1 K:u.lbol:u, ··K:lf:td..:niz' in l)eg1$cn Jt:opoljlig i". s. 2:8 ' 'C. I h~.~>::m Kanbot:u, ·"J"tirkiye. Katadcnb.'d-c. Ycni... ". s. 80. 11 1·eo Jupnridze. ''KII.rtl.dcnir. l':konon1ik i~bi rti~i ·r~ki l all· nm Ockoe~i : Uygun Bir Yo! H11.ri1asl''. St,.m~jik '"ut!iz, Sa)·•: 73 (t>.-hlyts1.006), $. 44.

280

diger yaodan da bOlgenj n giivcnlik sorununu ortaya ~·Jkarm1~11r. Ornc.f;.i n, Soguk Savafm sona erme~~iyle o rtaya <;Jkan etsl ik t;atJ~malar, bOigeyi eski komUnist cogrflfya it;erisinde. B:-dk:tmla.r'dsn sonra en yo~un ~au~msla.nn yasand1g1 yer haline getirmi$lir.21

Sovye.!ler Birti£fnju ve V;lrsova Paku'nu1 dng,Lruf!Siyhl, Ka n1deniz ve Hazar bolgesindeki ii lkelcr. Rusya'dan uzak l il$-~rak Ball'ya yooclmi~lcrd i r. Bu cografyadaki i.i lkelel'in Onemli bir klSnll, Rusya'nm ntifuz a lanmdan <;tk.m•~ vc bil!
ydlarda bOigeyi pek Onemsemeyen llau, son y11larda, ( ielli$ Karadcniz BOlgesi'nin Oncminin farkma varmaya b ~l$1aml ~tJr. c;e~i t li un ~ surlar. ABD'nin vc Avrupa'nm/AB'nin bu bOigcye ilgisinin artmasma ve ycni \'C daha tutarh bir strateji geli~tirmcsinc neden olmu~Jardu·.24 Karade· niz, ve Karadeniz,'e kty1s1 o lan Ulkelel'in olu~rutdugu cog,·afyanm bir ''bt>Jge•· o lara.k ortayg ~JkJllSSJ ve 1990"1J )'JIIan n ba~ll)dan ilibs re.n jeopolitik Oncminin artmas1, birdcn ~ok a$amada gen;ekle$mi~tir.25

On

be~inci yUzy1ldan i1ibaren Osmnnh tmparolOrlu~u i le Rus (,arh£1

arasmda bir egemenlik ve c;at1~ma cografyas1 haline gelen Kamdeniz, yim1inci :yUzyllda, gOre.c eli bir stikune(e sahip olmu~tur. Bu sUkunct, Soguk Sava~ so nrasu1da bozu l n.tu~ ve b{)lge d l ~l a.ktt;rlerin de dahil ohnastyla, bOigedck i "gO~ mU<:adelcsi" ~·ok t'.uaflt bir nitelik kazanmJ$tlr. BugUn. hem i~birligi. hem de rekabet <:1\·ISindan ''u luslararasJia~nuf' bir Karadeniz sOz konusudor. Zira Karadeniz aruk, hem ulus lnratasl sistemin btiyUk aktOrlerinin ilgi ablnlanndan. hem de biinyesinde meydaml gelen degi~iklikler ncdcniylc uluslararas1 sislemi etkilcyen unsurlardan biri durumundad lr. Bir tammlamaya gOre ise. Karadeniz. biz.atihi bir " bOlgesel gUy''tUr .16

u

En~ I G. Oba)'. ' 'T'Otki)'C' 1lill Awa:~ya'daki . .. ". s. 150.

n Has11n Kunbolil,, ..K arad~ i ;-:'in lk&i.s<:n Jo.""t.lpt\li ti~i... Slrulo:jik Anali-z., No. 72 (Nisan 2006). :;. 26 ve Ha~.:tn Klmbol;u, ''T'i.il'kiyx:, K31':11Jet•iz•de Yenl Ufol:lara Yelkcn A{:nUik l:;ll}'Of", ,\l•nuytl D i)J_l'0$1. Cih: 13. S:a.yl: I (2f.X>7). s. 76. l.o Ersa.n J).c)CUhJglu vt~ Otik.h:u) KO('t!r, ..Poli~kl}o-(;,:onorl)j.c; C~JnOie~:s ,.; ·. ,s, 114.d.::n R_qn:alll 0 . " :t>

A StilUS. Dt-t•tdop!ng a N~w Hunr Ath•ntic· Slmi~J>.Y . ... S. I . SmelOkwy. ·""1'1.\lt.iye'nin ;\\•r.,sya'dnki .. .'',s. 1.53. Oilsc- 1.\ou:·uw . 8111t'Utrl Cur Ktmu!.mit. (fStllllbt•l: lQ Yll)"•t•lan, 1:00>~.).

281

Sovyetlcr Birl igi'nin dagtlmast somasmda, Karadeniz'e by1da~ tilkcle· rin Ti.irkiye'nin dt$ ticare1indeki pHyuun arunHst, Azerb~y<:au p e~roiO ba~la o lmak iizcrc. Hazar Dcnizi cncrji kaynaklanmn Bat1 pazarlanna ta~tnmasmda Karadcniz' in Oncmli bir g~i$ yolu o lmast. Balkanla.r'daki ve Katl;asy;J"dfJ.ki ~.i"tli $1'Ha l a.nn bOige lHkelerinin isti.ktfl!JIU teh.dit eunesi gibi o laylar. Karadeniz' in. uluslararast owunda ve TOrkiye a~ 1 Sutdan Oneminin. Sof;uk Sa"a~ sonrast dOncmdc de sUrcccgini gOstcrmi~tir. Karadeniz.., Tiit kiye at:;Jsmdan, hem ulusal politikalar uygulayacag1, hem de gen;:e.k· le$t!rece~ i$~irligi~l~, soguk. SaVA$ $0.1\rflSI ~legi~n dengeter i~crisiode., Bogazlar m ,gUvcnti£,1 s.aglam:lSt ~u; t s mdan da Quem ta~nnaktadtr. So n zamanlardj, KMade.ni.z'ln TUrk..iye

i~ in

6nerni, hem den.iz o larak,

hem de bolgesel anb>mda artug• gibi, giderek de karrna~tk hale gelmek-

tedir. Ko.nunun tek bit' boyutu yoktur. "TUI'kiyc.'nin, ulusat gUventigi ala· tttnda, it)( glivenlig.i ile d t~ gi.lventigi i"H'aSu)dak.i suudar .kal.kma.kta ve aralanndak.i g;e~irgentik artmaktadtr. Ote ysndfl.n, ulusal gUvenli.k ile uluslaraTIISJ giivcnlik konulan hem biiLllnlc~mi~. bern de aralanndaki ili~ki iyicc girift hale gclmi~tir. Durum bOyle olunca, konuyla ilgili olarak, bugiine ko.dar yapJianlru:dan ~ok. fo.tkh degerlendirmeler ottaya <;t.k.ma.ktadtr. Orne£:iu. tarii$1U(Iya a9Lk o lmakiH birlikte. Osman Melin Ozttirk'On gOrUsJe.ri, bu anlH.mda dikk.m c;.ekicidi.r. Oz~lirk. TUrk.iye'nin. Karadeni.z'deki mevcut savunma~ gUvenlik ve istihbarat yaptlanmastnt gOzden get;innesi gerekri· gini savunmakladJt. Kara.deniz."in, ~ok c jddi geli$metere ve degi~ime at;:1k, Onerninin de her ge~eu gUn a.rtan bir c.ografya o ldu~u nn d i.k.kat 9eken Oztiirk. TOrkiye'nin. Dogu-Bau dcngcsinin dokonulmaz.hgma Stij;marak savunma~ giivenlik ve istihbarat yap1lanmas1 a~1smdan bu bOigcyi ihmat euigini iddja etmi$tir. IJa~aa enelj i o lntak. Uzere, Karadeniz., hemen her konudft dOnyoya at;thna.kl::"t olduA·unu ve mUcadele atom olara.k gOrUidUgunii sOyleyen 6ztiirk'e gOre. bu degi~im. en uzun ktyt ~eridine sahip ol~ mast ve bu k1yt ~eridinin dogudan bauya bir bilttin o lat·ak J
benzcr bir olu~uma g idcrck, Jaya ~cridinin orta kesimindc (muhlcmelcn Giresun) ko lotdu seviyesinde bir yaptlanmaya gitmcli ve Akdeniz i~in Manunris'te kurdugu Akdeniz Oonanrna.sJ'na ev sabipli£.i yflpao deniz lissilnlin bir ben.z.e.rini de. Karndcniz Dona.nmas1 icin Kanldeniz k1ytlannda kurmalt, bu dcniz iissii i ~ i n de Girc.o;un k1y1lanm dii$iinmclidir. Ayn c.a, Ordu ile Giresun armanda in~a edilmesi OngOrUien hava.alant, hem sivil hem askc-ri Olfl.l.'a k dU$ilnUtmeli, Karadeniz .kJytla.rJilll) bemen gerisiode

282

yUksclcn

daglann hcmcn arkasmda da (Orncgi n Gircsun'un A lucra

il\=esinde ve benze.l'i birwiki yerde) yede.k havaalanlan yap!lmahdtt?8

T iirkiye'nin Karadeniz'dc Giivcnlik Sagbtlllil Yapdanmalar

Cabalar~:

BOige8<'1

Karadcniz BOigcsi'nin ,gOrecel i giivcnli olmas~nd:~, uluslararnst OrgOLicrin bOigeye i li~kin politikalan. bOigescl Orgiitlcnmeler, bOlgescl giri~imle.r vc bu giri~ i rn l er save,sinde k:tytda~ illkeler arasmda gerc;ekle~t i rilen i~bi.rlikle.ri etk.m olrttU$Iur.1" BUyUk c;o~unlugu So#uk Savas sonrnsmu1 Urlinleri olsn bu olu~omlann baz.llan mn kurulu$una TUrkiyc On ayak olmu§lur. Zira TUtkiye, Soguk Sava~ sonrasmda, Ozeltik le Kat·adeniz lllel'kezl i bOigesel yap,Jarunalan, btslge ve dolaytstyla ulusal glivenli£jni sa~l amak. a~ J Stndan Onernli bir ara~ o larak gtJnnli~IO r ve g5 rm~yi de sUrdlirruektedir.

Kaauleniz Ekonomik j.)~IJirligi Orgiitii ( KEi6) gcr~·cklc~tirilcn ilk vc ell o~~n~li ~ilJ)IIillllll
Soguk Sava§ sonrasmda, Karadcniz mcrkczli o larak

Karadetuz e k•yJda~ oh:m Ulketer 3J:tJS1tld'"l eJ<.o nom1k ba£1an.n gU~Ien d i ri l erek orta vc uz.un vadedc bOige gOvenJigine hjzmct cde-bilecek bir i~birliginin Ttirkiye.'nin OncUiiigUnde olu~turuhnas1 fikl'i. ilk kez. Bilyil· kel~i $fiki'U E:lekda£ taraf111dan, 1990' m ba~111da ortaya attlllH.}tlt. BU}ril. kel~i Elekd9£, projenin (emeJ atnaCJflltl uKartufeni:_ illkeleri t~rasmda ekOnOmik ifi~·kife riu ge /i~·iirifmeS i \> e ('e~·it/endiri/ebi/.mesi i~in H)lJ:Itll ko,fullarm qtu~turu.lnw.w \'e kurumsal dii_zenleme/erin yap1/maS1." o ldugunu 1 belil'ttni~ti:~ f'::lekda£'a gOre T iirkiye, A vrupah ve Ol'ladogu Ju o Jdugu kadtJr, Ua lkanh. Ka.radenizli. Kaik:rlsyah, Asyah ve AkdenizU bir UJkedir. Soguk Savas sonrasm m ko~u llan . Tllrkiye'yc jeopoliti£htin 1Urn bu KEtO-d tiJ'.

