BIVIR
Biblioteca virtual de literatura universal en galego http://www.bivir.com
HISTORIA DA SHOAH Georges Bensoussan Tradución ó galego: Xoán Garrido Vilariño Título orixinal: Histoire de la Shoah
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005 © da tradución, Xoán Manuel Garrido Vilariño, 2005 © Presses Universitaires de France, 1996
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
Índice INTRODUCIÓN Capítulo I - OS XUDEUS DE EUROPA: ENTRE O REXEITAMENTO E A INTEGRACIÓN I.- Elementos sobranceiros da exclusión II.- Os xudeus de Europa no período de entreguerras III.- Xudeus e Alemáns: Simbiose mítica e verdadeiro rexeitamento Capítulo II - ALEMAÑA 1933-1939: A EXCLUSIÓN LEGAL I.- A Alemaña nazi: unha nación avasalada II.- A exclusión: 1933-1939 A exclusión política: as Leis de Nuremberg, 1935.III.- O abandono: dende conferencia de Evián á “Noite de Cristal” 1. A Conferencia de Evián: xullo de 1938.2. A “Noite de Cristal” en Alemaña e en Austria Capítulo III - POLÍTICA CAÓTICA: 1939-1941 I.- As vacilacións 1. O acoramento programado no Reich e en Polonia 2. Emigración e arredamento. II.- Traslados e confinamentos: A morte programada do gueto 1. Lodz e Varsovia.2. Os Consellos Xudeus.III.- A viraxe do verán de 1941: A primeira fase do xenocidio 1. A creación dos Einsatzgruppen.2. Os “Operativos de matanza móbiles” IV.- A decisión do xenocidio ? V.- O modelo do asasinato masivo : A “Aktion T4” Capítulo IV - A “SOLUCIÓN FINAL” I.- Un asasinato masivo programado 1. Organizar: a “Conferencia” de Wannsee (Berlín), 20 de xaneiro de 1942.2. Planificar: censar, espoliar e deter.3. Deportar. II.- Os centros de aniquilación 1. A “Aktion Reinhardt” 2. Auschwitz-Birkenau.III.- A destrución sistemática do pobo xudeu 1. A destrución das comunidades de Europa Central e dos Balcáns 2. A destrución das comunidades de Europa Occidental.3. Francia.IV.- Que desaparezan as pegadas CAPÍTULO V - RESISTIR ENTRE O SILENCIO DAS NACIÓNS I.- O silencio do mundo: quen o había de saber? Que se había de saber? 1. O mundo xudeu 2. Os Aliados. 3. A Cruz Vermella, os Neutrais, o Vaticano e a información.© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
2
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
4. E Alemaña?II.- Os intentos de salvamento 1. Os intentos do Yishuv. 2. Os intentos dos anglosaxóns.3. O abandono.III.- Resistir? Capítulo VI - A MODO DE RESUMO I.- O descubrimento do xenocidio II.- A destrución dun mundo 1. Valoración en cifras.2. Os superviventes. III.- Os xuízos IV.- Comprender? CONCLUSIÓN Bibliografía
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
3
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
INTRODUCIÓN “O meu vocabulario é pobre de máis para describir a enormidade de semellante aniquilación dun pobo.” Sh. Frank, Journal du Ghetto de Lodz, 19421 “Non existe historia máis difícil de contar en toda a historia da humanidade”. H.Arendt, L’image de l’enfer, 19462 .
No período que vai dende 1939 até 1945, a Alemaña nazi asasinou entre cinco e seis millóns de xudeus europeos en medio do silencio case total do resto do mundo. Isto non o fixo soa, senón que estivo secundada por moitas complicidades. Faltoulle tempo para destruír o pobo xudeu na súa totalidade tal e como o decidira. Esta é a realidade brutal do xenocidio xudeu, en hebreo Shoah. A decisión de que o pobo xudeu “desaparecese”3 da terra, a determinación para decidir quen debe e quen non debe vivir no planeta conducida até ás súas últimas consecuencias, marcou a especificidade dunha empresa, única até a actualidade, que pretendía modificar a propia configuración da humanidade. Os contemporáneos percibiron o inaudito da situación4, pero o lento traballo de encubrimento da realidade histórica impediu durante moito tempo botar luz sobre a unicidade da destrución razoada dun pobo. Esta realidade pasou por moitas denominacións, dende masacre a holocausto e xenocidio, atopando finalmente o seu asento na palabra Shoah5 (tempestade, destrución, desolación), procedente da lingua litúrxica das comunidades aniquiladas. Reconstruír a destrución dunha civilización resulta difícil dende o momento en que os planificadores do crime se esforzaron intensamente na destrución das pegadas. Agora ben, unicamente un coñecemento rigoroso permite realizar as preguntas axeitadas que eviten o anacronismo e os xuízos rápidos e tallantes. As anexións de Hitler de 1938 en primeiro lugar, logo as doadas vitorias da Alemaña entre 1939 e 1940, e sobre todo, a 1
En Le Monde juif, núm. 154, maio de 1995. En Auschwitz et Jérusalem, Presses-Pocket, 1993, p. 152 3 H. Himmler, o día 6 de outubro de 1943 en Posen, discurso aos oficiais SS. 4 “Está fóra de toda dúbida de que se trata do crime máis grave e máis monstruoso xamais perpetrado na historia da humanidade”, escrito por W. Churchill e dirixido a Anthony Eden o día 11 de xullo de 1944. 5 E este termo hebraico substituíu na literatura xudía da catástrofe o termo Hurban, tamén hebreo (daquela falábase do terceiro Hurban, en referencia á destrución dos dous Templos). 2
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
4
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
guerra contra a URSS (Unión de repúblicas socialistas soviéticas) en xuño de 1941, deixaron baixo o dominio alemán o cerne do pobo xudeu europeo. A guerra aparece como fío condutor da traxedia. A presión ideolóxica do antisemitismo nazi, en tanto que elemento central da visión do mundo de Adolf Hitler canda a evolución do conflito militar, dan conta do abrupto cambio que se produce en setembro de 1941. Aos masacres que xa se perpetraran contra os xudeus de Polonia a partir do outono de 1939 e ás matanzas cada vez máis sistemáticas contra os xudeus da URSS dende o mes de xuño de 1941, séguelle a decisión de asasinar a todos os xudeus soviéticos, tamén no outono dese mesmo ano, e unhas semanas máis tarde, a orde de exterminar a todo xudaísmo europeo. O asasinato en masa do pobo xudeu resulta estar programada con moito tino e execútase realizando en primeiro lugar a definición do grupo de vítimas, logo o seu espolio, continúa coa concentración e deportación e remata co seu asasinato. A cronoloxía ben estruturada dos acontecementos reconstrúe a progresión o proceso dende o comezo até a súa fin. O que os alemáns designan coa expresión “Solución Final” desenvólvese rapidamente (só no ano 1942 foron asasinadas a metade das vítimas) e basicamente fóra do mundo concentracionario. O inmediato da execución, o relativo segredo que a rodea, e en fin, o carácter impensábel dos feitos paralizan a capacidade de pensar e reaccionar. O estudo histórico ilumina o contexto en que se produce, sen o cal non hai posibilidade ningunha de que esta catástrofe se torne intelixíbel. Tamén destaca a preparación administrativa e técnica do asasinato en masa. O crime non foi perpetrado por un equipo de asasinos (dunha maneira ou doutra estarían implicados arredor dun millón de persoas), senón por toda unha sociedade. A destrución dos xudeus de Europa non é competencia só da historia alemá, senón que se inscribe dentro da herdanza de toda Europa, tanto polas súas raíces e os seus executores como pola propia xeografía do masacre. E aínda que o antisemitismo do vello continente constitúe a semente de desprezo e do odio sen o cal nada sería posíbel, existiron outros factores que concorreron a desencadear a catástrofe, factores que teñen que ver con aspectos máis modernos dun Estado altamente civilizado.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
5
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
Capítulo I OS XUDEUS DE EUROPA: ENTRE O REXEITAMENTO E A INTEGRACIÓN I.- Elementos sobranceiros da exclusión A historia do xenocidio xudeu é inseparábel da crónica do antixudaísmo. O cristianismo triunfante outorgoulle ao rexeitamento dos xudeus a fasquía dun enfrontamento de tipo case identitario. Até o século XI, a situación dos xudeus da Europa cristiá fica marcada por unha coexistencia aínda posíbel. As primeiras agresións graves estouran coa prédica e a partida da primeira cruzada en 1095-1096. No século XII o discurso antixudeu cae na acusación diabólica, xa non se ve o xudaísmo unicamente como unha relixión anacrónica e ridícula. A era da tolerancia relativa rematou. A acusación de profanación de hostias conduce en Alemaña aos masacres de 1298 (cen mil vítimas). O pobo xudeu, polo simple feito de existir, é un desafío para a “verdadeira fe”, e no sucesivo, ha ser culpabilizado colectivamente. O seu rexeitamento canaliza a tensión relixiosa da cristiandade e, en tempos máis recentes, ha de darlle saída ás angustias nacidas da modernidade. A exclusión teolóxica primeiro, e logo práctica, estabelécese no contexto das Cruzadas. En 1215, o IV Concilio do Letrán imponlles aos xudeus un símbolo distintivo (a rodela, que é un anaco de tea amarela). Gradualmente, prohibiránselles algunhas profesións aos xudeus, e entre 1350 (despois da peste negra) e 1500 o seu destino agrávase: perseguidos e confinados (créanse os primeiros guetos6 en Breslau -1266- e en Buda 1279-), estorcidos, humillados e obxecto de repetidas denuncias como a de realizar mortes rituais, profanar as hostias, envelenar os pozos, etc, e outros centos de reiterados atropelos, moitos abandonan Europa Occidental cara ao Leste (Polonia e Lituania) a partir do século XIII. O cristianismo do segundo milenio subministroulle un modelo de rexeitamento á época moderna. 6
O termo é posterior á realidade: Venecia, 1516.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
6
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
A industrialización e a urbanización rápida da Europa Occidental no século XIX destrúen as sociedades tradicionais. Neste contexto, tanto en Alemaña coma en Francia e dentro do escenario de nacionalismo fechado finisecular vese o “xudeu” como un individuo sen raíces que socava toda a estabilidade social. O antisemitismo7 laico conxuga a condena do liberalismo, a do capitalismo e a do socialismo en todas partes. O sentimento de decadencia, a crenza no complot, o chamamento ao salvador e á raza que han rexenerar a nación dan conta do grande éxito de La France juive de Drumont en 1886, así como a recepción que atopa o alemán Treitschke en 1879, cuxo slogan ha ser recollido polos nazis: “Os xudeus son a nosa desgraza!”. A finais do século XIX, ese inzarse do racismo é unha forma da crise europea da modernidade. Xa que logo, o xudaísmo europeo vese nunha contradición esencial da que non é consciente. Ao mesmo tempo que no período de constitución da nación se emancipa o xudeu para integralo dentro da cultura nacional, tamén se vai forxando a súa exclusión. O antisemitismo convértese no elemento cohesionador da nación no momento preciso en que os xudeus botan abaixo os muros intelectuais do gueto. Nos albores do século XX, unha corrente de pensamento occidental rexeita a herdanza das Luces. A natureza, desigual e violenta, só coñece relacións de forza. A xustiza e os “dereitos humanos” son “ilusións humanitarias”8. O racismo e o darwinismo social fustrigan a democracia, contemplada como un “réxime de febles” onde o xudeu é como un heraldo porque é considerado a antítese do instinto e da forza. Este antisemitismo laico superponse ao antigo antixudaísmo cristián: as dúas formas de rexeitamento coexisten nunha Europa Occidental na que avanza a secularización e o laicismo. Con todo, alí onde o rexeitamento relixioso vixiaba, proscribía e procuraba a conversión dos xudeus, o rexeitamento “científico”, exclúeos radicalmente. A “nova dereita” de finais de século inspírase nos traballos de Charles Darwin aplicándolles ás ciencias humanas a noción de organismo vivo. Segundo este darwinismo racial, a supervivencia do máis apto implica a apoloxía da violencia. A selección natural convértese nun dogma lexitimado pola “ciencia”, outórgalle credibilidade ao capitalismo salvaxe, ao colonialismo e ao imperialismo moderno. Tal discurso aprende que só a tradición e a raza constrúen unha nación. O xudeu queda excluído disto porque el é o símbolo mesmo da razón e do andar errante. Para esta visión biolóxica do mundo, a selección é o concepto clave da historia, sendo a raza e o sangue as únicas verdades deste mundo, mentres que a igualdade 7
A palabra foi creada en 1879 en Alemaña onde tres anos despois tivo lugar o 1º Congreso Antisemita. G. Vacher de Lapouge en 1890: “Entón non existen os dereitos humanos, como tampouco existen os dereitos da tatuaxe a tres bandas nin do xibón sindáctilo nin do cabalo que se ensela nin do boi que se come (…). A idea mesma de dereitos é unha ficción. Tan só existen as forzas.” 8
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
7
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
entre os homes resulta ser unha quimera. O xudeu non ten un lugar neste neopaganismo, e non hai nada que poida reducir a oposición fundamental entre as dúas “razas”, a semítica e a aria, nin por medio da conversión nin por medio da “mestura”. A teima da dexeneración e a obsesión milenarista da fin dos tempos converten este antisemitismo pagán no alicerce do discurso racista. Lonxe de circunscribirse ao horizonte xermánico, esta cultura atinxe a Europa Occidental, esténdese cara á Europa escandinava e aterra en América do Norte. A lóxica euxenésica vén sendo unha das súas formas: os crimes dos médicos nazis escureceron a cobizosa semente da ideoloxía euxenésica, iniciada por Glaton, Pearson e outros a finais do século XIX. O feito de que se distinga entre euxenismo positivo (mellorar a especie humana) e o euxenismo negativo (restrinxir o dereito á procreación e á vida para unha parte da mesma, só resulta satisfactorio en aparencia. En realidade, existe unha lóxica de selección que guía os dous movementos para confluír no século XX no cuestionamento do estatuto mesmo de ser humano para unha parte da humanidade. Nestes finais do XIX e dende unha punta a outra de Europa baixo formas diferentes, o rexeitamento dos xudeus fóra das nacións estabelecidas exacérbase ao mesmo tempo que toma forma o pulo do irracionalismo que mina as bases mesmas do século das Luces. Resulta simbólico a este respecto que coincidan en tempo e lugar a violencia do caso Dreyfus, que marca o seme fracaso de asimilación dos xudeus en Francia, e a redacción en París do apócrifo político máis célebre do antisemitismo, Les protocoles des Sages de Sion, levado a cabo pola policía do tsar. II.- Os xudeus de Europa no período de entreguerras Non existe unha única condición xudía na Europa de entreguerras. Gañan os factores de diferenza sobre unha suposta unidade problemática. Porque a modernidade urbana, democrática e laica, aséstalle severos golpes á tradición, principalmente no Leste, onde o mundo do shtetl9 se esfarela pouco a pouco. Cando acaba a Primeira Guerra Mundial, Europa conta cuns nove ou dez millóns de xudeus. Os seus fogares sitúanse en Polonia (tres millóns), en Romanía (un millón) e na URSS (arredor de tres millóns). O proceso de emancipación comezara coa Francia revolucionaria en 1791, pero aínda non se completara en 1919, con todo, realizáranse avances reais considerábeis. No resto de Europa as datas clave deste proceso son: Gran Bretaña 1858, Austria 1866, Hungría 1867, Alemaña 1871, Rusia 1917, por non citar máis cás situacións máis significativas. 9
Organización territorial con moita poboación xudía no mundo ruso-polonés.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
8
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
A heteroxeneidade das condicións xudías en Europa débese a varios factores: a antigüidade da emancipación, a penetración da modernidade política, a importancia do proceso de laicización, o vezo da tradición relixiosa e/ou lingüística (yiddish en Europa Central e Oriental, sefardí nos Balcáns), e para concluír, a forza do rexeitamento antisemita. Dende mediados do século XIX o mundo xudeu europeo, canda o resto do continente coñeceu un forte crecemento demográfico10 que alimentou tanto as migracións internas como a emigración ultramarina cara aos Estados Unidos. Estas migracións tamén nutriron as comunidades xudías da Europa Occidental, de Alemaña, do Reino Unido e sobre todo de Francia que segue a ser para os xudeus do shtetl un ideal político (os “dereitos humanos”) e un remanso de seguridade. Foxen da miseria, da persecución e dun futuro limitado cando non precario, de aí que estes emigrantes sexan aínda máis numerosos durante o período de entreguerras. Pero a súa integración segue a ser fráxil durante os anos vinte, nun momento en que se asiste a un aumento case xeral da xenofobia e do antisemitismo. A prol da crise xeral, insírese por veces no seu debe o cuestionamento da integración dos xudeus na sociedade da Europa Occidental. Agora ben, o mundo xudeu occidental, intensamente gañado para a modernidade política e cultural, foi perdendo aos poucos pero de xeito irremediábel a cohesión da comunidade, garantida até daquela pola tradición. “Dentro da casa xudeu e fóra dela, cidadán”: a fractura inaugurada pola Francia de Napoleón foi triunfando progresivamente. No período de entreguerras a reserva espiritual e demográfica do xudaísmo sitúase entre Polonia, Hungría, Romanía e Rusia. Este mundo, estremecido polos pogroms rusos de 1881-1882 (que aceleraron as saídas cara ao Oeste) e unha sucesión de agresións abertas, foi pouco a pouco gañado para a modernidade das Luces ou Ilustración (Haskala)11. Ábrense horizontes diferentes ao da escola talmúdica e ao shtetl para a mocidade xudía: o sionismo (primeiro Congreso, 1897), a autonomía cultural (creación do movemento socialista Bund en 1897) e o socialismo revolucionario, ao tempo que abrocha unha efervescencia cultural en yiddish, en hebreo e en cadansúa lingua nacional local. En Polonia, nun medio marcado pola precariedade e a violencia aberta (pogroms de 1919-1921), cando non miseria social, desenvólvese entre 1925 e 1935 unha extraordinaria vitalidade cultural e política, que se manifesta nos douscentos cincuenta xornais xudeus que se publican regularmente, na edición anual de centos de obras en hebreo e en yiddish que se mantén no 80 % dos casos como lingua materna dos xudeus poloneses. 10
Por exemplo, o caso da Galicia polonesa-xudía en que o número de persoas da comunidade xudía pasa dunhas trescentas mil persoas en 1800 a novecentas mil en 1900. 11 As “Luces do interior” que nacen cara a 1740 na comunidade xudía de Berlín. © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
9
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
Pero esta minoría cultural e relixiosa, socialmente desequilibrada (abraiante maioría de artesáns e pequenos comerciantes) vese acareada a unha hostilidade que se exacerba malia a igualdade de dereitos recoñecida en 1921. Perpétranse cerca de cento cincuenta pogroms entre 1935 e 1936. Dous anos despois o partido no poder considera que os xudeus “frean o desenvolvemento normal” do Estado polonés. Noutros lugares, en Europa Central e Oriental, o éxito do nazismo inflúe nos movementos antisemitas que realizan campañas para que se lles retire aos xudeus os seus dereitos civís, como por exemplo, en Bulgaria, en Romanía e en Hungría, lugar este onde se promulgan leis raciais. No período de entreguerras, a Rusia soviética constitúe o segundo gran fogar do xudaísmo europeo. O imperio ruso mantivera unha serie de medidas discriminatorias até o seu definitivo derrubamento (“zona de residencia”12 dende o Báltico até o mar Negro, máis de cento cincuenta leis e decretos de carácter antisemita); en abril de 1917, a Revolución derrógaas na súa totalidade. O poder bolxevique confirma en 1917 e tamén en 1918 o estatuto de igualdade dos xudeus cos demais pobos da futura unión, mais dende antes da súa vitoria na guerra civil, pretende exercer a súa tutela nesta emancipación. O Bund disólvese en 1919 e o movemento sionista entra na clandestinidade. Durante os anos vinte prohíbese a edición de libros e xornais en hebreo, féchanse tamén as escolas talmúdicas e as sinagogas. Cómpre subliñar que esta acción insírese dentro do marco máis xeral da loita antirrelixiosa. Para acelerar a integración13 de preto de tres millóns de xudeus soviéticos, o partido bolxevique crea en 1918 unha sección xudía (Yevsektsia) que coordina dende 1925 unha actividade cultural de grande envergadura. Pero no contexto xeral da represión que se abate sobre todo o país dende decembro de 1934 rabénanse as institucións xudías (creadas polo propio PC –partido comunista-) a través do terror masivo e por veces con intensas connotacións antisemitas. A partir de 1935 inténtase desestabilizar mediante persecución a actividade cultural en yiddish prohibindo a publicación dos seus xornais. O shtetl desaparece cara a finais dos anos trinta e a integración debilítase como o testemuña a existencia do antisemitismo popular que vai sendo relevado cada vez máis polo antisemitismo da cúpula do poder estatal.
12
Creada por Catarina II no século XVIII e fixada en 1804. O intento soviético por crear en 1928, en Birobixán (Asia Oriental), unha “república autónoma xudía” que axiña acaba en fracaso.
13
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
10
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
III.- Xudeus e Alemáns: Simbiose mítica e verdadeiro rexeitamento A tradición antixudía en Alemaña é violenta (cfr. As primeiras Cruzadas, século XI). Non hai máis que remitirse ao milenarismo medieval que anuncia un mundo “purgado de xudeus” ou judenrein, e as visións apocalípticas que amosaban o masacre dos xudeus como a primeira condición de felicidade para a humanidade. Tamén nos podemos remitir á violencia do discurso de Lutero para quen un xudeu é unha mácula da que cómpre purificarse. No entanto, a partir do século XIII, o xudaísmo alemán coñece unha apertura económica, social e tamén intelectual: a Ilustración da Haskala pretende casar cultura alemá e xudaísmo. Nunha nación en formación como Alemaña que decide a emancipación dos seus xudeus bastante tarde, en 1871 (o decreto prusiano de 1812 segue a estar illado), moitos xudeus intentan realizar a simbiose entre as dúas tradicións14 atraídos pola modernidade política e cultural da revolución francesa. A integración favorecida pola Haskala tamén dá conta da amplitude da vida intelectual xudía en Austria. Pero o rexeitamento vai unido a este avance e así, en 1896, Viena elixe como alcalde a Karl Lueger, un personaxe caracterizado pola súa profesión de fe política a prol do antisemitismo. Nesa época catrocentos setenta mil xudeus do II Reich vense abocados a afrontaren a emerxencia dun potente movemento antisemita. O imperialismo alemán e mais o panxermanismo fúndanse sobre unha concepción da nación ben diferente da que prevalece na Francia republicana. Alí a nación non é un acordo que se estabelece entre cidadáns libres que se saben membros dunha comunidade de destino, senón que é unha emanación da raza, do sangue e da terra; isto é, unha “loita pola vida” que esmaga as etnias máis febles. O racismo, que exalta a forza e a selección, converte o “particularismo xudeu” en centro das súas preocupacións. Estas teses inspiran tanto a liga panxermanista (1891) como a meirande parte da sociedade alemá que polo menos dende Iena (1806) ve no antisemitismo unha función de cohesionador nacional. O xudeu é o chibo expiatorio que axuda a forxar unha identidade colectiva15 e a criticar a orde social sen necesidade de invocar a loita de clases. “A cuestión social é a cuestión xudía”16, afirma Otto Glagau17. 14
De feito, no transcurso do 1º Congreso Sionista de Basilea en 1897, houbo dúas linguas oficiais, o alemán e o hebreo.
15
Alén da proclamación do II Reich, o Xudeu axudou a unir os elementos dispares da nación alemá. Esta non é especificamente alemá. Cfr. en Francia o antisemitismo anticapitalista de Toussenel (Les juifs, rois de l’époque, 1844), de Proudhon, de Drumont, etc. 17 Ao que Bebel, un dos fundadores do socialismo alemán, responde que “o antisemitismo é o socialismo dos imbéciles”. 16
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
11
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
Deste xeito o antisemitismo é parte interesada tanto na crise do nacionalismo alemán como no rexeitamento do mundo urbano e industrial. Dan conta disto o florecemento dos movementos de xente nova como Wandervogel (paxaros migratorios) cara aos comezos de 1900. A exclusión dos xudeus cataliza en Alemaña os desarraigamentos nacionalistas e as angustias da modernidade.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
12
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
Capítulo II ALEMAÑA 1933-1939: A EXCLUSIÓN LEGAL I.- A Alemaña nazi: unha nación avasalada O horror dos combates do primeiro conflito mundial quebra a tranquilizadora idea de que existe unha humanidade que se dirixe cara á felicidade guiada pola ciencia. O auxe irracionalista do século XIX ve niso a maneira de contestar aínda máis se cabe os valores herdados das Luces. Así mesmo, a desfeita de 1918 non é percibida como tal en Alemaña. O exército alemán, sen sufrir unha verdadeira desfeita, asina o armisticio do 11 de novembro de 1918 en terra inimiga. A isto engádeselle o desclasamento de camadas enteiras da pequena burguesía arruinada pola guerra en que morreron moitos dos seus fillos, oficiais subalternos e suboficiais. Nun país sen tradición democrática e co sentimento nacional asoballado, as clases medias que teñen problemas para integrarse na República parlamentaria atopan estruturas de acubillo no nacionalismo de extrema dereita, nas sociedades secretas e na violencia das gardas de asalto. Entre 1919 e 1924, proliferan gran cantidade de grupúsculos de extrema dereita, a miúdo asasinos sen castigo, que se apoian nos fantasmas da traizón, da vitoria roubada e da ameaza mortal. Neste contexto violento, o réxime republicano de Weimar non se pode beneficiar dun consenso real. Coa volta da crise, entre 1930-1932, a febleza da ancoraxe democrática volve xurdir con todo o seu esplendor fronte o empobrecemento de millóns de alemáns. Volven agromar tanto o nacionalismo como o antisemitismo. E neste lote reméxense o conservadorismo, o nacionalismo frustrado e o resentimento social que o partido nacional socialista se encarga de difundir: propaganda vella no fondo e moderno na forma. O Partido Obreiro Alemán, creado en 1919 e reestruturado por Adolf Hitler en 1921 en Partido Nacional-Socialista dos Traballadores alemáns (NSDAP), non é moi coñecido até os anos trinta. A crise é a súa beizón. Hitler anova co seu método e ben mirado, tamén co fondo porque o seu nihilismo ultrapasa os temas coñecidos do fascismo italiano, da ideoloxía nacionalista alemá e da corrente völkisch; apóiase para iso nas súas cualidades excepcionais de orador, en que o seu populismo é recoñecíbel, © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
13
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
no nacionalismo exacerbado e no antisemitismo, explotando así o vello fondo ideolóxico da revolución conservadora alemá que precedeu á Primeira Guerra Mundial. Tamén se aproveita do delicado consenso democrático que reina en Alemaña, así como das xenreiras intestinas da esquerda alemá e concretamente da actitude do partido comunista. En fin, Hitler tamén prospera no medio do desarraigo nacido das correntes de miseria que abriu a crise económica procedente dos Estados Unidos. O nacional-socialismo (abreviado en “nazismo”) é antes que nada un tipo de racismo que ten no antisemitismo o seu principio esencial. Paralelamente, tamén é unha ideoloxía antidemocrática e antimarxista, nacionalista e panxermanista que se expande nunha sociedade marcada por un intenso desfase entre a modernidade económica e o arcaísmo político. De aí que o nazismo sexa unha mestura de modernidade e de rexeitamento da modernidade: modernidade do darwinismo social e da antroposocioloxía e rexeitamento da modernidade da ideoloxía völlkisch (a tradición, a terra, o sol, a natureza, contra a cidade, os cartos, os xudeus...). Este “modernismo reaccionario”18 cristaliza as súas pulsións destrutoras na alteridade xudía que a emancipación nacida das Luces deixou pervivir. Pero o antisemitismo nazi tamén ten a función de reconciliar unha corrente de pensamento conservadora coa industria e as tecnoloxías modernas. Permítelle dicir “si” á cidade, á industria, e ao capitalismo, pero a unha cidade, a unha industria e a un capitalismo depurado de xudeus, isto é, judenrein. Dito doutro xeito, o rexeitamento da modernidade “de trazos xudeus”, permite a aceptación da tecnoloxía “aria” e a reconciliación coa forma técnica do mundo moderno. Aínda que o antisemitismo vai máis aló da persoa de Adolf Hitler, a xudeufobia do líder nazi merece, con todo, que nos deteñamos un pouco máis nela, porque esta constitúe o centro da súa visión do mundo. O primeiro programa do NSDAP (24 de febreiro de 1920) retíralles aos xudeus a cidadanía alemá (punto catro), colócaos baixo a lexislación dos estranxeiros (punto cinco), córtalles o acceso ao emprego público (punto seis) e expulsa a aqueles que entraron en Alemaña despois do día 2 de agosto de 1914 (punto oito). Coa aparición de Mein Kampf en 1925, multiplícanse as misións milenaristas de catástrofe ligadas á presenza xudía no mundo. Neste libro, radicalízase tanto o ton como o contido do discurso antisemita. O seu vocabulario, empréstito do antisemitismo do século XIX, está marcado pola parasitoloxía porque o xudeu é : “un verme no corpo en putrefacción”, “unha pestilencia peor ca peste negra”, “un portador de bacilos da peor caste”, “o parasito no corpo dos demais pobos”19, etc. O antisemitismo de Hitler forma un delirio coherente pero de escasa 18
Jeffrey Herf, Reactionary Modernism. Technology, Culture and Politics in Weimar and the Third Reich, Cambridge University Press, 1984. 19 E. Jäckel, Hitler idéologue, Calmann-Lévy, 1973, reedición Gallimard-Tel, 1995. © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
14
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
orixinalidade, marcado pola guerra e a desfeita de 1918. O seu pensamento céntrase arredor do complot e da ameaza de aniquilación procedente dos xudeus: de aí que as medidas antixudías se presenten sempre como preventivas. De aí que máis tarde, mesmo durante o proceso de aniquilación do pobo xudeu, se produza a presenza simultánea do delirio de triunfo sobre as vítimas e a angustia de seren aniquilados polos mesmos a quen se está exterminando. O antisemitismo persoal20 de Hitler é o espello que agrava unha doenza social que afectou a unha boa parte da sociedade europea de comezos de século. Tales delirios non terían máis ca un interese mínimo se estes non se amparasen da dirección dun Estado moderno. A evolución da política antisemita obriga a tomar en consideración todos estes textos. En Mein Kampf, Hitler vencella a política racial e a política estranxeira. Dezaoito anos máis tarde, en 1942, a política racial e a política estranxeira do Reich acadan o seu apoxeo21 a un tempo. Nas eleccións lexislativas de setembro de 1939, o NSDAP pasa de doce a cento sete deputados. Nas eleccións presidenciais de abril de 1932, Hitler recada co seu nome once millóns trescentos mil votos (dezanove millóns para o mariscal Hindenburg que resulta reelixido). Nas eleccións lexislativas de xullo de 1932, o NSDAP obtén 37,4 % dos votos. Aconsellado polo político von Papen, Hindenburg chama a Hitler para que tome posesión da Chancelería o 30 de xaneiro de 1933. Apoiouno unha parte do pobo alemán, pero non toda Alemaña, nin todas as elites intelectuais e económicas cuxa febleza política pesou tanto no éxito de Hitler como a determinante enerxía demostrada polos militantes nazis. Sobre Alemaña cae a ditadura absoluta en menos de seis meses. As eleccións lexislativas anticipadas (5 de marzo de 1933), que se desenvolveron nun clima de terror, permitiulle ao NSDAP obter un 44 % dos sufraxios e douscentos oitenta e oito deputados sobre un total de seiscentos corenta. Hitler, secundado polo apoio do Zentrum e dos nacionalistas alemáns, obtén plenos poderes para un período de catro anos, que comeza o día 23 de marzo de 1933. Dende o 28 de febreiro de 1933 e tomando como pretexto o incendio do Reichstag, o estado de excepción convértese nunha norma. Prohíbese o partido comunista e arrestan a catro mil dirixentes desa formación, que entran en Dachau, o primeiro campo de concentración aberto cerca de Múnic, a finais de marzo de 1933. 20
Cómpre “conxurar o enigma da insignificancia dun home relacionado co carácter cataclísmico da súa acción” (F. Furet, Le passé d’une illusion, Laffont/Calmann-Lévy, 1995, p. 222). 21 Así, o 24 de febreiro de 1942: “A miña profecía hase de cumprir, non vai ser a humanidade aria a que sexa aniquilada por esta guerra senón o Xudeu. Sexa o que sexa o que resulte do combate, sexa cal for a súa duración, o resultado final ha ser iso.” Hitler confirma que a destrución dos xudeus foi o eixe do seu combate no seu testamento político escrito na véspera do seu suicidio, o 29 de abril de 1945: “Emprazo ao goberno da nación e ao partido para que asuman como unha obriga o cumprimento escrupuloso das leis raciais e da resistencia despiadada contra o xudaísmo internacional, envelenador mundial de todos os pobos.” © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
15
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
A nazificación de Alemaña pasa por unha purga en condicións de todas as administracións públicas e polo control da xustiza e dos funcionarios. Axúdase cunha política omnipresente (Gestapo, creada en abril de 1933) operando nun estado que a partir de agora ha ser centralizado. A nazificación do país tamén pasa polo control das almas (Hitler obtén o refrendo da igrexa protestante e da católica), pola militarización da mocidade, pola “depuración” do ensino e tamén pola purga da cultura que se torna en propaganda. O sistema baséase no terror, efectivo e ameazador, e sobre todo, no campo de concentración, ábrense tres campos en 1936 que abranguen case todo o territorio. O de Dachau elixido como modelo, o de Orianenburg preto de Berlín e os de Emsland preto da fronteira holandesa. En xullo de 1934 fúndase a inspección de campos que terá a súa sede a partir de 1938 en Orianenburg-Sachsenhausen onde se atopa tamén a WVHA (Wirtschafts- und Verwaltungshauptamt, Oficina central da administración e da economía da SS, á cabeza da cal se atopa Oswald Pohl). En 1939, esta oficina controla seis campos principais onde están detidas máis de vinte e unha mil persoas (agosto de 1939): Dachau, Orianenburg-Sachsenhausen, Buchenwald, aberto en 1937, Flosenbürg aberto en 1938, Mauthausen aberto en Austria en 1938, e finalmente, Ravensbrück, un campo de mulleres aberto en 1939; non incluímos nesta enumeración os campos satélites e os kommandos22. Para concluír, a maneira que ten o novo estado para absorber o paro é preparar Alemaña para a guerra (en 1939 a metade do orzamento da nación dedícase aos gastos militares) a través dunha política de grandes obras públicas, aínda que para iso teña que pagar o prezo dunha regresión social considerábel. O poder lexislativo perde a capacidade de desenvolver os seus fins no período de 1933-1934 e o gabinete do Reich deixa de funcionar en 1938. O poder repousa case exclusivamente no “carisma” do Führer. Na práctica, isto conduce a unha “organización desordenada” na que coexisten burocracias que se fan a competencia entre si. O nazismo evolúe a hitlerismo23: por enriba desta poligarquía, “a visión do mundo” de Adolf Hitler desempeña un papel clave na definición da política xeral do Reich e, a este respecto, a “cuestión xudía” e a do espazo vital (lebensraum) ocupan un lugar central. A visión obsesiva dun mundo hostil e a busca sen fin da pureza racial fan da política do III Reich unha “biocracia” en xestación.
