Ekonomia: Zarys podstawowych problemów

AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ INSTUT BADAŃ SYSTEMOWYCH PAN WYŻSZA SZKOŁA ZARZĄDZANIA, MARKETINGU I TELEINFORMATYKI

EKONOMIA Zarys podstawowych problemów

ZENON STACHOWIAK

Warszawa

1996

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

WSTĘP Niniejszy podręcznik " Ekonomia - zarys podstawowych problemów" stanowi prezentację metodologicznie uporządkowanego wykładu podstawowych problemów teorii ekonomii, wybranych obszarach historii myśli ekonomicznej oraz wybranych problemach polityki gospodarczej współczesnego świata. Adresatem jego są studenci studiów licencjackich WSzZ, MiT. Mając na uwadze przesłanki potrzeb dydaktycznych oraz świadomość trudności w pozyskiwaniu odpowiedniej literatury przedmiotu, autor opracowania proponuje prezentację problemów określonych tytułem opracowania w zbiorze 20 wykładów. Ich zakres tematyczny, ograniczony do podstaw teorii i praktyki gospodarki rynkowej w skali mikroi makroekonomicznej wspartej rozważaniami z obszaru historii myśli ekonomicznej, zgrupowany został w czterech blokach tematycznych. Pierwszy stanowi prolegomena, drugi makroekonomia, trzeci - mikroekonomia, a czwarty - międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Treść wykładu z ekonomii została uporządkowana według kilku prostych założeń. Pierwszym jest przybliżenia warstwy teoretycznej ekonomii i polityki gospodarczej. Drugim ścisłe wiązania warstwy teoretycznej z praktyką. Trzecim zaś widzenie podejmowanych problemów w kontekście szerokim, bo z punktu widzenia historii myśli ekonomicznej. Układ wewnętrzny każdego z rozdziałów opiera się na krótkim wstępie, prezentacji podstawowych zagadnień, krótkiego streszczenia, zestawu kluczowych pojęć do zapamiętania, kilku pytań i zagadnień do samokontroli oraz kilku pozycji z literatury przedmiotu. Zdaniem autora logikę takiej prezentacji wykładów (schemat 1) trzeba uznać za konstrukcję podstawową, a jednocześnie otwartą. Podejście takie stwarza bowiem możliwości rozbudowania każdego z bloków tematycznych w zależności od zgłoszonych potrzeb dydaktycznych. Jednocześnie autor ma również świadomość pewnych mankamentów w wykładzie niektórych tematów. Stąd też bierze pełną odpowiedzialności za wszelkie ułomności podręcznika. AUTOR Schemat 1. Logika prezentacji wykładu ekonomii

1

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

A. PROLEGOMENA Pierwszym krokiem w procesie nauczania ekonomii jest znalezienie odpowiedzi na kilka podstawowych pytań dotyczących tego przedmiotu. Są nimi pytania: − po co uczyć się ekonomii; − jakich obszarów dotyczy; − jakimi posługuje się metodami i narzędziami? Mając na uwadze wątpliwości jakie kryją się za wyartykułowanymi pytaniami celowym jest wyszczególnienie bloku spraw ogólnych mających charakter wstępnych rozważań. W niniejszym podręczniku stanowią go problemy zawarte w czterech tematach, a mianowicie: Wprowadzenie do ekonomii; Gospodarka rynkowa; Rynek i państwo w gospodarce; Struktura i funkcjonowanie gospodarki narodowej.

2

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

I. WPROWADZENIE DO EKONOMII Ekonomii nie sposób zrozumieć bez znajomości jej historii. Ta zaś jest ściśle związana z rzeczywistym światem, a więc z konkretną działalnością gospodarczą znajdującą odzwierciedlenie w wiedzy i naukowej myśli ekonomicznej dowiązanej do określonego czasu i miejsca (schemat 1.1.). Obserwując bowiem działalność gospodarczą człowieka - będącą w istocie zespołem jego świadomych postaw związanych z wytwarzaniem, podziałem i wymianą dóbr służących zaspokojeniu jego potrzeb - na niższym szczeblu procesu myślowego gromadzimy wiedzę ekonomiczną, a na wyższym - drogą jej uogólniania przeradza się ona w naukową myśl ekonomiczną. Przy czym jeśli zgromadzona wiedza ekonomiczna pozwala człowiekowi świadomie oddziaływać na całą działalność gospodarczą, to również naukowa myśl ekonomiczna zwrotnie oddziałowuje na swoje podłoże jakim jest działalność gospodarcza człowieka - ale poprzez sterowanie procesami gromadzenia wiedzy ekonomicznej. Oznacza to, że jeśli świat podlega procesowi nieustannych zmian, to także zmienia się musi się ekonomia. Schemat 1.1. Powiązania działalności gospodarczej z wiedzą i naukową myślą ekonomiczną Ekonomia zmienia się więc nieustannie od wieków, dynamizując i rozszerzając obszar swoich dociekań (schemat 1.2.). Jej pierwocin doszukać można się w poglądach starożytnych Egipcjan, Chińczyków i Hindusów. Na kulturę europejską największy wpływ wywarły jednak poglądy starożytnych Greków i Rzymian, łączące zwykle problematykę ekonomiczną z wojenną, filozoficzną i moralizatorską. Przykładem tego w literaturze greckiej są przekazy Homera, Hezjoda, Solona, Peryklesa, Ksenofonta, Platona, Arystotelesa. Homer - żyjący w VIII wieku p.n.e. w "Iliadzie i Odysei" pokazał rozkład wspólnoty pierwotnej, w okresie której rangę bogactwa zyskiwał przede wszystkim łup wojenny, potem płody gospodarki naturalnej a na końcu dopiero handel. Odmiennie problemy ekonomiczne widzi Hezjod - żyjący na przełomie VIII i VII p.n.e., który w eposie dydaktycznym "Prace i dnie" głosił pochwałę pracy - mówi on "Praca nie hańbi, hańbi próżnowanie". Oprócz tego formułuje on w tonie moralizatorskim szereg obserwacji zjawisk czysto gospodarskich - w tym widzi w niewolnictwie. Problem niewolnictwa dostrzega również Solon (żyjący w latach ok. 635 -560 r. p.n.e.), który w swych reformach doprowadził do ingerencji państwa w stosunki między wierzycielem i dłużnikiem, poprzez wypracowanie zasady, że wolny człowiek nie może być zabezpieczeniem pożyczki i nie może z tego tytułu stać się niewolnikiem. Pierwszym jednak traktatem w którym użyto nazwy przyjętej później - bo w XVI wieku do określenia nauki o gospodarce jest "Oikonomikos" Ksenofonta (żyjącego w latach ok. 430-355 r. p.n.e.). Dla niego pojęcie ekonomia wiąże się ściśle ze zbiorem praktycznych porad dla prowadzącego gospodarstwo rolne (od grec. oikos - dom, mieszkanie, gospodarstwo i nomos zwyczaj, prawo, zasada). Innym jest jeszcze wkład Platona (żyjącego w latach 427-347 p.n.e.), który w rozprawie "Rzeczpospolita" kreśli wizję państwa stanowego, przypisując poszczególnym stanom również określone role gospodarcze. Obowiązek obrony kraju i prowadzenie wojen traktuje on jako realizację potrzeb rozwoju gospodarczego. Pierwszy system poglądów ekonomicznych stworzył natomiast największy myśliciel starożytności Arystoteles (żyjący w latach 384-322 p.n.e.), który ulokował go w otoczeniu systemu etycznego i politycznego. Sam natomiast system ekonomiczny został oparty na trzech komponentach: ekonomii (oikonomikos), sztuce gromadzenia pieniędzy (chrematystyce) oraz nauce o istocie pieniądza. Pierwszy z komponentów obejmuje tradycyjną wiedzę i naukę o prowadzeniu gospodarstwa domowego oraz sztukę zarobkowania z innych źródeł. Drugi z komponentów koncentruje uwagę na procesach wymiany, uznając za usprawiedliwiony drobny handel zamienny i potępiając handel uprawniony do zdobycia zysku pieniężnego. W związku 3

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

z wymianą postawił on również pytanie należące do najważniejszej w myśli ekonomicznej, a mianowicie: jak można porównać ze sobą różne w swej istocie wartości użytkowe towarów? Natomiast trzeci z komponentów ujawnia pieniądz jako wyraz umowy społecznej, powstałej pod wpływem potrzeb wymiany dóbr. Osiągnięcia kultury greckiej z obszaru ekonomii zostały przejęte przez cywilizację rzymską, która również wniosła szereg własnych przemyśleń ekonomicznych. Znalazło to wyraz w dociekaniach Katona (żyjącego ok. 234-149 r. p.n.e.) który jako jeden z pierwszych zajął się ekonomiką rolnictwa w dziele " O gospodarstwie wiejskim ". Sformułował on porady dotyczące traktowania niewolnika i zwierząt roboczych, ale również przestrzennego rozmieszczenia gospodarstwa i jego alokacji względem dróg i miast. Innym traktatem o gospodarce rolnej stało się dzieło "Zasady nauki o rolnictwie" Warrona (żyjącego w latach 116-27 p.n.e.). Jego zdaniem eksploatacja niewolników w gospodarstwie rolnym powinna opierać się nie tylko na bezpośrednim przymusie, lecz także na bodźcach moralnych i socjalnych. Formułuje on również przemyślenia które stanowią zalążki myślenia kategoriami bilansu nakładów i wyników. Problematykę gospodarowania na wsi podejmuje również Columella (żyjący w I wieku) w dziele „De re rustica”. Zwraca on uwagę na wyposażenie gospodarstwa w dobre narzędzia, na właściwą uprawę i nawożenie gleb, lokalizację gospodarstwa oraz na umiejętne gospodarowanie nim. Okres nowej ery przyniósł daleko idące przewartościowania w obszarze poglądów ekonomicznych, zwłaszcza w stosunku do pracy fizycznej, rangi różnych zawodów oraz roli i miejsca niewolników w społeczeństwie. Znalazło to wyraz w poglądach Seneki (ok. 3 r. p.n.e. 65 r. n.e.), Klemensa (żyjącego w latach 150-215) i Augustyna (żyjącego w latach 354 - 430 r.). Podkreślali oni, że wszyscy ludzie są sobie równi; pouczali, że ubóstwo nie jest cnotą - że bogaty powinien pomagać, a nie popierać nędzy; chwalili oni pracę, ganili zaś lenistwo. Ich poglądy były zbieżne z poglądami rodzącego się wówczas chrześcijaństwa. Odmienną była natomiast myśl ekonomiczna wczesnego średniowiecza. Stanowiła on część tak zwanych" prawd plemiennych" będących zbiorami praw zwyczajowych - jak: Prawda Salicka (VI wiek), Kapitularz o majątkach (Schyłek VIII wieku) oraz nauk kanonicznych. Szczytowym osiągnięciem średniowiecznej kanonistyki stały się poglądy Alberta Wielkiego (1193?-1280) oraz Tomasza z Akwinu (1225-1274) nawiązujące do arystotelizmu i myśli chrześcijańskiej. Tomasz z Akwinu w ramach tzw. etyki gospodarczej zbudował on zręby systemu teorii własności i stosunków społecznych z których to wywiódł teorię "ceny sprawiedliwej" i jej pochodne - teorie płacy roboczej, zysku kupieckiego i procentu. Schyłkowi średniowiecza towarzyszyły znaczące przemiany gospodarcze, wiążących się z odkryciami geograficznymi, wynalazkami technicznymi oraz procesami pierwotnej akumulacji kapitału. Sprzyjającymi tym procesom okazały się prądu Odrodzenia. Zaowocowały one pojawieniem się luźnego systemu ekonomicznego - merkantylizmu (od włoskiego "mercante" handlowiec), którego wczesnym stadium był tzw. monetaryzm (określany także jako bulionizm). Monetaryzm rozwijał się on zwłaszcza w tych krajach w których stosunki towarowo-pieniężne upowszechniły się szeroko, to jest w Anglii, Francji, Hiszpanii i we Włoszech. Z rozwojem merkantylizmu w pełnym wydaniu mamy do czynienia dopiero w XVII wieku. Spośród wielu dzieł merkantylistów na uwagę zasługuje " Traktat ekonomii politycznej" (Traite de l ekonomie politique) z 1615r. napisany przez Antoine a de Montchretiena. Jego zdaniem ekonomia polityczna w rozumieniu ekonomii społecznej powinna zajmować się głównie gospodarką w makroskali. Uważał on, że bogactwo narodu wymaga skrzętności jego obywateli i opiera się na rolnictwie i produkcji manufakturowej. Wiązał on je z osiągnięciem wysokiej samowystarczalności gospodarczej kraju, czemu powinien sprzyjać zwłaszcza handel. Poczesne miejsce w historii myśli ekonomicznej okresu przejściowego od feudalizmu do kapitalizmu zajmuje fizjokratyzm. Ukształtował się on jako spójny kompleks poglądów ekonomicznych, którego kośćcem stała się analiza procesu produkcyjnego. Zrodził się on na bazie krytyki merkantylizmu. Jego najbardziej znaczącym przedstawicielem był Francois Quesney (1694-1774), który zastosował metody nauk przyrodniczych w badaniach organizmu 4

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

społecznego i gospodarczego. Skonstruował on fizjokratyczny gmach porządku społecznego, który opiera się na trzech kolumnach praw natury i wolności człowieka, a mianowicie: wolności osobistej, własności prywatnej oraz wolności gospodarczej. Zwięczeniem ich jest porządek naturalny, na którym opiera się porządek pozytywny (to jest system prawa stanowionego). Metodologia porządku naturalnego stała się także podstawą zbudowania tablicy ekonomicznej, będącej zbiorem 30 zasad niezbędnych w racjonalnej polityce gospodarczej. Sztandarowym hasłem fizjokratów było powiedzenie - dajcie nam swobodę działania i ruchu (Laissez faire, laissez passer). Pierwociny odpowiadające narodzinom kapitalizmu w najpełniejszym wymiarze znalazły odzew w poglądach prekursorów ekonomii klasycznej - zwłaszcza zaś Williama Petego (1623-1687). Jego uwaga skoncentrowana została na teorii czynników produkcji i teorii bogactwa narodowego w ścisłym powiązaniu z teorią ceny, teorią renty i teorią pieniądza. Ważnym wsparciem prowadzonych przez niego dociekań była statystyka (arytmetyka polityczna). Dociekania te stały się znaczącym przyczynkiem do krystalizacji poglądów Adama Smitha oraz Dawida Ricarda. Schemat 1.2. Rozwój myśli ekonomicznej do czasu narodzin ekonomii jako nauki

1. EKONOMIA JAKO DYSCYPLINA WIEDZY Rozwój zapoczątkowany pierwotnymi doświadczeniami prostej działalności gospodarczej, przez zrodzoną na jej uogólnieniach wiedzę ekonomiczną, a więc w dalszej kolejności naukę, trwa po dzień dzisiejszy. Ekonomia, od pojęcia użytego przez Ksenofonta, by stać się pod tą nazwą nauką potrzebowała czasu przeszło dwóch tysiącleci. Narodziny ekonomii jako nauki wiążą się z opublikowana przez Adama Smitha pracą "Bogactwo narodów"(1776r.) kiedy to gospodarka despotycznych monarchii zaczęła przeistaczać się w gospodarkę rynkową. Dalszy przeszło 200-letni rozwój ekonomii, to rozwój teorii ekonomicznych będących odbiciem ważkich problemów gospodarczych świata. Miał on miejsce nawet jeśli niektóre spośród nich zaczęły żyć własnym życiem, powodując postęp w sferze abstrakcji. Ekonomię jako naukę, trzeba postrzegać obecnie - to jest w teraźniejszości w dwóch aspektach: w pierwszym traktując ją jako owoc przeszłości, bowiem dzisiejsze jej poglądy mają głębokie korzenie w przeszłości; oraz w drugim jako współtworzenie przyszłości, bowiem zachowa ona nieuchronnie pewne aspekty tego, co istnieje obecnie. 1.1. Istota ekonomii Chcąc oddać istotę ekonomii jako nauki, najprostszym sposobem może wydać się jej zdefiniowanie. Wobec jednak wielości istniejących definicji, z których każda w pewnym sensie jest słuszna - gdyż każda z nich podkreśla sprawy będące rzeczywiście przedmiotem badań ekonomii, dojść trzeba do wniosku, iż rzecz sama w sobie jest bardziej skomplikowana, niż można byłoby tego oczekiwać. P.Samuelson w najpopularniejszym światowym podręczniku "Ekonomics" (1948), który doczekał się kilkunastu wydań i tłumaczeń (w tym polskiego w 1995r.), odwołuje się do następujących typowych definicji: 1) Ekonomia jest to badanie działań człowieka, dotyczących produkcji oraz wymiany między ludźmi. 2) Ekonomia jest nauką o dokonywaniu wyborów. Bada sposoby wy korzystania przez ludzi ograniczonych zasobów (ziemia, praca, kapitał, technologię, przedsiębiorczość) do wytworzenia różnych produktów i usług oraz sposoby rozdziału uzyskanych efektów między poszczególnych członków społeczeństwa.

5

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

3) Ekonomia to nauka o tym, w jaki sposób istoty ludzkie organizują działania w sferze konsumpcji i produkcji. 4) Ekonomia jest nauką o pieniądzu, stopie procentowej, kapitale i bogactwie. 5) Ekonomia analizuje zmiany w całości gospodarki - tendencje cen, produkcji i bezrobocia. Z chwilą gdy te zjawiska zostaną zrozumiane pomaga w kształtowaniu polityki, za pomocą której rządy mogą wywierać wpływ na całokształt gospodarki. Definicje te nie są jedynymi. Na przykład A.Marshall w swoim słynnym podręczniku "Zasady ekonomiki" (1890) stwierdził, że "Ekonomia polityczna lub ekonomika jest badaniem rodzaju ludzkiego w jego codziennym życiu gospodarczym". L.Robbins z kolei w "Szkicu o naturze i znaczeniu nauki ekonomicznej" (1932) formułuje zaś następującą definicję :"Ekonomia jest nauką, która bada zachowania ludzi dążących do realizacji różnych celów przy wykorzystaniu różnych środków mających alternatywne zastosowania". M.Reykowski ("Wprowadzenie do makroekonomii. Gospodarka rynkowa" - 1991 r.) natomiast formułuje pogląd, że: "Ekonomia jest nauka badająca sposób w jaki ludzie (pojedynczo lub w zorganizowanych zespołach) wykorzystują zasoby będące w ich dyspozycji w celu zaspokojenia różnorodnych potrzeb materialnych i niematerialnych", czyli innymi słowy "...zajmuje się problemem, w jaki sposób społeczeństwo rozdziela (dokonuje alokacji) stosunkowo rzadkie zasoby, posiadające różnorodne zastosowania, w celu produkowania dóbr oraz w jaki sposób dzieli wytworzone dobra między członków tego społeczeństwa". Podobnie określają ekonomię autorzy amerykańskiego podręcznika "Applied Economics" (w rosyjskim przekładzie "Prikładnaja ekonomika" - 1992r.), bowiem jako "naukę społeczną która opisuje i analizuje wybory społeczeństwa przy ograniczonych zasobach dla zapewnienia pożądanego spożycia". W sposób zbliżony definiują ekonomię D.Laider i S.Estrin, autorzy podręcznika "Wstęp do mikroekonomii" (polskie wydanie - 1991r). Według nich "Ekonomia bada zjawiska ograniczoności zasobów, czyli "..., że analizuje ona kwestie wyboru". Podobnie istotę ekonomii przedstawia G.F.Stanlake w podręczniku "Podstawy ekonomii" (polskie wydanie - 1991r.). Według niego: "Ekonomia zajmuje się gospodarowaniem, czyli uzyskiwaniem najwięcej z tego, co mamy". Dla każdego z nas oznacza to wykorzystywanie swoich możliwości i rozdysponowania dochodu w taki sposób, aby uzyskać maksymalną satysfakcję lub korzyści. Dla społeczeństwa jako całości, oznacza to spożytkowanie ludzkich umiejętności i energii, ziemi, budynków, maszyn i innych zasobów czynników wytwórczych w celu osiągnięcia najwyższego możliwego standardu życia". Do przedstawionych definicji nawiązuje również M.Nasiłowski w pracy "System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii" (1992), określając "ekonomie jako naukę zajmującą się badaniem zachowania i ekonomicznych konsekwencji zachowań podmiotów gospodarczych w dziedzinie wykorzystania ograniczonych środków, które mogą być w rozmaity sposób zastosowane w sferze produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji". Jako taka ekonomia "pokazuje więc stany idealne lub rozwiązania najlepsze i w tym sensie wskazuje drogę lub metodę postępowania podmiotom gospodarczym, co umożliwia maksymalizowanie przez nie funkcji celu lub zminimalizowanie ponoszonych nakładów". Podobny nurt widzenia ujawniają autorzy podręcznika " Elementarne zagadnienia ekonomii" (1993) wskazując, że "Ekonomia, czy też ekonomia polityczna jest nauką o gospodarczych, tzn. procesach produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji środków zaspokojenia potrzeb ludzkich. Stara się ona wykrywać i opisywać pewne ogólne prawidłowości rządzące tymi procesami". Zaś D.Kamerschen, R.McKenzie i C.Nardinelli - autorzy amerykańskiego podręcznika "Ekonomia "(1991r.) określają, że "Ekonomia jest nauką badającą jak ludzie radzą sobie z rzadkością - brakiem nieograniczonej dostępności do dóbr, jak rozwiązują dotkliwy problem alokacji ograniczonych zasobów w celu zaspokojenia konkurencyjnych chęci aby zaspokoić ich tyle, ile jest w danej sytuacji możliwe". Jeszcze bardziej jednoznacznie istotę ekonomii rozumieją D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch autorzy znanego w Anglii podręcznika "Ekonomia" (polskie wydanie: t.1 - 1993). Określają oni, że "Ekonomia jest nauką badającą, w jaki sposób społeczeństwo gospodarujące decyduje o tym, co, jak i dla kogo wytwarzać". 6

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Przytoczone definicje są zgodne co do tego, że "ekonomia" to badanie decyzji podejmowanych przez jednostki i społeczeństwa, które dotyczą zastosowania ograniczonych zasobów produkcyjnych o różnych możliwych zastosowaniach do wytwarzania różnych produktów oraz przeznaczania wyprodukowanych dóbr na zaspokojenie (bieżących lub przyszłych) potrzeb poszczególnych osób i grup w społeczeństwie. Ekonomia analizuje nakłady i efekty związane z doskonaleniem metod wykorzystywania zasobów. Jest to współcześnie bardzo często formułowana ogólna definicja ekonomii. W przytoczonych definicjach zauważyć trzeba używanie zarówno pojęcia "ekonomia polityczna" jak i "ekonomia". Związane jest to z terminem "ekonomia polityczna" upowszechniony w XVII wieku, który odwołał się do przymiotnika " polityczna" oznaczającego to samo co "społeczna". Obecnie - w ślad za literaturą angielsko-amerykańską, przymiotnik ten jest zazwyczaj pomijany i coraz powszechniej stosowany jako termin "ekonomia"(Ekonomics). Istotę ekonomii, obok jej definicji, oddają także istniejące jej podziały i klasyfikacje. Ze względu na skalę i zakres podejmowanych problemów ekonomię jako dyscyplinę wiedzy dzieli się na dwie zasadnicze części, to jest na mikroekonomię i na makroekonomię. Ze względu zaś na obszar badawczy ekonomię dzieli się na ekonomię pozytywna i ekonomię negatywną. Spośród wielu podziałów ekonomii, na zwrócenie zasługuje podział na mikroekonomię i makroekonomię. Podział ten będąc z jednej strony bardzo ogólny, z drugiej strony jednocześnie przebiega przez środek istniejących klasyfikacji przedmiotowych. Koncentrując uwagę na określeniu istoty mikroekonomii i makroekonomii zauważyć trzeba, że zadanie to będąc z pozoru łatwym, w rzeczywistości takowym nie jest. Wynika to z faktu istnienia we współczesnej myśli ekonomicznej wielości podejść do rozwiązywania konkretnych problemów gospodarczych. Podejścia te są przy tym dalece niestałe i podporządkowane zmianom zachodzącym w nauce jak i w rzeczywistości gospodarczej. Najogólniej określając przez mikroekonomię należy rozumieć tą część ekonomii jako nauki, która koncentruje swoja uwagę na szczegółowych analizach indywidualnych decyzji dotyczących pojedynczych towarów, natomiast przez makroekonomię należy rozumieć tą część ekonomii jako nauki która kładzie naciski i bada wzajemne związki zachodzące w gospodarce jako całości. Jako takie, oba te rodzaje ekonomii obok posługiwania się wspólnymi pojęciami i metodami, odwołują się również do pojęć i metod im charakterystycznych. O roli i randze tych dwóch rodzajów ekonomii w żaden sposób nie odgrywa przedrostek "mikro" czy też "makro". Nie można wiec powiedzieć, że mikroekonomia zajmuje się nieistotnymi detalami rzeczywistości gospodarczej, a makroekonomia bazująca na kategorii globalnych problemami znaczącymi i decydującymi o rozwoju gospodarki narodowej. Prawdziwa jest natomiast teza - ze względu na to, że w ostatecznym rachunku globalna rzeczywistość gospodarcza składa się z nielicznych, ale małych w skali procesów gospodarczych - iż pomiędzy oboma rodzajami ekonomii, to jest pomiędzy mikroekonomią a makroekonomią nie ma zasadniczych sprzeczności. Tezę tą potwierdza także zależność, pokazująca wielobiegunowo rzeczywistość gospodarczą, w której na jednym biegunie znajdzie się czysta mikroekonomia, a na drugim makroekonomia. Ponieważ wszystkie problemy tej rzeczywistości dadzą się umieścić gdzieś pomiędzy obydwoma skrajnościami, muszą więc one zawierać zarówno elementy mikro-, jak i makroekonomiczne. Doświadczenia płynące z praktyki życia gospodarczego wskazują, że konieczna jest wiedza i ze sfery mikroekonomii jak i ze sfery makroekonomii. Nie można więc kształcić człowieka tylko w jednej problematyce, pomijając zupełnie drugą. Trzeba natomiast wyraźnie powiedzieć który z tych dwóch problemów wyniknął pierwszy i jawi się w danej konkretnej sytuacji jako ważniejszy. W konsekwencji decyduje to także o kolejności rozpatrywania problemów będących przedmiotem obserwacji i dociekań. Wśród ekonomistów zdania o ważności mikroekonomii bądź makroekonomii są podzielone. Jak dowodzi jednak analiza struktury podręczników ekonomii, w 40% rozważania rozpoczynają się od analiz makroekonomicznych, przy czym w pierwszej kolejności rozpatruje się kształtowanie cen rynkowych, a zaraz potem przechodzi się do problematyki dochodu narodowego.

7

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Podział ekonomii ze względu na zakres, na mikro- i makroekonomię, jak dowodzą współczesne poglądy ekonomistów nie jest zamknięty. Zdaniem wielu - tak polskich (np. C.Bywalec, Mezoekonomia, w. "Życie Gospodarcze" 1993 nr 23) jak i zachodnich ekonomistów (np. F.Pevroux, Unites actives et mathematiques nouvelles, Dunod, Paris 1975; H.Petters, Funktionen der Mesoekonomik, w. "Jahrbuch fur Socjalwissenschaft", Band 1977/28, Heft 3; H.R.Peters, Grundlagen der Mesoekonomik und Strukturpolityk, Bern - Stuttgard 1981; J.C.Perrin, Economie spatiale et meso-analyse, w: Espace et localisation, Economia, Paris 1983) daje się coraz bardziej zauważyć nieadekwatność konstrukcji - to jest kategorii, praw i teorii mikro- i makroekonomicznych do opisu rzeczywistości gospodarczej. Wynika to w dużej mierze z tego, że język mikro- i makroekonomii pokrywają się tylko częściowo, a niejednokrotnie te same terminy ujawniają odmienne treści i konotacje. Na przykład, niektóre pojęcia mikroekonomii jak cena, popyt, podaż, konsumpcja, równowaga rynkowa, itp. występują również w makroekonomii, chociaż często konkretyzuje się te pojęcia dodając takie przymiotniki jak "łączny", "globalny", "zagregowany", " przeciętny", itp., co powoduje, że terminy te przybierają nieco inne znaczenie. Konsekwencją pewnego rozdźwięku pomiędzy rzeczywistością gospodarczą a teorią ekonomii, jest brak w ekonomii czegoś, co można nazwać "ekonomią środka", "ekonomią średniego szczebla" - czyli zgodnie z przyjętą konwencją semantyczną - " mezoekonomią". Wyodrębnienie pośredniego stopnia ekonomii ma przede wszystkim uzasadnienie w rozwoju struktur gospodarczych średniego szczebla. Oznacza to w praktyce istotną modyfikacje systematyki nauk ekonomicznych (schemat 1.3.) ekonomia z dwudziałowej (mikro-, makro-) stałaby się trójdziałową (mikro-, mezo-, makro-). Schemat 1.3. Zarys nowej systematyki ekonomii Przy takim podejściu mezoekonomię określić trzeba jako tą część "ekonomii", która zajmuje się naukowym badaniem, wyjaśnianiem i definiowaniem ekonomiczno-strukturalnych stanów rzeczy i zjawisk na płaszczyźnie działów gospodarki narodowej, grup ludzkich i regionów a więc średnich agregatów w sensie ekonomicznym - oraz problemami sektorowej i regionalnej polityki strukturalnej z uwzględnieniem wpływów grupowych. Opowiadając się za takim podziałem zauważyć trzeba, że wyodrębnienie i automatyzacja mezoekonomii w żadnym wypadku nie może zastąpić, ani nie odsunie w cień mikroi makroekonomii. Wręcz przeciwnie, taka systematyzacja ekonomii spowoduje typologiczne oraz metodyczne oczyszczenie i uporządkowanie "środka ekonomii", a w konsekwencji uczyni systematykę gospodarki oraz ekonomii bardziej przejrzystymi. W ostateczności winna się przyczynić do zwiększania adekwatności badań ekonomicznych - przy wykorzystaniu większości metod, procedur i narzędzi badawczych mikro- i makroekonomii lecz do innego towarzystwa oraz dowartościowania całej ekonomii jako nauki. Dorobek współczesnej myśli ekonomicznej, pozwala wyróżnić dwa główne sposoby podejścia do badań ekonomicznych, a mianowicie pozytywne i normatywne. Pozytywne myślenie ekonomiczne odnajduje istotę w tzw. ekonomii pozytywnej która to stanowi tę gałąź badań ekonomicznych, która zajmuje się światem takim jakim on jest, a nie takim, jakim powinien być. Ekonomia pozytywna zajmuje się więc jedynie konsekwencjami zmian warunków ekonomicznych lub też kierunków polityki ekonomicznej, a więc przedstawieniem tego, jak gospodarka rzeczywiście działa. Z kolei myślenie normatywne odnajduje swą istotę w tzw. ekonomii normatywnej, która stanowi tę gałąź badań ekonomicznych, która zajmuje się sądami wartościującymi: jakie powinny być ceny, poziom produkcji, dochody i kierunki polityki gospodarczej rządu - a więc o tym, jak gospodarka powinna funkcjonować. Innym podziałem ekonomii jest podział jej na ekonomię podażową (ang. supply - side economics) i ekonomię popytową.

8

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Ekonomia podażową to teoria makroekonomiczna, która podkreśla większe znaczenie zarządzania podażą oraz znaczenie bodźców do pracy, oszczędzania oraz inwestowania od znaczenia zarządzania popytem przy kształtowaniu polityki makroekonomicznej w celu osiągnięcia maksymalnego zatrudnienia, produkcji i wzrostu gospodarczego oraz stabilności cen. Ekonomia popytowa to teoria makroekonomiczna uzasadniająca politykę gospodarczą, której celem jest pobudzenie i zarządzanie globalnym popytem. 1.2. Podstawowe problemy ekonomiczne Przedstawione definicje ekonomii oraz jej rodzaje wyraźnie wskazują na szeroki zakres problemów mieszczących się w jej obrębie. Problemy te - określane jako ekonomiczne, są w istocie zawsze konkretnym, poważnym zagadnieniem lub zadaniem do rozwiązania, bądź też kwestią do rozstrzygnięcia z obszaru działalności gospodarczej. Dla wszystkich typów gospodarki fundamentalnymi i wspólnymi są trzy podstawowe problemy ekonomiczne, tworzące pewną określoną triadę fundamentalnych problemów organizacji gospodarki. Sprowadzają się one do znalezienia odpowiedzi na trzy następujące grupy pytań: − CO, KIEDY i ILE należy produkować?; − KTO i JAK się powinien produkować dobra?; − DLA KOGO mają być wytwarzane dobra i w JAKI SPOSÓB dzielone? Pierwsza z grup pytań dotyczy rozwiązania kwestii ilości i asortymentu alternatywnych dóbr i usług które należy wytworzyć, proporcji tych wytworów oraz czasu w którym ma nastąpić ich wytworzenie. Druga grupa pytań dotyczy rozwiązania kwestii przez kogo te dobra i usługi mają zostać wytworzone, z jakich zasobów oraz za pomocą jakiej metody. Z kolei trzecia grupa pytań dotyczy rozwiązania kwestii kto ma użytkować dobra i usługi wytworzone w danym kraju i czerpać z niego korzyści, a w ostateczności w jaki sposób mają być one podzielone między poszczególne jednostki. Wszystkie te grupy pytań obrazujące triadę podstawowych problemów ekonomicznych wskazują jednocześnie na koniecznością dokonywania nieustannych wyborów w procesie gospodarowania napędzanego z jednej strony nieograniczonymi potrzebami, z drugiej strony zaś hamowanego ograniczonymi zasobami. Związek ten w istocie rzeczy wyznacza obszary rozwiązań podstawowych problemów ekonomicznych (schemat 1.4.). U jego podstaw leży zawsze rozwiązanie dylematu wyboru, w każdej społecznej a także i indywidualna sytuacji, sposobu zaspokojenia potrzeb (z swej natury nieograniczonych) przy ograniczoności i rzadkości zasobów. Związki pomiędzy podstawowymi problemami ekonomicznymi wskazują także, że ich pierwotnym wyznacznikiem jest ograniczoność zasobów. Schemat 1.4. Wyznaczniki podstawowych problemów ekonomicznych

1.3. Podstawowe kategorie, prawa i teorie ekonomiczne Każdy system teoretyczny, a takim jest ekonomia musi bazować na szerokiej aparaturze metodologicznej. Taka w przypadku ekonomii stanowią kategorie, prawa i teorie ekonomiczne. Wobec ich wielości możliwym staje się jednak zaprezentowanie tylko istoty tych pojęć oraz wskazanie tych, które są powszechnie uznawanych za podstawowe. Ich charakterystyka zostanie przybliżona w toku dalszych wykładów.

9

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

1.3.1. Podstawowe kategorie ekonomiczne Rozumiejąc przez pojęcie "kategoria ekonomiczna" myślowy wyraz realnych faktów, zjawisk i procesów oraz ich związków i zależności ekonomicznych, a w konsekwencji uogólnienie ich istotnych właściwości, możliwym staje się sformułowanie ich podstawowej listy. Najtrafniejszym punktem wyjścia do tego przedsięwzięcia wydaje się istota "ekonomii". Zaznaczyć jednak trzeba mając na uwadze jej współczesne rozumienie, że lista jej podstawowych kategorii jest dość znaczna (schemat 1.5.). Zaliczyć do nich trzeba takie kategorie, jak: makroekonomia, mikroekonomia, rynek, popyt, podaż, zasoby, ograniczoność zasobów, rzadkość zasobów, potrzeby, nieograniczoność potrzeb, gospodarowanie, alokacja, czynniki produkcji, i inne. Ponieważ istota tych kategorii zostanie ujawniona w toku kolejnych rozważań, w tym miejscu wystarczającym wydaje się tylko sygnalizacyjne i syntetyczne zarysowanie ich listy. Schemat 1.5. Lista podstawowych kategorii ekonomicznych i ich wzajemne zależności.

1.3.2. Prawa ekonomiczne Prawa ekonomiczne - to adekwatne teoretyczne ujęcie najsilniej działających tendencji w rzeczywistości gospodarczej. Mogą mieć one charakter ogólny lub szczegółowy. Mogą dotyczyć zjawisk zachodzących w całej gospodarce narodowej, a więc w skali makro-, jak również w skali mikro-. Do znaczących w skali makroekonomicznej trzeba zaliczyć, takie prawa jak − prawo własności; − prawo Keynesa (makroekonomicznego przekonania, że popyt tworzy własną podaż); − prawo Seya (makroekonomicznego przekonania, że podaż tworzy swój własny popyt); − prawo konkurencji; − prawo wartości. Natomiast w skali mikroekonomicznej bardzo często spotykamy się przy dokonywaniu analiz rzeczywistości gospodarczej z funkcjonowaniem takich praw, jak: − prawo malejących krańcowych przychodów; − prawo popytu i podaży. 1.3.3. Teorie ekonomiczne Wobec złożonej rzeczywistości gospodarczej, ekonomia w rozwiązywaniu problemów przed nią stojących posiłkuje się teoriami ekonomicznymi. Są nimi zestawy abstrakcji dotyczące rzeczywistości, to jest uproszczone modele wyprowadzone przy pomocy procesu abstrahowania ze złożoności rzeczywistego świata. Teoria ekonomiczna jest więc uproszczonym wyjaśnieniem tego, jak gospodarka lub jej fragment funkcjonuje lub funkcjonowałby w określonych warunkach. Służy ona do porządkowania i wyjaśniania rzeczywistości wykrywania występujących zależności oraz formułowania przewidywań. Teoria ekonomiczna aby zyskać miano dobrej, musi obejmować wystarczająco dużą liczbę danych, by być w stanie symulować rzeczywistość. Winna więc ona dostarczać wyjaśnień przebiegu dotychczasowych zjawisk i pozwolić na w miarę dokładne przewidywanie przyszłości. O jej wartości stanowi stopień wyjaśnienia tego co zostało zaobserwowane i efektywność przewidywań przyszłości. Jej wykorzystanie ma duże znaczenie dla zrozumienia złożonej rzeczywistości gospodarczej. Funkcjonujące obecnie na gruncie ekonomii teorie ekonomiczne można pogrupować, stosując kryterium obszaru odniesienia na następujące jej rodzaje: 1) teorie rozwoju gospodarczego (np. klasyczna, marksistowska, startu Rostowa, wielkiego pchnięcia, uzależnienia i inne); 10

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

2) teorie regulacji (np. oparta na koncepcji interesu pub licznego); 3) teorie wartości (np. opartej na pracę); 4) teoria cyklu koniunkturalnego. Teorię ekonomiczną, na co wskazuje zarówno jej istota jak i jej przytoczone rodzaje, powinien cechować związek z rzeczywistością, odrzucanie werbalizmu i bezwzględne stosowanie zasad logiki. Można ją budować używając zarówno formy słownej, jak i matematycznej, ponieważ występują związki które nie mogą być wyrażono ilościowo, jak i takie które możemy przedstawić za pomocą liczb.

2. POLITYKA GOSPODARCZA Ekonomia w pewnej fazie swego rozwoju wkraczając w sferę ważnych problemów społecznogospodarczych, objaśniając w wyrafinowany sposób rzeczywistość gospodarczą, stała się także użyteczną dla praktyki różnych podmiotów gospodarczych - od skali mikro- po skalę makro. Użyteczność ta ujawniła się przede wszystkim w istocie i formule polityki gospodarczej nazywanej także polityką ekonomiczną. Pojęcie to jest pochodnym terminu polityka (z greckiego „politike”) oznaczającego sztukę rządzenia państwem. Współcześnie bywa on rozumiany różnie. W węższym znaczeniu oznacza całokształt działalności państwowej w kształtowaniu stosunków wewnętrznych w państwie oraz jego stosunków z zagranicą. W szerszym znaczeniu obejmuje on wszelką działalność zmierzającą do wpływania na sprawy publiczne, bez względu na to, kto ją prowadzi. Jeśli w pierwszym znaczeniu podmiotem polityki jest tylko władza państwowa,to w drugim znaczeniu obok niej także każda organizacja, grupa społeczna czy nawet osoba, kiedy podejmuje działania mające wywrzeć zamierzony wpływ na tok spraw publicznych. W rzeczywistości pojęcie "polityka" funkcjonuje zazwyczaj uzupełnione o odpowiednio dobrany przymiotnik, określający przedmiot, czyli rodzaj spraw, których interesująca nas działalność dotyczy. W przypadku podejmowanych rozważań jest on także ściśle związany z realizowaną przez państwo funkcją gospodarczą. Politykę gospodarczą (zamiennie określaną także jako ekonomiczna) traktować trzeba także jako część składową polityki bezpieczeństwa państwa, dostrzeganą zarówno jako naukę jak i jako praktyczną działalność państwa w tym obszarze. Podejście to jest uzasadnione widzeniem każdej polityki (ekonomicznej, rolnej, zagranicznej, i innych) jako wiedzy (nauki) i jako sztuki (praktyki). Podejście to upoważnia z kolei do spójnych - teoretycznych i praktycznych - analiz założeń polityki gospodarczej państwa, jej stanu obecnego i przyszłego (perspektywicznego) przy uwzględnieniu jej wszystkich wymiarów, oraz uwarunkowań realizacyjnych. Tak rozumiana polityka gospodarcza państwa ujawnia wyraźnie dwoistość. Jej rozbiór z punktu widzenia szerokich kryteriów interdyscyplinarnych pozwala na rozróżnienie w niej sfery realnej i sfery regulacyjnej. Wynika to z faktu, iż obszary jej zainteresowania nie są systemami jednowymiarowymi. W sferze regulacyjnej dostrzec trzeba także jej wymiar statyczny i funkcjonalny. W ślad za tym można również mówić o polityce gospodarczej w wymiarze statycznym i funkcjonalnym (schemat 1.6.). Z jednej strony politykę gospodarczą dostrzegać trzeba bowiem poprzez cele, zadania, zakres, funkcje, metody i narzędzia realizacji, oraz strukturę przedmiotową i płaszczyzny występowania. Przybiera ona wówczas charakter systemu statycznego, będącego jednocześnie systemem analitycznym polityki gospodarczej państwa. Z drugiej strony natomiast politykę gospodarczą dostrzegać trzeba jako system funkcjonalny (procesowy), którego poszczególnymi elementami są fazy polityki gospodarczej, takie jak: a) preparacyjna, na którą składa się diagnoza początkowej sytuacji całego układu gospodarczego i prognoza przyszłych, bliższych i dalszych warunków zewnętrznych względem tego układu; b) planowania i programowania, w którym chodzi o warianty programów globalnych i dziedzinowych, oraz c) realizacji i oceny osiąganych rezultatów ekonomiczno-obronnych i ogólnospołecznych. 11

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Wszystkie te elementy jak i związki pomiędzy nimi tworzą strukturę funkcjonalną polityki gospodarczej państwa. Schemat 1.6. Sfery i wymiary polityki gospodarczo-obronnej Konkretyzując istotę polityki gospodarczej podkreślić trzeba jej ścisłe związki z systemem gospodarczym państwa oraz z koncepcjami gospodarczymi rządu (i partii politycznych go tworzących). One to bowiem w rzeczywistości narzuca rozumienie jej istoty. Jej bliższe określenie wymaga jednak wpierw spojrzenia na nią z metodologicznego punktu widzenia. Dlatego też, celowym wydaje się następujący tok dociekań: − po pierwsze, przedstawienie istoty polityki gospodarczej z wyraźnym akcentem na kwestie celów, zadań, metod i narzędzi realizacji, oraz − po drugie, przedstawienie podstawowych problemów polityki gospodarczej. Przyjęcie takiego toku dociekań nie oznacza jednak, że ekonomia spełni wszystkie oczekiwania formułowane wobec niej ze strony rzeczywistości gospodarczej. Jej rola sprowadza się najczęściej do oszacowania ekonomicznych zasadności określonych polityk. To zaś wymaga określenia: − skutków danej polityki, poprzez rozpoznanie jej wpływu na odpowiednie wielkości ekonomiczne, na sytuację poszczególnych grup społecznych i wskazaniu odpowiedzi kto korzysta i kto traci? − wielkości wyników - o ile i co się zmieni? − osądu wyników - czy są one pożądane czy nie, czy korzyści przewyższają ujemne konsekwencje które ona wywołuje? 2.1. Płaszczyzny polityki gospodarczej Działalność państwa w obszarze gospodarczo-obronnym znajduje się w obrębie zainteresowań nauki jak również praktycznego jej urzeczywistniania. Stąd też nauka i praktyka stanowią dwie zasadnicze płaszczyzny występowania polityki gospodarczej. 2.1.1. Polityka gospodarcza jako nauka W ujęciu polityki gospodarczej jako nauki mamy do czynienia z wiedzą o sposobach, celach i narzędziach oddziaływania organów państwowych na gospodarkę państwa. Jako taka opisuje i wyjaśnia działalność gospodarczą oraz formułuje jej zasady zgodnie z prawami ekonomicznymi. Oznacza to, że charakteryzuje ją trojakie podejście do przedmiotu dociekań. Przy czym przez opis polityki gospodarczej należy rozumieć przede wszystkim odwoływanie się do zbioru faktów działań państwa w danym obszarze i w danym miejscu. Preferowanie takiego podejścia grozi jednak przekształceniem się jej w wykład historii gospodarczej ograniczonej do niedawnej przeszłości. Natomiast wyjaśnianie polityki gospodarczej to podanie przyczyn faktów i działań polityki gospodarczej oraz wskazanie związków przyczynowych pomiędzy nimi. To zaś wymaga odwołania się do uogólnień, budowy pewnych generalizacji i dokonania typologii pewnych faktów. Dopiero na podstawie zaobserwowanej powtarzalności pewnych procesów możliwym staje się sformułowanie pewnych prawidłowości i zasad polityki gospodarczej, które z kolei mogą zostać zastosowane do przewidywania nowych faktów i procesów. Polityka gospodarcza jako nauka, chociaż sama nie formułuje praw, to w wyjaśnianiu działań gospodarczych posługuje się prawami wykrytymi przez ekonomię. Zaznaczyć trzeba jednak, że przy pełnym korzystaniu z teorii ekonomii, nie jest ona wystarczającą dla teoretycznego ujęcia polityki gospodarczej. Wymaga ona bowiem uwzględnienia nie tylko gospodarczych aspektów

12

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

działań, ale również ich strony militarnej (wojskowej) politycznej, społecznej, technicznej a także kulturowej, moralnej a nawet psychologicznej. Polityka gospodarcza jako nauka, może dać pewną wiedzę o poszczególnych operacjach gospodarczych państwa, oraz o celach, środkach, metodach i narzędziach stosowanych w tej dziedzinie. Może ona także sprzyjać zrozumieniu poszczególnych decyzji gospodarczych oraz mechanizmów rządzących nimi oraz ich ocenę. Polityka gospodarcza może służyć i służy jako egzemplifikacja twierdzeń ogólnych o aplikacji praw ekonomicznych w działalności gospodarczej. Przy takim podejściu, nie może ona jednak poprzestawać na odpowiedzi na pytanie: jak jest?, lecz również starać się odpowiedzieć na pytanie: jak być powinno, to znaczy jaka powinna być polityka jako działanie. W tym zakresie polityka gospodarcza jako nauka winna łączyć w sobie cechy nauki normatywnej i stosowanej. Winna ona zajmować się także metodologią przygotowania, podejmowania i realizacji organów państwowych w sferze ich oddziaływania na gospodarkę. Dostrzeżenie zróżnicowanej struktury polityki gospodarczej pozwala głębiej poznać jej istotę. Koncentrując uwagę na strukturze statycznej zauważyć trzeba, że tworzą ją cele, zadania, zakres, funkcje i metody polityki gospodarczej państwa oraz instrumenty jej realizacji oraz strukturę przedmiotową i płaszczyzny jej występowania. W takim wymiarze przyjmuje ona postać systemu analitycznego polityki gospodarczo-obronnej państwa (schemat 1.7.). Schemat 1.7. System analityczny polityki gospodarczej

2.1.1.1. Cele i zadania polityki gospodarczej Państwo w imię realizacji określonych celów ingeruje w sprawy gospodarcze. Układ celów z tego obszaru funkcjonowania państwa wpływa w zasadniczy sposób na kształt i formy polityki gospodarczo państwa. Odwołują się one w części do zbioru powszechnie uznawanych wartości, jak suwerenność narodowa, sprawiedliwość, wolność i prawo, postęp i innych, będących w istocie celami polityki bezpieczeństwa państwa. Dokonując rozbioru celów polityki gospodarczej (schemat 1.8.) dają się one podzielić na cele ustrojowo-systemowe i polityczne, stricte ekonomiczne, obronne, społeczne, ekologiczne i inne. Zaznaczyć trzeba, że w konkretnych sytuacjach i układach cele te mogą stawać się niekiedy względem siebie konkurencyjne. W każdym kraju w prowadzonej przez niego polityce gospodarczej uwzględnione są cele ustrojowo-systemowe i polityczne. Dotyczą one respektowania podstawowych wartości dla każdego narodu, a więc utrzymania suwerenności narodowej i jej obrony przed zewnętrznymi zagrożeniami. Spośród wielu celów polityki gospodarczej o różnej skali ważności, na czoło wysuwają się cele stricte ekonomiczne. Wiążą się one zwykle z pomnażaniem bogactwa kraju i powiększaniem materialnych podstaw dobrobytu społeczeństwa oraz materialnych podstaw bezpieczeństwa państwa. Osiągnąć to można przez optymalne wykorzystanie zasobów narodowych, powiększenie produkcji, wzrost dochodu narodowego i racjonalizację jego podziału. Podstawowym kierunkiem polityki gospodarczej na dłuższą metę jest realizacja wzrostu i rozwoju gospodarczego który to współtworzy materialne podstawy funkcjonowania innych obszarów kraju. Wiążą się one często z koniecznością podejmowania dramatycznych wyborów pomiędzy potrzebami przyspieszenia i umocnienia wzrostu i rozwoju gospodarczego a potrzebami konsumpcji i dobrobytu. Rozwiązaniem optymalnym w procesie realizacji celów ekonomicznych jest współbieżnie z celami rozwojowymi osiąganie celów poprawy bieżącego dobrobytu. Stąd też istotne miejsce wśród celów polityki ekonomicznej zajmuje równowaga gospodarcza. Wymaga ona zapewnienia sprawnego funkcjonowania systemu gospodarczego, który z kolei zależy przede wszystkim od rozmiarów istniejących zasobów i działalności gospodarczej. W krajach o ustabilizowanej 13

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

gospodarce rynkowej wiązkę celów ekonomicznych winno stanowić: podtrzymywanie koniunktury oraz eliminowanie różnych dla niej zagrożeń; utrzymywanie wysokiego i stabilnego poziomu zatrudnienia; zwalczanie inflacji i dążenie do osiągnięcia względnie stałego poziomu cen; sprzyjanie kształtowaniu rosnącego poziomu życia, oraz zmniejszaniu nierówności podziału dochodów i bogactwa społeczeństwie. W związku z rolą współczesnych stosunków ekonomicznych w wiązce celów ekonomicznych znaleźć musi się dążenie do umacniania konkurencyjności gospodarki narodowej wobec otoczenia zewnętrznego i zwiększenia udziału w międzynarodowym podziale pracy. Pochodną tych przedsięwzięć jest osiąganie satysfakcjonującego stanu bilansu płatniczego oraz rozwiązywanie problemów zadłużenia zagranicznego. Osiągnięcie celów rozwojowych wymaga odpowiedniego ukształtowania celów niższego rzędu, pozwalających na stopniową konkretyzację działań polityki gospodarczej państwa. Do tego zbioru celów zaliczyć trzeba wzrost przedsiębiorczości, inicjatywności i innowacyjności wszystkich podmiotów funkcjonujących w gospodarce narodowej, przekształcenia strukturalne gospodarki i inne. Ważną grupą obok celów polityki gospodarczej są te które wiążą się z celami obronnymi (inaczej celami militarno-obronnymi). Do ich zbioru zaliczyć trzeba przede wszystkim rozbudowę potencjału gospodarczo-obronnego państwa w którym upatrywać trzeba gospodarczych podstaw obronności państwa. Ich cechą charakterystyczną jest konkurencyjność wobec innych celów. W sytuacji zagrożenia wojennego lub wojny cele te zazwyczaj wysuwają się na plan pierwszy. Im większa jest ich dominacja, tym mniejszy jest stopień realizacji celów pozostałych. W warunkach pokojowego rozwoju realizacja celów obronnych może stać się czynnikiem pobudzającym koniunkturę tylko w warunkach dysponowania przez gospodarkę narodową dużymi rezerwami nie wykorzystanych mocy wytwórczych. W grupie celów polityki gospodarczej znajdują się również cele społeczne. Wiążą się one z jednej strony z zapewnieniem bezpieczeństwa państwa, z drugiej strony z współtworzeniem dobrobytu społecznego (dodatkowe miejsca pracy, większe zatrudnienie, lepsze warunki życia). Ich rola i zakres jest jednak dalece ograniczona. Grupą celów zyskujących coraz bardziej na znaczeniu są cele ekologiczne. Wynikają one z faktu, iż zagrożenia środowiska i jego elementów są w istocie także zagrożeniami dla ludzi, bowiem godzą w ich zdrowie i warunki życia oraz podważają na dalszą metę także gospodarcze podstawy obronności państwa. Realizacja tego typu celów ma to do siebie, że wymaga wprowadzenia różnego rodzaju ograniczeń i uwarunkowań w prowadzeniu działań o charakterze gospodarczo-obronnym. Schemat 1.8. Systematyka celów polityki gospodarczo-obronnej Pochodnymi wskazanych celów polityki gospodarczo-obronnej państwa są wynikające z nich zadania. Z celów ustrojowo-systemowych i politycznych wynikają zadania mające zapewnić respektowanie podstawowych wartości dla każdego narodu. Stanowi je zbiór działań na rzecz: zapewnienia interesu narodowo-państwowego, utrzymania suwerenności narodowej, zapewnienia bezpieczeństwa państwa i jego obrony przed zewnętrznymi zagrożeniami. Z celów ekonomicznych wynikają zadania: pomnażania bogactwa kraju poprzez optymalne wykorzystanie zasobów narodowych; powiększania materialnych podstaw dobrobytu społeczeństwa drogą wzrostu dochodu narodowego i racjonalizacji jego podziału, które z kolei rodzą zadania niższego rzędu; oraz powiększania materialnych podstaw bezpieczeństwa państwa poprzez realizację wzrostu i rozwoju gospodarczego oraz podejmowanie wyborów pomiędzy potrzebami przyspieszenia i umocnienia wzrostu i rozwoju gospodarczego a potrzebami konsumpcji i dobrobytu. Zadania te mają charakter zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych. Do wewnętrznych zaliczyć trzeba takie jak: podtrzymywanie koniunktury i eliminowanie różnych dla niej zagrożeń; restrukturyzację gospodarki narodowej; utrzymywanie wysokiego 14

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

i stabilnego poziomu zatrudnienia; zwalczanie inflacji i dążenie do osiągnięcia względnie stałego poziomu cen; sprzyjanie kształtowaniu rosnącego poziomu życia, oraz zmniejszaniu nierówności podziału dochodów i bogactwa społeczeństwie, wzrost przedsiębiorczości, inicjatywności i innowacyjności wszystkich podmiotów funkcjonujących w gospodarce narodowej. Do zewnętrznych natomiast: umacniania konkurencyjności gospodarki narodowej wobec otoczenia zewnętrznego i zwiększenia udziału w międzynarodowym podziale pracy poprzez osiąganie satysfakcjonującego stanu bilansu płatniczego oraz rozwiązywanie problemów zadłużenia zagranicznego. Z celów obronnych wynikają zadania wiążące się z rozbudową potencjału gospodarczoobronnego państwa. Sprowadzają się one do kształtowania odpowiedniej struktury gospodarki obronnej oraz jej elastyczności. Winno to umożliwić szybką zmianę profilu jej działalności (z cywilnej na zbrojeniową i odwrotnie) a także odpowiedniego jej rozmieszczenia w celu zmniejszenia jej wrażliwości na ataki przeciwnika. Efektem realizacji tych zadań jest rozwój przemysłu obronnego - w tym przede wszystkim zbrojeniowego. Z celów społecznych wynikają natomiast zadania współtworzenia dobrobytu społecznego jako jednego z elementów bezpieczeństwa społecznego, a w konsekwencji także bezpieczeństwa państwa. Z kolei z celów ekologicznych wynikają zadania przeciwdziałania zagrożeniom środowiska godzących w zdrowie i warunki życia ludzi oraz podważających gospodarcze podstawy funkcjonowania państwa. Opierają się one na wprowadzeniu różnego rodzaju ograniczeń i uwarunkowań w prowadzeniu działań o charakterze gospodarczym. 2.1.1.2. Instrumenty polityki gospodarczej W skład struktury statycznej polityki gospodarczej obok celów i zadań wchodzą także instrumenty jej kształtowania i realizacji (schemat 1.9.). Stanowią je metody i narzędzia, które rząd wykorzystuje do osiągania swoich celów ekonomicznych. Najogólniej określając, kształtowanie polityki gospodarczej w warunkach gospodarki rynkowej zasadza się na zróżnicowanych metodach oddziaływania, które można określić jako bezpośrednie (inaczej nakazowe albo administracyjne) i pośrednie (zwane także parametrycznymi, albo ekonomicznymi). Dominującymi w gospodarce rynkowej są metody pośredniego oddziaływania. W okresie zmian ustrojowych, z jakimi mamy do czynienia w Polsce a także w innych krajach postsocjalistycznych, sprowadzających się w zasadniczym nurcie do przechodzenia od gospodarki planowej do gospodarki rynkowej, ciągle w znacznym stopniu odwołuje się do metod mieszanych. Adekwatnym do podziału metod polityki gospodarczej jest także podział narzędzi polityki gospodarczej . Dzielą się one na administracyjne i ekonomiczne; bezpośredniego i pośredniego oddziaływania. Narzędzia administracyjne to instrumenty bezpośredniego oddziaływania Centrum Gospodarczego na podmioty gospodarcze. Są nimi : nakazy, zakazy, polecenia i zarządzenia. Przybierają one postać wskaźników dyrektywnych, normatywów dyrektywnych oraz limitów. Maja one charakter obligatoryjny, to znaczy wskaźniki i normatywy muszą być wykonane, a limitów z kolei nie wolno przekroczyć. Spełnienie tych nakazów jest zagwarantowane systemem kontroli i sankcji. Za narzędzia bezpośredniego oddziaływania uznać trzeba także narzędzia prawnoorganizacyjne naruszające takie działania jak np. powołanie i likwidację przedsiębiorstw, wydawanie zakazów łączenia i zrzeszania podmiotów gospodarczych, tworzenie i likwidację zrzeszeń monopolistycznych. Z kolei narzędziami pośredniego oddziaływania są narzędzia ekonomiczne (nazywane także parametrycznymi). Są one parametrami ustalającymi warunki, w których poszczególne jednostki gospodarcze realizują swoje cele gospodarcze. Dobierane są one w taki sposób aby skłoniły jednostki gospodarujące do działań zgodnych z celami stawianymi przez państwo. Jako takie przybierają one postać środków regulacji warunków działania, środków pobudzania ludzi, czy też środków zasilania. 15

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Schemat 1.9. Instrumentarium polityki gospodarczo-obronnej

2.1.1.3. Metody badawcze Polityka gospodarcza w rozumieniu nauki posługuje się tymi samymi metodami badawczymi co inne nauki ekonomiczne, to jest empirią i dedukcją. Punktem wyjścia dla niej są zawsze badania empiryczne wykonywane na podstawie gromadzonych informacji. Ich pierwszym etapem jest obserwacja rzeczywistości gospodarczej pod kątem ustalenia i rozpoznania oddziaływań organów państwowych na gospodarkę oraz stwierdzenia występujących w niej zjawisk. Pozwala to w dalszej kolejności na wyodrębnienie zjawisk powtarzających się i określenie występujących w nich związków. To z kolei pozwala dopiero na przejście do stopniowej konkretyzacji, uwzględniającej wpływ różnego typu uwarunkowań na zróżnicowanie form, kierunków i metod polityki gospodarczej państwa. Najistotniejszymi z punktu widzenia działań rozpoznawczych są te które dotyczą zagrożeń dla istotnych narodowych interesów oraz możliwości przeciwstawienia się im określonym potencjałem. Bazą wyjściową do ich pozyskania jest z jednej strony otaczająca nas rzeczywistość, z drugiej strony zaś doświadczenia historyczne. Podstawą oceny współczesnej rzeczywistości są obok informacji naukowych także informacje jawne i niejawne. Na podstawie tak zebranego materiału możliwym staje się dopiero przystąpienie do wyodrębnienia powtarzających się zjawisk i określenie występujących między nimi związków. To z kolei pozwala dokonać stopniowej konkretyzacji, poprzez uwzględnienie wpływu różnego typu uwarunkowań na zróżnicowanie form, kierunków i metod polityki gospodarczej. Wypracowane na tej drodze ustalenia w dalszej kolejności wymagają weryfikacji poprzez porównywanie z rzeczywistym przebiegiem procesów gospodarczo-obronnych w określonych warunkach. Bogatego materiału do kreacji polityki gospodarczej państwa dostarcza także historia. Pozwala ona na uogólnienie wiedzy o oddziaływaniu państwa na procesy gospodarcze. Wiele bowiem problemów, wobec których staje polityka gospodarcza wypływa z doświadczeń przeszłości. Bez ich poznania nie sposób określić wpływu wielu uwarunkowań na rozwiązania polityki gospodarczej państwa. Znaczącej roli jako metody polityki gospodarczej należy dopatrywać się w eksperymencie, który pozwala określić jak innowacja w jakimś obszarze polityki gospodarczej państwa odbije się na kształtowaniu gospodarczych podstaw obronności państwa. Pozwala on również na przygotowanie pewnych modyfikacji systemowych w tych obszarach. Pewne rozwiązania wprowadza się najpierw w wybranych ograniczonych obszarach, a następnie obserwuje się jak się one sprawdzają i jakie przynoszą efekty. Ważną rolę w wypracowywaniu polityki gospodarczej państwa pełni symulacja (postępowanie symulacyjne) będące formą quazi-eksperymentu. Sprowadza się ona do konstruowania odpowiednich modeli przedstawiających w sposób uproszczony rzeczywistość gospodarczą państwa. Jest stosowana przede wszystkim w planowaniu gospodarczym i w programowaniu działań polityki gospodarczej. Pozwala ona na wariantowe formułowanie zmiennych zależnych od polityki, badanie i ich ocenę przed uruchomieniem środków właściwych. Jej istota sprowadza się do tego, że przed uruchomieniem właściwych środków i oddziaływań na rzeczywistość gospodarczą, dopuszcza możliwość wprowadzania w skonstruowanym modelu wariantowo wyznaczonych zmiennych zależnych od polityki, badaniu ich wpływu na projektowane działania i ich ocenę. Największe efekty przynosi przy rozwiązywaniu problemów dających się skwantyfikować. Bardzo często stosowaną metodą polityki gospodarczej jest metoda prób i błędów. Polega ona na podejmowaniu działań mających służyć osiąganiu wytyczonego celu tak długo, aż natrafi się na działanie właściwe. Jej użycie jest uzasadnione zwykle w sytuacjach nowych, w okolicznościach nie w pełni rozpoznanych. Wykorzystujący tą metodę weryfikują trafność 16

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

podejmowanych działań w trakcie ich prowadzenia, jednocześnie ucząc się i wzbogacając doświadczenie. Metoda ta jest podstawą procedury kolejnych przybliżeń, która może znaleźć wykorzystanie zarówno w praktyce jak i w teorii polityki gospodarczej. Metodą z której korzysta polityka gospodarcza jest analiza i ocena doświadczeń polityki gospodarczej w innych krajach. Korzystanie z nich możliwe jest jednak po uprzednim rozpoznaniu uwarunkowań jej kształtowania i odmienności kraju do którego się ona odnosi. Przedstawione metody polityki gospodarczej państwa rozpatrywać trzeba również z administracyjno-politycznego i społecznego punktu widzenia. W zinstytucjonalizowanym sektorze polityki gospodarczo-obronnej głównymi metodami podejmowania decyzji będzie grupa metod intuicyjnych (scenariusze, ekspertyzy, opinie, symulacje, gry, itp.). Kreowanie i kształtowanie zaś polityki gospodarczej w warstwie społecznej wiązać należy z różnego typu metodami nienaukowymi (petycje, protesty, strajki, manifestacje, i inne). 2.1.1.4. Zakres Istotę polityki gospodarczej państwa oddaje także jej zakres. Jest on wielopłaszczyznowy i daje się opisać podmiotowo, przedmiotowo, przestrzennie oraz czasowo. Podmiotem polityki gospodarczej państwa jest władza państwowa, która poprzez swoje organy prowadzi konkretne działania. Istotnym problemem w związku z tym jest sposób tworzenia (powoływania) tych organów, ich struktura oraz zakres kompetencji i odpowiedzialności, a także sama procedura przygotowania i podejmowania decyzji. Przedmiotem polityki gospodarczej państwa jest natomiast rodzaj spraw działalności władzy państwowej. Za takowe uznać trzeba procesy zachodzące w gospodarce narodowej ujęte w makro skali, ze szczególnym zwróceniem uwagi na: a) określaniu: kierunków rozwoju gospodarczego; stosunków własności w gospodarce; zasad funkcjonowania poszczególnych sektorów (wielkości, struktury, rozmieszczenia przestrzennego); zasad stosunków gospodarczych z zagranicą, wielkości, struktury i dyslokacji państwowych rezerw gospodarczych; sposobów finansowania poszczególnych elementów systemu gospodarczego państwa; b) sterowaniu: poziomem gotowości mobilizacyjnej gospodarki; c) inicjowaniu i sterowaniu: koordynacją prac naukowo-badawczych oraz przygotowaniem kadr dla gospodarki narodowej. Przestrzeń polityki gospodarczej stanowi potencjał gospodarczy państwa - ze szczególnym zwróceniem uwagi na jej odporność, żywotność i wrażliwość oraz bariery i zagrożenia dla jego kształtowania i funkcjonowania. Zakres czasowy polityki gospodarczej ograniczony jest z reguły do bieżącego i krótkoterminowego rozwiązywania problemów stanowiącej o niej. 2.1.1.5. Funkcje W kształtowaniu rzeczywistości gospodarczej państwa istotną rolę jej regulacji odgrywa państwo. Wyznaczają ją funkcje polityki gospodarczej. Do najważniejszych zaliczyć trzeba: poznawczą, kreatywną i aplikacyjną. Funkcja poznawcza polityki gospodarczej sprowadza się do gromadzenia i selekcji informacji otrzymywanych z obserwacji. Z kolei funkcja kreatywna polityki gospodarczej sprowadza się do formułowania ocen i hipotez. Istotą funkcji aplikacyjnej polityki gospodarczej jest natomiast wykorzystywanie twierdzeń nauk ekonomicznych dla potrzeb praktyki gospodarczej. Istotą zbioru tych funkcji, jest to, że dotyczą one gospodarki narodowej odnośnie zapewnienia przestrzegania ustrojowych i systemowych zasad porządku społeczno-gospodarczego, a zwłaszcza zasady wolności gospodarczej, poszanowania praw własności prywatnej i swobody przedsiębiorczości oraz wiążą się z zapewnieniem bezpieczeństwa zewnętrznego poprzez

17

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

utrzymanie sił i urządzeń służących obronie narodowej. Wykonując swe funkcje, państwo ponosi odpowiednie wydatki publiczne, których rozmiary i strukturę określa budżet państwa. 2.2. Praktyka polityki gospodarczej Z kolei politykę gospodarczą jako działalność traktować trzeba, jako działanie państwa określające cele gospodarcze, a w ślad za tym środki ich realizacji oraz organizujące te środki podmioty w procesie gospodarowania w sytuacji gdy państwo jest ograniczane w tym działaniu przez inne podmioty gospodarcze, wobec których nie ma pełnej dysproporcji oraz gdy działanie to dokonuje się przez wybór alternatywnych celów i ograniczonych środków substytucyjnych. W rozumieniu istoty polityki gospodarczej jako działalność gospodarczą podkreślić trzeba cechę specyficzną którą jest słowo" polityka" i jego rozumienie sprowadzające się do łączenia przez podmioty działań z działaniami innych podmiotów, często niezgodnymi lub sprzecznymi z jego działaniami. Polityką gospodarczą będzie również działanie wyboru określonej decyzji spośród wielu różnorodnych alternatyw, a więc wszelkie działanie o charakterze gospodarowania w którym ograniczone środki zdatne do różnych użytków dzielone są między różne cele. Polityką gospodarczą jest również każde działanie dotyczące spraw gospodarczych, które nie jest w pełni zdeterminowane lecz zostawia pole wyboru. 2.3. Dziedziny polityki gospodarczej W pierwszym rzędzie politykę gospodarczą państwa możemy podzielić na makroekonomiczną i mikroekonomiczną. Pierwsza z nich obejmuje te oddziaływania państwa, które dotyczą całokształtu procesów gospodarczych lub ich zasadniczych części i prowadzone są głownie za pośrednictwem takich mechanizmów regulacji jak pieniądz i budżet państwa. Druga zaś zajmuje się regulacją szczegółowych zagadnień gospodarczych, w - poszczególnych gałęziach gospodarki kraju, rodzajach ich produkcji oraz rynkach poszczególnych towarów. Ze względu na rodzaj problemów które polityka gospodarcza można wyodrębnić politykę wzrostu i politykę strukturalną. Funkcją pierwszej jest dynamizowanie procesów gospodarczych w skali długookresowej, przeciwdziałanie siłom i zjawiskom, które mogłyby hamować lub osłabiać wzrost. Druga zaś zmierza do przekształcenia układu relacji i proporcji występujących pomiędzy poszczególnymi sektorami, działami i gałęziami gospodarki narodowej a jej całością przez koncentrację uwagi na sektorach wybranych (specjalistycznych). Ma ona przy tym na uwadze nie tylko proporcje działowo-gałęziowe i rodzajowe, lecz także inne proporcje występujące w gospodarstwie narodowym typu społecznego, technologicznego i terytorialnego. Ze względu na kryterium przedmiotowe, czyli ze względu na dziedziny gospodarki, na które skierowane jest oddziaływanie rządu możemy wyróżnić politykę sektorową, która obejmuje : politykę przemysłową, politykę rolną, politykę handlową, politykę komunikacyjną, infrastrukturalną i inną. Jest ona zwykle skorelowana z podmiotowym podziałem zadań pomiędzy poszczególne organu państwowe. Te poszczególne części polityki gospodarczej państwa wiążą się ściśle z polityką społeczną (oświatową, ochrony zdrowia, mieszkaniową), polityką demograficzną i migracyjną. Przyjmując zaś za podstawę kryterium instrumentalizacji, czyli rodzajem sposobów, mechanizmów i czynników których używa się w oddziaływaniu na gospodarkę można wyróżnić politykę pieniężną (emisyjną i kredytową) - zwaną też monetarną, politykę cenowo-dochodową i ubezpieczeń społecznych. 2.4. Umiejscowienie polityki gospodarczej Politykę gospodarczą państwa, państwa dostrzegać trzeba w wymiarze ogólnej polityki państwa w tym w wymiarze polityki bezpieczeństwa narodowego. Jako taka realizowana jest ona nie tylko w obszarze gospodarczym, ale również z powiązanymi z nim obszarem politycznym, społecznym, militarnym, ekologicznym i innymi. Stąd też jej obowiązkiem jest tworzenie materialnych podstaw bezpieczeństwa państwa. Podstawą kształtowania rozwiązań w tych 18

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

obszarach i ich realizacji jest obowiązująca strategia bezpieczeństwa państwa wypracowana w oparciu o aktualny stan społeczno-polityczny, gospodarczy i militarny kraju oraz wewnętrzne i zewnętrzne uwarunkowania jego kształtowania. Oznacza ona jednocześnie, że polem zainteresowań polityki gospodarczej państwa jest cała gospodarka narodowa w tym te jej obszary, które pełnią różne funkcje na rzecz bezpieczeństwa narodowego, suwerenności i nienaruszalności terytorialnej. Istniejące zależności i związki w obszarze bezpieczeństwa narodowego, wyraźnie wskazują na rolę polityki gospodarczej państwa w procesach kształtowania tego stanu. Ma ona charakter proceduralny, tak na etapie jej kształtowania jak i realizacji. Politykę gospodarczą należy traktować więc zarówno jako wyraz dociekań uogólniających, sprowadzających się do określania celów, środków, metod i narzędzi realizacji przedsięwzięć państwa zmierzających do kształtowania, umacniania i utrzymania bezpieczeństwa państwa, jak również praktycznej realizacji tych celów przy wykorzystaniu w praktyce, w określonych warunkach, konkretnych jej środków, metod i narzędzi. Wiązanie polityki gospodarczej państwa z uwarunkowaniami rozwojowymi gospodarki narodowej ujawnia jednocześnie problem skuteczności jej skuteczności. Obszarem zainteresowań - bezpośrednim i pośrednim - tak rozumianej polityki gospodarczej państwa jest całość gospodarki narodowej, z koncentracją uwagi na: potencjale ekonomicznoobronnym państwa (w tym także na tej jej części która tworzy gospodarcze podstawy obronności kraju) oraz uwarunkowaniach (czynnikach, barierach) jego kształtowania; bezpieczeństwie ekonomicznym państwa z punktu widzenia zagrożeń (źródeł, skutków) dla niego oraz wymagań (odporności, żywotności, wrażliwości) do jakich winna zmierzać gospodarka narodowa z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa. Polityka gospodarcza państwa, będąc więc częścią składową ogólnej polityki państwa, jest uzależniona od wszystkich jej podstaw. Jako taka spełnia ona rolę równowagi pomiędzy wymaganiami zgłaszanymi przez państwo a możliwościami ekonomicznymi państwa. Takiemu podejściu sprzyja fakt, iż na szczeblach centralnych poszczególne polityki kształtowane i realizowane są przez te same organy. Schemat 1.10. Umiejscowienie i zależności polityki gospodarczej

3. ZARYS ROZWOJU I STANU WSPÓŁCZESNEJ MYŚLI EKONOMICZNEJ Współczesna myśl ekonomiczna mimo wielowiekowego rozwoju jest ciągle daleką od zadawalającego stanu jej uogólnień. Nie jest ona również jednolita. Charakteryzuje ją koncentracja dociekań związana z badaniem dwóch głównych, a zarazem przeciwstawnych systemów ekonomicznych, to jest systemu gospodarki rynkowej i systemu gospodarki planowej. Na gruncie badań tych systemów pojawiają się poglądy o charakterze symbiozy myśli (np. w Japonii) albo o charakterze transformacji (np. w krajach postkomunistycznych). 3.1 Główne nurty i szkoły współczesnej myśli ekonomicznej Bliższy wgląd w dorobek współczesnej myśli ekonomicznej świata systemu gospodarki rynkowej, pozwala dostrzec mnogość i różnorodność poglądów, szkół i kierunków ekonomicznych. Ma ona przy tym tyle odcieni, że uchwycenie ich z jednej strony w praktyce jest wprost niemożliwe, z drugiej zaś niekonieczne. Potrzebą jest natomiast orientacja w jakich kierunkach ona zmierza pod wpływem nowych społeczno-gospodarczych uwarunkowań rozwoju świata. Dorobek współczesnej myśli ekonomicznej, zdaniem wielu znanych ekonomistów, faktycznie pozostaje wciąż w granicach XIX-tego wieku, tyle tylko, że zmodyfikowany i w niewielkim stopniu uzupełniony. Przy czym dowodzi to nie tyle faktu nowego traktowania starych 19

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

problemów, ile poszukiwanie ciągle to nowszego, bardziej wysublimowanego "oprzyrządowania" rozwiązywania tych problemów. Stąd też w znacznej ilości "nowych koncepcji" można znaleźć zewnętrzne transformacje wcześniejszych poglądów. W tym zakresie zauważalne ciągłe procesy dezintegracji i integracji, z przewagą to jednych to drugich, w zależności od przemian gospodarczych zachodzących we współczesnym świecie. Pomimo jednak wielości koncepcji - najczęściej o charakterze cząstkowym, a także istniejącej odmienności poglądów - dochodzi coraz częściej do, co potwierdza literatura ekonomiczna, we współczesnej myśli ekonomicznej do krystalizowania się względnie komunikatywnych poglądów. Maja one jednak najczęściej charakter cząstkowy, rzadziej całościowy. W tej sytuacji, jeśli wiedza ekonomiczna - jeśli nauka ekonomiczna ma w przyszłości sprostać nowym problemom i wyzwaniom rozwojowym świata, to musi ona ulec radykalnym zmianom. Pożądanym wydają się przede wszystkim procesy integracji i syntezy wiedzy. Koniecznością staje się zwłaszcza wypracowanie syntezy ogólnej teorii struktury oraz mechanizmów funkcjonowania i wzrostu gospodarczego. Odwołując się do bliskiej przeszłości, to jest do lat siedemdziesiątych, wskazać trzeba, iż dopiero wówczas dokonano na dobrą sprawę pierwszej większej syntezy ogólnej teorii współczesnego kapitalizmu, w formie dzieła, którą była praca J.K.Galbraitha, Ekonomia a cele społeczne" (1973). Później doszły do tego jeszcze inne prace, a wśród nich "Ekonomia w perspektywie' (1987 r.). Egzemplifikacja współczesnej myśli ekonomicznej ujawniana jest przede wszystkim w amerykańskiej literaturze ekonomicznej. Nawet jeśli niektóre koncepcje są wysuwane wpierw przez autorów europejskich, to jednak zawsze bardziej gruntownie zostaną opracowane, uzyskując przy tym rozleglejsze reguły, przez ekonomistów amerykańskich. W grupie bardziej wykrystalizowanych poglądów współczesnej zachodniej myśli ekonomicznej, dają się zauważyć dwa wyraźne jej nurty, chociaż dzielące je linie demarkacyjne są jeszcze płynnymi. Różnie są one nazywane - inaczej w USA, a inaczej w Europie Zachodniej (schemat 1.11.). Dlatego tez trudno o ich adekwatne określenie. W USA, pierwszej z nich nazywany konserwatywnym i wywodzi się go od neoklasyków i tzw. liberałów, drugi zaś określany jako liberalny - wywodzony jest od Keynesa. W Europie Zachodniej, współczesna myśl ekonomiczna sprowadzana jest do dwóch podstawowych nurtów, to jest neoklasycyzmu i neokeynesizmu, przy jednoczesnym obarczaniu ich cechami kierunku subiektywnego. Dostrzega się również i antysyntezy tych nurtów, to jest neoinstytucjonalizmu - będący krytyczną antysyntezą zwłaszcza neoklasycyzmu; oraz neoliberalizmu - będący krytyczną antysyntezą przede wszystkim keynesizmu. Wyszczególniając te nurty trzeba jednak zaznaczyć, że w wielu istotnych sprawach dla zachodniej myśli ekonomicznej następuje bądź nastąpiło zbliżenie. Brak jest tylko pełnej jasności co do zarysu linii demarkacyjnych pomiędzy poszczególnymi szkołami, jak również istnieje poważna trudność w przypisywaniu do określonych nurtów (kierunków, szkół) nazwisk ekonomistów je afirmujących. Schemat 1.11. Współczesna myśl ekonomiczna Zachodu

3.2.Zasadnicze obszary zainteresowań współczesnej ekonomii Rzeczywistość gospodarcza współczesnego świata to nowe, ale ciągle nie w pełni dojrzałe i jeszcze niedostatecznie wyraźne oblicze zmian i procesów o charakterze globalnym i regionalnym, w mniejszym zakresie narodowym. Stan ten jest wynikiem tego, że nie doczekały się one jeszcze syntetycznego ujęcia. Nowe konstelacje polityczno-ustrojowe wymagają ciągłego śledzenia życia gospodarczego i ciągłej weryfikacji listy problemów które wymagają nowego ujęcia. Jest ona długą, a wyróżnić 20

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

trzeba w niej takie kwestie do rozwiązania, jak: wzajemny stosunek polityki i ekonomiki; nowe formy interwencjonizmu państwowego w życie gospodarcze; skutki postępującej militaryzacji gospodarki; ekonomiczne skutki postępu naukowo-technicznego; oraz ekonomiczne skutki kosztów ochrony środowiska. Oprócz nich w obszarze ciągłego zainteresowania współczesnej ekonomii i to w jej głównym nurcie pozostają kwestie: koniunktury gospodarczej, wzrostu gospodarczego, inflacji i deflacji; zatrudnienia i bezrobocia, międzynarodowych stosunków finansowych, oraz zadłużenia. 3.3. Społeczna gospodarcza rynkowa Społeczna gospodarka rynkowa, której idee legły u podstaw konstruowania koncepcji przechodzenia od gospodarki planowej do rynkowej w Polsce swoje korzenie odnajduje w zachodnioniemieckim liberalizmie drugiej połowie XX wieku. Pojęcie "społecznej gospodarki rynkowej" wprowadził Alfred Muller-Armach (należący do "szkoły freiburskiej" w ekonomii która zapoczątkowała prąd zwany ortoliberalizmem) chcąc określić taki ustrój gospodarki, który z jednej strony akceptuje zasady liberalizmu gospodarczego i gospodarki rynkowej, z drugiej zaś dąży do nadania właściwej rangi celom społecznym powiązanym z procesem gospodarczym. Za ojca społecznej gospodarki rynkowej uważany jest Ludwig Erhard, który swoje koncepcje i koncepcje A.Mullera-Armaca zastosował w praktyce. Niemiecki termin "Sociale Markwirtschaft" bywa tłumaczony na język polski jako "społeczna gospodarka rynkowa". Oba te terminy są poprawne, chociaż trafniejszym wydaje się pierwszy odpowiednik. Koncepcja społecznej gospodarki rynkowej swoje podstawy posiada w umiarkowanym liberalizmie gospodarczym, tzn. w powiązaniu zasady swobody działania na rynku z zasadą wyrównywania społecznego. Weryfikowana w praktyce koncepcja społecznej gospodarki rynkowej, swoje wyznaczniki a jednocześnie granice sprowadza do: − po pierwsze, zasady państwa socjalnego jako implikatora ingerencji państwa (jako podmiotu) w procesy gospodarcze i społeczne; pozostawiając zakres i formę tej ingerencji jako sprawę interpretacji i rozstrzygnięć poszczególnym siłom społecznym; − polityka gospodarcza i społeczna nie jest tylko domeną państwa, ale w niektórych ich pionach również winna pozostawać w kompetencji instytucji regionalnych (samorządów) oraz podmiotów niepaństwowych, co tworzy źródło szerokich możliwości interpretacyjnych zwiększających margines swobody w kształtowaniu gospodarki; − po trzecie zawężenia marginesu swobody i możliwości sterowania gospodarka na szczeblu narodowym w miarę wrastania kraju (państwa 0 w ponadnarodowe struktury polityczne i gospodarcze; − po czwarte, traktowania jako podstawy realizacji różnorodnych celów gospodarczych i społecznych zasady równowagi ekonomicznej, co oznacza, iż realizacja określonych pojedynczych celów, nawet jeśli są one priorytetowe wobec innych celów, jest możliwa jedynie w bardzo szczególnych układach uwarunkowań. Taka formuła wyznaczników wskazuje, iż w społecznej gospodarce rynkowej rola państwa winna sprowadzać się do czynnika regulacyjnego. Państwo winno tworzyć instytucje ułatwiające prywatna działalność w sferze gospodarczej. Nie powinno podejmować żadnych inicjatyw gospodarczych za wyjątkiem robót publicznych. Podstawowym zaś zadaniem ekonomicznym państwa powinna być koordynacja wolnej gry rynkowej oraz dbanie o stabilność waluty narodowej. STRESZCZENIE Ekonomia jest ściśle związana z rzeczywistym światem. Jest ona próbą jego wyjaśnienia w związku z określonym czasem i miejscem. Podlega ona procesowi nieustannych zmian, tak samo jak zmienia się świat. Ekonomia zmienia się nieustannie od wieków, dynamizując i rozszerzając obszar swoich dociekań. Jej rozwój zapoczątkowany pierwotnymi doświadczeniami prostej działalności gospodarczej, przez

21

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

zrodzoną na jej uogólnieniach wiedzę ekonomiczną, a więc w dalszej kolejności naukę, trwa po dzień dzisiejszy. Ekonomię jako naukę, trzeba postrzegać obecnie w dwóch aspektach: w pierwszym traktującą ją jako owoc przeszłości oraz w drugim jako współtworzenie przyszłości. Ekonomię definiuje się w różnorodny sposób. Współcześnie najczęściej określa się ją jako badanie decyzji podejmowanych przez jednostki i społeczeństwa, które dotyczą zastosowania ograniczonych zasobów produkcyjnych o różnych możliwych zastosowaniach do wytwarzania różnych produktów oraz przeznaczania wyprodukowanych dóbr na zaspokojenie (bieżących lub przyszłych) potrzeb poszczególnych osób i grup w społeczeństwie. Używa się w związku z tym zarówno pojęcia "ekonomia polityczna" (w znaczeniu ekonomia społeczna)jak i "ekonomia". Istotę ekonomii, obok jej definicji, oddają także istniejące jej podziały i klasyfikacje. Ze względu na skalę i zakres podejmowanych problemów ekonomię jako dyscyplinę wiedzy dzieli się na dwie zasadnicze części, to jest na mikroekonomię i na makroekonomię. Ostatnio coraz częściej dokonuje się modyfikacji tego podziału, tak że ekonomia z dwudziałowej (mikro-, makro-) stałaby się trójdziałową (mikro-, mezo-, makro-). Ze względu zaś na obszar badawczy ekonomię dzieli się na ekonomię pozytywna i ekonomię negatywną. Pierwsza zajmuje się światem takim jakim on jest, a nie takim, jakim powinien być. Druga zaś zajmuje się sądami wartościującymi a, więc tym, jak gospodarka powinna funkcjonować. Innym podziałem ekonomii jest podział jej na ekonomię podażową (ang. supply - side economics) i ekonomię popytową. Przedstawione definicje ekonomii wskazują na szeroki zakres problemów badawczych w jej obrębie. W istocie rzeczy bowiem, wobec ograniczoności i rzadkości zasobów, każda społeczna a także i indywidualna sytuacja, która wymaga jakiegokolwiek wyboru, ma swój aspekt ekonomiczny. Ograniczoność i rzadkość zasobów jest jednocześnie pierwotnym wyznacznikiem podstawowych problemów badawczych ekonomii, którymi są kwestie: użycia dostępnych zasobów i ich należyte wykorzystanie (alokacja zasobów); asortymentu produkcji określonych dóbr; podziału wytworzonych dóbr (w tym na bieżące i przyszłe rezerwy); wzrostu gospodarczego; utrzymywania pełnego zatrudnienia. Ekonomia jako pewien system bazuje na szerokiej aparaturze metodologicznej. Stanowią ją kategorie, prawa i teorie ekonomiczne. Przez pojęcie "kategoria ekonomiczna" rozumiemy myślowy wyraz realnych faktów, zjawisk i procesów oraz ich związków i zależności ekonomicznych. Z kolei prawa ekonomiczne - to adekwatne teoretyczne ujęcie najsilniej działających tendencji w rzeczywistości gospodarczej, mające charakter ogólny lub szczegółowy i dotyczących zjawisk zachodzących w całej gospodarce narodowej, a więc w skali makro-, jak również w skali mikro-. Natomiast teoriami ekonomicznymi są zestawy abstrakcji dotyczące rzeczywistości, to jest uproszczone modele wyprowadzone przy pomocy procesu abstrahowania ze złożoności rzeczywistego świata. Jako takie są one uproszczonym wyjaśnieniem tego, jak gospodarka lub jej fragment funkcjonuje lub funkcjonowałby w określonych warunkach. Ekonomia w pewnej fazie swego rozwoju wkraczając w sferę ważnych problemów społecznogospodarczych, objaśniając w wyrafinowany sposób rzeczywistość gospodarczą, stała się także użyteczną dla praktyki różnych podmiotów gospodarczych - od skali mikro- po skalę makro. Użyteczność ta ujawniła się przede wszystkim w istocie i formule polityki gospodarczej - nazywanej także polityką ekonomiczną, przez pryzmat jej celów, zadań, metod i narzędzi realizacji. Współczesna myśl ekonomiczna mimo jej wielowiekowego rozwoju jest ciągle daleką od zadawalającego stanu jej uogólnień. Nie jest ona również jednolita. Charakteryzuje ją koncentracja dociekań na wielu różnych płaszczyznach. Bliższy wgląd w dorobek współczesnej myśli ekonomicznej świata pozwala dostrzec mnogość i różnorodność poglądów, szkół i kierunków ekonomicznych. Ma ona przy tym tyle odcieni, że uchwycenie ich w praktyce jest wprost niemożliwe i niekonieczne. Potrzebą wydaje się natomiast orientacja w jakich kierunkach ona zmierza pod wpływem nowych społecznogospodarczych uwarunkowań rozwoju świata.

PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA Myśl ekonomiczna, ekonomia (makro, mezo, mokro; pozytywna, normatywna; popytowa, podażowa), problemy badawcze ekonomii, kategorie ekonomiczne, prawa ekonomiczne, teorie ekonomiczne, metody badawcze ekonomii, rynek, towar, gospodarowanie, rzadkość, popyt, podaż, potrzeby, zasoby, zasoby ludzkie, zasoby naturalne, zasoby kapitałowe, czynniki produkcji, praca, ziemia, surowce naturalne, kapitał, technologia, polityka gospodarcza (istota, cele, zadania, instrumenty), społeczna gospodarka rynkowa

22

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

ZAGADNIENIA KONTROLNE I. II. III.

PRZEDSTAW RYS HISTORYCZNY NARODZIN I ROZWOJU EKONOMII JAKO DYSCYPLINY WIEDZY. SCHARAKTERYZUJ ISTOTĘ EKONOMII JAKO NAUKI. PRZEDSTAW NAJCZĘŚCIEJ DOKONYWANĄ SYSTEMATYKA EKONOMII (MAKRO, MEZO, MOKRO; POZYTYWNA, NORMATYWNA; POPYTOWA, PODAŻOWA). IV. OKREŚL PODSTAWOWE PROBLEMY BADAWCZE EKONOMII . V. OMÓW ISTOTĘ POJĘCIA "KATEGORIA EKONOMICZNA". VI. OMÓW ISTOTĘ POJĘCIA "PRAWO EKONOMICZNE". VII. OMÓW ISTOTĘ POJĘCIA "TEORIA EKONOMICZNA". VIII. OKREŚL I SCHARAKTERYZUJ PODSTAWOWE METODY BADAWCZE EKONOMII IX. W SKAŻ I OKREŚL ISTOTĘ PODSTAWOWYCH KATEGORII EKONOMICZNYCH (RYNEK, TOWAR, GOSPODAROWANIE, RZADKOŚĆ, POPYT, PODAŻ, POTRZEBY, ZASOBY...). X. OKREŚL I SCHARAKTERYZUJ "POTRZEBY" JAKO KATEGORIĘ EKONOMICZNĄ. XI. OKREŚL I SCHARAKTERYZUJ "ZASOBY" JAKO KATEGORIĘ EKONOMICZNĄ. XII. DOKONAJ CHARAKTERYSTYKI PODSTAWOWYCH RODZAJÓW ZASOBÓW GOSPODARCZYCH . XIII. W SKAŻ I SCHARAKTERYZUJ PODSTAWOWE CZYNNIKI WYTWÓRCZE XIV. OKREŚL ISTOTĘ POLITYKI GOSPODARCZA (CELE, ZADANIA, INSTRUMENTY) XV. W SKAŻ I OPISZ GŁÓWNE NURTY I SZKOŁY WSPÓŁCZESNEJ MYŚLI EKONOMICZNEJ XVI. SCHARAKTERYZUJ GŁÓWNE OBSZARY ZAINTERESOWAŃ WSPÓŁCZESNEJ MYŚLI EKONOMICZNEJ XVII. PRZEDSTAW PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA SPOŁECZNEJ GOSPODARKI RYNKOWEJ

LITERATURA ZALECANA 1. D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia tom 1, Warszawa 1993, rozdz. 1 i 2 2. M.Blaug, Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, PWN, Warszawa 1994 3. Elementarne zagadnienia ekonomii. Praca zbiorowa pod red R.Milewskiego, PWN, Warszawa 1993, rozdz. 1 i 2 4. Elementy makro i mikro ekonomii dla inżynierów. Pod redakcją naukowa S.Marciniaka, PWN, Warszawa 1993, rozdz. 1 i 2 5. D.R.Kamerschen, R.B.McKenzie, C.Nardinelli, Ekonomia, FGNZZZ "SOLIDARNOŚĆ", Gdańsk 1991,rozdz. 1 i 2 6. M.Nasiłowski, System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, IKE PTE Sp. z o.o., Wydawnictwo KeyTex, Warszawa 1992,rozdz. 1 7. E.Nojszewska, Podstawy ekonomii, WSzP, Warszawa 1995, rozdz. 1 8. P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 1, PWN, Warszawa 1995, rozdz. 1 i 2 9. W.Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 1983

23

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

II. GOSPODARKA RYNKOWA Historia gospodarcza społeczeństw pozwala na wyróżnienie kilku zasadniczych form produkcji społecznej: gospodarkę naturalną i gospodarkę rynkową (określaną także jako gospodarka towarowa lub gospodarka towarowo-pieniężna) oraz gospodarkę planową (centralnie sterowaną, nakazowo- rozdzielczą). Różnią się one między sobą celami działania podmiotów gospodarczych oraz charakterem więzi między nimi. Do przeszłości należy gospodarką naturalna w skali makroekonomicznej, którą charakteryzowała taka organizacja procesów gospodarczych w której producenci produkowali w pierwszym rzędzie w celu zaspokojenia własnych potrzeb. Przekazywanie produktów innym osobom które miało miejsce w jej obrębie, było zaś konsekwencją obowiązku spełnienia przymusowych powinności (np. danina chłopa feudalnego na rzecz właściciela). W niektórych regionach świata funkcjonuje jednak nadal gospodarka planowa, od której odstąpiła większość byłych krajów socjalistycznych. Charakteryzuje się ona tym, że w dominującej części jest ona sterowana przez państwo za pośrednictwem nakazów prawnoadministracyjnych, a tylko w marginalnym stopniu w sterowaniu gospodarką narodową wykorzystywane są mechanizmy rynkowe. Taki system gospodarowania - co dowiodła praktyka ma jednak zdecydowanie więcej wad niż zalet. Gospodarka planowa okazała się przede wszystkim nieefektywną ekonomicznie, na co wpływ miało zwłaszcza tłumienie inicjatywy i przedsiębiorczości, nieefektywne struktury produkcji i zarządzania, przerost biurokracji oraz nietrafne wybory ekonomiczne. Okazała się ona systemem niereformowalnym. We współczesnym świecie dominującą jest gospodarka rynkowa, której cechą charakterystyczną jest to, że producenci przekazują produkty swojej pracy innym podmiotom w drodze ekwiwalentnej wymiany, w drodze kupna i sprzedaży. Jest ona przy zachowaniu swych generalnych pryncypiów jednak bardzo zróżnicowaną w skali świata. Dla przybliżenia jej istoty, celowym podejściem jest prześledzenie jej powstania i rozwoju, dokonanie ogólnej charakterystyki oraz wskazanie podstawowych mechanizmów jej funkcjonowania, a także jej podstaw.

1. POWSTANIE I ROZWÓJ GOSPODARKI RYNKOWEJ Narodziny gospodarki rynkowej są wynikiem procesów zachodzących w gospodarce naturalnej. Wyłoniła się ona w wyniku powstania i rozwoju społecznego podziału pracy oraz ekonomicznego wyodrębnienia się producentów na tle prywatnej własności środków produkcji. Są to warunki konieczne do powstania gospodarki rynkowej. Społeczny podział pracy w pierwszym rzędzie spowodował wyodrębnienie się rolnictwa od pasterstwa. W dalszej kolejności nastąpiło wyodrębnienie się rzemiosła, a następnie kupiectwa. Procesy te ulegały dalszemu pogłębieniu w miarę rozwoju społeczno-gospodarczego poszczególnych społeczeństw. Trwają one po dzień dzisiejszy. Ekonomiczne wyodrębnienie się producentów związane z faktem stania się producenta jednocześnie właścicielem środków produkcji. Połączenie pracy właściciela z należącymi do niego środkami produkcji oznacza że wytworzony produkt jest jego własnością. Fakt ten z kolei oznacza, że producent jako dysponent może oferować go innym producentom w zamian za ich produkty. Sytuacja ta rodzi gospodarkę wymienną (towarową, rynkową). Zakres gospodarki rynkowej zależy od stopnia społecznego podziału pracy. Jego pogłębienie oznacza rozszerzenie zakresu gospodarki rynkowej. Patrząc z tego punktu widzenia w rozwoju gospodarki rynkowej wyodrębnić można jej dwa etapy: prostą gospodarkę rynkową i rozwiniętą gospodarkę rynkową.

24

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GOSPODARKI RYNKOWEJ Funkcjonowanie tej formy działalności gospodarczej w praktyce uzależnione jest od wielu uwarunkowań, jak: przedmiotów wymiany; podziału pracy; ekonomicznego wyodrębnienia się producentów; środków określania wartości wytwarzanych produktów; miejsca jej przeprowadzania; wpływu na ich przebieg instytucji i organizacji pozaekonomicznych. Mając to na uwadze, zrozumienie funkcjonowania gospodarki rynkowej wymaga sprecyzowania jej podstawowych elementów. Są nimi: towar, cena, pieniądz, rynek. 2.1. Towar Towar to produkt pracy ludzkiej - w postaci dobra lub usługi - przeznaczony do sprzedaży. Uosabia on stosunek sprzedawcy i nabywcy. Charakteryzuje się wartością użytkową i wartością wymienną. Dzięki swojej wartości użytkowej, przez którą rozumiemy całokształt fizycznych i chemicznych właściwości, pozwalających zaspokoić określoną potrzebę, staje się on przedmiotem społecznego zapotrzebowania. Natomiast dzięki wartości wymiennej - którym jest ilościowy stosunek, w jakim jeden towar jest wymieniamy na inny - w procesie wymiany producent (sprzedawca) otrzymuje za swój oferowany towar określoną wartość innego towaru. Towar na który został wymieniony dany towar nazywamy jego ekwiwalentem. W gospodarce rynkowej funkcję ekwiwalentu najlepiej pełni pieniądz. 2.2. Cena Cena to wartość towaru wyrażona w pieniądzu. Jest ona relacją wymienną pomiędzy towarami i wypadkową różnokierunkowych interesów sprzedawców i nabywców. Pierwsi chcą uzyskać cenę najwyższą, drudzy zaś chcą dokonać zakupu po cenie najniższej. Ich siła przetargowa prowadzi do ustalenia ceny i do zawarcia transakcji kupna i sprzedaży. Jako taka kształtuje się więc ona w wyniku gry popytu i podaży. Cena pełni w gospodarce wielorakie funkcje, spośród których najważniejszymi są : agregacyjna, informacyjna, dochodowa, redystrybucyjna, bilansująca i stymulacyjna. Istotą funkcji agregacyjnej ceny jest sprowadzanie nakładów i wyników do wspólnego mianownika, w celu obiektywizacji alternatyw wyboru. Natomiast istotą funkcji informacyjnej ceny jest pełnienie roli parametru docierającego do wszystkich podmiotów gospodarczych z informacją umożliwiającą im podejmowanie określonych działań. Informuje ona nabywcę o ile zmniejszą się jego zasoby pieniężne gdy dokona zakupu określonego dobra (usługi), a producenta zaś o tym o ile zwiększy się jego dochód, gdy dokona sprzedaży danego dobra (usługi). Cena jest więc informacją i sygnałem rynku kierowanym w stronę podmiotów gospodarczych w celu wsparcia optymalności wyboru. Umożliwia ona przeprowadzenia porównania nakładów na wytworzenie danych dóbr (usług) z ich efektami w różnych sferach działalności gospodarczej, co jest korzystne dla producentów (zarówno jako sprzedawców i jako nabywców) jak i konsumentów. Znajomość cen przez producentów umożliwia im bowiem w roli sprzedawcy swoich wyrobów, kształtowanie - pod kątem sprzedaży - najkorzystniejszej dla siebie struktury wytwarzania, zaś w roli nabywcy czynników produkcji wyboru najlepszych rozwiązań spośród możliwych wariantów. Natomiast konsumenci znając ceny mają możliwość kształtowania swojej struktury spożycia. Cena rosnąc informuje ich o konieczności ograniczenia zakupu danego dobra (usługi) i ewentualnie o możliwości zwiększenia zakupu dóbr substytucyjnych. Obniżając zaś swój poziom, cena informuje o możliwości zwiększenia zakupu danego dobra lub innych dóbr. Funkcja informacyjna ceny oprócz wymiaru wewnętrznego ma również wymiar zewnętrzny. Znajomość cen na poszczególne dobra i usługi na rynku wewnętrznym i zewnętrznym pozwala określić optymalny poziom, strukturę oraz kierunki eksportu i importu. Cena - za sprawą pełnienia funkcji agregacyjnej i informacyjnej - umożliwia przeprowadzenie poprawnego rachunku ekonomicznego, czyli podjęcie ekonomicznie uzasadnionych decyzji, 25

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

warunkujących racjonalne rozdysponowanie zasobów między poszczególne dziedziny wytwarzania i warunkuje dopasowanie struktury produkcji do struktury społecznego zapotrzebowania. Funkcja dochodowa ceny wiąże się z takim kształtowaniem cen na poszczególne dobra i usługi, który zapewniałby odtworzenie kosztów poniesionych na wytworzenie tych dóbr i usług oraz osiągnięcie pewnej nadwyżki niezbędnej do finansowania rozwoju gospodarczego. Rozpatrywać trzeba ją zarówno w wymiarze makroekonomicznym - jak i mikroekonomicznym. W pierwszym wiąże się z kształtowaniem ogólnego poziomu cen w taki sposób aby suma cen wszystkich dóbr i usług wytworzonych w danym czasie zapewniła odtworzenie kosztów poniesionych na ich wytworzenie i realizację oraz nadwyżkę (to jest globalny produkt dodatkowy) służący finansowaniu rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. W wymiarze mikroekonomicznym wiąże się ona z kształtowaniem poziomu cen konkretnych dóbr i usług lub ich grup, w taki sposób aby producenci mieli zapewnione odtworzenie kosztów poniesionych na ich wytwarzanie i realizację oraz osiągnęli odpowiednią nadwyżkę (indywidualny produkt dodatkowy) na finansowanie własnych potrzeb rozwojowych oraz na ogólnokrajowych potrzeb rozwoju. Z kolei funkcja redystrybucyjna ceny ujawnia się wówczas gdy mamy do czynienia z sytuacją gdy cena różni się od wartości, to znaczy gdy zawiera zróżnicowane zyski, podatki i opłaty. Ma to miejsce w sytuacji ustalania cen przez przedsiębiorstwa dominujące na rynku. Ustalają one zwykle ceny na wytwarzane przez siebie dobra (usługi) na poziomie zapewniającym osiąganie zysku wyższego od przeciętnego, przechwytując w ten sposób dochody innych przedsiębiorstw oraz konsumentów. Innym przykładem funkcjonowania redystrybucyjnej funkcji cen jest sytuacja redystrybucji dochodów przez państwo, za pomocą cen, poprzez obciążenie cen podatkami lub przez ich subwencjonowanie. Cena więc, w określonej sytuacji może stać się narzędziem redystrybucji umożliwiającym przesunięcie dochodów pomiędzy podmiotami gospodarczymi i grupami społecznymi, w zależności od struktury nabywanych dóbr i usług oraz struktury i poziomu cen. Istota funkcji bilansującej (rozdzielczej, dystrybucyjnej) ceny wynika z bilansowanie popytu z podażą. Poprawnie mogą ją pełnić tylko ceny równowagi rynkowej, a więc takie ceny przy których nie pojawiają się ani niedobory, ani nadmierne nadwyżki podaży w stosunku do popytu. Funkcja ta zapewnia nabycie dóbr każdemu, kto jest gotów zapłacić za nie określone ceny. W sytuacji, gdy ceny poszczególnych dóbr i usług nie równoważą popytu na nie z ich podażą występują zakłócenia w podziale. Gdy są one zbyt niskie, to popyt jest nadmierny w stosunku do podaży - co powoduje, że podział odbywa się według innych kryteriów niż kryterium najwyższej efektywności. Gdy zaś ceny są zbyt wysokie, to popyt jest niewystarczający w stosunku do podaży - co powoduje, że część produkcji nie podlega podziałowi i tworzy zapasy. Funkcja stymulacyjna (bodźcowa) ceny wiąże się kształtowaniem łącznych dochodów pieniężnych producentów pod wpływem zmiany ich przychodów i kosztów spowodowanych zmianą poziomu oraz relacji cenowych. Ponieważ dochody są podstawą dokonywania wyborów i podejmowania decyzji, stąd też ceny kształtowane na podstawie popytu i podaży skłaniają producentów do działań zgodnych z wymogami rynku. W sytuacji wzrostu ceny przy danych nakładach - a więc wzrostu zysku jednostkowego a przez to poprawy opłacalności - cena staje się bodźcem do: zwiększania produkcji i podaży danego wyrobu (usługi); unowocześniania produkcji; poprawy jakości, estetyki i funkcjonalności wyrobów. W sytuacji zaś spadku ceny przy danych nakładach - a więc obniżeniu opłacalności - cena skłania producentów do ograniczenia produkcji i podaży danych dóbr. Często w takiej sytuacji staje się ona także bodźcem do obniżenia kosztów wytwarzania oraz wdrażania postępu naukowo-technicznego. 2.3. Istota pieniądza jako kategorii ekonomicznej Pieniądz jest to powszechnie i ogólnie uznawany ekwiwalent, który trwale wyraża wartość wszystkich towarów i jest bezpośrednio na nie wymienialny. Jako taki jest on najpotężniejszym i najbardziej użytecznym narzędziem (środkiem) makroekonomicznym, bowiem umożliwia 26

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

wymianę dóbr i usług. Do tej roli doszedł w wyniku długotrwałej ewolucji. Jest wiec on również zjawiskiem historycznym. Pieniądz jest podstawą systemu pieniężnego. Jego strumienie pełnią rolę "krwiobiegu" całego systemu gospodarki rynkowej i są jego ważnym składnikiem . We współczesnym życiu gospodarczym pełni on szereg istotnych funkcji, spośród których najważniejszymi są funkcje: miernika wartości (dobra obrachunkowego), środka wymiany (środka cyrkulacji), środka płatniczego, środka przechowywania bogactwa (tezauryzacji) oraz pieniądza światowego. Zakres pełnionych funkcji stanowi jednocześnie o roli pełnionej przez pieniądz w gospodarce rynkowej. 2.3.1. Ewolucja pieniądza i jego rodzaje. Obecną rolę i funkcje pieniądza poprzedziła wielowiekowa ewolucja. Powstał on jako środek ułatwiający handel. Początkowo miał formę towaru, która z czasem została wyparta przez formę papierową i bankową. W formie towarowej były nim różnorodne towary. We wczesnym okresie historii były nimi: bydło (od czego pochodzi nazwa pieniądza), surowce naturalne, produkty, metale - zwłaszcza miedź, żelazo, srebro, złoto, diamenty i inne. Charakterystyczną ich cechą było to, że obok roli pieniądza miały one również samoistną wartość. Każdy z nich miał swoje zalety, ale jednocześnie obok nich także szereg wad. Niektóre z nich nie można było podzielić na mniejsze części, inne z upływem czasu ulegały zepsuciu, inne jeszcze były kłopotliwe w przechowywaniu. Stąd też do XIX wieku pieniądz towarowy został ograniczony do metali - zwłaszcza złota i srebra. Sprzyjały temu właściwości tych metali. Kolejnym etapem ewolucji pieniądza była jego forma papierowa. Pojawiła się ona jako pewien substytut pieniądza towarowego. Przestała ona odzwierciedlać samoistną bezpośrednia użyteczność na rzecz użyteczności pośredniej. Zaczął on funkcjonować jako sztuczna konwencja społeczna. Przestał reprezentować konkretny towar, ma rzecz towaru który za niego można kupić. Stał się on użyteczny w momencie pozbywania się go. Zyskał akceptację jako dogodny środek wymiany. Dzięki zabezpieczeniom oraz zasadom kreacji stał się reprezentantem rzadkości dóbr oraz reprezentantem wartości. Możliwym stało się kupowanie za niego różnych rzeczy niezależnie od pokrycia w kruszcu czy gwarancjach rządowych. Formą zyskującą coraz większe znaczenie jest pieniądz bankowy w postaci czeków wystawianego na depozyty w bankach lub innych instytucjach finansowych. Ta forma pieniądza podlega dalszym innowacjom i rozwojowi, przyjmując postać kart kredytowych i czeków podróżnych. W praktyce mamy do czynienia z dwoma rodzajami pieniądza. Pierwszym jest pieniądz transakcyjny, drugim zaś tzw., quasi-pieniądz. Rangę podstawową ma pieniądz transakcyjny. Jest on najważniejszym i najdokładniej obserwowanym miernikiem pieniądza. Tworzą go faktyczne składniki używane w transakcjach, do zakupu i sprzedaży rzeczy. Obejmują one monety i banknoty, których suma tworzy gotówkę poza kasami banków wraz z rachunkami, na które można wystawiać czeki. Pierwszym składnikiem pieniądza transakcyjnego są monety. Służą one do niewielkich zakupów. Drugim składnikiem pieniądza transakcyjnego są banknoty, które są pieniądzem papierowym będącym prawnym środkiem spłaty wszelkich długów publicznych i prywatnych. Są one pieniądzem dekretowanym, a więc ustanowionym przez rząd danego kraju i akceptowanym przez innych. Monety i banknoty stanowią około jednej czwartej pieniądza transakcyjnego. Trzecim składnikiem pieniądza transakcyjnego są rachunki bieżące lub pieniądz bankowy. Stanowią je fundusze zdeponowane w bankach i innych instytucjach finansowych, na które można wystawiać czeki. Określa się je jako depozyty na żądanie lub inne depozyty, na które można wystawiać czeki. Są one takimi samymi jak i inne środki wymiany. Są one płatne na żądanie i służą jako pieniądz w taki sam sposób, jak banknoty - mogą być użyte do zakupu dóbr lub zamienione na gotówkę według stałej relacji. 27

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

2.3.2. Funkcje pieniądza Pieniądz w gospodarce rynkowej pełni szereg istotnych funkcji. Jest ich kilka. Do najważniejszych należą funkcje: - miernika wartości (dobra obrachunkowego); - środka wymiany (środka cyrkulacji); - środka płatniczego; - tezauryzacji (środka przechowywania bogactwa); - pieniądza światowego. Pieniądz jako miernik wartości (dobro obrachunkowe) pozwala sprowadzić wartość wszystkich towarów i usług do wspólnego mianownika. Funkcja ta pełniona jest w sposób idealny to jest wyobrażeniowy. Najczęściej pełnioną funkcją pieniądza jest funkcja środka wymiany (środka cyrkulacji). Sprowadza się ona do pośredniczenia w aktach sprzedaży i kupna. Do obsłużenia mnogości aktów kupna i sprzedaży potrzeba jest bowiem odpowiednia ilość pieniądza. Z funkcją środka cyrkulacji związana jest funkcja pieniądza jako środka płatniczego. Ma to miejsce w przypadku regulowania zobowiązania zapłaty za nabyty towar, realnym pieniądzem. Pieniądz może pełnić również funkcję środka tezauryzacji (środka przechowywania bogactwa). Wynika ona z faktu, iż pieniądz daje się łatwo przekształcać w inną form bogactwa. Pieniądz wycofany z obiegu daje się jednak bardzo łatwo przywrócić do cyrkulacji. Wszystkie te funkcje pieniądz pełni nie tylko w ramach poszczególnych gospodarstw narodowych, ale również na rynku światowym. Jako taki, obsługując międzynarodowe stosunki gospodarcze pomiędzy poszczególnymi krajami, pełni on funkcję pieniądza światowego. 2.4. Rynek Jednym z podstawowych, kluczowych pojęć ekonomicznych jest rynek. Jego definicje, ze względu na pojemność znaczeniową i obszerność tego zjawiska różnią się poziomem ogólności oraz niejednakowym akcentowaniem właściwości rynku. Zależy to w dużej mierze od zainteresowań, bądź potrzeb definiującego. Nie oznacza to, że jakaś definicja rynku jest lepsza lub gorsza, lecz to, że w danej konkretnej sytuacji, akcentuje - w odpowiedzi na zgłaszane potrzeby - wybrane aspekty tej kategorii ekonomicznej. Najogólniej określając: rynek to całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków, w jakich one przebiegają. Pod pojęciem rynku możemy więc rozumieć mechanizm wykorzystujący zespół współzależności występujących między popytem, podażą i ceną, ale także instytucje w rodzaju domu towarowego, targowiska, banku, czy biura pośredniczącego między sprzedawcami i nabywcami. W zależności od przyjętych kryteriów całokształtu transakcji kupna i sprzedaży stanowiących o istocie rynku, daje się wyróżnić następujące rodzaje rynku (schemat 2.1.): − ze względu na przedmiot obrotu : rynek dóbr i usług konsumpcyjnych oraz rynek czynników produkcji; − ze względu na zasięg przestrzenny (geograficzny): rynek lokalny, rynek regionalny, rynek krajowy, rynek międzynarodowy i rynek światowy (globalny); − ze względu na sytuację rynkową: rynek sprzedawcy i rynek nabywcy; − ze względu na strukturę (segmenty): rynek homogeniczny (jednorodny - np. rynek ropy, rynek pszenicy itp.), rynek heterogeniczny (np. rynek pracy na którym występują różne zawody, wymagające odmiennych zdolności i kwalifikacji itd.); − ze względu na stopień wyrównywania się ceny: rynek doskonały i rynek niedoskonały. − ze względu na kontakty między uczestnikami rynku: charakter bezpośredni (personalny), lub też pośredni (partnerzy mogą się nigdy nie widzieć i nie poznać). Schemat 2.1. Klasyfikacja rynków

28

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

3. PODSTAWOWE MECHANIZMY RYNKU - ISTOTA I FUNKCJONOWANIE W wyniku skomplikowanych, wielostronnych i wielokierunkowych procesów rynkowych, dochodzi między producentami i nabywcami określonych dóbr i usług do uzgodnienia na nie takich cen, przy których zapotrzebowanie społeczeństwa na te towary i usługi zostaje zrównane z ilością oferowaną na sprzedaż. Oznacza to, że rynek pełni funkcję regulatora procesów gospodarczych. Dokonuje on, poprzez grę popytu i podaży, obiektywnej wyceny poszczególnych towarów. Odbywa się ona za pośrednictwem ceny, która jest informacją o przebiegu procesów gospodarczych i ich efektywności. Ważnym elementem rynku wpływającym na zjawisko uzgodnienia cen jest konkurencja, czyli proces, w czasie którego uczestnicy gry rynkowej dążąc do realizacji własnych interesów, starają się zaoferować korzystniejsze od innych warunki sprzedaży (kupna). 3.1. Popyt Określenie popytu jako kategorii ekonomicznej, wbrew powszechnemu przekonaniu, jest zabiegiem nastręczającym pewne trudności. Jego rozumienie jest uzależnione od ściśle określonych warunków. Jest ono ściśle związane z zachowaniami się kupujących na rynku. Przejawia się ono jako sposoby, określania dóbr i usług, jakie chcą oni kupić oraz ich ilościami, na które zgłaszają zapotrzebowanie. Stanowi więc on chęć i możność, czyli gotowość nabycia towaru (produktu, usługi). Popyt na dowolny towar łączy się zawsze z ilością, jaką kupujący chcą nabyć, i z ceną, po jakiej produkt ten jest dostępny oraz z czasem w którym ma on miejsce. Jako taki ma on charakter popytu realnego. Często przez pod pojęciem popytu rozumie się chęć lub pragnienie czy też potrzebę nabycia danego towaru bez możliwości - zazwyczaj finansowych - realizacji tego pragnienia. Ma on wówczas charakter popytu potencjalnego. Popyt jako mechanizm rynkowy odnoszony jest do wymiaru mikroekonomicznego i do wymiaru makroekonomicznego. Kryje on w sobie jednak pewną wieloznaczność. W wymiarze mikroekonomicznym rozumieć można przez to pojęcie: − z jednej strony, gotowość zakupu określonej ilości danego towaru po danej cenie (przy określonym dochodzie) i wówczas mówimy o wielkości popytu; − z drugiej strony, zestawienie (tablicę) ukazujące jakie ilości towaru bylibyśmy gotowi zakupić po rozmaitych cenach (przy danym dochodzie) i wówczas mówimy o tablicy popytu lub o funkcji popytu; − z trzeciej strony, wykres krzywej popytu przedstawiający daną tablicę popytu (czyli funkcję popytu). Ta wieloznaczność rozumienia popytu oznacza konieczność precyzyjnego określenia, czy mamy na myśli wzrost wielkości popytu, czy też wzrost całej funkcji popytu (tablicy). Przez wielkość popytu należy rozumieć ilość towarów (dóbr lub usług), jaką konsumenci chcą i mogą kupić po danej cenie i w danym okresie. Zależy on od warunków w jakich są przeprowadzane zakupy. Te zaś są zależne od wielu czynników, które można sprowadzić do następujących ich grup: a) cena danego dobra; b) cena innych dóbr; c) dochód; d) gusty, moda, postęp cywilizacyjny; e) liczba kupujących; f) inne czynniki. Przez funkcję popytu należy rozumieć zależność pomiędzy ceną danego towaru (bez względu na jej poziom) a gotowością jego zakupu przy danych dochodach. Określają ją trzy zasadnicze grupy czynników: 29

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

a) potrzeby (o których stanowią: czynniki wrodzone, wiek, wychowanie i wykształcenie, środowisko geograficzne, środowisko społeczne); b) dochód; c) ceny. Popyt = f ( potrzeb, dochodu, cen) Popyt, dostrzegany w ujęciu wielkości jak i funkcji, upoważnia do rozumienia go jako skłonności - to jest zarówno jako chęci i możliwości - nabywców do kupowania określonej ilości towarów (dóbr i usług) przy różnym poziomie ceny w danym okresie. Nie oznacza on przy tym jakiejś jednej określonej ilości danego towaru, która byłaby kupowana przez nabywcę, lecz serię alternatywnych możliwych zakupów tego towaru po różnych cenach. W wymiarze makroekonomicznym popyt na rynku ujawnia się w postaci popytu zagregowanego (AD - z ang. aggregate demand) nazywanego także popytem globalnym - to jest jako zależność między całkowitą ilością dóbr i usług, czyli wielkością realnego produktu narodowego brutto, jaką wszystkie podmioty gospodarcze (gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i państwo) chcą nabyć, a poziomem cen mierzonym deflatorem produktu narodowego brutto w określonym czasie. Graficznym zobrazowaniem zagregowanego popytu jest krzywa zagregowanego popytu. Kształtowanie się zagregowanego popytu zależne jest od szeregu czynników, wśród których wskazać trzeba: wydatki konsumpcyjne - na który wpływ ma przede wszystkim poziom osiągniętego dochodu narodowego; wydatki inwestycyjne - których wielkość od poziomu postępu naukowo-technicznego i wysokości stopy procentowej; wydatki rządowe oraz eksport netto. 3.2. Podaż Drugą stroną rynku jest podaż. Rozumie się pod tym pojęciem zestawienie towarów, jakie producenci są gotowi sprzedać w określonych warunkach, przy danej cenie i w określonym czasie. Mamy przy tym na myśli nie pewną określoną ilość towarów, lecz zbiór (serie) alternatywnych ilości oferowanych towarów przy różnych, możliwych poziomach ceny. Podaż jako mechanizm rynkowy odnoszony jest do wymiaru mikroekonomicznego i do wymiaru makroekonomicznego. W wymiarze mikroekonomicznym podażowa strona rynku związana jest ściśle ze sposobem podejmowania decyzji przez producentów o tym, co chcą oni produkować i wymieniać oraz w jakich ilościach i po jakich cenach. Reprezentuje ona podaż od strony producenta lub sprzedawcy. Nie oznacza to jednocześnie akceptacji takich zamiarów ze strony konsumentów. Podaż można scharakteryzować odwołując się do jej wielkości oraz do krzywej podaży. Wielkość podaży jest to ilość dobra (lub usługi), jaką producenci zamierzają sprzedać po danej cenie i w danym okresie. Jest ona zależna od wielu czynników, które można odpowiednio pogrupować . Do najważniejszych zaliczyć trzeba: a) Cenę danego dobra, to jest ilość pieniędzy, jaką producent otrzymuje ze sprzedaży każdej jednostki tego dobra. Im wyższa jest cena, tym jest ona większym bodźcem do większej produkcji. Im zaś cena danego dobra jest niższa, tym większe stanowi ona ograniczenie w ilościowym dostępie do tego dobra przez konsumenta. b) Ceny czynników wytwórczych, co wynika to z faktu, iż wysokość kosztów poniesionych na czynniki wytwórcze wpływa na wielkość produkcji. Przy wzroście kosztów opłacalność produkcji zmniejsza się i jej rozmiary ulegają ograniczeniu. Przy spadku kosztów produkcji mamy zaś do czynienia z wzrostem opłacalności produkcji i zwiększeniem rozmiarów produkcji. c) Dostępność do czynników wytwórczych, zwłaszcza zaś właściwych czynników wytwórczych w odpowiednim czasie. 30

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

d) Technologię, rozumianą jako sposób zorganizowania procesu produkcyjnego i wykorzystania czynników wytwórczych. Im stoi ona na wyższym poziomie, tym w większym stopniu umożliwia ona zmniejszenie kosztów produkcji. W konsekwencji przyczynia się ona do dostarczenia na rynek każdej ilości produkt po niższej cenie, prowadząc przez to jednocześnie do wzrostu konkurencyjności na tym rynku. e) Cenę innych dóbr, co wynika z zależności, że jeśli ceny innych towarów wzrastają, to mniej opłacalna staje się produkcja danego dobra, co w konsekwencji prowadzi do jego ograniczenia. Oznacza to, że cena danego dobra relatywnie spadła w stosunku do, ceny dóbr które zdrożały. f) Liczbę producentów na danym rynku, co uwarunkowane jest tym, że wraz ze wzrostem producentów zwiększa się produkcja, a w ślad za nią i podaż. g) Inne czynniki, które ujawniają się w konkretnych sytuacjach. Zaliczyć do nich trzeba np. warunki pogodowe. Zestawienie wielkości podaży i różnych odpowiadających im cen dla danego okresu pozwala wykreślić krzywą podaży. Pokazuje ona ilość dobra lub usługi, czyli produktów, jakie producenci chcą dostarczyć na rynek (wielkość podaży) przy każdym poziomie ceny w danym okresie. Jeśli przyjmiemy założenie, że wszystkie czynniki wpływające na podaż danego dobra - poza jego ceną - nie zmieniają się, to wielkość podaży danego dobra zmienia się zawsze wtedy, gdy zmienia się wyłącznie cena tego dobra. Zmiana wielkości podaży na wykresie krzywej podaży ilustrowana jest ruchem punktu wzdłuż tej krzywej. Jeśli cena dobra rośnie, to wielkość podaży również rośnie, czemu towarzyszy ruch punktu " na prawo i w górę " wzdłuż krzywej podaży. Jeśli natomiast cena dobra spada, to wielkość podaży również spada, czemu towarzyszy, czemu towarzyszy " ześlizgiwanie się punktu na lewo i w dół " wzdłuż krzywej podaży. Ze zmianą podaży mamy również do czynienia w sytuacji zmiany któregoś z pozostałych czynników determinujących podaż. Wzrost podaży danego dobra rośnie przy każdej cenie w sytuacji zmniejszenia kosztów produkcji, ulepszenia technologii lub zmiany jakiegokolwiek innego czynnika zachęcającego do wzrostu produkcji. graficznie wzrost podaży przedstawiany jest jako przesunięcie krzywej podaży na wykresie na prawo. Ruch ten pokazuje, że w nowych warunkach panujących obecnie na rynku, przy każdym poziomie cen oferta producentów danego dobra zwiększa się. Z kolei spadek podaży dobra przy każdej cenie ma miejsce w sytuacji wzrostu kosztów produkcji, pogarszania warunków produkcji lub zmiany innych czynników mających negatywny wpływ na ofertę producentów. Spadek podaży danego towaru przedstawiany jest graficznie jako przesunięcie krzywej podaży na wykresie na lewo. Podaż (i krzywa podaży) przedstawia zamiary producentów dotyczące wielkości produkcji, jaką chcieliby zaoferować na rynek. Jako taka nie pokazuje ona liczby zrealizowanych transakcji. O tym ile transakcji zostanie przeprowadzonych decydują obydwie strony rynku łącznie. Funkcjonowanie mechanizmu podaży odzwierciedla tzw. prawo podaży. Głosi ono, że wyższej cenie dobra odpowiada większej ilość dostarczanego dobra. Zależność ta jest wynikiem tego, że przy wyższych cenach zwiększają się przychody producenta, co przy niezmienionych warunkach produkcji podnosi jego zyski. Natomiast w wymiarze makroekonomicznym zagregowana podaż (AS - z ang. aggregate supply) - nazywana także globalną podażą - pokazuje całkowitą zależność między ilością produktów (czyli wielkością realnego produktu narodowego brutto) jaką wszyscy producenci w gospodarce chcą zaoferować na sprzedaż, a poziomem cen mierzonym deflatorem produktu narodowego w danym okresie. Zobrazowaniem zagregowanej podaży jest krzywa zagregowanej podaży. Kształtowanie się zagregowanej podaży jest uzależnione od wielu czynników. Do najważniejszych zaliczyć trzeba: poziom cen produktów i usług w całej gospodarce; możliwości produkcyjne gospodarki; postęp naukowo-techniczny; siła robocza ; dostępność do czynników produkcji i koszty ich zaangażowania oraz regulacje rządowe.