Ozclliklerini gcli~lirebilmc olanagt tantmaktaydJ. Karadeniz.'dc i~birligini geli~tirmek. Till'kiyc '11in jeopolitik Onemine yeni bir boyut k::J.tacakrt. 32

hup:/fwww.lpsMbc.t .cotniTul'\:iyc-ni.n· Kanl.dcn iz ·d~··Gu vcnlil:-V~·· 11'-(:ihbw'-J.t·Yapilanmnsi·· hub::ri-l«ffJ.O.h«ml !So Ou anl:urnd:• s~nell,ir deJ5t:,lendirme i~h• blq.. EsrJ. l·l:ilipoglu, "'TliC New <Jre!il (i":lmc in the Sb:ll POWCI'S and t h l' Role- or R~~gi<>J'I:tll Org;~ni1.CII.i<.m.s", 1iori:i:;h Rt•t·i<· ..• of 6~tl'il$ian Smdies , Anm;:ll 2006, 6 (2006). .s.s. 85-127. lO KF:IO. i lhtlye' nln gh'4ht~lyk. 15 Hn1.in1u 1992'd<: P.,('f~d:lqtlrilcu lstS:nbu! Zir\'e si'nde )'<•ytmiW'l;ll'l deJ.:Iam.syonla kun.•l mu~tur. Oyekri Am;l\'Ulluk. t\zcrbu.ycM. Bulgaristllll. llnuc:nit l:ln, (iijrdst:!ll, .Moldo,·:·,, R<>JU:ln)'lt, Ru:sy:. F'edi::TII.'J.Y\'lflll, SJtbi.st:m ,.c K:n'31J:'Ig.. TU1\:iy~~. Ukroyna vc Yunani:S1tm'Jw. 200.Vdc. M akcdotlya ik Subist::m·Katadt~~ da i)••slilc d
s: En..: I Qkt;'l)', '"t'U.tj~·nin :\''rll$)'11' d11l:.i . .. ", $.. 157.

283

Ancak bugiine kadar, KEicYntin, kendisinden beklencnlel'i yerine ge· tirdig:ini sOylemek 7...0rdur. Bunuo belki de en OoemJi nedeoi. b~$la TUrkiye o lmak iizcrc, KEjO i.iycsi iilkclcrin. dcyim ycrindcysc. ak1llannm vc gOniilleri:nin ba~ka yerde olmas1d1r. Bu ncdenle, KEiO i~in ~·ok da i~ten Ji.kl.e bir ·enerj i ba.rcachkh:.n s6ylenern.ez.. Ancak. .KE10'nlln Iicari ve eko nomik islevlerinden farklJ boyutlan da vardu. Orglit'iln dah(l etk.in hale gctirilcrck. bOigc i.ilkclcri amsmdaki ticarclin art11nlmas1 \'c bOigcscl ckonomik i~b i rl i~in i 11 geli~tkilmesi, bOige~10el gii venlik ve istiknll'a da katkl sagh:.yaca.k.t~.r. J KEIO'ntin remel afn.acJ, her oe kad!lr b{~Jgesiode.ki devJetlerde sUrd UrUiebilir kalku1mt1 i ~in gcrekli istikrarlt ekonomik OW\nun yaratllmasJyla s1mrh gOriilsc de. bOigc i.ilkcJcri arasmda ckonomik i~birligi alanmda b
sillde beilttiidigi tlze.re, AClT ilk.eierinden yoia 9w iru:ak. tilru Avtui>a'y• ic;ine alan bir ortak ekonomi.k. bOigcnin kurulmasu1a kalk.Jda bulunrnakHr.JS BOige Ulkeleri nrasmda, ekonomik isbirli£iuin ve siyfls.ol d iyalogun s.aglanmast yOntinde olu~turulmu~ bir pl.atl'o rm o larak KEiO. TUrkiyc- Yunanistan, Erme.nistan·A7.erbaycan ve Ukl':lyna ..Rusya gibi i.ilketerin tem .. silc.ilerini n AJ30 ya da AB'n in bask tSl o lmadan bir araya ge.tdigi bi r z.emin o bUu$rur. KE10 zirve 10plaut.ilannda ve ~ahsma gruplannds pek ~ok kez bir araya. gelen illke tem silc i l er i ~ aralanndak.i h~s.s.tls siyasal vc glivcnlik sorunlanna gayti re.'\mi ~et~evedc deginme olanag-, bulmw;latdtt. Kurulu· ~u!ldan i1ibare11 b()lgede ekonomi.k i l i~ki leri n. ve- i ~bitl i gin i n gel i~t i d l me.si yijnllnde hedef belirlemis o lan KEtO' nUn, bOigede-ki t;a1t$rnHian ve gerginlikleri engellemc veya Stnlrlandtnna yetkisi bulunmamaktadlr. Bununla birlikte-, :g~en sUre icel'i:.;inde bOigede. uluslararast alana pat·alcl o la1·ak, insan ve u yu~ru rucu k.ac;akythgt. yasad!$1 gO~, rer{)dzm gibi. ye.n i sorun alanlannm ortaya ~tkmasJyla. KEiO, gdi~mi$ Orgi.itlenmesi an1cthgtyla bu sorunlaraJ rntidahaJc konusunda bOigc iilkeleri arasmdaki d iyaJogu geli~tinneye y0nelmi~tir.36 » Ka.rudcni.1.'i.n gO\'enli! inde KEI' nin oyn:•yabile.:cQ'i r<>lkonusunda bir del}~'11endit'me i.;in bl.."-7.. E:rs.:m 9IX-'•t<Jt11.1 v.~ (iQkh:m K~>\'•·r, Fb:mu.mhm )(mnwl oj lmt•molimwl •m-tf Rt•giqn-(11 St~tilia. Vc•t. II. No.l -2 {2(1(1(,), ss. 28·37. . . Emel Oltay. ··Trtrkiyc'nin Avnlsy<•'dal;i .. :·. :s. 150. KEiO btil~~·.,.;i nde i~birli~i \ '¢ ~ih·c:nlik :·u-tiSI.ndl-.\:.i ili$l:.iyi de!j..:rlettdiren bi.r '31J$1n:.\ Oliu-:·l.k_ bla. Ertt~n Oiiyiil:.:.loJ•c:J, ''$.::emily l~ces ::md P:~ll
284

KELO'nfln ckonomik bir Orgiit o larak ortaya c;tkmt~ o lmasma kar~m.

kurumsal yaptstyla bOJgedeki dU~Uk yogunluklu gUve,l lik sorun. I&HHO t;{)zll buesinde ro l oyrK•ynbilec.ek konuma gelmesi bund.nn sonrast

geli~lll i !i

$~rc1' nm im7...t1Janmasmdan hemen sonra yaymlanan Yalta Zirvesi Deklarasyonu•nda. KEiO Ulkele..ri ··e.konomik i~·

ic;in hedef o lu$rurmahdn.

K.ElO

birliginde sagtanan ile l'lemenin bOige iilkelerinin yaranna o lacak. ~ki lde istikrM ve gUveni .-•.rmraca£,uH'" beJi.rlerek• .K.El O'.niln bOigede istikrM ve gi.iveni sagtam~ ko uusuudaki roiUne .flllf yapmt.$1ardtr.31 KEtO $ar1t' nm dt:irdiinc:i.i maddesinde, i~birligi ~llanlan iQ:erisine 1992'deki istanbul Oek· larasyoniJ'nda bulunmayan ''Orgiltlii su~lar ve uyu~turuc.u, silah ve rad· yo~J.kti! rnaclde .k.S):a.k.t;.J h~. ber LnrJU reri:>r hMe.k.et~ ve yasa'h~J g()~le rnl\cadele" eklenmi~tir. KEiO. Giincydogu Avrupa istikr•r Paku \'cr<;evesinde, pakt1n dU~Uk yogunluklu gi.ive.nlik mc.sdelerini i~eren amaQ:Ian nan ger~ekle&lidlmesi yOniinde de~'>tek verecegini ifade ermi~tir. 1 J CyJUJ lerQri.st .saldtnlanndan sonra da KE jO. tcrOrc kar~t miicadelc konusunda aktif rol oynayacag:mt ortaya koyarak, gUvenligin e kono mik i~birligi yoluyla saglanmast yOni.indeki yakla~tmmt a~arak gUvenlik me.">C.Ielcrine i~birligi alanlan a rasmda yer vcm1eyc bas lnrn i~U r.

Kanuleniz Deni~ MJirligi Gorev Grubu (BLACKSEAFOR)'" Kar~d en i z

oo~rnfyasmdak i

en

i:)nemJi

oskerl

t5rgtitlenme

o lan

BLACKSEAFOR da, Tiirkiye'nin onciiiUk cui!;i bir o l u ~ umdur. Tiirkiye ile birlikte Bulgal'istan, GUt·cistan, Romanya. Rusya federasyonu ve UkJayna :.u:asu1.da 200 l.de k.urulan 13LACKS.E.L\FOR, ask.e ri itltkD.nlan ve yelenek.Jeri ile katkllfln birbirinden fsrk.h. siyosnl ge~m i~Je.ri de birbirine pek benze meyen ktytda~ illkeleri ortak bir hedef etrafanda toplayan ve pek ben1..eri olmayan bit koalisyon nite liginde olmasma kar$11\, Uye Ulke.Jer ara.smda bOJgesel ban~Jil ve gUvenliS,in ,geli ~tirHme.si ne bliyilk karkllar .saglamaktad1r.

Karadeniz'de de.oiz. glivenliSi

~JJ a mnda.kj

ilk: i.$bi rligi rn.e.kanizmasJJH

olu~turaru BLACKSEAFOR'un amact. kty1da~ iilkelerin deniz kuvvetleri arasmda .i~birl igi ve b irlikte <;ah~bil irligin geli~tirilmesi s uretiyle. Karade.• niz,"dc doslluk, iyi i l i~k ile r vc. kat·~thklt an l ayt~m daha da giic;:lendirilmesine katk 1da bulunmaktlr. Gcrck duyuldugunda gQreve ~.agn lmast OngOri.ilcn

); E11lcl Okray. "T'Oddyc'11ill Aw.!lsya'dal:l ... ". s. tn' den "BSE.C. Y:.lln Summil Dccl:!rnti{)•,, .S June 1998'". 1/lmdbook Qj D{}Cwm"!llft. Ci\1: 4. i:ow:anbul. K.Ei. 2-<XX>. s. l9. J>urn. I. l!l OJ..ACK.SE.Af-QR'un 3~11mu l\ll•ck $.!3 F'orce"dut (K::uw.knit Gild i). J990'h y•lli~rtn ba~md:m ili bclrt~n bl)lscde onaya 1jlk31\ siy.!lsal \'C d :ooo1nik akUld:l.ki gcli$melc•· d<>g;tuhus unda. Ku.mdeni.z"de fiil<:n g31"1:\' Yl•Pa'-~k \o.lkt•lush..t bir deni.t. g(icij olu ~w rm.:~ ti.kri, 199-I-199.S )'1llannda 01ta}':1 allhn~ll r. Bu fUd r,
K(•!Uutilllh£-•'tllll )'fl(ltlklat1 yog_un ~t111$1lKdat S(Jil?Cu. BLACKSEAf..OR anla$ni3S•. Katr~dcni.z'c k•y•dn;; UIJ.:cler ar~~;..c;;md ::'l , 2 Nisun 200l"de. J.saanbul'da im1.3.kmm•$Ur. ULACKSG.AfOR hl""-'nd::i ~- hl~p:/!www.bl :.c.k.s.;::"ll'l)r.')rs

285

BLACKSEAFOR

~.CI't:;eve.$inde,

liye

Ulkelel'in

deniz

kuvvetlel'inin

k:& llltmty]H deni7..de aram~ - k urlannH Operasyoulan . insani yard un. cevre kor\lma op (,~rasyon l an . maym tcmizlcmc faaliyctlcri. iyi niyet z.iyarctlcri vc iiye iilkeler tarafmdan kararla$Unlacak d iger g.Orevlerin ger~ekle~Lirilmesi sms~la.rumt.k.tadu:. BLACKS.EAFOR'un koruutas1. klyJdfl$ il tketcr ar:lSmda. altl ayltk donemlerle paylaiilroaktad~r. BLACKSE.'\ FOR'on gorev yonergcsi. 7 Tcmmuz 2004'tc dcgl~ti rilcrck. organize suc;lar \' C terOrist tchdi tlcr de gOre-v kapsan11 ic;ine atnulll$flr.39 GOrev yOnergesinin de£i$til'i lmesinin ve hemen ::u-dmds n tarbik.M yapth.nssm ul perde ark:asulda, NATO unsurl~nutn KarOOeniz'e girmesinin Unlenmesi vard tr. Z i rH T lirk.iye. NATO iiycsi o lmasma kar~m. ycni NATO iiyclcri Ro manya vc Bulgaristan' m, NATO' n·un Akdeniz'de ger~ekl~titdigi Etkin (:.aba 1-iarek;l11' nm {Operafio u Active £,ulea1:our) Ka.rsden.iz'e y;Jylhll.~lSt yt>nlJn.d~ki giti$il.ltlerinden rabms1Z<.h. Romanya ve Bulgaristan ise. Karndeniz'de Rusya ve Ukra}•na'·nln gUctinU dengelemek ic;in NATO deniz unsurlannm dcvriye hiz;mc.tinde bulunlllastnl istiyordu. Fakat, Monti'O Boga.zlar SOzlc.~mesi ko.nusun.da duyarh o i;•n Tlh:kJye, sOzie$rnenJn zedeienme-sJne n.cden ohlbilece:k bu girisitne Steak bako1~m 1 $ ve Konl.deniz'in giivenli£in.in kJyJda.$ iill.kclcr<:c s.aglanm~L'il fikrini payJa§an Rusya' yla i~birligi yaparak, BLACKSEAFOR 'un gO rev yOnetgesini de£i$'ti rmc.k yoluvla organize su(flM ve Je.ri:irist le.hdirleri de g5rev kapsamu\a ::t.hll.l$111 .'::0 J

.Halihnz•rda 6LACKS.EAF0R' un yeni gUvenlik: Ot'Ul!llnla uyum saglannlSI ve gtsrev bl.runnrun terOrizm ve kille imha silahlanylH mtkfldeleyi de kapsay~lc.ak bic;imde genisleti l mesi au19CI)'La bir dtinli~lim s\irecinden ge~mesi Uzel'inde ~ai 1~Ji maktad1r. BLACKSEAFOR'UN a.skel'i faaliyet vc aktivasyoll laona paralel o larak: siyasal i sti~H·e toplantJian da silrmekte.dir.