22
O sistema dos KL (iniciais alemás do termo “campos de concentración”) vai proliferar coa guerra: hai vinte e un campos principais en 1943, e vinte e un mil catrocentos internados en agosto de 1939, o número de presos vai aumentar a cento quince mil en agosto de 1942, a cincocentos vinte e catro mil en agosto de 1944 (dos cales un 10 % son detidos alemáns), e a setecentos catorce mil en xaneiro de 1945. 23 Crf. K. D. Bracher, Hitler et la dictature allemande, Complexe, 1995 (1ª edición alemá, 1969). © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
16
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
II.- A exclusión: 1933-1939 Para o nacional-socialismo, a teoría racial é o medio para transformar o mundo social. A antropoloxía alemá, que se construíra arredor de 1860, fixera da raza o determinante principal do social e do cultural24. Medio século máis tarde, o movemento euxenésico alemán de base racial xa dispón dun asento teórico importante e as súas ideas son compartidas por unha parte da sociedade. O nazismo outórgalle ao euxenismo alemán o aparato lexislativo que precisa aprobando, o 14 de xullo de 1933, a política de esterilización forzada. Vai afectar a máis de trescentas cincuenta mil persoas que entran na cualificación de “doentes hereditarios” e “criminais irrecuperábeis e perigosos”. A “comunidade científica” (psiquiatras e antropólogos) acepta estas medidas de forma unánime. Tendo en conta estas fases, podemos tratar agora as Leis de Nuremberg e inscribilas no marco dunha evolución intelectual que soborda o nacional-socialismo. Neste escenario tamén cómpre situar as lexislacións de exclusión que se van acumulando dende 1936 (as relativas aos “asociais”) que conflúen na “eutanasia” dos doentes mentais irrecuperábeis praticada nas clínicas alemás entre 1935 e 1938. Séguelle despois o programa “T4” (cfr. infra) e a política racial de exterminio do pobo xudeu. O segundo conflito mundial, inaugurado en Europa en setembro de 1939, levántalle a moral de forma brutal a esta biocracia e ofrécelle un campo de experimentación case ilimitado. Todo apunta a pensar que nun principio non se contemplou de entrada o asasinato en masa. Até a guerra, a política nazi oriéntase cara á exclusión principalmente e a situar os xudeus fóra da lei. A persecución legal, salferida con bafaradas de violencia física e humillacións varias, coñece tres etapas ben diferenciadas. En 1933 derrógase a igualdade legal dos xudeus como cidadáns. Os xudeus son excluídos da función pública, da vida cultural e van ver cómo se lles prohiben pouco a pouco moitas profesións (nomeadamente as liberais). Isto supón a “morte civil”. A segunda etapa, que se pode situar en 1935 coas Leis de Nuremberg (cfr. infra), separa fisicamente os xudeus do resto dos alemáns. E isto supón a “morte política”. A terceira fase conclúe en 1938 coa aplicación dunha serie de medidas de tipo económico que culmina coa segregación e o empobrecemento dos xudeus: e isto supón a “morte económica”. Mentres isto se produce en Alemaña e en Austria, onde os xudeus son identificados, clasificados, fichados e situados fóra da lei común antes de setembro de 1939, o mundo occidental protesta25 pero non actúa. Deste
24
É o que tamén proclama na mesma época ou pouco despois a escola francesa que se constitúe arredor de Vacher de Lapouge, Soury, Le Bon... 25 Case non hai boicot comercial até novembro de 1938. © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
17
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
abandono case total dos xudeus á súa sorte, Hitler conclúe prudentemente que, chegado o momento, ha poder ir máis lonxe. Os funcionarios xudeus alemáns perden a súa condición a partir de abril de 1933. No mesmo ano, os avogados xudeus son dados de baixa nos seus colexios. En xullo de 1938, os médicos xudeus teñen que solicitar autorización para o exercicio da súa profesión e restrinxir a súa práctica a unha clientela exclusivamente xudía. Practícase a grande escala a expropiación legal da comunidade xudía (“arianización”). Para iso definiuse previamente e polo miúdo qué era o que se entendía por “empresa xudía” qué cumpría “arianizar”: pode ser aquela na que exista un propietario xudeu aínda que só conte con un xudeu no seu consello de administración ou ben aquela na que exista un xudeu que posúa máis do 25 % do capital ou menos de 50 % dos votos. O 14 de xuño de 1938, o ministro do Interior, Frick inaugura o proceso de “arianización forzosa” que lle permite vender a crédito as empresas xudías ás clases medias alemás pasando previamente pola transferencia desas empresas ao Estado que as paga mediante bonos do Tesouro Público. Isto é dabondo para consolidar o asentamento social do réxime. O antisemitismo satisfai deste xeito os intereses económicos dunha parte da poboación de forma inmediata e concreta, coma se se tratase dun substituto da política social que anos antes o nazismo lles tiña prometido ás clases medias e populares. A política de “arianización” acelerouse en 1938 en medio da preparación da guerra. O decreto do 26 de abril de 1938 prescribía que os xudeus declarasen todos os seus bens. Göring, delegado do “Plano cuadrienal” dispono “conforme ás necesidades da economía alemá”. De abril a novembro de 1938, os servizos do Reich reteñen dous dos sete mil millóns de marcos do total de “bens xudeus” declarados en nome dos intereses da economía alemá. Despois da Anschluss26 (anexión), en Viena a “arianización” adopta unha forma inmediata e salvaxe que se tornará no modelo a seguir noutras rexións do Reich e, máis tarde, na Europa ocupada: os propietarios xudeus de apartamentos27 son explusados sen ningunha compensación e sen realoxamento. Dende abril de 1939, o inquilino xudeu é desposuído de todos os dereitos con respecto ao seu propietario. No eido do transporte, aplícaselles a mesma política de esganamento: en decembro de 1938, retíraselles o carné de conducir aos xudeus. En materia económica, as empresas xudías e os traballadores xudeus autónomos teñen que deixar de traballar antes do 31 de decembro de 1938. 26
As reaccións da poboación xudía á Anschluss están marcadas polo desespero: nas dúas últimas semanas de 1938 calcúlanse douscentos vinte suicidas. E a política levada a cabo na Ostmark (nome de Austria no Reich Hitleriano), extremadamente brutal, confirma todos os temores. 27 Pertencían a propietarios xudeus setenta mil apartamentos, é dicir, un 10 % das vivendas en Viena; máis có número de vivendas sociais construídas pola “Viena vermella” entre 1919 e 1933 (sesenta e catro mil). O antisemitismo como substituto da política social... © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
18
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
No mes de novembro, tiveran que pechar as tendas que traballaban ao detalle, e o 3 de decembro déuselle a orde aos propietarios xudeus de venderen os bens que lles quedaban. O traballo xudeu xa non tiña ningunha protección social. Deste xeito aplicóuselles aos xudeus unha política salarial específica28. Colle peso a idea de que cómpre “marcar” aos xudeus para recoñecelos. En xaneiro de 1938, anúlanse todas as modificacións que se realizaron no rexistro civil antes de xaneiro de 1933. En agosto de 1938, todo xudeu estaba obrigado a engadirlle “Israel” ao nome propio no caso dos homes, e “Sara” no caso das mulleres. O réxime ditou dúas mil disposicións e decretos antixudeus en doce anos só no territorio do Reich. A exclusión política: as Leis de Nuremberg, 1935.En 1933, o sistema xurídico ao servizo do nazismo tenta definir “o xudeu”. Tendo como único criterio a relixión, o nazismo non recoñece máis ca os “non-arios” nun primeiro momento. Unha definición que resulta insuficiente para os fins da exclusión, por iso Hitler ordenoulles aos xuristas e aos especialistas da “cuestión xudía” que preparasen o decreto que levará por título “Lei para a protección do sangue e do honor alemáns” no transcurso do Congreso do partido nacional-socialista de setembro de 1935 en Nuremberg. O decreto foi redactado en dous días para posteriormente ser aprobado o día 15 de setembro de 1935. O xudeu defínese polos seus ascendentes (“ter tres avós xudeus polo menos”), logo a lei precisa que como non pertence á “raza aria” (o “sangue e a terra”) non pode ser cidadán. Deste xeito, as Leis de Nuremberg separan os cidadáns do Estado (os xudeus) dos cidadáns do Reich (co resto dos alemáns). Estas medidas lexislativas son a primeira manifestación do racismo “de razón” que Hitler arelaba en 1919. Prohibíronse os casamentos e as relacións sexuais entre xudeu e nonxudeu : estas relacións cualificáronse como “manchas” e caen baixo a denominación de “crimes de profanación racial”. Os xudeus non eran cidadáns do Reich (é dicir, cidadáns “de sangue”) polo tanto non tiñan dereito a luciren as cores alemás. En fin, a lei distingue os “xudeus plenos”, situados fóra da nación, dos “xudeus parciais” para os que se pon en marcha un inextricábel sarillo lexislativo.
28
A partir de 1940, os xudeus son excluídos da política social: vacacións pagadas, axudas familiares, asistencia para organizar os funerais, indemnizacións por accidentes de traballo, baixas por enfermidade e pensións de xubilación.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
19
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
III.- O abandono: dende a conferencia de Evián á “Noite de Cristal” 1. A Conferencia de Evián: xullo de 1938.- O contexto europeo é daquela amplamente xenófobo e nalgúns casos antisemita. A Francia do Fronte popular crea unha subsecretaría de Estado para a inmigración en 1937, restrinxe a lei de asilo en 1938 e en xaneiro de 1939, abre en Rieucros (Lozère) un campo de concentración para “estranxeiros indesexábeis”. Estados Unidos non amplía os seus quiñóns de inmigración e acolle menos refuxiados ca Francia; en Europa Oriental, Polonia manifesta en canto pode o seu desexo de librarse dos seus xudeus. Para responder á cuestión dos refuxiados convócase en Evián (Francia) unha conferencia internacional, entre o 6 e o 15 de xullo de 1938, na que participan trinta e dous estados (despois de que Suíza eludise o asunto). Hai ausencias significativas: a URSS, Checoslovaquia e Italia non están representadas mentres que Hungría, Romanía e Polonia só envían uns “observadores” malia contaren coas comunidades xudías máis numerosas. Da conferencia resulta a creación dun “comité intergubernamental para os refuxiados” con sede en Londres ao que se lle encomenda unha “misión de exploración” perante as autoridades alemás. Ante a falla dun lugar de asilo, ante a falla dunha apertura real das fronteiras e ante a falla de vontade por atopar unha solución, o comunicado final conclúe que ninguén lle discute a Alemaña a soberanía respecto dos seus nacionais. Un memorando do goberno francés dirixido ao ministro de Asuntos Exteriores do Reich en outubro de 1938, precisa que “ ningún dos Estados lle discute ao goberno alemán o dereito absoluto que ten para tomar medidas verbo dalgún dos seus nacionais, medidas que son da súa competencia en tanto en canto as realiza no marco do exercicio da súa soberanía”. Unha sondaxe realizada polo Instituto Gallup a finais de 1938 traduce este clima xeral. Perante a pregunta: “vostede aceptaría que os Estados Unidos lles abrisen as súas portas aos refuxiados europeos con máis largueza?” un 87 % das persoas preguntadas responden que non, un 5 % contesta que si e un 8 % non sabe ou non contesta29. Suíza féchalle a fronteira aos refuxiados xudeus en marzo de 1939. A tarefa para identificar os xudeus resultaba fácil porque Alemaña, dende un ano antes, marcaba os pasaportes do candidato ao exilio cun carimbo ben grande e ben visíbel no que se lía XUDEU. “O mundo semella que está dividido en dúas partes: os lugares nos que os xudeus non poden vivir e os lugares aos que non poden entrar” declaraba en 1936, Haïm Weizmann, destacado dirixente do movemento sionista. O episodio do barco SaintLouis no ano trinta e nove ilustra este abandono: transportaba uns centos de 29
Citado por R. Thalmann en Dix Leçons sur le nazisme, Complexe, p. 221.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
20
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
refuxiados xudeus procedentes de Alemaña e como non atopaba ningún porto de acollida nin ningún país do mundo que estivese disposto a recibilos30 vese na obriga de desembarcar en Anveres... En medio deste abandono xeral das nacións, a Axencia Xudía, “executivo” do movemento sionista, tenta negociar co poder nazi a saída dun certo número de xudeus alemáns. O acordo asínase en agosto de 1933 e denominarase haavara que en hebreo significa “transferencia”. O convenio permite que entren en Palestina sesenta mil xudeus31; aquí non se bota a conta do que se perde co espolio ao que son sometidos eses xudeus e os seus bens nin que se mellora o balanzo das exportacións alemás. Este negocio entre sionistas e nazis continua até 1939, aínda que suscita violentas polémicas e illa o Yishuv32 no seo do mundo xudeu no que atinxe á actitude que cómpre adoptar fronte o nazismo. 2. A “Noite de Cristal” en Alemaña e en Austria33. O día 7 de novembro de 1938, Goebbels percibe o sinal e o pretexto para un xigantesco pogrom co asasinato en París do conselleiro da embaixada alemá Von Rath34, cometido por un mozo xudeu polaco refuxiado de Alemaña chamado Hershl Grynzpan35. Ao día seguinte, o xornal do partido nazi Völkischer Beobachter facíalles un chamamento aos seus dirixentes para que organizasen reunións antisemitas en todo o Reich. Von Rath morre mentres se celebraba en Múnic a tradicional conmemoración nazi do 9 de novembro. Hitler abandona o lugar sen pronunciar o discurso esperado. Daquela, Goebbels pronuncia unha violenta diatriba antisemita: é o sinal do pogrom que se debía perpetrar sen que o NSDAP aparecese en primeiro plano e polo tanto, non fose sinalado como o incitador. Entre os pogromistas36 están en primeira ringleira axentes provocadores, axudados polos xefes do partido e polas organizacións nazis (entre as cales se atopaban as mocidades Hitlerianas e os SA aos que axiña se lles xuntan as SS). 30
O Joint Distribution Commitee solicitoulle á Axencia Xudía que lles cedese aos refuxiados certificados de inmigración sobre a cota da que dispoñía (restrinxida, en verdade, polo poder británico). A Axencia rexéitao. 31 Entre 1933 e 1939. 32 Comunidade xudía en Palestina antes da independencia do Estado de Israel. 33 En marzo de 1938, coa Anschluss un total de cento oitenta e cinco mil xudeus pasan a estar baixo o control do Reich. 34 Von Rath morre das súas feridas o 9 de novembro de 1938. 35 Grynzpan, de 17 anos, quixo reaccionar aos sufrimentos que o poder nazi lle infrinxía á súa familia. O 30 de outubro anterior, o goberno alemán expulsara a quince mil xudeus polacos (deixándolles levar unicamente unha maleta e dez marcos a cada un...) de volta a Polonia, que non quería saber nada deles. Estes expulsados, abandonados por todos, quedaron en terra de ninguén entre os dous países. 36 A “Noite de Cristal” non é a primeira manifestación de agresión aberta contra os xudeus, contrariamente á idea recibida máis estendida. Durante o verán de 1938, as sinagogas de Múnic, Nuremberg e Dortmund foran dinamitadas. © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
21
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
Dende a noite do nove de novembro ao serán do día dez, os agresores bótanse ao asalto das sinagogas (rouban, saquean e incendian duascentas sesenta e sete), das casas da comunidade, das institucións xudías que aínda se matiñan en pé e incluso dos lugares privados (rouban en casas e apartamentos e destrúen setenta e cinco mil tendas). Asasinan a case un cento de xudeus, varios centos resultan gravemente feridos e violan mulleres malia a prohibición racial, en fin, desencadéase o sadismo. Os nenos xudeus son expulsados dos orfanatos. Arrestan a trinta mil homes, dos cales once mil son enviados a Dachau e preto de dez mil, a Buchenwald: é o primeiro internamento masivo de xudeus debido a súa condición37. En Austria o pogrom aínda é máis brutal ca no “antigo Reich “: destrúense corenta e dúas sinagogas, asasinan a vinte e sete xudeus e un cento resulta gravemente ferido. Arrestan a seis mil cincocentas persoas, a meirande parte das cales se envía a Dachau. Para “reparar os danos”, a comunidade xudía é condenada a pagar unha multa de mil millóns de marcos (catrocentos millóns de dólares ao cambio oficial) que se deducen dos sete mil millóns en bens xudeus bloqueados dende 1938. Os nazis bautizan o pogrom como “Noite de Cristal” (polas toneladas de cristais rotos); foi tolerado co silencio occidental (o fracaso da conferencia de Evián, cfr. supra), pero suscita tanto en Europa como nos Estados Unidos indignación e abatemento, aínda que non modifique nin unha miga as políticas de inmigración a prol dos refuxiados xudeus. A ausencia de ordes formais e o desencadeamento da violencia poden ofrecer a falsa impresión de que se tratou dun motín espontáneo, de feito, a meirande parte da poboación reproba esa violencia e a miúdo resulta impresionada38. Pero hai poucas voces que se ergan para denuncialo, as igrexas por exemplo, non realizan ningunha protesta pública. O réxime nazi decídese a non seguir por esta vía cando se conciencia da repercusión nacional e internacional do acontecemento. Así, a “Noite de Cristal” anuncia a escuridade do proceso legal, burocrático e discreto que ha ser a “solución Final”. Sen embrago, a “Noite de Cristal” provoca unha reacción querida polo poder dende 1933, a saber, a expulsión. Foxen de Alemaña, entre 1933 e 1938, cento cincuenta mil xudeus (dos cincocentos mil censados en 1933), deste xeito chegado 1939, xa emigrara preto da metade da comunidade xudía ... 37
Destes trinta mil internos, de idades comprendidas entre os dezaseis e os oitenta anos, van perecer uns dous mil das sevicias sufridas durante os meses seguintes. 38 Un documento das SS de Austria rexistra inmediatamente despois dos feitos: “O coñecemento en detalle destas agresións tivo unha mala influencia sobre o ambiente xeral. Deste xeito, a boa acollida que inicialmente se lle reservou á acción foise cuestionando logo progresivamente” (citado en G. Botz, La politique nazie d’extermination, op. Cit., p. 217). © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
22
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
Despois das primeiras persecucións emigran trinta e sete mil xudeus. Entre 1934 e 1937, rexístranse arredor de vinte e cinco mil saídas anuais: a metade destes exiliados refúxianse en Europa Occidental (en Francia sobre todo) e un cuarto atopa asilo en Palestina. A política de emigración que preconiza o Reich acelérase coa Anschluss en marzo de 1938. No mes de abril créase en Viena o centro de emigración xudía, á fronte do cal se atopa o axudante-xefe SS Adolf Eichmann, quen en seis meses organiza a semiexpulsión de preto de corenta e cinco mil xudeus, isto é, un cuarto da comunidade39. A consigna é “provocar a saída”. Despois da “Noite de Cristal”, Hitler confíalle a Göring a responsabilidade da “cuestión xudía”. Éste encárgalle a Frick, ministro de Interior, o 24 de xaneiro de 1939, que “organice por todos os medios posíbeis a emigración dos xudeus fóra de Alemaña”. O mes de xaneiro dese mesmo ano, fúndase en Berlín unha oficina similar á de Viena, a “Oficina central para a emigración dos xudeus” que ha ser dirixida por Heydrich, xefe da policía de seguridade. Co terror reinante, despois da “Noite de Cristal”, aceléranse as saídas e así, entre 1938 e 1939, abandonan Alemaña cento vinte mil xudeus.
39
A día 30 de novembro de 1939 abandonan Austria máis de cento vinte e seis mil xudeus (de cento noventa e un mil). No transcurso da guerra, aínda conseguen emigrar uns vinte e tres mil cincocentos.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
23
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
Capítulo III POLÍTICA CAÓTICA: 1939-1941 I.- As vacilacións 1. O acoramento programado no Reich e en Polonia.- A empresa de destrución do xudaísmo europeo é unha mestura de racionalidade burocrática e de improvisación constante. Os seus funcionarios rara vez ven máis aló da etapa en curso. Nada máis comezada a guerra, planifícase o racionamento e organízase a fame segundo unhas formas esaxeradamente exhaustivas. A partir de decembro de 1939, os xudeus alemáns son excluídos das distribucións especiais de alimentos e logo, en marzo de 1949 dáse a orde de seren identificados marcando cun “J” nas tarxetas de racionamento40. Só poden mercar nas tendas nunhas horas determinadas (en Berlín, dende as 16 ás 17 horas). En setembro 1939, élles imposto un toque de queda dende as oito da tarde e sonlles confiscadas as radios. En novembro, engádense as restricións de desprazamento, tanto no que atinxe a horarios como a lugares, ao tempo que se lles prohibe o uso de transportes comúns en setembro de 1941, e máis adiante, calquera tipo de transporte público (marzo de 1942). En setembro de 1941, o goberno obrígalle a levar a estrela de David a todo xudeu alemán maior de seis anos cosida no lado dereito da roupa e onde se destaque a palabra JUDE en caracteres negros sobre o fondo amarelo41. Nese mesmo momento, e este feito non é casual, prohíbeselles aos xudeus que abandonen o seu lugar de residencia. Un mes máis tarde, a Europa alemá féchase definitivamente á emigración xudía. A política de exclusión é aínda máis brutal en Austria (Ostmark). A partir de outono de 1939, os cento cinco mil xudeus de Viena son reagrupados e amoreados nuns cantos barrios da cidade. Instálase a miseria: a comunidade distribúelles unha comida diaria a máis de trinta e tres mil
40
Logo, a partir de marzo de 1942, a palabra JUDE en diagonal. Prodúcese a coincidencia simbólica de que é o mesmo día en que os xudeus alemáns teñen que devolver as medallas e as condecoracións.