31

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

3.3. Konkurencja Konkurencja to rywalizacja pomiędzy podmiotami gospodarczymi - to jest pomiędzy gospodarstwami domowymi (występujący najczęściej jako konsumenci), przedsiębiorstwami oraz państwem - o uzyskanie korzyści ekonomicznych przy sprzedaży i nabywaniu towarów (dóbr i usług) oraz czynników produkcji. Ma ona miejsce zarówno między kupującymi jak i sprzedającymi, którymi w praktyce gospodarczej są wszystkie podmioty gospodarcze. Między kupującymi jest wyrazem rywalizacji o ograniczoną ilość dóbr występujących na rynku, natomiast między sprzedającymi jest wyrazem rywalizacji o pieniądze klientów. Konkurencja w największym stopniu dotyczy ona jednak przedsiębiorstw, między którymi mogą występować bardzo różne formy konkurencji. One zaś z kolei powodują, że mamy do czynienia z różnymi typami rynków (schemat 2.2.). W przypadku towarów, które nie bardzo dają się różnicować pod względem jakości, formy estetycznej itp., dominuje konkurencja cenowa, natomiast gdy chodzi o towary (usługi) dające się wyraźnie różnicować, dochodzi wówczas także do różnych form konkurencji pozacenowej. Konkurencja pozacenowa obejmuje problematykę jakości, formy zewnętrznej (stylu), warunków sprzedaży, warunków serwisu, gwarancji itp. Zrozumienie istoty procesu rynkowego wymaga odwołania się do różnych rodzajów konkurencyjności. Najogólniejszym podziałem jest podział na konkurencyjność doskonałą i konkurencyjność niedoskonałą. Konkurencja doskonała ma miejsce w przypadku zaistnienia ściśle określonych warunków, w których żaden z pojedynczych producentów nie jest w stanie wpłynąć na cenę przez zmianę wielkości produkcji, zaś żaden z nabywców nie ma wpływu na cenę przez zmianę rozmiarów zakupu. Zakłada ona: występowanie dużej liczby sprzedawców; idealną podzielność czynników produkcji; produkcję dóbr o charakterze standardowym bez możliwości ich znacznego różnicowania; oraz racjonalne zachowania się producentów i konsumentów. W tej sytuacji, ceny są określane przez rynek, czyli przez popyt i podaż, a jego uczestnicy muszą się do nich dostosować. Sytuacja doskonalej konkurencji w praktyce jest trudna do osiągnięcia, jeśli w ogóle możliwa. Powodem jest głównie to, iż trudno spełnić jest jednocześnie podstawowe wymogi doskonale konkurencyjnego rynku. W rzeczywistości więc, mamy najczęściej do czynienia ze zjawiskiem konkurencji niedoskonałej, uwzględniającej występowanie drobnych, średnich i dużych producentów o różnych typach własności i różnych możliwościach wpływania na zmianę ceny rynkowej. Jeszcze bardziej odbiegająca od konkurencji doskonalej jest konkurencja monopolistyczna, w której występuje jeden lub kilku wielkich producentów mających znaczny wpływ na warunki produkcji i zbytu określonych dóbr i usług. monopolista może występować po stronie nabywców (monopson), dyktując producentowi korzystne dla siebie warunki sprzedaży. Schemat 2.2. Typy rynków Cechy struktury Liczba sprzedawców Bariery wejścia Zróżnicowanie produktu

Konkurencja doskonała Wielu Brak

Konkurencja monopolistyczna Wielu Brak

Oligopol

Brak

Silne

Występują

Kilku Istnieją

Monopol pełny Jeden Bardzo wysokie Brak

4. PODSTAWY FUNKCJONOWANIA GOSPODARKI RYNKOWEJ Funkcjonowanie gospodarki rynkowej zależne jest obok mechanizmów rynkowych także od podstaw jej funkcjonowania. Są nimi podstawy pieniężno-finansowe, tworzące w istocie system pieniężno-finansowy gospodarki narodowej za jego pośrednictwem którego państwo może prowadzić odpowiednią politykę pieniężną, politykę dochodową i politykę fiskalną.

32

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

4.1. System pieniężno-finansowy gospodarki rynkowej System pieniężno-finansowy gospodarki narodowej obejmuje sobą cały system bankowy, rynek kapitałowy, rynek dewizowy oraz budżet państwa i budżety władz lokalnych. Podstawy jego funkcjonowania wynikają z istoty pieniądza jako kategorii ekonomicznej i pełnionej przez niego funkcji. 4.1.1 System bankowy Jednym z elementów systemu pieniężno-finansowego gospodarki rynkowej system bankowy. Jego najważniejszymi ogniwami systemu bankowego są: bank centralny, banki handlowe (zwane też depozytowo-kredytowymi), banki inwestycyjne i hipoteczne, kasy oszczędnościowe, towarzystwa kredytowe, banki specjalne oraz towarzystwa ubezpieczeniowe. Oprócz nich w obszar systemu bankowego wchodzą wąsko wyspecjalizowane instytucje bankowe i para bankowe (jak: domy maklerskie, domy dyskontowe i domy bankierskie). Podstawowym ogniwem i instytucją systemu bankowego jest bank centralny. Pełni trzy zasadnicze funkcje: po pierwsze - instytucji emitującej pieniądz gotówkowy, co oznacza, że jest on bankiem emisyjnym; po drugie - instytucji zapewniającej sprawne funkcjonowanie całego systemu bankowego, czyli pełni rolę "banku banków" sprowadzającą się do bycia bankierem w stosunku do banków komercyjnych; po trzecie - banku państwa który sprawuje kontrolę nad podażą pieniądza,a w razie potrzeby także finansuje deficyt budżetowy, czyli realizatora polityki pieniężnej i kredytowej państwa. Banki centralne początkowo były instytucjami prywatnymi. W miarę wzrostu ich znaczenia jako instytucji finansującej działalność państwa w coraz większym zakresie zaczęły podlegać kontroli państwowej. Obecnie będąc instytucją realizującą politykę pieniężną państw wpływa on na realizację celów ekonomicznych w sposób pośredni, to jest poprzez: regulację podaży pieniądza, stopy procentowej lub kursu walutowego. Regulacje te stanowią jednocześnie cel pośredni polityki pieniężnej. Najliczniejszą grupę banków w gospodarce rynkowej stanowią banki handlowe, które tworzą i kreują pieniądz bankowy (zwany wkładowym lub depozytowym) służący do rozliczeń bezgotówkowych. Banki handlowe umożliwiają zamianę gotówki na depozyty, depozyty na gotówkę, przelewanie środków z jednych rachunków na inne, dyskontowanie weksli handlowych oraz kreowanie nowego pieniądza w ramach udzielonych kredytów. Ponadto świadczą one inne usługi, jak: powiernicze, przechowywanie kosztowności oraz usługi maklerskie. 4.1.2. Rynek kapitałowy Rynek kapitałowy (nazywany także rynkiem papierów wartościowych) jest rynkiem specjalnym na którym dokonuje się sprzedaży i zakupu papierów wartościowych. Są nimi dokumenty potwierdzające prawa majątkowe. Dzielą się one - jeśli odwołać się do najczęściej stosowanego kryterium charakteru dochodów na: przynoszące stały dochód i przynoszące zmienny dochód. Najważniejszym papierem przynoszącym stały dochód jest obligacja, która jest dokumentem zawierającym zobowiązanie do dłużne emitanta w stosunku do każdego kolejnego właściciela tego dokumentu. Wystawiona może być ona na okaziciela lub imienna. Może być ona państwową - jeśli pożyczkobiorcami są instytucje państwowe lub municypalne oraz prywatną gdy pożyczkobiorcami są spółki akcyjne. Obligacja może być zabezpieczoną (gwarancja całości lub części przez inny podmiot lub gwarancja państwa) lub niezabezpieczoną (gdy emitantem jest firma lub instytucja znana). Jest ona przedmiotem obrotu giełdowego. Natomiast papierem wartościowym przynoszącym zmienny dochód są dokumenty potwierdzające udział w kapitale spółek prawa handlowego (spółek z o.o. i spółek komandytowych) oraz dokumenty udziałowe spółek akcyjnych - zwane akcjami. Akcje są też najważniejszym papierem wartościowym przynoszącym zmienny dochód. Dzielą się one - ze względu na uprawnienia - na: zwyczajne i uprzywilejowane. Mogą być wystawiane na okaziciela (najczęściej) lub imiennie. Uczestniczą one w obrocie giełdowym, przez co są one zbywalnymi. 33

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Są one dokumentem o określonej wartości nominalnej stwierdzającym udział akcjonariusza w majątku spółki akcyjnej, z którego to tytułu ma on prawo do uczestnictwa w podziale zysków spółki oraz ewentualnie (co zależy od rodzaju akcji) prawo do uczestnictwa w kierowaniu spółką lub uczestnictwa w podziale jej majątku w przypadku likwidacji. Dochodem z akcji jest dywidenda, wypłacana z zysku przedsiębiorstwa, który to zależy od jego rentowności. 4.1.3. Rynek dewizowy Rynek dewizowy (nazywany także rynkiem walutowym) to zespół wszystkich instytucji i osób kupujących i sprzedających dewizy (wymieniających waluty obce) - wraz z pośredniczącymi w ej transakcji oraz zbiór reguł rządzących zawieraniem transakcji (kupna i sprzedaży) walutowych. Przy czym przez dewizy rozumie się różnego rodzaju należności zagraniczne - pieniężne (bez względu czy występują w formie pieniędzy zagranicznych lub dokumentów stwierdzających istnienie takich należności w postaci wekslów, czeków, przekazów, papierów wartościowych, książeczek oszczędnościowych) i inne wierzytelności nie ujęte w dokumentach (np. pozostałości na rachunkach bankowych) oraz należności zagraniczne krótkoterminowe, które ze względu na swoją formę i płynność mogą służyć jako środki płatnicze w obrotach z zagranicą. Natomiast pod pojęciem waluty rozumiemy jednostkę pieniężną danego kraju - zarówno rodzimego jak i innych krajów oraz typ systemu pieniężnego. Rynek dewizowy ze względu na zakres geograficzny ma wymiar krajowy (narodowy) i międzynarodowy. Pierwszy obejmuje kupujących i sprzedających dewizy w jednym kraju. Ma on miejsce gdy uczestnikami jego są głównie krajowe banki komercyjne zawierające transakcje dewizowe w związku z obrotem kapitałowym lub handlowym. Drugi zaś obejmuje zespół narodowych rynków dewizowych. Ma on miejsce gdy transakcje zawierane są przez uczestników z różnych krajów. W ślad z tym, przez międzynarodowy rynek walutowy rozumie się często transakcje walutowe zawierane między uczestnikami różnych rynków narodowych lub ogół tego rodzaju transakcji zawieranych w skali międzynarodowej. Ze względu na termin dostawy dewiz rynek dewizowy dzieli się na: rynek bieżący - to jest taki na którym dostawa dewiz następuje w ciągu 2 dni roboczych od zawarcia transakcji oraz rynek terminowy - na którym to dostawa dewiz następuje w ciągu 3 i więcej dni od chwili zawarcia transakcji. Ze względu zaś na prawne regulacje obrotem dewizami mamy do czynienia z rynkiem legalnym - gdy nie ma ograniczeń dewizowych i z rynkiem czarnym - gdy pomimo prawnego zakazu obrotu walutami obcymi, dokonuje się ich obrotu. 4.1.4. Budżet państwa i budżety władz lokalnych. Budżet państwa to plan finansowy zawierający dochody i wydatki rządowe związane z realizacją przyjętej polityki społeczno-gospodarczej. Sporządzany jest on na okres jednego roku oraz zatwierdzany przez władzę ustawodawczą. W rzeczywistości gospodarczej pełni on kilka funkcji, spośród których za najważniejsze uznaje się: funkcję fiskalną, funkcję redystrybucyjną oraz funkcję stymulacyjną. Pierwsza z nich polega na gromadzeniu dochodów (których źródłem są głównie podatki) pozwalających na utrzymanie aparatu państwowego oraz realizację jego zadań. Druga zaś umożliwia dokonywanie pożądanych zmian w podziale dochodu narodowego. Trzecia zaś polega na oddziaływaniu dochodów i wydatków budżetu państwa na życie gospodarcze i społeczne za pomocą odpowiednio skonstruowanych systemów podatkowych oraz wydatków budżetowych. Budżet państwa składa się z dochodów i wydatków centralnych władz państwowych (budżet centralny), władz lokalnych (budżety lokalne lub terenowe) i ubezpieczeń społecznych. Budżety lokalne zależą od politycznej organizacji państwa - w Polsce są nimi budżety wojewódzkie i budżety gminne. W gestii budżetów lokalnych znajduje się zazwyczaj gospodarka komunalna i mieszkaniowa, oświata i ochrona zdrowia, kultura, utrzymanie porządku publicznego oraz infrastruktura. Wydatki budżetów lokalnych finansowane są głównie z własnych źródeł, którymi są dochody pochodzące z podatków i opłat obciążających ludność 34

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

danego terenu oraz dochodów uzyskanych z działalności prowadzonej przez władze lokalne. W ograniczonym stopniu źródłem finansowania wydatków są: subwencje, pożyczki oraz inne transfery z budżetu centralnego. 4.2. Polityka pieniężna państwa. Ponieważ pieniądz stanowi podstawę funkcjonowania gospodarki rynkowej, jego funkcje i rola pozostają w stałym obszarze zainteresowań państwa. Wyraża się ono kształtowaniem i realizacją odpowiedniej polityki pieniężnej państwa, która stała się jedną z najważniejszych dziedzin polityki makroekonomicznej. W rzeczywistości gospodarczej dostrzegać trzeba ją przez pryzmat funkcji, instrumentów oraz jej skuteczności. Polityka pieniężna (określana także jako monetarna) polega na regulowaniu stopy wzrostu podaży pieniądza krajowego w celu wspierania rozwoju gospodarczego kraju, zapewnieniu pełnego i trwałego zatrudnienia, rozsądnej stabilizacji cen oraz równowagi bilansu płatniczego. Jako taka pełni ona rolę instrumentalną w stosunku do ogólnych celów polityki ekonomicznej. Te z kolei są również celami generalnymi polityki pieniężnej państwa. Polityka pieniężna działa stosunkowo szybko, z niewielkim opóźnieniem w czasie. Ma ona charakter przede wszystkim bezosobowy i powszechny, oddziaływuje bowiem na prawie wszystkich uczestników procesu gospodarczego, a nie na selektywnie wybrane podmioty. Koncentruje się przede wszystkim na: regulowaniu podaży pieniądza, operowaniu zmianami stopy procentowej, oraz oddziaływaniem na kurs walutowy. Instrumentarium polityki pieniężnej sprowadza się zaś przede wszystkim do: oddziaływanie na płynność bankową (poprzez stopę dyskontową, operacje otwartego rynku i rezerwy obowiązkowe), kontrolę kredytów oraz selektywną politykę kredytową i jej instrumenty. Polityka pieniężna, jak każda polityka ma ograniczoną skuteczność oddziaływania na gospodarkę. . Znajduje to odzwierciedlenie w konflikcie celów polityki ekonomicznej, w samej realizacji polityki pieniężnej oraz w niedostatecznej elastyczności struktur ekonomicznych i społecznych. Polityka pieniężna w trakcie realizacji napotyka na takie ich układy, które nie zawsze są zgodne. Przejawia się to konfliktami celów, tak pomiędzy celami wewnętrznymi a celami zewnętrznymi, oraz w obszarze samych celów wewnętrznych. Ma to miejsce zwłaszcza w krótkich okresach. Przykładem pierwszego układu sprzeczności są trudności pogodzenia działań na rzecz zrównoważenia bilansu płatniczego z rozwojem gospodarczym. Jeżeli bowiem np. stopa procentowa na rynkach międzynarodowych wzrasta, to aby przeciwdziałać odpływowi kapitałów za granicę, trzeba na również w kraju utrzymywać relatywnie wysoką stopę procentową - i to nawet wówczas, gdy sytuacja na rynku pracy i rynku kapitałowym wymaga jej obniżenia. Sytuacja ta wymaga wyboru jednego spośród różnych, niespójnych ze sobą celów. Przykładem drugiego układu sprzeczności jest kwestia zwalczania inflacji i bezrobocia. Oba słuszne cele wymagają jednak odmiennej polityki pieniężnej. Ograniczanie inflacji wymaga polityki restrykcyjnej, której ubocznym skutkiem jest zwykle zwiększenie stopy bezrobocia w następstwie recesji wywołanej spadkiem popytu globalnego. Z kolei zmniejszenie bezrobocia wymaga natomiast ekspansywnej polityki pieniężnej, która służy ożywieniu produkcji, inwestycji i zatrudnienia, ale pociąga za sobą niekiedy wzrost cen i nasilenie zjawisk inflacyjnych. Często w procesie realizacji polityki pieniężnej dochodzi do trudności w osiąganiu celów dla których została ona podjęta. Ma to miejsce mimo uruchomienia odpowiednich instrumentów. Przykładem takiej sytuacji jest regulowanie podaży pieniądza oraz polityki stopy podatkowej. W praktyce skuteczność polityki pieniężnej zależy w znacznym stopniu od elastyczności struktur ekonomicznych i społecznych w obrębie których jest realizowana. Dotyczy to zarówno struktur w wymiarze wewnętrznym jak i zewnętrznym. W wymiarze wewnętrznym nieelastyczność - inaczej sztywność - struktur spowodowana może zostać: współzależnościami między układem cen i dochodów; zadłużeniem przedsiębiorstw i gospodarstw domowych; rozmiarami sektora publicznego oraz sztywnością 35

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

jego potrzeb finansowych; wysokim poziomem świadczeń socjalnych. Zmniejszenie negatywnych skutków działania tych czynników, winny sprowadzać się przede wszystkim do walki z ograniczeniami konkurencji i mobilności czynników produkcji. Niekiedy wskazuje się także na działania mające ograniczać wydatki publiczne i socjalne. W wymiarze zewnętrznym nieelastyczność struktur spowodowana jest przede wszystkim ograniczeniami swobody kształtowania polityki pieniężnej, ze względu na reguły funkcjonowania (będące niekiedy dyktatem) międzynarodowych organizacji gospodarczych. STRESZCZENIE Zasadniczą formą produkcji społecznej obok gospodarki naturalną jest gospodarka rynkowa (określaną także jako gospodarka towarowa lub gospodarka towarowo-pieniężna). Charakteryzuje się ona tym, że producenci przekazują produkty swojej pracy innym podmiotom w drodze ekwiwalentnej wymiany, w drodze kupna i sprzedaży. Wyłoniła się ona w wyniku powstania i rozwoju społecznego podziału pracy oraz ekonomicznego wyodrębnienia się producentów na tle prywatnej własności środków produkcji. W praktyce jej rozwój i kształtowanie uzależnione jest od wielu uwarunkowań, takich jak: przedmioty wymiany, podział pracy, ekonomicznego wyodrębnienia się producentów, środki określania wartości wytwarzanych produktów, miejsce jej przeprowadzania, wpływ na ich przebieg instytucji i organizacji pozaekonomicznych. Jej funkcjonowanie opiera się na takich elementach jak: towar, cena, pieniądz, rynek. Towar to produkt pracy ludzkiej przeznaczony do sprzedaży. Uosabia on stosunek sprzedawcy i nabywcy. Cena - będąc wartością towaru wyrażona w pieniądzu - z kolei umożliwia przeprowadzenie poprawnego rachunku ekonomicznego, czyli podjęcie ekonomicznie uzasadnionych decyzji, warunkujących racjonalne rozdysponowanie zasobów między poszczególne dziedziny wytwarzania i warunkuje dopasowanie struktury produkcji do struktury społecznego zapotrzebowania. Pełni ona w gospodarce wielorakie funkcje, spośród których najważniejszymi są : agregacyjna, informacyjna, dochodowa, redystrybucyjna, bilansująca i stymulacyjna. Natomiast pieniądz jest narzędziem makroekonomicznym pełniącym rolę "krwiobiegu" całego systemu gospodarki rynkowej, pełniącym szereg istotnych funkcji, spośród których najważniejszymi są funkcje: miernika wartości, środka wymiany, środka płatniczego, środka tezauryzacji oraz pieniądza światowego. Występuje w formie towarowej, papierowej i bankowej. W praktyce rozróżnia się dwa jego rodzaje. Pierwszym jest pieniądz transakcyjny, drugim zaś tzw., quasi-pieniądz. Do podstawowych i kluczowych pojęć ekonomicznych zalicza się rynek, najogólniej określany jako całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków, w jakich one przebiegają. Najczęściej wyróżnia się następujące jego rodzaje: ze względu na przedmiot obrotu - rynek dóbr i usług konsumpcyjnych oraz rynek czynników produkcji; ze względu na zasięg geograficzny - rynek lokalny, rynek regionalny, rynek krajowy, rynek międzynarodowy i rynek światowy; ze względu na sytuację rynkową: rynek sprzedawcy i rynek nabywcy; ze względu na strukturę (segmenty): rynek homogeniczny (jednorodny - np. rynek ropy, rynek pszenicy itp.), rynek heterogeniczny (np. rynek pracy na którym występują różne zawody, wymagające odmiennych zdolności i kwalifikacji itd.); ze względu na stopień wyrównywania się ceny: rynek doskonały i rynek niedoskonały. Pod pojęciem rynku trzeba rozumieć także mechanizm wykorzystujący zespół współzależności występujących między popytem, podażą i ceną, ale także instytucje w rodzaju domu towarowego, targowiska, banku, czy biura pośredniczącego między sprzedawcami i nabywcami. Jego funkcjonowanie opiera się na grze popytu i podaży, która odbywa się za pośrednictwem ceny. Ważnym jego elementem jest konkurencja, czyli proces, w czasie którego uczestnicy gry rynkowej dążąc do realizacji własnych interesów, starają się zaoferować korzystniejsze od innych warunki sprzedaży (kupna). Jedną z dwóch podstawowych stron mechanizmu rynkowego jest popyt. Jako kategoria ekonomiczna wyraża on chęć i możność, czyli gotowość nabycia towaru (produktu, usługi). Łączy się on zawsze z ilością, jaką kupujący chcą nabyć, i z ceną, po jakiej produkt ten jest dostępny oraz z czasem w którym ma on miejsce. Najczęściej przez popyt rozumie się: gotowość zakupu określonej ilości danego towaru po danej cenie (przy określonym dochodzie) i wówczas mówimy o wielkości popytu; zestawienie (tablicę) ukazujące jakie ilości towaru bylibyśmy gotowi zakupić po rozmaitych cenach (przy danym dochodzie) i wówczas mówimy o tablicy popytu lub o funkcji popytu; oraz wykres krzywej popytu przedstawiający daną tablicę popytu (czyli funkcję popytu). Drugą stroną rynku jest podaż. Pod tą kategorią ekonomiczną rozumie się zestawienie towarów, jakie producenci są gotowi sprzedać w określonych warunkach, przy danej cenie i w określonym czasie. Mamy przy tym na myśli nie pewną określoną ilość towarów, lecz zbiór (serie) alternatywnych ilości oferowanych towarów przy różnych, możliwych poziomach ceny. Popyt jako mechanizm rynkowy odnoszony jest do wymiaru mikroekonomicznego i do wymiaru makroekonomicznego. W wymiarze mikroekonomicznym podaż można scharakteryzować odwołując się do jej wielkości oraz do krzywej podaży. Wielkość podaży przez którą rozumie się ilość dobra (lub usługi), jaką producenci zamierzają sprzedać po danej cenie i w

36

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

danym okresie, zależna od wielu czynników, spośród których najważniejszych są: cenę danego dobra, ceny czynników wytwórczych, dostępność do czynników wytwórczych, technologia, ceny innych dóbr, liczba producentów na danym rynku oraz inne czynniki. Zestawienie wielkości podaży i różnych odpowiadających im cen dla danego okresu pozwala wykreślić krzywą podaży, która pokazuje ilość dobra lub usługi, czyli produktów, jakie producenci chcą dostarczyć na rynek (wielkość podaży) przy każdym poziomie ceny w danym okresie. Konkurencja odbywa się zarówno między kupującymi o ograniczoną ilość dóbr występujących na rynku oraz miedzy sprzedającymi, rywalizującymi o pieniądze klientów. Ważną cechą rynku jest konkurencja, czyli rywalizacja między sprzedającymi na rynku. Występuje ona w bardzo różnych formach. Najczęściej jako konkurencja cenowa i konkurencja pozacenowa, spośród których dominującą jest pierwsza. Może być ona doskonała lub niedoskonała i monopolistyczna.

PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA Gospodarka naturalna, gospodarka rynkowa, towar, cena, pieniądz, funkcje pieniądza (miernika wartości inaczej środka obrachunkowego, środka wymiany - środka cyrkulacji, środka płatniczego, środka przechowywania bogactwa, pieniądza światowego.), formy pieniądza (towarowa, papierową i bankową), rodzaje pieniądza (transakcyjny - to jest monety i banknoty, rachunki bieżące lub pieniądz bankowy; quazi-pieniądz), rynek, rodzaje rynku, mechanizmy rynkowe, popyt, wielkość popytu, krzywa popytu, funkcję popytu, prawo popytu, podaż, wielkość podaży, krzywą podaży, prawo podaży, konkurencja, rodzaje konkurencji. ZAGADNIENIA KONTROLNE I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX.

OKREŚL ISTOTĘ GOSPODARKI RYNKOWEJ (PODSTAWOWE ELEMENTY I MECHANIZMY). OMÓW ISTOTĘ CENY JAKO KATEGORII EKONOMICZNEJ. OMÓW ISTOTĘ PIENIĄDZA JAKO KATEGORII EKONOMICZNA. W SKAŻ I OMÓW FUNKCJE PIENIĄDZA. W SKAŻ I OMÓW RODZAJE PIENIĄDZA. OKREŚL ISTOTĘ RYNKU ORAZ WSKAŻ JEGO RODZAJE I MECHANIZMY JEGO FUNKCJONOWANIA. OKREŚL ISTOTĘ POPYTU I JEGO WYZNACZNIKI. OKREŚL ISTOTĘ PODAŻY I JEGO WYZNACZNIKI. OKREŚL ISTOTĘ I RODZAJE KONKURENCJI RYNKOWEJ.

LITERATURA ZALECANA 1. D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia tom 1, Warszawa 1993, rozdz.1 2. Elementarne zagadnienia ekonomii. Praca zbiorowa pod red R.Milewskiego, PWN, Warszawa 1993, rozdz.1, 2, 3, 4 3. Elementy makro i mikro ekonomii dla inżynierów. Pod redakcją naukowa S.Marciniaka, PWN, Warszawa 1993, rozdz.3 4. D.R.Kamerschen, R.B.McKenzie, C.Nardinelli, Ekonomia, FGNZZZ "SOLIDARNOŚĆ", Gdańsk 1991, rozdz.3 i 4 5. M.Nasiłowski, System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, IKE PTE Sp. z o.o., Wydawnictwo KeyTex, Warszawa 1992, rozdz. 2 6. Polityka ekonomiczna. Pod redakcją B. Winiarskiego, WAE im. O.Langego., Wrocław 1992, rozdz.1 7. P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 1, PWN, Warszawa 1995, rozdz 3, 4, 5

37

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

III. RYNEK I PAŃSTWO W GOSPODARCE System gospodarki rynkowej nie jest systemem jednorodnym, bowiem gospodarka rynkowa może występować w różnorodnych postaciach. Ich wyróżnikiem jest stosunek do roli rynku i roli państwa w gospodarce, prowadzący w istocie z jednej strony do określenia skali swobody decyzyjnej, z drugiej zaś do określenia zakresu interwencji państwa. Role te dają się ukazać poprzez odwołanie się do dwóch przeciwstawnych modeli: − Modelu „samoregulacyjnej gospodarki rynkowej” nazywanego także gospodarką wolnorynkową. Z założenia eliminuje on jakikolwiek interwencjonizm państwa. Zwolennicy tego modelu uważają, że wszelkie włączanie państwa w procesy gospodarcze zakłóca tylko warunki konkurencji i w ostatecznym rozrachunku raczej jej szkodzi, bowiem utrudnia żywiołowe działanie mechanizmów rynkowych. − Modelu gospodarki rynkowej z interwencjonizmem państwowym, zwany także " regulowaną gospodarką rynkową", czy też systemem parametrycznym. Zarządzanie w nim jest realizowane głównie za pomocą parametrów finansowych. Mając na uwadze taki podział wyjaśnienie roli rynku i roli państwa w gospodarce wymaga odrębnego potraktowania. Przedstawiony podział w praktyce jednak nie występuje. Rzeczywistość gospodarcza współczesnego świata jest bardziej skomplikowana. Ujawnia ona najczęściej formy mieszane pod względem skali i poziomu oddziaływania rynku i państwa na funkcjonowanie gospodarki. Ważnym w tym względzie wydaje się dostrzeżenie najważniejszych metod, sposobów i instrumentów realizacji procesów gospodarczych. Oznacza to potrzebę odwołania się do polityki gospodarczej państwa, a zwłaszcza do polityki finansowej.

1. ROLA RYNKU W GOSPODARCE Rynek będąc różnie definiowany - na co zwrócono już uwagę bo jako ogół sprzedających i kupujących oraz całokształt więzi ekonomicznych między nimi, czy też miejsce, w którym kupuje się towary i usługi, z punktu widzenia roli jaką pełni w gospodarce, może być doskonałym lub niedoskonałym (schemat 2.1.: 2.2). Doskonałym jest on wtedy gdy istnieje wielu sprzedawców i nabywców, gdy każdy kupujący może nabyć towar od każdego sprzedającego i na odwrót, gdy panuje wolna konkurencja oraz zasada kierowania się maksymalizacją zysku. Rynek jest zaś niedoskonałym, gdy istnieje ograniczona liczba kupujących bądź sprzedających oraz gdy między nimi istnieje zmowa. Oznacza to, iż zakres gospodarki rynkowej może być różny pod względem skuteczności działania mechanizmu rynkowego. Model samoregulacyjny lub wolnorynkowy (schemat 3.1.) wychodzi natomiast z założenia, że rynek i jego mechanizmy prowadzą same do rozwiązywania wszystkich problemów rozwojowych, a więc należy dążyć do stworzenia pełnej swobody jego działania. Dopuszcza on występowanie bardzo różne formy konkurencji między sprzedającymi. W przypadku towarów, które nie bardzo dają się różnicować pod względem jakości, formy estetycznej itp., dominuje konkurencja cenowa. Natomiast w przypadku towarów (i usług) dających się wyraźnie różnicować, dochodzi do różnych form konkurencji pozacenowej. Konkurencja pozacenowa obejmuje problematykę jakości, formy zewnętrznej (stylu), warunków sprzedaży, warunków serwisu, gwarancji itp. Jego istotą jest dążenie do eliminacji państwa z gospodarki i ograniczenia jego roli wyłącznie do tworzenia infrastruktury ułatwiającej działalność prywatnych podmiotów gospodarczych i rozwój wolnej konkurencji. Konstrukcja modelu samoregulacyjnego opiera się na następujących zasadach: − prowadzenia polityki twardego finansowania budżetowego i nie dopuszczenie do deficytu budżetowego; − przestrzegania kontroli ilości podaży pieniądza w obiegu i niedopuszczenie do utraty kontroli nad procesami inflacyjnymi; − pełnego otwarcia na świat i usunięcia wszelkich barier handlowych; 38

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

− unikania nadmiernego opodatkowania; − unikania nadmiernego subsydiowania i stosowania zachęt podatkowych dla sektora prywatnego; − niedopuszczenia do silnej pozycji związków zawodowych i powstawania przywilejów grupowych; − wyeliminowania wszelkiej kontroli cen; − unikania jakichkolwiek interwencji rynkowych naruszających wolną konkurencję; − eliminacji przedsiębiorstw państwowych; − unikania niejasnych granic między działalnością publiczną i prywatną. Zasady te odpowiadają założeniem tzw. modelu rynku doskonale konkurencyjnego, na którym w wyniku istnienia ściśle określonych warunków, żaden z pojedynczych producentów nie jest w stanie wpłynąć na cenę przez zmianę wielkości produkcji, zaś żaden z nabywców nie ma wpływu na cenę przez zmianę rozmiarów zakupu. Zakłada on bowiem występowanie dużej liczby sprzedawców, idealną podzielność czynników produkcji, produkcję dóbr o charakterze standardowym bez możliwości ich znacznego różnicowania oraz racjonalne zachowania się producentów i konsumentów. W takich warunkach ceny są określane przez rynek, czyli przez popyt i podaż, a jego uczestnicy muszą się do nich dostosować. W praktyce jednak sytuacja doskonalej konkurencji jest trudna do osiągnięcia. W rzeczywistości mamy więc najczęściej do czynienia ze zjawiskiem konkurencji niedoskonałej, uwzględniającej występowanie drobnych, średnich i dużych producentów o różnych typach własności i różnych możliwościach wpływania na zmianę ceny rynkowej. Jeszcze bardziej odbiegającą od konkurencji doskonalej jest konkurencja monopolistyczna, w której występuje jeden lub kilku wielkich producentów mających znaczny wpływ na warunki produkcji i zbytu określonych dóbr i usług. monopolista może występować po stronie nabywców (monopson), dyktując producentowi korzystne dla siebie warunki sprzedaży. Schemat 3.1. Model samoregulacyjnej gospodarki rynkowej

2. ROLA PAŃSTWA W GOSPODARCE Model regulowanej gospodarki rynkowej (schemat 3.2.) lub interwencjonizmu państwowego wywodzi się z tradycji keynesowskiej. Opiera się na założeniu zawodności mechanizmów rynkowych i wolnej konkurencji w niektórych dziedzinach o istotnym znaczeniu dla społeczeństwa. Nie podważa on jednak roli rynku w ogóle, a w szczególności nie kwestionuje jego wyższości pod względem zdolności do zapewnienia najwyższej efektywności gospodarowania w skali mikro, ale usiłuje eliminować jego najbardziej ewidentne słabości. Zdaniem przedstawicieli tego kierunku gospodarka rynkowa obok swych wielkich zalet nie daje pełnej racjonalności w skali makro, gdyż: − rynek zawodzi na wielu ważnych obszarach życia społecznego, przede wszystkim w zakresie sprawiedliwości społecznej rozumianej nie jako egalitaryzm podziału, ale jako równość szans; − rynek masowo i nieustannie wytwarza bezrobocie, co jest jego zasadniczą wadą, a więc źle wykorzystuje zasoby gospodarki; − rynek prowadzi do wahań koniunkturalnych, często o bardzo poważnych następstwach, zawodzi zwłaszcza w dziedzinie stabilności gospodarki; − rynek w zakresie tzw. dóbr publicznych nie osiąga tego, co potrzebne społeczeństwu, a więc zawodzi także jeśli chodzi o strukturę produkcji; − rynek nie potrafi rozwiązać problemów ekologicznych. Schemat 3.2. Model regulowanej gospodarki rynkowej

39

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

2.1. Ekonomiczne funkcje państwa w gospodarce rynkowej Te niepowodzenia mechanizmu rynkowego skłoniły do poszukiwania mechanizmów korygujących je. Zostały one dostrzeżone w działaniach państwa (jako super podmiotu gospodarczego), który wobec innych podmiotów może zachowywać się interwencyjne pełniąc takie funkcje, jak: alokacyjna, redystrybucyjna i stabilizacyjna. Do dziedzin wymagających interwencji państwa zalicza się między innymi: ochronę środowiska; pobudzanie i sterowanie badaniami naukowymi i pracami wdrożeniowymi zapewnianie bieżącej równowagi makroekonomicznej kraju i przeciwdziałanie żywiołowym wahaniom cyklicznym i dekoniunkturze; regulacje stosunków na rynku pracy i przeciwdziałanie bezrobociu; ochronę grup najsłabszych ekonomicznie; dostosowanie gospodarki do przyszłości w perspektywie średnio i długookresowej; tworzenie szeroko rozumianej infrastruktury społecznej i technicznej, gdyż jest ona z natury "nierynkowa"; działania na rzecz bhp; stymulowanie rozwoju i ochrona rolnictwa (gdyż stanowi ono nie tylko dział produkcji materialnej ale również określoną formację kulturową i społeczną); pobudzanie twórczości kulturalnej; upowszechnianie wiedzy przez system szkolnictwa podstawowego i wyższego; kształtowanie ładu przestrzennego; oddziaływanie na strukturę gospodarki pod kątem wymogów konkurencyjności wymogów postępu naukowo-technicznego; kształtowania bilansu płatniczego i stosunków z zagranicą oraz bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego państwa. 2.1.1. Funkcja alokacyjna Współczesna gospodarka jest gospodarką o niedoskonałej konkurencji. W tych warunkach, alokacja rzadkich zasobów między alternatywne sposoby ich wykorzystania nie zapewnia ukształtowania się takiej struktury produkcji, która odpowiadałaby optimum społecznemu. Osiągnięciu tych zamierzeń sprzyja natomiast interwencja państwa będąca wyrazem funkcji alokacyjnej. Najczęściej dotyczy ona problemu dóbr publicznych, konsekwencji decyzji ekonomicznych (czyli tzw. efektu zewnętrznego), konkurencji oraz wad strukturalnych. Dobra i usługi na ogół są konsumowane indywidualnie. Niekiedy jednak mamy do czynienia z tzw. dobrami publicznymi, których konsumowanie przez jedną jednostkę nie oznacza, że inni nie mogą korzystać z nich w tym samym czasie, przy jednoczesnym wystąpieniu sytuacji braku praktycznej możliwości wykluczenia z konsumpcji tych jednostek, które nie zechcą respektować zasady odpłatności. Cechy te są wyrazem tendencji oferowania konsumpcji tych dóbr za pośrednictwem instytucji państwowej. Za takie dobra i usługi uznaje się: budowę dróg publicznych, utrzymanie parków, oświetlenia publiczne, utrzymanie bezpieczeństwa publicznego, obronę narodową i inne. Ich specyfiką w odniesieniu do większości ich rodzajów jest to, iż nie muszą one wiązać się z bezpośrednim zaangażowaniem produkcyjnym ze strony państwa. Obecnie w coraz większym zakresie konsumpcja dóbr publicznych dostarczanych przez państwo ulega w odniesieniu do większości jej rodzajów wyraźnemu ograniczeniu. Są one świadczone często przez przedsiębiorstwa prywatne i konsumowane odpłatnie (np. korzystanie z autostrad). Przejawem funkcji alokacyjnej państwa jest jego oddziaływanie na konsekwencje (negatywne lub pozytywne) decyzji ekonomicznych jednych jednostek lub przedsiębiorstw na sytuację innych, bez kompensowania tego wpływu poziomem cen. Uruchamiana jest ona wtedy gdy efekty zewnętrzne działania poszczególnych podmiotów gospodarczych (na przykład zanieczyszczających środowisko naturalne) mają wpływ na interesy osób trzecich (co zwykle wyraża się negatywnym wpływem na realizowane przez nich procesy gospodarowania) bez uwzględniania tego faktu w rachunku ekonomicznym. Zjawisko efektów zewnętrznych stanowi uzasadnienie do rozszerzenia tych funkcji państwa, które mają na celu zanik lub ograniczenie występowania jego negatywnych skutków . Nie oznacza to jednak absolutnej konieczności ograniczania działania mechanizmu rynkowego który prowadzi do powstawania licznych form efektów zewnętrznych. Reakcja państwa na 40

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

niedoskonałość rynku jest koniecznością, nie może być ona również mechanicznym odruchem, a jej forma nie może być pozbawiona znaczenia ekonomicznego i przekonywującego uzasadnienia gospodarczego. W ślad za tym, coraz więcej doświadczeń potwierdza argumentację na rzecz rozwiązań zmierzających do rozszerzenia zasięgu rachunku rynkowego w obszar decyzji dotyczących efektów zewnętrznych w oparciu o argumenty skuteczności efektywności ekonomiczno-społecznej. Kolejny przejaw funkcjonowania funkcji alokacyjnej państwa związany jest z konkurencją na rynku, a głównie z jej brakiem. Rzeczywistość gospodarcza współczesnego świata dowodzi ciągłego podejmowania prób tworzenia podstaw monopolu wraz z negatywnymi jej skutkami. Zalicza się do nich przede wszystkim: niepełne wykorzystanie zdolności wytwórczych, hamowanie produkcji, zwolnienie tempa rozwoju gospodarczego; przyspieszanie procesów inflacyjnych (za przyczyną kształtowania cen monopolowych); hamowania postępu technicznego: deformowania danych do rachunku ekonomicznego; narzucanie niekiedy warunków transakcji będących zaprzeczeniem "uczciwej konkurencji". W tradycyjnym ujęciu które obecnie spotyka się z krytyką - przezwyciężenie tych zagrożeń widziano w nacjonalizacji lub poddaniu danej dziedziny przemysłu, handlu i usług kontroli prawnej (ustawy antymonopolowe, regulacja instytucjonalna, itp.). W praktyce jednak przypadki absolutnej monopolizacji są rzadkie, gdyż same struktury monopolizacyjne - jeśli nie istnieją bariery tworzone przez regulacje prawno-administracyjne - nie zawsze pozwalają na ustanowienie cen monopolowych ze względu na reakcję konsumentów oraz groźbę pojawienia się nowych konkurentów. Współcześnie najczęściej sposobem reakcji na niedostatki konkurencji staje się: rozluźnienie systemu protekcjonizmu wobec producentów krajowych oraz rezygnacja z wielu form regulacji prawnej. Z realizacją funkcji alokacyjnej wiążą się istniejące wady strukturalne gospodarki narodowej. Ujawnia się ona jako interwencyjne oddziaływanie państwa na proces przekształceń strukturalnych gospodarki, poprzez mniej lub bardziej arbitralną ingerencję w zakresie celów rozwoju gospodarczego oraz narzędzi ich realizacji. 2.1.2. Funkcja redystrybucyjna Ważną funkcją pełnioną przez państwo jest funkcja redystrybucyjna. Sprowadza się ona do wpływu państwa na zmiany proporcji podziału dochodów, jakie wynikałyby z zasad mechanizmu rynkowego. Zmierza ona do złagodzenia nierówności w poziomie życia społeczeństwa. Przyjmuje ona postać interwencji w fazie pierwotnego podziału dochodu narodowego (np. przez ustalenie płacy minimalnej) lub wtórnego podziału (jako transfery dochodowe w formie opodatkowania i składek na ubezpieczenie społeczne. Redystrybucja dokonywana jest w oparciu o system podatkowy, wydatki z budżetu oraz oddziaływanie na system cen (np. kontrola czynszów, kontrola cen gwarantowanych dla rolników). Przy społecznej akceptacji redystrybucyjnej funkcji państwa, sprzeciw budzi jednak jej tradycyjny sposób realizacji, nie uwzględniający w wystarczającym stopniu wymogów efektywności ekonomicznej. Neguje się zwłaszcza: stosunkowo szybki wzrost udziału wydatków publicznych w dochodzie narodowym, rosnące obciążenia fiskalne i wydatki na ubezpieczenia społeczne dla gospodarstw domowych i dla przedsiębiorstw. Realizację dystrybucyjnej funkcji państwa wiąże się ze wzrostem opiekuńczości z jego strony, która z kolei przyczynia się z jednej strony do udzielania wsparcia i pomocy ludziom potrzebującym pomocy, z drugiej strony jednocześnie do upowszechniania egoizmu i obojętności wobec nich. Słabością tej funkcji jest jej mała skuteczność. Przy masowych transferach środków, często okazuje się, że ich beneficjentami nie są najbiedniejsi i najbardziej potrzebujący. Przykładem tego są systemy: szkolnictwa wyższego, opieki zdrowotnej, opieki społecznej i inne, które zamiast niwelować różnice w dochodach z reguły je odtwarzają i podtrzymują.

41

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

2.1.3. Funkcja stabilizacyjna Istotą zaś funkcji stabilizacyjnej jest możliwość ingerencji państwa w przebieg cyklu koniunkturalnego. Została ona jako jedyny sposób przezwyciężania wahań cyklicznych, gdyż tylko państwo dysponuje zestawem odpowiednich narzędzi które mogłyby oddziaływać na wielkość globalnego popytu i podaży. Jej przejawem jest polityka gospodarcza państwa zarówno w sferze koncepcyjnej jak i w sferze realizacyjnej, zwłaszcza zaś polityka podażowa i polityka popytowa. Polityka podażowa, mając na uwadze cele średniookresowe i długookresowe, orientuje się przede wszystkim na: kształtowanie rynku pracy (poprzez wydatki na podniesienie kwalifikacji, przygotowanie zawodowe, szkolnictwo wyższe); promowanie przemian technologicznych (za pośrednictwem postępu i prac naukowo-badawczych i innowacyjnych); tworzenie stabilnych warunków na rynku pieniężnym; hamowanie tendencji inflacyjnych; tworzenie korzystnych warunków do produkcji i podejmowania ryzyka. Z kolei polityka popytowa mając na celu przede wszystkim regulację koniunktury w wymiarze krótkookresowym, orientuje się na ustalanie poziomu dochodów i wydatków budżetu. Znajduje ona oparcie w polityce pieniężnej (monetarnej państwa), zmierzającej do kontroli wypływu pieniądza, na takim poziomie, aby możliwym było utrzymanie równowagi między popytem a podażą zarówno na rynku produktów jak i na rynku finansowym. Państwo dla realizacji funkcji stabilizacyjnej posługuje się także narzędziem podatkowym oraz cenowo-dochodowym oraz środkami polityki socjalnej. Regulacja koniunktury gospodarczej w oparciu o interwencjonizm państwowy ma zarówno zwolenników, jak i przeciwników. Zwolennicy uznają, że wobec faktu zawodności samoczynnego mechanizmu rynkowego, jedynym sposobem osiągnięcia równowagi gospodarczej przy pełnym wykorzystaniu czynników wytwórczych jest regulacja koniunktury przez państwo. Przeciwnicy natomiast uważają, że tradycyjne metody regulacji koniunkturalnych zawiodły, a manipulowanie systemem finansowym państwa zmierza tylko do zaprzeczenia możliwości uzyskania trwałych efektów. Sugerują oni rezygnację z polityki regulacji koniunktury, bowiem ingerencja ta nie tylko, że nie łagodzi perturbacji ekonomicznych to jeszcze prowadzi do ich pogłębienia. Wskazane ekonomiczne funkcje państwa są odzewem na niedoskonałość i dysfunkcyjność rynku jako mechanizmu optymalizującego wykorzystywanie zasobów. Przejęcie przez państwo roli korygowania skutków niedoskonałości rynku, natrafia jednak na przeszkody w postaci złożoności współczesnego życia gospodarczego. Pewną barierą jest również fakt ograniczonej możliwości prawidłowego odczytania przez państwo interesu społecznego oraz chęci jego realizacji. Problemy te znalazły się w obrębie zainteresowań tzw. teorii wyboru społecznego. 2.2. Państwo jako podmiot wyboru społecznego Państwo, jak każdy podmiot gospodarczy dokonuje wyboru przed podjęciem decyzji. Jest więc ona z jednej strony wyrazem preferencji indywidualnych jednostek składających się na dane społeczeństwo, z drugiej strony zaś sposobu w jaki się dokonuje tych preferencji. Logicznym jej dopełnieniem jest sytuacja, zarezerwowania sobie przez państwo pewnego obszaru decyzyjnego nie objętego koniecznością liczenia się z opinią społeczeństwa - przynajmniej w pewnym przedziale czasu. Oznacza to jednocześnie, że w takim przypadku preferencje indywidualne, które są sprzeczne z wolą państwa automatycznie tracą rację bytu. Problematyka ta w teorii ekonomii lokowana jest w obszarze decyzji społecznych. Jedną z dróg jej rozwiązania są próby wykorzystania do tego celu mechanizmu przejścia od preferencji indywidualnych do preferencji zbiorowych. Ta koncepcja natrafiła jednak na dwa poważne ograniczenia. Pierwszym jest konieczność dysponowania przez jednostki odpowiednią metodą sprowadzania użyteczności i niekorzyści towarzyszących różnym sytuacjom do porównywalności. Drugim ograniczeniem zaś jest to, aby funkcje użyteczności różnych jednostek były jednakowe lub różnica między preferowanymi celami pozwalała na ich 42

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

kwantyfikację. W praktyce jednoczesne spełnienie tych warunków okazuje się niemożliwe, co oznacza jednocześnie, że agregacja preferencji indywidualnych w celu ustalenia użyteczności społecznej jest niemożliwa. Zagadnienie to starali się rozwiązać V.Pareto i K.Arrow, każdy jednak z innego punktu widzenia. V.Pareto (), dążąc do uniknięcia wskazanych sprzeczności, sugerował aby państwo odstąpiło od prób zmiany strat jednych na zyski innych i oparło decyzję społecznie optymalną na zasadzie poprawy sytuacji choć jednej jednostki przy niepogarszaniu pozostałych. Tezę tą zakwestionował K.Arrow wykazując, że w społeczeństwie nie występuje jednomyślność. Sformułował on teoremat wątpliwości co do możliwości racjonalnego wyboru społecznego. Jego istotą jest nierozwiązywalność sytuacji w której trzy jednostki mają do wyboru rozwiązanie A, B i C. Jeśli bowiem większość obywateli woli rozwiązanie A niż rozwiązanie B, a B bardziej niż C, to wcale nie musi to oznaczać, że jednostki te mając do wyboru pomiędzy A i C wypowiedzą się za A. K.Arrow uważa, że żaden system głosowania nie pozwala przejść w sposób zadawalający od preferencji indywidualnych do społecznych. Mimo to zainteresowanie przejściem od preferencji indywidualnych do preferencji społecznych budzi ciągle zainteresowanie ekonomistów. Współcześnie odzwierciedlają to dociekania w obszarze wielu nurtów teorii wyboru społecznego (public choice), zwłaszcza w teoriach; rynku politycznego, biurokracji i asymetrii.

3. ODPAŃSTWOWIENIE GOSPODARKI I ŻYCIA SPOŁECZNEGO Procesy powrotu gospodarki planowej do gospodarki rynkowej odbywają się nie w formie jednorazowego aktu, lecz jako skomplikowane procesy transformacyjne odtwarzające instytucje, więzi społeczne i metody regulacyjne niezbędne do sprawnego funkcjonowania gospodarki. Stanowią je procesy: przekształceń własnościowych; dereglamentacji oraz deetatyzacji. 3.1. Przekształcenia własnościowe Istotą przekształceń własnościowych jest przebudowa struktury własnościowej, polegającej na przekazaniu praw własności podmiotom gwarantującym efektywne wykorzystanie zasobów. Proces tych przekształceń w którym zrzekającym się praw własnościowych jest państwo, a nabywającymi je są inne podmioty gospodarcze nazywa się prywatyzacją. jest ona ze społecznego punktu widzenia, niezbędnym warunkiem i drogą wiodącą do restrukturyzacji gospodarki i poprawy efektywności jej funkcjonowania. Jej realizacja oznacza zwiększenie prywatnych form własności koszem sektora państwowego gospodarki narodowej. Przekazanie (rozdział) praw własności może nastąpić w oparciu o różnorodne metody. Doświadczenia w tym zakresie - zarówno krajów rozwiniętej gospodarki rynkowej, jak i krajów dokonujących transformacji ustrojowej - wskazują, że proces prywatyzacji można przeprowadzić przy pomocy następujących metod: 1) Publicznej sprzedaży akcji (public offering, nazywanej tak że akcjonariatem publicznym lub obywatelskim - polegającej na sprzedaży akcji należących do Skarbu Państwa, szerokim rzeszą inwestorów. 2) Sprzedaży całości przedsiębiorstwa jednemu lub grupie inwestorów - na zasadzie negocjacji nabywcy ze sprzedającym (Skarbem Państwa). 3) Umowy menedżerskiej (menager contract, menagement buy-in) zawartej pomiędzy menedżerem lub grupą menedżerów, zaangażowanych do zarządzania przedsiębiorstwem (zazwyczaj znajdującym się w trudnej sytuacji) na określonych warunkach płacowych i udziałowych, a właścicielem przedsiębiorstwa. 4) Prawnej likwidacji przedsiębiorstwa i sprzedaży jego majątku (to znaczy składników jego mienia). 5) Zmiany charakteru przedsiębiorstwa z państwowego na państwowo-prywatne lub prywatnopaństwowe z udziałem kapitału krajowego (spółki prawa handlowego i cywilnego, spółki z o.o.) oraz kapitału zagranicznego (np. spółki joint venture) poprzez dopuszczenie obok 43

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Skarbu Państwa także udziałowców prywatnych, lub poprzez podwyższenie kapitału akcyjnego w oparciu o emisję nowych akcji. 6) Podziału przedsiębiorstwa (według kryterium organizacyjno-produkcyjnego) a następnie sprzedaży jego poszczególnych części (np. jedna część zostaje przekształcona w spółkę i sprzedana w postaci udziałów, druga zaś w całości jednemu nabywcy, kolejna natomiast wydzierżawiona a pozostałe sprzedane jako składniki majątkowe). 7) Wykupu przedsiębiorstwa przez zarząd (menagement buy-out), którego istotą jest zgromadzenie środków na sfinansowanie transakcji w oparciu o kredyt bankowy udzielany pod zastaw firmy oraz zmianę struktury własnościowej sprowadzającej się do stania się przez bank udziałowcem (z zastrzeżoną opcją sprzedaży swoich akcji zarządowi po spełnieniu pewnych warunków). 8) Akcjonariatu pracowniczego - polegającego na wykupie istotnej części akcji lub udziałów przedsiębiorstwa przez pracowników, przy jednoczesnym uruchomieniu cenowych i kredytowych preferencji przy nabywaniu tych akcji. 9) Emisji bezpłatnych bonów prywatyzacyjnych, w celu zwiększenia popytu na prywatyzację przedsiębiorstwa oraz stworzenia szans aktywności gospodarczej możliwie szerokim grupom obywateli. Rozwiązanie to można traktować jako przejaw uwłaszczenia obywateli. 10) Komercjalizację przedsiębiorstw państwowych, polegającą na dobrowolnej transformacji w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa w celu przygotowania do dalszej prywatyzacji w późniejszym okresie. Wybór którejkolwiek z tych metod prywatyzacji zależy od wielu czynników. Determinują ją zwłaszcza: − wielkość przedsiębiorstwa (czy jest małe, średnie, czy duże); − dział i gałąź gospodarki (czy jest on energo- i materiałooszczędny czy też energo- i materiałochłonny); − poziom rozwoju technicznego (czy jego produkcja opiera się na technologiach nowoczesnych i zaawansowanych czy też na tradycyjnych); − wpływ centrum gospodarczego (czy jest duży czy mały); − swoboda decyzyjna przedsiębiorstw (czy są one samodzielne, czy też wymuszone); − szybkość przekształceń (czy będzie ona mała, średnia czy też duża): − cechy charakterystyczne poszczególnych metod prywatyzacji (to jest ich wady i zalety oraz ich spójność z zamierzeniami prywatyzacyjnymi); − zasoby kapitałowe (czy są one duże czy małe, czy wystarczą krajowe czy też trzeba sięgać po zagraniczne); − kondycja ekonomiczna przedsiębiorstw (czy jest dobra czy zła, czy przedsiębiorstwo jest mocno zadłużone, czy przynosi zyski, czy gospodaruje efektywnie, czy też nie). Determinanty te mając przede wszystkim charakter uwarunkowań wewnętrznych koncentrują się nie tylko na płaszczyźnie ekonomicznej ale również i społeczno-politycznej, która to w pewnym zakresie tworzy również sferę uwarunkowań zewnętrznych tego procesu. Wybór konkretnej metody prywatyzacyjnej przedsiębiorstw państwowych musi uwzględniać każdorazowo uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne tego procesu. Wiodącymi w wyborze winny być jednak kryteria wielkości przedsiębiorstwa oraz stopień efektywności jego funkcjonowania (schemat 3.3.) Schemat 3.3. Warianty prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych według kryteriów wielkości i efektywności 3.2. Dereglamentacja produkcji i obrotu dóbr i usług Ważnym obszarem powrotu gospodarki planowej do gospodarki rynkowej jest dereglamentacja produkcji i obrotu niektórych dóbr i usług, przez którą rozumie się na ogół uwolnienie gospodarki od tych ograniczeń, które blokują upowszechnienie konkurencyjnego otoczenia 44

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

rynkowego. Jej podjęcie i realizowanie wiąże się z faktem konieczności odejścia od sztucznie stworzonej wyłączności państwa i od barier uniemożliwiający swobodny dostęp do rynku nowym podmiotom ekonomicznym. Sytuacja ta jest wynikiem negatywnych skutków reglamentacji, która po przekroczeniu pewnego progu jej stosowania, stała się nieskuteczną gdyż zagubiła cele jakim miała służyć. 3.3. Deetatyzacja form oddziaływania na rzeczywistość gospodarczą. Istotą deetatyzacji form oddziaływania na rzeczywistość gospodarczą jest zmiana form zarządzania na najbardziej zbliżone do logiki mechanizmu rynkowego wymuszającego wzrost efektywności ekonomicznej. Są nimi: komercjalizacja majątku publicznego, koncesjonowanie, przetarg, oddziaływanie państwa na otoczenie instytucjonalne podmiotów gospodarczych w celu stworzenia solidnych podstaw społeczeństwa rynkowego, regulacje typu kolektywnego, restrukturyzacja gospodarki, edukacja gospodarcza społeczeństwa, rozwój badań naukowych oraz kształtowanie opinii publicznej. Istotą komercjalizacji majątku publicznego jest ograniczenie uprawnień własnościowych państwa. Koncesjonowanie z kolei to rozwiązanie pozwalające na wybór najtańszego dostawcy dóbr i usług z jednoczesnym zabezpieczeniem odbiorcy przed stosowaniem praktyk monopolistycznych. Prowadzi ono do wzrostu racjonalności działania i jest niesprzeczne z procesem urynkowienia gospodarki. Ma ono zastosowanie w przypadku przedsiębiorstw o charakterze monopolu naturalnego (telekomunikacja, wodociągi). Natomiast przetarg publiczny to forma kontraktowego ubiegania się o wykonanie (produkcji, usługi) lub nabycie dóbr lub usług. Jest on skutecznym sposobem podnoszenia sprawności ekonomicznej w usługach społecznych oraz szeroko rozumianej oświacie. Ważnym drogą deetatyzacji życia gospodarczego jest oddziaływanie państwa na otoczenie instytucjonalne podmiotów gospodarczych w celu stworzenia solidnych podstaw społeczeństwa rynkowego. Chodzi tutaj o oddziaływania na takie formy organizacji społecznych, jak: stowarzyszenia, fundacje, pomocy wzajemnej i doraźnej współpracy które poprzez upodmiotowienia ludzi rzeczywiście wpływ na inwencje i dynamizm w różnych obszarach życia gospodarczego. Z tą drogą dużo wspólnego mają regulacje typu kolektywistycznego (społecznego). Jej istotą są rozwiązania zmierzające do przeformułowania ekonomicznych funkcji państwa, tak aby nie były one sprzeczne z prawami gospodarki rynkowej. Ich formuły nie bazują jednak na gotowych wzorcach i trudno jest je również zadekretować. Oczekiwać od nich trzeba zaś przede wszystkim przezwyciężania blokad komunikacji społecznej i usztywnień adaptacyjnych przy jednoczesnym zachowaniu autonomii jednostek i ich aspiracji. Przykładów takich sytuacji i obszarów dostarczają procesy urynkowienia byłych gospodarek planowych. Wielkie znaczenie dla sprawnego funkcjonowania gospodarki ma realizowana przez państwo restrukturyzacja gospodarki. W niej widzieć trzeba możliwości niezbędnych przekształceń gospodarki w oparciu o dyfuzję informacji i wiedzy o poszczególnych sektorach gospodarki oraz o powiązaniach wewnętrznych, a także o powiązaniach z rynkami innych krajów. Pomocnym w tym względzie jest finansowanie badań empirycznych, ekspertyz, doradztwa i marketingu. Dużą rolę ma do spełnienia wsparcie ze strony systemu regulacji prawnej, organizacyjnej i systemowej, który zachęcałby poszczególne podmioty gospodarcze do efektywnego gospodarowania swoimi zasobami. Konieczność przebudowy roli państwa widoczna jest również w systemie edukacyjnym. Wynika to z faktu, iż poziom wykształcenia społeczeństwa warunkuje możliwości sprostania wyzwaniom rozwojowym. Podobnie zmian wymaga zakres odpowiedzialności państwa za postęp w dziedzinie badań naukowych. Sprowadzają się one do tego, że państwo zamiast wytyczać kierunki badań, podejmować decyzje innowacyjne oraz dokonywać wyboru konkretnych programów naukowobadawczych, powinno poprzestać na tworzeniu odpowiednich ram do ich realizacji. Oznacza to,

45

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

że choć nie musi koniecznie być ono obarczone finansowaniem badań naukowych, to jednak na państwie pozostać musi obowiązek rozwiązania tego problemu. Istotną stroną zmiany roli państwa w warunkach gospodarki rynkowej musi stać się zmiana sposobu oddziaływania na opinię publiczną. Sprowadza się ona do zapoznawania społeczeństwa z uwarunkowaniami rozwojowymi gospodarki, tak aby przyczyniać się z jednej strony do jego zorganizowania, z drugiej zaś do wzmocnienia procesów dostosowawczych. Podejście takie powinno również pozwolić na ujawnienie preferencji poszczególnych grup społecznych oraz pozwolić na skuteczne rozwiązywanie konfliktów na tle rozbieżności interesów grupowych. Deetatyzacja w istocie, nie oznacza więc, że w procesie urynkowienia gospodarki ekonomiczne funkcje państwa będą systematycznie rugowane. Będą one jednak w odniesieniu do większości form jej realizacji stopniowo ograniczane, przy jednoczesnej zmianie sposobów możliwości w dziedzinie tworzenia instytucjonalnych ram sprzyjających rozwojowi gospodarki. STRESZCZENIE System gospodarki rynkowej nie jest systemem jednorodnym, bowiem może ona występować w różnorodnych postaciach, których wyróżnikiem jest stosunek do roli rynku i roli państwa w gospodarce, prowadzący w istocie z jednej strony do określenia skali swobody decyzyjnej, z drugiej zaś do określenia zakresu interwencji państwa. Rynek będąc różnie definiowany, z punktu wiedzeni roli jaką pełni w gospodarce, może być doskonałym lub niedoskonałym. Oznacza to, iż zakres gospodarki rynkowej może być różny pod względem skuteczności działania mechanizmu rynkowego. Ta zaś zależna jest od charakteru konkurencyjności występującej na rynku. Współcześnie, zdaniem wielu ekonomistów gospodarka rynkowa obok swych wielkich zalet nie daje pełnej racjonalności w skali makro. Skłania to do poszukiwania mechanizmów korygujących je. Zostały one dostrzeżone w działaniach państwa (jako super podmiotu gospodarczego), który wobec innych podmiotów zachowywać się interwencyjne pełniąc takie funkcje, jak: alokacyjna, redystrybucyjna i stabilizacyjna. Są one odzewem na niedoskonałość i dysfunkcyjność rynku jako mechanizmu optymalizującego wykorzystywanie zasobów. Przejęcie przez państwo roli korygowania skutków niedoskonałości rynku, natrafia jednak na przeszkody w postaci złożoności współczesnego życia gospodarczego. Pewną barierą jest również fakt ograniczonej możliwości prawidłowego odczytania przez państwo interesu społecznego oraz chęci jego realizacji. Problemy te znalazły wyraz w teoriach wyboru społecznego (public choice). Zgodnie z nimi państwo, jak każdy podmiot gospodarczy dokonuje wyboru przed podjęciem decyzji. Jest on przy tym zarówno wyrazem preferencji indywidualnych jednostek składających się na dane społeczeństwo, jak i sposobu w jaki dokonuje tych preferencji. Logicznym jej dopełnieniem jest sytuacja, zarezerwowania sobie przez państwo pewnego obszaru decyzyjnego nie objętego koniecznością liczenia się z opinią społeczeństwa przynajmniej w pewnym przedziale czasu. Problematyka ta w teorii ekonomii lokowana jest w obszarze decyzji społecznych. Jedną z dróg jej rozwiązania są próby wykorzystania do tego celu mechanizmu przejścia od preferencji indywidualnych do preferencji zbiorowych. Współcześnie ten kierunek dociekań odzwierciedlają obszary wielu nurtów tzw. teorii wyboru społecznego, a zwłaszcza w teorie: rynku politycznego, biurokracji i asymetrii. Ważnym problemem kwestii rynek a państwo w gospodarce jest odpaństwowienie gospodarki i życia społecznego. Wynika to z fakty, iż procesy powrotu gospodarki planowej do gospodarki rynkowej odbywają się nie w formie jednorazowego aktu, lecz jako skomplikowane procesy transformacyjne odtwarzające instytucje, więzi społeczne i metody regulacyjne niezbędne do sprawnego funkcjonowania gospodarki. Stanowią je procesy: przekształceń własnościowych; dereglamentacji oraz deetatyzacji. Wszystkie one przyczyniają się do tego, że w procesie urynkowienia gospodarki ekonomiczne funkcje państwa będą stopniowo ograniczane, przy jednoczesnej zmianie sposobów możliwości ich wykorzystania w dziedzinie tworzenia instytucjonalnych ram sprzyjających rozwojowi gospodarki.

46

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA Postacie gospodarki rynkowej, model "samoregulacyjnej gospodarki rynkowej" (gospodarki wolnorynkowej), model gospodarki rynkowej z interwencjonizmem państwowym (regulowana gospodarka rynkowa), rola rynku w gospodarce, rynek doskonały, rynek niedoskonały, rola państwa w gospodarce, ekonomiczne funkcje państwa w gospodarce rynkowej (alokacyjna, redystrybucyjna i stabilizacyjna), teoria wyboru społecznego (rynku politycznego, biurokracji i asymetrii), przekształcenia własnościowe, dereglamentacji produkcji i obrotu dóbr i usług, deetatyzacja, komercjalizacja majątku publicznego, koncesjonowanie, przetarg, restrukturyzacja gospodarki ZAGADNIENIA KONTROLNE I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX.

OKREŚL ISTOTĘ I POSTACIE GOSPODARKI RYNKOWEJ. PRZEDSTAW ROLĘ RYNKU W GOSPODARCE. PRZEDSTAW ROLĘ PAŃSTWA W GOSPODARCE. SCHARAKTERYZUJ EKONOMICZNE FUNKCJE PAŃSTWA W GOSPODARCE RYNKOWEJ (ALOKACYJNĄ, REDYSTRYBUCYJNĄ I STABILIZACYJNĄ). OMÓW PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA TEORIA WYBORU SPOŁECZNEGO (RYNKU POLITYCZNEGO, BIUROKRACJI I ASYMETRII). OKREŚL ISTOTĘ PRZEKSZTAŁCEŃ WŁASNOŚCIOWYCH. OMÓW PROBLEM DEREGLAMENTACJI PRODUKCJI I OBROTU DÓBR I USŁUG. OMÓW ZAGADNIENIE DEETATYZACJI GOSPODARKI I WSKAŻ JEJ ZASADNICZE FORMY REALIZACJI (KOMERCJALIZACJA MAJĄTKU PUBLICZNEGO, KONCESJONOWANIE, PRZETARG). OKREŚL ISTOTĘ RESTRUKTURYZACJI GOSPODARKI I SCHARAKTERYZUJE JEJ PRZEBIEG NA PODSTAWIE POLSKIEJ GOSPODARKI.

LITERATURA ZALECANA 1. D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia tom 1, Warszawa 1993, rozdz.1 2. Elementarne zagadnienia ekonomii. Praca zbiorowa pod red R.Milewskiego, PWN, Warszawa 1993, rozdz.VIII 3. Elementy makro i mikro ekonomii dla inżynierów. Pod redakcją naukowa S.Marciniaka, PWN, Warszawa 1993, rozdz.3 4. D.R.Kamerschen, R.B.McKenzie, C.Nardinelli, Ekonomia, FGNZZZ "SOLIDARNOŚĆ", Gdańsk 1991, rozdz. 3 i 4 5. M.Nasiłowski, System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, IKE PTE Sp. z o.o., Wydawnictwo KeyTex, Warszawa 1992, rozdz.2 6. P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 1, PWN, Warszawa 1995, rozdz.3, 31, 32, 33

47

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

IV. STRUKTURA I FUNKCJONOWANIE GOSPODARKI NARODOWEJ Gospodarka narodowa w literaturze ekonomicznej jest definiowana najczęściej dwojako. Z jednej strony jak względnie odosobniony makrosystem system (lub podsystem) społeczny, z drugiej zaś jako całokształt zabiegów i działalności prowadzonej w danym kraju. Każde z tych podejść pozwala dostrzec inną stronę jej istoty, struktury oraz funkcjonowania. W obu jest ona przy tym dostrzegana w skali makroekonomicznej.

1. ISTOTA GOSPODARKI NARODOWEJ Gospodarka narodowa jako systemem względnie odosobniony - a więc w pierwszym rozumieniu - jest jednocześnie częścią większego systemu, jakim jest społeczeństwo. Składa się ona z określonych elementów wzajemnie od siebie zależnych. Charakteryzuje się jednocześnie sprzężeniami zwrotnymi związków i zależności między elementami ją tworzącymi. Jako taka jest ona zbiorem elementów powiązanych ze sobą łańcuchem oddziaływań przyczynowoskutkowych. Z kolei gospodarka narodowa rozpatrywana - w drugim rozumieniu - jako całokształt zasobów i działalności prowadzonej w sferze produkcji, podziału, obiegu i konsumpcji w danym kraju, widziana jest przede wszystkim jak podstawa służąca zaspokajaniu potrzeb społeczeństwa. Patrząc zarówno z punktu widzenia teorii jak i praktyki dostrzegać trzeba w niej podstawowy zakres działalności gospodarczej. Jako taka określa ona jednocześnie nieregionalny i nieodcinkowy charakter działalności gospodarczej lub wielkości ekonomicznych. Dostrzegać trzeba w niej równocześnie odrębność i suwerenność gospodarki danego kraju wobec powiązań z ugrupowaniami integracyjnymi i z gospodarką światową. Status każdej gospodarki narodowa zależy od wielu czynników. Najbardziej wpływowymi są: geograficzne, demograficzne, materialne i ustrojowe. Czynnik geograficzny wyznacza położenie i obszar danego państwa. Z kolei czynnik demograficzny (inaczej ludnościowy) wskazuje nie tylko na liczbę ludności, ale również jej podział według płci, wieku, poziomu wykształcenia, zawodu, liczby zawodowo czynnych oraz wielkości zatrudnienia. Natomiast czynnik materialny charakteryzuje bogactwo narodowe danego kraju, wielkość jego majątku narodowego oraz dochodu narodowego. Z kolei czynnik ustrojowy wskazuje na charakter organizacji i funkcjonowania gospodarki.

2. STRUKTURA GOSPODARKI NARODOWEJ Uogólniając oba podejścia określające istotę gospodarki narodowa sprowadzające ją określonych zbiorów elementów i działań wzajemnie od siebie zależnych i zwrotnie sprzężonych, oraz powiązanych ze sobą łańcuchem oddziaływań przyczynowo-skutkowych, celowym jest dokonanie jej dalszej charakterystyki poprzez obraz siatki wzajemnych relacji poszczególnych elementów oraz relacji tych elementów w stosunku do systemu jako całości. Obraz ten nosi nazwę struktury gospodarczej. Strukturą gospodarki narodowej jest więc pewien obraz jej podziału na elementy składowe, dokonany jednak nie dowolnie lecz odzwierciedlający istniejący w rzeczywistości stan i tendencje zmian podziału pracy w społeczeństwie. W praktyce gospodarka narodowa opisywana jest najczęściej poprzez charakterystykę jej makrostruktur gospodarczych (nazywane także subelementami). Do najważniejszych spośród nich zaliczyć trzeba: strukturę podmiotową ; strukturę własnościową; strukturę prawnoorganizacyjną; funkcjonalno-instytucjonalną (funkcjonalno-organizacyjną) ; strukturę produkcyjną (rzeczową) gospodarki (działową, gałęziową, branżową, asortymentową i jakościową); strukturę zatrudnienia i kwalifikacji oraz strukturę stosowanych technologii.

48

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

2.1. Struktura podmiotowa gospodarki narodowej Gospodarka narodowa jako całość składa się z wielu milionów podmiotów gospodarczych którymi są gospodarstwa domowe oraz przedsiębiorstwa . Oprócz nich samodzielnym podmiotem gospodarczym jest państwo. 2.1.1. Gospodarstwa domowe Gospodarstwa domowe to dobrowolne związki ludzi wspólnie zamieszkujących i podejmujących decyzje finansowe dotyczące sposobu wydawania zarobionych pieniędzy. Składają się one z osób powiązanych więzami rodzinnymi. Są więc one wyodrębnionymi i samodzielnymi ekonomicznie podmiotami gospodarki narodowej. Działają głównie w sferze spożycia, a tylko w ograniczonym zakresie (rolnicy i rzemieślnicy) w sferze produkcji. Gospodarstwa domowe mają określone możliwości i spełniają pewne funkcje w gospodarce narodowej i w społeczeństwie. Każde gospodarstwo domowe, niezależnie od wielkości ma możliwość decydowania o tym, jak i gdzie zastosować zasoby które posiada oraz w jaki sposób najlepiej pozyskiwać i konsumować dobra i usługi zaspakajające jego potrzeby. Członkowie gospodarstwa domowego sami decydują o sposobie wykorzystania swoich zasobów pracy (siły roboczej), jak i o tym co i ile konsumować. Gospodarstwom domowym przypisuje się pełnienie funkcji ekonomicznych, społecznych i reprodukcyjnych. W polu widzenia ekonomii pozostaje przede wszystkim funkcja : konsumpcyjna i produkcyjna. Funkcja konsumpcyjna wyraża się w czynnościach związanych bezpośrednio z organizowaniem i realizacją konsumpcji. Wyraża się ona działalnością gospodarstw domowych na rzecz zaspokojenie potrzeb rodziny która ją tworzy, zarówno indywidualnych, jak i wspólnych dla całej rodziny. Funkcja produkcyjna sprowadza się do pozyskania środków, które są wydatkowane na zaspokojenie tych potrzeb, lub wykonywanie przez jego członków określonych prac, które zaspokoją te potrzeby. Środki finansowania konsumpcji mogą pochodzić z: bieżących dochodów, nagromadzonych poprzednio oszczędności lub z kredytu. Część środków na zaspokojenie potrzeb gospodarstw domowych pochodzi z funduszy społecznych. Najważniejszą formą tworzenia środków finansowania konsumpcji są dochody bieżące. Gospodarstwa domowe dostarczają przedsiębiorstwu zasoby czynników którymi dysponują przede wszystkim pracę (siłę roboczą), ale także kapitał i ziemię. W zamian za świadczone usługi tych czynników otrzymują one dochody w postaci płac, zysków i czynszów. Gospodarstwa domowe dostarczają przedsiębiorstwom zasoby a kupują dobra i usługi. Uzyskane dochody konsumenci wydają nabywając dobra wytworzone przez producentów. Kierują się oni przy tym w dużej mierze tradycją, modą, chęcią wyróżnienia się, a nie zawsze rachunkiem ekonomicznym. Charakterystycznym dla gospodarstw domowych jest z reguły, z jednej strony dążenie do optymalizacji zaspokojenia swoich subiektywnie rozumianych potrzeb - czyli optymalizacji spożycia, z drugiej zaś ich dążenie do maksymalizacji dochodów (chociaż są i takie które przedkładają czas wolny od pracy). Ważnym warunkiem realizacji tych celów jest dla nich swoboda wyboru, gdyż tylko wówczas mogą realizować swoje preferencje, które jednocześnie pobudzają je do maksymalizacji dochodów. Gospodarstwa domowe z innymi podmiotami gospodarczymi powiązane są więzami rynkowymi. Na więzach tych zaś zawsze ciąży dążenie do rozwiązania problemu: w jaki sposób postępować aby by powstały warunki dla najlepszego zaspokojenia jego potrzeb. 2.1.2. Przedsiębiorstwa Przedsiębiorstwa to podmioty gospodarcze prowadzące na własny rachunek działalność produkcyjną lub usługową w celu osiągnięcia określonych korzyści. Są one wyodrębnionymi 49

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

jednostkami pod względem ekonomicznym, techniczno-organizacyjnym i prawnoorganizacyjnym, prowadzącym działalność produkcyjną, handlową lub usługową. W zależności od ich charakteru i rodzaju wytwarzanej produkcji, wykorzystują czynniki produkcji dostarczone przez gospodarstwa domowe do wytworzenia dóbr i usług. Przedsiębiorstwa płacą gospodarstwom domowym za wykorzystanie czynników produkcji oraz sprzedają im wytworzone dobra i usługi. Wyodrębnienie ekonomiczne przedsiębiorstwa oznacza, że jego majątek ma ściśle określony status własnościowy (że jest własnością indywidualną lub należy do grupy właścicieli - gdy jest ono spółką, lub że stanowi on własność państwową) oraz, że jego sytuacja ekonomiczna zależy przede wszystkim od wyników jego własnej działalności. Oznacza ono również, że dysponowanie majątkiem przedsiębiorstwa leży tylko w gestii jego właścicieli, którzy odtwarzają i rozwijają samodzielnie działalność gospodarczą. Wyodrębnienie techniczno-organizacyjne oznacza zaś, że przedsiębiorstwo posiada wyodrębnione wyposażenie produkcyjne, przystosowane do wytwarzania określonych dóbr i usług oraz posiada określoną załogę podporządkowaną konkretnemu zwierzchnikowi. Natomiast wyodrębnienie prawno-organizacyjne oznacza, że posiada ono osobowość prawną którą nabywa po wpisaniu do rejestru handlowego - i ma prawo zawierania umów z kontrahentami, zaciągania zobowiązań itp. Każde przedsiębiorstwo posiada oraz spełnia pewne funkcje w gospodarce narodowej oraz w społeczeństwie danego kraju. W gospodarce rynkowej na plan pierwszy wysuwają się funkcje: organizatora produkcji oraz organizatora stosunków międzyludzkich. Funkcja organizatora produkcji sprowadza się do dokonywania wyboru (co, ile, jak i gdzie produkować) przez właściciela lub menedżera. Funkcja zaś organizatora stosunków międzyludzkich sprowadza się do takiego kształtowania więzi interpersonalnych, które pozwoliłyby wykorzystać dla dobra przedsiębiorstwa, wiedzę (najczęściej wyspecjalizowaną), zdolności, doświadczenia wszystkich zatrudnionych w nim . W rzeczywistości gospodarczej spotykamy się z dużą ilością przedsiębiorstw, różniących się od siebie formą i rodzajem. Sytuacja ta rodzi potrzebę ich klasyfikacji. Najbardziej trafnymi z tego punktu widzenia są kryteria : form własności, organizacyjne, rozmiaru (wielkości), pozycji rynkowej oraz rodzaju prowadzonej działalności. Ponieważ dwa pierwsze kryteria pokrywają się z rozróżnieniem struktury własnościowej i organizacyjnej gospodarki narodowej, która to została omówiona w dalszej części wykładu, uwaga dalszych rozważań zostanie skupiona na pozostałych kryteriach. Ze względu na wielkość wyróżnia się: przedsiębiorstwa małe (zatrudniające mniej niż 100 pracowników), przedsiębiorstwa średnie (od 100 do 1000 pracowników) i przedsiębiorstwa duże (zatrudniające ponad 1000 pracowników). Każdy rodzaj tych przedsiębiorstw ma swoje zalety i wady. Dominującymi w gospodarce rynkowej są przedsiębiorstwa małe. Natomiast ze względu na kryterium pozycji rynkowej przedsiębiorstwa dzielimy na przedsiębiorstwa: doskonale konkurencyjne, o ograniczonej konkurencyjności, monopole naturalne i sztuczne, oligopole i monopsony. Takie rozróżnienie przedsiębiorstw ma znaczenie z punktu widzenia kształtowania kosztów i cen. Z kolei ze względu na kryterium rodzaju działalności przedsiębiorstwa można podzielić na wytwarzające produkty (jeden produkt lub wiele produktów) oraz świadczące usługi (dla ludności lub dla innych przedsiębiorstw). Częstą sytuacją jest integracja różnych rodzajów działalności gospodarczej, jak: produkcyjnej z handlową, produkcyjnej z handlową i serwisową, przemysłowej z badawczo-rozwojową itp. Wyrazem poziomej integracji przedsiębiorstw jest konglomerat - czyli zespół przedsiębiorstw produkujących różne, niezależne produkty. Równie częstą sytuacją jest dywersyfikacja przedsiębiorstw polegająca na odłączaniu od ich działalności tych jej rodzajów które powodują pogorszenie efektywności przedsiębiorstw. Rozwiązania te prowadza do powstawania firm specjalistycznych. Przykładem takiego przedsiębiorstwa jest przedsiębiorstwo leasingowe zajmujące się dzierżawieniem lub wynajmowaniem środków trwałych lub konsumpcyjnych trwałego użytku.

50

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Każde przedsiębiorstwo, bez względu na jego rodzaj, rozpatrywane w ujęciu systemowym jest jednością sfery realnej i sfery regulacyjnej. Sferę realną tworzą zasoby pracy, zasoby i stan środowiska naturalnego, stan wiedzy oraz technologii. Ludzie (pracownicy), maszyny i urządzenia, materiały, ziemia i środki pieniężne, które w procesie transformacji - przy użyciu odpowiednik technik znanych przedsiębiorstwu przyczyniają się do powstania nowej jakości w postaci produktów lub usług (jako rzeczowego wyniku transformacji) oraz satysfakcji pracowników z tytułu pracy która się do tego przyczyniła. Sferę regulacyjną, którą jest zespół mechanizmów społecznych umożliwiających dokonywanie się procesów realnych, tworzy zbiór informacji powstałych w wyniku planowania, organizowania, motywowania i kontroli sprzężonej z otoczeniem zewnętrznym. O jej funkcjonowaniu stanowią takie elementy zewnętrznego otoczenia przedsiębiorstwa jak: rynek pracy, rynek dóbr i usług oraz technologii, system walutowo-pieniężny, system finansowy państwa oraz system polityczny i społeczny. 2.2. Struktura własnościowa gospodarki narodowej Odwołując się do kryterium własnościowego wyróżnia się w gospodarce narodowej dwa sektory - sektor własności prywatnej i sektor własności publicznej (schemat 4.1.). Sektor własności prywatnej tworzy własność prywatna krajowa i zagraniczna oraz własność mieszana. Krajową własność prywatną, która jest zasadniczą częścią własności prywatnej, stanowi własność osób fizycznych (indywidualne gospodarstwa rolne, zakłady osób fizycznych), własność spółdzielczą, własność spółek prywatnych, własność fundacji, jednostek samorządu gospodarczego i związkowego oraz jednostek organizacji wyznaniowych. Prywatną własność zagraniczną stanowi zaś własność przedstawicielstw firm zagranicznych, przedsiębiorstw zagranicznych drobnej wytwórczości oraz spółki z udziałem kapitału zagranicznego. Prywatną własnością mieszaną jest własność spółek z przewagą własności (kapitału) prywatnego. Natomiast sektor własności publicznej stanowi własność państwowa, komunalna i mieszana. W obszarze własności państwowej wyróżnić trzeba własność Skarbu Państwa oraz własność państwowych osób prawnych. Własność Skarbu państwa tworzy własność organów władzy, fundusze Skarbu Państwa oraz spółki Skarbu Państwa. Z kolei własność państwowych osób prawnych tworzy własność przedsiębiorstw państwowych, fundusze państwowe oraz spółki państwowych osób prawnych. Własność komunalna to własność jednostek samorządu terytorialnego - w tym przedsiębiorstw komunalnych, funduszy komunalnych oraz spółek komunalnych. Z kolei własność publiczna mieszana to własność spółek z przewagą własności (kapitału) publicznego. 2.3. Struktura prawno-organizacyjna gospodarki narodowej Z kryterium własnościowym ściśle związane jest kryterium prawno-organizacyjne. Pozwala ona na wyróżnienie prawno-organizacyjnej struktury gospodarki narodowej (schemat 4.1.). Ograniczając strukturę gospodarki narodowej do podstawowych podmiotów gospodarki narodowej to jest do gospodarstw domowych i przedsiębiorstw, z punktu widzenia kryterium własnościowego i prawno-organizacyjnego wyróżnić można przedsiębiorstwa prywatne i przedsiębiorstwa publiczne. 2.3.1. Przedsiębiorstwa prywatne Pochodną własności prywatnej - przy ograniczeniu się do podstawowego podmiotu gospodarki jakim jest przedsiębiorstwo - wyróżnić trzeba przedsiębiorstwa prywatne. Są to przedsiębiorstwa należące do prywatnego właściciela. Ich działalność prowadzona jest w oparciu o wpis do ewidencji działalności gospodarczej. Zakres i rolę tych przedsiębiorstw poszerzają procesy 51

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

prywatyzacji . Mogą one występować w kilku formach. Najczęściej dokonywanym ich podziałem jest podział na: przedsiębiorstwa osób fizycznych (tzw. przedsiębiorstwa jednoosobowe), spółki i spółdzielnie. 2.3.1.1. Przedsiębiorstwa jednoosobowe Przedsiębiorstwo jednoosobowe (nazywane także niekiedy spółką jednoosobową) jest taką organizacją gospodarczą, która posiada jednego właściciela - którą jest osoba fizyczna. Jest ona najprostszą formą prowadzenia działalności gospodarczej. Jest więc ono podmiotem gospodarczym realizujący przedsięwzięcia gospodarcze przez jedną osobę, będącą jednocześnie właścicielem. Działalność ta w warunkach gospodarki rynkowej, po spełnieniu prostych czynności organizacyjnych i prawnych rozwijana jest do skali pożądanej. Pojedynczy właściciel jest jednocześnie producentem dóbr lub usług, kontrolerem tej produkcji oraz jej sprzedawcą. W granicach prawa i konkurencji jest pełnoprawnym podmiotem decyzyjnym. Wszelkie jej zyski traktowane są jako dochód wymagający opodatkowania. Przedsiębiorstwo jednoosobowe dla rozpoczęcia swego funkcjonowania nie wymaga dużego kapitału, skomplikowanego procesu rejestracyjnego i w większości przypadków uzyskania koncesji. Rozpoczyna ona działalność po: zgłoszeniu do ewidencji działalności gospodarczej, uzyskaniu numeru statystycznego REGON, zgłoszeniu obowiązku podatkowego w urzędzie skarbowym; rejestracji w oddziale ZUS i założeniu konta bankowego. Właściciel jest jednocześnie pracownikiem. Może swobodnie dysponować majątkiem firmy i całym zyskiem. Płaci podatek tylko od osobistego dochodu (wynagrodzenia). Za zobowiązania firmy odpowiada on całym swoim majątkiem - tak firmy jak i osobistym. Do tej grupy przedsiębiorstw zalicza się również indywidualne gospodarstwo rolne, łączące w sobie funkcję przedsiębiorstwa i funkcję gospodarstwa domowego. Przedsiębiorstwo własności indywidualnej w swej realnej działalności napotyka na szereg ograniczeń. Wynikają one z samej istoty własności indywidualnej. Są nimi: źródła finansowania właściciela (tj. oszczędności i pożyczki) pozwalające rozwijać produkcję tylko do pewnych rozmiarów, formy i skali; osobiste prowadzenie przedsiębiorstwa, co nie pozwala korzystać z rady i wsparcia innych współwłaścicieli - gdyż ich nie ma; oraz - wyłączne i całościowe obciążenie właściciela wszelkimi zagrożeniami i niepowodzeniami funkcjonowania firmy. Właściciel przejmujący wszystkie zyski ponosi jednocześnie pełne ryzyko z tytułu swojej działalności - jeśli nie może wywiązać się z finansowych zobowiązań wobec wierzycieli i ogłasza bankructwo, to aktywa firmy mogą być sprzedane przez sąd w celu spłacenia długów - a jeśli one nie wystarczają na pokrycie wszystkich długów to sprzedaży może podlegać także majątek osobisty właściciela. 2.3.1.2. Spółki Jedną z form przedsiębiorstw prywatnych są spółki. Pod pojęciem spółki rozumiemy organizację gospodarczą zawiązaną na bazie umowy, której przedmiotem działania jest działalność gospodarczej a stronami jej wspólnicy - wnoszący określone wkłady oraz działających wspólnie do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego. W praktyce spotykamy się z różnymi klasyfikacjami spółek, w zależności od przyjętych kryteriów klasyfikacyjnych. Według kryterium źródła prawa regulującego powstanie oraz działalność spółki, dzielimy je na: spółki cywilne i spółki handlowe. Podział ten jest prawnie dokonany w ustawodawstwie polskim. W odniesieniu do spółek cywilnych - przepisami Kodeksu Cywilnego (art. 860- 875), a w odniesieniu do spółek handlowych - przepisami Kodeksu Handlowego (na mocy rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 30.06.1934r.). W praktyce możemy spotkać się również ze spółką cichą . Według kryterium podstawy ekonomicznej tworzenia i zakresu odpowiedzialności za zobowiązania spółki, dzielimy je na: spółki osobowe i spółki kapitałowe.

52

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

W polskiej rzeczywistości gospodarczej, przy połączeniu obu tych kryteriów oraz uwzględnieniu innych uregulowań prawnych można dokonać podziału spółek na: − osobowe (cywilne, jawne, komandytowe) ; − kapitałowe (z o.o.; akcyjne;) ; − spółki z udziałem podmiotów zagranicznych (joint ventures). 2.3.1.2.1. Spółki osobowe

Spółki osobowe to spółki opierające swoją działalność na osobistej pracy wspólników w przedsiębiorstwie, którzy również ponoszą pełną odpowiedzialność materialną za jej zobowiązania. Do jej założenia niezbędni są conajmniej dwaj wspólnicy oraz wniesione przez nich wkłady. Do spółek osobowych zalicza się : spółki cywilne, spółki jawne i spółki komandytowe. 2.3.1.2.1.1. Spółka cywilna

Spółka cywilna funkcjonuje w oparciu o przepisy prawa cywilnego. Nie posiada ona osobowości prawnej. Wspólnikami mogą zostać osoby fizyczne jak i prawne, na mocy umowy w której zobowiązują się do dążyć do osiągnięcia założonego celu gospodarczego przez działanie w określony sposób - zwłaszcza zaś przez wniesienie wkładu (pieniężnego, rzeczowego, świadczenia usług lub innych praw). Ich wspólny majątek jest wyodrębniony - co oznacza, że nie mogą oni samodzielnie nim rozporządzać. Podział tego majątku jest możliwy dopiero po zaprzestaniu działalności spółki. Za zobowiązania spółki wspólnicy odpowiadają solidarnie. Zwykle każdy z nich - chyba, że mocą umowy postanowiono inaczej - każdy z nich reprezentuje interesy spółki w takich granicach do jakich jest upoważniony. Wspólnicy osiągają korzyści gospodarcze oraz udział w podziale zysku osiąganego przez spółkę, w wyniku realizacji gospodarczej celu spółki. Rozpoczęcie działalności uwarunkowane jest: sporządzeniem umowy określającej cel działalności; czas jej trwania; rodzaj działalności; wysokość i rodzaj wykładów; udział wspólników w zyskach i stratach; sposób reprezentacji w kontaktach zewnętrznych; zgłoszeniem umowy w urzędzie skarbowym; zgłoszenie podmiotu do ewidencji działalności gospodarczej; uzyskanie numeru statystycznego REGON; zgłoszeniem obowiązku podatkowego w urzędzie skarbowym; zarejestrowaniem podmiotu w oddziale ZUS oraz założeniem konta bankowego. 2.3.1.2.1.2. Spółka jawna

Funkcjonowanie spółki jawnej jest uregulowane przepisami prawa handlowego, mimo że pod względem konstrukcji prawnej zbliżona jest do spółki cywilnej. Podstawą jej działania jest praca wspólników. Nie posiada ona osobowości prawnej. Posiada natomiast - zgodnie z przepisami prawa handlowego - uprawnienia pozwalające na: występowanie przed sądem jako strona i na zawieranie umów. Spółka jawna ma wyodrębniony majątek, który stanowią pieniężne i niepieniężne wkłady wspólników. Udziałem może być również ich własna praca. Z reguły - chyba że umowa stanowi inaczej - każdy wspólnik ma prawo do takiego samego udziału w zyskach i stratach, bez względu na wartość wniesionego wkładu. Za zobowiązania spółki wobec wierzycieli, wspólnicy odpowiadają bez ograniczenia, to jest całym majątkiem spółki oraz całym swoim majątkiem osobistym. Każdy wspólnik ma również prawo reprezentować spółkę na zewnątrz i obowiązek prowadzenia spraw spółki. Prowadzenie spółki z reguły jest powierzone jednemu lub kilku wspólnikom. Wspólnicy aby rozpocząć działalność muszą określić w umowie zasady działania spółki; zgłosić umowę w urzędzie skarbowym; dokonać rejestracji w sądzie rejestrowym; uzyskać numer statystyczny REGON; zgłosić obowiązek podatkowy w urzędzie skarbowym; zarejestrować podmiot w oddziale ZUS oraz założyć konto bankowe. 2.3.1.2.1.3. Spółki komandytowe

53

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Funkcjonowanie spółki komandytowej oparte jest na przepisach prawa handlowego. Jej istotą jest to, że część jej udziałowców - a przynajmniej jeden ze wspólników odpowiada bez ograniczenia całym swoim majątkiem za zobowiązania spółki (tak samo jak w spółce osobowej), a pozostali wspólnicy jedynie do wysokości swojego wkładu kapitałowego (tak, jak w spółce kapitałowej). 2.3.1.2.2. Spółki kapitałowe

Spółki kapitałowe to spółki będące zgrupowaniem kapitału a nie osób. Są one spółkami prawa handlowego. Mają one osobowość prawną i swój odrębny interes różny od interesu wspólników. Charakteryzują się brakiem powiązania osobistej pracy wspólników. Wspólnicy są dostarczycielami kapitału, a ich ranga zależna jest od wagi (ilości) ich udziału z działalnością spółki. Ponoszą oni odpowiedzialność za zobowiązania spółki tylko do wysokości swoich udziałów, bez angażowania swego majątku. Nie ponoszą natomiast odpowiedzialności za zobowiązania wspólników wobec ich wierzycieli. Spółki kapitałowe dzielą się na spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (z o.o.) i spółki akcyjne. 2.3.1.2.2.1. Spółki z o.o.

Spółki z o.o. funkcjonują w oparciu o uregulowania przepisami prawa handlowego. Posiada ona osobowość prawną. Tworzona jest przez jedną lub więcej osób dla realizacji celów gospodarczych. Wspólnikami mogą być podmioty posiadające zdolność do czynności prawnych. Do jej założenia wymagany jest mniejszy kapitał założycielski aniżeli do założenia spółki akcyjnej. Udziały założycielskie są trudno zbywalne, gdyż nie mogą być wystawione na okaziciela lub na zlecenie, co jednak zapewnia większą stabilność udziałowców. Spółka odpowiada za swoje zobowiązania tylko własnym majątkiem, co oznacza, że ryzyko udziałowców ogranicza się do wysokości wniesionych wkładów. Powstanie spółki jest możliwe po dopełnieniu takich warunków jak: sporządzenia umowy spółki w formie aktu notarialnego; zarejestrowaniu spółki w sądzie rejestrowym; zgłoszenia spółki we właściwym ministerstwie; uzyskania koncesji - jeśli jest ona wymagana; uzyskaniu numeru statystyczny REGON; zgłoszenia obowiązku podatkowego w urzędzie skarbowym i zarejestrowania podmiotu w oddziale ZUS; założenia konta bankowego; zebrania kapitału zakładowego oraz ustanowienia władz spółki. W umowie spółki określa się imiennie wspólników i wysokość wniesionych udziałów. W spółce z o.o. funkcjonują władze spółki obligatoryjne i fakultatywne. Władzę obligatoryjną stanowi zgromadzenie wspólników i zarząd. Natomiast władzę fakultatywną stanowi rada nadzorcza lub komisja rewizyjna - jeśli występuje większa liczba wspólników (więcej niż 50 osób). 2.3.1.2.2.2. Spółki akcyjne

Spółki akcyjne funkcjonują w oparciu o regulacje prawa handlowego. Mają one osobowość prawną. Może być ona tworzona dla każdego celu dozwolonego prawnie, a nie tylko w celu działalności gospodarczej. Podstawą jej powstania jest kapitał akcyjny wniesiony przez wspólników w formie wkładów założycieli lub w formie subskrypcji. Uczestnikami spółki akcyjnej są właściciele akcji. Mają oni prawo do udziału w zysku osiągniętym przez spółkę (dywidenda), ale nie są właścicielami spółki. Akcjonariusze mają prawo do uczestnictwa w walnym zgromadzeniu i prawo głosu. Jedna akcja daje prawo do jednego głosu. Właściciele akcji nie odpowiadają swoim majątkiem za zobowiązania spółki, tzn. że spółka odpowiada za swoje zobowiązania jedynie do wysokości swojego majątku. Założyciele spółki (minimum trzech) opracowują statut spółki w formie aktu notarialnego. Spółka akcyjna, aby mogła rozpocząć swoją działalność winna spełnić warunki takie same jak dla spółki z o.o. od której zasadniczo różni się wysokością kapitału zakładowego. Do władz spółki zalicza się: walne zgromadzenie akcjonariuszy, radę nadzorczą lub komisję rewizyjną oraz zarząd.

54

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Ważną formą spółki akcyjnej jest korporacja, którą stanowi zbiór podmiotów gospodarczych (jednostek gospodarczych) które postanowiły wspólnie prowadzić działalność gospodarczą. Jest ona osobą prawną dysponującą prawem kupowania i sprzedawania, pobierania i udzielania pożyczek, pozywania i bycia pozwaną, przyjmowania do pracy i zwalniania z niej, wszystko we własnym imieniu. Do jej zalet jako formy organizacji przedsięwzięć gospodarczych zaliczyć trzeba: fakt ponoszenia odpowiedzialności właścicieli korporacji, tylko za jej długi, tzn. w przypadku jej bankructwa tracą tylko zainwestowane pieniądze nie tracą własności osobistej; duża zdolność do gromadzenia kapitału, wynikająca z faktu ograniczonej odpowiedzialności właścicieli, zmniejszającego wyraźnie ryzyko inwestorów; nie wiązanie bezpośredniego życia korporacji z życiem jej właścicieli; prawa własności są bowiem ściśle oddzielane od odpowiedzialności kierownictwa, właściciele nie muszą przeznaczać swojego czasu na prowadzenie działalności gospodarczej, aby otrzymać przychody z własności; oraz - możliwość swobodnego przenoszenia prawa własności między kupujących a sprzedających, poprzez zorganizowanie rynku papierów wartościowych. Do ujemnych stron korporacji zaliczyć trzeba zaś przede wszystkim: trudności związane z jej utworzeniem, które wymagają akceptacji odpowiednich władz; oraz mniej korzystne opodatkowanie. 2.3.1.2.3. Spółki joint ventures

Spółka joint ventures to spółka z udziałem podmiotu zagranicznego, działająca na zasadzie wspólnych przedsięwzięć. Prowadzi ona działalność gospodarczą w zakresie: produkcji towarów, budownictwa, handlu i usług. Przyjmuje postać spółek prawa handlowego w formie kapitałowej, to jest jako spółka z o.o. lub spółka akcyjna. 2.3.1.3. Spółdzielnie Przedsiębiorstwa spółdzielcze, to samorządne dobrowolne zrzeszenie o nieograniczonej liczbie członków, działające dla dobra swoich członków i zaspokojenia ich potrzeb. Prowadzą one obok działalności gospodarczej - będącej podstawowym kierunkiem działalności także działalność kulturalno-oświatową (społeczno-wychowawczą). Spółdzielnia, aby mogła powstać, wolę jej założenia musi wyrazić pewna grupa osób (10 osób fizycznych lub 3 osoby prawne), która uchwala statut i dokonuje wyboru organów spółdzielni. Po wpisaniu spółdzielni do rejestru spółdzielni nabywa on osobowość prawną. Organami spółdzielni są: walne zgromadzenie, rada nadzorcza i zarząd. Członkowie spółdzielni wnoszą wpisowe i udział, tworząc w ten sposób fundusz zasobowy i fundusz udziałowy. Podstawowymi cechami spółdzielni jest to, że: jej członkowie mogą wnosić środki produkcji i ziemię; zarządzanie opiera się na zasadach samorządowych, a podział nadwyżki ekonomicznej następuje po uwzględnieniu bieżącego wkładu pracy członków spółdzielni według wysokości wniesionego wkładu kapitałowego. 2.3.2. Przedsiębiorstwa publiczne Pochodną własności publicznej są przedsiębiorstwa publiczne. Mogą one występować w kilku formach. Najczęściej spotykaną są przedsiębiorstwa państwowe i przedsiębiorstwa komunalne. 2.3.2.1. Przedsiębiorstwa państwowe Przedsiębiorstwami państwowymi są samodzielne, samorządne i samo finansujące się jednostki prowadzące działalność gospodarczą powołaną w celu zaspokojenia potrzeb społecznych i osiągania efektów ekonomicznych. Występują one w ograniczonej formie również w gospodarce rynkowej. Ma to miejsce we wszystkich światowych gospodarkach. Udział tych przedsiębiorstw w gospodarce narodowej maleje w miarę ich prywatyzacji.

55

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

2.3.2.2. Przedsiębiorstwa komunalne Przedsiębiorstwo komunalne, to organizacje gospodarcze użyteczności publicznej. Powołuje się do życia w celu zaspokojenia potrzeb ludności zamieszkałej na określonym terenie (np. gminy miejskiej lub wiejskiej), prowadzące działalność przede wszystkim w zakresie: komunikacji, dostaw ciepła i gazu, wywozu śmieci, zarządzania mieszkaniami komunalnymi, usługami kulturalnymi). Działają one zwykle w warunkach mniejszej samodzielności. Wykonywanie określonych zadań zleca jej organ założycielski, który finansuje je (dotuje) z budżetu państwa lub gminy. 2.3.3. Przedsiębiorstwa mieszane Pochodną własności mieszanej (prywatno-publicznej bez względu na charakter przewagi konkretnego rodzaju własności) są przedsiębiorstwa mieszane. Są to z reguły spółki z przewagą bądź to kapitału (mienia) prywatnego bądź publicznego. Specyficzną formą przedsiębiorstw mieszanych w pewnych sytuacjach (gdy są związane z procesami prywatyzacji) mogą być spółki akcjonariatu pracowniczego. W tego typu przedsiębiorstwach część ich jest własnością publiczną, a część własnością prywatną - to jest własnością zatrudnionych w nich pracowników, którzy przejęli akcje przedsiębiorstw w których byli zatrudnieni na dogodnych i korzystnych warunkach. Ta forma przedsiębiorstw jest popierana przez rządy wielu krajów - jako forma rozwoju tzw. "kapitalizmu ludowego". Schemat 4.1. Struktura gospodarki narodowej według kryterium własnościowego i prawno-organizacyjnego

2.4. Struktura funkcjonalno-instytucjonalna (organizacyjno-instytucjonalna) gospodarki Zyskującym coraz bardziej na znaczeniu, ze względu na wykorzystanie przy prowadzeniu rachunków narodowych, jest podział funkcjonalny gospodarki narodowej, który można nazwać również podziałem organizacyjno-instytucjonalnym (schemat 4.2.). Jego zastosowanie jest wynikiem odwołania się do kryterium celów ekonomicznych oraz wiodących cech zachowań podmiotów gospodarczych. Konsekwencją tego podejścia jest podział gospodarki narodowej na sześć następujących sektorów: 1. Sektor przedsiębiorstw niefinansowych - który tworzą podmioty gospodarcze wytwarzające towary (dobra i usługi) rynkowe oraz prowadzące księgi rachunkowe. Są nimi: −osoby prawne (niezależnie od liczby pracujących) - w tym przede wszystkim przedsiębiorstwa państwowe, komunalne, spółki akcyjne i spółki z o.o., spółdzielnie oraz przedsiębiorstwa zagraniczne drobnej przedsiębiorczości; −samodzielne jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej (niezależnie od liczby pracujących) - w tym jednostki państwowe, spółki jawne i komandytowe - prowadzące działalność gospodarczą na własny rachunek; −osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą z liczbą pracujących powyżej 5 osób (z wyłączeniem indywidualnych gospodarstw rolnych); −zakłady budżetowe i gospodarstwa pomocnicze jednostek budżetowych. 2. Sektor instytucji finansowych i ubezpieczeniowych - który tworzą podmioty gospodarcze zajmujące się pośrednictwem finansowym oraz pomocniczą działalnością finansową. Są nimi: −bank centralny (w Polsce - Narodowy Bank Polski); −banki państwowe (jak: Powszechna Kasą Oszczędności, Bank Gospodarstwa Krajowego); −bank państwowo-spółdzielczy (Bank Gospodarki Żywnościowej); −banki spółdzielcze; −banki spółki akcyjne (Bank Handlowy S.A.,...); −kantory wymiany walut 56

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

−biura maklerskie; −instytucje ubezpieczeniowe. 3. Sektor instytucji rządowych i samorządowych - który tworzą podmioty gospodarki narodowej: −działające na zasadach określonych w prawie budżetowym, jak: jednostki budżetowe, zakłady budżetowe, gospodarstwa pomocnicze jednostek budżetowych (z wyjątkiem zaliczonych do sektora przedsiębiorstw niefinansowych), −działające na zasadach określonych odrębnymi ustawami - zwłaszcza zaś w odniesieniu do systemu finansowego oraz funkcjonujące w oparciu o dotacje) jak np. szkoły wyższe). 4. Sektor gospodarstw domowych - który tworzą osoby fizyczne pracujące na własny rachunek w: −indywidualnych gospodarstwach rolnych, −innych (poza gospodarstwami rolnymi) gospodarstwach z liczbą zatrudnionych do 5 osób i prowadzących uproszczoną ewidencję księgową, oraz −osoby fizyczne uzyskujące dochód z pracy najemnej i niezarobkowych źródeł (np. emeryci i renciści). 5. Sektor instytucji niekomercyjnych - który tworzą: −organizacje: społeczne, polityczne, partie polityczne, organizacje związków zawodowych, stowarzyszenia, fundacje, jednostki organizacji wyznaniowych, −jednostki umowne, których działalność polega na rozdysponowaniu zakładowego funduszu świadczeń socjalnych wydzielonego z przedsiębiorstw niefinansowych, instytucji finansowych i ubezpieczeniowych oraz instytucji rządowych i samorządowych. 6. Sfera zagranicy - którą tworzą podmioty gospodarcze będące własnością nierezydentów i których działalność nie pozwala na zestawienie pełnego rachunku lecz jedynie wyodrębnionych transakcji. Schemat 4.2. Struktura gospodarki według kryterium funkcjonalno-instytucjonalnego

2.5. Struktura produkcyjna (rzeczowa) gospodarki Struktura produkcyjna (nazywana także rzeczową) gospodarki narodowej dotyczy tylko jej struktur produkcyjnych. Jest ona więc ujęciem węższym aniżeli podział według struktury podmiotowej, własnościowej, prawno-organizacyjnej i funkcjonalno-instytucjonalnej. Podział gospodarki narodowej ze względu na strukturę produkcyjną pozwala wyróżnić: działy, gałęzie i branże gospodarki narodowej oraz asortymenty towarów i usług. Dział gospodarki narodowej tworzy grupa przedsiębiorstw lub innych jednostek wykonujących zbliżone do siebie funkcje wynikające ze społecznego podziału pracy. Są nimi np. przemysł, rolnictwo, budownictwo, transport, łączność, handel i inne. Działy gospodarki narodowej dzielą się na gałęzie, które obejmują przedsiębiorstwa lub inne jednostki zbliżone do siebie procesem produkcyjnym oraz przeznaczeniem produkcji. Przykładem tego podziału jest np. wyodrębnienie w przemyśle takich gałęzi jak: wydobywcze i przetwórcze, a w rolnictwie produkcji roślinnej i hodowli zwierząt. Z kolei gałęzie produkcji, jeśli stosować kryterium dalszej specjalizacji, dzielą się na grupy zwane branżami. Branżami są np. w przemyśle: przemysł węglowy, przemysł naftowy, przemysł elektrotechniczny, samochodowy i inne, a w rolnictwie: ogrodnictwo, sądownictwo, mleczarstwo itp. W praktyce obok tych elementów struktury wynikających z podziału według kryterium produkcyjnego spotykamy się z wyróżnieniem w obszarze gospodarki narodowej kompleksu gospodarczego (jak np. kompleks gospodarki żywnościowej czy też kompleks paliwowo energetyczny). Jest on subelementem gospodarki strukturalnie znacznie większy od działu 57

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

gospodarki narodowej. Skupia on w sobie jeden z działów gospodarki narodowej oraz gałęzie i branże z innych działów lub też jest zespoleniem kilku gałęzi gospodarki narodowej. Niekiedy również wyróżnia się - stosując kryterium produkcyjne - sektory gospodarki narodowej. Pod tym pojęciem rozumie się podział produkcyjnej części gospodarki narodowej ze względu na charakter poszczególnych działów gospodarki narodowej. Najczęściej wyróżnia się trzy sektory: − sektor I - do którego zalicza się produkcję pierwotną - a więc taką która polega na pozyskiwaniu dóbr materialnych z otaczającej człowieka przyrody - obejmującą rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo oraz przemysł wydobywczy (który niekiedy ujmuje się w sektorze II); − sektor II - obejmujący przemysły przetwórcze (łącznie z budownictwem); − sektor III - do którego należą wszelkiego rodzaju usługi. 2.6. Struktura zatrudnienia i kwalifikacji Często spotykanym podziałem gospodarki narodowej jest jej podział ze względu na strukturę zatrudnienia i kwalifikacji. Jest on wynikiem faktu obejmowania przez gospodarkę narodową szerokiego zakresu działalności ekonomicznej ludzi. Z tego punktu widzenia wyróżnia się sektorową, działową oraz gałęziowo-branżową strukturę zatrudnienia, kwalifikacji i zawodów. 2.7. Struktura stosowanych technologii W związku z faktem, iż decydujący wpływ na dynamikę i efektywność wzrostu gospodarczego w danej gospodarce ma poziom i struktura stosowanej techniki, technologii i organizacji, często przy opisie gospodarki narodowej odwołuje się do rozróżnienia jej struktury z punktu widzenia tych kryteriów. Wyróżnia się wówczas struktury zacofane (opóźnione w rozwoju) i nowoczesne.

3. FUNKCJONOWANIE

GOSPODARKI NARODOWEJ W WARUNKACH GOSPODARKI

RYNKOWEJ

Funkcjonowanie gospodarki narodowej w warunkach gospodarki rynkowej zależne jest zarówno od jej elementów strukturalnych jak i od działalności gospodarczej społeczeństwa - które to w istocie pozwalają postrzegać gospodarkę narodową, jako system gospodarczy, w którym można wyróżnić podsystem realny (sferę realną) i podsystem regulacji (sferę regulacji). Sferę realną stanowi materialna baza produkcji gospodarki narodowej wraz z zasobami naturalnymi i wytworzonymi dobrami produkcyjnymi i konsumpcyjnymi oraz ludność i zmiany w jej strukturze. Sferę regulacji tworzą zaś oddziaływania ludzi w roli producentów, przedstawicieli władzy, zasady podziału, zmiany konsumpcji, reguły prawne i normy społeczne wiążące procesy gospodarcze. Jest ona w swej istocie sposobem funkcjonowania gospodarki narodowej. W ramach sfery regulacyjnej wyróżniamy mechanizm makroregulacji i mechanizm mikroregulacji. Mechanizm makroregulacji obejmuje wzajemne oddziaływania regulacyjne zachodzące między organizacjami gospodarczymi oraz pomiędzy państwem, a podmiotami gospodarczymi. Są one zróżnicowane w zależności od przyjętych rozwiązań porządku prawnego oraz ładu (ustroju) politycznego kraju. Wszystkie te składniki systemu gospodarczego - zarówno podsystem realny jak i regulacji podlegają ciągłemu procesowi przekształceń pod wpływem przepływów informacyjnodecyzyjnych, czyli regulatorów ekonomicznych i administracyjnych zawierających określoną treść w postaci opisu, zachęty do działania, polecenia, nakazu, zakazu, limitu, itp. Są one rezultatem działań regulacyjnych uczestników gospodarowania: gospodarstw domowych (konsumentów),przedsiębiorstw (pracowników) i ośrodków władzy państwowej. Działania te nie mają jednak charakteru jednokierunkowego. Są one wynikiem interakcji między ośrodkiem regulującym, a układem regulowanym, który zawsze stara się wpływać na ośrodek regulujący w celu wymuszenia korzystnych dla siebie oddziaływań regulacyjnych. 58

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Pomocnym w analizowaniu procesu funkcjonowania gospodarki narodowej jest uproszczony obraz (model) gospodarki rynkowej (schemat 4.3.), opierający się na następujących założeniach: − po pierwsze - dotyczy on gospodarki rynkowej w warunkach kapitalizmu, tzn. w warunkach takiego systemu, gdzie większość zasobów stanowi własność prywatną; − po drugie - gospodarka składa się z dwóch grup podmiotów gospodarczych (gospodarstw domowych i przedsiębiorstw); − po trzecie - rynek dzieli się na : rynek dóbr (konsumpcyjnych i kapitałowych) oraz na rynek zasobów ; − po czwarte - pomiędzy podmiotami gospodarczymi istnieją określone współzależności. Funkcjonowanie gospodarki narodowej w takim układzie sprowadza się do określonych zachowań gospodarstw domowych i przedsiębiorstw, wyrażających się przede wszystkim w podejmowanych przez nich decyzjach gospodarczych. Gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa spotykają się na dwóch rynkach (dóbr i zasobów) gdzie dokonują transakcji handlowych - aktów kupna i sprzedaży. Gospodarstwa domowe są właścicielami zasobów, które oferują na rynku przedsiębiorstwom. Sprzedają one usługi pracy (kapitału ludzkiego), usługi zasobów naturalnych (np. ziemi), a także stawiają do wykorzystania swoje oszczędności (kapitał finansowy). Poszczególne zasoby gospodarstw domowych, których usługi oferowane przedsiębiorstwom są dla nich niezbędne jako czynniki produkcji. Na rynku zasobów sprzedającymi są gospodarstwa domowe, natomiast kupującymi przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwa natomiast sprzedają wyprodukowane dobra gospodarstwom domowym. Transakcje kupna i sprzedaży odbywają się na rynku dóbr i dotyczą zarówno dóbr konsumpcyjnych jak i kapitałowych (inwestycyjnych). Sprzedaż i zakup zasobów, a następnie sprzedaż i zakup dóbr są rzeczowymi strumieniami gospodarki rynkowej. Przepływowi strumienia zasobów i dóbr towarzyszą strumienie pieniężne skierowane w przeciwnym kierunku. Przy czym przez zasób rozumieć należy określoną ilość produktów, pieniędzy, pracowników, itp. w danym momencie czasu, a przez strumień zasoby z uwzględnieniem czynnika czasu. Zasób jako pojęcie ma więc charakter statyczny, a strumień charakter dynamiczny. Oznacza to, że analizując poszczególne elementy rynku (popyt, podaż) należy koniecznie określić jakiego okresu ta analiza dotyczy. Schemat 4.3. Model funkcjonowania gospodarki rynkowej

STRESZCZENIE Gospodarka narodowa jest systemem gospodarczym rozpatrywanym w skali makroekonomicznej. Jest ona z jednej strony względnie odosobnionym makrosystem (lub podsystem) społecznym, z drugiej zaś jako całokształtem zabiegów i działalności prowadzonej w danym kraju. Będąc systemem względnie odosobnionym jest ona jednocześnie częścią większego systemu, jakim jest społeczeństwo. Charakteryzują ją przede wszystkim problemy (ogólnoświatowe, krajowe, przedsiębiorstw). Jej zaś podstawowymi podmiotami są gospodarstwa domowe i przedsiębiorstw. Składa się ona z określonych elementów wzajemnie od siebie zależnych (np. gałęzi przemysłu, rolnictwa, łączności...). Charakteryzuje się jednocześnie sprzężeniami zwrotnymi związków i zależności między elementami ją tworzącymi. Jako taka jest ona zbiorem elementów powiązanych ze sobą łańcuchem oddziaływań przyczynowo-skutkowych. Z kolei gospodarka narodowa rozpatrywana - w drugim rozumieniu - jako całokształt zasobów i działalności prowadzonej w sferze produkcji, podziału, obiegu i konsumpcji w danym kraju, widziana jest przede wszystkim jak podstawa służąca zaspokajaniu potrzeb społeczeństwa. Uogólniając oba podejścia określające istotę gospodarki narodowa do jej struktury, a więc do jej obrazu odzwierciedlającego istniejący w rzeczywistości stan i tendencje zmian podziału pracy w społeczeństwie, opisać go można poprzez charakterystykę jej makrostruktur gospodarczych (nazywane także subelementami) które tworzą strukturę podmiotową ; własnościową; prawno-organizacyjną, funkcjonalno-instytucjonalną; strukturę produkcyjną (rzeczową) ; zatrudnienia i kwalifikacji oraz stosowanych technologii. Ze względu na strukturę podmiotową gospodarki narodową, jako całość składa się ona z wielu milionów podmiotów gospodarczych którymi są gospodarstwa domowe oraz przedsiębiorstwa . Oprócz

59

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

nich samodzielnym podmiotem gospodarczym jest państwo. Gospodarstwo domowe to wyodrębnionymi i samodzielnymi ekonomicznie podmiotami gospodarki narodowej, którymi są dobrowolne związki ludzi (najczęściej rodziny) wspólnie zamieszkujących i podejmujących decyzje finansowe dotyczące sposobu wydawania zarobionych pieniędzy i działających głównie w sferze spożycia, a tylko w ograniczonym zakresie (rolnicy i rzemieślnicy) w sferze produkcji. Dysponują one określonymi możliwościami i spełniają pewne funkcje w gospodarce narodowej i w społeczeństwie. Same one decydują o sposobie wykorzystania swoich zasobów pracy (siły roboczej)oraz o tym jak, co i ile konsumować. Przypisuje się im pełnienie funkcji ekonomicznych, społecznych i reprodukcyjnych. Z kolei przedsiębiorstwa to podmioty gospodarcze prowadzące na własny rachunek działalność produkcyjną lub usługową w celu osiągnięcia określonych korzyści. Są one wyodrębnionymi jednostkami pod względem ekonomicznym, techniczno-organizacyjnym i prawno-organizacyjnym, prowadzącym działalność produkcyjną, handlową lub usługową. W zależności od ich charakteru i rodzaju wytwarzanej produkcji, wykorzystują czynniki produkcji dostarczone przez gospodarstwa domowe do wytworzenia dóbr i usług. Płacą one im za wykorzystanie czynników produkcji oraz sprzedają im wytworzone dobra i usługi. Każde z nich spełnia pewne funkcje w gospodarce narodowej oraz w społeczeństwie danego kraju, spośród których na plan pierwszy wysuwają się funkcje: organizatora produkcji oraz organizatora stosunków międzyludzkich. W rzeczywistości gospodarczej spotykamy się z dużą ilością przedsiębiorstw, różniących się od siebie formą i rodzajem. Ich wyróżnienia najlepiej dokonać w oparciu o kryteria : form własności, organizacyjne, rozmiaru (wielkości), pozycji rynkowej oraz rodzaju prowadzonej działalności. Ze względu na wielkość wyróżnia się: przedsiębiorstwa małe, średnie i duże. Natomiast ze względu na kryterium pozycji rynkowej przedsiębiorstwa dzielimy na przedsiębiorstwa: doskonale konkurencyjne, o ograniczonej konkurencyjności, monopole naturalne i sztuczne, oligopole i monopsony. Z kolei ze względu na kryterium rodzaju działalności przedsiębiorstwa można podzielić na wytwarzające produkty (jeden produkt lub wiele produktów) oraz świadczące usługi (dla ludności lub dla innych przedsiębiorstw). Częstą sytuacją jest integracja różnych rodzajów działalności gospodarczej, jak: produkcyjnej z handlową, produkcyjnej z handlową i serwisową, przemysłowej z badawczo-rozwojową itp. Wyrazem poziomej integracji przedsiębiorstw jest konglomerat - czyli zespół przedsiębiorstw produkujących różne, niezależne produkty. Równie częstą sytuacją jest dywersyfikacja przedsiębiorstw polegająca na odłączaniu od ich działalności tych jej rodzajów które powodują pogorszenie efektywności przedsiębiorstw. Rozwiązania te prowadza do powstawania firm specjalistycznych. Odwołując się do kryterium własnościowego wyróżnia się w gospodarce narodowej dwa sektory - sektor własności prywatnej i sektor własności publicznej. Z kryterium własnościowym ściśle związane jest kryterium prawno-organizacyjne. Pozwala ona na wyróżnienie przedsiębiorstwa prywatne i przedsiębiorstwa publiczne. Przedsiębiorstwa prywatne to przedsiębiorstwa należące do prywatnego właściciela. Jedną z form przedsiębiorstw prywatnych są spółki(jednoosobowe, osobowe (cywilne, jawne), kapitałowe (z o.o.; akcyjne; komandytowe),spółki z udziałem podmiotów zagranicznych (joint ventures). Inną formą przedsiębiorstw prywatnych są przedsiębiorstwa spółdzielcze. Przedsiębiorstwami publicznymi są natomiast przedsiębiorstwa komunalne oraz przedsiębiorstwa państwowe. W praktyce spotykamy się również z przedsiębiorstwami mieszanymi. Ze względu na strukturę funkcjonalną (organizacyjno-instytucjonalną) gospodarki, możemy dokonać jej podziału na sześć następujących sektorów: przedsiębiorstw niefinansowych, instytucji finansowych i ubezpieczeniowych, instytucji rządowych i samorządowych, gospodarstw domowych, instytucji niekomercyjnych oraz sektor zagranicy. Ze względu na strukturę produkcyjna (rzeczowa) gospodarki wyróżnia się: działy, gałęzie i branże gospodarki narodowej oraz asortymenty towarów i usług. W praktyce obok tych elementów struktury gospodarki narodowej w jej obszarze wyróżnia się kompleksy gospodarcze oraz - stosując kryterium produkcyjne oraz kryterium własnościowe - sektory gospodarki narodowej. Ze względu na strukturę zatrudnienia i kwalifikacji wyróżnia się sektorową, działową oraz gałęziowobranżową strukturę zatrudnienia, kwalifikacji i zawodów. Ze względu zaś na strukturę stosowanych technologii przy opisie gospodarki narodowej często przywołuje się rozróżnienie jej struktury z punktu widzenia kryteriów poziomu i struktury techniki, technologii i organizacji i wyróżnia się wówczas struktury zacofane (opóźnione w rozwoju) i nowoczesne. System gospodarki narodowej stanowi obok jej elementów również działalność gospodarcza społeczeństwa. Wszystkie te składniki podlegają ciągłemu procesowi przekształceń za pomocą przepływów informacyjno-decyzyjnych, czyli regulatorów ekonomicznych i administracyjnych. Gospodarkę narodową, jako system gospodarczy, podzielić można na podsystem realny (sferę realną) i podsystem regulacji (sferę regulacji). Analizując procesy gospodarcze celowym staje się posłużenie uproszczonym obrazem gospodarki rynkowej, w postaci jej modelu.