Siyasal di yt~log sUreci. Dl$i$1eri Bakank•n 01...el Temsi lci leri ve YUksek DUze yli Uzmanlar Grubu toplannlan m kapsamaktadJr. 2004 )'Ill ba$mdan beti devam eden 'BLACKSEAFOR Siyasal isti~ate Grubu ve JlLACKSEAJ' OR Ko mutanlar IOJ)Ianlllanyla e lde edil.en i~bi l'iigi, BLACKSEAFOR' un. k1y1da~ iilkcler arasmda yas.a d1~1 dcni:t. trafigi vc asimetrik. risklcrlc mUcadeledc kullamlabilecek uygun bir arac; oldugu anlayt~JJU dal1a da gU~Iendirmi~tit. Bu kapsamda BLACKSEAF'OR' un, tei'O· rizm. uyuswrucu. silah ve ins~n ka~ak(;1 h g.1 ile kiclc imhfl silahlan mu ya)'Jlmasma kar~1 dcniz. harck&tlannda o larak kullamm1 iyin ba$1aulan \=<:1h~maJar :stirmekted ir. 2004'den beri. dt$i~lcri bakan yarduncllan ve/veya rnll s t c~arl ar dnzeyinde Yf•pll:-ul YUksek Dilzeyl i Terusi1ci ler Toplanu ~ "TerOt iuulc Moc:u:Jclc. Opo:•-ssyonu" isimli ilk talb ikaL 5-27

Ai}u...:;los

20 0..1' tc- gc~~d>·

l(:~ti rilm:i~tir.

IO Erne! O~tay. "iiirki)<e'nhl AVI:lSy:t'd:.ki . .. ", s . J68'dcn se:.tan l)emillil$.. " Kamlkn b. NATO'ya Knpal•,. Cruu)tlll'(l'e/. 29 .~-\guSios 2004. s. 8. \'Uksd;- O Ozeyli llzmanlar Gn1bu'nun \'l'll.l ~ m:d.:1nom b.ir sonu~o.'\1 l)hunk, 1.$ Amh k 2(1()$'
Tc:.nlsllcikti Topl:l.llll:\l' nd:.. "L:! al ASJ)C:ClS Re·P..A•'lii•lS BLACKSE.o\r:QR ULACKS~\FOR'un ccr
)':'lStll (X:fi;C:''t:Sini

286

Opc.f:J.tloo~.. b~hld1

ldde imha $ilu.hlannm yaydma.<>•yla n1iicaddcde

bir I.)(: Is.::. (ln :\yl:~nrnt.$1 1f.

lan'nda da. tiim Karadeniz k.J ytda~ iilkcleri, bu c;abalan destckleme konusundaki k atal'llltklannl if::ade etmi~lerdir. 1~birli£j y3pru:ak gUven lik orta•nl 1\ul iy iJe~tir i hnes i t;ab~lSt, k.lytda~ UJkeler arasJ•ld:J var olan ve o tabilecek. g(jrO$ farkl.l hklan nm. bHn~t yollarla 't"'ziilmesine zemin haztrlayH<:ak dant~ma ve. go1·u~me flrsatlatt da yaratmaktadJJ'. Bu anlamda, 61..-ACKSEAFOR'un, TU.-kiye-'nin ulusal glivenliginin yan1 stra, bOigesel ve ulusJa,{tJ.tflS•. bm"J$ ve guven l i ~n gelistil.'ilmesioe de .k:Hktda buhttlfl.n bir 1 girisim o~dugu uu kHbul e tmck gcrekir... 1

Karculeni.?. Uyum Harek/i(l"dtr ( KUH)"

K3radeniz'de gtiventigi sa£1ama konusunda en son geli?tid len yap1, KUH'dut'. Klll·l. 6U:lesrni$ Milletler GUvenli.k Konseyi'nin J373, 1540 ve 1566 sayJh kararlanyln uyurulu ohlrak 1 ?vlarl 2004'de. TUrk.iye tarn.fmdan ba~ l atl lrnt$ll r. KUH.>u yOriilen Deniz Kuvvetleri Komutanhgt. Sa hil GUvenlik. Ko mutanllg-1, Deni7..cilik MUst~ill'h£1, TUrk Bogazlan Gemi

Trafik

.Hi'~mcll.cri

MUdUrlUgU,

OJ~i~lcri

ilgiUd i ~e r devfet k"ltrurnlanyla ya ku1

JlakanligJ,

lvi~Jcri

i~b irli gi i ~eri s i nde

Bakanlig1 vc

c;all$rnf•.k Utdlr.

Tilrk .kat:JsularJn.da, K.:-mtd~•ti z'i •l uluslarMflSl sulflftnda ve bu b{SJgeler in iizerindeki hava sahasmda yUrUti.ilen KUH, Karadeniz'deki tUm k1y 1 d a~ iilke lerin kaulmu na a~1k o lmakla birlikte. b a~langtctndan 2006 ytll sonuna k:ldar "miii'F nitelik ta~unt~llr. l-latekfit, bu dOnemde, TUrk Deniz Kuvve.tJer i'ne a jt firka teynler, hUcumbotlar, deniz;•lhlar, helikopterler ve- deniz karakol 1uc;aklan vasJtaSJyla yiirlil..ulrnii$tlir. Bu nite ligiyle de. KEi ve BLACKSEAFOR'dan farkh olmu~tur. Bununla birlikte KUH. Etkin <;aba Harek:ltt"n1n amal( ve hedefleriyle uyuml udur ve bu harekd.t ile bilgi payla$ull1J)3 day~man i~bixliSi ic;indedix. K~rad eJliZ Uyum Harekfih, NATO'rrun Akdcniz'de devarn eden Etk.in Caba Harekfit.1'nm arnac;lan ve hedeflel'iyle uyumlu vc onunla bilgi payla~untna dayanan bir i~birlig-i i(\:indedir. Cte yandan, Katadeniz'deki diger klytdO.$ iilke hwin KUH'a ko.tthmuu ve dalli$O.Htlar sli!"d.Urlihn ek tcdit. Bu anlatn_da, Rusya Fcderasyonu. 27 Amhk 2006'da harck51a kattlmt~Ur. /\yn<.:a. 17 Ocak 2007'de TUr kiye ve Ukrayna Deniz Kuvvctleri Komutanlan'ntn Ankata'da imzalad1klan onak protokolle, Uk1·ayna•n1n da 1·e.smi kautun silrec.j tamamlanma n.~an'laSHl a gehn i~t i r. saglama.k am.acJyla ,g0rli$me

K UB ' u11 gOrevi, Katadeniz.'de belirsiz, arahklarl:l karakol faatiyetlel'i icra cderek, yasa d1~1 faaliye-tlere kan~uklanndan ~Uphe d uyulan ticarcl ge" hllp:/fwW\1.•.tskmi1.11'14_ULUSt.A R/\ RAS 1_1 US Ktl 1. )Rld_ 17_ K:u'3de.nizin..Oc:tti.z._Ou \'c nli ~it Ka.nadcn i.;;i n_ o~~ni:.r._Gu vcnti gi ,htm •t

KVH h
287

milerini tespit etmek ve izlemektir. .Siiphcli ve dikkati ~ekcn gemiler, Sahil GUvenlik. Komuumhgl larafmdau TUrk karasulannda ve l i manlarUida z.iyarct cdilmcktc vc aranm ak t~1d1 r. Tcspit cdilen ~i.iphcli vc dikkati yckcn gemilcre ili$kin bilgiler NATO makamlanna aktanlmaktad1r. ~iipheli bir gemi lt!St* cd ild i ~i ndc. VaJJ$ Jinuuuoa k:adf•r tak:i(> cdilmckh!, Mama yapllmHst ge,rekl.iginde, ahkonularak yasal i$1C:m baslt•ulmak lizere ilgili makamlara dcvrcdilmcktedir. Bu ctcr~cvcdc. KUH unsurlannca, Bau . Orta vc Dogu Karadeniz'de pel'iyodik o larak kesif -gOzetle.me./karakot ve- iz leme fAidiyellc:r i gc~e}:Je~tirilol.ekhxii.r. Bu anli\tl.UJa. bugUne kadM binlcrce gemi tespil edilmi$ ve k.imlikleri bclirlenmi$1ir. Tilrkiye, bu harekiihn yas.H d 1 ~1 faal i yct l cn.~ k<:tr~ l caydJn c.Jh k sag.ladlgml v.;.~ Karadcniz•dc gUn gc<;tik<;c al'lan ticari deniz trafiginin daha emniyetl i ve gUvenli bir bi~imde stirdil· rUJmesjne ki'Jlk:tda bulundu£:una. in91\mak:l:JdiJ.'. T l.itkiye a~ J Stndan, yakm t;:evresinde enmiyet ve- gUvenligJn sagJannutst, soou9ta ban~ ve istik ran n g_etir ilerinden birlikte yar(arlaru lrnMuu mlirnkOn

ktlabilecek, onak bir sorumlulukiUr. i~birligi yapmak suMiyle, gUv.:nlik. ortammm iyi lc~tirilmesi c;abast, k1y1da$ tilkelcr arasmda o labilccek gOrG~ fa.rk:ldtklannu\, barJ~~~ yo llal'la ~OzUhnesirle zemin haz,d ayac.a_k kapsamh danJ~HKt ve gOrli~me fusatlan da yaralmaktadlf. Bu 9er~vede. Kf•.radeniz' de B.LACKSBAFOR tarafmdan ternsil edilcn giivcnlik i ~b i rti gi n i n, ortak bOige-sel ~akarlan n yant Sll':l, kUresel batt~ vc gtivenligin gel i ~ ti ril me si ne de- k.atk1da bu lunan. bir £ iri ~ im o ldugu de£erlencliril mektedir.'~.l BL.A.CKSEAFOR'un dahs etkili bir OrgU1e dO nli ~tU r~.H mes i ve ytlda iki kez aktivc cdilen bir faaJiyet olroaktan ~1kanhp, silrekli bir stati.iye kavu~tut·ulmasJ ve bi1· sonraki ad1m ol~ll'ak da, tlhn .kJytda~ lilkeJerjn kattiU)lJyJa Karadeniz. Uyutn J-lare-kiitt'nul ( K UH), BLACKSEAFOR kapsamu>da gcn;ekleilirilen sUrek li bir lwrek:lt hatiuc . ·1mes1 . yararI 1o Iacakt1r." getm

Tiirkt>'C A~osmdan Kamdcuiz' in Giivcnligi >'CUluslaramso Vapllanmalnr Ttlrkiye, .K;m\de.oiz." in £Uvenli£,ioin sagJarunas1 ve korunmtJSI konusuod.o.l , kendi ini;Siyntifi yle geli$tirdi£i ''e Oncli!Uk cu i ~ bUI,gcs:cl yapllanmalardan ba~ka. me.vcut kimi uluslarara..~1 Orgi'l tlerin de Onemli ro l oynayabilecegine ve karklda bulunabilc.ceklel'ine inanmaktadtr. Bu O•·giitlcnmelerin bazllan soguk Sava~ Qoc.esinde. bazJJan ise SOI)J'3SII\d!J o lu ~turu llllll$1 a rdJ r. Bunlann hi~biri. Ozcl olarak Karadeniz zemininde olu$turulmamt}sa da,

"

hut>:lfw ww.tl>k.miI.LI'M..ULUSL-\ RARAS I..ILJS KI LER14_ t 7_K mdc-1tiZin..Da•iz_Gu \'Cnllg.i/ KUJu.dcn i.;:.in_Uenil._Gu'\.'t'-Oii!i,hun .,. Ak1n A(la.n, K(mulf:•1iz Oii••gnfigi, s. 185.