41
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
24
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
persoas42. O proceso de destrución progresiva experiméntase en Viena con máis intensidade, cada etapa prepara e reforza a seguinte. Trátase dunha preparación psicolóxica que abre a vía cara a unha radicalización violenta. Polonia capitula o 25 de setembro e desaparece como Estado despois da invasión realizada por Alemaña o día 1 de setembro e despois de ser tamén invadida pola Unión Soviética o 17 de setembro de 1939. Queda dividida en catro zonas: unha parte é anexionada por Alemaña (Warthegau)43, outra é anexionada pola Unión Soviética, a zona de Vilna anexiónaa Lituania e queda un resto que ocupan os alemáns e que bautizan co nome de “Goberno Xeral”. En outono de 1939, quedan baixo o control alemán un millón novecentos mil xudeus: douscentos mil no Warthegau e un millón trescentos mil no “Goberno Xeral”. Nada máis ocuparen o país, as condicións que os alemáns estabelecen para a poboación xudía están marcadas por unha violencia inaudita. Os máis vellos, que aínda lembran a ocupación alemá de 1914, séntense derrotados. A partir de novembro de 1939, no “Goberno Xeral”, os xudeus son constrinxidos a levar un brazal branco no que debe ir inserido unha estrela de David de cor azul. No Warthegau, deben lucir dúas estrelas na roupa, unha no peito e outra nas costas. Prohíbese calquera cambio de domicilio a partir do 11 de decembro de 1939 e quedan sometidos ao toque de queda dende as 21 horas ás cinco da mañá. Tamén se lles prohíbe o uso dos trens a partir de xaneiro de 1940, téñense que censar obrigatoriamente e nos documentos de identidade debe figurar unha marca especial. As comunidades xudías pequenas (menos de cincocentas persoas) quedan disoltas, as vilas nas que residen son arrasadas e incendiadas, e as “operacións de reagrupamento” dan lugar a brutalidades sistemáticas. Os bens que deixan os xudeus son declarados “abandonados”. Os talleres, as tendas e as empresas téñense que traspasar aos alemáns “étnicos” por un prezo módico. No “Goberno Xeral”, en fin, legalízase o traballo forzado a través do decreto de 26 de outubro de 1939, que en realidade, consiste nunha explotación ilimitada dos xudeus. 2. Emigración e arredamento.- Entre 1933 e 1939 a través da acumulación errática de decisións, a Alemaña nazi busca a saída masiva dos xudeus alemáns. Mais o soño dunha nación judenrein afástase conforme se reforza o III Reich: a Anschluss en marzo de 1938, a anexión dos Sudetes en outubro do mesmo ano e despois do Protectorado de Bohemia e Moravia en marzo de 1939, provoca que tan só nun ano o 42
Basicamente, a poboación dunha idade avanzada: os menores de corenta anos só representan un 15 % da comunidade xudía vienesa. 43 A Alemaña anexiona dous territorios coa calidade de Reichgaue, Dantzig e Wartheland. Este último territorio, situado arredor de Poznan (Posen) e de Lodz (Litzmannstadt), desígnase co termo de Warthegau. © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
25
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
“problema xudeu”, polo menos dende o punto de vista numérico, se convirta para o Reich en algo tan importante como en 1933. Co estouramento da Segunda Guerra Mundial, a “cuestión xudía” adquire unha envergadura excepcional. En setembro de 1939, a data é simbólica, Himmler, xefe supremo da policía e das SS, funda a RSHA44 (Reichssicherheitshauptamt, Oficina central para a seguridade do Reich) e coloca a Reinhard Heydrich na súa dirección. Dentro desta, a oficina IV ten un departamento para a “cuestión xudía” que dirixe Adolf Eichmann, anteriormente responsábel da “emigración” xudía en Viena. Ao someter Polonia como un Estado vasalo (setembro de 1939), Alemaña controla un dos dous centros vitais do xudaísmo europeo e mundial. Ao mesmo tempo, redúcense as posibilidades de emigración masiva conforme se vai prolongando a guerra co Reino Unido (1940-1941). Os responsábeis alemáns intentan en dúas ocasións, polo menos, poñer en marcha un proxecto de “reserva xudía”. En setembro de 1939, un primeiro proxecto de Heydrich prevé expulsar os xudeus en masa das rexións xermano-falantes cara ao distrito de Lublin situado no “Goberno Xeral”. O seu gobernador, Hans Frank, non quere que a súa colonia modelo se convirta nunha “reserva xudía”. Göring, como responsábel da economía alemá non ten mentes de privar os territorios incorporados ao Reich dunha man de obra sometida. Esas dúas resistencias xuntas explican, cada unha no que lle corresponde, o abandono do proxecto de “reserva xudía” en Polonia chamado “proxecto Nizkor”. De feito, en marzo de 1940 prohíbense as deportacións cara ao “Goberno Xeral”. O 25 de maio de 1940, Himmler envíalle a Hitler un memorando que trata da “emigración de todos os xudeus cara a África ou outros lugares das colonias”. Despois da derrota francesa, Eichmann estuda un proxecto de emigración para catro millóns de xudeus cara á illa francesa de Madagascar (50 000 km2) que se realizaría en catro anos, previamente evacuaríanse os vinte e cinco mil colonos franceses... Tal é en substancia o segundo proxecto de emigración masiva coa finalidade de crear unha reserva xudía á cabeza da cal habería un gobernador alemán que á súa vez estaría baixo as ordes de Himmler. A idea non é nova. Polonia xa o tentara en 1937 e comunicárallo ao goberno francés. A convención de armisticio franco-alemán de 1940 prevía a cesión de Madagascar ao Reich, pero a contínua guerra contra os británicos desbarataba os planos iniciais: cómo se traslada a catro millóns de xudeus por vía marítima? Hitler collido entre a espada e a parede (a guerra no Oeste e o “problema xudeu”) escolle a fuxida cara a adiante na única guerra que vale 44
O RSHA está formado pola policía de seguridade, órgano do Estado do que dependía a Gestapo, e a SD, órgano do partido.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
26
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
para el, a invasión da Unión Soviética. Pero a “cuestión xudía”, duplícase en intensidade, porque Alemaña ten daquela, no verán de 1941, o control da meirande parte do xudaísmo europeo. Ademais, a natureza da guerra iniciada contra o bolxevismo, criatura dos xudeus a ollos do antisemitismo europeo, implica a destrución do xudaísmo soviético, é dicir, unha “guerra de exterminio” como puntualiza varias veces Hitler (Vernichtungskrieg). Neste contexto, o proxecto Malgaxe, aparcado dende o outono de 1940, fica oficialmente abandonado en febreiro de 1942. En outubro de 1941, Alemaña cambia totalmente de política e decide prohibir todo tipo de emigración. Con todo, calcúlase en cincocentos trinta e sete mil o número de xudeus que puideron saír de Europa: trescentos sesenta mil do “antigo Reich”, cento corenta e sete mil de Austria e trinta mil de Bohemia-Moravia. II.- Traslados e confinamentos: A morte programada do gueto Durante os primeiros meses da ocupación, a comunidade xudía polaca segue a crer que a tempestade é pasaxeira. Ninguén albisca, nin de lonxe, a “Solución Final”. “E cando tomaron Levenberg45, produciuse unha grande traxedia. O fillo berrou: “deixade o meu pai e collédeme a min no seu lugar!” e ao final colleron aos dous (...) e disparáronlles cadansúas balas na cabeza” (decembro de 1939).” A partir de 1939, conforme ás ordes dadas por Hans Frank, os xudeus son reunidos e amoreados nun barrio da cidade, completamente amurallado e sometido a toque de queda dende as sete da tarde até as sete da mañá do día seguinte. Oficialmente, trátase de controlar o tifo e erradicar o mercado negro xudeu. Oficiosamente, o gueto debe supor a representación da “selección natural” a través da fame, do esgotamento e das epidemias. En Lodz (rebautizado Lizmannstadt) inaugúrase o primeiro gueto en abril de 1940. Axiña virían o de Varsovia (outubro de 1940), o de Cracovia (marzo de 1941) o de Lublin (abril de 1941) e o de Lwow (Lemberg, decembro de 1941), o terceiro en importancia despois do de Varsovia é Lodz. Non existen nin planos de conxunto, nin modelo único para imitar, pero en todos eles o contacto co mundo está moi limitado (o teléfono é case inexistente, féchanse a meirande parte das sucursais bancarias), mentres que dentro, contrariamente á ilusión dos primeiros tempos, a presenza alemá é poderosa grazas á Gestapo e á Kripo (policía penal). A finais de 1941, case todos os xudeus do “Goberno Xeral” están choídos nos guetos e na Unión Soviética xa levan seis meses de asasinatos en masa. 45
Declaración de Zvi Pachter, xuízo a Eichmann, Xerusalén, maio de 1961.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
27
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
1. Lodz e Varsovia.- O gueto de Lodz é un barrio infecto no que se amorean sesenta e dous mil xudeus. Trasládanse alí uns cen mil máis algunhas semanas despois, facendo que a densidade de ocupación nos apartamentos aumentase até seis persoas por cuarto. Dende outubro de 1941, o gueto serve de centro de tránsito para os xudeus deportados do Reich, así como para un certo número de xitanos, constituíndo a última etapa antes do seu asasinato. O amoreamento, a fame e as epidemias producen os efectos que se contaban. En 1941, o gueto recibe 2438 t de fariña, en agosto recibe 1210 t e as racións redúcense46 paulatinamente até a liquidación final en agosto de 1944. Por se non abondase, hai dous organismos que realizan o reparto de alimentos e os “filtran”: primeiro os alemáns e logo, o Consello Xudeu. Este percorrido fomenta favoritismos e corrupción e non é raro que os paquetes de alimentos que chegan intramuros sexan a miúdo consumidos pola policía o gueto. Un cuarto da poboación recluída (duascentas mil) morre no gueto, outras cincuenta e cinco mil desaparecen nas deportacións dos cinco primeiros meses do ano 1942. As deportacións máis masivas teñen lugar entre o 5 e o 12 de setembro de 1942. Shloyme Frank comenta unha destas “Aktion” alemás: “as nais tremían de angustia polo medo que tiñan de que lles arrincasen os fillos, e toleaban subitamente. Os nenos pegábanse ás nais, abrazábanse ás súas pernas e imploraban piedade (...). Descubriron todos os agochos, e os nenos foron abatidos diante dos ollos de seus pais”. No terceiro día da “Aktion”: “O sangue manchaba as rúas. Mortos, mortos e máis mortos. (...) Un terceiro asasino (un tal Schmidt) xuntou a catro nenos, obrigounos a axeonllarse e mandoulles abrir a boca. Os nenos, abriron a boca albos de medo e disparou consecutivamente en cadansúa boca. (...) Non houbo quen botase un berro. Quedaron estendidos no chan, tesos de morte, na beirarrúa da rúa Lagewnicka” 47. A finais de 1942, Lodz devén por defecto, e por razóns económicas (a SS véndelles man de obra xudía servil a numerosas empresas alemás locais) o maior gueto polaco: hai oitenta mil persoas que teñen dereito a racións alimentarias semellantes ás dun prisioneiro e traballan doce horas ao día. O gueto liquídase en 1944, e o seus superviventes son deportados a Auschwitz. 46
“O presidente convocou hoxe os dirixentes de todos os talleres: “Tendes que saber, declarou o presidente, que no gueto xa non queda nada que comer. A razón é que todos os transportes por tren están destinados aos militares, e que cando intento intervir para que nos envíen algúns vagóns de fariña ou de patacas, respóndenme que os alemáns tamén padecen fame. Os militares teñen a prioridade, despois vén a poboación civil alemá, logo os polacos e en último lugar, en caso de que quede algún vagón, nós obteríamos algo” (Shloyme Frank, “Diario do gueto de Lodz”, o 14 de xullo de 1942, en Le Monde juif, núm. 154, maio de 1995, p. 62). 47 En Le Monde juif, maio de 1995, p.79. © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
28
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
Antes da guerra vivían en Varsovia trescentos noventa e tres mil xudeus. En agosto de 1940, os alemáns dividen a cidade en tres barrios (alemán, polaco e xudeu) e o 2 de outubro deciden crear o gueto ao que non van volver chamar “barrio xudeu”. Féchase o 16 de novembro de 1940 despois de ser rodeado por muros altos, encarréirase cara a alí cento trinta e oito mil xudeus a un espazo extremadamente reducido. En 1941, o gueto conta con preto de catrocentos setenta mil xudeus e malia fame omnipresente e as doenzas, a vida é extraordinariamente viva. Esta “sociedade libre de escravos48” desprega unha intensa actividade social. En xaneiro de 1942, as cantinas distribúen setenta mil comidas a mediodía. Os comités dos inmóbeis xestionan os problemas cotiáns, ponse en marcha un ensino clandestino, abeirándose nos yeshivot49 e nos oficios relixiosos. A vida cultural continúa: móntanse obras de teatro e, arredor do historiador Emmanuel Ringelblum existe todo un equipo (Oneg Shabbath, a ledicia do Shabbath...) encargado do arquivo dos documentos que relatan día a día o esmagamento dunha comunidade de preto de medio millón de seres humanos. O mercado negro prospera porque a comida chega en cantidades irrisorias. O gueto morre a modiño grazas á vontade alemá e á pasividade cando non á complicidade polaca. O presidente do Consello Xudeu, Czerniakow, anota en maio de 1941: “Nenos morrendo de fame”. A ración de pan cae a 700 gramos á semana, morren de inanición nas rúas, e triplícase a mortalidade en dous meses. A comezos de 1942, a ración de base cae a 500 gramos de pan á semana. Calcúlase que non baixa do 40 % o número de enfermos que existen permanentemente, dezmados pola tuberculose, a gripe e sobre todo polo tifo. A principios de 1942, o gueto ten un nacemento por cada corenta e cinco mortes. Antes do comezo da “grande acción” de xuño de 1942, o acoramento programado asasinou a oitenta e tres mil persoas. 2. Os Consellos Xudeus.- Os Consellos Xudeus nacen dunha iniciativa alemá50 procedente do “Goberno Xeral” e recollido polo decreto de 28 de novembro de 1939. O fin que persegue é que a propia comunidade xudía se encargue das tarefas administrativas e burocráticas esenciais e específicas como son o censo, o espolio e posteriormente a súa deportación. Xa que logo, o Consello Xudeu é un intermediario entre as autoridades alemás e as comunidades xudías. Dito doutra maneira, os xudeus por entremedias do Consello que lles é imposto teñen que facerse cargo, etapa tras etapa do seu asasinato, pensando sempre que aceptando unha catástrofe 48
E. Ringelblum, en Chronique du ghetto de Varsovie, Paris, Payot, 1995. Escola de estudos relixiosos. 50 E isto despois da creación o 4 de xullo de 1939 da Reichsvereinigung der Juden in Deutschland até a Asociación dos xudeus húngaros do 19 de abril de 1944. 49
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
29
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
pode evitar a seguinte, que sempre semella aínda peor. Unhas veces o Consello51 é nomeado directamente polos alemáns, e outras, que é o caso máis frecuente, está organizado dentro da comunidade a través dos seus xefes tradicionais tanto laicos como relixiosos. Na maior parte dos casos, recolócanse os notábeis xudeus de pre-guerra nas súas funcións que, evidentemente, xa non teñen nada que ver coas da vida comunitaria de antes. O Consello Xudeu cae na trampa: convértese nunha administración municipal de facto, pídeselle que resolva os problemas da autarquía imposta sen darlles os medios que precisan, e facendo que dependa do exterior simplemente para sobrevivir. O abraio organizado polos alemáns favorece o clientelismo e a corrupción. O Consello de Varsovia conta con preto de seis mil empregados, á súa cabeza está o enxeñeiro Adam Czerniakow (1880-1942), antigo presidente da kehilla (comunidade). Ten que xestionar a distribución das tarxetas de racionamento, o reparto da comida nas cantinas populares, o destino dos apartamentos, recadar os impostos e administralos, organizar os medios sanitarios e o traballo interno e externo baixo o control dos alemáns en todos os eidos citados. Mais, o Consello tamén ten para o ocupante a función de desviar a cólera das vítimas contra a xente da súa propia comunidade, uns teñen unha devoción militante admirábel, mentres que outros actúan como verdadeiros oportunistas. A Alemaña nazi destrúe prioritariamente as elites das “nacións escravas” que someten (Polonia, Rusia etc.). Porén, as elites xudías son as últimas en seren eliminadas: o aparello de Estado alemán precisa das instancias comunitarias até o último momento para controlar mellor a unha poboación destinada á aniquilación física na súa totalidade. Os Consellos Xudeus, e a policía xudía máis aínda, suscitan unha reacción violenta porque facilitaron unha obra de destrución que ninguén, en 1940, nin tampouco en 1941, podía entrever na súa amplitude. Quizais Adam Czerniakow, unha das grandes figuras do gueto de Varsovia, comprendeu a magnitude da catástrofe, e por iso decide a finais de xuño de 1942, poñer fin aos seus días tragando unha cápsula de cianuro que levaba consigo. III.- A viraxe do verán de 1941: A primeira fase do xenocidio 1. A creación dos Einsatzgruppen.- Na primavera de 1941, no máis grande dos segredos, créanse catro comandos que cubrirían o espazo da fronte, operando na retagarda do exército e que se encargarían de asasinar a 51
A unha comunidade de menos de dez mil persoas correspóndelle un Consello de doce membros, se sobrepasa a cantidade anterior correspóndenlle vinte e catro membros. © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
30
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
xudeus e a comisarios políticos da Unión Soviética52. Forman os Einsatzgruppen ou “grupos de acción especial”53 arredor de tres mil homes, todos voluntarios, mandados por oficiais de alta graduación, entre os cales se atopan algúns homes da igrexa e intelectuais brillantes. Cada un deles conta entre cincocentos e mil homes. O Einsatzgruppe A depende dos exércitos norte, o B depende do exército do centro, o C do grupo do exército do sur, e o D depende do XI exército (cfr. Mapa I).
Xa non é cuestión de expulsións nin de campo de traballo. O asasinato en masa está programado nuns “operativos de matanza móbiles” (Hilberg). Dos tres millóns de xudeus que habitan nos territorios invadidos a partir do 22 de xuño de 1941, un millón e medio consegue escapar. Os masacres comezan en xuño, e adquiren carácter masivo a partir do mes de agosto. Richard Heydrich, ordena o 17 de xullo de 1941, que se 52
A “particular” natureza desta guerra vese reafirmada polo número de comandantes do exército regular. Así, esta orde do mariscal von Reichenau, comandante en xefe do 6º exército na fronte rusa, o 10 de outubro de 1941: “O fin máis importante da guerra contra o sistema xudeu-bolxevique é a destrución total dos seus medios de acción e a eliminación da influencia asiática na cultura europea. Nesta instancia, as tropas atópanse en presenza de tarefas que sobrepasan a simple rutina militar. O que combate nos territorios do Leste non é só un soldado segundo as normas da arte militar, senón tamén o portador dunha despiadada ideoloxía nacional e o vingador das brutalidades das que foron vítimas os alemáns e os países racialmente vencellados con ela. Por iso o soldado debe comprender as necesidades de vinganza severa pero xusta contra esta humanidade inferior que é a xudería” (en Procès des grands criminels de guerre devant le Tribunal militaire international de Nuremberg, 1947-1949, vol. 4, p. 476). 53 Os Einsatzgruppen non son cousa nova. Foron visíbeis en marzo de 1938 en Austria, en outubro de 1938 nos Sudetes, en marzo de 1939 no resto de Checoslovaquia, transformada en Protectorado de Bohemia-Moravia. Pero é verdade que daquela aínda non se trataba dunha política de asasinatos en masa. © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
31
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
identifiquen entre os prisioneiros de guerra soviéticos aqueles que tivesen responsabilidades dentro do partido bolxevique ou dentro do Estado e, en segundo lugar, que se identifiquen os xudeus. Os primeiros teñen que clasificarse, segundo as súas funcións, en once categorías, e os segundos deberán ser executados sen xuízo. 2. Os “Operativos de matanza móbiles”.- A partir de finais do mes de xuño de 1941, na retagarda da fronte soviética, sucédense os fusilamentos sen interrupción. E contrariamente ao que ocorrerá despois en que vai prevalecer a prudencia, estes masacres aínda non se realizan en segredo. Os Einsatzgruppen capturan a unha poboación xudía composta na maior parte dos casos por mulleres, nenos e vellos, porque a maioría dos homes están servindo no exército vermello e logo agrúpana nos arrabaldes ou en lugares arredados das cidades. Antes de que actúen estes comandos, os invasores organizan un destacamento de “traballadores xudeus” que empregan para cavar os foxos comúns e ao mesmo tempo preparan un cordón policial arredor da vila ou do barrio. A maior parte dos xudeus acoden ao lugar en que son convocados, algúns agóchanse, pero se son descubertos fusílanos in situ ou quéimanos vivos54 nas súas casas. Dende o lugar de concentración e en grupos de cincuenta a cen persoas, a pé ou en camión, conducen ás vítimas ao lugar do masacre sen que entre elas medie moita distancia. Unha vez que chegan ao lugar, íspense e colócanse na beira do foxo, reciben sucesivas raxadas de disparos, caen enriba dos corpos dos primeiros caídos e van agonizando baixo o peso dos seguintes, por veces, algúns quedan horas enteiras respirando mentres se desangran. O símbolo desta destrución en masa está representado polos fusilamentos de Babi Yar en setembro de 1941. O exército alemán entra en Kiev o 19 de setembro de 1941, dez días despois (entre os días 29 e 30 de setembro), o comando do Einsatzgruppe C masacra a trinta e tres mil setecentos setenta e un xudeus, non moi lonxe desa cidade ucraína, na canteira de Babi Yar. Os einsatzkommandos alemáns vixían e colocan en ringleiras os xudeus, teñen como axudantes aos ucraínos que destacan pola súa brutalidade, condúcenos ao lugar e fórzanos a espirse e a entregarlles os seus obxectos de valor. Logo lévanos, sempre espidos, a unha canteira de 150 m de lonxitude, 30 m de ancho e 15 m de profundidade. Kurt Werner, membro do comando especial SK 4a descríbeo así : “ (...) Despois de chegar ao lugar da execución, tiven que baixar inmediatamente ao fondo da foz cos meus camaradas. Non houbo que agardar moito para que fosen conducidos alí os primeiros xudeus e baixasen a aba. Os xudeus tiñan que deitarse e coa cara pegada á terra. No fondo do foxo, os executadores foron 54
Como o caso de Minsk. Outros foron afogados (Mar Negro).
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
32
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
divididos en tres grupos duns doce homes. Todos os xudeus foron conducidos ao mesmo tempo perante os pelotóns de fusilamento. Os seguintes tiñan que deitarse enriba dos corpos dos que acababan de ser executados. Os verdugos púñanse detrás deles e abatíanos cunha bala na caluga. Aínda hoxe me lembro que sentaban co arreguizo que lles producía veren os cadáveres ao chegaren á beira do foxo. Moitos deles daban en berrar arrepiados”55. Masacres a gran escala tamén as perpetra o exército romanés cando ocupa Odessa o 16 de outubro de 1941. Once días máis tarde, os partisanos soviéticos fan estourar o seu cuartel xeral. As represalias romanesas abátense sobre os xudeus que deben entregar un refén por familia no mesmo momento. O 28 de outubro de 1941, nos días seguintes ao atentado, fusilan a dezanove mil persoas en Odessa, mentres que a algúns quilómetros de alí, amorean a outros trinta mil dentro duns inmensos almacéns e ametrállanos para finalmente queimalos vivos. Estas matanzas esporádicas non afectan unicamente ao territorio soviético, de xeito que moitas pequenas comunidades xudías de Polonia son aniquiladas da mesma maneira entre 1942 e 1943 : por exemplo, a matanza de Jozefow, unha aldea situada ao sudeste de Lublin no “Goberno Xeral” perpetrada o 13 de xullo de 1942, polo 101 batallón de reserva da policía alemá. Un destes policías, Wilhem G. describe a acción : “Comezábamos a disparar á altura da vista. Cando algún de nós apuntaba moi alto, estouraba todo o cranio e saían voando por todos os lados miolos e ósos. Daquela dixéronnos que colocásemos a punta da baioneta na caluga.”56. Outro verdugo precisa: “Disparando así, a queimarroupa, a bala daba na cabeza da vítima e collía unha traxectoria de tal que se levaba por diante o cranio enteiro, ou polo menos, a parte de atrás da caixa cranial: o sangue, as lascas de ósos e os miolos esparexíanse por todos lados e mesmo salpicaba aos que disparaban”57. Dos cincocentos homes que formaban a tropa de Josefow, rexeitaron formar parte daquela matanza unha ducia deles e iso que o comandante do batallón lle deu esa posibilidade a todos. Foron poucos e raros os casos nos que se produciu o rexeitamento a obedecer as ordes, e dos casos coñecidos, en situacións como estas, non houbo sancións. “(...) No entanto, o suboficial de artillería Kosar atopoume neste lugar e ordenoume que participase na execución como previamente se decidira. E eu negueime, porque non podía abrir fogo sobre uns homes sen defensa, eu non quería ser un asasino (...) Eu non sufrín ningún tipo de 55
En Pour eux, “c’était le bon temps”. La vie ordinaire des bourreaux nazis, Ernest Klee, Willy Dressen, Volker Riess, Plon, 1990, p.61 (1º edición alemá 1988, traducido do alemán ao francés por Catherine Métais-Bührendt). 56 En Christopher Browning, Des hommes ordinaires, Les Belles Lettres, 1994, p. 90. 57 ibídem, p.90-91 © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
33
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
represalia, como consecuencia da miña negativa a formar parte do pelotón de execución.” 58. A “caza do xudeu” (a expresión pertence a un dos asasinos) prosegue en 1942 e 1943, “era o pan de cada día”59. O exército regular non só asiste ás matanzas, senón que moitas veces lles ofrece un grande apoio aos asasinos tal e como se produce en Serbia, en Bielorrusia, en Rusia, en Ucraína e nos Países Bálticos: “Mesmo chegou a ocorrer que un dos membros da Wehrmacht nos quitase das mans a carabina e el mesmo disparase en vez nosa no pelotón de execución”60. Dende finais de xuño de 1941 ao mes de xaneiro de 1942, os Einsatzgruppen asasinan a oitocentas mil persoas61. Até finais de 1942, o resultado en número de mortos dos Einsatzgruppen acada a cantidade dun millón trescentas mil vítimas xudías. Pero as testemuñas son moitas e molestas, comezando polas do exército regular. Ás veces aos asasinos dáselles por falar, sobre todo, cando están demasiado bébedos para continuar abatendo xente. O método aínda
58
Un testemuño entre outros tantos, como o dun membro do 3º escuadrón do II destacamento da policía montada que conta as execucións dos xudeus perpetradas en Hrubieszow, na URSS, en 1941... (en Pour eux..., op. cit., p.72). 59 En Browning, Des hommes ordinaires, op. cit., p. 169. Velaquí unha lista, incompleta polas carencias que presentan os arquivos, extraída dos informes secretos e diarios dos batallóns de policía que operan na Rusia Meridional (en Des hommes ordinaires, p. 32-33): - 19 de agosto de 1942: o 314 batallón fusilou vinte e cinco xudeus. En Slavuta, o 45 batallón fusilou cincocentos vinte e dous xudeus; - 22 de agosto: o 45 batallón fusilou sesenta e seis xudeus na primeira acción e catrocentos setenta e un na segunda. - 23 de agosto: o 314 batallón fusilou trescentos sesenta e sete xudeus nunha “acción de limpeza”. - 24 de agosto: o 314 batallón fusilou douscentos noventa e catro xudeus, o 45 batallón fusilou sesenta e un xudeus, o “escuadrón de policía” (policía a cabalo) cento trece xudeus; - 25 de agosto: o rexemento de policía da rexión Sur fusilou mil trescentos vinte e catro xudeus; - 27 de agosto: segundo un informe, o rexemento de policía da rexión Sur fusilou cincocentos corenta e nove xudeus e o 314 batallón fusilou sesenta e nove xudeus. Un segundo informe apúntalle na conta do rexemento de policía da rexión Sur un total de novecentos catorce xudeus fusilados. - 28 de agosto: o reximento de policía da rexión Sur fusilou trescentos sesenta e nove xudeus, etc. 60
Erich Heidborn, membro do comando especial 4a (citado en Pour eux..., op. cit., p.116). Exemplo do balance do Einsatzgruppe A que operaba nos Países Bálticos e na Rutenia branca, a primeiros de febreiro de 1942. Execucións: - xudeus: 229 063 (95’3%) - comunistas e partisanos: 9 400 (3’9%) - enfermos mentais: 1 635 (0,7%) - “Especiais”: 312 (0’1%) (en H. Krausnick e H.-H. Wilhelm, Die Truppe des Weltanschauungs-krieges. Die Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei und des SD 1938-1942, Stuttgart, DVA, 1981, p.607).
61
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
34
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
non está preparado de todo, estima Himmler cando visita62 Minsk cara ao 15 de agosto de 1941. Cómpre que o proceso de asasinato masivo sexa máis rápido, máis discreto e menos desmoralizante. De aí que naza a idea por experimentar cos camións de gas uns meses máis tarde. Sen embargo, dende o punto de vista dos asasinos, a operación constituía un éxito grazas á colaboración do exército regular, á actitude da poboación local que, por veces, actuou como unha axudante dos alemáns (tal é o caso dos países Bálticos e de Ucraína) e, grazas tamén á parálise que sufrían as vítimas civís, composta maioritariamente por mulleres, nenos e vellos que estiveron mal informados durante moito tempo da realidade nazi por causa da propia censura soviética, e que, en fin, foron abandonados por todos. IV.- A decisión do xenocidio63? Mentres se producen estas carnicerías, Alemaña fecha as fronteiras do continente e comeza a aplicar ao conxunto do xudaísmo europeo a política do asasinato masivo. Desta decisión64, que tomou Hitler, e da que quedaría unicamente unha mostra verbal, consérvase un documento do ministro de Interior Göring, redactado por Eichmann con data de 31 de xullo de 1941, e dirixido a Heydrich, xefe do RSHA: “(...) Polo presente, trasládolle a encomenda de que se tomen todas as medidas preparatorias necesarias, sexan estas de carácter organizativo, de aplicación ou de medios materiais, conducentes a obter unha solución total para a cuestión xudía na zona de influencia alemá en Europa (...)”. Estaba previsto que a guerra contra a Unión Soviética durase uns meses, e así o exército de terra fixara o remate da mesma para mediados de setembro. A comezos de 1941, escurécense estes horizontes porque xa non hai posibilidade de estar en Moscova o 15 de agosto e terminar a guerra o 1 de outubro como Hitler desexara e predicira. Nos seus monólogos de agosto e de setembro de 1941, a Hitler vólvelle a remoer a lembranza da desfeita de 191865.