60

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA Gospodarka narodowa (jako makrosystem, jako całokształt działalności gospodarczej), struktura gospodarki narodowej (podmiotowa, własnościowa, prawno-organizacyjna, funkcjonalna, produkcyjna (rzeczowa), zatrudnienia i kwalifikacji, stosowanych technologii), podmioty gospodarki narodowej, gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwo, spółki, /jednoosobowe; osobowe (cywilne, jawne) ;kapitałowe (z o.o., akcyjne, komandytowe); spółki z udziałem podmiotów zagranicznych (joint ventures)/. ZAGADNIENIA KONTROLNE I. II. III. IV. V. VI.

OKREŚL POJĘCIE GOSPODARKI NARODOWEJ. OKREŚL ISTOTĘ STRUKTURĘ GOSPODARKI NARODOWEJ I DOKONAJ JEJ KLASYFIKACJI. W SKAŻ I SCHARAKTERYZUJ RODZAJE PODMIOTÓW GOSPODARCZYCH. OMÓW FUNKCJE I CELE GOSPODARSTW DOMOWYCH. OMÓW FORMY ORGANIZACYJNE PRZEDSIĘBIORSTW . OKREŚL ISTOTĘ SPÓŁKI, DOKONAJ KLASYFIKACJI SPÓŁEK ORAZ SCHARAKTERYZUJ JE.

LITERATURA ZALECANA 1. D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia tom 1, Warszawa 1993, rozdz.1 2. Elementarne zagadnienia ekonomii. Praca zbiorowa pod red R.Milewskiego, PWN, Warszawa 1993, rozdz.1 3. Elementy makro i mikro ekonomii dla inżynierów. Pod redakcją naukowa S.Marciniaka, PWN, Warszawa 1993, rozdz.3 4. M.Nasiłowski, System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, IKE PTE Sp. z o.o., Wydawnictwo KeyTex, Warszawa 1992, rozdz.2 5. Polityka ekonomiczna. Pod redakcją B. Winiarskiego, WAE im. O.Langego., Wrocław 1992, rozdz. 2 i 4 6. P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 1, PWN, Warszawa 1995, rozdz.20

61

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

B. MAKROEKONOMIA Przedstawione w pierwszej części podręcznika (PROLEGOMENA) rozważania w kwestii metodologii przedmiotu ekonomia i polityka ekonomiczna, to jest określenia istoty, zakresu i rodzajów ekonomii oraz wskazania i opisania podstawowych procedur badawczych rzeczywistości gospodarczej, w kolejnym kroku dociekań muszą skupić swą uwagę na problemach wynikających z najbardziej ogólnego podziału ekonomii, na makroekonomię i mikroekonomię. Kolejny blok wykładów skupiony zostanie na pierwszej - co wcale nie oznacza najważniejszej - części ekonomii, to jest na makroekonomii. Obejmie on tematykę: teorii i praktyki makroekonomicznej, podstawowych problemów makroekonomicznych, rachunków dochodu narodowego, wzrostu i rozwoju gospodarczego, koniunktury gospodarczej i równowagi gospodarczej. Odzwierciedla ona najważniejsze problemy rzeczywistości gospodarczej w skali makro. Powinno to pozwolić na zrozumienie podstawowych zagadnień makroekonomii.

62

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

V. TEORIA I PRAKTYKA MAKROEKONOMII. ZARYS PODSTAWOWYCH PROBLEMÓW Szeroki zakres problematyki makroekonomicznej, wymaga podjęcia w pierwszych kroku jej rozpoznania zagadnień wprowadzających, takich jak: istota makroekonomii z punktu widzenia teorii i zarys jej podstawowych problemów; praktyka makroekonomiczna oraz polityka makroekonomiczna a także współczesne poglądów na makroekonomię.

1. TEORIA MAKROEKONOMII Ekonomia zajmując się problemem rozwiązywania kwestii niemożności zaspokajania wszystkich potrzeb (chęci) materialnych przy pomocy dostępnych lecz ograniczonych zasobów, dąży do stworzenia podstaw wyborów co do najlepszej alokacji zasobów - z powodu ich rzadkości - w skali dotyczącej zarówno poszczególnych ludzi, jak i społeczności lokalnych oraz całego kraju. Z tych też powodów, wobec złożoności rzeczywistości gospodarczej świata, nie jest możliwe pełne i jednoznaczne jego badanie. Konieczne jest bowiem poczynienie pewnych czynności upraszczających obszar przedmiotu badań. Ich wynikiem jest bardzo ogólny podział ekonomii jako dyscypliny wiedzy na dwie zasadnicze części; na makroekonomię i mikroekonomię. Każda z nich, mimo coraz większej zbieżności problemów badawczych, a przez to zacierania się różnic między nimi, dotycząc jednak różnej skali problemów odwołuje się do innej aparatury pojęciowej. Dlatego też zrozumienie tej problematyki wymaga nie tylko przybliżenia istoty makroekonomii ale również wskazania podstawowych kategorii którymi się ona posiłkuje. 1.1. Istota makroekonomii Dociekając istoty makroekonomii, kwestią pierwszoplanową jest wskazanie kryteriów i cech rozróżniających ją od mikroekonomii. Cech różnicujących te dwa rodzaje ekonomii jest wiele, zdecydowanie więcej niż sugerowały by to greckie przedrostki makro- i mikro. Stanowią je bowiem: − różnice skali zainteresowań, to jest różnice pomiędzy problemami ekonomicznymi w dużej skali a problemami ekonomii w skali małej; − różny cel analizy, oraz − różne podejścia badawcze w analizie operacyjnej, charakteryzujące się skrajnością skali szczegółowości dociekań oraz uwzględnienia skali związków badanych obiektów i procesów. Te wyszczególnione cechy różnicujące makro- i mikroekonomię pozwalają przybliżyć istotę makroekonomii. Po pierwsze − makroekonomię trzeba traktować jako świadomie uproszczony model, dzięki któremu możemy wyodrębnić kluczowe elementy problemu i myśleć o nich w uporządkowany sposób. Po drugie − makroekonomia nie jest sumą wycinkowych analiz mikroekonomicznych dotyczących każdego poszczególnego rynku, bowiem sformułowany w ten sposób model byłby tak nieporęczny i skomplikowany, że trudno byłoby uchwycić wszystkie zjawiska ekonomiczne w ruchu. Po trzecie − makroekonomia zajmuje się głównie powiązaniami między różnymi częściami gospodarki, opierając się przy czynionych analizach operacyjnych, uproszczeniami poszczególnych elementów konstrukcyjnych - tak, aby móc wyjaśnić jak pasują one do siebie i w jaki sposób wzajemnie na siebie wpływają. Po czwarte − makroekonomia bada szerokie agregaty gospodarcze, bowiem zajmuje się badaniem sposobu działania gospodarki jako całości. Reasumując trzeba stwierdzić, że makroekonomia jest badaniem gospodarki narodowej jako całości lub też badaniem jej znaczących części. Odnosi się ona do ogólnego obrazu gospodarki 63

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

narodowej, a nie do szczegółów działalności gospodarczej danego kraju. Jest więc ona nauką o gospodarce jako całości, zajmującą się nie jej szczegółami lecz ogólnym obrazem. Jako taka : − obserwuje całość zakupu dóbr i usług dokonywanych przez konsumentów; − ocenia ilość pieniędzy na wydanych przez wszystkich producentów na budowę nowych zakładów i ich wyposażenia; − śledzi ogólny poziom cen lub średnią wszystkich cen, oraz − bada dochody wszystkich zatrudnionych i globalną liczbę wszystkich zatrudnionych w gospodarce. Te obszary zainteresowań makroekonomii wskazują, iż odnosi się ona do badania trzech podstawowych zagadnień: wzrostu gospodarczego (krajowej produkcji), bezrobocia oraz inflacji, poprzez udzielanie odpowiedzi na następujące pytania: co określa poziom krajowej produkcji i dochodu narodowego?; co określa ogólny poziom cen? stopę inflacji?; jakie skutki wywiera polityka monetarna i budżetowa rządu na ogólny poziom cen, dochodu, produkcji, zatrudnienia i bezrobocia?; oraz co może zrobić rząd (jeśli w ogóle coś może) dla zwalczania inflacji, bezrobocia i recesji? Kwestie ukryte pod tymi pytaniami, stanowią nie tylko przedmiot akademickich zainteresowań, ale i również przedmiot zainteresowań polityki gospodarczej, bowiem muszą one rozstrzygać czy wypracowane teorie mogą znaleźć zastosowanie do rozwiązywania problemów rzeczywistego świata. 1.2. Podstawowe kategorie makroekonomiczne Ogólna formuła definicji makroekonomii, wskazując na trzy główne obszary swoich zainteresowań, to jest na wzrost gospodarczy, bezrobocie i inflację, narzuca jednocześnie konieczność przybliżenia ich istoty jako określonych kategorii, a później także w kontekście polityki makroekonomicznej jako określonych procesów i zjawisk. Do ogólnych kategorii ekonomicznych przedstawionych wcześniej, trzeba dodać takie jak: wzrost gospodarczy, produkt narodowy, zatrudnienie i bezrobocie, inflacja i międzynarodowe stosunki gospodarcze (w tym eksport). Każda z nich ze względu na swą makroekonomiczną wagę musi stać się przedmiotem odrębnych rozważań. Stąd też w tym miejscu potraktowana zostanie sygnalizacyjnie. Wzrost gospodarczy to proces powiększania z okresu na okres podstawowych wielkości ekonomicznych, zwłaszcza rozmiarów potencjalnego produktu krajowego, potencjalnego realnego produktu narodowego oraz powiększanie zdolności wytwórczych gospodarki. Oznacza on zmianę strumieni dóbr i usług oraz zasobów gospodarczych, a także poprawę relacji ilościowych produkcji i podziału dóbr i usług. Zatrudnienie i bezrobocie to dwie ważkie kwestie makroekonomiczne. Zatrudnienie (inaczej praca, robota, zajęcie, wysiłek) praca osób, których stosunek do pracy oparty jest na umowie najmu, mianowaniu lub współużytkowaniu środków produkcji. Bezrobocie zaś to miara liczby osób zarejestrowanych, jako poszukujących pracy i pozostających bez zajęcia - a opisanych stopą bezrobocia (to jest odsetkiem siły roboczej pozostającej bez pracy). Inflacja to proces wzrostu cen w gospodarce. Charakteryzuje go "stopa inflacji " traktowaną jako procentowy wzrost przeciętnych cen dóbr i usług w ciągu roku Międzynarodowe stosunki gospodarcze (nazywane także międzynarodowymi stosunkami ekonomicznymi) to część ogólnych stosunków ekonomicznych nawiązywanych na forum międzynarodowej działalności gospodarczej. Obejmują one: międzynarodowy podział pracy; międzynarodową wymianę gospodarczą (międzynarodowy obrót gospodarczy); międzynarodową wymianę towarów; międzynarodową wymianę usług; międzynarodowe obroty (transfery) kapitałowe; międzynarodowe przepływy technologii; międzynarodowe przepływy ludności (siły roboczej) oraz międzynarodowe stosunki finansowe.

64

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

2. PRAKTYKA MAKROEKONOMICZNA Rzeczywistość gospodarki rynkowej w wymiarze praktyki makroekonomicznej to splot różnorodnych związków między: produkcją dóbr i świadczeniem usług: podziałem i transferem wytworzonych dochodów; wydatkami na konsumpcję i inwestycje; wpływem zewnętrznych i wewnętrznych uwarunkowań rozwojowych. Stanowią one w pewnym sensie również wyraz próby znalezienia rozwiązania podstawowych problemów ekonomicznych, które sprowadzają się do urealnienia odpowiedzi na następujące pytania: − co (jakie dobra) należy produkować i w jakich ilościach? − jak się powinno produkować dobra? - to znaczy: przez kogo, z jakich zasobów i za pomocą jakiej metody technicznej mają być one wytwarzane? − do kogo mają być wytwarzane dobra? - to znaczy kto je (dobra i usługi) ma użytkować i czerpać z nich korzyści? Problemy te rozumiane jako poważne zadania do rozwiązania w obszarze makroekonomii (schemat 5.1) ujawniają się przez pryzmat: wzrostu gospodarczego, zatrudnienia i bezrobocia, cen i inflacji oraz międzynarodowych stosunków gospodarczych . Złożoność tych wszystkich kwestii, powoduje, iż obraz realnych współzależności makrogospodarczych jest trudny do określenia. Koniecznym w związku z tym staje się zarysowanie modelu podstawowych współzależności makroekonomicznych oraz przedstawienie zarysu polityki makroekonomicznej. Taka logika dociekań winna pomóc w zrozumieniu podstawowych problemów makroekonomicznych gospodarki narodowej. 2.1.Zarys podstawowych współzależności polityki makroekonomicznej Istota podstawowych problemów i współzależności praktyki makroekonomicznej dostrzegana jest w modelu systemu makroekonomicznego - skonstruowanego jako zbiór współzależnych zmiennych, czynników, uwarunkowań oraz mechanizmów zależnościowych. Zakłada on istnienie: czynników sterujących - nazywanych także zmiennymi sterującymi, pobudzającymi zagregowaną podaż i zagregowany popyt; czynników wytwórczych (czynników produkcji); bloku wzajemnego oddziaływania agregatowego popytu i agregatowej podaży - tworzącego w istocie mechanizm makrogospodarczy; oraz wyników tego oddziaływania nazywanych także zmiennymi pochodnymi - albo inaczej zmiennymi indukowanymi (schemat 5.1.). Zmiennymi sterującymi są zmienne zewnętrzne oraz zmienne wewnętrzne . Pierwszą grupę zmiennych stanowią warunki klimatyczno-pogodowe, zagrożenia militarne (a więc siły nieekonomiczne) oraz siła gospodarczego otoczenia zewnętrznego. Z kolei zmiennymi wewnętrznymi są zmienne polityczne oraz zmienne ekonomiczne. Zmiennymi politycznymi jest szeroko rozumiana polityka gospodarcza państwa - tak wewnętrzna (pieniężna, fiskalna, dochodowa,...) jak i zewnętrzna (zagraniczna polityka gospodarcza). Status tej grupy zmiennych zależy przede wszystkim od instrumentów (narzędzi i środków) polityki gospodarczej. Zmiennymi ekonomicznymi (inaczej zasobowymi) są natomiast zasoby czynników produkcji (praca, ziemia, kapitał, technologia, przedsiębiorczość). Zmienne sterujące koncentrują uwagę na całym obszarze makrogospodarki będącej jednocześnie polem działania sił zagregowanego popytu i zagregowanej podaży. Natomiast zmienne indukowane są pochodnymi funkcjonowania układu makroekonomicznego, czyli wynikiem zaistniałego procesu gospodarczego. Zawierają one jednocześnie w sobie wszystkie cele polityki makrogospodarczej, a więc wzrost gospodarczy (produkt krajowy), zatrudnienie, pożądany poziom cen oraz pożądany eksport netto. Odwołanie się do takiego modelu systemu makroekonomicznego skłania do postawienia szeregu pytań i uzyskania na nie odpowiedzi. Są nimi pytania dotyczące: a) wzrostu gospodarczego: co go charakteryzuje?; jakie procesy mają na niego wpływ?; co on oznacza?; co jest jego elementami sprawczymi? b) inflacji: co ją wywołuje? czy - podaż pieniądza?, czy - też związki zawodowe? ; dlaczego ludzie są tak wrażliwi na inflację? czy inflacja powoduje bezrobocie? 65

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

c) bezrobocia: jakie są jego przyczyny? dlaczego jest ono obecnie tak wysokie?; dlaczego zwiększyło się ono ostatnio tak znacznie?; czy robotnicy sami skazują się na bezrobocie po przez nadmierne żądania płacowe?; czy wysokie bezrobocie jest konieczne dla utrzymania inflacji pod kontrolą?; czy rząd mógł stworzyć więcej miejsc pracy? d) międzynarodowych stosunków gospodarczych: co stanowi o ich istocie? co one obejmują? jaki jest ci zakres?; który z ich elementów jest podstawowy dla gospodarki narodowej? Schemat 5.1. Model funkcjonowania makrogospodarki Opracowano na podstawie: Warszawa 1995, s. 151-152

P.A.Samuelson,

W.D.Nordhaus,

Ekonomia

1,

PWN,

2.3. Polityka makroekonomiczna Polityka makroekonomiczna - to oddziaływanie rządu na zachowania się gospodarki jako całości, za pośrednictwem całej gamy narzędzi polityki gospodarczej. Jest to więc polityka gospodarcza prowadzona w makroskali, której nadrzędnym zadaniem jest poprawa bytu większości lub całej ludności kraju, poprzez dążenie do realizacji celów co do których osiągnięto pewna ogólną zgodę (a są nimi: 1) pełne i stabilne zatrudnienie; 2) rozsądna stabilność cen; 3) wysokie i coraz wyższe zarobki 4) inne cele o charakterze międzynarodowym) przy wykorzystaniu dostępnych środków polityki gospodarczej. Jej realizacja wymaga poniesienia także określonych kosztów, wiążących się z poświęceniem pewnych wolności indywidualnych. Oznacza to, iż rozważając jakikolwiek problem makroekonomiczny, trzeba postawić sobie pytania: − po pierwsze, jak poważny jest dany problem?; − po drugie, w jaki sposób można przyczynić się do jego rozwiązania?; oraz − po trzecie, jakim kosztem ten problem rozwiązać? Taki zakres polityki makroekonomicznej pozwala wyróżnić w jej obszarze następujące jej rodzaje: − politykę fiskalną (nazywaną niekiedy polityką budżetową) kształtującą poziom wydatków i podatków w celu osiągnięcia wysokiego i stabilnego poziomu zatrudnienia oraz produkcji, stabilności cen i wzrostu gospodarczego: − politykę monetarną (pieniężną) oddziaływającą stopa wzrostu krajowej podaży pieniądza w celu stabilizowania poziomu zatrudnienia i produkcji. Ocena tak realizowanej polityki makroekonomicznej wymaga rozróżnienia kwestii sposobu funkcjonowania gospodarki i zagadnień o charakterze normatywnym które odnoszą się do preferencji lub sadów wartościujących. Jest to konieczne dla kształtowania polityki makroekonomicznej, jej oceny oraz korekty wobec wielkości i skomplikowania problemów makroekonomicznych. Pomocnym w tym względzie jest odwołanie się do pomiaru poziomu aktywności gospodarczej. Rząd bowiem, aby mógł dokonać wyboru odpowiednio owocujących działań, musi mieć możliwość dokładnego śledzenia przebiegu procesów gospodarczych. Umożliwia to wiele miar, spośród których za najważniejsze uznać trzeba : 1) produkt narodowy brutto i netto, które są precyzyjnymi, ale jednocześnie także pod pewnymi względem arbitralnymi miarami ogólnej produkcji krajowej; 2) dochód narodowy, dochody osobiste i osobiste dochody dyspozycyjne które są miarami siły nabywczej konsumentów przed i po opodatkowaniu; 3) stopę bezrobocia, która stanowi miarę trudności znalezienia pracy przez ludność; 4) stopy inflacji, będącą miarą trwałego wzrostu ogólnego poziomu cen.

66

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

3. MAKROEKONOMIA A GŁÓWNE NURTY WSPÓŁCZESNEJ MYŚLI EKONOMICZNEJ Ważną sprawą przy dociekaniach w kwestii teorii i praktyki makroekonomii jest umiejscowienie tej problematyki w poszczególnych nurtach współczesnej myśli ekonomicznej. Odpowiedź na te pytanie nie jest łatwym, bowiem ekonomiści różnią się istotnie w kwestiach rozwiązywania współczesnych problemów makroekonomicznych. 3.1. Współczesne poglądy na makroekonomię Analizując dorobek współczesnej myśli ekonomicznej wskazać trzeba takie szkoły jak: klasyczna, keynesowska, monetarystyczna, ekonomii podaży oraz racjonalnych oczekiwań. Teorie reprezentowane przez te szkoły obok wspólnych elementów mają wiele istotnych różnic. Jeśli wspólnymi elementami jest, to różnice polegają przede wszystkim na przywiązywaniu różnej wagi i nadawaniu różnej rangi zasadniczym siłom ekonomicznych takim jak: pieniądz, zagregowany popyt, zagregowaną podaż oraz oczekiwania. 3.1.1. Klasycy Ponieważ współczesny nurt klasyczny nie jest jednorodnym, prezentację jego poglądów trzeba rozszerzyć na szkoły w nim tkwiące. Są nimi będąca jego rdzeniem szkoła klasyczna (stara), nową szkoła klasyczna oraz umiarkowany monetaryzm. 3.1.1.1. Szkoła klasyczna Szkoła klasyczna w dociekaniach ekonomicznych posługuje się teorią makroekonomiczną, zakładającą, że gospodarka w długim okresie, o ile nie będzie się zakłócać jej funkcjonowania, doprowadzi do równowagi i neutralności pieniądza. Zgodnie z tą teorią, wzrost bezrobocia doprowadzi do spadku stawek płac, ponieważ większa liczba robotników będzie konkurować o mniejszą liczbę stanowisk pracy. Gdy cena siły roboczej spadnie, przedsiębiorcy będą zatrudniali więcej pracowników, obniżając stopę bezrobocia i doprowadzając do ożywienia produkcji. Klasyczni ekonomiści za nierównowagę gospodarczą obwiniają przejściowo działające czynniki, za winnych bezrobocia i obniżenia produkcji uznawają związki zawodowe i przepisy ograniczające spadek stawek płac w reakcji na spadek popytu. W ślad za tym, ich recepta rozwiązywania problemów makroekonomicznych sprowadza się do sugestii:" znieść wszystkie prawa ograniczające elastyczne kształtowanie się cen i płac ". W systemie wolnego rynku widzą oni także mechanizmy rozwiązywania problemu spadku tempa wzrostu produktywności. Jeśli ludzie chcą więcej dóbr i usług i mają dość pieniędzy by je nabyć, wtedy przedsiębiorstwa będą więcej inwestować, a nowe, bardziej sprawne urządzenia pozwolą na osiągnięcie wzrostu produktywności i wielkości produkcji w przyszłości. 3.1.1.2.Nowa szkoła klasyczna Nowa szkoła klasyczna bazuje na nurcie myślenia zakładającego niemal natychmiastowe równoważenie rynku oraz racjonalność oczekiwań zakładających ustalanie zmiennych gospodarczych na poziomie odzwierciedlających przewidywaną ich wysokość na warunkach równowagi. Poglądy tej szkoły nazywane nową makroekonomią klasyczną, są klasycznymi ponieważ zakładają, że giętkość płac i cen pozwala gospodarce odzyskać równowagę przy pełnym zatrudnieniu i produkcji na poziomie potencjalnym; nowymi zaś dlatego, bowiem zakładają, że elastyczność płac i cen czyni proces ich dostosowań niemal natychmiastowym. Oznacza to, zdaniem ekonomistów zwolenników tego nurtu, że każda zmiana, jaką można było przewidzieć, znajdzie odzwierciedlenie już na etapie ustalania tych zmiennych. W ślad za tym przejściowe odchylenia w zatrudnieniu mogą spowodować tylko nieprzewidziane wydarzenia, ale tylko w chwili dokonywania korekty zmiennych. W ślad za tym przejściowe odchylenia w zatrudnieniu mogą spowodować tylko nieprzewidziane wydarzenia, ale tylko w 67

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

chwili dokonania korekty zmiennych. Ponieważ z założenia gospodarka jest bliska stanu pełnego zatrudnienia, polityka zarządzania popytem sprowadzi się w istocie do kompensacji zmiany cen i płac, które sprawią, iż popyt globalny powróci do poziomu właściwego zatrudnienia. Polityka gospodarcza - zdaniem przedstawicieli tej szkoły winna skupić się na przeciwdziałaniu i ograniczaniu nieprzewidzianych wydarzeń. Kierować zaś winna się na utrzymanie inflacji na niskim poziomie i na promocji polityki podażowej, zmierzającej do przesunięcia w górę poziomu potencjalnego zatrudnienia i potencjalnej produkcji. 3.1.1.3. Umiarkowany monetaryzm Umiarkowany monetaryzm to nurt hołdujący klasycznej doktrynie, utrzymującej, że wzrost podaży prowadzi do wzrostu cen, a nie do wzrostu produkcji. Przedstawiciele tej szkoły uważają, że przywrócenie pełnego zatrudnienia nie jest procesem błyskawicznym, lecz wymagającym czasu. Przyznają oni częściowo rację argumentom dowodzącym nieelastyczności płac w krótkim okresie. Nie reprezentują oni jednak zgodnego stanowiska w kwestii założeń, co do sposobu tworzenia się oczekiwań. Część z nich skłania się ku racjonalnym oczekiwaniom, inni zaś preferują oczekiwania ekstrapolacyjne, zwane także adaptacyjnymi. Zdaniem monetarystów - głęboka obniżka podaży pieniądza może wywoływać głęboką, chociaż przejściową recesję. Z tych to względów należy się jej wystrzegać. Ponad to, próby zarządzania popytem mogą dąć skutek odwrotny od zamierzonego, jeśli gospodarka w chwili jego uruchomienia weszła już w fazę silnego ożywienia. Dlatego też rząd powinien zrezygnować z prób precyzyjnego manipulowania popytem globalnym i skoncentrować się na długofalowej polityce zmierzającej do utrzymywania niskiego poziomu inflacji i realizacji polityki podażowej, która zwiększa poziom pełnego zatrudnienia i produkcji potencjalnej. 3.1.2. Keynesiści Również nurt keynsowski nie jest jednorodny pod względem poglądów na zasadnicze kwestie makroekonomiczne. Ujawniają to reprezentujące go szkoły : keynesowska (stara), eklektycznych keynesistów oraz skrajnych keynesistów. 3.1.2.1. Szkoła keynesowska Szkoła keynesowska jest wyrazicielem teorii makroekonomicznej, która szczególnie podkreśla fakt niestabilnej natury gospodarki, oraz wynikającej z niego konieczności stosowania aktywnych, doraźnych posunięć polityki gospodarczej rządu w celu wyeliminowania bezrobocia i inflacji. Ekonomiści reprezentujący ten kierunek myślenia uważają, że główną przyczyną niskiego poziomu produkcji i bezrobocia jest niedostateczna wielkość ogólnych wydatków wszystkich podmiotów gospodarczych (to jest konsumentów, przedsiębiorstw i instytucji rządowych) które to razem wzięte nie zgłaszają wystarczającego popytu na dobra i usługi, by zapewnić pełne zatrudnienie siły roboczej. W ślad za tym keynesiści sugerują, że problem bezrobocia można rozwiązać poprzez podniesienie ogólnego poziomu wydatków w oparciu o: po pierwsze - obniżenie podatków, co zwiększa zdolność nabywczą konsumentów i przedsiębiorstw, a konsekwencji podnosi poziom ogólnego popytu; po drugie - wzrost wydatków rządowych (państwowych); oraz po trzecie, obniżenie stóp procentowych przez zwiększenie zasobów pieniądza, skłaniających przedsiębiorstwa i konsumentów do brania pożyczek na nowe zakupy. Dla keynesistów: − wszelkie posunięcia polityki stymulującej popyt na inwestycje w ostatecznym rachunku doprowadzają do zwiększenia zarówno produkcji jak i tempa wzrostu produkcyjności pracowników; − zarówno produkcja jak i ceny odgrywają rolę w równoważeniu gospodarki w krótkim okresie, a o dominacji jednego z tych czynników będzie zależało od skali niewykorzystanych zasobów; 68

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

− postrzeganie inflacji następuje poprzez pryzmat popytu. 3.1.2.2. Eklektyczni keynesiści Eklektyczni keynesiści - to różnobarwna grupa ekonomistów o rodowodzie keynesowskim zarażona monetaryzmem; to keynesiści na krótką metę i monetaryści w analizie długookresowej. Poglądy tej szkoły sprowadzają się do przekonania, że gospodarka ostatecznie wróci do stanu pełnego zatrudnienia, przy jednak powolnym (wieloletnim) dostosowaniu płac i cen. Uważa się, że mimo tego, że polityka sterowania popytem nie może zwiększać produkcji i zatrudnienia bez końca, warto podejmować aktywną politykę stabilizacyjną dla uniknięcia nadmiernego przegrzania lub załamania koniunktury, które mogłoby być wieloletnim, a przez to łatwo diagnozowane. Docenia się znaczenie polityki podażowej w długim okresie, dostrzegając jednocześnie, że eliminowanie poważnych załamań i stagnacji inwestycji może być ważnym narzędziem powiększania kapitału i potencjalnego produktu w długim okresie. 3.1.2.3 Skrajni keynesiści Skrajni keynesiści - to ekonomiści reprezentujący ortodoksyjny keynesizm i obstający przy tezie o niezdolności rynków do samoczynnego osiągania równowagi w krótkim okresie, będąc jednocześnie przekonani, że także w długim okresie rynki nie muszą osiągnąć równowagi i że bezrobocie może się utrzymywać w nieskończoność, o ile rząd nie podejmie interwencji w celu pobudzenia popytu globalnego. Te pesymistyczne oczekiwania uznaje się jednocześnie jako znaczącą przeszkodę w uzyskaniu znaczącego jego ożywienia. Skrajni keynesiści stoją na stanowisku, że podstawowym obowiązkiem rządu nie powinna być polityka podażowa, zorientowana na podniesienie poziomu potencjalnej produkcji, do którego faktyczna produkcja i tak nie sięga, lecz doprowadza gospodarkę do poziomu potencjalnej produkcji za pomocą środków ekspansywnej polityki fiskalnej i pieniężnej. 3.1.3. Monetaryści Szkoła monetarystyczna stanowi tą teorię makroekonomiczną która postuluje nie aktywistyczną politykę gospodarczą. Poglądy tej szkoły oparte są na założeniu, że gospodarka ma ze swej natury charakter stabilny i zwykle powraca do swego naturalnego stanu po każdym okresie przejściowej nierównowagi. Monetaryści mają skłonność do postrzegania inflacji i niestabilności gospodarki jako podstawowego problemu monetarnego. Uważają oni, że inflacja powstaje głównie wtedy, gdy zbyt wiele pieniędzy jest wpompowanych w gospodarkę przez poszczególne instytucje rządowe. Rozwiązanie tej bolączki widzą w redukcji ilości pieniądza w gospodarce. Monetaryści: − zalecają automatyczną zasadę wzrostu wielkości zasobów pieniądza (np. 2-4% rocznie) lub przynajmniej bardziej gładkie, wolniejsze tempo wzrostu; − wierzą w zdolności prywatnego sektora do samo poprawy i sceptycznie oceniają zdolność rządu do kierowania gospodarką; − wiążą nieregularności w działalności gospodarczej z nieregularnym wzrostem zasobów pieniężnych; − są przekonani, że należy spodziewać się jakiegoś poziomu bezrobocia przy założeniu dążenia ludzi do znalezienia najlepszych możliwych miejsc pracy i istnienia systemu zasiłków dla bezrobotnych oraz zasiłków socjalnych; − bardziej dążą do redukcji inflacji niż do zmniejszania bezrobocia; − choć podkreślają w swych poglądach rangę wahań tempa wzrostu zasobów pieniądza, są one w wielu kwestiach zbliżone do poglądów szkoły klasycznej. − choć podkreślają w swych poglądach rangę wahań tempa wzrostu zasobów pieniądza, są one w wielu kwestiach zbliżone do poglądów szkoły klasycznej.

69

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

3.1.4. Podażowcy Szkoła "ekonomii podaży" reprezentuje te poglądy szkoły makroekonomicznej, która podkreśla znaczenie podaży w rozwiązywaniu problemów bezrobocia i inflacji. Główny i podstawowy nacisk kładziony jest na : zarządzanie podażą, to jest na znaczenie bodźców do pracy, oszczędzania i inwestowania od znaczenia zarządzania popytem przy kształtowaniu makroekonomicznych kierunków polityki w celu osiągania maksymalnego zatrudnienia, produkcji, wzrostu gospodarczego i stabilności cen. Ekonomiści szkoły podażowej: − jako przyczynę niskiej produkcji i bezrobocia postrzegają w wysokich stawkach podatku dochodowego; − w inflacji widzą częściowo stronę podażową, gdyż uznają, że podwyżki cen mogą być modernizowane (pobudzane) wzrostem produkcji - podażą dóbr i usług, które ludzie chcą nabyć; − rozwiązywania problemów bezrobocia, inflacji i produktywności sprowadzają do redukcji stóp podatków, co wzmogłoby motywację ludzi do pracy, oszczędzania i inwestowania. 3.1.5. Racjonaliści Szkoła racjonalnych oczekiwań - wyraża teorię makroekonomiczną która podkreśla jałowość polityki makroekonomicznej, ponieważ ludzie działając we własnym interesie zmodyfikują swoje przewidywania lub oczekiwania w oparciu o posiadaną wiedze o rzeczywistości. Teoretycy tej szkoły: − dają w swych dociekaniach priorytet "oczekiwaniom"; − zakładają, że jeśli ludzie zauważą, że deficyt budżetowy i stopy oprocentowania są ze sobą skorelowane dodatnio - to będą próbowali zapożyczyć się, gdy deficyt budżetu ulegnie zwiększeniu, oczekując wzrostu stóp oprocentowania (co jest w praktyce niespotykane); − uznają, że wysiłki rządu by zmienić wielkość zasobów pieniądza będą zniwelowane przez defensywne reakcje ludności, oparte o jej przewidywanie tego, co stanie się ze stopą oprocentowania, cenami i kosztami produkcji; − sugerują (w krańcowych sadach), Ze rząd jest całkowicie niezdolny wpływać na poziom krajowej produkcji, bezrobocie a nawet w krótkim kresie czasu, przez zmiany podatków, wydatków rządowych, lub zasobów pieniądza. 3.2. Zasadnicze obszary rozbieżności poglądów na makroekonomię Poglądy poszczególnych nurtów ekonomicznych na temat głównych kwestii makroekonomicznych ujawniają poważne zróżnicowanie (schemat 5.2.). Stopień zróżnicowania jest tak daleki, że prowadzi do znacznie odbiegających od siebie wniosków. Dowodzi tego bardzo wyraźnie analiza i ocena podstawowych nurtów makroekonomicznych dokonana według kryterium sposobu podejścia do trzech zasadniczych problemów, to jest szybkości z jaką rynek osiąga równowagę, sposobu kształtowania się oczekiwań oraz względności wagi przywiązywania się do problematyki długo i krótkookresowej. Poczynione pod tym kątem porównania wskazują, że przyjęte kryteria są wystarczające w zrozumieniu poglądów głównych szkół makroekonomicznych. Ujawniły one również, że mimo dużej zgodności ekonomistów w wielu kwestiach, istnieją pomiędzy nimi także istotne różnice. W sferze ekonomii pozytywnej dotyczą one przede wszystkim sposobu urządzania świata, bowiem recepty je formułujące oparte są na wyłącznie na różnym wartościowaniu spraw. Natomiast w sferze ekonomii normatywnej różnice dotyczą zaleceń dla polityki gospodarczej i wynikają z odmienności ocen rzeczywistości gospodarczej. Porównania ujawniły również potrzebę konieczności konfrontowania teorii ekonomicznych z faktami. Zauważalnymi bowiem stają się w wielu przypadkach sytuacje rodzące brak ostatecznych odpowiedzi.

70

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Schemat 5.2. Zestawienie porównawcze rywalizujących ze sobą poglądów Źródło: D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia tom 2, PWE, Warszawa 1992, s. 376 STRESZCZENIE Makroekonomię od mikroekonomii różni wiele, zdecydowanie więcej niżby sugerował to przedrostek makro- i mikro-. Cechami różnicującymi jest przede wszystkim: różna skala zainteresowań, to jest różnice pomiędzy problemami ekonomicznymi w dużej skali a problemami ekonomii w skali małej; różny cel analizy, oraz różne podejścia badawcze w analizie operacyjnej, charakteryzujące się skrajnością skali szczegółowości dociekań oraz uwzględnienia skali związków badanych obiektów i procesów. Istotą makroekonomii jest traktowanie jej jako uproszczonego modelu, co pozwala wyodrębnić kluczowe elementy problemu i myśleć o nich w sposób uporządkowany sposób. Nie jest ona jednak sumą wycinkowych analiz mikroekonomicznych dotyczących każdego poszczególnego rynku, bowiem sformułowany w ten sposób model byłby tak nieporęczny i skomplikowany, że trudno byłoby uchwycić wszystkie zjawiska ekonomiczne w ruchu. Zajmuje się ona głównie powiązaniami między różnymi częściami gospodarki, opierając się przy czynionych analizach operacyjnych, uproszczeniami poszczególnych elementów konstrukcyjnych - tak, aby móc wyjaśnić jak pasują one do siebie i w jaki sposób wzajemnie na siebie wpływają. Makroekonomia bada szerokie agregaty gospodarcze, bowiem zajmuje się badaniem sposobu działania gospodarki jako całości. Makroekonomia jest badaniem gospodarki narodowej jako całości lub też badaniem jej znaczących części. Odnosi się ona do ogólnego obrazu gospodarki narodowej, a nie do szczegółów działalności gospodarczej danego kraju. Jest ona nauką o gospodarce jako całości, zajmującą się nie jej szczegółami lecz ogólnym obrazem. Jako taka : obserwuje ona całość zakupu dóbr i usług dokonywanych przez konsumentów; ocenia ilość pieniędzy wydanych przez wszystkich producentów na budowę nowych zakładów i ich wyposażenia; śledzi ogólny poziom cen lub średnią wszystkich cen, oraz bada dochody wszystkich zatrudnionych i globalną liczbę wszystkich zatrudnionych w gospodarce. Te obszary zainteresowań makroekonomii wskazują, iż odnosi się ona do trzech podstawowych zagadnień badania krajowej produkcji, bezrobocia oraz inflacji. Rzeczywistość gospodarki rynkowej w wymiarze praktyki makroekonomicznej ujawnia się jako splot różnorodnych związków między: produkcją dóbr i świadczeniem usług, podziałem i transferem wytworzonych dochodów; wydatkami na konsumpcję i inwestycje; wpływem zewnętrznych i wewnętrznych uwarunkowań rozwojowych. Złożoność tych wszystkich problemów, powoduje, iż obraz realnych współzależności makrogospodarczych jest trudny do określenia. Istota podstawowych problemów i współzależności praktyki makroekonomicznej dostrzegana jest w modelu systemu makroekonomicznego, zakładającego istnienie czynników sterujących - nazywanych także zmiennymi sterującymi, pobudzającymi zagregowaną podaż i zagregowany popyt; bloku wzajemnego oddziaływania agregatowego popytu i agregatowej podaży; oraz wyników tego oddziaływania nazywanych także zmiennymi pochodnymi. Polityka makroekonomiczna - to oddziaływanie rządu na zachowania się gospodarki jako całości, za pośrednictwem całej gamy narzędzi polityki gospodarczej. Rząd nakłada więc podatki, zleca zamówienia, wpływa na wielkość podaży pieniądza, stopę procentową i kurs walutowy oraz wyznacza zadania w dziedzinie produkcji i zakres cen w gałęziach znacjonalizowanych. Ocena tak realizowanej polityki makroekonomicznej wymaga rozróżnienia kwestii sposobu funkcjonowania gospodarki i zagadnień o charakterze normatywnym które odnoszą się do preferencji lub sadów wartościujących. Polityka makroekonomiczna - to polityka gospodarcza prowadzona w makroskali, której nadrzędnym zadaniem jest poprawa bytu większości lub całej ludności kraju, poprzez dążenie do realizacji celów co do których osiągnięto pewna ogólną zgodę przy wykorzystaniu dostępnych środków polityki gospodarczej. Wymaga to poniesienia także określonych kosztów, wiążących się z poświęceniem pewnych wolności indywidualnych. Oznacza to, iż rozważając jakikolwiek problem makroekonomiczny, trzeba postawić sobie pytania: jak poważny jest dany problem?; w jaki sposób można przyczynić się do jego rozwiązania?; oraz jakim kosztem ten problem rozwiązać? Polityka makroekonomicznej pozwala wyróżnić w jej obszarze następujące jej rodzaje: politykę fiskalną (nazywaną niekiedy polityką budżetową), politykę monetarną (pieniężną). Ważną sprawą przy dociekaniach w kwestii teorii i praktyki makroekonomii jest umiejscowienie tej problematyki w poszczególnych nurtach współczesnej myśli ekonomicznej. Odpowiedź na te pytanie nie jest łatwym, bowiem ekonomiści różnią się istotnie w kwestiach rozwiązywania współczesnych problemów makroekonomicznych. Analizując dorobek współczesnej myśli ekonomicznej wskazać trzeba takie szkoły jak: klasyczna, keynesowska, monetarystyczna, ekonomii podaży oraz racjonalnych oczekiwań. Teorie reprezentowane przez te szkoły obok wspólnych elementów mają wiele istotnych różnic. Polegają one przede wszystkim na przywiązywaniu różnej wagi do podstawowych sił ekonomicznych. Poglądy poszczególnych nurtów ekonomicznych na temat głównych kwestii makroekonomicznych ujawniają poważne zróżnicowanie. Stopień zróżnicowania jest tak daleki, że prowadzi niekiedy do znacznie odbiegających od siebie wniosków.

71

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA Makroekonomia (teoria i praktyka), krajowa produkcja (produkcja globalna), bezrobocie, inflacja, wzrost gospodarczy, dochód narodowy, produkcja dóbr, świadczenie usług, podział i transfer wytworzonych dochodów, konsumpcja, inwestycje, uwarunkowania rozwojowe, rachunek dochodu narodowego, polityka makroekonomiczna, zagregowana podaż, zagregowany popyt, współczesne nurty myśli ekonomicznej (makroekonomicznej), poglądy głównych szkół makroekonomicznych, ZAGADNIENIA KONTROLNE I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX.

OKREŚL ISTOTĘ MAKROEKONOMII JAKO TEORII EKONOMII. W SKAŻ PODSTAWOWE PROBLEMY MAKROEKONOMICZNE. W SKAŻ PODSTAWOWE KATEGORIE MAKROEKONOMICZNE. SCHARAKTERYZUJ ISTOTĘ POLITYKA MAKROEKONOMICZNEJ. OMÓW POJĘCIE KATEGORII ZAGREGOWANEJ PODAŻY. OMÓW POJĘCIE KATEGORII ZAGREGOWANEGO POPYTU. OKREŚL I OMÓW WSPÓŁCZESNE NURTY MYŚLI EKONOMICZNEJ ZAJMUJĄCE SIĘ PROBLEMATYKĄ MAKROEKONOMICZNĄ. SCHARAKTERYZUJ POGLĄDY GŁÓWNYCH SZKÓŁ MAKROEKONOMICZNYCH, W SKAŻ GŁÓWNE OBSZARY ROZBIEŻNOŚCI GŁÓWNYCH SZKÓŁ MAKROEKONOMICZNYCH.

LITERATURA ZALECANA 1. D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia tom 1, Warszawa 1993, rozdz. 1 2. D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia tom 2, Warszawa 1992, rozdz. 19 3. Elementarne zagadnienia ekonomii. Praca zbiorowa pod red. R.Milewskiego, PWN, Warszawa 1993, rozdz. 1 4. Elementy makro i mikro ekonomii dla inżynierów. Pod redakcją naukową S.Marciniaka, PWN, Warszawa 1993, rozdz. 1 i 8 5. D.R.Kamerschen, R.B.McKenzie, C.Nardinelli, Ekonomia, FGNZZZ "SOLIDARNOŚĆ", Gdańsk 1991, rozdz. 5 i 6 6. E.Lipiński, Historia powszechnej myśli ekonomicznej do roku 1870, PWN, Warszawa 1981 7. M.Nasiłowski, System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, IKE PTE Sp. z o.o., Wydawnictwo KeyTex, Warszawa 1992, rozdz. 1, 6 i 7 8. Polityka ekonomiczna. Pod redakcją B.Winiarskiego, WAE im. O.Langego., Wrocław 1992, rozdz. 1 i 4 9. P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 1, PWN, Warszawa 1995, rozdz. 1, 2 i 5 10. W.Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 1983

72

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

VI. PODSTAWOWE PROBLEMY MAKROEKONOMICZNE Każde społeczeństwo - jak już wstępnie zasygnalizowano - staje przed rozwiązaniem trzech podstawowych problemów ekonomicznych, a mianowicie: − co (jakie dobra) należy produkować i w jakich ilościach? - to znaczy ile i jakich alternatywnych dóbr i usług należy wytwarzać i kiedy mają być one wytwarzane? − jak się powinno produkować dobra? - to znaczy: przez kogo, z jakich zasobów i za pomocą jakiej metody technicznej mają być one wytwarzane? − do kogo mają być wytwarzane dobra? - to znaczy kto je (dobra i usługi) ma użytkować i czerpać z nich korzyści? Problemy te rozumiane jako poważne zagadnienia, kwestie, czy też zadania do rozstrzygnięcia (rozwiązania) w obszarze makroekonomii (schemat 5.1) ujawniają się przez pryzmat: wzrostu gospodarczego i produktu krajowego, zatrudnienia i bezrobocia, cen i inflacji oraz międzynarodowych stosunków gospodarczych. W gospodarce rynkowej rozwiązywane są one na rynku i przez rynek dostrzegany w wymiarze globalnym, tak ze strony globalnego popytu jak i globalnej podaży, przy wspomagających działaniach regulacyjnych państwa ze strony państwa poprzez politykę makroekonomiczną. Są one przy tym rozwiązywane różnymi sposobami przez poszczególne społeczeństwa i poszczególne gospodarki. Wiążą się one jednak zawsze z dokonywaniem wyborów i stanowią istotną część rzeczywistości gospodarczej. Wskazane problemy stanowią centralny obszar zainteresowań wszystkich liczących się szkół i nurtów ekonomicznych, przy nadawaniu im jednak różnych wag i różnego znaczenia.

1.GŁÓWNE KWESTIE MAKROEKONOMICZNE. Makroekonomia zajmując się zachowaniem gospodarki jako całości oraz zmianami szeroko traktowanych zjawisk życia gospodarczego swoją uwagę skupia na czterech ważnych problemach, a mianowicie na produkcji i wzroście gospodarczym, zatrudnieniu i bezrobociu, cenach i inflacji, oraz stosunkach gospodarczych z zagranicą, dążąc do ich rozwiązania. 1.1. Produkcja i wzrost gospodarczy Z punktu widzenia makroekonomicznej działalności gospodarki problemem podstawowym jest produkcja dóbr i usług ekonomicznych. Jest ona odzewem na jeden z celów makroekonomicznych, a mianowicie zapewnienie ciągłości i na jak najwyższym poziomie procesów reprodukcji gospodarczej. Jest ona wyrazem i efektem zastosowania czynników produkcji (siły roboczej, kapitału, ziemi, przedsiębiorczości i technologii). Kształtowanie procesów produkcyjnych pozostaje w ścisłych związkach z wzrostem gospodarczym (rozdz. VIII) oraz kształtowaniem się koniunktury gospodarczej (rozdz. IX). Globalne określenie poziomu wyprodukowanych dóbr i usług ekonomicznych odbywa się za pośrednictwem procedury rachunków narodowych, w oparciu o takie podstawowe mierniki jak PKB, PNB oraz DN (rozdz. VII). 1.2. Zatrudnienie i bezrobocie Kolejnym ważkim problemem makroekonomicznym jest zatrudnienie i bezrobocie. Wiąże się z realizacją dwóch celów makroekonomicznych, a mianowicie zapewnienia wysokiego zatrudnienia w gospodarce, a przez to jednocześnie dążenia do niskiego poziomu bezrobocia. Zatrudnienie (utożsamiane często z pracą, robotą, zajęciem czy też czynnością) jako kategoria makroekonomiczna charakteryzuje się znaczną złożonością i specyfiką. W wymiarze gospodarki narodowej, zatrudnienie wyraża określoną liczbę osób wykonujących pracę na podstawie obowiązujących norm prawnych i ujmowanych w statystykach zatrudnienia, ubezpieczeń i organizacji związkowych. Istotę kwestii zatrudnienia wyjaśniają i przybliżają pojęcia siły 73

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

roboczej oraz zatrudnionych, pracujących oraz bezrobotnych. Są one immanentną częścią każdej gospodarki. Siła robocza to grupa ludzi występująca na podażowej stronie rynku pracy, którą tworzą ci, którzy znaleźli zatrudnienie, oraz ci którzy aktywnie poszukują pracy. Z ekonomicznego punktu widzenia dla każdej gospodarki ważne jest zagadnienie gospodarowania jej zasobami. Wymaga ono jednak uwzględnienia jej specyfiki, a więc zastosowania obok kryteriów ekonomicznych jednocześnie także kryteriów naturalnych (demograficznych, fizjologicznych, biochemicznych i ekologicznych) i społecznych (w tym prawnych, kulturowych i oświatowych). Sprowadza się ono do przygotowania siły roboczej do pracy, jej wykonaniu oraz zużyciu lub użytkowaniu rezultatów jej zastosowania, co przejawia się realizacją czterech procesów, a mianowicie: odnowy siły roboczej, przyrostu siły roboczej, alokacji siły roboczej oraz jej wykorzystaniu. Do siły roboczej zaliczani są zarówno ludzie pracujący (zatrudnieni), jak i bezrobotni. Zatrudnieni to te osoby, które podjęły pracę w oparciu o stosunek do pracodawcy na umowie najmu, mianowaniu lub współużytkowaniu środków produkcji. W praktyce zatrudnieni dzielą się na czynnych i biernych zawodowo. Czynni zawodowo to pracujący i bezrobotni. Bierni zawodowo to wszyscy ci - poza czynnymi zawodowo - którzy mogliby pracować, ale nie pracują i nie poszukują pracy. Są nimi matki wychowujące dzieci oraz studenci. Są to ludzie, którzy w każdej chwili mogą wejść na rynek pracy i powiększyć siłę roboczą. Pożądanym stanem zatrudnienia jest zatrudnienie pełne. Oznacza ono taki stan, kiedy wszyscy poszukujący pracy mogą ją znaleźć w normalnym czasie. Nie oznacza to, że stopa bezrobocia równa się zeru i na rynku pracy nie ma ludzi poszukujących pracy. Zatrudnienie w skali makroekonomicznej uzależnione jest od szeregu uwarunkowań, spośród których najważniejszymi są uwarunkowania: demograficzne, społeczne oraz ekonomicznymi. Uwarunkowania demograficzne wpływają bezpośrednio na wielkość i strukturę zasobów siły roboczej. Powiązane są one ściśle z uwarunkowaniami biologicznymi. stąd też obejmują one takie zjawiska, jak: rodność, płodność, umieralność ogólna i umieralność niemowląt, przyrost naturalny, migrację (emigrację i imigrację) ludności. Z kolei uwarunkowania społeczne związane są z osiągniętym poziomem rozwoju społecznego oraz realizowaną polityką społeczną. Związane są one z takimi kwestiami, jak: wymiar czasu pracy, zakres świadczeń społecznych, warunki przechodzenia na emeryturę oraz rentę, dostępność kształcenia, skala zatrudnienia i skala bezrobocia, zakres i formy pomocy społecznej i charytatywnej, możliwości podjęcia pracy w niepełnym wymiarze, warunki współpracy z innymi ludźmi i inne. ta grupa uwarunkowań charakteryzuje się tym, że sprzyja ona komunikowaniu się ludzi. Najważniejszą grupę uwarunkowań zatrudnienia stanowią uwarunkowania ekonomiczne. Są one zdeterminowane przede wszystkim poziomem i strukturą produktu narodowego a w konsekwencji możliwościami wzrostu gospodarczego. Z punktu widzenia tych uwarunkowań zatrudnienie jawi się jako: ważny czynnik produkcji, źródło dochodów pracowniczych w formie płac oraz czynnik kształtowania równowagi gospodarczej. Bezrobocie - jako kategoria makroekonomiczna - to zjawisko gospodarcze charakteryzujące się tym, że większa lub mniejsza liczba osób zdolnych do pracy i poszukujących pracy nie znajduje zatrudnienia. Miarą bezrobocia jest stopa bezrobocia. Oblicza się ją jako stosunek liczby bezrobotnych do liczby ludzi stanowiących siłę roboczą (zasoby siły roboczej) i wyraża w procentach. Stopa bezrobocia =

Liczba osób bezrobotnych ∗100% Zasoby sily roboczej

Bezrobotnym jest zaś osoba, która nie pracuje obecnie (w danym momencie), ale chce pracować i aktywnie szuka pracy, ale nie może otrzymać zatrudnienia przy istniejących stawkach płac lub też oczekuje na powrót do pracy (została czasowo zwolniona i oczekuje na wezwanie do pracy,

74

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

albo też ma się zgłosić do pracy w oznaczonym terminie). Bezrobotnymi są więc ludzie w wieku zdolności do pracy i posiadający tę zdolność, ale z różnych powodów nie mogący jej znaleźć. W teorii i praktyce ekonomicznej wyróżnia się wiele rodzajów bezrobocia (schemat 6.1.). Najczęściej dokonuje się podziału bezrobocia na: cykliczne, strukturalne i frykcyjne. Bezrobocie cykliczne zaliczane jest do najważniejszych rodzajów bezrobocia. Jest ono wynikiem spadku zagregowanego popytu w gospodarce. Związane jest ono z faktem, iż popyt na pracę jest popytem pochodnym i jego wielkość zależy od popytu na produkty wytwarzane dzięki zatrudnieniu. Z kolei bezrobocie strukturalne to zjawisko zmniejszania zatrudnienia wskutek ograniczenia produkcji spowodowanej zmianami strukturalnymi w gospodarce. Wiąże się ono z niedostosowaniem popytu do podaży siły roboczej w wyniku nierównomiernego wzrostu gospodarczego. Powstaje ono na skutek zmian struktury przemysłowej gospodarki, prowadzącej do utraty przez ludzi posiadających zawody wykorzystywane w zanikających gałęziach przemysłu. Spowodowane jest ono przede wszystkim brakiem kapitału lub złymi proporcjami w rozmieszczeniu zasobów produkcyjnych gospodarki. Natomiast bezrobocie frykcyjne jest zjawiskiem spowodowanym nieustannymi przemieszczeniami siły roboczej na rynku pracy w układach przestrzennych (między regionami gospodarczymi), w układach rzeczowych (między sektorami, działami i przedsiębiorstwami), w układach pionowych (związanych ze zmianą stanowisk pracy w obrębie zawodu w związku z awansami, degradacją lub stabilizacją zawodową) i w układach poziomych (W których dokonywane są przesunięcia między poszczególnymi zawodami i specjalizacjami). Ma ono charakter nieunikniony. Bezrobotnymi stają bowiem ludzie zmieniający pracę, wchodzący na rynek pracy lub też powracający na rynek pracy (np. matki po urlopach wychowawczych). Są nimi również ludzie wykazujący brak mobilności - czyli niemożliwość lub niechęć do zmiany miejsca zamieszkania w celu uzyskania pracy, powodowany przede wszystkim problemami mieszkaniowymi, a także względami rodzinnymi. Ze zjawiskiem bezrobocia frykcyjnego związana jest naturalna stopa bezrobocia. Opisuje ona bowiem poziom bezrobocia istniejący przy pełnym zatrudnieniu, czyli w sytuacji występowania w gospodarce bezrobocia frykcyjnego. Bezrobocie frykcyjne łącznie z bezrobociem strukturalnym stanowi bezrobocie naturalne. W teorii i praktyce często posługuje się także pojęciem bezrobocia normalnego, które obejmuje obok bezrobocia frykcyjnego także bezrobocie dobrowolne i sezonowe. Bezrobocie dobrowolne to zjawisko niepodejmowania pracy z powodu nieodpowiednich warunków pracy lub z innych względów. Wiąże się ono z brakiem potrzeby podjęcia pracy i zapewnienia warunków życia. Zaś bezrobocie sezonowe to zjawisko będące wynikiem osłabienia (redukcją) popytu na pracę z powodów naturalnych podyktowanych porą roku. Dotyczy ono zwłaszcza rynku pracy w rolnictwie, budownictwie i transporcie. W sytuacji kiedy bezrobocie normalne nie przekracza 3-4 do 4,5% zasobów siły roboczej, uznaje się, że w gospodarce został osiągnięty stan pełnego zatrudnienia. Przeciwieństwem bezrobocia dobrowolnego jest bezrobocie przymusowe, którym jest zjawisko gdy określona liczba osób poszukuje pracy, chce pracować przy jakiejkolwiek cenie siły roboczej, ale nie może jej znaleźć. Brak tego typu bezrobocia oznacza istnienie ogólnej równowagi na rynku pracy przy przewadze popytu nad podażą siły roboczej. Innymi rodzajami bezrobocia są: chroniczne, nieefektywnego popytu, klasyczne, płynne, jawne i ukryte oraz technologiczne. Bezrobocie chroniczne to zjawisko na konkurencyjnym rynku pracy spowodowane utratą lub niemożliwością otrzymania pracy w przez osoby z powodów od siebie niezależnych (jak: podeszły wiek, zły stan zdrowia, przeszłość polityczna). Z kolei bezrobocie nieefektywnego popytu to zjawisko na rynku pracy spowodowane niedostatecznym popytem na dobra, które mogą być wytwarzane przy pełnym wykorzystaniu siły roboczej. Stanowi ono różnicę między liczbą osób poszukujących pracy i liczbą stanowisk pracy.

75

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Wyjaśnia się je jako zmianami struktury produkcji powodującej przesunięcia popytu z jednych do drugich rodzajów prac. Widzi się w nim cenę jaką trzeba płacić za obniżanie inflacji. Bezrobocie płacowe (zwane także klasycznym) to zjawisko na rynku pracy spowodowane ograniczaniem zatrudnienia na skutek zbyt wysokich płac realnych. Spowodowane jest ono wymuszaniem przez związki zawodowe wysokiego poziomu płac w skali krajowej bez brania pod uwagę różnic jakie występują w układach regionalnych i gałęziowych. Bezrobocie jawne, to ten rodzaj bezrobocia którego poziom jest określany na podstawie prawnych regulacji tej kwestii w danym kraju. W Polsce do bezrobotnych (zgodnie z Ustawą o zatrudnieniu z dnia 29 grudnia 1989r.) zalicza się osoby zdolne i gotowe do pracy, pozostające bez pracy i zarejestrowane w biurach pracy, jeżeli nie pobierają emerytury, nie są właścicielami lub posiadaczami gospodarstw rolnych oraz nie prowadza działalności gospodarczej. Natomiast bezrobocie ukryte to takie zjawisko związane z taką sytuacją zatrudnienia, gdy jest ludzie pozostają w stosunku pracy mimo braku ekonomicznego uzasadnienia takiej sytuacji. Schemat 6.1. Rodzaje bezrobocia

1.3. Ceny i inflacja Inflacja to kolejny z ważnych problemów makroekonomicznych. Jako pojęcie (z łac. inflatio wzdymanie, nadęcie) współcześnie jest rozumiane inaczej niż w przeszłości. Pojawiło się ono jako określenie procesów ekonomicznych polegających na nadmiernym zwiększaniu ilości pieniądza w obiegu w stosunku do rynkowej wartości liczonej w cenach dotychczasowych. Do lat trzydziestych XX wieku wyrażała ona lawinowo narastająca ilość pieniądza w obiegu. Obecnie przez nie określa się proces trwałego wzrostu ogólnego poziomu cen przy uwzględnieniu zmian jakości towarów w pewnym czasie. Dotyczy ono nie tyle przyczyny ego zjawiska ile jej objawów. W takim rozumieniu ma ono charakter negatywnej cechy rozwoju. Przyczyn wystąpienia inflacji, a więc utrzymywania się wzrostu poziomu cen upatruje się uogólniając istniejące w tym zakresie koncepcje - w dwóch siłach sprawczych: − po pierwsze, w nadmiernym popycie, − po drugie w nadmiernym wzroście kosztów. W teorii ekonomii i w praktyce gospodarczej wyróżnia się wiele rodzajów inflacji (schemat 6.2.), w zależności od przyjętych kryteriów. Ze względu na czas trwania można wyróżnić inflację chwilową (krótkookresową) oraz trwałą (długoterminową, chroniczną, inercyjną). Inflacja jest chwilową jeśli wzrost ogólnego poziomu cen dóbr i usług ma miejsce w krótkim okresie. Natomiast o inflacji trwałej mówimy wówczas gdy wzrost ogólnego poziomu cen dóbr i usług utrzymuje się przez dłuższy okres. Charakteryzuje ją to, że jest ona trudna do zwalczania, mało skuteczne okazują się instrumenty pieniężne, poddaje się natomiast procesom restrukturyzacyjnym w gospodarce narodowej. Ze względu zaś na charakter można dokonać podziału inflacji na: pełzającą, kroczącą, galopującą i hiperinflację. Inflacja pełzająca (zwana także powolną, łagodną, jednocyfrową, przytłumioną) ma miejsce wówczas, gdy jej efekty znikome i nie powodują większych zakłóceń w społecznym procesie produkcji, wymiany, podziału i konsumpcji, a przez to poddają się kontroli. Z inflacją kroczącą (zwaną także stąpającą, biegnącą, kłusującą) mamy do czynienia wówczas gdy ujawnia ona tendencję do wymykania się spod kontroli i przyspieszania swojego tempa. Z kolei inflacja galopująca (zwana także superinflacją) to taki wzrost ogólnego poziomu cen który powoduje narastanie perturbacji w procesie reprodukcji makroekonomicznej. Stanowi ona poważne zagrożenie do procesów wzrostu gospodarczego. Z reguły wymyka się ona spod kontroli państwa. Jej negatywną stroną jest to, że przyczynia się ona do erozji systemów motywacyjnych.

76

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Najgroźniejszą spośród wyróżnionych rodzajów inflacji jest hiperinflacja (zwana także histeryczną lub szalejącą). Charakteryzuje się ona takim natężeniem procesów inflacyjnych, które uniemożliwiają sterowanie procesami ekonomicznymi. Towarzyszy jej anarchizacja stosunków produkcji oraz eliminacja racjonalnego gospodarowania. Zniekształceniu ulegają proporcje makroekonomiczne. Rachunek ekonomiczny staje się instrumentem bezużytecznym. Trudno również przewidzieć jak ukształtują się ceny w najbliższej przyszłości. Stosując zaś kryterium wpływu na procesy reprodukcji społecznej wyróżnić można inflację: powolną, stąpającą, superinflację, szalejącą. Tak wyróżnione rodzaje inflacji są w istocie konkretyzacją charakteru poszczególnych rodzajów inflacji wyróżnionych, ze względu na ich charakter. Odwołując się zaś do kryterium związków z koniunkturą gospodarczą, możliwym staje się wyróżnienie stagflacji i slumpflacji. Stagflacja to inflacja w warunkach stagnacji gospodarczej. Natomiast slumpflacja to inflacja w warunkach recesji gospodarczej. Natomiast z punktu widzenia kryterium źródeł powstania inflacji - czy też jej sił sprawczych można mówić o inflacji popytowej i inflacji podażowej. Inflacja popytowa (zwana też inflacją nabywców) jest wynikiem przekroczenia przez popyt globalny zdolności produkcyjnych gospodarki. Wzrost ogólnego poziomu cen w gospodarce w wyniku wzrostu zagregowanego popytu powoduje niemożliwość zaspokojenia potrzeb nabywców. Oznacza to również, że poziom cen w takim wypadku jest ciągniony przez zwiększony popyt nabywców. Koncepcja inflacji popytowej jest prawdziwa tylko w sytuacji gdy gospodarka jest regulowana za pośrednictwem mechanizmu rynkowego. W sytuacji zaś kiedy, mechanizmy rynkowe w gospodarce w procesach równoważenia jej wzrostu ograniczane są przez państwo w sytuacji nierównowagi inflacyjnej - co ma miejsce w sytuacji nadwyżki globalnego popytu nad podażą - w oparciu o politykę stałych cen lub ograniczonego ich wzrostu - mamy do czynienia z inflacją ukrytą (zawieszoną, stłumioną). Przejawia się ona w postaci luki inflacyjnej, czyli nie zrealizowanej nadwyżki popytu globalnego nad podażą, która nie została rozładowana przez podwyżkę cen. Inna jest natomiast istota inflacji podażowej. Jej przyczyny tkwią w samym procesie produkcji - przede wszystkim w jej rosnących kosztach spowodowanych wzrostem cen (np. energii lub płac). Oznacza to, że poziom cen pchany jest wtedy przez rosnące koszty. Stąd też bywa ona nazywana również inflacją kosztową. Jej uruchomienie może nastąpić pod wpływem impulsów zewnętrznych (np. podwyżka cen surowców i dóbr importowanych) - to jest pochodzących spoza gospodarki - jak i pod wpływem impulsów wewnętrznych (np. nacisków różnych dobrze zorganizowanych grup społeczno-ekonomicznych). Schemat 6.2. Rodzaje inflacji Skutkiem inflacji w gospodarce narodowej jest wystąpienie całego szeregu zjawisk mających zdecydowanie negatywny wpływ na jej funkcjonowanie. Ma on zarówno charakter ekonomiczny, jak i społeczny, psychospołeczny i polityczny. Część z nich daje się przewidzieć. Część zaś jest trudna do określenia z wyprzedzeniem, ze względu na specyfikę miejsca i czasu w którym zaistnieją. Syntezując, skutkiem procesów inflacyjnych może być: − spadek siły nabywczej pieniądza (czyli jego deprecjacja) a w ślad za tym również ograniczenie jego funkcji; − podejmowanie błędnych i nieefektywnych decyzji lokat kapitałowych; − nieprawidłowa redystrybucja dochodów i w sferze majątku(mogącą spowodować niezadowolenie społeczne); − wzrost stopy procentowej kredytów i oszczędności; − erozja realnego poziomu opodatkowania; − strata dla oczekującego na zapłatę i zysk dla odraczającego spłatę należności; − wzrost kosztów produkcji oraz mniejsze od założonych zyski; 77

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

− ucieczka w wartości rzeczowe prowadząca do nieprawidłowej alokacji kapitału; − nieprawidłowa decyzja inwestycyjna, której konsekwencją są nieskończone inwestycje i zamrożenie kapitału prowadzące nawet do bankructwa przedsiębiorstwa; − nieuzasadnione zakupy przez przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe za przyczyną określonych oczekiwań inwestycyjnych; − powstrzymywanie się od sprzedaży dóbr za przyczyną oczekiwań inwestycyjnych. Wymierne skutki procesów inflacyjnych można określić w oparciu o określony zbiór mierników. Najczęściej odwołuje się do czterech ich rodzajów, a mianowicie: a) deflatora produktu narodowego brutto; b) indeksu cen dóbr konsumpcyjnych, c) stopy inflacji dóbr konsumpcyjnych oraz d) indeksu cen dóbr produkcyjnych. ad. a) Deflator produktu narodowego brutto (PNB) Deflator produktu narodowego brutto (PNB) to procentowy wskaźnik wyrażany stosunkiem nominalnego PNB - to jest wyrażonego w cenach bieżących do realnego PNB - to jest wyrażonego w cenach stałych. Przyjmuje on postać formuły: nPNB Deflator PN = ∗100 rPNB gdzie:

nPNB

-

nominalny

produkt

narodowy brutto rPNB - realny produkt narodowy brutto ad. b) Indeks cen dóbr konsumpcyjnych Kolejnym, powszechnie stosowanym narzędziem pomiaru ogólnego poziomu cen jest wskaźnik cen konsumpcyjnych. Oznacza się go jako CPI (od: consumer price index) albo jako P. Jest on procentowym wskaźnikiem wydatków - na dobra i usługi w typowym koszyku konsumpcyjnym, konsumowanych przez typową rodzinę - okresu bieżącego do wydatków okresu bazowego.

CPI =

CPI 1 ∗100 CPI 0

gdzie: CPI0 - wydatki okresu bazowego CPI1 - wydatki okresu bieżącego ad. c) Stopa inflacji cen dóbr konsumpcyjnych Do oceny poziomu inflacji służy również stopa inflacji mierzona stopą wzrostu (lub spadku) poziomu cen, najczęściej z jednego roku na drugi.

Stopa inflacji cen dóbr konsumpcyjnych (%) =

CPI t − CPI t 0 ∗100 CPI t 0

gdzie: CPIt - tegoroczny wskaźnik cen konsumpcyjnych CPIt0 zeszłoroczny wskaźnik cen konsumpcyjnych ad. d) Indeks cen dóbr produkcyjnych Indeks cen dóbr produkcyjnych (PPI - z ang. producer price index) to miernik zmiany cen płaconych przez producentów za czynniki produkcji za wyjątkiem pracy. Określa on zmiany cen

78

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

dóbr produkcyjnych i informuje o zmianach cen dóbr konsumpcyjnych w przyszłości. Traktowany jest on jako narzędzie przewidywania koniunktury gospodarczej. 1.4. Międzynarodowe stosunki gospodarcze Ostatnimi ze wskazanych problemów makroekonomicznych są międzynarodowe (zewnętrzne) stosunki ekonomiczne danego kraju (nazywane także międzynarodowymi stosunkami gospodarczymi). Obejmują one: międzynarodowy podział pracy; międzynarodową wymianę gospodarczą (międzynarodowy obrót gospodarczy);międzynarodową wymianę towarów; międzynarodową wymianę usług; międzynarodowe obroty (transfery) kapitałowe; międzynarodowe przepływy technologii; międzynarodowe przepływy ludności (siły roboczej) oraz międzynarodowe stosunki finansowe. Jako takie mają one więc bardzo szeroki zakres i oddziaływają one bowiem na wszystkie sfery działalności gospodarczej. Wpływają na tempo i kierunki rozwoju gospodarczego. Decydują o pozycji ekonomicznej i politycznej poszczególnych krajów w świecie. Wiążą się one także z realizacją celu zapewnienia równowagi w bilansie handlowym i bilansie płatniczym. Realizacja międzynarodowych stosunków gospodarczych znajduje uzasadnienie w fakcie, że w praktyce wszystkie gospodarki (mniejszym lub większym zakresie) są gospodarkami otwartymi, to znaczy takimi które importują i eksportują dobra i usługi, zapożyczają się zagranicą lub też same udzielają pożyczek, pozyskują zagraniczne wynalazki lub też sprzedają własne pomysły. Wszystkie te zagadnienia są przedmiotem rozważań odrębnego bloku wykładów, a mianowicie ekonomii międzynarodowej (rozdział XVII). Stąd też na tym etapie rozważań prezentacja ich ma tylko charakter sygnalizacyjny.

2. RYNEK GLOBALNY - ZAGREGOWANY POPYT I ZAGREGOWANA PODAŻ Rozwiązanie podstawowych problemów makroekonomicznych jest zależne w dużej mierze od mechanizmów globalnego rynku, a zwłaszcza od jego obu stron - to jest globalnej (zagregowanej) podaży i globalnego (zagregowanego) popytu. 2.1. Zagregowany popyt Globalny - albo inaczej zagregowany - popyt (AD - z ang. aggregate demand), to zależność między całkowitą ilością dóbr i usług (czyli wielkością realnego PNB) jaką gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i rząd chcą nabyć a poziomem cen mierzonym deflatorem PNB w określonym czasie (Rysunek 6.1.). Na kształtowanie się zagregowanego popytu wpływa szereg czynników, spośród których najistotniejszymi są: wydatki konsumpcyjne; wydatki inwestycyjne; eksport netto oraz wydatki rządowe. Pierwszym z czynników są wydatki konsumpcyjne. Tworzą je zakupy dokonywane przez gospodarstwa domowe. Ich wielkość jest zależna przede wszystkim od poziomu dochodu narodowego. Zależą one także od: stylu życia, prognoz na przyszłość, dostępności kredytów i innych uwarunkowań. Prawidłowością jest więc to, że wraz ze wzrostem dochodu narodowego rosną wydatki konsumpcyjne, a wraz z jego spadkiem maleją one. Zależność ta określana jest zależnie od swej postaci: jako krańcowa skłonność do konsumpcji (MPC - z ang. marginal propensity to consume), gdy pokazuje jaka część dodatkowego dochodu jest konsumowana ; lub jak przeciętna skłonność do konsumpcji (APC - z ang. average propensity to consume), gdy pokazuje udział konsumpcji w dochodach gospodarstwa domowego. Ważnym czynnikiem kształtującym globalny popyt są wydatki inwestycyjne. Rozumie się przez nie wydatki ponoszone na nowo wyprodukowane czynniki produkcyjne, umożliwiające odtworzenie zużytych czynników oraz wszelkiego rodzaju zapasy zgromadzone przez firmę. Ich rola wynika z tego, że efektywne zrealizowanie ich przyczynia się do wzrostu gospodarczego, a w konsekwencji zarówno do zwiększenia konsumpcji jak i do zwiększenia mocy produkcyjnych 79

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

gospodarki w przyszłości. Na wielkość wydatków inwestycyjnych ma wpływ wiele czynników, spośród których najistotniejszymi są: postęp naukowo-techniczny oraz wysokość stopy procentowej. Silny wpływ na zagregowany popyt mają również wydatki rządowe. Ma on charakter bezpośredni poprzez zakupy dokonywane przez państwo dla realizacji swoich funkcji, oraz charakter pośredni poprzez opodatkowanie gospodarstw domowych im przedsiębiorstw. Znaczący jest również wpływ międzynarodowych stosunków gospodarczych na kształtowanie globalnego popytu. Najczęściej zwraca się uwagę w związku z kształtowaniem globalnego popytu na tę jej część która dotyczy wymiany handlowej dóbr i usług, a zwłaszcza tego jej elementu który tworzy eksport netto. Jest nim zaś wielkość eksportu pomniejszona o wielkość importu. Jeśli jest on dodatni, to przyczynia się do wzrostu wydatków ponoszonych w gospodarce. Jeśli jest natomiast dodatni, to przyczynia się do ograniczania tych wydatków. Czynniki te mogą przyczyniać się do wzrostu, bądź też do ograniczenia popytu. Ponieważ działają one z różną siła i w różnych kierunkach, o tym czy mają one charakter wzrostowy czy też ograniczający decyduje ich wypadkowa. Wzrost popytu może być spowodowany na przykład obniżeniem podatków prowadzącym do zwiększenia konsumpcji, zwiększeniem wydatków na obronność, czy też wzrostem eksportu dóbr będących w nadmiarze. Ograniczenie popytu może zostać zaś spowodowane na przykład wzrostem oszczędności, wzrostem podatków, ograniczeniem wydatków budżetowych, wzrostem stopy inwestycji, wzrostem wydatków na import surowców, czy też ograniczeniem eksportu. Zobrazowaniem zagregowanego popytu jest krzywa zagregowanego popytu. Pokazuje ona graficznie (Rysunek 6.1.) zależność między wielkością realnego produktu narodowego, na jaką zgłaszany jest popyt przez wszystkie podmioty gospodarujące, a poziomem cen mierzonym deflatorem produktu narodowego brutto. Ma ona nachylenie ujemne, w związku z czym wyższemu poziomowi cen odpowiada mniejsza ilość dóbr i usług, na które zgłaszają zapotrzebowanie gospodarstw domowe, przedsiębiorstwo i państwo (rząd). Zmiany zagregowanego popytu determinowane wskazanymi czynnikami, zobrazować można wykorzystując krzywe zagregowanego popytu, poprzez ich przesunięcie. Jeśli czynniki kształtujące zagregowany popyt przyczyniają się do jego wzrostu, wówczas krzywa zagregowanego popytu przesuwa się w prawo, jeśli zaś spowodowały one jego ograniczenie, wówczas przesuwa się w lewo. Kształtowanie się zagregowanego popytu - jak i krzywej go obrazującej dowodzi, że ilość dóbr i usług jaką gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i państwo mogą zakupić zależy od poziomu cen i poziomu wydatków całkowitych w gospodarce. Zmiany poziomu cen prowadzą do ruchu wzdłuż krzywej zagregowanego popytu. Natomiast zmiany poziomu wydatków całkowitych w gospodarce prowadzą do przesunięcia się krzywej. Rysunek 6.1. Wzrost i spadek zagregowanego popytu

2.2. Zagregowana podaż Zagregowana - czyli globalna - podaż (AS - z ang. aggregate supply) pokazuje zależność całkowitą między ilością produktów (czyli wielkością realnego PNB) jaką wszyscy producenci w gospodarce chcą zaoferować na sprzedaż, a poziomem cen mierzonym deflatorem PNB w danym okresie (Rysunek 6.2.). Na jej kształt wpływa szereg czynników oddziaływujących na produkcję w gospodarce. Są nimi: poziom cen, możliwości produkcyjne gospodarki, postęp naukowotechniczny, siła roboczą, dostępność do czynników produkcji i koszty ich pozyskania oraz regulacje rządowe. Pierwszy z czynników kształtowania zagregowanej podaży - to jest poziom cen wpływa na jej zmiany oddziaływając na producentów w całej gospodarce. Gdy poziom cen rośnie, rośnie ilość dóbr i usług oferowanych na sprzedaż, a w ślad za tym przedsiębiorstwa osiągają większe zyski. 80

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Z kolei wpływ możliwości produkcyjnych gospodarki narodowej na zagregowaną podaż wyraża się wpływem poprzez rozszerzenie technicznych możliwości produkcji dóbr i usług. Te zaś tworzone są dzięki inwestycjom, które decydują o zastępowaniu starego i zużytego aparatu wytwórczego nowym. Jeśli przedsiębiorstwa nie będą odtwarzać swego aparatu wytwórczego, to będą zmuszeni do ograniczania produkcji. Jeśli zaś będą chcieli rozszerzać produkcję to muszą podejmować nowe inwestycje - które nie tylko odtworzą zużyty aparat wytwórczy, ale również pozwolą na jego poszerzenie. Pozwoli to bowiem dopiero kreować dalszy wzrost gospodarczy. Z możliwościami produkcyjnymi gospodarki ściśle związany jest kolejny czynnik - postęp naukowo-techniczny. Dzięki niemu przedsiębiorstwa mogą bowiem nie tylko podnosić jakość swoich produktów, ale również zwiększać ich produkcję. Osiągniecie postępu naukowotechnicznego wiąże się jednak z koniecznością poniesienia nakładów na badania naukowe. Znaczący wpływ na kształtowanie zagregowanej podaży ma również siła robocza. Przejawia się to jej wpływem w dłuższym okresie na wielkość produkcji. ranga tego czynnika zależna jest w dużej mierze od symbiozy z możliwościami produkcyjnymi gospodarki narodowej oraz postępem naukowo-technicznym, co wyraża się w zwiększeniu wydajności pracy. Efektywność wpływu tego czynnika zależy także od poziomu edukacji ludzi. Ważnym czynnikiem wpływu na zagregowaną podaż ma również dostępność do czynników produkcji i koszty ich pozyskania. Ma to miejsce zwłaszcza w odniesieniu do tych czynników - a zwłaszcza surowców, które są coraz trudniej dostępne i coraz droższe. Wpływają one bowiem w sposób znaczący na funkcjonowanie całej gospodarki, a zwłaszcza na jej możliwości produkcyjne. Jeśli dostępność - na przykład do czynników surowcowych ulega ograniczeniu ze względy na ich fizyczne pozyskanie lub wzrost ceny, to prowadzi to do ograniczenia zagregowanej podaży. Na zagregowaną podaż wpływ mają również regulacje podejmowane przez państwo (rząd). Sprowadzają się one do tworzenia - w oparciu o przepisy prawne - ram funkcjonowania gospodarki, które byłyby zgodne nie tylko z bieżącym interesem społecznym ale również z interesem w przyszłości. Przykładem takiego podejścia jest kwestia pogodzenia wymagań ochrony środowiska z możliwościami produkcyjnymi gospodarki. Każdy z tych czynników przyczynia się w różnym stopniu do kształtowania zagregowanej podaży. Jej wielkość zależna jest od wypadkowej wektorów siły i kierunków działania każdego z tych czynników. W sumie zmiany mogą sprowadzać się do wzrosty lub ograniczenia zagregowanej podaży. Wzrost zagregowanej podaży może nastąpić na przykład przy: obniżeniu kosztów produkcji, zwiększeniu dostępności do czynników produkcji lub obniżeniu cen energii. Oznacza to, że wzrost zagregowanej podaży powodowany jest przez te wszystkie czynniki, które zwiększają możliwości produkcyjne gospodarki lub prowadza do obniżki kosztów produkcyjnych. Do zmniejszenia zagregowanej podaży przyczynić może się zaś: wzrost cen podstawowych nośników energetycznych, spadek produkcyjności pracy lub ograniczenia w wydobyciu surowców. Zobrazowaniem zagregowanej podaży jest jego krzywa - to jest graficzne pokazanie zależności między wielkością realnego produkt brutto oferowana na sprzedaż przez wszystkie przedsiębiorstwa a poziomem cen mierzonym deflatorem produktu narodowego brutto (Rysunek 6.2.). Gdy poziom cen będzie się zmieniać, to również będzie się zmieniać zagregowana podaż. Krzywa zagregowanej podaży zaś będzie przyjmować różne kształty w zależności od stanu gospodarki narodowej. Jeśli gospodarka narodowa będzie w depresji (lub recesji) - czyli, że jej możliwości produkcyjne będą wykorzystane w małym stopniu, co prowadzić będzie do bezrobocia i spadku poziomu życia ludzi - to krzywa zagregowanej podaży przyjmie kształt prostej poziomej. Oznaczać będzie to, że można zwiększyć produkcję bez podnoszenia poziomu cen, jeśli tylko wystąpi popyt na produkty przedsiębiorstw zwiększających swoją produkcję. Jeśli zaś gospodarka osiągnie stan pełnego zatrudnienia - czyli zaistnieje sytuacja możliwości zatrudnienia wszystkich czynników wytwórczych - to krzywa zagregowanej podaży przyjmie postać prostej pionowej. Oznaczać to będzie, że w tej gospodarce osiągnięto już możliwą wielkość produkcji, a wszelkie próby jej zwiększenia prowadzić będą jedynie do inflacji. Większa produkcję można będzie dopiero osiągnąć w dłuższym okresie po dokonaniu inwestycji 81

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

zwiększających możliwości produkcyjne gospodarki. Jeśli gospodarka będzie funkcjonować z pewnym poziomem bezrobocia (co jest sytuacja typową) - czyli, że dysponuje ona pewnymi bezczynnymi czynnikami wytwórczymi, których właściciele chcieliby znaleźć dla nich zatrudnienie - to wówczas krzywa zagregowanej podaży przyjmuje nachylenie dodatnie. Pokazuje ona, że możliwe jest zwiększenie produkcji, ale przy jednoczesnym wzroście poziomu cen. Zmiany zaś zagregowanej podaży zobrazowane poprzez jej krzywa przebiegają w ten sposób, że w przypadku jej zwiększenia ulega ona przesunięciu na prawo, zaś przy jej zmniejszeniu ulega ona przesunięciu na lewo. Rysunek 6.2. Wzrost i spadek zagregowanej podaży

3. POLITYKA MAKROEKONOMICZNA Wskazane główne problemy makroekonomiczne oraz wiążące się z nimi cele w gospodarce rynkowej oceniane są pod kątem ich realizacji - czyli ze względu na realizację zadań z nich wynikających. Pomocnym w tym względzie jest odpowiednia polityka makroekonomiczna wykorzystująca odpowiednie do realizowanych celów narzędzia. Ponieważ zadana makroekonomiczne (czy jeszcze konkretniej zadania polityki makroekonomicznej) sprowadzić można do czterech podstawowych grup, a mianowicie: dążenia do wysokiego i rosnącego poziomu produktu realnego; ukształtowania wysokiego zatrudnienia i niskiego bezrobocia; ustabilizowania lub łagodnego wzrostu poziomu cen oraz stabilnych i zbilansowanych stosunków z zagranicą - podstawowymi rodzajami polityki makroekonomicznej jawią się: polityka fiskalna, polityka monetarna, polityka dochodowa oraz zagraniczna polityka ekonomiczna (polityka międzynarodowych stosunków ekonomicznych). Polityka fiskalna obejmuje sobą dwa z głównych narzędzi makroekonomicznych, a mianowicie wydatki publiczne oraz system podatkowy. Pierwsze z nich są narzędziem za pomocą których państwa wyznacza relatywną wielkość sektora publicznego i prywatnego oraz określa jaka część PNB ma być przedmiotem konsumpcji publicznej (zbiorowej). Z kolei w systemie podatkowym (czyli inaczej w opodatkowaniu) jako narzędziu polityki fiskalnej należy dostrzec dwie role: - pierwszą - jako oddziaływanie na dochody indywidualne, co wyraża się tym, że zwiększenie podatków skutkuje mniejszą ilością pieniędzy do wydania przez gospodarstwa domowe i prowadzi do obniżenia ich wydatków konsumpcyjnych; oraz drugą jako oddziaływanie na poziom potencjalnego produktu. Natomiast polityka monetarna (nazywana również pieniężną) sprowadza się do określania sposobów sterowania podaży pieniądza oraz kształtowaniem odpowiednich związków pomiędzy pieniądzem, produkcją i inflacją. Trzecim rodzajem polityki makroekonomicznej jest polityka dochodowa - określana również jako polityka płac i cen. Jej istotą jest skłanianie - zarówno metodami przymusu jak i perswazji i namów - do przestrzegania określonych wytycznych kształtowania płac i cen. Z kolei istotą zagranicznej polityki gospodarczej jest oddziaływanie na powiązania międzynarodowe za pomocą takich instrumentów jak: manipulowanie kursem waluty, nakładanie ograniczeń na obroty w handlu zagranicznym, stosowanie ceł i subsydiów, itp. Dla realizacji tej polityki często sięga się po narzędzia polityki pieniężnej i fiskalnej. Państwo w każdej rozwiniętej gospodarce rozwiązuje problemy makroekonomiczne wykorzystując jednocześnie wszystkie rodzaje polityk i narzędzi charakterystycznych dla nich. Są one pomocne również przy dokonywaniu wyborów makroekonomicznych między alternatywnymi podstawowymi celami makroekonomicznymi. Jak dowodzi praktyka, państwo staje zawsze przed koniecznością wyboru orientacji rozwojowej - zwłaszcza zaś między wysoką stopą konsumpcji a wysoką stopą wzrostu. Najtrudniejszym do rozwiązania, ze wszystkich problemów makroekonomicznych jest konieczność dokonywania krótkotrwałego wyboru 82

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

pomiędzy inflacją a bezrobociem. Za politykę obniżenia inflacji trzeba płacić haracz w postaci bezrobocia oraz wielkiej luki produkcyjnej. Również obniżenie bezrobocia wiąże się ze wzrostem inflacji. STRESZCZENIE Każde społeczeństwo staje przed rozwiązaniem trzech podstawowych problemów ekonomicznych, a mianowicie: co (jakie dobra) należy produkować i w jakich ilościach?; jak się powinno produkować dobra?; oraz do kogo mają być wytwarzane dobra? Problemy te rozumiane jako poważne zagadnienia, kwestie, czy też zadania do rozstrzygnięcia (rozwiązania) w obszarze makroekonomii ujawniają się przez pryzmat: produkcji, zatrudnienia i bezrobocia, cen i inflacji oraz międzynarodowych stosunków gospodarczych. Są one rozwiązywane różnymi sposobami; wiążą się zawsze z dokonywaniem wyborów i stanowią istotną część rzeczywistości gospodarczej. W gospodarce rynkowej obszarem ich rozwiązywania jest rynek dostrzegany w wymiarze globalnym, tak ze strony globalnego popytu jak i globalnej podaży, przy wspomagających działaniach regulacyjnych państwa poprzez politykę makroekonomiczną. Makroekonomia zajmując się zachowaniem gospodarki jako całości oraz zmianami szeroko traktowanych zjawisk życia gospodarczego swoją uwagę skupia i dąży do rozwiązania czterech ważnych problemów, a mianowicie produkcji, zatrudnieniu, inflacji oraz stosunkach gospodarczych z zagranicą. Pierwszy z nich uznawany jako podstawowy jest odzewem na dążenie do zapewnienia ciągłości - na jak najwyższym poziomie - procesów reprodukcji gospodarczej. Produkcja dóbr i usług jest ona wyrazem i efektem zastosowania czynników produkcji (siły roboczej, kapitału, ziemi, przedsiębiorczości i technologii). Jej kształtowanie pozostaje w ścisłych związkach z koniunkturą gospodarczą. Drugim z ważkim problemów makroekonomicznym jest zatrudnienie i bezrobocie. Wiąże się on z realizacją dwóch celów makroekonomicznych, a mianowicie zapewnienia wysokiego zatrudnienia w gospodarce, a przez to jednocześnie dążenia do niskiego poziomu bezrobocia. Kolejnym z ważnych problemów makroekonomicznych jest inflacja. Wiąże się on z celem zapewnienia stabilności cen przy zachowaniu swobodnej gry sił rynkowych, będąc w praktyce wyrazem braku jego osiągania lub niepełnej (na różnym poziomie) jego realizacji. Ostatnim ze wskazanych problemów makroekonomicznych są międzynarodowe (zewnętrzne) stosunki gospodarcze danego kraju. Wiążą się one z realizacją celu zapewnienia równowagi w wymianie handlowej oraz zapewnienia stabilności kursu walutowego. Rozwiązanie tych makroekonomicznych problemów jest zależne w dużej mierze od mechanizmów globalnego rynku, tak jego globalnej (zagregowanej) podaży jak i globalnego (zagregowanego) popytu. Globalny (zagregowany) popyt to zależność między całkowitą ilością dóbr i usług (czyli wielkością realnego PNB) jaką gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i rząd chcą nabyć a poziomem cen mierzonym deflatorem PNB w określonym czasie. Określają go takie czynniki, jak: wydatki konsumpcyjne, wydatki inwestycyjne, eksport netto i wydatki rządowe. Zagregowana (globalna) podaż pokazuje zaś zależność całkowitą między ilością produktów (czyli wielkością realnego PNB) jaką wszyscy producenci w gospodarce chcą zaoferować na sprzedaż, a poziomem cen mierzonym deflatorem PNB w danym okresie. Czynniki zmiany zagregowanej podaży są: poziom cen, możliwości produkcyjne gospodarki, postęp naukowo-techniczny, siła robocza oraz dostępność i koszty czynników produkcyjnych Wskazane główne problemy makroekonomiczne oraz wiążące się z nimi cele w gospodarce rynkowej oceniane są pod kątem ich realizacji. Pomocnym w tym względzie jest odpowiednia polityka makroekonomiczna wykorzystująca odpowiednie do realizowanych celów narzędzia. Podstawowymi jej rodzajami są: polityka fiskalna, polityka monetarna, polityka dochodowa oraz zagraniczna polityka ekonomiczna.

83

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA Podstawowe problemy makroekonomiczne, produkcja, zatrudnienie, siła robocza, czynni i bierni zawodowo, pełne zatrudnienie, bezrobocie, rodzaje bezrobocia (cykliczne, strukturalne i frykcyjne; naturalne; dobrowolne; sezonowe; normalne; przymusowe; chroniczne; nieefektywnego popytu; płacowe), bezrobotny, stopa bezrobocia, naturalna stopa bezrobocia, ceny i inflacja, rodzaje inflacji (kosztowa, popytowa, pełzająca, krocząca, hiperinflacja), stagflacja, slumpflacja, wskaźnik cen konsumpcyjnych, międzynarodowe stosunki gospodarcze, globalny rynek, globalny popyt, globalna podaż, czynniki zmiany zagregowanego popytu, czynniki zmiany zagregowanej podaży, polityka makroekonomiczna, rodzaje polityki makroekonomicznej (polityka fiskalna, polityka monetarna, polityka dochodowa oraz zagraniczna polityka ekonomiczna) ZAGADNIENIA KONTROLNE I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. X. XI. XII.

W SKAŻ PODSTAWOWE PROBLEMY MAKROEKONOMICZNE I ZASADNICZE OBSZARY ICH LOKALIZACJI. OKREŚL ISTOTĘ PRODUKCJI JAKO PROBLEMU MAKROEKONOMICZNEGO. OKREŚL ISTOTĘ ZATRUDNIENIA JAKO PROBLEMU MAKROEKONOMICZNEGO I WYJAŚNIJ POJĘCIA OPISUJĄCE GO (SIŁA ROBOCZA, CZYNNI I BIERNI ZAWODOWO, PEŁNE ZATRUDNIENIE). OKREŚL ISTOTĘ I RODZAJE BEZROBOCIA JAKO PROBLEMU MAKROEKONOMICZNEGO ORAZ WSKAŻ I OMÓW WSKAŹNIKI GO OPISUJĄCE. OKREŚL ISTOTĘ CENY I INFLACJI JAKO PROBLEMU MAKROEKONOMICZNEGO. W SKAŻ I SCHARAKTERYZUJ PODSTAWOWE RODZAJE INFLACJI ORAZ WSKAŹNIKI JĄ OPISUJĄCE. OMÓW ISTOTĘ POJĘĆ STAGFLACJA I SLUMPFLACJA. OMÓW ISTOTĘ MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI GOSPODARCZE JAKO PROBLEMU MAKROEKONOMICZNEGO. SCHARAKTERYZUJ ZAGADNIENIE GLOBALNEGO RYNKU JAK POJĘCIE MAKROEKONOMICZNE. OKREŚL ISTOTĘ GLOBALNEGO POPYT ORAZ WSKAŻ CZYNNIKI JEGO ZMIANY. OKREŚL ISTOTĘ GLOBALNEJ PODAŻY WSKAŻ ORAZ CZYNNIKI JEJ ZMIANY. PRZEDSTAW ISTOTĘ POLITYKI MAKROEKONOMICZNEJ ORAZ SCHARAKTERYZUJ JEJ PODSTAWOWE RODZAJE.

LITERATURA ZALECANA 1. D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia tom 2, Warszawa 1992, rozdz. 19 2. Elementarne zagadnienia ekonomii. Praca zbiorowa pod red R.Milewskiego, PWN, Warszawa 1993, rozdz. 1 3. Elementy makro i mikro ekonomii dla inżynierów. Pod redakcją naukową S.Marciniaka, PWN, Warszawa 1993, rozdz. 1 i 3 4. D.R.Kamerschen, R.B.McKenzie, C.Nardinelli, Ekonomia, FGNZZZ "SOLIDARNOŚĆ", Gdańsk 1991, rozdz. 6 5. M.Nasiłowski, System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, IKE PTE Sp. z o.o., Wydawnictwo KeyTex, Warszawa 1992, rozdz. 1 6. Polityka ekonomiczna. Pod redakcją B.Winiarskiego, WAE im. O.Langego., Wrocław 1992 7. P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 1, PWN, Warszawa 1995, rozdz. 5

84

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

VII. RACHUNKI NARODOWE W GOSPODARCE RYNKOWEJ Rachunki narodowe - nazywane również rachunkami społecznymi - są zbiorem logicznie powiązanych ze sobą rachunków makroekonomicznych i bilansów opracowywanych w celu przedstawienia komplementarnego obrazu całej gospodarki narodowej. Jako takie stanowią one system wzajemnie powiązanych rachunków. Umożliwiają one również analizę gospodarczych zależności na niższych poziomach agregacji. Jako takie są one zabiegiem bardzo złożonym. Stąd też prezentacja zagadnień stanowiących o niej wymaga skoncentrowania uwagi nie tylko na istocie rachunku narodowego w gospodarce rynkowej, ale również na jego determinantach. Pożądanym podejściem jest również ich egzemplifikacja na przykładzie polskiej gospodarki.

1. ISTOTA RACHUNKU NARODOWEGO W GOSPODARCE RYNKOWEJ Rachunek narodowy - w rozumieniu systemu rachunku narodowego jest zbiorem logicznie powiązanych ze sobą rachunków makroekonomicznych i bilansów jest jednocześnie system pomiaru wielkości dóbr i usług wytworzonych w danym kraju w danym czasie. Obejmuje on sobą całość zależności gospodarki narodowej, umożliwiając jednocześnie analizę tych zależności na poziomie mezoekonomicznym i mikroekonomicznym. Jego istotą jest dostarczenie logicznego i wewnętrznie spójnego zestawu definicji i mierników wytworzonej w danym kraju produkcji i usług, dzięki którym można byłoby ocenić stan całej gospodarki. Bazą metodologiczną analizy rachunków narodowych jest cały szereg wzajemnie powiązanych kategorii ekonomicznych. Są nimi takie kategorie produktu narodowego brutto (PNB); produktu krajowego brutto (PKB); produktu narodowego netto (PNN) - dochodu narodowego (DN) oraz wskaźnika dobrobytu ekonomicznego (DEN). W praktyce światowej gospodarki funkcjonują dwa systemy rachunków narodowych - system MPS (Material Product System) oraz system SNA (System of National Accounts). Charakteryzują się one odmienną metodologią. Pierwszy z nich wiąże się ściśle z rachunkowością społeczną w gospodarce planowej, drugi zaś z rachunkowością społeczną w gospodarce rynkowej. 1.1. Filozofia MPS (Material Product System) Filozofia MPS (Material Product System) wiąże się ściśle z założeniami ekonomii marksistowskiej oraz funkcjonowaniem gospodarki planowej. Oparta została ona na kilku założeniach, które narzucały tok postępowania w prowadzeniu rachunku społecznego. Konkretyzując je, wskazać trzeba przede wszystkim na: − traktowanie dochodu narodowego jako sumy nowowytworzonych w danym roku i niezużytych w produkcji dóbr materialnych (co jest − założeniem podstawowym); − uznawanie, że wartość nowowytworzona jest rezultatem pracy ludności produkcyjnej i tylko jej rezultatem; − przyjęcie, że nakłady materialne ponoszone przez gałąź produkcyjną dzielą się na dwie części: nakłady bieżące i nakłady inwestycyjne. Według metodologii MPS dochód narodowy traktowany jako nadwyżka efektów produkcji materialnej nad nakładami ponoszonymi na jej wytworzenie, przedstawiany jest w postaci netto i brutto. DNn (dochód narodowy netto) - to wartość pracy którą ludność produkcyjna wydatkowała w gałęziach nieprodukcyjnych. DNb (dochód narodowy brutto) - to DNn powiększony o łączną sumę amortyzacji.

85

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

W praktyce ocen stanu gospodarki posługiwano się również kategoriami dochodu narodowego wytworzonego i podzielonego. Dochód narodowy wytworzony to innymi słowy dochód narodowy netto. Dochodem narodowym podzielonym określano zaś dochód narodowy uwzględniający rezultaty handlu zagranicznego. Ten system rachunkowości społecznej był w ograniczonym stopniu porównywalny z system stosowanym przez kraje gospodarki rynkowej. Stąd też po zapoczątkowaniu procesów przekształceń ustrojowych w byłych krajach socjalistycznych pojawiła się konieczność zmiany systemu rachunków społecznych. Obecnie odejście od tego systemu stało się faktem bezdyskusyjnym i dokonującym się. Ma ono miejsce również w Polsce. 1.2. Filozofia SNA (System of National Accounts) System SNA (System of National Accounts) - to system rachunkowości społecznej realizowanej w gospodarce rynkowej. Stanowi go zbiór wzajemnie powiązanych ze sobą rachunków, z których każdy odzwierciedla i opisuje inny szczególny rodzaj działalności gospodarczej, taki jak: procesy produkcji, procesy tworzenia oraz procesy podziału pierwotnego, wtórnego i ostatecznego dochodów. U podstaw struktury systemu rachunków zgodnego z zaleceniami SNA, leżą przede wszystkim założenia teorii post-keynsowskiej oraz w znacznie mniejszym stopniu teorie monetarystyczne. Filozofia SNA opiera się na kilku założeniach, narzucających tryb postępowania w rachunkach społecznych. Hasłowo określając je, sprowadzają się one do następujących tez: − każda praca zarobkowa, jeśli zostanie sprzedana lub sprzedane zostaną jej rezultaty, pomnaża poziom dobrobytu narodowego. Jeśli bowiem ktoś kupuje ją lub jej rezultaty, to znaczy, że jest komuś potrzebna. Oznacza to, że każda praca - jeśli jest tylko opłacona, bez względu na jej formę - powinna być traktowana jako zwiększająca produkt narodowy. − każda usługa - jakakolwiek by ona nie była - jeśli staje się aktem zaspokojenia potrzeby, podnosi dobrobyt narodowy i jako taka powinna być wliczana do PKB (GDP) i PNB (GNP). − dobrobyt obywateli w wysokim stopniu zależy od tego, jak owi obywatele mieszkają. W ślad za tym przyjmuje się, że również dom właściciela tworzy PKB i PNB, tzn., że przyjmuje się, że właściciel sam sobie odnajmuje mieszkanie, sam sobie świadcząc usługę. Jej wartość jest równa czynszowi dzierżawnemu, który by płacił, gdyby mieszkanie nie było jego własnością. − zysk - jest wielkością które przedsiębiorstwo samo sobie dostarczyło za działalność gospodarczą; jest ono swoistą zapłatą wypłacaną samemu sobie za utrzymanie produkcji i podnoszenie społecznego dobrobytu. W systemie rachunków społecznych SNA wyróżnia się rachunki bieżące, rachunki akumulacji oraz bilanse. Dwa pierwsze dotyczą przepływów (potoków) w gospodarce, drugi zaś stanu gospodarki. Na rachunki bieżące składają się : rachunek produkcji, rachunek tworzenia dochodów, rachunek podziału pierwotnego, rachunek podziału wtórnego dochodów oraz rachunek wykorzystania dochodów oraz rachunek wykorzystania dochodów skorygowanych. Rachunek produkcji to rachunek liczenia produkcji. Przy czym produkcję rozumie się, jako działalność prowadzoną pod kontrolą i na odpowiedzialność jednostki ekonomicznej, która wykorzystuje wkład pracy, kapitał oraz zakupione wyroby i usługi celem wytworzenia nowych produktów. Obejmuje więc ona wytwarzanie rynkowe (wyrobów i usług), wytwarzanie nierynkowe wszystkich produktów z przeznaczeniem na spożycie lub akumulację rzeczową (gdy jej rozmiary są istotne) oraz wytwarzanie nierynkowe usług mieszkaniowych (czyli tak zwane czynsze umowne) i płatne usługi osobiste. Pomija ona natomiast usługi nierynkowe wytwarzane przez gospodarstwa domowe, jakkolwiek bierze pod uwagę wytwarzane przez nie produkty (gdy ich rozmiary są istotne). Wartością bilansującą w rachunku produkcji jest wartość dodana. Z kolei rachunek tworzenia dochodów jest prezentacją transakcji związanych z procesem produkcji z punktu widzenia producenta. Po jego stronie rozchodowej występują koszty, podatki związane z produkcją, cła i inne opłaty importowe. Po stronie rozchodowej ujmuje się zaś

86

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

udzielone podmiotom gospodarczym dotacje. Wartością bilansującą w rachunku tworzenia dochodów jest nadwyżka operacyjna. Kolejnym rachunkiem jest rachunek podziału (redystrybucji) dochodów. Realizowany jest on w tych samych etapach w jakich przebiega redystrybucja dochodów. Pierwszym jego etapem jest rachunek podziału pierwotnego w toku którego dochodzi do podziału wartości dodanej według czynników produkcji (pracy i kapitału) oraz na państwo (rząd i samorząd) - jako podmiotu uczestniczącego w podziale. Podział ten odnosi się do podziału nadwyżki operacyjnej, zaś wielkością bilansującą są dochody pierwotne. Drugim etapem podziału dochodów jest podział dochodów pierwotnych według sektorów instytucjonalnych, w postaci transferu. Odpowiadający tym procesom rachunek wtórnego podziału dochodu narodowego sprowadza się do podziału dochodu do dyspozycji. Kolejnym rachunkiem jest rachunek rozdysponowania (wykorzystania) dochodów. Jego istotą jest określenie proporcji, w jakich gospodarstwa domowe i inne podmioty gospodarcze rozdysponowują swój dochód do dyspozycji z przeznaczeniem na spożycie i na oszczędności. Przy czym spożycie lokalizowane jest wyłącznie w sektorze gospodarstw domowych, sektorze rządowym i samorządowym oraz w sektorze instytucji niezyskownych. Oszczędności zaś - jako różnica między dochodami do dyspozycji a wydatkami na konsumpcję - traktowane są jako reprezentacja funduszy, które mogą posłużyć do finansowania zakupu nowych środków trwałych. Ostatnim z wyszczególnionych rodzajów rachunku bieżącego jest rachunek wykorzystania dochodów skorygowanych. Jego istotą jest dokonanie odpowiednich korekt rachunkowych, w wyniku których możliwym staje się przeprowadzenie operacji bilansowania w skali gospodarki narodowej. Wchodzące natomiast w system rachunków narodowych - obok rachunków bieżących rachunki akumulacji koncentrują się na odnotowaniu transakcji oraz innych zmian oddziaływujących na różnice między wielkościami występującymi w bilansie otwarcia i bilansie zamknięcia rachunków społecznych. Składa się na nie: rachunek kapitałowy - prezentujący sposób, w jaki z oszczędności finansowane są inwestycje dotyczące różnego rodzaju aktywów niefinansowych; rachunek finansowy - który pokazuje pozyskiwanie oraz rozdysponowanie finansowych aktywów i pasywów; oraz rachunek rewaloryzacja - odzwierciedlający wszystkie inne zmiany, jakie miały miejsce w bilansie otwarcia i zamknięcia, a które nie zostały wykazane w pozostałych rachunkach.

2. DETERMINANTY RACHUNKU NARODOWEGO Zrozumienie istoty rachunku narodowego, jak również związanych z nim kategorii makroekonomicznych wymaga odwołania się do funkcjonującej strony systemu gospodarki narodowej, który trzeba dostrzegać jako całość będącą zbiorem wielu milionów podmiotów gospodarczych, których indywidualne decyzje wyznaczają całkowite wydatki w gospodarce, całkowity dochód oraz ogólny poziom produkcji dóbr i usług. Pełna analiza rachunku narodowego wymaga uwzględnienia w systemie funkcjonalnym gospodarki narodowej - oprócz gospodarstw domowych, przedsiębiorstw (o różnym statusie organizacyjnym i własnościowym) oraz jednostek organizacyjnych aparatu państwa (tak na szczeblu centralnym jak i lokalnym), także związków z otoczeniem zewnętrznym, tj. z zagranicą. Wobec tak określonych zależności, za podstawę ujawnienia istoty rachunku narodowego przyjąć można model ruchu okrężnego reprodukcji społecznej otwartej gospodarki rynkowej, to jest model składający się z takich elementów, jak: przedsiębiorstwa - państwo - gospodarstwa domowe - zagranica (schemat 7.1.). Każdy z nich charakteryzuje się innymi cechami oraz pełni inną rolę. Państwo jest super podmiotem gospodarczym. Pełni ono rolę organizatora funkcjonowania gospodarki narodowej. Funkcjonuje w oparciu o dochody, których źródłem są: − podatki bezpośrednie (Td) nakładane na płace, czynsze, odsetki, zyski (--> podatek dochodowy); 87

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

− podatki pośrednie (Te) zwane podatkami od wydatków, np. VAT, akcyza (podatek specjalny obciążający benzynę, papierosy), cła. Finansuje ono zaś dwa rodzaje wydatków: − pierwszy „G” obejmujący wydatki na zakup dóbr i usług dla sfery zabezpieczającej funkcjonowanie państwa, to jest na płace urzędników państwowych i żołnierzy, zakupu sprzętu bojowego, a także nakłady na inwestycje publiczne, itp. Tworzą one produkcję netto, przyczyniając się jednocześnie do powstania odpowiadających jej dochodów czynników w przedsiębiorstwach dostarczających tę produkcję, powodując ujawnienie się dodatkowej siły nabywczej w gospodarstwach domowych które ujawniają dochody (--> stąd też należy włączyć je do PKB). − drugi, „B” obejmujący wydatki związane z finansowaniem płatności transferowych i zasiłków (np. emerytury, zasiłki dla bezrobotnych, subwencje dla przedsiębiorstw państwowych, itd.) które nie wiążą się z koniecznością świadczenia w zamian jakichkolwiek dóbr czy usług. Służą one wyłącznie redystrybucji już istniejących dochodów i sił nabywczej od grup ludności będących przedmiotem opodatkowania do ludzi, których państwo subsydiuje. Przedsiębiorstwa z kolei to podstawowe podmioty gospodarczych, które: • wykorzystują czynniki produkcji dostarczone przez gospodarstwo domowe do wytworzenia dóbr i usług. • płacą gospodarstwom domowym za wykorzystanie czynników produkcji. • sprzedają dobra i usługi gospodarstwom domowym. Gospodarstwa domowe to - podobnie jak przedsiębiorstwa - podstawowe podmioty gospodarcze, które: − dysponują czynnikami produkcji, które dostarczają przedsiębiorstwom (--> usługi czynników produkcji). − otrzymują dochody od przedsiębiorstw w zamian za dostarczane czynniki wytwórcze (--> dochody czynników produkcji). − wydają dochody na dobra i usługi wytworzone przez przedsiębiorstwa (--> wydatki na dobra i usługi). Schemat 7.1. Model otwarty ruchu okrężnego reprodukcji społecznej w gospodarce rynkowej Gdzie: "Y" → wartość PKB (wg pomiaru metodą produkcyjną), która jest tożsama z wartością dochodów gospodarstw domowych; "C" →wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych; "S" →oszczędności; "G" →wydatki państwa na dobra i usługi; "B" →płatności transferowe; "Td"→ podatki bezpośrednie, nakładane na płace, czynsze, odsetki, zyski(--> podatek dochodowy); "Z" →import; "X" →eksport Analiza ruchu okrężnego reprodukcji społecznej w gospodarce rynkowej pozwala dostrzec następujący układ powiązań i zależności. Przedsiębiorstwa dokonują wypłat za usługi czynników produkcji na rzecz gospodarstw domowych (Y) które to powiększone o płatności transferowe (B) oraz pomniejszone o podatki bezpośrednie (Td) stanowią ich dochody rozporządzalne (Y + B Td), to jest dochody osobiste gospodarstw domowych, które mogą one przeznaczyć na wydatki 88

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

konsumpcyjne (C) i oszczędności (I). Wydatki te powiększone o dodatkowe wydatki państwa na dobra i usługi (G) oraz wydatki na inwestycje (I) tworzą PKBcr. Jeśli PKBcr pomniejszyć o podatki pośrednie (Te) to otrzymamy PKBcczp, który jest wypłacany przez przedsiębiorstwa gospodarstwom domowym.

3. MIERNIKI RACHUNKOWOŚCI SPOŁECZNEJ Wielkościami za pośrednictwem których można dokonywać pomiaru gospodarczej aktywności społecznej z różnych punktów widzenia jest wartość dodana, dochód, nadwyżka operacyjna, dochody pierwotne, spożycie, dochody do dyspozycji oraz oszczędności. Wielkości te mają również charakter wielkości bilansujących. One też współtworzą mierniki rachunkowości społecznej. Podstawowymi miernikami rachunkowości społecznej (schemat 7.2.) są: 1) produkt krajowy brutto (PKB); 2) produkt narodowy brutto (PNB); 3) produkt narodowy netto (PNN); 4) dochód narodowy (DN) oraz 5) wskaźnik dobrobytu ekonomicznego (DEN). 3.1. Produkt krajowy brutto Produkt krajowy brutto - PKB (z ang. gross demesic product - GDP) to miernik produkcji wytworzone przez czynniki wytwórcze (produkcji) zlokalizowane na terenie danego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem. Mierzy więc on wartość produkcji wytworzonej w danym kraju, a więc jest także miarą całkowitych dochodów gospodarstw domowych w danym kraju. PKB określany jest w znacznym stopniu przez kategorię wartości dodanej oraz ściśle z nią związanym pojęciem dóbr finalnych i dóbr pośrednich. Przez wartość dodaną rozumie się przyrost wartości dóbr w wyniku określonego procesu produkcji. Oblicza się ją przez odjęcie od wartości dóbr wyprodukowanych w danym przedsiębiorstwie sumy kosztów rzeczowych nakładów czynników produkcji zużytych do produkcji tych dóbr. Dobrami finalnymi są dobra nabyte przez ostatecznego użytkownika. Stanowią je albo dobra konsumpcyjne zakupione przez gospodarstwa domowe, albo dobra kapitałowe (inwestycyjne) nabywane przez gospodarstwa domowe. Dobrami pośrednimi są zaś dobra częściowo przetworzone, które stanowią nakład w procesie produkcji w innych przedsiębiorstwach, gdzie są one zużywane. PKB można mierzyć dwojako (schemat 7.2.): • w cenach rynkowych uwzględniających podatki pośrednie nakładane na dobra i usługi. Wówczas jest miarą produkcji krajowej łącznie z podatkami pośrednimi na dobra i usługi. Zapisuje się go wówczas formułą: (Y )PKBcr = C + I + G gdzie: C - konsumpcja; I - inwestycje; G - wydatki państwowe • w cenach czynników wytwórczych to jest w cenach uzyskiwanych przez producentów, już po zapłaceniu przez niego podatków pośrednich. Wówczas jest o miarą produkcji krajowej z pominięciem podatków pośrednich. Zapisuje się go wówczas formułą:

(Y )PKBcczp = C + I + G − Te PKBcr jest większy od PKBcczp o wielkość podatków pośrednich (pomniejszonych o sumę ewentualnych subsydiów do dóbr i usług). PKBcczp może być prezentowany w oparciu o zastosowanie trzech różnych mierników, ujmujących go od strony produkcji, wydatków i dochodów, dając zawsze identyczne wyniki. 89

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

3.2. Produkt narodowy brutto Produkt narodowy brutto - PNB (za ang. gross national product - GNP) jest miernikiem całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca (kraju) świadczenia usług przez czynniki produkcji. PNB jest równy PKB powiększonemu o dochody netto z tytułu własności netto za granicą (schemat 7.2.). Jest on najczęściej stosowanym miernikiem zmian sytuacji gospodarczej kraju. Wynika to z faktu możliwości uniknięcia błędu określenia wartości amortyzacji, jakim to błędem obarczona jest wartość PNN. PNB trzeba postrzegać: 1) w ujęciu nominalnym i realnym; 2) w przeliczeniu na 1 mieszkańca, 3) jako niedoskonały miernik poziomu dobrobytu i stopnia satysfakcji członków społeczeństwa z działalności gospodarczej. 3.2.1. Produkt narodowy brutto nominalny i realny PNB nominalny - to miara produkcji wytworzonej w gospodarce narodowej w cenach bieżących. PNB realny - to zaś miara produkcji wytworzonej w gospodarce narodowej w cenach stałych. Pomiędzy oboma rodzajami PNB zachodzą następujące zależności: − są one prostymi miernikami produkcji wykonanej w gospodarce narodowej której procentowa roczna zmiana informuje o tempie wzrostu gospodarczego, przy czym przy nominalnym PNB jest ona obarczona wpływem inflacji; − realny PNB koryguje nominalny PNB o skutki inflacji i wyraża go w cenach istniejących w pewnym okresie (nazywanym bazowym lub podstawowym). Nie uwzględnia on zatem zmian ogólnego poziomu cen będących wynikiem inflacji. − stosunek nominalnego PNB do realnego PNB odzwierciedlając zmiany cen w całej gospodarce narodowej, pomnożony przez 100 przyjmuje postać wskaźnika zwanego deflatorem PNB. 3.2.2. Realny PNB per capita Realny PNB per capita - czyli na 1 mieszkańca - jest realnym PNB podzielonym przez liczbę mieszkańców kraju. Informuje on o zmianie stopy życiowej przeciętnego obywatela. Mimo, że jest on bardziej wiarygodnym wskaźnikiem ilości dóbr i usług przypadających na osobę w gospodarce narodowej - jest on jednak wielkością przeciętną. Ilość dóbr i usług dostępna dla konkretnych ludzi zależy bowiem przede wszystkim od sposobu podziału dochodu wytworzonego w gospodarce narodowej. 3.2.3. Produkt narodowy brutto jako niedoskonały miernik PNB jest także niedoskonałym miernikiem. Wynika to z faktu nie uwzględnienia w rachunku PNB wielu działań gospodarczych i ich wyborów. Są nimi przede wszystkim: działalność o charakterze nierynkowym i jej efekty, dobra uciążliwe do życia powstałe w procesie produkcji jako zanieczyszczenia środowiska; działalność w gospodarstwach domowych tworzą wartości czasu wolnego, aa także produkcja i usługi nie rejestrowane w celu uniknięcia podatków. 3.3. Produkt narodowy netto Produkt narodowy netto - PNN (z ang. net national product - NNP) - nazywany także dochodem narodowym, to PNB pomniejszony o amortyzację. Wynika to z faktu, że część powstałej w GN produkcji brutto musi zostać przeznaczona na odtworzenie zużytego kapitału. Nie może być ona skierowana, ani na konsumpcję, ani na nowe inwestycje powiększające zasób kapitału, ani na wydatki państwa, ani na eksport. 90

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

DN to PNN wytworzony w gospodarce. Oblicza się go przez odjęcie amortyzacji od PNB w cenach czynników produkcji. Jest on równoważny takiej ilości pieniędzy, jaką dysponuje gospodarka na wydatki na dobra i usługi, po odłożeniu odpowiedniej ilości pieniędzy, wystarczającej do sfinansowania amortyzacji i utrzymania istniejącego zasobu kapitału na dotychczasowym poziomie. Amortyzacją jest zaś spożycie kapitału trwałego. Jest ona miarą szybkiego zmniejszania się wartości istniejącego zasobu kapitału w danym okresie, będącego wynikiem jego fizycznego lub ekonomicznego zużycia. 3.4. Wskaźnik dobrobytu ekonomicznego Wskaźnik dobrobytu ekonomicznego - DEN (z ang. net ekonomic welfare - NEW) jest miernikiem (wskaźnikiem) dobrobytu netto, korygującym PNB przez odcięcie od niego "plag", to jest dodanie wartości dóbr i usług o charakterze nierynkowym oraz włączenie wartości czasu wolnego. Wartość DEN jest większa od PNB, ale za to tempo jego wzrostu jest niższe niż dynamika PNB. Szacunki (a właściwie ich próby) DEN są bardzo przybliżone i nieprecyzyjne. Niemniej jednak wskazują one wyraźnie na PNB jako na bardzo niedoskonałą miarę dobrobytu w społeczeństwie. Ponieważ regularne przeprowadzenie i opracowanie pomiarów działalności nierynkowej i nie rejestrowanej produkcji dóbr oraz "plag", a także jej systematyka pochłaniają sporo czasu, toteż określanie DEN - byłoby bardzo trudne i kosztowne, a niekiedy wręcz niemożliwe, a co za tym idzie odwoływanie się do niego jest bardzo rzadkie. W praktyce więc PNB pozostaje najszerzej stosowanym miernikiem sytuacji gospodarczej kraju. Schemat 7.2. Rachunek dochodu narodowego

3. EGZEMPLIFIKACJA RACHUNKU NARODOWEGO W POLSKIEJ GOSPODARCE W polskiej rzeczywistości gospodarczej w ślad za procesami transformacji ustrojowej dokonano również zmiany prowadzonych rachunków narodowych. Rangę podstawowego i odpowiadającego gospodarce rynkowej pełnić zaczął system SNA. Rachunkowość społeczną realizowaną według tego systemu daje się podzielić na dwa segmenty. Pierwszy tworzą rachunki w układzie sektorów instytucjonalnych, drugi natomiast rachunki według rodzajów działalności. Rozróżnienie między sektorami opiera się o kryterium celów ekonomicznej, funkcji jakie pełnią w procesie produkcji oraz typów zachowań charakterystycznych dla różnych podmiotów gospodarczych. Jeśli za kryterium przynależności podmiotu gospodarczego do sektora instytucjonalnego przyjąć funkcję uważaną za wiodącą dla zachowań gospodarczych podmiotu oraz cel jakiemu on służy, wyróżnia się sześć sektorów instytucjonalnych, a mianowicie: sektor przedsiębiorstw, sektor instytucji finansowych i ubezpieczeniowych, sektor rządowy i samorządowy, sektor gospodarstw domowych, sektor instytucji niezyskownych oraz zagranicę (rozdział 2; schemat 4.2.) . Analiza udziału poszczególnych sektorów instytucjonalnych w tworzeniu PKB (wykres 7.1) dowodzi, że największy udział ma sektor przedsiębiorstw i sektor gospodarstw domowych. W dalszej kolejności plasuje się sektor rządowy i samorządowy oraz zagranica. Znikomy jest natomiast udział sektora finansowego i ubezpieczeń społecznych. Najmniejszy zaś sektora instytucji niezyskownych. Udziały te wraz z postępem w prowadzaniu mechanizmów rynkowych i poszerzaniem instytucji im odpowiadających ulegają zmianom. Śledząc zaś tworzenie i podział PKB zauważalna staje się rzeczywista struktura jego poszczególnych elementów (schemat 7.3.). Ponieważ jest on różnicą pomiędzy wartością globalną wyrobów i usług a wartością zużycia pośredniego, punktem wyjścia analizy tworzenia 91

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

PKB jest wartość globalna wyrobów i usług. Wartość globalna stanowi ona sumę wszystkich wartości (rynkowych i nierynkowych) wytworzonych w danym okresie w całej gospodarce narodowej. Wartość globalna wyrobów i usług rynkowych obejmuje : przychody ze sprzedaży wyrobów i usług własnej produkcji; marżę handlową; wynik z pozostałej sprzedaży (stanowiącej różnicę między wartością sprzedaży składników majątkowych a kosztami sprzedaży tych składników; wartość globalną usług, instytucji finansowych i ubezpieczeniowych. Natomiast wartość globalna usług nierynkowych obejmuje wartość: robót indywidualnego budownictwa wykonywanego; pozyskanie surowców budowlanych pochodzenia miejscowego; usług transportowych świadczonych przez indywidualnych rolników; skupu od ludności płodów runa leśnego oraz odpadów użytkowych. Elementem określającym wielkość PKB oprócz wartości globalnej jest zużycie pośrednie. Kategoria ta obejmuje wartość wyrobów i usług (krajowych i z importu) zużytych w badanym okresie na cele bieżącej działalności gospodarczej. Składa się na nie: zużycie materiałów (łącznie z paliwami) i energii obcej, zużycie usług obcych, wydatków na podróże służbowe i pozostałe zużycie (np. koszty: reklamy, reprezentacyjne, czynsze, dzierżawa). Porównanie wielkości PKB z wielkością wartości globalnej wskazuje, że stanowi on wartościowo niewiele ponad połowę jej wielkości. W procesie podziału PKB wyróżnić trzeba jego etap pierwotny, wtórny i ostateczny. Podział pierwotny PKB obejmuje: − wynagrodzenia brutto i inne koszty pracownice tj. ubezpieczenia społeczne, świadczenia dla pracowników z funduszu socjalnego i mieszkaniowego tworzonych z odpisów w ciężar kosztów jednostek (podmiotów) gospodarki narodowej; oraz inne szacunkowo ustalone koszty (np. wypłaty z tytułu wynalazczości); − podatki związane z produkcją, to jest podatek obrotowy i rolny (podatek VAT od wartości dodanej), podatek od nieruchomości od środków transportu, pozostałe podatki łącznie z opłatami skarbowymi); − dotacje przedmiotowe i inne zwiększenia przychodów; − nadwyżkę operacyjną brutto (obliczaną przez odjęcie od PKB wynagrodzeń brutto i innych kosztów pracowniczych oraz podatków związanych z produkcją a dodanie dotacji przedmiotowych i innych zwiększeń. W podziale ostatecznym PKB wykorzystywany jest na spożycie(prywatne i zbiorowe) wyrobów i usług oraz na akumulację. Spożycie prywatne - to spożycie indywidualne gospodarstw domowych (ludności) opłacone z dochodów osobistych, obejmujące wydatki poniesione przez ludność na zakup wyrobów i usług, wartość spożycia naturalnego (samo zaopatrzenie) produktów rolnych pochodzących z własnej produkcji, wartość usług mieszkaniowych...itd.). Z kolei spożycie zbiorowe - obejmuje wydatki instytucji rządowych i samorządowych na finansowanie wyrobów i usług nierynkowych, których odbiorcą jest społeczeństwo. Składa się na nie spożycie z funduszów społecznych - które stanowi wartość wyrobów i usług nierynkowych przekazywanych nieodpłatnie, finansowanych z funduszów świadczeń społecznych na rzecz ludności (wlicza się do nich wartość usług oświaty, wychowania, ochrony zdrowia, itp.); spożycie ogólnospołeczne - obejmujące spożycie wyrobów i usług nierynkowych, które nie posiadają konkretnych indywidualnych odbiorców (obejmuje one nakłady na działalność naukowo-badawczą, na administracje, wymiar sprawiedliwości, MON, bezpieczeństwo publiczne, itp.). Akumulacja natomiast obejmuje: wartość nakładów na tworzenie majątku trwałego brutto oraz wartość przyrostu rzeczowych środków obrotowych. Nakładami na tworzenie majątku trwałego brutto - są tylko te nakłady, które zwiększają wartość majątku trwałego (bez ujmowania nakładów będących pierwszym wyposażeniem inwestycyjnym). Stanowią one sumę wartości: nakładów inwestycyjnych na środki trwałe, nakłady na remonty i modernizację, oraz przyrost stada podstawowego. Natomiast wartość przyrostu rzeczowych środków obrotowych - obejmuje 92

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

wartość przyrostu zapasów materiałów produkcji nie zakończonej, wyrobów gotowych, towarów oraz rozliczeń międzynarodowych, a w rolnictwie wartość przyrostu produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz stada podstawowego. Różnicę między wartością PKB a jej wykorzystaniem w kraju stanowi saldo handlu zagranicznego i sumy niezbilansowane. Saldem handlu zagranicznego jest nadwyżka EX nad IM lub IM nad EX w zakresie wymiany towarów i usług z zagranicą (w warunkach franco granica polska). Pozycja zaś sum niezbilansowanych wynika z niedokładności danych sprawozdawczych i szacunków, a także z rozbieżności w stosowanych jednostkach kwalifikacyjnych przyjętego zakresu definicji poszczególnych kategorii. Wielkość tej pozycji oscyluje w granicach 1% PKB. Wykres 7.1. Udziału sektorów instytucjonalnych w tworzeniu PKB Schemat 7.3. Tworzenie i podział produktu krajowego brutto

STRESZCZENIE Określenie efektywności funkcjonowania gospodarki narodowej wymaga odwołania się do analizy rachunków narodowych, przez który rozumie się system pomiaru wielkości dóbr i usług wytworzonych w danym kraju w danym czasie. Istotą jego jest dostarczenie logicznego i wewnętrznie spójnego zestawu definicji i mierników wytworzonej w danym kraju produkcji i usług, dzięki którym można byłoby ocenić stan całej gospodarki. Bazą metodologiczną analizy rachunków narodowych jest cały szereg wzajemnie powiązanych kategorii ekonomicznych, takich jak: produkt narodowy brutto (PNB); produkt krajowy brutto (PKB); produkt narodowy netto (PNN); dochód narodowy; oraz wskaźnik dobrobytu ekonomicznego. W przeszłości w okresie gospodarki planowej rachunki narodowe prowadzone były według metodologii MPS (Material Product System). Obecnie podstawą systemu rachunkowości społecznej jest filozofia SNA (System of National Accounts). Podstawowymi miernikami rachunkowości społecznej są: produkt krajowy brutto (PKB); produkt narodowy brutto (PNB); produkt narodowy netto (PNN); dochód narodowy (DN) oraz wskaźnik dobrobytu ekonomicznego (DEN). Zrozumienie istoty rachunku narodowego ściśle związana jest z funkcjonalną stroną systemu gospodarki narodowej - zwłaszcza zaś uwzględnienia w niej - oprócz gospodarstw domowych, przedsiębiorstw oraz jednostek organizacyjnych aparatu państwa, także związków z otoczeniem zewnętrznym, tj. z zagranicą. Za podstawę ujawnienia istoty rachunku narodowego w tej sytuacji przyjąć można model ruchu okrężnego reprodukcji społecznej otwartej gospodarki rynkowej, to jest model składający się z takich elementów, jak: przedsiębiorstwa - państwo - gospodarstwa domowe - zagranica. Ważną kwestią - z punktu widzenia zrozumienia istoty rachunków narodowych - jest ich egzemplifikacja w polskiej gospodarce. Pomocnym w tym względzie jest podejście obrazujące wartość globalną wyrobów i usług rynkowych, zużycie pośrednie, produkt krajowy brutto (PKB) i jego podział na spożycie (prywatne i zbiorowe) wyrobów i usług oraz na akumulację.

PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA Rachunek narodowy, kategorie ekonomiczne rachunkowości społecznej (produkt narodowy brutto, produkt krajowy brutto, produkt narodowy netto, dochód narodowy, wskaźnik dobrobytu ekonomicznego), filozofia MPS (Material Product System), filozofia SNA (System of National Accounts), mierniki rachunkowości społecznej, amortyzacja, determinanty rachunku narodowego, wartość globalna, zużycie pośrednie, pierwotny podział PKB, spożycie (prywatne i zbiorowe), akumulacja, saldo handlu zagranicznego, sumy niezbilansowane.

93

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

ZAGADNIENIA KONTROLNE I. II.

III. IV. V. VI. VII. VIII. IX.

OKREŚL ISTOTĘ RACHUNKÓW NARODOWYCH - JEJ PRZESZŁĄ I OBECNĄ FILOZOFIĘ. W SKAŻ I SCHARAKTERYZUJ PODSTAWOWE KATEGORIE EKONOMICZNE RACHUNKOWOŚCI SPOŁECZNEJ (PRODUKT NARODOWY BRUTTO, PRODUKT KRAJOWY BRUTTO, PRODUKT NARODOWY NETTO, DOCHÓD NARODOWY, WSKAŹNIK DOBROBYTU EKONOMICZNEGO). W SKAŻ PODSTAWOWE DETERMINANTY RACHUNKU NARODOWEGO. OKREŚL ISTOTĘ I RELACJE POMIĘDZY WARTOŚCIĄ GLOBALNĄ, ZUŻYCIEM POŚREDNIM I PKB. SCHARAKTERYZUJ PIERWOTNY, WTÓRNY I OSTATECZNY PODZIAŁ PKB, OMÓW PROBLEM SPOŻYCIA (PRYWATNE I ZBIOROWE), Z PUNKTU WIDZENIA PODZIAŁU DOCHODU NARODOWEGO. OKREŚL ISTOTĘ AKUMULACJI I AMORTYZACJI. OKREŚL KWESTIĘ SUM NIEZBILANSOWANYCH Z PUNKTU WIDZENIA RACHUNKOWOŚCI SPOŁECZNEJ. W SKAŻ I OMÓW PODSTAWOWE KATEGORIE RACHUNKOWOŚCI SPOŁECZNEJ NA PRZYKŁADZIE POLSKIEJ GOSPODARKI.

LITERATURA ZALECANA 1. D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia tom 2, Warszawa 1992, rozdz. 19 2. Elementarne zagadnienia ekonomii. Praca zbiorowa pod red. R.Milewskiego, PWN, Warszawa 1993, rozdz. 6 3. Elementy makro i mikro ekonomii dla inżynierów. Pod redakcją naukowa S.Marciniaka, PWN, Warszawa 1993, rozdz. 8 4. D.R.Kamerschen, R.B.McKenzie, C.Nardinelli, Ekonomia, FGNZZZ "SOLIDARNOŚĆ", Gdańsk 1991, rozdz. 5 5. M.Nasiłowski, System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, IKE PTE Sp. z o.o., Wydawnictwo KeyTex, Warszawa 1992 6. P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 1, PWN, Warszawa 1995, rozdz. 6

94

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

VIII. WZROST I ROZWÓJ GOSPODARCZY Dla reprodukcji społecznej istotnymi są procesy wzrostu rozwoju gospodarczego. Kryją one w sobie jednak i czynniki sprzyjające im, jak i czynniki je ograniczające. Sytuacja ta wymaga ich oddzielnego rozpatrzenia.

1. WZROST A ROZWÓJ GOSPODARCZY I ROZWÓJ SPOŁECZNO-GOSPODARCZY. Reprodukcja społeczna ściśle związana jest z procesami wzrostu i rozwoju gospodarczego. Są to związki dwustronne - z jednej strony jest ona ich efektem, z drugiej zaś jednocześnie procesy wzrostu gospodarczego i rozwoju gospodarczego są jej konsekwencją. Pojęcia te są konstrukcjami niejednoznacznymi . Często są one utożsamiane ze sobą i traktowane synonimicznie. Obok tych dwóch pojęć funkcjonuje jeszcze pojęcie rozwoju społecznogospodarczego. Spośród nich pojęciem najwęższym jest wzrost gospodarczy, szerszym od niego jest rozwój gospodarczy, a najszerszym jest rozwój społeczno-gospodarczy. 1.1. Wzrost gospodarczy Pojęciem charakteryzującym procesy reprodukcji społecznej w sposób wąski jest wzrost gospodarczy. Rozumie się go jako proces powiększania z okresu na okres podstawowych wielkości ekonomicznych, zwłaszcza rozmiarów potencjalnego produktu krajowego, potencjalnego realnego produktu narodowego oraz powiększanie zdolności wytwórczych gospodarki. Oznacza on zmianę strumieni dóbr i usług oraz zasobów gospodarczych i poprawę relacji ilościowych produkcji i podziału dóbr i usług, co prowadzi do poprawy ich jakości i zwiększania ich ilości przypadających przeciętnie na każdego członka społeczeństwa. Są nim takie zmiany, które mogą być odwzorowane przez zależności między liczbami jednoznacznie wyrażającymi określone rodzaje strumieni dóbr i usług oraz zasobów w procesie produkcji i podziału. Wzrost gospodarczy jest pojęciem węższym od rozwoju gospodarczego. Trzeba go również traktować jako główny cel rozwoju ekonomicznego. Najważniejszymi elementami wzrostu gospodarczego są czynniki sprawcze powodujące zwiększenie strumieni dóbr i usług, stopa wzrostu gospodarczego - która jest podstawową wielkością strategiczną określającą tempo zmian oraz suma dóbr i usług a także ich jakość przypadająca przeciętnie na jednego mieszkańca w danej gospodarce. 1.2. Rozwój gospodarczy Pojęciem szerszym od wzrostu gospodarczego jest pojęcie rozwoju gospodarczego - określane także jako rozwój ekonomiczny. Rozumie się przez nie działalność ludzką wiążącą się z gospodarowaniem to jest z produkcją i podziałem dóbr i usług, przyczyniającą się zarówno do ilościowych jak i jakościowych zmian w strukturze ekonomicznej danego gospodarstwa narodowego. Oznacza on więc tak ilościowe jak i jakościowe zmiany sił wytwórczych, stosunków ekonomicznych, produkcji, struktury i mechanizmu funkcjonowania gospodarki, konsumpcji oraz środowiska naturalnego. Jego rezultatem jest doskonalenie wszystkich jego elementów składowych oraz wzrost ilości i jakości dóbr i usług służących zaspakajaniu określonych potrzeb. Najważniejszymi składnikami rozwoju gospodarczego są: baza materialna, struktura gospodarki narodowej, mechanizm jej funkcjonowania oraz ilość, jakość i dystrybucja dóbr i usług, a także stan środowiska naturalnego. Przeciwieństwem rozwoju gospodarczego jest stagnacja gospodarcza i regres gospodarczy. Stagnacja gospodarcza to utrzymywanie się przy braku zmian istotnych wielości ekonomicznych, takich warunków rozwojowych które prowadzą do zahamowania lub poważnego osłabienia 95

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

wzrostu i zmian strukturalnych w gospodarce. Ma ona charakter względny, bo nie wyklucza pewnych zmian. Może ona wystąpić także w fazie rozwoju gospodarczego. Z kolei regres gospodarczy oznacza reprodukcję zawężoną, to jest cofanie się rozwoju gospodarczego. Powoduje on zahamowanie a w konsekwencji opóźnienie rozwoju gospodarczego. 1.3. Rozwój społeczno-gospodarczy Rozwój społeczno-gospodarczy to proces wyrażający reprodukcję rozszerzoną w skali gospodarki narodowej, a więc zmiany w siłach wytwórczych, produkcji i spożyciu, stosunkach społecznych, środowisku naturalnym i systemie funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa. Składa się na niego rozwój gospodarczy i społeczny. Rozwój społeczny oznacza zmianę układu stosunków społecznych, struktury społeczeństwa, jego preferencji, społecznych kryteriów i zasad działalności, wzorców zachowań, postaw i świadomości, służących doskonaleniu współżycia i współpracy ludzi i odpowiedniemu ich udziałowi w efektach rozwoju gospodarczego. Jego rezultatem jest powiększenie dorobku naukowego i kulturalnego, poprawa warunków bytu ludności, wzrost świadczeń społecznych, usprawnienie form współpracy i współistnienia społecznego. Najważniejszymi elementami rozwoju społecznego są: dorobek naukowy i kulturalny, jego jakość i tempo pomnażania, dostępność efektów rozwoju gospodarczego, zmiany we wzorcach, postawach oraz świadomości jednostek i grup społecznych. Wynikiem rozwoju społeczno-gospodarczego jest jakość życia, której poprawa zależy od tempa i struktury rozwoju społecznego. Jej wyrazem jest takie ukształtowanie i funkcjonowanie środowiska pracy, środowiska domowego, środowiska poza pracą oraz środowiska naturalnego, aby zasilanie w ich obrębie ludzi w dobra i usługi łagodziło dyskryminacje i uciążliwości ich życia oraz służyło tworzeniu i odtwarzaniu trwałych wartości ludzkich. Przez jakość życia rozumie się - co znajduje odzwierciedlenie w praktyce działania ONZ dostępność do dóbr i usług, ich zdolność zaspokajania potrzeb, sposób użytkowania dóbr, stopień aktywności, uczestnictwa i współpracy jednostek oraz społeczeństwa w zachowaniu i przyswajaniu dotychczasowego oraz tworzeniu nowego dorobku materialnego i kulturalnonaukowego, stopień wolności ludzi, a także wielorakość ich form życia i aktów twórczych oraz stan zdrowia psychicznego i fizycznego, uzależniony od wykorzystania nauki i pracy w kształtowaniu stosunków społecznych i stosunków z przyrodą. We współczesnym świecie procesy wzrostu i rozwoju gospodarczego charakteryzują się: − cyklicznym charakterem kształtowania, pod wpływem z jednej strony mechanizmów rynkowych, a z drugiej strony polityki interwencyjnej państwa; − uwzględnianiem rozwiązań aktywnej polityki społeczno-gospodarczej państwa; − dużym zróżnicowaniem stopy wzrostu gospodarczego w poszczególnych krajach; − koniecznością pokonania szeregu barier rozwojowych - w tym coraz bardziej nabierającą znaczenia barierą ekologiczną; − globalizacją procesów rozwoju gospodarczego.

2. CZYNNIKI WZROSTU I ROZWOJU GOSPODARCZEGO Wpływ na reprodukcję społeczną mają czynniki wzrostu i rozwoju gospodarczego oraz rozwoju społeczno-gospodarczego. Stąd też zachodzi potrzeba ich wyraźnego wskazania i określenia. 2.1. Czynniki wzrostu gospodarczego Najczęściej analizy procesów reprodukcji rozszerzonej w gospodarce odnoszone są do wzrostu gospodarczego i w znacznej mierze koncentrują się na czynnikach jego kształtowania. Systematyka czynników wzrostu gospodarczego - ze względu na ich wielość i zróżnicowany charakter - pozwala wyróżnić trzy zasadnicze ujęcia: 96

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

− pierwsze historyczne, według którego głównymi czynnikami wzrostu gospodarczego są kapitał, ziemia i praca; − drugie modelowe, w którym jako główne czynniki bezpośrednie przedstawia się zatrudnienie i wydajność pracy, a jako główne czynniki pośrednie - majątek produkcyjny i jego efektywność oraz inwestycje i ich efektywność; − trzecie systemowe, w których na podstawie różnych kryteriów dzieli się na czynniki wzrostu gospodarczego m.in. na: · tradycyjne, jak: zasoby naturalne, majątek, zasoby demograficzne; · nowoczesne, jak: postęp naukowo-techniczny i organizacyjny, postęp w kierowaniu gospodarką, zmiany strukturalne i międzynarodowy podział pracy ; · społeczne, jak: infrastruktura ekonomiczna i społeczna; · rynkowe, jak: konkurencja i równowaga oraz · specjalne, jak: proporcjonalność i dysproporcje rozwoju. Spośród czynników wzrostu gospodarczego najistotniejszą jej część stanowią czynniki ekonomiczne, ujawniające zarówno charakter wymierny (ilościowy) jak jakościowy. Czynniki ekonomiczne ze względu na ich charakter dzieli się najczęściej na: a) bezpośrednie do których zalicza się zatrudnienie (Z) i wydajność pracy (W) oraz na pośrednie do których zalicza się majątek produkcyjny (Mp) i efektywność wykorzystania majątku produkcyjnego (E); b) ekstensywne (oznaczające przede wszystkim zmiany ilościowe), do których zalicza się zatrudnienie i majątek produkcyjny oraz na intensywne (oznaczające istotne zmiany jakościowe w czynnikach produkcji) obejmujące wydajność pracy i efektywność wykorzystania majątku. c) zewnętrzne (handel zagraniczny, kredyty zagraniczne, kooperacja międzynarodowa, inwestycje zagraniczne (patenty, licencje) oraz wewnętrzne (oszczędności środków produkcji, wydajność pracy, zatrudnieni) d) inwestycyjne (wielkość majątku produkcyjnego, tworzenie nowych miejsc pracy, techniczne uzbrojenie pracy, zastosowanie nowych maszyn i technologii) i pozainwestycyjne (stopień zużycia aparatu produkcyjnego; usprawnienia organizacyjne). 2.2. Czynniki rozwoju społeczno-gospodarczego Wszystkie czynniki rozwoju społeczno-gospodarczego można podzielić na trzy podstawowe grupy: 1. Czynniki o charakterze ekonomicznym, do których zaliczamy: −zasoby pracy żywej i efektywność ich zastosowania (wydajność pracy), −zasoby produkcyjne majątku narodowego (wraz z jego strukturą branżową i przestrzenną), −poziom infrastruktury i jej dostosowanie do potrzeb rozwoju społeczno-ekonomicznego, −zasoby bogactw naturalnych kraju, ich ilość, różnorodność i dostępność, −miejsce danego kraju w międzynarodowym podziale pracy oraz wynikającą stąd strukturę i efektywność handlu zagranicznego, −chłonność rynku wewnętrznego, −kierunki zmian popytu ludności, −poziom i strukturę konsumpcji oraz tempo wzrostu stopy życiowej ludności. 2. Czynniki o charakterze organizacyjno-technicznym, do których zaliczamy: −postęp naukowo-techniczny i sprawność jego zastosowania w gospodarce narodowej, −postęp w dziedzinie organizacji pracy i organizacji produkcji, −postęp w dziedzinie planowania, kierowania i zarządzania gospodarką narodową, −postęp w dziedzinie specjalizacji, standaryzacji, typizacji kooperacji produkcji. 3. Czynniki o charakterze społeczno-politycznym, do których zalicza się : −cele społeczne działalności gospodarczej, −formy własności środków produkcji i zasady podziału wytworzonego dochodu, 97

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

−poziom rozwoju oświaty i kultury, ich dostępność i powszechność, −ochrona zdrowia i opieka społeczna, −zabezpieczenie społeczne, −stosunki panujące w miejscu pracy i atmosfera w zakładzie pracy, −metody kierowania i zarządzania przedsiębiorstwem −warunki wypoczynku po pracy itp. Schemat 8.1. Klasyfikacja czynników wzrostu, rozwoju i rozwoju społeczno-gospodarczego 2.3. Mierniki rozwoju gospodarczego Ocena rozwoju gospodarczego - czy też szerzej rozwoju społeczno-gospodarczego wymaga odwołania się do odpowiednich metod i narzędzi jego pomiaru. Pomiar rozwoju społeczno-gospodarczego kraju dokonuje się w oparciu o różnorodne mierniki. W zależności od stopnia agregacji mogą być nimi mierniki syntetyczne, szczegółowe oraz symptomatyczne. Mierniki te wzajemnie się uzupełniają opisie procesów rozwoju społeczno-gospodarczego. Stosowanie zaś któregoś z nich wynika z dostępności i jakości informacji oraz stanu rozwoju i rzetelności pracy służb sprawozdawczo-statystycznych w państwie. Mierniki syntetyczne charakteryzują w najbardziej ogólny sposób rozwój społeczno-gospodarczy kraju. Mimo powszechności ich stosowania i uznania dotąd za najlepsze, nie odzwierciedlają one jednak całej działalności gospodarczej (jak np. tzw. gospodarki drugiego obiegu która znajduje się poza systemem oficjalnej ewidencji w państwie). Zaliczamy do nich: rozmiary produktu narodowego i krajowego brutto i dochodu narodowego w ujęciu absolutnym oraz per capita; wskaźniki dynamiki i struktury wytwarzania oraz podziału w układzie działowym; w przekroju regionalnym i w skali całej gospodarki narodowej. Powszechnie stosowanym miernikiem wzrostu gospodarczego jest stopa wzrostu (r) czyli stosunek przyrostu dochodu narodowego (AD) jaki wystąpił w ciągu określonego czasu do poziomu dochodu narodowego w okresie poprzednim (D). Wyraża ją formuła: r=

∆D D

gdzie: r - stopa wzrostu gospodarczego; D - dochód narodowy w okresie poprzednim; AD - przyrost dochodu narodowego w okresie badanym. Mierniki szczegółowe charakteryzują wybrane dziedziny rozwoju społeczno-gospodarczego. I tak, np. : − działalność inwestycyjną opisują takie mierniki jak: stopa inwestycji, dynamika inwestycji, struktura inwestycji, efekty inwestycji; − innowacje gospodarczą opisują takie mierniki jak: liczba wynalazków - w tym wdrożonych, zakup licencji - w tym wdrożonych, efektywność polityki licencyjnej; − rozwój i postęp społeczny obrazują zaś takie mierniki jak np.: liczba izb na 1 mieszkańca, liczba lekarzy na 10 tys. mieszkańców, wskaźniki czytelnictwa, liczba abonamentów radia i telewizji na 100 gospodarstw domowych, i inne. Mierniki symptomatyczne charakteryzują jedynie wybrane dziedziny działalności. Są one przydatne do diagnozowania, bowiem pozwalają wnioskować o ogólnym poziomie i dynamice rozwoju społeczno-gospodarczego. Takim miernikiem jest np. liczba komputerów przypadająca na 100 gospodarstw domowych, podłączonych do nowoczesnej sieci informacji naukowej itp.

98

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

3. BARIERY WZROSTU GOSPODARCZEGO. W toku procesów wzrostu gospodarczego napotyka się często przeszkody o bardziej lub mniej trwałym charakterze. Te z nich które mają charakter pewnego rodzaju "błędu w sztuce", które występują przejściowo i są najczęściej efektem wadliwego zaprojektowania czy zaplanowania przedsięwzięć gospodarczych, braku odpowiednich rezerw albo skutkiem nieprzewidywanych okoliczności, określa się mianem "wąskich gardeł". Te natomiast które mają charakter bardziej obiektywny, są trudniejsze do przezwyciężenia oraz są bardziej trwałe określa się jako bariery wzrostu gospodarczego. Przez bariery wzrostu gospodarczego rozumie się różnego typu ograniczenia i przeszkody występujące w procesach wzrostu gospodarczego w jakimś okresie czasu, które mają charakter obiektywny, są dość trwałe i trudne do przezwyciężenia. Są one przeciwieństwem czynników wzrostu gospodarczego. Wynikają one zarówno z przesłanek społeczno-ekonomicznych, technicznych jak i instytucjonalnych i organizacyjnych. Mają one przy tym charakter zarówno przesłanek wewnętrznych jak i zewnętrznych. W literaturze ekonomicznej wymienia się najczęściej następujące bariery wzrostu: instytucjonalną, strukturalną, konsumpcyjną; siły roboczej; surowcową; żywnościową; handlu zagranicznego, technologiczną oraz ekologiczną. Pośrednio roli bariery wzrostu gospodarczego upatrywać trzeba również w barierze psychicznej (czy też psychospołecznej). Z przesłanek społeczno-ekonomicznych wynikają bariery: konsumpcyjna, siły roboczej, surowcowa, żywnościowa oraz handlu zagranicznego. Barierę konsumpcji stanowią ograniczenia rozwojowe będące wynikiem obniżenia poziomu konsumpcji kosztem wzrostu inwestycji. Ujawniają się one w związku z wystąpieniem sytuacji w której wpływ spadku wydajności pracy na produkcję wynikający z obniżenia poziomu konsumpcji, okazuje się większy od wzrostu produkcji uzyskanej z dodatkowych inwestycji zrealizowanych kosztem obniżenia poziomu spożycia. Zapobieżenie tej barierze lub ograniczenie skutków jej działania wymaga ukształtowania poziomu inwestycji w określonych granicach górnej i dolnej. Górną granicę inwestowania wyznacza osiągnięcie w danym okresie co najmniej nie zmienionego poziomu konsumpcji per capita, co oznacza, że konsumpcja musi rosnąć w tempie równym tempu wzrostu ludności. Dolną granicę inwestowania wyznacza zaś nakaz utrzymania w danym okresie stałego poziomu dochodu narodowego w przeliczeniu na jednego mieszkańca, czyli zapewnienie takiego ich poziomu, który realizowałby wzrost typu demograficznego. Ważną z punktu widzenia przesłanek społeczno-ekonomicznych jest również bariera siły roboczej. Występuje ona w sytuacji braku siły roboczej. Może mieć ona wymiar ilościowy, kwalifikacyjny i alokacyjny. Bariera siły roboczej w wymiarze ilościowym ujawnia się w sytuacji braku siły roboczej do obsadzenia stanowisk pracy w istniejących i nowo powstałych zakładach. Jej wystąpienie ma miejsce w sytuacji pełnego zatrudnienia, przy szybszym przyroście nowych miejsc pracy w stosunku do przyrostu ludności zdolnej do pracy. Natomiast w wymiarze kwalifikacyjnym bariera siły roboczej występuje wówczas, gdy struktura zawodowa zatrudnionych przestaje odpowiadać strukturze istniejącego lub nowo wprowadzanego aparatu wytwórczego. Ujawnia się ona w krajach dysponujących dostatecznie dużymi rezerwami siły roboczej, w krajach rozwijających się w okresie gwałtownej zmiany kierunków wzrostu gospodarczego. Rzutuje ona na tempo wzrostu gospodarczego oraz na jego efektywność. Jej usunięcie wymaga dużych nakładów na rozwój oświaty, nauki i szkolnictwa. W wymiarze zaś alokacyjnym (przestrzennym) bariera siły roboczej przejawia się w nierównomiernym jej rozmieszczeniu terytorialnym i sektorowym. Przezwyciężenie tej bariery wymaga znacznych nakładów na przeniesienie siły roboczej, na jej przekwalifikowanie, a także na rozwój budownictwa i infrastruktury społecznej. Kolejną ważną barierą wzrostu gospodarczego jest bariera surowcowa. Wiąże się ona z dostępnością do zasobów bogactw naturalnych i ich wykorzystaniem. Dotyczy ona zarówno kopalin, nośników energetycznych jak i produktów roślinnych. Jest ona wynikiem występowania 99

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

ich w niedostatecznych ilościach lub nieopłacalności ich pozyskania (wydobycia). Wynika ona przede wszystkim z niedorozwoju bazy surowcowej, przede wszystkim zaś przemysłu wydobywczego - charakteryzującego się wysoką kapitałochłonnością i materiałochłonnością. Przezwyciężenie tej bariery w praktyce wymaga rozbudowy krajowej bazy surowcowej przy jednoczesnej orientacji na wzrost oszczędności zużycia surowców. Pomocnym w tym względzie winny okazać się zmiany w strukturze produkcji w celu zastąpienia produkcji materiałochłonnej i kapitałochłonnej produkcją mniej materiałochłonną i kapitałooszczędną oraz zwiększenia wykorzystania stosunkowo obfitszych zasobów surowców. Czynnikiem sprzyjającym jej osłabieniu będzie również import surowców. Barierę surowcową dotyczącą produkcji rolniczej nazywa się barierą żywnościową. Dotyczy ona zarówno ograniczeń produkcji rolniczej jak i ograniczeń zaopatrzenia społeczeństwa w żywność. Ujawnia się ona w całym obszarze gospodarki żywnościowej. Jej poziom i skuteczność zależy w dużej mierze od czynników przyrodniczych. Dotyczy zaś nie tylko obszaru gospodarki żywnościowej ale również całego społeczeństwa. Przezwyciężenie zaś tej bariery wymaga identycznych działań jak do bariery surowcowej - w pełnym tego słowa znaczeniu, tyle tylko, że skoncentrowanej na obszarze gospodarki żywnościowej. Barierę handlu zagranicznego wyznacza konkurencyjność danej gospodarki na rynku światowym, co związane jest z kształtowaniem wskaźnika terms of trade - czyli relacji zmian cen towarów eksportowanych do zmiany cen towarów importowanych. Pogarszanie się tego wskaźnika oznacza zaostrzanie tej bariery. Przyczyn pojawienia się bariery handlu zagranicznego jest kilka. Stanowi ją z jednej strony niezdolność gospodarki danego kraju do wyprodukowania wyrobów o takim standardzie, który umożliwiłby im wejście na konkurencyjny rynek światowy oraz otrzymanie korzystnych cen. Z drugiej zaś jest ona wynikiem ograniczonych zdolności płatniczych państwa oraz wystąpienia zjawiska importu i eksportu niezbędnego. Ma ono miejsce gdy środki dewizowe uzyskane z eksportu są niewystarczające do pokrycia importu. Niemożliwym staje się wówczas sprowadzenie do kraju nie tylko nowoczesnych technik i technologii ale również często potrzebnych surowców. Bariera handlu zagranicznego może być przezwyciężona poprzez dynamizowanie wzrostu eksportu w tempie wyższym niż wzrost dochodu narodowego - co jest warunkiem podstawowym, zwłaszcza zaś poprzez: poprawę opłacalności eksportu oraz zaciągnięcie kredytu w celu złagodzenia kosztów finansowania importu. Pokonanie tej bariery może stać się jednocześnie czynnikiem inicjującym przezwyciężenie szeregu innych barier wzrostu gospodarczego. Utrzymywanie się jej prowadzi z reguły do ujawniania się i pogłębiania innych barier wzrostu gospodarczego. W oparciu o przesłanki techniczne wyróżnić można bariery: strukturalną oraz technologiczną. Bariera strukturalna jest ograniczeniem natury technicznej i dotyczy historycznie ukształtowanej struktury aparatu wytwórczego oraz niedoskonałej podzielności czynników wytwórczych. Wyraża się ona przede wszystkim daleko idąca niemożnością przestawienia struktury aparatu wytwórczego, tak że poszczególne jego części okazują się być niedostosowane do zamierzonej struktury produkcji. Charakteryzuje ją również mała elastyczność aparatu wytwórczego. Przezwyciężenie tej bariery jest bardzo trudne, ze względu właśnie na nieelastyczność znacznej części aparatu wytwórczego, której to nie można w krótkim czasie przestawić na inne rodzaje produkcji oraz ze względu na to, że z kolei rozbudowa tego aparatu wymaga nie tylko długiego czasu, ale również i zazwyczaj znacznych nakładów inwestycyjnych. Bardzo łatwo może się ona przerodzić w barierę konsumpcyjną. Bariera technologiczna jest zaś ograniczeniem mającym swoje źródło w poziomie osiągniętego postępu naukowo-technicznego. Wiąże się ona praktycznie ze wszystkimi wewnętrznymi barierami rozwojowymi. W największym stopniu związana jest ona z barierą strukturalną. Biorąc zaś za podstawę przesłanki organizacyjne wyróżnić trzeba barierę organizacyjną i instytucjonalną.

100

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Bariera organizacyjna to ograniczenie możliwości pełnego i racjonalnego wykorzystania aparatu wytwórczego oraz pozainwestycyjnych czynników wzrostu dochodu narodowego. Jest ona pochodną charakteru organizacji produkcji i pracy, planowania i zarządzania, a także kwalifikacji kadr kierowniczych. Powstaje ona w sytuacji złej organizacji i niskiej kultury pracy, powodując nieefektywne wykorzystanie nowoczesnych maszyn i urządzeń produkcyjnych. Jej przezwyciężenie wymaga zastosowania odpowiednich naukowym metod organizacji i kierowania, bazujących na odpowiadających im strukturze organizacyjnej oraz sprawnych systemach informacyjnych i informatycznych. Wówczas dopiero możliwym staje się dokonywanie optymalnych wyborów oraz podejmowanie racjonalnych decyzji. Bariera instytucjonalna to ograniczenia rozwojowe wywołane niedostosowaniem organizacyjnych form stosunków społecznych i ekonomicznych do wymagań postępu naukowotechnicznego i technologicznego. Przejawia się ona przestarzałą strukturą organizacji systemu kierowania i zarządzania gospodarką narodową oraz niewłaściwym podziałem kompetencji i uprawnień poszczególnych jego ogniw do podejmowania określonych decyzji gospodarczych. Jej przejawem jest także brak lub słabość niektórych instytucji związanych ze wzrostem i rozwojem gospodarczym, takich jak: instytucji gromadzących i przetwarzających informacje o charakterze gospodarczym i społecznym, banków, giełd, instytucji doradczych i innych. Ma ona charakter bardzo ogólny, ale mimo to wywiera ona duży wpływ na funkcjonowanie systemów gospodarczych. Jej ograniczanie lub likwidacja wymaga kompleksowego doskonalenia systemu funkcjonowania gospodarki narodowej. Odrębny charakter ma bariera ekologiczna, którą stanowi zbiór czynników ograniczających rozwój gospodarczy o charakterze naturalnym to jest przyrodniczo-klimatycznym. Wiąże się ona z ograniczoną wydolnością naturalną, to jest ze zdolnością do regeneracji utraconych składników i neutralizacji składników obcych. Przekroczenie granic tej wydolności może spowodować olbrzymie straty gospodarcze, a w skrajnych sytuacjach nawet zagrozić egzystencji człowieka. Temu zaś sprzyjają procesy uprzemysłowienia i urbanizacji środowiska. Przyczyniają się one przy nadmiernej ich intensyfikacji do degradacji środowiska naturalnego a także do skutków katastrofalnych również dla samego wzrostu gospodarczego. Pokonanie tej bariery wymaga poniesienia znacznych nakładów, co skutkuje jednocześnie ich ograniczaniem na rzecz przyspieszenia wzrostu gospodarczego. Do barier wzrostu gospodarczego zliczyć trzeba również barierę psychiczną jeśli jest ona odnoszona do człowieka (jako pojedynczej jednostki) - oraz w szerszym znaczeniu barierę psychospołeczną jeśli jest ona odnoszona do grup społecznych. Są one ważne ze względu na rangę przedsiębiorczości w procesach gospodarowania. Ich istotą jest poddawanie się przez człowieka (grupy ludzi) pewnym stereotypom myślenia, sztywności wyobraźni i myślenia a także niewiarze we własne siły. Zjawiska ograniczeń rozwiązywania pewnych problemów - w tym gospodarczych, w psychice człowieka wywoływane są zwykle lękiem i reakcjami obronnymi przed skutkami podejmowanych działań. Ich konsekwencją jest niewykorzystywanie obiektywnych możliwości działania jednostek i grup społecznych w zakresie posiadanej wiedzy, potencjalnych zdolności, doświadczeń zawodowych, istniejących możliwości techniczno-technologicznych potencjału produkcyjnego, a także możliwości ekonomicznych poszczególnych podmiotów gospodarczych. Wyraża się ona: ograniczonością percepcji nowych problemów i nowych sytuacji - np. dotyczących nowej organizacji produkcji, wykorzystania nowych surowców, czy też nowego zastosowania znanych narzędzi; schematyzmem postępowania mimo braku sukcesu; tendencyjnością myślenia polegającą na przecenianiu jednych informacji (zwykle pierwotnych) i nie docenianiu innych (zwykle napływających w toku realizacji przedsięwzięcia); a także emocjonalnym postępowaniem uniemożliwiającym często podjęcie zadania i jego rozwiązanie. Szerzej patrzeć trzeba natomiast na barierę psychospołeczną, bowiem mimo, że jest ona zlokalizowana w psychice pojedynczych ludzi, to funkcjonuje ona jednak w grupach społecznych, które rządzone są prawami socjologicznymi. Przejawem jej funkcjonowania w obszarze gospodarki są: niekorzystne przepisy prawne, ograniczenia biurokratyczne, stereotypy

101

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

myślenia grup społeczno-zawodowych oraz niekorzystne dla efektywnych działań gospodarczych poglądy społeczne. Bariera psychiczna i psychospołeczna ściśle powiązana jest z pozostałymi barierami wzrostu gospodarczego, gdyż w pewnym stopniu je również współtworzy. Wskazane i scharakteryzowane bariery wzrostu gospodarczego mogą ujawniać się pojedynczo lub funkcjonować zespołowo. Niektóre z nich wzajemnie potęgują swoją siłę, inne zaś są względem siebie neutralne. Ich listy nie należy traktować jako zamkniętej. Schemat 8.2. Bariery wzrostu gospodarczego

4. TEORIE WZROSTU I ROZWOJU GOSPODARCZEGO Teoria wzrostu i rozwoju gospodarczego jest jedną z tych kwestii ekonomicznych które są często podejmowane w teoretycznych dociekaniach ekonomicznych. Zarówno w przeszłości, jak i dziś, formułując modele wzrostu i rozwoju gospodarczego, teoria ekonomii usiłuje wyjaśnić źródła i siły napędowe występujące w tych procesach. Do najbardziej znaczących teorii wzrostu i rozwoju gospodarczego należą teorie: angielskiej szkoły klasycznej A.Smitha i D.Ricardo oraz teorie T.R.Malthusa i K.Marksa, a w okresie późniejszym modele wzrostu J.S.Schumpetera, J.M.Keynesa, J.K.Galbraitha, W.Rostowa, R.F.Harroda, E.Domara, M.Kaleckiego i wielu innych. Koncepcje wzrostu gospodarczego A.Smitha odzwierciedla jego teoria pracy produkcyjnej oraz teoria kapitału. W pracy produkcyjnej widzi on punkt wyjścia do bogacenia się narodu. Wiąże on ją z wartością rzeczy oraz wysiłkiem i trudem koniecznym do jej zdobycia. Nadaje więc on pracy podstawowego znaczenia w procesie tworzenia wartości, uzupełniając go jednak o dwa inne czynniki, to jest kapitał i ziemię. Te dwa ostatnie czynniki są komponentem teorii kapitału bazującej na połączeniu ze sobą zasobów i procesu reprodukcji kapitału. Utożsamia on całkowity produkt dla społeczeństwa z sumą trzech dochodów pierwiastkowych: pracy, kapitału i ziemi. Z powiększaniem tego produktu wiąże on wzrost gospodarczy kraju. Ważną rolę w realizacji tego procesu przypisuje on zasadom polityki ekonomicznej, optując za liberalizmem gospodarczym - którego zręby teoretyczne sam stworzył. Również D.Ricardo w swoich dociekaniach podjął wątek wzrostu gospodarczego - zarówno w rozważaniach dotyczących teorii wartości jak i teorii podziału. Jego uwaga skoncentrowała się przede wszystkim na kwestiach dotyczących prawidłowości rządzących rozwojem gospodarczym społeczeństwa oraz procesem wzrostu gospodarczego. Rolę zasadniczą w tym względzie przypisywał on akumulacji kapitału, który to w konsekwencji prowadzi do wzrostu produktu globalnego. Procesy rozwoju i wzrostu gospodarczego wiąże on jednocześnie z rozszerzaniem się konkurencji tak wewnętrznej jak i zewnętrznej. Wsparcie dla wzrostu gospodarczego danego kraju widział on w liberalnej polityce handlu zagranicznego - której to podstawy sformułował w teorii kosztów komparatywnych. Inny zupełnie charakter ma natomiast teoria wzrostu - a raczej teoria ludnościowa T.Malthusa, mimo, że była ona modyfikacją pewnych elementów systemu A.Smitha i D.Ricardo. T.Malthus będąc przeciwnikiem rewolucji społecznej wskazał że oczekiwania wobec niej (likwidacja zacofania mas pracujących, głodu, zbrodni i wojen) są niezasadnymi, gdyż obiektywne prawa przyrody i społeczeństwa nie pozwolą na radykalne poprawienie sytuacji ludności. Jego teoria zasadza się na trzech twierdzeniach: 1) zdolności człowieka do biologicznej reprodukcji przewyższają jego fizyczne zdolności do zwiększenia podaży żywności; 2) nieustannie działają albo hamulce prewencyjne, albo hamulce pozytywne; oraz 3) ostatecznym hamulcem zdolności do reprodukcji są ograniczenia podaży żywności. Argumentował te twierdzenia tym, że liczba ludności musi utrzymywać się w granicach rozporządzalnej ilości środków utrzymania i nadał mu postać twierdzenia matematycznego: że ludność - w razie braku przeszkód - wzrasta w postępie geometrycznym, a środki jej utrzymania wzrastają jedynie w postępie arytmetycznym. 102

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Mając świadomość nieweryfikowalności tego prawa w dłuższym okresie, uzasadnia ją tym: że kształt rozwoju ludności odpowiada prawom biologicznym; że ilość ludności wzrasta tam, gdzie są środki utrzymania oraz, że wzrost liczby ludności może powstrzymać nędza, występki, wojny oraz epidemie. Teorią nawiązującą w znacznym stopniu do poglądów klasyków ekonomii jest teoria K. Marksa. Jej istotą jest zarysowanie uniwersalnego rozwoju społecznego na bazie materialistycznego pojmowania dziejów. Ujmuje ona prawa ekonomiczne w ramy historycznego rozwoju następujących po sobie kolejnych formacji społecznych. Formułuje ona tezę o przejściowym charakterze gospodarki kapitalistycznej, której granicą rozwojową będą narastające sprzeczności między stosunkami produkcji a siłami wytwórczymi. Jej odzwierciedleniem jest model wzrostu gospodarki kapitalistycznej przedstawiony w teorii akumulacji i reprodukcji kapitału społecznego. Przeciwstawną do teorii K.Marksa jest teoria wzrostu K.Schumpetera, który głównych przyczyn wzrostu gospodarczego doszukuje się w dążeniu przedsiębiorców do uzyskania zysku. Możliwość jego otrzymania dostrzega on jednak dopiero w warunkach przejścia do dynamicznych procesów ekonomicznych. Dynamizm widzi on jako konsekwencję stale wprowadzanej innowacji rozumianej bardzo szeroko, bo zarówno jako wprowadzanie na rynek nowych wyrobów, wprowadzanie nowych metod produkcji, czy też otwarcie nowego rynku, jak i jako powstawanie nowych organizacji przemysłu. Kreśli on następujący nurt współtworzenia rozwoju gospodarczego. Przedsiębiorcy (nie dysponujący własnym kapitałem w dostatecznej wielkości) pozyskują go w bankach na określony procent, co umożliwia im rozwinięcie ekspansji inwestycyjnej. W ślad za tym rośnie podaż wytworzonych dóbr, co w konsekwencji ogranicza i hamuje wzrost cen. Jednocześnie jednak wśród przedsiębiorców pojawia się tendencja do spłaty części zaciągniętego kredytu, która to z kolei wywołuje ograniczenie ekspansji popytu, w następstwie czego następuje załamanie się koniunktury i przekształcenie jej z czasem w kryzys i depresję gospodarczą. Oznacza to zaś powrót gospodarki do stanu równowagi - w którym to ceny dopasowują się do nowej struktury kosztów, a struktura popytu dopasowuje się do nowej struktury podaży. Znaczącą dla rozwoju współczesnego świata okazała się teoria wzrostu J.M.Keynesa wiążąca wzrost gospodarczy z interwencją państwa, rozumianą jako czynnik koordynacji koniecznej w sytuacji wysoko zaawansowanego uspołecznienia procesów produkcyjnych. Jego zdaniem, stanem normalnym współczesnej mu gospodarki kapitalistycznej jest stan niepełnego wykorzystania zdolności wytwórczych. Dążąc do wskazania czynników określających stopień wykorzystania zdolności wytwórczych w gospodarce - a w konsekwencji także wytworzonej produkcji i dochodu narodowego, dowodzi, że tworzą one tylko pewną ramę, określającą górny, maksymalny poziom dochodu narodowego, ponieważ nie można wytworzyć więcej, niż pozwala na to istniejący zasób kapitału i istniejąca podaż siły roboczej. Do wyjaśnienia tego problemu rozwija on tzw. popytową teorię kształtowania się dochodu narodowego. Jego zdaniem w krótkim okresie rozmiary produkcji i dochodu narodowego są określane przez rozmiary globalnego popytu społeczeństwa. Ten zaś określany jest przez wydatki społeczeństwa - które można sprowadzić do wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych. Stworzony przez J.M.Keynesa model systemu gospodarczego ujmuje problematykę wzrostu w wielkościach globalnych. Zależnościom między wielkościami gospodarczymi nadaje charakter przyczynowo-skutkowy. Kładzie jednocześnie nacisk na widzenie kwestii gospodarczych w krótkich okresach. Sformułowany przez niego model funkcjonowania współczesnej gospodarki kapitalistycznej- nazywany również modelem wzrostu J.M.Keynesa zbudowany jest z trzech głównych komponentów. Pierwszy stanowią wielkości traktowane jako dane, to jest: zasoby siły roboczej, jej ilość i jakość (kwalifikacje), gusty, przyzwyczajenia konsumentów, struktura społeczna decydująca o podziale; istniejący stan techniki wraz z wyposażeniem kapitałowym, infrastrukturą, stanem wiedzy i nauki; oraz polityka pieniężna lub podaż pieniądza. Drugim komponentem są zmienne niezależne, to jest czynniki psychologiczne (psychiczna skłonność do konsumpcji, przewidywanie przyszłych dochodowości kapitałowej, psychiczna postawa wobec płynności); krzywa krańcowej wydajności kapitału oraz stopa procentowa. Trzecim 103

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

komponentem są zmienne zależne, którymi są dochód narodowy i zatrudnienie oraz agregatowe wielkości związane z tworzeniem i podziałem dochodu narodowego jak oszczędności, konsumpcja i inwestycje. Jeszcze inne podejście do teorii rozwoju wniósł J.K.Galbraith, który poszukuje sił napędowych gospodarki głównie w nowoczesnych technologiach oraz w organizacji i nauce. Celem rozwoju dla niego jest stworzenie społeczeństwa przemysłowego. Dla niego nosicielami nowych stosunków gospodarczych odpowiadających temu społeczeństwu są grupy ludzi powiązanych ze sobą stosunkami technostruktury - przez którą rozumie on zespoły wytwórców zorganizowane na zasadzie pogłębionego społecznego podziału pracy i która działa w sposób kolegialny na podstawie wymiany informacji i konsultacji decyzji. Tymi grupami ludzi są więc intelektualiści, inteligencja techniczna i twórcza oraz wykwalifikowani pracownicy produkcji, handlu i wyspecjalizowanych instytucji. Wskazane siły rozwojowe napotykają jednak na przeciwstawne im tendencje w postaci pozostałości po gospodarce prywatno kapitalistycznej oraz systemach konserwatywnych poglądów oraz oficjalnych ideologii. Wiąże się to z faktem niedostosowania mechanizmu rynkowego do wymagań rozwojowych gospodarki. Okazuje się on - zdaniem J.K.Galbraitha zbyt prymitywnym by mógł zapewnić bezkolizyjny rozwój gospodarki. Jeśli bowiem pozostaje on pod wpływem nowoczesnych technologii i organizacji, to wymusza on konieczność planowania zarówno w makroskali, jak i mikroskali w oparciu również o nowoczesne instrumenty - w które to nie jest jednak wyposażony mechanizm rynkowy współczesnych gospodarek. Z kolei teoria wzrostu W.Rostowa - nazywana najczęściej teorią startu zakłada przebieg rozwoju w kilku stadiach. Dają się one wyróżnić jako: start, dojrzałość oraz konsumpcja masowa. Dotyczy ona głównie gospodarki kapitalistycznej. Zrodziła się ona na bazie krytyki marksistowskiej teorii rozwoju społecznego i negacji wszystkich przed kapitalistycznych formacji społeczno-ekonomicznych. Zaprezentowane teorie wzrostu uznać należy za najbardziej reprezentatywne dla wszystkich teorii wzrostu gospodarczego. Znajdują one oddźwięk - jakkolwiek w różnym zakresie - w koncepcjach rozwojowych współczesnej gospodarki rynkowej. Spośród nich najbardziej znaczący wpływ na współczesną gospodarkę rynkową miała teoria keynesowska. STRESZCZENIE Reprodukcja społeczna ściśle związana jest z procesami wzrostu i rozwoju gospodarczego. Są to związki dwustronne - z jednej strony jest ona ich efektem, z drugiej zaś jednocześnie procesy te są jej konsekwencją. Są one konstrukcjami niejednoznacznymi. Często są one utożsamiane ze sobą i traktowane synonimicznie. Obok nich funkcjonuje jeszcze pojęcie rozwoju społeczno-gospodarczego. Spośród nich pojęciem najwęższym jest wzrost gospodarczy, szerszym od niego jest rozwój gospodarczy, a najszerszym jest rozwój społeczno-gospodarczy. Pojęciem charakteryzującym procesy reprodukcji społecznej w sposób wąski jest wzrost gospodarczy, przez który rozumie się proces powiększania z okresu na okres podstawowych wielkości ekonomicznych, zwłaszcza rozmiarów potencjalnego produktu krajowego, potencjalnego realnego produktu narodowego oraz powiększanie zdolności wytwórczych gospodarki. Jest on pojęciem węższym od rozwoju gospodarczego. Traktować go trzeba jako główny cel rozwoju ekonomicznego. Pojęciem szerszym od wzrostu gospodarczego jest pojęcie rozwoju gospodarczego - określane także jako rozwój ekonomiczny, przez które rozumie się działalność ludzką wiążącą się z gospodarowaniem przyczyniającym się zarówno do ilościowych jak jakościowych) zmian w strukturze ekonomicznej danego gospodarstwa narodowego. Przeciwieństwem rozwoju gospodarczego jest stagnacja gospodarcza i regres gospodarczy. Natomiast rozwój społeczno-gospodarczy to proces wyrażający reprodukcję rozszerzoną w skali gospodarki narodowej, a więc zmiany w siłach wytwórczych, produkcji i spożyciu, stosunkach społecznych, środowisku naturalnym i systemie funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa. Składa się na niego rozwój gospodarczy i społeczny). Oznacza on zmianę układu stosunków społecznych, struktury społeczeństwa, jego preferencji, społecznych kryteriów i zasad działalności, wzorców zachowań, postaw i świadomości, służących doskonaleniu współżycia i współpracy ludzi i odpowiedniemu ich udziałowi w efektach rozwoju gospodarczego. We współczesnym świecie procesy wzrostu i rozwoju gospodarczego charakteryzują się cyklicznym charakterem ich kształtowania, dużym zróżnicowaniem stopy wzrostu gospodarczego w poszczególnych

104

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

krajach; koniecznością pokonania szeregu barier rozwojowych oraz globalizacją procesów rozwoju gospodarczego. Procesy reprodukcji rozszerzonej w gospodarce odnoszone do wzrostu gospodarczego (rozwoju gospodarczego i rozwoju społeczno-gospodarczego) zależne są od czynników ich kształtowania. Najczęściej dokonuje się ich systematyki według trzech zasadniczych ujęć: historycznego, według którego głównymi czynnikami wzrostu gospodarczego są kapitał, ziemia i praca; modelowego, w którym jako główne czynniki bezpośrednie przedstawia się zatrudnienie i wydajność pracy, a jako główne czynniki pośrednie - majątek produkcyjny i jego efektywność oraz inwestycje i ich efektywność; systemowe, które dzieli się na: tradycyjne (jak zasoby naturalne, majątek, zasoby demograficzne), nowoczesne (jak: postęp naukowotechniczny i organizacyjny, postęp w kierowaniu gospodarką, zmiany strukturalne i międzynarodowy podział pracy), społeczne (jak: infrastruktura ekonomiczna i społeczna), rynkowe (jak: konkurencja i równowaga) oraz specjalne (jak proporcjonalność i dysproporcje rozwoju). Część spośród nich stanowią czynniki ekonomiczne, ujawniające zarówno charakter wymierny (ilościowy) jak jakościowy. Ze względu na ich charakter dzieli się je najczęściej na: bezpośrednie i pośrednie; ekstensywne i intensywne ; zewnętrzne i wewnętrzne; inwestycyjne i pozainwestycyjne. Wszystkie czynniki rozwoju społeczno-gospodarczego można podzielić na trzy podstawowe grupy: czynniki o charakterze ekonomicznym, czynniki o charakterze organizacyjno-technicznym oraz czynniki o charakterze społeczno-politycznym. Pomiar rozwoju społeczno-gospodarczego kraju dokonuje się w oparciu o różnorodne mierniki, wzajemnie się uzupełniające w opisie procesów rozwoju społeczno-gospodarczego. Mogą być nimi mierniki syntetyczne, szczegółowe oraz symptomatyczne. W toku procesów wzrostu gospodarczego napotyka się często przeszkody o bardziej lub mniej trwałym charakterze, określane mianem "wąskich gardeł" lub barier wzrostu gospodarczego. Są to więc czynniki ograniczające wzrost gospodarczy. Barierami wzrostu gospodarczego są różnego typu ograniczenia i przeszkody występujące w procesach wzrostu gospodarczego w jakimś okresie czasu, które mają charakter obiektywny i są dość trwałe oraz trudne do przezwyciężenia. Do najczęściej występujących barier wzrostu należą: instytucjonalna, strukturalna, konsumpcyjna; siły roboczej; surowcowo-materiałowa; żywnościowa; handlu zagranicznego, technologiczna, ekologiczna oraz psychiczna. Wzrost i rozwój gospodarczy należą do tych kwestii ekonomicznych które są często podejmowane w teoretycznych dociekaniach ekonomicznych. Zarówno w przeszłości, jak i dziś, formułując modele wzrostu i rozwoju gospodarczego, teoria ekonomii usiłuje wyjaśnić źródła i siły napędowe występujące w tych procesach.

PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA Reprodukcja społeczna, wzrostu gospodarczy, rozwój gospodarczy, rozwój społeczno-gospodarczy, czynniki wzrostu gospodarczego i ich rodzaje, czynniki rozwoju gospodarczego i jego rodzaje, rozwój społeczno-gospodarczy i jego rodzaje, mierniki rozwoju gospodarczego, bariery wzrostu gospodarczego, teorie wzrostu i rozwoju gospodarczego,

105

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

ZAGADNIENIA KONTROLNE I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. X.

OKREŚL ISTOTĘ I PODSTAWOWE RODZAJE REPRODUKCJI SPOŁECZNEJ. SCHARAKTERYZUJ POJĘCIE WZROSTU GOSPODARCZEGO. SCHARAKTERYZUJ POJĘCIE ROZWOJU GOSPODARCZEGO. SCHARAKTERYZUJ POJĘCIE ROZWOJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO. W SKAŻ CZYNNIKI WZROSTU GOSPODARCZEGO ORAZ DOKONAJ ICH PODZIAŁU. DOKONAJ PODZIAŁU ORAZ SCHARAKTERYZUJ CZYNNIKI ROZWOJU GOSPODARCZEGO. W SKAŻ I OMÓW PODSTAWOWE RODZAJE CZYNNIKÓW ROZWOJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO. W SKAŻ I OMÓW PODSTAWOWE MIERNIKI ROZWOJU GOSPODARCZEGO. W SKAŻ I SCHARAKTERYZUJ PODSTAWOWE BARIERY WZROSTU GOSPODARCZEGO. W SKAŻ I SCHARAKTERYZUJ GŁÓWNE TEORIE WZROSTU I ROZWOJU GOSPODARCZEGO.

LITERATURA ZALECANA 1. D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia tom 2, Warszawa 1992, rozdz. 29 2. Elementarne zagadnienia ekonomii. Praca zbiorowa pod red. R.Milewskiego, PWN, Warszawa 1993, rozdz. XI 3. Elementy makro i mikro ekonomii dla inżynierów. Pod redakcją naukowa S.Marciniaka, PWN, Warszawa 1993, rozdz. 8 4. D.R.Kamerschen, R.B.McKenzie, C.Nardinelli, Ekonomia, FGNZZZ "SOLIDARNOŚĆ", Gdańsk 1991, rozdz. 6 5. M.Nasiłowski, System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, IKE PTE Sp. z o.o., Wydawnictwo KeyTex, Warszawa 1992, rozdz. 9 6. P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 2, PWN, Warszawa 1996, rozdz. 36

106

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

IX. OGÓLNE PRAWIDŁOWOŚCI KONIUNKTURY GOSPODARCZEJ Koniunktura gospodarcza - której pojęcie jest rozumiane często wieloznacznie - jest ważnym czynnikiem wpływu na racjonalność podejmowania decyzji ekonomicznych. Dotyczy zarówno analiz stanu gospodarki, jak również i jego prognoz wpływa zarówno na bieżące jak i na decyzje przyszłe. Pierwsze z nich powinny opierać się na ścisłej znajomości stanu koniunktury zarówno w całej gospodarce, jak również w jej działach, gałęziach i branżach których dotyczą. Natomiast decyzje o charakterze przyszłościowym, a więc te które przesadzają o ogólnych kierunkach rozwoju powinny być oparte na starannym rozeznaniu się w tendencjach rozwojowych całej gospodarki narodowej, oraz powinny uwzględniać zmiany dokonujące się na rynku światowym. Z tych też względów koniecznym staje się podjęcie rozważań w odniesieniu do następujących zagadnień: istoty koniunktury gospodarczej w gospodarce rynkowej; podstawowych wskaźników oceny koniunktury gospodarczej, oraz polityki koniunktury gospodarczej.

1. ISTOTA KONIUNKTURY GOSPODARCZEJ W GOSPODARCE RYNKOWEJ Pojęcie koniunktura - wywodzące się od łacińskiego słowa "coniunctio" oznaczającego "łącznie" rozumianego jako splot warunków wywierających znaczny (zazwyczaj dodatni) wpływ na sytuację, położenie, ogólny stan "czegoś" - w odniesieniu do zjawisk ekonomicznych zastosowano stosunkowo późno, bo dopiero w XIX wieku. Poprzednio było używane najczęściej w astrologii i będąc synonimem złożonego układu wzajemnego oddziaływania, powstałego pod wpływem chwilowych okoliczności. W ekonomii pojęcie koniunktury gospodarczej jest dość wieloznaczne. Zazwyczaj używane jest do określenia zjawisk mających zasadniczy wpływ na sytuację, położenie i ogólny stan gospodarki, kraju, regionu czy świata, takich jak: ruch cen, produkcji, sprzedaży, zatrudnienia itp. Traktowane jest ono przede wszystkim jako splot warunków wywierających określony dodatni lub ujemny wpływ na stan i dynamikę zjawisk w gospodarce narodowej W języku potocznym lub publicystycznym koniunktura jest synonimem stanu gospodarki. Dobra koniunktura oznacza rozwój gospodarczy, zmiany strukturalne i równowagę ekonomiczną, a zła koniunktura zachwiana równowagę ogólną, spadek (lub zastój) produkcji, wymiany towarowej, cen dochodu narodowego. Obecnie problematyka koniunktury gospodarczej, stanowiąc znaczny obszar badawczy ekonomii, często wyodrębniana jest jako gałąź nauk ekonomicznych. Ujawnia ona ścisłe związki z problematyką reprodukcji. Natomiast w praktyce gospodarczej uzewnętrznia się ona poprzez koncepcje i realizacje polityki koniunkturalnej. Odwołując się do historii rozwoju gospodarki rynkowe, zauważyć trzeba, iż jej syntetyczne wskaźniki, takie jak dochód narodowy oraz produkcja przemysłowa, poczynając od pierwszych dekad XIX wieku uległy pewnym powtarzającym się wahaniom. Ekonomiści zajmujący się tym zagadnieniem wyróżniali kilka - najczęściej cztery, ale także i trzy fazy, różnie je nazywając. Zaobserwowali oni także, że tego rodzaju wahania dokonują się z reguły wokół rosnącego trendu wzrostu dochodu narodowego. Dążąc do wyjaśnienia tych zjawisk, starali się dać odpowiedź przede wszystkim na dwa pytania : po pierwsze - dlaczego w szczytowym okresie wzrostu dochodu narodowego następuje wcześniej, czy później załamanie gospodarcze? i po drugie dlaczego po osiągnięciu fazy depresji, gospodarka rynkowa sama jest zdolna uruchomić czynniki umożliwiające jej wejście w fazę ożywienia gospodarczego? Do zadawania takich pytań skłania powtarzalność tych zjawisk. Zaobserwowane w Anglii w 1825 roku, w miarę postępującego uprzemysłowienia świata, cykle koniunkturalne obejmują swym zasięgiem coraz większa liczbę krajów. Kolejne kryzysy rozpoczęły się w latach : 1836, 1847, 1857 (był to pierwszy kryzys obejmujący całą Europę i Amerykę) 1866, 1873 (który z kolei był najcięższym i najdłuższym kryzysem XIX wieku), 1882, 1890, 1900, 1907, 1929 (trwał on do 1933 r. i okazał się najcięższym kryzysem z dotychczas znanych) i 1937. Po drugiej wojnie światowej występowanie ich miało nieco zmodyfikowaną postać - ujawniły się one w formie nie 107

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

zsynchronizowanej. I tak, w USA wystąpiły one w latach: 1949,1957-58, 1967. Dopiero z początkiem lat 70-tych, za przyczyna załamania się światowego rynku żywnościowego i energetycznego, doszło do ponownej ich synchronizacji w skali światowej. W tej formie ujawniły się one w latach : 1974-19775 i 1981-1982. 1.1. Obraz koniunktury gospodarczej W gospodarce rynkowej współczesnego świata, jak dowodzą badania nad reprodukcją społeczną, możliwe są w określonych warunkach procesy niezakłóconego rozwoju. Zapewnienie jednak takich określonych warunków w praktyce napotyka trudności nie do pokonania. W gospodarce rynkowej bowiem, z swej natury, ujawniają się dwie przeciwstawne tendencje: pierwsza odzwierciedla działanie niektórych czynników rozwoju, które działają w kierunku wytworzenia się pewnej proporcjonalności w gospodarce i kształtują warunki równowagi niezbędne do reprodukcji; druga zaś odzwierciedla działanie tych czynników które powodują zakłócenia warunków równowagi niezbędnych do reprodukcji. Gdyby działała tylko pierwsza kategoria czynników, kapitalizm rozwijałby się nieprzerwanie i nieustannie. Gdyby działała tylko druga kategoria istniałby wieczny nieustający kryzys. W rzeczywistości gospodarczej występują zaś obie grupy czynników jednocześnie, będąc w dominacji jedna nad drugą, lub tez w chwilowej równowadze. Oznacza to, iż gospodarka rynkowa ma możliwości rozwoju, ale rozwój ten nie odbywa się w sposób ciągły, lecz jest przerywany kryzysami gospodarczymi. Obraz tak dostrzeganej aktywności gospodarczej jest jednocześnie obrazem koniunktury gospodarczej, kreśląc w czasie jej periodyczny rytm wzlotów i upadków, to jest okresy boomu i okresy załamań. Odzwierciedla on cykl gospodarczy, będący powracającymi, ale nieregularnymi wahnięciami poziomu ogólnej działalności gospodarczej. Synonimiczne z tym pojęciem jest pojęcie cyklu koniunkturalnego rozumiane jako periodycznie wytwarzające się wahania (przepływy i odpływy) istotnych składników (przejawów) życia gospodarczego. Zasadniczym elementem cyklu są: czas trwania, fazy i ich wzajemne proporcje, punkty zwrotne koniunktury, amplituda wahań wokół linii trendu i jej intensywności. Stanowią one jednocześnie podstawę rozróżnienia danego cyklu. Pierwszą czynnością, w ślad za takimi zależnościami, jest identyfikacja cyklu polegająca na oznaczeniu - na podstawie przyjętych kryteriów, punktów zwrotnych danego wskaźnika aktywności gospodarczej. Zazwyczaj za początek i koniec cyklu przyjmuje się okres występujący między dwoma kolejnymi górnymi punktami zwrotnymi. Spotkać można się również z podejściem uznającym za początek i koniec cyklu dwa kolejne punkty zwrotne. Cecha charakterystyczna punktów zwrotnych jest to, że odzwierciedlają one zmianę aktywności gospodarczej. Górny punkt zwrotny odpowiada z jednej strony najwyższej wartości miernika (wskaźnika) w danym cyklu, z drugiej strony oznacza jednocześnie końcowy punkt jego wzrostu i początkowy punkt jego spadku. z kolei dolny punkt zwrotny odpowiada z jednej strony najniższemu poziomowi miernika w danym cyklu, z drugiej strony zaś jest jednocześnie końcowym punktem jego spadku i początkiem jego wzrostu. Znajomość punktów zwrotnych umożliwia zarazem dokonanie pomiaru długości cyklu, tj. czasu jego trwania. 1.2. Fazy cyklu koniunkturalnego Literatura ekonomiczna w odniesieniu do periodyzacji cyklu koniunkturalnego, formułuje wiele koncepcji oznaczenia jego faz. Najczęściej spotykaną jest czterofazowa koncepcja cyklu koniunkturalnego, które jednak różnie są nazywane i różna jest ich kolejność (wykres 1). W Polsce największą popularność zyskała koncepcja podziału cyklu na : kryzys, depresję, ożywienie (poprawa) i rozkwit (prosperita) /L.Mendelson/. Fazy te niekiedy łączy się i nazywa recesją - dwie pierwsze, oraz ekspansją pozostałe. Spotkać można się również z podziałem na :

108

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

ożywienie, ekspansję, recesję i kontrakcje /A.Burus, W.C.Mitcheli/ oraz na: rozkwit, recesję, depresję i poprawę /J.A.Schumpeter/. Obok czterofazowych, w literaturze przedmiotu trafić można również na koncepcję trójfazowego podziału cyklu koniunkturalnego /M.K.Evans/. Jej istota zasadza się na relacji rzeczywistego tempa wzrostu do trendu, jako kryterium wyznaczania faz. W pierwszej fazie jest wzrost szybszy od trendu, w drugiej wzrost jest zbliżony do trendu, a w trzeciej wzrost jest wolniejszy niż trend. W czterofazowym opisie cyklu koniunkturalnego (wykres 9.1.) przyjmuje się najczęściej, że cykl rozpoczyna się spadkiem aktywności gospodarczej określanym jako recesja. Wyraża się to szczególnie spadkiem produktu narodowego brutto i zatrudnienia - i takie samo przyjmuje jeśli trwa co najmniej przez 6 miesięcy. Jeśli recesja jest szczególnie ostra, tzn. jeżeli towarzyszy jej znaczny spadek produkcji realnej i wskaźnik bezrobocia sięgający 15 procent i więcej, wówczas określa się ją mianem depresji. W pełnym wymiarze faza depresji swój obraz ujawnia w osiągnięciu tzw. dna koniunktury (dno cyklu koniunkturalnego). Występuje ona wówczas gdy produkt dochodu narodowego przestaje spadać, a bezrobocie przestaje wzrastać. Dno koniunktury jest najniższym punktem cyklu gospodarczego, to jest punktem, w którym ogólny poziom działalności gospodarczej przestaje spadać. Gdy gospodarstwo osiągnie dno, może ona albo prawie natychmiast zacząć podnieść swój poziom, albo też może pełzać na niskim poziomie przez kilka miesięcy. Gdy realny produkt narodowy brutto zaczyna wzrastać, a bezrobocie spada, oznacza to, że gospodarka weszła w sferę ożywienia. Jest to kolejna trzecia faza cyklu gospodarczego charakteryzująca się ruchem ogólnego poziomu aktywności gospodarczej w górę. Może ona trwać do momentu, gdy gospodarka zbliży się do poziomu pełnego zatrudnienia lub też gdy zostanie ona szybko zahamowana przez kolejną recesję. Cykl gospodarczy kończy się, gdy faza ożywienia osiąga szczyt. Jest to ostatnia, czwarta z jego faz nazywana rozkwitem. Pojawia się ona wówczas, gdy ogólny poziom aktywności gospodarczej przestaje się podnosić. Szczyt koniunktury będąc najwyższym punktem cyklu gospodarczego, stanowi jednocześnie przejście z fazy ożywienia jednego cyklu do fazy recesji drugiego cyklu. Oznacza to, iż identyfikacja szczytu może nastąpić tylko wtedy, gdy zostanie zaobserwowana recesja (a więc co najmniej sześć miesięcy od nastąpienia spadku produktu narodowego brutto i zatrudnienia. Długość cyklu gospodarczego mierzona jest najczęściej od szczytu do szczytu. Jest on w praktyce zróżnicowany w czasie - od jednego do kilku lat. W praktyce, nie ma dwóch takich cykli gospodarczych dokładnie takich samych co do swej głębokości lub czasu trwania. Te różnice powodują, że przewidywanie przyszłych warunków gospodarowania jest zadaniem trudnym, a wypracowany wynik niedoskonałym. Reasumując, poczynione rozważania wyraźnie wskazują, że dla klasycznego (typowego, normalnego, regularnego) cyklu koniunkturalnego charakterystycznym jest czterofazowy podział jego kształtowania (wykres 1). Konkretyzując, tymi fazami są: 1) Faza właściwego kryzysu: trwa zwykle kilka miesięcy i charakteryzuje się nadprodukcją towarów nie znajdujących zbytu, gwałtownym spadkiem cen i kursów papierów wartościowych, dotkliwym brakiem środków płatniczych, spadkiem produkcji, bankructwem wielu przedsiębiorstw, wzrostem bezrobocia, rozszerzaniem się nędzy; 2) Faza depresji; może trwać od pół roku do 5 lat; charakteryzuje się niskim poziomem produkcji i obrotu towarowego, ale nie wykazującym tendencji do dalszego spadku, utrzymywaniem się dużych rozmiarów bezrobocia, oraz ogólnym zastojem; 3) Faz ożywienia; trwa od paru miesięcy do 2-3 lat; wyraża się we wzroście produkcji a następnie środków konsumpcji: oraz 4) Faza rozkwitu; następuje zwykle po fazie ożywienia lecz nie zawsze; trwa od kilku miesięcy do 2 lat, charakteryzuje się wyraźnym wzrostem produkcji, zatrudnienia, cen, płac i dochodów. Po tej fazie gospodarka wkracza w stan kryzysu.

109

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Biorąc pod uwagę rzeczywiste tempo kształtowania koniunktury gospodarczej, odniesionej do długookresowego jej trendu, wyróżnia się niekiedy w literaturze ekonomicznej (M.K.Ewens) trzy rodzaje zjawisk cyklicznych, a w konsekwencji trzy fazy cyklu koniunkturalnego. Stanowią je: − pierwsza, którą można utożsamiać z fazą ożywienia zjawiska wzrostu produkcji w porównaniu do okresu poprzedniego, przekraczające linię trendu długotrwałego, a więc charakteryzujące się szybszym wzrostem produkcji aniżeli tempo kształtowania się trendu. − druga, zjawiska osłabiania produkcji w porównaniu z okresem poprzednim - zwane fazą zastoju, która w sytuacji braku wzrostu produkcji lub niezbędnego jej spadku, nie osiągającego jednak linii trendu długotrwałego nazywana jest stagnacją, a sytuacji większego spadku sięgającego poniżej linii trendu nazywana jest recesją, oraz − trzecia, zjawiska utrzymywania się przez cały czas niskiego stanu produkcji na poziomie poniżej trendu długofalowego zwanego depresją. Podział ten w swej istocie ma wiele punktów wspólnych z podziałem czterofazowym. Różnicuje go obok ilości faz przede wszystkim moment i miejsce początku i końca poszczególnych faz. Wykres 9.1. Klasyczny cykl koniunkturalny - podział na fazy według różnych okresów.

1.3. Rodzaje cyklu koniunkturalnego Odwołując się do kryterium długości, tj. czasu trwania cyklu koniunkturalnego, wielkości amplitudy wahań, a także przyczyn i obszarów ich występowania możliwym staje się dokonanie ich pewnej klasyfikacji. Ograniczając się tylko do charakterystycznych cech wahań cyklicznych, a więc wahań wyodrębnionych po odrzuceniu czynników przypadkowych i innych o charakterze nieekonomicznym, wyróżnić można następujące rodzaje cyklów: 1. ze względu na czas trwania: −cykle długie trwające około 50-60 lat (są to tzw. cykle Kondratiewa); −cykle średnie trwające około 20 lat (są nimi np. cykle rolnicze i cykle budowlane); −cykle krótkie trwające 10 lat (są nimi tzw. cykle zapasów trwające około 3 lat; 3-4 letnie cykle Kitchina; 8-10 letnie cykle Juglera); 2. ze względu na specyfikę występowania: −cykle normalne (regularne) - to cykle pełne z wszystkimi charakterystycznymi fazami trwania od około 4 do 11 lat; −cykle sezonowe - wynikające z przyczyn przyrodniczych, technicznych lub społecznych; −cykle szczególne - występujące na poszczególnych rynkach towarowych, oraz −cykle pośrednie - których przydatność występowania skażona jest czynnikami przypadkowymi. 3. ze względu na obszar występowania: −cykle rolnicze - w tym tzw. cykle świńskie (trwające 3-4 lata) i cykle rolnicze długie (trwające około 20 lat); −cykle budowlane - trwające około 20 lat; −cykle rynkowe (nazywane także szczegółowymi). 4. Ze względu na zasięg: −cykle krajowe, −cykle regionalne, −cykle światowe. Przedstawiony podział cykli koniunkturalnych nie jest ostatecznym. Obok bowiem wyróżnionych rodzajów cyklu, które trzeba traktować jako podstawowe, w praktyce gospodarczej spotkać można się z innymi ich rodzajami, które są jednak ich dalszą konkretyzacją.

110

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

1.4. Niekonwencjonalne interpretacje koniunktury gospodarczej Obok ściśle ekonomicznego opisu zjawisk koniunkturalnych w gospodarce narodowej, niekiedy spotkać można się z opisem numerologicznym. Podejście to opiera się na założeniu, że znacznej części zjawisk gospodarczych przypisana jest dominacja liczb nieparzystych. Jest ona charakterystyczna zwłaszcza dla zjawisk koniunkturalnych. Dane statystyczne ujawniają, że począwszy od pierwszego ćwierćwiecza XIX wieku kryzysy gospodarcze występowały w następujących latach: 1825, 1836, 1847, 1856, 1957, 1873, 1882, 1890, 1900, 1907, 1914, 19201921, 1929-1933, 1937-1938, 1948-1949, 1953-1954, 1957-58, 1960-1961, 1969-71, 1974-1975, 1980-1982, co jednocześnie oznacza, że długość poszczególnych cykli koniunkturalnych wynosiła odpowiednio: 11, 9, 9, 1, 16, 9, 8, 10, 7, 7, 11, 9, 5, 4, 3,9, 5 i 7. Dane te wykazują, że przeciętna długość cyklu koniunkturalnego w ciągu XIX wynosiła 7-11 lat, a 3-5 lat w wieku XX. Wartości te potwierdzają, że charakterystycznymi dla koniunktury są liczby nieparzyste. Konkretyzując, cyklami opisanymi liczbami nieparzystymi są: cykle hodowlane (tzw. świńskie) które przebiegały w historii początkowo co 7 lat, obecnie częściej bo co 3 lata; cykle przyrodnicze - np. odbudowy drzewostanu - w zależności od rodzaju drzew; 3, 5 bądź 7 letnie; długie cykle koniunkturalne - np. cykl Kondratiewa trwa 50-60 lat; średnie cykle koniunkturalne np. tzw. cykl Juglera trwa 7-11 lat; krótkie cykle koniunkturalne np. tzw. cykl Kitchina trwa 3 - 5 lat. Przedstawione rozważania dowodzą, że teoretyczne wyjaśnienie zjawisk cyklicznej aktywności gospodarczej jest zawsze dalekie od pożądanego poziomu. Brak jest ciągle konstrukcji logicznej teorii cyklu koniunkturalnego która odpowiadałaby wymaganiom interpretacji zjawisk gospodarczych we współczesnym świecie. Jak dowodzi bowiem historia myśli ekonomicznej, zasadnicze pytania zmierzające do wyjaśnienia istoty cyklu koniunkturalnego przynoszą bardzo wiele różnych odpowiedzi. Zawierają one w sobie różne punkty widzenia i wiele spornych kwestii. Tezę tą potwierdza wyraźnie interpretacja najpoważniejszych zjawisk cyklicznego rozwoju do których zaliczyć trzeba koncepcje M.Kaleckiego, R.Harroda i E.Domara.

2. PODSTAWOWE PROBLEMY OCENY KONIUNKTURY GOSPODARCZEJ Ocena koniunktury gospodarczej by spełniała warunki obiektywnej, wymaga dokonania jej w oparciu o odpowiednio dobrane wskaźniki opisujące konkretne stany aktywności gospodarczej. Ich dobór oraz konstrukcja bazować muszą jednak nie tylko na znajomości poszczególnych form aktywności gospodarczej, ale również na znajomości polityki gospodarczej - a zwłaszcza jej instrumentarium przy pomocy której ta aktywność jest korygowana. Warunek ten spełniają wskaźnikach koniunktury gospodarczej, którymi są zbiory ogólnych wskaźników makroekonomicznych, mających charakter ogólny lub specjalistyczny (jak: wskaźniki pilotujące, wskaźniki współbieżne, wskaźniki reagujące ze zwłoką) oraz wskaźniki niekonwencjonalne. W krajach rozwiniętej gospodarki rynkowej koniunkturę gospodarczą opisuje się w oparciu o zbiór 12 ogólnych wskaźników uważanych jednocześnie za podstawowe wskaźniki koniunktury. Są nimi: 1/ stopa wzrostu gospodarczego (roczna zmiana realnego produktu narodowego brutto); 2/ wskaźnik produkcji przemysłowej; 3/ stopa inwestycji; 4/ stopa dyskontowa papierów wartościowych o stałym oprocentowaniu; 5/ inflacja - roczna stopa zmiany indeksu cen istotnych dla kosztów utrzymania gospodarstw domowych; 6/ bezrobocie - stopa zarejestrowanych bezrobotnych względem liczby najemnych osób zarobkujących; 7/ wydajność pracy - roczna stopa zmian produktu społecznego brutto na 1 pracującego zarobkowo; 8/ place - roczna stopa zmian płac na 1 zatrudnionego; 9/ stopa wolumenu pieniądza (stopa roczna); długi państwowe: publiczne długi państwa w procentach produktu społecznego brutto; 11/ udział wydatków publicznych w procentach produktu społecznego brutto. Wyszczególnione wskaźniki ogólne, konkretyzowane są z kolei przez wskaźniki specjalistyczne. Spośród nich w pierwszym rzędzie trzeba zwrócić uwagę na wskaźniki 111

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

pilotujące. Są nimi takie wskaźniki, poziomu aktywności gospodarczej, które wykazują tendencję do wzrostu lub spadku na kilka miesięcy przed zmianą tendencji kształtowania się ogólnych wskaźników poziomu aktywności gospodarczej. Najczęściej zalicza się do nich takie wskaźniki, jak: średnią długość tygodnia pracy pracowników produkcyjnych przemysłu przetwórczego (liczoną w godzinach); średnią liczbę składanych po raz pierwszy podań o zasiłek dla bezrobotnego w instytucjach ubezpieczeniowych (w tysiącach); liczbę zamówień na nowe dobro konsumpcyjne i materiały liczone w cenach stałych; sprawność działania sprzedawców, mierzoną udziałem przedsiębiorstw uzyskujących spóźnione dostawy w procentach; saldo liczby nowo tworzonych przedsiębiorstw; kontrakty i zamówienia na budowę nowych fabryk; kontrakty i zamówienia na budowę prywatnych domów; zmianę poziomów zapasów w magazynach przedsiębiorstw i zamówionych; zmiany wrażliwych cen materiałów, w zaokrągleniu (w%); ceny akcji zwykłych najważniejszych 500 przedsiębiorstw; podaż pieniądza; oraz zmiana poziomu kredytu, to jest pożyczki zaciąganej przez przedsiębiorstwo i konsumentów (stopa roczna w procentach). Wskaźniki te wykorzystywane są dla oceny kondycji gospodarki - indywidualnie lub grupowo. W ujęciu grupowym tworzą one kompleksowy indeks wskaźników pilotujących, który jest wynikiem łącznego policzenia tych 12 wskaźników stanu gospodarki, które wykazują tendencję do wzrostu lub spadku na kilka miesięcy przed zmianą tendencji kształtowania się ogólnych miar poziomu aktywności gospodarczej. Kolejna grupa wskaźników specjalistycznych to wskaźniki współbieżne. Są to wskaźniki zmieniające się mniej więcej jednocześnie z ogólnym stanem gospodarki opisywanym przez poziom realnego PNB. Zaliczyć do nich trzeba takie miary, jak: wskaźnik dochodów osobistych, produkcji przemysłowej, przemysłu przetwórczego, obrotów handlu, itp. Następną grupę wskaźników specjalistycznych stanowią wskaźniki reagujące ze zwłoką. Są nimi takie wskaźniki, które wykazują tendencję wzrostu lub spadku w kilka miesięcy po zmianie tendencji kształtowania się ogólnych wskaźników poziomu aktywności gospodarczej (takich jak realny PNB). Zaliczamy do nich takie wskaźniki, jak podstawowa stopa oprocentowania, przeciętny czas pozostawania bez pracy, koszt siły roboczej itd. Wszystkie z wymienionych wskaźników koniunktury, zarówno ogólne jak i specjalistyczne, dają obraz koniunktury umownej tak w układzie jednostkowych, komparatywnych jak i globalnych zależności. O randze pełnionych przez nich funkcji świadczy szerokie zapotrzebowanie. To zaś jest duże, bowiem jak dowodzi praktyka w wielu krajach są one publikowane comiesięcznie w specjalnych biuletynach rządowych. Obok konwencjonalnych wskaźników koniunktury gospodarczej, to jest odwołujących się bezpośrednio do działalności gospodarczej, w praktyce można spotkać się także ze wskaźnikami niekonwencjonalnymi. Na przykład -tygodnik " The Economist" zaproponował w 1992r. alternatywną metodę określania stopnia kryzysu gospodarczego. Jej istota sprowadzona została do poziomu częstotliwości występowania słowa recesja w prasie brytyjskiej (z wyłączeniem prasy brukowej). Jak dowiodły porównania krzywej wykresu opisującej to zjawisko, było ona prawie lustrzanym odbiciem po stronie spadkowej, krzywej opisującej poziom produkcji przemysłowej. Zaletą tego wskaźnika, wobec coraz powszechniejszej komputeryzacji, jest prawie natychmiastowa dostępność. wadą natomiast to, iż do końca nie wiadomo czy wskaźnik "recesja" opisuje zjawisko, które już wystąpiło, czy też poprzedza je, a nawet wywołuje. W polskiej praktyce gospodarczej dla potrzeb oceny koniunktury, wiele ośrodków naukowych, instytucji finansowych a także pism ekonomicznych podjęło się publikacji własnych wskaźników, różnie je nazywając. Wśród nich na uwagę zasługują: barometr "Życia Gospodarczego", wskaźnik koniunktury Instytutu Rozwoju Gospodarczego Szkoły Głównej Handlowej, Mierniki oceny kondycji gospodarstw domowych, wskaźnik WIG - to jest Warszawski Indeks Giełdowy, wskaźnik PIKBUD - tj. Poznański Indeks Koniunktury Gospodarczej, wskaźnik koniunktury w przemyśle przetwórczym oraz pięciokąt stabilizacji makroekonomicznej.

112

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

3. ISTOTA

I PODSTAWOWE PROBLEMY KSZTAŁTOWANIA POLITYKI KONIUNKTURY SPODARCZEJ

Rzeczywistość gospodarcza współczesnego świata ujawniając ścisłe związki problemów reprodukcji społecznej z problemami koniunktury gospodarczej, wymusiła na polityce gospodarcze również koncentrację uwagi na nich - traktując je jako podstawowe. Wiążą się one bowiem nie tylko ze wzrostem gospodarczym, ale również z całym systemem funkcjonowania gospodarki danego kraju. Świadomość tych powiązań mają zarówno politycy, ekonomiści jak i ludzie praktyki gospodarczej. Odzewem na to są rozwiązania oraz realizacja polityki koniunktury gospodarczej - przez którą rozumie się takie postępowanie państwa, które stosownie do swoich celów wpływa na bieg wydarzeń gospodarczych, formułuje je - bądź określa warunki ich istnienia. W tak rozumianej polityce koniunktury gospodarczej wyraźnie zauważalna staje się w niej zarówno struktura statyczna jak i struktura dynamiczna. Strukturę statyczną stanowią: cel, instrumenty i nośniki współpracy. Natomiast strukturę dynamiczną stanowią trzy zasadnicze jej fazy: preparacyjna, programowania oraz realizacji i oceny. Realizacja każdej z nich związana jest z wiedzą o aktywności gospodarczej. Charakterystycznym zjawiskiem w wysoko rozwiniętych krajach gospodarki rynkowej jest przypisywanie polityce koniunktury gospodarczej roli podstawowej w rozważaniach polityki gospodarczej. Ma to miejsce mimo oparcia tych rozwiązań często o bardzo różne i niejednolite koncepcje. Przejawiają się one różnym stopniem koncentracji uwagi na zasadniczych przedsięwzięciach makroekonomicznych, oraz różnym zakresem doboru narzędzi i środków regulacyjnego wpływu na koniunkturę, a zwłaszcza na ograniczenie wahań cyklicznych. Sytuacja ta wynika w dużej mierze z wiązania przedsięwzięć państwa z wymaganiami wynikającymi ze stanu gospodarki, który jest różny w każdym z krajów. Współcześnie w krajach gospodarki rynkowej, główną rolę w regulowaniu koniunktury przypisuje się polityce : pieniężno-kredytowej, finansowej, zatrudnienia, wzrostu gospodarczego, inwestycyjnej, strukturalnej, przemysłowej, rolnej, antyinflacyjnej, zagranicznej, promocji konkurencji i społecznej. poszczególne państwa nadają jednak inny priorytet każdemu z tych segmentów polityki. W zależności od koniunktury, jej relacje opierają się na szerokim zakresie środków, od elastycznych narzędzi rynkowych po narzędzia administracyjno-instytucjonalne. Uogólniając doświadczenia wiodących w rozwoju gospodarczym krajów gospodarki rynkowej, dostrzec trzeba, że polityka koniunktury gospodarczej składa się z pięciu następujących członów, a mianowicie: − Stabilizacji gospodarczej z przedsięwzięciami: antyinflacyjnymi; regulacji zatrudnienia (stopy bezrobocia lub nadmiernego nieproduktywnego zatrudnienia); zmniejszenia długu publicznego; poprawy salda bilansu handlowego i płatniczego; zmniejszenia deficytu budżetowego; taryfowych rozwiązań w relacjach płace - ceny konsumpcyjne; rozwiązań fiskalnych ograniczających konsumpcję lub dochody niezależne od wydajności pracy bądź też pobudzających do inwestowania zamiast do spożycia; oraz rozwiązań polityki monetarnej skłaniających do lokat średnioterminowych w formie papierów wartościowych lub premiowych depozytów oszczędnościowych oraz takich które regulowałyby wielkość pieniądza w gospodarstwach domowych. − Wzrost gospodarczy z przedsięwzięciami mającymi na celu wywołania ożywienia w gospodarce, przez: stymulowanie badań naukowych i rozwojowych zarówno przez subwencjonowanie jak i kredytowanie na korzystnych warunkach; rozwiązania polityki fiskalnej wyłącznie w całości lub w części wydatki na badania rozwojowe z podstawy opodatkowania; ożywienia gospodarki przez zwiększenie centralnych wydatków na inwestycje w infrastrukturze (drogi, porty, sieci łączności i itd.), Mające ułatwić podejmowanie przedsięwzięć inwestycyjnych organizacjom gospodarczym; oraz zastosowanie bodźców monetarnych i fiskalnych dla potencjalnych inwestorów przez wywołanie zwiększonego popytu inwestycyjnego.

113

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

− Restrukturyzacji rzeczowej struktury gospodarki, przez: określenie preferencji ogólnogospodarczych i priorytetów; uruchomienie odpowiedniej polityki budżetowej; uruchomienie ulg podatkowych - gałęziowych i branżowych - z tytułu utworzenia nowych miejsc pracy w preferowanych dziedzinach; oraz zaostrzenie obciążeń finansowych w tych dziedzinach, które powinny zejść ze sceny gospodarczej. − Stosunki gospodarcze z zagranicą, polegające na: określeniu udziału w międzynarodowym podziale pracy; preferencyjnej polityce celnej; monetarnych i fiskalnych zachętach do przepływu towarów i kapitałów; wspólnych przedsięwzięciach bilateralnych i w krajach trzecich; oraz udziale w zintegrowanych rynkach. − Polityka socjalna, polegająca na: realizacji zasady bezpieczeństwa socjalnego; pełnym zatrudnieniu z przejściowym, strukturalnym tzw. (funkcjonalnym) bezrobociu; taryfowej polityce płacowo-cenowej; oraz ubezpieczeniach społecznych (zdrowotnych, emerytalnych, inwalidzkich, itd.) Obowiązujących powszechnie, a więc przysługujących każdemu obywatelowi bez względu na rodzaj zatrudnienia i formę własności pracodawcy. Podstawowe elementy polityki koniunktury gospodarczej, uzewnętrzniają nie tylko problemy wiążące się ze wzrostem (czy też rozwojem) gospodarczym, ale również z tą częścią polityki społecznej, która wiąże się bezpośrednio z działalnością i aktywnością gospodarczą. Są one przy tym bardzo pojemne, bowiem zawierają w sobie rozwiązania i instrumentarium praktycznie ze wszystkich sfer działalności gospodarczej. STRESZCZENIE Koniunktura gospodarcza - której pojęcie jest rozumiane często wieloznacznie - traktowane przede wszystkim jako splot warunków wywierających określony dodatni lub ujemny wpływ na stan i dynamikę zjawisk w gospodarce narodowej. Potocznie koniunktura jest synonimem stanu gospodarki. Dobra koniunktura oznacza rozwój gospodarczy, zmiany strukturalne i równowagę ekonomiczną, a zła koniunktura zachwiana równowagę ogólną, spadek (lub zastój) produkcji, wymiany towarowej, cen dochodu narodowego. Problematyka koniunktury gospodarczej, stanowiąc znaczny obszar badawczy ekonomii, ujawnia ścisłe związki z problematyką reprodukcji. W praktyce gospodarczej uzewnętrznia się ona poprzez koncepcje i realizacje polityki koniunkturalnej. Rozwój gospodarki rynkowej nie odbywa się w sposób ciągły, lecz jest przerywany kryzysami gospodarczymi. Obraz tak dostrzeganej aktywności gospodarczej jest jednocześnie obrazem koniunktury gospodarczej, kreśląc w czasie jej periodyczny rytm wzlotów i upadków, to jest okresy boomu i okresy załamań. Odzwierciedla on cykl gospodarczy, będący powracającymi, ale nieregularnymi wahnięciami poziomu ogólnej działalności gospodarczej. Synonimiczne z tym pojęciem jest pojęcie cyklu koniunkturalnego rozumiane jako periodycznie wytwarzające się wahania (przepływy i odpływy) istotnych składników (przejawów) życia gospodarczego. Zasadniczymi jego elementami są: czas trwania, fazy i ich wzajemne proporcje, punkty zwrotne koniunktury, amplituda wahań wokół linii trendu i jej intensywności. Periodyzacja cyklu koniunkturalnego, opiera się na wielu koncepcjach oznaczenia jego faz. Najczęściej spotykaną jest czterofazowa koncepcja cyklu koniunkturalnego, które jednak różnie są nazywane i różna jest ich kolejność. W Polsce największą popularność zyskała koncepcja podziału cyklu na : kryzys, depresję, ożywienie (poprawa) i rozkwit (prosperita). Fazy te niekiedy łączy się i nazywa recesją - dwie pierwsze, oraz ekspansją pozostałe. Spotkać można się również z podziałem na : ożywienie, ekspansję, recesję i kontrakcje oraz na: rozkwit, recesję, depresję i poprawę. Obok czterofazowych, w literaturze przedmiotu trafić można również na koncepcję trójfazowego podziału cyklu koniunkturalnego. Jej istota zasadza się na relacji rzeczywistego tempa wzrostu do trendu, jako kryterium wyznaczania faz. W pierwszej fazie jest wzrost szybszy od trendu, w drugiej wzrost jest zbliżony do trendu, a w trzeciej wzrost jest wolniejszy niż trend. Stosując kryterium długości, tj. czasu trwania cyklu koniunkturalnego, wielkości amplitudy wahań, a także przyczyn i obszarów ich występowania możliwym staje się dokonanie ich pewnej klasyfikacji. Ze względu na czas trwania rozróżnia się: cykle "długie" trwające około 50-60 lat (są to tzw. cykle Kondratiewa); cykle "średnie" trwające około 20 lat (są nimi np. cykle rolnicze i cykle budowlane); cykle "krótkie" trwające 10 lat (są nimi tzw. cykle zapasów trwające około 3 lat; 3-4 letnie cykle Kitchina; 8-10 letnie cykle Juglera. Ze względu na specyfikę występowania: cykle normalne (regularne) trwające od około 4 do 11 lat; cykle sezonowe; cykle szczególne i cykle pośrednie. Ze względu na obszar występowania wyróżnia się: cykle rolnicze - w tym tzw. cykle świńskie (trwające 3-4 lata) i cykle rolnicze długie (trwające około 20 lat); cykle budowlane trwające około 20 lat; oraz cykle rynkowe (nazywane także szczegółowymi).

114

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Ze względu na zasięg wyróżnia się cykle krajowe, cykle regionalne, oraz cykle światowe. Przedstawiony podział cykli koniunkturalnych nie jest ostatecznym. W praktyce gospodarczej spotkać można się z innymi ich rodzajami, które są jednak najczęściej ich dalszą konkretyzacją. Obok ściśle ekonomicznego opisu zjawisk koniunkturalnych w gospodarce narodowej, niekiedy spotkać można się także z niekonwencjonalną interpretacją koniunktury gospodarczej. Ocena koniunktury gospodarczej wymaga dokonania jej w oparciu o odpowiednio dobrane wskaźniki opisujące konkretne stany aktywności gospodarczej. Są nimi wskaźniki koniunktury gospodarczej, którymi są zbiory ogólnych wskaźników makroekonomicznych, mających charakter ogólny lub specjalistyczny (jak: wskaźniki pilotujące, wskaźniki współbieżne, wskaźniki reagujące ze zwłoką) oraz wskaźniki niekonwencjonalne. W krajach rozwiniętej gospodarki rynkowej koniunkturę gospodarczą opisuje się w oparciu o zbiory ogólnych wskaźników uważanych jednocześnie za podstawowe wskaźniki koniunktury. W polskiej praktyce gospodarczej dla potrzeb oceny koniunktury, wiele ośrodków naukowych, instytucji finansowych a także pism ekonomicznych podjęło się publikacji własnych wskaźników, różnie je nazywając. Rzeczywistość gospodarcza współczesnego świata wymusiła na polityce gospodarcze również koncentrację uwagi na kwestiach koniunktury gospodarczej, a w konsekwencji na koncepcjach i realizacji polityki koniunktury gospodarczej. Współcześnie w krajach gospodarki rynkowej, główną rolę w regulowaniu koniunktury przypisuje się polityce : pieniężno-kredytowej, finansowej, zatrudnienia, wzrostu gospodarczego, inwestycyjnej, strukturalnej, przemysłowej, rolnej, antyinflacyjnej, zagranicznej, promocji konkurencji i społecznej. poszczególne państwa nadają jednak inny priorytet każdemu z tych segmentów polityki. W zależności od koniunktury, jej relacje opierają się na szerokim zakresie środków, od elastycznych narzędzi rynkowych po narzędzia administracyjno-instytucjonalne. Uogólniając doświadczenia wiodących w rozwoju gospodarczym krajów gospodarki rynkowej, dostrzec trzeba, że polityka koniunktury gospodarczej składa się z pięciu następujących członów, a mianowicie: stabilizacji gospodarczej; wzrostu gospodarczego; restrukturyzacji rzeczowej struktury gospodarki; stosunków gospodarczych z zagranicą oraz polityki socjalnej. Są one przy tym bardzo pojemne, bowiem zawierają w sobie rozwiązania i instrumentarium praktycznie ze wszystkich sfer działalności gospodarczej.

PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA Koniunktura gospodarcza, obraz koniunktury gospodarczej, elementy cyklu koniunkturalne (czas trwania, fazy i ich wzajemne proporcje, punkty zwrotne koniunktury, amplituda wahań wokół linii trendu i jej intensywności), fazy cyklu koniunkturalnego, rodzaje cyklu koniunkturalnego, wskaźniki koniunktury gospodarczej, wskaźniki pilotujące, wskaźniki współbieżne, wskaźniki reagujące ze zwłoką, wskaźniki niekonwencjonalne, polityka koniunktury gospodarczej.

115

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

ZAGADNIENIA KONTROLNE I. II. III.

IV. V. VI. VII. VIII.

OMÓW ISTOTĘ POJĘCIA KONIUNKTURA GOSPODARCZA. OPISZ "OBRAZ" KONIUNKTURY GOSPODARCZEJ. W SKAŻ I OMÓW ELEMENTY CYKLU KONIUNKTURALNEGO (CZAS TRWANIA, FAZY I ICH WZAJEMNE PROPORCJE, PUNKTY ZWROTNE KONIUNKTURY, AMPLITUDA WAHAŃ WOKÓŁ LINII TRENDU I JEJ INTENSYWNOŚCI). W SKAŻ I SCHARAKTERYZUJ FAZY CYKLU KONIUNKTURALNEGO. W YMIEŃ I SCHARAKTERYZUJ RODZAJE CYKLU KONIUNKTURALNEGO. SCHARAKTERYZUJ WSKAŹNIKI KONIUNKTURY GOSPODARCZEJ OMÓW WSKAŹNIKI SPECJALISTYCZNE (PILOTUJĄCE, WSKAŹNIKI WSPÓŁBIEŻNE, WSKAŹNIKI REAGUJĄCE ZE ZWŁOKĄ). OMÓW ISTOTĘ POLITYKI KONIUNKTURALNEJ.

LITERATURA ZALECANA 1. D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia tom 2, Warszawa 1992, rozdz. 25 2. Elementarne zagadnienia ekonomii. Praca zbiorowa pod red. R.Milewskiego, PWN, Warszawa 1993, rozdz. XII 3. Elementy makro i mikro ekonomii dla inżynierów. Pod redakcją naukowa S.Marciniaka, PWN, Warszawa 1993, rozdz. 9 4. J.Kaja, Zarys polityki gospodarczej, SGH, Warszawa 1994 5. D.R.Kamerschen, R.B.McKenzie, C.Nardinelli, Ekonomia, FGNZZZ "SOLIDARNOŚĆ", Gdańsk 1991, rozdz. 6 i 10 6. M.Nasiłowski, System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, IKE PTE Sp. z o.o., Wydawnictwo KeyTex, Warszawa 1992, rozdz. 9 7. P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 1, PWN, Warszawa 1995, rozdz. 10

116

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

X. RÓWNOWAGA EKONOMICZNA Równowaga ekonomiczna należy do tych kategorii ekonomicznych które funkcjonują zarówno w skali makroekonomicznej jak i mikroekonomicznej. Wyraża ona stan zgodności pewnego układu sił i wartości. Jest ona stanem pożądanym. Dla zrozumienia tej problematyki istotnym obok rozpoznania treści samego pojęcia jest określenie warunków jej kształtowania, odchyleń od niej, kształtowania się jej na podstawowych rynkach. Celowym przy podejmowaniu tych kwestii jest przywołanie podstawowych teorii równowagi ekonomicznej oraz określenie istoty polityki równowagi ekonomicznej

1. POJĘCIE I RODZAJE RÓWNOWAGI EKONOMICZNEJ. Pojęcie równowagi w ekonomii - w zależności od kierunku i szkoły ekonomicznej - ma różną treść. Równowaga ekonomiczna (nazywana także gospodarczą) jako pojęcie, najczęściej - co jest wspólne różnym teoriom - używana jest do określenia wzajemnej zgodności podstawowych wielkości ekonomicznych (takich jak :produkcji, popytu, ceny, dochodów, itp.), która tworzy sytuację nie wymagającą zmian w gospodarce. Stanowią ją takie relacje pomiędzy poszczególnymi elementami procesu reprodukcji społecznej, które zapewniają jej niezakłócony przebieg. W pełniejszym rozumieniu równowagę ekonomiczną definiuje się jako sytuację, w której przy pełnym wykorzystaniu zasobów produkcyjnych (bogactw naturalnych, majątku produkcyjnego i siły roboczej) zachodzi równość: − między podażą wszystkich dóbr i usług a popytem na nie ; − między podażą pieniądza krajowego i zagranicznego, a popytem na te pieniądze, przy założeniu, że wymiana gospodarcza z za granicą nie wywołuje trudności płatniczych. Literatura ekonomiczna w zależności od przyjętych kryteriów wyróżnia różne rodzaje równowag. Jeśli wielkości stanowiące o równowadze odnoszone są do skali makroekonomicznej wówczas mówimy o równowadze makroekonomicznej (nazywanej także makrogospodarczą) albo globalnej. Jeśli natomiast są one odnoszone do wielkości mikroekonomicznych to wówczas mówimy o równowadze mikroekonomicznej (nazywanej także cząstkową). Równowaga makroekonomiczna oznacza zrównoważenie popytu z podażą przy pełnym wykorzystaniu posiadanych zasobów wytwórczych. Oznacza to, że zapewnia ją dopiero sytuacja zgodności rzeczowej struktury produkcji ze strukturą potrzeb społecznych, przy pełnym wykorzystaniu posiadanych zasobów wytwórczych. Jest ona przejawem wewnętrznego zrównoważenia proporcji wzrostu i realizacji zaspokojenia potrzeb społecznych. Jako taka ma ona charakter integralny. Oznacza to, że zgodność w obrębie poszczególnych cząstek gospodarki traktowana jest jako podporządkowana zgodność całej gospodarki. Najpełniejszym przejawem funkcjonalnym równowagi makroekonomicznej jest równowaga rynkowa. Z kolei równowagi mikroekonomiczne to równowagi odnoszące się do stanu funkcjonalnego podstawowych podmiotów gospodarczych jakimi jest gospodarstwo domowe (konsument) oraz przedsiębiorstwo. Równowagą mikroekonomiczną są również równowagi cząstkowe. Równowaga konsumenta ma miejsce wówczas, gdy stosunek cen dwóch nabywanych przez niego dóbr równa się krańcowej stopie substytucji. Równowaga przedsiębiorstwa oznacza taką sytuację, gdy osiąga ona zysk maksymalny (tj. gdy koszt krańcowy równa się utargowi krańcowemu). Równowagę ekonomiczną rozpatruje się także w ujęciu statycznym i w ujęciu dynamicznym. Równowaga ekonomiczna statyczna to zgodność popytu na dobra konsumpcyjne z ich podażą w warunkach wykorzystania danego aparatu i danej siły roboczej. Natomiast równowaga ekonomiczna dynamiczna to zgodność popytu i podaży dóbr konsumpcyjnych w perspektywie czasu w warunkach zmian aparatu wytwórczego (inwestycje), długotrwałych zmian ilości i struktury siły roboczej oraz konsumpcji.

117

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Innym podziałem równowagi ekonomicznej jest podział na: równowagę stałą i równowagę zmienną. Z pierwszą mamy do czynienia, gdy zmiana jakiegoś czynnika wytwórczego spowodowana impulsem wewnętrznym jest po pewnym czasie wyeliminowana przez zmiany działające w kierunku przeciwnym, powodujące w konsekwencji powrót do stanu poprzedniego. Z kolei w równowadze zmiennej należy widzieć należy sytuację, w której zmiana któregoś z czynników wytwórczych powoduje trwałe odejście od poprzedniego stanu równowagi i dojście do innego stanu równowagi. W teorii i praktyce życia gospodarczego odwołuje się często także do równowagi ekonomicznej zewnętrznej i wewnętrznej. Równowaga zewnętrzna oznacza równowagę bilansu płatniczego, który jest zestawieniem wszystkich przychodów i rozchodów z kraju z tytułu wymiany dóbr i usług, transferów oraz zmian w stanie należności i zobowiązań majątkowych w stosunku do zagranicy. Jest ona w istocie równością między popytem a podażą na rynku pieniądza zagranicznego. Bardzo często pojmowana jest ona jako trwała tendencja do wyrównywania się w długim okresie strumieni płynności między krajem i zagranicą - i w takim rozumieniu bywa nazywana równowagą płatniczą. W praktyce równowagę zewnętrzną ocenia się w oparciu o bilans płatniczy i bilans handlowy. Natomiast równowaga wewnętrzna to równość między popytem a podażą na rynkach. W szerokim rozumieniu dotyczy to wszystkich rynków (produktów, zasobów i pieniądza) a w węższym rozumieniu natomiast dotyczy wybranych rynków (np. między oszczędnościami a inwestycjami). Schemat 10.1 Klasyfikacja rodzajów równowag ekonomicznych

1.1. Równowaga makroekonomiczna Istotę równowagi makroekonomicznej oddaje najpełniej obraz funkcjonowania gospodarki narodowej sprowadzony do modelu gospodarczego odzwierciedlającego kształtowanie się zagregowanego popytu i zagregowanej podaży. Przy czym zagregowany popyt pokazuje całkowite zapotrzebowanie gospodarstw domowych, przedsiębiorstw i rządu na wszystkie dobra i usługi wytworzone w gospodarce, a zagregowana podaż całkowitą produkcję oferowaną przez wszystkie przedsiębiorstwa na sprzedaż. Jeśli obie strony funkcjonowania tak rozumianej gospodarki połączymy ze sobą - nakładając je na siebie to otrzymamy obraz przecięcia się krzywych zagregowanej podaży z zagregowanym popytem. Sytuację - to jest punkt - w której przy pewnym poziomie cen, całkowita produkcja oferowana przez przedsiębiorstwa równa się łącznemu popytowi zgłoszonemu przez wszystkie podmioty gospodarujące określamy równowagą makroekonomiczną. Natomiast ten poziom cen przy którym zaistniała równowaga ekonomiczna nazywamy ceną równowagi ekonomicznej. Gospodarka z reguły jednak nie znajduje się w stanie równowagi. Najczęściej funkcjonuje ona w stanie nierównowagi popytowej lub podażowej. W przypadku spadku cen poniżej poziomu równowagi, gospodarka zgłasza większy zagregowany popyt niż istniejące możliwości jego zaspokojenia. Przy niższych cenach siła nabywcza wszystkich podmiotów gospodarczych powoduje wzrost chęci zakupów dóbr i usług. Natrafia ona jednak na relatywnie małą zagregowaną podaż. Przedsiębiorstwa nie produkują bowiem tyle dóbr i usług, które przy niskim poziomie cen mogłyby zaspokoić potrzeby wszystkich. Konsekwencją tego sprzecznego układu potrzeb i możliwości ich zaspokojenia jest pojawienie się niedoboru dóbr i usług. Nabywcy chcą kupować więcej aniżeli wynosi bieżąca produkcja i wyczerpujące się zapasy. W gospodarce zaczynają się pojawiać się niedobory. Sytuacja niedoborów w gospodarce staje się bodźcem z jednej strony dla przedsiębiorstw do zwiększenia produkcji oraz wzrostu cen na poszukiwane dobra i usługi, z drugiej jednocześnie na do aprobaty odbiorców na płacenie wyższych cen na nie. Wzrost cen na pożądane dobra i usługi z czasem prowadzi jednak do sytuacji osłabiania i zmniejszania popytu na nie. Zjawisko to jest wyrazem procesów dostosowawczych do nowej sytuacji. W ich wyniku równowaga 118

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

zostaje odtworzona, ale przy innym poziomie cen. Są one wyższe niż w sytuacji niedoborów. Towarzyszy im większa produkcja i mniejszy poziom zakupów. Ujawnia się sytuacja narastania popytu nad podażą. Powoduje ona, że przy zbyt wysokim poziomie zaczynają narastać zapasy. Zjawisko to staje się jednocześnie sygnałem dla producentów do ograniczenia wielkości produkcji. Konsekwencją tej sytuacji jest ponowne osiągnięcie równowagi, ale przy niższym poziomie cen i przy mniejszej wielkości produkcji oraz zwiększających się zakupów niż w przypadku nadwyżki. 1.1.1. Warunki równowagi makroekonomicznej Równowaga makroekonomiczna (globalna) by mogła zaistnieć wymaga spełnienia takiego układu wielkości ekonomicznych przy którym zrównuje się podaż z popytem na wszystkie czynniki wytwórcze i wszystkie dobra. Podstawowym jej warunkiem jest zaś istnienie w gospodarce równowagi między oszczędnościami i inwestycjami. Układ ten ma charakter zależności funkcjonalnych. Określenie którejkolwiek wielkości ekonomicznej wymaga jednocześnie określenia wszystkich pozostałych. Z jednej strony ujmuje on niektóre wielkości jako dane i nie podlegające zmianie w trakcie analizy stanu równowagi ekonomicznej, a więc nie uwzględnia on zmian zachodzących w czasie. Dotyczy to zwłaszcza takich wielkości jak: liczba i struktura ludności, stan wiedzy technicznej (postępu naukowo-technicznego), preferencji ludności oraz warunków naturalnych. Z drugiej strony układ tworzy zaś zależności, spośród których najważniejszymi są: 1) między oferowaną przez właścicieli czynników wytwórczych po dążą tych czynników a ceną ich użytkowania (procentem od kapitału, rentą gruntową i płacą roboczą); 2) między nakładami czynników wytwórczych a wielkością wytworzonej produkcji; 3) między popytem zgłaszanym przez przedsiębiorców na czynniki wytwórcze a cenami tych czynników przy uwzględnieniu warunków ich użytkowania; 4) między oferowaną przez przedsiębiorców podażą dóbr a ich cenami; 5) między popytem na dobra zgłaszanym przez wszystkich uczestników a cenami tych dóbr, dochodami i preferencjami nabywców. Wszystkie te rodzaje zależności (funkcje produkcji, podaży i popytu dla wszystkich czynników wytwórczych i wytwarzanych dóbr) tworzą jeden wewnętrznie powiązany układ. Pozwala on na określenie równości popytu z podażą czynników wytwórczych jeśli określone są warunki ich użytkowania oraz popyt na wytworzone za ich pomocą dobra. Popyt zaś na te dobra zależy od cen tych dóbr i dochodów nabywców. Natomiast dochody są określane przez ceny i ilości czynników wytwórczych, których dostarczą przedsiębiorcom. 1.1.2. Odchylenia od równowagi makroekonomicznej W praktyce rzeczywistości gospodarczej stanem normalnym - w ramach krótkiego okresu - jest stan nierównowagi między oszczędnościami a inwestycjami. Jego konsekwencją jest stan nierównowagi dochodu narodowego, a w ślad za tym ujawnianie się tendencji do jego nieustabilizowanych zmian. Nierównowaga między oszczędnościami a inwestycjami może ukształtować się dwojako: • Z jednej strony tworzy ją sytuacja (It+1< St) w której inwestycje w danym okresie (t + 1) są mniejsze niż oszczędności w okresie minionym (t). Powoduje ona, że globalny popyt w danym okresie (t + 1) kształtuje się na poziomie niższym niż w okresie (t), co oznacza także, że rozmiary dochodu narodowego ulegną zmniejszeniu (Yt+1 < Yt). Nadwyżce oszczędności nad inwestycjami odpowiada jednocześnie pojawienie się nie zaplanowanego przyrostu zapasów u producentów, a więc nadprodukcji, co z kolei skłania do zmniejszenia produkcji w okresach następnych. Sytuacja ta wywołana zmniejszeniem się rozmiarów inwestycji lub wzrostem rozmiarów oszczędności, grozi gospodarce wkroczeniem w stan kryzysu ekonomicznego. • Z drugiej strony możemy mieć do czynienia z sytuacją, gdy inwestycje przekroczą rozmiary oszczędności (It+1 > St). Powoduje ona, że globalny popyt w danym okresie (t + 1) kształtuje 119

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

się na poziomie wyższym niż w okresie (t), co oznacza także, że rozmiary dochodu narodowego ulegną zwiększeniu (Yt+1 < Yt). W praktyce gospodarczej oznacza to, wystąpienie zjawiska wzrostu rozmiarów popytu w stosunku do istniejącej podaży. Reakcją gospodarki na tą sytuację będzie określone wykorzystanie jej zdolności wytwórczych. Jeśli w gospodarce istnieją nie wykorzystane zdolności wytwórcze (zarówno kapitałowe jak i ludzkie) to wzrost rozmiarów popytu może stworzyć bodźce do wzrostu rozmiarów produkcji, dochodów i zatrudnienia - co z kolei winno przyczynić się do jej wkroczenia w stan dobrej koniunktury gospodarczej. Inaczej ukształtuje się natomiast sytuacja, gdy gospodarka funkcjonuje już w warunkach pełnego wykorzystania zdolności wytwórczych. Wówczas wzrost rozmiarów popytu nie może doprowadzić do wzrostu rozmiarów produkcji, gdyż zdolności gospodarki są już w pełni wykorzystane. Mimo to ujawni się jednak wzrost dochodów, ale jako efekt wystąpienia procesów inflacyjnych, objawiających się we wzroście cen Rysunek 10.1. Równowaga makroekonomiczna i odchylenia od niej

1.2. Równowaga rynkowa Najpełniejszym przejawem równowagi makroekonomicznej w jej wymiarze wewnętrznym jest równowaga rynkowa. Jej istotą jest równość podaży dóbr i usług dostarczonych na rynek z popytem na te dobra reprezentowanym przez sumę dochodów ludności. Jeśli dotyczy ona wszystkich lub wybranych rynków (nawet jednego) mamy do czynienia z równowagą rynkową ogólną, jeśli zaś dotyczy tylko segmentów tych rynków (np. grup towarowych) to wówczas mamy do czynienia z równowagami cząstkowymi. Zaznaczyć przy tym trzeba, że ukształtowanie się równowagi ogólnej nie oznacza osiągnięcia równowag cząstkowych we wszystkich grupach towarowych - co jest stanem idealnym do którego należy zmierzać. Obecnie często równowagę rynkową traktuje się jako część ogólniejszej równowagi psychosocjologicznej społeczeństwa (nazywanej równowagą społeczną) i ocenia się ją przez to także w kategoriach politycznych i socjologicznych. Równowaga społeczna traktowana jest jako funkcja zadowolenia ludzi z pracy i życia, o której stanowią zarówno czynniki materialne jaki niematerialne, wzrost płac, kultura pracy, poczucie bezpieczeństwa, rosnący prestiż kraju na arenie międzynarodowej. Jej cecha charakterystyczną jest to, że można ją kształtować przy różnym poziomie i różnej dynamice dochodów. Konkretyzując przez równowagę rynkową rozumie się takie dostosowanie podaży do efektywnego popytu na dobra i usługi nabywane przez ludność, przy którym: − nie następuje wzrost ogólnego poziomu cen bez odpowiedniej podwyżki dochodów; − cały efektywny popyt może być zaspokojony z bieżącej produkcji oraz z nagromadzonych rezerw; − nie tworzą się zapasy, których nie można upłynnić przez obniżkę cen. 1.2.1. Równowaga na rynku finansowym W procesie reprodukcji społecznej poszczególne podmioty gospodarcze ujawniają różne preferencje i zachowania. Jednym z ich układu jest sytuacja w której przedsiębiorstwa chcą dokonywać inwestycji, ale nie mając własnych środków muszą zaciągać kredyty. Źródłem ich pozyskania są banki lub inne instytucje finansowe w których gospodarstwa domowe składają swoje oszczędności będące nie skonsumowaną częścią swoich dochodów. Z tych oszczędności tworzy się fundusze kredytowe. W bankach i innych instytucjach finansowych zgłaszana jest z jednej strony podaż funduszy kredytowych przez oszczędzających, z drugiej strony zaś popyt na nie ze strony przedsiębiorstw i rządu. Skorzystanie z kredytów wiąże się z opłatą za nie, którą jest stopa procentowa. Jej

120

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

wielkość jest wypadkową popytu na kredyty i podaży kredytów. Przy spadku ceny kredytów rośnie wielkość popytu na nie. Jeśli natomiast ich cena rośnie, to zainteresowanie nimi maleje. Wielkość ceny stopy procentowej zależy jednocześnie ściśle od warunków gospodarowania. Wpływ na ich kształtowanie ma w znacznej mierze bank centralny poprzez prowadzoną przez siebie politykę monetarną polegającą na regulowaniu podaży pieniądza w gospodarce. Poprzez prowadzenie operacji otwartego rynku, wyznaczanie stopy redyskontowej i stopy rezerw obowiązkowych wpływa on na podaż kredytu. Jeśli konsekwencją tych przedsięwzięć stanie się podaż pieniądza w gospodarce na poziomie pożądanym, wówczas możemy mówić o równowadze na rynkach finansowych. Wiąże się ona ściśle z ukształtowaniem się stopy procentowej równowagi. Rysunek 10.2. Równowaga na rynku finansowym

1.2.2. Równowaga na rynku pieniężnym Innym układem preferencji i zachowań poszczególnych podmiotów gospodarczych w procesie reprodukcji społecznej jest sytuacja w której zgłaszany jest popyt na pieniądz ze strony gospodarstw domowych a ich podaż regulowana jest przez bank centralny. Popyt gospodarstw domowych dyktowany jest niezbędnymi zakupami i płatnościami, potrzebami wynikającymi z wypadków losowych oraz sytuacjami możliwości zawarcia korzystnych transakcji. Podaż pieniądza przez bank centralny uwarunkowana jest zaś jego dostępnością. Ta zaś zależy od gotówki będącej w obiegu oraz depozytów bankowych. Gotówkę stanowią banknoty i monety będące w obiegu. Depozytami bankowymi są pieniądze oddane przez ich właścicieli do dyspozycji banku na określonych warunkach umowy. Rozróżnia się ich dwa rodzaje: bieżące i oszczędnościowe. Depozyty bieżące to depozyty pieniężne do których właściciel ma zawsze dostęp i są one płatne na każde żądanie, ale za to są nisko oprocentowane. Natomiast depozyty oszczędnościowe to depozyty pieniężne przynoszące większy dochód, ale do których dostęp jest możliwy po uzgodnionym terminie. Wcześniejsze ich podjęcie wiąże się z przepadkiem odsetek za czas depozytu. Jeśli połączymy stronę popytową i podażową tak umownie dostrzeganego rynku pieniężnego to otrzymamy jego obraz, na którym stan równowagi określony zostanie wielkością stopy procentowej wyznaczonej jej poziomem w punkcie przecięcia krzywych popytu i podaży pieniądza . Rysunek 10.3. Równowaga na rynku pieniężnym 1.2.3. Równowaga na rynku pracy Jeszcze innym układem zachowań poszczególnych podmiotów gospodarczych w trakcie procesu reprodukcji społecznej jest sytuacja w której: z jednej strony gospodarstwa domowe, by zaspokoić swoje potrzeby konsumpcyjne poszukują dochodów do ich zaspokojenia poprzez podaż swojej pracy; z drugiej strony zaś przedsiębiorstwa dążąc do maksymalizacji swoich zysków zgłaszają popyt na pracę, jeśli jest tylko popyt na produkty wytwarzane dzięki zaangażowaniu tej pracy. Oznacza to, że równowaga na rynku pracy jest wypadkową popytu i podaży pracy. Zrozumienie problemu równowagi na rynku pracy wymaga dalszego przybliżenia kwestii jej popytu i podaży. Pomocnym w tym względzie jest odwołanie się do kształtowania się układu krzywych popytu i krzywych podaży pracy. Podaż pracy z gospodarstw domowych tworzy indywidualną podaż pracy. Zsumowanie indywidualnej podaży pracy daje sumaryczną (ogólną) podaż pracy na rynku. Jeśli indywidualna 121

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

podaż pracy pokazuje zależność pomiędzy stawką płacy a wielkością podaży pracy, to sumaryczna podaż pracy pokazuje zależność między stawką płac i wielkością podaży pracy całego rynku w danym okresie. Obrazem indywidualnej podaży pracy jest krzywa indywidualnej podaży pracy pokazująca ile czasu dany człowiek chce pracować przy każdej stawce płac w danym okresie. Z kolei obrazem sumarycznej podaży pracy jest krzywa podaży pracy dla rynku. Z kolei popyt poszczególnych przedsiębiorstw na pracę tworzy indywidualny popyt na pracę, pokazujący zależność między stawką płac a wielkością popytu w danym okresie. Jej obrazem jest krzywa indywidualnego popytu na pracę, która pokrywa się z krzywą przychodu krańcowego z pracy. Przychodem krańcowy z pracy jest zaś przyrost przychodów całkowitych osiągniętych przez przedsiębiorstwo ze sprzedaży produktów wytworzonych przez dodatkowego zatrudnionego. Koszt krańcowy pracy to przyrost kosztów całkowitych spowodowany wzrostem zatrudnienia o jednostkę pracy (dodatkowo zatrudnionego). Zsumowany indywidualny popyt na pracę daje popyt na pracę dla całego rynku pracy. Równowaga na rynku pracy, jeśli oprzeć się na powyższych zależnościach, wyznaczana jest przez punkt przecięcia się rynkowej krzywej popytu z rynkową krzywą podaży. Punkt ten określa jednocześnie stawkę płac w równowadze oraz wielkość zatrudnienia w równowadze. Rysunek 10.4. Równowaga na rynku pracy

1.2.4. Równowaga na rynku walutowym W warunkach gospodarki otwartej spotykamy się z koniecznością dysponowania pieniądzem (inaczej walutą) innych państw. Ich pozyskanie (zakup) a także i zbycie (sprzedaż) dokonuje się na rynkach walutowych. Rynek walutowy jest miejscem na którym zgłaszany jest popyt na waluty i ich podaż. Wymiana (sprzedaż - kupno) jednej waluty na drugą odbywa się w oparciu o kurs walutowy, który jest ceną jednej waluty wyrażonej w jednostkach waluty innego kraju. Kurs walutowy wyraża także stosunek w jakim jedna waluta wymieniana jest na drugą. Rynek walutowy - jak każdy inny rynek - aby mógł pełnić swoją funkcję musi wykazać się funkcjonowaniem swojej zarówno popytowej jak i podażowej strony. Obie te strony decydują o równowadze rynku walutowego. Ma ona miejsce przy kursie równowagi walutowej. Przy takim kursie popyt na daną walutę i jej podaż oraz popyt na inną walutę i jej podaż muszą być zawsze zbilansowane. Rynek walutowy pozostaje w zrównoważeniu tak długo, aż nie zdarzy się coś, co może go z tego stanu równowagi wytrącić. Wpływ na równowagę na rynku walutowym mają mechanizmy wyznaczania kursów walutowych na rynkach walutowych. Kształtują się one nie tylko pod wpływem mechanizmów rynkowych - i wówczas nazywane są zmiennymi kursami walutowymi, ale również pod wpływem polityki państwa tworząc system stałych kursów walutowych. Jeśli zmienne kursy walutowe kształtują się swobodnie, to stałe kursy walutowe są niezależne od zmieniających się warunków rynkowych, bowiem są utrzymywane na stałym uzgodnionym przez rządy poziomie. Obecnie przeważającymi są poglądy, że kursy walutowe powinny kształtować się pod wpływem zmieniających się warunków rynkowych. Rysunek 10.5. Równowaga na rynku walutowym

1.2.5. Równowaga na rynku ziemi Istotnym dla procesów reprodukcji społecznej jest również problem równowagi na rynku ziemi. Wynika to z faktu, iż ziemia jest charakterystycznym zasobem naturalnym, bowiem całkowita jej wielkość podaży nie może ulec zmianie pod wpływem indywidualnych decyzji. Właściciele ziemi mogą ją kupować i sprzedawać, ale nie wpłynie to w żaden sposób na zagregowaną podaż 122

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

ziemi w ogóle i określonym jej rodzaju. Całkowita podaż ziemi jest bowiem doskonale elastyczna. W tej sytuacji równowaga na rynku ziemi zostanie osiągnięta przy takiej wysokości renty (to jest dochodu z ziemi), przy której stała wielkość ziemi zostanie wykorzystana najefektywniej. Rysunek 10.6. Równowaga na rynku ziemi

2. TEORIE RÓWNOWAGI EKONOMICZNEJ 2.1.Neoklasyczne teorie równowagi Neoklasycy uważali, że gospodarka rynkowa charakteryzuje się naturalnym dążeniem do równowagi. Równowaga zaś występuje wtedy, gdy łączna suma nabywców jest chętna i zdolna do nabywania dóbr i usług, które chcą sprzedać producenci. Zrównoważenie łącznego popytu z podażą - przy sprawnie działającym mechanizmie rynkowym - następuje nie tylko przy pełnym wykorzystaniu zdolności produkcyjnych, ale również przy pełnym zatrudnieniu. Przekonanie to opierało się na dwóch następujących założeniach: pierwszym, że agregatowy popyt jest zawsze równy agregatowej podaży i drugim, że płace i ceny są na tyle elastyczne, że wykazują tendencję do szybkiego przystosowania się do warunków umożliwiających osiągnięcie równowagi. Pierwsze założenie w postaci prawa rynków jest autorstwa J.B.Saya (1766-1832). Punktem wyjścia do jej sformułowania było przeświadczenie, że wartość produkcji tworzy taką samą wartość dochodów, a wszystkie zarobione dochody są wydawane na zakup wytworzonych dóbr. W ślad za tym wywiedzono tezę, że jeśli agregatowy popyt musi być zawsze równy agregatowej podaży, to ogólna nadprodukcja lub niedostateczna produkcja nie jest możliwa. Ponieważ dochód otrzymany jest jednocześnie dochodem wydanym (co oznacza, że nie występują żadne oszczędności), to podaż w skali całej gospodarki stwarza dla siebie odpowiedni popyt. Oznacza to jednocześnie, że dochód narodowy można wytwarzać przy niepełnym zatrudnieniu . Z kolei drugie założenie jest związane z przeświadczeniem, że równowagę przy pełnym zatrudnieniu zapewnia mechanizm elastycznych cen i płac. Gdy realna stawka płac - którą jest stosunek przeciętnej płacy do przeciętnego poziomu cen - rośnie, powoduje to zmniejszenie się potencjalnych miejsc pracy, ze względu na niechęć przedsiębiorców do zatrudniania pewnej klasy przedsiębiorców; gdy natomiast spada ona, to przedsiębiorcy zgłaszają coraz większe zapotrzebowanie na dodatkowych pracowników. Oznacza to, że zgoda na pracę za odpowiednio niższą płacę pozwala wszystkim zdolnym i chętnym ludziom na jej znalezienie (teoria dobrowolnego bezrobocia). 2.2. Keynesowska teoria równowagi J.M.Keynes uważa, że dla gospodarki najważniejszą jest równowaga ogólna rozumiana jako równowaga między globalną podażą a globalnym popytem, która może ustalać się przy różnych stopniach wykorzystania zdolności produkcyjnych gospodarki. Oznacza to, że w stanie równowagi mogą istnieć zarówno nie wykorzystane zdolności wytwórcze, jak i niepełne zatrudnienie. Oznacza to, że będzie to równowaga przy różnych rozmiarach dochodu narodowego. Zdaniem J.M.Keynesa warunkiem niezbędnym ustalenia się stanu równowagi w gospodarce jest równość inwestycji i oszczędności. Jeśli jej nie ma, to następuje zakłócenie równowagi wyrażające się stanem niezrównoważenia między globalnym popytem i globalną podażą, co w konsekwencji wywołuje albo depresję albo ożywienie gospodarcze. Jeśli oszczędności są większe od inwestycji (S > I), co oznacza, że część oszczędności wskutek pesymistycznej oceny przewidywanej efektywności kapitału, wzrostu stopy procentowej lub zmniejszenia się krańcowej skłonności do konsumpcji inwestycji - nie przekształciła się w 123

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

popyt (wydatek) inwestycyjny, to skutkiem tego jest sytuacja niemożności sprzedaży części wytworzonych dóbr inwestycyjnych i wystąpienie zjawiska nadprodukcji. Ujawniają się problemy ze zbytem produkcji, zmuszając przedsiębiorstwa do jej ograniczenia a w konsekwencji do zmniejszenia ich dochodów. Oznacza to rozpoczęcie w gospodarce początku kryzysu ekonomicznego, który będzie trwał tak długo, jak długo oszczędności będą kształtowały się na poziomie wyższym od inwestycji. Jeżeli natomiast wystąpi przewaga inwestycji nad oszczędnościami (S < I) to wtedy w gospodarce występuje większy od podaży popyt efektywny na dobra inwestycyjne, który staje się czynnikiem ogólnego ożywienia gospodarczego. Zahamować mogą go jednak w ślad za wzrostem dochodów, szybko rosnące oszczędności. W takiej sytuacji zwiększa się krańcowa skłonność do oszczędzania, powodująca, że po pewnym czasie rozmiary oszczędności wyrównują się z rozmiarami inwestycji, co prowadzi z kolei do zatrzymania procesu rozwoju gospodarczego i do ustalenia stanu równowagi przy wysokim poziomie dochodu narodowego, zatrudnienia i wykorzystania zdolności wytwórczych. Drugą przyczyną zahamowania wzrostu może stać się osiągniecie stanu pełnego wykorzystania czynników wytwórczych gospodarki. W takich warunkach utrzymywanie się nadwyżki popytu nad podażą prowadzi do inflacji i do przymusowych oszczędności. STRESZCZENIE Równowaga to stan zgodności pewnego układu sił i wartości. Pojęcie to w ekonomii - w zależności od kierunku i szkoły ekonomicznej - ma różną treść. Najczęściej - co jest wspólne różnym teoriom - pojęcie równowagi ekonomicznej (nazywana także gospodarczą) używane jest do określenia wzajemnej zgodności podstawowych wielkości ekonomicznych (takich jak :produkcji, popytu, ceny, dochodów, itp.), która tworzy sytuację nie wymagającą zmian w gospodarce. W pełniejszym rozumieniu definiuje się ją jako sytuację, w której przy pełnym wykorzystaniu zasobów produkcyjnych (bogactw naturalnych, majątku produkcyjnego i siły roboczej) zachodzi równość: między podażą wszystkich dóbr i usług a popytem na nie; między podażą pieniądza krajowego i zagranicznego, a popytem na te pieniądze, przy założeniu, że wymiana gospodarcza z zagranicą nie wywołuje trudności płatniczych. Literatura ekonomiczna w zależności od przyjętych kryteriów wyróżnia różne rodzaje równowag. Jeśli wielkości stanowiące o równowadze odnoszone są do skali makroekonomicznej wówczas mówimy o równowadze makroekonomicznej (nazywanej także makrogospodarczą) albo globalnej, której najpełniejszym przejawem funkcjonalnym jest równowaga rynkowa. Jeśli natomiast są one odnoszone do wielkości mikroekonomicznych to wówczas mówimy o równowadze mikroekonomicznej (nazywanej także cząstkową), w obrębie której możemy wyróżnić równowagę konsumenta i równowagę przedsiębiorstwa. Równowagę ekonomiczną rozpatruje się także w ujęciu statycznym i w ujęciu dynamicznym. Innym podziałem równowagi ekonomicznej jest podział na: równowagę stałą i równowagę zmienną. W teorii i praktyce życia gospodarczego odwołuje się często także do równowagi ekonomicznej zewnętrznej i wewnętrznej. Równowaga makroekonomiczna (globalna) by mogła zaistnieć wymaga spełnienia takiego układu wielkości ekonomicznych przy którym zrównuje się podaż z popytem na wszystkie czynniki wytwórcze i wszystkie dobra. Podstawowym jej warunkiem jest zaś istnienie w gospodarce równowagi między oszczędnościami i inwestycjami. W praktyce rzeczywistości gospodarczej stanem normalnym - w ramach krótkiego okresu - jest stan nierównowagi między oszczędnościami a inwestycjami. Jego konsekwencją jest stan nierównowagi dochodu narodowego, a w ślad za tym ujawnianie się tendencji do jego nieustabilizowanych zmian. Nierównowaga między oszczędnościami a inwestycjami może ukształtować się dwojako: z jednej strony tworzy ją sytuacja w której inwestycje w danym okresie są mniejsze niż oszczędności w okresie minionym, z drugiej strony możemy mieć do czynienia z sytuacją, gdy inwestycje przekroczą rozmiary oszczędności. W praktyce gospodarczej oznacza to, wystąpienie zjawiska wzrostu rozmiarów popytu w stosunku do istniejącej podaży. Najpełniejszym przejawem równowagi makroekonomicznej w jej wymiarze wewnętrznym jest równowaga rynkowa, której istotą jest równość podaży dóbr i usług dostarczonych na rynek z popytem na te dobra reprezentowanym przez sumę dochodów ludności. Jeśli dotyczy ona wszystkich lub wybranych rynków (nawet jednego) mamy do czynienia z równowagą rynkową ogólną, jeśli zaś dotyczy tylko segmentów tych rynków (np. grup towarowych) to wówczas mamy do czynienia z równowagami cząstkowymi. Zaznaczyć przy tym trzeba, że ukształtowanie się równowagi ogólnej nie oznacza osiągnięcia równowag cząstkowych we wszystkich grupach towarowych - co jest stanem idealnym do którego należy zmierzać. Spośród równowag cząstkowych do najważniejszych zaliczyć należy równowagi na: rynku finansowym, rynku pieniężnym, rynku pracy, rynku walutowym oraz na rynku ziemi.