288

Karadcniz' i de kapsamalan ncdcn iylc~ bOigcsel giivcnliY.in sag lamast 4 a~1S111dan Onemli rol oyn3yabilme-pot:1nsiyelleri vatd1r . j Karad cniz BOigesi'nde gUvenlik saglama amacma yOnclik en cski Orgtitlen.m<•lerden birisi , Avrup
Onleyici diplomasi a lanmdaki ar•.u;lannt, erken uyan ve ~·.an~malann Onlenmesi. ktiz. yiinetimi ve bunlarda ba~atJSI Z o lundugu taktirde, ~au~ma sonrasJ reha~i litasyon olu~rurmaktadJJ. IJu ~ervevede, AGIT, tlalkanlar, Orta vc Dogu Avrupa. Kafkasya ve Orta Asya'da.ki alan misyonlan yoluyla gOrevlcrini yerine getirmckted ir.46 1990 tarihli Avnrpa Ko nvansiyonel Ku\'Vetler Anla~mr (AKKA), Av· l'Upa top:rak larmda konvansiyonel ku vvetle.rde gUvenli ve. istikrarh bir denge yaratmak ve- geni~ ~aph taarruz. imkan ve kabiliyetini bertara f erme 9!ll9Cul:l yQoeliktir. A K.KA. N ATO ve cski Varsova Paku iHkeleri ar;•swcb, bloklar bazmda konvansiyonel ku vvetlerde saytsal e$itligin saglanmasma yOnel ik o lara.k. Atlantik 'ten Urallar'a kadar geni~ bir cografyay1 kapsayan A KKA. bu ~er~e.vede.• taraf illkelerin. her ytl, b ra, hava ve h:1va savunma J;uvvetJeri nin kurulu$ yat)ISt ve per sonel nliklan He b;JguustZ CfJbur, tugay/aJay. lUmen ve e~iti sevlyedeki birliklerine ail silahlarac; mevcutlanm ic;eren bilgi deg i?imi verilcrini kar~11Jkl! o larak degi~melel'i OngOrmcktedir. Tiit kiye, Oogu ve CUneydogu Anado lu'da :1nla~maya taraf olmayan iilke~ lcrlc konr~~u oldugundan. bu bOigcnin bir k1Sm1 anla~mada a~1k~..'1 noktala n belirtmck surctiyle uygulama alant d 1~1 btrakllmt~hr. Kuzey Atlantik i~birligi Konseyi ( KAlK), Soguk Sava1'rn so na enncsinden sonra, Orta ve Dogu Avrupa Dlkelcri. Rusya vc SSCB'den aynlan yeni c umhuriyetled e inibatt devam ettirmek. onlan siyasat reform Iaria vc ycni A vrupa ya ptlanna entcgre Clmek amac1ykt. 1991 'de kurulmu ~tur. T \i.rk C umhuriyctleri'nin de KAj K i~·crlsindc ycr almast. Tiirkiyc 'nin NATO'daki Oncmini ve itiban nt arttlrma.ktadu·. KAiK IOplantllan ndo. siyasal ve gllvenlik. konulsn ynrunda, savunma plaul ama

soruolan, askeri ve scratqjik konular. ktl\'ve t ''C komulfl yap1s1. askeri •S Bunt.:bl, {i·.temkk Sog,,k S•w:l_.$ lS(Ior:l!lmd:• b{ilw;y'<~ ili$kin {i·.tel poli ~iknl:lt Un:lo::n \·c~ bOigeylc t\i'..Ct ili$kik •• ~cli:sei tct'l iki O•~cmll ulus.l:ll'ai';!SI 01'!)01 oltu~ NATO vc AB. b.'ISh b;J$11'1& dc!crkn:
289

tatbikatlar, sivil-asker ili~ki lel'ine dcmokratik yakla~mtlal', hava trafik yOne.timjnde si vil-asker i$birli£i. bilim ve teknoloji. ~c;wre g ibi o ldukc;a gcni~ bir ~Ilana yay1lan konular clc ahnmaktad1r. Avrupa Gli venlik ve Savunma Po li1ikas1 (AGSP). AB'nin uzun vadcde, ekonomik ve siyasal bir gi.ic; olabilmek ic;in, d1~ politik~1. gi.ivenlik ve savunma konusunda da etkin rol oynamak istemesinin bir sonucudur. Bu a nlamdj AB. tszellikle. glivenlik ve savunrna Hlantndaki bag,uuSIZII ~I tlfl yonelik &d1mlan, 1993 y•llnda Brliksol Zirvc.
AB'oin sorumluluklanm y.:rioc g.:tircbilm.:si

i~in

.'\GSP kapsammda

siyasal ve askcri bir yap1 olu§,turu lmu~ttlr. Bu yap1. Siyasal ve GUvenlik Komilesi. Avrupa Bil"l igi Askeri Komi[esj, Avrupa J3irligi Aske.ri Personeli' dir. Bu j~lmalanu nihai sonucu o iH.rak, 60 bi n ki$ilik bir i\VrUJW Acil MUdahale GiicU k.urulmas1 kar~n aJmmt~t 1r. AB. AGSP yap1S1 ic;.inde Ac.il Miidahalc- Gticii'nUn karat alma yap1smt, N A'f O 'dan bagm1s1z. tut1nak1a,. r~ncak gc::rekriginde-, NATO ' nun islihbarat. haberle~me., lojistik o iH.nakbnndan yjrnrklllabilme.ktedir. Bu yakla~nn, AGSP ile NATO ~rasmda ya da AB ile ABO arasmda. Avrupa'mn giivenlig.inin tesisi konusunda bir yol aynmm1 i~1·et e.nnektedir. AGSP, giderck NA'l'O'dan bag11llSJZ bir AvruJ)3 Ordusu'na d O nU~mek.tedir. Acil MUdahale GUcil'nUn, yohll.Z!:j AD suurl::m i ~ inde ve ilgili j Janlar (.Balk(mlnr ve Karadenjz) i9in yap1landtn lmasJ planlanm1~ttr.n Ban~ iqin Or!akhk Giri$imi (BiO) BiO, Orla Avrupa, Dogu Avrupa,

Kafkasya ve Orta Asya"da Sovyetlcr Birlig:i'nden ayn lamk bagunsJzhguu k:lz.anan illkeler ile NATO ;ll'asmda siy:J.sal d iyalog kurmak ve bu illkelerin Boh·ya e:ntegrasyonhtrUll S.fJ£1a.ma.k Muac\yJa, t994'te kuruta.n bir giri~im dir. BiO projesiyle. NATO ilc Ona ve Dogu Avn•pa iilkeleri arasmda, ortak planlama, egitim vc ratbikarlar ;lJ'acJIIglyla bart~l koruma ycteneklerinin gU~ I end iri lmesi ve bOylece sOz konusu Utke lel'in askl'.1·i kuvvctlcrinin. NATO ku vvctlcri ile birlikle ~ah~abilirli,Yinin artlln lmas1 hedcflenmi~tir. BiO. zaman i~.erisinde Avrupa-/\tlantik GUvenlik Mimarisi 'nin temel unsurlanndan biri haline gelmi~ti r . NATO ~ nun ge~irdi£i dOuU~ihnle birUkte yeui bir boyul. kjzanana BiO'nuu liyesi Ul '' Nt\1'0, AJ.l·oio QU)JtQOI bir ~'w"'m' ~slcJoi kum):e>ma oluo)lu )'llkh•$m:a.mt~llf, Odirli hatd:SLic.fdal:i Avrupa OIOnornis.inlf'l NATO k:liatliu'U'W bagll ktluul~o:~Smda 1S1': u' eden ABO. lngiltcrx: \'¢ 'I'Urkiye gibi (iJkdcr. N'A'ro'nuo ~cr(ckl~(ire.bik"''!egi i~kvleri . O)'llC'il AB i'ie:ri.si.tuJl<: $Cf\:i:.klc$1irrnc:-e kal,lltl:tnm ,&e!'Ck$\t i)i.r ,&iri ~im Old11f;tutt1 s~wunntll$1;'u't.h r.

290

kclcr, ister ban~J koruma m isyonlan o lsun. iste rsc tcrOrizm ve kitle ima silahlarnl.m yaytlmast gibi o•·tak gUvenlige yOnelik yeni tehd itle.r olsun. her sla.nda N .A. TO' nun yeni sorunlar k:ar~ tSuldak.i tepkilerini y6n.lend innek ve bunlann uygulanmHSma yardtmct o lmakta OuemJi roller oyrnlmaJaadtrlar.

NA"'rO'n·un. ortakllk mekani7. .malan vastta~ayla sagladtYt Oneri ve yarchmla•· da. bu i.ilkelere retb rm ~alt~malannda yatdtmct o hnaktadtr. Tllrkiye, lllO faaliyetleri knpsrorulll
Dolayh da o lso,

Karnd~ n iz

gUv~nl i £e

katkldf• bulumm bir yaptlanma da BOigesel Silahlann Ko ntroiU Dogrulama ve Uygulama Yar~ d om Merkezi'dir (RACVIAC). RACVIAC, Gtincydogu Avrupa istikr.u· P~kt1 (GAIP) bUny
konusu .::aulH~Infllsnn uygulorunHSt konuJjnndH lw.zulaumasJdlr. 199 1'den bu yana. Brukanlar'da GGAO'ye yonelik iki lata.llo r~j imleri ba~lawn ulke konumunda ohm T iirkiyc, Gi.iney Dogtl Avrupa'da da bcnzer di.iz.e nlcmcler

yaptlmasma Onem atfetmektedir. Bu ncdenle, TUrkiye. RACVJAC'a ilk snd.nn itibare-u personel katk.Jsmda bul uruna.k todn.".x

Kille Lw1o Silablanrun Yayobl\l>Su\3 Kar~• Giivenlik lnisiyalifi ( PSJ) de., K aradeni z BOigesi'nde gih'enlik saglarnoya ktnk1da bul unau ve T lirkiyc'nin d e i~ind e yer a ld tgt bir ba.§ka yaptlanmad1r . Kitlc imha silahlanntn Onlenmesine yOnelik yakla~1m ~er.;;c.vesinde, 2003'de-. A BI) Ba~kan1 George Bush ranl6.ndan b
yayllmasmj

ka.r~1

291

edilmi~

bir giri~imdir. Tiirkiye, bil· yandan PSf faaliyetle rini yaktndan takip ederken. diger ynndan. Onihnliz
Kar.fld cniz'dc GUveu vc Giivcnlik Artttnct Onlemlcr inisiyatill (GGA6), Karadeniz~de, deniz i~bil'li£.i alanutda ba~artyla stirdi.iri.iten bir d iger giri~imdir. l Ocak 2003'de yU.rlirlUge giren GGAO iltisiyarifi, d Onyod.:l deniz alanmda mevcut yegane gUven ve glive.otik Mtmc1 rejirn n~dcniyle

olnws• i~birligi

aynca oncmlidir. Karad.:niz'e

k•y•da~

alu lllke arasmda

amactyla. Ukrayna'ntn inisiy~1tifiylc ba~Jaulan giri~itne en bUyUk de.srek Ttirkiye mrafmdan verilnti~rir. GGAO, genel o l.o.rak. denizlerde i$b irli ~i gen;e.kle-$"tirilebilece.k a knllan (seyir hidrografi, konfcrilnslar. acil yard 1mlar. vb.) geli$tirmcyi, kar~t ltklt temaslart artu rmayt (tislc1·e davet, persone.l degi~imi, kUitUrel ve sponif faaliyetle:r, vb.), OneJllli faaliyetlere ili$kin ()n bHdirimde bulunrnayt, Karadeniz'de mevcut kuvve.tler (400 ton iJzeri ge.mHer ve de.nizalh lar) hakkmda h
geU~tim1ck

SONU<: Karadeni z'e k1ytda~ bir iilke olan Tikkiye, -dar ya da geni~ anlamda- Ka· rade.oiz. B5lgesi'nio bi.r piU'c;,;:JSJdt.r. Soguk: Sava~ som·astO(JfJ ya¥man b()lgesel vc kiiresel ge l i~ruele r. Karndeniz'i uluslarnnlSJ akt.Orlerin uUfuz mll cadelesin.in Onemli cografyalanndan birisi d urumuna getirmi~ti r. Ka fkasya ve Orta Asya'nm Batt' ya a~1 lan kaptst o lan ve ulusla!':lr'dSI ene1ji ta· ~Jinac l iJguun glize(g3btnl o l u ~turan KMa
69

Bugllne kada.r. 20().1'dc. Bulga.rislM kool'dinml'u·JO~(iodc CANE t:ubikal• gcll;ddc-\itililmi$ ve Varna Oen.i~ O$$li ·. tipm:t •'lllilnti$; 20(W~k. Oiin:lsl:•o tnml'tndnn tcn.•d;Jo:.§,iri lln•~~~ ~:rd;,~n ikinci CANE tatblk3U. GOtcL'>tM' •n mall vc tck•lik )'Ch"•'sl:clikkt i n~dt·tl ly1c. bu Olkeylc Yat1lan

mtll.o•bak.olt SOO\ICUOOu.. TUrkiye taru.fmdun U$t.kni.lm ~ ' 'C- gerr;cklc~ti rilmj~(ir. 1-\ym:u.. s(h: ki)nusu f31bik:'lll;·, i.rlib:'lth Olit.rl•k.. K11rndi:t•i:t En:-gti Oet~i :t Us~;ii ~i y.!1~1e :··~•l tntjh r.