62
Despois desta visita, Himmler encárgalle a Nebe, xefe do Einsatzgruppe B, que busque un medio de execución “máis humano” (para quen?). 63 A palabra forxouse a finais da guerra (cfr. cap. VI). 64 Hai que falar dunha única decisión ou máis ben dun proceso de decisión complexo como preconiza Marlis Steinert? (en Hitler, Hachette, col. “Pluriel”, 1992, p. 482). 65 En presenza de Heydrich e de Himmler o 25 de outubro de 1941: “Esta raza criminal ten na conciencia os dous millóns de mortos na Primeira Guerra Mundial e agora a centos de miles. Que non se me diga que non podemos envialos ás lameiras. Quen se ocupa dos nosos homes?” (citado por Marlis Steinert, op. cit., p. 488). © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
35
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
Quizais sexa sobre finais do mes de setembro de 1941, sobre este fondo de angustia psicótica característica do panxermanismo66, cando Hitler, obsesionado polo medo dunha derrota, toma a decisión de aniquilar masivamente os xudeus de Europa. A guerra do Leste permítelle poñer en práctica a política que levaba degorando dende había tempo. Coa viraxe que experimentaron os Einsatzgruppen na segunda quincena de agosto de 1941 confírmanse os alicerces ideolóxicos e militares da decisión. Entre o 22 de xuño e o 15 de agosto de 1941, os Einsatzgruppen asasinan arredor de cincuenta mil persoas a razón de vinte e cinco mil persoas ao mes. Pero dende mediados de agosto a mediados de decembro de 1941, acada un total de catrocentas cincuenta mil execucións, isto é, a razón de cento dez mil ao mes. Os xudeus “pagan”o fracaso da guerra lóstrego. Podemos, pois, ver que se producen dous momentos “nas” decisións que conducen ao xenocidio: o primeiro, a mediados de agosto de 1941, determina o asasinato de todos os xudeus soviéticos. E o segundo, probablemente despois do 20 de setembro de 1941, que decide o masacre de todos os xudeus de Europa. De feito, entre mediados de setembro e mediados de outubro de 1941, a trampa vaise tecendo sobre os xudeus de Europa. O 23 de outubro de 1941, prohíbese a emigración dos xudeus en todos os países de Europa (e non unicamente aos xudeus do Reich). A finais do mesmo mes comeza a construción do campo de exterminio de Belzec, en Polonia. Estamos a 18 de novembro de 1941, Rosenberg recibe a prensa e declara “confidencialmente” que a “cuestión xudía” pasa polo “exterminio biolóxico de todos os xudeus de Europa”. Once días máis tarde, Heydrich envía a convocatoria para a conferencia de Wannsee prevista inicialmente para o 9 de decembro de 194167. O destino do xudaísmo europeo quedou selado coa invasión da Unión Soviética. Da mesma maneira, o destino dos exércitos alemáns ditaba o dos xudeus de Europa. Fose cal for o resultado da guerra armada, se fose desfavorábel, evitaríase a “puñalada” de 1918, acabando polo menos co pobo xudeu. E se fose favorábel, existiría a posibilidade de rematar co problema non só porque as posibilidades de emigración fosen inexistentes, senón e sobre todo, porque o control da case totalidade dos xudeus de Europa ofrecía a ocasión68 de eliminalos definitivamente. 66
O 26 de xullo de 1941, Hitler arenga con novas directivas propagandísticas: “O pobo ten que saber que Alemaña combate nestes momentos pola súa simple existencia e que nós temos que escoller entre unha liquidación absoluta da nación alemá e a dominación do mundo.” 67 Durante o xuízo en que estaba sendo xulgado en Xerusalén, Eichmann declara que fora informado dunha orde de exterminio dos xudeus para “dous ou tres meses despois do 22 de xuño de 1941”. Convocado por Heydrich, oíu a seguinte frase: “O Führer ordenou o exterminio físico dos xudeus, isto díxomo así. E como se quixese agora controlar o efecto das súas notas, fixo unha longa pausa, contrariamente ao que adoitaba facer. Aínda hoxe me lembro” (en Das Eichmann Protokoll, Frankfurt, Ullstein, 1984). 68 En marzo de 1942, o especialista da “cuestión xudía” no Ministerio de Asuntos Exteriores do Reich, Franz Rademacher, solicita un axudante máis para o departamento de “Asuntos Xudeus” por causa do aumento do traballo: “Canto máis inminente semella a vitoria alemá, máis importante e urxente se fai a © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
36
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
A política racial alemá, radicalízase con sucesivos saltos de 1939 a 1941. A guerra é o fío condutor deste amoreamento de decisións. Cómpre ir máis aló da falsa oposición dos intencionalistas e dos funcionalistas e ter en conta, tanto as achegas como os puntos débiles destas dúas teses. Os funcionalistas subestiman que existise un plano ideolóxico preconcibido, non só por parte do nazismo, senón tamén de xeito máis amplo daquela nebulosa intelectual forxada na segunda metade do século XIX que mestura ideoloxía volkisch, darwinismo social, euxenese, antisemitismo “biolóxico” e racismo. Os intencionalistas ven mal o proceso dinámico que foi o xenocidio xudeu, e sobre todo perciben de xeito incorrecto a función da guerra como factor de ruptura da política nazi dirixida aos xudeus. V.- O modelo do asasinato masivo : A “Aktion T4” Co paso do século XIX ao XX, Europa enxendrou unha lóxica intelectual que rebaixa a unha parte da humanidade ao rango dos parasitos. Esta evolución intelectual constituíu un terreo propicio para a codificación bioloxizante do rexeitamento. O euxenismo, positivo ou negativo, está habitado pola obsesión da decadencia. A problemática que o desencadea é inseparábel da “cuestión social” que traballa as elites da segunda metade do século XIX. Atafegado polas multitudes e as masas, o euxenismo pensa as clases en termos de raza, e fai que o social se reconvirta en biolóxico. O racismo e o antisemitismo moderno, tamén chamado biolóxico, alíase co medo ao declive e á dexeneración a través da mestizaxe. Estes estudos inflúen directamente no xurista alemán Binding e no psiquiatra Hoche que publican en 1920, en Leipzig, unha obra titulada “A autorización para poñerlles fin ás vidas que non paga a pena de seren vividas”69. En 1922, publícase un proxecto de lei sobre a eliminación física dos doentes mentais nunha revista de dereito penal. Once anos máis tarde, os nazis están no poder: a lexislación que preparan cristaliza eses ataques difusos e homoxeneiza un pensamento disparatado sobre a euxenese, pero ben vivo nos medios científicos e médicos alemáns de primeiro nivel. O interese pola euxenese mergulla tamén as súas raíces no traumatismo da derrota. Mantíñase que a elite fora asasinada e que sen embargo, os ”febles” e os neuróticos de guerra foron protexidos e coidados. A lóxica da eliminación impregna a unha parte da sociedade alemá, incluso tarefa do Referat; en efecto, cómpre que as cuestións xudías se arranxen antes do final da guerra, só deste xeito chegaremos as resolvelas sen provocar protestas no mundo enteiro” (en L’Allemagne nazie et le génocide juif, op. cit., p. 304). 69 Die Freigabe der Vernichtung lebensunwerten Lebens. Ihr Mass und ihre Form. © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
37
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
antes do advento dos nazis ao poder. A única oposición pública provén da igrexa católica que se centra na política de esterilización70. Dende 1933, o cine de propaganda martela constantemente coa seguinte idea: hai que ter dó, cómpre acabar coas vidas “indignas de seren vividas”. A política de adoutrinamento prosegue na escola71. Dende 1934, diminúese progresivamente as doses de alimentos nos asilos, pero Hitler confíalle a Wagner, xefe dos médicos do Reich, que está esperando pola guerra para desfacerse das “vidas inútiles”. Dende o mes de agosto de 1939, as comadroas, os médicos e enfermeiras están obrigados a declarar os nenos anormais (circular do Ministerio de Interior72) ; xúntanos en grupos especiais e mátanos cunha inxección de morfina-scopalamina, ou déixanos morrer de fame. O “tratamento da fame”, introducido en Baviera en 1942 (a ración diaria é inferior a mil calorías), debe conducir á morte nun prazo de tres meses. Un mes máis tarde, en setembro de 1939, comeza o censo dos doentes mentais. A “Aktion T4”73 inaugúrase na Polonia ocupada en setembro de 1939. A dirección dos asilos de alienados do país confíaselle á administración alemá da Saúde. O 27 de setembro de 1939, as SS comezan a asasinar doentes no asilo de Kocborowo (Conradstein). En outubro de 1939, comeza a segunda fase do masacre coa eliminación, en Neustadt (Prusia oriental) dos doentes mentais procedentes desta rexión e de Pomerania. No “Goberno Xeral”, as operacións sonlle confiadas ao doutor Conti, xefe da seguridade do Reich, quen dá a orde de exterminar a todos os doentes mentais internados nos asilos da Polonia ocupada, ben sexa co gas, ben, máis tarde co “tratamento da fame”. Entrementres se producen estes “experimentos” en Polonia, tamén comeza en Alemaña o masacre dos doentes mentais. Encárganse tres médicos da misión : os doutores Brandt (logo ha ser o médico de Hitler), Bouhler, xefe da Chancelería do Führer, e Linden, especialista dos doentes mentais no Ministerio de Interior74. En outubro de 1939, Hitler redacta a orde (datada en realidade o 1 de setembro de 1939, primeiro día da guerra en Europa) en que lle concede unha “morte misericorde” aos “incurábeis” mentais e epilépticos75... Atópanse en relación directa con este problema de eliminación arredor de trescentos cincuenta e nove médicos e, tamén preto de doucentos alcaldes e
70
Sobre todo coa encíclica Casti Connubii. En 1935, un manual de matemáticas de uso corrente destinado a alumnos de escolas primarias de segundo ciclo, chamado Dorner, presentaba o seguinte problema: “A construción de asilos para alienados esixe seis millóns de marcos, cantas novas vivendas de 15 000 marcos se poderían construír con esta cantidade?” 72 A cursiva é nosa. 73 Nome do código para o número 4 da rúa Tiergartenstrasse en Berlín onde está situado o centro de operacións. 74 A cursiva é nosa. 75 A lei alemá non foi modificada para isto. 71
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
38
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
empregados municipais que foron advertidos destas operacións no transcurso dunha reunión mantida en Berlín o día 3 de abril de 1940. Estas operacións camúflanse. Os responsábeis teñen nomes falsos, os lugares en que se executa o asasinato están codificados. Trátase de seis centros de “eutanasia”, repartidos entre Alemaña e Austria76, onde se reagrupan os “doentes mentais- paralíticos totais - psicópatas- vellos encamados- asociais- portadores de doenzas mentais e enfermidades hereditarias”. O monóxido de carbono fornéceo I.G. Farben. Contrátase persoal especializado e os membros das máis altas xerarquías do Reich son plenamente informados os días 23 e 24 de abril de 1941 no transcurso dunha reunión que ten lugar en Berlín. Ningún xurista desaproba as operacións e os poucos médicos que rexeitan participar na “Aktion” non son sancionados. Os tres médicos- “expertos” da “Aktion T4” (case ningún posúe coñecementos psiquiátricos) teñen que ver a cada doente e encher un formulario para cada un deles. Despois do cal, toman ou non a decisión de “transferencia” cara a un dos centros de “eutanasia”. Entre xaneiro de 1940 e agosto de 1941, estes equipos médicos, formados por SS, asasinan a setenta e un mil adultos en cámaras de gas presentadas como duchas. Queiman os cadáveres por xunto e a cinza mesturada élles enviada ás familias que o piden e ás que previamente se lles enviou unha carta en que se anunciaba a morte do familiar, por causa de pneumonía, paro cardíaco... . Pero o segredo de estado transpira, fanse oír as protestas, en concreto, as do bispo de Münster, Mons. Galen, en agosto de 194177. Hitler renuncia, oficialmente, ao programa “T4” a principios de agosto de 1941, porque teme que coas protestas se cristalice aí unha perigosa oposición, mentres el se embarca na guerra esencial contra a Unión Soviética. En realidade o masacre continúa, sobre todo, nos territorios ocupados, co nome en clave de “Selektion 14f13”. Implica o asasinato de arredor de trinta mil detidos, doentes, “improdutivos” e inválidos. Pero o asasinato de doentes mentais faise de xeito discreto. Até finais da guerra, a “Aktion T4” continúa a realizar o censo dos doentes a cargo dos asilos de alienados, das institucións de Axuda social e das casas de retiro. A “Aktion T4” é a matriz intelectual e técnica do asasinato masivo. A “eutanasia” e a “solución da cuestión xudía” sucédense cronoloxicamente: participan dunha mesma lóxica biolóxica. A morte por gas en Polonia,
76
Grafeneck (letra de código, A), Brandeburg sur Havel (B), Hartheim (C), Sonnenstein (D), Hadamar (E) e Bernburg. 77 O 3 de agosto de 1941 o bispo Galen pronuncia o seu terceiro e derradeiro sermón, o máis duro de todos, contra a “eutanasia”. Cómpre subliñar que durante eses días, sen moitas preocupacións polo segredo, os Einsatzgruppen fusilan milleiros de xudeus soviéticos. © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
39
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
setembro de 193978, induce o procedemento mortal que se usa no “T4” alemán (outubro 1939), e despois no asasinato masivo do pobo xudeu (decembro 1941). Por outra banda, a institución do gueto (1940) e o “tratamento da fame” ao que está sometido induce a unha nova forma de asasinato utilizada pola “Aktion T4” contra os nenos e os adultos. Na primavera de 1942, o Estado pon a disposición do xeneral da SS, Globocnik, responsábel da “operación Reinhardt” (cfr. infra), o persoal técnico da “Aktion T4”, á cabeza do cal figura o capitán da SS, Christian Wirth que se vai converter no organizador dos centros de aniquilación de Treblinka, Sobibor e Belzec. A detención en campos de concentración e o xenocidio están directisimamente relacionados co pensamento totalitario bioloxizante, aquel que sostén o control político absoluto da vida. A “Aktion T4” marca o advento do bio-poder. O xenocidio xudeu, crime biolóxico e crime de Estado, encontra aí a súa fonte directa.
78
Pero o vencello aínda é máis antigo: Alemaña é a primeira nación que asasina en masa con armas químicas modernas empregando gases asfixiantes en 1915.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
40
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
Capítulo IV A “Solución Final” I.- Un asasinato masivo programado 1. Organizar: a “Conferencia” de Wannsee (Berlín), 20 de xaneiro de 1942.- O crime masivo ten que ser pensado, organizado e planificado. Tal é o obxecto da “Conferencia” de Wannsee, prevista inicialmente para o 9 de xaneiro de 1941 (cando os asasinatos con gas xa comezaran o 7 de decembro en Chelmno), pero fora atrasada pola entrada na guerra dos Estados Unidos. Na ausencia de Hitler, o que organiza a “Conferencia” é fundamentalmente Heydrich, reúne a unhas quince persoas entre as cales se atopa Eichmann. As súas notas constitúen a acta oficial da reunión. En Wannsee discútense as diferentes técnicas de “exterminio”: censos, arrestos, transporte, deportacións e execucións (“evacuacións” en linguaxe clave). Os responsábeis nazis teñen que anovar. O xenocidio dos Armenios perpetrado polos turcos é, segundo eles, o anti-modelo do que cómpre levar a cabo. De todas maneiras, aprovéitanse da experiencia acumulada dende 1933 nos tres eidos até daquela non relacionados: emigración forzada despois da expropiación, internamento (o sistema concentracionario está preparado dende 1933), e finalmente, o masacre dos “residentes dos hospitais psiquiátricos”, cometido esencialmente entre 1939 e 1941. A “Solución Final”, da que se fala en Wannsee funde estes tres programas nun só. É moi importante a experiencia adquirida dende 1933 na política do crime de Estado que a Alemaña hitleriana pon a punto para o asasinato de todo un pobo en lugares concibidos para este único fin. O protocolo final de Wannsee, asinado por Heydrich, estipula: “dende agora a emigración cédelle o lugar a outra posibilidade de solución: a evacuación dos xudeus cara ao Leste, solución adoptada co beneplácito do Führer (...). A Solución Final do problema xudeu en Europa ten que serlle aplicada a arredor de once millóns de persoas (...). Dentro do marco da Solución Final do problema, os xudeus teñen que ser transferidos ben vixiados cara ao Leste, e unha vez alí, deben ser destinados ao servizo do © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
41
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
traballo (...). Nin que dicir ten que moitos deles vanse eliminar de seu dado o seu estado de deficiencia física. O residuo que subsista – e que hai que considerar como a parte máis resistente- deberá ser tratada en consecuencia. En efecto, a experiencia da historia demostra que unha vez liberada, esta elite natural leva nela en xermolo os elementos dun novo renacemento xudeu. Coa mirada posta na xeneralización práctica da Solución Final, Europa ha ser varrida de Oeste a Leste.(...).” A conferencia prevé comezar as deportacións das poboacións polos territorios do Reich e do Protectorado, sempre co fin da súa destrución, continuar logo polo “Goberno Xeral”, e concluír, “limpando Europa a eito” de Oeste a Leste79. Non se crea ningún organismo suplementario nin se desbloquea ningún tipo de orzamento especial. Todo corre por conta da administración corrente, comezando polos ferrocarrís dos alemáns, un asunto no que as comunidades xudías se ven espoliadas e obrigadas a pagar polo seu propio rescate, converténdose nos accionistas dos seus propios asasinatos. A máquina de asasinato masivo penetra nos intersticios da burocracia normal. A política do asasinato masivo compenétrase coa sociedade alemá. Oficialmente, a oficina encargada da “cuestión xudía” non é máis ca unha subsección das sete que posúe o RSHA. En realidade, a “oficina xudía”, a sección IV-B4, adquire axiña unha importancia tal que deixa na sombra ao resto das ramas do aparello represivo. Aínda se han de manter outras dúas conferencias dedicadas á “Solución Final”, unha en marzo80 e logo outra en outubro de 1942. 2. Planificar: censar, espoliar e deter.- O proceso burocrático da destrución do pobo xudeu vai constar de catro etapas: identificar as vítimas, confiscar os seus bens, restrinxir a súa liberdade de movementos e rematar coa súa deportación. Nos territorios ocupados do Oeste, os alemáns ordenan o censo dos xudeus perante as autoridades locais, a falta de poder erixir guetos como no Leste. Esta é a primeira medida previa aos arrestos que van seguir aos reagrupamentos nos campos de tránsito, agardando a que se produzan as deportacións cara aos centros de asasinato masivo en 1942. Así, nos Países Baixos, por exemplo, vaise ordenar o censo dos xudeus en xaneiro de 1941, a marcaxe do seu documento de identidade será en xuño e a obrigación de levar a estrela amarela vai ser unha medida que tomen os alemáns en maio de 1942, antes que xeneralicen a medida en toda Europa no mes seguinte. Despois disto, os arrestos e as redadas ateigan os campos de tránsito de Vught, ao Sur, e sobre todo, o de Westerbork no 79
A conferencia tamén trata os “casos concretos” de xudeus alemáns maiores de sesenta e cinco anos que participaron na Primeira Guerra Mundial, de “sangue-mesturados” (Mischlinge), de xudeus casados con un cónxuxe “ario”, e, en fin, de xudeus que traballan nun sector vital para a economía de guerra alemá. 80 O 6 de marzo de 1942, reúnense na RSHA en Berlín para arranxar os “detalles práticos”, entre os que se atopaba a esterilización dos “mestizos” (Mischlinge). © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
42
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
Norte de Holanda. En Luxemburgo, en Noruega e en Bélxica desenvólvese un escenario case idéntico no que se ordena o censo dos xudeus. Ao mesmo tempo que se produce o censo e o alistado forzado, tanto as comunidades xudías como os particulares teñen que rexistrar obrigatoriamente os seus bens. É a primeira etapa do espolio, bautizada co nome de “arianización”. Os administradores arios, axiña asaltan as empresas xudías. Lévase a cabo un plano traballado polo miúdo coa intención de expropiar os xudeus para repatriar todo o botín cara a Alemaña. En Polonia, o saqueo de comunidades numerosas pero pobres pasa pola explotación do traballo servil, é dicir, do traballo forzado, facilitado polos Judenräte, que son os encargados de elaborar as listas de escravos. En cambio no Oeste, onde as comunidades son menos numerosas pero máis ricas, a pillaxe comezará polo espolio dos bens. Os alemáns saquean directamente os bens xudeus (como en Bélxica e nos Países Baixos) pero cando poden prefiren empregar intermediarios locais (como o goberno de Vichy, en Francia). En todos os territorios ocupados, os bens espoliados son retidos en depósito, liquidados e “arianizados” á agarda de seren enviados cara a Alemaña. O espolio sempre se ve referendado pola lei: as novas leis permiten bloquear as contas, confiscar os bens móbeis e inmóbeis, embargar as empresas e anular as disposicións testamentarias anteriores. En Alemaña, toda posesión persoal de máis de cen reichmarks e 50 kg de equipaxe queda confiscada no momento da deportación. O roubo continúa até o umbral das cámaras de gas: as pertenzas persoais amoréanse en almacéns que os deportados bautizan co nome de “Canadá”, o ouro extraído das dentaduras dos cadáveres serven para pagar o asasinato masivo, entre outras cousas, os transportes que a Reichsbahn81 factura como “tarifa de grupo” a partir de catrocentos deportados. 3. Deportar. –As deportacións masivas comezan en 1942. O RSHA e o Ministerio de Transportes (onde só operan funcionarios civís) organizan conxuntamente eses envíos de deportados que sempre terán prioridade sobre calquera outro tipo de transporte mesmo a comezos de 1945. Para acelerar o proceso, eses convois que figuran baixo a rúbrica “trens especiais” algunhas veces aparecen baixo categoría de “trens das forzas armadas” e son rexistrados como calquera outro tipo de tren. Dende outono de 1941 á primavera de 1945, Alemaña organiza setecentos dez convois de deportados dos cales douscentos sesenta corresponden a xudeus alemáns,
81
O mesmo departamento de “trens especiais” supervisa os transportes de vacacións e os convois de deportados.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
43
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
austríacos e checos82; deste cómputo queda excluído o xudaísmo polaco e soviético, cuxas perdas representan dous terzos das vítimas da Shoah. Amoreados en vagóns de mercadorías nos que caberían corenta homes como máximo, reclúen neles a cen e mesmo a cento vinte persoas nun espazo hermeticamente fechado, sen aire practicamente, sen auga e sen alimentos, conxelados en inverno, abafados en verán dentro de vagóns que poden permanecer inmobilizados ao sol durante horas e onde a temperatura pode subir até o 60º C: o asasinato masivo comeza antes de chegar a Polonia. Converxen cara aos centros de aniquilación transportes de toda Europa: do Oeste (Bélxica, País Baixos e Francia), do centro (o Reich de onde saen os primeiros convois, Checoslovaquia, Iugoslavia e Hungría sobre todo) e do Sur (Grecia). Preto de tres millóns de xudeus foron enviados así en “viaxes” que duraban de dous a doce días. En numerosos casos, (como o de Varsovia), as deportacións teñen lugar en condicións abominábeis. Hiwis83 e policías amorean as vítimas. Un dos gardas conta: “ Cando a cousa non ía ben, servíanse de látegos e fusís. Cargalos nos trens resultaba simplemente abraiante. Esta xentiña facía un barullo dos demos, porque cargabamos dez ou vinte vagóns ao mesmo tempo. (...) Unha vez o vagón cargado, fechábanse as portas e remachábase con cravos.”84. Un capitán de policía de Lwow (Lemberg) redacta un informe relativo a un “cargamento” composto de preto de catro mil oitocentos xudeus que foron amontoados a cento oitenta e mesmo duascentas persoas por vagón, enviado o 7 de setembro precedente; para evitar evasións cérranse as poucas aberturas que quedaban; o 10 de setembro de 1942, deciden aumentar o convoi co cal a capacidade total ascende a oito mil duascentas cinco persoas. Ese informe constata que “debido á calor, á sobrecarga dentro dos vagóns, á putrefacción dos cadáveres -no momento da descarga encontráronse unhas dúas mil persoas mortas no tren - e o pánico que aumentaba entre os xudeus fixo o transporte case impracticábel.” 85. No momento de abrir os vagóns precintados, encóntranse moitos mortos e moribundos: esta é a primeira “selección”. Os vagóns descargan sobre unha rampla á que acoden zombis con uniformes raiados, óense as ordes aos berros, “Alle heraus!”, “todos fóra!”. As estacas, os cans e a violencia espantosa dan a impresión de que entran nun universo demencial.
82
Dos Países Baixos saen cento un convois, setenta e nove de Francia, sesenta e tres de Eslovaquia, vinte e seis de Bélxica, etc. 83 Algunhas veces chamados Trawnikis porque foron adestrados neste campo da SS (situado no “Goberno Xeral”, ao Leste de Lublin), son prisioneiros de guerra ucraínos, letóns, lituanos, teimudamente antirusos, antisemitas, recrutados como “voluntarios” pola SS. De aí o seu nome oficial Hilfswillige ou Hiwis. 84 En Des hommes ordinaires, op. cit., p. 128. 85 ibídem, p. 48-53. © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
44
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
Esgotados, sedentos, aterrados, atrapados pola rapidez extrema, como quere a SS, do que se desenvolve ante a súa mirada, paraliza de tal maneira os deportados que se ven incapaces de reaccionar. A rampla baléirase en menos dunha hora, as familias quedan desmembradas e o mundo normal esgázase. “Ningún deles, nin nos seus peores soños, podería ter imaxinado que en tres ou catro horas iría quedar reducido a cinzas”, conta86 Filip Muller, supervivente do sonderkommando de Auschwitz. Moitos dos deportados esgotados ou case moribundos, son conducidos directamente aos foxos onde son rematados. Os que son “seleccionados” para o traballo, pasan a primeira noite en vela. Uns cólganse e outros envelénanse co cianuro que levan consigo. II.- Os centros de aniquilación 1. A “Aktion Reinhardt”.- As matanzas perpetradas polos Einsatzgruppen non son nin eficientes nin seguras nin xeneralizábeis ao resto de Europa. Cómpre matar en masa pero máis rápida e discretamente, como pensara Himmler despois da súa visita aos lugares do masacre en agosto de 194187 e, así, vaise empregar o modelo do “programa T4”. A teor disto, no outono de 1941, os Alemáns levantan en Chelmno, preto de Lodz, un centro de aniquilación mediante “camións de gas”. Dentro destes vehículos, construídos por firmas alemás, como Diamond, Opel-Blitz e sobre todo Saurer, pódense cargar de sesenta a setenta vítimas. Reintrodúcese dentro do camión o monóxido de carbono dos motores diésel, que previamente se prepararan cun tratamento especial na fábrica (a petición das SS). Os xudeus que foron capturados nas rexións dos arredores, son conducidos a lugares relativamente illados, sen endexamais selo na súa totalidade, porque se precisan infraestruturas mínimas. Despois de mandalos espirse, de recoller os obxectos de valor, e do ritual das falsas duchas antes da “reinstalación” máis ao Leste (ou o envío para traballar en Alemaña), as vítimas son obrigadas a subir no camión, onde unha vez que se lles fechan as portas en medio da escuridade, do pánico, da angustia, do desespero, dos berros88, de ataques de vertixe e de náuseas, son asfixiados co gas do motor, estando o camión parado na maior parte dos casos. Consumado o asasinato e unha vez chegado o silencio, o camión arrinca 86
En C. Lanzmann, Shoah, 1985. Despois desta visita, que se produciu entre o 15 e o 16 de agosto de 1941, Himmler decide fabricar tres camións de gas a imitación dos empregados na “Aktion T4”. Os primeiros “ensaios” realízanse o 16 e 18 de setembro de 1941 en Mohilev e en Minsk. Realízanse novos “ensaios” o 3 de novembro de 1941, con detidos do campo de Sachsenhausen. 88 “Os berros ían cada vez a máis, eran demenciais. Berros aterradores” (Sra. Michelsohn, en C. Lanzmann, Shoah). 87
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
45
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
cara ao bosque veciño onde hai un “comando xudeu do traballo” que abre as portas, descarga e amorea os cadáveres diante dun foxo que eles mesmos prepararon de antemán. Algúns camións poden facer catro ou cinco traxectos ao día, pero o procedemento aínda non é satisfactorio: “nin o alcol nin os discursos nin os camións de gas, conseguen tranquilizar de todo a conciencia dos verdugos”89. Chelmno é o primeiro deses centros de aniquilación, comeza a “funcionar” o 8 de decembro de 1941 e está case exclusivamente90 destinado a masacrar os xudeus do Warthegau, lugar ao que deportaran tamén a outros xudeus do Reich e a xitanos. Para este fin empréganse tres camións de gas. Despois da guerra, conta Kruszczynski, un dos residentes do lugar: “Observaba os convois de xudeus e a maneira de tratalos era dunha crueldade sen exemplo. Estaba prohibido darlles auga. Os máis febles ou os que andaban arrastrándose eran abatidos. (...)Despois da pasaxe dos convois, a poboación local atopaba polos camiños ouro e obxectos preciosos”. As vítimas sabían que eran conducidos á morte. Segundo conta un dos membros dos kommandos : “dentro do camión, algúns vomitaban, outros íanse por si, outros seguían estando conscientes o tempo suficiente como para asistir á agonía dos demais. Despois de abrir as portas, escapaba unha nube de fume, e cando se disipaba podiamos comezar o noso traballo. Era un espanto. Víase ben que tiveron unha agonía atroz. Algúns aínda tiñan os dedos apertando no nariz. Había que separar os mortos, porque estaban enganchados os uns aos outros”91. Chelmno “funciona” dende decembro de 1941 a setembro de 1942. A maioría dos xudeus de Lodz son asasinados alí. En abril de 1943, as SS desmontan as instalacións de gaseamento e destrúen o castelo... para reabrir o centro de aniquilación durante os meses de xuño e xullo de 1944, o tempo para liquidar os últimos superviventes do gueto de Lodz. Os días 17 e 18 de xaneiro de 1945, os alemáns destrúen o campo, e con el o comando especial de detidos xudeus. O número de vítimas anda por volta de duascentas vinte e cinco mil persoas. Despois da guerra só se conseguiu atopar dous superviventes. Os camións de gas de Chelmno son a primeira manifestación da vontade de destrución radical do xudaísmo polaco. O nome en clave da operación decidida en Wannsee é “Aktion Reinhardt”. Comeza en marzo de 1942 e confíaselle ao xeneral SS austríaco Odilo Globocknick que ten como axudante ao antigo responsábel da “Aktion T4”, o comandante da SS, 89
R. Hilberg, La destruction des Juifs d’Europe, Fayard, 1988, p. 289. En Chelmno tamén foron gaseados algúns polacos e prisioneiros de guerra soviéticos. 91 Un membro do comando especial dos camións de gas que operaban na URSS, na rexión de Rostov (en Pour eux..., p. 68). 90
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
46
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
Christian Wirth. Globocknik dispón de tres batallóns da policía de orde (mil cincocentos homes), efectivos que proveñen do servicio especial (Sonderdienst), e sobre todo axudantes, os Trawnikis ou Hiwis. A “operación Reinhardt” levanta na primavera de 1942 tres centros de aniquilación ou “centros de exterminio”: Belzec (marzo de 1942), Sobibor (maio de 1942) e Treblinka (xullo de 1942). As gasaxes matan a máis dun millón e medio de persoas en dezaoito meses, case exclusivamente xudeus polacos92. A “Aktion Reinhardt”, comeza cun primeiro asalto contra os xudeus de Lublin en marzo-abril de 1942 (asasinados en Belzec). A matanza retómase a finais de maio de 1942 no distrito de Cracovia, ao tempo que se abre o campo de Sobibor. Por eses días, os xudeus de Alemaña, de Austria, do Protectorado e de Eslovaquia son deportados cara aos guetos que, á súa vez foron baleirados de habitantes. Entre xullo e setembro de 1942, o xudaísmo de Varsovia queda destruído (cfr. infra), o das cidades dos arredores tamén, e incluso o de Radom e de Kielce que son asasinados en Treblinka. Máis dun ano despois, entre o 3 e o 5 de novembro de 1943, a “operación Reinhardt” remata coa Erntefest (festa da seitura) na que son ametrallados corenta e dous mil xudeus, traballadores dos diferentes comandos. En 1942 e 1943, preto de seiscentas mil persoas foron asasinadas en Belzec93. Son xudeus procedentes de Alemaña, do Protectorado, do Goberno Xeral e xitanos. Comezouse por instalar tres cámaras de gas e ao final contaba con seis onde asasinaron a preto de cinco mil persoas ao día. Na primavera de 1943, as instalacións son destruídas e as pegadas borradas. En xullo de 1943, o exército vermello prosegue coa súa ofensiva e cruza o lugar sen adiviñar sequera o que alí se construíra. Sobibor comeza a “funcionar” o 7 de maio de 1942. Este lugar destínase ao asasinato dos xudeus de Lublin, e despois de novembro de 1942 e até outubro de 1943, dos xudeus dos Países Baixos, de Francia, Bélxica, Eslovaquia, do Protectorado, do Reich e máis tarde dos de Vilna e dos de Minks. Arredor de douscentos cincuenta mil xudeus foron exterminados nesas cinco cámaras de gas, así como un número indeterminado de prisioneiros de guerra soviéticos. O 14 de outubro de 1943, rebélanse os trescentos xudeus do sonderkommando (comando especial encargado do funcionamento das instalacións). Matan a douscentos e sobreviven trinta. O campo desmantélase despois de novembro de 1943, e como en Belzec, bórranse as pegadas do masacre camuflándoas baixo unha plantación de piñeiros. A comezos de xullo de 1942, aínda había no gueto de Varsovia trescentos oitenta mil xudeus. Corría o rumor de que se ían producir deportacións inminentes a partir da primavera. 92 93
Tan só no ano 1942, foron deportados 5/6 partes dos xudeus polacos. Orixinalmente era un campo de traballo.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
47
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
O 22 de xullo pola mañá, a comandancia alemá detén os membros do Judenrat e informa o seu presidente, Czerniakow, de que “todos os xudeus serían deportados ao Leste” agás determinadas categorías, entre as cales se atopan os seis mil membros da administración do Consello Xudeu. Que habían de partir a un ritmo de cinco a sete mil ao día dende a Umschlagplatz, unha estación acondicionada do gueto dende a que se forman os convois que parten cara a Treblinka, situada a 120 km no nordeste. Ese día, ás 16 h, como precisa a comandancia alemá, deben dirixirse cara ao lugar sinalado seis mil xudeus. A administración xudía ten que asumir esa responsabilidade á custa da súa cabeza. O 23 de xullo polo serán, Czerniakow rexeita asinar o anuncio da deportación e suicídase. “Queren que mate aos nenos do meu pobo coas miñas propias mans”, escribe na súa última mensaxe. As redadas e deportacións duran sete semanas, a un ritmo de preto de sete mil persoas ao día. A poboación está abatida, desnutrida e aterrada. Seguindo ás ordes alemás, a policía xudía coloca anuncios nos que se prometen tres quilos de pan e un de confitura a quen se dirixa voluntariamente á Umschlagplatz. Cada policía xudeu ten que entregar sete persoas ao día se non quere que o “reinstalen” a el e á súa familia. Capturan os nenos (entre os cales se atopan os orfos de Korczak), os vellos, as persoas sen traballo, é dicir, a inmensa maioría. Algúns (oito mil) pasan ao lado “ario”, máis de cinco mil resultan feridos de bala e outros varios miles son asasinados in situ. Aquilo que todo o mundo cría inconcibíbel produciuse o 12 de setembro: a deportación de preto de trescentas mil persoas a Treblinka onde foron gaseadas inmediatamente. Aínda quedan no gueto uns setenta mil xudeus, a metade dos cales vive clandestinamente. Un mes máis tarde, as diferentes organizacións políticas do gueto chegan ao acordo de organizar unha resistencia. O que ocorre en Varsovia, repítese en Polonia durante o verán de 1942. Redadas e deportacións94 sucédense nun desencadeamento salvaxe, como a 20 km de Varsovia, en Otwock, o 19 de agosto de 1942: “A primeira vítima é a doutora Gliksmanova (...). Sae á rúa tranquilamente para ensinarlles aos ucraínos o seu certificado de dentista (...). Estende o certificado cun amábel sorriso e recibe como resposta unha bala na cabeza. Morte.”95 94
En Otwock, preto de Varsovia: “Rúas desertas, vivendas baleiras, xanelas rotas, portas abertas, trincheiras descoidadamente cubertas de area de onde saían, por veces, ósos humanos rillados polos cans (...) Nos apartamentos tan só quedarían vellos libros sagrados, o resto era mercadoría moi prezada polos saqueadores (...) Con respecto ás tefillin (filacterias), os zapateiros empregábanos para fabricar botas” (en C. Perechodnik, Suis-je un meurtrier?, L. Levi, 1995, p. 133). 95 E continúa Perechodnik: “Os ucraínos disparan preferentemente sobre a xente nova, as boas mozas, deixando os vellos, os doentes e os paralíticos “en paz” (...). Un ucraíno esgaza unha moza nova chea de saúde. Como non lle quedaban máis balas, colle unha pa e dálle con ela no medio dos peitos até partila en dúas” (en Suis-je un meurtrier?, op. cit., p.68). © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
48
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
A meirande parte dos xudeus de Varsovia son asasinados en Treblinka96. O campo, comezado en maio de 1942 e rematado o 22 de xullo, foi construído por empresas civís alemás coa man de obra xudía capturada no gueto de Varsovia. Situado preto da vila de Malkinia, na liña ferroviaria Varsovia-Bialystock, é un campo exiguo (200 m por 250 m). Ao final dun percorrido en forma de “S”, con tres metros de ancho, valado a ambas beiras con xestas altas e aramadas de espiño, érguese un galpón de ladrillo onde se instalan as cámaras de gas alimentadas cun motor diésel e disfrazadas como duchas. Os cadáveres son enterrados en foxos de sete metros de profundidade para logo seren queimados a partir da primavera de 1943. A vixilancia do campo está formada por uns trinta SS alemáns e por máis de cen Trawiniki. O “comando xudeu” traballa no funcionamento desta fábrica de asasinatos en cadea conta con até mil prisioneiros, que pouco a pouco han ser liquidados. O proceso de exterminio é o mesmo có de Belzec e Sobibor. Un tren de cincuenta a sesenta vagóns (sete mil persoas) sae de Malkinia e para na estación aldeá de Treblinka. Unha locomotora conduce cara ao interior do campo uns vinte vagóns con SS armados no teito, cans, gardas ucraínos e letóns. Un oficial das SS espera que se pronuncie o discurso ritual e obrigatorio para acalmar e adormecer a desconfianza97. Despois de se espiren, as vítimas son conducidas até ao “patio da deportación” a paso lixeiro baixo berros e golpes. Aquí o artificio de acollida xa non é necesario. Mulleres e nenos a un lado, homes a outro, as vítimas agardan aí, algunhas veces dous ou tres días. Ás mulleres córtanlles o pelo e logo gaséanas canda aos nenos, mentres tanto os homes agardan espidos no corredor de xestas. A agonía dura máis de media hora. Logo, o comando xudeu encárgase de recoller os corpos e botalos nas trincheiras, tamén recupera o ouro das dentaduras e limpa as cámaras de gas. Os vagóns volven a Varsovia despois de seren limpados. Outro equipo de prisioneiros selecciona a roupa e os demais bens roubados. Tamén é o encargado de destruír os documentos de identidade. A partir da primavera de 1943, reábrense os foxos para os corpos seren queimados e os ósos seren machucados e, deste xeito, facer desaparecer calquera tipo de pegada. En pouco máis de dezaseis meses, son exterminadas máis de novecentas setenta mil persoas en Treblinka, das cales a meirande parte eran xudeus procedentes de Varsovia. O comando xudeu rebélase o 2 de agosto de 1943 e dos setecentos cincuenta prisioneiros que intentan escapar só o conseguen setenta. As instalacións son destruídas a finais de 1943 ante o avance soviético. No lugar en que estaba o campo constrúese unha granxa que se lle confía a un ucraíno. O campo de Maidanek ábrese en outubro de 96 97
Antes de 1942, era un campo de traballo (Treblinka I). Tratábase de lavarse e comer antes de encamiñarse cara ao “Leste” para ir traballar...