124

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Problematyka równowagi ekonomicznej podjęta została przez wiele szkół współczesnej myśli ekonomicznej. Powstało kilka teorii równowagi ekonomicznej, wśród których wskazać trzeba przede wszystkim na neoklasyczną, keynesowską i neokeynesowską. Wszystkie one znaczącą rolę w jej kształtowaniu przypisały polityce równowagi ekonomicznej.

PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA Równowaga, równowaga ekonomiczna (pojęcie i rodzaje), równowadze makroekonomicznej (makrogospodarczą, globalnej), równowaga mikroekonomicznej (nazywanej także cząstkową), równowaga konsumenta, równowaga przedsiębiorstwa, równowaga ekonomiczna statyczna, równowaga ekonomiczna dynamiczna, równowagę stałą i równowagę zmienną, równowaga ekonomicznej zewnętrznej i wewnętrznej, warunki równowagi makroekonomicznej, odchylenia od równowagi makroekonomicznej, równowaga rynkowa, równowaga na rynku finansowym, równowaga na rynku pieniężnym, równowaga na rynku pracy; równowaga na rynku walutowym; równowaga na rynku ziemi, teorie równowagi ekonomicznej, polityka równowagi ekonomicznej ZAGADNIENIA KONTROLNE I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. X.

OKREŚL ISTOTĘ RÓWNOWAGI EKONOMICZNEJ. DOKONAJ PODZIAŁU RÓWNOWAGI EKONOMICZNEJ NA JEJ PODSTAWOWE RODZAJE. OKREŚL WARUNKI KSZTAŁTOWANIA RÓWNOWAGI MAKROEKONOMICZNEJ. W SKAŻ I OMÓW PODSTAWOWE RODZAJE RÓWNOWAG CZĄSTKOWYCH. DOKONAJ ANALIZY KSZTAŁTOWANIA RÓWNOWAGI NA RYNKU FINANSOWYM. DOKONAJ ANALIZY KSZTAŁTOWANIA RÓWNOWAGI NA RYNKU PIENIĘŻNYM. DOKONAJ ANALIZY KSZTAŁTOWANIA RÓWNOWAGI NA RYNKU PRACY. DOKONAJ ANALIZY KSZTAŁTOWANIA RÓWNOWAGI NA RYNKU WALUTOWYM. 9. DOKONAJ ANALIZY KSZTAŁTOWANIA RÓWNOWAGI NA RYNKU ZIEMI. W SKAŻ I SCHARAKTERYZUJ PODSTAWOWE TEORIE RÓWNOWAGI EKONOMICZNEJ . OKREŚL ISTOTĘ POLITYKI RÓWNOWAGI EKONOMICZNEJ.

LITERATURA ZALECANA 1. 2. 3. 4.

Elementy makro i mikro ekonomii dla inżynierów, PWN, Warszawa 1993, rozdz.9 E.Nojszewska, Podstawy ekonomii, WSzP, Warszawa 1995, rozdz.10,12,15,16,20,22 P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 1, PWN, Warszawa 1995, rozdz.8 P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 2, PWN, Warszawa 1996, rozdz.31

125

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

C. MIKROEKONOMIA Tematyka dotychczasowych wykładów koncentrowała uwagę przede wszystkim na problematyce makroekonomicznej, widząc w makroekonomii tą część ekonomii która kładzie nacisk i bada wzajemne związki zachodzące w gospodarce jako całości. Kluczem do jej głębszego zrozumienia jest mikroekonomia, przez którą należy rozumieć tą część ekonomii jako nauki, która koncentruje swoją uwagę na szczegółowych analizach indywidualnych decyzji. Te z kolei stanowią wzbogacenie i pogłębienie wiedzy o rzeczywistości gospodarczej. Doświadczenia płynące z praktyki życia gospodarczego wskazują, że wiedza ze sfery mikroekonomii jest tak samo konieczna jak i ze sfery makroekonomii. Nie można bowiem kształcić człowieka tylko w jednej problematyce, pomijając zupełnie drugą. Podejście takie znajduje potwierdzenie także w fakcie istnienia we współczesnej myśli ekonomicznej wielości podejść do rozwiązywania konkretnych problemów gospodarczych. Problematyka mikroekonomiczna, zarówno w ujęciu nauki jak i praktyki, obejmuje olbrzymi obszar zainteresowań. Stąd też na łamach podręcznika zostaną podjęte problemy dające całość jej obrazu, ale przy dalece syntetycznej ich prezentacji. Będą nimi: ogólna istota mikroekonomii, rynek i mechanizmy funkcjonujące na nim, kwestie racjonalnego postępowania, rynki czynników produkcji, teoria produkcji oraz teoria zachowań konsumentów. Wszystkie te problemy będą również dostrzegane przez pryzmat poglądów najważniejszych szkół współczesnej myśli ekonomicznej.

126

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

XI. TEORIA I PRAKTYKA MIKROEKONOMII. Zagadnienia mikroekonomiczne są obszarem zainteresowań zarówno teorii jak i praktyki. Rozwiązywane są one zarówno przez naukę jak i przez przedsiębiorstwa stając się podstawą oddziaływania na sytuację gospodarczą w skali makro oraz na społeczeństwo w danym kraju. Znajdują się one w obszarze zainteresowań wielu szkół współczesnej myśli ekonomicznej.

1. TEORIA MIKROEKONOMII Mikroekonomia - jak to zostało podkreślone we wcześniejszych wykładach - jest tą częścią ekonomii, która zajmuje się głównie badaniem procesów zachodzących na współczesnych rynkach, koncentrując uwagę zarówno na ich elementy i czynniki, jak i zależności oraz zachowania działających na nich podmiotów. Mimo, że są to "małe" podmioty, jak: konsumenci, pracownicy, przedsiębiorstwa, grupy przedsiębiorstw, rynki dóbr, rynki czynników produkcji itp., traktowane są one jako istotne problemy rzeczywistości gospodarczej, których zrozumienie stanowi w istocie punkt wyjścia do zrozumienia funkcjonowania gospodarki rynkowej - jako całości. Konkretyzując, teoria mikroekonomii analizuje problemy związane z wyborem: − przez konsumentów poziomu konsumpcji, oszczędności i podaży pracy: − przez przedsiębiorstwa (kierujące się motywem maksymalizacji zysku), poziomem produkcji i popytu na czynniki produkcji; oraz − wykorzystaniem mechanizmu cenowego z punktu widzenia decentralizacji procesu alokacji zasobów. Mikroekonomię traktuje się także jako metodę badania gospodarki, której jądrem są uporządkowane dociekania sprowadzające się do trzech kroków: pierwszego - polegającego na rozpoznaniu rynku, jego działania oraz wyjaśnienia w jaki sposób to działanie tworzy gospodarkę; drugiego - sprowadzającego się do ujawniania rynkowych mechanizmów koordynujących i ich wpływu na decyzje podstawowych podmiotów gospodarczych, oraz trzeciego - łączącego dwa pierwsze, a więc "rynki ich uczestników" w obieg gospodarczy. Takie podejście oznacza, iż mikroekonomia jest metodą badań rynku i zachowań rynkowych. Dla rozwiązania tych problemów mikroekonomia - oprócz rozwijania wiedzy o gospodarce rynkowej - tworzy również specjalne techniki i narzędzia pomocne przy podejmowaniu decyzji przez przedsiębiorstwa i przez konsumentów. Są one również pomocne przy kształtowaniu ogólnej polityki gospodarczej państwa. Bliżej określając kwestie będące przedmiotem zainteresowania teorii mikroekonomii sprowadzają się do następujących pytań: − co określa cenę poszczególnych dóbr i usług? − co określa wielkość produkcji poszczególnych firm i gałęzi przemysłu? − co określa wielkość płac, które otrzymują pracownicy? − co kształtuje stopę procentową, którą otrzymują pożyczkodawcy? − co kształtuje zysk otrzymany przez przedsiębiorców i jaki jest jego poziom? − w jaki sposób poszczególne narzędzia polityki rządu (jak np. ustawy dotyczące poziomu płac minimalnych, reglamentacja cen, cła i podatki) wpływają na cenę poziom produkcji na poszczególnych rynkach?. Pomocnym w odpowiedzi na te pytania jest : − określenie istoty mikroekonomii i jej obszarów zainteresowania: − wskazanie i określenie podstawowych kategorii mikroekonomicznych, oraz − wskazanie i określenie podstawowych założeń mikroekonomicznych.

127

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

1.1. Istota mikroekonomii Mikroekonomia zajmując się badaniem pojedynczych rynków funkcjonujących w ramach gospodarki narodowej, w istocie sprowadza swoje dociekania do analiz i interpretacji zjawisk mających miejsce na rynku oraz związanych z dokonywaniem osobistych wyborów przy zakupach. Koncentruje się ona zwłaszcza na analizie zachowań indywidualnych podmiotów gospodarujących. Jako taka bada decyzje alokacyjne (to jest podstawy podejmowania decyzji oraz skutki decyzji) podejmowane przez indywidualne podmioty gospodarcze. Uzasadnieniem takiego podejścia jest fakt, iż decyzje indywidualne, wyrażające się następnie w działaniach poszczególnych producentów i konsumentów łączą się ze sobą i skutkują określonymi reakcjami grupowymi. Oznacza to jednocześnie, że splatanie się działań ludzkich, działań pojedynczych podmiotów stanowi o działaniach poszczególnych grup i całego społeczeństwa. Zaznaczyć przy tym jednak trzeba, że działania indywidualne nie zawsze są zgodne ze sobą, często są one sprzeczne i prowadzą do konfliktów. Istotą mikroekonomii jest to, że wiąże się ona ściśle i opiera o pewne założenia dotyczące zachowań indywidualnych. Podstawowym założeniem jest to, iż ludzie są w stanie brać pod uwagę różne sposoby poprawy swojej sytuacji życiowej. Innym nie mniej ważnym jest również to, iż producenci i konsumenci dokonując racjonalnych wyborów, pod kątem maksymalizacji swego zadowolenia. Ze względu na duży wpływ cen na podejmowane decyzje ekonomiczne, mikroekonomię często nazywa się teorią cen. 1.2. Podstawowe kategorie mikroekonomiczne Mikroekonomia - której głównym elementem jest analiza marginalna, a więc rozumowanie marginalne - posiłkuje się kategoriami marginalnymi, a więc takimi jak: maksymalny zysk, przeciętny zysk, krańcowy zysk, marginalne zadowolenie, maksymalne zadowolenie, korzyść marginalna (zysk marginalny), koszt marginalny, koszt alternatywny, utarg całkowity, utarg przeciętny, utarg krańcowy i innymi. Odwoływanie się do takich kategorii wynika z faktu, iż ludzie, czy też pojedyncze podmioty gospodarcze, rozdzielając zasoby i decydując się na ich zastosowanie w określonej działalności gospodarczej, dążą do osiągnięcia możliwości jak największych korzyści. I tak np.: producent dąży do maksymalizacji zysku, konsument zaś chce osiągnąć maksymalne zadowolenie z konsumpcji zakupionych dóbr; co z kolei prowadzi do problemu optymalizacji decyzji w procesie gospodarowania. Zmieniając decyzje gospodarcze, a w ślad za tym zmieniając (tj. zwiększając lub zmniejszając) rozmiary działalności gospodarczej - czy to produkcji, czy też konsumpcji - o jednostkę przyczyniamy się do zmiany(wzrostu lub spadku) korzyści. Korzyść taką nazywamy marginalną, a koszt jej uzyskania kosztem marginalnym. Kategorie te uznać należy jako podstawowe. Jako takie wymagają one bliższej charakterystyki, która zostanie dokonana w toku następnych wykładów. 1.3. Podstawowe zasady mikroekonomii Zmiana decyzji gospodarczej, a w ślad za tym zmiana działalności gospodarczej wiązać musi się z poszukiwaniem rozwiązań które przyniosłoby największe korzyści. Wsparcie tych poszukiwań jest odwołanie się przy podejmowaniu decyzji alokacyjnych do kilku zasad, a mianowicie: 1)zasady optymalizacji; 2)zasady malejącej korzyści marginalnych; 3)zasady rosnącego kosztu marginalnego; oraz 4) zasady optymalizacji decyzji. 1.3.1. Zasada optymalizacji Zasada optymalizacji sprowadza się do kierowania się w toku podejmowanych i zmian decyzji gospodarczych, dążeniem do takich zmian poziomu działalności gospodarczej przy których korzyści wynikające z tej zmiany (korzyści marginalne) zrównują się z kosztem jaki zmiana ta 128

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

pociąga za sobą (koszt marginalny). Sytuacja ta (ZM = KM) jest optymalną i oznacza osiągnięcie najlepszego z możliwych (w danych warunkach) poziomu aktywności gospodarczej. Nazywa się ją również punktem równowagi podmiotu gospodarczego (producenta, konsumenta). W innych sytuacjach, tzn. gdy korzyści marginalne są większe od kosztów marginalnych (ZM > KM) należy rozwijać realizowaną działalność gospodarczą; a gdy koszty zmiany działalności są większe aniżeli korzyści z niej wynikające (ZM < KM) to należy ograniczyć rozmiary tej produkcji. Z zasady optymalizacji wynika, że jakakolwiek nierówność pomiędzy korzyściami marginalnymi (ZM) i kosztami marginalnymi (KM) zanika wraz ze zmianami poziomu działalności gospodarczej, tzn. : • w miarę powiększania rozmiarów działalności zmniejszają się korzyści marginalne natomiast rosną koszty marginalne, • w sytuacji spadku poziomu działalności korzyści marginalne rosną, natomiast koszty marginalne zmniejszają się. Wszelkie zmiany korzyści i kosztów marginalnych związane ze zmianami rozmiarów działalności producenta lub konsumenta wynikają z istnienia dwóch zasad; zasady malejących korzyści marginalnych oraz zasady rosnących kosztów marginalnych. 1.3.2. Zasada malejących korzyści marginalnych Zasada malejących korzyści marginalnych wynika z prawidłowości, że im większy jest poziom działalności gospodarczej tym mniejsze są korzyści marginalne osiągnięte z tej działalności. Oznacza ona, że przy bardzo wysokim poziomie działalności gospodarczej (produkcji, konsumpcji) korzyści marginalne będą wynosić zero. Jest to punkt, w którym korzyści całkowite z działalności gospodarczej przestają wzrastać. Osiągnięty został bowiem punkt maksymalnych korzyści z działalności gospodarczej. Producent - w przypadku produkcji, albo konsument w przypadku konsumpcji znajdują się w pozycji równowagi. Zasada malejących korzyści marginalnych jest odwracalna ponieważ korzyści marginalne są mniejsze przy wyższym poziomie działalności, a większe przy niższym poziomie działalności. 1.3.3. Zasada rosnącego kosztu marginalnego Zasada rosnącego kosztu marginalnego, jest ściśle powiązana z zasadą (i zjawiskiem) malejących korzyści marginalnych oraz kosztami i korzyściami alternatywnej działalności gospodarczej (tj. alternatywnego zastosowania ograniczonych zasobów). Przy danych zasobach, którymi dysponuje np. konkretny konsument w konkretnym czasie, przeznaczenie coraz większej części dochodów na jeden rodzaj konsumpcji oznacza, iż musi on rezygnować z coraz większej ilości jednostek innego rodzaju konsumpcji. Wzrost konsumpcji pierwszego jej rodzaju, zmniejszając korzyści marginalne, powoduje jednocześnie wzrost kosztu marginalnego i konsumpcji drugiego jej rodzaju. Dzieje się tak dlatego, iż koszt marginalny konsumpcji pierwszego rodzaju jest równy korzyściom marginalnym z poświęconej konsumpcji drugiego rodzaju. 1.3.4. Zasada optymalizacji decyzji Zasada optymalizacji decyzji sprowadza się do następującej prawidłowości, iż każdy przedmiot gospodarczy dążący do maksymalizacji korzyści netto ze swej działalności powinien zwiększyć ją lub zmniejszyć aż do momentu zrównania się korzyści marginalnych z kosztami marginalnymi. Jest ona odzewem na poszukiwania rozwiązań optymalnych w warunkach ograniczoności zasobów. Winna ona pozwolić odpowiedzieć na pytanie: przy jakich wielkościach konsumpcji jednego i drugiego rodzaju dóbr osiągamy największe korzyści (zadowolenie z konsumpcji) biorąc pod uwagę daną wielkość dochodu.

129

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

1.4. Podstawowe teorie mikroekonomiczne Mikroekonomia odwołując się do wielu teorii, w istocie rzeczy swe dociekania opiera o dwie podstawowe teorie, a mianowicie: − teorię postępowania konsumentów, oraz − teorię funkcjonowania przedsiębiorstwa. Podejście to jest wynikiem wyróżnienia w makroekonomicznej gospodarce rynkowej dwóch głównych podmiotów gospodarczych, tj. gospodarstw domowych oraz przedsiębiorstw. 1.4.1. Teoria postępowania (zachowania się) konsumentów Teoria postępowania konsumenta odnosi się do procesu podejmowania decyzji gospodarczych przez gospodarstwa domowe, a ściślej określając, do decyzji podejmowanych przez poszczególnych członków gospodarstwa domowego określanych także jako konsumenci. W takiej sytuacji "konsumentem" jest podmiot gospodarujący, który musi nieustannie dokonywać wyborów między różnorodnymi produktami i usługami zaspakajającymi jego potrzeby, biorący jednocześnie pod uwagę ograniczoność zasobów będących do jego dyspozycji w danym momencie czasu (np. dochodów). Jest on podmiotem racjonalnym, tzn. dokonując wyborów dąży do osiągnięcia maksymalnych korzyści jakie w danych warunkach może uzyskać z konsumpcji dóbr. Posiada on także swoje preferencje indywidualne powodujące, że jest on traktowany jako suwerenny podmiot gospodarczy w zakresie tworzenia i kształtowania preferencji w dokonywanych przez niego aktach wyboru konsumpcji, ograniczonych jedynie obiektywnie jego własnymi dochodami i cenami rynkowymi kupowanych dóbr. Teoria postępowania konsumenta współcześnie odwołuje się do trzech podstawowych twierdzeń, tj. do twierdzenia o: 1) ekonomicznej racjonalności konsumenta; wg. której konsument wybierając między różnymi alternatywnymi konsumpcji, czyni to w sposób świadomy, zgodnie z własnym interesem i korzyściami; 2) potrzebie odpowiedniej informacji, zgodnie z którym konsument - posiadając pełną i prawidłową informację o produktach - sam potrafi najlepiej ocenić na czym polegają jego korzyści, a wszystkie błędy w tym obszarze są wynikiem braku odpowiedniej informacji; 3) substytucyjności dóbr, według którego konsument decyduje o wyborze struktury własnej konsumpcji zgodnie ze swoimi preferencjami, dochodami oraz cenami dóbr obowiązującymi na rynku, co oznacza możliwości zastępowania jednych dóbr drugimi. Twierdzenia te stanowią jednocześnie główne elementy teorii zachowania się konsumenta, których istotą jest założenie, że: − wybory konsumenta zgodnie z jego własnym interesem; − wybory między alternatywami konsumpcji podejmowane są w oparciu o dostępne informacje; − wybory konsumenta między dobrami uwzględniają ich substytucyjność. Bazując na takiej formule elementów i założeń teorii zachowania się konsumenta, dla wyjaśnienia prawidłowości rządzących tym zachowaniem, mikroekonomia odwołuje się do szeregu kategorii ekonomicznych, spośród których za podstawowe uznać trzeba: użyteczność, preferencje, obojętność konsumenta, subwencje, wybór - odnoszone każdorazowo do wielu płaszczyzn - w tym przede wszystkim do płaszczyzn marginalnych. 1.4.2. Teoria funkcjonowania przedsiębiorstwa Drugą ważną częścią składową mikroekonomii jest teoria funkcjonowania przedsiębiorstwa. Najogólniej określając obejmuje ona problematykę: organizacji przedsiębiorstw; konkurencji, oraz kosztów. W istocie rzeczy jest to teoria zachowań producenta, traktowanego jako podmiot gospodarczy. Zaznaczyć przy tym trzeba, że producent (utożsamiany z przedsiębiorstwem) w gospodarce rynkowej występuje w podwójnej roli. Z jednej strony jako nabywca, który w celu wytwarzania dóbr musi zaopatrywać się na rynku w niezbędne czynniki produkcji (surowce, maszyny, siłę 130

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

roboczą, ziemię, kapitał finansowy itp.); z drugiej strony jednocześnie jako sprzedający (oferant) wytworzone przez siebie produkty i usługi. Podejmowane w tym obszarze analizy ukierunkowane są na poszukiwanie rozwiązań optymalnych. Uwzględniać przy tym one muszą istotę przedsiębiorstwa, problematykę konkurencji między przedsiębiorstwami na rynku oraz koszty funkcjonowania przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwo musi być pojmowane jako organizacja pod jednym zarządem, wyodrębniona ekonomicznie i prawnie, której celem jest działalność przynosząca zyski w wyniku sprzedaży własnych produktów i usług. Oznacza to iż, w rzeczywistości gospodarczej mamy do czynienia z wieloma formami i rodzajami przedsiębiorstw, które dają się pogrupować według kryteriów kwalifikacyjnych takich jak: formy własności, pozycji rynkowej, wielkość przedsiębiorstw oraz rodzaje prowadzonej działalności. Z teorią funkcjonowania przedsiębiorstwa ściśle związana jest teoria konkurencji, będąca w swej istocie teorią funkcjonowania rynku jako siły kształtującej rzeczywiste zachowania podmiotów gospodarczych. Pozwala ona na głębsze zrozumienie skuteczności procesów rynkowych. Istotnym elementem teorii funkcjonowania przedsiębiorstwa jest problematyka kosztów produkcji. Stanowią bowiem one istotny składnik optymalizacji decyzji podejmowanych przez producenta. Mikroekonomia odwołuje się do kosztów całkowitych przedsięwzięcia produkcyjnego lub usługowego, traktowanych jako sumę kosztów faktycznych i alternatywnych. W rzeczywistości gospodarczej, charakteryzującej się dużą zmiennością technicznotechnologiczną i organizacyjną przedsiębiorstw, należy rozróżnić koszty produkcji w krótkim okresie i koszty w długim okresie. 1.5. Analiza mikroekonomiczna i jej interpretacja Mikroekonomia oprócz rozwijania wiedzy o gospodarczej rzeczywistości, tworzy również pewne techniki i narzędzia analityczne pozwalające wykorzystać je w procesach wypracowania decyzji ekonomicznych. Głównym przedmiotem analiz mikroekonomicznych stały się modele ekonomiczne, traktowane jako wyabstrahowane z rzeczywistości elementy, uznane jako najważniejsze dla badania danego zagadnienia. W praktyce spotykamy się z ich różnymi formami. Występują one w formie opisowych założeń, graficznych wykresów, bądź zbiorów matematycznych równań. Wnioski wyciągane na podstawie takich modeli są zgodne z rzeczywistością mikroekonomiczną tylko pod warunkiem realności założeń ceteris paribus, które sprowadzają się do tego, że w zmiennych które nie zostały uwzględnione w modelu nie następują jakieś istotne zmiany. W prezentowanej problematyce mikroekonomicznej, przy rozważaniu większości zagadnień odwołano się do wykresów, czyli ilustracji pokazującej jak dwa lub więcej zbiorów danych są wzajemnie powiązane. Stąd też, ważną sprawą jest umiejętność ich zrozumienia i interpretacji. Pozwalają one przy zobrazowaniu na diagramie badać zmiany i zależności występujące przy ruchu wzdłuż krzywej (krzywych) oraz przesunięcia samych krzywych. Umożliwia to jednocześnie na szybką prezentację danych i ustalenie zależności między zmiennymi. Wykres jest układem osi (Y i X), którym przyporządkowane są odpowiednie zmienne (np. cena P i ilość dobra Q, lub ilość dobra Y i ilość dobra X). Połączenie zaś osi jest początkiem układu. Natomiast zmienne są przedmiotami które mogą zostać zdefiniowane i zmierzone. Są nimi w ekonomii: ceny, ilość, czas i inne. Każda zaś linia w układzie współrzędnych, jest umiejscowiona tak, aby pokazać zakres liczb, które mogą przyjmować zmienne. Odzwierciedla ona badane wielkości ujmowane w tabelach lub zestawieniach. Wykorzystując wykresy, można łatwiej dostrzec i zrozumieć zależności między zmiennymi. Obrazem tych zależności są odpowiednie zmienne oraz o różnym nachyleniu, różnej zmienności oraz różnej krzywiźnie(rysunek 11.1-11.10.). Nachylenie linii przedstawia zmianę jednej zmiennej (tej na osi pionowej), która występuje gdy zmienia się druga zmienna (ta na osi poziomej) o jedną jednostkę. Jest ono dokładną miarą 131

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

zależności między zmianą w Y a zmianą w X (AY/AX). Zmianę tę oznacza się symbolem A. Zobrazowane może być one linią prostą lub linią krzywą. Najczęściej spotykanym układem kierunku nachylenia linii prostej są proste o dodatnim (rysunek 11.1) i ujemnym (rysunek 11.2.) nachyleniu oraz proste poziome (rysunek 11.3.) i proste pionowe (rysunek 11.4.). Kierunek nachylenia linii jest charakteryzowany przez znak stosunku AY/AX . Dodatnie nachylenie linii występuje gdy, zmienne Y i X zmieniają się w tym samym kierunku, a tym samym stosunek AY/AX jest dodatni. Ujemne nachylenie linii występuje zaś gdy zmienne Y i X zmieniają się w odwrotnych kierunkach, co oznacza jednocześnie że stosunek AY/AX jest ujemny. Nachylenie zaś jest poziome gdy Y nie zmienia się przy zmianach X, a stosunek AY/AX jest równy zeru. Poziome nachylenie ma natomiast miejsce, gdy przy X bez zmiany, Y rosnąć może nieskończenie, a stosunek jest nieskończony. Podobnie jak w przypadku linii prostych można wyróżnić układ nachylenia linii krzywych (rys. 11.5. -11.8.), stanowiących zobrazowanie zależności między zmiennymi. Nachylenie jest zawsze wyrażane jako liczba i wykazuje ono zmianę w Y na 1 jednostkę zmiany w X. Jest ono względnie stałe jeśli linia jest prostą. Nachylenie linii wskazuje również czy zależność między X i Y jest prosta czy odwrotna. Jeśli mamy do czynienia z prostą zależnością, która występuje gdy zmienne poruszają się w tym samym kierunku (tzn. rosną lub maleją razem), to wówczas linia krzywa ma nachylenie dodatnie (rysunek 11.5.). Jeśli zaś mamy do czynienia z zależnością odwrotną, która występuje gdy zmienne poruszają się w przeciwnych kierunkach (tzn. gdy jedna rośnie, a druga maleje), to wówczas linia krzywa ma nachylenie ujemne (rysunek 11.6.). W analizach mikroekonomicznych można spotkać się z odwzorowaniem również zależności złożonych, kiedy to krzywe przyjmują nachylenie - i dodatnie i ujemne (rysunek 11.7.). Analizując obraz zależności Y i X należy zwrócić uwagę na zastosowaną na osiach podziałkę. Ma ona bowiem znaczący wpływ na stromość linii krzywych. Przy równym nachyleniu, ale różnych podziałkach, dojdzie do różnego układu stromośći krzywych (rysunek 11.8.). Nachylenie krzywych - które jest różne w każdym ich punkcie - można mierzyć za pomocą stycznych (rysunek 11.9.). Pomiar nachylenia w punkcie styczności następuje poprzez określenie nachylenia linii prostej stycznej w danym punkcie do krzywej. Można również mierzyć przeciętne nachylenie krzywej między punktami, przeprowadzając prostą przez te punkty, co pozwala uzyskać miarę tak zwanego nachylenia łukowego (rysunek 11.10.). Rysunek 11.1. Dodatni kierunek nachylenia Rysunek 11.2. Ujemny kierunek nachylenia Rysunek 11.3. Zerowy kierunek nachylenia (linia pozioma) Rysunek 11.4. Nieskończony kierunek nachylenia (linia pionowa) Rysunek 11.5. Krzywa o dodatnim nachyleniu Rysunek 11.6. Krzywa o ujemnym nachyleniu Rysunek 11.7. Zobrazowanie krzywej złożonych zależności Rysunek 11.8. Kształtowanie się nachylenia krzywych przy różnych podziałkach wykresu Rysunek 11.9. Pomiar nachylenia w punkcie styczności oraz nachylenia przeciętnego

132

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

2. PRAKTYKA MIKROEKONOMICZNA Rzeczywistość gospodarki rynkowej w wymiarze praktyki mikroekonomicznej, to zbiór różnorodnych związków między: − decyzjami indywidualnych podmiotów gospodarczych a działaniami poszczególnych producentów i konsumentów: − zastosowaniem rzadkich zasobów a chęcią osiągnięcia kombinacji wielu rzeczy; − konsumentem a producentem; − kosztami - cenami - a zyskiem itd. Są to problemy bardzo złożone, których istota - bez pewnych uogólnień - jest trudna do określenia. Sytuację taką ujawniły już wcześniejsze rozważania w sferze teorii mikroekonomicznej. Ponieważ trudnym do określenia jest obraz realnych współzależności mikroekonomicznych. Najpełniejszy jego zakres można uzyskać koncentrując uwagę na: podstawowych problemach praktyki mikroekonomicznej, oraz polityce mikroekonomicznej. 2.1. Istota podstawowych problemów praktyki mikroekonomicznej Podstawą problemów polityki mikroekonomicznej są realne procesy decyzyjne konsumentów i producentów, a także państwa w zakresie ram ograniczających te decyzje, obwarowane wymogiem racjonalnego postępowania, oraz realne reakcje poszczególnych podmiotów gospodarczych na te decyzje. W rzeczywistości gospodarczej mamy bowiem nieustannie do czynienia z podejmowaniem decyzji : przez konsumentów w kwestii - ile, jakich i gdzie dóbr zakupić, a ile pieniędzy zaoszczędzić; przez robotników (pracowników) w kwestii - jaką pracę, gdzie i za ile podjąć i jak długo pracować; przez przedsiębiorstwa w kwestii - ile i jaką produkcję wytwarzać, ilu pracowników zatrudniać oraz ile i jakie zastosować czynniki produkcji. Taki układ praktycznych zależności mikroekonomicznych oraz ich wpływu na problemy makroekonomiczne wynika z faktu, iż z jednej strony wszystkie decyzje ekonomiczne podejmowane są indywidualnie - przez poszczególnych ludzi będących reprezentantami konkretnych podmiotów gospodarczych, z drugiej strony jednocześnie ich łączna suma kształtuje konkretną sytuację gospodarczą kraju. 2.2. Polityka mikroekonomiczna. Teoria mikroekonomiczna, ze względu na fakt, odwoływania się do form pozytywnej analizy (opierającej się na standardach logiki i dowodów) może być wykorzystana do przewidywania skutków określonych posunięć polityki gospodarczej. Rozpoznanie ich i określenie konsekwencji jakościowych i ilościowych pozwala wspomóc określić - przez wskazanie prawdopodobnych wyników, czy dana polityka jest pożądana czy też nie, lecz nie może jednoznacznie wykazać, że dany zbiór polityk, instytucji lub efektów jest pożądany. Wynika to z faktu, iż orzeczenie, że coś jest pożądane wymaga nienaukowego osadu.

3. MIKROEKONOMIA A GŁÓWNE NURTY WSPÓŁCZESNEJ MYŚLI EKONOMICZNEJ 3.1. Współczesne poglądy na mikroekonomię W sferze dociekań mikroekonomicznych, pod wpływem sytuacji ekonomicznej lat 80-tych, charakteryzujących się wysokim bezrobociem, niestabilną inflacją i stopą procentową, monetaryzmem i niebotycznym deficytem budżetowym, zauważalnymi stają się nowe podejścia w kwestii: 1) analizy efektywności, sugerujące rozszerzenie tradycyjnych narzędzi o nowe, przy jednoczesnym zwróceniu uwagi na problem nadwyżki konsumenta i o efektywność alokacyjną; 133

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

2) określenia istoty i kontroli naturalnego monopolu, regulacji i deregulacji gospodarczych - w tym zawładnięcia; 3) szerszej analizy struktury rynku, rozwinięcia teorii oligopolu z firmą dominującą, wprowadzeniu reguł racjonalności związanej oraz teorii gier, itp. 4) szerszego uwzględnienia teorii i polityki antytrustowej (poglądy Chicago School); 5) podziału dochodów i opłacania czynników. 3.2. Główne obszary rozbieżności poglądów na makroekonomię STRESZCZENIE Mikroekonomia jest tą częścią ekonomii, która zajmuje się głównie badaniem procesów zachodzących na współczesnych rynkach, koncentrując uwagę zarówno na ich elementy i czynniki, jak i zależności oraz zachowania działających na nich podmiotów. Teoria mikroekonomii analizuje problemy związane z wyborem: przez konsumentów poziomu konsumpcji, oszczędności i podaży pracy: przez przedsiębiorstwa (kierujące się motywem maksymalizacji zysku), poziomem produkcji i popytu na czynniki produkcji; oraz wykorzystaniem mechanizmu cenowego z punktu widzenia decentralizacji procesu alokacji zasobów. Mikroekonomię traktuje się także jako metodę badania gospodarki, której jądrem są uporządkowane dociekania sprowadzające się do trzech kroków: rozpoznania rynku, jego działania oraz wyjaśnienia w jaki sposób to działanie tworzy gospodarkę; ujawniania rynkowych mechanizmów koordynujących i ich wpływu na decyzje podstawowych podmiotów gospodarczych, oraz połączenia" rynków ich uczestników" w obieg gospodarczy. Oznacza, to iż mikroekonomia jest metodą badań rynku i zachowań rynkowych. Istotą mikroekonomii jest to, że wiąże się ona ściśle i opiera o pewne założenia dotyczące zachowań indywidualnych. Podstawowym założeniem jest to, iż ludzie są w stanie brać pod uwagę różne sposoby poprawy swojej sytuacji życiowej. Innym nie mniej ważnym jest również to, iż producenci i konsumenci dokonując racjonalnych wyborów, pod kątem maksymalizacji swego zadowolenia. Ponieważ ujawnia ona charakter analiz marginalnych, posiłkuje się ona kategoriami marginalnymi, a więc takimi jak: maksymalny zysk, marginalne zadowolenie, maksymalne zadowolenie, korzyść marginalna (zysk marginalny) oraz koszt marginalny. Poszukując rozwiązań które przyniosłoby największe korzyści, odwołuje się przy podejmowaniu decyzji alokacyjnych do kilku zasad, a wśród nich przede wszystkim: zasady optymalizacji; zasady malejącej korzyści marginalnych; zasady rosnącego kosztu marginalnego; oraz zasady optymalizacji decyzji. Mikroekonomia odwołując się do wielu teorii, w istocie rzeczy swe dociekania opiera o takie podstawowe teorie, a mianowicie: - teorię postępowania konsumentów, oraz teorię funkcjonowania przedsiębiorstwa. Problematyka mikroekonomiczna w wymiarze praktyki mikroekonomicznej gospodarki rynkowej ujawnia się jako zbiór różnorodnych związków między: decyzjami indywidualnych podmiotów gospodarczych a działaniami poszczególnych producentów i konsumentów; zastosowaniem rzadkich zasobów a chęcią osiągnięcia kombinacji wielu rzeczy; konsumentem a producentem; kosztami cenami a zyskiem itd. Najpełniejszy jego zakres można uzyskać koncentrując uwagę na: podstawowych problemach praktyki mikroekonomicznej oraz na polityce mikroekonomicznej. Podstawą problemów polityki mikroekonomicznej są realne procesy decyzyjne konsumentów i producentów, a także państwa w zakresie ram ograniczających te decyzje, obwarowane wymogiem racjonalnego postępowania, oraz realne reakcje poszczególnych podmiotów gospodarczych na te decyzje. Współcześnie dociekania mikroekonomiczne, pod wpływem sytuacji ekonomicznej lat 80-tych, charakteryzującej się wysokim bezrobociem, niestabilną inflacją i stopą procentową, monetaryzmem i niebotycznym deficytem budżetowym, koncentrują się na kwestiach: analizy efektywności alokacyjnej; istocie i kontroli naturalnego monopolu, regulacji i deregulacji gospodarczych; szerszej analizy struktury rynku; szerszego uwzględnienia teorii i polityki antytrustowej oraz podziału dochodów i opłacania czynników.

134

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA Mikroekonomia, konsumenci, pracownicy, przedsiębiorstwa, grupy przedsiębiorstw, rynki dóbr, rynki czynników produkcji, analiza marginalna, kategorie marginalne (maksymalny zysk, marginalne zadowolenie, maksymalne zadowolenie, korzyść marginalna, koszt marginalny), podstawowe zasady mikroekonomii (optymalizacji; malejącej korzyści marginalnych; rosnącego kosztu marginalnego; oraz optymalizacji decyzji), teorie mikroekonomiczne (teoria postępowania konsumentów, teoria funkcjonowania przedsiębiorstwa), użyteczność, preferencje, obojętność konsumenta, subwencje, wybór, analiza mikroekonomiczna, wykresy zmiennych, polityka mikroekonomiczna. ZAGADNIENIA KONTROLNE I. II. III.

IV. V. VI. VII. VIII.

SCHARAKTERYZUJ MIKROEKONOMIĘ JAKO CZĘŚĆ SKŁADOWĄ EKONOMII. SCHARAKTERYZUJ KONSUMENTÓW I PRACOWNIKÓW JAKO REPREZENTANTÓW PODSTAWOWYCH PODMIOTÓW GOSPODARCZYCH. OMÓW ISTOTĘ ANALIZY MARGINALNEJ I WSKAŻ PODSTAWOWE KATEGORIE MARGINALNE (MAKSYMALNY ZYSK, MARGINALNE ZADOWOLENIE, MAKSYMALNE ZADOWOLENIE, KORZYŚĆ MARGINALNA, KOSZT MARGINALNY), W SKAŻ I OMÓW PODSTAWOWE ZASADY MIKROEKONOMII (OPTYMALIZACJI; MALEJĄCEJ KORZYŚCI MARGINALNYCH; ROSNĄCEGO KOSZTU MARGINALNE GO; ORAZ OPTYMALIZACJI DECYZJI). W SKAŻ PODSTAWOWE TEORIE MIKROEKONOMICZNE(TEORIA POSTĘPOWANIA KONSUMENTÓW , TEORIA FUNKCJONOWANIA PRZEDSIĘBIORSTWA) SCHARAKTERYZUJ NASTĘPUJĄCE KATEGORIE MIKROEKONOMICZNE: UŻYTECZNOŚĆ, PREFERENCJE, OBOJĘTNOŚĆ KONSUMENTA, SUBWENCJE I WY BÓR. SCHARAKTERYZUJ ISTOTĘ ANALIZY MIKROEKONOMICZNEJ. SCHARAKTERYZUJ ISTOTĘ POLITYKI MIKROEKONOMICZNEJ.

LITERATURA ZALECANA 1. D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia tom 1, Warszawa 1993, rozdz.4,5,6 2. Elementarne zagadnienia ekonomii. Praca zbiorowa pod red R.Milewskiego, PWN, Warszawa 1993, rozdz.1 i 2 3. Elementy makro i mikro ekonomii dla inżynierów. Pod redakcją naukowa S.Marciniaka, PWN, Warszawa 1993, rozdz.4,5,6 4. D.R.Kamerschen, R.B.McKenzie, C.Nardinelli, Ekonomia, FGNZZZ "SOLIDARNOŚĆ", Gdańsk 1991, rozdz.18,19,20,21,22 5. M.Nasiłowski, System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, IKE PTE Sp. z o.o., Wydawnictwo KeyTex, Warszawa 1992, rozdz.3,4,5 6. B.Oyrzanowski, Mikroekonomia, PSB, Kraków 1996, rozdz.1 7. P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 1, PWN, Warszawa 1995, rozdz.18 8. Z.Wiszniewski, Mikroekonomia współczesna. Syntetyczne ujęcie, CEiRB OLIMPUS, Warszawa 1994, rozdz.1,2,3,4,5

135

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

XII. RYNEK - POPYT, PODAŻ I CENA Istotą mikroekonomii traktowanej jako metody badania gospodarki są uporządkowane dociekania polegające: na rozpoznaniu rynku i jego działania w mikroskali; ujawnieniu rynkowych mechanizmów popytu i podaży kształtujących decyzje podstawowych podmiotów gospodarczych, oraz zbadaniu funkcjonowania rynku i zachowań jego uczestników z punktu widzenia prawa podaży i popytu. Mając na uwadze takie podejście, uwaga wykładu skoncentrowana zostanie na zagadnieniach: rynku w wymiarze mikroekonomicznym, popytu mikroekonomicznego, podaży mikroekonomicznej oraz prawa podaży i popytu.

1. RYNEK W WYMIARZE MIKROEKONOMICZNYM Rynek, jak to już wielokrotnie wskazano, jest jednym z podstawowych, kluczowych pojęć ekonomicznych. Jego definicje, ze względu na pojemność znaczeniową i obszerność tego zjawiska różnią się poziomem ogólności oraz niejednakowym akcentowaniem właściwości rynku. W dużej mierze są pochodną zainteresowań, bądź potrzeb definiującego. Mając to na uwadze, jego najogólniejsze rozumienie, to jest jako całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków, w jakich one przebiegają dla potrzeb wykładu jego postrzeganie zostanie ograniczone do skali mikroekonomicznej. W tej konkretnej sytuacji zaakcentowane zostaną tylko wybrane aspekty tej kategorii ekonomicznej. Uwaga podjętych rozważań skoncentrowana zostanie na: rynku nabywcy i producenta, który jest lokalnym, homogenicznym i doskonałym rynkiem dóbr i usług konsumpcyjnych. Traktowany będzie on jednocześnie jako regulator procesów gospodarczych, który dokonuje poprzez grę popytu i podaży, obiektywnej wyceny poszczególnych towarów. Odbywa się ona za pośrednictwem ceny, która jest informacją o przebiegu procesów gospodarczych i ich efektywności.

2. POPYT W WYMIARZE MIKROEKONOMICZNYM Popyt jako kategoria ekonomiczna, we wcześniejszych rozważania sprowadzony został do widzenia go przez pryzmat wielkość popytu oraz przez pryzmat funkcji popytu. W takim rozumieniu jest on skłonnością nabywców - widzianą zarówno jako chęci jak i możliwości - do kupowania określonej ilości towarów (dóbr i usług) przy różnym poziomie ceny w danym okresie. Nie oznacza on przy tym jakiegoś jednego aktu skłonności kupna towaru przez nabywcę, lecz serię alternatywnych możliwych zakupów tego towaru po różnych cenach. 2.1. Wielkość popytu Wielkość popytu, rozumiana jako ilość towarów (dóbr lub usług), jaką konsumenci chcą i mogą kupić po danej cenie i w danym okresie, zależna jest od warunków w jakich są przeprowadzane te zakupy. Na nie z kolei wpływ ma: a) cena danego dobra; b) cena innych dóbr; c) dochód; d) gusty, moda, postęp cywilizacyjny; e) liczba kupujących; f) i inne czynniki. Spośród nich wiodącą rolę zyskują przede wszystkim trzy pierwsze czynniki. Często określa się także, że niecenowe czynniki wpływu na zmianę popytu nazywamy determinantami popytu. ad. a) Wpływ pierwszego z czynników - cena danego dobra, to jest sumy pieniędzy, jaką należy zapłacić za jednostkę danego towaru - przejawia się w możliwej ilości zakupu określonego towaru przy danej cenie. Cena określa, na ile jednostek danego towaru stać nas przy danych dochodach. Ilość zakupów jest więc związana z ceną kupowanego dobra. Więcej kupujemy przy niskich cenach, a mniej przy wyższych. Porównujemy również ceny na dany towar z cenami innych towarów.

136

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Postępowanie takie spowodowane jest dwoma czynnikami, a mianowicie efektem substytucyjnym oraz efektem dochodowym. Wpływ pierwszego polega na tym, że jeśli cena równoważnego dobra rośnie, to kupujemy go mniej; gdyż staje się ono relatywnie droższe. Jednocześnie kierujemy nasze zainteresowanie w stronę innych dóbr, które po podwyżce stają się relatywnie tańsze. Z kolei wpływ drugiego czynnika, wyraża się na tym, że na skutek wzrostu cen stajemy się biedniejsi. Jeśli bowiem rosną ceny przy nie zmienionych dochodach, to możemy kupić mniej towarów. Oznacza to również, że maleje siła nabywcza naszego dochodu. Inaczej kształtuje się natomiast efekt substytucyjny i efekt dochodowy w przypadku spadku ceny na dany towar. Prowadzi on bowiem do wzrostu wielkości popytu, gdyż stać nas jest na zakup większych ilości dóbr. Jednocześnie zainteresowanie nabywców jest kierowane na dobra tańsze. ad. b) Decyzje o zakupie jakiegoś towaru uwzględniają również ceny innych towarów zwłaszcza tych które mają charakter substytucyjny i komplementarny. W obszarze zainteresowań kupującego pozostają więc dobra substutucyjne (substytuty), to jest takie dobra które mogą zaspokoić tą samą potrzebę, a przez to mogą się zastępować. Jeśli cena jednego dobra spada, to wywołuje ona jednocześnie ograniczenie konsumpcji jego substytutu. Kupujemy więc więcej tego dobra niż jego substytutu. Podobnie rzecz ma się z dobrami komplementarnymi, to znaczy z takimi które konsumowane są razem. Jeśli cena jednego z nich rośnie, to popyt na nie maleje. Jednocześnie maleję również popyt na komplementarne mu dobro, gdyż konsumpcja obu dóbr następuje łącznie. Jedno z nich bez drugiego obniża swoją wartość, a niekiedy nawet staje się bezwartościowe. ad. c) Decyzja o zakupie określonego towaru zależy nie tylko od ceny na niego, ale również od dochodu - czyli sumy pieniędzy która stanowi podstawę zakupów na danym rynku w danym okresie oraz na oszczędności. Im wyższe dochody ma nabywca, tym więcej każdego z produktów może on kupić. Wyjątkiem od tej zasady są zakupy dóbr podstawowych dla życia przez ludzi biednych. Wraz ze wzrostem swoich dochodów odchodzą oni od kupowania tanich i na ogół gorszej jakości dóbr, na rzecz zakupu towarów droższych. Oznacza to, że wzrost dochodu powoduje spadek zakupu towarów tanich. ad. d) Wpływ na to co ludzie kupują ma również moda i postęp cywilizacyjny, a także gusty (upodobania i przyzwyczajenia) konsumentów. To co dla jednego konsumenta jest rzeczą pożądaną, u drugiego może nie wywoływać żadnego zainteresowania. ad. e) Na wielkość popytu ma również wpływ liczba konsumentów, którzy chcą zrobić zakupy. Wzrost liczby konsumentów powoduje wzrost wielkości zakupów. Zmniejszenie się zaś liczby konsumentów powoduje spadek wielkości zakupów. ad. f) Na wielkość popytu ma również wpływ cały szereg innych czynników. Spowodowane mogą one zostać przyczynami często zupełnie nieoczekiwanymi. Może być nią reklama, opinia znajomych, sugestia lekarza, przewidywania co do zmiany cen, a nawet zjawiska paniki rynkowej wyrażające się kupowaniem i gromadzeniem rzeczy, które w normalnych warunkach byłyby nie wzbudziłyby zainteresowania. 2.2. Funkcja popytu Funkcja popytu rozumiana jako zależność pomiędzy ceną danego towaru (bez względu na jej poziom) a gotowością jego zakupu przy danych dochodach, określana jest przez trzy zasadnicze grupy czynników: a) potrzeby (o których stanowią: czynniki wrodzone, wiek, wychowanie i wykształcenie, środowisko geograficzne, środowisko społeczne); b) dochód; c) ceny. Innymi słowy funkcja popytu jest pochodną potrzeb, dochodu i ceny. ad. a) Podstawową rolę w kształtowaniu popytu odgrywają potrzeby. Stanowią one elementarną przyczynę popytu. Gdyby zostały w pełni zaspokojone, przestałby istnieć popyt. Na przeszkodzie temu staje: z jednej strony nasz ograniczony dochód - który musimy dzielić na zaspakajanie

137

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

różnych potrzeb., z drugiej strony zaś ceny które musimy płacić za nabywane dobra i usługi zaspakajające nasze potrzeby. Wszystkie ludzkie potrzeby uwarunkowane są czynnikami wrodzonymi, wiekiem, wychowaniem i wykształceniem, środowiskiem społecznym oraz środowiskiem geograficznym. Do czynników wrodzonych zaliczyć należy fizyczną posturę, skłonności do konsumpcji żywności, stan zdrowia itp. Z kolei wpływ wieku przejawia się w formowaniu naszych potrzeb. Inne są one w wieku niemowlęcym, inne w wieku nastoletnim i inne w wieku dojrzałym, a jeszcze inne w wieku starczym. Znaczący wpływ na kształtowanie się popytu ma zachowanie ludzi wynikające z tytułu wychowania i wykształcenia. Są to czynniki wykształcone w rodzinie i w szkole. One to w dużej mierze określają kierunek i zakres potrzeb. Silny wpływ na nasze potrzeby wywiera również środowisko geograficzne. Narzuca ono bowiem zarówno sposób ubioru, odżywiania jaki i warunków zamieszkiwania. Równie duży wpływ na ludzkie potrzeby ma również środowisko społeczne. Decyduje ono bowiem o zmianie upodobań i potrzeb. ad. b) Drugim z ważnych czynników określających funkcję popytu jest dochód. Widzieć trzeba w nim ważną przeszkodę ograniczającą możliwości realizacji ludzkich potrzeb. Określa on maksimum wydatków, które możemy ponieść na zakup towarów. Szersze zaspokojenie potrzeb jest możliwe tylko wtedy gdy wzrośnie nasz dochód. Można go realizować dwoma drogami. Pierwszą stanowi zakup większej ilości poszczególnych towarów. drugą natomiast zastępowanie towarów tańszych - ale gorszych, towarami lepszymi ale droższymi. ad. c) Trzecim czynnikiem kształtującym funkcję popytu, a jednocześnie ograniczającym ludzie potrzeby są ceny. Przy określonym dochodzie ich wysokość ogranicza możliwości zakupu towaru. Im ceny są wyższe, tym mniej można nabyć towarów. Im ceny są niższe, tym zakupy towarów mogą być większe. Przy danych potrzebach i danym dochodzie, ilość zakupionego towaru zależy przede wszystkim od jego ceny oraz w pewnym zakresie również od cen innych towarów - i to zarówno tych, które są dla niego substytutami, jak i tych które są dla niego komplementarne. Zaznaczyć jednak trzeba, że cena nie jest determinantem popytu, a jedynie określa tylko wielkość popytu. 2.3. Prawo popytu Pomiędzy ceną a popytem ujawniają się określone relacje. Ich istotę oddaje prawo popytu. Głosi ono, że wyższym cenom towaru odpowiadają mniejsze ilości dokonywanych zakupów, czyli że wzrostowi ceny towarzyszy spadek wielkości popytu, a niższym cenom - większe ilości dokonywanych zakupów, czyli spadkowi ceny towarzyszy wzrost wielkości popytu. Możemy więc powiedzieć, że między ceną, a wielkością popytu istnieje zależność odwrotna. Zależność tę uzasadnić można malejącą użytecznością krańcową, która w skrócie polega na tym, iż nabywca uzyskuje coraz mniejsze zadowolenie z kolejnej kupowanej jednostki danego towaru. Ponieważ użyteczność każdej dodatkowej jednostki towaru maleje, nabywca skłonny będzie kupić dodatkowy produkt tylko pod warunkiem obniżenia ceny. Innym uzasadnieniem prawa popytu jest zjawisko efektu dochodowego i substytucyjnego. Efekt dochodowy sprowadza się do tego, że przy niższej cenie jesteśmy w stanie kupić więcej dóbr nie rezygnując z innych, natomiast efekt substytucyjny, to tendencja nabywców do zastępowania produktów droższych produktami tańszymi. Chodzi tu oczywiście o towary spełniające podobne funkcje użytkowe, jak np. masło - masło roślinne, lub telewizor kolorowy telewizor czarno-biały.

138

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

2.4. Krzywa popytu Zestawienie wielkości popytu dla różnych wysokości ceny pozwala wykreślić krzywą popytu (wykres 12.1). Pokazuje ona ilość towaru (dobra, usługi), jakie ludzie chcą kupić (czyli wielkość popytu) przy każdym poziomie ceny w danym okresie. Jeśli założyć niezmienność warunków relacji między ceną, a wielkością popytu (zgodnie z zasadą ceteris paribus), przy których stałymi są ceny innych towarów, stałymi są dochody konsumentów, bez zmiany pozostają gusty i inne czynniki kształtowania popytu, a zmienia się tylko cena danego towaru, to wielkość popytu na dane dobro zmienia się zawsze wtedy, gdy zmienia się wyłącznie cena tego dobra . Jeśli cena danego dobra rośnie, to wielkość popytu maleje (czemu towarzyszy ruch "w lewo i w górę" wzdłuż krzywej popytu). Przy spadku ceny danego dobra wielkość popytu rośnie (czemu towarzyszy ruch "w prawo i w dół " wzdłuż krzywej popytu). Wykres 12.1. Zmiana krzywej popytu W rzeczywistości mamy do czynienia z ciągła zmianą popytu na dany towar. Poza ceną istnieje bowiem szereg innych czynników, które mają wpływ na to ile danego dobra ludzie będą chcieli kupić. Należą do nich - jak to już zostało wskazane: dochody nabywców, ceny dóbr pokrewnych, gusty i preferencje nabywców, liczba nabywców na rynku, oczekiwania dotyczące przyszłych cen i dochodów. Zmiana któregokolwiek z tych czynników spowoduje wzrost, lub spadek wielkości popytu przy każdej cenie wyszczególnionej w rozkładzie popytu. Wzrost dochodów konsumentów, cen innych dóbr czy zmiana jakiegokolwiek innego czynnika zwiększającego zainteresowanie danym dobrem powoduje, że wielkość popytu na dane dobro rośnie przy każdej cenie. Na wykresie wzrost popytu przedstawiany jest jako przesunięcie krzywej popytu na prawo. Zmianie ulega więc cala relacja między ceną, a wielkością popytu. Natomiast spadek dochodu konsumentów, cen innych produktów lub zmiana jakiegokolwiek innego czynnika zmniejszającego zainteresowanie danym dobrem, powoduje, że wielkość popytu na to dobro maleje przy każdej cenie. Na wykresie spadek popytu przedstawiany jest jako przesunięcie krzywej popytu w lewo. Popyt (i krzywa popytu) przedstawia jedynie zamiary kupujących. Wskazuje ona ilości towarów jakie chcieliby oni kupić po różnych cenach. Jako taki nie pokazuje on liczby transakcji rzeczywiście zrealizowanych, gdyż o nich stanowi oprócz popytu także podaż. 2.5. Elastyczność popytu Elastyczność jest miarą, za pomocą której próbuje się określić intensywność reakcji popytu na produkt w zależności od zmiany jakiegoś czynnika. Reakcję popytu na względu na zmianę ceny danego towaru określa się za pomocą elastyczności cenowej popytu, a na zmianę cen innego towaru za pomocą krzyżowej elastyczności popytu. Natomiast reakcję popytu na zmianę dochodu określa się za pomocą elastyczności dochodowej popytu. 2.5.1. Elastyczność cenowa popytu Elastyczność cenowa popytu umożliwia zmierzenie reakcji popytu na dany towar na zmianę ceny. Przedstawia ona stosunkowy przyrost wielkości popytu do stosunkowego spadku ceny. Określa się ją jako stosunek względnej (procentowej) zmiany wielkości popytu na dane dobro do względnej (procentowej) zmiany jego ceny. ∆ popyt popyt Ec = ∆ cena cena 139

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Jeżeli procentowa zmiana wielkości popytu jest większa od procentowej zmiany ceny, wówczas Ec > 1 i mówmy, że popyt na dane dobro jest elastyczny cenowo. Jeśli natomiast procentowa zmiana wielkości popytu jest mniejsza od procentowej zmiany ceny, to wówczas mówimy, że popyt jest nieelastyczny w stosunku do ceny / Ec < 1 /. Jest to sytuacja wyjątkowa. Oznacza ona bowiem, że obniżka ceny powoduje spadek popytu na dany towar. Jeżeli procentowa zmiana popytu jest równa procentowej zmianie (Ec = 1), to mówimy wówczas, że popyt ma charakter neutralny. Wiedza o elastyczności cenowej popytu jest przydatna przy podejmowaniu decyzji o ewentualnej obniżce lub podwyżce ceny. Obniżka ceny jakiegoś artykułu ma rację bytu wówczas, gdy wywołany przez nią wzrost wielkości popytu wynagrodzi stratę spowodowaną tą obniżką. Przy podwyżce ceny na dany towar trzeba mieć z kolei pewność, że strata spowodowana zmniejszonym obrotem przedsiębiorstwa zostanie zrekompensowana przez wzrost zysku na jednostce towaru. 2.5.2. Krzyżowa elastyczność popytu Krzyżowa elastyczność popytu mierzy zmianę wielkości popytu na jeden towar wywołaną zmianą ceny innego towaru. Elastyczność krzyżowa popytu może być równie dobrze ujemna, jak i dodatnia. Zależy to od wzajemnych powiązań miedzy dwoma branymi pod uwagę towarami. W przypadku towarów substytucyjnych, podwyższenie ceny jednego z nich powoduje zwykle obniżenie nań popytu i podwyższenie popytu na drugi, a w konsekwencji przejawi się w dodatniej elastyczności krzyżowej popytu. W przypadku zaś towarów komplementarnych elastyczność krzyżowa ma zwykle wartość ujemną, ponieważ obniżenie ceny na jeden towar i wzrost popytu na niego wywołuje jednocześnie wzrost popytu na drugi. ∆ popyta popyta Eka / b = ∆ cenab cenab 2.5.3. Dochodowa elastyczność popytu Dochodową elastycznością popytu nazywamy stosunek względnej (procentowej) zmiany rozmiarów popytu na określone dobro względem (procentowej) zmiany dochodu. Określana jest ona także jako stosunkowy wzrost wielkości popytu na dany towar wywołany stosunkowym wzrostem naszego dochodu. ∆ popyt popyt Ed = ∆ dochód dochód Elastyczność dochodowa popytu może być dodatnia, zerowa lub ujemna. W stosunku do większości dóbr reakcją na wzrost dochodów konsumentów jest wzrost popytu na nie. Są to tzw. dobra normalne (zwykłe). Istnieją jednak takie dobra, na które relatywny wzrost popytu jest większy od relatywnego wzrostu dochodu. Są to dobra luksusowe. W przypadku tych dóbr Edp jest zawsze dodatnia. Może być ona nawet rosnąca. Dobra te charakteryzują się tym, ze możliwość ich nabycia powstaje dopiero przy stosunkowo wysokich dochodach i zwiększa się w miarę ich dalszego wzrostu. Natomiast dobra, na które spada popyt przy wzroście dochodów, lub rośnie przy spadku dochodów nazywamy dobrami niższego rzędu. Dobra te posiadają lepsze jakościowo, ale droższe substytuty. W przypadku tych dóbr EdP w miarę wzrostu dochodu początkowo jest dodatnia (pozytywna), potem maleje, osiąga zero, a w końcu staje się negatywna (ujemna). 140

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Towary tego rodzaju, dzięki wzrostowi dochodu zakupywane były początkowo w większych ilościach, po pewnym czasie nabywane są w ilościach maksymalnych, a następnie popyt na nie wyraźnie się zmniejsza.

3. PODAŻ W WYMIARZE MIKROEKONOMICZNYM Drugą stroną rynku jest podaż. Rozumie się pod tym pojęciem zestawienie towary, jakie producenci są gotowi sprzedać w określonych warunkach, przy danej cenie i w określonym czasie. Mamy przy tym na myśli nie pewną określoną ilość towarów, lecz zbiór (serie) alternatywnych ilości oferowanych towarów przy różnych, możliwych poziomach ceny. Oznacza to, że podażowa strona rynku w wymiarze mikroekonomicznym związana jest ściśle ze sposobem podejmowania decyzji przez producentów o tym, co chcą oni produkować i wymieniać oraz w jakich ilościach i po jakich cenach. Reprezentuje ona podaż od strony producenta lub sprzedawcy. Nie oznacza to jednocześnie akceptacji takich zamiarów ze strony konsumentów. Podaż można scharakteryzować odwołując się do jej wielkości oraz do krzywej podaży. 3.1. Wielkość podaży Wielkość podaży jest to ilość dobra (lub usługi), jaką producenci zamierzają sprzedać po danej cenie i w danym okresie. Jest ona zależna od wielu czynników, które można odpowiednio pogrupować . Do najważniejszych zaliczyć trzeba: a) cenę danego dobra; b) ceny czynników wytwórczych; c) dostępność do czynników wytwórczych; d) technologię; e) cenę innych dóbr; f) liczę producentów na danym rynku oraz g) inne czynniki. ad. a) Wpływ na podaż danego dobra ma jego cena, to jest ilość pieniędzy, jaką producent otrzymuje ze sprzedaży każdej jednostki tego dobra. Im wyższa jest cena tym jest ona większym bodźcem do większej produkcji. Im zaś cena danego dobra jest niższa, tym większe stanowi ona ograniczenie w ilościowym dostępie do tego dobra przez konsumenta. ad. b) Znaczący jest również wpływ na podaż mają ceny czynników wytwórczych. Wynika to z faktu, że wysokość kosztów poniesionych na czynniki wytwórcze wpływa na wielkość produkcji. Przy wzroście kosztów opłacalność produkcji zmniejsza się i jej rozmiary ulegają ograniczeniu. Przy spadku kosztów produkcji mamy zaś do czynienia z wzrostem opłacalności produkcji i zwiększeniem rozmiarów produkcji. ad c). Na podaż ma również wpływ dostępność właściwych czynników wytwórczych w odpowiednim czasie. ad d). Coraz większy wpływ na podaż towarów ma technologia - rozumiana jako sposób zorganizowania procesu produkcyjnego i wykorzystania czynników wytwórczych. Im stoi ona na wyższym poziomie, tym w większym stopniu umożliwia ona zmniejszenie kosztów produkcji. W konsekwencji przyczynia się ona do dostarczenia na rynek każdej ilości produkt po niższej cenie, prowadzać przez to jednocześnie do wzrostu konkurencyjności na tym rynku. ad e). Na podaż danego towaru wpływ mają także ceny innych towarów. Jeśli ceny innych towarów wzrastają, to mniej opłacalna staje się produkcja danego dobra, co w konsekwencji prowadzi do jego ograniczenia. Oznacza to, że cena danego dobra relatywnie spadła w stosunku do, ceny dóbr które zdrożały. ad f). Podaż towarów na danym rynku zależna jest również od liczby producentów na danym rynku. Wraz ze wzrostem producentów zwiększa się produkcja, a w ślad za nią i podaż. ad g). Na wielkość podaży ma również wpływ wiele innych czynników. Zaliczyć do nich trzeba np. warunki pogodowe.

141

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

3.2. Krzywa podaży Zestawienie wielkości podaży i różnych odpowiadających im cen dla danego okresu pozwala wykreślić krzywą podaży (wykres 12.2). Pokazuje ona ilość dobra lub usługi, czyli produktów, jakie producenci chcą dostarczyć na rynek (wielkość podaży) przy każdym poziomie ceny w danym okresie. Jeśli przyjmiemy założenie, że wszystkie czynniki wpływające na podaż danego dobra - poza jego ceną - nie zmieniają się, to wielkość podaży danego dobra zmienia się zawsze wtedy, gdy zmienia się wyłącznie cena tego dobra. Zmiana wielkości podaży na wykresie krzywej podaży ilustrowana jest ruchem punktu wzdłuż tej krzywej. Jeśli cena dobra rośnie, to wielkość podaży również rośnie, czemu towarzyszy ruch punktu " na prawo i w górę " wzdłuż krzywej podaży. Jeśli natomiast cena dobra spada, to wielkość podaży również spada, czemu towarzyszy, czemu towarzyszy " ześlizgiwanie się punktu na lewo i w dół " wzdłuż krzywej podaży. Ze zmianą podaży mamy również do czynienia w sytuacji zmiany któregoś z pozostałych czynników determinujących podaż. Wzrost podaży danego dobra rośnie przy każdej cenie w sytuacji zmniejszenia kosztów produkcji, ulepszenia technologii lub zmiany jakiegokolwiek innego czynnika zachęcającego do wzrostu produkcji. graficznie wzrost podaży przedstawiany jest jako przesunięcie krzywej podaży na wykresie na prawo. Ruch ten pokazuje, że w nowych warunkach panujących obecnie na rynku, przy każdym poziomie cen oferta producentów danego dobra zwiększa się. Z kolei spadek podaży dobra przy każdej cenie ma miejsce w sytuacji wzrostu kosztów produkcji, pogarszania warunków produkcji lub zmiany innych czynników mających negatywny wpływ na ofertę producentów. Spadek podaży danego towaru przedstawiany jest graficznie jako przesunięcie krzywej podaży na wykresie na lewo. Podaż (i krzywa podaży) przedstawia zamiary producentów dotyczące wielkości produkcji, jaką chcieliby zaoferować na rynek. Jako taka nie pokazuje ona liczby zrealizowanych transakcji. O tym ile transakcji zostanie przeprowadzonych decydują obydwie strony rynku łącznie. Wykres 12.2. Zmiana krzywej podaży 3.3. Prawo podaży Prawo podaży głosi, że wyższej cenie dobra odpowiada większa ilość dostarczanego dobra. Zależność ta jest wynikiem tego, że przy wyższych cenach zwiększają się przychody producenta, co przy niezmienionych warunkach produkcji podnosi jego zyski.

4. PRAWO PODAŻY I POPYTU Rozpoznanie obu stron mechanizmu rynkowego - każdego z osobna - pozwala w kolejnym kroku rozpoznawania zależności rynek - popyt, podaż i cena rozpatrzeć je łącznie, przez pryzmat prawa podaży i popytu. Prawo podaży i popytu to prawo ujmujące zależności między popytem, podażą a ceną w warunkach gospodarki rynkowej. Wyraża ono funkcjonalne związki pomiędzy popytem, podażą a ceną na dany towar (dobro, usługę). Charakterystyczną cechą tych związków jest to, że każda zmiana jednej z tych trzech wielkości wywołuje miany w pozostałych. Istotą prawa podaży i popytu jest oscylowanie ceny równowagi w długich okresach wokół ceny produkcji. Prawu temu nadaje się różne znaczenie w zależności od tego, czy przedmiotem badania jest stosunek między popytem, podażą a ceną przy danych funkcjach popytu i podaży, czy też zakłada się ich zmienność. Oba te przypadki uzewnętrzniają typową sytuację działania prawa popytu i podaży - co znajduje odzwierciedlenie w istocie i kształtowaniu się równowagi rynkowej.

142

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

4.1. Typowe działanie prawa podaży i popytu - cena równowagi rynkowej W typowych warunkach funkcjonowania prawa podaży i popytu, podaż odzwierciedlana jest rosnącą, a popyt malejącą funkcją ceny. Gdy przedmiotem badania jest stosunek pomiędzy popytem, podażą a ceną przy danych funkcjach popytu i podaży, graficznym wyrazem funkcjonowania prawa podaży i popytu są krzywe przecinające się. Punkt przecięcia się tych krzywych, odpowiadający cenie przy której popyt i podaż są sobie równe, wyznacza cenę równowagi rynkowej. Jest to jedyna cena, przy której wielkość popytu równa się wielkości podaży. Przy tej cenie na rynku nie pojawiają się ani nadwyżki, ani niedobory i wszystkie transakcje mogą być zrealizowane. Przy cenie równowagi wszyscy są usatysfakcjonowani. Każdy kto chce może dokonać transakcji. W praktyce stanem naturalnym jest stan nierównowagi, w postaci nadwyżki lub niedoboru. Jeśli oferta sprzedaży jest za duża w stosunku do zgłaszającego zapotrzebowanie, cena spada. Przy cenie wyższej od ceny równowagi popyt byłby mniejszy od podaży. Tworzy to sytuację korzystną dla nabywcy, bowiem konkurencja pomiędzy sprzedającymi powinna doprowadzić do spadku ceny, co z kolei powinno implikować wzrost popytu i spadek podaży. W sytuacji gdy kupujący chcą nabyć więcej niż oferują sprzedawcy, cena rośnie. Jest to sytuacja korzystana dla producenta (sprzedawcy), bowiem popyt jest większy od podaży. Z czasem jednak konkurencja między kupującymi doprowadzi do wzrostu ceny, który z kolei spowoduje spadek popytu i wzrost podaży. Procesy dostosowawcze popytu do podaży trwają ustawicznie i ich rezultatem jest ustalenie się ceny równowagi rynkowej - to jest ceny równoważącej popyt z podażą. 4.2. Nietypowy sposób działania prawa podaży i popytu Prawo podaży i popytu działa nie zawsze w sposób typowy, to znaczy nie zawsze powoduje zbliżenie ceny rynkowej do ceny produkcji. Ma to miejsce w kilku sytuacjach. Pierwsza sytuacja związana jest z warunkami konkurencji monopolistycznej. Tworzą one bowiem sytuację w której funkcja podaży nie występuje niezależnie od funkcji popytu. Monopolista wykorzystując ograniczoną elastyczność popytu realizuje cenę wyższą od ceny produkcji. Druga z sytuacji związana jest z produkcją drobnotowarową - zwłaszcza rolniczą. Wyraża się ona tym, że malejące ceny na dany towar zamiast likwidować jego nadwyżki, zwiększają jeszcze rozpiętość miedzy jego podażą a popytem. Wyrazem graficznym tej zależności jest niekiedy odwrócenie się kierunku krzywych podaży i popytu. Trzecią sytuację tworzy opóźnienie reakcji podaży na zmiany popytu. Wówczas to cena towaru ulega okresowym wahaniom, które w pewnych sytuacjach mogą stopniowo wzrastać, a mechanizm prawa podaży i popytu nie doprowadza w tym przypadku rynku do równowagi. Kolejna czwarta sytuacja ściśle związana jest z zjawiskami kumulacji w warunkach inflacji (i deflacji). Wyrażają się one tym, że rosnące ceny wywołują wzmożony popyt przy równoczesnym zmniejszeniu podaży towarów - w oczekiwaniu dalszej zwyżki cen, co z kolei zwiększa przewagę popytu nad podażą i doprowadza do dalszego kumulacyjnego wzrostu cen. STRESZCZENIE Mikroekonomia jako metoda badania gospodarki koncentruje swoją uwagę przede wszystkim na: na rozpoznaniu rynku i jego działania w mikroskali; ujawnieniu rynkowych mechanizmów popytu i podaży kształtujących decyzje podstawowych podmiotów gospodarczych, oraz zbadaniu funkcjonowania rynku i zachowań jego uczestników z punktu widzenia prawa podaży i popytu. Rynek przy tym jest traktowany jako całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków, w jakich one przebiegają. O jego funkcjonowaniu stanowią dwa mechanizmy: popyt i podaż za pośrednictwem ceny. Popyt jako kategorię ekonomiczną, dostrzegać trzeba jako skłonności nabywców - w wyrazie chęci jak i możliwości - do kupowania określonej ilości towarów (dóbr i usług) przy różnym poziomie ceny w danym okresie. Winien on być rozpatrywany przez pryzmat: wielkości popytu, funkcji popytu, tabeli popytu oraz krzywej popytu. Z kolei podaż jako kategoria ekonomiczna oznacza zestawienie towarów, jakie producenci są gotowi

143

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

sprzedać w określonych warunkach, przy danej cenie i w określonym czasie. Najpełniej charakteryzuje się ją odwołując się do jej wielkości oraz do krzywej podaży. Rozpoznanie obu stron mechanizmu rynkowego pozwala rozpoznać zależności rynek - popyt, podaż i cena przez pryzmat prawa podaży i popytu, którego istotą jest twierdzenie, że cena równowagi w długich okresach funkcjonuje wokół ceny produkcji.

PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA Rynek, popyt, wielkość popytu, funkcja popytu, tablice popytu, krzywa popytu, potrzeby, dochód, ceny, dochód, prawo popytu, elastyczność cenowa popytu, elastyczność krzyżowa (mieszana) popytu, elastyczność dochodowa popytu, podaż, wielkość podaży, krzywa podaży, elastyczność cenowa podaży, cena równowagi rynkowej, prawo podaży i popytu, nadwyżka podaży, nadwyżka popytu ZAGADNIENIA KONTROLNE I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. X. XI. XII. XIII. XIV. XV. XVI.

OMÓW ISTOTĘ MIKROANALIZY RYNKU. W SKAŻ PODSTAWOWE MECHANIZMY RYNKU W WYMIARZE MIKROEKONOMICZNYM / POPYT, PODAŻ/. OKREŚL ISTOTĘ POPYTU ORAZ WSKAŻ I OMÓW JEGO WYMIARY (WIELKOŚĆ POPYTU, FUNKCJA POPYTU, TABLICE POPYTU, KRZYWA POPYTU). W SKAŻ I OMÓW CZYNNIKI OKREŚLAJĄCE POPYT (POTRZEBY, DOCHÓD, CENY). DOKONAJ CHARAKTERYSTYKI POTRZEB JAKO CZYNNIKA OKREŚLAJĄCEGO POPYT. DOKONAJ CHARAKTERYSTYKI DOCHODU JAKO CZYNNIKA OKREŚLAJĄCEGO POPYT. DOKONAJ CHARAKTERYSTYKI CENY JAKO CZYNNIK OKREŚLAJĄCY POPYT. ZDEFINIUJ I OMÓW PRAWO POPYTU. OKREŚL ISTOTĘ ELASTYCZNOŚCI CENOWEJ POPYTU. OKREŚL ISTOTĘ ELASTYCZNOŚCI KRZYŻOWA (MIESZANA) POPYTU. OKREŚL ISTOTĘ ELASTYCZNOŚCI DOCHODOWEJ POPYTU. OKREŚL ISTOTĘ PODAŻY ORAZ WSKAŻ I OMÓW JEJ WYMIARY (WIELKOŚĆ PODAŻY I KRZYWA PODAŻY). W SKAŻ I OMÓW CZYNNIKI WARUNKUJĄCE PODAŻ. OKREŚL ISTOTĘ ELASTYCZNOŚCI CENOWEJ PODAŻY. PRZEDSTAW ZAGADNIENIE CENY RÓWNOWAGI RYNKOWEJ, NADWYŻKA PODAŻY ORAZ NADWYŻKI POPYTU. ZDEFINIUJ I OMÓW PRAWO POPYTU I PODAŻY.

LITERATURA ZALECANA 1. D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia t.1., Warszawa 1993, rozdz.3,4 2. Elementy makro i mikro ekonomii dla inżynierów, Pod redakcją S.Marciniaka, PWN, Warszawa 1993, rozdz.4 3. M.Nasiłowski, System rynkowy, Warszawa 1992, rozdz.3 4. E.Nojszewska, Podstawy ekonomii, WSziP, Warszawa 1995, rozdz.2 5. B.Oyrzanowski, Mikroekonomia, PSB, Kraków 1996, rozdz.2,3 6. P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 1, PWN, Warszawa 1995, rozdz.4,18,19

144

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

XIII. RACJONALNOŚĆ GOSPODARCZEGO POSTĘPOWANIA W praktyce gospodarczej podmioty gospodarcze niejednokrotnie znajdują się w sytuacji, która rodzi potrzebę podjęcia decyzji i w odpowiedni sposób zadziałania. Często wówczas okazuje się, że bardziej przydatnym od określonych środków okazuje się doradzenie w jaki sposób postępować aby jego działanie było sprawniejsze i skuteczniejsze. Mając na uwadze te zależności koniecznym staje się podjęcie trzech wiążących się ze sobą problemów, a mianowicie racjonalności oczekiwań, racjonalności postępowania - w tym ekonomizacji działań oraz rachunku ekonomicznego, przy jednoczesnej lokalizacji ich w obszarze mikroekonomii. Wyjaśnienie istoty tych problemów wymaga jednak wcześniejszego określenia pojęcia samej racjonalności. Przez tą kategorię rozumie się, postępowanie oparte na zasadach poprawnego myślenia i skutecznego działania. W takim znaczeniu rozróżnia się dwa rodzaje racjonalności działania, a mianowicie racjonalność rzeczową oraz racjonalność metodologiczną. Pierwsza racjonalność rzeczowa występuje wówczas, gdy dobór środków odpowiada prawdziwej, obiektywnie istniejącej sytuacji, to jest istniejącym rzeczywiście faktom, prawom i stosunkom. Jako taka jest ona równoznaczna ze skutecznością działania. Natomiast racjonalność metodologiczna oznacza, ze działanie jest racjonalne z punktu widzenia wiedzy posiadanej przez działającego, czyli że wnioskowanie logiczne, decydujące o wyborze środków jest poprawne, w ramach posiadanej wiedzy, pomijając zagadnienie, czy wiedza ta jest zgodna z obiektywnym stanem rzeczy.

1.RACJONALNOŚĆ OCZEKIWAŃ Racjonalności oczekiwań odnosić trzeba - co potwierdza praktyka gospodarcza - zarówno wymiar makroekonomiczny jak i mikroekonomiczny. W wymiarze makroekonomicznej - do której najczęściej jest odnoszony- dotyczy skuteczności polityki gospodarczej państwa, w tym zwłaszcza fiskalnej i monetarnej. Natomiast w skali mikroekonomicznej odnosi się do zachowania podmiotów jakimi są ludzie (konsumenci jako reprezentanci gospodarstw domowe oraz robotnicy i przedsiębiorcy jako reprezentanci przedsiębiorstw). O tym, że podejmując problem racjonalnych oczekiwań nie można pomijać płaszczyzny mikroekonomicznej, stanowi założenie - będące w istocie kamieniem milowym teorii racjonalnych oczekiwań, a mianowicie, że ludzie będą się zachowywać racjonalnie, a więc, że potrafią oni uszeregować stojące przed nimi możliwości w kolejności od najbardziej do najmniej preferowanych i postępować w realnych warunkach gospodarowania według tych priorytetów. Oznacza to: z jednej strony, że ludzie formułują swoje oczekiwania co do skutków polityki gospodarczej państwa i zaczynają postępować zgodnie z tymi oczekiwaniami; z drugiej zaś, że polityka gospodarcza państwa może zmieniać te oczekiwania i postępowania. Kwestia racjonalności oczekiwań została podjęta w wielu znanych teoriach ekonomicznych (racjonalnych oczekiwań, oczekiwań adaptacyjnych, keynesowskiej i innych), nawiązujących do hipotezy o efektywności rynku, która opiera się na przekonaniu, że oczekiwania i faktyczne efekty są w pełnej zgodzie między sobą i uczestnikami rynku. Wiąże się ona z funkcjonowaniem rynku w określonych warunkach. Teoria racjonalnych oczekiwań zakłada, że ludzie rozumieją, jak funkcjonuje gospodarka, dlatego też poszukują informacji na temat skutków polityki gospodarczej (a zwłaszcza fiskalnej i monetarnej) by w oparciu o te informacje podejmować własne działania. Są oni, jako uczestnicy rynku (konsumenci, robotnicy, przedsiębiorcy) przy tym przekonani, że uzyskana informacja zmieni ich oczekiwania co do przyszłości. Biorą dlatego też pod uwagę każdą dostępną informację. Formułują więc swoje oczekiwania na temat przyszłości, zarówno w oparciu o informacje minione, jak i obecne oraz przewidywane w okresie przyszłym. Podejście takie przy ich działaniach kierujących się własnym interesem, może uczynić politykę gospodarcza państwa częściowo lub całkowicie nieskuteczną. 145

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Zależności pomiędzy informacją a oczekiwaniami wskazują na rangę i efektywność wykorzystania informacji. Ludzie wykorzystując informacje z przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, zwracają uwagę w bardzo szerokim zakresie na modelowanie struktury systemu ekonomicznego. Są przekonani, o potrzebie gromadzenia i efektywnie wykorzystywania racjonalnie określonych zasobów informacji o minionych skutkach polityki państwa. Następstwem tego stanie się w miarę dokładne oszacowanie modelu strukturalnego gospodarki. Podejście to jest wynikiem przekonania, że ludzie nie popełniają ciągle tych samych błędów, że dysponują krzywą uczenia się, która eliminuje systematyczne (ale nie przypadkowe) błędy w przewidywaniu. W konsekwencji tego będą oni prawidłowo i w sposób pełny przewidywać oraz podejmować działania kompensujące w celu zneutralizowania skutków polityki rządu. Ważnym wkładem teorii racjonalnych oczekiwań jest to, że uświadamia ona fakt częściowej zależności polityki gospodarczej państwa od stopnia, w jakim ludzie prawidłowo antycypują jej skutki i działają zgodnie z własnymi przewidywaniami. Krytycy teorii racjonalnych oczekiwań wskazują z kolei, że u podstaw słabości tej teorii która jest relatywnie nowa i podlega ciągle dalszemu rozwojowi i sprawdzaniu swej przydatności - leży przyjęcie zbyt wielu założeń odnośnie zachowań ludzi oraz przecenianie wartości uzyskanej informacji. Jeśli chodzi o zachowania ludzi, to zwraca się uwagę na fakt przeceniania rangi decyzji podejmowanym przez ludzi w oparciu o proste praktyczne zasady, przy jednoczesnym niedocenianiu innych metod badawczych. Uwagi zaś dotyczące informacji, sprowadzają się do tego, że uważają oni, że uzyskanie jej jest zbyt kosztowne w porównaniu do korzyści które może ona przynieść. Teoria racjonalnych oczekiwań postrzegana jest także - a odnosi się to przede wszystkim do jej wymiaru makroekonomicznego - jako koncepcja sterylna i nierealistyczna. Podejście takie znajduje podstawy w przekonaniu o tym, że ludzie mają zbyt mało bodźców do tego by na bieżąco orientować się w polityce gospodarczej państwa przyczyniającej się do kształtowania rzeczywistości gospodarczej. Jego wyrazem jest tzw. racjonalna ignorancja, która zachodzi, gdy (krańcowe) koszty zdobycia dodatkowej informacji przekraczają (krańcowe) korzyści przy względnie niskich (prawie zerowych) ilościach informacji. Ma to miejsce, gdyż koszty są względnie wysokie na co wpływa fakt złożoności gospodarki, a korzyści są małe, ponieważ jedna osoba ma niewielki możliwości do wywierania znaczącego wpływu na wyniki polityki państwa.

2.RACJONALNOŚĆ POSTĘPOWANIA Ograniczoność zasobów z jednej strony oraz nieograniczoność potrzeb ludzkich z drugiej strony zmusza ich do racjonalnego postępowania. W odniesieniu do rzeczywistości gospodarczej tym działaniem jest racjonalne gospodarowanie. Jego istotą jest dokonywanie najbardziej korzystnych wyborów przy podejmowaniu decyzji w zakresie celów społeczno-gospodarczych oraz środków i metod ich realizacji. Oznacza to, że aby można było mówić o racjonalnym gospodarowaniu, musi zaistnieć możliwość ich (celów, środków, metod) wyboru spośród różnych konkurencyjnych i alternatywnych (a przez to wariantowych) wobec siebie rozwiązań w oparciu o odpowiednie kryteria wyboru. Racjonalność gospodarowania sprowadza się więc do: stwierdzenia jakie rozwiązania mogą być brane pod uwagę; porównania ich ze sobą w oparciu o określone kryteria oraz wybraniu rozwiązania najbardziej korzystnego (optymalnego). W praktyce ważnym jest nie tylko sam wybór rozwiązania, lecz również jego realizacja. Stąd też kwestą ściśle wiążącą się z racjonalnością gospodarowania jest ekonomizacja działań tego procesu, przez którą rozumie się ogólne określenie realizacji zamierzonego celu w sposób jak najbardziej ekonomiczny. Przy określaniu, czy jakieś działanie jest - czy też, że nie jest korzystne - a odnosi się to zarówno do racjonalności gospodarowania jak i do ekonomizacji działań - ważną rolę mają kryteria jego wyboru. W praktyce mamy bowiem do czynienia z różnymi ich płaszczyznami. To co jest korzystne w sensie ekonomicznym, może okazać się niezbyt korzystne w sensie

146

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

społecznym i politycznym - i odwrotnie. Również to, co jest opłacalne dzisiaj może okazać się nieopłacalne w przyszłości. 2.1. Zasady racjonalnego gospodarowania Mając to na uwadze koniecznością staje się odwołanie do najbardziej ogólnych wskazówek dotyczących dokonywania wyborów najbardziej korzystnych rozwiązań w procesie gospodarowania. Zawiera je zasada działań, zwaną zasadą gospodarności lub zasadą racjonalnego gospodarowania. Jest więc ona ogólną zasadą postępowania w warunkach kwantyfikacji celu i środków działania. Występuje wszędzie tam, gdzie cel jest ilościowo wymierny lub przynajmniej da się wyrazić w postaci większego lub mniejszego stopnia realizacji. Wystarczającym warunkiem jej stosowania jest to, aby cel do którego dążymy, miał charakter wielkości, aby istniała możliwość określenia, czy cel został osiągnięty w wyższym, czy niższym stopniu w porównaniu z jego poziomem wyjściowym lub stanem poprzednim. Zrodziła się ona w toku działalności gospodarczej, polegającej na realizacji określonych celów za pomocą pewnych środków przy dążeniu do uzyskania jak najlepszych efektów. Zasada racjonalnego gospodarowania ujmowana jest dwojako. Maksymalny stopień realizacji celu osiąga się postępując: − po pierwsze; tak, aby przy danym nakładzie środków uzyskać maksymalny stopień realizacji celu - i wówczas taki wariant postępowania nazywa się zasadą największego efektu lub zasadą największej wydajności; − po drugie; tak, aby przy danym (z góry określonym) stopniu realizacji celu użyć minimalnego nakładu środków i wówczas taki wariant postępowania nazywa się zasadą oszczędności środków, jak również zasadą najmniejszego kosztu lub zasadą najmniejszego wysiłku. Oba warianty zasady racjonalnego gospodarowania są równoważne i prowadzące do tego samego rezultaty (efekty). Odnosząc je do poniesionych na ich uzyskanie nakładów, określamy poziom racjonalnego gospodarowania. Jest on określany jako ekonomiczna efektywność gospodarowania i rozumie się taki wybór który zapewnia najwyższy stosunek efektów do nakładów, albo najniższy nakładów do efektów. Niekiedy zasada racjonalnego gospodarowania, bywa formułowana - w oparciu o połączenie obu jej wariantów - jako postępowanie, które wiedzie do osiągnięcia " największego stopnia realizacji celu przy najmniejszym nakładzie środków ". Takie połączenie i definiowanie jest rozwiązaniem błędnym i prowadzi do sprzeczności i logicznej niedorzeczności bowiem oba warianty są alternatywnymi. Wynika to z założenia, iż związek między nakładem środków a stopniem realizacji celu jest dodatni, tzn. że większy stopień realizacji celu wymaga, przy stosowaniu zasady gospodarności, większego zasobu środków. 2.2..Ekonomizacja działań Działalność gospodarcza w określonych warunkach ekonomicznych przyczynia się do powstawania określonych bodźców ekonomicznych kierujących działalnością ludzi oraz do powstawania określonych sposobów reagowania na te bodźce, co znajduje wyraz w ekonomicznych prawach postępowania ludzi. Bodźce ekonomiczne wyznaczają bowiem cele działalności gospodarczej, a reakcja na nie ujawnia się w tworzeniu środków służących do urzeczywistniania tych celów. Z ekonomicznego punktu widzenia pożądane jest osiągnięcie zamierzonego celu w sposób jak najbardziej ekonomiczny. Takie postępowanie nazywa się ekonomizacją działań. Sprowadza się ona do respektowania oszczędności i wydajności (produktywności) w wykorzystaniu przestrzeni (miejsca), czasu, materii (materiałów, narzędzi, ogółu rzeczy, itp.) oraz energii (siły) którymi się rozporządza. Stanowi ona obok percepcji, instrumentalizacji i organizacji działań, jedną z zasadniczych dyrektyw działań racjonalnych i skutecznych. Przesłanką postępowania ekonomicznego jest czynna postawa podmiotu gospodarczego, wyrażająca się jego inicjatywą - to jest postawą odpowiednią do celów i pozycji tego podmiotu, 147

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

wyrażającą się samorzutnym przedsiębraniem działań. Oznacza to jednocześnie, że ekonomizacja działań musi opierać się na rozwijaniu całej energii potrzebnej do realizacji zadań. Ekonomizację działań w rozwiązywaniu problemów stanowiących jej istotę kierunkuje w tym względzie szereg zasad (nazywanych często zasadami prakseologicznymi), a mianowicie: minimalizacji interwencji, antycypacji, potencjalizacji i automatyzacji. Istotą zasady minimalizacji interwencji jest zachęcanie podmiotu gospodarczego do jak najmniejszego wtrącania się do toku zdarzeń, przy jednoczesnym baczeniu by osiągnąć swoje cele. Jeśli podmiot w toku tych zdarzeń zachowuje się czynnie (czyli wtrąca się przez wywarcie wpływu na ich przebieg) wówczas mówimy o interwencji. Jeśli natomiast zachowuje się biernie (to jest wpływa tylko poprzez swoje uczestnictwo bez stosowania żadnych impulsów) wówczas mówimy o ingerencji. Oznacza to, że każda interwencja jest ingerencją, lecz nigdy odwrotnie. Optymalnym przypadkiem zasady minimalizacji interwencji jest inwilgacja - dogląd. W swej czystej postaci sprowadza się tylko do obserwacji przez podmiot samoczynnie przebiegającego procesu, a więc nie uczestniczenia w nim ze względu na nieprzygotowania do interwencji, a mimo to osiągania zamierzonego celu. Najczęściej spotykanym przypadkiem inwilgacji jest inwilgacja interwencyjna, która ma miejsce wówczas, gdy podmiot pilnuje samoczynnie proces i jest gotów w każdej chwili wprowadzić do niego poprawki. Przykładem postępowania opartym na zasadzie minimalizacji interwencji jest immanentyzacja działań, to znaczy zastępowanie działań zewnętrznych działaniami operacyjnymi sprowadzającymi się do konstruowania pewnych modeli zdarzeń ekonomicznych i na tej podstawie wyciągania wniosków i postępowania dalej według nich. formą immanentyzacji jest eksperyment myślowy. Kolejną zasadą ekonomizacji działań jest zasada antycypacji (nazywana także dyrektywą faktów dokonanych). Podstawy jej tkwią w zasadzie minimalizacji interwencji oraz w prakseologicznym wniosku, że w większości wypadków ekonomiczniejsze jest utrzymywanie i ochrona istniejącego stanu niż działanie prowadzące do zmiany destrukcyjnej bądź konstruktywnej. Wskazuje ona, że jeśli jakiś podmiot chce uzyskać w określonej chwili pożądany stan rzeczy z możliwie najmniejszym zużyciem zasobów, powinien on wcześniej ustanowić taki stan rzeczy, który my w miarę możliwości samoczynnie doprowadził do zamierzonego na ową chwilę stanu rzeczy, żeby wystarczyła do jego utrzymania inwilgacja (czysta a w ostateczności zapobiegawcza). Natomiast podstawą zasady potencjalizacji jest oparcie ekonomizację działań na założeniu, że działanie jest kosztowniejsze niż okazywanie gotowości do działań. Jej istotą jest zastępowanie danego działania okazaniem możliwości jego wykonania, bądź też danie komuś możności uzyskania czegoś zamiast dostarczenia mu tego wprost. Z kolei zasada automatyzacji działań, której istotą jest zastępowanie działań intensywnych działaniami mniej intensywnymi, kierunkuje je na osiąganie założonych celów poprzez przygotowanie do działań, naśladowanie pracy innych, po uprzednim wcześniejszym dokładnym przemyśleniu i synchronizacji wszystkich działań. Automatyzacja w takim znaczeniu może przybierać postać "wprawy", "czynności naśladowczych" oraz "poddawania działań własnych lub cudzych schematowi określonego systemu postępowania".

3. RACHUNEK EKONOMICZNY JAKO METODA ORAZ NARZĘDZIE OCENY DZIAŁALNOŚCI SPODARCZEJ

W praktyce gospodarczej znaczący wpływ na przebieg procesów gospodarczych ma porównywanie uzyskanej w danej działalności efektów z poniesionymi na ich uzyskanie nakładami, nazywane rachunkiem ekonomicznym. Jest to taki rachunek który z jednej strony musi być kojarzony ze sformalizowanymi procedurami i metodami kalkulacji, z drugiej zaś jednocześnie być podporządkowany ekonomicznym a nie innym kryteriom podejmowania decyzji gospodarczych i który dąży do wskazania podstaw wyboru ekonomicznie najlepszych wariantów tych decyzji. Zrozumienie kwestii rachunku ekonomicznego wymaga wskazania obok jego istoty, również jego rodzajów oraz mierników.

148

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

3.1. Istota rachunku ekonomicznego. Rachunek ekonomiczny dostrzegać trzeba w wąskim i szerokim znaczeniu. W wąskim znaczeniu jest on rachunkiem optymalizującym. Natomiast w szerokim znaczeniu jest systemem mierzenia nakładów działalności gospodarczej, zapewniającym prawidłową ich wycenę ze społecznego punktu widzenia oraz sprzyjający podejmowaniu racjonalnych decyzji ekonomicznych zmierzających do minimalizacji nakładów i maksymalizacji efektów użytkowych. Odwołanie się do rachunku ekonomiczne jest możliwe jednak tylko w określonych warunkach, a mianowicie: − po pierwsze, efekty działalności gospodarczej i nakłady ponoszone w związku z nią muszą być mierzalne; − po drugie, efekty i nakłady muszą być wyrażone w takich samych jednostkach miary; − po trzecie, trzeba dysponować możliwie jednoznacznymi kryteriami wyboru. W praktyce jednak niekiedy zdarza się, że któryś z tych warunków nie jest spełniony, a mimo to się go stosuje. Mówimy wówczas o uproszczonym lub nieprecyzyjnym rachunku ekonomicznym. Przedstawiona istota rachunku ekonomicznego jak i warunki jego stosowania wskazują, że jest on zespołem metod i środków umożliwiających podjęcie optymalnej decyzji spośród możliwych wariantów, a w konsekwencji jest on narzędziem realizacji zasady racjonalnego gospodarowania. Rachunek ekonomiczny jako narzędzie optymalizacji charakteryzuje się: względną optymalnością w stosunku do przyjętego kryterium celu; wielowariantowością; kompleksowością i dualizmem. Względna optymalizacja rachunku ekonomicznego w stosunku do przyjętego kryterium celu oznacza, że dla jego optymalizacji jest potrzebny konkretny mierzalny cel, ograniczający liczbę możliwych rozwiązań, a przez to zakreślający ramy w których trzeba poszukiwać decyzji optymalnej. Dowodzą one jednocześnie, że pewna liczba rozwiązań opartych tylko na podstawie warunków działania jest nierealna i z różnych powodów nie może być zrealizowana. Rozwiązaniami realnymi są zaś te, które są możliwe do zrealizowania w danych warunkach. Ich zaś cechą jest to, że spełniają one warunek wewnętrznej zgodności. Dopiero po ich ustaleniu, możliwym staje się wybór spośród nich wariantu najbardziej optymalnego. Uznając za optimum określony stan przy którym dana funkcja osiąga ekstremum (maksimum lub minimum), da się go określić przy sprecyzowaniu założeń - w postaci parametrycznej - dotyczących warunków jego realizacji, którymi są w gospodarce rynkowej przede wszystkim narzędzia o charakterze rynkowym i częściowo również o charakterze naturalnym. Z kolei wielowymiarowość rachunku ekonomicznego oznacza konieczność wyboru jednego z wielu możliwych kierunków działań gospodarczych. Przyjmuje się, że im większa będzie liczba wariantów rozwiązań, tym jego wybór będzie bliższy optymalnemu, przy założeniu, że zostały wzięte pod uwagę wszystkie dobre rozwiązania. W praktyce jest to wybór spośród kilku wariantów, uwarunkowany realizacją celu oraz warunków ich realizacji. Pomocnym do realizacji tego zamierzenia jest programowanie - rozumiane, jako dobór środków do realizacji zadania i zestawienie logicznych, a więc wewnętrznie zgodnych wariantów jego rozwiązania. Tę zgodność zapewnia zaś rachunek bilansowy, metoda przepływów międzygałęziowych oraz specyficzne metody matematyczne. Natomiast kompleksowość rachunku ekonomicznego odnosi się do wszystkich jego sfer jego zastosowania - tj. zarówno makroekonomicznej jak i mikroekonomicznej. W tej sytuacji musi to być rachunek kompleksowy, a nie cząstkowy czy też jednostronny. Oznacza to, że w kalkulacji ekonomicznej musi być ujęty każdy wariant, wszystkie znane elementy nakładów i efektów, a nie dowolny ich wybór pod kątem decyzji do uzasadnienia. Postępowanie to musi mieć więc charakter wszechstronny. Kompleksowość rachunku ekonomicznego jawi się jako rachunek konieczny przy racjonalizacji działań i poszukiwaniu efektów w procesach planowania, organizacji, motywowania i kontroli. Dualność rachunku ekonomicznego sprowadza się do znalezienia odpowiedzi na pytanie: czy możliwe jest równoległe jednoczesne zastosowanie obu zasad racjonalnego gospodarowania?. 149

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Odpowiedź w tym zakresie jest jednoznaczna. O ile możliwe jest jednoczesne stosowanie obydwu wariantów zasady racjonalnego gospodarowania, o tyle nie ma możliwości jednoczesnego ich stosowania. Oznacza to, że przy optymalizacji rachunku ekonomicznego wybieramy zawsze tylko jedną z nich. Formułowanie jej zaś jako postępowanie prowadzące do maksymalizacji celu przy minimalizacji środków jest podejściem błędnym i sprzecznym z matematycznego punktu widzenia. 3.2. Rodzaje rachunku ekonomicznego W praktyce spotykamy się z wieloma rodzajami rachunku ekonomicznego. W zależności od przyjętego kryterium możemy wyróżnić następujące rodzaje rachunku ekonomicznego. Jeśli przyjąć kryterium jednostki miary w jakich jest on prowadzony, to wyróżnia się rachunek ekonomiczny naturalny i rachunek ekonomiczny wartościowy. Stosowanie konkretnego rodzaju uzależnione jest od aktualnych potrzeb jak i szczebla, na którym decyzja jest podejmowana. Przyjmując zaś za kryterium horyzont czasowy wyróżniamy rachunek perspektywiczny i bieżący. Pierwszy z nich dotyczy odleglejszego horyzontu czasu i ma w nim decydujące znaczenie wartości funkcji celu w całym okresie. Drugi zaś krótkiego okresu - a więc do 1 roku i decydujące znaczenie w nim mają bezpośrednie warunki ekonomiczne. Ze względu zaś na zakres jego stosowania wyróżnia się rachunek makroekonomiczny i rachunek mikroekonomiczny. Rachunek makroekonomiczny prowadzony jest w skali gospodarki narodowej i dotyczy, nie pojedynczych przedsiębiorstw . Z kolei mikroekonomiczny rachunek prowadzony jest zwykle w skali przedsiębiorstwa i uwzględnia ograniczenia i nakazy ogniw nadrzędnych. Odwołując się zaś do kryterium metody powiązań w gospodarce wyróżniamy rachunek poziomu i rachunek pionowy. W przypadku rachunku poziomego ogólne wskaźniki dyrektywne ustalane przez centrum gospodarcze przekazywane są w dół i na ich podstawie poszczególne podmioty gospodarcze przeprowadzają samodzielnie rachunek ekonomiczny. W przypadku zaś pionowego rachunku podejmowanie decyzji w skali makro dokonuje się na zasadzie sprzężenia zwrotnego, co wyraża się tym, że poszczególne branże przygotowują optymalne koncepcje w oparciu o rozwiązania poszczególnych podmiotów gospodarujących. Natomiast przyjmując za kryterium odniesienie do czasu przeszłego lub przyszłego, można mówić o rachunku ekonomicznym ex post (statystyczny, następczy) i rachunku ekonomicznym ex ante (planowy). Pierwszy z nich ma charakter porównawczy i analityczny gdyż jest on badaniem stanów przeszłych na podstawie danych statystycznych. Służy on przeważnie do oceny efektywności podjętych decyzji oraz do analizy gospodarki w oparciu o porównywanie osiągniętych efektów z dokonanymi nakładami, jak również często przybiera on formę porównań rzeczywistych z planowanymi. Rachunek zaś ex ante służy do przygotowania decyzji które mają zostać dopiero przyjęte. Ponieważ prowadzony powinien być on przed podjęciem konkretnej decyzji ekonomicznej, swym zakresem obejmuje on zarówno przewidywania jak i sytuacje niepewne. W oparciu o kryterium charakteru decyzji wyróżniamy rachunek ekonomiczny statyczny i dynamiczny. Rozróżnienie to wiąże się ściśle z częstotliwością podejmowanych decyzji. Jeśli decyzja odnosi się do rozstrzygnięć jednorazowym mamy do czynienia z rachunkiem statycznym. Jeśli zaś wymagane jest podejmowanie decyzji o charakterze przyczynowo skutkowym, wtedy rachunek ekonomiczny powinien mieć charakter dynamiczny. Każde z przedstawionych podziałów, a w ślad za tym rodzajów rachunków ekonomicznych ma zarówno zalety jak i wady. Ich skala zależna jest od warunków realizacji rachunku ekonomicznego. 3.3. Mierniki rachunku ekonomicznego Z punktu widzenia zasad racjonalnego gospodarowania, zasadniczym kryterium oceny działalności podmiotu gospodarczego, czy też określonego przedsięwzięcia jest stopień realizacji 150

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

celów społecznie obowiązujących w danym okresie - czyli efektywność tych przedsięwzięć. Instrumentami wykorzystywanymi do jej pomiaru jest zaś mierniki - najczęściej występujące w postaci wskaźników (to jest liczb wyrażających stosunek równorzędnych zjawisk w różnych okresach, względnie stosunek faktycznie osiągniętego poziomu zjawiska do poziomu zjawiska bazowego) i współczynników (to jest liczb wyrażających stosunek określonego faktu do całej zbiorowości wz której te fakty wynikają, Lub na tle których one zachodzą) oraz wyrażone w jednostkach naturalnych lub wartościowych. Wskaźniki wykorzystywane w analizach ekonomicznych dzieli się ogólnie na syntetyczne i cząstkowe; naturalne i wartościowe; oraz techniczno-ekonomiczne. Syntetycznymi wskaźnikami oceny działalności gospodarczej są konstrukcje sztuczne - to jest jako matematycznie uogólnienia wskaźników uprzednio obliczonych w konkretnych warunkach. Typowymi wskaźnikami syntetycznymi są: produkcja czysta, produkcja dodana oraz wskaźniki oparte na zysku (rentowność, suma zysku, stopa zysku), oraz mierniki kosztów własnych i akumulacji. Wskaźnikami cząstkowymi są wskaźniki odnoszące się do szczegółowo wybranych zjawisk mieszczących się w polu recepcji wskaźnika syntetycznego. Mogą one dublować informacje o zjawiskach opisywanych przez wskaźnik syntetyczny ale w innym ujęciu, lub też informacje te uzupełniać o zjawiska pozostające poza zasięgiem wskaźnika syntetycznego. Do tej grupy wskaźników zaliczamy wskaźniki: wydajności, rotacji środków obrotowych, gatunkowości, braków itp. Wskazane rodzaje mierników mogą pełnić rolę bierną i rolę czynną. Rola bierna miernika polega, że pozwala on oceniać zjawisko a posteriori. Rola zaś czynna miernika sprowadza się do tego, że pozwala on oceniać zjawisko a priori. Mierniki rachunku ekonomicznego w procesach gospodarowania spełniają różnorodne funkcje, spośród których za najbardziej istotne uznać należy informacyjną, regulującą oraz porównawczą. W sumie rola mierników rachunku ekonomicznego wiąże się bezpośrednio z obszarem ich działania i zmianą ich wielkości, informując przez to o zachodzących w nich zmianach czy przeobrażeniach. Innym rodzajem mierników są mierniki naturalne i wartościowe. Mierniki naturalne przydatne są do określania tylko pewnej grupy zjawisk ekonomicznych, i to w znacznej mierze ograniczonej. Ma ono miejsce wówczas gdy możemy je odnieść do takich samych wskaźników bazowych. Mierniki wartościowe to mierniki wyrażone w pieniądzu, czyli wartościowo wyrażonymi kosztami i efektami. Stosuje się je wówczas gdy nie ma możliwości posługiwania się wskaźnikami naturalnymi. 3.4. Pomiar efektywności działalności gospodarczej Efektywność - jako kategoria ekonomiczna - to stosunek efektów do nakładów osiągniętych i wydatkowanych w danym działaniu. W odniesieniu do działalności produkcyjnej przyjmuje się, że jej efektywność określana jest następującymi podstawowymi elementami; − poniesionymi nakładami na przygotowanie środków działania; − uzyskiwanymi efektami w postaci nowo wytworzonych (uzyskanych) środków; − czasem, w którym przebiega realizacja określonego działania, a więc w którym ponoszone są nakłady i równocześnie wypracowane efekty. Działaniem efektywnym jest dane działanie wówczas, gdy poniesione nakłady na działalność produkcyjną przynoszą w określonym czasie nadwyżkę w postaci efektów, która to nadwyżka może być włączona do dalszej działalności gospodarczej. Takiemu podejściu odpowiadają formuły efektywności. Najczęściej stosowaną formułą efektywności jest jej określenie jako stosunku efektów do nakładów osiągniętych i wydatkowanych w danych działaniach. Przyjmuje ona wówczas postać:

151

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

E=

U N

EFEKT (SKUTECZNOŚĆ) EFEKTYWNOŚĆ =  NAKŁAD (KOSZT) Niekiedy stosuje się inną formułę efektywności, przedstawiając ją jako różnicę pomiędzy efektem brutto a wydatkowanymi nakładami pracy.

E =U − N EFEKTYWNOŚĆ = EFEKT BRUTTO - WYDATKOWANE NAKŁADY PRACY (EFEKT NNETTO) Do pomiaru efektywności działań gospodarczych wykorzystuje się najczęściej wskaźniki techniczno-ekonomiczne, mające dużo cech wspólnych z wskaźnikami cząstkowymi, naturalnymi oraz wartościującymi. STRESZCZENIE W praktyce gospodarczej podmioty gospodarcze niejednokrotnie znajdują się w sytuacji, która rodzi potrzebę podjęcia decyzji i w odpowiedni sposób zadziałania. Pomocnym w tym względzie staje się odwołanie do trzech wiążących się ze sobą problemów, a mianowicie racjonalności oczekiwań, racjonalności postępowania - w tym ekonomizacji działań oraz rachunku ekonomicznego, lokalizując je jednocześnie w obszarze mikroekonomii. Punktem wyjścia do wyjaśnienie istoty tych problemów jest wcześniejszego określenia pojęcia samej racjonalności. Rozumie się, przez nie postępowanie oparte na zasadach poprawnego myślenia i skutecznego działania. Mając to na uwadze racjonalność oczekiwań odnosi się w wymiarze mikroekonomicznym do zachowania podmiotów jakimi są ludzie (konsumenci jako reprezentanci gospodarstw domowe oraz robotnicy i przedsiębiorcy jako reprezentanci przedsiębiorstw), zakładające, że ludzie będą się zachowywać racjonalnie, a więc, że potrafią oni uszeregować stojące przed nimi możliwości w kolejności od najbardziej do najmniej preferowanych i postępować w realnych warunkach gospodarowania według tych priorytetów. Uświadamienie faktu częściowej zależności polityki gospodarczej państwa od stopnia, w jakim ludzie prawidłowo antycypują jej skutki i działają zgodnie z własnymi przewidywaniami jest ważnym wkładem teorii racjonalnych oczekiwań . Z racjonalnością oczekiwań ściśle wiąże się problem racjonalności postępowania. Jest on odzewem na ograniczoność zasobów napotykających na nieograniczoność potrzeb ludzkich. W odniesieniu do rzeczywistości gospodarczej tym działaniem jest racjonalne gospodarowanie, przez które rozumie się dokonywanie najbardziej korzystnych wyborów przy podejmowaniu decyzji w zakresie celów społecznogospodarczych oraz środków i metod ich realizacji. Sprowadza się ono do: stwierdzenia jakie rozwiązania mogą być brane pod uwagę; porównania ich ze sobą w oparciu o określone kryteria oraz wybraniu rozwiązania najbardziej korzystnego (optymalnego). Postępowanie to podporządkowane jest ogólnej zasadzie postępowania w warunkach kwantyfikacji celu i środków działania nazywanej zasadą racjonalnego gospodarowania i ujmowanej dwojako. Maksymalny stopień realizacji celu osiąga się postępując: tak, aby przy danym nakładzie środków uzyskać maksymalny stopień realizacji celu - i wówczas taki wariant postępowania nazywa się zasadą największego efektu lub zasadą największej wydajności; albo tak, aby przy danym (z góry określonym) stopniu realizacji celu użyć minimalnego nakładu środków i wówczas taki wariant postępowania nazywa się zasadą oszczędności środków, jak również zasadą najmniejszego kosztu lub zasadą najmniejszego wysiłku. Ważną stroną racjonalności działań jest jej ekonomizacja, to jest osiągnięcie zamierzonego celu w sposób jak najbardziej ekonomiczny. Postępowanie takie nazywa się ekonomizacją działań i sprowadza się ona do respektowania oszczędności i wydajności (produktywności) w wykorzystaniu przestrzeni (miejsca), czasu, materii (materiałów, narzędzi, ogółu rzeczy, itp.) oraz energii (siły) którymi się rozporządza. Rozwiązywanie problemów stanowiących jej istotę kierunkuje w tym względzie szereg zasad (nazywanych często zasadami prakseologicznymi), a mianowicie: minimalizacji interwencji, antycypacji, potencjalizacji i automatyzacji. W praktyce gospodarczej znaczący wpływ na przebieg procesów gospodarczych i ocenienie czy są one racjonalne, czy też nie ma rachunek ekonomiczny, który z jednej strony musi być kojarzony ze sformalizowanymi procedurami i metodami kalkulacji, z drugiej zaś jednocześnie być podporządkowany ekonomicznym a nie innym kryteriom podejmowania decyzji gospodarczych i który dąży do wskazania

152

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

podstaw wyboru ekonomicznie najlepszych wariantów tych decyzji. W praktyce w pełnym zakresie odwołanie się do niego jest możliwe tylko w określonych warunkach, a mianowicie: efekty działalności gospodarczej i nakłady ponoszone w związku z nią muszą być mierzalne i muszą być wyrażone w takich samych jednostkach miary oraz trzeba dysponować możliwie jednoznacznymi kryteriami wyboru.

PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA oczekiwań, racjonalna ignorancja, racjonalne Racjonalność postępowanie, racjonalne gospodarowanie, zasady racjonalnego gospodarowania, ekonomizacja działań, zasady i formy ekonomizacji działań, rachunek ekonomiczny, efektywność gospodarowania. ZAGADNIENIA KONTROLNE I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX.

OMÓW KWESTIĘ RACJONALNOŚCI OCZEKIWAŃ. OMÓW KWESTIĘ RACJONALNEJ IGNORANCJI. OMÓW KWESTIĘ RACJONALNEGO POSTĘPOWANIA. OMÓW KWESTIĘ RACJONALNEGO GOSPODAROWANIA. SCHARAKTERYZUJ ZASADY RACJONALNEGO GOSPODAROWANIA. OMÓW ISTOTĘ EKONOMIZACJA DZIAŁAŃ. OKREŚL ORAZ OMÓW ZASADY I FORMY EKONOMIZACJI DZIAŁAŃ. PRZEDSTAW ISTOTĘ RACHUNKU EKONOMICZNEGO. OKREŚL ISTOTĘ POJĘCIA "EFEKTYWNOŚĆ GOSPODAROWANIA".