292

celi AB- deniz.inc dOn ii ~mcs i vc Rusya F.;.-derasyonu' nun Akdcniz'e a<;Jl5 mak i~in Karadelliz.'de gii~le11meye yallsmast, () bunun gOste.r geterid ir. Karadeniz' in bir gUve111ik sorunu o lmasmda, .ki.iresel aktOI.'Ierin Onemli ctkisinin o ldugu da bir gcr~~kti r. Bu konuda en gOze ~arpan iilkc ABD'dir.

Polonya. Ro manya ve Bulgaristan ekseninde askcri bir hat kurmakta o lan ABD, Olttadogu·ya yOnelik ama9lartnt gen;ekle!jtil'mede bu cografyadaki limanlardan yararlnnmakwdtr. Karaden.iz k.Jytsmdn. KOscence'de ( Ro manya) vc Burgaz'da ( Bulgarislan) Osler kurmast, bunun en Qnemli gOste.rgcsidir. AB O. Bat! i~in endi~e kaynag:t o lan u yu~turucu. silah, insan

kwyak'1iiJ;,gt, yasach t>t

g6~.

terOriz.m ve o Jas1 niH<Jeer yay,Jrna g ibi tehdirlerin

kaps.nrn l.l bic;irude. ancak Knradeniz bQigesinin de NATO'ya dahil cdilmcsiyle ole ~d mabi l "~ccgi nc inanmaktadLr. Bu ncdcnle, Karadcniz.' dc, TUrkiye"oin onderliginde olu~turulan BL.AC KSEAFOR o meg inde o ldugu

g.ibi "Ka:radeniz'de

gli ven l i ~n

Ka.rade.niz'e

k ly (dfJ~

Ulkefe.tfe

sa~l a.ntll.<)St

a n lay•$•"· ba$Ul ABO olmak Uzero. Mlfeye k•Y•S• o lrnayan iilkoleri di$Mida bn·akmast ncdeniylc elc~tiri lmektcdir.$ Buna kar'!jtltk, ABD' nin, I>Oigeye yOnel ik politikasmtn hie; de ""masum"

o bnadr£nu . Karadeniz'de bir gUvenli.k sorunu V;lrsa. onun da tszcllikle

ABD'niru bOigcyc "girmc.. yOniindeki politikasmdan kaynaklandtgml savunan gOri.i~lcr de o lduk\a fazlad tr.52 Buna kar~tltk. Karadcniz'in, T iirkiye ile ABD arasmda yeni bir s tratej ik i~birliOi alam olabilecegini, hana olmast gerekti£ini s£Jvunan gOrll~lcr de vnrdtr. s)' TOrkiye ise. bu konud~ki pol iti.kastm tcmclde MontrO Bogaz.lar SOzle~mcsi <;er~vcsinde c lc almak1adLr.5.. T iirk dt$ politikasmda bOigeye yOnelik lemel gOrii$, Karadeniz bOigesinin ekonomi.l!< ve siyasat bir blhlln o la.rak dlh.lys sisLen\i rH:! enteg,re olJun.suun yolunun Bmr kurumlan \'e degerleriyle uyum ic;erisinde o lmasmdan gc~tigidir." ~ Bu l;()sl"l1da bi•· d::.gc,·kndirmc- ~in bkl.. Has:••) Kanbolm. "Tilrkiyc Ktu'{•dcniz'c Rusya FetJer:~Syon u Alldc:nit'e'', Strm cjil:. ,trwliz, $!'1)'1: 90. !;kim 2007, s...~ 6-7. Ocncl ol:~t:cl.. Sogul:

S:.\'U$ som:1Smda Rosya'nm K::u'3d.::nlz politik:IS! kOilOSonda bir d-cge.1wdirme t~iu bk1.. 01..'1-&y F. Tanii$CVc:r. ··s (wyet Soaras.• O.:inen1de Ros)'ll'nm K1111u.knh: Politilu•s•"· A vrOS)'It D OS)'CI$1 . Cilt 1'3, Stty•: 1,2007.s.". l 73--i90. 51 EmciOktny. "TUrl:iye' nin Ava-:.sya' clal:i ... ". s.;;;. i(,.<J-170. » Ou \lnll•mtla eslude 71. Y•ld<.iniimibtdc MontriJ Bl•WVtlar S<;z~m~"$i". A ~I'(.U)'It IMS).'tUI. Cilt 13. Say1: I. 200). ss. 103- 139 \ '¢ B ::1~11k B OkU i n.l~~7.. " Kti rc:,sd O ii~krin Kttr:ld•~oit. Str:.tejih::rioio OnUol.lcki Enr,d: Mool.ri)", QIJ•·omlil: Stmu;,jii~J.ri Dt!rg(.fi. CU t: 3. S{l}'a! 5. H t~?.i t:m 2007. s:t. 193-2 11t n !!mel O:ktuy. ·1 'ii.rldye'nin A\"rJS)<~'d<•ld ...... ss. 1('19-170. H:ilih;.md<•. KG.i Olkd crindcn Tilr$:.iy.::., Yu11:11'1i$l:'.n, Rlml 3:11)':'• ,.e Butsari.st:m, 1)311 Si:h•enlik $Cnl.$i)li:.$i.n i;l en $iil;.til :'t )'ti&J

293

Son y•llarda, Karade niz. Bt:ilgesi'ne yOnelik niyet ve emellerin bertaraf edilemey.eceg,i anla.$tl(hY,uldan, Tilrkiye'nin yeni bir yakl~i~lfna gercksinim duydugu gidcrck daha fazla belli olmaktadlf. Bolgcyc NATO'nun niifuz etmeye b-a$1amast ve T iirkiye' nin mesafcli yakla$Jml. en eski NATO iiye· Jer inden b irisi olao THrk:iye'yi sJ.k:tnhya sok.rnu~nu;. Osreli k Avru1>a Ulk:efe. rinin de. ABD'nin bOigeye il i ~kin politiknsma ilgi gOscerrncye baslnrnalan, AB ilc miizakore masasmda o lan Ti.irkiyc'yi yonidcn muhascbc yupma 1..orunda b•rakm•$'tll'. Ank:l.ra' n1n M oskova ile giderek deri nle~en siyasal Wskileri de gtiz. Oolioe alJodJSulda, ne denli ~-o k boyutlu bjr de.J\klemin ic;inde o l.undugu dahH da belirgiuJik kazanroaktadu. "GenisLelihni~ Av· rupa" konseptinin ya~ama gcc;irilmcsi. uzun vadcdc, bOigt~nin iki biiyiik iilkesinin, hem Tiir-kiye' nin hem de- Rusya Feden1syonu' nun ~·karma ola· caktJ.r. lsti.k.rarh. ekooomik: olarak Avrup~J·ya eklentleome yolunda o ltm ve enerj i kayuakJ:lnn tn giivcnl i gcci ~ i ne o lanak vereu Karadeni.z BOigesi . hern bt:ilgecte.k i ~au~ma a lanlanntn pasifize edilmesine Jol a~acak, hem de bOigenin stratejik kimlik sorununu ~Ozm ii~ o l:1cakur. Tiirkiye'nin Karadeniz BOigcsi'nc i li~ kin politikas1. <;ok boyutlu bir so· run old ugundan d J~ poJi[jka karar vern.te rnekanizn.talan arasmda iyi i ~Je. yen bir koordinasyon gerektirruektedir. Dt$iSieri Dakanhg;l i ~indeki karar vcrmc yap ~anmasmm, NATO, <,:ok Taral11 Orgiitlcr, Rusya ve Kal'kasya dai•·elcrilli de i.;ine a lan biiLiinscl b i1· yakla~m\ i~indc koo•·dine edilmesi btiylik One•n an et•nektedir. Buoun yan1nda, sorunull deniz: ve sahil gu. venJ ig;i boyurlan nedeniyle, Deniz Ku v-vetleri K oruutanh£• i le autlan koor· d inasyon mekanizmasmm uyumlu (.'<11t$mMt gcre.k mektedir.n Gerek KEIO'niin. ge.rekse de BLACKSEAFOR'un kurulu$una ~ncliltlk olmast, Tii rk i ye~nin. Karadcniz'de nc kadar e tkili o labildiginin ve o labileceginin gOstergesidil'. 11 E:ylill somasmdan beri, NATO [ill'lflndan Dojtu Akde.n iz'de yilrlictllen Etkin t;:aba HarekfitJ'IIIIl bir ya usullastrn K•· radeniz'de olusturulmasmt kabul etmeyip. yerine Kln -l'u ikame eden ve iistelik buna Rusya Federasyonu'nu da d:lhil ctmesi ise, Tiirkiye'nin ira· desini 11 k"U~iimsenmeyecek dU1..eyde oldugunu gOstermi~rir. etm i ~

·rurkiye, d Jj polirikasmdaki bOigesel ve ulusla1·ara:a bazt somnlan ~Ozmek i·.;in Karadettiz. me rke:l.li yapth:uunalan k:ullanabilir. TUr'kiye., Kara· deniz' i kullanma konusunda ycte rli cesarcti vc ba~anyJ gOstcremezse, bu cografyada o lup bitenlere scyirc i durumuna d ii$ecegi gibi. kendi inisiyatiti d1~mda geli~cn yeni olu~umlan da kabul eunck 1.orunda kalacaktJJ'.

olarak £i>riile;n Nt\1'0 i~o.:risinde yer tllmaJ.1adui n.r, Oi~o:r Ulkclcr is.;. BiO kop.'>lmun~ta A vrt~pa· All:mdk J)ih •er•lll.. ::iSit:mint: baglannHSI:m:hr. A)'I'IC:I, Bul6a•i:SI.:ln, R•l:tll " . Strwejlk J\lw/i~ Sa>·•: 73~ Mn}'•$. 2(1(16,. s. 56. )' Su:11 Kuuk)u)g!u, "Kiar:·•deni.z'dc J301Si$::1 A.ray•$1:\ r . •: ·. s. 55.

294

KEl, BLACKSEAFOR ve KUH, T iirkiye'nin Karadeniz'dc, dolay1s1yla da uJusla.tar:lSI ottamda etkil i bir a.ktOr o hnas•n• sagtayacak :lrat;la•· o l:1rak

degerleod irilme lidj rler. Du bsS,Isrnda, sBzil edilen Y9J)IIanrnalar. daha verimli \'e .etkili duruma gc:tirilm..:lidir lc::r. Aynca. bu yapllanma.larm AB ve NA'rO'y]a ili!jkile.rinin geli~ ti l'i l m cle ri , Karade.niz' in gi.ivenligini saglama

konusunda yararla•ulabilec.ek bir unsur olu$turacakt•r. Zira, hem AB, hem de NATO. yeoi Uyeleri sayesinde KtJ.tade niz' k:tytda~ ololu~la.rdiJ'. Bir yaz.nnn be lirn igi gibi, bu durum. b(.l lge il lkelerinin Kar~•d en i z' i daha ~ok sa.hiplennnelel'ini saglayabilcce.k, sahiplendik~ de Karadeniz tilkeleri am· su1da gizBi giive.nsizli k zamanla yerini gilvene bu·akabile.ce ktir.3.8

295

KAYNAK~A

"ABD Trabzon'u isteyebilir''. htrp:/www.hurriyet.c.om.tr/dunyo-t/11023032

_p.osp. 19.02.2009. Akten. Necmenin, Ja le. Nur Ece. Niliifer Oral ve Hasan Kanbo lat, "Karadeniz' in Degi:s,en Jeopolitigt <;en;
Bocutoglu. Ersan ve GOkhan Ko~·er, ''The Black Sea Security: Js There Any Role For 'BSECu, Romanhm Journal of lmemational and Regional Studies. Ciit 2. Sa)"' 1-2. 2006. Bunann. Bilge, BMgesel Gii,· Kanulenit. Istanbul, JQ Yaymlan, 2004. Biiktilmez, Ba~ak. "Ktiresel Gtic;lerin Karadeniz Stratejilerinin 6ntindeki

E.ngel: Mo mrO", Gii.l'elllik Sll'atejilcri Dergisi. Cilt ~. Say1: 5, l-laziran

2007. Uliyilka.kmc.t, .Erhr~n, "Securiry Jssues a1ld Patterns of COOJ>era tion in the Black Sea Region", The Turkish Year/Jook. C ilt: 35 (2004).