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
49
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
1941, está preto de Lublin e convértese noutro centro de aniquilación do pobo xudeu onde se gasean98 a duascentas mil persoas a partir de marzo de 1942. Ao lado destes lugares de masacre, tamén se crea un campo de traballo ao que son destinados outros deportados (fábricas téxtiles, industria aeronáutica Heinkel) e que resulta destruído pola Erntefest (cfr. supra) en novembro de 1943. O exército vermello chega ao lugar o 24 de xullo de 1944 e recolle moitas probas do masacre. Tendo en conta os centros de aniquilación de Chelmo, Belzec, Sobibor e Treblinka, e os masacres cometidos polos Einsatzgruppen cómpre anotar que, a Shoah se desenvolveu basicamente fóra do mundo concentracionario. 2. Auschwitz-Birkenau.- Por decisión de Himmler créase o campo de Auschwitz o 27 de abril de 1940, nun lugar de acceso doado (a ferrovía entre Cracovia-Katowice). Diríxeo dende o 4 de maio de 1940 Rudolf Höss, antigo comandante do campo de Sachsenhausen. Sitúase preto da cidade de Oswiecim 99, na alta Silesia polaca, a 50 km ao Suroeste de Cracovia, na zona anexionada por Alemaña100. Este lugar medra con tal rapidez que se ha converter no principal centro de asasinato masivo a partir de 1942. No verán de 1941 chegan os primeiros prisioneiros de guerra soviéticos e despois, a comezos de 1942, os primeiros deportados xudeus de Europa Occidental. Himmler ordena a ampliación do campo en marzo de 1941: para iso Höss ten que construír un campo para trinta mil detidos políticos (e cen mil prisioneiros de guerra soviéticos) no emprazamento da vila de Brzezinka (Birkenau en alemán) a 3 km do campo de Auschwitz. Höss tamén terá que enviarlle á IG. Farben dez mil prisioneiros para unha fábrica destinada á elaboración de caucho e gasolina sintéticas. Paralelamente á construción dos centros de aniquilación dos xudeus, constrúense, dende abril de 1941, as fábricas da Buna (Buna-Werke) situadas a 7 km de Auschwitz, despois dun acordo entre as SS e a IG. Farben-Industrie. Os detidos son concentrados nun campo especial, unha filial de Auschwitz, no lugar da antiga aldea polaca de Monowice (xermanizado como Monowitz). O primeiro gaseamento con Zyklon B (cfr. infra), realízase con prisioneiros soviéticos, clasificados como “comunistas fanáticos”, no campo de Birkenau en decembro de 1941. Himmler decide durante o verán de 1942 que Auschwitz se convirta no maior lugar de destrución dos xudeus de Europa Occidental e Meridional polo feito, entre outras razóns, da súa privilexiada situación dentro do sistema ferroviario 98
Con óxido de carbono, e máis tarde, con gas Zyklon B. Tiña dez mil habitantes en 1939 dos cales catro mil eran xudeus. 100 Esta zona entra no plano de xermanización intensiva, de aí que se realicen obras públicas de grande envergadura, como drenaxe e construción de estradas e edificios. 99
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
50
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
europeo, xa que logo, Auschwitz convértese no epicentro da Shoah entre os anos 1943 e 1944. Daquela conta con tres campos principais101 e ducias de campos satélites. Höss quere industrializar o asasinato en masa despois de ter inspeccionado os centros de aniquilación da “Aktion Reinhardt”. El é quen dirixe a construción de “unidades combinadas” que inclúen a antecámara (a sala onde se ispen), a cámara de gas e o forno destinado a destruír os cadáveres. Tamén decide empregar o ácido cianhídrico de acción rápida que forma parte da composición dun insecticida inventado nos anos vinte, o Zyklon B 102.. As seleccións feitas na plataforma da rampla de Birkenau polos médicos alemáns (antigos responsábeis da “Aktion T4” como Thilo) vén sendo un proceso regular a partir do 4 de xullo de 1942. O 25 % dos deportados, por veces moitos menos103, son enviados “ao traballo”. Rápanos e tatúanos104 cun número de matrícula. Os outros son enviados a unha morte inmediata. A cadea do asasinato conduce as vítimas nun par de horas dende a rampla do desembarco ás cinzas do crematorio. A construción dos fornos crematorios foi decidida durante o verán de 1942. Empresas civís alemás constrúen, entre marzo e xuño de 1943, catro “unidades combinadas” (cámara de gas, antecámara onde se ispen e varios fornos). A partir do mes de maio de 1944, os trens entran no campo, preto das cámaras de gas. Despois da “selección”, escólmanse os bens roubados, límpanse e envíanse cara a Alemaña. Fúndese o ouro (procedente de dentes, alfaias, moedas e outros obxectos) para así alimentar o Tesouro alemán105. Os cabelos das mulleres, cortados antes do asasinato, son recuperados e enviados a Alemaña para seren empregados na fabricación de pantuflas destinadas á tripulación dos submarinos.
101
Auschwitz I, o “campo base” segue sendo un campo de concentración, Auschwitz II-Birkenau convértese a partir de 1942 nun lugar de exterminio masivo do pobo xudeu, e Auschwitz III-Monowitz, situado a poucos quilómetros de aí, nun campo de traballo forzado onde operan grandes empresas alemás (e o seu persoal civil) comezando polo seu complexo químico IG. Farben propietario da fábrica de goma sintética Buna. 102 A filial de Degussa, Degesch, fabrica o gas a medida que os comandos SS o precisan, transportado por un coche coa insignia da Cruz Vermella. O señor Servatius, avogado-defensor de Adolf Eichmann, declara durante o xuízo do nazi en 1961: “Matar tamén é un procedemento médico.” O que foi tomado como un lapsus, cando non o era, dá conta da deriva á que conduce una medicina embargada polo poder dun Estado criminal. 103 Algúns convois son completamente aniquilados no momento da súa chegada. 104 A tatuaxe no antebrazo esquerdo, xeneralízase a partir de febreiro de 1943 no campo de Auschwitz, que ten a particularidade de ser o único do sistema concentracionario que realiza este tipo de marca. Quedan dispensados os alemáns do Reich (prisioneiros políticos) e os Volksdeutsch (é dicir os “Alemáns étnicos”), como non podía ser doutra maneira, conforme á clasificación racial nazi. 105 O roubo acompaña tamén todos os masacres cometidos polos Einsatzgruppen. Anton Heidborn, membro dun comando que opera en Babi Yar conta: “Pasamos varios días a estirar billetes de banco que pertencían aos xudeus executados. Na miña opinión, estas cantidades ascendían a millóns. Non sei o que se fixo dese diñeiro. Empaquetámolos e metémolos dentro de sacos e logo enviámolo” (en Pour eux..., op. cit., p.62). Os liberadores atopan nos almacéns de Auschwitz máis dun millón de traxes de homes, de vestidos e de abrigos de muller. Atópanse sete toneladas de cabelo humano na sala dos pelamios. © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
51
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
“Daban en berrar cuns gritos espantosos porque sabían o que lles ía pasar. Eu non botei unha ollada pola mira porque o orificio tiña que fecharse inmediatamente despois que botásemos os cristais granulados. Ao cabo dalgúns minutos producíase un silencio. Agardabamos un pouco, de dez a quince minutos quizais, e abriamos a cámara de gas (...) Era un espectáculo horríbel.”106. Despois da asfixia, un commando xudeu procede a arrincarlles aos cadáveres tumefactos e tesos como “pedra de basalto” os dentes de ouro. Os corpos son conducidos nun montacargas eléctrico até os crematorios, que no verán de 1944 se atopan completamente sobordados porque se está realizando a destrución de catrocentos cincuenta mil xudeus húngaros. Isto significa que se abaten doce mil persoas ao día en Auschwitz. Auschwitz é un campo “mixto”, é dicir, campo de concentración e centro de aniquilación. Pero a imbricación é estreita entre as dúas funcións. Dun total de máis de catrocentos mil detidos que pasaron por Auschwitz e que recibiron un número de rexistro (un terzo deles eran mulleres) máis de douscentos mil morreron en poucos meses107. Os xudeus seleccionados para o traballo quedan pendentes de morte. Agárdaos a deshumanización programada que comeza coa fame, a sede, o esgotamento polo traballo, os golpes, o asasinato segundo a arbitrariedade do día, e finalmente, as “seleccións periódicas” que tras o recoñecemento dun corpo espido deciden o envío ou non á cámara de gas. As enfermidades, o tifo concretamente, sela o mesmo destino. Xudeus e xitanos108, máis ca calquera outro tipo humano dos que alí estaban, son sometidos a experiencias médicas sobre a “raza” como o estudo sobre os xemelgos, a tuberculose e o tifo inxectados á mantenta e a vivisección. Estes experimentos sobre o seu corpo forman parte do proxecto de enxenese e de esterilización masiva das “razas inferiores”. Tamén están expostos a fortes radiacións de raios X nos órganos xenitais como preámbulo de novas fórmulas de destrución masiva. As firmas alemás (Krupp, Siemens, IG. Farben) cómpranlles ás SS os detidos por catro ou seis marcos diarios, a súa esperanza de vida non supera os catro meses, incluso menos (se se trata das minas de carbón dos arredores, un mes). A “aniquilación mediante o traballo” fora decretada por Himmler en setembro de 1942, pero o decreto de Oswald Pohl, xefe do
106
ibídem, p.227. O entramado concentracionario conta con cento trinta e cinco mil detidos en agosto de 1944, están repartidos nos tres campos principais e nos comandos exteriores. Están vixiados por algo máis de tres mil trescentos SS. 108 Durante a noite do 2 agosto de 1944, asasinan por xunto a dous mil novecentos xitanos do campo, que até daquela foran mantidos nun lugar separado. Son perfectamente conscientes do destino que os agarda porque xa levaban en Auschwitz varios meses. 107
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
52
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
WVHA109, xa dispuña en abril de 1942 que “a duración do traballo non implica límite ningún”. As “seleccións” periódicas de detidos diminúen drasticamente o seu número, sobre todo o dos xudeus a partir de agosto de 1943110. Primo Levi ofrece un testemuño dunha destas “seleccións” feitas por un médico SS: “O Blockältester fechou a porta de comunicación entre o Tagesraum e o cuarto, abriu as dúas que dan ao exterior, a do Tagesraum e a do cuarto; entre esas dúas portas sitúase o árbitro do noso destino na persoa dun suboficial das SS; á súa dereita, está o Blockältester, á súa esquerda o furriel da barraca. Cada un de nós sae espido do Tagesraum, ao aire frío de outubro, cruza correndo baixo a ollada dos tres homes os poucos pasos que separan as dúas portas, entrega a ficha ao SS e entra pola porta do cuarto. Durante a fracción de segundo que transcorre entre unha pasaxe e outra, o SS decide a sorte de cada un de nós botándolle unha ollada de fronte e outra de costas e pásalle a ficha ao home da dereita ou ao da esquerda: o que significa para cada un de nós a vida ou a morte. Unha barraca de douscentos homes “contrólase” en tres ou catro minutos, e nunha tarde, un campo enteiro composto por doce mil homes” 111. Debido á situación militar, Himmler ordena o 26 de novembro de 1944 o desmantelamento do conxunto de instalacións de aniquilación masiva. Das máis de un millón trescentas mil persoas chegadas a Auschwitz entre 1940 e comezos de 1945, morreron máis de un millón cen mil. Das cales, un millón eran xudeus112, asasinados entre febreiro de 1942 e novembro de 1944. Viñan de toda Europa, particularmente de Polonia, de Hungría, dos Países Baixos, de Francia e de Bélxica, e tamén dos confíns de Croacia, de Italia, de Grecia e de Noruega. III.- A destrución sistemática do pobo xudeu 1. A destrución das comunidades de Europa Central e dos Balcáns.Despois de Polonia, os lugares nos que se situaban as comunidades xudías máis importantes antes da guerra son, Romanía e Hungría. En Romanía introdúcese unha lexislación antisemita a partir de 1937. O mariscal Antonescu toma o poder en setembro de 1940 aliándose coa Garda de Ferro e os fascistas locais. A partir de aí e até finais de 1941, o terror antisemita abátese sobre o país. A ruptura da alianza entre Antonescu e a Garda de Ferro supón para os xudeus romaneses un receso motivado polo desexo de 109
Oficina central da administración económica das SS. A Inspección dos campos procura aforrar a man de obra “aria” a partir de 1943 por razóns ligadas á economía de guerra do Reich. 111 En Si c’est un homme, Ed. Presses-Pocket, p. 136. 112 Canda as vítimas xudías e polacas, cómpre contar vinte un mil xitanos asasinados, quince mil prisioneiros de guerra soviéticos e trece mil deportados doutros países. 110
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
53
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
conservar a autonomía política porque o mariscal se opón aos planos dos alemáns. O réxime búlgaro entra en guerra canda Alemaña en abril de 1941 e tamén adopta medidas antixudías que resultan impopulares para o resto da poboación. Os non-xudeus e a igrexa ortodoxa maniféstanlles o seu apoio aos perseguidos. Malia as presións alemás113, dende o outono de 1943, os poderes públicos teñen que recuar e o goberno mesmo acaba por abolir toda medida discriminatoria en agosto de 1944. Bulgaria ilustra o exemplo dunha nación (ademais aliada do Reich) en que o rexeitamento dunha poboación obrigou a actuar ao goberno no mesmo sentido. Ao someter a Grecia en 1941, os alemáns destrúen a meirande parte das súas comunidades xudías114 coa axuda de eminentes pronazis a partir de 1943. As deportacións proseguen até 1944 e chegan até as illas máis afastadas (mormente Corfú e Rodas). Iugoslavia mantívose á marxe de toda lexislación discriminatoria antes da guerra, pero o país é masacrado polas forzas do Eixe en abril de 1941. En Serbia e en Bosnia-Herzegóvina, o masacre de xudeus é primeiramente obra dos alemáns, concretamente do exército regular axudado pola SS para tal fin, sen embargo, os colaboradores locais son pouco numerosos. As vítimas xudías perecen in situ, a miúdo nos primeiros camións de gas. A cousa é diferente na Croacia pseudo-independente onde os nacionalistas locais, os chamados Ustachis, masacran eles mesmos a preto do 80 % da comunidade xudía en condicións de crueldade abominábeis. Na Bosnia-Herzegóvina ocupada polos croatas, a maior parte dos xudeus coñecen o mesmo destino en mans dos Ustachis entre novembro de 1941 e agosto de 1942. Han morrer ao final da guerra sesenta mil xudeus iugoslavos. Os acordos de Múnic en 1938 e o desmembramento do seu país en 1939 provocaron un idoiro de saídas de xudeus checoslovacos. En marzo de 1939, Chequia é engulida polo Reich, e a Eslovaquia rural, atrasada e de tradición antisemita recibe de mans alemás unha pseudoindependencia. Os noventa mil xudeus de Bohemia que aínda estaban presentes no país en outubro de 1939, son asasinados pola acción directa dos alemáns. En 1943, quedan menos de nove mil. En Eslovaquia, o goberno exerce dende 1939, unha política de “arianización e espolio” calcada das leis alemás. Entre marzo e xuño de 1942, as SS, os xendarmes eslovacos e as milicias mercenarias Hlinka deportan preto de cincuenta e sete mil xudeus. Pero en outubro de 1942, o goberno eslovaco bótase para atrás de forma brusca porque daquela dispón dunha información moi precisa sobre o destino dos deportados. Emporiso, o levantamento nacional de agosto de 1944 arrastra 113
En marzo de 1943, o oficial SS, Dannecker, que estivera destinado en París, visita a zona. Organiza a deportación dos xudeus de Tracia e de Macedonia que dependían de Bulgaria, pero fracasa coa deportación dos xudeus búlgaros. 114 Comezando pola máis importante, a comunidade de Salónica (cincuenta e cinco mil persoas). © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
54
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
a intervención directa do Reich e a reanudación dos masacres e das deportacións até marzo de 1945. Os oitocentos mil xudeus húngaros vivían confrontados a unha violenta tradición antisemita antes da guerra. En 1938, Hungría aproba unha lexislación discriminatoria. Non entanto, o “moderado” Kallay chegado ao poder en marzo de 1942, rexeita as deportacións facéndolle ver aos alemáns a importancia dos xudeus nunha economía aliada co esforzo de guerra do Reich. Da mesma maneira cós romenos, Kallay, que se mantén no poder até marzo de 1944, ten como primeira preocupación a afirmación de independencia nacional fronte ao aliado alemán. Os alemáns invaden Hungría o 19 de marzo de 1944, porque temían que se viñesen abaixo as súas alianzas. Esta invasión venta a morte para os xudeus húngaros que se ven confrontados aos nazis, á unha poboación violentamente antisemita e aos colaboradores locais, os fascistas da Cruz frechada. Eichmann é enviado a Budapest e organiza a deportación de preto de catrocentos cincuenta mil xudeus húngaros cara a Auschwitz en sete semanas, dende o 15 de maio ao 17 de xuño de 1944, perdoándolle a vida á comunidade de Budapest. A inmensa maioría da poboación aproba estas medidas e denuncian os xudeus que se agochan. As protestas son mínimas. En xullo de 1944, a comunidade xudía-húngara queda desmantelada. Non obstante, o almirante Horthy, que seguía sendo o xefe de Estado, non dá o seu consentimento para que se deporte aos xudeus de Budapest. Tamén é certo que o contexto cambiara porque o 6 de xuño de 1944 os Aliados desembarcan en Normandía e nese mesmo mes o exército vermello lanza a súa ofensiva sobre o Surleste achegándose a Europa Central. Daquela Himmler contemporiza e deixa que interveñan Suecia e Suíza concedéndolles pasaportes aos xudeus de Budapest (sobre todo Suecia, grazas ao traballo de salvamento realizado polo seu cónsul en Budapest, Raoul Wallenberg). De costas a Hitler115, Himmler acepta estudar unha proposta da American War Refugee Board (Comité americano para os refuxiados de guerra) que consiste en intercambiar subministracións americanas (camións e medicamentos) a cambio de reféns. Con este fin, suspende a deportación dos xudeus de Budapest, pero como os Aliados rexeitan seguir con estas negociacións retómanse as deportacións e mesmo se intensifican até despois do 15 de outubro de 1944. En efecto, Horthy, presentindo a desfeita segura do Eixe, cambia de rumbo. Pero os alemáns adiántanse e fanse co poder en Budapest apoiándose nos Cruces Frechadas. Para os setenta mil xudeus de Budapest, entregados á furia da poboación, aos matóns fascistas e ás SS, volve comezar a agonía.
115
Cando o soubo, Hitler, furibundo, exclúe a Himmler e a Göring do NSDAP.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
55
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
2. A destrución das comunidades de Europa Occidental.- Europa Occidental debía ser a terceira das prioridades na política de destrución dos xudeus de Europa, tendo como primeira, por suposto, ao propio Reich e como segundo, o Protectorado. As comunidades xudías de Europa Occidental (Noruega, Dinamarca, Países Baixos, Bélxica, Francia, Luxemburgo e Italia) contaban, en 1939, con pouco máis de cincocentas cincuenta mil persoas. As deportacións comezan polas comunidades de Alemaña e de Austria, tal e como se decidira na “conferencia” de Wannsee. A metade dos xudeus alemáns xa saíran do Reich antes de setembro de 1939, e unha proporción aínda máis importante de xudeus austríacos abandonaron a súa patria entre a Anschluss (marzo de 1938) e o mes de outubro de 1941. Os que quedan son detidos a partir de novembro de 1941 e son deportados ao Leste, en Teresienstadt (Terezin), cara aos guetos de Lodz, de Riga e de Minsk. Dende estes sitios ou son asasinados polos Einsatzgruppen (Riga e Minsk) ou deportados a Auschwitz. En 1942, a RSHA, dirixida por Eichmann, envía un representante a cada un dos tres países occidentais que contan cunha forte comunidade xudía: Francia, Países Baixos e Bélxica. Os alemáns intentan crear alí o equivalente dos Consellos Xudeus116 do Leste. Aquí, como nos outros lugares, do que se trata é de que as propias vítimas se fagan cargo da propia persecución debido a que os efectivos alemáns son modestos. Na Francia ocupada non contan con máis de tres mil axentes e unha cantidade similar nos Países Baixos. Pero as comunidades occidentais están dispersas, están asimiladas á cultura que os rodea e integradas dentro da súa poboación. Non están confrontadas ao antisemitismo masivo que prevalece en Hungría e en Polonia. O 22 de xuño de 1942, Eichmann informa o Ministerio de Asuntos Exteriores alemán do proxecto de deportación masiva de xudeus cara ao Oeste de Europa. Nun primeiro momento, son uns cen mil xudeus de Francia, corenta mil xudeus dos Países Baixos e dez mil xudeus de Bélxica117. Eichmann pide que os primeiros deportados sexan os xudeus estranxeiros, numerosos en Bélxica (máis do 90 %) e en Francia (preto do 50 %) contando coa participación das autoridades locais. Esta iniciativa demostrouse eficaz en Francia (cfr. infra) e nos Países Baixos onde a policía colaboraba nos arrestos, pero menos eficaz en Bélxica, en que a policía local se opón á persecución, sobre todo despois do decreto que obrigaba a levar a estrela amarela (xuño de 1942)118. 116
O primeiro créase nos Países Baixos en febreiro de 1941. En 1940, cóntanse arredor de dous mil xudeus en Noruega, oito mil en Dinamarca e preto de cincuenta mil en Italia. 118 En todas partes, os medios colaboracionistas achegaron o seu apoio á persecución: o PPF de Doriot en Francia, os Rexistas das bandas flamencas en Bélxica, o movemento nacionalsocialista de Anton Mussert nos Países Baixos e o Nasjonal Samling de Quisling en Noruega. 117
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
56
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
En Noruega, as deportacións comezan en novembro de 1942. Co beneplácito de Quisling depórtanse a Aushwitz setecentos sesenta xudeus mentres que outros novecentos se refuxian en Suecia, país que mantivera aberta a súa fronteira. Noutros lugares, como en Dinamarca e en Italia, a persecución aberta comeza en 1943. As relacións entre a Dinamarca ocupada e Alemaña tensiónanse outra vez en agosto de 1943 por causa da “cuestión xudía” que volve ao primeiro plano. O representante alemán, Best, decide a deportación por mar dende Copenhague. Despois de arrestaren a un total de catrocentos setenta e cinco xudeus, prodúcese o rexeitamento do rei Christian IX, do clero e da maioría da poboación, que consegue subtraer a pequena comunidade xudía da deportación119 transportándoa en barcos pequenos, en poucos días (primeira semana de outubro de 1943), cara ás costas Suecas, que se atopan a unha distancia de 7 a 20 km120. A verdadeira violencia antixudía comeza en Italia despois da caída do Duce en xullo de 1943 e a invasión alemá en setembro do mesmo ano. En primeiro lugar, contra os xudeus de Roma en outubro de 1943 e despois, contra os do país enteiro a partir do mes de novembro. A comezos de decembro de 1943, os primeiros convois de deportación marchan cara a Auschwitz, neste caso só os alemáns participaron na organización dos “envíos”.