LITERATURA ZALECANA 1. Elementarne zagadnienia ekonomii. Praca zbiorowa pod red R.Milewskiego, PWN, Warszawa 1993, rozdz.1 2. Elementy makro i mikro ekonomii dla inżynierów. Pod redakcją naukowa S.Marciniaka, PWN, Warszawa 1993, rozdz.7 3. D.R.Kamerschen, R.B.McKenzie, C.Nardinelli, Ekonomia, FGNZZZ "SOLIDARNOŚĆ", Gdańsk 1991, rozdz.16 i 17 4. P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 1, PWN, Warszawa 1995, rozdz.21 5. Z.Wiszniewski, Mikroekonomia współczesna. Syntetyczne ujęcie, CEiRB OLIMPUS, Warszawa 1994, rozdz.1

153

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

XIV. RYNKI CZYNNIKÓW PRODUKCJI Dla rynku, obok zagadnień związanych z wyznaczaniem cen i ilości produktów konsumpcyjnych na rynku (doskonale i niedoskonale konkurencyjnym) istotnymi i równie ważnymi są zagadnienia związane z ustalaniem cen na czynników produkcji oraz wielkości popytu na te czynniki. Kwestie dotyczące tej problematyki są przedmiotem zainteresowań teorii ustalania cen czynników zwanych również teorią podziału. Ekonomia wyróżniając dwa aspekty podziału: między poszczególne jednostki (gospodarstwa domowe) oraz pomiędzy różne czynniki produkcji (renta dla ziemi, płace dla pracy i zyski dla kapitału) podporządkowuje go popytowi i podaży. Oznacza to, że kwestie te są także częścią składową ogólnej teorii cen. Przedstawienie istoty problemu rynków czynników produkcji wymaga określenia: relacji pomiędzy zasobami gospodarczymi a czynnikami produkcji; istoty rynku czynników produkcji i jego roli w gospodarce rynkowej oraz kształtowania się cen na czynniki produkcji pod wpływem podaży i popytu.

1. ZASOBY GOSPODARCZE A CZYNNIKI PRODUKCJI W celu zaspokojenia swoich potrzeb na dobra (tak konsumpcyjne jak i produkcyjne), człowiek przekształca w procesie produkcyjnym na nie dostępne mu zasoby. Z punktu ekonomicznego punktu widzenia wyróżniamy trzy podstawowe grupy zasobów: − zasoby ludzkie (ludzie wraz z ich umiejętnościami i doświadczeniem), − zasoby naturalne (dobra dane przez naturę, nie wytworzone przez człowieka), oraz − zasoby kapitałowe (kapitał rzeczowy i finansowy). Zasoby te nie są jednak w prostym przełożeniu czynnikami produkcji. Takowymi są bowiem usługi tych zasobów. Kupując pracę, kupuje się usługę siły roboczej a nie samych ludzi. Podobnie rzecz ma się z innymi czynnikami produkcji. Najczęściej spotykanym ujęciem wyróżnienia czynników produkcji jest ich klasyczny podział na trzy grupy (usług): pracę, kapitał i ziemię. Dążąc do określenia ceny tych czynników produkcji, trzeba mieć na uwadze fakt, że jest to cena usługi którą one świadczą. Ponieważ każdy z czynników produkcji charakteryzują inne cech, różną jest też ich cena. W praktyce również zróżnicowane są ceny poszczególnych rodzajów danego czynnika produkcji. Zróżnicowanie cen czynników produkcji ma charakter dynamicznego lub równowagowego. Oba te rodzaje zróżnicowań są ściśle ze sobą powiązane. Dynamiczne zróżnicowanie ma miejsce wówczas gdy niektóre różnice w cenach odzwierciedlają czasowy stan nierównowagi i charakteryzują się samolikwidacją, co jest powodowane przede wszystkim wzrostem jednych przemysłów, a zmniejszeniem się innych. Różnice te ujawniając się wywołują jednocześnie procesy prowadzące do realokacji czynników i eliminacji zróżnicowań. Natomiast równowagowe zróżnicowanie występuje w sytuacji gdy zróżnicowanie cen pewnych czynników utrzymuje się bez generowania sił, które je eliminują. Różnice te są powiązane z różnicami w samych czynnikach ze względów jakościowych (różne kwalifikacje, różna urodzajność gruntów) i niepieniężnymi korzyściami. Ceny czynników produkcji - podobnie jak ceny towarów konsumpcyjnych - są wyznaczane przez siły popytu i podaży. Ponieważ jednak czynniki produkcji są jednak specyficznym towarem, bowiem kupuje się je nie dla nich samych, lecz dla przekształcenia ich w nakłady dające nowy produkt, który przynosi zysk, popyt na nie zależy od istnienia popytu na dobra, które są z niego wytwarzane lub, które ten czynnik pozwala produkować. Oznacza to jednocześnie, że popyt na czynniki produkcji jest pochodny popytowi na dobra finalne. W ślad za tym trzeba zauważyć, że popyt (całkowity) na dany czynnik jest sumą popytów na niego we wszystkich dziedzinach produkcji w których jest używany.

154

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

2. RYNEK CZYNNIKÓW PRODUKCJI I JEGO ROLA W GOSPODARCE RYNKOWEJ W omawianym przez nas wcześniej modelu gospodarki rynkowej uwzględnione były dwie grupy podmiotów - gospodarstwa domowe oraz przedsiębiorstwa. Wzajemne powiązania i zależności między podmiotami powstają za pośrednictwem rynku dóbr oraz rynku czynników produkcji. Gospodarstwa domowe kształtują na rynku czynników produkcji podaż tych czynników oferując swoją pracę, ziemię oraz zasoby kapitałowe przedsiębiorstwom. Przedsiębiorstwa natomiast, wyznaczają popyt na czynniki produkcji płacąc za nie określone ceny. Ceny tych czynników są dla producentów kosztem produkcji. Producenci osiągają określone korzyści ze sprzedaży dóbr i usług. Każdy z podmiotów na rynku czynników produkcji poszukuje pozycji optymalnej tzn. dąży do optymalizacji korzyści z podjętych działalności. Powstające na rynku czynników produkcji relacje między popytem, podażą i ceną uzależnione są od tego, w warunkach jakiej konkurencji / doskonałej lub niedoskonałej / działają podmioty gospodarcze. Producenci konkurują między sobą o jak najkorzystniejsze warunki zakupu czynników produkcji, zaś gospodarstwa domowe konkurują między sobą o jak najkorzystniejszą ich sprzedaż. Niezależnie od tego kupujący / producenci / konkurują ze sprzedającymi / gospodarstwami domowymi /. Z punktu widzenia analizy rynku czynników produkcji istotne znaczenie mają wskaźniki odzwierciedlające efektywność ich zastosowania (zatrudnienia). Najczęściej odwołuje się do wskaźników : przychodów krańcowych z czynnika produkcyjnego (MPR - z ang. marginal revenue product) oraz kosztów krańcowych czynnika produkcyjnego (MFC - z ang. marginal factor costs). Przychody krańcowych z czynnika produkcyjnego (MPR - z ang. marginal revenue product) to przyrost przychodów całkowitych osiągnięty przez przedsiębiorstwo ze sprzedaży produktów wytworzonych przez dodatkową jednostkę czynnika produkcyjnego. Określa się je według formuły: MRP =

∆ TR ∆Q

gdzie: TR - całkowite przychody przedsiębiorstwa ze sprzedaży swoich czynników produkcji Q - czynnik produkcji Natomiast koszty krańcowe czynnika produkcyjnego (MFC - z ang. marginal factor costs) to przyrost kosztów całkowitych spowodowany przyrostem danego czynnika produkcji o jedną jego jednostkę. Określa się je według formuły: MFC =

∆ TC ∆Q

gdzie: TC - całkowite koszty przedsiębiorstwa na wszystkie czynniki produkcyjne Q - czynnik produkcji 2.1. Rynek pracy Analiza rynku pracy - ze względu na charakter pracy jako czynnika produkcji - rozpatrywana musi być w wymiarze indywidualnym i całościowym. Pomocnym w przeprowadzeniu analizy rynku pracy są krzywe podaży pracy - indywidualne i dla całego rynku. Pierwsza z nich - krzywa indywidualnej podaży pracy - odzwierciedla indywidualną podaż pracy spowodowaną popytem na dobra i usługi konsumpcyjne. Pokazuje ona zależność między 155

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

stawką płac a wielkością popytu w danym okresie, czyli określa ile czasu dany człowiek chce pracować przy każdej stawce płac w danym okresie (rysunek 14.1.). Jeżeli nominalna stawka płacy (przez którą rozumieć należy pieniężną cenę pracy) rośnie, to dzięki przepracowaniu każdej godziny pracownik może zwiększyć i polepszyć swoją konsumpcję, co prowadzi do zwiększenia wielkości podaży. Krzywa indywidualnej podaży ma wówczas charakter dodatnio rosnącej. Jeśli zaś stawka płacy przekroczy pewien wysoki poziom to pracownik czuje, że jego potrzeby konsumpcyjne zostały zaspokojone i jednocześnie wysoko ceni przyjemności związane z czasem wolnym, czego konsekwencją staje się ograniczenie podaży pracy. Krzywa indywidualnej podaży utrzymuje nadal charakter wznoszącej się, ale w lewo. Pokrywa się z krzywą przychodu krańcowego z pracy. Ponieważ indywidualna podaż pracy jest zróżnicowaną w poszczególnych gospodarstwach domowych, w każdym z nich dostrzec można pewien niski - ale różny poziom - stawki płac poniżej którego nikt z członków danego gospodarstwa domowego nie będzie chciał pracować - i pewien wysoki poziom stawki płac, powyżej którego dane gospodarstwo będzie ograniczać podaż swojej pracy. Druga zaś - krzywa podaży na pracę dla całego rynku, pokazuje zależność między stawką płac a wielkością podaży dla całego rynku. Otrzymujemy ją przez poziome zsumowanie indywidualnych popytów na pracę (wykres 14.2.), a więc dodanie do siebie wielkości podaży każdego z gospodarstw, zgłaszanej przy każdej stawce. Kształtuje się ona w części wznosząco dodatnio (w prawo), a w części wznoszącą w lewo - ale przy tak wysokich stawkach płac, które nie są osiągane na żadnym rynku. Wykres 14.1. Krzywa indywidualnej podaży pracy Wykres 14.2. Krzywa podaży pracy dla pojedynczych gospodarstw i dla rynku.

2.2. Rynek kapitału Rynek kapitału, ze względu na charakter tego czynnika produkcji - jest dalece zróżnicowanym. W jego obszarze wyróżnić można rynek pieniężny, finansowy, walutowy, środków produkcji i inne. Rynek kapitału jak każdy rynek ma stronę popytową i stronę podażową. Popyt na kapitał (który odzwierciedla krzywa popytu na ten czynnik) odzwierciedlają możliwości inwestycyjne (uszeregowane według wielkości stopy rentowności), które z kolei zależą od wielkości globalnego popytu w kraju, uwarunkowanego ożywieniem lub depresją całej gospodarki i wielkością własnych kapitałów przedsiębiorstw. Podaż kapitału stanowią natomiast zgromadzone w bankach oszczędności ludności i wkłady przedsiębiorstw. Podaż może mieć charakter krótkoterminowy lub długoterminowy. Podaż krótkoterminową tworzą fundusze w bankach, przy nie zmienionej stopie procentowej. Tę zaś wyznacza punkt przecięcia pionowej prostej podaży kapitału i krzywej popytu na kapitał w postaci możliwości inwestycyjnych. W praktyce, pod wpływem banku emisyjnego - poprzez politykę otwartego rynku (to jest sprzedaż lub skup państwowych papierów wartościowych, wyznaczanie stopy redyskontowej i przepisy o obowiązkowych rezerwach bankowych) - może być ona podwyższona lub obniżona. Podaż długoterminową tworzy również fundusze w bankach ale przy zmiennej stopie procentowej. Rosnąć mogą one przez zwiększenie oszczędności, na skutek wzrostu PKB oraz zmiany rozłożenia dochodów. Powoduje to - w odzwierciedleniu tej sytuacji, że krzywa podaży kapitału staje się krzywą rosnącą, a wysokość stopy procentowej wyznaczana jest przez przecięcie się krzywej popytu na kapitał i jego podaż (wykres 14.3.). Wykres 14.3. Krótkoterminowa i długoterminowa równowaga popytu i podaży kapitału 156

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

2.3. Rynek ziemi /(surowców naturalnych) Rynek ziemi jako rynek tego czynnika produkcji jest dalece zróżnicowany. Jest to wynikiem rozumienia ziemi jako czynnika produkcji. W praktyce rozumiany bywa on bardzo szeroko, bowiem jako znaczy zastosowanie zasobów naturalnych i wąsko jako ziemia - czyli jako użytek rolny. Bez względu na zakres rozumienia tego czynnika, zarobek z tytułu jego zastosowania określany bywa jako renta. Bliżej precyzując rentę stanowi różnica między ceną, którą czynnik produkcji otrzymuje, a ceną, jaka by wystarczała, aby móc włączyć go do produkcji (to jest ponad koszt alternatywny). W odniesieniu do ziemi jako czynnika produkcji w obu rozumieniach - szerokim i wąskim rena przyjmuje także postać tzw. quazi renty. Ma to miejsce w przypadku sztywnej podaży czynnika ziemi, to jest mającej charakter doskonale nieelastycznej). Rozumie się pod tym pojęciem cenę, którą czynnik produkcji o czasowo sztywnej podaży otrzymuje powyżej kosztu alternatywnego. Wiąże się ona ściśle z kosztami ponoszonymi przez poszczególne przedsiębiorstwa, aby powstrzymać dany czynnik od przemieszczania się do innych przedsiębiorstw, którym byłby on również potrzebny. Ograniczając zakres funkcjonowania rynku ziemi w wąskim rozumieniu jej jako czynnika produkcji (wykres . 14.4.), przykładem uzyskania quazi renty jest sytuacja w której właściciel użytków rolnych, za dzierżawę ich 1 ha otrzymuje 4 mln zł (p1), a byłby gotów je wydzierżawić za 2 mln zł (po). Wyniesie ona wówczas 2 mln zł (p1 - po) i będzie ona efektem z jednej strony ograniczonej sztywnej podaży użytków rolnych, z drugiej strony zaś wynikiem zwiększonego popytu na produkt finalny (z Do do D1) w którego wytwarzaniu biorą one udział. Równowaga na rynku ziemi (jako użytku rolnego) zależy od popytu na nią i od podaży na nią w danym miejscu (patrząc z punktu terytorialnego rozmieszczenia). Z reguły będzie ona kształtować się przy wyższej cenie ziemi i mniejszej jej podaży w miastach i przy niższej cenie i większej podaży na prowincji. Wpływ na uzyskiwaną cenę ma również jakość użytków rolnych. Wykres 14.4 Renta i quasi renta

3. POPYT I PODAŻ NA RYNKU CZYNNIKÓW PRODUKCJI Rynek czynników produkcji jest również obszarem ścierania się popytu i podaży na nie. Każda z stron rynku kształtowana jest pod wpływem innych przesłanek . 3.1. Popyt na rynku czynników produkcji Popyt na czynniki produkcji jest wynikiem decyzji producentów kupujących w zależności od potrzeb odpowiednie ilości i rodzaje usług czynników produkcji, jak np. pracę, kapitał, ziemię itp. Decyzje te podyktowane są dążeniem do maksymalizacji zysku i uwzględniają przynajmniej dwa elementy: • kształtowanie się kosztów produkcji związanych z wykorzystywaniem czynników w ramach danej technologii produkcji; • przychody ze sprzedaży wytworzonych produktów, które / przychody / zależą od wielkości produkcji oraz cen rynkowych. Można powiedzieć, że decyzje producentów dotyczące zakupów czynników produkcji są spowodowane ich dążeniem do maksymalizacji zysku, którą osiąga się na drodze najtrafniejszych kombinacji czynników wytwórczych / maksymalizację kosztów na jednostkę produkcji / oraz najwłaściwszego dostosowania podaży do efektywnego popytu na rynku. 157

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Popyt na czynniki produkcji w sposób oczywisty jest uzależniony od popytu na produkty, do wytworzenia których czynniki te są używane. Do rozpatrzenia popytu na czynniki produkcji niezbędne jest odwołanie się do wybranych pojęć i zależności między nimi, a zwłaszcza do: produktu marginalnego (końcowego), utargu całkowitego i krańcowego oraz kosztu marginalnego. Produkt marginalny (krańcowy) - to przyrost produkcji osiągany z dodatkowej jednostki czynnika zmennego (np. pracy). ∆ PC PM L = ∆L gdzie:

L - zatrudnienie PC - produkcja całkowita PML - marginalny produkt pracy Utarg (przychód) całkowity - to iloczyn ilość sprzedanych produktów i ich ceny. Utarg (przychód) krańcowy (UM) - to dodatkowy utarg osiągany przez przedsiębiorstwo dzięki sprzedaży dodatkowej jednostki produkcji. Koszt marginalny ( krańcowy) - to zmiana kształtu całkowitego (∆ KC) wynikająca ze zmiany wielkości produkcji o dodaną jednostkę (∆ Q). KM =

∆ KC ∆Q

(2)

Ponieważ w krótkim okresie koszt stały całkowity nie zależy od wielkości produkcji ( Q ), więc koszt marginalny (krańcowy) można potraktować jako zmianę kosztu zmiennego całkowitego wynikającą z jednostkowej zmiany produkcji. KM =

∆ KZC ∆Q

(3)

Między produktem marginalnym, a kosztem marginalnym przy danej cenie czynnika zmiennego zachodzi taka zależność, że jeśli rośnie produkt marginalny, to spada koszt marginalny. W momencie kiedy produkt marginalny (PM) zaczyna spadać, wówczas koszt marginalny zaczyna rosnąć. Momentowi temu odpowiada punkt przegięcia na krzywej produktu całkowitego. Maksymalizację zysku zapewnia taka wielkość produkcji, przy której koszty krańcowe równają się utargowi krańcowemu. KM = UM ( 4 ) Jeżeli przy tak ustalonej wielkości produkcji zyski są ujemne, wówczas należy przerwać produkcję (o ile umożliwi to zmniejszenie strat). Krzywe popytu na czynniki są ujemnie nachylone. Spowodowane jest to wpływem zmiany cen na ich koszty, a w konsekwencji tego, na ceny wytwarzanych towarów oraz wskutek substytucji czynników względnie droższych czynnikami tańszymi. Krzywe popytu w tej sytuacji odzwierciedlają silne wzajemne powiązania i oddziaływanie na siebie rynków czynników produkcji i dóbr z nich wytwarzanych. 3.1.1. Kształtowanie się popytu na jeden czynnik produkcji Kształtowanie się popytu na czynniki produkcji rozpatrzymy na przykładzie jednego zmiennego czynnika produkcji jakim jest praca. Przyjmujemy, że pozostałe czynniki są stale.

158

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Zatrudnienie dodatkowego pracownika powoduje przyrost produkcji, ale także wpływa na przeciętną wielkość produkcji wszystkich zatrudnionych pracowników / PPL = PC/ L / według relacji: PML = PPL + ∆ PPL * L Mnożąc przyrost produkcji uzyskany dzięki zatrudnieniu dodatkowego pracownika (PML) przez cenę sprzedaży ( p ) produktu otrzymamy wartość produktu marginalnego (WPML = p * PML), natomiast mnożąc produkt przeciętny pracy przez cenę sprzedaży produktu, otrzymamy wartość produktu przeciętnego (WPPL = p * PPL). Wartość produktu marginalnego (WPML) jest dla przedsiębiorstwa przyrostem przychodu spowodowanym przyrostem zatrudnienia, czyli utargiem (przychodem) krańcowym otrzymywanym z czynnika pracy, natomiast wartość produktu przeciętnego (WPPL) jest utargiem (przychodem) przypadającym na jednego zatrudnionego. Przedsiębiorstwo powinno zwiększać zużycie czynnika zmiennego (w analizowanym przypadku pracy) do momentu zrównania się wartości produktu marginalnego pracy (utargu marginalnego) z kosztem marginalnym pracy. Na rynku doskonale konkurencyjnym koszt marginalny pracy równy jest rynkowej cenie zakupu jednostki pracy, czyli płacy (w). KML = w Wobec tego optymalna wielkość zatrudnienia maksymalizująca zysk przedsiębiorstwa (zgodnie ze wzorem 4) osiągana jest wówczas gdy: WPML = p * PML = w Jeżeli płaca rynkowa wynosi w1, wówczas przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk zatrudnia L1 pracowników (jednostek czynnika pracy). Jeżeli zatrudnia ich mniej (L < L1), oznacza to, że przedsiębiorstwo maksymalizuje zysk przy wyższym poziomie płac. Jeżeli zaś zatrudnia ich więcej (L > L1), oznacza to, że maksymalizuje ono zysk przy niższym poziomie płacy W warunkach konkurencji doskonalej przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk powinno zwiększyć zakup czynnika zmiennego aż do spełnienia następujących warunków: • warunek konieczny - równanie WPM danego czynnika z jego KM, • warunki wystarczające - krzywa WPM malejąca i położona poniżej krzywej WPP w punkcie równości WPM z KM. Wielkość zakupionego przez przedsiębiorstwo czynnika zmiennego produkcji spełniającego powyższe warunki jest wielkością optymalną, wyznaczającą rozmiary popytu na ten czynnik. Krzywą popytu czynnika zmiennego jest malejący odcinek krzywej WPM. W warunkach danej technologii produktu (danego PM) wzrost ceny sprzedaży jednostki produktu przesuwa krzywa WPM w prawo, natomiast spadek ceny przesuwa ja w lewo. Przy danej (stałej) cenie produktu krzywa WPM przesuwa się w prawo w wyniku wprowadzenia lepszej technologii (przesunięcia krzywej PM w prawo). Krzywa popytu na czynniki zmienny produkcji zależy więc od warunków na rynku produktu, zwłaszcza od wielkości popytu na produkt. Wykres 14.5. Optymalna wielkość zatrudnienia

3.1.2. Kształtowanie się popytu na wiele czynników produkcji W przypadku uwzględnienia wielu czynników produkcji, krzywa popytu na dany czynnik kształtuje się inaczej niż wtedy gdy przedsiębiorstwo kupuje jeden czynnik. 159

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Krzywa popytu nie jest wówczas równoznaczna z krzywą WPM. Wynika to z wzajemnego powiązania krzywych WPM wszystkich zmiennych czynników. Zmiana w wielkości wykorzystania jednego czynnika (spowodowana zmianą ceny tego czynnika) wywołuje zmianę WPM oraz wykorzystywanych ilości pozostałych czynników. Zmiany te przemieszczają krzywą WPM czynnika, który proces ten uruchomił. Zmiana ceny danego czynnika zmiennego doprowadza do, przesunięcia krzywej WPM tego czynnika, co oznacza, że nie możemy utożsamiać krzywej WPM danego czynnika z krzywą popytu (wykres 14.6). Wykres 14.6. Krzywa popytu w warunkach wielu czynników produkcji Równoważnym czynnikiem produkcji jest praca (wielkość zatrudnienia). W punkcie wyjściowym analizy płaca wynosi w1, natomiast odpowiednią krzywą wartości produktu marginalnego pracy jest WPM1. W tym przypadku przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk zatrudni L1 pracowników (punkt A). Gdy płaca obniży się do wielkości w2, przesuwając się po krzywej WPM1 w dół, osiągamy punkt B, który wyznacza nową wielkość popytu na pracowników równą L2. Praca połączona jest jednak w procesie produkcji z innymi czynnikami np. z kapitałem (K). Jeżeli cena kapitału (K) nie zmienia się, to wówczas praca jako czynnik staje się względnie tańsza i przedsiębiorstwu opłaca się zastępować czynnik kapitału czynnikiem pracy. Rośnie więc zatrudnienie i dany zasób kapitału jest wykorzystywany przez większą liczbę pracowników. Krzywa popytu na kapitał odpowiada malejącemu odcinkowi krzywej wartości produktu marginalnego kapitału (WPMK = p * PMK). Przedsiębiorstwo maksymalizuje zysk wówczas, gdy WPMK = p * PMK = r, gdzie r jest ceną jednostki czynnika kapitału. Przy danych / stałych / r i p, zmiany WPMK uzależnione są od zmian PMK. Zmniejszenie ilości czynnika kapitału oznacza w tych warunkach wzrost PMK, co przy niezmiennej cenie jednostki kapitału powoduje naruszenie równości WPMK = r. Ilość stosowanego w produkcji czynnika kapitału nie jest już optymalna i by powrócić do stanu optymalnego trzeba zmniejszyć PMK, czyli zwiększyć ilość wykorzystywanego kapitału. Wzrost ilości kapitału oznacza zwiększenie wyposażenia każdego pracownika w kapitał, co z kolei powoduje (przy zachowaniu stałości p i w) wzrost produktu marginalnego pracy (PML). W efekcie rośnie wartość produktu marginalnego pracy (WPML). Zwiększone wykorzystanie kapitału przesuwa krzywą wartości produktu marginalnego z WPM1 do WPM2, poziom płacy w2 przecina krzywą WPM2 w punkcie C, co powoduje zwiększenie popytu na pracę z L2 do L3. Jeżeli płaca rosłaby w sposób ciągły, wówczas krzywa WPML nieustannie przemieszczałaby się, a punkty przecięcia poziomów plac z krzywymi WPML (w naszym przypadku A i C) utworzyłyby krzywą popytu na pracę DD. Podobnie można wyznaczyć krzywą popytu na wszystkie czynniki produkcji. W przypadku dwóch, lub więcej zmiennych czynników, krzywe popytu na czynniki mają nachylenie ujemne. 3.1.3. Popyt rynkowy na czynniki produkcji W przypadku popytu rynkowego na produkty, jest on sumą krzywych popytu każdego konsumenta. Podobnie można potraktować popyt rynkowy na czynniki produkcji, z tym że jego wyznaczanie jest bardziej skomplikowane. Wynika to z faktu, że przy zmianie ceny czynnika produkcji, poszczególne przedsiębiorstwa dążąc do maksymalizacji zysku dostosowują odpowiednio wielkość produkcji. Zmiany wielkości produkcji przez wszystkie przedsiębiorstwa doprowadzają do zmiany ceny rynkowej produktu, co z kolei wpływa na przesunięcie krzywej popytu przedsiębiorstw na czynnik produkcji. Chcąc wyznaczyć krzywa popytu przedsiębiorstw na czynnik produkcji trzeba więc uwzględnić przesuwanie się krzywych popytu każdego przedsiębiorstwa, które mogą być różne w każdym przypadku. Dlatego w praktyce przyjmuje się 160

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

upraszczające założenie, że funkcje produkcji oraz funkcje popytu przez czynnik produkcji każdego przedsiębiorstwa są takie same. Konsument dąży do maksymalizacji zadowolenia (użyteczności) z konsumpcji dóbr. Konsument jest jednak także przedmiotem sprzedającym na rynku swoją pracę (usługę pracy). Posiadając do dyspozycji daną ilość czasu, może go rozdzielić na różne zastosowania, w tym część na zarobkowanie, które mu dostarcza dochód wydatkowany następnie na zakup dóbr. Część czasu wolną od pracy konsument może przeznaczyć na różne cele. W wyniku podjętej decyzji konsument wybiera między dochodem z pracy (sumą dóbr które można zakupić) oraz czasem wolnym od pracy. Konsument porównuje użyteczność jednostki czasu wolnego z użytecznością dóbr, które można zakupić za ten dochód. W miarę zwiększania poziomu konsumpcji użyteczność każdej dodatkowej jednostki dobra zmniejsza się. Konsument jest wówczas skłonny do rezygnacji z coraz mniejszej ilości jednostek dochodu z pracy w zamian za dodatkowe zwiększenie czasu wolnego o jednostkę. Pracownik wyznaczając wielkość czasu wolnego określa jednocześnie wielkość czasu pracy, czyli wielkość podaży pracy pracownika. Zmiana ceny rynkowej pracy (płacy) powoduje zmianę podziału zasobu czasu pracownika na czas pracy, czyli zmiana podaży pracy pracownika. Relacja płaca - czas pracy stanowi funkcję podaży pracy pojedynczego pracownika. 3.2. Podaż na rynku czynników produkcji Istotną stroną rynku czynników produkcji jest również podaż. Ta strona rynku zajmuje się ilościowym dostępem czynników produkcji po różnych cenach. Ujawnia ona ograniczenia i warunki po jakich właściciele oferują dane czynniki do sprzedaży. Wpływ na taką sytuację mają cechy tych czynników, które najogólniej pozwalają je podzielić na wyczerpywalne (węgiel, ropa, gaz) i odnawialne (budynki, maszyny, drewno). Ponieważ jednak zasoby świadczące usługi jako czynniki produkcji są w całości ograniczonymi, przeto podstawowym problemem rynku czynników produkcji jest ich efektywne wykorzystanie. Podejście takie oznacza jednocześnie, że podstawowym kryterium rozdziału zasobów jest ich efektywność, czyli zastosowanie wszędzie tam, gdzie przynoszą one największy efekt w postaci dochodu lub zysku. Właściciele czynników produkcji będąc zainteresowani maksymalizacją swego dochodu, tak będą je przemieszczali aby osiągnąć z nich największe korzyści. Informacją zaś kierunkującą przemieszczanie czynników produkcji będą ceny oferowane na rynku przez potencjalnych nabywców. Zjawisko przemieszczania czynników produkcji trwać będzie tak długo, dopóki dochody z każdej jednostki danego czynnika staną się takie same we wszystkich możliwych zastosowaniach. Wpływ na efektywność rozdziału czynników produkcji ma również zmiana podaży tych czynników. Uwidacznia to wyraźnie krzywa podaży, która zgodnie z teorią podaży ma nachylenie dodatnie. Wskazuje ona, że podaż czynników wzrasta przy wzroście ceny i maleje przy jej spadku. Uwidacznia ona również, że w przypadku wolnych cen czynników produkcji, ceny te i ilości czynników produkcji zmierzają do punktu, w którym żądane ilości są równe dostarczanym i jednocześnie dostarczają jednakowych wynagrodzeń pieniężnych. W praktyce jednak, punkt ten ulega pewnemu przesunięciu, gdyż właściciele biorą pod uwagę nie tylko zmianę ceny i ilości czynników produkcji, ale również i inne elementy, takie jak: ryzyko, wygodę, ocenę otoczenia itp. Oznacza to, że przy wyborze zastosowania danych czynników produkcji trzeba brać pod uwagę nie tylko korzyści pieniężne ale również korzyści niepieniężne, a więc uwzględniać łączną sumę tych korzyści. Przeświadczenie to legło u podstaw hipotezy równych korzyści mówiącej, że właściciele czynników produkcji będą wybierali takie ich zastosowanie (użycie) które przynosi dla nich największą korzyść netto (obejmującą zarówno korzyści pieniężne jak i niepieniężne). Określenie korzyści netto napotyka jednak na przeszkodę którą są trudności w wycenie niepieniężnych korzyści. Stąd też zakłada się, że różnice niepieniężne między dwoma zastosowaniami czynnika będą stałe lub będą zmieniać się powoli, co pozwala z kolei przewidywać, że zmiany pieniężnych korzyści będą rozszerzały lub zawężały lukę pomiędzy 161

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

nimi a korzyściami niepieniężnymi i powodowały, że zasoby będą przepływały w odpowiedzi na zmianę. Znaczenie korzyści niepieniężnych jest dość zróżnicowane w odniesieniu do podstawowych grup czynników produkcji. Są one bardziej znaczące dla czynnika pracy niż dla innych czynników. Istotną role dla podażowej strony rynku czynników produkcji odgrywa mobilność tych czynników, czyli możliwość przenoszenia ich do innych zastosowań. Za bardzo mobilny jest uważany ten czynnik produkcji, który łatwo przemieszcza się między różnymi zastosowaniami w odpowiedzi ma małe zmiany bodźców. W tej sytuacji podaż czynnika produkcji będzie bardzo elastyczna, gdyż mała zmiana bodźca (ceny) powoduje duży jego przepływ. Niemobilnym jest natomiast ten czynnik produkcji, który trudno przemieszcza się między różnymi zastosowaniami nawet w odpowiedzi na dużą zmianę bodźca. W tej sytuacji podaż czynnika produkcji będzie nieelastyczna i nawet duża zmiana bodźca spowoduje mały jego przepływ. Patrząc na podstawowe grupy czynników produkcji z punktu widzenia kryterium mobilności i niemobilności zauważyć trzeba znaczne ich zróżnicowanie pod tym względem. Praca jest fizycznie mobilna, chociaż kwalifikacyjnie zdecydowanie mniej, bowiem wymaga więcej czasu na odpowiednią reakcję. Jeśli chodzi o ziemię to mobilna jest ekonomicznie, a niemobilna fizycznie. Natomiast jeśli chodzi o kapitał to część jego jest mobilna, a część zdecydowanie niemobilna. W związku z tym uznać można, że rynek czynników produkcji w sumie - pomijając rynek pracy - nie jest tak skomplikowany. Celem konsumenta jest otrzymanie możliwie największego dochodu z posiadanych zasobów. Oznacza to, że właściciel zasobów jest skłonny zaakceptować każdy, dodatni dochód netto z wynajęcia swoich zasobów, gdyż w przeciwnym wypadku zasób byłby niewykorzystany. Wówczas / w krótkim okresie czasu/ podaż zasobów kapitałowych i naturalnych jest doskonale sztywna i przyjmuje postać linii pionowej /wykres 14.7/. Sztywność podaży oznacza, ze cena czynników kapitałowych i naturalnych zależy wyłącznie od kształtowania się na nie popytu rynkowego. Wykres 14.7. Podaż zasobów kapitałowych i naturalnych

4. PŁATNOŚCI TRANSFEROWE I RENTA EKONOMICZNA Każdy z czynników produkcji przynosi określony zarobek (korzyści). W większości składają się one z płatności transferowych i renty ekonomicznej (wykres 14.8.). Płatnością (albo zarobkiem) transferowym nazywa się sumę, którą czynnik musi zarabiać (otrzymywać) w danym zastosowaniu, aby zapobiec przeniesieniu go (czyli transferowi) do innego zastosowania. Natomiast rentą ekonomiczną nazywamy każdą nadwyżkę, którą czynnik produkcji zarabia ponad sumę będącą płatnością transferową. O tym, czy zarobek osiągnięty z zastosowania danego czynnika okaże się płatnością transferową, czy rentą ekonomiczną decyduje z jednej strony w dużej mierze charakter podaży danego czynnika (wykres 14.8.), a więc to czy jest ona doskonale elastyczna, czy też doskonale nieelastyczna, czy też alokacyjna (to jest stopniowo rosnąca); z drugiej strony zaś charakter popytu na ten czynnik (co obrazuje krzywa popytu na czynnik DD). Jeśli podaż danego czynnika jest doskonale elastyczna (co odzwierciedla krzywa jego podaży S1 - będąca prostą równoległą do osi obrazującej ilość czynnika), to całość zarobku stanowią płatności transferowe. Oznacza to, że przy cenie niższej od po nie uda się pozyskać i zatrudnić w danej działalności ani jednej jednostki czynnika. Jeśli natomiast podaż czynnika jest doskonale nieelastyczna (co odzwierciedla krzywa podaży czynnika S2 - będąca prostą równoległą do osi obrazującej poziom ceny za zastosowanie danego czynnika), to przy cenie po całość zarobku z tytułu zastosowania czynnika stanowić będzie rentę 162

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

ekonomiczną. Oznacza to że ilość danego czynnika (qo) będąca w zatrudnieniu, nie zmieni się nawet przy cenie równej zeru. W praktyce podaż danego czynnika ma charakter alokacyjny - to znaczy stopniowo rosnący (co odzwierciedla krzywa podaży czynnika S3). Przy takiej sytuacji i określonym popycie na dany czynnik, zarobek z tytułu jego zastosowania (zatrudnienia) dzieli się na płatność transferową (obszar od osi obrazującej ilość danego czynnika do krzywej podaży czynnika, ograniczony prostą opuszczoną z punktu równowagi) oraz na rentę ekonomiczną (obszar od krzywej podaży danego czynnika po prostą opuszczoną z punktu równowagi na oś obrazującą poziom ceny na dany czynnik oraz samą tę oś współrzędnych). Wielkość płatności transferowej i renty ekonomicznej zależy więc od kształtu krzywej podaży danego czynnika i punktu przecięcia jej z krzywą popytu na ten czynnik. Wykres 14.8. Płatności transferowe i renta ekonomiczna STRESZCZENIE W gospodarce rynkowej ważnymi są zagadnienia związane z czynniki produkcji, w tym kwestie dotyczące: relacji pomiędzy zasobami gospodarczymi a czynnikami produkcji; istoty rynku czynników produkcji i jego roli w gospodarce rynkowej oraz kształtowania się cen na czynniki produkcji pod wpływem podaży i popytu. W celu zaspokojenia swoich potrzeb na dobra (tak konsumpcyjne jak i produkcyjne), człowiek przekształca w procesie produkcyjnym na nie dostępne mu zasoby. Z punktu ekonomicznego punktu widzenia wyróżniamy trzy podstawowe ich grupy: zasoby ludzkie (ludzie wraz z ich umiejętnościami i doświadczeniem), zasoby naturalne (dobra dane przez naturę, nie wytworzone przez człowieka), oraz zasoby kapitałowe (kapitał rzeczowy i finansowy). Usługi tych zasobów są czynnikami produkcji. Najczęściej dokonuje się ich klasycznego podziału na trzy grupy (usług): pracę, kapitał i ziemię. W gospodarce rynkowej pomiędzy dwoma jej podstawowymi podmiotami zawiązują się wzajemne powiązania i zależności między nimi za pośrednictwem rynku dóbr oraz rynku czynników produkcji. Gospodarstwa domowe kształtują na rynku czynników produkcji podaż tych czynników oferując swoją pracę, ziemię oraz zasoby kapitałowe przedsiębiorstwom. Przedsiębiorstwa natomiast, wyznaczają popyt na czynniki produkcji płacąc za nie określone ceny. Podstawowymi w gospodarce rynkowej są rynki: pracy, kapitału i ziemi. Rynki czynników produkcji podlegają tak samo jak dobra konsumpcyjne mechanizmom popytu i podaży. Popyt na czynniki produkcji jest wynikiem decyzji producentów kupujących w zależności od potrzeb odpowiednie ilości i rodzaje usług czynników produkcji, jak np. pracę, kapitał, ziemię itp. Decyzje te podyktowane są dążeniem do maksymalizacji zysku i uwzględniają przynajmniej dwa elementy: kształtowanie się kosztów produkcji związanych z wykorzystywaniem czynników w ramach danej technologii produkcji; przychody ze sprzedaży wytworzonych produktów, które / przychody / zależą od wielkości produkcji oraz cen rynkowych. Do rozpatrzenia popytu na czynniki produkcji niezbędne jest odwołanie się do wybranych pojęć i zależności między nimi, a zwłaszcza do: produktu marginalnego (końcowego), utargu całkowitego i krańcowego, kosztu marginalnego. Istotną stroną rynku czynników produkcji jest również podaż. Ta strona rynku zajmuje się ilościowym dostępem czynników produkcji po różnych cenach. Ujawnia ona ograniczenia i warunki po jakich właściciele oferują dane czynniki do sprzedaży. Wpływ na taką sytuację mają cechy tych czynników, które najogólniej pozwalają je podzielić na wyczerpywalne (węgiel, ropa, gaz) i odnawialne (budynki, maszyny, drewno). Ponieważ jednak zasoby świadczące usługi jako czynniki produkcji są w całości ograniczonymi, przeto podstawowym problemem rynku czynników produkcji jest ich efektywne wykorzystanie. Każdy z czynników produkcji przynosi określony zarobek (korzyści). W większości składają się one z płatności transferowych i renty ekonomicznej. Płatnością (albo zarobkiem) transferowym nazywa się sumę, którą czynnik musi zarabiać (otrzymywać) w danym zastosowaniu, aby zapobiec przeniesieniu go (czyli transferowi) do innego zastosowania. Natomiast rentą ekonomiczną nazywamy każdą nadwyżkę którą czynnik produkcji zarabia ponad tę sumę.

163

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA Czynniki produkcji (istota i rodzaje), rynki czynników produkcji (pracy, kapitału, ziemi surowców naturalnych), zasoby społeczne (zasoby ludzkie, zasoby naturalne, zasoby kapitałowe), ceny czynników produkcji, wskaźniki efektywności zastosowania (zatrudnienia) czynników produkcji (przychody krańcowe z czynnika produkcyjnego, koszty krańcowe czynnika produkcyjnego), popyt na rynku czynników produkcji, pojęcia i zależności związane z popytem na czynniki produkcji (produkt marginalny, utargu całkowity, utarg krańcowy, koszt marginalny), podaż na rynku czynników produkcji, efektywność rozdziału czynników produkcji, korzyści pieniężne i niepieniężne, płatności transferowe, renta ekonomiczna ZAGADNIENIA KONTROLNE I. II. III. IV. V.

VI. VII. VIII. IX. X. XI.

DOKONAJ CHARAKTERYSTYKI CZYNNIKÓW PRODUKCJI - ICH ISTOTY I RODZAJÓW ). SCHARAKTERYZUJ RYNKI CZYNNIKÓW PRODUKCJI (PRACY, KAPITAŁU, ZIEMI - SUROWCÓW NATURALNYCH) OKREŚL POJĘCIE ZASOBÓW WYTWÓRCZYCH I OMÓW ICH POSZCZEGÓLNE RODZAJE (ZASOBY LUDZKIE, ZASOBY NATURALNE, ZASOBY KAPITAŁOWE). W SKAŻ I OMÓW MECHANIZMY KSZTAŁTOWANIA CENY CZYNNIKÓW PRODUKCJI. W SKAŻ I SCHARAKTERYZUJ WSKAŹNIKI EFEKTYWNOŚCI ZASTOSOWANIA CZYNNIKÓW PRODUKCJI (PRZYCHODY KRAŃCOWE Z CZYNNIKA PRODUKCYJNEGO, KOSZTY KRAŃCOWE CZYNNIKA PRODUKCYJNEGO). OMÓW ISTOTĘ POPYTU NA RYNKU CZYNNIKÓW PRODUKCJI. W SKAŻ I OMÓW POJĘCIA I ZALEŻNOŚCI ZWIĄZANE Z POPYTEM NA CZYNNIKI PRODUKCJI (PRODUKT MARGINALNY, UTARGU CAŁKOWITY, UTARG KRAŃCOWY, KOSZT MARGINALNY) OMÓW ISTOTĘ PODAŻY NA RYNKU CZYNNIKÓW PRODUKCJI. PRZEDSTAW ZAGADNIENIE EFEKTYWNOŚCI ROZDZIAŁU CZYNNIKÓW PRODUKCJI. OMÓW KWESTIĘ PŁATNOŚCI TRANSFEROWE. OMÓW KWESTIĘ RENTY EKONOMICZNEJ.

LITERATURA ZALECANA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia tom 1, Warszawa 1993, rozdz.10 Ekonomia, Podręcznik pod redakcją E.Cyrsona, Poznań 1993 E.Nojszewska, Podstawy ekonomii, WSzP, Warszawa 1995, rozdz.10,11 i 12 B.Oyrzanowski, Mikroekonomia, PSB, Kraków 1996, rozdz. 8 M.Rekowski, Wprowadzenie do mikroekonomii, cz.II, Poznań 1992 P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 2, PWN, Warszawa 1996, rozdz.26,27,28 Z.Wiszniewski, Mikroekonomia współczesna. Syntetyczne ujęcie, CEiRB OLIMPUS, Warszawa 1994, rozdz.13

164

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

XV. KONSUMPCJA GOSPODARCZA - TEORIA PRODUKCJI Procesy konsumpcji dotyczą nie tylko gospodarstw domowych ale również przedsiębiorstw. Różnym jest jednak zakres tej konsumpcji. Jeśli w odniesieniu do gospodarstw domowych jest nią konsumpcja dóbr i usług (nazywanych konsumpcyjnymi) zaspakajających indywidualne potrzeby poszczególnych członków gospodarstw domowych, to w odniesieniu do przedsiębiorstw jest to konsumpcja usług świadczonych przez czynniki wytwórcze - czyli konsumpcja czynników produkcji. Kwestie te są przedmiotem dociekań teorii produkcji. Obejmuje ona obok celów, zadań i funkcji tego procesu również zachowania przedsiębiorstwa w toku realizacji produkcji oraz jego reakcje na zachowania konkurencyjne innych przedsiębiorstw.

1. ISTOTA TEORII PRODUKCJI Teoria produkcji jest teorią ekonomiczną zajmującą się głównie rzeczową stroną procesów wytwórczych. Zajmuje się ona analizą wyznaczników zmian wielkości produkcji oraz związków między nakładami a rozmiarami wytworzonego produktu. Przez produkcję rozumie się: − dostosowanie i przekształcanie dóbr przyrody w produkty służące zaspokojeniu potrzeb ludzkich, a więc w produkty użyteczne ludziom; − wykorzystywanie zasobów które przekształca, jedne dobra w inne - w czasie i (lub) przestrzeni (jak: wytwarzanie, transport, przechowywanie); − przekształcanie nakładów w produkty. W takim ujęciu, produkcja to działalność rozłożona w czasie, a polegająca na przetwarzaniu czynników produkcji na dobra (wyroby) i usługi potrzebne do spożycia i inwestycji. Mierzy się ją wielkością produktu (wyrażonego w jednostkach o stałej) jakości na jednostkę czasu. Natomiast zużycie czynników produkcji w określonych ilościach i w danym czasie zaangażowanych w procesie produkcji, nazywa się nakładami. Zatem wielkość produkcji jest funkcją ilości nakładów oraz od technologii i przedsiębiorczości. 1.1. Czynniki produkcji W procesie produkcji zachodzi fakt świadczenia konkretnych usług przez czynniki wytwórcze, które przez to stają się czynnikami produkcji. Określa się je także jako zasoby społeczne. W ślad za dotychczas dokonanymi podziałami zasobów i czynników wytwórczych, bazując jednocześnie na tradycyjnych klasyfikacjach w tym zakresie, wyróżnić możemy następujące różne rodzaje czynników produkcji(schemat 15.1). Najczęściej stosowanym podziałem jest wyróżnienie: − czynników podstawowych (klasycznych), jak: praca, ziemia i kapitał; − czynników dodatkowe (nowoczesne, współczesne), jak: przedsiębiorczość i technologia (nauka). Praca - to celowa działalność człowieka wykonywana przy użyciu sił fizycznych lub zdolności intelektualnych, zmierzająca do zaspokojenia potrzeb własnych lub potrzeb innych ludzi. Tworzą ja więc zarówno wysiłek fizyczny jak i wysiłek umysłowy. Wykonywana jest zwykle na podstawie do otrzymania płacy. Nazywana jest też zasobem ludzkim, który jako czynnik produkcji charakteryzuje ją liczebność ludzi, ich migracyjnych zachowań, aktywność zawodowa (stąd też jest często określana jako siła robocza) oraz wydajność pracy. Jest ona równoznaczna z pojęciem siły roboczej. Ziemia - jako klasyczny czynnik produkcji rozumiana jest dwojako. W szerszym rozumieniu jest zasobem naturalnym, który pozostaje do naszej dyspozycji. Obejmuje ona wszystkie dary natury - takie jak powietrze, gleba ze wszystkim co na niej rośnie, surowce mineralne oraz bogactwo wód (jezior, rzek, mórz). Posiada ona cechy użytkowe w postaci surowców mineralnych, urodzajności oraz alokacji rynków zbytu. Oznacza to, że reprezentuje ona bardzo 165

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

różne czynniki produkcji, a przez to może zostać wykorzystana do produkcji rozmaitych wyrobów. W węższym zaś znaczeniu jest zasobem ziemi jako użytek rolniczy widziany przez rozłóg i urodzajność. W tym drugim znaczeniu jest ona ściśle ograniczona oraz bardzo zróżnicowana. Kapitał - to trzeci z klasycznych czynników produkcji. Dzieli się on na kapitał finansowy, ludzki oraz rzeczowy, których celem jest wytworzenie dalszych dóbr i usług oraz zapasów wyrobów. Kapitałem finansowym są pieniądze które uczestniczą w procesie gospodarowania. Kapitałem rzeczowym są trwale czynniki produkcji (budynki, maszyny, narzędzia) służące do dalszej produkcji, ale stopniowo zużywające się w czasie produkcji. Przedsiębiorczość - to zachowania uczestnika procesu produkcyjnego (gospodarczego) polegające na organizowaniu i kierowaniu przedsięwzięciami produkcyjnymi oraz odkrywaniu potencjalnych zyskownych możliwości tych przedsięwzięć. Jako czynnik produkcji stanowi ona umiejętność zatrudniania pozostałych czynników produkcji. Wiąże się ona zawsze z ryzykiem niepowodzenia i poniesienia strat. Technologia - jako czynnik produkcji to sposób postępowania określony różnymi regułami (zasadami) przy wytwarzaniu dóbr i usług. Stanowią go metody wytwarzania lub przetwarzania czynników wytwórczych wykorzystywanych przez firmy w celu wyprodukowania dóbr lub usług mających zaspokoić potrzeby ludzkie. Schemat 15.1. Klasyfikacja czynników produkcji Konkretyzując istotę każdego z czynników produkcji, podkreślić trzeba, że charakteryzują się one tym, że zawsze działają one łącznie i w określonych kombinacjach. W literaturze przedmiotu oraz w praktyce występuje także podział czynników na stałe i zmienne. Jest on bardzo istotny z punktu widzenia możliwości zmian kombinacji czynników, zwiększenia wielkości produkcji i poprawy jej efektywności. Innym podziałem czynników produkcji jest podział na odnawialne i nieodnawialne. Cechą charakterystyczną czynników produkcji jest ich ograniczoność w stosunku do potrzeb na nie. Dysharmonia ta rodzi potrzebę jej rozwiązania przez wybór takiego ich zastosowania, który pozwoli osiągnąć najkorzystniejszy efekt. Wybór ten nazywany jest również wyborem (albo problemem) efektywnej alokacji czynników produkcji. Pomocnym w dokonaniu właściwego wyboru alokacji czynników produkcji jest dostrzeżenie możliwości wykorzystania efektu substytucji. Istotą substytucji jednego czynnika na drugi jest zastępowanie jednego czynnika drugim z uwzględnieniem opłacalności tego zastępowania. 1.2. Funkcja produkcji Główną kategorią teorii produkcji jest funkcja produkcji. Jej wielkość (tj. produkcji) wynika z ilości nakładów czynników produkcji. Jest ona funkcją wielu zmiennych. Opisuje ją formuła: Q = (A, B, C...N) gdzie: Q - ilość; A, B, C...N - nakłady czynników produkcji W praktyce ta formuła przyjmuje postać : Q = f (L, K, N) gdzie: L - praca, K - kapitał, Z - ziemia W ślad za tym definiuje się funkcję produkcji jako stosunek miedzy wielkością produkcji danego wyrobu (Q), a potrzebnymi do jego wytworzenia nakładami czynników produkcji (L, K, Z) które mogą być stosowane w wielu proporcjach. Dla otrzymania produktu bowiem konieczne 166

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

jest zastosowanie czynników produkcji w odpowiednich proporcjach. Te zaś wyznaczane są przez istniejące w danej chwili technologie, które z kolei wyznaczają techniczne granice substytucji jednych czynników na drugie. Funkcja produkcji jest więc techniczną zależnością wyznaczającą maksymalną ilość produkcji, która może być wytworzona z każdego zbioru określonych nakładów czynników produkcji. Odzwierciedla ona prawidłowości wiążące nakłady z produkcją. Każda funkcja produkcji przedstawia wiele istniejących w danym okresie możliwości technologicznych. W praktyce ulegają one ciągłemu poszerzeniu za sprawą postępu technicznego, który z jednej strony zmienia możliwe proporcje różnych czynników, z drugiej strony zaś poprzez ich zaistnienie zmniejsza wielkość nakładów koniecznych do uzyskania danej wielkości produktu. Analiza funkcji produkcji dokonywana jest najczęściej w postaci pieniężnej i ma to miejsce przy dostrzeganiu jej poprzez koszty. Niekiedy jednak dokonuje się jej również w jednostkach fizycznych. Ma to miejsce wówczas gdy zmierza się do ścisłego oddzielenia czynników rzeczowych (technicznych) decydujących o wynikach produkcji, od czynników pieniężnych. 1.2.1. Krzywe równego produktu Dla celów analiz kształtowania się funkcji produkcji, najkorzystniejszym podejściem jest odwołanie się do uproszczonego - bo uwzględniającego tylko dwa czynniki produkcji (pracę i kapitał) - zapisu funkcji produkcji (rysunek 15.1). Przyjmuje ona wówczas formułę: Q = f (K, L) Funkcję tą, można przedstawić w układzie różnych kombinacji (technologii) tych dwóch czynników produkcji (rysunek 15.1.), które dają zawsze produkt tej samej wielkości (Q1). Na wykresie wielkość ta przedstawiana jest w postaci tzw. krzywej równego produktu, nazywanego izokwantą (l1). Każda produkt określany jest przez swoją izokwantę. Im jest ona przesunięta bardziej w prawo w wzwyż (I2, I3...In), tym większy jest produkt (Q2, Q3,...Qn). Do wytworzenia danego produktu potrzebne są czynniki w odpowiedniej proporcji (technologii). Tę zaś określa w pewnej mierze krańcowa stopa technicznej substytucji między dwoma czynnikami produkcji - zobrazowana na wykresie jako nachylenie stycznej do izokwanty. Maleje ona w miarę jak jeden czynnik zastępujemy drugim. Wybór odpowiedniej technologii zależy w pierwszym rzędzie od stosunkowej ceny między nimi - którą na wykresie odzwierciedla prosta relatywnych cen czynników produkcji. Optymalną jest technologia wyznaczana w punkcie w którym prosta relatywnych cen czynników staje się styczną do izokwanty (w granicach określanych krzywymi grzbietowymi), a więc w sytuacji wyrównania się krańcowej stopy technicznej substytucji czynników produkcji z prostą relatywnych cen tychże czynników. Rysunek 15.1. Krzywe równego produktu 1.2.2. Prawo malejących przychodów krańcowych Kształtowanie funkcji produkcji - opisanej formułą Q = f (L, K, N) - dopuszcza również wystąpienie sytuacji w której jeden z czynników produkcji jest stały. Zależności pomiędzy poszczególnymi czynnikami produkcji a samą produkcją objaśnia prawo malejących przychodów. Analizy jego funkcjonowania można prowadzić w odniesieniu do dwóch czynników - zakładając stałość jednego czynnika i zmienność drugiego, jak również w odniesieniu do trzech czynników - zakładając stałość jednego i zmienność dwóch pozostałych (rysunek 15.2.). Prawo malejących przychodów w sytuacji stałości jednego z czynników którym jest kapitał i zmienności drugiego którym jest praca mówi, że gdy ilość stałego czynnika produkcji (kapitału) w stosunku do ilości zmiennego czynnika (pracy) jest bardzo duża, to zwiększenie ilości pracy 167

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

przynosi więcej niż proporcjonalny przyrost produkcji; po czym po pewnym czasie dalszego wzrostu pracy -proporcja ta wyrównuje się, po czym zaczyna przynosić coraz mniejszy produkt, aż w końcu dalsze zwiększanie ilości pracy przestaje przynosić w ogóle wzrost produktu. Przyczyną wystąpienia zjawiska, wyjaśnianego przez prawo malejących przychodów jest ograniczona możliwość substytucji jednego czynnika produkcji na drugi i malejąca krańcowa techniczna stopa substytucji. Oznacza to, że w sytuacji stałości kapitału (to jest majątku trwałego) przedsiębiorstwa i zmienności pracy, zwiększanie produkcji możliwe będzie - jeśli odwołać się do istoty krzywej równego produktu - tylko przechodząc z jednej krzywej do drugiej, ale tylko w ograniczonych ramach. Produkt będzie się bowiem zwiększał w miarę zwiększania nakładów pracy żywej początkowo proporcjonalnie do wniesionej ich ilości, a następnie już mniej proporcjonalnie, aż do osiągnięcia punktu, w którym dodatkowa jednostka nie przyniesie już wzrostu produktu. Sytuacja ta jest związana z kształtem izokwanty, której ramiona po przekroczeniu pewnych punktów zwanych punktami grzbietowymi, odchylają się do tyłu. Usytuowanie się poza tymi punktami, oznacza, że jeden czynnik produkcji jest w takim nadmiarze w stosunku do drugiego, że wystarczy ograniczyć jego ilość - przy nie zmienionej ilości pozostałych (drugiego, trzeciego), aby osiągnąć wyższą izokwantę, to jest uzyskać większy produkt. W przypadku zaś analizy funkcjonowania prawa malejących przychodów w stosunku do trzech czynników - z których stałym jest ziemia, a zmiennymi są kapitał i praca (rysunek 15.2.), wzrost produktu będzie możliwy tylko do poziomu wyznaczonego przez absolutną granicę (izokwanta O5) wzrostu czynnika stałego - czyli ziemi. Okazuje się ona bowiem w takiej sytuacji czynnikiem ograniczającym, mimo, że pozostałe dwa czynniki będą ulegać wzrostowi. Analizę prawa malejących przychodów prowadzi się również w oparciu o krzywą produktu to jest wykresu obrazującego wielkość produktu jako funkcji zwiększenia ilości jednego czynnika oraz - oraz kategorii krańcowej produktywności. Przy czym, przez krańcową produktywność (KMC) uważa się dodatkowy przyrost produktu (∆ Q), jaki zostanie uzyskany w wyniku zwiększenia o jednostkę danego czynnika (c1), przy nie zmienionej postaci pozostałych czynników. Zależność tą wyraża się formułą: KMC1 =

∆Q ∆C1

Wskazuje ona, że zwiększenie jednego z czynników przy jednoczesnym utrzymaniu pozostałych bez zmian, powoduje obniżenie produkcyjnej krańcowości pierwszego, a podniesienie krańcowej produkcyjności pozostałych. W związku z krańcową produktywności poszczególnych czynników produkcji formułuje się zależność pomiędzy nimi a zyskami przedsiębiorstwa, w formie warunku. Sprowadza się on do tego, że maksymalizacja zysku przedsiębiorstwa wymaga, żeby stosunki krańcowych produktywności poszczególnych czynników produkcji do ich cen (p) były dla wszystkich czynników równe; KMC1 KMC 2 KMC 3 KMC n = = = p1 p2 p3 pn Powyższe zależności wskazują również, że określone produkty mogą być wytwarzane w oparciu o różne czynniki wykorzystywane w różnych proporcjach. Są one w pewnych proporcjach zmienne, w sytuacji gdy czynniki produkcji mogą być substytuowane. Wybór zaś ich zależy od stosunku cen jednych produktów do drugich. Rysunek 15.2. Prawo malejących przychodów - izokwanty i krzywa produktu

168

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

1.2.3. Postęp techniczny Przez postęp techniczny (rozszerzany najczęściej do pojęcia postępu naukowo-technicznego) rozumie się nowe odkrycia naukowe, wynalazki i innowacje, prowadzące do takich zmian techniki, technologii i organizacji produkcji, które przynoszą nie tylko korzyści ekonomiczne, ale również społeczne i ekologiczne. Sprowadza się on do zastosowania w produkcji odkryć naukowych, wynalazków i innowacji w celu obniżenia nakładów koniecznych do wytworzenia danego wyrobu, bądź też udoskonalenia samego produktu, aż po wynalezienie nowego produktu, lepiej zaspakajającego wymagania odbiorców. Jako taki jest on więc on ciągiem uregulowanych przemian wprowadzających nowe doskonalenia produkcji oraz wydajniejszego sprzętu technicznego, pozwalających na osiągniecie większych efektów produkcyjnych z danych zasobów lub na osiągnięcie dotychczasowych (zadawalających) efektów przy zużyciu mniejszych zasobów. Klasyfikując postęp naukowo-techniczny najczęściej rozróżnia się jego dwa rodzaje: postęp w dziedzinie procesu produkcyjnego oraz w dziedzinie samego produktu. Współcześnie do niekiedy wyróżnia się jeszcze postęp naukowo-techniczny w dziedzinie ochrony środowiska naturalnego (ekologii). 1.2.3.1. Postęp naukowo-techniczny w dziedzinie procesu produkcyjnego Celem i zadaniem postęp naukowo-techniczny w dziedzinie procesu produkcyjnego jest spowodowanie obniżenia nakładów koniecznych do wytworzenia danego dobra. Jego istotą jest więc dążenie do zmiany wartości funkcji f w równaniu Q = f (L,K,N). Zmiana ta powoduje, że z tej samej ilości nakładów czynników produkcji możemy uzyskać większy produkt albo też utrzymać produkt tej samej wielkości przy mniejszych nakładach. Mając na uwadze zależności wynikające z tych zmian, postęp naukowo-techniczny dzieli się na pięć rodzajów: kapitałooszczędny i pracooszczędny; kapitałochłonny i pracooszczędny; kapitałooszczędny a pracochłonny; kapitałoobojętny a pracooszczędny oraz kapitałooszczędny a pracoobojętny. Trzy pierwsze rodzaje uważane są za zasadnicze a dwa pozostałe jako dodatkowe. Postęp jest kapitałooszczędny i pracooszczędny (rysunek 15.3.) jeśli prowadzi do oszczędności zarówno na kapitale jak i na pracy żywej. Konsekwencją tego jest zmniejszenie ilości jednostek kapitału (K0 > K1), jak również jednostek pracy (L0 > L1) na jednostkę produktu. Z kolei postęp kapitałochłonny i pracooszczędny (rysunek 15. 1.) to taki postęp naukowotechniczny, który zwiększa nakłady kapitału a oszczędza nakłady pracy żywej na wytworzenie produktu. Oznacza to, że po jego wprowadzeniu będziemy potrzebowali na jednostkę produktu więcej jednostek kapitału (K0 < K1), a mniej jednostek pracy (L0 > L1), przy czym wartość dodatkowego kapitału musi być mniejsza niż oszczędność spowodowana zmniejszeniem nakładów pracy (K2 - K0) < (L0 - L2). Przykładem tego rodzaju postępu jest mechanizacja i automatyzacja. Trzecim zasadniczym rodzajem postępu naukowo-technicznego jest postęp kapitałooszczędny a zarazem pracochłonny (rysunek 15.1). Wyraża się on zmniejszeniem nakładów kapitału a zwiększeniem nakładów pracy żywej. Konsekwencją jego jest zmniejszenie nakładów kapitału (K0 > K3) na jednostkę produktu, przy jednoczesnym (w zamian) zwiększeniu nakładów pracy żywej (L0 < L3). Zaistnienie takiej sytuacji wymaga spełnienia warunku, że oszczędności uzyskane na kapitale muszą być większe niż wynosi wartość dodatkowych nakładów na pracę (K0 - K3) > (L3 - L0) . Z kolei postęp kapitałoobojętny a pracochłonny - mający rangę pośredniego postępu naukowo-technicznego (rysunek 15.1.) - wyraża się utrzymywaniem nakładów kapitału na jednostkę produktu na tym samym poziomie, a zmniejszeniem nakładów pracy żywej (K0 = K4) przy (L0 > L4). Ten rodzaj postępu jest charakterystycznym dla najbardziej rozwiniętych krajów świata - przede wszystkim zaś dla USA.

169

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Drugi z pośrednich rodzajów postępu naukowo-technicznego to postęp kapitałooszczędny a zarazem pracoobojętny (rysunek 15.1.). Polega on na zmniejszeniu nakładów kapitału (K5 < K1) na jednostkę produktu i utrzymaniu nakładów pracy (L0 = L5) na tym samym poziomie. Analiza poszczególnych rodzajów postępu naukowo-technicznego wykazuje, iż każdy jego rodzaj w dziedzinie postępu naukowo-technicznego da się opisać i scharakteryzować przy pomocy współczynników kapitałochłonności produkcji i pracochłonności produkcji (rysunek 15.3.)oraz współczynnika kapitałochłonności pracy . Pierwszy z tych współczynników - to jest kapitałochłonności produkcji (m = K/Q) wskazuje ilość kapitału (K) zużytego na jednostkę produktu (Q). Jego odwrotność (Q/K) określana jest jako produkcyjność kapitału. Drugi zaś z nich - współczynnik pracochłonności produkcji (I = L/Q) wskazuje jaka ilość pracy (L) została zużyta na jednostkę produktu (Q). Jego odwrotność (Q/L) jest określana zaś jako wydajność pracy. Natomiast współczynnik kapitałochłonności pracy (u) - zwany również kosztem technicznego uzbrojenia pracy (stanowiska roboczego) wskazuje jaka ilość kapitału (K) została zużyta na jednostkę pracy (L) przy wytwarzaniu danego dobra. Cechą charakterystyczną tych trzech wskaźników jest to, że przy ich pomocy można scharakteryzować każdy wynalazek i każdą innowację naukowo-techniczną. Pomiędzy nimi zaś zachodzi zależność K/L * Q/L = K/L czyli, że m * w = u. Oznacza to, przy założeniu, że w sytuacji charakterystycznej dla wysoko rozwiniętych krajów w których większość wynalazków ma charakter kapitałoobojętny i pracooszczędny, że pozostanie on nie zmieniony. Powodować będzie to taką sytuację w której wzrost wydajności pracy będzie musiał odbywać się poprzez wzrost kosztu uzbrojenia stanowiska, czyli przez ilość kapitału przypadająca na jedną jednostkę pracy (to jest na jednego zatrudnionego), przy utrzymaniu jednocześnie bez zmiany ilości kapitały przypadającą na jednostkę produktu. Rysunek 15.3 Postęp naukowo-techniczny w dziedzinie procesu produkcyjnego

1.2.3.2. Postęp naukowo-techniczny w dziedzinie doskonalenia są mego produktu. Cecha charakterystyczną wszystkich produktów wytwarzanych przez ludzi jest to, że z czasem ulegają one stopniowemu udoskonaleniu lub zostają uzupełnione nowymi produktami, przyczyniając się nie tylko do zaspokajania podstawowych potrzeb ludzkich na coraz wyższym poziomie ale również do ich rozwijania. Uwzględniając te procesy w kształtowaniu postępu naukowo-technicznego w oparciu o równanie Q = F (L, K, Z), zauważyć trzeba, że produkt (Q) ulega zmianie a w ślad za tym również wartość funkcji (f). Spowodowane jest to tym, że wytworzenie nowego produktu lub udoskonalenie starego pociąga za sobą z reguły konieczność poniesienia zwiększonych nakładów (kosztów) na środki produkcji. Obniżenie tych kosztów w drodze postępu naukowo-technicznego możliwe jest dopiero po pewnym czasie, gdy dojdzie na rynku do porównania w oparciu o ich jakość - to jest w oparciu o stopień zaspokojenia wymagań odbiorcy przez dany wyrób lub usługę - produktów udoskonalonych z dotychczasowymi. Wartość nowych technicznych rozwiązań oceniana jest przez preferencje odbiorców (konsumentów) oraz przez przyrównanie cech nowo wytworzonych wyrobów z cechami dotychczas wytwarzanymi. To drugie rozwiązanie sprowadzające się w istocie do określenia poziomu podniesienia jakości produktów, polega na przetłumaczeniu parametrów technicznych parametrów technicznych nowego wyrobu na jego cechy użytkowe, które są zrozumiale dla odbiorcy tego produktu. Cechy te z reguły ograniczają się do określenia: funkcjonalności, estetyki i smaku, bezpieczeństwa i wygody w użytkowaniu oraz trwałości i niezawodności danego produktu. Odwołanie się do nich pozwala porównać natężenie poszczególnych cech wyrażonych statystycznie w poszczególnych produktach pod względem ich znaczenia dla odbiorców.

170

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

1.3. Problemy decyzyjne produkcji W toku produkcji, przedsiębiorstwa zmuszone są do podejmowania i rozwiązywania wielu problemów decyzyjnych związanych z efektywnym zastosowaniem czynników produkcji. Odwołując się do kryterium czasu, możemy podzielić je na krótkookresowe, długookresowe i bardzo długookresowe. Zaznaczyć trzeba, iż długość okresu mierzymy nie tyle jego jednostkami (dniami, tygodniami, miesiącami, latami) ile czasem zmiany czynnika produkcyjnego, a ten jest dalece zróżnicowany w poszczególnych gałęziach przemysłu. Krótkookresowy problem decyzyjny dotyczy rozwiązywania sytuacji, gdy ilość niektórych nakładów czynników produkcji może być zmienna. Za stały czynnik produkcji uważa się taki którego, ilości w krótkim okresie nie można zwiększyć. Są nimi zwykle pewne elementy kapitału, jak budynki, maszyny, wyposażenie produkcyjne, a także wysoko kwalifikowana praca. Natomiast zmiennymi czynnikami produkcji są takie, których ilość można zwiększyć w krótkim okresie. Problem decyzyjny jest problemem długookresowym, gdy dotyczy on sytuacji, w których przedsiębiorstwa planują zmiany w skali działania, rozszerzenia zakresu modernizacji, wymiany urządzeń, organizacji produkcji itp. Decyzje tego rodzaju zwykle podejmowane są w ramach ustalonych możliwości technologicznych, przy dopuszczeniu swobody wyboru różnych procesów ii kombinacji czynników produkcji. Ma on miejsce gdy wszystkie czynniki produkcji mogą ulegać zmianie, a jedynie podstawowa technologia produkcji nie może być zmieniona. Natomiast z problemem decyzyjnym bardzo długookresowym mamy do czynienia wówczas, gdy mogą się zmieniać dostępne możliwości technologiczne. Są one ściśle związane z procesami wprowadzania zmian technologicznych wprowadzających nowe produkty i nowe metody wytwarzania.

2. TEORIA FUNKCJONOWANIA PRZEDSIĘBIORSTWA Drugą ważną częścią składową mikroekonomii jest teoria funkcjonowania przedsiębiorstwa. Najogólniej określając obejmuje ona problematykę: organizacji przedsiębiorstw; konkurencji, oraz kosztów. W istocie rzeczy jest to teoria zachowań producenta, traktowanego jako podmiot gospodarczy. Zaznaczyć przy tym trzeba, że producent (utożsamiany z przedsiębiorstwem) w gospodarce rynkowej występuje w podwójnej roli. Z jednej strony jako nabywca, który w celu wytwarzania dóbr musi zaopatrywać się na rynku w niezbędne czynniki produkcji (surowce, maszyny, siłę roboczą, ziemię, kapitał finansowy itp.); z drugiej strony jednocześnie jako sprzedający (oferant) wytworzone przez siebie produkty i usługi. Podejmowane w tym obszarze analizy ukierunkowane są na poszukiwanie rozwiązań optymalnych. Stąd też najtrafniejszą drogą dociekań jest: określenie istoty przedsiębiorstwa, analiza zachowań przedsiębiorstwa wobec konkurencji oraz przedstawienie podstawowych kwestii kosztów w przedsiębiorstwie. 2.1. Przedsiębiorstwo jako organizator produkcji Organizatorem procesów produkcyjnych jest przedsiębiorstwo (określane w języku angielskim enterprise, a w języku niemieckim Unternehmen). Jest ono - jak to zostało już wskazane (rozdział IV) - organizacją pod jednym zarządem, wyodrębnioną ekonomicznie - to jest mająca wyłączność dysponowania zasobem majątkowym przez jego właścicieli, odtwarzających i rozwijających samodzielnie działalność gospodarczą na podstawie dochodów uzyskiwanych z rentownej produkcji, i prawnie - to znaczy dysponującą zdolnością do zawierania umów, zaciągania kredytów, występowania w roli podmiotu w handlu wewnętrznym i zagranicznym., której celem jest działalność przynosząca zyski w wyniku sprzedaży własnych produktów i usług.

171

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Przedsiębiorstwa te w rzeczywistości gospodarczej funkcjonują w wielu formach i rodzajach. Dają się one pogrupować według kryteriów kwalifikacyjnych takich jak: formy własności, pozycje rynkowe, wielkość przedsiębiorstw oraz rodzaje prowadzonej działalności. We współczesnej gospodarce rynkowej, odwołując się do kryterium własnościowego (rozdział IV; schemat 4.1.) wyróżnia się w gospodarce narodowej dwa sektory - sektor własności prywatnej i sektor własności publicznej. Sektor własności prywatnej tworzy własność prywatna krajowa (własność osób fizycznych - to jest indywidualne gospodarstwa rolne, zakłady osób fizycznych, własność spółdzielczą, własność spółek prywatnych, własność fundacji, jednostek samorządu gospodarczego i związkowego oraz jednostek organizacji wyznaniowych) i zagraniczna (własność przedstawicielstw firm zagranicznych, przedsiębiorstw zagranicznych drobnej wytwórczości oraz spółki z udziałem kapitału zagranicznego.) oraz własność mieszana (własność spółek z przewagą własności prywatnej). Natomiast sektor własności publicznej stanowi własność państwowa (własność Skarbu Państwa oraz własność państwowych osób prawnych), komunalna (własność jednostek samorządu terytorialnego - w tym przedsiębiorstw komunalnych, funduszy komunalnych oraz spółek komunalnych) i mieszana (własność spółek z przewagą własności publicznego). Ze względu na wielkość przedsiębiorstwa dzielimy na : wielkie, średnie i małe. Granice rozdziału pomiędzy nimi są dalece umowne. Każdy z rodzajów tych gospodarstw charakteryzuje się określonymi zaletami i wadami. Przedsiębiorstwa ze względu na prowadzona działalność dzielimy na: produkcyjne (przemysłowe), handlowe, usługowe, serwisowe oraz badawczo-rozwojowe. 2.2. Przedsiębiorstwa wobec konkurencji Przedsiębiorstwo na rynku jest uczestnikiem konkurencji, czyli procesu, przy pomocy którego uczestnicy rynku, dążąc do realizacji swoich interesów, próbują przedstawić korzystniejsze od innych oferty pod względem ceny, jakości lub innych charakterystyk wpływających na decyzję zawarcia transakcji. Kształtuje więc on rzeczywiste zachowania przedsiębiorstwa. Pozwala ona także na głębsze zrozumienie skuteczności procesów rynkowych którym musi podporządkować się przedsiębiorstwo. Konkurencja między przedsiębiorstwami może przybierać różne formy, a także charakteryzować się różnym stopniem natężenia. Ścisłe związki konkurencji między przedsiębiorstwami z rynkiem ujawniają się w różnych jej formach. W zależności od przyjętego kryterium możemy wyróżnić także różne rodzaje konkurencji. I tak, według kryterium środków wykorzystanych w walce konkurencyjnej, wyróżniamy konkurencję cenową oraz niecenową. Konkurencja cenowa jest podstawową formą konkurencji pomiędzy przedsiębiorstwami polegającą na wpływaniu poprzez cenę produktu na kształtowanie się jego popytu i podaży. Sprowadza się ona w istocie do walki pomiędzy przedsiębiorstwami poprzez oferowanie niższej ceny od cen konkurentów. Z kolei konkurencja niecenowa jest to rywalizacja pomiędzy przedsiębiorstwami przy wykorzystaniu innych środków aniżeli cena. Przejawia się ona w takich formach, jak: nadawanie produktowi marki firmowej i popularyzacja tej nauki przez reklamę, stosowanie atrakcyjnych opakowań, oferowanie nabywcom wyższej jakości usług, np. korzystniejsze gwarancje, lepsze usługi posprzedażne (lepszy serwis), uatrakcyjnienie punktów sprzedaży detalicznej, specjalne oferty (np. premie w zamian za określoną liczbę znaków firmowych lub opakowań towaru), organizowanie bardziej dostępnych i korzystniejszych finansowo warunków sprzedaży ratalnej, a także przez podarunki i poczęstunki (degustacje). W ślad za rodzajami konkurencji wyróżnionymi według kryterium rodzajów rynków ; to jest konkurencja doskonała, oraz konkurencja niedoskonała (którą stanowią konkurencja monopolistyczna, oligopol i monopol), wyróżniamy przedsiębiorstwa : doskonale konkurencyjne, o ograniczonej konkurencyjności, monopole naturalne, monopole sztuczne, oligopole oraz monopsony (schemat 15.2.). 172

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

W warunkach doskonałej konkurencji - czyli sytuacji rynkowej charakteryzującej się jednorodnością produktów, pełną mobilności czynników produkcji, dużą liczbą sprzedających i kupujących, oraz doskonałą informacją o rynku- przedsiębiorstwo: − przyjmuje cenę jako wielkość daną i dla osiągnięcia zakładane go celu może jedynie zmieniać wielkość produkcji: − jest podmiotem akceptującym cenę rynkową; − nie ma wpływu na cenę rynkową produktu z tytułu zmiany wielkości produkcji lub rozmiarów zakupów przez siebie, w znaczeniu pojedynczego podmiotu gospodarczego. Z kolei w warunkach konkurencji niedoskonałej - to jest w sytuacji rynkowej, w której rynek złożony jest z wielu producentów wytwarzających zróżnicowane produkty, stojących wobec wysoce, ale nie doskonale krzywych popytu - przedsiębiorstwa : posiadają znaczny wpływ na ustalenie ceny rynkowej swoich produktów, a przez to są podmiotami decydującymi o cenie. Konkurencja niedoskonała opiera się na następujących założeniach: a) w sytuacji konkurencji monopolistycznej produkty na rynku są zróżnicowane i posiadają bliskie substytuty; istnieje swoboda wchodzenia na rynek i opuszczania rynku; występuje wielu sprzedających i kupujących; oraz istnieje doskonała informacja o rynku; b) w sytuacji monopolu pełnego produkty są jednorodne lub zróżnicowane, brak jest możliwości wejścia do działalności opanowanej przez monopol pełny, jest jeden sprzedający i wielu kupujących, oraz istnieje doskonała informacja o rynku. Charakteryzując poszczególne rodzaje konkurencji, zauważyć trzeba, że różnice między nimi dotyczą przede wszystkim sposobu w jaki przedsiębiorstwo lub gałąź przemysłu wyznaczają ceny i rozmiary produkcji. Podział przedsiębiorstw ze względu na osiągniętą przez nie pozycje rynkową ma znaczenie z punktu widzenia kształtowania kosztów i cen oraz wyznaczania optimum produkcji. Schemat 15.2. Rodzaje przedsiębiorstw ze względu na konkurencję

2.3. Teoria kosztów Istotnym elementem teorii funkcjonowania przedsiębiorstwa jest problematyka kosztów funkcjonowania przedsiębiorstwa. Stanowią bowiem one istotny składnik optymalizacji decyzji podejmowanych przez producenta. Kwestie te znajdują się w obszarze zainteresowań teorii kosztów. Rozpatrywane są one jako koszty własne funkcjonowania przedsiębiorstwa, których zasadniczą (obok kosztów którymi są procenty od kredytów, składki ubezpieczeniowe itd.) i najbardziej znaczącą częścią są koszty produkcji. Koszty produkcji są poniesionymi w określonym czasie wydatkami na opłacenie niezbędnych elementów procesu produkcyjnego, to jest nakładami na środki produkcji (środki pracy i przedmioty pracy) oraz nakładami pracy ludzkiej (żywej) poniesionymi na wytworzenie określonego produktu. Mikroekonomia w odniesieniu do kosztów produkcji odwołuje się do kosztów całkowitych przedsięwzięcia produkcyjnego lub usługowego, traktowanych jako sumę kosztów faktycznych (określanych także jako koszty explicite) - czyli kosztów poniesionych na: płace pracowników produkcyjnych, wydatki na surowce, materiały, półfabrykaty i energię oraz kosztów alternatywnych (określanych także jako koszty implicite) - czyli kosztów związanych z utratą korzyści zastosowania danych zasobów w innej działalności gospodarczej. Koszt całkowity przedsięwzięcia gospodarczego jest więc sumą kosztów explicite i kosztów implicite. W rzeczywistości gospodarczej, charakteryzującej się dużą zmiennością technicznotechnologiczną i organizacyjną przedsiębiorstw, wyróżnia się różnego rodzaje kosztów produkcji. W pierwszym rzędzie dzieli się je na koszty produkcji w krótkim okresie i koszty w długim okresie. Z podziałem tym wiąże się podział kosztów na koszty całkowite, koszty przeciętne (czyli jednostkowe) oraz koszty krańcowe. 173

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Kosztami produkcji krótkiego okresu są koszty całkowite dzielące się na koszty zmienne (płace pracowników produkcyjnych, wydatki na surowce, materiały, półfabrykaty, energię itp.)zmieniające się wraz ze zmianami wielkości produkcji, oraz na koszty stałe (jak: płace pracowników administracji i obsługi, koszty zużycia się budynków, maszyn i urządzeń, opłaty za użytkowanie ziemi, wynajmu lokali, koszty kredytów, niektóre podatki) będące niezależnymi od rozmiarów i wzrostu produkcji oraz rozkładające się na większą ilość jednostek. Koszty produkcji w długim okresie rozpatrywane są w związku z kształtowaniem kosztów zmiennych pod wpływem inwestycji. Dzięki nim możliwe staje się zwiększenie kapitału trwałego. Kształtowanie się zaś tego procesu związane jest z kształtowaniem się długookresowych kosztów przeciętnych (DKP). Koszty te w początkowym okresie zwiększania kapitału trwałego ulegają zwykle obniżeniu, lecz po przekroczeniu pewnego rozmiaru zaczynają wzrastać - między innymi z przyczyn rosnących kosztów zarządzania wielkim przedsiębiorstwem lub w wyniku wzrostu cen zaopatrzenia surowców naturalnych. Oznacza to, że zwiększanie nakładów na kapitał trwały jest korzystne tylko do pewnej wielkości produkcji to jest do takiej przy której długookresowe koszty przeciętne osiągną minimum, a potem zaczynają już rosnąć. Kosztami całkowitymi (KC) są pełne koszty ponoszone przez dane przedsiębiorstwo, związane z wyprodukowaniem przez nie określonej ilości towarów lub usług. Kosztami przeciętnymi (KP) nazywanymi również kosztami jednostkowymi są koszty całkowite podzielone przez ilość wyprodukowanych jednostek (Q). Określa się je według formuły: KP =

KC Q

Kosztami krańcowymi (KK) są koszty wyprodukowania dodatkowej jednostki produktu (∆Q). Mierzy się je stosunkiem przyrostu kosztów całkowitych (∆KC) do przyrostu produktu (∆Q). Informuje on przedsiębiorcę, ile kosztuje ostatnia jednostka wytwarzanego wyrobu i czy następna jednostka będzie kosztowała go taniej czy drożej. Znajomość kosztu krańcowego jest przydatna dla przedsiębiorcy w momencie, gdy ma podjąć decyzję co do zwiększenia lub zmniejszenia produkcji. Określa się go według formuły: ∆ KC ∆Q W odniesieniu do kosztów własnych przedsiębiorstw - w tym również w odniesieniu do kosztów produkcji dokonuje się także innych ich podziałów. Często dzieli się je koszty osobowe i rzeczowe. Kosztami osobowymi jest ta część kosztów która wiąże się z wypłatą wynagrodzeń. Stanowią je więc: płace i składki ubezpieczeniowe. Kosztami rzeczowymi są zaś wszystkie inne koszty poza osobowymi. Jeszcze innym podziałem jest podział kosztów na koszty proste i złożone. Prostymi są te które można bez trudu odnieść do układu rodzajowego kosztów - np. jest nim koszt transportu obcego na rzecz innych usług świadczonych na rzecz przedsiębiorstwa. Złożonymi są natomiast koszty, które obejmują kilka rodzajów kosztów - np. są nimi koszty transportu własnego obejmujące płacę kierowców, amortyzację samochodów, koszt paliwa itd. W analizie kosztów produkcji wyróżnia się także koszt bezpośrednie i pośrednie. Kosztami bezpośrednimi są te koszty które dotyczą bezpośrednio poszczególnych wyrobów gotowych, towarów i usług- np. koszt zużycia materiałów, koszt opakowań. Te zaś koszty których nie da się bezpośrednio przypisać do wytworzonych produktów czy świadczonych usług zaliczamy do kosztów pośrednich. Są nimi przede wszystkim koszty administracji.

KK =

Rysunek 15.4. Kształt i współzależności krzywych różnych rodzajów rodzajów kosztów produkcji. 174

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

STRESZCZENIE Konsumpcja gospodarcza to konsumpcja usług świadczonych przez czynniki wytwórcze - czyli konsumpcja czynników produkcji. Kwestia ta jest przedmiotem dociekań teorii produkcji. Teoria produkcji jest teorią ekonomiczną zajmującą się głównie rzeczową stroną procesów wytwórczych. Zajmuje się ona analizą wyznaczników zmian wielkości produkcji oraz związków między nakładami a rozmiarami wytworzonego produktu. Obejmuje ona obok celów, zadań i funkcji tego procesu również zachowania przedsiębiorstwa w toku realizacji produkcji oraz jego reakcje na zachowania konkurencyjne innych przedsiębiorstw. Produkcja to działalność rozłożona w czasie, polegająca na przetwarzaniu czynników produkcji(podstawowych i współczesnych) na dobra (wyroby) i usługi potrzebne do spożycia i inwestycji. Mierzy się ją wielkością produktu (wyrażonego w jednostkach o stałej) jakości na jednostkę czasu. Natomiast zużycie czynników produkcji w określonych ilościach i w danym czasie zaangażowanych w procesie produkcji, nazywa się nakładami. Zatem wielkość produkcji jest funkcją ilości nakładów oraz od technologii i przedsiębiorczości. Główną kategorią teorii produkcji jest funkcja produkcji. Jej wielkość (tj. produkcji) wynika z ilości nakładów czynników produkcji. Jest ona funkcją wielu zmiennych. Definiuje się ją jako stosunek miedzy wielkością produkcji danego wyrobu (Q), a potrzebnymi do jego wytworzenia nakładami czynników produkcji (L, K, Z) które mogą być stosowane w wielu proporcjach. W toku produkcji, przedsiębiorstwa zmuszone są do podejmowania i rozwiązywania wielu problemów decyzyjnych związanych z efektywnym zastosowaniem czynników produkcji. Odwołując się do kryterium czasu, możemy podzielić je na krótkookresowe, długookresowe i bardzo długookresowe. Ważną częścią składową mikroekonomii jest teoria funkcjonowania przedsiębiorstwa. W istocie rzeczy jest ona teorią zachowań producenta, traktowanego jako podmiot gospodarczy. Zaznaczyć przy tym trzeba, że producent (utożsamiany z przedsiębiorstwem) w gospodarce rynkowej występuje w podwójnej roli. Z jednej strony jako nabywca, który w celu wytwarzania dóbr musi zaopatrywać się na rynku w niezbędne czynniki produkcji (surowce, maszyny, siłę roboczą, ziemię, kapitał finansowy itp.); z drugiej strony jednocześnie jako sprzedający (oferant) wytworzone przez siebie produkty i usługi. Najogólniej określając obejmuje ona problematykę: organizacji przedsiębiorstw; konkurencji, oraz kosztów. Pierwszoplanowym elementem teorii przedsiębiorstwa jest samo przedsiębiorstwo, rozumiane jako organizacja pod jednym zarządem, wyodrębniona ekonomicznie i prawnie, której celem jest działalność przynosząca zyski w wyniku sprzedaży własnych produktów i usług. W rzeczywistości gospodarczej mamy do czynienia z wieloma formami i rodzajami przedsiębiorstw, które dają się pogrupować według: formy własności, pozycji rynkowej, wielkość oraz rodzaju prowadzonej działalności. Ważnym elementem teorii przedsiębiorstwa jest teoria konkurencji widziana jako teorią funkcjonowania rynku kształtującego rzeczywiste zachowania podmiotów gospodarczych. Ważnym elementem teorii funkcjonowania przedsiębiorstwa jest problematyka kosztów produkcji. Stanowią bowiem one istotny składnik optymalizacji decyzji podejmowanych przez producenta.

PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA Teoria produkcji, produkcja, czynniki produkcji, klasyfikacja czynników produkcji (klasyczne i współczesne; stałe i zmienne; odnawialne i nieodnawialne), funkcja produkcji, krzywe równego produktu, prawo malejących przychodów krańcowych, teoria funkcjonowania przedsiębiorstwa, organizacji przedsiębiorstw, konkurencja, koszty, formy i rodzaje przedsiębiorstw (wg: formy własności, pozycje rynkowej, wielkość oraz rodzaje prowadzonej działalności), spółka (rodzaje), teoria konkurencji, konkurencja i jej rodzaje.

175

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

ZAGADNIENIA KONTROLNE I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. X. XI. XII.

OMÓW TEORIA PRODUKCJI. OKREŚL ISTOTĘ PRODUKCJI JAKO KATEGORII MIKROEKONOMICZNEJ. OKREŚL ISTOTĘ CZYNNIKÓW PRODUKCJI ORAZ DOKONAJ ICH KLASYFIKACJI (KLASYCZNE I WSPÓŁCZESNE; STAŁE I ZMIENNE; ODNAWIALNE I NIEODNAWIALNE). OKREŚL ISTOTĘ FUNKCJI PRODUKCJI. OMÓW ISTOTĘ KRZYWYCH RÓWNEGO PRODUKTU. OMÓW PRAWO MALEJĄCYCH PRZYCHODÓW KRAŃCOWYCH. OMÓW TEORIĘ FUNKCJONOWANIA PRZEDSIĘBIORSTWA. SCHARAKTERYZUJ ORGANIZACJĘ PRZEDSIĘBIORSTW , ZE WZGLĘDU NA ICH FORMY I RODZAJE (WG: FORMY WŁASNOŚCI, POZYCJE RYNKOWEJ, WIELKOŚĆ ORAZ RODZAJE PROWADZONEJ DZIAŁALNOŚCI), OMÓW TEORIĘ KONKURENCJI. OMÓW POJĘCIE I RODZAJE KONKURENCJI. OMÓW TEORIĘ KOSZTÓW . OMÓW SPÓŁKĘ JAKO RODZAJ PRZEDSIĘBIORSTWA.

LITERATURA ZALECANA 1. D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia tom 1, Warszawa 1993, rozdz.6,7,8 2. Elementarne zagadnienia ekonomii. Praca zbiorowa pod red. R.Milewskiego, PWN, Warszawa 1993, rozdz.VII 3. Elementy makro i mikro ekonomii dla inżynierów. Pod redakcją naukowa S.Marciniaka, PWN, Warszawa 1993, rozdz.6 4. D.R.Kamerschen, R.B.McKenzie, C.Nardinelli, Ekonomia, FGNZZZ "SOLIDARNOŚĆ", Gdańsk 1991, rozdz.19,20,21,22 5. M.Nasiłowski, System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, IKE PTE Sp. z o.o., Wydawnictwo KeyTex, Warszawa 1992, rozdz.5 6. B.Oyrzanowski, Mikroekonomia, PSB, Kraków 1996, rozdz.5,6,7 7. P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 1, PWN, Warszawa 1995, rozdz.18,20,21 8. 8. Z.Wiszniewski, Mikroekonomia współczesna. Syntetyczne ujęcie, CEiRB OLIMPUS, Warszawa 1994, rozdz.4,5,6

176

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

XVI. TEORIA WYBORU KONSUMENTA W warunkach gospodarki rynkowej zachowaniami wytwórców i producentów rządzi ten sam motyw, jakim jest maksymalizacja korzyści materialnych, to jest: w przypadku wytwórców zysk, a w przypadku nabywców - umiejętność nabywania dóbr oferowanych na rynku. Problem maksymalizacji korzyści nabywców wyjaśnia teoria wyboru konsumentów (określana także jako teoria zachowania konsumenta). Zajmuje się ona zachowaniem konsumentów na rynku i ich wrażliwością na zmiany sytuacji rynkowej - czyli elastycznością popytu.

1. PODSTAWY TEORII WYBORU KONSUMENTA Teoria zachowania konsumentów stara się znaleźć odpowiedź na następujące kluczowe pytania: • w jaki sposób konsumenci wybierają określone produkty i jaką ich ilość są skłonni kupić? • jaki jest wpływ zmian cen na zakupy konsumentów? Pomocnym w poszukiwaniu odpowiedzi na te pytania jest specyfikacja wspólnych cech konsumentów. Najogólniej określając wszyscy konsumenci posiadają trzy cechy wspólne: − po pierwsze, wiedzą czego chcą; − po drugie, dysponują ograniczonymi środkami (budżetami); − po trzecie, napotykają na ceny, na które nie mają żadnego, lub tylko ograniczony wpływ. Rynek oferuje zwykle wiele rozmaitych dóbr i usług, które mogą zaspokoić potrzeby konsumentów. Mając na uwadze te zależności teorię wyboru konsumenta rozpatrzeć trzeba ze względu na zasady zachowań konsumenta, dostosowanie się go do zmian dochodu i zmian cen oraz na niego komplementarności i substytucyjności dóbr. 1.1. Zasady zachowań konsumenckich Konsumenci poprzez wielkość i strukturę popytu, jaką zgłaszają na rynku, określają co i ile ma być wytwarzane przez producentów. Wielu ekonomistów uważa jednak taki punkt widzenia za jednostkowy, optując za dostrzeganiem również drugiej strony, to jest producentów. Oba te spojrzenia oddają istotę różnych aspektów gry rynkowej. Świadczy to jednocześnie o sile i atrakcyjności oraz efektywności systemu rynkowego. Współcześnie teoria postępowania konsumenta odwołuje się do trzech podstawowych twierdzeń, tj. o: 1) ekonomicznej racjonalności konsumenta; wg. której konsument wybierając między różnymi alternatywnymi konsumpcji, czyni to w sposób świadomy, zgodnie z własnym interesem i korzyściami; 2) odpowiedniej informacji, zgodnie z którą konsument - posiadając pełną i prawidłową informację o produktach - sam potrafi najlepiej ocenić na czym polegają jego korzyści, a wszystkie błędy w tym obszarze są wynikiem braku odpowiedniej informacji. 3) substytucyjności dóbr, według którego konsument decyduje o wyborze struktury własnej konsumpcji zgodnie ze swoimi preferencjami, dochodami oraz cenami dóbr obowiązującymi na rynku, co oznacza możliwości zastępowania jednych dóbr drugimi. Twierdzenia te stanowią jednocześnie główne elementy teorii zachowania się konsumenta, przybierając rolę jej podstawowych zasad. Ich istota sprowadza się do następujących założeń: − po pierwsze: wybory konsumenta są zgodnie z jego własnym interesem; − po drugie: wybory między alternatywami konsumpcji dokonują się w oparciu o dostępne informacje; − po trzecie: w procesach wyboru konsumenta uwzględnia się substytucyjność między dobrami. Bazując na takiej formule elementów i założeń teorii zachowania się konsumenta, dla wyjaśnienia prawidłowości rządzących tym zachowaniem, mikroekonomia odwołuje się do szeregu kategorii ekonomicznych, spośród których za podstawowe uznać trzeba: użyteczność, 177

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

preferencje, obojętność konsumenta, subwencje, wybór - odnoszone każdorazowo do wielu płaszczyzn - w tym przede wszystkim do płaszczyzn marginalnych. 1.2. Ograniczenia zachowań konsumenckich Zachowania konsumentów na rynku ograniczane są szeregiem czynników wśród których za najważniejsze uznać należy takie czynniki, jak: gusty i preferencje konsumentów; ilość pieniędzy jaką dysponują - czyli inaczej dyspozycyjnym budżetem oraz ceny alternatywnych dóbr. 1.2.1. Gusty i preferencje konsumentów Pierwszą grupą czynników ograniczających zachowania konsumentów są preferencje i gusty konsumentów. Pierwszy z czynników wiąże się z użytecznością a drugi z czynników z obojętnością. 1.2.1.1.System preferencji konsumenta Tradycyjne posługiwanie się kategorią użyteczność, dopuszczające możliwość mierzenia jej u każdego konsumenta, stojąc w sprzeczności z założeniami racjonalności decyzji każdego konsumenta, zmusiło współczesną teorię do innego jej traktowania. Została ona oparta o pewne założenia dotyczące preferencji konsumenta. Zakłada ona, że konsument dokonuje równocześnie wyborów wielu dóbr, które spełniłyby w najwyższym stopniu dane preferujące konsumenta. Podstawą wyborów konsumenta jest zaś uporządkowany system preferencji odnośnie kombinacji konsumowanych dóbr. Podstawą funkcjonowania systemu preferencji jest zbiór założeń dotyczących preferencji, z których najważniejszymi: 1) założenie kompletności preferencji, dopuszczające możliwość określenia przez konsumenta preferencji konsumpcji swoich dóbr spośród różnych kombinacji konsumpcji tych dóbr; oraz dopuszczające możliwość uporządkowania ich tak, aby konsument był zdolny określić które preferuje, a które dają mu takie same zadowolenie i w efekcie są dla niego obojętne (np. jeśli konsument, biorąc pod uwagę kombinacje A i B, potrafi określić, czy woli A od B, czy też preferuje B w stosunku do A, czy też kombinacje A i B są dla niego obojętne) 2) założenie powszechności preferencji, formułując pogląd, że wybory konsumenta między różnymi kombinacjami dóbr są przechodnie (np. jeśli konsument preferuje kombinację A od B i jednocześnie określa, iż woli B od C oznacza to, iż konsument preferuje kombinację A w stosunku do C; podobnie jeśli dla konsumenta kombinacja A i B oraz B i C są dla konsumenta obojętne, wtedy również kombinacja A i C jest również obojętna); 3) założenie nienasyconości zadowolenia konsumenta, opierające się na stanowisku, że konsument zawsze preferuje kombinację dóbr dostarczającą mu więcej zadowolenia od kombinacji dającej mniej zadowolenia. 1.2.1.2. Obojętność a gusty Odwołując się do założeń dotyczących preferencji konsumenta można zbudować model zachowania się konsumenta podejmującego decyzje wyboru kombinacji konsumowanych dóbr. Jego istotę opisuje kategoria krzywej obojętności konsumenta, przedstawiana w formie wykresu. Krzywe obojętności konsumenta charakteryzują się tym, że: mają nachylenie negatywne; nie mogą się przecinać; są wypukłe w stosunku do początku układu oraz, że jest ich nieskończenie wiele. Krzywa obojętności konsumenta przedstawia wszystkie kombinacje konsumpcji dwóch dóbr, które są dla konsumenta obojętne (wykres 16.1.). Wskazuje ona, że: − każda kombinacja daje konsumentowi takie same zadowolenie; − dana krzywa obojętności charakteryzuje się stałym poziomem zadowolenia;

178

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

− posiada ono nachylenie negatywne, które zmniejsza się w miarę zwiększania konsumpcji dobra odłożonego na osi rzędnych; − krzywych obojętnych może być nieskończenie wiele, a ich wzajemne położenie wskazuje na różnice w poziomach zadowolenia konsumenta; − poziom zadowolenia wzrasta w miarę przesuwania się konsumenta z krzywej obojętności położonej niżej na położoną wyżej. Wykres 16.1. Krzywa obojętności konsumenta

1.2.3. Użyteczność a wybór konsumenta Z wyborem konsumenckim ściśle związana jest użyteczność pozyskiwanych do konsumpcji dóbr . Rozumie się przez nią suma zadowolenia jaką osiąga indywidualny konsument z konsumowania posiadanego danego dobra. Kategoria użyteczności jest: abstrakcją i jak taka ma charakter subiektywny; odzewem na pytanie: ile zadowolenia dostarczają konsumentowi kupowane przez niego produkty i usługi? współcześnie traktowana jako kategoria porządkowa odzwierciedlająca uporządkowany system preferencji; skonkretyzowana do "maksymalizacji użyteczności" wskazuje jak konsument w swoich wyborach dąży do wybrania takiej kombinacji konsumowanych dóbr, która dawałaby mu możliwie największe zadowolenie; rozpatrywana jako użyteczność całkowita i marginalna Użyteczność całkowita (UC) to suma użyteczności konsumowanej ilości produktu lub usługi. n

UC = ∑ Qi i=0

gdzie: Q - ilość konsumowanego dobra „i” i = 0,....,n Użyteczność marginalna (UM) to wyraz zadowolenia konsumenta ze zwiększenia (zmniejszenia) konsumpcji danego dobra o kolejną dodatkową jednostkę. UM =

∆ UC ∆ Qi

Pomiędzy ilością konsumowanego dobra a użytecznością dają się zaobserwować następujące zależności: 1) Użyteczność całkowita (UC) konsumpcji danego dobra rośnie (spada) wraz ze wzrostem (spadkiem) ilości konsumowanego dobra. 2) Użyteczność marginalna (UM) zmniejsza się (rośnie) wraz ze wzrostem (spadkiem) ilości konsumpcji dobra . Powyższe zależności uwidaczniają : a) w odniesieniu do użyteczności całkowitej, że: wzrasta ona w miarę zwiększania ilości konsumowanego dobra, jednak coraz wolniej; a po osiągnięciu znacznej ilości konsumowanego dobra, może wystąpić spadek użyteczności całkowitej jako wynik faktu, iż w miarę zwiększania konsumpcji użyteczność każdej dodatkowo konsumowanej jednostki dobra jest coraz mniejsza. b) w odniesieniu do użyteczności marginalnej, że: przyrosty zadowolenia z konsumpcji zmniejszają się wraz ze wzrostem ilości konsumowanego dobra.

179

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

PRAWO MALEJĄCEJ UŻYTECZNOŚCI MARGINALNEJ mówi, że zadowolenie z pierwszej konsumowanej jednostki dobra jest znacznie większe aniżeli z kolejnej drugiej jednostki. Reasumując, można przyjąć, iż po przekroczeniu pewnej wielkości konsumpcji dalsze zwiększanie konsumowania danego dobra zacznie przynosić konsumentowi zadowolenie negatywne (niezadowolenie). Spowoduje to jednocześnie ujemny poziom użyteczności marginalnej i spadek użyteczności całkowitej. Oznacza to, że konsument maksymalizujący korzyści (zadowolenie) z konsumpcji będzie je zwiększał, tylko do momentu w którym (UM = 0) użyteczność marginalna osiągnie poziom „0”. Reasumując, ogólną zasadą postępowania konsumentów jest to, że dokonują oni zakupów takich dóbr i usług, które są dla nich użyteczne, a w konkretnych wyborach kierują się zasadą maksymalizacji użyteczności. Ujmując rzecz w kategoriach bardziej ogólnych, oznacza to, że działania ludzkie mają charakter celowo racjonalny. Konsumenci przez użyteczność rozumieją: satysfakcję, przyjemność lub korzyść jaką osiągają w wyniku spożycia jakiegoś dobra lub usługi. Z ekonomicznego punktu widzenia rozróżnia się użyteczność całkowitą i krańcową (wykres 16.2.). Użyteczność całkowita to suma satysfakcji osiągniętej przez konsumenta. Wiedząc, że ilość potrzeb, jakie pragniemy zaspokoić i satysfakcji stąd osiąganej nie jest ograniczone, ze względu na rzadkość materialnych środków zaspokojania potrzeb, musimy jednocześnie mieć świadomość jako konsumenci, że dążenie do maksymalizacji użyteczności całkowitej jest związane z koniecznością rezygnacji z niektórych dóbr, które w danym momencie dostarczają mniej satysfakcji. Oznacza to, że konsument stoi przed koniecznością wyboru pewnej kombinacji rodzaju i ilości dóbr, jakie pragnie posiąść, stąd też dąży do maksymalizacji użyteczności tych dóbr. Istotę maksymalizacja użyteczności poszczególnych dóbr przez konsumenta wyjaśnia układ kształtowania się ich kombinacji(wykres 16.2.) w postaci wykresu. Pokazuje on, że: − każda z krzywych pokazuje możliwości różnych kombinacji dóbr X i Y, które przyniosą określony, równy dla danej krzywej poziom użyteczności, czy satysfakcji; − każda z krzywych ukazuje różny poziom użyteczności czy satysfakcji najmniejszej dla U1 i największej dla U4 i do tego ostatniego poziomu konsumenci będą aspirować, kierując się zasadą maksymalizacji użyteczności. Użyteczność danego dobra dla konsumenta nie jest wielkością stałą i zmienia się w zależności od: ilości dobra, stojącej do dyspozycji konsumenta i dostępności innych dóbr substytucyjnych lub komplementarnych. Oznacza to, że wartość, jaką dany człowiek przywiązuje do poszczególnych jednostek danego dobra jest zależna od ilości już spożytych jednostek danego dobra. Dla pełniejszego wyjaśnienia istoty użyteczności danego dobra lub usługi ekonomia odwołuje się do kategorii użyteczności krańcowej . Określa się ją jako dodatkową satysfakcję uzyskaną przez konsumenta ze spożycia każdego kolejnego towaru lub usługi. Zachowaniem konsumentów na rynku kieruje zasada malejącej użyteczności krańcowej, która mówi, że w miarę jak spożycie danego dobra lub usługi rośnie w określonym czasie, ich użyteczność krańcowa maleje". Przykładem tego jest następująca sytuacja. W miarę spożywania jabłek użyteczność całkowita rośnie w tempie malejącym, co związane jest ze zmniejszającą się użytecznością krańcową każdego kolejnego jabłka. Amator jabłek osiąga stan nasycenia po skonsumowaniu szóstego owocu w danym dniu, a konsumpcja każdego kolejnego sprawia mu przykrość (ujemna użyteczność końcowa) i zmniejsza jego całkowitą użyteczność. Szczęśliwie dla konsumenta ma on zazwyczaj możność wyboru więcej dóbr konsumpcyjnych lub substytucjonalnych. W ukazanej na wykresie sytuacji konsument ograniczy się do spożycia 5-6 jabłek, a dietę swa uzupełni innymi owocami (na przykład pomarańczami) i w ten sposób 180

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

zmaksymalizuje swoją krańcową satysfakcję. Nawet bowiem jeśli woli jabłka od pomarańczy, to użyteczność krańcowa szóstego jabłka będzie niższa od użyteczności krańcowej pierwszej czy drugiej pomarańczy. Wykres 16.2. Graficzna ilustracja kształtowania się użyteczności całkowitej i krańcowej. Wykres 16.3. Graficzna ilustracja maksymalizacji użyteczności Na użyteczność dóbr i usług znaczący wpływ ma również ich substytucyjność. Jeśli przyjąć, że przedmiotem wyboru konsumenta są (rysunek. 16.3.) są dwa dobra: dobro X (jabłko) i dobro Y (pomarańcze), to dokonuje się on często w oparciu o ich substytucję. Istotę tego wyboru uwidacznia kształtowanie się krzywych ich użyteczności. Krzywa na wykresie łączy wszystkie punkty, w których konsument osiąga ten sam punkt użyteczności. Zmiana preferencji z A na preferencję B oznacza, że konsument gotów jest zrezygnować z 1 jabłka na rzecz 1 pomarańczy więcej. Przejście jednak z opcji B na opcję C oznacza już, że konsument gotów jest zrezygnować z kolejnego jabłka (BT = 1), pod warunkiem zwiększenia konsumpcji pomarańczy o 2 owoce (TC = 2). Ilość dobra Y (pomarańczy), jabłka jest niezbędne do rekompensaty dobra X (jabłka) nazywamy krańcową stopą substytucji dobra X przez dobro Y. Krańcowa stopa substytucji, to ilość dobra Y, jaka jest niezbędna do rekompensaty dobra X przez dobro Y (MRS - marginal rate of substitution) . Pokazuje ona preferencje nabywców w stosunku do dóbr substytucyjnych. zmiana konsumpcji Y MRS =  zmiana konsumpcji X Im większe (bardziej strome) jest nachylenie krzywej obojętności, tym wyższą wartość przyjmuje MRS. Przedstawione analizy zachowań konsumenta opierają się o zasady dokonywania przezeń wyrobów w warunkach, w których kierowały się one jedynie swoimi gustami i preferencjami, pomijając ograniczenia budżetu domowego i różnice cen różnych dóbr. W takiej sytuacji zasada wyboru staje się dość prosta. Konsument osiąga maksymalną satysfakcję, gdy użyteczności krańcowe ostatniej jednostki każdego z dóbr są sobie równe. MUx = MUy Formuła powyższa oznacza, że jest raczej pewne, że konsument nie kupi i nie spożyje kolejnego jabłka, jeśli większa użyteczność przypisze kolejnej pomarańczy i odwrotnie. Więc dąży on do pewnego stanu równowagi, nazywanego w ekonomii równowagą konsumenta, przez którą rozumie się względną stabilność zwyczajów nabywczych, przy których konsument maksymalizuje swą satysfakcję. Dochody ludzi nie są jednak ograniczone, a ceny poszczególnych dóbr i usług zwykle różnią się od siebie. Ma to wpływ na wybory konsumentów. Możemy sformułować prawidłowość: w warunkach różnicy cen dóbr X oraz Y jednostka osiąga stan równowagi i maksymalizuje użyteczność wtedy, gdy relacje użyteczności każdego dobra do jego ceny są sobie równe. MUx MUy = Px Py

181

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

1.2.2. Budżetowe ograniczenia zachowań konsumenta Konsument postępuje w taki sposób, w każda ostatnia złotówka wydana na dane dobro umożliwiła uzyskanie takiej samej wielkości satysfakcji. Większość konsumentów, kupując buty, obiad czy wycieczkę zagraniczną nie myśli oczywiście bezpośrednio kategoriami użyteczności krańcowej. Zazwyczaj jednak rozpatrują oni różne alternatywy i dążą choćby nieświadomie do zrównania użyteczności krańcowych i nabywanych produktów na tyle, na ile jest to możliwe. Gdyby dochody konsumentów były nieograniczone, nie mieliby oni większych problemów z dokonywaniem wyborów, ponieważ byłby on uwarunkowany jedynie ich pragnieniami i preferencjami, które lokowałyby się w krzywej maksymalnej użyteczności U4. W rzeczywistości jednak zachowania konsumentów zależą także od tego, czy są zdolni kupić. To, co konsumenci są zdolni kupić zależy z kolei od ich dochodów i relacji cen miedzy poszczególnymi produktami. Załóżmy, że dochód wynosi 100 zł, cena jednostki odzieży 20 zł, a cena jednostki żywności 10 zł. Możliwe opcje, jakie otwierają się przed konsumentami w takiej sytuacji przedstawi linia budżetu KL. 1.2.3. Cenowe ograniczenia zachowań konsumentów

2. DOSTOSOWANIA SIĘ KONSUMENTA DO ZMIAN DOCHODÓW I DO ZMIAN CEN Dotychczasowe rozważania dociekające istoty teorii wyboru konsumenta, dowiodły, że: − celem konsumenta jest osiągnięcie maksymalnych korzyści z konsumpcji; − konsument wolałby dokonywać wyboru między produktami i usługami których użyteczność całkowita jest największa oraz, że będzie on zawsze preferował kombinację dóbr znajdującą się na wyższej krzywej obojętności w porównaniu do kombinacji na niższej krzywej obojętności; − wybory dokonywane przez konsumenta w oparciu o swoje preferencje w rzeczywistości gospodarczej napotykają na liczne ograniczenia, o charakterze obiektywnym, mające swoje źródła w istnieniu zjawiska rzadkości zasobów; − najważniejszymi ograniczeniami wyborów konsumenta są zasoby pieniężne, którymi w danym momencie dysponuje konsument, oraz ceny produktów i usług, z którymi konsument spotyka się na rynku. Mając na uwadze te uwarunkowania, konsument zmuszony jest podjęcia określonych działań dostosowawczych. Winny one w pierwszym rzędzie zostać skoncentrowane na dostosowaniu się do zmian dochodów i zmian cen. 2.1. Dostosowania do zmian dochodów Dochodowa elastyczność popytu Wiemy już, że popyt ulega zmianom wraz ze zmianami dochodów. Miarą intensywności reakcji popytu na zmiany dochodu jest dochodowa elastyczność popytu. % zmiana wielkości popytu ∆ Qd / Qd Edi = =  % zmiana dochodu ∆i/i Dla większości dóbr reakcją na wzrost dochodu konsumentów jest wzrost popytu, co wyraża się w przesunięciu krzywej popytu w górę w prawo, jak na wykresie. Gdy popyt konsumentów na aparaty telefoniczne się zwiększa, krzywa popytu przesuwa się z położenia D1 do D2. Konsumenci są teraz skłonni kupować większą ilość aparatów telefonicznych po tej samej cenie, albo tę samą ilość po wyższej cenie. 182

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Takie dobra lub usługi, na które popyt rośnie wraz ze wzrostem dochodu i spada wraz ze spadkiem dochodu nazywamy dobrami zwykłymi. Dobra, na które popyt jest bardzo elastyczny, tzn. relatywny wzrost wielkości popytu jest większy od procentowego wzrostu dochodu są to dobra luksusowe (np. samochody). Np. Edi na auta w USA = 2,5 - 3 (wzrost dochodu o 1% powoduje 2,5-3% wzrostu popytu na samochodu). Dobra lub usługi, które mają negatywną elastyczność dochodową, tzn. na które popyt spada, gdy dochód wzrasta, nazywamy dobrami niższego rzędu (np. tańsze gatunki wędlin). Przyczyny, dla których znajomość dochodowej elastyczności popytu jest ważna dla producentów: 1) Edi dostarcza informacji, pozwalającej przewidywać perspektywy wzrostu sprzedaży produktów firm w warunkach stopniowego wzrostu gospodarczego. 2) Edi dostarcza firmie podstaw do planowania produkcji w warunkach wzrostu i załamań koniunktury gospodarczej. Elastyczność mieszana / krzyżowa / popytu % zmiana wielkości popytu na dobro X Mieszana elastyczność popytu =  % zmiana ceny na dobro Y Jeżeli mieszana elastyczność jest dodatnia, to dobra są wzajemnie substytucyjne (np. wołowina i wieprzowina są substytutami). Jeżeli mieszana elastyczność popytu jest negatywna, to dobra są komplementarne (np. w wyniku wzrostu cen na benzynę spada popyt na samochody). Determinanty elastyczności popytu generalnie rzecz biorąc, elastyczność zależy od stopnia substytucyjności dóbr i usług. Im więcej substytutów, tym bardziej elastyczny jest popyt na dane dobro (przykład: ogrzewanie elektryczne). Są również dobra, na które popyt jest "z natury rzeczy" nieelastyczny. Popyt na dobra wyższego rzędu jest z reguły bardziej elastyczny, niż popyt na dobro niższego rzędu tzw. dobra podstawowe). We Francji oblicza się, że współczynnik elastyczności szampana wynosi ok. 1,4 natomiast chleba już tylko 0,07., Czas jest wyższą determinantą elastyczności popytu. Im więcej czasu mają konsumenci na przystosowanie się do zmian ceny, tym bardziej elastyczny jest popyt na pewne produkty. Elastyczność popytu ma duże znaczenie dla przychodów firm i wydatków gospodarstw domowych w przypadku zmiany cen produktu. jeżeli popyt na produkt danej firmy jest elastyczny a jego cena spadnie, to procentowa zmiana wielkości popytu będzie relatywnie większa, niż zmiana ceny. W takim przypadku przychody firmy wzrosną. Jeżeli popyt jest nieelastyczny, to zmiana cen jest relatywnie większa. Gdy popyt jest elastyczny (Ed > 1), to całkowite wydatki konsumentów zwiększają się, gdy cena spada lub spadają, gdy cena rośnie. Gdy popyt jest nieelastyczny (Ed < 1), to całkowite wydatki konsumentów zwiększają się, gdy cena rośnie, lub spadają, gdy cena maleje. 2.2. Dostosowania do zmiany cen Ceny towarów rynkowych nie pozostają jednak niezmienione. Powstaje jednak pytanie o reakcje konsumentów na zmienność cen w świetle poznanych przeze nas prawidłowości ich zachowań. Załóżmy, że cena odzieży z poprzedniego przykładu spadła do 10 tys. zł. za jednostkę, przy niezmienionej cenie żywności. Relacja konsumenta na obniżkę cen odzieży W wyniku spadku cen odzieży nastąpi zmiana nachylenia linii budżetu. Obecnie konsument dysponujący budżetem 100 zł może zakupić 10 jednostek odzieży. W obliczu nowej linii budżetu 183

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

KR konsument ponownie poszukuje punktu styczności linii budżetu z najwyższą osiągalną krzywą użyteczności i znajduje go w punkcie oznaczonym E2. Jednocześnie, jak widzimy w części (B) wykresu, oba punkty równowagi E1 i E2 w części (a) pozwalają wyprowadzić indywidualną krzywą popytu konsumenta. W rezultacie spadku cen odzieży z 20 zł do 10 zł ilość zakupionych jednostek wzrasta z dwóch do pięciu. Pomocnym w rozwiązaniu wielu problemów dostosowujących zachowania konsumenta do zmiany cen na rynku jest cenowa elastyczność popytu. Jest ona tym pojęciem, które próbuje określić intensywność (możliwość) relacji popytu (podaży) na produkt w zależności od zmiany jego ceny. Jako taka jest ona również miarą intensywności zmiany ilości popytu (reakcji konsumentów) na zmianę ceny, ukazującą stosunek procentowy zmiany wielkości popytu do procentowej zmiany ceny % zmiana wielkości popytu ∆ Qd / Qd Ed = =  % zmiana ceny ∆P/P Każda procentowa zmiana ceny wiąże się z określoną procentową zmianą wielkości popytu. Przy obliczaniu elastyczności pomijamy kierunek zmiany każdej zmiennej, aa koncentrujemy się na względnej relacji między ich procentowymi zmianami. Jeśli procentowa zmiana wielkości popytu jest większa od procentowej zmiany ceny, wtedy Ed > 1 i mówimy, że popyt na dane dobro jest elastyczny cenowo. Gdy cena kalkulatora spadnie o 20%, a wielkość popytu wzrośnie o 30%, to Ed = 1,5. Powiemy wtedy, że popyt na telewizory jest elastyczny w stosunku do ceny. Z drugiej strony jeżeli cena masła wzrośnie o 10% a wielkość popytu spadnie o 5%, to Ed wyniesie 0,5. W takim wypadku powiemy, że popyt na masło jest nieelastyczny (Ed < 1). Jeśli zdarzy się, że procentowa zmiana popytu jest równa procentowej zmianie ceny (Ed = 1), to popyt ma charakter neutralny. W konsekwencji stwierdzamy, że popyt na aparaty telefoniczne jest wrażliwy na zmiany cen, czyli jest elastyczny. Graficzna interpretacja elastyczności popytu może być źródłem błędu, polegającego na utożsamianiu nachylenia krzywej popytu z elastycznością popytu. Przyjrzyjmy się wykresowi (wykres 16.3.), pokazującemu krzywa popytu na dwa dobra. Krzywa popytu D1 i D2 różnią się z punktu widzenia ich względnej elastyczności. Krzywa D1 jest bardziej elastyczna, ponieważ spadek ceny z P2 jest do P1 wywołuje stosunkowo silną reakcją konsumentów, wyrażającą się zwiększeniem popytu z Q1 do Q3. Natomiast konsumenci z krzywej D2 reagują na indywidualną zmianę ceny (P2 - P1) nieelastyczne, ponieważ zwiększają swój popyt o stosunkowo mniejsza ilość (Q3 - Q2). Wykres może sugerować, że miarą elastyczności jest po prostu nachylenie krzywej bardziej "płaskie" w przypadku popytu bardziej elastycznego i "strome" przy małej elastyczności popytu. Porównanie treści wzorów matematycznych pokazuje jednak, że nachylenie krzywej popytu i elastyczności popytu to dwa różne pojęcia. nachylenie jest wynikiem relacji miedzy zmianą ceny a zmianą ilości, tzn.

∆P ∆Q Natomiast elastyczność wyraża formuła ∆Q / Q ∆P P = ⋅ ∆P / P ∆Q Q

Co więcej, współczynnik elastyczności zmienia się w różnych punktach krzywej popytu i jest najwyższy w jej górnym rogu i najmniejszy w prawym dolnym rogu. Spadek ceny ze 100 zł do 90 zł czyli o 10% powoduje dwukrotny wzrost wielkości popytu z 10 jednostek do 20 jednostek, czyli 100%. W przypadku zmiany ceny z 20 zł do 10 zł (100%) 184

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

reakcja konsumentów jest mało intensywne, ponieważ zwiększają swoje zakupy z 90 jednostek do 100 jednostek, czyli o 10%. współczynnik elastyczności jest więc bardzo niski: Ed = 0,1

3. KSZTAŁTOWANIE POPYTU KONSUMENTA - OD INDYWIDUALNEGO DO RYNKOWEGO. Teoria wyboru konsumenta przedstawia nam w modelowej formie klucz do wyjaśnienia podstawowych decyzji przezeń podejmowanych - wyboru między różnymi dobrami i usługami oferowanymi na rynku. Ekonomiści przyjmują, że konsumenci dokonują wyborów pozwalających maksymalizować ich indywidualną użyteczność czy satysfakcję w granicę w dyspozycji budżetu. Zachowanie konsumenta wyznaczane jest przez jego gusty i preferencję w warunkach ograniczeń dochodowych i cenowych. Dąży on do osiągnięcia punktów równowagi przy różnych dochodach i cenach. Znalezienie przez nas tych punktów równowagi pozwala wyprowadzić krzywa indywidualnego popytu konsumenta. Krzywa popytu jest graficznym opisem relacji między pożądaną przez konsumentów ilością dóbr i usług a ich ceną. Z prawa popytu wynika, że ludzie zakupują mniej towarów i usług po wyższej cenie, niż po niższej. Przedstawione elementy teorii zachowania konsumenta oraz elastyczności popytu, która jest miarą reakcji konsumentów na zmiany poziomu i relacji cen oraz dochodów w odniesieniu do różnego rodzaju dóbr i usług ukazują siły pozycji konsumenta na rynku wolnokonkurencyjnym. Stąd konieczność dostosowania się producenta do zasad wyborów dokonywanych przez konsumentów, kierującego się motywem maksymalizacji użyteczności całkowitej. STRESZCZENIE W warunkach gospodarki rynkowej zachowaniami wytwórców i producentów rządzi ten sam motyw, jakim jest maksymalizacja korzyści materialnych. W przypadku wytwórców jest nią zysk, a w przypadku nabywców - umiejętność nabywania dóbr oferowanych na rynku. Problem ten wyjaśnia teoria wyboru konsumentów. Zajmuje się ona zachowaniem konsumentów na rynku i ich wrażliwością na zmiany sytuacji rynkowej. Stara się ona znaleźć odpowiedź na szereg kluczowych pytań, takich jak: w jaki sposób konsumenci wybierają określone produkty i jaką ich ilość są skłonni kupić? oraz jaki jest wpływ zmian cen na zakupy konsumentów? Pomocnym w poszukiwaniu odpowiedzi na te pytania są wspólne cechy konsumentów, a mianowicie: wiedzą oni czego chcą; dysponują ograniczonymi środkami (budżetami); oraz napotykają na ceny, na które nie mają żadnego wpływu lub tylko ograniczony wpływ. Teorię wyboru konsumenta rozpatrzeć trzeba ze względu na zasady zachowań konsumenta, dostosowanie się go do zmian dochodu i zmian cen oraz na niego komplementarności i substytucyjności dóbr. Konsumenci poprzez wielkość i strukturę popytu, jaką zgłaszają na rynku, określają co i ile ma być wytwarzane przez producentów. Współcześnie teoria postępowania konsumenta odwołuje się do trzech podstawowych twierdzeń, tj. o: ekonomicznej racjonalności konsumenta; odpowiedniej informacji, substytucyjności dóbr. Twierdzenia te stanowią jednocześnie główne elementy teorii zachowania się konsumenta, przybierając rolę jej podstawowych zasad. Ich istota sprowadza się do następujących założeń: wybory konsumenta są zgodnie z jego własnym interesem; wybory między alternatywami konsumpcji dokonują się w oparciu o dostępne informacje; oraz w procesach wyboru konsumenta uwzględnia się substytucyjność między dobrami. Mikroekonomia odwołuje się do szeregu kategorii ekonomicznych, spośród których za podstawowe uznać trzeba: użyteczność, preferencje, obojętność konsumenta, subwencje, wybór - odnoszone każdorazowo do wielu płaszczyzn - w tym przede wszystkim do płaszczyzn marginalnych. Zachowania konsumentów na rynku ograniczane są szeregiem czynników wśród których za najważniejsze uznać należy takie czynniki, jak: gusty i preferencje konsumentów; ilość pieniędzy jaką dysponują; oraz ceny alternatywnych dóbr. Ważną kategorią teorii konsumenta jest użyteczność rozumiana jako suma zadowolenia jaką osiąga indywidualny konsument z konsumowania posiadanego danego dobra. Rozpatrywana bywa jako użyteczność całkowita i marginalna. Z ekonomicznego punktu widzenia rozróżnia się użyteczność całkowitą i krańcową. Konsument na rynku zmuszony jest do podjęcia określonych działań dostosowawczych. Winny one w pierwszym rzędzie zostać skoncentrowane na dostosowaniu się do zmian dochodów i zmian cen. Dostosowanie się do zmian dochodu wymaga rozpoznania dochodowej elastyczności popytu, która jest miarą intensywności reakcji popytu na zmiany dochodu. Natomiast pomocnym w rozwiązaniu wielu

185

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

problemów dostosowujących zachowania konsumenta do zmiany cen na rynku jest cenowa elastyczność popytu. Jest ona tym pojęciem, które próbuje określić intensywność (możliwość) relacji popytu (podaży) na produkt w zależności od zmiany jego ceny. Teoria wyboru konsumenta przedstawia nam w modelowej formie klucz do wyjaśnienia podstawowych decyzji przezeń podejmowanych - wyboru między różnymi dobrami i usługami oferowanymi na rynku. Ekonomiści przyjmują, że konsumenci dokonują wyborów pozwalających maksymalizować ich indywidualną użyteczność czy satysfakcję w granicę w dyspozycji budżetu. Zachowanie konsumenta wyznaczane jest przez jego gusty i preferencję w warunkach ograniczeń dochodowych i cenowych. Dąży on do osiągnięcia punktów równowagi przy różnych dochodach i cenach. Zajmuje on znaczącą pozycję na rynku wolnokonkurencyjnym. Stąd konieczność dostosowania się producenta do zasad wyborów dokonywanych przez konsumentów, kierującego się motywem maksymalizacji użyteczności całkowitej.

PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA Teoria wyboru konsumentów(istota, podstaw, twierdzenia, elementy, założenia), zachowania konsumenckie (cechy, zasady), podstawowe kategorie teorii wyboru konsumenta (użyteczność, preferencje, obojętność konsumenta, subwencje, wybór), konsumenckich (gusty, preferencje, ograniczenia zachowań dyspozycyjna ilość pieniędzy, ceny alternatywnych dóbr), dochodowa elastyczność popytu, rodzaje dóbr ze względu na popytu (zwykłe, luksusowe, niższego rzędu), elastyczność elastyczność mieszana / krzyżowa / popytu, dobra wzajemnie substytucyjne, dobra komplementarne, cenowa elastyczność popytu, krzywa indywidualnego popytu konsumenta, ZAGADNIENIA KONTROLNE I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. X.

SCHARAKTERYZUJ TEORIĘ WYBORU KONSUMENTÓW (ISTOTA, PODSTAW , TWIERDZENIA, ELEMENTY, ZAŁOŻENIA). W SKAŻ I OMÓW ZACHOWANIA KONSUMENCKIE (CECHY, ZASADY). W SKAŻ I OMÓW PODSTAWOWE KATEGORIE TEORII WYBORU KONSUMENTA (UŻYTECZNOŚĆ, PREFERENCJE, OBOJĘTNOŚĆ KONSUMENTA, SUBWENCJE, WYBÓR). OKREŚL I SCHARAKTERYZUJ GŁÓWNE OGRANICZENIA ZACHOWAŃ KONSUMENCKICH (GUSTY, PREFERENCJE, DYSPOZYCYJNA ILOŚĆ PIENIĘDZY, CENY ALTERNATYWNYCH DÓBR). OKREŚL ISTOTĘ DOCHODOWEJ ELASTYCZNOŚĆ POPYTU. DOKONAJ PODZIAŁU DÓBR ZE WZGLĘDU NA ELASTYCZNOŚĆ POPYTU (ZWYKŁE, LUKSUSOWE, NIŻSZEGO RZĘDU). OMÓW POJĘCIE ELASTYCZNOŚCI MIESZANA / KRZYŻOWA / POPYTU. OMÓW I PORÓWNAJ DOBRA WZAJEMNIE SUBSTYTUCYJNE Z DOBRA KOMPLEMENTARNE. OKREŚL ISTOTĘ CENOWEJ ELASTYCZNOŚĆ POPYTU. SCHARAKTERYZUJ KRZYWĄ INDYWIDUALNEGO POPYTU KONSUMENTA,

186

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

LITERATURA ZALECANA 1. D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia tom 1, Warszawa 1993, rozdz.5 2. Elementarne zagadnienia ekonomii. Praca zbiorowa pod red. R.Milewskiego, PWN, Warszawa 1993, rozdz.VI 3. Elementy makro i mikro ekonomii dla inżynierów. Pod redakcją naukowa S.Marciniaka, PWN, Warszawa 1993, rozdz. 5 4. D.R.Kamerschen, R.B.McKenzie, C.Nardinelli, Ekonomia, FGNZZZ "SOLIDARNOŚĆ", Gdańsk 1991, rozdz.17 i 18 5. M.Nasiłowski, System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, IKE PTE Sp. z o.o., Wydawnictwo KeyTex, Warszawa 1992, rozdz.4 6. B.Oyrzanowski, Mikroekonomia, PSB, Kraków 1996, rozdz.2 7. P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 1, PWN, Warszawa 1995, rozdz.19 8. Z.Wiszniewski, Mikroekonomia współczesna. Syntetyczne ujęcie, CEiRB OLIMPUS, Warszawa 1994, rozdz.3

187

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

D. EKONOMIA MIĘDZYNARODOWA Ważną dziedziną ekonomii lokalizowaną w obszarze makroekonomii jest ekonomia międzynarodowa - określana najczęściej mianem międzynarodowych stosunków ekonomicznych lub międzynarodowych stosunków gospodarczych. Jako dyscyplina naukowa zmierza ona do poznania zasad i mechanizmów funkcjonowania współczesnej gospodarki światowej. Należy ona do najbardziej rozwijanych dziedzin teorii ekonomii w jej szerokim rozumieniu. Jest to w dużej mierze wynikiem jej związków z dokonującymi się przemianami w strukturze współczesnej gospodarki światowej. Przemiany z którymi mamy do czynienia we współczesnym świecie - a zwłaszcza procesy globalizacji i regionalizacji życia gospodarczego - zmuszają do nowego spojrzenia na nie. Tradycyjne postrzeganie faktów i zdarzeń we współczesnej gospodarce światowej nie pozwala wzbogacić analizy ekonomicznej tych problemów nowymi aspektami i konkluzjami. Nauka o międzynarodowych stosunkach ekonomicznych obejmuje problematykę teorii jak i polityki. Rozpatrywane przez nią zjawiska dokonywane są zarówno z punktu widzenia świata jako całości, jak i z punktu widzenia określonego kraju, czy grupy krajów. Międzynarodowe stosunki gospodarcze opierają się w punkcie wyjścia na takich samych podstawach metodologicznych, jak pozostałe dziedziny ekonomii. Motywy i sposób zachowania się ludzi i przedsiębiorstw są takie same w sferze aktywności krajowej jak o aktywności międzynarodowej. Obok jednak tej jednorodności podstawy wyjściowej, wielu ekonomistów dostrzega także pewne odrębności metodologiczne. Stanowią je własne narzędzia analizy oraz specyficzne idee i założenia (jak np. koncepcja korzyści komparatywnych, kwestie zadłużenia zagranicznego czy rynku dewizowego). Za główną przyczynę prób traktowania międzynarodowych stosunków ekonomicznych jako odrębnej dyscypliny w naukach ekonomicznych jest fakt istnienia niezależnych, suwerennych państw poprzedzonych granicami politycznymi. Selektywność wykładu niniejszego podręcznika powoduje, iż rozważania w nim zawarte zostały ograniczone do przedstawienia: istoty międzynarodowych stosunków ekonomicznych, systemu gospodarki światowej, problemów wpływu handlu zagranicznego na wzrost gospodarczy oraz międzynarodowego systemu walutowego i finansów międzynarodowych. Niemniej jednak i ten zakres problemów pozwala: poszerzyć horyzonty myślowe studiującego ekonomię poza pojęcia problemów gospodarstwa domowego, przedsiębiorstwa i gospodarki narodowej; precyzyjniej zrozumieć zachodzące w skali świata procesy; uświadomić, że część narodowych problemów gospodarczych może być z powodzeniem rozwiązane w ramach międzynarodowej współpracy gospodarczej. Wszystkie one ujawniają obok wymiaru naukowego także wymiar praktyczny.

188

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

XVII. MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI EKONOMICZNE Międzynarodowe stosunki ekonomiczne mają wymiar nauki i praktyki. Nauka obejmuje teorię i politykę. Teoria zajmuje się badaniem praw ekonomicznych rządzących procesami zachodzącymi w gospodarce światowej. Rozpatruje ona zjawiska z punktu widzenia: − świata jako całości i wówczas dotyczy międzynarodowych stosunków gospodarczych widzianych jako przepływy towarów i usług, technologii i pieniądza między różnymi krajami lub grupami krajów; − określonego kraju czy grupy krajów i wówczas dotyczy zagranicznych stosunków gospodarczych danego kraju widzianych jako powiązania gospodarcze określonego kraju lub ugrupowania krajów z zagranicą. Wyszczególnione płaszczyzny realizacji międzynarodowych operacji gospodarczych pozwalają na rozróżnienie dwóch pojęć " międzynarodowych stosunków gospodarczych" i "zagranicznych stosunków gospodarczych". Polityka natomiast określa metody i środki osiągania przez państwo postawionych sobie celów gospodarczych oraz osiągania celów różnych krajów w drodze współpracy gospodarczej z zagranicą (głównie przez zawieranie międzynarodowych porozumień gospodarczych), jak też tworzenie wspólnych, międzynarodowych instytucji i organizacji gospodarczych.

1. ISTOTA MIĘDZYNARODOWYCH STOSUNKÓW EKONOMICZNYCH Międzynarodowe stosunki ekonomiczne (nazywane także międzynarodowymi stosunkami gospodarczymi) to część ogólnych stosunków ekonomicznych nawiązywanych na forum międzynarodowej działalności gospodarczej. Obejmują one: − międzynarodowy podział pracy; − międzynarodową wymianę gospodarczą (międzynarodowy obrót gospodarczy); − międzynarodową wymianę towarów; − międzynarodową wymianę usług; − międzynarodowe obroty (transfery) kapitałowe; − międzynarodowe przepływy technologii; − międzynarodowe przepływy ludności (siły roboczej). − międzynarodowe stosunki finansowe; Zakres międzynarodowych stosunków ekonomicznych jest więc bardzo szeroki. Oddziaływują one na wszystkie sfery działalności gospodarczej. Wpływają na tempo i kierunki rozwoju gospodarczego. Decydują o pozycji ekonomicznej i politycznej poszczególnych krajów w świecie. 1.1. Międzynarodowy podział pracy Międzynarodowy podział pracy jest zjawiskiem historycznym i stanowi szczególną formę społecznego podziału pracy, dokonującego się między podmiotami prowadzącymi działalność gospodarczą w obrębie różnych organizmów państwowych. Jest on wynikiem pojawienia się trwałych nadwyżek produkcyjnych w jednych krajach i możliwości ich zbytu w innych krajach oraz możliwości przemieszczania wzrastającej ilości towarów na znaczne odległości. Warunkiem jego zaistnienia są więc nie tylko nadwyżki produkcyjne ale również rozwój odpowiedniej infrastruktury organizacyjno-ekonomicznej i technicznej, zapewniającej łatwość, trwałość, bezpieczeństwo oraz dużą intensywność i regularność powiązań z innymi krajami. Głównej zaś jego siły napędowej należy upatrywać w rozwoju techniki, coraz szerszym

189

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

stosowaniu jej dorobku w praktycznym działaniu oraz w doskonaleniu narzędzi pracy i metod ich wykorzystania. Międzynarodowy podział pracy bywa rozpatrywany w kategoriach statycznych lub też w kategoriach dynamicznych. W statycznym ujęciu zakłada on przyjęcie osiągniętej już struktury towarowej i geograficznej za daną i niezmienną. Natomiast w ujęciu dynamicznym, zakłada on konieczność nieustannych zmian w strukturze produkcji i handlu, w oparciu z jednej strony o możliwości rozwojowe danej gospodarki, z drugiej zaś o potrzebę jej adaptacji do zmieniających się technik wytwarzania, dostępu do bogactw naturalnych, zmian wielkości oraz struktury popytu i podaży itp. Kształtowanie międzynarodowego podziału pracy uzależnione jest od szeregu czynników. Najogólniej podzielić je można na wewnętrzne i zewnętrzne. Wewnętrzne wiążą się specyficznymi własnościami gospodarki konkretnych krajów, takimi jak warunki naturalne (położenie geograficzne, klimat, zasoby naturalne, warunki glebowe oraz czynniki demograficzne), osiągnięty poziom rozwoju, struktura gospodarki, postęp techniczny, czynniki systemowe i pozaekonomiczne. Z kolei czynniki zewnętrzne wiążą się z efektami rozwoju i przekształceń strukturalnych gospodarki światowej. Uzewnętrzniają się one jako wzajemne oddziaływania krajów o różnym poziomie rozwoju, odmiennym potencjale ekonomicznym i demograficznym, różnych systemach społeczno-ekonomicznych, odmiennej kulturze czy też tradycjach powodujące powstawanie impulsów do przekształcania się struktur gospodarczych i społecznych, zmiany hierarchii celów, rozwiązań organizacyjnych i technicznych, przejmowania wzorców postępowania. 1.2. Międzynarodowy obrót gospodarczy Międzynarodowy obrót gospodarczy - nazywany także międzynarodową wymianą gospodarczą obejmuje: międzynarodową wymianę towarów; międzynarodową wymianę usług; międzynarodowe transfery kapitału; międzynarodowe przepływy technologii oraz międzynarodowe przepływy siły roboczej. 1.2.1.Międzynarodowa wymiana towarów Podstawowym obszarem międzynarodowego obrotu gospodarczego jest międzynarodowa wymiana towarów. Jest to historycznie najstarsza i najpowszechniej stosowana forma wymiany międzynarodowej. Najczęściej zamyka się ją w ramach szeroko rozumianego handlu zagranicznego, rozumiejąc pod tym pojęciem odpłatną wymianę towarów i usług z kontrahentami mającymi swoją siedzibę poza granicami kraju. Podstawy międzynarodowej wymiany towarów upatruje się w podziale pracy i specjalizacji w skali międzynarodowej. 1.2.2.Międzynarodowa wymiana usług Międzynarodowy handel usługami jest tym obszarem międzynarodowej wymiany gospodarczej który zyskuje coraz bardziej na swoim znaczeniu. Usługi - zazwyczaj określane jak świadczenie społecznie użytecznych czynności, nie związanych bezpośrednio z wytwarzaniem dóbr rzeczowych - zaczęły odgrywać coraz większa rolę jako odrębny składnik wymiany międzynarodowej. Ich wzrost i rozszerzanie w ramach wymiany jest ściśle związane z postępem technicznym i intensyfikacją powiązań gospodarczych. Jednocześnie koniecznym stało się rozszerzenie pojęcia usług na te działalności które tworzą dobra materialne (poza działalnością w przemyśle przetwórczym i wydobywczym oraz w rolnictwie) jak np. usługi budowlane, krawieckie itp. Ogromna różnorodność i nieporównywalność usług przy znacznych różnicach terminologicznych i nieporównywalności statystyk narodowych stanowi znaczące utrudnienie w analizach i ocenach roli tego obszaru wymiany międzynarodowej w gospodarce światowej. Na przeszkodzie stoją zwłaszcza cechy usług. Efekt większości z nich nie przybiera postaci materialnej, co powoduje, że większości usług nie można produkować na zapas oraz 190

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

magazynować. Trudno je również rejestrować, a zwłaszcza uchwycić moment sprzedaży. Ich zaletą jest natomiast to, że ich eksport jest na ogół bardziej efektywny niż eksport dóbr materialnych. Wzrost znaczenia usług w międzynarodowych obrotach gospodarczych nastąpił za przyczyną wielu czynników. Do najważniejszych zaliczyć należy: wzrost zamożności społeczeństw i dysponowanie większą ilością wolnego czasu - co wywołało zapotrzebowanie na dodatkowe usługi wykonywane dotąd w obrębie gospodarstw domowych oraz na usługi przedtem nie istniejące; wzrost produkcji towarów, które pociągnęły za sobą rozwój usług uzupełniających (np. transport, ubezpieczenia); unowocześnienie sektora usług w miarę postępu techniki i w ślad za tym narodziny nowych rodzajów usług; zwiększenie możliwości świadczenia usług na odległość dzięki nowoczesnej technice (np. łączność komputerowa); wzrost specjalizacji usług i rozwój wyspecjalizowanych firm usługowych itd. Czynniki te spowodowały istotny wzrost roli usług w rozwoju gospodarczym wielu krajów oraz w tworzeniu produktu krajowego a także kształtowaniu sytuacji płatniczej tych krajów. W związku z tym dała się zaobserwować następująca prawidłowość: im gospodarka jest bardziej rozwinięta, tym wyższy jest w niej udział usług w tworzeniu PKB oraz mają one większy udział w ogólnym zatrudnieniu. 1.2.3. Międzynarodowe transfery kapitału Istotnym elementem składowym i funkcjonalnym międzynarodowej wymiany gospodarczej są międzynarodowe transfery kapitału. Przyczyną ich zaistnienia (wystąpienia) jest przede wszystkim: a) chęć zapewnienia w krótkim okresie wyższej stopy zysku, niż przynoszą inwestycje w kraju, która wywołana jest ograniczonymi rozmiarami rynku wewnętrznego, wysokimi płacami i podatkami lub wysokimi cenami surowców; b) dążenie do osiągnięcia wyższej stopy procentowej od wolnych kapitałów; c) zagwarantowanie dostępu do deficytowych źródeł surowców; d) ominięcie barier celnych za pomocą lokat w krajach, w których te bariery nie występują; e) możliwość wykorzystania przewagi technologicznej, która nie występuje w stosunkach z krajowymi producentami, a stwarza możliwość osiągnięcia zysku za granicą; f) motyw lepszej lokaty kapitału - co do terminów, stopnia zysku, stopy ryzyka, oprocentowania, płynności, itp. g) zapewnienie bezpieczeństwa lokat kapitałowych, o którym stanowi przede wszystkim stabilizacja ekonomiczna i polityczna. Skutkiem międzynarodowych przepływów kapitałowych jest wzrost światowego dochodu, który to jest efektem tego, że eksport kapitałów do krajów odczuwających deficyt kapitału pozwala w nich na uruchomienie nie wykorzystywanych czynników produkcji. We współczesnym świecie spotykamy się z różnymi formami transferu kapitału. Najczęściej są to: a) Bezpośrednie lokaty kapitałowe - określane także jako inwestycje bezpośrednie. Polegają one na dokonywaniu nakładów kapitałowych w przedsiębiorstwach innych krajów. Dokonują ich na b) Pośrednie lokaty kapitałowe - zwane często inwestycjami portfelowymi. Polegają one na zakupie zagranicznych papierów wartościowych (akcje, obligacje, skrypty dłużne, bony skarbowe) które przynoszą dochód, ale nie dają prawa własności i kontroli nad przedsiębiorstwami i instytucjami, które są emitantem tych papierów. Dokonują ich zazwyczaj właściciele drobnych kapitałów, którzy dążą do uzyskania wyższych zysków i dywident. c) Międzynarodowe przepływy kapitału pożyczkowego. Polegają one na udzielaniu przez międzynarodowe instytucje finansowe, państwa, banki i przedsiębiorstwa, kredytów (o różnych horyzoncie spłaty, różnej skali oprocentowania i na różnych warunkach spłaty) poszczególnym państwom, przedsiębiorstwom i instytucjom prywatnym. Niektóre spośród 191

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

nich - zwłaszcza te z organizacji międzynarodowych i mające charakter kredytów państwowych, w określonych warunkach mogą zostać potraktowane jako pomoc gospodarcza. d) Krótkookresowe przepływy kapitału, powodowane najczęściej różnicami w poziomie stopy procentowej w innych krajach. W warunkach normalnych mogą one przybrać charakter przepływu niespekulacyjnego, gdy dotyczą czasowo wolnych kapitałów ulokowanych w krótkim okresie na korzystniejszej niż w kraju stopie procentowej. Natomiast spekulacyjnymi będą przepływy kapitałowe wówczas, gdy spowodowane są ucieczką z kraju przed niekorzystną zmianą kursów walutowych (czego przejawem jest dewaluacja lub rewaluacja waluty krajowej) a następnie po stabilizacji warunków powrót do kraju. Pozwala to uzyskać zyski nadzwyczajne. 1.2.4. Międzynarodowe przepływy technologii Postęp techniczny i związany z nim rozwój międzynarodowego podziału pracy przyczynia się do wzrostu intensywności powiązań ekonomicznych pomiędzy poszczególnymi krajami. W ostatnich latach coraz ważniejszym obszarem tych powiązań stał się przepływ (transfer) technologii. Przybiera on różne formy techniczno-organizacyjne - od obrotów wyrobami gotowymi o wysokim stopniu zaawansowania technicznego, sprzedaży licencji i patentów, udostępniania know-how, dokonywania zagranicznych inwestycji bezpośrednich po emigrację specjalistów. 1.2.5. Międzynarodowe przepływy siły roboczej We współczesnych międzynarodowych obrotach gospodarczych znaczące miejsce mają również międzynarodowe przepływy siły roboczej - rozumiane jako zmian pobytu i miejsca zamieszkania na okres nie krótszy niż jeden rok. Zjawisko to nie jest nowym, ma ono bowiem swój historyczny byt. Przyczyn międzynarodowej migracji ludności powodowane są przede wszystkim względami ekonomicznymi, a obok nich także politycznymi, religijnymi, ideologicznymi a nawet rasowymi. W wielu przypadkach wskazane przyczyny nakładają się na siebie. Najważniejszymi spośród nich są przyczyny ekonomiczne - w tym najczęściej dążenie do pozyskania wyższej płacy. Zaistnienie migracji wymaga podjęcia szeregu bardzo intensywnych, trudnych, ryzykownych i często kosztownych przedsięwzięć. Z reguły natrafiają one na bariery o charakterze administracyjnym ze strony kraju docelowej migracji. Ciężką do pokonania jest bariera adaptacyjna, która zmusza imigranta do dostosowania się do warunków panujących w kraju osiedlenia. W pierwszym rzędzie konieczne staje się opanowanie obcego języka, przyjęcie nowych zwyczajów i wejścia w inny krąg kulturowy. Ujawniają się również przeszkody formalne - jak np. trudności z uznaniem dyplomów i uprawnień - co sprawia, iż z reguły imigrant plasowany jest na dalekiej pozycji społecznej w kraju osiedlenia. Bolączką migracyjną są często także przejawy wrogości i niechęci. Migracja siły roboczej, podobnie jak wywóz kapitału, powoduje istotne skutki ekonomiczne. Wpływ ten ujawnia się zarówno na kraj eksportujący siłę roboczą, jak i na kraj ją importujący. W kraju eksportującym siłę roboczą, emigracja zwiększa możliwości produkcyjnego zatrudnienia części siły roboczej dotąd bezrobotnej. Na gospodarkę tych krajów korzystnie wpływają także transfery części zarobków emigrantów. Pewną korzyścią jest także dla tych krajów powrót części spośród emigrantów - dysponują oni bowiem nie tylko nowymi kwalifikacjami zawodowymi, ale również w oparciu o zgromadzone poza granicami kapitały podejmują często działalność inwestycyjną w kraju rodzimym. Za straty dla kraju będącego źródłem migracji uznać należy zaś pozbywanie się części bardzo przedsiębiorczej siły roboczej. Straty są zwłaszcza znaczne wówczas gdy emigrują osoby o wysokich kwalifikacjach. Natomiast kraj przyjmujący imigrantów z reguły uzyskuje większe korzyści niż kraj skąd oni pochodzą. Ze względu na to, ze są to najczęściej ludzie młodzi, dobrze wykształceni pozyskuje on pracowników bez konieczności ponoszenia większych wydatków na ich kształcenie. Korzyści te mają miejsce zwłaszcza wówczas gdy imigranci mogą stosunkowo szybko zapełnić lukę na rynku pracy. Niekiedy bardzo przydatne okazują się unikatowe kwalifikacje imigrantów, 192

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

pozwalające na wzbogacenie oferty rynkowej bądź też przyczynienie się do postępu naukowotechnicznego w jakiejś dziedzinie. Zagrożeniami zaś dla kraju przyjmującego migrantów są zagrożenia w postaci konieczności ponoszenia szeregu wydatków związanych z koniecznością przystosowania migrantów do życia w nowych warunkach. 1.3. Międzynarodowe stosunki finansowe Międzynarodowe stosunki finansowe jako część międzynarodowych stosunków ekonomicznych obejmują sobą problematykę systemu pieniężno-walutowego, systemu rozliczeń międzynarodowych oraz systemu cen światowych i mechanizmów jego kształtowania. Podstawowym elementem międzynarodowych stosunków finansowych jest system finansowowalutowy. Jego konstrukcja oparta jest na międzynarodowym systemie walutowym,, który tworzą wszystkie rodzaje pieniądza, powszechnie i w długim okresie używane we wzajemnych rozliczeniach przez kraje trzecie (z których żaden nie jest emitantem) i pełniącego w nich funkcje miernika wartości, środka płatniczego i środka gromadzenia rezerw. Są one pełnione przez poszczególne waluty w różnym zakresie. Walutą międzynarodową może być: złoto, pieniądz narodowy kreowany przez narodowe władze monetarne poszczególnych państw oraz pieniądz międzynarodowy kreowany przez międzynarodowe instytucje finansowe. Mogą one mieć charakter walut światowych i walut regionalnych. Walutą światową jest pieniądz o zasięgu międzynarodowym. W obecnym wielowalutowym systemie jest nim dolar amerykański a obok niego także marka niemiecka i jen japoński oraz tzw. specjalne prawa ciągnienia (SDR) MFW pełniące rolę pieniądza światowego. Z walutą światową ściśle powiązane jest pojęcie pieniądza światowego, to jest takiego pieniądza który służy do regulowania (wyrównywania) sald bilansów płatniczych. Z kolei walutą regionalną jest pieniądz narodowy będący walutą międzynarodową o zasięgu międzynarodowym. Walutami tego typu są między innymi: frank francuski, funt szterling i frank szwajcarski. Pieniądz międzynarodowy będący walutą międzynarodową o zasięgu regionalnym nazywany bywa pieniądzem regionalnym. Przykładem takiego pieniądza jest ECU, będący pieniądzem międzynarodowym krajów Europejskiego Systemu Walutowego. Istnienie i funkcjonowanie walut międzynarodowych ściśle związane jest z rynkiem walutowym oraz z wymienialnością walut. Rynek walutowy jest pośrednikiem w dokonywaniu transakcji kupna i sprzedaży walut obcych i jako taki stanowi go zespół wszystkich instytucji i osób wymieniających waluty obce oraz reguł rządzących zawieraniem transakcji (kupna i sprzedaży) walutowych. Ma on wymiar krajowy i międzynarodowy. Z rynkiem walutowym ściśle wiąże się pojęcie i funkcjonowanie kursu walutowego, rozumianego jako cena płacona w walucie krajowej za jednostkę waluty obcej lub cena waluty krajowej wyrażona w walucie obcej i pełniącego funkcję informacyjną i funkcję cenotwórczą. Przy rozliczeniach transakcji z zagranicą istotnym problemem jest poziom kursu walutowego. Znaczący wpływ na rozliczenia finansowe ma wymienialność walut. Najogólniej określając polega ona prawie swobodnego kupowania i sprzedawania obcego pieniądza - w tym złota - za walutę krajową oraz dokonywania rozliczeń międzynarodowych w walucie narodowej i walutach obcych bez jakichkolwiek ograniczeń. Obecnie żadna ze współczesnych walut nie spełnia tego warunku. Uzupełnieniem tej niedoskonałości jest z jednej strony - fakt powstania wielu rodzajów wymienialności, z drugiej zaś ukształtowanie się i funkcjonowanie kilku systemów rozliczeń międzynarodowych. Istotą systemu rozliczeń obrotów z zagranicą jest regulowanie, powstałych między podmiotami znajdującymi się w różnych krajach, należności i zobowiązań pieniężnych z tytułu obrotu handlowego, usługowego, kapitałowego i świadczeń jednostronnych (nieodpłatnych). Stanowią go zarówno mechanizmy rozliczeń jak i instytucjonalne i ekonomiczne warunki ich realizacji. Rozliczenia międzynarodowe realizowane mogą być w dwojaki sposób: bez udziału pieniądza i wówczas przybierają formę kompensat towarowych lub z wykorzystaniem pieniądza gotówkowego przekazywanego sprzedającemu przez kupującego. Wsparciem dla funkcjonującej form rozliczeń obrotów handlowych stały się międzynarodowe ramy instytucjonalne handlu międzynarodowego, które pozwalają jego uczestnikom korzystne rozliczenie się.

193

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Istotnym elementem międzynarodowych stosunków finansowych jest system cen światowych i mechanizmy jego kształtowania. Stanowi go z jednej strony ogół cen towarów uczestniczących w wymianie międzynarodowej wyrażonych w pieniądzu światowym, z drugiej strony zaś mechanizmy kształtowania się cen towarów będących przedmiotem eksportu i importu. Ranga tego elementu wynika z faktu, iż w znacznym stopniu stanowią one o wielkości i dynamice międzynarodowych obrotów handlowych, a także korzyści jakie poszczególne kraje odnoszą handlu zagranicznego. Pomocnym w ocenie tych zjawisk jest syntetyczny wskaźnik warunków wymiany (terms of trade).

2. INTEGRACJA GOSPODARCZA Integracja gospodarcza w rozumieniu międzynarodowych stosunków ekonomicznych rozumiana jest w wielu znaczeniach. W pierwszym znaczeniu integracja rozumiana jest jako stan i jako proces. Rozumie się więc przez nią (jak to interpretuje Z.Kamecki) wytworzenie się, na podstawie wykształconej jednolitej struktury ekonomicznej, pewnego organizmu gospodarczego, obejmującego grupę krajów, który ze względu na wysoki stopień wewnętrznych powiązań ekonomicznych i osiągniętą w ich wyniku wewnętrzną spójność ekonomiczną, widocznie wyodrębnia się z całokształtu gospodarki światowej. Mówi się też o niej (jak to ujmuje (B.Balasa), że jest ona procesem obejmującym odpowiednie zmiany w strukturze ekonomicznej danej grupy krajów w kierunku tworzenia się jednolitej struktury ekonomicznej w oparciu o nią jednolitego organizmu gospodarczego. W innym znaczeniu integracja rozumiana jest jako proces regulowany przez mechanizm wolnego rynku lub też kształtowany przez państwo. Jako taka traktowana bywa ona jako proces likwidacji barier w obrocie międzynarodowym towarów, pracy, kapitału i usług w celu stworzenia warunków do niezakłóconego funkcjonowania mechanizmu wolnego rynku. Widzi się w niej również proces koordynacji, a następnie unifikacji polityki ekonomicznej w obrębie grupy państw. Kolejne znaczenie integracji wiąże się z korzyściami z niej płynącymi. Mając to na uwadze przez międzynarodową integrację gospodarczą rozumie się rozwijanie takich powiązań, które wszystkim krajom należącym do ugrupowania integracyjnego przynoszą korzyści większe od możliwych do osiągnięcia w przypadku jej braku. Potocznie określa się ją jako proces scalania (zespalania) gospodarek narodowych, widzianego jednak nie jako dodawanie potencjałów ekonomicznych, lecz jako tworzenie nowych organizmów gospodarczych o odmiennych właściwościach. Współczesna integracja gospodarcza jest procesem obiektywnym, u podstaw którego znajdują się wymagania współczesnego etapu rozwoju gospodarczego, aa zwłaszcza konieczność zapewnienia wielkiej skali produkcji, szybkiego postępu technicznego, rozwoju specjalizacji i kooperacji zarówno w samej produkcji, jak i w badaniach naukowych oraz konieczność dysponowania szerokimi rynkami zbytu. Podstawowym jej celem jest wzrost efektywności gospodarowania. Jego realizacji służą możliwości unowocześnienia gospodarki przez zmiany jej struktury. O międzynarodowej integracji gospodarczej decyduje cały szereg przesłanek, które można podzielić na polityczne, społeczno-ekonomiczne, infrastrukturalne, ekologiczne i inne. Politycznymi przesłankami integracji gospodarczej jest jednolity ustrój oraz zbieżność celów polityki zagranicznej, które to są warunkami koniecznymi, ale niewystarczającymi. Natomiast przesłankami społeczno-ekonomicznymi jest tempo wzrostu dochodu narodowego oraz poziom efektywność gospodarowania. W ślad za tym wskazać trzeba: poprawę warunków rozwoju handlu (korzystne ceny, możliwości zakupu oraz zbytu towarów), poprawę warunków rozwoju produkcji (zwiększenie skali produkcji, koncentracja nakładów na produkty bardziej opłacalne, rozwój specjalizacji i kooperacji produkcji), poprawa warunków rozwoju techniki, obniżenie kosztów postępu technicznego.

194

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Istotą przesłanek infrastrukturalnych są możliwości (standaryzacyjne i unifikacyjne) wspólnego kształtowania infrastruktury lądowej, wodnej i powietrznej, łączności i informatyki. Z kolei przesłanki ekologiczne wiążą się z możliwościami wspólnej ochrony środowiska naturalnego. Rozwój międzynarodowej integracji gospodarczej uzależniony jest od szeregu warunków, spośród których najważniejszymi jest: − komplementarność, czyli wzajemne dopasowanie struktur gospodarczych, które może mieć charakter międzygałęziowy (kiedy jego podstawą są różnice w zasobach czynników produkcji wynikające z różnic naturalnych w zasobach surowcowych, położeniu geograficznym i warunkach klimatycznych) lub wewnątrzgałęziowy (kiedy jego podstawą są różnice w wydajności czynników produkcji, wynikające z postępu naukowo-technicznego); − odpowiednia infrastruktura, w tym zwłaszcza rozwinięte połączenia kolejowe, drogowe, morskie, telekomunikacyjne, informatyczne i inne, czyli w pierwszym rzędzie infrastruktura krajów sąsiedzkich, tradycyjnie rozwijających ze sobą handel, kooperację produkcji i inne formy współpracy międzynarodowej; oraz − sprzyjająca polityka ekonomiczna, wyrażająca się we wzajemnym udzielaniu sobie preferencji celnych, parataryfowych i pozataryfowych, wprowadzaniu swobody przepływu kapitału, pracy i innych czynników produkcji, koordynacji polityki gospodarczej lub też w prowadzeniu wspólnej polityki ekonomicznej. Zaznaczyć trzeba, że jeśli dwa pierwsze warunki mają charakter strukturalny, to ostatni ma charakter instytucjonalny.

3. TEORIE MIĘDZYNARODOWYCH STOSUNKÓW EKONOMICZNYCH Teorie międzynarodowych stosunków ekonomicznych sprowadzane są najczęściej do teorii handlu międzynarodowego (zagranicznego). Dla przybliżenia ich istoty najtrafniejszym jest przedstawienia historycznego rysu ich kształtowania się oraz głębszej analizy najważniejszej spośród nich jaką jest teoria kosztów komparatywnych. 3.1. Rys historyczny kształtowania się teorii handlu zagranicznego Ich początków doszukiwać należy się już w starożytności, chociaż ujawniła ona wówczas specyfikę odpowiednią tamtym czasom. Problematyka ta dostrzegana była również w okresie feudalizmu. Radykalne przewartościowania nastąpiły jednak dopiero z chwilą zmiany podejścia do rozwoju handlu zagranicznego i międzynarodowego. Opierało się ono na koncepcji (doktrynie) tzw. słusznej cen, co wyrażało się poglądem, że handel jest korzystny dla partnerów jeśli dokonuje się go po słusznej cenie. Przy czym za słuszną cenę początkowo rozumiano taką cenę która pokrywa koszty produkcji. Z czasem (poczynając od XIII wieku) zaś za słuszną uznawać zaczęto taką cenę, która się kształtuje na rynku. Jeśli ktoś handluje, to nie może tracić. Handlujący musi bowiem wykorzystywać fakt, występowania między poszczególnymi krajami różnic w obfitości towarów oraz doliczyć do ich cen pewien sprawiedliwy zysk w zamian za to, że względnie tańszym kosztem przyczynia się do lepszego zaspokojenia potrzeb społeczeństw poszczególnych krajów. Wraz z narodzinami gospodarki kapitalistycznej (na przełomie XVI i XVII wieku) kiedy to w teorii ekonomii pojawiła się doktryna merkantylizmu, problematyka handlu zagranicznego nabrała jeszcze głębszego wymiaru. Powszechnym stało się upatrywanie bogactwa każdego narodu w korzystnym kształtowaniu się jego bilansu handlowego oraz w zwiększaniu zasobów różnego rodzaj kruszców i zagranicznych pieniędzy. Sugerowano w ślad za tym stosowanie polityki sprzyjającej realizacji tych celów. Merkantylistyczne podejście do handlu międzynarodowego oraz korzyści wynikających z jego rozwoju było podejściem dalece prymitywnym, co zresztą spotkało się z krytyką klasyków ekonomii.

195

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Twórcy ekonomii klasycznej podejmując problem wymiany międzynarodowej podważyli tezy o korzyściach z wymiany międzynarodowej w zależności od kształtowania się bilansu handlowego i płatniczego. I tak, A.Smith ("Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów" - 1776r) wysunął tezę, że jeśli dwa kraje bez przymusu prowadzą handel wzajemny, to oba osiągają korzyści. Gdyby jeden z nich nie osiągał korzyści lub wręcz ponosił straty, to na pewno nie angażowałby się w rozwój wymiany międzynarodowej. Podejście to legło u podstaw formuły teorii kosztów absolutnych. Klasyczna teoria handlu zagranicznego została udoskonalona przez sformułowanie teorii kosztów względnych - nazywanej także teorią kosztów komparatywnych albo kosztów porównawczych. Nastąpiło to na początku XIX wieku. Autorstwo tej teorii przypisuje się D.Ricardo ("Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania" - 1817r), chociaż wiele wskazuje na to, że pionierem i prekursorem w tej dziedzinie był irlandczyk R.Torrens ("Ekonomista obalony" - 1808r. oraz "Szkice na temat zagranicznego handlu zbożem" - 1815r.). Jej istotę upatrywali oni w korzyściach z wymiany międzynarodowej w specjalizowaniu się poszczególnych krajów w produkcji na własne potrzeby i na eksport tych towarów, które mogą być w każdym z nich wytwarzane względnie taniej niż w innych krajach. Poglądy te legły u podstaw klasycznej teorii wymiany międzynarodowej. Przez długi okres była ona podstawową wykładnią korzyści płynących z wymiany międzynarodowej. Nowe podejście do wymiany narodowej ujawniło się na przełomie XIX i XX wieku. Pod wpływem doświadczeń rozwiniętych i rozwijających się krajów świata, doszło do zakwestionowania tezy o potrzebie podporządkowania rozwoju handlu zagranicznego i rozwoju gospodarczego każdego kraju wyłącznie automatyzmowi rynkowemu. Prekursorem tego podejścia był niemiecki ekonomista F.List ("Narodowy system ekonomii politycznej"- 1883), który sformułował tezę, że automatyzm rynkowy może prowadzić do upadku rozwijających się gospodarek. W ślad za tym proponuje on prowadzenie przejściowo polityki tzw. protekcjonizmu wychowawczego. Do idei F.Lista wrócił w latach wielkiego kryzysu gospodarczego Angielski ekonomista J.M.Keynes (Ogólna teoria). Sformułował on tezę, że w warunkach narastającego kryzysu ekonomicznego niezbędne jest podejmowanie przez państwo różnego rodzaju przedsięwzięć korygujących automatycznie sił rynku. Rozwój współczesnej gospodarki rynkowej skłonił do powrotu do klasycznej teorii kosztów która w miarę upływu czasu podlegała daleko idącej ewolucji. Spośród wielu jej reinterpretacji na uwagę zasługuje reinterpretacja dokonana przez przedstawicieli tzw. szkoły neoklasycznej zwłaszcza ekonomistów szwedzkich E.Heckschera i B.Ohlina, którzy wraz z amerykaninem P.A.Samuelsonem opracowali tzw. teorię obfitości zasobów. Uznaje ona, że podstawową przesłanką rozwoju handlu międzynarodowego jest występowanie między krajami relatywnych różnic kosztów i cen, które jest spowodowane odmiennym wyposażeniem w dwa podstawowe czynniki produkcji, to jest kapitał i pracę. W ślad za tym formułują oni tezę, że kraj względnie lepiej wyposażony w kapitał powinien się specjalizować w produkcji i eksporcie dóbr kapitałochłonnych, natomiast kraj relatywnie lepiej wyposażony w pracę powinien się specjalizować w produkcji i eksporcie dóbr kapitałochłonnych. Patrząc na współcześnie funkcjonujące teorie wymiany międzynarodowej można podzielić na: teorie neoczynnikowe; teorie neotechnologiczne; oraz technologie popytowo-podażowe. Do grupy teorii neoczynnikowych zalicza się te teorie (będące w istocie rozwinięciem rozważań E.Heckschera, B.Ohlina i P.A.Samuelsona) które uwzględniają wpływ na kształtowanie się handlu zagranicznego większej ilości czynników produkcji niż kapitał i praca. Nawiązują one do zasady kosztów względnych (komparatywnych). Sprowadzają się one do propozycji uwzględnienia jako czynników produkcji mających wpływ na handel zagraniczny także zasobów naturalnych oraz niejednorodności pracy (którą dzieli się na pracę prostą i pracę złożoną) i kapitału (który dzieli się na rzeczowy i kapitał ludzki - będący w istocie pracą złożoną). Opierają się one wszystkie - co jest ich wspólną cechą - na uogólnieniu zasady obfitości zasobów. Według niej każdy kraj powinien eksportować towary, których wytwarzanie wymaga większego zastosowania relatywnie obfitych czynników produkcji i jednocześnie 196

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

importować towary, których produkcja wymaga większego zastosowania czynników względnie mało obfitych. Grupę teorii neotechnologicznych stanowią te teorie, które uwzględniają zmiany spowodowane ciągłym rozwojem postępu naukowo-technicznego. Zalicza się do nich: teorie luki technologicznej, teorie cyklu życia produktu oraz teoria korzyści skali. Pierwsza z nich, to jest teoria luki technologicznej, kładzie nacisk na możliwości rozwoju korzystnego handlu zagranicznego dzięki międzynarodowym różnicom w poziomie wiedzy naukowo-technicznej i w tempie postępu naukowo-technicznego. Mieć on będzie miejsce w wypadku sprowadzania, przez kraj o niższym poziomie rozwoju, z zagranicy wyrobów bardziej nowoczesnych oraz zakupu licencji. Druga z teorii - to jest teoria cyklu życia nawiązuje do stworzenia korzystnych warunków rozwoju handlu zagranicznego w oparciu o założenie, że handel zagraniczny jest pochodną przechodzenia danego produktu-innowacji przez kilka faz, a mianowicie: fazy innowacyjnej, fazy dojrzewania oraz fazy standaryzacji. Natomiast trzecia z teorii - to jest teoria korzyści skali produkcji i zbytu, stanowi uzupełnienie teorii luki technologicznej oraz teorii cyklu życia. Opiera się ona na przekonaniu, że korzyści skali produkcji i zbytu występują wtedy, gdy rozmiary produkcji i zbytu rosną szybciej niż nakłady czynników produkcji. Przybierają one postać statycznych (krótkookresowych) i dynamicznych (średnio- i długookresowych) korzyści skali. Z pierwsza formą korzyści mamy do czynienia wówczas, gdy wskutek specjalizacji zwiększają się serie produkcyjne i serie sprzedaży. Prowadzi to do obniżenia jednostkowych kosztów wytwarzania dzięki zmniejszeniu częstotliwości przestawiania aparatu produkcyjnego, wzrostowi wydajności pracy zatrudnionych, rozłożeniu kosztów stałych na większą liczbę jednostek. Przyczyniają się do tego również drobne, stopniowo dokonywane usprawnienia dotychczas stosowanej techniki produkcji. Z kolei dynamiczna skala korzyści skali produkcji i zbytu ujawnia się w przypadku bardziej radykalnej zmiany techniki produkcji i obrotu handlowego, co powoduje między innymi poprawę technologii wytwarzania, zwiększenie zdolności produkcyjnych urządzeń wytwórczych oraz wzrost ich sprawności. Kolejną grupę teorii stanowią teorie popytowo-podażowe (nawiązujące do rozważań B.Ohlina), których istotą jest to, że eksponują one oprócz czynników podażowych, także znaczenie czynników popytowych. Zakładają one, że jedną z istotnych korzyści w rozwoju handlu zagranicznego jest lepsze zaspokojenie potrzeb konsumentów oraz inwestorów. Zalecają rozwijanie handlu zagranicznego międzygałęziowego, to jest takiego która sprowadza się do jednoczesnego importu i eksportu wyrobów tych samych gałęzi i branż, co powinno przyczynić się do lepszego wykorzystania zasobów oraz osłabienia trudności w realizowaniu procesów restrukturyzacyjnych. Reasumując, historia myśli ekonomicznej jak i jej współczesny obraz dowodzą zajmowania znaczącego miejsca przez problemy teorii handlu zagranicznego. Zachowują one dużą aktualność, o czy świadczy fakt podejmowania wciąż wysiłków, by ją udoskonalić i przybliżyć do rzeczywistości, a przez to uczynić bardziej przydatną dla polityki gospodarczej. 3.2. Teoria kosztów komparatywnych (porównawczych, względnych) Teoria kosztów komparatywnych (określanej obecnie coraz częściej jako teoria kosztów względnych) jest teorią mającą rodowód klasyczny. Powstała ona na bazie dociekań dotyczących teorii kosztów absolutnych . Ponieważ obie te teorie stanowi podstawę klasycznej teorii handlu zagranicznego, celowym staje się przybliżenie istoty każdej z nich, a przede wszystkim istoty teorii kosztów względnych. Teoria kosztów absolutnych zakłada, że podstawą specjalizacji międzynarodowej, a zarazem źródłem osiągania korzyści z handlu międzynarodowego jest występowanie miedzy dwoma krajami i (lub) większą liczbą krajów bezwzględnych (absolutnych) różnic w kosztach wytwarzania, które mierzy się wyłącznie nakładami pracy. Zakłada ona, że rozwój międzynarodowego podziału pracy będzie prowadził do lepszego wykorzystania mocy 197

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

produkcyjnych w danych krajach oraz spowoduje wzrost produkcji dóbr w nich wytwarzanych i będących przedmiotem wymiany, co stanowi z kolei bezpośrednią przyczynę osiągania przez partnerów określonych korzyści. W praktyce jednak trudno sobie wyobrazić długookresowy rozwój handlu międzynarodowego, wyłącznie według tej zasady. Trudno bowiem sformułować jakiekolwiek wskazówki dla krajów które produkują wszystkie towary i usługi (lub ich większość) drożej niż ich handlowi partnerzy, a zarazem nie dysponują możliwościami długookresowego finansowania nadwyżki importu nad eksportem. Wskazówek takich udzielili autorzy teorii kosztów względnych. Udowodnili oni, że możliwości korzystnej specjalizacji międzynarodowej istnieją również w warunkach utrzymywania się miedzy dwoma krajami absolutnych różnic w kosztach produkcji, to jest także wtedy, gdy jeden z nich wytwarza wszystkie towary drożej (taniej) niż drugi. Teoria kosztów względnych od momentu jest sformułowania przeszła daleko idącą ewolucję, będąc wielokrotnie reinterpretowana. Nadal wiele jej elementów zachowuje aktualność po dzień dzisiejszy. Autorzy teorii kosztów względnych (D.Ricardo, R.Torrens) jej istotę upatrywali w korzyściach płynących z wymiany międzynarodowej w specjalizowaniu się poszczególnych krajów w produkcji na własne potrzeby i na eksport tych towarów, które mogą być w każdym z nich wytwarzane względnie taniej niż w innych krajach. Ich zdaniem specjalizacja i wymiana międzynarodowa są umożliwiają efektywne wykorzystanie zasobów i sił produkcyjnych każdego kraju, a w konsekwencji świata jako całości. Największe korzyści widzieli oni w rozwijaniu handlu zagranicznego w warunkach swobodnej konkurencji na rynkach narodowych i w skali międzynarodowej. Stwierdzenia te stanowią podstawę zasady kosztów względnych, której istotę można uogólnić i sprowadzić do twierdzenia, że: każdy kraj powinien eksportować towary, których produkcja wymaga większego zastosowania bardziej obfitego i w związku z tym tańszego czynnika produkcji, importować zaś towary, których produkcja wymaga większego zastosowania mniej obfitego i w związku z tym droższego czynnika produkcji. Zasada ta jest jednocześnie zasadą racjonalnego gospodarowania w skali międzynarodowej. Wskazuje ona bowiem: jak uzyskać daną ilość określonego wyrobu przy minimalizacji nakładów lub jak uzyskać większy efekt przy danych nakładach. Oznacza to, że w warunkach dysponowania przez kraj A absolutną przewagą w produkcji różnych dóbr (załóżmy dwóch z nich) nad krajem B, to kraj A powinien się specjalizować w produkcji i eksporcie tego towaru, który może wyprodukować stosunkowo taniej niż kraj B, to jest towaru w przypadku którego jego przewaga, mierzona kosztami (a także cenami) nad krajem B jest stosunkowo największa. Kraj B zaś powinien jednocześnie specjalizować się w produkcji i eksporcie towaru, w przypadku którego jego (podobnie mierzona) niekorzystna sytuacja ujawnia się w stosunkowo najmniejszym stopniu. Niekiedy zasadę kosztów względnych (jak i absolutnych) formułuje się, uwzględniając nie różnice w kosztach i cenach produkcji, lecz w warunkujących ją różnicach w wydajności pracy. Brzmi ona wówczas następująco: zawsze korzystna jest specjalizacja kraju A w tej dziedzinie produkcji, w której ma on stosunkową przewagę w wydajności pracy nad krajem B, natomiast niekorzystna jest sytuacja w tej dziedzinie, w której dany kraj nie ma względnej przewagi nad partnerem handlowym. Zasadę kosztów komparatywnych można uogólnić. Jeśli przyjmiemy, że kraj B (będący w niekorzystnej sytuacji pod względem wydajności pracy) traktować będziemy jako pozostałe kraje świata, stanowiące otoczenie kraju A (mającego stosunkową przewagę w wydajności pracy), to zasada kosztów względnych przyjmie formułę: dla każdego kraju zawsze opłacalna jest specjalizacja w produkcji i eksporcie tych produktów (towarów i usług), w przypadku których ma on stosunkową przewagę w wydajności pracy nad zagranicą, natomiast niekorzystna jest specjalizacja w produkcji i eksporcie tych produktów w przypadku których kraj ten nie ma w stosunku do zagranicy (otoczenia) tak rozumianej przewagi względnej. Reasumując, partnerzy handlu zagranicznego, przy jego rozwijaniu zgodnie z zasadą korzyści względnych, osiągają znaczne korzyści, przy jednak nie zawsze równym jej podziale pomiędzy 198

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

nich. Zasada korzyści względnych przyczynia się do kształtowania warunków rozwoju handlu międzynarodowego. STRESZCZENIE Międzynarodowe stosunki ekonomiczne (nazywane także międzynarodowymi stosunkami gospodarczymi) mają wymiar nauki i praktyki. Nauka obejmuje teorię i politykę. Przy czym teoria zajmuje się badaniem praw ekonomicznych rządzących procesami zachodzącymi w gospodarce światowej, a polityka zaś określa metody i środki osiągania przez państwo postawionych sobie celów gospodarczych oraz osiągania celów różnych krajów w drodze współpracy gospodarczej z zagranicą, jak też zasady tworzenia wspólnych, międzynarodowych instytucji i organizacji gospodarczych. W wymiarze praktyki międzynarodowe stosunki ekonomiczne przejawiają się zaś praktyczną realizacją postawionych celów i zadań w obszarze gospodarki światowej. Międzynarodowe stosunki ekonomiczne obejmują: międzynarodowy podział pracy; międzynarodową wymianę gospodarczą (międzynarodową wymianę towarów; międzynarodową wymianę usług; międzynarodowe obroty kapitałowe; międzynarodowe przepływy technologii; międzynarodowe przepływy ludności siły roboczej) oraz międzynarodowe stosunki finansowe. Zakres międzynarodowych stosunków ekonomicznych jest więc bardzo szeroki. Oddziaływują one na wszystkie sfery działalności gospodarczej, wpływając na tempo i kierunki rozwoju gospodarczego, a przez to także decydują o pozycji ekonomicznej i politycznej poszczególnych krajów w świecie. Jednym z praktycznych wyrazów realizacji międzynarodowych stosunków ekonomicznych jest integracja gospodarcza, rozumiana potocznie określa jako proces scalania (zespalania) gospodarek narodowych, widziany jednak nie jako dodawanie potencjałów ekonomicznych, lecz jako tworzenie nowych organizmów gospodarczych o odmiennych właściwościach. Widzi się ją jako stan i jako proces, czyli wytworzenie się, na podstawie wykształconej jednolitej struktury ekonomicznej, pewnego organizmu gospodarczego, obejmującego grupę krajów, który ze względu na wysoki stopień wewnętrznych powiązań ekonomicznych i osiągniętą w ich wyniku wewnętrzną spójność ekonomiczną, widocznie wyodrębnia się z całokształtu gospodarki światowej. Współczesna integracja gospodarcza jest procesem obiektywnym, u podstaw którego znajdują się wymagania współczesnego etapu rozwoju gospodarczego, a zwłaszcza konieczność zapewnienia wielkiej skali produkcji, szybkiego postępu technicznego, rozwoju specjalizacji i kooperacji zarówno w samej produkcji, jak i w badaniach naukowych oraz konieczność dysponowania szerokimi rynkami zbytu. Podstawowym jej celem jest wzrost efektywności gospodarowania. Jego realizacji służą możliwości unowocześnienia gospodarki przez zmiany jej struktury. Teorie międzynarodowych stosunków ekonomicznych sprowadzane są najczęściej do teorii handlu międzynarodowego (zagranicznego). Potwierdza to rys historyczny ich kształtowania się. Ich początków doszukiwać należy się już w starożytności, chociaż ujawniła ona wówczas specyfikę odpowiednią tamtym czasom. Problematyka ta dostrzegana była również w okresie średniowiecza. Radykalne przewartościowania nastąpiły jednak dopiero z chwilą zmiany podejścia do rozwoju handlu zagranicznego i międzynarodowego, pogłębione jeszcze bardziej na przełomie XIX i XX wieku. Problematyka wymiany międzynarodowej jest znaczącą dla współczesności. Funkcjonujące teorie wymiany międzynarodowej można podzielić na: teorie neoczynnikowe; teorie neotechnologiczne; oraz technologie popytowopodażowe. Najbardziej znaczącą spośród nich jest teoria kosztów komparatywnych.

PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA Międzynarodowe stosunki ekonomiczne (gospodarcze); zagraniczne stosunki ekonomiczne (gospodarcze); międzynarodowy podział pracy; międzynarodowy obrót gospodarczy; międzynarodowa wymiana towarów; międzynarodowa wymiana usług; międzynarodowe obroty kapitałowe; międzynarodowe przepływy technologii; międzynarodowe przepływy ludności (siły roboczej); międzynarodowe stosunki finansowe; międzynarodowa integracja gospodarcza (pojęcie, przesłanki, warunki); mechanizmy integracyjne; ugrupowania integracyjne; teorie międzynarodowych stosunków ekonomicznych; teoria kosztów komparatywnych

199

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

ZAGADNIENIA KONTROLNE I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. X.

OMÓW ISTOTĘ MIĘDZYNARODOWYCH STOSUNKÓW EKONOMICZNYCH. SCHARAKTERYZUJ POJĘCIE MIĘDZYNARODOWEGO PODZIAŁU PRACY. W SKAŻ I OMÓW CZYNNIKI KSZTAŁTOWANIA MIĘDZYNARODOWEGO PODZIAŁU PRACY. OKREŚL I OMÓW RÓŻNICE MIĘDZY TRADYCYJNYM A WSPÓŁCZESNYM PODZIAŁEM PRACY. SCHARAKTERYZUJ PRZEDMIOT I ZAKRES MIĘDZYNARODOWEGO OBROTU GOSPODARCZEGO. OMÓW POJĘCIE, PRZESŁANKI I WARUNKI INTEGRACJI GOSPODARCZEJ. W SKAŻ I OMÓW WSPÓŁCZESNE MECHANIZMY INTEGRACJI GOSPODARCZEJ. W SKAŻ I SCHARAKTERYZUJ PODSTAWOWE UGRUPOWANIA INTEGRACYJNE WSPÓŁCZESNEGO ŚWIATA. W SKAŻ I OMÓW NAJWAŻNIEJSZE TEORIE MIĘDZYNARODOWYCH STOSUNKÓW EKONOMICZNYCH. OKREŚL ISTOTĘ TEORII KOSZTÓW KOMPARATYWNYCH I JEJ PRZEJAWIANIE SIĘ WE WSPÓŁCZESNEJ GOSPODARCE.

LITERATURA ZALECANA 1. D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia tom 2, Warszawa 1992, rozdz.31,32 2. Elementarne zagadnienia ekonomii. Praca zbiorowa pod red R.Milewskiego, PWN, Warszawa 1993, rozdz.XVII 3. Elementy makro i mikro ekonomii dla inżynierów. Pod redakcją naukowa S.Marciniaka, PWN, Warszawa 1993, rozdz.14 4. D.R.Kamerschen, R.B.McKenzie, C.Nardinelli, Ekonomia, FG NZZZ "SOLIDARNOŚĆ", Gdańsk 1991, rozdz.34,35,36 5. Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Praca zbiorowa pod redakcją A.Budnikowskiego i E.Kaweckiej-Wyrzykowskiej, PWE, Warszawa 1996, rozdz.1 i 2 6. M.Nasiłowski, System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, IKE PTE Sp. z o.o., Wydawnictwo KeyTex, Warszawa 1992, rozdz.14 i 15 7. P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 2, PWN, Warszawa 1996, rozdz.40 8. J.Sołdaczuk, Z.Kamecki, P.Bożyk, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Teoria i praktyka, PWE, Warszawa 1983, rozdz.I

200

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

XVII. SYSTEM GOSPODARKI FUNKCJONOWANIE

ŚWIATOWEJ

-

JEGO

STRUKTURA

I

Gospodarka światowa to superorganizm gospodarczy, będący wynikiem umiędzynarodowienia życia gospodarczego. Tkwi i funkcjonuje ona w środowisku, z którego czerpie zasoby potrzebne do jej działania i do którego usuwa pozostałości z tej działalności. Gospodarkę światową postrzegać można również jako globalny system elementów uczestniczących w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych (gospodarczych). Tworzy ją zbiór uczestników (podmiotów gospodarczych) oddziaływujących na siebie za pomocą powiązań rzeczowych i regulacyjnych, z rozmaita siłą i w różnych kierunkach, w oparciu o pewien zbiór zasad określających zachowania uczestników we wzajemnych stosunkach. Odzwierciedla ona panujący ład ekonomiczny w kraju.

1. PODMIOTY GOSPODARKI ŚWIATOWEJ Przez podmiot gospodarki światowej należy rozumieć taki element gospodarki światowej który ma zdolność kształtowania i określania warunków międzynarodowej współpracy gospodarczej. W takim rozumieniu za podmioty gospodarki światowej uznać trzeba: gospodarstwo krajowe; ugrupowania regionalne; korporacje międzynarodowe i międzynarodowe organizacje gospodarcze. Ich wspólną cechą jest oddziaływanie na globalne życie gospodarcze i współdecydowanie o kształcie międzynarodowych stosunków gospodarczych. 1.1. Gospodarstwa krajowe (narodowe) Gospodarstwo krajowe jest podstawowym elementem gospodarki światowej. Jest ono odrębnym organizmem gospodarczym w którym suwerennie ustanowiono sposób organizacji życia gospodarczego. Charakteryzuje je wyodrębniony granicami obszar, na którym działają podstawowe podmioty gospodarcze (gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa) oraz rząd jako centralny ośrodek regulacyjny. Jej funkcjonowanie jest wypadkową wewnętrznych zasad racjonalności gospodarowania oraz wymaganiami rynku światowego. Współcześnie w skali światowej rzeczywistości gospodarczej mamy do czynienia ze zbiorowością ponad 250 gospodarek krajowych zróżnicowanych pod względem terytorium, zasobów bogactw naturalnych, zasobów ludnościowych, narodowościowym, poziomu rozwoju gospodarczego. 1.2. Ugrupowania regionalne Ugrupowaniami regionalnymi są zespolone układy gospodarstw krajowych połączonych intensywnymi przepływami realnymi i informacyjno-regulacyjnymi, powstałych w wyniku procesów integracyjnych lub w wyniku zwykłej współpracy gospodarczej. Ugrupowania regionalne wyodrębniają się z otoczenia wskutek ściślejszych więzi gospodarczych (handlowych, kapitałowych, usługowych, technologicznych itp.) z gospodarczym otoczeniem zewnętrznym. Spośród organizacji regionalnych na czoło wysuwa się Unia Europejska. Liczy ona obecnie 17 państw (Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Luksemburg, Niemcy, Norwegia, Portugalia, Szwecja, Wielka Brytania, Włochy). Obejmuje ona obszar 3669,7 tys. km2 na którym żyje około 373 mln osób. Funkcjonuje ona na tzw. Europejskim Obszarze Gospodarczym. Na kontynencie europejskim funkcjonują jeszcze Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu - EFTA oraz Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu - CEFTA.

201

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

EFTA jest obecnie organizacją skupiającą 4 państwa, to jest Islandię, Lichtenstein, Norwegia i Szwajcarię. Dwa z tych państw należą także do Unii Europejskiej. Traci ona obecnie na znaczeniu, ze względu na rozwój Unii Europejskiej. Z kolei CEFTA jest ugrupowaniem rozwojowym. Obejmuje ona obszar 533,6 tys. km2 na którym żyje około 65 mln osób. Liczy ona 4 państwa: Czechy, Polskę, Słowację i Węgry. Na kontynencie amerykańskim największą organizacją gospodarczą jest NAFTA Północnoamerykańskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu, którego członkami są Stany Zjednoczone, Kanada i Meksyk. Funkcjonuje ona na terytorium 21738,2 tys. km2 liczącym 368 mln osób. Na obszarze Ameryki Południowej funkcjonuje natomiast MERCOSUR skupiający cztery państwa, tj. Argentynę, Brazylię, Paragwaj i Urugwaj - liczące łącznie 195 mln osób oraz Pakt Andyjski skupiający pięć państw (Boliwię, Ekwador, Kolumbię, Peru i Wenezuelę) - liczących łącznie 94 mln osób. Obecnie podejmowane są próby gospodarczego zjednoczenia całego kontynentu amerykańskiego, poprzez powołanie do życia Obszaru Wolnego Handlu Obu Ameryk (FTAA). Największym ugrupowaniem gospodarczym jest APEC - Forum Współpracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku. Krajami członkowskimi jest 18 państw (Australia, Brunei, Chile, Chiny, Filipiny, Hongkong, Indonezja, Japonia, Kanada, Korea Południowa, Malezja, Meksyk, Nowa Zelandia, Papua Nowa Gwinea, Singapur, Stany Zjednoczone, Tajlandia i Tajwan), liczące łącznie 2100 mln ludności. Na kontynencie afrykańskim funkcjonują dwie liczące się organizacje gospodarcze. Pierwszą jest ECOWAS - Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej licząca 16 państw (Benin, Burkina Faso, Gambia, Ghana, Gwinea, Gwinea Bissau, Liberia, Mali, Mauretania, Niger, Nigeria, Senegal, Siera Leone, Togo, Wybrzeże Kości Słoniowej, Wyspy Zielonego Przylądka) zamieszkiwanych przez 191 mln osób. Drugą zaś SADC - Wspólnota Rozwoju Południowej Afryki licząca 11 państw i łącznie 126 mln ludności. Na Bliskim Wschodzie istnieje GCC - Rada Współpracy Zatoki Perskiej której członkami jest siedem państw liczących łącznie 23 mln osób. 1.3. Korporacje międzynarodowe Korporacje międzynarodowe to podmioty gospodarki światowej, którymi są przedsiębiorstwa posiadające filie zagraniczne. Prowadzą one zwykle działalność w kilku, kilkunastu a nawet kilkudziesięciu krajach. Status korporacji posiada obecnie większość dużych przedsiębiorstw światowych. Ich ilość i znaczenie we współczesnym świecie stale rośnie. Przyczynia się do tego fakt przenoszenia postępu techniczno-organizacyjnego i technologicznego w skali międzynarodowej. Korporacje międzynarodowe mimo, że ich przedsiębiorstwa macierzyste są formalnie elementami gospodarstw krajowych, wyodrębniane są jako oddzielny podmiot gospodarki światowej z względu na: − dysponowanie wielkim potencjałem ekonomicznym (mierzonym wartością majątku przedsiębiorstwa i obrotami przedsiębiorstwa; − względna niezależność finansowa, technologiczna i organizacyjna. Dysponowanie własnymi zasobami finansowymi, własnym zapleczem naukowo-badawczym, zintegrowaną strukturą organizacyjną oraz względną niezależnością od innych podmiotów gospodarczych (w tym instytucji finansowych) poddają się one tylko częściowo regulacji ze strony władz gospodarczych danego kraju. − koniecznością prowadzenia własnej polityki, której cele mogą być często odrębne i niekonieczne zbieżne od celów polityki kraju macierzystego czy krajów - siedzib filii.

202

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

1.4. Międzynarodowe organizacje gospodarcze Międzynarodowe organizacje gospodarcze to podmioty gospodarcze będące tworami reprezentującymi uprawnienia i zasoby wniesione przez kraje członkowskie. Tworzą one nową jakość międzynarodowej rzeczywistości gospodarczej, ogniskując w sobie oddziaływanie interesów państw członkowskich. Międzynarodowe organizacje gospodarcze pełnią we współczesnym świecie szereg funkcji, spośród których najistotniejszymi są: − funkcja regulacyjna, której istotą jest tworzenie norm prawa międzynarodowego oraz zasad współdziałania różnych uczestników międzynarodowych stosunków gospodarczych; − funkcja alokacji zasobów w skali międzynarodowej, której istotą jest przede wszystkim przemieszczanie zasobów finansowych i rzeczowych do miejsc (krajów, gałęzi, sektorów) które zostały uznane przez te organizacje za właściwe i pożądane; − funkcja kontrolna, której istotą jest badanie przez nie zgodności zachowań uczestników międzynarodowych stosunków ekonomicznych zgodnie z obowiązującym prawem i zwyczajami międzynarodowymi; − funkcja opiniotwórcza, której istota sprowadza się do formułowania przez nie - na bazie posiadanego autorytetu) opinii i stanowisk mających znaczenie dla innych podmiotów światowej gospodarki. Międzynarodowe organizacje gospodarcze są podmiotami gospodarczymi funkcjonującymi na różnych szczeblach gospodarki światowej. W praktyce mamy do czynienia z organizacjami uniwersalnymi (globalnymi) oraz organizacjami regionalnymi. Organizacjami szczebla uniwersalnego są Międzynarodowy Fundusz Walutowy - MFW (z ang. International Monetary Fund - IMF), Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (określany skrótowo jako Bank Światowy - BŚ (z ang. International Bank from Reconstruction and Development - World Bank), Międzynarodowa Korporacja Finansowa (z ang. International Finance Corporation - IFC), Światowa Organizacja Handlu - ŚOH (World Trade Organization WTO), Konferencja Narodów Zjednoczonych do Spraw Handlu i Rozwoju (United Nations Conference Trade and Developoment - UNCTAD) oraz Organizacja Współpracy i Rozwoju Gospodarczego (Organization for Economic Cooperation and Developoment - OECD). Spośród tych organizacji najwcześniej powstały MFW i BŚ, które zawiązane zostały na Konferencji Walutowej i Finansowej w Breton Woods w 1944 roku, a rozpoczęły funkcjonowanie w 1947 roku. Podstawowym celem działalności MFW jest tworzenie w skali świata warunków niezbędnych do współpracy i stabilizacji finansowej i gospodarczej krajów członkowskich, utrzymanie względnej stabilności walut, wspieranie wzrostu gospodarczego oraz łagodzenie zakłóceń bilansów płatniczych krajów członkowskich. Zadaniem zaś Banku Światowego - w którym członkostwo jest uzależnione od przynależności do MFW - jest głownie udzielanie i gwarantowanie długoterminowych kredytów na cele rozwoju gospodarczego krajów rozwijających się. Zadaniem natomiast Międzynarodowej Korporacji Finansowej - powstałej w 1956 r. - jako organizacji afiliowanej przy Banku Światowym jest popieranie sektora prywatnego w krajach rozwijających się oraz krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Najmłodszą spośród organizacji międzynarodowych jest Światowa Organizacja Handlu, która została powołana do życia 15.04.1994r. a rozpoczęła swoje funkcjonowanie z dniem 1.01.1995r. Jest ona spadkobiercą GATT - Układu Ogólnego ds. Ceł i Handlu który z końcem 1994r. zakończył swoją działalność. Przejęła ona wszystkich partnerów GATT. Liczy łącznie 124 krajów członkowskich. Do podstawowych zadań tej organizacji należy liberalizowanie zasad handlu światowego między innymi poprzez negocjowanie wielostronnych redukcji taryf celnych krajów członkowskich. Natomiast Organizacja Współpracy i Rozwoju Gospodarczego (OECD) - powstała w końcu 1959 r., a funkcjonująca od 30.IX.1960r. - jest międzynarodową organizacją skupiającą najbardziej rozwinięte kraje świata. Do jej zadań należy dynamizowanie wzrostu gospodarczego państw członkowskich i podnoszenie poziomu życia w nich, wzmacnianie ekspansji światowego 203

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

handlu przez eliminację dyskryminacji i ograniczeń, oddziaływanie na zewnętrzną stabilizację gospodarczą oraz udzielanie pomocy technicznej krajom rozwijającym się. Pełni ona także w znacznym stopniu rolę koordynatora działań pomiędzy ugrupowaniami gospodarczymi, których członkami są kraje do niej należące. Organizacjami regionalnymi są zaś instytucje gospodarcze powołane do życia w celu rozwiązywania problemów konkretnego regionu. Takimi organizacjami są regionalne banki rozwoju. Często rolę organizacji regionalnych przejmują niektóre instytucje funkcjonujące w ramach konkretnego ugrupowania gospodarczego. Stąd też niekiedy utożsamia się organizację regionalną z ugrupowaniem regionalnym.

2. GŁÓWNE PROBLEMY ROZWOJOWE WSPÓŁCZESNEGO ŚWIATA. Współczesną gospodarkę światową charakteryzują procesy nieustannych zmian których cechą jest duża zmienność podmiotów gospodarczych, zmian relacji między nimi oraz powiązań łączących je. Ujawniają one szereg tendencji, spośród których za główne należy uznać internacjonalizację (czyli umiędzynarodowienie) życia gospodarczego oraz globalne współzależności rozwojowe. Ich istotą jest wysuwanie na plan pierwszy problemów globalnych współczesnego świata, rozumianych jako zagadnienia i zadania jakie ma do rozwiązania światowa społeczność. Pojawienie się tych problemów należy wiązać z procesami rozwoju gospodarczego i ogólnego postępu cywilizacyjnego - a w tym przede wszystkim postępu naukowo-technicznego, wzrostu liczby ludności, rozszerzenia międzynarodowych stosunków ekonomicznych ich konsekwencji (zarówno pozytywnych jak i negatywnych). Najczęściej jako problemy globalne wskazuje się: sytuację demograficzną, stan zasobów naturalnych, zagrożenia środowiska przyrodniczego, sytuację żywnościową świata, kwestie światowego zadłużenia, tempo i kierunki rozwoju postępu naukowo-technicznego oraz drogi dalszego rozwoju gospodarczego. 2.1. Sytuacja demograficzna świata Wielkim wyzwaniem przed jakim stoi ludzkość jest rozwiązywanie konsekwencji sytuacji demograficznej współczesnego świata. Liczba ludność świata gwałtownie rośnie - tylko w drugiej połowie XX wieku podwoiła się ona. Obecnie - to jest w 1996r. - wynosi ona około 5,4 mld osób. Przewiduje się, że do 2015 roku wzrośnie o około 2,4 mld osób - to jest do około 7,8 mln osób. Prognozy zaś na 2030 rok mówią nawet o liczbie 10,7 mld ludności. Dla każdego z regionów świata wzrost ten będzie miał jednak inny wymiar i inne znaczenie. Największa część tego przyrostu (bo w około 95%) będzie miała miejsce w krajach rozwijających się, co pogłębi wiele kwestii rozwojowych w tych krajach, a zwłaszcza w obszarze: edukacji, budownictwa mieszkaniowego, zaopatrzenia w żywność i wodę oraz zatrudnienia. W krajach rozwiniętych kwestią ważną w związku z kształtowaniem się sytuacji demograficznej będzie jednak, nie wielkość przyrostu ludności lecz zjawiska starzenia się ludności. Szacuje się jednak, że w większości rozwiniętych krajów świata "nadmiar" ludzi w wieku produkcyjnym nie wystąpi przed rokiem 2015. W związku z sytuacją demograficzną świata, która również w znaczący sposób oddziaływuje na poziom dobrobytu ludności należy oczekiwać nasilania się zjawisk migracyjnych. 2.2. Stan zasobów naturalnych Coraz częściej jako przeszkodę rozwoju gospodarki światowej dostrzega się malejące zasoby naturalne. Dążąc do ograniczenia fizycznego wpływu tego czynnika podejmowane są działania polegające na wykorzystywaniu tych sił sprawczych (postęp naukowo-techniczny, wzrost realnych cen surowców) które przyczyniają się do ciągłej obniżki materiałochłonności,

204

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

przechodzenia od surowców mineralnych do surowców występujących we względnej obfitości oraz odkrywania i pozyskiwania nowych zasobów. Przewiduje się, że w perspektywie kilku najbliższych dziesięcioleci (do 2015r.) skumulowane zużycie zasobów nie powinno godzić w możliwości rozwoju gospodarczego. Ocenia się, że istnieją jeszcze możliwości odtwarzania zasobów odnawialnych na drodze ich reprodukcji - a dotyczy to gospodarki leśnej i rybnej. Natomiast oceny co do wystarczalności zasobów mineralnych są bardzo zróżnicowane. Oceny pesymistyczne wskazują na pogłębiającą się ich szczupłość, za przyczyną wzrostu liczby ludności oraz rozwoju gospodarczego. Dominującymi są jednak oceny optymistyczne wskazujące na możliwości rozszerzenia substycyjności zasobów oraz nowych technologii, oszczędzających znane i wykorzystywane obecnie surowce i tworzące nowe rodzaje materiałów. 2.3. Zagrożenia środowiska przyrodniczego Największa bolączką współczesnej gospodarki światowej stało się godzenie rozwoju gospodarczego z rozwiązywaniem problemów ekologicznych. Postęp cywilizacyjny wymusił bowiem łączne traktowanie ekonomii i ekologii. Rosnące wraz z rozwojem gospodarczym wykorzystanie środowiska naturalnego doprowadziło bowiem do napięć nie tylko wskutek pogłębiającej się ograniczoności zasobów naturalnych, ale również wskutek ich niszczenia i zanieczyszczania. Wobec takiej sytuacji wyzwaniem przyszłości staje się taka orientacja na rozwiązywanie kwestii ekonomicznego i technicznego rozwoju gospodarki światowej bez niszczenia jej ekologicznej bazy. Oznacza to jednak konieczność poniesienia określonych kosztów. Najbardziej syntetycznym ich wyrazem jest ograniczenie tempa wzrostu gospodarczego. Rozwiązanie problemu ekologicznego jest jednak nie tylko problemem ekonomicznym, ale również politycznym i instytucjonalnym. W wielu krajach - zwłaszcza rozwijających się - nad troskę o środowisko przedkładane jest i będzie dążenie do poprawy wszelkimi sposobami poprawy poziomu życia. Wobec daleko idącego zróżnicowania interesów społeczności światowej oraz wysokiego poziomu niepewności co do rzeczywistych skutków globalnych zagrożeń ekologicznych, nieodzownym stanie się skoordynowane rozwiązywanie tego problemu. Próby takich rozwiązań podejmowane są od kilkudziesięciu lat w skali globalnej. Zorientowane są one przede wszystkim na ograniczenie skutków degradacji ekologicznej środowiska naturalnego. Łączy się je ze zmianami w strukturach prawno-organizacyjnych społeczeństw. 2.4. Sytuacja żywnościowa świata Problemem nękającym świat jest kwestia niedopasowania regionalnego produkcji do jej konsumpcji. Wpływa na to cały szereg czynników - od klimatycznych, przez demograficzne po ekonomiczne. Konsekwencją tego jest fakt, iż znaczna część ludności świata głoduje. Ponieważ rozwiązanie tego problemu już dzisiaj nastręcza wiele trudności, tym bardziej trudne staje się ono do rozwiązania w przyszłości. Jeśli bowiem uwzględnić prognozy demograficzne światowa produkcja żywności powinna w ciągu najbliższych 25 lat wzrosnąć o 75-100%, jeśli ma jej starczyć dla całej ludności świata. Sprostanie temu problemowi nawet jeśli z techniczno-agronomicznego punktu widzenia jest możliwe to ograniczane będzie przez czynniki o charakterze ekonomicznym (dystrybucyjnym), infrastrukturalnym a także i politycznym. Nie sprostanie tym wyzwaniom oznacza, iż w nie tak odległej przyszłości głód w skali świata może stać się faktem nieuniknionym. 2.5. Światowe zadłużenie Do najważniejszych globalnych problemów współczesnego świata należy problem światowego zadłużenia. Z niebywałą siłą zaczął on narastać z początkiem lat osiemdziesiątych. Składa się na niego między innymi olbrzymi wzrost zadłużenia krajów rozwijających się i państw Europy Środkowej i Wschodniej, wzrost kosztów obsługi długu, załamanie dopływu kapitału do tych 205

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

krajów i związany z tym transfer zasobów do krajów wierzycielskich oraz poważne ekonomiczne i społeczne następstwa tych zjawisk. Przyczyn wystąpienia kryzysu zadłużeniowego należy upatrywać w długookresowych tendencjach rozwoju gospodarki światowej. Znaczący wpływ miały zwłaszcza dysproporcje jej rozwoju, na co wpływ miały takie czynniki jak: wzrost cen ropy naftowej w latach siedemdziesiątych, zmiany terms of trade krajów dłużniczych, wahania stopy procentowej oraz osłabienie dynamiki gospodarczej krajów uprzemysłowionych. Konsekwencją trwającego od kilkunastu lat kryzysu zadłużeniowego są liczne zagrożenia. Do najważniejszych zaliczyć należy: wzrastające obciążenie krajów dłużniczych obsługą długu; skutki społeczne w krajach dłużniczych oraz osłabianie dynamiki wzrostu zadłużonych gospodarek narodowych, a także i gospodarki światowej. W tej sytuacji rozwiązanie kryzysu zadłużeniowego wiąże się z koniecznością wypracowania światowego systemu jego łagodzenia lub pokonania. Ich ideą musi stać się rozłożenie kosztów wychodzenia z kryzysu między wierzycieli i dłużników. 2.6. Postęp naukowo-techniczny W największym stopniu rozwój światowej gospodarki zależeć będzie od postępu naukowotechnicznego. Dla współczesnego świata rozwój ekonomiczny wiąże się z postępem naukowotechnicznym. Dowodzi tego sytuacja świata zachodniego, którego dobrobyt został zbudowany w oparciu o rewolucję przemysłową, u podstaw której legł postęp naukowy, techniczni i technologiczny oraz organizacyjny. Poprzez szeroko rozumiany postęp następuje bowiem ekonomiczne umiędzynarodowienie gospodarki i objęcie coraz szerszych obszarów globu mechanizmami komperatywnymi i wielkości wytwarzania. W ślad za tym liczyć należy się z rozszerzeniem i zwiększeniem konkurencyjności oraz poszukiwaniem jeszcze bardziej innowacyjnych strategii rozwojowych. Współcześnie postęp naukowo-techniczny wpływa na rozwój gospodarczy poprzez coraz nowsze swoje formy. Wskazać trzeba wśród nich przede wszystkim: technologie informacyjne, inżynieria materiałowa, elastyczna wytwórczość (kombinacja produkcji" just - in - time") oraz biotechnologie. Zdaniem wielu ekspertów, te technologie doprowadziły gospodarkę światowa do początku kolejnej rewolucji cywilizacyjnej. Oczekuje się, że procesy dyfuzji postępu technicznonaukowego nie zostaną spowolnione w najbliższych dziesięcioleciach. Konsekwencją rosnącego wpływu postępu naukowo-technicznego staje się z jednej strony poszerzanie globalnej konkurencji, z drugiej zaś, jako odpowiedź na nią poszukiwanie skutecznych forom jej przeciwstawienia się poprzez wzrost interwencjonizmu i protekcjonizmu. Oznacza to również ważne konsekwencje dla polityki gospodarczej wielu państw. Z jednej strony bowiem spada przede wszystkim skuteczność tradycyjnej polityki monetarnej i budżetowej, z drugiej strony jednocześnie następuje rozszerzanie wpływu decyzji międzynarodowych na decyzje narodowe. 2.7. Koncepcje i drogi dalszego rozwoju światowej gospodarki Współczesna światowa gospodarka, by mogła zostać ujęta w konkretne długookresowe koncepcje rozwojowe musi uwzględniać czynniki determinujące jej procesy rozwojowe. Odwołując się do analiz głównych problemów globalnych współczesnego świata oraz koncepcji i propozycji formułowanych przez główne szkoły współczesnej myśli ekonomicznej, wskazać można trzy podstawowe wizje przyszłościowego rozwoju świata. Pierwsza wizja - to perspektywa równowagi wywodząca swoje założenia na teoriach neoklasycznych, dających priorytet sprawności mechanizmom cenowym, równoważących popyt i podaż na różnych rynkach. Zakłada się, że podmioty gospodarcze będą postępować racjonalnie w oparciu o posiadane informacje i własne oczekiwania co do przyszłości. Rozwój gospodarczy będzie ściśle powiązany z dostępnością do czynników produkcji - zasobów naturalnych, siły roboczej i kapitału oraz stanu technologii. Kluczowym czynnikiem wzrostu powinien być poziom oszczędności. Rola zaś rządu - jak super podmiotu gospodarczego winna być 206

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

ograniczona do dostarczania odpowiednich dóbr i usług publicznych (związanych z obronnością, porządkiem społecznym, wymiarem sprawiedliwości, rozbudową infrastruktury itp.) oraz korekty cen w wypadku występowania negatywnych lub pozytywnych efektów zewnętrznych. Oczekuje się, że sprzyjać temu podejściu winien dalsza liberalizacja i rozwój międzynarodowego handlu i utrzymywanie płynnego kursu walut. Drugą wizję, określić można jako perspektywa koordynacji, której podstawą założeń jest keynesizm zakładający, że zachowania na poziomie mikro mogą prowadzić do istotnej nierównowagi na poziomie makro. Istotą tego podejścia jest przekonanie, że podmioty na poziomie mikro dysponują niedoskonałą informacją, co powoduje dużą niepewność do ich dalszej przyszłości. Przewiduje się, że może to prowadzić do zmienności oczekiwań i zachowań, a w konsekwencji także do zakłóceń i krótkowzroczności w działaniach podstawowych podmiotów gospodarczych. Rolą państwa - w oparciu o realizację polityki antycyklicznej oraz współpracę z biznesem i światem pracy - winno być zaś redukowanie niepewności rozwojowych oraz sprzyjanie dostosowaniu się do nowych okoliczności i przewidywań rozwojowych. Dążenie do stabilizacji winno być także powodem do różnorodnych regulacji rządowych na rzecz wzrostu gospodarczego. Oczekuję się, że niepewność w tym względzie powinny redukować stałe kursy walutowe. Rozwojowi winna zaś sprzyjać korzystna dla wszystkich jej uczestników międzynarodowa współpraca gospodarcza, chociaż w uzasadnionych wypadkach dopuszcza się stosowanie restrykcji handlowych wobec określonych krajów. Kolejną trzecią wizją jest perspektywa wolnego rynku, odwołująca się szerokiego nurtu szkół liberalnych. Jej założenia bazują na przekonaniu, że w niepewnym świecie, z niekompletną informacją, dominującą wpływ na rozwój gospodarczy mają rywalizujący ze sobą przedsiębiorcy o dalece zróżnicowanych poglądach na teraźniejszość i przyszłość. Wynika to z faktu, iż wola zwycięstwa i obawa przed przegraną nadają gospodarce rynkowej dynamiki rozwojowej. Oznacza o również, że człowiek musi być postrzegany jako istota energiczna, twórcza, obdarzona intuicją, pod jednym wszakże warunkiem - ze zapewni mu się możliwość zebrania owoców jego wysiłku. Kwestie te jednocześnie wiążą się z potrzebą rozwijania systemu praw własności, autonomii sfery ekonomicznej, niskich podatków i ograniczonego systemu bezpieczeństwa socjalnego. Na poziomie państwa dostrzega się przejawy nieufności do rządu, jako konsekwencji braku dostatecznie wiarygodnych informacji o funkcjonowaniu gospodarki. Formułuje się obawy, że jego działania nie będąc korygowane przez rynek w wypadku podejmowania przez niego złych decyzji, mogą uczynić przyszłość jeszcze bardziej nieprzewidzialną i paraliżującą dynamikę procesów gospodarczych. Nie zgłasza się natomiast żadnych sprzeciwów wobec handlu międzynarodowego i kursów walutowych. Wskazane problemy charakteryzują się one globalnym zasięgiem, co oznacza, że dotyczą one większości państw bez względu na osiągnięty poziom rozwoju gospodarczego i panujący w nich system. Istotne dla nich jest również to, że są one wyjątkowo złożonymi i zależnymi od działania wielu czynników i wzajemnych powiązań. Rozwiązanie ich zaś jest możliwe dopiero wówczas, gdy zostaną wypracowane i zastosowane odpowiednie - złożone i dotyczące wielu sfer przedsięwzięcia obejmujące swym zasięgiem cały świat. nie podjęcie lub zwłoka w rozwiązaniu tych problemów grozi poważnymi konsekwencjami dla ludzkości.

3. WSPÓŁCZESNE PODZIAŁY I TENDENCJE ROZWOJOWE GOSPODARKI ŚWIATOWEJ Wobec zmian obrazu świata ukształtowanego po II wojnie światowej i obowiązującego do końca lat osiemdziesiątych, a wyrażającego się zanikiem podziału na Wschód - Zachód (socjalizm kapitalizm) oraz modyfikacją podziału na Północ - Południe (bogaci - biedni), z początkiem lat dziewięćdziesiątych rodzić zaczął się nowy, wielobiegunowy układ świata o wyraźnie zróżnicowanych potencjałach. Wobec kształtowania się nowego układu sił we współczesnym świecie, koniecznym staje się dokonanie innego ich podziału, odmiennego od powszechnie stosowanego przez różne organizacje międzynarodowe 1. 207

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Dla potrzeb podjętych rozważań, trafnym podziałem - przy odwołaniu się do kryteriów ekonomiczno-cywilizacyjnych i geograficznych - jest wyróżnienie czterech grup regionów świata: − pierwszej - wiodącej w rozwoju gospodarczym; − drugiej - przebudowującej swoją gospodarkę; − trzeciej - niestabilnego rozwoju; oraz − czwartej - zacofania gospodarczego (schemat 18.1). Schemat 18.1. Podział gospodarek współczesnego świata według kryteriów ekonomicznopolitycznych, geograficznych i cywilizacyjnych. Podział ten nie pokrywa się wprost z podziałem na regiony gospodarki rynkowej i planowej. Zakłada on konieczność uwzględnienia symbiozy rozwojowej państw o zróżnicowanych potencjałach ekonomicznych, akcentując przy tym nie tyle wykreślanie jednoznacznych linii demarkacyjnych pomiędzy nimi - ile wskazywanie obszarów stycznych, które jawią się między innymi jako szansę włączenia w bardziej cywilizowany nurt rozwoju gospodarczego. Uznając za wiodące w rozwoju gospodarczym te regiony świata, które osiągnęły wysoki poziom rozwoju gospodarczego lub w dążeniu do niego charakteryzują się dynamizmem rozwojowym, zaliczyć trzeba do nich geograficznie określając cztery regiony, a mianowicie : Amerykę Północną, Europę Zachodnią, Azję Południowo-Wschodnią oraz Australię. Przy czym jeśli w odniesieniu do pierwszych trzech regionów dostrzega się wyraźnie zinstytucjonalizowane lub realnie istniejące więzy integracyjne, to ostatni ujawnia raczej charakter enklawy rozwojowej. Dla Polski znaczenie mają przede wszystkim regiony północnoamerykański, zachodnioeuropejski i południowowschodnio-azjatycki, ze względu na skalę kontaktów międzynarodowych oraz możliwości wykorzystania pewnych wzorców rozwojowych. Są to jednak, co trzeba wyraźnie rozróżnić wiodące w rozwoju gospodarczym państwa nie będące - za wyjątkiem Zachodniej Europy, poprzez Niemcy - bezpośrednim sąsiadem Polski. Region północnoamerykański związany jest z tzw. Północnoamerykańską Strefą Wolnego Handlu (NAFTA) - funkcjonującą od stycznia 1994 r., na mocy układu z grudnia 1992 r. - i obejmującą dwa kraje wysoko rozwinięte (USA i Kanadę) oraz jeden kraj rozwijający się (Meksyk), w której powstaniu upatruje się zaczynu rozwoju nowej ery współpracy regionalnej oraz wzrostu gospodarczego, a zwłaszcza rozszerzenia handlu, zwiększenia inwestycji i miejsc pracy oraz poprawy poziomu życia. Region zachodnioeuropejski, utożsamiany jest z Europejskim Obszarem Gospodarczym (EOG), obejmującym terytorium państw Unii Europejskiej (UE) czyli dawnego EWG oraz części państw Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA) tj. z wyłączeniem Szwajcarii. Jego funkcjonowanie w praktyce datuje się z początkiem 1994r. chociaż układ o jego utworzeniu podpisano w końcu 1992 roku. Bazuje on na koncepcji (powstałej już z 1984 r.) ekonomicznego uczestnictwa państw EFTA w jednolitym zintegrowanym rynku EWG na zasadzie strukturalnego partnerstwa. Obejmuje on wolny handel artykułami przemysłowymi i usługami, wolność przepływu osób i kapitału, jednakowe warunki konkurencji, współpracę w zakresie badań naukowych, środowiska i polityki społecznej. Z kolei region Azji Południowo-Wschodniej obejmuje terytorium Japonii oraz tzw. "azjatyckich tygrysów" czyli dynamicznie rozwijających się gospodarek azjatyckich (Płd. Korea, Tajwan, Hongkong, Tajlandia, Singapur, Malezja, Indonezja i Filipiny). Wiodącym państwem tego regionu jest Japonia, szukająca ratunku przed recesją i konkurencją amerykańskoeuropejską w Azji. W związku z tym budzą się w tym regionie koncepcje utworzenia strefy wolnego handlu na wzór EOG i NAFTA. Oczekuje się, iż z początkiem przyszłego wieku do grona "tygrysów" dołączą Chiny. Natomiast Australia, jedno z 26 państw OECD, stanowi region postępu cywilizacyjnego sprawiający wrażenie enklawy rozwojowej. W istocie jednak, obok wewnętrznych czynników 208

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

rozwojowych sprawczą rolę wysokiego poziomu rozwoju odgrywają zewnętrzne kontakty z tzw. światem anglojęzycznym. Państwo to dalsze szanse swego rozwoju widzi w stworzeniu strefy wolnego handlu z krajami Azji Południowo-Wschodniej i Chinami. Drugą grupę regionów świata, określoną jako regiony przebudowy gospodarczej, tworzą obszary położone w Europie Środkowo-Wschodniej i Północnej oraz w Azji Centralnej i Północnej. Na kontynencie europejskim obejmują one przede wszystkim kraje Europy Środkowej - w tym kraje Grupy Wyszehradzkiej, kraje nadbałtyckie b. ZSRR, europejską i azjatycką część Wspólnoty Niepodległych państw - przede wszystkim zaś Rosję. Kraje we wskazanych regionach, znajdują się w toku procesów transformacji gospodarek z planowych na rynkowe. Przy czym w większości charakteryzuje je głęboki kryzys, a tylko w odniesieniu do niewielu spośród nich zauważalne są symptomy ożywienia gospodarczego. Spośród państw Europy Środkowej, odwołując się do kryterium integracji regionalnej, wyróżnić trzeba państwa Grupy Wyszehradzkiej (Czechy, Polska, Słowacja i Węgry) które zawarły w końcu 1992 r. Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (CEFTA). Przewiduje ono utworzenie w perspektywie ośmiu lat strefy wolnego handlu artykułami przemysłowymi. Wyróżnione regiony świata, to jest wiodących w rozwoju gospodarczym państw świata oraz państw przebudowujących swoją gospodarkę, ściśle wiążą się z naszym krajem. Jeśli w pierwszym regionie dostrzegać będzie się przede wszystkim siły postępu cywilizacyjnego i traktować państwa tego regionu jako "dalszych sąsiadów", to drugi region stanowią państwa które można określić jako "bezpośrednich sąsiadów" naszego kraju. Taki status mają również Niemcy należące do wiodących państw świata. Uznając za pole bezpieczeństwa Polski, przede wszystkim Europę Środkowo-Wschodnią, to jest obszar rozciągający się od Bałtyku po Adriatyk i Morze Czarne, a także jako jej "otulinę" Niemcy, Rosję i w pewnym sensie także Skandynawię., celowym podejściem staje się podjęcie ogólnej charakterystyki państw stanowiących najbliższe zewnętrzne otoczenie naszego kraju. Państwami tymi są : Rosja, Litwa, Białoruś, Ukraina, Słowacja, Czechy i Niemcy. Do tej grupy państw zaliczyć trzeba także Węgry - z tytułu związków stowarzyszeniowych i integracyjnych w ramach Grupy Wyszehradzkiej. Ogólnie określając państwa te charakteryzują się ogromnym zróżnicowaniem obszaru, potencjału ludnościowego i gospodarczego. Tak ogromne zróżnicowanie ma swoją głębię historyczną. Można więc bez trudu wyodrębnić specyfikę tych państw. Jest to również obszar oddziaływania dwóch mocarstw: Niemiec (ekonomicznego) i Rosji (militarnego). Biorąc pod uwagę podstawowe kryteria geograficzne (powierzchnia, ludność) zauważalne jest znaczne zróżnicowanie ważności i rangi poszczególnych krajów sąsiadów Polski. I tak Rosję i Niemcy określić trzeba jako mocarstwa europejskie, a Rosję nawet jako światowe, o przeważających nad innymi krajami regionu potencjałach ludzkich. Spośród pozostałych państw, jedynie Ukraina może pretendować do roli mocarstwa europejskiego. Wracając zaś do dalszego podziału nowego układu sił we współczesnym świecie, wskazać trzeba że na współczesnej gospodarczej mapie świata wyraźnie dają się wyróżnić także regiony państw, które osiągnęły średni poziom rozwoju gospodarczego i nie wykazują tendencji do jego większego zdynamizowania. Przyczyn tego stanu doszukiwać można się w niestabilności politycznej bądź gospodarczej regionu. Określając je jako regiony niestabilnego rozwoju umiejscowić je trzeba na obszarze najlepiej prosperujących państw Ameryki Południowej (Brazylia, Argentyna, Wenezuela, Chile), tzn. Środkowego i Bliskiego Wschodu (Irak, Iran, Syria, Izrael, Kuwejt, Arabia Saudyjska, Zjednoczone Emiraty Arabskie i Egipt), oraz Afryki Południowej. Rozległy terytorialnie region świata stanowią obszary krajów zacofanych gospodarczo. Charakteryzują się one przy tym znacznym zróżnicowaniem tego rozwoju. W tym obszarze umiejscowić trzeba przede wszystkim większość krajów afrykańskich oraz nie zaliczonych do wcześniej wyróżnionych regionów państw Ameryki Łacińskiej, Azji i Oceanii. Z grona tych państw trzeba wyróżnić Chiny i Indie. Charakteryzuje je daleko idące zróżnicowanie wewnętrznego rozwoju. Mimo wysokiego tempa rozwoju w Chinach i ustabilizowanego w 209

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Indiach, oraz znaczących osiągnięć gospodarczych w niektórych sferach, lecz przy ogólnie niskim poziomie stopy życiowej, państwa te traktować należy jako zacofane. Państwa te, a zwłaszcza Chiny uznawane są dzisiaj za te które w krótkim czasie dołączyć mogą do głównego nurtu rozwoju gospodarczego. Zarysowana alokacja poszczególnych regionów świata oraz charakterystyka ich podstawowych czynników rozwojowych wskazuje na istnienie zasadniczych różnic pomiędzy nimi. W pierwszym rzędzie widoczna jest siła regionów wiodących w rozwoju gospodarczym a zwłaszcza EOG, NAFTA oraz Azji Południowo-Wschodniej. Mimo, że rozciągają się na obszarze stanowiącym zaledwie 21,3% ogólnej powierzchni świata, skupiają 23,1% ogółu ludności to wytwarzają prawie 74% globalnego PKB, dysponują zasobami pieniężnymi sięgającymi 4 bilionów USD i opanowały ponad 80% światowej wymiany towarów. Ponad to tworzą one ogromne rynki wewnętrzne zwiększające znacząco obroty wewnątrz nich. Charakteryzuje te regiony obecnie otwarcie na wolny handel, w którym to upatruje się jednego ze sposobów przyspieszenia wzrostu gospodarczego. Zdecydowanie mniejszą siłą charakteryzują się pozostałe regiony świata. W najgorszej sytuacji znajdują się państwa zacofane. Wyrównany jest zaś jej poziom w odniesieniu do krajów przebudowujących swoje gospodarki oraz w krajach tzw. niestabilnego rozwoju. Wspólną cechą wszystkich trzech regionów jest nieprzewidywalność sytuacji rozwojowych. Zarysowany obraz współczesnego świata wskazuje na pogłębienie się tendencji integracyjnych. Ukształtowane w jej wyniku bloki gospodarcze - mimo odrębności kształtowania i funkcjonowania - wywierają decydujący wpływ na światowy rozwój gospodarki. Dla państw przebudowujących swoje gospodarki, szansa ich dalszego rozwoju jest wejście do tych bloków, bowiem zapewniają one otwarcie na rynki światowe. Dla Polski zaś, obok tego, ważną sprawą jest trafne umiejscowienie w zasadniczym nurcie postępu cywilizacyjnego, co wiąże się ściśle z wyborem odpowiedniej strategii rozwojowej. Końcowe lata XX wieku - według prognoz wielu światowych instytutów gospodarczych i światowych instytucji gospodarczych -mogą okazać się okresem decydującym o rozwoju gospodarczym w perspektywie wielu dziesięcioleci. Perspektywa ta jest realną zarówno dla całych regionów świata, jak i dla poszczególnych państw. Wpływ na takie prognozy ma kilka czynników, przede wszystkim zaś aktualna koniunktura gospodarcza i perspektywy jej kształtowania się, integracja regionalna sprowadzająca się do tworzenia nowych a zarazem silnych bloków gospodarczych (EOG, NAFTA) oraz nowe reguły liberalizacji światowego handlu i ich instytucjonalizacja (SOH).Taki zarys prognozy i jej przesłanki z jednej strony rodzą zagrożenia, z drugiej zaś szanse. Nie podjęcie działań dynamizujących wzrost gospodarczy i zacieśniających więzy współpracy gospodarczej może doprowadzić wiele państw na margines światowych stosunków ekonomicznych. Dla Polski i innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej oznacza to, iż jeśli do 2000 r. nie staną się członkami EOG, to mimo geograficznej przynależności do niego mogą stracić okazję dołączenia do jednego z zasadniczych nurtów cywilizacji światowej. Prezentowane przez światowe instytucje gospodarcze i finansowe oraz przez instytuty naukowe, prognozy rozwoju gospodarki światowej formułują zgodne ze sobą przewidywania, iż gospodarka światowa stoi przed szansa na wejście w lata wyraźnego ożywienia gospodarczego. Przewiduje się, że będzie ono większe w grupie państw rozwijających się bo 5,8%, a niższe w krajach rozwiniętych bo rzędu średnio 2,6% . Prognoza ta obarczona jest jednak pewnym ryzykiem nie przyczynienia się do poprawy w sferze zatrudnienia, a więc w praktyce niedostatecznym rozwiązywaniem najważniejszego problemu współczesnego świata, to jest bezrobocia. Oznacza to, iż przy oczekiwanych tendencjach wzrostowych istnieją także zagrożenia, które muszą być usunięte jeśli kraje te maja wejść na drogę długofalowego wzrostu, przy niskiej inflacji oraz wysokim poziomie zatrudnienia i nakładów inwestycyjnych. Dla EOG formułuje się prognozy wskazujące na wystąpienie umiarkowanego ożywienia, z czasem dopiero mogącego zdynamizować się. Będzie ono przy tym zróżnicowane w poszczególnych jego częściach. Przewiduje się, że krajem nadającym rytm ożywienia i wyprowadzającym Europę z recesji stanie się Wielka Brytania, która pociągnie za sobą przede 210

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

wszystkim mniejsze kraje regionu. Państwem zaś, które będzie miało największe trudności z przezwyciężeniem recesji będą Niemcy. Na rozwoju państw EOG ciążyć będą ujawniające się sprzeczności interesów integrujących się jego obu części, to jest UE i EFTA. Przy istnieniu zgodności co do: sposobów przyspieszenia wzrostu gospodarczego (zwłaszcza poprzez ulgi podatkowe dla średnich przedsiębiorstw, zatrudnienia i uelastycznienia rynku pracy, otwarcia granic dla konkurencji, czy też prywatyzacji - wystąpiły wyraźne różnice w kwestii planów transeuropejskich sieci energetycznych, komunikacyjnych, drogowych i informacyjnych. Rozwiązywanie spornych problemów ciążyć będzie zapewnie na efektywność procesów integracyjnych. Wyraźnej poprawy koniunktury oczekuje się także w obszarze NAFTA, zwłaszcza za przyczyną nasilenia ekspansji przez gospodarkę USA. Liczy się na zmniejszenie bezrobocia i na niewielkie zmniejszenie inflacji, przy ograniczeniu deficytu budżetowego i obniżeniu deficytu handlowego. Przewiduje się, że najszybszy wzrost w końcu XX wieku osiągnie region południowowschodniej Azji, przede wszystkim za sprawą azjatyckich "tygrysów". Wobec prognozowanego wzrostu w latach końca XX wieku - rzędu 2-3% w Japonii, w krajach DGA szacuje się go na około 6,5% średniorocznie. W rozwoju przodować będzie Korea Płd., Tajlandia i Tajwan. Źródłem wzrostu gospodarczego tego regionu pozostawać będzie popyt lokalny oraz rosnący popyt importowy Chin. Oznacza to jednak także możliwość wystąpienia zagrożeń w postaci niepewności rozwoju w Chinach, zwłaszcza w przypadku ograniczenia popytu importowego przez ten kraj. W większości liczących się prognoz światowych instytucji gospodarczych wskazuje się, iż największym wyzwaniem ekonomicznym Zachodu już w najbliższej przyszłości będzie rozwój Azji Wschodniej. W obecnym układzie gospodarczym świata ujawniać zaczęły się bowiem pierwiastki możliwości przesunięcia światowego przewodnictwa sprawowanego przez Europę i USA na Daleki Wschód. Oznacza to jednocześnie konieczność odnowy - przez kraje wiodące w rozwoju gospodarczym - instytucjonalnych wymagań stawianych przed gospodarką światową. Muszą one, a wraz z nimi światowe instytucje ekonomiczne, dostosować się do potrzeb współczesności. Ta zaś ujawnia liczne pola niedorozwoju gospodarczego, ubóstwa, nędzy i głodu, które wymagają radykalnych rozwiązań. Utrzymywanie się takiej sytuacji grozi wybuchem niepokojów społecznych o wymiarze globalnym. Koncentrując zaś uwagę na perspektywach rozwoju gospodarczego bezpośrednich sąsiadów Polski zauważyć trzeba ich daleko idącą rozbieżność. Z jednej strony mieć będziemy bowiem do czynienia na zachodzie z gospodarczym mocarstwem światowym tj. z Niemcami, z drugiej strony zaś na wschodzie z grupą państw byłego ZSRR (Rosja, Litwa, Białoruś i Ukraina) stojących ciągle przed pokonaniem recesji oraz na południu z grupą państw w których ujawniły się już pozytywne tendencje rozwojowe i które - podobnie jak Polska - liczą na wejście w strukturę Unii Europejskiej (Czechy, Słowacja i Węgry). Oczekuje się że wschodni sąsiedzi naszego kraju uporają się z depresją w perspektywie dziesięciu - piętnastu lat, to jest w drugiej połowie pierwszej dekady przyszłego wieku. Przywrócenie wzrostu gospodarczego w tych krajach przesuwane jest na lata późniejsze przede wszystkim ze względu na niekorzystne uwarunkowania polityczne i społeczne oraz powolną liberalizację gospodarki. W ciągu najbliższych lat należy liczyć się z dalszym pogłębianiem depresji gospodarczej. Jej dno przewiduje się osiągnąć w połowie lat dziewięćdziesiątych, a poziom sprzed załamania dopiero w końcu pierwszej dekady XXI wieku. Państwem mającym warunki do najszybszego pokonania trudności rozwojowych wydaje się być Rosja znajdująca się obecnie w najtrudniejszej fazie transformacji. Zależeć to będzie jednak w znacznej części od skali pomocy gospodarczej ze strony Zachodu. Kolejnym państwem którego podstawy gospodarcze - mimo pogrążenia w głębokim kryzysie gospodarczym i politycznym o trudnych do przewidzenia skutkach dla bezpieczeństwa europejskiego i światowego - pozwalają oczekiwać zdynamizowania rozwoju gospodarczego jest Ukraina. Państwo to ma szansę już w najbliższej przyszłości pretendować do roli mocarstwa europejskiego i podejmować próby przejęcia inicjatywy gospodarczej na obszarze pomiędzy 211

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Rosją a Niemcami. Najtrudniejszą sytuację w najbliższej przyszłości spośród tej grupy krajów mieć będzie Białoruś - która wespół z Ukrainą według prognoz organizacji międzynarodowych należeć będzie w końcowych latach XX wieku do krajów o największym spadku rozwoju gospodarczego - i Litwa, które to pozostają w dużym uzależnieniu gospodarczym od Rosji. Inna sytuacja charakteryzować będzie natomiast południowych sąsiadów Polski, to jest Słowację, Czechy i Węgry. Kraje te należące podobnie jak Polska do tzw. Grupy Wyszehradzkiej zdają się mieć dno depresji gospodarczej poza sobą i weszły w fazę przekształceń z ustalonymi mechanizmami gospodarczymi. W sumie Grupa Wyszehradzka spośród krajów Europy Srodkowo-Wschodniej po najłagodniejszym przebiegu depresji gospodarczej, bowiem dno osiągnięto w 1992r przy 19% spadku PKB, najwcześniej bo prawdopodobnie już we 1997r. wydostanie się z depresji. Oczekuje się, że tym zamiarom sprzyjać będzie postępujące urzeczywistnianie idei środkowoeuropejskiej strefy wolnego handlu (CEFTA) artykułami przemysłowymi i zliberalizowanie obrotów towarami rolnymi. Po stronie oczekiwanych pozytywów wskazać trzeba jeszcze na zapowiedzi ekspansji sektora usług, wzrostu eksportu szybciej niż importu oraz ujawnienia się tendencji do inwestowania w maszyny i technologie. Zdecydowanie większą będzie jednak lista utrzymywania się w przyszłości negatywów rozwojowych, takich jak inflacja (na poziomie dwucyfrowym), bezrobocie, deficyt bilansu płatniczego, niedostateczny do potrzeb poziom akumulacji. Prognozy rozwoju gospodarczego wskazują, iż najkorzystniejsze warunki w najbliższej przyszłości będą miały Czechy. Wpływ na ten stan rzeczy ma tendencja do utrzymywania się niewielkiego deficytu budżetowego, rosnące sygnały ożywienia gospodarczego. Najtrudniejszą będzie sytuacja w Słowacji, bowiem jeśli na Węgrzech i w Czechach poszerzają się oznaki ożywienia, to w tym kraju dopiero ono wystąpiło i ma duże szanse utrwalenia się. Za dobre w najbliższej przyszłości uznać należy również prognozy rozwojowe gospodarki węgierskiej. Oczekuje się wzrostu gospodarczego na poziomie średniorocznym rzędu prawie 6%, przy wyrównanym wzroście eksportu i importu oraz zbliżonej do stanu obecnego stopie bezrobocia. Przedstawione prognozy wskazują, iż pomiędzy krajami bezpośredniego otoczenia zewnętrznego Polski narastać będzie zróżnicowanie koniunktury gospodarczej. Skutkiem tego będzie zajęcie przez każdy z tych krajów innego miejsca wśród społeczności europejskiej i inne możliwości wywierania wpływu na różnorodne procesy zachodzące w otaczającym świecie. Odzwierciedleniem tego będzie między innymi miejsce na liście rankingowej konkurencyjności na rynkach międzynarodowych, przez którą rozumie się połączenie zasobów danego kraju odziedziczonych (np. bogactwa mineralne) lub zbudowanych - infrastruktura, procesy wytwarzania, które razem tworzą efekty gospodarcze konkurujące na rynkach międzynarodowych. Oczekuje się, iż Polska i kraje bezpośredniego otoczenia naszego państwa nie tylko że zaistnieją w takim rankingu, ale będą sukcesywnie poprawiać swoje pozycje. Procesy rozwojowe krajów bezpośredniego otoczenia zewnętrznego Polski będą ściśle związane z kształtowaniem się światowej koniunktury gospodarczej. Odwołując się do podstawowych wskaźników makroekonomicznych zauważyć trzeba, iż w prognozach MFW na końcowe lata XX wieku oczekuje się stabilizacji lub niewielkiego wzrostu deficytu bilansu obrotów bieżących w przypadku krajów uprzemysłowionych i słabiej rozwiniętych oraz zwiększenie go w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Przyczyn zwiększenia się ujemnego salda obrotów bieżących upatrywać trzeba przede wszystkim w niedostatecznym napływie kapitału obcego, wolnego wzrostu rynków eksportowych i znacznej presji popytu importowego oraz ograniczonych rezerw dewizowych. Generalnie oceniając przyszłościowe warunki rozwojowe, za ograniczające rozwój w najbliższych latach uznać należy utrzymywanie się zadłużenia zewnętrznego wielu krajów świata, zwłaszcza krajów rozwijających się oraz krajów przebudowujących swoją gospodarkę. Prognozuje się jego powiększenie, co z kolei - jeśli nie dojdzie do porozumień restrukturyzacyjnych z możliwością redukcji zadłużenia - dla wielu państw oznaczać będzie znaczne zwiększenie obciążeń związanych z jego obsługą. Osiągnięcie celów i zadań nakreślonych w prognozach rozwoju wiodących regionów świata zależne jest od wprowadzenia

212

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

szeregu reform strukturalnych. Wg. analityków ekonomicznych z kręgów OECD i UE konieczne jest zwłaszcza: 1) Nadanie międzynarodowemu handlowi większego tempa liberalizacji i większej przejrzystości. Nie wolno bowiem dopuścić do erozji otwartego handlu światowego na rzecz administrowania nim. 2) Dalsze rozszerzenie rozwiązań polityki rolnej zgodnie z zasadami gospodarki rynkowej. 3) Zreformowanie rynku pracy, tak aby zmniejszyć wskaźnik bezrobocia, które ma przede wszystkim charakter strukturalny. Zmiany w tym obszarze należy dokonać w oparciu o politykę makroekonomiczną. 4) Wystawienie na działanie konkurencji chronione dotychczas sektory gospodarki. Modernizacji tych sektorów oraz wzrostowi wydajności ich funkcjonowania winno sprzyjać urynkowienie sektora publicznego, prywatyzacja i decentralizacja. 5) Wprowadzenie istotnych zmian w dziedzinie ochrony zdrowia i opieki społecznej, pod kątem ograniczenia przyrostu wydatków budżetowych. 6) Zdynamizowanie działań na rzecz ochrony środowiska. Tym reformatorskim zamierzeniom sprzyjać mają - czego się oczekuje, trzy filary i czynniki regulacji światowej gospodarki, a mianowicie: Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy oraz Światowa Organizacja Handlu . Zwłaszcza duże nadzieje wiąże się z planowanym wejściem w życie układów handlowych zawartych w ramach Rundy Urugwajskiej, dzięki czemu powinna zwiększyć się zdolność gospodarki światowej do szybszego wzrostu. Oczekuje się przede wszystkim wzmocnienia wzajemnych zależności między handlem międzynarodowym, a produkcją, a w ich następstwie postępu integracyjnego o charakterze regionalnym. Przedstawione prognozy rozwoju wiodących regionów i państw świata, upoważniają do spostrzeżenia, iż końcowe lata XX wieku, to okres: szans wyjścia z recesji i utrwalenia ożywienia przede wszystkim przez państwa gospodarczo wysoko rozwinięte; możliwość przełamania kryzysu gospodarczego w części państw dokonywujących przebudowy swoich gospodarek; oraz możliwości odrobienia dystansu cywilizacyjnego przez większość krajów rozwijających się. Kilka najbliższych lat powinno być pomyślnych dla utrwalania ożywienia ekonomicznego które zdaniem wielu ekspertów może okazać się najsilniejsze w skali całych dziesięcioleci. Oznacza to jednocześnie, że podstawowym problemem bezpośredniego otoczenia zewnętrznego Polski - podobnie jak i naszego kraju - będzie wypracowanie polityki ekonomicznej stymulującą wzrost gospodarczy, z jednoczesnym ograniczeniem poziomu inflacji i zmniejszeniem kosztów społecznych dokonywanych przemian. Najważniejszym problemem dla procesu reformowania gospodarek będzie jego kontynuacja w wymiarze strukturalnym dążąca do zwiększania roli mechanizmów rynkowych w funkcjonowaniu gospodarki, tak aby stała się ona bardziej elastyczna i odporna na działanie czynników zewnętrznych. PRZYPISY 1

Por. Rocznik Statystyczny 1993, GUS, W-wa 1993, s.480 ; Nie spełnia tych oczekiwań również podział państw świata wg. wielkości PKB per capita dokonany przez Bank Światowy. Klasyfikuje on 132 państwa na trzy grupy o różnym stopniu zamożności. W grupie najbiedniejszej o PKB per capito do 675 USD znalazły się 42 państw, głównie afrykańskie i azjatyckie (najniższy PKB per capito : Mozambik 60 USD). Druga grupa to 67 państw średniaków o PKB per capita od 676 USD, wśród nich Polska (1910 USD PKB per capita). Trzecia grupa to 23 państwa o wysokim PKB per capita, wśród których najwyższy poziom uzyskała Szwajcaria z 36080 USD PKB per capita./ Por. Informacje, w: "Rzeczpospolita" 1994 nr 141 /

STRESZCZENIE Gospodarka światowa to globalny system elementów uczestniczących w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych (gospodarczych). Ten superorganizm gospodarczy tworzy zbiór uczestników (podmiotów gospodarczych) oddziaływujących na siebie za pomocą powiązań rzeczowych i regulacyjnych,

213

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

z rozmaitą siłą i w różnych kierunkach, w oparciu o pewien zbiór zasad określających zachowania uczestników we wzajemnych stosunkach i odzwierciedlających ład ekonomiczny kraju. Mając to na uwadze, podmiotem gospodarki światowej jest taki jej element który ma zdolność kształtowania i określania warunków międzynarodowej współpracy gospodarczej. W takim rozumieniu za podmioty gospodarki światowej uznać trzeba: gospodarstwo krajowe; ugrupowania regionalne; korporacje międzynarodowe i międzynarodowe organizacje gospodarcze. Ich cechą charakterystyczną, a przez to także współczesnej gospodarki światowej jest ich duża zmienność, której towarzyszy zmiana relacji między nimi oraz zmiana powiązań łączących je. Ujawnią one szereg tendencji, których istotą jest wysuwanie na plan pierwszy problemów globalnych współczesnego świata, rozumianych jako zagadnienia i zadania jakie ma do rozwiązania światowa społeczność. Pojawienie się ich należy wiązać z procesami rozwoju gospodarczego i ogólnego postępu cywilizacyjnego - a w tym przede wszystkim postępu naukowo-technicznego, wzrostu liczby ludności, rozszerzenia międzynarodowych stosunków ekonomicznych ich konsekwencji (zarówno pozytywnych jak i negatywnych). Jako problemy globalne najczęściej wskazuje się: sytuację demograficzną, stan zasobów naturalnych, zagrożenia środowiska przyrodniczego, sytuację żywnościową świata, kwestie światowego zadłużenia, tempo i kierunki rozwoju postępu naukowo-technicznego oraz drogi dalszego rozwoju gospodarczego. Problemy te charakteryzują się globalnym zasięgiem, co oznacza. Dotyczą one większości państw bez względu na osiągnięty poziom rozwoju gospodarczego i panujący w nich system. Są one wyjątkowo złożonymi i zależnymi od działania wielu czynników i wzajemnych powiązań. Stąd też, ich rozwiązanie jest możliwe dopiero wówczas, gdy zostaną wypracowane i zastosowane odpowiednie przedsięwzięcia obejmujące swym zasięgiem cały świat. Nie podjęcie lub zwłoka w rozwiązaniu tych problemów grozi poważnymi konsekwencjami dla ludzkości. Charakterystycznym dla współczesnej gospodarki światowej są zmiany jakie zaszły w jej obrazie ukształtowanym po II wojnie światowej i w praktyce niezmiennym do końca lat osiemdziesiątych. Wyrażają się one zanikiem podziału na Wschód - Zachód (socjalizm - kapitalizm) oraz modyfikacją podziału na Północ - Południe (bogaci - biedni), na rzecz zarysowanego z początkiem lat dziewięćdziesiątych nowego, wielobiegunowego układ świata o wyraźnie zróżnicowanych potencjałach. Wobec kształtowania się nowego układu sił we współczesnym świecie, obok dotychczas podejmowanych podziałów możliwym jest również dokonanie innych. Przy odwołaniu się do kryteriów ekonomiczno-cywilizacyjnych i geograficznych - celowym wydaje się wyróżnienie czterech grup regionów świata: pierwszej - wiodącej w rozwoju gospodarczym; drugiej - przebudowującej swoją gospodarkę; trzeciej - niestabilnego rozwoju; oraz czwartej - zacofania gospodarczego .

PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA Gospodarka światowa, podmioty gospodarki światowej, globalne problemy rozwojowe, współczesne podziały gospodarki światowej ZAGADNIENIA KONTROLNE I. II. III. IV. V.

OKREŚL ISTOTĘ SYSTEMU GOSPODARKI ŚWIATOWEJ. SCHARAKTERYZUJ PODSTAWOWE PODMIOTY GOSPODARKI ŚWIATOWEJ. W SKAŻ I OMÓW GŁÓWNE PROBLEMY GLOBALNE WSPÓŁCZESNEGO ŚWIATA. DOKONAJ (W OPARCIU O PRZYJĘTE KRYTERIA) PODZIAŁU GOSPODARKI ŚWIATOWEJ. SCHARAKTERYZUJ GŁÓWNE TENDENCJE ROZWOJOWE POSZCZEGÓLNYCH REGIONÓW ŚWIATA.

LITERATURA ZALECANA 1. D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia tom 2, Warszawa 1992,, rozdz.31 2. Elementy makro i mikro ekonomii dla inżynierów. Pod redakcją naukowa S.Marciniaka, PWN, Warszawa 1993, rozdz.14 3. Elementarne zagadnienia ekonomii. Praca zbiorowa pod red. R.Milewskiego, PWN, Warszawa 1993, rozdz.XVIII 4. D.R.Kamerschen, R.B.McKenzie, C.Nardinelli, Ekonomia, FGNZZZ "SOLIDARNOŚĆ", Gdańsk 1991, rozdz.37 5. Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Praca zbiorowa pod redakcją A.Budnikowskiego i E.Kaweckiej-Wyrzykowskiej, PWE, Warszawa 1996, rozdz.11 6. J.Sołdaczuk, Z.Kamecki, P.Bożyk, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Teoria i praktyka, PWE, Warszawa 1983, rozdz.II

214

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

XIX. HANDEL ZAGRANICZNY A WZROST GOSPODARCZY Udział gospodarki narodowej każdego kraju w ogóle stosunków ekonomicznych nawiązywanych na forum międzynarodowej działalności gospodarczej przynosi jej konkretne i wymierne korzyści. Dostrzegać trzeba je przede wszystkim jako wpływ na: poprawę efektywności gospodarowania, zmianę wielkości i dynamiki dochodu narodowego oraz zmianę struktury dochodu narodowego. Znaczącą rolę w kształtowaniu się tego wpływu odgrywają ceny ujawnione w trakcie wymiany handlowej - tak po stronie eksportu jak i po stronie importu oraz relacje pomiędzy tymi cenami.

1.

WPŁYW

HANDLU OSPODAROWANIA

ZAGRANICZNEGO

NA

ZWIĘKSZENIE

EFEKTYWNOŚCI

Handel zagraniczny przyczynia się do poprawy efektywności gospodarowania. Wyraża się to zwiększeniem poziomu racjonalnego użytkowania posiadanego zasobu czynników produkcji w danej gospodarce narodowej, w oparciu głównie o specjalizację międzynarodową. Istotą specjalizacji międzynarodowej jest to, aby poszczególne kraje rezygnowały z wytwarzania niektórych towarów i zaspakajały swoje potrzeby w tej dziedzinie dostawami z zagranicy. Oznacza to, że dany kraj winien produkować jedynie część potrzebnych mu dóbr, lecz za to w ilościach pozwalających na pełne zaspokojenie potrzeb wewnętrznych oraz pokrycie potrzeb importowych innych państw. Urzeczywistnienie tych zamiarów jest jednak procesem długotrwałym. O jego przebiegu decydują zarówno czynniki rynkowe jak również działania interwencyjne państwa. Ich wynikiem jest ukształtowanie się takiej struktury gospodarki kraju - a zwłaszcza jej sfery wytwarzania, która tworzy przewagę tego kraju nad gospodarkami innych krajów. Wpływ specjalizacji kraju w produkcji określonych towarów na poprawę efektywności gospodarowania wyraża się w różnoraki sposób. Najbardziej znaczącym jest wpływ na: zmniejszenie przeciętnych kosztów jednostkowych dóbr wytwarzanych w kraju, transfery technologii oraz konkurencję towarów zagranicznych na rynku krajowym. Specjalizacja pozwala przede wszystkim zmniejszyć przeciętny koszt jednostkowy dóbr wytwarzanych w kraju. Przejawia się to w tym, że rezygnując z wytwarzania produktów względnie lub absolutnie tańszych, obniża się przeciętny koszt jednostkowy w całej gospodarce. Następuje to poprzez: rozszerzenie skali produkcji, pełniejsze wykorzystanie aparatu produkcyjnego gospodarki narodowej; zastosowanie zgromadzonych doświadczeń w wytwarzaniu określonych towarów; dorobku osiągniętego postępu naukowo-technicznego. Na obniżenie jednostkowych kosztów wytwarzania wpływa zwiększenie skali produkcji dzięki powiększeniu rynku zbytu ponad możliwości rynku wewnętrznego oraz rozłożeniem się kosztów stałych produkcji (np. administracji). Masowość produkcji wpływa jednocześnie na pełniejsze wykorzystanie aparatu produkcyjnego oraz gromadzenie doświadczeń w wytwarzaniu określonych towarów, a przez to podniesienie ich jakości. Współcześnie coraz większego znaczenia na obniżenie kosztów produkcji ma postęp naukowo-techniczny, którego dynamizacji sprzyja specjalizacja poszczególnych krajów w prowadzonych badaniach naukowych i pracach wdrożeniowych . Rozwiązanie takie zapewnia opłacalne spożytkowanie efektów postępu naukowo-technicznego. Innym sposobem wpływu handlu zagranicznego na efektywność gospodarowania jest transfer technologii. Sprowadza się on przede wszystkim do importu technologii. Rozwiązanie to jest często najtańszym, a niekiedy nawet jedynym sposobem zlikwidowania luki technologicznej dzielącej dany kraj od innych. Jego zaletą jest również możliwość skrócenia czasu, który byłby potrzebny do uzyskania takich samych efektów przy wykorzystaniu rodzimego potencjału badawczego. Sprzyja ono również przyspieszeniu własnych badań naukowych w tym zakresie.