<:e9en, Anll. " Kn.o:adeoiz"de ASha. Esra . "The Nc~v GrcHt Ga me in the S outh CautHsus and Centra l Asia: The Interests of Global Powers and the Ro le Of Regional Organizations'·. Turkish Review of Eurasian Studies, Annual 2006, 6 (2006).

http://www.b lac kseafor.Ol'g http://www.dzk k.tsk .mi l.tr lmp:/fwww.dzkk.tsk.mil.trfrtJRKCE/Bu nlariBiliyormuydunuz/AkdenizVe

K:11·adeniz.asp hup ://ww w .dzkk. tsk. tr/turkce/Dz K KUIuslarAms iGorevIer.asp? str An afram e=OzK KUtus tarAl'tiSj Gore vJer& so'lf'rame= Dzl( KUIusIararas it"aa li ye.tl er h 1LJ):1/ww w.harvard-bsSt) .or g/bss pin.ews

296

http://www .iha.com.tr/habcr/Gu nccV57630-H- I Itrsk-us-ku rma-talebi-yok. 20.02 . 2009.

http ://ww·w.mfa.gov .tr http://www .tsk.mil.rr/4_ ULUSLARA RASI_ILIS KILER/4_ I 7_ Karadcnizi

n_Deniz._Gu venligi/ Karadenizin_Deniz:_(iuvenligi.htm Japaridzc, Teo, "'Karadeniz Ekonomik i$birligi Te~kilatl'nm Gelecegi: Uygun Bir Yol H•viws•"', Strat.ejik tlnttliz, Say" 73, Ma)'IS 2006. Kanbolat. ''Ti'lrkiye. Karadeniz'de Yeni Ufuklara Yclken Ac;mak istiyor", A vra,:va Dosyast, Cit< 13. Say" I, 2007.

Kar1bolat. l·tasa.n, ''Karadeniz' in S!ly~: 72. Nisau 2006.

Oe~i~el)

Jeopoliti£i", Sltatejik .Analiz.

Kanbo lat. 1-lasa.n, ''Tiitkiye KtJ.rade.niz ·e Rusya Peden·•syoou Akde1tiz: e", Smaejik A11a/i<., Say~: 90, Bkirn 2007.

Kor(ltieni.;; C:kouomik ~~~birligi ••e ti'irkiye, Harp Akadcmileri KomutanJ 1~1. istanbul. 1-litrp Akademi1cri Bastrncvi. 1995.

Kuukhoglu.

Su~ t. "Karadenjz'de BOigesel AnlYI.$1M Ahyaptlan ", Stmtejik Anali<, Say~: 73, Mayts 2006.

Ko(:.Cr,

''e

Zihiusc::l

..Karndcn.iz'in Gi.iveuUgi: UlusJararas1 Yapilanmalar ve Turkiye", Ga
Ogan. S inan, "Kiircscl Miicadclcnin Ycni Rckabct Alam: Kan1dcniz'\ 2023. Say~: 6 I , 15 Mayts 2006. Oktay. E:m ..~l G .. "Tiirkiye'nin Avrasya'daki ('..ok Tarant Giri~ imleri nc Bir Ornek: Karadeniz Ekonomik i~birligi Orgiitti", Uluslararast ili~·ki/er, C i1t 3, Say" 10, Yoz 2006. Pam ir, Necdet, "E-nerj i Arz Gii\'enli£.i ve Ttirkiye'', Stmtejik Analiz. Sayt: 83, Mart 2007. Pam i1·,

Necdet,

'" Karadeniz: Ene1ji Giivenlig-ine ve Kaynaklatm <;:e~ i tlcndiri l mcs i ne A91lao Kapt". Avrasya Dosyast, C ih: 13, S!ly~: I.

2007. Sanbcrk. Ozdcm, "Karadcniz' in D6nii~iimii. Tiirkiye vc ABO: Ycni Bi r Stratej ik hbirligi Alam Mt?". Stratejik ilualiz. Say~: 85, Mayts 2007. Tannsever. Oktay F., "So\'yct Sonr..lst DOncmdc Rusya'nm Karadcniz Politil
www.osce.org www.rac·v 1 ~1C.org

297

Yavuz, Celalettin, '" Karadeniz. Jeopolitiginde Mlicadelesi". 2023. S,;y~: 6 I. 15 May•s 2006.

KUrese1

Egemenlik

Yenic;eri. O~tan. " Karndeniz'de ADD Sa1ranc1 ve T ijrkiye'nin Pozisyonu", 2023, Say~: 6 1, IS MayiS 2006.

298

FOTOGRAFLAR

bo§sayfa

KONFERANS

301

bo§sayf a

USA K Ba~lum1- Do~. Dr. Scdat La~incr

303

Birinci Otur um - Turk Bah llijkileri

Birinci Oturum - Pr of. Or. llm ohim Canbolat

304

llirinci Oturum- Do~. Dr. Scdat Ln~incr

lkinci Oturum - Tiirk D1~ Politika,;mda Dogu 305

Soldan Saga: Do~ Dr. Kamer Kasom, Prof. Or. Haydar <;:akmak, Do~. Dr. Scl~uk <;:olakoglu •

KAFKAS UNiVERSiTESi

Do~.

306

Or. Sel~uk <;o41koglu

•

' 1\ IS UJii/VI.J< ~ ri ESI

Em. Tiimgeneral Armagan Kuloglu

O~iincii Oturum - Tiirkiye Orta Dogu

307

J>ror. Dr. Beril Dedeuglu

Do~diillcO Oturum- Tlirk D1.1

308

l'olltikasmda Temel Sorunlar

Or. Arzu Cclalircr Ekinci

Bc~inci Oturum -

Tiirk 0•~ Politikasmda Giivcnlik vc Tcror 309

Kars Kafkas Oni\'ers itesi Konfcrans Salonu

Konfcrans• Ugiylc Takip Eden Bir lzlcyici KWcsi Vnrd• 310

Konferans Yogun Tarto~malarho

Ge~fi

3 11

Kars Onivcrsitesi'nde Ogle Yemegi

312

Aralardn Kuhhmc•larmlll Dinlenirken Bir Yandnn da Fikir

t\ hj\'Crijindc Bnlundular

3 13

314

SOSYAL FA ALTYETLER

Kars ve c;evresi

3 15

bo§sayfa

Fcthiyc Cami

Kars c;:ay1 3 17

Kafkas Unil•ersit('Si iktisadi ve idari llilimler Fakillte.'i

Kampii~ i~inden llir Karc

318

Kars

3 19

bo~sayafa

Nab~•van Gezisi

321

bo§sayfa

Nax~vanMR

Madaniyyat va Turizm nazirtiyi

AfiQSaMA

MUZEY A~1k Ha\'ll

M ii:zcsi

323

-· •

Hocalnnm•z DinJenirken

!;lark Hamamt

324

Dcde Korkut.

325

•

TIM; 01$ PQiirik.rls•

Azeri Sair Hiiseyin c~nid'in Kabri

326

ULUSLARARASI Ill. TURK DI~ POLiTiKASI SEMPOZYUM U 3-4 May1s 2007 I KARS 3 Mayts 2007 I

10.00-10.30

Per~embe

Scmpozyum A~d.t~ (Saygr. durusu tee lwiklal Mar$r) A~;~h~

Konujmalan:

Kafka.~· 011ivendtesi Rektiirii Prof. Dr. Abam.iisliim.

GUYEN USAK Ba§kam Dof. Dr. Set/at LA(:iNER Kars Yalisi Mehmet Ufuk ERDEN

10.30-12.00

UiRiNCi OTlTRUM: T0RK-6ATJ iLi$KiLERi Oturum Ba1kam: Prof. Dr. AbamlisiOm COVEN. Kajkas Onh1er.5iwsi RektOrii Tlirk D•! PoiiUkttstmn A••rupa Ue iU$kilcri (.er~cv.,inde Gclcccgi Prof Dr. ibnrhimS. 0\NBOlAT. Uludag Onit•ersi~esi ABD' nin Soguk S:n•aj Sonras• Polltlkas• ve TilrkAmerikan llijkilcri Prof Dr. Tay_var ,\RI, Uludag Oniversiwsi Tiirk Batt llijkilcrinin Gck'C
13.30-15.00

iKiNCi OTURUM: TURK 01~ POLiTiKASlNDA DOGU Oturum Bajkam: Prof. Dr. Haydar (.AKMAK, Gazi Oniversitesi IN1~·(.1Kl~LARIYLA TURKIYE'N IN TURK

DUNYASI POLITIKASI Yrd. Dor. Dr. Mehmet S. EROL, Gazi Onit•ersi~esi

327

TOr kiyc'n.in Dogu PoUti.kasl ~cro;c,•csi.ndc Kuzcydogu Asya Ulkele.riyle iti~kilcri Yrd. Dor. Dr. Se/ruk {:OlAKOGLU, Adnrm Menderes Otlh'ersitesi

TUrk 0•~ Polilikasmda Kafkasya Do(:. Dr. Kamer KASIM. A/}(mt hzet Baysal Onh•ersitesi Kazaklslan'da Siyasi Gc~i~ Sllrcd Yrd. Do('. Dr. 7'urgut DEMIR7EI'E. USAK

15.30-17.00

O~ONCO

OTURUM: TORKlYE-ORTADOGU

Oturum 8 ajkam: Prof. Dr. Tayyar ARJ, Ulud(lg Onil>e,.sitesi Soguk Sava1 Doncmindcn Giiniimiizc Orlado~u'daki Gclijmcicr Vc T llrkiyc' nin GUvcnliginc E tidicri Bru . Tlirng. Armagan KULOGLU Biiyiik Dcvlctlcr vc Ortadogu f>rof Dr. f:lay>WII KODAAMN. Silleywm Demirel Onil>e,.sitesi TUrk Do! Polilikas1 Ba~lammda Tiirkiyc iran ill! kllcrin in 6 ncmi Ar:;u CELALiFER, USAK

Irak Tiirkmcnlcri vc Kcrkiik Ahmef MURATU. lmk Tiirkmen Cephesi Tiirkiye Temsilcisi

17.00-18.30

DORDONCO OTURUM: T URK 01~ POLiTiKASINDA TEMEL SORUNLAR Oturum Baj kam: Prof. Dr. Bayram KODAMA.>' l. Silleyman Demird Onh•ersitesi Soguk Savuj Sonms• TUrk D~ Polilikasmda T cm cl Sorun Alanla n

Emekli llilyilkel{:i Ulur DZOLKER

TerOr, Soyktnm ve Ba~kalannm Topraklarma Sahiplcnmc "ldt."'iojisi" Prof Dr Yagul> MIIHMUDOV, Azed>ayctm Milli Bilimler

"Bilyiik

Errncn lo;ta n ~':

Akttdemisi

328

Progn.mt •

Ktbns Sor ununuu <;:oziim 6nerileri

A\•rupaltla~ma Stir eci

vc Muhtemel

FMmn J'Tl.Mt\2, USAK .Ka.radeo iz Giivcnligi ve Tiirk.iyc Dor. Dr. Gl!khan KOCER, Karadeni~ Teknik Onil'ersitesi 4 MaylS 2007 I Cuma

IO.OO-I2.0

BE$iNCi OTURUM: T O'RK Of$ l'OLiTiKASlNOA GilVENLiK VE TEROR Oturum Balkant: Em. Tumg. Armagan KULOGLU G iivculik Baglanunda Uluslararast Politikada Ya~anan Son Gelij mcler \'e Tilrkiye'n in Tehdit Algtlamalan

l'rof Dr. Bi!ril DEDEOGLU, Ca/{l(asaray Universiwsi AU Gllven lig lnde T ilrklye'nln Rolil Prof Dr. Naydar (:AKMAK. Ga::i Onit1ersiwsi

I3.30-I 5.30

ALTINCI OTURUM: TilRKiYE-GONEY KAFKASYA Oturum Ba1kam: Prof. Dr. Beril DEDEOGLU. Galata.)·m·ay Oniversiwsi G ilacy Kafkas Bolgesinde G ilvenlik Egilimleri ve Onlarm Avro Atl.anti k Sahasma Etkisi Dr. Nika Cltitadze. Giircisum Uluslamrast ve Gii11eulik Arfl$tlrm(t/(ln Merkez;

Regionalism in Iran's Foreign Policy and the Case of Central Asia rutd Caucasus Mustafa Ztthr(mJ, !Jan$ ~·e fnJ'anilglll euligi Ens fitlisii, iran Ermcnistan'm

Do~

Slyasctl

Pm.f. Dr. Hacali NeCCFOGLU, Kafk"s Onit,e rsite.
Pm.f. Dr. Kerim SOKOROV, Azerlwyca11 Milli lJilimler Akademisi

329

16.00-17.30

YE01NCi OTURUM: TURK 01.$ POLITiKASINJN

GELECEGi Oturum Ua1kam: Prof. Dr. Ibrahim S. CANBOLAT. U ludag Onil~e rsitesi T ilrkiye'nin AU Oyeligi Perspek tifinde A>"rupa Kamuoylan Prof Dr. £,~·1/mem TEZCAN, USA K Tlirk D•~ Polilikasmda Degi~im vc Si.irekliJik

Do9. Dr. $aban H. {:AU$, Selruk OniFersiresi

T lirk D•1 PollUkttsmda Vlzyon-Progr:un-Etkinllk Do~;. Dr.
330

DiZ[N

ABD. 1.. .!.2... 20. 2 1. 2S. 26. 27, 2K 22. 30. 31, 55.§£, 63. 66. 67. 69. 70. 7 1. 79. 92. 95. 97. 99. 102. 104. 105. 106. 107. 124. .ill. 126. 12R.llQ. 130. i l l 140. 143. 144 145 146. 148.

ill.!& .l.6l. .1& 116.111. 182, 185, 194,207, 208, 209. 210. 2 '11. 212.213.2 14. 2 1<;, 216, 2n. 218,2 19. 220. 225. 22!!.228. 229.232. 2:ll. ,,, 236, 237. 238, 239, 244, 246, 256. 259. 260, 26 1. 262. 263. 266, 268, 270, 27 1' 272, 275, 21!l. 212. 2M. 22l1. 291. 29\ 296,297. 21.8.