119 120
Con todo, foron deportados e Terezin uns cincocentos xudeus daneses. Agás excepcións, os xudeus de Finlandia non foron perseguidos.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
57
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
Os primeiros grandes convois de deportados xudeus saen de Europa Occidental durante o verán de 1944, dende Francia e Bélxica o 31 de xullo de 1944 e o 3 de setembro de 1944 dende os Países Baixos. En Italia, as deportacións continúan durante o outono de 1944 e o inverno de 1945 porque un último convoi sae de Trieste cara a Bergen-Belsen o 24 de febreiro de 1945. Morreron cerca de douscentos trinta mil xudeus de Europa Occidental (cfr. Mapa II). Os Países Baixos coñeceron as perdas máis importantes (o 75 % da comunidade) mentres que Francia perdeu un cuarto da súa. Esta disparidade non se debe unicamente á solidariedade da poboación local (como os Países Baixos onde a poboación soubo mostrarse solidaria e onde a porcentaxe das perdas, no entanto, foi enorme), senón á xeografía e a factores históricos de maior entidade como a antigüidade de asimilación e o consenso político que os subxacen. 3. Francia.- Por vontade propia, o réxime de Vichy inaugura unha política antisemita de Estado, en parte beneficiada por unha revolución nacional que marca o retorno inesperado ao poder da contrailustración. Entre o 3 e o 8 de outubro de 1940, o Estado francés do mariscal Pétain promulga o Estatuto dos israelitas franceses, a lei sobre os xudeus estranxeiros e a derrogación do decreto Crémieux. O antisemitismo católico e nacional de Vichy dótase en marzo de 1941 dunha ferramenta administrativa, o Comisariado xeral para Cuestións xudías á cabeza do cal se nomea a Xavier Vallat. Tres meses máis tarde, Vichy promulga un segundo Estatuto sobre os xudeus, máis severo aínda có de outubro de 1940 e amplía o censo á zona do Sur ao mesmo tempo que organiza, a partir de xuño de 1941, a “arianización” dos bens xudeus. Sobre este terreo de antisemitismo de Estado, ráchase con un século e medio de emancipación, e aí é onde a política alemá vai ter que empregarse a fondo. En primeiro lugar, para internar os xudeus estranxeiros co fin de encerralos no campo de Drancy nos arrabaldes do Norte de París (finais de 1941). Coa mediación de Vichy, a potencia ocupante organiza en novembro de 1941 a Unión Xeral dos Israelitas de Francia, asociación á que se deben afiliar obrigatoriamente todos os xudeus de Francia e á que lle deben pagar un imposto individual que se fará efectivo a partir de 1943. O 27 de marzo de 1942, os alemáns organizan a saída do primeiro convoi xudeu cara á deportación. O 2 de xullo de 1942, Bousquet, secretario xeral do Ministerio de Interior para a policía, asina coas autoridades de ocupación o convenio de cooperación policial que pon a policía francesa ao servizo da represión antixudía. Con estas vontades unidas realízanse as redadas de xudeus estranxeiros na rexión parisiense dos días 16 e 17 de xullo de 1942 (redada bautizada co nome de Velódromo de Inverno, Vel d’Hiv) e da zona Sur (26 de agosto de 1942) levadas a cabo unicamente © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
58
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
pola policía francesa. Isto supón unha novidade por tratarse dun caso único en Europa : os xudeus son arrestados nunha zona non ocupada por Alemaña e despois entregados a esta vía a liña de demarcación, isto é, trasladados á zona de Francia efectivamente ocupada polos alemáns . A batida contra os xudeus intensifícase en 1943 e en 1944. A “comunidade xudía” de Francia está nesa altura completamente esnaquizada. As principais vítimas da persecución son os xudeus estranxeiros e apátridas, últimos chegados e os máis pobres de todos. En 1944, dous terzos dos xudeus viven na clandestinidade, axudados pola poboación local ou pola igrexa, a través de redes asistenciais, xudías e non xudías, integradas na resistencia, tamén tanto xudía como non xudía e que se beneficiaban, ás veces, de lugares de asilo exemplares, como a zona de ocupación italiana entre novembro de 1942 e setembro de 1943. A imposibilidade de crear en Francia os guetos, século e medio de integración e emancipación, a dispersión dos xudeus e a frecuente axuda dos medios locais, e en fin, o papel da xeografía explican que o resultado non fose máis pesado. IV.- Que desaparezan as pegadas Nun primeiro momento os cadáveres foron enterrados nuns xigantescos foxos comúns. Conforme se afasta a perspectiva dunha vitoria rápida para Alemaña, aumenta o medo de que se descubran os foxos comúns. Pero ao mesmo tempo, a amplitude do crime resulta ser o aliado máis seguro da súa negación e todos se conciencian de que, no futuro, pode que sexa posíbel e “mesmo probábel” que se poña en dúbida a realidade dos masacres121. En xuño de 1942, Himmler crea o commando secreto “1005” (liderado polo coronel da SS, Paul Blobel, que fora o responsábel de Babi Yar). A súa misión consiste en volver abrir os foxos das matanzas de 1941 e 1942, sacar os cadáveres, queimalos e facer desaparecer as pegadas, colmar os foxos, sementar herbais e plantar árbores (mesmo reducir a cinza os ósos máis duros que logo se botarán polos ríos adiante ou se utilizarán como abono de fosfatos, illante térmico e incluso para acondicionar corredoiras como conta Primo Levi que se facía en Birkenau). En outono 121
Eisenhower inspecciona o 12 de abril de 1945 o campo de Ohrdruf, acompañado dos xenerais Patton e Bradley. Ohrdruf é un kommando que depende do campo de concentración de Buchenwald; o exército americano liberárao o 6 de abril. Eisenhower escribe en 1946: “Estiven inspeccionando até os últimos currunchos do campo porque estimaba que nun futuro había de ser o meu deber estar en condicións de testemuñar sobre as miñas propias experiencias con estes acontecementos, e deste xeito, prepararnos para o caso en que se desenvolvese, algún día, nos nosos países, a crenza ou a suposición segundo a cal as historias sobre as brutalidades nazis non eran máis ca propaganda” (en D. Eisenhower, Eisenhower’s Own Story on the War, Arco, 1946). © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
59
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
de 1942, os corpos amoreados nos foxos que se atopaban preto de Sobibor e Belzec son retirados e queimados. Logo, chégalle a vez a Treblinka en 1943. En Auschwitz, os corpos son queimados ao aire libre antes da construción dos crematorios: “ (...) Cando o lume prendía de verdade, botábanse os demais cadáveres. A graxa que se depositaba no fondo do foxo había que quitala a caldeiros e volvíase botar no lume para acelerar o proceso de combustión. Cando había vento do Oeste, o cheiro dos corpos chegaba até o campo”122. A partir de finais de 1943, Birkenau e os seus crematorios, que podían queimar 8 000 corpos ao día, asumen durante un ano enteiro o esencial da destrución dos xudeus de Europa. A “Solución Final da cuestión xudía”, expresión elocuente de seu, quixo que fose, dende o comezo até ao fin, unha operación co carimbo “segredo de Estado”. De aí que a linguaxe empregada polos burócratas do asasinato fose travestido e camuflado. Pero este segredo tamén ten algo que ver coa protección da conciencia: o rexeitamento do horror obriga a maquillar o vocabulario. Os asasinos aínda precisan eufemizar o crime. As palabras “morte”, “gaseamento”, “fusilamento” ou “exterminio” aparecen moi esporadicamente nos documentos internos. Esta linguaxe de pantalla tamén ten unha dobre función, unha externa, impedir a difusión do segredo de Estado, e a outra interna, a autoprotección psicolóxica. Ao gaseamento chámanlle “tratamento especial” (Sonderbehandlung), as cámaras de gas, denomínanse “instalacións especiais” (Spezialeinrichtungen), e a liquidación unhas veces denomínase “evacuación” e outras “reinstalación ao Leste”. Aos condenados xudeus que se ven obrigados a abrir os foxos non se lles está permitido falar de “cadáveres” ou “vítimas”, senón que deben denominalos “trapos”, “monicreques” ou “toros de madeira”. As execucións masivas perpetradas polos Einsatzgruppen, e que lle valen aos seus responsábeis promocións e condecoracións, son designadas baixo a perífrase eufemística “cumprimento dunha misión especial de guerra”. Como a expresión “tratamento especial” xa non enganaba a ninguén, Himmler manda en abril de 1943 que se empregue no sucesivo o termo “peneirar”. Tanto os asasinos como as súas vítimas previron a futura negación do crime. Shloyme Frank apunta no seu xornal con data o 9 de agosto 1942: “Cando remate a guerra (...), é seguro que aínda ha de haber xente que diga: “ El (o supervivente xudeu) no puido ver todo iso polo simple feito de que quen asista a semellantes sufrimentos acabaría por perder o sentido”. E ademais, non van crer que estas cousas puidesen producirse dentro do cerne da cultura Europea 123...” Perante a chegada das tropas soviéticas, os Alemáns evacúan ás présas os principais campos de concentración, entre os cales Auschwitz ocupa o 122 123
Höss, comandante de Auschwitz, en Pour eux... op. cit., p. 243. En Le Monde juif, núm. 154, maio 1995, p. 71.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
60
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
primeiro lugar. A destrución dos documentos comezara no mes de xullo de 1944, pero ao mesmo tempo que se vai concretando a desfeita alemá, vaise ampliando a vontade xenocida convertendo a “cuestión xudía” en cuestión prioritaria dunha potencia que mingua conforme se retira. O 25 de agosto de 1944, sae de Lodz o derradeiro transporte de xudeus con destino a Auschwitz. A comezos de novembro de 1944, Eichmann ordena a deportación de vinte mil xudeus de Budapest en dirección a Austria, e dende aquí envíaos a diferentes campos. Tamén en febreiro de 1945, sae de Trieste o derradeiro convoi de xudeus e os derradeiros xudeus eslovacos acaban en Theresienstadt. Con todo, a potencia alemá está sendo acurralada. O 17 de xaneiro de 1945, o Exército vermello entra en Varsovia, dous días despois tamén entra en Lodz onde quedan novecentos superviventes xudeus. O 17 de xaneiro de 1945 realízase en Auschwitz o derradeiro chamamento para o reconto. Os días 18 e 19 de xaneiro, cincuenta e oito mil prisioneiros (de sesenta e sete mil) son obrigados a evacuar o campo a pé baixo un frío polar. Entre o día 20 e o día 27 de xaneiro, as SS axudados por firmas civís, fai desaparecer un gran número de pegadas comezando por moitos dos arquivos. Destrúe os crematorios124 o derradeiro dos cales salta polos aires o día 27 de xaneiro á unha da mañá. Ese mesmo día pola tarde, entran en Auschwitz e Birkenau as unidades soviéticas onde atopan a sete mil detidos nun estado que daba dó velos. O resto comezara unha marcha de espanto baixo o frío e o terror: a pé ou en vehículos sen teito, conxelados, sen alimento nin auga e rematados ante o máis mínimo signo de debilidade. Para desembarazarse do convoi, algúns SS, ás veces coa axuda de detidos alemáns, metrallan os seus prisioneiros. Os superviventes son conducidos ao cabo de varias semanas a campos de concentración situados máis ao Oeste, Dachau, Buchenwald, Ravensbrück, Mauthausen, Gross Rosen e Bergen-Belsen. A saña inunda os últimos días do Reich: cómpre que os Aliados non se fagan coas pegadas aínda vivas do crime en masa, e que a “catástrofe alemá” constitúa tamén o último suspiro do pobo xudeu como repite unha e outra vez Hitler nas últimas semanas do inverno de 1945. Dos catro mil xudeus húngaros embarcados na “marcha da morte” que os conducen dende Auschwitz até Mathausen e despois até Ebensee (Austria), campo satélite de Mathausen, quedan trescentos superviventes o 5 de maio de 1945 cando os libera o exército americano. Saña tamén a que se produce en Gardelegen a finais de abril de 1945 onde centos de deportados xudeus son
124
Os crematorios II e III foron desmantelados en decembro de 1944 e xaneiro de 1945 respectivamente. Non se completa a destrución debido ao avance do exército vermello. Os armazóns de cemento armado dinamítanse o 20 de xaneiro, e o crematorio V destrúese o 22 de xaneiro. Ao día seguinte, os Alemáns queiman o depósito de obxectos roubados chamado polos detidos o “Canadá”. © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
61
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
encerrados nunha granxa e queimados vivos polas mocidades Hitlerianas locais. Nestas “marchas” ou “evacuacións” e debido ao amoreamento dos campos ateigados, morren entre douscentos cincuenta mil e trescentos cincuenta mil deportados (dos cales máis da metade son xudeus). As liberacións prodúcense de xeito caótico, desordenado, de modo que as mortes aínda son máis numerosas despois da liberación (que na práctica é ademais unha aniquilación dos campos), todo isto debido ao deplorábel estado sanitario e á extrema debilidade da meirande parte dos superviventes. O exército británico libera Bergen-Belsen, pero por temor ao tifo, pon o campo en corentena: trece mil dos douscentos cincuenta mil prisioneiros hospitalizados sucumben nas semanas seguintes a esta liberación.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
62
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
CAPÍTULO V Resistir entre o silencio das nacións I. O silencio do mundo: quen o había de saber? Que se había de saber? A morte programada de todo un pobo é un parámetro case imposíbel de integrar nunha reflexión. Ademais, cómpre ir máis aló do aspecto “rumor” dunha información que o único que producía era lembrar as mentiras difundidas pola propaganda (aliadas, concretamente) durante a Primeira Guerra Mundial. A enormidade do crime deixou perplexo e dubitativo a máis dun, vacilando dende a dúbida ao desarraigo para logo vir a dar na certeza. Pero para chegar a iso, fixo falla tempo, ao contrario do que ocorreu co proceso de asasinato masivo, que foi extremadamente rápido. 1. O mundo xudeu.- No Leste a finais de 1941, a información xorde de todas as partes e máis aínda a partir do 8 de decembro de 1941. Pero unha información desta natureza adquire a forma dun rumor e ten dificultades para converterse en auténtico coñecemento125. Ademais, Alemaña procura confundir as pistas: moitos deportados son obrigados a escribir mensaxes estereotipadas e non datadas aos seus familiares, onde lles indican que se atopan nunha situación excelente. Estas tarxetas postais vanse enviando aos poucos durante meses e mesmo anos. En 1942, as comunidades xudías de Polonia perciben o destino que lles teñen reservado os alemáns, aínda que, evidentemente, este coñecemento non sexa un saber interiorizado e dominado. “Os voceiros destas novas (i.e. os masacres que se levan a cabo en pequenas comunidades) contan que se exterminan a todos os xudeus, que se “limpan” todas as comunidades. A maioría dos xudeus é abatida in situ e unha minoría é enviada aos campos de traballo”126. En 1942, multiplícanse as chamadas de socorro das comunidades xudías do Leste. Recíbenas os responsábeis do Congreso Xudeu Mundial en Suíza, logo os xudeus de Istambul e dende aí por medio da Yishuv, os 125
Perechodnik (op. cit.) escribe en 1943: “habería que estar posuído polo demo para adiviñar a continuación dos acontecementos”. 126 Shloyme Frank, “Diario do gueto de Lodz”, 24 de xullo de 1942, en Le Monde juif, núm. 154, maio de 1995. © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
63
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
responsábeis xudeus americanos. Pero a concienciación sempre vai con retraso con respecto ao acontecemento, en 1942, presenta un carácter progresivo, e en 1943, resulta confirmado. Cando os responsábeis xudeus americanos falan a finais de 1942 dun millón de vítimas, xa se levan matado a máis de tres millóns de persoas. O principal documento informativo é o telegrama que Gerhardt Riegner, representante do Congreso Xudeu Mundial en Suíza, lle envía, en agosto de 1942, ao Foreign Office en Londres e ao rabino Stephen Wise, presidente do Congreso Xudeu Mundial en Washington. O propio Riegner foi informado polo industrial alemán, Edouard Schulte, co que se entrevistara en Zürich a finais de xullo de 1942. A “Solución Final” está no seu punto álxido en toda Europa. A redada do “Velódromo en París” (os días 16 e 17 de xullo de 1942) case coincide coas primeiras deportacións do gueto de Varsovia (22 de xullo de 1942). Riegner envía o seguinte cable: “Recibida nova alarmante, no cuartel xeral do Führer discusión e exame dun plano segundo o cal despois deportación e concentración ao Leste todos os xudeus dos países ocupados ou controlados por Alemaña, que representan entre tres millóns e medio e catro millóns de persoas, teñen que ser exterminados de golpe para resolver definitivamente a cuestión xudía en Europa. Execución prevista para o outono. Métodos sometidos a exame incluído o do ácido prúsico. Transmitimos a información con todas as reservas, a súa exactitude non pode ser confirmada. Considérase o informador como alguén que mantén estreitas relacións coas máis altas autoridades alemás e como alguén que en xeral comunica novas fiábeis”. Malia a súa precisión, este telegrama xa vai con atraso con respecto á realidade: a conferencia de Wannsee á que fai alusión, xa tivera lugar había sete meses, e a matanza masiva con camións de gas comezara oito meses antes. A mensaxe de Riegner suscita reservas (mesmo en medios xudeus) cando non hostilidade (por parte dos Aliados). Entre o verán de 1940 e o outono de 1942, outra parte esencial do mundo xudeu, o Yishuv, vese ameazada127 pola invasión alemá, por tres veces polo menos. Durante o verán de 1942, os xornais xudeus de Palestina publican as novas do masacre (non do xenocidio aínda) pero sen facer das mesmas a cabeceira do xornal, ben porque as cren infundadas ou ben porque de entrada non perciban a importancia da catástrofe, da mesma maneira que fixeron os seus contemporáneos non xudeus. Sen embargo, en novembro de 1942, despois de recibir o telegrama de Riegner, o executivo da Axencia Xudía, publica un comunicado oficial no que se fai eco do plano sistemático de exterminio do xudaísmo europeo pero no cal, con todo, se agocha unha parte da información (as cámaras de gas) para non alarmar máis a poboación. A comezos do mesmo mes, despois dun 127
Durante a segunda alerta en xuño de 1941, o exército británico considera durante un tempo a posibilidade de evacuar os soldados xudeus de Palestina cara a África do Sur. © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
64
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
convenio entre a Grande Bretaña e Alemaña, sesenta e nove xudeus palestinos saen de Polonia despois de se veren alí bloqueados dende setembro de 1939. Os seus testemuños mencionan os campos de Auschwitz e confirman o telegrama de Riegner. A emoción ou un sentimento de desolación asolaga daquela o Yishuv. Organízanse velorios públicos e pregarias nas sinagogas. O 23 de novembro de 1942, os xornais presentan unha primeira páxina coas marxes tinguidas de negro e nas escolas organízanse clases dedicadas aos masacres. O sionismo era unha ruptura un tanto desprezativa para o mundo tradicional que se deixaba en Europa. Pero cando este mundo desaparece de verdade, vívese a ruptura daquela con culpabilidade e angustia. “Como habemos vivir as nosas vidas? Convosco o inferno e ao noso arredor o paraíso?” escribe Uri Zvi Greenberg128” A finais de 1942, un grupo de vinte e cinco intelectuais, entre os cales se atopa Martin Buber, demandan a creación dun “goberno de salvación nacional” pero a súa acción suscita a miúdo unha reacción hostil dos dirixentes. A emoción anóvase durante a segunda metade do ano 1943: “Todo o mundo sabe que a situación é horríbel, pero o público non dá aprehendido estas narracións en tanto que elemento susceptíbel de formar parte da súa experiencia persoal, declara en xuño de 1944 un dos responsábeis do movemento sionista. 2. Os Aliados.- A finais de 1942, as informacións relativas ao xenocidio chéganlles tanto aos dirixentes Aliados como aos neutrais. Non obstante, conforme se vai coñecendo a gravidade da situación, tamén se vai bloqueando a información dende altas instancias. Así, o subsecretario de Estado americano, Sumner Wells, non lle transmite a Stephen Wise o telegrama Riegner do 8 de agosto de 1942. O Departamento de Estado xulga a información “aparentemente non fundada”. Deixando á parte o aviso que os once gobernos Aliados (e mais a Francia combatente do xeneral de Gaulle) lle dirixía a Alemaña o 17 de decembro de 1942 e que lle revelaba ao mundo o xenocidio xudeu, os anglosaxóns case non reaccionaron. Por dúas veces, durante o ano de 1942, Jan Karski, correo do goberno polaco no exilio, introdúcese no gueto de Varsovia. Dálles conta da súa visita aos gobernos de Londres e de Washington a principios de 1943 e mesmo é recibido polo presidente Roosevelt en xullo de 1943. A súa xestión non dá pé a ningunha reacción. O goberno americano dispón, sen embargo, dun perfecto coñecemento de Auschwitz que lle proporcionaron, entre outros, o informe polonés de agosto de 1943, e logo o dos dous xudeus eslovacos (Vrba e Wetzler), 128
En Les routes du fleuve, citado por T. Segev, Le septième million, op. cit., p. 97.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
65
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
fuxidos do campo na primavera de 1944, e polas primeiras fotografías aéreas de Auschwitz, tomadas o 4 de abril de 1944. Pero rexeita calquera acción concreta que empecese a “Solución Final” como por exemplo, o bombardeo das vías férreas que conducían a Auschwitz, feito tantas veces lembrado. A finais de xuño de 1944, a Axencia Xudía pídelle ao secretario do Foreign Office Anthony Eden que ordene bombardear a ferrovía que conecta Budapest con Auschwitz. A cousa quedou en nada. O 4 de xullo de 1944, o axudante do Secretario americano para a defensa afirma que bombardear Auschwitz “non é realista” (cfr. infra). Os militares, e canda eles os políticos, declaran que lle outorgan a prioridade á acción armada. Despois da guerra, han argumentar que existía unha falta de información sobre a amplitude exacta do acontecemento para xustificaren a súa decisión. Pero o argumento non cadra ben: os diplomáticos anglosaxóns tentan parar a información porque manteñen fechadas as fronteiras dos seus países e as dos territorios que controlan. Por dúas veces polo menos, os Británicos rexeitan os ofrecementos de salvamento: en marzo de 1943, cando se trata de salvar sesenta mil xudeus búlgaros, e en xuño de 1944, cando fracasa a negociación chamada “dos dez mil camións” que se propuxeron a cambio da vida de centos de miles de xudeus húngaros. Do lado británico, parece que aos funcionarios lles estarrece transmitir a nova de que os xudeus están destinados á morte en masa. O Ministerio de Información pídelles aos redactores e presentadores que non identifiquen a identidade xudía das vítimas da mesma maneira que lles piden aos medios de comunicación que minimicen os “relatos das atrocidades” 129. Do lado dos Estados Unidos, existen uns argumentos irrefutábeis como a indiferenza masiva do público, aparellado a un antisemitismo “pasivo” e estendido130. Ademais, a información incríbel131, no sentido literal do termo, aparece afogada a miúdo na marea das informacións sobre a guerra: deste xeito, a traxedia dos xudeus húngaros vese agochada pola información relativa ao Día D (6 de xuño de 1944). O goberno americano, da mesma maneira co goberno británico, teme a chegada de centos de miles de refuxiados xudeus ao seu territorio. Até marzo de 1944, Roosevelt, rexeita mencionar a destrución dos xudeus nas 129
Pero o silencio británico tamén se explica pola imposibilidade de considerar os xudeus como unha nación e pola vontade de non ir no sentido da segregación nazi. 130 Segundo as enquisas de opinión feitas polo Office of War Information, o impacto das informacións sobre as atrocidades alemás era para un “americano medio” sete veces máis forte cando se trataba de atrocidades en xeral ca cando había algunha referencia precisa ás atrocidades cometidas contra os xudeus. (citado por D. S. Wyman, L’abandon des Juifs, Laffont, 1986, p. 418). 131 Unha sondaxe de Gallup efectuada en xaneiro de 1943 ofrecía os seguintes resultados: “cre vostede que os alemáns asasinaron a dous millóns de xudeus?” : un 47 % das persoas preguntadas responderon que si, un 29 % responderon que non e un 24 % “non soubo, non contestou”. © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
66
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
súas conferencias de prensa para non darlle máis pábulo á súa sona que reiteradamente o acusaba de “Jew Deal”. É consciente de que a comunidade xudía apoia o partido democrático e que unha política máis aberta cara aos refuxiados habíalle de custar moitos votos. Esta é a liña que prevalece cando finalmente os responsábeis do departamento de Estado (entre eles moitos protestantes de longa tradición, imbuídos de espírito nativista) interrompen a comezos de 1943 as mareas de información enviadas dende Suíza cara aos Estados Unidos destinadas aos responsábeis xudeus. Tamén inflúe sen dúbida o feito de que a administración anglosaxona se vele de non caer no argumentario alemán que presenta o combate dos Aliados como unha “guerra xudía”. E probablemente, tamén teña que ter conta do antisemitismo arraigado nas opinións públicas propias. Pero en última instancia, nin en Londres nin en Washington desexan ofrecerlles asilo aos perseguidos, sexa onde for, nin no Reino Unido nin en Palestina nin nos Estados Unidos. A verdadeira natureza do acontecemento é difícil de percibir e comprender, pero a indiferenza tamén xoga o seu papel. Despois da guerra, esa indiferenza ha inducir a todas as testemuñas da catástrofe a que sintan un malestar persistente. Os soviéticos son, entre os Aliados, as principais testemuñas oculares da catástrofe xudía. Pero só a mencionan dúas veces e as dúas cun fin político a curto prazo. O 24 de agosto de 1941, Radio Moscova dedícalle un programa ao “destino dos xudeus de todo o mundo” no que participan, entre outros, o cineasta Eisenstein e o escritor Ehrenbourg. Durante o ano 1942, chegan a Moscova numerosas informacións provenientes dos partisanos que operan detrás das liñas alemás, entre outras fontes. Pero o goberno garda un silencio que só se rompe, por primeira e última vez, o 19 de decembro de 1942 para mencionar explicitamente as vítimas xudías. É verdade que daquela se trataba de seguir os pasos dos Aliados (cuxa axuda é esencial), que acaban de tomar unha postura132 clara. A URSS levanta acta de todas as desfeitas alemás precisando a nacionalidade das vítimas, pero agás nas dúas ocasións antes mencionadas, oculta sistematicamente a orixe xudía das comunidades xudías destruídas. Ademais, a pouca información que difunde vai destinada a Occidente, pero os pobos da URSS non son informados da realidade do xenocidio xudeu. Cómpre lembrar o antisemitismo de moitas das poboacións ocupadas que habería que xestionar? E polo demais, habería que descoidar o rexurdimento e mesmo o mantemento nos medios dirixentes dun antisemitismo que noutrora fora combatido pero endexamais foi erradicado? 132
Cfr. supra declaración do 17 de decembro de 1942.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
67
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
3. A Cruz Vermella, os Neutrais, o Vaticano e a información.- A Cruz Vermella é, canda a Igrexa católica a institución mellor informada da realidade do xenocidio durante o conflito: mantén delegados permanentes nas capitais de todos os Estados belixerantes. O seu coñecemento non provén, evidentemente, das visitas guiadas que lle realizan os alemáns a “campos modelos” (Theresienstadt), senón e sobre todo, das súas relacións con moitas testemuñas oculares e con responsábeis xudeus como Riegner. Durante o verán de 1942, a Cruz Vermella sabe o esencial e pregúntase, durante os axitados debates que se producen en Xenebra, se cómpre levar a cabo unha acción discreta ou se polo contrario cómpre realizar un chamamento público como o que se fixera en febreiro de 1918, a propósito da utilización de gases tóxicos. No verán de 1942, a meirande parte dos membros da directiva do CICR (Comité international de la Croix-Rouge, Comité internacional da Cruz Vermella) pronúnciase a prol dunha denuncia pública pero o presidente Huber rexeita esta decisión probablemente para non indispoñer a política estrita de neutralidade que segue Berna. Tras o comunicado publicado en setembro de 1942 no que se indica que “os civís teñen que ser tratados con humanidade”, o CICR opta a partir do seguinte mes por proseguir cunha acción discreta que se ha manter até 1945 e que non produciu ningún resultado destacábel. Ao rexeitar considerar os xudeus como vítimas específicas, o CICR resulta enganado pola lóxica racial alemá, pero tamén o é por unha concepción humanitaria obsoleta, con mínima capacidade para comprender a noción de “Guerra Total” propia do século XX. Dende Xenebra, Estocolmo e Istambul, pedras angulares da información, as potencias neutrais estiveron informadas a cada pouco. Os seus cónsules no estranxeiro son contactados polos informadores, os diplomáticos tentan averiguar algo máis e finalmente, os fuxitivos pretenden refuxiarse nalgún Estado neutro. No outono de 1942, as autoridades oficiais e os principais medios de comunicación están ao tanto da realidade do xenocidio, aínda que descoñezan os métodos e sobre todo a amplitude do masacre en toda a súa magnitude. Dende finais de 1942, a prensa suíza133 e a prensa sueca falan de “matanza masiva” e de “exterminios”. Sen dúbida, Suíza é o país mellor informado de Europa, pero o goberno helvético cala e mantén as fronteiras oficialmente fechadas. O 26 de setembro de 1942, algunhas semanas despois das grandes redadas realizadas en territorio francés, a división da policía do Consello Federal ordena que se rexeiten sen excepción, os xudeus franceses que se acheguen 133
O xornal de Basilea Basler Nazionalzeitung, publica o 18 de decembro de 1942: “Os xudeus de todos os territorios ocupados son deportados en horríbeis condicións. En Polonia, son exterminados sistematicamente” (en W. Laqueur, Le terrifiant secret, Gallimard, 1981, p. 61). © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
68
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
aos seus postos fronteirizos “dado que non corren ningún perigo no seu país”. E ao revés, o goberno sueco, país neutral tamén, acolle a pequena comunidade xudía de Dinamarca en outubro de 1943. A Igrexa sabe o esencial, probablemente dende os primeiros masacres de 1941, porque é unha institución implantada en Europa e máis aínda na moi católica Polonia. A alta xerarquía católica está informada por entremedias dos contactos persoais estabelecidos no seo clerical europeo, recollendo as súas informacións, algunhas das cales chegan a Roma. Se por exemplo, o 9 de marzo de 1942, o nuncio do papa en Bratislava (Eslovaquia) envía o seguinte cable a Roma: “A deportación de oitenta mil persoas en Polonia onde se atoparán á disposición dos alemáns, equivale a unha morte segura, polo menos a unha boa parte deles”. Durante a mensaxe de Nadal de 1942, o papa Pío XII134 deixa caer unha alusión aos centos de miles de vítimas que son “condenadas (...) algunhas veces unicamente por razón da súa nacionalidade ou pola súa raza”, pero rexeita denunciar “atrocidades concretas” porque, segundo di, non pode falar dos nazis sen citar ao mesmo tempo os bolxeviques135. Explícalle ao representante de Roosevelt que nas informacións relativas ás matanzas masivas hai unha parte de verdade, pero que o conxunto resulta altamente esaxerado por razóns de propaganda. Non obstante, o 25 de xullo de 1944, diríxese ao rexente Horthy de Hungría falándolle a prol dos xudeus que el sabe condenados á morte. Trátase do primeiro chamamento deste tipo. Outros dignatarios da Igrexa (protestante, anglicana) adoptan en países non ocupados unhas posicións que testemuñan que a alta xerarquía católica sabe o que ocorre no Leste de Europa. O 23 de marzo de 1943, o arcebispo de Canterbury, William Temple, declara perante a cámara dos lords: “Neste momento pesa sobre nós unha formidábel responsabilidade. Atopámonos ante o tribunal da historia, da humanidade e de Deus136”. Nos Estados Unidos, un responsábel do Consello Federal das Igrexas afirma: “Isto non é un asunto xudeu. Trátase dun universal e colosal envilecemento que toda a humanidade comparte137”. Malia as graves lagoas de investigación138, hai polo menos tres elementos que semellan estar testemuñados. Pío XII sabíao, sobre todo 134
Pío entra no papado en marzo de 1939, despois de levar moito tempo como nuncio apostólico en Alemaña. Como secretario de Estado do seu predecesor Pío XI, o cardeal Pacelli, participara intensamente, a canda o arcebispo de Múnic, Faulhaber, na redacción da encíclica que condenaba a persecución do catolicismo alemán polo nazismo, Mit Brennender Sorge (1937). Cfr. G. Passelecq e B. Suchecky, L’encyclique cachée de Pie XI, La Découverte, 1995. 135 Da mesma maneira ca antes da guerra, a condena do comunismo fora moito máis radical cá do nazismo porque era percibido como un perigo menor, sobre todo no máis inmediato, en tanto que se circunscribía a unha soa nación. Cfr. para este tema Émile Poulat, prefacio á L’Encyclique cachée de Pie XI, op. cit. 136 Citado en D. Wyman, op. cit., p. 145. 137 Citado en D. Wyman, op. cit., p. 406. 138 Os arquivos do Vaticano non son consultábeis, polo de agora, só se pode consultar até o pontificado de Bieito XV (xaneiro de 1922). © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
69
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