215

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Dla krajów ubogich i opóźnionych w rozwoju zakup licencji lub linii produkcyjnych opłaca się bardziej niż niż tworzenie danej dziedziny wytwarzania od podstaw lub też od gruntownego jej unowocześnienia w oparciu jedynie o rodzimą wiedzę i doświadczenia. Czynnikiem decydującym o wpływie transferów technologii na efektywność gospodarowania są - obok rozmiarów tych transferów - warunki użytkowania zakupionych technologii. Znaczący jest również wpływ handlu zagranicznego na efektywność gospodarowania poprzez konkurencyjność towarów zagranicznych na rynku krajowym. Towary te, mogąc zaspokoić te same potrzeby społeczne mogą wpływać pozytywnie na koszty wytwarzania oraz jakość dóbr krajowych. Ich producenci bowiem chcąc się utrzymać na rynku, zostają zmuszeni do podnoszenia efektywności wytwarzania i dystrybucji swoich dóbr. Mieć to będzie jednak miejsce tylko wówczas, gdy będą zapewnione warunki konkurencji pomiędzy tymi dobrami.

2. WPŁYW

HANDLU ZAGRANICZNEGO NA WIELKOŚĆ I DYNAMIKĘ DOCHODU NARODOWEGO.

Wpływ handlu zagranicznego na wielkość dochodu narodowego dostrzegany jest zarówno, ze strony podaży jak i ze strony popytu. 2.1. Wpływ handlu zagranicznego na wielkość dochodu narodowego od strony podaży W rzeczywistości współczesnego świata, każda gospodarka narodowa w większym lub mniejszym zakresie, dokonuje wymiany handlowej z zagranicą. Ukształtowane w jej wyniku wielkości eksportu (Ex) i importu (Im) wpływają na wielkość dochodu narodowego (Y = I + K + G + NX). Wielkość i kierunki tego oddziaływania są różne w zależności od wielkości eksportu netto (NX = Ex - Im). Jednym z przypadków konsekwencji tego oddziaływania, jest sytuacja w której wielkość dochodu narodowego wytworzonego w danym kraju nie będzie równa sumie dóbr przeznaczonych na inwestycję i konsumpcję (przy pominięciu dla uproszczenia rozważań wydatków rządowych). W przypadku, gdy eksport nie będzie pokrywał się z importem, to wielkość dochodu narodowego podzielonego może być mniejsza lub większa od dochodu narodowego wytworzonego. Oba te przypadki są pochodną relacji między wielkością eksportu i importu - czyli eksportu netto (NX). Relacja ta odpowiada także wielkości salda bilansu handlowego, wpływając na wielkość funduszu (nazywanego także absorpcją), który dany kraj może przeznaczyć na inwestycje i konsumpcję . Dochód narodowy podzielony będzie mniejszy od dochodu narodowego wytworzonego gdy eksport będzie większy od importu (Ex > Im). W ty przypadku zmiana wielkości funduszu przeznaczonego na inwestycje będzie możliwa przy pozostawieniu konsumpcji na niezmienionym poziomie, a możliwość zwiększenia funduszu konsumpcji z kolei tylko przy niezmienionym poziomie inwestycji. Zwiększenie wielkości jednego z tych agregatów odbywa się więc kosztem zmniejszenia wielkości drugiego. Dochód narodowy podzielony będzie natomiast większy od wielkości dochodu narodowego wytworzonego w kraju gdy import będzie większy od eksportu (Im > Ex). Układ taki jest najczęściej wynikiem korzystania przez dany kraj z kredytów zagranicznych. Sytuacja ta stwarza możliwości zwiększenia funduszu absorbcji ponad wielkość wytworzonego dochodu narodowego. Sytuacja nadwyżki importu nad eksportem ma swoje zalety, poprzez korzyści które przynosi, ale również ma i wady którą są koszty jej utrzymywania. Takie konsekwencje uwidaczniają się poprzez wpływ na dynamikę wzrostu gospodarczego (schemat 19.1). Schemat 19.1. Wpływ finansowania zagranicznego na poziom absorbcji krajowej

216

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Utrzymywanie się nadwyżki importu nad eksportem przez pewien czas pozwala na uzyskanie korzyści z tytułu zaciągnięcia i spożytkowania pożyczki zagranicznej, a więc przesunięcia poziomu absorbcji powyżej poziomu dochodu narodowego wytworzonego. Takie rozwiązanie wiąże się z pojawieniem się sprzyjających dla jego realizacji warunków zewnętrznych jak i wewnętrznych. W obszarze warunków zewnętrznych wpływ mają zwłaszcza takie czynniki jak : spadek popytu na rynku zewnętrznym, pogorszenie się terms of trade. W obszarze natomiast warunków wewnętrznych, tymi czynnikami jest : ograniczenie możliwości eksportowych, ograniczenie wzrostu popytu na import. Są to więc czynniki które wskazują na trudności ze zrównoważeniem bilansu handlowego w sytuacji nie prowadzenia polityki ograniczania inwestycji lub konsumpcji. Utrzymywanie się nadwyżki importu nad eksportem rodzi również określone koszty. Są nimi obciążenia które trzeba ponieść za możliwość skorzystania z zagranicznego finansowania wzrostu krajowej konsumpcji i inwestycji. Rodzą one jednocześnie konieczność sprostania tym obciążeniom i wywiązania się z przyjętych zobowiązań finansowych wobec zagranicy. Sprostanie tym zobowiązaniom wymaga osiągnięcia przez dany kraj nadwyżki eksportu nad importem. W przeciwnym razie, najbardziej prawdopodobną stanie się sytuacja niemożności wywiązania się z obsługi długu i konieczności zaciągania dalszych kredytów z przeznaczeniem na spłatę zobowiązań płatniczych. 2.2. Wpływ handlu zagranicznego na wielkość dochodu narodowego od strony popytu W warunkach istnienia wolnych mocy wytwórczych (siły roboczej i aparatu produkcyjnego), wielkość powstałego dochodu narodowego - ujmując ten problem według J.M.Keynesa określana jest przez wielkość popytu. Ta zaś zależy w warunkach gospodarki otwartej od wielkości środków jaką społeczeństwo danego kraju gotowe jest przeznaczyć na inwestycje i konsumpcję oraz od poziomu eksportu i importu. Oznacza to, że: z jednej strony zmiany eksportu jak i importu - przyczyniają się do zmian dochodu narodowego; z drugiej zaś zmiany samego dochodu narodowego wywołują zmiany w kształtowaniu się eksportu i importu. Oddziaływania te mają jednak nie tylko inny kierunek, ale również inną siłę. 2.2.1. Zmiany poziomu dochodu narodowego a zmiany importu Pomiędzy importem a dochodem narodowym istnieje szereg powiązań. Na ogół zmiany poziomu dochodu narodowego są powiązane ze zmianami importu. Wzrost poziomu dochodu narodowego z reguły wywołuje wzrost zapotrzebowania na import. Sytuacja ta jest pochodną tego, że zwiększenie produkcji wymaga najczęściej zwiększenia zużycia sprowadzanych z zagranicy surowców, części zamiennych i maszyn używanych w produkcji, a spowodowany wzrostem produkcji wzrost wynagrodzeń powoduje także potrzebę sprowadzania dóbr konsumpcyjnych z zagranicy. Wzrost importu pozostaje w różnej proporcji do powodującego go przyrostu popytu (reprezentowanego przyrostem dochodu narodowego). Relację tą nazywamy krańcową skłonnością do importu (ksim) i określamy wzorem: ksim =

∆ Im ∆Y

gdzie: ∆ Im - przyrost importu, ∆ Y - przyrost dochodu narodowego Krańcowa skłonność do importu jest zależna od poziomu dwu innych relacji: dochodowej elastyczności importu oraz stopy importu. Jest ona bowiem iloczynem wskaźników tych relacji. Wskaźnik dochodowej elastyczności importu (Eyim) określa się formułą:

217

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

∆ Im Eyim = Im ∆Y Y

gdzie: Im - import Y - dochód narodowy Wskaźnik stopy importu (Rim) zapisujemy za pomocą formuły: Rim =

Im Y

Wskazane zależności pomiędzy zmianą dochodu narodowego a zmianą importu wskazują na ich jednokierunkowy przebieg. 2.2.2. Zmiany poziomu dochodu narodowego a zmiany eksportu Zależności między przyrostem dochodu narodowego a eksportem są wielokierunkowymi. Dają się one opisać w układzie trzech sytuacji. Pierwsza sytuacja ma miejsce gdy wzrost dochodu narodowego jest spowodowany wzrostem popytu krajowego (na przykład w wyniku zwiększenia wydatków budżetowych przez państwo). Wówczas to może nastąpić skierowanie na rynek części towarów poprzednio wywożonych poprzednio za granicę a w konsekwencji spowodować spadek eksportu. Druga sytuacja wiąże się z przyrostem produkcji globalnej w wyniku wzrostu popytu zagranicznego na dobra eksportowane przez dany kraj. Wówczas wzrostowi dochodu narodowego będzie towarzyszyło powiększenie wywozu. Trzecią sytuację stanowi wzrost eksportu wraz ze wzrostem dochodu narodowego danego kraju wskutek zwiększenia konkurencyjności wytwarzanych przez ten kraj towarów. Ma ona miejsce najczęściej wówczas gdy, gdy proces ilościowego powiększania produktu krajowego będzie powiązany z zasadniczym polepszeniem jakości i nowoczesności wytwarzanych dóbr (na przykład w wyniku osiągnięć postępu naukowo technicznego). 2.2.3. Rola handlu zagranicznego w określaniu wielkości całkowitego popytu. Handel zagraniczny odgrywa znaczącą rolę w kształtowaniu poziomu wielkości całkowitego popytu, a przez to również aktywności gospodarczej danego kraju. Wpływ ten ukazuje się w oparciu o funkcjonowanie mechanizmu mnożnikowego. Przy czym mnożnik definiuje się jako współczynnik określający rozmiary całkowitego wpływu, jaki zmiana jednej wielkości ekonomicznej wywiera na drugą wielkość, której ta pierwsza jest składnikiem. W tym znaczeniu mechanizm mnożnikowy jest stosowany w ekonomii przede wszystkim do wyjaśnienia ostatecznego wpływu na gospodarkę, znajdującą się w stanie niepełnego wykorzystania mocy wytwórczych i początkowego impulsu pobudzającego ją do wzrostu. Mechanizm mnożnikowy działa zarówno w gospodarce zamkniętej, jak i w gospodarce otwartej. Zrozumienie jego istoty wymaga wpierw wskazania jego funkcjonowania w obszarze gospodarki zamkniętej, a następnie gospodarki otwartej. W gospodarce zamkniętej impulsami pobudzającymi gospodarkę narodową do wzrostu są: inwestycje autonomiczne, przyrost wydatków z budżetu państwa, spadek podatków oraz tak zwana konsumpcja autonomiczna. Istotą teorii mnożnika jest twierdzenie, że wielkość ostatecznego przyrostu dochodu pod wpływem inwestycji autonomicznych, przyrostu wydatków z budżetu państwa, spadku podatków oraz konsumpcji autonomicznej, znacznie przewyższa wielkość dodatkowego popytu początkowego. Ponieważ najczęściej w roli przyczyny ogólnego wzrostu popytu

218

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

występują inwestycje autonomiczne, mówiąc o mnożniku sprowadza się go do nazwy mnożnika inwestycyjnego. Jego formułę przedstawia się w postaci wzoru: ki =

gdzie:

ki

∆Y ∆ IA

- mnożnik inwestycyjny,

∆ IA - inwestycje autonomiczne lub w formie: ∆Y 1 1 = = ∆ Y − ∆K 1 − ∆K / ∆Y ∆O / ∆Y gdzie: ∆K - przyrost konsumpcji krajowej ∆K/∆Y - krańcowa skłonność do konsumpcji krajowej ∆O/∆Y - krańcowa skłonność do oszczędzania Powyższe formuły pozwalają zauważyć, że wielkość mnożnika jest wprost proporcjonalna do krańcowej skłonności do konsumpcji krajowej; lub odwrotnie proporcjonalna do krańcowej skłonności do oszczędzania. Wielkość krańcowej skłonności do konsumpcji krajowej waha się w przedziale od 0 do 1. Jeżeli krańcowa skłonność do konsumpcji byłaby równa), to przyrost dochodu byłby równy przyrostowi inwestycji autonomicznych (AY = A IA). Gdy zaś krańcowa skłonność do konsumpcji zbliżałaby się do 1, a zatem gdyby całość dodatkowych dochodów była przeznaczona na konsumpcję, to wielkość mnożnika byłaby równa nieskończoności. Przyjęcie tej ostatniej interpretacji jest niemożliwe, gdyż mechanizm mnożnikowy ma swoje granice, które wyznacza wielkość nie wykorzystanych mocy wytwórczych. Szansa na powstanie dodatkowego impulsu uruchamiającego mechanizm mnożnikowy jest otwarcie gospodarki. Taką możliwość stwarza powstanie dodatkowego eksportu w warunkach istnienia nie wykorzystanych mocy wytwórczych i istnienia wolnej siły roboczej. Możliwość taka pojawia się zazwyczaj wskutek zmiany sytuacji na rynku światowym - za przyczyna na przykład poprawy koniunktury, spadku możliwości produkcyjnych konkurentów w wyniku strajków czy nieurodzaju - powodując pojawienie się możliwości wzrostu eksportu towarów wytwarzanych przez dany kraj. Polega ono na zmniejszeniu krańcowej skłonności do konsumpcji krajowej, czyli współczynnika, od poziomu którego zależy wielkość mnożnika, w wyniku zaspokajania części popytu konsumpcyjnego przez import. Wielkość mnożnika w gospodarce otwartej przedstawia się za pomocą wzoru: ki =

ko =

∆Y 1 = ∆ Y − ∆Kk + ∆Kim 1 − ∆Kk / ∆Y + ∆Kim / ∆Y

gdzie: AKk/AY - krańcowa skłonność do konsumpcji dóbr krajowych AKim/AY- krańcowa skłonność do konsumpcji dóbr importowanych Mechanizm mnożnikowy w gospodarce otwartej tworzy obok szans również zagrożenia. Jest nim w pierwszym rzędzie obniżenie się poziomu krańcowej skłonności do konsumpcji, a przez to i mnożnika. Jest to wynikiem tego, że w gospodarce utrzymującej stosunki handlowe z zagranicą część przyrostu popytu kierowanego na konsumpcję (AK), powstałego dzięki inwestycjom autonomicznym, przyrostowi wydatków budżetowych oraz przyrostowi eksportu, nie jest przeznaczona na dodatkowy zakup dóbr krajowych (AKk), lecz zagranicznych (AKim). Ta część popytu nie przyczynia się do poprawy aktywności gospodarczej w danym kraju, lecz za granicą. Krajowa aktywność gospodarcza nie powoduje więc dodatkowego wzrostu całkowitej wielkości popytu i osłabia działanie mechanizmu mnożnikowego. Innym zagrożeniem ze strony funkcjonowania mechanizmu mnożnikowego jest to, że może wystąpić jego działanie w kierunku przeciwnym, to jest nie zwielokrotnianie początkowego przyrostu popytu, lecz powodowanie znacznie większego obniżenia popytu całkowitego, co 219

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

nawet może doprowadzić do załamania gospodarki. Do takiej sytuacji może przyczynić się handel zagraniczny, wtedy gdy, w wyniku kryzysu gospodarczego w jednym kraju następuje spadek popytu na import, co prowadzi do spadku eksportu u partnerów. Oznacza to w konsekwencji u nich zarysowanie się spadku produkcji, a w ślad za tym łańcuchowo także spadku zatrudnienia, konsumpcji i dochodu.

3. WPŁYW

HANDLU ZAGRANICZNEGO NA ZMIANĘ STRUKTURY DOCHODU NA

ODOWEGO

Handel zagraniczny przyczynia się również do zmiany struktury wytwarzanego i podzielonego dochodu narodowego. Najbardziej znaczące są one w odniesieniu do podzielonego dochodu narodowego. Rola handlu zagranicznego w tym zakresie ujawnia się przede wszystkim poprzez obroty handlowe z zagranicą - a zwłaszcza realizację importu, który czasami bardzo istotnie wzbogaca strukturę podzielonego dochodu narodowego. W najgorszym przypadku jest nim import niezbędny - czyli przywóz z zagranicy surowców mineralnych i rolniczych niemożliwych do wytworzenia ze względu na warunki danego kraju. Handel zagraniczny przyczynia się również do transformacji struktury dóbr konsumpcyjnych wytwarzanych w danym kraju. Ma to miejsce wówczas, gdy w ciągu krótkiego okresu czasu nastąpią tak wielkie przesunięcia struktury popytu ludności, że przemysł wytwarzający artykuły konsumpcyjne nie będzie w stanie szybko dostosować się struktury produkcji do istniejących potrzeb (na przykład spowodowanych zmianami mody, ujednoliceniem gustów itp.). Również znaczący jest wpływ handlu zagranicznego na strukturę wytwarzania w gospodarce żywnościowej - a zwłaszcza w rolnictwie. Pozwala on na rozwiązywanie problemów niedoboru niektórych artykułów rolnych, powstałych wskutek załamania się produkcji rolniczej pod wpływem niekorzystnych warunków atmosferycznych w danym kraju. Wyraża się to uczestnictwem w dostosowaniu struktury podaży płodów rolnych do tradycyjnej struktury ich spożycia.

4. CENY W HANDLU MIĘDZYNARODOWYM Handel zagraniczny przynosi wielorakie korzyści dla rozwoju gospodarki każdego kraju który go realizuje. Ich wielkość i dynamika zależy jednak w dużym stopniu od kształtowania się cen towarów przez nie eksportowanych i importowanych. Narzędziem które umożliwia syntetyczną ocenę tych zmian jest wskaźnik terms of trade, oznaczający w dosłownym znaczeniu warunki wymiany. W ekonomii przez to pojęcie najczęściej rozumie się relacje zmiany cen dóbr eksportowanych do zmiany cen dóbr importowanych przez poszczególne kraje. Mówimy wówczas o tzw. cenowym (nominalnym) terms of trade i wyrażamy go formułą:

N tot

Pex(t) P = im(t) Pex(o) Pim(o)

albo

N tot

Pex(t) P = ex(o) Pim(t) Pim(o)

gdzie: Pex - przeciętne ceny w eksporcie Pim - przeciętne ceny w imporcie t - okres badany o - okres wyjściowy Terms of trade ma na celu określenie, jak w miarę upływu czasu zmienia się siła nabywcza jednej grupy towarowej w stosunku do innej grupy towarowej. Konkretyzując zaś chodzi o zmianę siły nabywczej towarów eksportowanych w stosunku do importowanych przez poszczególne kraje, lub grupy krajów.

220

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Ewolucja cenowego terms of trade danego kraju lub grupy krajów daje wskazówkę co do zmian korzyści krajów prowadzących wymianę. Poprawia się ono, jeśli ceny dóbr eksportowanych w danym okresie (zazwyczaj rocznym) rosną szybciej niż ceny dóbr importowanych przez ten kraj. Oznacza to, że zwiększa się siła nabywcza danego kraju, bowiem za taką samą ilość dóbr A można kupić więcej dóbr B lub też mniej za nie zapłacić. Poprawa tego wskaźnika nie mówi nic jednak o bezwzględnym kierunku ruchu cen. Następuje ona bowiem zarówno wtedy gdy mamy do czynienia z względnym wzrostem cen eksportowanych w stosunku do zmian cen płaconych w imporcie, jak i wtedy gdy bezwzględny poziom cen eksportowanych obniża się pod warunkiem, że ceny płacone w imporcie obniżają się szybciej. Wskaźnik cenowego terms of trade jest wskaźnikiem najczęściej wykorzystywanym dla określenia korzyści z wymiany międzynarodowej. Wynika to z względnej jego prostoty w stosunku do innych rodzajów tego wskaźnika. Cenowe terms of trade nie pokazuje jednak w pełnym wymiarze korzyści jakie uzyskuje się w wymianie międzynarodowej. Wynika to z faktu, iż o nich decydują nie tylko relacje cen, ale również relacje kosztów, co jednocześnie oznacza, że miarą korzyści jest zmiana - to jest wzrost zysku (rozumianego jako różnica między ceną a kosztami), nawet wówczas gdy cena danego dobra będzie rosła w eksporcie wolniej od niż dobra importowanego. Niekiedy by ocenić rzeczywiste zmiany korzyści z wymiany międzynarodowej, odwołuje się do wskaźnika realnego terms of trade, przez które rozumie się zmiany ilości towarów (przy nie zmienionej ich strukturze), jakie musi eksportować kraj, aby mógł on importować określone ilości danego zestawu towarów. Jego istotę oddaje formuła: Qex(t) Q Rtot = im(t) Qex(o) Qim(o)

gdzie: Qex - ilość towarów eksportowanych Qim - ilość towarów importowanych t - okres badany o - okres wyjściowy Kształtowanie się wskaźnika terms of trade danego kraju zależne jest tylko w ograniczonej mierze od czynników na które kraj ten może mieć wpływ bezpośredni. Dany kraj w praktyce nie ma żadnego wpływu są zmiany cen światowych, które są wypadkową działania wielu czynników o charakterze strukturalnym, instytucjonalnym i koniunkturalnym, działających zarówno po stronie podaży, jak i popytu. Ich działanie jest nieco inne w odniesieniu do poszczególnych grup towarowych. Decyduje o tym rodzaj towaru biorącego udział w wymianie międzynarodowej. Towary masowe (wystandaryzowane) charakteryzujące się dużą identycznością walorów użytkowych, łatwą i jednoznaczną klasyfikacją oraz zastępowalnością co powoduje że w przypadku chęci producenta do podniesienia na nie ceny, wówczas kupujący może stosunkowo łatwo znaleźć innego dostawcę. Takimi towarami są przede wszystkim surowce oraz znaczna część artykułów rolnych. Inaczej ma się sprawa w przypadku towarów zindywidualizowanych, które charakteryzują się walorami użytkowymi określonymi przez potrzeby indywidualnych odbiorców oraz poszczególnych segmentów rynku, często jednak trudnymi do ustalenia i zwykle produkowanymi w krótkich seriach, co powoduje iż uzależnienie odbiorcy od producenta (dostawcy) jest duże, ze względu na ograniczone możliwości sprostania specyficznym potrzebom w krótkim czasie. Tą grupę towarów stanowią przede wszystkim wyroby przemysłowe. Przyczyn sprawiających, że ceny dóbr wystandaryzowanych kształtują się inaczej niż ceny dóbr zindywidualizowanych, upatrywać trzeba w odmiennym kształtowaniu się ich popytu i podaży. Jest to w dużej mierze wynikiem różnego poziomu elastyczności ich popytu. Zmiany popytu i podaży inaczej oddziaływują na krótkookresowe, a inaczej na długookresowe zmiany cen określonych dóbr. 221

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

W krótkim okresie większą stabilnością charakteryzują się ceny artykułów przemysłowych, o czym decydują przede wszystkim takie czynniki jak: mniejsza zależność produkcji od warunków naturalnych, większa możliwość zmiany skali produkcji w warunkach produkcji maszynowej, zróżnicowanie asortymentu oferowanej produkcji oraz jej dostosowanie do zmieniającej się struktury popytu, relatywnie niższe koszty składowania wyrobów gotowych a także większa możliwość dostosowania poziomu zapasów do zmian popytu. Mniej stabilnymi są w tym horyzoncie czasowym, ceny artykułów rolno-spożywczych i surowców. Wynika to z faktu dużej zależności procesów produkcyjnych - o których decyduje długości cyklu produkcyjnego i stosowane technologie - od systematycznych ich dostaw. Znaczący wpływ na ich kształtowanie ma również koniunktura gospodarcza na świecie, a więc aktywność największych importerów. Poprawa koniunktury zwiększa popyt na surowce, przyczyniając się jednocześnie do zwyżki cen (jeśli nie nagromadzono w poprzednim okresie ich zapasów). Zmiany cen na surowce i artykuły rolno-spożywcze zależą również od sytuacji konfliktów zbrojnych i napięć społecznopolitycznych na świecie. Na kształtowanie się terms of trade wpływ mają również długookresowe tendencje cenowe. Do ich badania wykorzystuje się wskaźnik relacji zmian cen artykułów surowcowo-rolnych do zmian cen wyrobów przemysłowych. Jest to wskaźnik podobny do wskaźnika terms of trade, stąd też bywa on często nazywany surowcowo-rolniczym term of trade. Wyraża się go formułą:

N tot

Pas(t) P = wp(t) Pas(o) Pwp(o)

albo

N tot

Pas(t) P = as(o) Pwp(t) Pwp(o)

gdzie: Pas - przeciętne ceny artykułów surowcowo- rolnych Pwp - przeciętne ceny wyrobów przemysłowych t - okres badany o - okres wyjściowy Długookresowe tendencje zmiany cen surowców i artykułów rolnych wyrażają się wzrostem bądź spadkiem tych cen. Na długookresowy względny wzrost cen surowców i artykułów rolnych wpływ mają sytuacje konfliktowe na świecie - tak wojenne jak i ekonomiczne oraz przyrodnicze. I tak, na przykład na początku lat pięćdziesiątych przyczyną była wojna koreańska i groźba wybuchu na skalę światową. Natomiast w latach siedemdziesiątych była nią podniesienie cen ropy naftowej przez jej głównych eksporterów oraz susza (w 1972 r.) w wielu krajach świata. Z kolei, syntetycznie ujmując przyczynami długookresowego względnego spadku cen surowców są: − niższa długookresowa dynamika popytu na surowce i artykuły rolne niż dynamika rozwoju gospodarczego, co wiąże się z niektórymi tendencjami w zakresie postępu naukowotechnicznego - a zwłaszcza ze spadkiem jednostkowego zużycia surowców i energii, wzrostem znaczenia surowców wtórnych oraz zastępowanie surowców droższych i trudniej dostępnych surowcami tańszymi i występującymi w większej obfitości; − wzrost podaży surowców w krajach rozwiniętych, stanowiących jeden z największych rynków zbytu (szczególnie w odniesieniu do podstawowych artykułów rolnych; − względnie szybszy wzrost popytu na artykuły przemysłowe, wywołany zmianami struktury popytu spowodowanymi wzrostem dochodów społeczeństwa. STRESZCZENIE Gospodarka narodowa każdego kraju uczestnicząc w ogóle stosunków ekonomicznych nawiązywanych na forum międzynarodowym przynosi konkretne i wymierne korzyści swemu krajowi. Wyrażają się one przede wszystkim wpływem na: poprawę efektywności gospodarowania, zmianą wielkości i dynamiki dochodu narodowego a także zmianą struktury dochodu narodowego. W określaniu

222

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

tego wpływu dostrzegać trzeba również rolę cen kształtującej się w trakcie wymiany handlowej - tak po stronie eksportu jak i po stronie importu oraz relacje pomiędzy nimi. Wpływ handlu zagranicznego na zwiększenie efektywności gospodarowania wyraża się zwiększeniem poziomu racjonalnego użytkowania posiadanego zasobu czynników produkcji w danej gospodarce narodowej, w oparciu głównie o specjalizację międzynarodową. Innym sposobem wpływu handlu zagranicznego na efektywność gospodarowania jest transfer technologii sprowadzający się przede wszystkim do importu technologii, co jest często najtańszym, a niekiedy nawet jedynym sposobem zlikwidowania luki technologicznej dzielącej dany kraj od innych. Ważnym przy tym obok rozmiarów tych transferów są także warunki użytkowania zakupionych technologii. Handel zagraniczny ma również wpływ na wielkość i dynamikę dochodu narodowego, który musi być dostrzegany zarówno, ze strony podaży jak i ze strony popytu. Od strony podaży są nimi wielkości eksportu (Ex) i importu (Im) oraz ich kierunki. Natomiast od strony popytu, wpływ handlu zagranicznego na gospodarkę narodową przejawia się relacjami w których, z jednej strony zmiany eksportu jak i importu przyczyniają się do zmian dochodu narodowego; z drugiej zaś zmiany samego dochodu narodowego wywołują zmiany w kształtowaniu się eksportu i importu. Oddziaływania te mają jednak nie tylko inny kierunek, ale również inną siłę. Wielorakie korzyści handlu zagranicznego dla rozwoju gospodarki każdego kraju który go realizuje, zależą także w dużym stopniu od kształtowania się cen towarów przez nie eksportowanych i importowanych. Narzędziem które umożliwia syntetyczną ocenę tych zmian jest wskaźnik terms of trade, oznaczający w dosłownym znaczeniu warunki wymiany. Kształtowanie się tego wskaźnika w danym kraju zależne jest tylko w ograniczonej mierze od czynników na które kraj ten może mieć wpływ bezpośredni. Dany kraj w praktyce nie ma żadnego wpływu są zmiany cen światowych, które są wypadkową działania wielu czynników o charakterze strukturalnym, instytucjonalnym i koniunkturalnym, działających zarówno po stronie podaży, jak i popytu.

PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA Handel zagraniczny, specjalizacja międzynarodowa, transfer technologii, konkurencyjność towarów zagranicznych na rynku krajowym, wymiana handlowa z zagranicą, eksport (Ex), import (Im), mechanizm mnożnikowy, mnożnik inwestycyjny, inwestycje skłonność do autonomiczne, konsumpcja krajowa, krańcowa konsumpcji krajowej, krańcowa skłonność do oszczędzania, wskaźnik terms of trade, cenowe (nominalny) terms of trade; surowcowo-rolnicze term of trade. ZAGADNIENIA KONTROLNE I. II. III. IV. V. VI.

OMÓW ZNACZENIE HANDLU ZAGRANICZNEGO DLA ROZWOJU GOSPODARCZEGO DANEGO (MAŁEGO, ŚREDNIEGO, DUŻEGO) KRAJU . OMÓW ZNACZENIE EKSPORTU I IMPORTU ORAZ NADWYŻKI (EKSPORTU NAD IMPORTEM, IMPORTU NAD EKSPORTEM) DLA ROZWOJU GOSPODARCZEGO DANEGO KRAJU. OKREŚL I OMÓW WARUNKI EFEKTYWNOŚCI GOSPODAROWANIA W HANDLU ZAGRANICZNYM. OMÓW KWESTIĘ SPECJALIZACJI W HANDLU ZAGRANICZNYM (ISTOTA, ZAKRES, FORMY). OMÓW ISTOTĘ I FUNKCJONOWANIE MECHANIZMU MNOŻNIKOWEGO. OKREŚL ISTOTĘ WSKAŹNIKA TERMS OF TRADE.

LITERATURA ZALECANA 1. Elementy makro i mikro ekonomii dla inżynierów. Pod redakcją naukowa S.Marciniaka, PWN, Warszawa 1993, rozdz.13 2. D.R.Kamerschen, R.B.McKenzie, C.Nardinelli, Ekonomia, FG NSZZ "SOLIDARNOŚĆ", Gdańsk 1991, rozdz.34 i 36 3. Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Praca zbiorowa pod redakcją A.Budnikowskiego i E.Kaweckiej-Wyrzykowskiej, PWE, Warszawa 1996, rozdz.4 4. P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 2, PWN, Warszawa 1996, rozdz.37 5. J.Sołdaczuk, Z.Kamecki, P.Bożyk, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Teoria i praktyka, PWE, Warszawa 1983, rozdz.5

223

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

XX. MIĘDZYNARODOWY MIĘDZYNARODOWE

SYSTEM

WALUTOWY

I

FINANSE

Międzynarodowe stosunki walutowe i finansowe obejmują sobą szeroki zakres problemów, spośród których na plan pierwszy wysuwają się : międzynarodowe systemy walutowe, rozliczenia obrotów z zagranicą, bilans płatniczy oraz polityka kursów walutowych.

1. MIĘDZYNARODOWE SYSTEMY WALUTOWE Międzynarodowy system walutowy - kumulujący w sobie zasady rządzące międzynarodową współpracą gospodarczą - jest wynikiem zarówno ukształtowanych zwyczajów i naturalnych mechanizmów ekonomicznych jak i regulacji międzynarodowych. Jak dowodzi historia gospodarcza możliwym staje się wyróżnienie kilku ich rodzajów. Jeśli przyjąć takie kryteria klasyfikacyjne jak: rodzaj waluty odgrywającej rolę pieniądza światowego oraz rodzaj polityki kursowej obowiązującej w danym systemie, to możliwym staje się wyróżnienie trzech głównych rodzajów międzynarodowych systemów walutowych: systemu waluty złotej, systemu dewizowozłotego oraz systemu wielowalutowego. 1.1. System waluty złotej System waluty złotej był pierwszym światowym systemem walutowym. Funkcjonował on w latach 1880-1914. Charakteryzowała go w poszczególnych krajach będących jego uczestnikami: − swoboda cyrkulacji złota w postaci monet i kruszcu (obok wymienianych na złoto banknotów), − obowiązek banku centralnego kupna i sprzedaży złota po stałej cenie w walucie krajowej (tzw. parytecie). W stosunkach z zagranicą: − odgrywanie przez złoto roli jedynej waluty rezerwowej (pieniądza światowego), chociaż walutą światową (kluczową) był funt szterling, − swobodę wywozu i przywozu złota i banknotów, − stałość kursów walutowych wynikających z porównania parytetów złota w walucie krajowej i zagranicznej (tzw. kursów parytetowych). System waluty złotej uległ przeobrażeniom w czasie I wojny światowej, kiedy to większość krajów świata - z wyjątkiem Stanów Zjednoczonych - zrezygnowała z wymienialności swoich walut na złoto. Konsekwencją tego stało się powstanie dwóch systemów stanowiących modyfikację systemu waluty złotej, a mianowicie: system sztabowo-złoty i system dewizowozłoty. Między sobą różniły się one pieniądzem odgrywającym rolę waluty rezerwowej i sposobem wymienialności pieniądza na złoto. System sztabowo-złoty przyjęty został przez Anglię, Belgię, Czechosłowację, Francję i Włochy. Waluty tych krajów nosiły nazwę sztabowo-złotych, co oznaczało, że pieniądz krajowy był bezpośrednio wymienialny na złoto, ale powyżej określonej sumy stanowiącej równowartość sztaby złota. Wiązało się to z faktem, iż złoto odgrywało rolę waluty rezerwowej. Natomiast system dewizowo-złoty przyjęty został przez pozostałe kraje. Ich waluty zostały określone jako dewizowo-złote, a rolę walut rezerwowych grały waluty sztabowo-złote. Rozwiązanie to oznaczało pośrednią wymienialność walut dewizowo-złotych na złoto. Przy takim rozwiązaniu pieniądz krajowy nie był wymieniany przez banki centralne na złoto, lecz jedynie na waluty sztabowo-złote lub USD. Odstąpiono w związku z tym od ustalania parytetów kursów walutowych, na rzecz wyznaczania przez banki centralne tzw. kursów centralnych do walut sztabowo-złotych (najczęściej funta szterlinga) lub USD. Rola kursu centralnego sprowadzała się zaś do utrzymywania przez bank centralny stałego kursu swojej waluty do waluty, w stosunku do której był ustalany kurs centralny. Stałość tego kursu polegała na odchylaniu się kursów rynkowych od kursu centralnego w wąskich granicach, nazywanych 224

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

złotymi punktami dewiz, leżącymi poza punktami złota ze względu na konieczność dokonywania dodatkowych wymian walut w porównaniu z klasycznym systemem waluty złotej. System sztabowo-złoty i dewizowo-złoty były pewnymi próbami powrotu złota do roli pieniądza światowego. Nie trwały one jednak długo. Ich największe nasilenie przypadło na lata 1925-1931. Zakończyły się więc one w praktyce wraz z trudnościami płatniczymi ujawnionymi wraz z wielkim kryzysem. 1.2. System walutowy z Breton Woods Po załamaniu systemów sztabowo-złotego i dewizowo-złotego, które to trwało w praktyce do końca II wojny światowej, podjęte zostały prace nad stworzeniem nowego międzynarodowego systemu walutowego. Próby rozwiązania tego problemu podjęte zostały jeszcze w czasie trwania II wojny światowej. Zmierzały one do zbudowania takiego systemu który miałby zalety systemu waluty złotej - to jest aby dopuszczał on wymienialność walut i stabilny kurs walutowy), a jednocześnie był pozbawiony jego wady, to jest niezależności podaży złota od popytu na ten pieniądz światowy, wynikającego z transakcji wyrównawczych w świecie. Koncepcje tego rozwiązania doszukiwać trzeba się w propozycjach tzw. Planu White'a, opartego na idei systemu dewizowo-złotego, w którym rolę pieniądza światowego odgrywałby obok złota także wymienialne na złoto waluty międzynarodowe oraz kształtowania równowagi płatniczej nie za pomocą ograniczania wymienialności walut i nie przez zdanie się na działanie wyłącznie mechanizmów rynkowych, lecz przez prowadzenie odpowiedniej polityki gospodarczej. Została ona przyjęta na konferencji 44 krajów (w tym Polski) w Breton Woods (1-22.07.1944r.) w USA. System ten stał się pierwszym międzynarodowym systemem walutowym utworzonym umownie przez uczestników konferencji. Objął on: − ustanowienie zasad płatności międzynarodowych; − utworzenie Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW); − utworzenie Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju (Banku Światowego). System z Brettn Woods opierał się na dwóch zasadach. Pierwszą zasadę stanowiła wymienialność walut rozumiana jako: − wymienialność gwarantowaną przez bank centralny emitujący daną walutę; − wymienialność rynkową, tzn. zakładającą całkowitą swobodę obrotu pieniężnego w skali międzynarodowej. Przez wymienialność gwarantowaną należy rozumieć gwarancję odkupienia przez władze monetarne od innych banków centralnych własnej waluty za złoto, jeśli nie została ona zakupiona w celu dokonania płatności związanej z transakcjami bieżącymi. Z kolei wymienialność rynkowa oznacza zobowiązanie władz monetarnych do niestosowania ograniczeń w zakresie płatności bieżących bilansu płatniczego. Takie kryteria wymienialności do końca lat pięćdziesiątych spełniał tylko USD. Druga z zasad to stabilność walutowa. Określa ona reguły kształtowania kursów bieżących walut w długim i w krótkim okresie. Jest ona wyrazem kompromisu pomiędzy walutami z zaletami stałych oraz zmiennych kursów walutowych. Zakłada, że kursy walut narodowych będą wyrażane bądź w złocie (jako kursy parytetowe), bądź w USD (jako kursy centralne). Kształtowanie kursów bieżących wynikałoby z dwóch zasad: − w oficjalnych transakcjach złotem i walutami wymiennymi dopuszczalne byłyby odchylenia od +-1% od kursu parytetowego lub centralnego, − wykluczone byłoby dyskryminacyjne zarządzanie walutowe i praktyki różnicowania kursów walut. Zgodnie z ustaleniami z Breton Woods, krótkookresowa nierównowaga bilansu płatniczego miała być likwidowana w drodze wykorzystywania rezerw walutowych (złota i USD 0 lub zaciągania kredytów zagranicznych. Z kolei przezwyciężanie długookresowej nierównowagi płatniczej miało się odbywać przez odpowiednią politykę gospodarczą. Zmiana parytetu lub

225

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

kursu centralnego waluty kraju deficytowego była traktowana jako rozwiązanie ostateczne, która jednocześnie wymagała zgody MFW. System z Breton Woods oparta była na dwóch rodzajach walut rezerwowych (złocie i dolarach USA), które przez to pełniły rolę pieniądza światowego. Funkcję waluty kluczowej systemu pełnił dolar USA, jako jedyna waluta wymienialna na złoto według parytetu. Ponieważ inne waluty były wymienialne na złoto tylko pośrednio - przez ich wymianę na dolary USA. Oznacza to, że kursy centralne tych walut były ustalone tylko w stosunku do dolara. Taki układ dawał istotne korzyści USA, które mogły dokonywać transakcji wyrównawczych za pomocą własnej waluty i odnosić z tego tytułu korzyści. Tolerancja takich przywilejów miała miejsce dopóki, dopóty rezerwy tych krajów trzymane w dolarach USA, miały stałą (lub wzrastającą) wartość. Pojawienie się jednak nadmiaru dolarów USA na początku lat sześćdziesiątych, mimo działań (sprzedaż amerykańskich rezerw złota na rynku londyńskim oraz powstrzymanie się wiodących krajów świata (G-10 oraz Japonii i Kanady) od wymiany rezerw walutowych na złoto) na rzecz utrzymania ceny rynkowej złota w dolarach USA, zmusiło władze USA do zawieszenia (15.08.1971r.) zewnętrznej wymienialności dolara. Równocześnie większość krajów wprowadziła ograniczone płynne kursy swoich walut do dolara. Nieco później na mocy umowy waszyngtońskiej (18.12.1971r.) zdewaluowany został dolar amerykański o 8,57% (z 35 na 38 USD za uncję) oraz rozszerzono wahania kursów rynkowych innych walut wokół ich kursu centralnego do dolara USA z ± 1% do ± 2,25%. Brak skuteczności tych rozwiązań wywołało decyzję o rezygnacji przez liczące gospodarczo się państwa z utrzymywania stałych kursów swoich walut. Decyzja o rezygnacji z utrzymywania stałych kursów swoich walut, w praktyce oznaczała rozpad systemu z Breton Woods. Przyczyn rozpadu tego systemu było jednak więcej. Były nimi przede wszystkim cechy tego systemu prowadzące do zachwiania międzynarodowej równowagi płatniczej, a zwłaszcza: monowalutowość, brak elastyczności w przywracaniu zewnętrznej równowagi płatniczej oraz wysoki stopień międzynarodowej mobilności pieniądza i kapitałów krótkoterminowych. 1.3.Współczesny międzynarodowy system walutowy Następstwem rozpadu systemu z Breton Woods było odejście od kursów stałych i wprowadzenie przez większość krajów ograniczonych kursów płynnych. Proces ten miał początkowo charakter żywiołowy, z czasem jednak przekształcił się w działania tworzące instytucjonalne podstawy nowego międzynarodowego systemu walutowego. Zapoczątkowane zostały one już w 1972r. w ramach prac MFW (przez tzw. Komitet Dwudziestu, który później bo w 1974r. został zastąpiony Tymczasowym Komitetem Rady Gubernatorów ds. Międzynarodowego Systemu Walutowego), a zakończone propozycją reformy systemu walutowego w ramach tzw. postanowień jamajskich (1976r i 1978r). Na mocy porozumień jamajskich została zniesiona zasada stałych kursów walut. Kraje członkowskie MFW uzyskały swobodę wyboru reguł kursowych, a narzuconą została konieczność prowadzenia polityki kursowej zgodnie z celami MFW, który został upoważniony do nadzorowania zgodności reguł wybranych przez poszczególne kraje. Przyjęto również zasadę, że wybrane reguły kursowe (noszące nazwę systemu kursowego danego kraju) powinny być przestrzegane a ich jakiekolwiek zmiany muszą być poddane notyfikacji MFW. Zniesiona została także zasada ustalania parytetów walut w złocie i urzędowej ceny złota. Wprowadzono wręcz zakaz odnoszenia walut narodowych do złota. Głównym składnikiem rezerw walutowych uczyniono specjalne prawa ciągnienia (SDR - Specjal Drawing Righst). Przyjęto również, że każdy kraj członkowski powinien: powstrzymać się od manipulowania kursami walutowymi i systemem walutowym jeśli miałoby to utrudnić procesy dostosowawcze do równowagi zewnętrznej lub zapewnić mu niesprawiedliwą przewagę konkurencyjną; dokonywać interwencji na rynku walutowym w celu zapobieżenia chaosowi; oraz brać pod uwagę interesy innych krajów członkowskich, a szczególnie tych, których waluty stanowią

226

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

przedmiot interwencji. Następstwem tego stało się wykształcenie i stosowanie przez poszczególne kraje jednego z trzech podstawowych systemów kursowych: − kursu (nieograniczenie) płynnego, który kształtuje się na rynku walutowym bez interwencji władz monetarnych, co nie wymaga ze strony kraju go stosującego dokonywania transakcji wyrównawczych bilansu płatniczego; − kierowanego kursu płynnego, który z kolei wymaga od władz monetarnych danego kraju interwencji na rynku walutowym jedynie w razie długoterminowego utrzymywania się różnicy między kursem rynkowym a kursem upoważnionym przez bank centralny za właściwy w odniesieniu do wybranej waluty zagranicznej lub wiązki tych walut; − kursu centralnego, który wymaga od władz monetarnych utrzymywania kursów rynkowych waluty krajowej w stosunku do wybranej waluty zagranicznej lub wiązki takich walut na stałym poziomie. Innym rozwiązaniem które stało się cechą nowego porządku walutowego była zmiana roli poszczególnych walut. Wyeliminowano w praktyce złoto jako pieniądza światowego oraz podstawowego składnika rezerw walutowych. Zastąpił je w tej roli dolar USA, o czym zadecydował fakt, iż przeszło 90% transakcji wymiany walut w świecie odbywa się z udziałem tej waluty, a w około 60% jest on składnikiem rezerw walutowych banków centralnych (wobec 19% udziału marki niemieckiej i 8% udziału jena japońskiego). Wysoką rangę zyskały również specjalne prawa ciągnienia (uruchomione już w 1967r) kreowane przez MFW jako pieniądz międzynarodowy w celu udostępnienia go krajom członkowskim mającym deficyt bilansów płatniczych, dla użycia go w charakterze waluty rezerwowej na dokonanie transakcji wyrównawczych. Ich wartość początkowo określono na poziomie 1/35 uncji złota (0,888671 g) to jest na poziomie wówczas wartości 1 USD. W latach 1974-1980 wartość ich została oparta na koszyku 16 walut, a od 1981r podstawę stanowi koszyk pięciu walut (dolara USA, marki niemieckiej, jena japońskiego, franka francuskiego i funta szterlinga), których udział w nim jest weryfikowany w okresach pięcioletnich (1981,1986, 19991, 1996). Korzystną stroną SDR-ów dla krajów odczuwających trudności płatnicze jest ich bezzwrotność, nie uwarunkowany przydział i niskie oprocentowanie. Stanowią więc one konkretną formę pomocy. MFW oprócz specjalnych praw ciągnienia udziela także pomocy w postaci zwykłych praw ciągnienia które zależą od kwot udziałowych w MFW oraz udogodnień finansowych - zwykłych i specjalnych. Do zwykłych udogodnień finansowych zalicza się: − promesę kredytową, która jest stosowana we wszystkich przypadkach przyznawanej przez MFW pomocy uwarunkowanej (zarówno słabo jak i silnie), przy oprocentowaniu równej rynkowej stopie procentowej, a okres zwrotu jest dość krótki (1-1,5 roku); − wydłużone udogodnienia kredytowe, których istota zbliżona jest do promesy kredytowej, a różni się terminem zwrotu (5 lat) oraz wymogiem kompleksowego opracowania planowanych przedsięwzięć z zakresu polityki fiskalnej; − strukturalne udogodnienia dostosowawcze, które są przeznaczone dla krajów mniej rozwiniętych i oprocentowane 0,05% rocznie; − podwyższone strukturalne udogodnienia dostosowawcze, które również przeznaczone są dla krajów zacofanych i oprocentowane również nisko - bo 0,05% rocznie. − Natomiast do specjalnych udogodnień finansowych zalicza się: − udogodnienia w zakresie finansowania kompensacyjnego i wydatków nie przewidzianych, których istota sprowadza się do udzielania pomocy krajom w razie obniżenia się wpływów eksportowych w stosunku do tendencji w okresie 5 -letnim; − udogodnienia przeznaczone na finansowanie zapasów buforowych, które przewidywane są jako pomoc dla krajów utrzymujących międzynarodowe zapasy buforowe i odczuwających trudności płatnicze, przy średnim terminie (3 1/4 - 5 lat) spłaty; − pomoc nadzwyczajna, której przeznaczeniem jest finansowanie niespodziewanego pogorszenia się salda bilansu płatniczego wskutek działania czynników nieprzewidywalnych; 227

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

− udogodnienia dla krajów dokonujących transformacji ustrojowej, której warunkiem otrzymania jest korzystanie uprzednio z innych form pomocy Mfi i stwierdzenie ich niewystarczalności. Współczesny międzynarodowy system walutowy, jak dowodzi dotychczasowy okres jego funkcjonowania, jest systemem akceptowanym przez społeczność światową. Zadecydowało o tym przede wszystkim: elastyczność, wielość źródeł pieniądza światowego oraz rozłożenie korzyści z emisji pieniądza międzynarodowego na wiele krajów współczesnego świata. Mimo tych pozytywów i dużej stabilności światowego systemu walutowego, niektóre jego elementy są trudne do zaakceptowania dla krajów zintegrowanych gospodarczo. Stąd też dążenia UE do własnego systemu walutowego. Koncepcja regionalnego systemu walutowego zrodziła się w EWG z początkiem lat siedemdziesiątych, a jej wyrazem stała się koncepcja tzw. "węża walutowego", polegającego na ograniczeniu wahań kursów do rynkowych walut uczestniczących do +- 1,125% w stosunku do ustalonych dwustronnie kursów centralnych. Formalnie funkcjonował on do 1979r. Idea regionalnego systemu walutowego została skonkretyzowana w 1978r., kiedy to kraje EWG uzgodniły powołanie do życia Europejskiego Systemu Walutowego. Jego budowa została oparta na trzech elementach: − europejskiej jednostce walutowej (Europen Currency Unit - ECU), w której upatruje się pełnienia funkcji wskaźnika kształtowania kursów, podstawy określania tzw. wskaźnika rozbieżności, środka płatniczego miedzy bankami centralnymi i składnika rezerw walutowych krajów członkowskich; − mechanizmie kursów walutowych, którego ideą jest stałość kursów walut o dwóch progach interwencji - fakultatywnym i obligatoryjnym; − systemie kredytowania ESW, nastawionego na udzielanie pomocy krajom członkowskim w finansowaniu interwencji walutowych oraz deficytów bilansów płatniczych w oparciu o kredyty bardzo krótkoterminowe (z terminem spłaty do 60 dni), kredyty krótkoterminowego wsparcia monetarnego (z terminem spłaty od 2 do 9 miesięcy), średnioterminową pomoc finansową (na 2 do 5 lat) oraz kredyty długoterminowe.

2. ROZLICZENIA OBROTÓW Z ZAGRANICĄ Rozliczenia obrotów z zagranicą, będąc częścią międzynarodowych stosunków finansowych, polegają na regulowaniu, powstałych między podmiotami znajdującymi się w różnych krajach, należności i zobowiązań pieniężnych z tytułu obrotu handlowego, usługowego, kapitałowego i świadczeń jednostronnych (nieodpłatnych). Stanowią o nich zarówno same mechanizmy rozliczeń jak i instytucjonalne i ekonomiczne warunki ich realizacji. 2.1. Mechanizmy międzynarodowych rozliczeń finansowych Rozliczenia międzynarodowe dokonuje się w dwojaki sposób: - bez udziału pieniądza i wówczas przybierają formę kompensat towarowych lub z wykorzystaniem pieniądza gotówkowego przekazywanego sprzedającemu przez kupującego. Kompensata towarowa może być realizowane jako całościowa lub częściowa. Kompensata całościowa polega na tym, że dwa podmioty gospodarcze dokonują u siebie wzajemnie zakupów na taką samą kwotę. Ta forma rozliczenia może przybrać dwie formy. Jedną jest handel wymienny (tzw. barter), drugą zaś transakcje równoległe. Barter polega na zawieraniu transakcji kupna-sprzedaży bez udziału pieniądza we wzajemnych rozliczeniach, czyli do prostej wymiany: towar za towar, usługa za usługę lub usługa za towar. Dokonywana jest ona głównie między kontrahentami, z których przynajmniej jeden nie dysponuje zasobami pieniądza na zapłacenie za import, oferując jednak w zamian dostarczenie drugiemu kontrahentowi towarów przez niego pożądanych lub też takich, które będzie mógł on bez trudu zbyć na rynku krajowym albo zagranicznym.

228

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Transakcje równoległe polegają zaś na ustanowieniu dwóch oddzielnych kontraktów: kontraktu kupna i kontraktu sprzedaży. W odniesieniu do każdego z nich następuje ustalenie ceny i innych warunków realizacji dostawy. Również oddzielnie odbywa się rozliczenie obu transakcji. Ich cechą charakterystyczną jest to, że ich zawarcie jest wzajemnie uwarunkowane i że są one równej wartości. Kompensata towarowa może być również realizowana jako kompensata częściowa. Jej istotą jest nierówno wartość transakcji kupna i sprzedaży. Rozliczenia w tym przypadku polegają na pełnym lub tylko częściowym wykorzystaniu pieniądza jako środka rozliczenia. Stąd też istnieje wiele rodzajów kompensat częściowych. Najogólniej podzielić je można na kompensaty dwustronne i kompensaty wielostronne. W grupie kompensat dwustronnych najczęściej wykorzystywanymi są: − transakcje wzajemne (counterpurchase agreements), które są zawierane zwykle z inicjatywy kontrahenta z kraju cierpiącego na niedostatek środków płatniczych i który uzależnia zawarcie kontraktu importowego od wyrażenia przez partnera zgody na przynajmniej częściowe rozliczenie transakcji oferowanymi przez niego towarami; − kontrdostawy (buy-back agreements), których istotą jest sprzedaż kompletnego obiektu lub nawet całej fabryki (" pod klucz") w zamian za dostawy wyrobów wytworzonych w zakupionym obiekcie; − warunki kontraktu (offset agreements) stawiane przez kupującego i uzależniającego jego podpisanie od wymogu zakupu w jego kraju, wskazanych przez niego towarów (surowców, materiałów, wyrobów kooperacyjnych) potrzebnych do realizacji zamówienia. Obok kompensat dwustronnych funkcjonują również w rozliczeniach międzynarodowych kolei kompensaty wielostronne (tzw. switch-trading). Ich istota sprowadza się do tego, że partner z kraju rozwiniętego gospodarczo dostarcza zwykle dobra inwestycyjne o wysokim poziomie technologicznym do kraju o państwowym monopolu handlu zagranicznego, który ze swej strony wywozi technologicznie mniej zaawansowane wyroby o takiej samej wartości do kraju rozwijającego się. Z kolei kontrahent z kraju o państwowym monopolu handlu zagranicznego dokonuje sprzedaży swoich należności uzyskanych w kraju rozwijającym się partnerowi z kraju rozwiniętego, uwalniając się w ten sposób od zobowiązań wynikających ze wzajemnych rozliczeń. Rozliczenia w formie wielostronnych transakcji kompensacyjnych są zwykle stosowane w sytuacji braku rozliczeń w warunkach wymienialnych między krajem o państwowym monopolu handlu zagranicznego a krajem rozwijającym się. Transakcje kompensacyjne ujawniają zarówno zalety jak i wady. Zaletą transakcji kompensacyjnych są korzyści, jakie uzyskują importerzy z krajów odczuwających trudności płatnicze i deficyt walut wymienialnych z ich zawierania, sprowadzające się do: • możliwości zawarcia kontraktu importowego w takich warunkach; • umożliwienia importerowi pierwotnemu (kupującemu w pierwszej części transakcji) przybranie w konsekwencji także roli eksportera, sprzedającego za granicę towary, które w innym przypadku nigdy nie zostałyby wyeksportowane. Wadą transakcji kompensacyjnych jest jednak to, że koszt ich jest wyższy od efektów które one przynoszą. Ujawnia się to zwłaszcza w odniesieniu do eksportera pierwotnego - to jest tego który sprzedaje w pierwszej części transakcji. Zmuszony jest on bowiem do przyjęcia jako zapłaty towarów - które bardzo często są mu samemu nie potrzebne. W tej sytuacji dolicza on do żądanej przez siebie ceny na sprzedawane towary także koszty, jakie będzie musiał ponieść w celu ich odsprzedaży. Korzystniejszą formą rozliczeń od transakcji kompensacyjnych są rozliczenia za pośrednictwem pieniądza. Likwidują one w mniejszym lub większym stopniu wady transakcji kompensacyjnych. Transakcje za pośrednictwem pieniądza polegają na przekazywaniu partnerowi zagranicznemu należności za pośrednictwem walut transakcyjnych, którymi mogą być waluty

229

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

kraju eksportera, kraju importera, kraju trzeciego lub tzw. pieniądz międzynarodowy - stosowany przez międzynarodowe organizacje finansowe. należności te mogą być przekazywane w formie: − pieniądza gotówkowego, co jest uznawane za najmniej korzystną formę rozliczeń pieniężnych, ponieważ pieniądz musi być fizycznie przewieziony z kraju do kraju, co jest związane z kosztami i ryzykiem przewozu oraz administracyjnymi barierami przewożenia przez granicę większych sum gotówki; − pieniądza bankowego, co jest współcześnie najczęściej stosowaną i najkorzystniejszą formą rozliczeń z tytułu wymiany gospodarczej z zagranicą, mimo faktu pobierania za usługę bankową określonej opłaty. Wynika to z faktu zarówno wyeliminowania fizycznej potrzeby przewożenia środków płatniczych, a także ze względu na to, że różnica między kupnem a sprzedażą dewiz (to jest pieniądza przekazywanego za pośrednictwem banków) jest 2-3 krotnie mniejsza niż w przypadku kupna i sprzedaży przez banki waluty zagranicznej. 2.2. Warunki instytucjonalne i ekonomiczne rozliczeń obrotów z zagranicą Funkcjonowanie we współczesnej gospodarce światowej różnych form rozliczeń obrotów handlowych, wobec ich wielu wad i niedoskonałości, wymusiło tworzenie przez poszczególne kraje będące uczestnikami handlu międzynarodowego ram instytucjonalnych, które ułatwiłyby pojedynczym podmiotom gospodarczym korzystne rozliczenie się. Dotyczą one zarówno rozliczeń transakcji kompensacyjnych jak i transakcji za pośrednictwem pieniądza. 2.2.1. Rozliczenia w warunkach transakcji kompensacyjnych Pomocnym w rozliczeniach kompensacyjnych są dwustronne i wielostronne umowy o międzynarodowym obrocie finansowym. Dają się one podzielić na umowy rozrachunkowe oraz umowy płatnicze. Umowy rozrachunkowe - nazywane także często cleringowymi - są to umowy nie dopuszczające transferu walut wymienialnych pomiędzy krajami. Ich istota sprowadza się do przestrzegania dwóch zasad: − pierwszej: dwa kraje umawiają się, że wszystkie ich wzajemne należności finansowe będą wpłacane w każdym z tych krajów na specjalne rachunki przez importerów lub inne osoby fizyczne mające zobowiązania wobec osób fizycznych i prawnych drugiego kraju; − drugiej: w momencie płatności wierzyciele (np. eksporterzy) zgłaszają się do instytucji prowadzących rachunki specjalne w ich krajach i otrzymują oni należności ze środków pochodzących z wpłat dokonywanych przez dłużników w tych samych krajach. Funkcjonowanie rozliczeń cleringowych związane jest z koniecznością zawierania umów handlowych szczegółowo regulujących warunki wymiany gospodarczej między uczestnikami rozliczeń. Zwłaszcza ważny jest precyzyjnie ustalony limit wzajemnych płatności w danym okresie, gdyż pozwala on na sprawne funkcjonowanie tego typu rozliczeń. Umowy te zawierają często także uzależnienie zgody jednego kraju na eksport danego towaru od importu z drugiego kraju większych ilości innego towaru. Formą umowy rozrachunkowej jest wielostronna kompensata dodatnich i ujemnych sald umów handlowych (tzw. switch-trading), której istotą jest rozszerzanie obszaru obowiązywania umowy rozrachunkowej na większą liczbę krajów w nadziei, iż ułatwi to wzajemną kompensatę sald. Odwołanie się do tej formy połączone jest z koniecznością zawierania dodatkowych umów miedzy zainteresowanymi stronami operacji, które określają wartość towarów podlegających kompensacie, ich ceny i rodzaje według szczegółowej specyfikacji. W rozliczeniach kompensacyjnych ważną rolę pełnią również umowy płatnicze. Są nimi uzgodnienia dotyczące maksymalnej kwoty walut wymienialnych, jaką strony zobowiązują się przekazać wzajemnie za import. By dawała ona pełną gwarancję wyrównywania dwustronnego bilansu płatniczego jej integralną częścią musi być postanowienie o "kredycie technicznym", dopuszczające możliwość wystąpienia przejściowej nierównowagi w okresie trwania umowy, a wyrównywaną w razie niemożliwości do zrównoważenia przed końcem okresu umowy230

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

dodatkowym transferem walut wymienialnych, dewiz i złota. Kompensata ta ma charakter automatycznej, to znaczy jest dokonywana beż konieczności zawierania dodatkowych umów międzynarodowych. 2.2.2. Rozliczenia w warunkach transakcji z udziałem pieniądza Umowy rozrachunkowe i umowy płatnicze będące podstawą rozliczeń transakcji kompensacyjnych, traktowane są przez większość krajów jako przejściowe i jako zło konieczne. Formą pożądaną są natomiast rozliczenia z udziałem pieniądza. Ich funkcjonowanie jest jednak uwarunkowane ramami instytucjonalnymi i ekonomicznymi, a zwłaszcza istnieniem walut międzynarodowych i ich wymienialności oraz rynku walutowego. Jednym z podstawowych warunków funkcjonowania systemu rozliczeń opartych na pieniądzu jest istnienie walut międzynarodowych. Za takowe uważa się zaś wszystkie rodzaje pieniądza powszechnie i w długim okresie używanego we wzajemnych rozliczeniach przez kraje trzecie (z których żaden nie jest emitantem) i pełniącego w nich funkcje miernika wartości, środka płatniczego i środka gromadzenia rezerw. Są one pełnione przez poszczególne waluty w różnym zakresie. Funkcje, zakres i zasięg ich pełnienia przez poszczególne waluty międzynarodowe, a także jest to kto jest ich emitantem wskazuje jednocześnie na kryteria ich klasyfikacji. Stosując kryterium funkcji i jej zakresu oraz wskazania emitanta, walutą międzynarodową może być: złoto, pieniądz narodowy kreowany przez narodowe władze monetarne poszczególnych państw oraz pieniądz międzynarodowy kreowany przez międzynarodowe instytucje finansowe. Ze względu na zasięg (skalę) realizowanych funkcji waluty międzynarodowe dzieli się na waluty światowe i waluty regionalne. Walutą światową jest pieniądz o zasięgu międzynarodowym. W systemie waluty złotej był nim funt szterling; w systemie z Breto Woods dolar amerykański; a w systemie wielowalutowym obok dolara amerykańskiego jest nim także marka niemiecka i jen japoński oraz tzw. specjalne prawa ciągnienia (SDR) MFW pełniące rolę pieniądza światowego. Z walutą światową ściśle powiązane jest pojęcie pieniądza światowego, to jest takiego pieniądza który służy do regulowania (wyrównywania) sald bilansów płatniczych. W systemie waluty złotej jego rolę pełniło złoto, później dolar amerykański, a obecnie oprócz niego inne waluty (tzw. rezerwowe) jak: waluty światowe i SDR-y. Oznacza to, ze struktura pieniądza światowego ulega zmianie, w której jednak ciągle rolę wiodącą odgrywa dolar amerykański. Z kolei walutą regionalną jest pieniądz narodowy będący walutą międzynarodową o zasięgu międzynarodowym. Walutami tego typu są między innymi: frank francuski, funt szterling i frank szwajcarski. Pieniądz międzynarodowy będący walutą międzynarodową o zasięgu regionalnym nazywany bywa pieniądzem regionalnym. Przykładem takiego pieniądza jest ECU, będący pieniądzem międzynarodowym krajów Europejskiego Systemu Walutowego. Istnienie i funkcjonowanie walut międzynarodowych ściśle związane jest z rynkiem walutowym oraz z wymienialnością walut. Pośrednikiem w dokonywaniu transakcji kupna i sprzedaży walut obcych jest rynek walutowy. Stanowi go zespół wszystkich instytucji i osób wymieniających waluty obce oraz reguł rządzących zawieraniem transakcji (kupna i sprzedaży) walutowych. Ma on wymiar krajowy i międzynarodowy. Pierwszy ma miejsce gdy uczestnikami jego są głównie krajowe banki komercyjne zawierające transakcje w związku z obrotem kapitałowym lub handlowym. Drugi zaś ma miejsce gdy transakcje zawierane są przez uczestników z różnych krajów. W ślad z tym, przez międzynarodowy rynek walutowy rozumie się często transakcje walutowe zawierane między uczestnikami różnych rynków narodowych lub ogół tego rodzaju transakcji zawieranych w skali międzynarodowej. Z rynkiem walutowym ściśle wiąże się pojęcie i funkcjonowanie kursu walutowego, rozumianego jako cena płacona w walucie krajowej za jednostkę waluty obcej lub cena waluty krajowej wyrażona w walucie obcej. Kurs walutowy, jako cena pieniądza zagranicznego pełni funkcję informacyjną i funkcję cenotwórczą. Istotą pierwszej jest bezpłatna informacja dla eksporterów, importerów, producentów, inwestorów, osób fizycznych oraz organów 231

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

państwowych przy podejmowaniu decyzji gospodarczych zarówno w fazie planowania, jak i zarządzania. Z kolei funkcja cenotwórcza polega na przenoszeniu zagranicznego układu cen na ich układ krajowy prze możliwość porównania cen towarów krajowych z cenami towarów zagranicznych. W pełnieniu tej funkcji mamy jednak często do czynienia z jej ograniczaniem systemem ceł, opłat, podatków i innych środków wpływających na wysokość cen rzeczywiście płaconych przez nabywców. Przy rozliczeniach transakcji z zagranicą istotnym problemem jest poziom kursu walutowego. Jest on określany przez wiele czynników, zarówno o charakterze ekonomicznym, jak i o charakterze politycznym i psychologicznym. Z grupy czynników o charakterze ekonomicznym najważniejszą rolę odgrywa: relacja popytu do podaży walut obcych na krajowym rynku walutowym (co znajduje odzwierciedlenie głównie w saldzie bilansu płatniczego); różnica w poziomie cen w kraju i za granicą; oraz polityka kursowa państwa. Natomiast z grupy czynników politycznych wskazać trzeba przede wszystkim na zaostrzenie sytuacji międzynarodowej. Z kolei w grupie czynników psychologicznych dostrzec trzeba przede wszystkim przewidywania co do rozwoju dalszej koniunktury oraz działania spekulacyjne podejmowane w oczekiwaniu na zniżki lub zwyżki kursu. Znaczący wpływ na rozliczenia finansowe ma wymienialność walut. Najogólniej określając polega ona prawie swobodnego kupowania i sprzedawania obcego pieniądza - w tym złota - za walutę krajową oraz dokonywania rozliczeń międzynarodowych w walucie narodowej i walutach obcych bez jakichkolwiek ograniczeń. Obecnie żadna ze współczesnych walut nie spełnia tego warunku. Uzupełnieniem tej niedoskonałości jest z jednej strony - fakt powstania wielu rodzajów wymienialności, z drugiej zaś ukształtowanie się i funkcjonowanie kilku systemów rozliczeń międzynarodowych. Występujące obecnie na światowym rynku walutowym rodzaje wymienialności walut dają się opisać przy odwołaniu się do takich kryteriów jej klasyfikacji jak: przedmiot wymiany, tytuł do wymiany oraz przedmiot wymiany. Według kryterium przedmiotu wymiany, wyróżnia się: − wymienialność na złoto, która polega posiadaniu prawa do zakupowania złota za walutę narodową według stałej ceny (czyli tzw. parytetu) w banku centralnym; − wymienialność na wszystkie inne waluty (nazywana także wymienialnością całkowitą), która upoważnia do ich nabycia w banku centralnym za walutę narodową (z reguły za wyjątkiem tych które są niewymienialne lub podlegają ograniczeniom); − wymienialność na określone waluty, co ma miejsce w obrębie tzw. stref walutowych. Ze względu zaś na tytuł do wymiany, wyróżnia się: − wymienialność zupełną, która upoważnia do wymiany we wszystkich − wymienialność częściową, która związana jest z ograniczeniem jej do niektórych tytułów, takich jak: wymienialność handlowa (towarowa) - gdy jest możliwa wymiana w celu zakupów towarów i usług za granicą, oraz wymienialność finansowa (monetarna), gdy dotyczy obrotów z innych tytułów. Z wymienialnością częściową wiąże się fakt ograniczania wymienialności. Najczęściej mające miejsce ograniczeniami wymienialności wynikają z tytułu prawa dewizowego. Ograniczenia dewizowe mogą być częściowe, gdy określenie maksymalnej kwoty wymiany dotyczy tylko niektórych tytułów, oraz zupełne, gdy ograniczenia te dotyczą całej wymiany waluty krajowej na waluty obce. Natomiast, ze względu na kryterium podmiotu wymiany rozróżnia się wymienialność wewnętrzną i zewnętrzną. Pierwsza polega na posiadaniu prawa do wymieniania waluty krajowej jedynie przez tzw. rezydentów krajowych - obywateli danego kraju, jego podmiotów gospodarczych, instytucji i jednostek organizacyjnych uznanych przez prawo dewizowe za takie osoby. Drugi z rodzajów wymienialności oznacza upoważnienie przez prawo dewizowe rezydentów zagranicznych do dokonywania wymiany waluty krajowej.

232

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Wymienialność waluty danego kraju, oznacza dla niego zarówno pewne korzyści jak i pewne koszty. Jak dowodzi praktyka, w długim okresie korzyści z tytułu wymienialności waluty są większe niż w sytuacji jej braku. Korzyści wiążą się z możliwością swobodnego dokonywania rozliczeń międzynarodowych, zarówno w własnej walucie,jak i w walutach innych krajów. Z mikroekonomicznego punktu widzenia, to jest na poziomie podmiotów gospodarczych wymienialność waluty umożliwia im osiąganie optimum alokacji zasobów czynników produkcji oraz określenie i realizację optymalnych kierunków sprzedaży. W warunkach wymienialności walutowej podejmowane decyzje produkcyjne i inwestycyjne mogą stać się optymalnymi nie tylko, z punktu widzenia kraju, ale również z punktu widzenia globalnego. Z kolei z makroekonomicznego punktu widzenia, czyli z poziomu całej gospodarki narodowej, posiadanie przez dany kraj waluty w pełni wymienialnej, umożliwia temu krajowi utrzymywanie za granicą lokat we własnej walucie; używanie jej w niektórych przypadkach do płacenia za dokonany import, a niekiedy także finansowanie deficytu bilansu płatniczego za pomocą własnej waluty(tylko wtedy kiedy pełni ona rolę waluty rezerwowej). Natomiast jako koszty posiadania przez dany kraj waluty wymienialnej wskazać trzeba konsekwencje jej wpływu na kształtowanie się równowagi zewnętrznej i wewnętrznej kraju. W obszarze równowagi zewnętrznej wymienialność waluty oznacza konieczność liczenia się z nie kontrolowanym spekulacyjnym ruchem kapitałów krótkoterminowych i zmianami kursu walutowego lub utrzymywaniem rezerw walutowych i dewizowych na wyższym poziomie. Z jednej strony widzieć trzeba w niej - co jest sytuacją pożądaną - czynnik przyciągający zagraniczne inwestycje bezpośrednie, z drugiej jednak jednocześnie umożliwia ona nie kontrolowany odpływ inwestycji bezpośrednich z kraju za granicę. Natomiast w obszarze równowagi wewnętrznej wymienialność waluty oznacza zwiększenie podatności rynku wewnętrznego na negatywne zjawiska w gospodarce światowej, co w konsekwencji w krótkich okresach oznacza mniejsze możliwości zwiększenia inwestycji i konsumpcji.

3. BILANS PŁATNICZY I RÓWNOWAGA PŁATNICZA KRAJU 3.1. Bilans płatniczy Bilans płatniczy kraju to syntetyczne zestawienie wszystkich płatności dokonywanych między rezydentami krajowymi a zagranicą, dotyczącym określonego okresu (zazwyczaj jednego roku kalendarzowego). Sporządza się go głównie w celu zapewnienia administracji gospodarczej informacji o stanie stosunków finansowych państwa z zagranicą. Jest pomocny w określaniu kierunków polityki gospodarczej państwa, zwłaszcza monetarnej, fiskalnej, handlowej i na kurs walutowy. Bilans handlowy jest zestawieniem sporządzanym według ogólnych zasad księgowości. Transakcje międzynarodowe są w nim sklasyfikowane jako: • kredytowe (ma) i zapisywane ze znakiem dodatnim oraz • debetowe (winien) i zapisywane ze znakiem ujemnym. Transakcje kredytowe to transakcje, które powodują otrzymanie płatności od podmiotów zagranicznych. Są nimi: eksport towarów i usług, napływ kapitału zagranicznego i darowizny otrzymywane od obcokrajowców - a więc te wszystkie transakcje które powodują wpłatę ze strony obcokrajowców. Transakcje debetowe zaś to takie transakcje, które wymagają płatności na rzecz podmiotów zagranicznych ze strony danego kraju. Są nimi: import towarów i usług, darowizny na rzecz obcokrajowców i wywóz kapitału za granicę - a więc te wszystkie transakcje które związane są z wypłatami na rzecz obcokrajowców. Ogół transakcji bilansu płatniczego dzieli się na dwie podstawowe części: rachunek bieżący i rachunek kapitałowy.

233

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

Rachunek bieżący (current account) obejmuje transakcje towarowe, usługowe, dochody z pracy i kapitału oraz transfery nieodpłatne. Zapisywana jest na nim pełna wartość towarów i usług eksportowanych bądź importowanych. Księguje się na nim również odsetki oraz dywidendy, a więc dochody związane z obrotem kapitałowym. Rachunek kapitałowy (capital account) obejmuje zagraniczne transakcje finansowe krótkoterminowe i długoterminowe. Odzwierciedla on zmiany stanu - a nie całość transakcji. Odnotowuje się w nim wzrost lub spadek różnego rodzaju należności i zobowiązań zagranicznych, przyrost lub ubytek majątku rzeczowego za granicą lub zagranicznego w kraju oraz zmiany zapasu złota monetarnego i zasobów specjalnych praw ciągnienia (SDR). Osobną częścią rachunku kapitałowego są rezerwy walutowe. 3.2. Równowaga bilansu płatniczego Bilans handlowy - z rachunkowego punktu widzenia - jest zawsze zrównoważony. obie jego części są ściśle ze sobą powiązane. Saldo obrotów bieżących powinno być równe saldu obrotów kapitałowych skorygowanych o zmianę stanu rezerw. Oznacza to, że obroty kapitałowe wyjaśniają nam, z jakich źródeł został sfinansowany deficyt lub na co została zużyta nadwyżka rachunku bieżącego. W przypadku gdy obroty kapitałowe nie równoważą deficytu lub nadwyżki obrotów bieżących, to funkcję tą przejmują rezerwy płatnicze. Nie zrównoważony przez obroty kapitałowe deficyt obrotów bieżących powoduje odpowiednie ich zmniejszenie. Natomiast nadwyżka obrotów bieżących, w sytuacji nie skompensowania ich eksportem kapitału, powoduje wzrost rezerw płatniczych. W przypadku znacznego spadku rezerw płatniczych szybko zwiększa się zagraniczne zadłużenie długoterminowe. Powiększa ono ryzyko kredytowe danego państwa, co przejawia się w przypadku prób pozyskiwania nowych kredytów domaganiem się wyższego opodatkowania oraz dodatkowych gwarancji. Przy nadwyżce całkowitych zobowiązań nad należnościami na rachunku bieżącym i kapitałowym mamy do czynienia z deficytem płatniczym. Jego wielkość może zostać zmierzona albo przez nadwyżkę zobowiązań nad należnościami na rachunku bieżącym i kapitałowym, albo przez zmianę stanu rezerw. Bilans płatniczy kraju jest korzystny wówczas, gdy należności przewyższają zobowiązania na rynku bieżącym i kapitałowym oraz powodują wzrost rezerw dewizowych. W praktyce ocenę równowagi płatniczej kraju przeprowadza się w oparciu o przyjętą przez MFW klasyfikację oraz podział wszystkich operacji i transakcji zagranicznych kraju na operacje autonomiczne (handlowe) i wyrównawcze. Transakcjami autonomicznymi są wszystkie transakcje podejmowane na rynku bieżącym oraz na kapitałowym. Są one podejmowane wyłącznie z chęci osiągnięcia zysku (z wyjątkiem transferów jednostronnych) niezależnie od sytuacji w bilansie płatniczym. Transakcjami wyrównawczymi (kompensacyjnymi) są zmiany stanu oficjalnych rezerw państwowych i te pożyczki zagraniczne, które są zaciągane w celu poprawy równowagi płatniczej. Bilans płatniczy państwa może znaleźć się w równowadze rzeczywistej lub pozornej. Pierwsza z nich ma miejsce wówczas, gdy należności i zobowiązania handlowe są podejmowane beż ograniczeń i nie towarzyszą im utrzymująca się przez dłuższy czas nadwyżka ani deficyt należności i zobowiązań. Druga ma zaś miejsce gdy równowaga transakcji autonomicznych jest osiągana wskutek restrykcyjnej polityki dewizowej lub handlowej.

234

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

4. POLITYKA KURSÓW WALUTOWYCH STRESZCZENIE Międzynarodowe stosunki walutowe i finansowe obejmują sobą szeroki zakres problemów. Spośród nich na plan pierwszy wysuwają się : międzynarodowe systemy walutowe, rozliczenia obrotów z zagranicą, bilans płatniczy oraz polityka kursów walutowych. Międzynarodowy system walutowy jest wynikiem zarówno ukształtowanych zwyczajów i naturalnych mechanizmów ekonomicznych jak i regulacji międzynarodowych. Historia gospodarcza pozwala na wyróżnienie kilku ich rodzajów. Przyjmując takie kryteria klasyfikacyjne jak: rodzaj waluty odgrywającej rolę pieniądza światowego oraz rodzaj polityki kursowej obowiązującej w danym systemie, to możliwym staje się wyróżnienie trzech głównych rodzajów międzynarodowych systemów walutowych: systemu waluty złotej, systemu dewizowo-złotego oraz systemu wielowalutowego. Rozliczenia obrotów z zagranicą, będąc częścią międzynarodowych stosunków finansowych, polegają na regulowaniu, powstałych między podmiotami znajdującymi się w różnych krajach, należności i zobowiązań pieniężnych z tytułu obrotu handlowego, usługowego, kapitałowego i świadczeń jednostronnych (nieodpłatnych). Stanowią o nich zarówno same mechanizmy rozliczeń jak i instytucjonalne i ekonomiczne warunki ich realizacji. Dokonują się one w dwojaki sposób, bez udziału pieniądza i wówczas przybierają formę kompensat towarowych lub z wykorzystaniem pieniądza gotówkowego przekazywanego sprzedającemu przez kupującego. Funkcjonowanie we współczesnej gospodarce światowej różnych form rozliczeń obrotów handlowych, wobec ich wielu wad i niedoskonałości, wymusiło tworzenie przez poszczególne kraje będące uczestnikami handlu międzynarodowego ram instytucjonalnych, które ułatwiłyby pojedynczym podmiotom gospodarczym korzystne rozliczenie się. Dotyczą one zarówno rozliczeń transakcji kompensacyjnych jak i transakcji za pośrednictwem pieniądza. Pomocnym w rozliczeniach kompensacyjnych są dwustronne i wielostronne umowy o międzynarodowym obrocie finansowym. Dają się one podzielić na umowy rozrachunkowe oraz umowy płatnicze. Umowy rozrachunkowe i umowy płatnicze będące podstawą rozliczeń transakcji kompensacyjnych, traktowane są przez większość krajów jako przejściowe i jako zło konieczne. Formą pożądaną są natomiast rozliczenia z udziałem pieniądza. Ich funkcjonowanie jest jednak uwarunkowane ramami instytucjonalnymi i ekonomicznymi, a zwłaszcza istnieniem walut międzynarodowych i ich wymienialności oraz rynku walutowego. Kolejnym ważnym problemem wiążącym się z finansami międzynarodowymi jest bilans płatniczy kraju. Stanowi go syntetyczne zestawienie wszystkich płatności - według ogólnych zasad księgowości dokonywanych między rezydentami krajowymi a zagranicą, dotyczącym określonego okresu (zazwyczaj jednego roku kalendarzowego). Sporządza się go głównie w celu zapewnienia administracji gospodarczej informacji o stanie stosunków finansowych państwa z zagranicą. Jest pomocny w określaniu kierunków polityki gospodarczej państwa, zwłaszcza monetarnej, fiskalnej, handlowej i na kurs walutowy. Bilans handlowy klasyfikuje transakcje międzynarodowe jako: kredytowe (ma) i zapisywane ze znakiem dodatnim oraz debetowe (winien) i zapisywane ze znakiem ujemnym. Ogół transakcji bilansu płatniczego dzieli się na dwie podstawowe części: rachunek bieżący i rachunek kapitałowy. Osobną częścią rachunku kapitałowego są rezerwy walutowe. Bilans handlowy - z rachunkowego punktu widzenia - jest zawsze zrównoważony. obie jego części są ściśle ze sobą powiązane. Saldo obrotów bieżących powinno być równe saldu obrotów kapitałowych skorygowanych o zmianę stanu rezerw. Oznacza to, że obroty kapitałowe wyjaśniają nam, z jakich źródeł został sfinansowany deficyt lub na co została zużyta nadwyżka rachunku bieżącego. W praktyce ocenę równowagi płatniczej kraju przeprowadza się w oparciu o przyjętą przez MFW klasyfikację oraz podział wszystkich operacji i transakcji zagranicznych kraju na operacje autonomiczne (handlowe) i wyrównawcze.

235

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA Międzynarodowe stosunki walutowe i finansowe, międzynarodowe systemy walutowe, rozliczenia obrotów z zagranicą, bilans płatniczy, polityka kursów walutowych, rodzaje międzynarodowych systemów walutowych (system waluty złotej, system dewizowozłoty, system wielowalutowy), zasady systemu z Breton Woods (wymienialność walut, stabilność walutowa), waluty rezerwowe, stałe kursy walutowe, specjalne prawa ciągnienia (SDR - Specjal Drawing Righst), systemy kursowe, rodzaje systemów kursowych (nieograniczenie płynne, kierowane kursy płynne, kursy centralne, koszyk pięciu walut (dolara USA, marki niemieckiej, jena japońskiego, franka francuskiego i funta szterlinga), zwykłe prawa ciągnienia (kwoty udziałowe, udogodnienia finansowe - zwykłe i specjalne), "wąż walutowy", europejska jednostka walutowa (Europen Currency Unit - ECU), funkcje wskaźnika kształtowania kursów, mechanizmy kursów walutowych, rozliczenia obrotów z zagranicą, kompensaty towarowe, (całościowa lub częściowa, barter, transakcje równoległe, ramy instytucjonalne handlu zagranicznego, rozliczeniach kompensacyjne (dwustronne i wielostronne umowy), umowy rozrachunkowe, umowy płatnicze, waluty międzynarodowe (waluty światowe i waluty regionalne), walut (zupełna, częściowa ; kurs walutowy, wymienialność wewnętrzna i zewnętrzna), bilans płatniczy, bilans handlowy, (kredytowe, debetowe), transakcji transakcje międzynarodowe bilansu płatniczego (rachunek bieżący i rachunek kapitałowy), transakcje autonomiczne, transakcje wyrównawcze (kompensacyjne) ZAGADNIENIA KONTROLNE I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII.

OKREŚL ISTOTĘ I ZAKRES MIĘDZYNARODOWYCH STOSUNKÓW WALUTOWYCH I FINANSOWYCH. OKREŚL ISTOTĘ MIĘDZYNARODOWYCH SYSTEMÓW WALUTOWYCH I WSKAŻ ICH PODSTAWOWE RODZAJE. SCHARAKTERYZUJ PODSTAWOWE ZASADY SYSTEMU Z BRETON W OODS. W YJAŚNIJ ISTOTĘ SPECJALNYCH PRAW CIĄGNIENIA. OMÓW ISTOTĘ SYSTEMU KURSOWEGO ORAZ SCHARAKTERYZUJ JEGO RODZAJE. OMÓW ZAGADNIENIE KOSZYKA WALUTOWEGO. W YJAŚNIJ ISTOTĘ ZWYKŁYCH PRAW CIĄGNIENIA. PRZEDSTAW PODSTAWOWE KWESTIE KSZTAŁTOWANIA "WĘŻA WALUTOWEGO" ORAZ EUROPEJSKIEJ JEDNOSTKI WALUTOWEJ (ECU). IX. SCHARAKTERYZUJ MECHANIZMY KURSÓW WALUTOWYCH, X. OKREŚL ISTOTĘ ROZLICZEŃ OBROTÓW Z ZAGRANICĄ. XI. OMÓW ISTOTĘ I RODZAJE KOMPENSAT TOWAROWYCH (CAŁOŚCIOWA LUB CZĘŚCIOWA, BARTER, TRANSAKCJE RÓWNOLEGŁE), XII. SCHARAKTERYZUJ RAMY INSTYTUCJONALNE HANDLU ZAGRANICZNEGO, XIII. OMÓW ISTOTĘ ROZLICZEŃ KOMPENSACYJNYCH (DWUSTRONNE I WIELOSTRONNE UMOWY), UMOWY ROZRACHUNKOWE, UMOWY PŁATNICZE, XIV. W SKAŻ I OMÓW WALUTY MIĘDZYNARODOWE (WALUTY ŚWIATOWE I WALUTY REGIONALNE). XV. OMÓW POJĘCIE KURSU WALUTOWEGO. XVI. OMÓW KWESTIĘ WYMIENIALNOŚĆ WALUT (ZUPEŁNA, CZĘŚCIOWA ; WEWNĘTRZNA I ZEWNĘTRZNA), XVII. OKREŚL ISTOTĘ POJĘĆ BILANSU PŁATNICZEGO I BILANSU HANDLOWE GO. XVIII. OMÓW KWESTIĘ TRANSAKCJI MIĘDZYNARODOWYCH (KREDYTOWYCH, DEBETOWYCH). XIX. OMÓW KWESTIĘ TRANSAKCJI BILANSU PŁATNICZEGO (RACHUNEK BIEŻĄCY I RACHUNEK KAPITAŁOWY), XX. OKREŚL ISTOTĘ POLITYKI KURSÓW WALUTOWYCH.

236

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

LITERATURA ZALECANA 1. D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia tom 2, Warszawa 1992,, rozdz.32 2. Elementarne zagadnienia ekonomii. Praca zbiorowa pod red. R.Milewskiego, PWN, Warszawa 1993, rozdz.XVII 3. D.R.Kamerschen, R.B.McKenzie, C.Nardinelli, Ekonomia, FGNZZZ "SOLIDARNOŚĆ", Gdańsk 1991, rozdz.35 4. Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Praca zbiorowa pod redakcją A.Budnikowskiego i E.Kaweckiej-Wyrzykowskiej, PWE, Warszawa 1996, rozdz.6 5. M.Nasiłowski, System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, IKE PTE Sp. z o.o., Wydawnictwo KeyTex, Warszawa 1992, rozdz.14 6. P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 2, PWN, Warszawa 1996, rozdz.40 7. J.Sołdaczuk, Z.Kamecki, P.Bożyk, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Teoria i praktyka, PWE, Warszawa 1983, rozdz.IV

237

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

BIBLIOGRAFIA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30.

D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia tom 1, Warszawa 1993 D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia tom 2, Warszawa 1992 M.Blaug, Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, PWN, Warszawa 1994 A.Błaszczyński, J.Stygares, J.Stygares, Słownik pojęć ekonomicznych. Glossart of ekonomic terms, SzZ Z UJ TH "Atlant", Kraków 1995 M.Burda, Ch.Wyplosz, Makroekonomia, PWE 1995 Ekonomia, Praca zbiorowa pod redakcją W.Cabana, ABSOLWENT, Łódź 1995 Elementarne zagadnienia ekonomii. Praca zbiorowa pod red R.Milewskiego, PWN, Warszawa 1993 Elementy makro i mikro ekonomii dla inżynierów. Pod redakcją naukową S.Marciniaka, PWN, Warszawa 1993 Encyklopedia biznesu, t. I i II, Pod redakcją W. Pomykało, FI, Warszawa 1995 J.K.Galbraith, Ekonomia w perspektywie. Krytyka historyczna, PWE, Warszawa 1992 J.Górski, Zarys historii ekonomii politycznej, KiW, Warszawa 1984 J.Kaja, Zarys polityki gospodarczej, SGH, Warszawa 1994 D.R.Kamerschen, R.B.McKenzie, C.Nardinelli, Ekonomia, FG NZZZ "SOLIDARNOŚĆ", Gdańsk 1991 D.R.Kamerschen, R.B.McKenzie, C.Nardinelli, D.W.Copeland, Ekonomia. Przewodnik studiowania - ćwiczenia, FG NZZZ "SOLIDARNOŚĆ", Gdańsk 1993 A.Komosa, Szkolny słownik ekonomiczny, EKONOMIK, Warszawa 1994 D.Laidler, S.Estrin, Wstęp do mikroekonomii, Gebethner i S-ka, W-wa 1991 E.Lipiński, Historia powszechnej myśli ekonomicznej do roku 1870, PWN, Warszawa 1981 Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Praca zbiorowa pod redakcją A.Budnikowskiego i E.Kaweckiej-Wyrzykowskiej, PWE, Warszawa 1996 M.Nasiłowski, System rynkowy. Podstawy mikro i makroekonomii, IKE PTE Sp. z o.o., Wydawnictwo KeyTex, Warszawa 1992 E.Nojszewska, Podstawy ekonomii, WSzP, Warszawa 1995, B.Oyrzanowski, Mikroekonomia, PSB, Kraków 1996 Polityka ekonomiczna. Pod redakcją B. Winiarskiego, WAE im. O.Langego., Wrocław 1992 M.Rekowski, Wprowadzenie do mikroekonomii, część II, Konsument - Producent, Koszty - Ceny - Zyski P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 1, PWN, Warszawa 1995 P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 2, PWN, Warszawa 1996 P.Smith, D.Begg, Ekonomia. Zbiór zadań, tom 3, PWE, Warszawa 1995 J.Sołdaczuk, Z.Kamecki, P.Bożyk, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Teoria i praktyka, PWE, Warszawa 1983 W.Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 1983 M.Syrek, Ekonomia, VOLUMEN, Katowice 1994 Z.Wiszniewski, Mikroekonomia współczesna. Syntetyczne ujęcie, CEiRB OLIMPUS, Warszawa 1994

238

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

SPIS SCHEMATÓW, RYSUNKÓW I WYKRESÓW

A. SCHEMATY 1. 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6. 1.7. 1.8. 1.9. 1.10. 1.11. 2.1. 2.2. 3.1. 3.2. 3.3. 4.1. 4.2. 4.3. 5.1. 5.2. 6.1. 6.2. 7.1. 7.2. 7.3. 8.1. 8.2. 10.1. 15.1. 15.2. 18.1. 19.1.

Logika prezentacji wykładu ekonomii Powiązania działalności gospodarczej z wiedzą i naukową myślą ekonomiczną Rozwój myśli ekonomicznej do czasu narodzin ekonomii jako nauki Zarys nowej systematyki ekonomii Wyznaczniki podstawowych problemów ekonomicznych Lista podstawowych kategorii ekonomicznych i ich wzajemne zależności. Sfery i wymiary polityki gospodarczej System analityczny polityki gospodarczej Systematyka celów polityki gospodarczej Instrumentarium polityki gospodarczej Umiejscowienie i zależności polityki gospodarczej Współczesna myśl ekonomiczna Zachodu Klasyfikacja rynków Typy rynków Model samoregulacyjnej gospodarki rynkowej Model regulowanej gospodarki rynkowej Warianty prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych według kryteriów wielkości i efektywności Struktura gospodarki narodowej według kryterium własnościowego i prawnoorganizacyjnego Struktura gospodarki według kryterium funkcjonalno - instytucjonalnego Model funkcjonowania gospodarki rynkowej Model funkcjonowania makrogospodarki Zestawienie porównawcze rywalizujących ze sobą poglądów Rodzaje bezrobocia Rodzaje inflacji Model otwarty ruchu okrężnego reprodukcji społecznej w gospodarce rynkowej Rachunek dochodu narodowego Tworzenie i podział produktu krajowego brutto Klasyfikacja czynników wzrostu, rozwoju i rozwoju społeczno-gospodarczego Bariery wzrostu gospodarczego Klasyfikacja rodzajów równowag ekonomicznych Klasyfikacja czynników produkcji Rodzaje konkurencji Podział gospodarek współczesnego świata według kryteriów ekonomicznopolitycznych, geograficznych i cywilizacyjnych. Wpływ finansowania zagranicznego na poziom absorbcji krajowej

B. RYSUNKI 6.1. 6.2. 10.1. 10.2. 10.3. 10.4.

Wzrost i spadek zagregowanego popytu Wzrost i spadek zagregowanej podaży Równowaga makroekonomiczna i odchylenia od niej Równowaga na rynku finansowym Równowaga na rynku pieniężnym Równowaga na rynku pracy 239

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

10.5. 10.6. 11.1. 11.2. 11.3. 11.4. 11.5. 11.6. 11.7. 11.8. 11.9. 15.1. 15.2. 15.3. 15.4.

Równowaga na rynku walutowym Równowaga na rynku ziemi Dodatni kierunek nachylenia Ujemny kierunek nachylenia Zerowy kierunek nachylenia (linia pozioma) Nieskończony kierunek nachylenia (linia pionowa) Krzywa o dodatnim nachyleniu Krzywa o ujemnym nachyleniu Zobrazowanie krzywej złożonych zależności Kształtowanie się nachylenia krzywych przy różnych po działkach wykresu Pomiar nachylenia w punkcie styczności oraz nachylenia przeciętnego Krzywe równego produktu Prawo malejących przychodów - izokwanty i krzywa produktu Postęp techniczny w dziedzinie procesu produkcyjnego Kształt i współzależności krzywych różnych rodzajów kosztów produkcji

C. WYKRESY 7.1. 9.1. 12.1. 12.2. 14.1. 14.2. 14.3. 14.4. 14.5. 14.6. 14.7. 14.8. 16.1. 16.2. 6.3.

Udziału sektorów instytucjonalnych w tworzeniu PKB Klasyczny cykl koniunkturalny - podział na fazy według różnych okresów. Zmiana krzywej popytu Zmiana krzywej podaży Krzywa indywidualnej podaży pracy Krzywa podaży pracy dla pojedynczych gospodarstw i dla rynku. Krótkoterminowa i długoterminowa równowaga popytu i podaży kapitału Renta i quasi renta Optymalna wielkość zatrudnienia Krzywa popytu w warunkach wielu czynników produkcji Podaż zasobów kapitałowych i naturalnych Płatności transferowe i renta ekonomiczna Graficzna ilustracja kształtowania się użyteczności całkowitej i krańcowej. Graficzna ilustracja maksymalizacji użyteczności Graficzna ilustracja maksymalizacji użyteczności

240

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

SPIS TREŚCI WSTĘP ................................................................................................................................................................... 1 A. PROLEGOMENA ............................................................................................................................................ 2 I. WPROWADZENIE DO EKONOMII .................................................................................................................. 3 1. Ekonomia jako dyscyplina wiedzy .................................................................................................................. 5 1.1. Istota ekonomii ..........................................................................................................................................................5 1.2. Podstawowe problemy ekonomiczne.........................................................................................................................9 1.3. Podstawowe kategorie, prawa i teorie ekonomiczne .................................................................................................9 1.3.1. Podstawowe kategorie ekonomiczne...............................................................................................................10 1.3.2. Prawa ekonomiczne.........................................................................................................................................10 1.3.3. Teorie ekonomiczne ........................................................................................................................................10

2. Polityka gospodarcza ................................................................................................................................... 11 2.1. Płaszczyzny polityki gospodarczej ..........................................................................................................................12 2.1.1. Polityka gospodarcza jako nauka ....................................................................................................................12 2.1.1.1. Cele i zadania polityki gospodarczej.......................................................................................................13 2.1.1.2. Instrumenty polityki gospodarczej ..........................................................................................................15 2.1.1.3. Metody badawcze ...................................................................................................................................16 2.1.1.4. Zakres .....................................................................................................................................................17 2.1.1.5. Funkcje ...................................................................................................................................................17 2.2. Praktyka polityki gospodarczej................................................................................................................................18 2.3. Dziedziny polityki gospodarczej .............................................................................................................................18 2.4. Umiejscowienie polityki gospodarczej ....................................................................................................................18

3. Zarys rozwoju i stanu współczesnej myśli ekonomicznej.............................................................................. 19 3.1 Główne nurty i szkoły współczesnej myśli ekonomicznej........................................................................................19 3.2.Zasadnicze obszary zainteresowań współczesnej ekonomii .....................................................................................20 3.3. Społeczna gospodarcza rynkowa .............................................................................................................................21

STRESZCZENIE ............................................................................................................................................... 21 PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA ........................................................................................... 22 ZAGADNIENIA KONTROLNE......................................................................................................................... 23 LITERATURA ZALECANA............................................................................................................................... 23 II. GOSPODARKA RYNKOWA.......................................................................................................................... 24 1. Powstanie i rozwój gospodarki rynkowej ..................................................................................................... 24 2. Ogólna charakterystyka gospodarki rynkowej ............................................................................................. 25 2.1. Towar ......................................................................................................................................................................25 2.2. Cena.........................................................................................................................................................................25 2.3. Istota pieniądza jako kategorii ekonomicznej..........................................................................................................26 2.3.1. Ewolucja pieniądza i jego rodzaje...................................................................................................................27 2.3.2. Funkcje pieniądza............................................................................................................................................28 2.4. Rynek ......................................................................................................................................................................28

3. Podstawowe mechanizmy rynku - istota i funkcjonowanie........................................................................... 29 3.1. Popyt .......................................................................................................................................................................29 3.2. Podaż .......................................................................................................................................................................30 3.3. Konkurencja ............................................................................................................................................................32

4. Podstawy funkcjonowania gospodarki rynkowej.......................................................................................... 32 4.1. System pieniężno-finansowy gospodarki rynkowej.................................................................................................33 4.1.1 System bankowy...............................................................................................................................................33 4.1.2. Rynek kapitałowy............................................................................................................................................33 4.1.3. Rynek dewizowy .............................................................................................................................................34 4.1.4. Budżet państwa i budżety władz lokalnych.....................................................................................................34 4.2. Polityka pieniężna państwa. ....................................................................................................................................35

STRESZCZENIE ............................................................................................................................................... 36 PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA ........................................................................................... 37 ZAGADNIENIA KONTROLNE......................................................................................................................... 37 LITERATURA ZALECANA............................................................................................................................... 37 III. RYNEK I PAŃSTWO W GOSPODARCE ..................................................................................................... 38 1. Rola rynku w gospodarce ............................................................................................................................. 38 2. Rola państwa w gospodarce ......................................................................................................................... 39 2.1. Ekonomiczne funkcje państwa w gospodarce rynkowej..........................................................................................40 2.1.1. Funkcja alokacyjna..........................................................................................................................................40 2.1.2. Funkcja redystrybucyjna .................................................................................................................................41 2.1.3. Funkcja stabilizacyjna .....................................................................................................................................42 2.2. Państwo jako podmiot wyboru społecznego............................................................................................................42

241

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

3. Odpaństwowienie gospodarki i życia społecznego........................................................................................43 3.1. Przekształcenia własnościowe .................................................................................................................................43 3.2. Dereglamentacja produkcji i obrotu dóbr i usług.....................................................................................................44 3.3. Deetatyzacja form oddziaływania na rzeczywistość gospodarczą............................................................................45

STRESZCZENIE................................................................................................................................................46 PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA ............................................................................................47 ZAGADNIENIA KONTROLNE .........................................................................................................................47 LITERATURA ZALECANA ...............................................................................................................................47 IV. STRUKTURA I FUNKCJONOWANIE GOSPODARKI NARODOWEJ ......................................................48 1. Istota gospodarki narodowej.........................................................................................................................48 2. Struktura gospodarki narodowej...................................................................................................................48 2.1. Struktura podmiotowa gospodarki narodowej .........................................................................................................49 2.1.1. Gospodarstwa domowe....................................................................................................................................49 2.1.2. Przedsiębiorstwa..............................................................................................................................................49 2.2. Struktura własnościowa gospodarki narodowej.......................................................................................................51 2.3. Struktura prawno-organizacyjna gospodarki narodowej..........................................................................................51 2.3.1. Przedsiębiorstwa prywatne ..............................................................................................................................51 2.3.1.1. Przedsiębiorstwa jednoosobowe .............................................................................................................52 2.3.1.2. Spółki ......................................................................................................................................................52 2.3.1.2.1. Spółki osobowe...............................................................................................................................53 2.3.1.2.1.1. Spółka cywilna .......................................................................................................................53 2.3.1.2.1.2. Spółka jawna ..........................................................................................................................53 2.3.1.2.1.3. Spółki komandytowe ..............................................................................................................53 2.3.1.2.2. Spółki kapitałowe ...........................................................................................................................54 2.3.1.2.2.1. Spółki z o.o.............................................................................................................................54 2.3.1.2.2.2. Spółki akcyjne ........................................................................................................................54 2.3.1.2.3. Spółki joint ventures .......................................................................................................................55 2.3.1.3. Spółdzielnie.............................................................................................................................................55 2.3.2. Przedsiębiorstwa publiczne .............................................................................................................................55 2.3.2.1. Przedsiębiorstwa państwowe...................................................................................................................55 2.3.2.2. Przedsiębiorstwa komunalne...................................................................................................................56 2.3.3. Przedsiębiorstwa mieszane ..............................................................................................................................56 2.4. Struktura funkcjonalno-instytucjonalna (organizacyjno-instytucjonalna) gospodarki.............................................56 2.5. Struktura produkcyjna (rzeczowa) gospodarki ........................................................................................................57 2.6. Struktura zatrudnienia i kwalifikacji........................................................................................................................58 2.7. Struktura stosowanych technologii ..........................................................................................................................58

3. Funkcjonowanie gospodarki narodowej w warunkach gospodarki rynkowej ..............................................58 STRESZCZENIE................................................................................................................................................59 PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA ............................................................................................61 ZAGADNIENIA KONTROLNE .........................................................................................................................61 LITERATURA ZALECANA ...............................................................................................................................61 B. MAKROEKONOMIA ....................................................................................................................................62 V. TEORIA I PRAKTYKA MAKROEKONOMII. ZARYS PODSTAWOWYCH PROBLEMÓW ....................63 1. Teoria makroekonomii ..................................................................................................................................63 1.1. Istota makroekonomii ..............................................................................................................................................63 1.2. Podstawowe kategorie makroekonomiczne .............................................................................................................64

2. Praktyka makroekonomiczna ........................................................................................................................65 2.1.Zarys podstawowych współzależności polityki makroekonomicznej .......................................................................65 2.3. Polityka makroekonomiczna....................................................................................................................................66

3. Makroekonomia a główne nurty współczesnej myśli ekonomicznej ..............................................................67 3.1. Współczesne poglądy na makroekonomię ...............................................................................................................67 3.1.1. Klasycy............................................................................................................................................................67 3.1.1.1. Szkoła klasyczna .....................................................................................................................................67 3.1.1.2.Nowa szkoła klasyczna.............................................................................................................................67 3.1.1.3. Umiarkowany monetaryzm .....................................................................................................................68 3.1.2. Keynesiści .......................................................................................................................................................68 3.1.2.1. Szkoła keynesowska................................................................................................................................68 3.1.2.2. Eklektyczni keynesiści ............................................................................................................................69 3.1.2.3 Skrajni keynesiści.....................................................................................................................................69 3.1.3. Monetaryści .....................................................................................................................................................69 3.1.4. Podażowcy ......................................................................................................................................................70 3.1.5. Racjonaliści .....................................................................................................................................................70 3.2. Zasadnicze obszary rozbieżności poglądów na makroekonomię .............................................................................70

STRESZCZENIE................................................................................................................................................71 PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA ............................................................................................72 ZAGADNIENIA KONTROLNE .........................................................................................................................72 LITERATURA ZALECANA ...............................................................................................................................72

242

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

VI. PODSTAWOWE PROBLEMY MAKROEKONOMICZNE.......................................................................... 73 1.Główne kwestie makroekonomiczne. ............................................................................................................. 73 1.1. Produkcja i wzrost gospodarczy ..............................................................................................................................73 1.2. Zatrudnienie i bezrobocie ........................................................................................................................................73 1.3. Ceny i inflacja..........................................................................................................................................................76 1.4. Międzynarodowe stosunki gospodarcze ..................................................................................................................79

2. Rynek globalny - zagregowany popyt i zagregowana podaż........................................................................ 79 2.1. Zagregowany popyt .................................................................................................................................................79 2.2. Zagregowana podaż.................................................................................................................................................80

3. Polityka makroekonomiczna......................................................................................................................... 82 STRESZCZENIE ............................................................................................................................................... 83 PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA ........................................................................................... 84 ZAGADNIENIA KONTROLNE......................................................................................................................... 84 LITERATURA ZALECANA............................................................................................................................... 84 VII. RACHUNKI NARODOWE W GOSPODARCE RYNKOWEJ .................................................................... 85 1. Istota rachunku narodowego w gospodarce rynkowej ................................................................................. 85 1.1. Filozofia MPS (Material Product System)...............................................................................................................85 1.2. Filozofia SNA (System of National Accounts)........................................................................................................86

2. Determinanty rachunku narodowego ........................................................................................................... 87 3. Mierniki rachunkowości społecznej.............................................................................................................. 89 3.1. Produkt krajowy brutto............................................................................................................................................89 3.2. Produkt narodowy brutto.........................................................................................................................................90 3.2.1. Produkt narodowy brutto nominalny i realny..................................................................................................90 3.2.2. Realny PNB per capita ....................................................................................................................................90 3.2.3. Produkt narodowy brutto jako niedoskonały miernik .....................................................................................90 3.3. Produkt narodowy netto ..........................................................................................................................................90 3.4. Wskaźnik dobrobytu ekonomicznego......................................................................................................................91

3. Egzemplifikacja rachunku narodowego w polskiej gospodarce ................................................................... 91 STRESZCZENIE ............................................................................................................................................... 93 PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA ........................................................................................... 93 ZAGADNIENIA KONTROLNE......................................................................................................................... 94 LITERATURA ZALECANA............................................................................................................................... 94 VIII. WZROST I ROZWÓJ GOSPODARCZY..................................................................................................... 95 1. Wzrost a rozwój gospodarczy i rozwój społeczno-gospodarczy. .................................................................. 95 1.1. Wzrost gospodarczy ................................................................................................................................................95 1.2. Rozwój gospodarczy................................................................................................................................................95 1.3. Rozwój społeczno-gospodarczy ..............................................................................................................................96

2. Czynniki wzrostu i rozwoju gospodarczego .................................................................................................. 96 2.1. Czynniki wzrostu gospodarczego ............................................................................................................................96 2.2. Czynniki rozwoju społeczno-gospodarczego ..........................................................................................................97 2.3. Mierniki rozwoju gospodarczego ............................................................................................................................98

3. Bariery wzrostu gospodarczego.................................................................................................................... 99 4. Teorie wzrostu i rozwoju gospodarczego ................................................................................................... 102 STRESZCZENIE ............................................................................................................................................. 104 PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA ......................................................................................... 105 ZAGADNIENIA KONTROLNE....................................................................................................................... 106 LITERATURA ZALECANA............................................................................................................................. 106 IX. OGÓLNE PRAWIDŁOWOŚCI KONIUNKTURY GOSPODARCZEJ....................................................... 107 1. Istota koniunktury gospodarczej w gospodarce rynkowej .......................................................................... 107 1.1. Obraz koniunktury gospodarczej...........................................................................................................................108 1.2. Fazy cyklu koniunkturalnego ................................................................................................................................108 1.3. Rodzaje cyklu koniunkturalnego ...........................................................................................................................110 1.4. Niekonwencjonalne interpretacje koniunktury gospodarczej ................................................................................111

2. Podstawowe problemy oceny koniunktury gospodarczej ........................................................................... 111 3. Istota i podstawowe problemy kształtowania polityki koniunktury spodarczej .......................................... 113 STRESZCZENIE ............................................................................................................................................. 114 PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA ......................................................................................... 115 ZAGADNIENIA KONTROLNE....................................................................................................................... 116 LITERATURA ZALECANA............................................................................................................................. 116 X. RÓWNOWAGA EKONOMICZNA............................................................................................................... 117 1. Pojęcie i rodzaje równowagi ekonomicznej................................................................................................ 117 1.1. Równowaga makroekonomiczna ...........................................................................................................................118 1.1.1. Warunki równowagi makroekonomicznej.....................................................................................................119 1.1.2. Odchylenia od równowagi makroekonomicznej ...........................................................................................119 1.2. Równowaga rynkowa ............................................................................................................................................120 1.2.1. Równowaga na rynku finansowym................................................................................................................120 1.2.2. Równowaga na rynku pieniężnym.................................................................................................................121

243

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

1.2.3. Równowaga na rynku pracy ..........................................................................................................................121 1.2.4. Równowaga na rynku walutowym.................................................................................................................122 1.2.5. Równowaga na rynku ziemi ..........................................................................................................................122

2. Teorie równowagi ekonomicznej.................................................................................................................123 2.1.Neoklasyczne teorie równowagi .............................................................................................................................123 2.2. Keynesowska teoria równowagi ............................................................................................................................123

STRESZCZENIE..............................................................................................................................................124 PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA ..........................................................................................125 ZAGADNIENIA KONTROLNE .......................................................................................................................125 LITERATURA ZALECANA .............................................................................................................................125 C. MIKROEKONOMIA ...................................................................................................................................126 XI. TEORIA I PRAKTYKA MIKROEKONOMII. .............................................................................................127 1. Teoria mikroekonomii .................................................................................................................................127 1.1. Istota mikroekonomii.............................................................................................................................................128 1.2. Podstawowe kategorie mikroekonomiczne ............................................................................................................128 1.3. Podstawowe zasady mikroekonomii ......................................................................................................................128 1.3.1. Zasada optymalizacji .....................................................................................................................................128 1.3.2. Zasada malejących korzyści marginalnych....................................................................................................129 1.3.3. Zasada rosnącego kosztu marginalnego.........................................................................................................129 1.3.4. Zasada optymalizacji decyzji.........................................................................................................................129 1.4. Podstawowe teorie mikroekonomiczne..................................................................................................................130 1.4.1. Teoria postępowania (zachowania się) konsumentów...................................................................................130 1.4.2. Teoria funkcjonowania przedsiębiorstwa ......................................................................................................130 1.5. Analiza mikroekonomiczna i jej interpretacja........................................................................................................131

2. Praktyka mikroekonomiczna .......................................................................................................................133 2.1. Istota podstawowych problemów praktyki mikroekonomicznej ............................................................................133 2.2. Polityka mikroekonomiczna. .................................................................................................................................133

3. Mikroekonomia a główne nurty współczesnej myśli ekonomicznej .............................................................133 3.1. Współczesne poglądy na mikroekonomię..............................................................................................................133 3.2. Główne obszary rozbieżności poglądów na makroekonomię ................................................................................134

STRESZCZENIE..............................................................................................................................................134 PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA ..........................................................................................135 ZAGADNIENIA KONTROLNE .......................................................................................................................135 LITERATURA ZALECANA .............................................................................................................................135 XII. RYNEK - POPYT, PODAŻ I CENA ............................................................................................................136 1. Rynek w wymiarze mikroekonomicznym......................................................................................................136 2. Popyt w wymiarze mikroekonomicznym ......................................................................................................136 2.1. Wielkość popytu ....................................................................................................................................................136 2.2. Funkcja popytu ......................................................................................................................................................137 2.3. Prawo popytu.........................................................................................................................................................138 2.4. Krzywa popytu.......................................................................................................................................................139 2.5. Elastyczność popytu ..............................................................................................................................................139 2.5.1. Elastyczność cenowa popytu .........................................................................................................................139 2.5.2. Krzyżowa elastyczność popytu......................................................................................................................140 2.5.3. Dochodowa elastyczność popytu...................................................................................................................140

3. Podaż w wymiarze mikroekonomicznym .....................................................................................................141 3.1. Wielkość podaży....................................................................................................................................................141 3.2. Krzywa podaży ......................................................................................................................................................142 3.3. Prawo podaży ........................................................................................................................................................142

4. Prawo podaży i popytu................................................................................................................................142 4.1. Typowe działanie prawa podaży i popytu - cena równowagi rynkowej.................................................................143 4.2. Nietypowy sposób działania prawa podaży i popytu .............................................................................................143

STRESZCZENIE..............................................................................................................................................143 PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA ..........................................................................................144 ZAGADNIENIA KONTROLNE .......................................................................................................................144 LITERATURA ZALECANA .............................................................................................................................144 XIII. RACJONALNOŚĆ GOSPODARCZEGO POSTĘPOWANIA...................................................................145 1.Racjonalność oczekiwań ..............................................................................................................................145 2.Racjonalność postępowania.........................................................................................................................146 2.1. Zasady racjonalnego gospodarowania ...................................................................................................................147 2.2..Ekonomizacja działań ............................................................................................................................................147

3. Rachunek ekonomiczny jako metoda oraz narzędzie oceny działalności spodarczej..................................148 3.1. Istota rachunku ekonomicznego. ...........................................................................................................................149 3.2. Rodzaje rachunku ekonomicznego ........................................................................................................................150 3.3. Mierniki rachunku ekonomicznego .......................................................................................................................150 3.4. Pomiar efektywności działalności gospodarczej....................................................................................................151

244

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

STRESZCZENIE ............................................................................................................................................. 152 PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA ......................................................................................... 153 ZAGADNIENIA KONTROLNE....................................................................................................................... 153 LITERATURA ZALECANA............................................................................................................................. 153 XIV. RYNKI CZYNNIKÓW PRODUKCJI........................................................................................................ 154 1. Zasoby gospodarcze a czynniki produkcji .................................................................................................. 154 2. Rynek czynników produkcji i jego rola w gospodarce rynkowej ................................................................ 155 2.1. Rynek pracy...........................................................................................................................................................155 2.2. Rynek kapitału.......................................................................................................................................................156 2.3. Rynek ziemi /(surowców naturalnych) ..................................................................................................................157

3. Popyt i podaż na rynku czynników produkcji ............................................................................................. 157 3.1. Popyt na rynku czynników produkcji ....................................................................................................................157 3.1.1. Kształtowanie się popytu na jeden czynnik produkcji...................................................................................158 3.1.2. Kształtowanie się popytu na wiele czynników produkcji..............................................................................159 3.1.3. Popyt rynkowy na czynniki produkcji...........................................................................................................160 3.2. Podaż na rynku czynników produkcji....................................................................................................................161

4. Płatności transferowe i renta ekonomiczna................................................................................................ 162 STRESZCZENIE ............................................................................................................................................. 163 PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA ......................................................................................... 164 ZAGADNIENIA KONTROLNE....................................................................................................................... 164 LITERATURA ZALECANA............................................................................................................................. 164 XV. KONSUMPCJA GOSPODARCZA - TEORIA PRODUKCJI ..................................................................... 165 1. Istota teorii produkcji ................................................................................................................................. 165 1.1. Czynniki produkcji ................................................................................................................................................165 1.2. Funkcja produkcji..................................................................................................................................................166 1.2.1. Krzywe równego produktu ............................................................................................................................167 1.2.2. Prawo malejących przychodów krańcowych .................................................................................................167 1.2.3. Postęp techniczny..........................................................................................................................................169 1.2.3.1. Postęp naukowo-techniczny w dziedzinie procesu produkcyjnego.......................................................169 1.2.3.2. Postęp naukowo-techniczny w dziedzinie doskonalenia są mego produktu. ........................................170 1.3. Problemy decyzyjne produkcji ..............................................................................................................................171

2. Teoria funkcjonowania przedsiębiorstwa ................................................................................................... 171 2.1. Przedsiębiorstwo jako organizator produkcji ........................................................................................................171 2.2. Przedsiębiorstwa wobec konkurencji.....................................................................................................................172 2.3. Teoria kosztów ......................................................................................................................................................173

STRESZCZENIE ............................................................................................................................................. 175 PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA ......................................................................................... 175 ZAGADNIENIA KONTROLNE....................................................................................................................... 176 LITERATURA ZALECANA............................................................................................................................. 176 XVI. TEORIA WYBORU KONSUMENTA ...................................................................................................... 177 1. Podstawy teorii wyboru konsumenta .......................................................................................................... 177 1.1. Zasady zachowań konsumenckich .........................................................................................................................177 1.2. Ograniczenia zachowań konsumenckich ...............................................................................................................178 1.2.1. Gusty i preferencje konsumentów .................................................................................................................178 1.2.1.1.System preferencji konsumenta..............................................................................................................178 1.2.1.2. Obojętność a gusty................................................................................................................................178 1.2.3. Użyteczność a wybór konsumenta.................................................................................................................179 1.2.2. Budżetowe ograniczenia zachowań konsumenta...........................................................................................182 1.2.3. Cenowe ograniczenia zachowań konsumentów.............................................................................................182

2. Dostosowania się konsumenta do zmian dochodów i do zmian cen ........................................................... 182 2.1. Dostosowania do zmian dochodów .......................................................................................................................182 2.2. Dostosowania do zmiany cen ................................................................................................................................183

3. Kształtowanie popytu konsumenta - od indywidualnego do rynkowego..................................................... 185 STRESZCZENIE ............................................................................................................................................. 185 PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA ......................................................................................... 186 ZAGADNIENIA KONTROLNE....................................................................................................................... 186 LITERATURA ZALECANA............................................................................................................................. 187 D. EKONOMIA MIĘDZYNARODOWA ....................................................................................................... 188 XVII. MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI EKONOMICZNE .......................................................................... 189 1. Istota międzynarodowych stosunków ekonomicznych ................................................................................ 189 1.1. Międzynarodowy podział pracy.............................................................................................................................189 1.2. Międzynarodowy obrót gospodarczy.....................................................................................................................190 1.2.1.Międzynarodowa wymiana towarów..............................................................................................................190 1.2.2.Międzynarodowa wymiana usług ...................................................................................................................190 1.2.3. Międzynarodowe transfery kapitału ..............................................................................................................191 1.2.4. Międzynarodowe przepływy technologii.......................................................................................................192

245

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

1.2.5. Międzynarodowe przepływy siły roboczej ....................................................................................................192 1.3. Międzynarodowe stosunki finansowe ....................................................................................................................193

2. Integracja gospodarcza...............................................................................................................................194 3. Teorie międzynarodowych stosunków ekonomicznych................................................................................195 3.1. Rys historyczny kształtowania się teorii handlu zagranicznego.............................................................................195 3.2. Teoria kosztów komparatywnych (porównawczych, względnych) ........................................................................197

STRESZCZENIE..............................................................................................................................................199 PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA ..........................................................................................199 ZAGADNIENIA KONTROLNE .......................................................................................................................200 LITERATURA ZALECANA .............................................................................................................................200 XVII. SYSTEM GOSPODARKI ŚWIATOWEJ - JEGO STRUKTURA I FUNKCJONOWANIE ....................201 1. Podmioty gospodarki światowej..................................................................................................................201 1.1. Gospodarstwa krajowe (narodowe)........................................................................................................................201 1.2. Ugrupowania regionalne........................................................................................................................................201 1.3. Korporacje międzynarodowe .................................................................................................................................202 1.4. Międzynarodowe organizacje gospodarcze ...........................................................................................................203

2. Główne problemy rozwojowe współczesnego świata. .................................................................................204 2.1. Sytuacja demograficzna świata ..............................................................................................................................204 2.2. Stan zasobów naturalnych .....................................................................................................................................204 2.3. Zagrożenia środowiska przyrodniczego.................................................................................................................205 2.4. Sytuacja żywnościowa świata ................................................................................................................................205 2.5. Światowe zadłużenie..............................................................................................................................................205 2.6. Postęp naukowo-techniczny ..................................................................................................................................206 2.7. Koncepcje i drogi dalszego rozwoju światowej gospodarki ..................................................................................206

3. Współczesne podziały i tendencje rozwojowe gospodarki światowej..........................................................207 PRZYPISY ...................................................................................................................................................................213

STRESZCZENIE..............................................................................................................................................213 PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA ..........................................................................................214 ZAGADNIENIA KONTROLNE .......................................................................................................................214 LITERATURA ZALECANA .............................................................................................................................214 XIX. HANDEL ZAGRANICZNY A WZROST GOSPODARCZY ....................................................................215 1. Wpływ handlu zagranicznego na zwiększenie efektywności ospodarowania ..............................................215 2. Wpływ handlu zagranicznego na wielkość i dynamikę dochodu narodowego. ...........................................216 2.1. Wpływ handlu zagranicznego na wielkość dochodu narodowego od strony podaży.............................................216 2.2. Wpływ handlu zagranicznego na wielkość dochodu narodowego od strony popytu .............................................217 2.2.1. Zmiany poziomu dochodu narodowego a zmiany importu............................................................................217 2.2.2. Zmiany poziomu dochodu narodowego a zmiany eksportu...........................................................................218 2.2.3. Rola handlu zagranicznego w określaniu wielkości całkowitego popytu. .....................................................218

3. Wpływ handlu zagranicznego na zmianę struktury dochodu na odowego ..................................................220 4. Ceny w handlu międzynarodowym ..............................................................................................................220 STRESZCZENIE..............................................................................................................................................222 PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA ..........................................................................................223 ZAGADNIENIA KONTROLNE .......................................................................................................................223 LITERATURA ZALECANA .............................................................................................................................223 XX. MIĘDZYNARODOWY SYSTEM WALUTOWY I FINANSE MIĘDZYNARODOWE ...........................224 1. Międzynarodowe systemy walutowe............................................................................................................224 1.1. System waluty złotej ..............................................................................................................................................224 1.2. System walutowy z Breton Woods ........................................................................................................................225 1.3.Współczesny międzynarodowy system walutowy...................................................................................................226

2. Rozliczenia obrotów z zagranicą.................................................................................................................228 2.1. Mechanizmy międzynarodowych rozliczeń finansowych ......................................................................................228 2.2. Warunki instytucjonalne i ekonomiczne rozliczeń obrotów z zagranicą ...............................................................230 2.2.1. Rozliczenia w warunkach transakcji kompensacyjnych ................................................................................230 2.2.2. Rozliczenia w warunkach transakcji z udziałem pieniądza ...........................................................................231

3. Bilans płatniczy i równowaga płatnicza kraju ............................................................................................233 3.1. Bilans płatniczy .....................................................................................................................................................233 3.2. Równowaga bilansu płatniczego............................................................................................................................234

4. Polityka kursów walutowych .......................................................................................................................235 STRESZCZENIE..............................................................................................................................................235 PODSTAWOWE POJĘCIA DO ZAPAMIĘTANIA ..........................................................................................236 ZAGADNIENIA KONTROLNE .......................................................................................................................236 LITERATURA ZALECANA .............................................................................................................................237 BIBLIOGRAFIA................................................................................................................................................238 SPIS SCHEMATÓW, RYSUNKÓW I WYKRESÓW ...................................................................................239

246

EKONOMIA zarys podstawowych problemów

A. SCHEMATY .................................................................................................................................................. 239 B. RYSUNKI....................................................................................................................................................... 239 C. WYKRESY..................................................................................................................................................... 240 SPIS TREŚCI..................................................................................................................................................... 241

247