Afganista.n, 26. 2&. 31. 12.1. .!!1 245,267. 271.275 Akdeniz, !.Q. 2L 109 !..l.L 166 Uil. 2sr1. 282 Almonyo, 14 . .!.§, 18. 25. 39. 225. 261.263,268.269,270, 272,

m

m

m

Arap, .2:1. ~ U2. 225. 22!!. 221. 228. 265. Asya, 2Q. 95, .!.!!. 113. 122, 130, 161, 162, 163, 164, 166, 167. .l!ili. .!& J..ll. J1.6. 111. liU. 1R2. IR4 IR:\ IR6 1R7 JRR

189, 191. 192. 194 195. 196. 199 207. ?6? Ataturk, .!!..!Jl. 198. 232. 233. MD. Atla ntik, .Jn.. UB. li.l. !fl. 117 281. 289. 290, 293. 294. 22ft A VniiXI, 'i '; 7 !;,. Q.J..Q. li.. .Jl. 13, 14. 15, 16, 17, ~ 19, 20,

2 1. ~ 25. 33. 34 35. 36.17 ~ 39 40 41 42 43. 44. 45. 46, 47. 49, 50, 51 ' 52, 53, 54,

R.1&ffi!i2.!\!i.:M.li.22. ll. 21. 2L 2ll, .l.illl. 104. ll.L. 122. 123. 125. 126. 128. 129. 130, .ill. U!l...W. ill...lil. 144 145, 147. 148, 161. 162, J1.6.liU. I 82, 2 ]7, lli. 221. 232. 235. 236.237.239. 24\ ~2.SQ..2&26 1' 262.2Q;l, 264, 265,266,267, 268. 269. 270. 271,272.274.278.281. 285, 289. 290, 29 1' 294 Avrupa Birligi, .1. i.1. !l..lll.ll.. .!b Ih H, 15. 16. .!L.ll, 19, 20. .£L 22. 29. 33. :w 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42, 43, 44, :!.2. :'!li. :!1. :!2, 50. 51.52. 2. ~ iUfi.ll. 5.!!. 00. li!. 22.

68, 75, 82, 83, 92. 99. 99. 102. 104, 105. 107, 122, 123, 124. 125. 126. 128, 129, 130. 131.

L1:l. .1.:12.. JM.. H!i. J..6.L 112.

~ 2 17. 220.225.226. 227. 228.232.237,239,261,264. 267,268.270,27 1,272.274, 21li. 281.289, 22l1. 29 1 291, 294, lli Azerbayc.1n. 62. 63. 64. 67. 1l1. 72.

L17L 18.. aL 8i. 8!2.. 92. 93

96 97 98 22. 100, 10 I. lili. !06. 1117. 1119, .l.JQ.l.Jl, 114. 115 116 117. 118.!.!2. l1li. .ill. 123. i l l .ill. .ill. 138, 140, 147, 148, 149. 15:1. ~ 95

33 1

154,155, 156, 157. 158, 159, 192. I 93. I 94 199 203. 237. 241. 244. 211. 210. 2~2.

m

2M Balkonl;>r, .1.:!.12. 21.1..ll.l34. 160. 193. 267. 2.89. 290. 22.1 Bato. ~.l.:L.IR. 21. 25. 29, 50,62, §:!. 65. 68 71 72 [2. 85.

n.

llf2. 2:\. 2l. 21. 22. .LJM..l.l.:!. 1..!1, I18, 119, 1.28. 138, 143, 146. 153. 161 164 181. 182. 192. 193. 197 203.211. ? J3. 211. 222. 2.l!l. 2.'\ I , 237, 2:lll. 241' 244,261. 263.264, 265, 266. 268. 273.277. 280. 281. 282, 288. 2ll BM, &. 2.... .£2... 42.,. 50. 53. ~4 55. 56. 58. 63. 66. 78. 99. 140. 170, 176. 21 I. 236 Bulgarisoan, 40, 1L. 56, I04. 12.3. 132.277, 2&0. 283.285. 286. 222. 2fl.l <;in, 26. 69. 130. 133, 145. .!21 162., 164. 165. 168. 169. 170. 171 172. 173, 174. 175, 176. 111.~ J.M. I87. 190 195 196 20 1.225, 262.

mm

212

Dogu, ~ 10. 13. 14• .1.6..!l. 18, 27. £!l, 29. 31, 53.~ 58. 62. 67. .!ill.., I04. 1..U. !!l.ll.!l. 123. 126. 132. 153. 161 162. 164. lii.l. 166. 167. 168.Jm. 170. 171 172. 173. 174. 176 177. .11\2. I 84. .lJ!.l. 186, .1.81..222. 228. 230. 231, 240, 241. 244. 2'\2, 262. 263. 266.267, 2& 270,277. 280,28 1. 282. 288. 289.290. 291. 294 Ekonomi, 174 179 242. 2!lfi.

Encrji. 22. M. J..:l!l. .ill. J..:U... 2.11. 246, 280. 211. Erme.nistan. 62. 64 65. 66. 61._68. 69. 73. 74, 75. 76. 77. &0. 81. 82. &3, &4 86. &7 &&. &9 90. 92. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100, 107 I 09. l..!.Q. i l l I 14. I I'\.

332

!!1. 118. 119. 120, .!1.!.. 122. 137. 138, 139 140. 141. 142. .1.:1:!. 144. 14 '\, 146 . .1.:11. 14&. 149. ISO. 193 229.277.279. 2~:1. 2&1.

fransa. l..L 16. ~ ~ 34 39. 43

i.i. ~ 51. 2l. 28.. 1!2. .l.!li...1.:1& 225. 259. 260, 26 1. 262. 263.

2& m

mm

Glircist:tn, 28. 62. 64. 67. 68. 69. 70 7 1 73 :M. 77 so !1&21. 2}. 2!. 21. ~ 22. !QL 104.

lJl.l. .l.!l2. J..QL.12.L 122. .1.2.1. 124. 125. 126. 127, 128. 129. 132. 133 134 137. 140. 145 147, 149. 193. 199,229.275. 276. 277, 283,285, 292. Glivcnlik., S.U. 56. 58. 62, !ll..69. 87, 121. 129. 141 . 142. 144. 146, 147. 176. 180, 183. 187. 197. 203.214.22 1.236. 238. 25 1' 266, 222.. 21!1.. 21ll. :2liQ. 283. 284. 2S7. 288.289.290. 29 1. 292. 293, 2!16. Uazar, §1. 72. 95, 97. 109. ll!.,

122. .l.3ll. l3.L .ill. .lli.. .l.S:I. 197 207. 229.277. 27&. 2&1

281. ?82 ~U ncUs13n, 77 130. 145.209,262.

212

lrak, 19. 20, 2 1. 27, 2& 29, 30, 31. 141, 165, 176 180. 208. 210. 2 1I, 2 13.214.215.2 16.217. 2 18, 2 19. 220. 226. 228. 229• 23 1. 2>4. 236. 238, 244.

m

2:ll iogill ere, lQ. 2.i, i.i, 5Jl. il. TL. 78. 162, 164. 208. 225, 233, 236.259.261, 262.264.269. 272. 22ll iran, 2Q. 2Q, 21. 2l>. 22. :ll.l.:ll. 6.1. 67, 77. 78. 79. 86. 92. 93. 94. 2l.21. ~ 22. 110. 113. 115 .!.ll!, 137. 140. 146, 148. ISS. 156. 157 165.210. 2 11.212, 2 14, 2 18.219.226, 227.228. 229. 231, 232, 233, 234.235.

154,155, 156, 157. 158, 159, 192. I 93. I 94 199 203. 237. 241. 244. 211. 210. 2~2.

m

2M Balkonl;>r, .1.:!.12. 21.1..ll.l34. 160. 193. 267. 2.89. 290. 22.1 Bato. ~.l.:L.IR. 21. 25. 29, 50,62, §:!. 65. 68 71 72 [2. 85.

n.

llf2. 2:\. 2l. 21. 22. .LJM..l.l.:!. 1..!1, I18, 119, 1.28. 138, 143, 146. 153. 161 164 181. 182. 192. 193. 197 203.211. ? J3. 211. 222. 2.l!l. 2.'\ I , 237, 2:lll. 241' 244,261. 263.264, 265, 266. 268. 273.277. 280. 281. 282, 288. 2ll BM, &. 2.... .£2... 42.,. 50. 53. ~4 55. 56. 58. 63. 66. 78. 99. 140. 170, 176. 21 I. 236 Bulgarisoan, 40, 1L. 56, I04. 12.3. 132.277, 2&0. 283.285. 286. 222. 2fl.l <;in, 26. 69. 130. 133, 145. .!21 162., 164. 165. 168. 169. 170. 171 172. 173, 174. 175, 176. 111.~ J.M. I87. 190 195 196 20 1.225, 262.

mm

212

Dogu, ~ 10. 13. 14• .1.6..!l. 18, 27. £!l, 29. 31, 53.~ 58. 62. 67. .!ill.., I04. 1..U. !!l.ll.!l. 123. 126. 132. 153. 161 162. 164. lii.l. 166. 167. 168.Jm. 170. 171 172. 173. 174. 176 177. .11\2. I 84. .lJ!.l. 186, .1.81..222. 228. 230. 231, 240, 241. 244. 2'\2, 262. 263. 266.267, 2& 270,277. 280,28 1. 282. 288. 289.290. 291. 294 Ekonomi, 174 179 242. 2!lfi.

Encrji. 22. M. J..:l!l. .ill. J..:U... 2.11. 246, 280. 211. Erme.nistan. 62. 64 65. 66. 61._68. 69. 73. 74, 75. 76. 77. &0. 81. 82. &3, &4 86. &7 &&. &9 90. 92. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100, 107 I 09. l..!.Q. i l l I 14. I I'\.

332

!!1. 118. 119. 120, .!1.!.. 122. 137. 138, 139 140. 141. 142. .1.:1:!. 144. 14 '\, 146 . .1.:11. 14&. 149. ISO. 193 229.277.279. 2~:1. 2&1.

fransa. l..L 16. ~ ~ 34 39. 43

i.i. ~ 51. 2l. 28.. 1!2. .l.!li...1.:1& 225. 259. 260, 26 1. 262. 263.

2& m

mm

Glircist:tn, 28. 62. 64. 67. 68. 69. 70 7 1 73 :M. 77 so !1&21. 2}. 2!. 21. ~ 22. !QL 104.

lJl.l. .l.!l2. J..QL.12.L 122. .1.2.1. 124. 125. 126. 127, 128. 129. 132. 133 134 137. 140. 145 147, 149. 193. 199,229.275. 276. 277, 283,285, 292. Glivcnlik., S.U. 56. 58. 62, !ll..69. 87, 121. 129. 141 . 142. 144. 146, 147. 176. 180, 183. 187. 197. 203.214.22 1.236. 238. 25 1' 266, 222.. 21!1.. 21ll. :2liQ. 283. 284. 2S7. 288.289.290. 29 1. 292. 293, 2!16. Uazar, §1. 72. 95, 97. 109. ll!.,

122. .l.3ll. l3.L .ill. .lli.. .l.S:I. 197 207. 229.277. 27&. 2&1

281. ?82 ~U ncUs13n, 77 130. 145.209,262.

212

lrak, 19. 20, 2 1. 27, 2& 29, 30, 31. 141, 165, 176 180. 208. 210. 2 1I, 2 13.214.215.2 16.217. 2 18, 2 19. 220. 226. 228. 229• 23 1. 2>4. 236. 238, 244.

m

2:ll iogill ere, lQ. 2.i, i.i, 5Jl. il. TL. 78. 162, 164. 208. 225, 233, 236.259.261, 262.264.269. 272. 22ll iran, 2Q. 2Q, 21. 2l>. 22. :ll.l.:ll. 6.1. 67, 77. 78. 79. 86. 92. 93. 94. 2l.21. ~ 22. 110. 113. 115 .!.ll!, 137. 140. 146, 148. ISS. 156. 157 165.210. 2 11.212, 2 14, 2 18.219.226, 227.228. 229. 231, 232, 233, 234.235.