dende comezos de 1943. Practicamente non falou, salvo en dúas ocasións, aínda así de forma elíptica: en Nadal de 1942 e en xuño de 1943. Pero tamén é case seguro que, de portas para dentro, o papa non quedou inactivo. Despois da guerra, Pío XII ha argumentar (como outros) que a intervención solapada resultaba máis eficaz e non puña en perigo as poboacións locais. Non falaba das poboacións xudías senón dos dirixentes da Igrexa católica particularmente en Polonia. O papa preséntase sendo, en primeiro lugar e unicamente, un responsábel pastoral, xefe espiritual dos seus fieis católicos. Ao manter silencio en público, Pío XII puxo por diante unicamente os intereses do catolicismo e dos católicos de Europa. A universalidade139 da mensaxe chocou de fronte coa realidade política máis crúa. 4.- E Alemaña?.- Decenas de miles, e mesmo centos de miles de homes da Wehrmacht, aínda que non sempre participaron nos masacres polo menos asistiron a eles. Os testemuños abundan neste sentido. Un oficial conta o que viu en Bobruisk (URSS) en abril de 1942: “Asistín ás execucións con outros dirixentes da administración, dalgunha maneira case era unha orde (...). Na medida do posíbel, as administracións tiñan que enviar delegacións para que non sospeitasen de que poderiamos ser hostís ao nacionalsocialismo140”. O asasinato en masa resulta inconcibíbel sen a participación dunha parte importante da sociedade que o rodeaba. A Reichsbahn, que deporta a tres millóns de xudeus, emprega a cincocentas mil persoas. Unha parte delas organiza os “trens especiais”141. As firmas civís constrúen as cámaras de gas e outras como Topf e Fillos (de Erfurt) fabrican algúns crematorios142, outros como a Saurer, seguindo as instrucións da SS, poñen a punto os camións destinados ao gaseamento mediante monóxido de carbono. O presidente do Consello de Administración de IG. Farbenindustrie, Carl Krauch, escolle persoalmente o lugar de Auschwitz (preferindo esta localización a outra posibilidade en Noruega), e o lema que se atopa na porta de entrada do campo, Arbeit macht frei, figuraba antes da guerra en todas as fábricas do grupo. 139
Ese é o sentido da palabra católica. En Pour eux..., op. cit., p. 119. 141 “Gustaríame sinalar que un día tiven conciencia da verdadeira significación do campo de Belzec. En efecto, detrás dun hangar para locomotoras, vin moreas de roupa de todo tipo, tamén había unha grande cantidade de zapatos, de xoias e obxectos de valor. As SS amontoaran alí os obxectos. Verquían gasolina sobre a roupa que non se podía aproveitar e logo queimábana” (Oscar Diegelmann, inspector en xefe da Reichsbahn, citado en Pour eux..., op. cit., p. 211). 142 O enxeñeiro Prüfer da firma Topf tivo coñecemento a finais de agosto de 1942 que os búnkeres servían para asasinar os xudeus mediante o gas, e que os fornos que construían para os crematorios IV e V de Auschwitz estaban destinados a queimaren eses cadáveres. Disto non falou, porque fixera unha declaración xurada pola cal non podía revelar o que vía en Auschwitz. 140
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
70
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
Os bancos fecharon as contas, os civís fixéronse cargo dos negocios xudeus, das empresas, dos apartamentos e dos seus móbeis. A firma Degussa traballa o ouro que se lles rouba ás vítimas e o que se lles extrae aos cadáveres fundíndoo en forma de lingotes polo que despois deste proceso xa pertencen ao Reich. A súa filial, a Degesch, fabrica o gas Zyklon B que a SS encomenda en cantidades anormais para o uso tradicional. A rapidez necesaria143 para o proceso de asasinato en masa explica que o Reich recorra ás mellores competencias técnicas e civís do país: os trens, a industria automobilística, a industria metalúrxica, a industria química e finalmente a industria téxtil (para a recuperación e a transformación da roupa espoliada). O crime non o comete un grupo de sádicos. É un “crime de empregados” e de homes correntes, tanto civís coma militares, membros ou non do partido nazi. A práctica do xenocidio implica contar coa axuda dunha inmensa administración. Estes burócratas competentes xestionan o asasinato sen excesiva emoción, porque teñen os valores do nacionalsocialismo moi asimilados. O crime non é algo que estea á marxe do día a día, senón que penetra polos intersticios máis banais da vida cotiá. II.- Os intentos de salvamento 1. Os intentos do Yishuv.- Malia as ameazas británicas de parar a inmigración legal mentres continuase a inmigración ilegal, chegan a Palestina cincuenta mil refuxiados xudeus durante a guerra, dos cales dezaseis mil de forma clandestina. O xefe do executivo sionista, Ben Gurión é lúcido sobre o alcance da catástrofe que está ocorrendo: “o exterminio do xudaísmo europeo é unha catástrofe para o sionismo, xa non haberá ninguén para construír o país!”144. A finais de 1942, estabelécese unha negociación para salvar aos romenos de Transnistria. O oferta élle transmitida á Axencia Xudía en Istambul, que llela traslada aos Aliados. Rexeitamento británico e bloqueo alemán: a iniciativa esmorece aí. Ao mesmo tempo iníciase (novembro 1942 - setembro 1943) o “plano Europa” para salvar os xudeus de 143
A necesidade do secreto explica a rapidez do proceso. O 24 de marzo de 1942, dous meses despois de Wannsee, Franz Rademacher, xefe de sección do gabinete dos “Asuntos Xudeus” do RSHA, envíalle esta nota ao ministerio dos Asuntos Exteriores: “Canto máis rápido se debuxe a vitoria alemá, máis importantes e perentorias han ser as tarefas da sección. A cuestión xudía ten que ser resolta unicamente no transcurso da guerra, porque ten que ser liquidada sen que comecen e se expandan os berros polo mundo enteiro.” 144 Citado en T. Segev, Le septième million, p. 121. Engádase que en 1954, Ben Gurión declara que “Hitler non só lle fixo dano ao pobo xudeu que el coñecía e odiaba, senón que tamén lle fixo dano a un Estado Xudeu do que el aínda non previra a súa existencia. Destruíu o principal sostén e a forza esencial do país. O Estado está aí, pero non atopou a nación que agardaba” (ibídem, p.139). © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
71
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
Eslovaquia, a cambio de diñeiro, ofrecido a Dieter Wisliceny, representante de Himmler en Bratislava. Dende o mes de agosto de 1942 até o mes de setembro de 1943, a dirección clandestina da comunidade xudía de Eslovaquia negocia con Dieter Wisliceny. Os alemáns rompen as negociacións. O 31 de xaneiro de 1943 créase o Comité de Salvamento da Axencia Xudía en Palestina. O día 1 de outubro dese mesmo ano, salta detrás das liñas alemás en Romanía o primeiro grupo de paracaidistas de Eretz Israel145. Séguenlle outros en marzo de 1944, tamén en Romanía, en Iugoslavia, en Hungría e en setembro de 1944 en Eslovaquia: a metade son capturados e asasinados. A finais de setembro de 1944, Churchill anuncia no Parlamento a creación dunha brigada xudía dentro do exército británico. O Yishuv tamén intenta algunhas accións de salvamento, pero axiña se ve confrontado á súa propia fraxilidade e á súa falta de autonomía. A Axencia Xudía gastou un cuarto do seu orzamento en accións de salvamento146, pero a impotencia e nalgúns casos mesmo a incomprensión147 reducen estas accións a pouca cousa. 2. Os intentos dos anglosaxóns.- Para os británicos e os americanos o esforzo de salvamento debera consistir na modificación dos procedementos de inmigración facilitando a expedición das visas e a acollida dos refuxiados, cousa que non fixeron, e das poucas que expediron, fixérono a contagotas e en ínfimas proporcións vistas as necesidades do momento. As leis americanas de cotas mantéñense como estaban. O proxecto de lei Wagner-Rogers, de comezos de 1939, prevía a acollida de vinte mil nenos refuxiados procedentes de Alemaña, pero o Congreso148 rexeitouno. Entre 1933 e 1945, o continxente austroxermánico (segundo as leis de cotas) é de vinte e sete mil trescentos setenta inmigrantes ao ano, e esta cantidade non se cobre na súa totalidade, só acada o 36 %. A única excepción a esta lei realízase a prol dos refuxiados políticos e intelectuais prestixiosos acollidos nos Estados Unidos, entre 1940 e 1944 (arredor de tres mil persoas). Dos trescentos setenta mil xudeus que foxen do Reich ampliado entre 1933 e 1939, poden entrar nos Estados Unidos149 cincuenta e sete mil. A opinión americana permanece fechada ás propostas de acollida mesmo durante os anos da guerra. A norma do lado británico tamén se sitúa na idea de blindar a acollida. O goberno non achega ningunha modificación á lexislación 145
Deste xeito se denomina a comunidade xudía de Palestina retomando a acepción bíblica de “Terra de Israel”. 146 En T. Segev, op. cit., p. 127. 147 “Por que non se defenden os xudeus de Hungría ?”, título do xornal laborista Davar o 22 de xuño de 1944 (en T. Segev, op. cit., p.135). 148 Roosevelt anota na marxe deste proxecto: “Para o arquivo; cancelado. FDR.” 149 E cincuenta mil no Reino Unido. © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
72
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
restritiva votada en 1905 e en 1919. O xefe da oficina de refuxiados do Foreign Office, cando un navío que transportaba refuxiados xudeus cara a Palestina, denominado Salvador, afunde no mar de Marmara en decembro de 1940, anota: “Non poderiamos imaxinar un desastre tan oportuno para poñer fin a este tráfico.” 150. Con todo, lévanse a cabo algunhas negociacións secretas, sempre referidas ao destino dos xudeus, entre os anglosaxóns e os alemáns, pero todas elas fracasan. Lembremos a transacción cos xudeus de Hungría, negociación iniciada na primavera de 1944, pola comunidade xudía de Budapest co apoio da Axencia Xudía (Joël Brandt). Pero en xuño de 1944, os ingleses arrestan a Brandt e ao seu cómplice Grosz no Cairo mentres se estaba producindo a deportación dos xudeus húngaros cara a Auschwitz a un ritmo de preto de dez mil persoas ao día. Os ingleses151, en connivencia cos americanos, provocan que a negociación fracase, da mesma maneira que non lle conceden continuidade a ningunha outra proposta, sexan estas xudías ou alemás. Conforme se vai concretando a desfeita alemá, Himmler busca un achegamento cos Occidentais pola canle da “cuestión xudía”, até ese extremo segue prisioneiro dunha visión do mundo en que “os xudeus” serían os “verdadeiros donos” dos Estados Unidos. Estes salvamentos fallidos por parte dos anglosaxóns deixan ver ás claras a estrutura poliárquica do réxime nazi e a súa visión obsesiva e contraditoria dos xudeus vistos como todopoderosos pero que acaban sendo destruídos. Tamén subliña sobre todo o pouco caso que lles fan os Aliados152 ao destino específico dos xudeus. O que a prensa revela e divulga sobre o xenocidio, a finais de 1942, suscita na opinión pública un movemento de simpatía coas vítimas que presiona aos responsábeis para que actúen. Co obxectivo de responder a esta espera, e tamén para desviala, Londres e Washington convocan nas Bermudas, en abril de 1943, unha Conferencia Internacional sobre “os refuxiados”153. O título da conferencia e o lugar escollidos son reveladores: falarase dos “refuxiados” e non da situación dos xudeus asasinados154. O arquipélago das Bermudas ten acceso restrinxido, o que impide calquera presión da opinión pública tanto da prensa e como das organizacións xudías, das cales, por certo, non foi ningunha convidada. A consigna é que non se lles conceda ningunha atención específica aos xudeus. 150
En L’Allemagne nazie et le génocide juif, op. cit., p.365. Lord Moyne, gobernador británico en Exipto: “Que imos facer cun millón de xudeus?”. 152 Despois de moitas presións, Roosevelt crea en xaneiro de 1944 un Comité para os refuxiados de guerra... onde se evita o termo xudeu con moito tino. 153 É a segunda despois da de Evián en 1938. 154 Coincidencia: a conferencia celébrase dende o día 19 até o día 30 de marzo de 1943, coincidindo cos combates, solitarios, do gueto de Varsovia. Ao abandono no lugar do xenocidio responde, ao mesmo tempo, o abandono diplomático. 151
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
73
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
A conferencia ten tres obxectivos: presionar nos neutrais para que acollan máis refuxiados, procurar lugares de asilo temporal, e finalmente, reunir o Comité Intergubernamental creado despois da Conferencia de Evián en 1938. Ao final do seu traballo, a Conferencia recomenda que non se realice ningunha negociación con Hitler e propón que se intenten conseguir barcos neutrais para o transporte. A prensa non divulga moito esta conferencia, que sen embargo, acadou o seu obxectivo: diminuír a presión nacida da emoción sen que por iso se abran máis as fronteiras. O abandono do pobo xudeu tamén se ve claramente cando as organizacións xudías lles piden aos Aliados que bombardeen as vías férreas que conducen a Auschwitz. Os bombardeiros Aliados sobrevoan o campo o 4 de abril de 1944, logo o 20 de agosto de 1944 e tamén o 13 de setembro do mesmo ano. O estado maior Aliado négase a realizar a operación argumentando que o bombardeo das cámaras de gas, a unha altitude de 7000 metros sería aleatoria e que, ademais os edificios habían ser reconstruídos axiña. Conclúe dicindo que cómpre outorgarlle a prioridade á destrución da máquina de guerra alemá e actuar rápido na medida en que Alemaña está ultimando a fabricación da arma atómica. 3. O abandono.- O 12 de maio de 1943, suicídase Shmuel Zygelbojm, representante do Bund no Consello Nacional Polonés exiliado en Londres, dúas semanas despois de que concluíse a conferencia das Bermudas e catro días despois da fin dos combates no gueto de Varsovia. Zygelbojm escribe na derradeira carta: “A responsabilidade do crime que constitúe o masacre de toda a poboación xudía de Polonia recae, en primeiro lugar, sobre aqueles que a cometen, pero este crime tamén é unha pesada lousa que afecta indirectamente a toda a humanidade, a todos os pobos e gobernos das nacións aliadas que, até o de agora, non intentaron adoptar medidas concretas co fin de deter o crime. Estes países, convertéronse en cómplices dos criminais observando pasivamente o asasinato de millóns de seres sen defensa e as sevicias inflixidas a nenos, mulleres, vellos (...). Como durante toda a miña vida non fun quen de facer nada, quizais poida contribuír coa miña morte a rachar con esta indiferenza.” A American Jewish Joint Distribution Commitee (JDC, Comité de distribución conxunto xudeo-americano), un organismo privado, fornécelles aos xudeus europeos máis axuda durante a guerra có conxunto dos gobernos do mundo e financia un 85 % do traballo da Axencia para os refuxiados de guerra creada por Roosevelt en 1944. Os Aliados xustifícanse alegando falta de barcos o que lles impide socorrer as vítimas, sen embargo, catrocentos vinte e cinco mil prisioneiros de guerra do Eixe son conducidos aos Estados Unidos durante a guerra. Os gobernos británico e americano evacúan máis de cen mil refuxiados iugoslavos, polacos e gregos, mentres que a administración americana non consegue evacuar a © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
74
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
dous mil refuxiados xudeus cara aos tres campos previstos. En resumo, durante os anos 1942 e 1943, a administración británica deixa que entren en Palestina tantos refuxiados poloneses e gregos (non xudeus) como refuxiados xudeus. O verdadeiro impedimento para o salvamento dos xudeus non é nin técnico nin ideolóxico, senón que deriva basicamente da ausencia dunha vontade firme por salvalos155. III.- Resistir? “Por que nos deixamos conducir ao matadoiro como años? Por que gañou a partida tan doadamente o inimigo156?”. Moitos xudeus contemporáneos fanse esta pregunta cun fondo de carraxe, ou mesmo de indignación ou de vergoña, que anova a ladaíña do “pobo sacrificado”. Isto supón, en parte, esquecer a extrema rapidez do proceso mortífero. A finais de marzo de 1942, preto das tres cuartas partes das futuras vítimas aínda seguen con vida. A proporción invértese en febreiro de 1943: o 75 % das vítimas xa foron asasinadas. Tan só durante o ano 1942 morren preto de dous millóns setecentas mil persoas, isto é, máis da metade do total das vítimas da Shoah. Engadido ao efecto sorpresa, esta rapidez provoca que as vítimas manteñen intacta a esperanza. En 1943, cando o coñecemento do proceso e case total, o desespero instálase e paradoxicamente induce a que exista un espírito de resistencia. Estouran catro revoltas nos lugares do masacre entre abril e outubro de 1943: no mes de abril en Varsovia, no mes de agosto en Treblinka e Bialystock e no mes de outubro en Sobibor. A “Solución Final” implica discreción e rapidez, e aínda que o esencial puidese ser coñecido en 1942 (no Leste moito máis cá no Oeste), a mente rexeita a promesa de morte. “Os ocupantes instituíron tal terror que teñen medo de erguer a cabeza (...). Se callar a pasividade provocada pola fame sexa en si mesma a causa de que os xudeus sucumban en silencio, sen protestar vigorosamente157”. De por parte, a violencia inaudita provocada e practicada no Leste polos alemáns dá conta do medo a comprometerse nun proceso de resistencia. A angustia da morte provoca que cada individuo mire por si mesmo e que isto se convirta nun patrón a seguir dende o punto de vista colectivo. Pénsase que a tormenta vai descargar na comunidade 155
Dos corenta e tres mil xudeus cos que aínda contaba Viena en 1942, estímase que douscentos deles foron agochados e salvados por Vieneses, é dicir, un 0’05%. En Polonia, onde a axuda aos xudeus se condenaba coa morte, e onde a axuda foi irrisoria, citemos o papel da organización Zegota, creada a finais de 1942, que salvara (non se chega a un acordo no número de persoas) entre catro mil e vinte mil xudeus. 156 Emmanuel Ringelblum, Chronique du Ghetto de Varsovie, Petite Bibliothèque Payot, 1995. 157 ibídem. Pola súa banda Perechodnik escribe en 1943: “Os xudeus quedaban esgazados, fisicamente, pero sobre todo dende o punto de vista moral. A maioría perdera as ganas de vivir” (op. cit., p. 111). © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
75
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
veciña e deste xeito, os xudeus polacos cren que iso lles vai afectar aos xudeus soviéticos, logo, despois dos primeiros masacres en Polonia, que se tratan de operacións “non autorizadas”, e despois da liquidación dos primeiros guetos, que “Eles” non van atacar os xudeus de Varsovia. Máis adiante, en fin, despois das primeiras deportacións da capital, prevalece o convencemento de que só os xudeus sen traballo van ser os afectados, etc. A esperanza paraliza a revolta e a acción. A Organización xudía que combate no gueto de Varsovia constitúese o 28 de xullo de 1942, seis días despois do comezo das deportacións en masa cara a Treblinka. Como no gueto de Varsovia, moitos organízanse cando xa non existe esperanza posíbel. Así, tres dos catro levantamentos colectivos coñecidos teñen lugar perante a proximidade inmediata das cámaras de gas. Finalmente, para entender a ladaíña da “pasividade”, cómpre medir o parámetro de desamparo en que se abandonan ás comunidades xudías. No Oeste de Europa non é tanto a mentalidade da diáspora a que rompe o espírito de resistencia como a mentalidade moderna: o xudeu emancipado non é quen de reaccionar cando o Estado de dereito ao que el pertence como cidadán o persegue. Por esta razón, o historiador Yehuda Bauer, propón que no canto de preguntar por qué os xudeus non resistiron, valería máis preguntarse por que e como foron tan numerosos os que colleron as armas nestas condicións158? Seiscentos detidos xudeus de Treblinka, rebélanse o 2 de agosto de 1943, no contexto do remate da “operación Reinhardt”. No seguinte mes, o día 14 de outubro, a revolta dos detidos xudeus do campo de Sobibor159, onde abaten a dez SS, precipita o desmantelamento das instalacións e quizais provoque que Himmler ordene de asasinar os últimos xudeus do “Goberno Xeral” que aínda non foron rematados pola “Aktion Reinhardt 160 ”. De aí a Ernstefest (“Festa da Seitura”) do 3 ao 5 de novembro de 1943 (cfr. infra). Cando a información se converte en coñecemento, e practicamente desaparece a esperanza, gaña o punto de vista dos que sosteñen a necesidade de resistencia activa, dentro do que queda nos guetos, aínda que con moitas dificultades. Os Judenräte, salvo excepcións, aínda cren que poden salvar o esencial ao aceptaren deportacións parciais. Xa en xaneiro de 1943, a OJC (organización xudía de combate, cfr. supra) lle presentara aos alemáns a primeira acción de resistencia. Algunhas semanas máis tarde, ten lugar o levantamento do gueto de 158
En L’Allemagne nazie et le génocide...op. cit., p. 414. Fuxiron catrocentos cincuenta detidos, cento cincuenta (de seiscentos) foron asasinados no momento. Preto de douscentos fuxidos non foron capturados logo, dos cales cincuenta seguen con vida a finais da guerra. 160 Tamén é verdade, como lle escribe Globocknnik a Himmler o 4 de novembro de 1943 que a “Operación Reinhardt”, “ben levada”, está rematada dende o 19 de outubro. 159
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
76
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
Varsovia, o episodio máis célebre da resistencia xudía. Dunha banda, porque uns centos de xente nova, combatentes xudeus e moi pouco armados, lle presenta cara dende o 19 de abril ao 8 de maio de 1943 a varios miles de soldados alemáns e letóns, hiperarmados e entregados. Por outra banda, porque a comunidade xudía de Varsovia é, na preguerra, a máis importante do mundo xudeu europeo. E por último, porque a historia do gueto condensa todas as fases da catástrofe xudía en Europa. O 19 de abril de 1943, os Waffen SS que penetran no gueto asediado, son recibidos cunha resposta armada. Pero a resistencia xudía ten que baterse en retirada aos poucos, con boa parte dos barrios ardendo, primeiro perseguidos polos teitos e logo polos sumidoiros, de xeito que queda aniquilado o 8 de maio unha vez destruída a cúpula dirixente. Son abatidos sete mil xudeus e outros sete mil enviados a Treblinka. Máis de corenta mil son deportados cara a Lublin e outros lugares. Por veces, a revolta do gueto de Varsovia agocha os intentos de levantamento armado que tiveron lugar entre 1942 e 1943 nos guetos bielorrusos e polacos. Tan só na Bielorrusia occidental, existen grupos clandestinos armados en noventa e un guetos, e polo menos en dous terzos deles son movementos organizados. En Minsk, o cuarto gueto en importancia (oitenta mil persoas), a resistencia armada permite evasións en masa cara aos bosques dos arredores. En Bialystock, en agosto de 1943, a resistencia armada oponse aos alemáns no momento da liquidación do gueto, pero pronto resulta aplastada dadas as desproporcións das forzas. Finalmente en Auschwitz, os detidos xudeus dos “traballos especiais” adscritos ao crematorio IV, revóltanse os días 6 e 7 de outubro de 1944, cando os nazis veñen buscar os trescentos membros do Sonderkommando para un “traslado” que non engana a ninguén. Como as de Treblinka e Sobibor, esta revolta queda asolagada en sangue malia algunhas baixas de SS, a destrución do crematorio e da súa cámara de gas que os insurxentes fixeron estourar. Grupos de combatentes xudeus, con efectivos moi limitados, tamén participan nos combates. No Leste están formados por algúns superviventes (a miúdo militantes de movementos de mocidade, sionistas, bundistas e comunistas). Organízanse sen ningún apoio loxístico e sen armas, operando dende os bosques e sempre nun medio hostil. De feito, a resistencia polaca non os axuda moito e a meirande parte das veces enfróntase a eles. No Oeste, en Francia por exemplo, á parte de moitos xudeus franceses e estranxeiros que se unen á Resistencia interior ou exterior, algúns tentan organizar un maquis especificamente xudeu, pero os seus efectivos son até o final moi modestos. Resulta van opoñer resistencia pasiva e resistencia activa ou resistencia armada fronte ás demais. Na medida en que o proxecto nazi prevía a destrución total do pobo xudeu, intentar sobrevivir, e en primeiro © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
77
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
lugar mediante a fuxida, foi a forma inicial da resistencia xudía fronte á vontade alemá. Neste contexto, toda resistencia foi activa, consistise esta en fabricar papeis falsos, atopar un agocho nun tempo mínimo, procurar familias de acollida para os nenos perseguidos e abrir redes de evasión fóra do xugo alemán. O ambiente humano e o factor xeográfico desempeñaron un papel importante nesas “técnicas” de salvamento. Os combatentes militares foron honrados despois da guerra e así, lémbrase o papel da brigada xudía palestina que combateu dentro do exército británico. Pero os combatentes “sen gloria” dos papeis falsificados, dos nenos agochados e das cantinas populares non tiveron dereito a obter o codiciado título de resistente. E sen embargo eran resistentes, aínda que sen graduación, porque o pagaron coa súa vida.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
78
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
Capítulo VI A modo de resumo I.- O descubrimento do xenocidio Na primavera de 1945, a liberación dos campos occidentais impide e até deforma a toma en consideración da “Solución Final”. As imaxes de Buchenwald e de Dachau resumen as políticas mortíferas do Reich, incluído o xenocidio xudeu. Na memoria dos contemporáneos, o mundo concentracionario alemán é sinónimo de desespero absoluto. Sen embargo, a imaxe amosada impide imaxinar que poida existir algo peor, e de feito, non existe nin imaxe nin reportaxe ningunha dos centros de morte masiva da “Aktion Reinhardt” e dos masacres levados a cabo polos Einsatzgruppen. A memoria que se impón, ten que ver en primeiro lugar cunha realidade física: os superviventes xudeus son menos numerosos cós demais. En Francia, volveron o 59% dos deportados chamados “políticos” en 1945, fronte ao 3 % dos superviventes xudeus. En Bélxica, o 5 % dos repatriados de 1945 son xudeus, pero os xudeus representaron máis do 38 % da xente deportada161. A partir de 1945, e durante quince anos, Buchenwald convértese no lugar símbolo da deportación. Auschwitz aínda non é o lugar central que chegará a ser grazas á memoria colectiva e ao traballo histórico. Pero a ocultación do xenocidio e a dificultade de captala a través da traxedia da deportación non se debe unicamente á falta de imaxes e ao feito de ser unha realidade xeográfica afastada. Débese á difícil cuestión da identidade xudía que daquela non se presentaba nos mesmos termos cá na actualidade. Tamén ten que ver coa imposibilidade de pensar a aridez absoluta (o “morto por nada”) do acontecemento. Finalmente, e sobre todo, á falta de referencias intelectuais que puidesen permitir deducir unha historia coñecida, como o dos masacres da poboación civil para percibir unha nova realidade coma a do xenocidio e a do crime contra a humanidade. Durante a guerra, os concentracionarios ven o destino específico dos xudeus, pero 161
De catro mil novecentos dezaoito nenos xudeus menores de quince anos deportados dende Bélxica a Auschwitz, volven cincuenta en 1945, que representa a porcentaxe de 1’1%.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
79
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
non o pensan. Ven a matanza masiva, pero non pensan ao xenocidio. Alén das recuperacións políticas da memoria colectiva, xoga o seu papel o desfase entre a percepción do real e a súa inintelixibilidade. O caso dos reporteiros da BBC que entran en Bergen-Belsen, liberado en abril de 1945, é sintomático a este respecto: aínda que había entre corenta mil e sesenta mil xudeus detidos, non fan a menor alusión a eles. Non se trata de que exista un antisemitismo larvado ou pasivo, senón unha imposibilidade por abrazar unha realidade que rompe coas imaxes clásicas dos desastres da guerra. II.- A destrución dun mundo 1. Valoración en cifras.- Aínda que Himmler ordenase o fin das operacións de exterminio en novembro de 1944, os masacres continúan coas “marchas da morte” e mesmo proseguen até os primeiros días de maio de 1945162. A mortalidade segue sendo moi importante despois da liberación 163. É difícil facer balance porque as contas alemás non son exhaustivas (tal é o caso das dos Einsatzgruppen e da “Aktion Reinhardt”), co agravante de que se destruíron moitos arquivos, comezando pola documentación existente na oficina de Eichmann. En marzo de 1943, un estatístico da SS, Richard Korherr, estabelece o resultado da “Solución Final” nun documento de dezaseis páxinas. Fecha as estatísticas o día 31 de decembro de 1942, e engade seis páxinas adicadas aos tres primeiros meses de 1943. Despois disto, non vai haber ningún documento con cifras, elaborado polas propias fontes alemás. Non existe ningún resumo que dea conta dos anos 1944 e 1945 e ademais, como consecuencia do afundimento do Reich nos últimos meses de 1944, non se volve a realizar ningún cómputo máis. En Nuremberg, no mes de novembro de 1945, o comandante SS, Höttl di que foran asasinados seis millóns de xudeus, segundo lle dixo Einchmann en Budapest a finais de agosto de 1944. O Tribunal militar internacional de Nuremberg recolle esta cantidade, pero quince anos máis tarde, Einchmann durante o seu propio xuízo, fala desta vez de cinco millóns de vítimas164. En xuño de 1945, o Instituto para Asuntos Xudeus dos Estados Unidos sitúa o número de vítimas en cinco millóns seiscentas setenta mil persoas (datos tirados dunha compilación de documentos), e ao 162
Mauthausen foi liberado polos americanos o 5 de maio de 1945. Entre o 15 de abril (data da liberación do campo) e o 31 de outubro de 1945, morren en Bergen-Belsen trinta e un mil prisioneiros. 164 A cantidade que el adianta non supoñía daquela unha novidade: xa llo mencionara ao capitán SS Dieter Wisliceny durante unha conversación que supostamente mantiveran cara a finais da guerra. 163
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
80
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
ano seguinte o Congreso Xudeu Mundial calcula a cantidade de cinco millóns novecentas setenta e oito mil vítimas. Retomando estes cálculos e as fontes dispoñíbeis e mais procedendo por subtracción como fai Raul Hilberg, o resultado en número de vítimas oscila entre cinco e seis millóns de xudeus asasinados, dos cales a maioría son orixinarios de Polonia165 e da URSS. Isto é, dous terzos do xudaísmo europeo e preto do 40 % do xudaísmo mundial. A estrutura demográfica do mundo xudeu queda afectada para varias xeracións e tamén queda alterado o equilibrio entre os seus diferentes compoñentes: mentres que antes de 1939 o centro da Diáspora se situaba en Europa do Leste, agora bascula cara á América do Norte e o futuro Estado de Israel166 que se van erixir como dous novos centros. 2. Os superviventes.- Aos superviventes aínda lles queda ler na ollada dos demais o que se fixera con eles cando volven aos lugares en que ás súas vidas normais quedaran brutalmente inmobilizadas. Teñen que seguir vivindo despois da vontade sistemática de exterminio e encarar a culpabilidade do “supervivente”: “Por que eu?”. Os nenos agochados cuxos pais non voltaron terán que seguir vivindo coa idea de que nos lles dixeron “adeus”. En maio de 1945, Europa conta con case catorce millóns de “desprazados” dos cales, varios centos de miles son xudeus. Catrocentos mil xudeus polacos obteñen a autorización para saír da URSS, a metade deles están ”na súa casa”. Pero os pogroms de Cracovia en 1945 e de Kielce en xullo de 1946167, déixanlles poucas ilusións: cen mil volven marchar unha vez máis ao Oeste, sobre todo, Alemaña e Austria, chegando aos campos de “persoas desprazadas” organizados polos americanos. Aí se atopan douscentos cincuenta mil xudeus axudados polo Yishuv que chegara alí en decembro de 1945 e por organizacións xudías americanas de asistencia, entre as cales figuraba o Joint americano. Pero quedan tamén catrocentos mil xudeus en Romanía, douscentos mil en Hungría e Checoslovaquia, máis de douscentos mil en Francia, uns cincuenta mil en Bulgaria e corenta e dous mil en Italia. Estes campos alimentan o éxodo: os emisarios sionistas do Yishuv organizan redes de pasaxe cara a unha Palestina aínda fechada á emigración xudía. Con todo, entre 1945 e 1948, conseguen chegar168 a Palestina oitenta 165
A comunidade xudía de Polonia, viveiro do xudaísmo, queda practicamente destruída: cincocentas mil persoas morreron nos guetos, seiscentas mil durante as execucións masivas e preto de un millón noventa mil nos centros de aniquilación. 166 O porvir do sionismo non só está comprometido como o entende Ben Gurión, senón que tamén muda xeograficamente, porque a partir da guerra é cando os xefes sionistas comezan a descubrir os xudeus dos países musulmáns. 167 Como os pogroms húngaros de Kummadras e de Miskolz, en 1946. 168 Dos cales setenta mil son ilegais vidos de Europa transportados en preto de cento cincuenta barcos clandestinos. © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
81
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
e tres mil persoas. O traballo que realizan neste momento as organizacións xudías e os emisarios do Yishuv é considerábel. En xaneiro de 1945, os emisarios sionistas fundan en Polonia a organización Ha Brikha (A Fuxida) para permitir a pasaxe dos superviventes cara ao Yishuv, mentres que algúns meses máis tarde, a brigada xudía palestina estabelece un primeiro contacto cos superviventes. O xefe do movemento sionista, David Ben Gurión, visita en outubro de 1945 os campos de refuxiados en Alemaña co fin de enrolar os superviventes169. O Joint leva a cabo, paralelamente, un traballo de axuda ao refuxiado. Naqueles casos máis evidentes de hostilidade, os xudeus son separados dos seus “concidadáns” (o contrario da política británica que agrupa os refuxiados segundo criterios de pertenza nacional), mellóranse as racións alimenticias e autorízase a legalidade da acción humanitaria dentro dos campos. Do total dos douscentos cincuenta mil xudeus presentes nos campos de refuxiados, cento corenta e dous mil chegaron a Israel, setenta e dous aos Estados Unidos, dezaseis ao Canada e uns vinte mil a outros países. Pero o Reino Unido, segue a manter a mesma política discriminatoria con respecto aos refuxiados xudeus cá durante a guerra170. III.- Os xuízos171 Hai séculos que se leva presentando a cuestión da preeminencia ou non dun dereito natural fronte á lei dos Estados. Na Conferencia de Versalles de 1919, os pobos sen Estado quedaron espidos até que o concepto de xenocidio (do prefixo grego genos, especie, pobo, e do sufixo latino caedere, matar), forxado en 1944 polo xurista polaco-americano Raphael Lemkin, os tome baixo a súa protección. Os crimes cometidos antes e durante a Segunda Guerra Mundial colocan en primeiro plano a cuestión do individuo como suxeito de dereito das nacións. Un mesmo campo histórico, nacido da Ilustración, vía opoñerse deste xeito a universalidade dos dereitos do home coa soberanía do Estado-Nación. Despois da fundación en Suíza, en 1863, da Cruz Vermella Internacional (denominada CICR en 1880), as Convencións de Xenebra de 169
Dous meses máis tarde, en decembro de 1945, comeza a primeira misión de axuda de Eretz Israël nos campos de refuxiados en Alemaña. 170 Entre maio de 1945 e decembro de 1949, o Reino Unido concédelles a cinco mil seiscentas “persoas á deriva” un dereito de entrada que lles permitiría recontrarse con membros da súa familia. Desta cantidade, cóntanse uns dous mil xudeus. Iso foi todo. Durante o mesmo período, Londres concédelles o dereito de entrada a cento cincuenta mil militares polacos acompañados das súas familias, a noventa e tres mil traballadores voluntarios procedentes do Leste de Europa, a quince mil prisioneiros de guerra alemáns, a oito mil ucraínos... Entre todos estes refuxiados, hai moitos antigos colaboradores dos nazis. Cfr. David Cesarani, “Le crime contre l’Occident”, en La libération des camps et le retour des déportés, Complexe, 1995. 171 Este apartado está baseado nas obras de C. Ambroselli, Le Comité d’éthique (PUF, 1990) e de Yves Ternon, L’État criminel (Seuil, 1995) ás que reenvío. © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
82
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
1864 e de 1906 crean as bases do dereito humanitario. As Conferencias da Haia de 1899 e 1907, que realizan un chamamento para que se vixíe o respecto das “leis da humanidade”, veñen referendalo. Pero a Primeira Guerra Mundial demostra a fraxilidade do edificio. Durante o conflito, e inmediatamente despois, ve a luz a idea do crime de “lesa-humanidade”, alén das fronteiras e das nacións. O 24 de maio de 1915, a propósito do masacre dos Armenios, os ministros dos Asuntos Exteriores da Entente definen ese “crime de lesa-humanidade”, e catro anos despois, o delegado belga en Versalles fala deste tema en termos de “crime contra a humanidade172”. Pero a este avance do dereito internacional non se lle dá continuación porque en Versalles triunfa o Estado-Nación, e consecuentemente, nese marco non vai callar 173 a política de prevención do crime de Estado. Os crimes da Alemaña nazi encóntranse polo tanto cun dereito internacional en barbeito. Esa é a razón pola que “o crime contra a humanidade174 estivese baixo a epígrafe de crime de guerra até o 18 de agosto de 1945”. En xaneiro de 1942, en Londres, dezaoito gobernos denuncian os crimes cometidos polo ocupante alemán en Europa do mesmo xeito que rexeitan recorrer á unha nova incriminación para sancionar os crimes cometidos polos nazis contra os xudeus alemáns. En outubro de 1942, de acordo co goberno americano, os británicos crean unha comisión de investigación sobre os crimes de guerra. Os soviéticos únense a estes inmediatamente e, por primeira vez, nomean a responsábeis alemáns. De aí, a idea de inculpar os órganos do Estado criminal, e de aí tamén a declaración dos Aliados do 17 de decembro de 1942 (cfr. cap.V). Finalmente, a declaración de Moscova do 30 de outubro de 1943 prevé levar os criminais aos lugares onde cometeron os crimes, onde serían xulgados por tribunais locais. Deste xeito, fusiónanse por primeira vez o código internacional sobre a guerra e os códigos penais locais. Pero aínda se precisa unha longa elaboración para que a noción de crime contra a humanidade sexa separada da do crime de guerra. O memorando de Yalta, redactado a petición de Roosvelt e remitido o 22 de xaneiro de 1945, marca a culminación deste proceso: a criminalidade nazi soborda o marco caduco dos “crimes de guerra” porque manifesta a existencia dun “plano criminal” premeditado e, engloba por fin (e o cambio é propiamente revolucionario), os delitos cometidos a partir de 1933 contra os suxeitos alemáns. Esta achega ultrapasa a noción de “crime de guerra” para facerse cargo dos nacionais sen defensa. O respecto sacro172
Cómpre subliñar que despois da Primeira Guerra Mundial unha “Comisión dos Quince” preparara a comparecencia en xustiza dos “autores da guerra” e dos que violaron as “leis da humanidade”. 173 Aínda que os xuristas traballan lucidamente sen seren seguidos, é verdade, polos gobernos. Así, Lemkin propón en 1934, en Madrid, durante a V Conferencia para a unificación do dereito penal, a noción de “crime de barbarie” contra a violación do ius gentium. 174 Yves Ternon, L’État criminel, Seuil, 1995, p. 29. © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
83
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
santo da soberanía de Estado queda rachado aquí. Xúlgase como criminal a un sistema político e non só os actos máis visíbeis deste. Até daquela, un Estado podía matar aos seus cidadáns sen ter que render contas a ninguén. A partir dese momento, a noción de “crime contra a humanidade” coloca os dereitos da persoa humana e o dereito natural por enriba do poder temporal dos Estados. Os representantes dos “catro Grandes” (entre os cales se atopa Francia) reúnense en Londres durante o verán de 1945 para traballar sobre un documento preparatorio de orixe americana. Destas discusións saíu o acordo fundamental, denominado o acordo de Londres, o 8 de agosto de 1945, que crea o Tribunal Militar Internacional. O crime de guerra xa formaba parte do dereito internacional. O crime contra a paz fora debatido pero deixárase nas marxes do procedemento. O concepto de “crime contra a humanidade” é o único realmente novo: “(...) o asasinato, o exterminio, a redución á escravitude, a deportación e calquera outro acto inhumano cometidos contra calquera poboación civil, antes ou durante a guerra, e tamén as persecucións por motivos políticos, raciais ou relixiosos, cando estes actos ou persecucións, constituísen ou non unha violación do dereito interno dos países en que se perpetraron, foron cometidos como consecuencia de calquera crime que entra dentro da competencia do tribunal ou ten unha relación con este crime. (...) Os dirixentes, os organizadores, os provocadores ou os cómplices que tomaron parte na elaboración ou na execución dun plano concertado ou dun complot para cometer calquera destes crimes arriba definidos son responsábeis de todos os actos levados a cabo por todas as persoas en execución deste plano.” Por primeira vez na historia do dereito internacional, nun eido que até daquela non coñecía máis cós Estados, o dereito de Nuremberg recoñécelle ao individuo a cualidade de suxeito de dereito. Nos doce xuízos posteriores, xulgados por un tribunal militar internacional, e que agrupan a “acusados dun mesmo tipo (ministros, médicos, industriais, maxistrados, etc.)175”, o crime contra a humanidade é o único cargo inculpatorio que se emprega. Con esta base ábrense os xuízos de Nuremberg o 20 de novembro de 1945, en presenza dun tribunal militar interaliado, destinado a xulgar aos principais responsábeis nazis. O xenocidio xudeu, aínda que está presente ao longo de todo o proceso, queda “diluído” na marea de crimes nazis176. Ningún dos vinte e un acusados177, se declara culpábel deste cargo durante os dez meses que dura a audiencia. O veredicto faise público o 1 de outubro 175
Ternon, op. cit., p. 35. O sentenza non lle dedica máis ca dúas páxinas ao crime contra a humanidade fronte ás vinte e oito páxinas dedicadas aos crimes de guerra. Os únicos condenados por este cargo son von Schirach, Gauleiter de Viena e Stricher, director do periódico Stürmer. 177 Estaban previstos vinte e catro: Ley suicidouse no cárcere, Bormann fuxiu e Gustav Krupp estaba doente. 176
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
84
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
de 1946, pronunciando once condenas a morte, tres absolucións e penas de cárcere que van dende dez anos até a cadea perpetua. A palabra xenocidio non aparece na sentenza do 1 de outubro de 1946, pero menciónase nos procesos seguintes. Para que atinxa a todo un grupo, defínese como unha “forma agravada de crime contra a humanidade”. O xuízo dos médicos nazis (novembro de 1946-agosto de 1947), organizado por un tribunal militar americano, resulta ser un dos procesos máis importantes de entre todos os que se realizan con posterioridade ao 1 de outubro de 1946. A sentenza faise pública nos días 19 e 20 de agosto de 1947178. Aquí aparecen nomeados os tres crimes esenciais cometidos pola Alemaña nazi: “exterminio biolóxico da raza xudía”, “eutanasia” dos enfermos mentais, e “manipulación dos corpos” en cadáveres vivos nos campos de concentración179. A partir deste xuízo, nace o Código de Nuremberg, co que se lle outorga unha nova base á ética médica. Esa é a razón pola que cabía agardar que o dereito de Nuremberg se constituíse en nova fonte de dereito. De feito, a ONU crea en 1946, unha comisión de dereitos humanos e no ano seguinte unha comisión de dereito internacional. O 9 de decembro de 1948, á véspera de aprobar o texto da Declaración Universal dos Dereitos Humanos, a Asemblea Xeral da ONU aproba por unanimidade a Convención para a prevención e a represión do crime de xenocidio. Con todo, non se define un medio concreto para defender estes dereitos. Acaba gañando o principio de non inxerencia, e con iso o dogma da soberanía do Estado. Os Estados arránxanse para facer do dereito de Nuremberg unha paréntese xurídica ditada polas circunstancias excepcionais da Segunda Guerra Mundial. E todo isto manterase deste xeito, aínda que a Convención de 1948 fose ratificada por case cen países, e aínda que algúns Estados, a instancia de Francia, introducisen a represión do crime de xenocidio nos seus respectivos Códigos penais (1994). No resto dos doce procesos xulgados polos tribunais militares interaliados gaña a clemencia. Atácase máis aos axentes subalternos do crime có persoal de alto nivel, os executores de primeira liña son máis severamente castigados cós asasinos intelectuais, como os responsábeis dos trens, os construtores dos campos e crematorios, dos camións “especiais” e os subministradores do Zyklon B. Os Aliados elaboraran unha lista de cinco mil criminais para estes doce xuízos. O número de acusados redúcese a cento oitenta e cinco a partir do mes de agosto de 1946, cando se abre o primeiro xuízo. A guerra fría, que ten os seus inicios nestes momentos, resulta ser unha beizón para os nazis porque se constitúe nun dos factores principais de clemencia cara a eles. Eses cento oitenta e cinco acusados son defendidos por douscentos seis avogados, dos cales cento trinta e seis foran membros do partido nazi. 178 179
Houbo vinte e tres acusados, vinte eran médicos. Houbo sete condenados a morte executados en 1948. C. Ambroselli, Le Comité d’éthique, PUF, 1990, p.21.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
85
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
Trinta e cinco dos inculpados quedan en liberdade, vinte e cinco son condenados a morte e o resto son condenados a penas de cárcere. En 1950, os Aliados occidentais deciden reducir a un terzo todas as penas de prisión. En xaneiro de 1951, permanecen encarcerados cincuenta acusados, e cando se promulga a primeira lei de amnistía en 1955, só hai vinte detidos nos cárceres das antigas zonas de ocupación anglosaxonas que participaron na destrución do xudaísmo europeo. O 9 de decembro de 1948, a Convención das Nacións Unidas previra a creación dun Tribunal Internacional encargado de xulgar os responsábeis do xenocidio. Endexamais chegou a ver a luz. Milleiros de responsábeis do xenocidio conseguen agocharse e algúns deles abandonan Europa. Son axudados por organizacións secretas de antigos nazis, (ODESSA, Organización dos membros das SS), redes católicas en Iugoslavia e en Italia, servizos secretos americanos que os empregan na loita anticomunista, e máis tarde, por algúns países árabes veciños do Estado de Israel. Pero moitos dos antigos nazis nin sequera se preocupan por agocharse, atopan a prosperidade na RFA (República Federal Alemá) e na Austria da posguerra como apacíbeis empregados ou empresarios. Dos trece millóns de Alemáns interrogados polas comisións de desnazificación, mantense a acusación contra tres millóns catrocentos corenta e cinco mil persoas. A mediados de 1949, só trescentas delas están a purgar unha pena de cárcere. Aquí interveñen as leis de prescrición (amnistía) de 1955 e de 1965. Os antigos dignitarios prosperan en todos os eidos: Globke, antigo ministro de interior do Reich, que fora un dos redactores das Leis de Nuremberg de 1935 e o pai da medida que obrigaba a que todos os xudeus incorporasen os nomes de Israel ou Sara obrigatoriamente aos que xa posuían (1938), convértese despois da guerra en tesoureiro da cidade de Aix-la-Chapelle e chega a ser, en 1953, secretario de Estado á beira do chanceler Adenauer. A xustiza alemá (RFA) impón unhas penas a imaxe da truncada desnazificación. O SS, August Becker, membro do partido, especialista do gaseamento no “programa T4” e despois dos camións de gas, faise representante de comercio despois de 1945. En 1960, declárano incapacitado para soportar calquera tipo de interrogatorio e para sufrir calquera tipo de condena dado o seu estado xeral. O SS, Walter Burmeister, un dos responsábeis dos camións de gas, é condenado a trece anos de cárcere por complicidade no asasinato de máis de cento cincuenta mil persoas. Un dos responsábeis de Chelmno, Kurt Möbius, é condenado a oito anos de cárcere por cómplice no asasinato de cen mil persoas. O médico SS, Frank Six, que dirixiu un dos catro Einsatzgruppen, foi
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
86
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
condenado a vinte anos de cárcere en 1947, pero sóltano en 1952 e aparece como conselleiro de publicidade180. Outros viven como exiliados uns días tranquilos: é o caso de Brunner, responsábel das deportacións en Francia e en Grecia, que se converte nunha personalidade respectada en Siria. Mentres que o inventor dos camións de gas, Rauff, morre arrodeado dos seus en Chile en 1984. Polo que atinxe a xustiza polonesa, hai que dicir que ignora as vítimas xudías polonesas. Así, o comandante Trapp, xefe do 101 batallón de policía responsábel da morte de oitenta e tres mil181 xudeus en Polonia en 1942-1943, é extraditado dende Alemaña a Polonia en outubro de 1947. Xúlgano o 6 de xullo de 1948 pero cun único cargo inculpatorio: o asasinato de setenta e oito poloneses non xudeus executados en 1943 durante accións de represalia. Entre 1962 e 1967, a xustiza alemá abre xuízo oral contra douscentos dez antigos membros do centésimo primeiro batallón de policía. Estamos perante un dos raros xuízos que inculpa a axudantes do asasinato masivo, porque a meirande parte das instrucións abertas non conduciron a ningún tipo de incriminación. As penas que se sinalan non van máis aló de oito anos de arresto e a maior parte deles non chegaron a cumprilas ao aproveitárense das liberacións anticipadas por boa conduta e/ou por estado de saúde. Adolf Eichmann, o primeiro dos executores da “Solución Final” en Europa, somérxese na clandestinidade no momento da desfeita alemá. Cítase o seu nome no xuízo de Nuremberg de xaneiro de 1946. Axudado pola organización ODESSA pasa a Austria en 1950 e despois a Italia e coa axuda dun frade franciscano embárcase cara a Arxentina co nome de Ricardo Klement. A súa familia reúnese con el ao pouco tempo e vive tranquilamente até que en 1960 o servizo secreto israelí, o Mossad, o secuestra e o leva nun avión de ELAL (compañía aérea israelí de bandeira) até Israel. Por razóns históricas e políticas, o primeiro ministro de Israel, David Ben Gurión, quere que o xuízo ao nazi sexa o “Nuremberg do pobo xudeu”. O xuízo ábrese en Xerusalén o 11 de abril de 1961 despois de dez meses de instrución. A defensa de Eichmann corre por conta do Estado de Israel e concédeselle o visto e prace aos avogados alemáns que escolle. O xuízo oral é retransmitido pola radio e seguido polo país enteiro. Eichmann declárase non culpábel “no sentido en que o entende a acusación” segundo as súas palabras182”. A sentenza lese o 15 de decembro de 1961: pena de 180
Cfr. Pour eux..., op. cit., pp. 252-262. E da deportación doutros setenta mil cara a un dos tres “campos de exterminio” da operación Reinhardt. 182 H. Arendt, que fixera un seguimento do proceso (do que tirou unha obra rica e controvertida: Eichmann à Jérusalem, Rapport sur la banalité du mal) pola súa banda comentaba: “Á medida que escoitabamos a súa declaración, reparabamos que a súa incapacidade para expresarse estaba ligada estreitamente á súa incapacidade para pensar- para pensar, sobre todo, dende o punto de vista do outro. Era imposíbel comunicar con el, non porque mentise, senón porque se arrodeaba de mecanismos de 181
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
87
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
morte183, que a lei israelí prevía dende a creación do Estado para este tipo de crimes. O Tribunal Supremo rexeita o recurso de apelación o 29 de maio de 1962, e despois do rexeitamento de indulto, Eichmann é executado o 31 de maio de 1962. O xuízo axudou a concienciación da especificidade do xenocidio. Marca unha etapa importante na construción da memoria colectiva da Shoah, da mesma maneira que no plano xudicial, provoque o inicio doutros xuízos, concretamente os que se realizan na RFA nos anos sesenta (o xuízo de Frankfurt para o campo de Auschwitz e o xuízo de Düsseldorf para o de Treblinka, que ambos se celebraron en 1964). IV.- Comprender? “Para o futuro precisamos, desesperadamente, dunha historia verdadeira daquel inferno construído polos nazis. Porque estes feitos cambiaron e envelenaron o aire que respiramos, non só porque poboan os nosos pesadelos e impregnan o noso pensamento día e noite, senón tamén porque se converteron na experiencia fundamental da nosa época e tamén na nosa desesperanza fundamental184” (H. Arendt). Aplicámoslles a feitos novos esquemas antigos, reducimos ao descoñecido o déjà vu (“unha regresión bárbara”), e ao esquematizalo deste xeito, desnaturalizamos a verdade histórica e o seu alcance político. Por iso, cómpre que un mesmo movemento abranga o cuestionamento da modernidade técnica e burocrática, característico das sociedades de masa, e o concernente á parte humana situada nos límites da razón, onde se decidiu e se realizou a destrución de todo un pobo. Cómpre integrar na mesma voz a realidade da empresa e a súa ausencia de sentido. A amplitude do desastre ábrelle o camiño a unha historia de emoción, fráxil por natureza e mesmo errónea cando en nome do sufrimento soportado rexeita o criminal ao campo da inhumanidade, aínda que o crime sexa excepcional, os seus asasinos foron homes correntes e modernos. A emoción focaliza os extremos, mentres que soamente a normalidade gris se erixe en violencia diaria. Resulta unha tarefa difícil escribir una historia en que as testemuñas sexan, por definición, superviventes. Ninguén pode contar o horror do camión de gas ou da cámara de gas, ninguén escapou a este tipo de morte, ao contrario do que ocorreu noutros masacres da historia nos que se defensa eficaces contra as palabras do outro, a presenza do outro e, seguindo ese camiño, contra a propia realidade”. (op.cit., Gallimard, p. 61). 183 Non sen suscitar importantes reservas que o filósofo israelí Gershom Sholem resumía da seguinte maneira: ao condenar á morte a un home que supostamente personifica a “Solución Final”, non se corre o risco de deixar entender que se fixera xustiza e que se podía pasar páxina definitivamente? 184 “L’image de l’enfer” (1946), en Auschwitz et Jérusalem, Presses-Pocket, p. 154. © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
88
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
salvaron, deixados por mortos nos lugares de suplicio, e volveron máis tarde para testemuñar o que foi o seu inferno. A memoria social dos superviventes gaña sobre a memoria histórica, aquela dos mortos desta morte imposíbel de describir. O coñecemento da Shoah cuestiona as prácticas sociais e os códigos que posuímos, rexistra os “espazos criminais185” en que vivimos, isto é, as sociedades modernas onde persiste a “desolación” e a “inutilidade” da persoa da que falaba Hannah Arendt. Cuestiona os fundamentos políticos que xenerou formas de opresión novas, unha cidadanía privada de substancia e uns cidadáns que non poden decidir sobre a súa propia vida, e todo isto, permanece intacto despois de 1945. Este coñecemento non é un saber corrente, transforma a quen o fai seu186 e interroga en cada quen a súa parte de humanidade. A Shoah marca unha transgresión irreversíbel ao planificar en toda Europa unha política de asasinato colectivo, ao situar ao seu servizo os medios loxísticos e a arquitectura administrativa dun Estado moderno co único fin de conducir as vítimas ao asasino para abatelos en lugares especialmente concibidos para este efecto e “tratalos” como se trataría unha “praga de bechos”. A Shoah remite ao que Habernas designaba como un “atentado á capa fundamental que estabelece a relación entre os homes”: a “selección” entre os que poden vivir e os que deben morrer. O crime contra a humanidade non é nin o asasinato nin o número de vítimas. Da mesma maneira que Auschwitz non é o lugar da morte inflixida, senón, o lugar de asasinato de homes que, privados dos seus estatutos de persoa humana, foron destruídos da mesma maneira que se elimina o “gando, a lama, a merda” (P. Levi). O medio para o masacre, isto é, o gaseamento, non é un “detalle técnico”, senón que pola contra, asina o crime ontoloxicamente. Ao somerxer á vítima e o verdugo no anonimato da cámara de gas, négaselle ao primeiro a súa cualidade de ser humano mentres que ao segundo se lle concede a inocencia do criminal. A Shoah quebra as categorías tradicionais do entendemento político, cuestiona os substratos culturais de Occidente, os da revolución industrial e os da Primeira Guerra Mundial, matriz do crime en masa. Cuestiona unha civilización, que ben antes de 1933, determina os “umbrais de humanidade”. A súa historia actualiza o avance do cuestionamento (a evolución ideolóxica do antisemitismo, o nacemento da sociedade de masa e do Estado Moderno) e o seu descenso (o habituarse ao rexeitamento nas nosas prácticas sociais, e no sentido máis amplo, o rexeitamento da identidade humana despois destes crimes). Na realización do xenocidio do 185
C. Ambroselli, prefacio a A. Hautval, Médecine et crime contre l’humanité, Actes Sud, 1991. “De que vale a obstinación polo saber se garante só a adquisición de coñecementos e non en certa maneira a perturbación de quen coñece na medida do posíbel? Hai momentos na vida onde a cuestión de saber se se pode pensar doutra maneira e percibir doutra maneira da que se percibe é indispensábel para continuar a mirar e reflexionar.” M. Foucault, prefacio a L’usage des plaisirs, Gallimard, 1984. 186
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
89
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
pobo xudeu non só se destaca o arcaísmo dun delirio milenarista, senón que tamén se pon de relevo a modernidade do biopoder187. Dálle un lugar privilexiado ao Estado que só puido transformar unha patoloxía asasina en política xenocida. Non é tanto a natureza máis ou menos “democrática” do Estado o importante, senón que a súa esencia estea nunha burocracia que teña a orde como primeira preocupación e que á súa vez xestione unha poboación e a controle. En todos os niveis, dende a preparación até a execución do crime, o “programa T4” e a Shoah cuestionan o poder de Estado. Tanto nos casos dos médicos nazis como nos dos “policías de orde” nos dos axudantes dos Einsatzgruppen, o aparello de Estado cristaliza a forma socialmente aceptábel do conformismo, vector do asasinato en masa máis eficaz ca calquera outro adoutrinamento ideolóxico. A modernidade que conxuga o tratamento en serie, o polo gregario e a administración cotiá, en fin, a facilidade de execución do crime cometidos por homes correntes que o asasinato en masa promoveu ao rango de elite da poboación. Resulta tan difícil dicir o fondo deste abismo como pensar a súa realidade, falamos dos homes dos sonderkommandos que queiman día e noite milleiros de corpos. O sentido común, que razoa en termos de utilidade, queda derrotado por unha empresa totalmente anti-utilitaria. Os exterminios non son novos na historia pero, até a Shoah, tiñan todos, tamén, unha lóxica utilitaria: as riquezas, a terra ou o territorio nacional envexados. Neste caso, non. A forza de refuxiarnos nos clixés (a Shoah sería “o inferno na terra”: pero no inferno os demos atormentan sen fin uns culpábeis mortos; en Auschwitz, uns asasinos da humanidade banal fanlles sufrir un martirio a vivos inocentes), non vemos conforme é debido os vencellos pasados que unen os procedementos disciplinarios da idade moderna e o terror de masa no noso tempo; non percibimos ben os vencellos da nosa organización social á obediencia masificada dos criminais e ao tratamento en serie das vítimas. A “cuestión xudía” é como o paradigma da historia europea porque conta como en filigrana os estreitos límites da modernidade política. Esta é a razón pola que lonxe de se edulcorar ou de se disolver, aínda aparece con maior centralidade na nosa historia. A dimensión universal do crime non impide afirmar a especificidade xudía do desastre. O pobo xudeu herda unha memoria destrutiva e asemade fundadora dunha historia de desolación á que non lle segue ningunha redención (a creación do Estado de Israel fíxose malia a Shoah). Ten que vivir coa lembranza dunha condena a morte colectiva pronunciada en contra súa por un Estado Moderno. O propio procedemento de aniquilación 187
“Se o xenocidio é un soño dos poderes modernos, non se debe á volta atrás na actualidade do vello dereito de matar; a razón é que o poder se sitúa e se exerce ao nivel da vida, da especie, da raza e dos fenómenos de poboación de masa” (M. Foucault, La volonté de savoir, Gallimard, 1976, p. 180).
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
90
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
negou, a través del, a noción de persoa humana. Auschwitz-Birkenau non foi só o epicentro do asasinato en masa, tamén constituíu un proceso de fabricación de cadáveres. A destrución do substrato humano que fai un humano sexa humano, esa desolación absoluta, afecta a partir de agora a cada ser humano na súa humanidade. Sen embargo, a tendencia é a do esquecemento porque o rexeitamento do crime atinxe a súa propia dimensión ontolóxica. A Shoah é unha parte do insoportábel no cerne de Europa, enxendra culpabilidade recorrente, resistencia e vontade reiterada de “pasar páxina”. Pero os crimes xulgados en Nuremberg non clausuran unha época senón que a abren. Pola propia natureza do acontecemento do que dá conta, a súa ensinanza debe continuar como palabra aberta que sacode os discursos de conveniencia e reclama permanentemente a insubordinación da mente.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
91
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
CONCLUSIÓN “ Morreron como gando, como obxectos que non tiñan nin corpo nin alma, nin sequera un rostro sobre o que a morte puidese estampar o seu selo. Nesta igualdade monstruosa, sen fraternidade nin humanidade, – unha igualdade que gatos e cans poderían compartir – vese a imaxe do inferno como se ela se reflectise nel. Hannah Arendt (1946)188
A xeografía e a historia de Europa están atravesadas polo espectro desta matanza masiva. Non hai lugar que non lembre a persecución afastada ou próxima, ningunha evocación xeográfica inocente, en todos os lugares as paisaxes e a toponimia remiten á prisión, á deportación e ás matanzas. O crime en masa contra a alteridade xudía é como os segredos de familia que perseguen aos seus contemporáneos. Os xudeus de Europa sufriron todo aquilo que un home pode temer en medio dun abandono case xeral para ir acabar por morrer na máis ignominiosa das mortes. Esta catástrofe non cesa de cuestionar e trastornar a identidade xudía moderna, e non só iso, porque o xenocidio revela e presenta a sociedade en masa en si mesma. Provoca que se vexa a coexistencia da modernidade técnica e burocrática e un arcaísmo político e mental. Non só cuestiona a historia alemá e o antisemitismo europeo que ofrece o molde práctico e o cadro mental da persecución, senón que cuestiona sobre todo o poder moderno no sentido da súa xestión dos homes e da vida fundada sobre unha concepción bioloxizante da existencia. O nazismo xenocida non depende unicamente do espírito de destrución que podemos ver actuando ao longo de toda a historia humana, ilustra a precariedade do estatuto do cidadán nunha sociedade masificada sumisa a un Estado totalitario. Despois de cincuenta anos de historia e ao revés de tantos outros feitos, a Shoah foi adquirindo maior importancia. Durante moito tempo foi considerado un epifenónemo da guerra, sen embargo, hoxe aparece como un acontecemento central. A reflexión sobre esta catástrofe, como a levada a cabo sobre a do crime contra a humanidade, pasa por unha política de conmemoracións, que cada vez máis a miúdo, organizan os Estados. Pero para que serve conmemorar se non se coloca en primeiro plano a cuestión 188
“L’image de l’enfer” (setembro de 1946), en Auschwitz et Jérusalem, Presses-Pocket, 1993, p. 152.
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
92
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
dos dereitos do cidadán e dos dereitos da persoa humana fronte á práctica tentacular do Estado? Se a memoria institucionalizada deixa na sombra a cuestión clave das responsabilidades do aparello de Estado, esta arríscase a ser memoria ritualizada, non sobre a desgraza en si mesma, senón sobre aquilo que a fixo posíbel. A Shoah achégalle ao mundo unha “nova sinistra”189 e o seu eco non dá acabado de removernos o siso: a vítima non pertence á especie humana. A existencia política contemporánea pasa por un traballo de rememoración sobre unha civilización atacada polos alicerces. Implica asimesmo, un traballo de reflexión sobre o asasinato colectivo e a desolación na que a sociedade de masas, como a nosa, nos deixou ameazado a cada un de nós, no seu estatuto de persoa humana.
189
Primo Levi
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
93
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
Bibliografía L’Allemagne nazie et le génocide juif, Actas do Coloquio organizado pola EHSS en 1982, París, Gallimard, Le Seuil, 1985. Ambroselli C., L’étique médicale, París, PUF, COL. Que sais-je? 1988. Arendt H., Auschwitz et Jérusalem, París, Presses-Pocket, 1993. ———Les origines du totalitarisme, París, Points-Seuil, 1972 e 1984 (1ª edición americana, 1951). ———Eichmann à Jérusalem. Rapport sur la banalité du mal, París, Gallimard, col. “Folio-Histoire”, 1991 (1ª edición americana, 1966). Bédarida F. (dir.), La politique nazie d’extermination, París, Albin Michel, 1989. Billing J., L’hitlérisme et le système concentrationnaire, París, PUF, 1967. Borwicz M., L’insurrection du ghetto de Varsovie, París, Juilliard, col. Archives, 1966. Bracher K.-D., Hitler et la dictature allemande. Naissance, structures et conséquences du national-socialisme, París, Complexe, 1995 (1ª edición alemá, 1969). Browning Ch., Des hommes ordinaires. Le 101 bataillon de réserve de la police allemande et la <<Solution finale>> en Pologne, París, Les Belles Letttres, 1994 (1ª edición americana, 1992). Dressen W., Klee E., Riess V., Pour eux <
>. La vie ordinaire des bourreaux nazis, París, Plon, 1990 (1ª edición alemá, 1988). Gilbert M., Atlas de la shoah, Editions de l’Aube, 1992 (1ª edición inglesa, 1982). Hilberg R., La destruction des Juifs d’Europe, París, Seuil, Folio-Histoire, 1991 (última edición americana, 1985). Hilberg R., Exécuteurs, victimes, témoins. La catastrophe juive 1933-1945, París, Gallimard, col. <>, 1994 (1ª edición americana, 1992). Kogon E., l’État SS, París, Points. Histoire-Seuil, 1993 (1ª edición alemá, 1946). Kogon E., Langbein H., Rückerl A., Les chambres à gaz, secret d’État, París, Editions du Seuil, 1987 (1ª edición alemá, 1983). Langbein H., Hommes et femmes à Auschwitz, París, Fayard, 1975. Lanzmann C., Shoah,1985. (Filme). Laqueur W., Le terrifiant secret, París, Gallimard, 1981 (1ª edición inglesa, 1980). Levi P., Si c’est un homme, París, Presses-Pocket 1988 (1ª edición italiana, 1947). Levi P., Les naufragés et les rescapés. Quarante ans après Auscwitz, París, Gallimard, 1989 (1ª edición italiana, 1986). Marrus M., L’holocauste dans l’histoire, París, Champs Flammarion, 1994 (1ª edición canadense, 1987). Marrus M., Paxton R.O., Vichy et les Juifs, París, Calmann-Lévy, 1981. Le livre noir, Textos e testemuños recollidos por Iiya Ehrenbourg e Vassili Grossman, Solin-Actes Sud, 1995. Le Monde juif, revista do CDJC: Il y a cinquante ans, l’insurrection du ghetto de Varsovie, nº 147-148, abril 1993. [CDJC: Centro de documentación xudía contemporánea]. Poliakov L., Auschwitz, París, Gallimard-Juillard, col. <>, 1964. ——— Bréviaire de la haine, París, Presses-Pocket, 1994 (1ª edición, 1951) Ringelblum E., Chronique du ghetto de Varsovie, París, Petite Bibliothèque Payot, 1995 (versión francesa de Léon Poliakov, 1ª edición americana, 1958). Segev T., Le septième million. Les Israéliens et le génocide, París, Liana Levi, 1993 (1 edición israelí, 1991). Sereny G., Au fond des ténèbres. De l’euthanasie à l’assasinat de masse: un examen de conscience, París, Denoël, 1975 (1ª edición inglesa, 1974). © desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
94
Historia da Shoah, Georges Bensoussan - http://www.bivir.com
Ternon Y., L’État criminel. Les génocides au XX siècle, París, Seuil, 1995. Wieviorka A., Déportation et génocide. Entre la mémoire et l’oubli, París, Plon, 1992. Wyman D., L’abandon des Juifs. Les Américains et la <<Solution finale>>, París, Flammarion 1987 (1ª edición americana, 1984).
© desta edición electrónica, Asociación de Tradutores Galegos, 2005
95