236. 237. 238.239. 240. 24 1. 212. w. :ill. 246. 2:11..21.8. i
hal>""· 2Q. ll. 2ll. 252. 261 Japonya, 25. 26. 16 1 162. 163.

.l!i:l.. .I!U. llii. .1.21. lJiR. .ill. 177 l!lO 184 IRS. 187. I&R 189 190. 21.1 Kaflmsya,. 3.... 'M1, 21. ~ 61 62. 67 §l!, 70, 71, 72. 73 74. 77' 79. 80 9 1 92 21. 2L 22..lill.. 104 106, 107, 110. 113. 114. 11 7. 121, 122. 124. 125, 129. 130. 131. 132. 134 135. 137. 140. li:!. Hn, I '7. 1.& 1M, IM . .!2.!., 192. 193. 195, 196, 197. 198,203. 207.267 278.289. 290,292, KarJ.bag, 62. 64 68. 73. 80. ~ 84, 85. R6. 87, 88, 96. 97. 98. 22, I00. 10 I, I 15 !..!1. !.!.2, 122, 138, 141. 1.4 2. 144 148, 149. 155. 157 158. 193. 196.

m

m

Kamdeniz, 69

1L 72. 74

104. 105, I09. J..!.h l2 1, 122, 123, 130. 132. 133 134 144. 166. 12:!. 109. 2ll:l. 267. 21.2.212. 277. 278. 279,280, 281. 282. 283, 2S.l. 2liil. 287. 28!;. 289. 290. 291. 292. 293. 294. 2% . 22!!.221.~

Kazakis1an, 72. I 3 1. 132. 133

.t:H..ill9. K1b<JS, I S. 28. :!2., ~ ,lL & ~ .)4 55, 56. 57 58. 60. 66. 75. 79 R5. S7 99 100. 102-. 176 .1.82. ~ 210.

.l<JtglzjSU"n, 2ft lli Kor<, 161 . 162. 166. 168. 173, 175, 176, 171. 178, 179. 180, 181, 182. 183. 184. 185. 186. 187, I$8. 189. 190, 265. 21.1 KOSO\'a, 113, 124, 14 1. 268. 270,

NA 1'0, .!.:U~ 2lU.L 72. ll I04. J..!lQ. .121.lli.. .lli. UQ. 128. 129. 140 142. 144 14S 199 2lll>. 218. 232. 21!!. 2fl:1..2!l2.. 267. 268. 270,27 1' 272.274. 275, 278, 281. 286, 288, 289, 290. 292.294. ?<}) O r~J Asy.1. 1 21. 61 , 69, 71. 72,

I1 8!121.. ~ 107

127. 131

132. 134 137 162. 164. 16> I 67 16R 169 176 i l l I&> 187. 191. 192 193, 194. 195. 196 197 198 199. 203. 207. 237. 240.267,275,277.280. 289.290. 2!12. Ortadogu, !L 2.L 2!i. 21. 22. 22. 2.L n o, .JQL 162. 168. m ill1 87, 193,207, 20ft 209, 2 13.216.217,219,226.227. 228, 23L 232. 234. 236.244, 246. 267' 27 1, 277, 278. 279.

281 Osmanh . .!.Q, I I, 23. §2. 77

~

1.!.:h 115. 1.16, 117,137, 138, 154. 155. 1.'\7 162. 163. 164 176, .111. 187. 227. 270, 211.. 181 Qzbekiswn. 199. U.S. Pakistan, .l6.i Rusya. 3.. .ill. ll. J.i. 2(!. 29, 3 I. 55. >6. 58. 61' 62. 68, 69, 70 7 !, 72, ll.li 11.18. Z2.lU.. l!1. 87 9 1 92 2.12.1. 22. 21.

2l!. 22.. J.ill.. .ill2. Jill. .LM.l!li. 106. 107 ~ 116 !.!.2, 122.

.121. .ill. .l.ll.. UQ. .1.21...I.3.L 132. 133. 134 137 140 142.

143. 144 14'> 146 147. 148 149 1'53 154 I :S:S 1:56

.LiZ...

.1.5li.lfl2. .uiJ...l!ii. 168. 169' 176 177 l.!il. l92. J9'l 19'> 196. 197.208,225,237. 262. 266, 267.270,272,275. 276. 277. 278. 279,280,283.284. 285.286.287,289,293.294.

2!l1

221. 333

236. 237. 238.239. 240. 24 1. 212. w. :ill. 246. 2:11..21.8. i
hal>""· 2Q. ll. 2ll. 252. 261 Japonya, 25. 26. 16 1 162. 163.

.l!i:l.. .I!U. llii. .1.21. lJiR. .ill. 177 l!lO 184 IRS. 187. I&R 189 190. 21.1 Kaflmsya,. 3.... 'M1, 21. ~ 61 62. 67 §l!, 70, 71, 72. 73 74. 77' 79. 80 9 1 92 21. 2L 22..lill.. 104 106, 107, 110. 113. 114. 11 7. 121, 122. 124. 125, 129. 130. 131. 132. 134 135. 137. 140. li:!. Hn, I '7. 1.& 1M, IM . .!2.!., 192. 193. 195, 196, 197. 198,203. 207.267 278.289. 290,292, KarJ.bag, 62. 64 68. 73. 80. ~ 84, 85. R6. 87, 88, 96. 97. 98. 22, I00. 10 I, I 15 !..!1. !.!.2, 122, 138, 141. 1.4 2. 144 148, 149. 155. 157 158. 193. 196.

m

m

Kamdeniz, 69

1L 72. 74

104. 105, I09. J..!.h l2 1, 122, 123, 130. 132. 133 134 144. 166. 12:!. 109. 2ll:l. 267. 21.2.212. 277. 278. 279,280, 281. 282. 283, 2S.l. 2liil. 287. 28!;. 289. 290. 291. 292. 293. 294. 2% . 22!!.221.~

Kazakis1an, 72. I 3 1. 132. 133

.t:H..ill9. K1b<JS, I S. 28. :!2., ~ ,lL & ~ .)4 55, 56. 57 58. 60. 66. 75. 79 R5. S7 99 100. 102-. 176 .1.82. ~ 210.

.l<JtglzjSU"n, 2ft lli Kor<, 161 . 162. 166. 168. 173, 175, 176, 171. 178, 179. 180, 181, 182. 183. 184. 185. 186. 187, I$8. 189. 190, 265. 21.1 KOSO\'a, 113, 124, 14 1. 268. 270,

NA 1'0, .!.:U~ 2lU.L 72. ll I04. J..!lQ. .121.lli.. .lli. UQ. 128. 129. 140 142. 144 14S 199 2lll>. 218. 232. 21!!. 2fl:1..2!l2.. 267. 268. 270,27 1' 272.274. 275, 278, 281. 286, 288, 289, 290. 292.294. ?<}) O r~J Asy.1. 1 21. 61 , 69, 71. 72,

I1 8!121.. ~ 107

127. 131

132. 134 137 162. 164. 16> I 67 16R 169 176 i l l I&> 187. 191. 192 193, 194. 195. 196 197 198 199. 203. 207. 237. 240.267,275,277.280. 289.290. 2!12. Ortadogu, !L 2.L 2!i. 21. 22. 22. 2.L n o, .JQL 162. 168. m ill1 87, 193,207, 20ft 209, 2 13.216.217,219,226.227. 228, 23L 232. 234. 236.244, 246. 267' 27 1, 277, 278. 279.

281 Osmanh . .!.Q, I I, 23. §2. 77

~

1.!.:h 115. 1.16, 117,137, 138, 154. 155. 1.'\7 162. 163. 164 176, .111. 187. 227. 270, 211.. 181 Qzbekiswn. 199. U.S. Pakistan, .l6.i Rusya. 3.. .ill. ll. J.i. 2(!. 29, 3 I. 55. >6. 58. 61' 62. 68, 69, 70 7 !, 72, ll.li 11.18. Z2.lU.. l!1. 87 9 1 92 2.12.1. 22. 21.

2l!. 22.. J.ill.. .ill2. Jill. .LM.l!li. 106. 107 ~ 116 !.!.2, 122.

.121. .ill. .l.ll.. UQ. .1.21...I.3.L 132. 133. 134 137 140 142.

143. 144 14'> 146 147. 148 149 1'53 154 I :S:S 1:56

.LiZ...

.1.5li.lfl2. .uiJ...l!ii. 168. 169' 176 177 l.!il. l92. J9'l 19'> 196. 197.208,225,237. 262. 266, 267.270,272,275. 276. 277. 278. 279,280,283.284. 285.286.287,289,293.294.

2!l1

221. 333

•

Tllrk 01$ PQ/irikil$1

Soguk Sava~. ~ 1..8.. 10• .!b ll,_ 19. 21 . 25. 26. 27. 28. 29. 30. 60. 6 1. 62. 71. 7S. 79. 91. 93. 101. 102. 104. 12 1. 123. 161. 162, J6S. !11. 1.82. JS4. .lB!\. 192. 207. 210. 217.21 9. 251.

2& 26.1. 2M. 22i. 2li!!. .2fiB. 269.272. 276. 278.279. 280. 2s,. 2s2. 2ln.

mmm

21)1

Suriye, .!2, 29. 30. 87, 2 10. 2 11. 2 14. 226. 227. 228.238. ?41 Ter~rizrn, 120. 122.219. 2'i'i. 2.lQ.

251.

TUrk Dc~ Polilikasc, :l. 2. 1.8.2.1. 33. QQ.~.ruhl6 1. 192. 194. 196. .121.& 21!1. Turk DunyaSJ, 192. 198.200. ?Q? T lirkmeniSian, 62...12... .l2J... 134.

122. Yunanislan, 14. 50. 51. 52. 53. 54. Z2, 87 9 1 99 146.210. 268, 21!1211.. 2M. 223.

334

Turk dillerinde akrabalik adlari (Turk dilleri arastirmalari dizisi)

Read more

Class Dis-Mythed

Read more

Class Dis-Mythed

Read more

Class Dis-Mythed

Read more

Yeniden Turk Milliyetciligi

Read more

Dis-integrating Multiculturalism

Read more

Class Dis-Mythed

Read more

Class Dis-Mythed

Read more

İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI'NDA İNÖNÜ'NÜN DIŞ POLİTIKASI

Read more

Je dis non

Read more

Class Dis-Mythed

Read more

Je dis non

Read more

The Turk in the Balkans

Read more

Turk Dusunce Tarihinde Felsefe Hareketleri

Read more

Dis moi qui tu aides

Read more

Ours To Dis txt, covers

Read more

Ne le dis à personne

Read more

Ne le dis à personne

Read more

Ne le dis à personne

Read more

Ne le dis à personne

Read more

Class Dis-Mythed with Jody Lynn Nye

Read more

Class Dis-Mythed with Jody Lynn Nye

Read more

Manual of Rheumatology and Outpatient Orthopedic Dis

Read more

Turk Tarihinin ve Geleceginin Jeopolitik Cercevesi

Read more

Elementary Azerbaijani (Turk Dilleri Arastirmalari Dizisi)

Read more

Fires of Dis (AD&D Planescape)

Read more

Class Dis-Mythed with Jody Lynn Nye

Read more

Confiscation and Destruction: The Young Turk Seizure of Armenian Property

Read more

Karacay-Malkar Turkcesi sozlugu (Turk Dil Kurumu yayinlari)

Read more

The Turk and His Lost Provinces: Greece, Bulgaria, Servia, Bosnia

Read more

Recommend Documents

Turk dillerinde akrabalik adlari (Turk dilleri arastirmalari dizisi)

I r Türk Dillerinde Akrabahk Adlan TÜRK DiLLERi ARA~TIRMALARI o tz rsi. 15 Yayrmlayan: Meh met Ölmez Türk Dillerin...

Class Dis-Mythed

Class Dis-Mythed

Class Dis-Mythed

Yeniden Turk Milliyetciligi

YENİDEN TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİ Prof. Dr. Ümit ÖZDAĞ 2. Bask› Ankara, 2004 Yedinci Bin Y›l Yay›nlar› YENİDEN TÜRK MİLLİYE...

Dis-integrating Multiculturalism

...

Class Dis-Mythed

CLASS DIS-MYTHED Chapter One “It’s nice to be wanted.” J.JAMES A high female voice ventured timidly, “Are you...Aahz?” I...

Class Dis-Mythed

İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI'NDA İNÖNÜ'NÜN DIŞ POLİTIKASI

İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI'NDA İNÖNÜ'NÜN DIŞ POLİTİKASI EDWARD WEISBAND Çeviren M. Ali Kayabal Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve ...

Je dis non